I rozpetalo sie pieklo

Wydawnictwo Literackie

Kraków 2013 ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

Spis treści Karta redakcyjna Dedykacja Wstęp 1. Zdradzona Polska 2. Ani pokój, ani prawdziwa wojna 3. Błyskawiczne wojny na Zachodzie 1. Norwegia 2. Upadek Francji 4. Osamotniona Wielka Brytania 5. Basen Morza Śródziemnego 1. Ryzykowna gra Mussoliniego 2. Tragedia grecka 3. Burze piaskowe 6. „Barbarossa” 7. Moskwa uratowana, Leningrad wygłodzony 8. Wojna u wrót Ameryki 9. Czas triumfu Japonii 1. „Mam nadzieję, że wykopiecie stamtąd tych ludzików” 2. „Biała droga” z Birmy 10. Zmienność fortuny 1. Bataan 2. Morze Koralowe i Midway 3. Guadalcanal i Nowa Gwinea 11. Brytyjczycy na morzu 1. Atlantyk 2. Konwoje arktyczne 3. Niepowodzenie operacji „Pedestal” 12. ZSRS 1942: rozżarzony piec 13. Życie w czasie wojny 1. Żołnierze 2. Fronty wewnętrzne 3. Rola kobiet 14. Pożegnanie z Afryką 15. Niedźwiedź przechodzi do natarcia: Związek Sowiecki w 1943 roku 16. Podzielone imperia 1. Czyja wolność? 2. Imperium w Indiach: niedobry czas 17. Fronty azjatyckie

1. Chiny 2. W dżunglach i na wyspach 18. Włochy: wielkie nadzieje, gorzkie owoce 1. Sycylia 2. Droga do Rzymu 3. Jugosławia 19. Wojna na niebie 1. Bombowce 2. Cele 20. Ofiary 1. Panowie i niewolnicy 2. Zabijanie Żydów 21. Europa staje się polem bitwy 22. Japonia: wbrew przeznaczeniu 23. Oblężone Niemcy 24. Upadek Trzeciej Rzeszy 1. Budapeszt: w oku cyklonu 2. Natarcie Eisenhowera w kierunku Łaby 3. Berlin: ostatnia bitwa 25. Japonia powalona 26. Zwycięzcy i zwyciężeni Podziękowania Przypisy i odsyłacze Bibliografia Spis map ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

Dla Michaela Sissonsa, od trzydziestu lat wspaniałego agenta, doradcy i przyjaciela ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

WSTĘP

ematem tej książki są przede wszystkim ludzkie przeżycia. Mężczyźni i kobiety z wielu krajów starali się znaleźć słowa, za pomocą których mogliby opisać to, co wydarzyło się podczas drugiej wojny światowej – zło, jakie działo się wówczas na ziemi, przekraczało ich wszystkie dotychczasowe wyobrażenia. Na jego nazwanie nie starczało wyobraźni. Ludzie po prostu stwierdzali: „Rozpętało się piekło”. Określenie to pojawiało się często w relacjach naocznych świadków bitew, nalotów, masowych mordów i zatonięć okrętów – późniejsze pokolenia mają skłonność do uznawania go za banał i zbywania obojętnym wzruszeniem ramion. Ale właśnie te słowa oddają istotę tego, co przeżywały podczas tych zmagań setki milionów ludzi, zmuszonych do rezygnacji ze spokojnej, uporządkowanej egzystencji i narażonych na bolesne męki, które w wielu przypadkach trwały latami, a dla co najmniej 60 milionów skończyły się śmiercią. Statystyka dowodzi, że od września 1939 roku do sierpnia 1945 każdy dzień globalnego konfliktu był przyczyną śmierci 27 tysięcy ludzi. Ci, którzy przeżyli, odkrywali niejednokrotnie, że postępowanie podczas wojny wpłynęło w sposób decydujący i trwały na ich późniejszą pozycję społeczną czy towarzyską, a także na relacje z innymi ludźmi. Zwycięscy żołnierze zachowali blask, który umożliwił im kariery w polityce lub biznesie. W trzydzieści lat po wojnie pewien weteran, komentując w londyńskim klubie karierę znanego konserwatywnego polityka, mruknął: „Ten Smith to niezły facet. Jaka szkoda, że stchórzył podczas wojny”. Dorastająca w latach pięćdziesiątych młoda Holenderka zauważyła, że jej rodzice oceniają swych sąsiadów na podstawie ich zachowania podczas okupacji Holandii przez Niemców. Brytyjscy i amerykańscy żołnierze piechoty z grozą wspominali toczącą się na północnym zachodzie Europy kampanię z lat 1944–1945, trwającą jedenaście miesięcy. Ale Rosjanie i Niemcy walczyli ze sobą nieprzerwanie przez niemal cztery lata w znacznie gorszych warunkach, ponosząc o wiele cięższe straty. Niektóre państwa, skądinąd odgrywające w konflikcie marginesową rolę, straciły o wiele większą liczbę swych obywateli niż zachodni sojusznicy – Japończycy zabili w latach 1937–1945 co najmniej 15 milionów Chińczyków, a w Jugosławii, gdzie na niemiecką okupację nałożyła się wojna domowa, zginęło ponad milion osób. Naoczni świadkowie oglądali sceny kojarzące się z wizją piekła renesansowych malarzy. Widzieli rozszarpywanych na strzępy ludzi, obracane w ruinę miasta, zupełnie rozbite i zdziesiątkowane społeczności. Niemal wszystkie wartości, które uchodziły w czasie pokoju za trwałe zdobycze cywilizacji – a przede wszystkim gwarancje ochrony przed przemocą – zostały zanegowane i odrzucone. Nie da się ukazać w jednym tomie olbrzymich wymiarów tej wojny, która była największym wydarzeniem w dziejach ludzkości. Opisałem już różne jej aspekty w ośmiu książkach, a szczególnie w Bomber Command, Overlord, Armageddon, Nemesis i Finest Years . Choć każda tego rodzaju pozycja powinna być traktowana jako samodzielna całość, usiłowałem uniknąć powtórzeń zarówno w warstwie anegdotycznej, jak i we fragmentach analitycznych. I tak ponieważ cały rozdział Nemesis poświęciłem problemom związanym ze zrzuceniem bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, uznałem, że przytaczanie własnych wywodów byłoby bezcelowe. Niniejsza książka została wpisana w ramy chronologiczne i jest próbą ukazania szerokiego kontekstu opisywanych wydarzeń; ważne jest, by czytelnik mógł wyrobić sobie pogląd na to, co spotkało świat w latach 1939–1945. Ale jej podstawowym zadaniem jest przedstawienie wpływu wojny na życie zwykłych ludzi, którzy stali się jej czynnymi lub biernymi uczestnikami. Choć granice między tymi kategoriami są często niewyraźne, bo nie wiadomo na przykład, czy mieszkankę Hamburga, która gorąco popierała Hitlera, ale zginęła w lipcu 1943 roku podczas alianckiego nalotu, zaliczyć w poczet osób współodpowiedzialnych za zbrodnie nazistów czy niewinnych ofiar wojny. Opisując ludzkie losy w taki sposób, by nie tracić ciągłości narracji, pomijałem niektóre szczegóły dotyczące konkretnych jednostek i manewrów dokonywanych na polu walki. Dążąc do przedstawienia globalnego obrazu

T

wojny, kładłem nacisk na te jej aspekty, które nie były dotąd wyczerpująco opisane. Poświęciłem więc na przykład sporo uwagi Indiom, kosztem tych wydarzeń, które zostały już dokładnie udokumentowane, takich jak atak na Pearl Harbor czy walki w Normandii. Najbardziej wymownym przejawem funkcjonowania ideologii nazistowskiej było ludobójstwo, którego ofiarami padli Żydzi. Opisałem już cierpienia więźniów obozów koncentracyjnych w książce Armageddon, więc tym razem postanowiłem przedstawić ewolucję Holokaustu z perspektywy nazistów. We współczesnym świecie Zachodu rozpowszechniony jest błędny pogląd, że wojna wybuchła z powodu Żydów. Mimo iż Hitler i jego zwolennicy oskarżali Żydów o wszystkie nieszczęścia, jakie spadały na Europę i Trzecią Rzeszę, przedmiotem konfliktu między Niemcami a sojusznikami była dominacja na obszarze półkuli północnej naszego globu. Los Żydów pod hitlerowską okupacją był w czasie wojny stosunkowo mało istotny dla Churchilla i Roosevelta, a także – co jest mniej zaskakujące – dla Stalina. Zostało dowiedzione, że Żydzi stanowili jedną siódmą wszystkich śmiertelnych ofiar nazizmu i jedną dziesiątą wszystkich ludzi, którzy zginęli podczas wojny. Ale w owym czasie ich prześladowania były uważane przez sojuszników tylko za fragment strat, jakie poniosła podczas wojny ludność cywilna, a Rosjanie wyznają ten pogląd aż do dziś. Ograniczone zainteresowanie losem Żydów okazywane przez sojuszników podczas wojny było już wtedy źródłem frustracji i gniewu ich dobrze poinformowanych współwyznawców i jest dotąd przyczyną ich oburzenia. Trzeba jednak podkreślić, że w latach 1939–1945 narody państw sojuszniczych widziały wojnę przede wszystkim przez pryzmat zagrożenia, jakie stanowili naziści dla ich interesów, choć Churchill, definiując to zagrożenie, posługiwał się wzniosłą i altruistyczną retoryką. Jedna z najważniejszych prawd, dotyczących tej wojny – a w istocie wszystkich przejawów aktywności człowieka – sprowadza się do stwierdzenia, że ludzie potrafią interpretować swe losy jedynie w kontekście własnych warunków życia. Choć więc cierpienia niektórych jednostek były obiektywnie i statystycznie mniej dotkliwe niż innych ludzi zamieszkujących odległe zakątki świata, nie miało to dla zainteresowanych osób żadnego znaczenia. Brytyjski czy amerykański żołnierz, narażony na morderczy ogień moździerzy i słyszący jęki swych towarzyszy broni, byłby wstrząśnięty i oburzony, gdyby ktoś próbował mu tłumaczyć, że Rosjanie ponoszą wielokrotnie większe straty. Głodny Francuz, czy nawet angielska pani domu, znużona monotonią przydziałów żywności, czuliby się obrażeni, gdyby kazano im pamiętać o tym, że w Leningradzie dochodzi do aktów kanibalizmu, a mieszkańcy Zachodniego Bengalu sprzedają własne córki. Tylko nieliczni mieszkańcy Londynu, którzy przeżyli w latach 1940–1941 niemieckie naloty, znaleźliby pociechę w świadomości, że sojusznicze bombardowania narażą w przyszłości Niemców i Japończyków na wielokrotnie większe straty i bezprecedensowe zniszczenia. Przywilejem i obowiązkiem historyków jest stosowanie relatywizmu, którego nie można wymagać od uczestników zdarzeń. Niemal wszyscy uczestnicy tej wojny byli w jakimś stopniu jej ofiarami, a tematem tej książki są różnice skali i charakteru ich przeżyć. Ale świadomość, że los innych był gorszy od ich losu, nie przyczyniła się wydatnie do wyrobienia w ludziach postawy, którą nazwałbym osobistym stoicyzmem. Niektóre aspekty doświadczeń wojennych – takie jak lęk i ból – miały charakter niemal uniwersalny. Podobne były też przeżycia młodych, zmuszonych do służby w nieznośnych warunkach, często z bronią w ręku, a w najgorszych przypadkach bez możliwości wpływania na własne losy. Gwałtowny rozkwit prostytucji był zjawiskiem ogólnoświatowym, zasługującym na oddzielną książkę. Konflikt był przyczyną masowych migracji. Niektóre z nich miały charakter zorganizowany: połowa obywateli Wielkiej Brytanii zmieniła podczas wojny miejsce pobytu, a liczni Amerykanie podejmowali pracę w nieznanych im dotąd miejscowościach. Miliony mieszkańców innych krajów zostały wyrwane ze swego środowiska w przerażających okolicznościach i skazane na los, który często stawał się przyczyną ich śmierci. „Żyjemy w dziwnych czasach – zanotowała 22 kwietnia 1945 roku anonimowa mieszkanka Berlina, autorka jednego z najbardziej interesujących dzienników okresu tej wojny. – Mamy bezpośredni kontakt z historią, z materiałem, który stanie się kiedyś tworzywem opowieści i pieśni. Ale oglądana z bliska historia jest o wiele bardziej odpychająca – składa się wyłącznie z obowiązków

i lęków. Jutro poszukam pokrzyw i zdobędę odrobinę węgla”. Doświadczenia zdobywane na polu bitwy miały też różne oblicza. Zależały one od przynależności narodowej i przydziału do takiego, a nie innego rodzaju broni. Żołnierze piechoty byli narażeni na znacznie większe niebezpieczeństwa i uciążliwości niż miliony ich kolegów, służących w oddziałach pomocniczych. Na tysiąc żołnierzy powołanych do amerykańskich sił zbrojnych ginęło, według danych statystycznych, nieco więcej niż pięciu. Zagrożenia, na jakie byli narażeni służący w wojsku, były w przeważającej mierze nie większe niż te, które istniały w życiu cywilnym. Podczas gdy w latach wojny 17 tysięcy rannych żołnierzy straciło ręce lub nogi, w szeregach zatrudnionych na terenie kraju robotników doszło do 100 tysięcy amputacji, będących skutkami wypadków przy pracy. Żołnierze, którzy znaleźli się na polach bitew, kiedy ich armie były w odwrocie, ponosili większe straty niż ci, którzy służyli w okresie zwycięstw. Żołnierze sił sojuszniczych, którzy uczestniczyli w akcjach bojowych tylko w latach 1944–1945, mieli większe szanse przeżycia niż na przykład członkowie załóg samolotów lub okrętów podwodnych, którzy rozpoczęli służbę wcześniej, kiedy ich formacje ponosiły porażki. Komponując opowieść, chciałem położyć nacisk na doświadczenia i poglądy zwykłych ludzi, więc uważnie wsłuchiwałem się w ich głosy. Dokonania najważniejszych dowódców okresu wojny opisałem już obszernie w innych książkach. Autorzy listów i dzienników pochodzących z epoki opisywali to, co robili, i to, co ich spotykało, ale rzadziej prezentowali swój sposób myślenia. Można to łatwo wytłumaczyć. Byli oni w większości ludźmi bardzo młodymi i niedojrzałymi, więc przeżywali boleśnie podniecenie, lęk i cierpienia, ale rzadko zdobywali się na ogólniejsze refleksje, gdyż ich uwagę pochłaniały bieżące przeżycia, potrzeby i aspiracje. Należy również podkreślić, że tylko nieliczna mniejszość przywódców politycznych i dowódców posiadała wiedzę wykraczającą poza obszar ich bezpośredniego zainteresowania. Ludność cywilna żyła we mgle propagandy, a ta wcale nie była o wiele mniej gęsta w Wielkiej Brytanii czy USA niż w Niemczech lub ZSRS. Żołnierze walczący na pierwszej linii frontu oceniali sukcesy i niepowodzenia na podstawie liczby rannych i zabitych oraz tego, czy posuwają się do przodu, czy wycofują. Ale takie wskaźniki bywały zawodne; batalion szeregowca Erica Dillera był podczas kampanii na Filipinach odcięty od głównych sił armii amerykańskiej przez siedemnaście dni, on jednak zrozumiał powagę sytuacji, w jakiej się wówczas znalazł, dopiero po wojnie, kiedy dowódca kompanii przedstawił mu jej szczegółowy obraz. Nawet ci uprzywilejowani żołnierze, którzy posiadali dostęp do tajemnic, byli skazani na znajomość tylko drobnych fragmentów olbrzymiej układanki. Roy Jenkins na przykład, później znany brytyjski mąż stanu, zajmował się w Bletchley Park rozszyfrowywaniem niemieckich sygnałów. On i jego koledzy mieli świadomość, że wykonywane przez nich zadania są niezwykle ważne i pilne, ale wbrew obrazowi, jaki przedstawiają filmy sensacyjne, wówczas nie znali rezultatów swej pracy. Nikt ich o tym nie informował. Jak łatwo się domyślić, druga strona konfliktu stosowała tego rodzaju ograniczenia w sposób jeszcze bardziej rygorystyczny. W styczniu 1942 roku Hitler doszedł do przekonania, że w Berlinie jest zbyt wielu ludzi, którzy za dużo wiedzą. Na mocy jego zarządzenia nawet funkcjonariusze Abwehry mieli odtąd otrzymywać tylko takie informacje, bez których nie mogliby wywiązywać się z bieżących obowiązków. Choć byli zatrudnieni w agencji wywiadowczej, nie wolno im było monitorować radiowych komunikatów nadawanych przez nieprzyjaciela, co znacznie ograniczało swobodę ich działania. Skomplikowana współzależność występujących na całym świecie lojalności i sympatii wydaje mi się fascynująca. Przekonanie, iż nasi rodzice i dziadkowie walczyli „o słuszną sprawę”, jest w Wielkiej Brytanii i Ameryce tak głęboko zakorzenione, że zapominamy często o mieszkańcach wielu krajów, dla których sprawa ta nie jest wcale tak jednoznaczna. Ludy kolonialne – a przede wszystkim czterystumilionowa rzesza Hindusów – uważały, że zwycięstwo nad państwami Osi nie będzie dla nich korzystne, jeśli nie uwolni ich od zwierzchnictwa Brytyjczyków. Wielu Francuzów toczyło zaciekłą walkę z wojskami sojuszniczymi. Rywalizujące z sobą ugrupowania jugosłowiańskie były o wiele bardziej pochłonięte wzajemnymi konfliktami niż troską o interesy Osi czy aliantów. Ogromna liczba poddanych Stalina wykorzystała okazję, jaką stworzyła im okupacja niemiecka, by chwycić za broń przeciwko znienawidzonemu reżimowi moskiewskiemu. Powołując się na wszystkie te fakty, nie

chcę kwestionować słuszności sprawy, o którą walczyli sojusznicy, lecz jedynie przypomnieć, że stanowisko Churchilla i Roosevelta nie przez wszystkich było akceptowane. Przydatne może się okazać wyjaśnienie okoliczności, w jakich została napisana niniejsza książka. Zacząłem od ponownej lektury dwóch chyba najlepszych jednotomowych historii tej wojny – A World at Arms Gerharda Weinburga i Total War Petera Calvocoressiego, Guya Winta i Johna Pritcharda. Potem skonstruowałem szkielet narracji, spisując chronologicznie najważniejsze wydarzenia i nakładając na nie warstwę anegdotyczną oraz własne przemyślenia. Kiedy pierwszy szkic był gotowy, zajrzałem ponownie do wybitnych nowych pozycji, dotyczących tego konfliktu, takich jak Why the Allies Won Richarda Overy’ego, There is a War to be Won Allana Milleta i Williamsona Murraya oraz Mortal Combat Michaela Burleigha, by na nowo ujrzeć w ich świetle własne komentarze i wnioski. Tam, gdzie było to możliwe, chętniej sięgałem po nieznane anegdoty niż po powszechnie dostępne i słusznie cenione osobiste wspomnienia. Pominąłem na przykład takie pozycje, jak The Last Enemy Richarda Hillary’ego czy Quartered Safe out Here George’a Macdonalda Frasera. Doktor Luba Winogradowa, która od dziesięciu lat pomaga mi w poszukiwaniu rosyjskich źródeł, także tym razem dotarła do wielu dzienników i listów osób prywatnych i je przełożyła. Także Serena Sissons przełożyła tysiące słów z włoskich listów i dzienników, bo mam wrażenie, że poddani Mussoliniego są w niewystarczającym stopniu reprezentowani w większości anglojęzycznych relacji. Wykorzystałem niepublikowane polskie źródła, znajdujące się w archiwum Imperial War Museum i w londyńskim Instytucie Sikorskiego. Jestem ponownie zobowiązany doktor Tami Biddle z U.S. Army War College w Carlisle, Pennsylwania, za zaczerpnięte z jej własnych badań spostrzeżenia i dokumenty, które mi wspaniałomyślnie udostępniła. Wielu przyjaciół, wśród których na szczególne wyróżnienie zasługują profesor Sir Michael Howard, doktorzy Williamson Murray i Don Berry, zechciało przeczytać roboczą wersję tekstu i wnieść bezcenne poprawki, sugestie oraz komentarze. Nestor brytyjskich historyków marynarki, profesor Nicholas Rodger z oksfordzkiego All Souls College, przeczytał rozdział dotyczący brytyjskich walk na morzu, na czym wiele zyskała ostateczna wersja mego tekstu. Żadna z wymienionych powyżej osób nie ponosi, rzecz jasna, jakiejkolwiek odpowiedzialności za moje oceny i pomyłki. Dziś, w przeszło sześćdziesiąt pięć lat od zakończenia wojny, każdy piszący o niej autor stara się przedstawić osobisty pogląd na to największe i najbardziej przerażające doświadczenie ludzkości, które u współczesnych badaczy nadal budzi poczucie ulgi, wywodzące się z zadowolenia, że nie musieliśmy przeżywać porównywalnej tragedii. Kiedy w 1920 roku pułkownik Charles à Court Repington, korespondent wojenny „Daily Telegraph”, wydał cieszącą się wielkim powodzeniem relację dotyczącą niedawnego konfliktu, zarzucono mu nadmierny pesymizm i brak dobrego smaku, gdyż tytuł dzieła – Pierwsza wojna światowa – sugerował możliwość wybuchu następnej. Nadając niniejszej książce tytuł „Ostatnia wojna światowa”, rzuciłbym wyzwanie Opatrzności. Wydaje się jednak pewne, że miliony uzbrojonych ludzi nie będą nigdy więcej walczyć z sobą na europejskich polach bitew w takich okolicznościach, jak w latach 1939–1945. Przyszłe konflikty będą wyglądać zupełnie inaczej, a sugestia, że okażą się mniej przerażające, nie jest chyba przejawem nierozważnego optymizmu. Max Hastings Chilton Foliat (Berkshire) i Kasmogi (Kenia) Kwiecień 2011 ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

1 ZDRADZONA POLSKA

dolf Hitler z determinacją dążył do wojny. Ale w 1939 roku wydawało się, że jego napaść na Polskę niekoniecznie musi doprowadzić do globalnego konfliktu, tak samo jak w 1914 roku trudno było przewidzieć, że zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda spowoduje wybuch pierwszej wojny światowej. Wielka Brytania i Francja nie miały ani woli, ani środków, by podjąć działania, do których zobowiązywały je udzielone wcześniej Warszawie gwarancje bezpieczeństwa. Wypowiadając wojnę Niemcom, zdobyły się więc jedynie na puste gesty, które nawet niektórzy zajadli antyhitlerowcy uważali za niemądre, ponieważ nie pociągnęły za sobą żadnych konsekwencji. Dla wszystkich uczestników wojny – z wyjątkiem Polaków – rozwijała się ona powoli – dopiero w trzecim roku jej trwania globalne zniszczenia i śmierć osiągnęły ogromne rozmiary i stan ten utrzymywał się aż do 1945 roku. Nawet hitlerowska Trzecia Rzesza była początkowo zbyt słaba, by zaprowadzić terror, jakiego wymagały śmiertelne zmagania najpotężniejszych państw świata. Latem 1939 roku wielką popularnością cieszyła się w Polsce powieść Margaret Mitchell Przeminęło z wiatrem. „W jakiś sposób wydawała mi się ona książką proroczą” – pisała jedna z polskich czytelniczek Rulka Langer. Tylko nieliczni jej rodacy wątpili w nieuchronność konfliktu z Niemcami, ponieważ Hitler nie ukrywał swych ekspansjonistycznych planów. Wychowani w duchu gorącego patriotyzmu młodzi Polacy reagowali na zagrożenie ze strony nazistów w taki sam sposób jak skazani na klęskę młodzi powstańcy w 1861 roku. „Jak większość z nas wierzyłem w szczęśliwe zakończenia – wspominał młody pilot myśliwca. – Byliśmy w bojowym nastroju, rwaliśmy się do walki i chcieliśmy, żeby doszło do niej jak najszybciej. Nie wierzyliśmy, że może się wydarzyć coś naprawdę złego”. Kiedy podporucznik artylerii Jan Karski otrzymał 24 sierpnia kartę mobilizacyjną, jego siostra radziła, żeby nie zabierał zbyt wielu ubrań. „Przecież nie jedziesz na Syberię – powiedziała. – Najdalej za miesiąc będziesz z powrotem”. Polacy demonstrowali swą skłonność do życia w świecie fantazji. Podczas rozmów toczonych w barach i kawiarniach Warszawy – miasta, które szczyciło się perłami barokowej architektury i dwudziestoma pięcioma teatrami, a jego mieszkańcy nazywali je „Paryżem wschodniej Europy” – dominował patriotyczny entuzjazm. „Słuchając tego, co się tu mówi, można by pomyśleć, że to Polska, a nie Niemcy, jest wielkim, przemysłowym kolosem” – donosił z polskiej stolicy reporter „New York Timesa”. Minister spraw zagranicznych Mussoliniego i jego zięć hrabia Galeazzo Ciano ostrzegał polskiego ambasadora w Rzymie, że jeśli jego kraj odrzuci terytorialne żądania Hitlera, będzie musiał walczyć samotnie i „zostanie rychło zamieniony w kupę gruzów”. Ambasador przyjął do wiadomości jego argumenty, ale stwierdził mgliście, że „jakiś ewentualny sukces [...] mógłby dodać Polsce sił”. Brytyjskie gazety lorda Beaverbrooka krytykowały stanowczą reakcję Warszawy na groźby Hitlera, nazywając ją prowokacją. Polska miała 35 milionów mieszkańców (w tym niemal milion etnicznych Niemców, 5 milionów Ukraińców i 3 miliony Żydów) oraz granice ustalone przed zaledwie dwudziestu laty przez traktat wersalski. W latach 1919– 1921 Polacy toczyli wojnę z bolszewikami, by uniezależnić się od długotrwałej hegemonii wschodniego sąsiada. W 1939 roku w kraju panował ustrój prezydencko-autokratyczny. Historyk Norman Davies twierdzi: „W Polsce istniała wprawdzie krzywda i niesprawiedliwość, ale nie było masowego umierania z głodu i masowych morderstw jak w Rosji; nie było uciekania się do bestialskich metod, jakimi posługiwał się faszyzm czy stalinizm”. Najbardziej odpychającym przejawem polskiego nacjonalizmu był antysemityzm, którego przykładem może być choćby ograniczenie liczby studentów żydowskiego pochodzenia na wyższych uczelniach. W przekonaniu zarówno Berlina, jak i Moskwy państwo polskie zawdzięczało swe istnienie wyłącznie sojuszniczej force majeure z 1919 roku i nie miało racji bytu. W tajnym protokole do hitlerowsko-sowieckiego paktu, podpisanego 23 sierpnia 1939 roku, Hitler i Stalin uzgodnili szczegóły rozbioru i unicestwienia Polski. Polacy uważali Rosję za swego historycznego wroga, ale nie znali sowieckich planów dotyczących ich

A

najbliższej przyszłości, więc nastawiali się przede wszystkim na udaremnienie planów Niemiec. Wiedzieli, że źle wyposażona armia polska nie może pobić Wehrmachtu, wszystkie więc nadzieje wiązali z anglo-francuską ofensywą na zachodzie, która miała zmusić Niemcy do podzielenia swych sił. „W obliczu naszej beznadziejnej sytuacji wobec Niemców moja naczelna troska polegała na tym, żebyśmy nie znaleźli się w konflikcie z Niemcami b e z n a t y c h m i a s t o w e g o p o p a r c i a p r z e z n a s z y c h s o j u s z n i k ó w” – pisał londyński ambasador rządu warszawskiego hrabia Edward Raczyński. W marcu 1939 roku rządy Wielkiej Brytanii i Francji udzieliły Warszawie gwarancji, które zostały formalnie potwierdzone w zawartych później traktatach. Zobowiązały się w nich do podjęcia walki w razie niemieckiej agresji wymierzonej przeciwko Polsce. Paryż obiecał naczelnemu dowództwu wojsk polskich, że gdyby doszło do najgorszego, wojska francuskie zaatakują hitlerowską linię Zygfryda w ciągu trzynastu dni od ogłoszenia mobilizacji, a Londyn zobowiązał się w takiej sytuacji do podjęcia natychmiastowej ofensywy bombowej przeciwko Niemcom. Zapewnienia obu mocarstw świadczą wyłącznie o ich cynizmie, gdyż żadne z nich nie miało zamiaru spełnić złożonych obietnic. Zgodziły się na ogłoszenie gwarancji po to, by powstrzymać Hitlera, ale wcale nie planowały udzielać Polsce znaczącej pomocy militarnej. Ich deklaracje były pustymi gestami, Polacy jednak uznali je za wiarygodne. Stalin nie był formalnie sojusznikiem Hitlera, lecz układ między Berlinem a Moskwą uczynił go współbeneficjentem niemieckiej agresji. 23 sierpnia świat uznał, że Niemcy i Związek Sowiecki koordynują swoje działania i są bliźniaczymi twarzami totalitaryzmu. Ponieważ w chwili zakończenia wojny, czyli w 1945 roku, Rosja zajmowała ważne miejsce w obozie sojuszników, niektórzy historycy zaakceptowali wersję powojennej sowieckiej propagandy utrzymującej, że do 1941 roku była ona państwem neutralnym. To nieprawda. Choć Stalin bał się Hitlera i zakładał, że prędzej czy później będzie musiał z nim walczyć, w 1939 roku podjął historyczną decyzję i wyraził zgodę na niemiecką agresję w zamian za poparcie Trzeciej Rzeszy dla jego programu rozszerzenia granic ZSRS. Wprawdzie sowiecki przywódca usprawiedliwiał później na wiele sposobów swe postępowanie, a jego armie nigdy nie walczyły ramię w ramię z Wehrmachtem, pakt Ribbentrop–– Mołotow otworzył jednak epokę współpracy, trwającej aż do momentu, w którym Hitler ujawnił prawdziwe cele operacji „Barbarossa”. Moskiewski układ o nieagresji, wraz z zawartym 28 września traktatem o przyjaźni, współpracy i podziale strefy interesów, zobowiązywał dwóch najważniejszych tyranów świata do popierania swych aspiracji i wyrzeczenia się siłowego rozwiązywania wzajemnych konfliktów w zamian za zgodę na terytorialną ekspansję kosztem innych państw. Stalin popierał niemiecki ekspansjonizm na zachodzie i udzielił Niemcom znaczącej pomocy w formie dostaw ropy naftowej, zboża i surowców mineralnych. Niemcy, jakkolwiek niechętnie, zostawili Sowietom wolną rękę na wschodzie i zaakceptowali ich plan zagarnięcia wschodniej Finlandii, państw bałtyckich oraz sporej części Polski. Hitler planował rozpocząć działania wojenne 26 sierpnia, zaledwie trzy dni po podpisaniu paktu Ribbentrop– Mołotow. Ale na dzień przed tym terminem odłożył atak na Polskę, choć nie przerwał mobilizacji. Odkrył bowiem – ku swemu zaskoczeniu – że Mussolini nie zamierza niezwłocznie przystąpić do walki po jego stronie, a do tego dyplomatyczne raporty sugerowały, że Anglia i Francja poważnie traktują udzielone Polsce gwarancje. Podczas gdy w stronę granicy z Polską posuwały się niemieckie siły, złożone z półtora miliona żołnierzy, 400 tysięcy koni, 200 tysięcy wojskowych pojazdów i pięciu tysięcy pociągów, Berlin wymieniał ostatnie, nierokujące żadnych nadziei noty dyplomatyczne z Londynem i Paryżem. W końcu 30 sierpnia Hitler wydał rozkaz ataku. Następnego wieczoru, o godzinie 20.00 rozegrał się pierwszy, posępny akt konfliktu. Sturmbannführer Alfred Naujocks z niemieckiej Sicherheitsdienst (SD, pol. Służby Bezpieczeństwa), stojąc na czele przebranego w polskie mundury oddziału, w którego skład wchodziło kilkunastu skazanych przestępców – nazywanych lekceważąco Konserven, czyli konserwami – przeprowadził pozorowany atak na niemiecką radiostację w Gleiwitz (Gliwicach). Doszło do wymiany ognia. „Napastnicy” nadali na falach radiowych szereg polskich patriotycznych sloganów, a potem wycofali się. Uzbrojeni w karabiny maszynowe esesmani zabili „konserwy”,

których zakrwawione zwłoki zostały zaprezentowane zagranicznym korespondentom jako dowód polskiej agresji. W dniu 1 września o godzinie 2.00 w obozie I Pułku Kawalerii Wehrmachtu rozległa się pobudka – niektóre jednostki niemieckie, a także niektóre polskie wyruszały konno do boju. Tego ranka sygnał trąbki obudził dziesiątki innych oddziałów. Żołnierze osiodłali konie, usadowili się w siodłach i zmierzali w kierunku wyznaczonego punktu zbiórki. Wokół nich warczały kolumny czołgów, ciężarówek i dział. Wkrótce otrzymali rozkaz: „Zdjąć zapiaszczacze! Ładuj! Zabezpiecz broń!”. O 4.45 potężne działa starego niemieckiego pancernika „Schleswig-Holstein”, zakotwiczonego w Gdańsku z „wizytą dobrej woli”, otworzyły ogień do Wojskowej Składnicy Tranzytowej Westerplatte. Godzinę później niemieccy żołnierze pokonali umocnienia graniczne, otwierając drogę przednim oddziałom sił inwazyjnych, które zaczęły wlewać się do Polski. Jeden z ich dowódców, generał Heinz Guderian, minął wkrótce miejsce swego urodzenia – należący do jego przodków pałac w Chełmnie, który przed traktatem wersalskim znajdował się na terytorium Niemiec. Jego żołnierz, dwudziestotrzyletni podporucznik Wilhelm Prüller, tak opisywał euforyczny nastrój, jaki zapanował w całej armii: „Być Niemcem to teraz wspaniałe uczucie [...]. Przekroczyliśmy granicę. Deutschland, Deutschland über alles! Niemiecki Wehrmacht maszeruje! Bez względu na to, czy spojrzymy przed siebie czy za siebie, w prawo czy w lewo, wszędzie widzimy zmotoryzowany Wehrmacht!”. Zachodni sojusznicy, przyjmując za dobrą monetę zapewnienia Polski co do jej zdolności bojowej – dysponowała czwartą co do wielkości armią Europy – zakładali, że walki potrwają kilka miesięcy. Obrońcy wystawili milion żołnierzy przeciwko półtoramilionowej armii niemieckiej. Każda ze stron dysponowała trzydziestoma siedmioma dywizjami. Jednakże Wehrmacht był o wiele lepiej wyposażony, gdyż miał 3600 pojazdów pancernych, a siły polskie 750, i 400 nowoczesnych samolotów, przeciwko którym Polacy mogli rzucić do walki zaledwie 900 przestarzałych maszyn bojowych. Wprawdzie armia polska powiększała stopniowo swój stan posiadania już od marca, powstrzymywała się jednak od ogłoszenia pełnej mobilizacji, ulegając apelom Wielkiej Brytanii i Francji, które nie chciały prowokować Hitlera. Atak z 1 września był więc dla niej zaskoczeniem. Pewien polski dyplomata, komentując postawę swych rodaków, pisał: „Byli zjednoczeni w woli przeciwstawienia się wrogowi, ale nie mieli jasnej koncepcji, dotyczącej metod stawiania oporu, z wyjątkiem gadaniny o zgłaszających się na ochotnika «ludzkich torpedach»”. Efraim Bleichman, szesnastoletni Żyd z Kamionki, był jednym z tysiąca mieszkańców miasteczka wezwanych na rynek, by wysłuchać przemówienia burmistrza. „Odśpiewaliśmy hymn państwowy, głoszący, że Polska jeszcze nie zginęła, i inną pieśń, z której wynikało, że nie będzie Niemiec pluł nam w twarz”. Piotr Tarczyński, dwudziestosześcioletni urzędnik fabryczny, był przez kilka tygodni przed mobilizacją obłożnie chory. Ale kiedy powiedział dowódcy swej baterii artyleryjskiej, że źle się czuje, ów pułkownik wygłosił podniosłą mowę patriotyczną „i powiedział mi, że kiedy usiądę na koniu, z pewnością poczuję się o wiele lepiej”. Niedobory sprzętu były tak poważne, że pułk nie mógł wyposażyć Tarczyńskiego w broń osobistą. Przydzielono mu jednak, zgodnie z regulaminem, wielkiego konia o imieniu Wojak. Porucznik Witold Urbanowicz, instruktor w Szkole Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie, prowadząc z uczniem pozorowaną walkę powietrzną nad Dęblinem, zauważył nagle ze zdumieniem, że w skrzydłach jego samolotu pojawiają się dziury. Pospiesznie wylądował i dostrzegł biegnącego w jego kierunku po płycie lotniska innego oficera, który wołał: „Powinieneś pójść do kościoła i zapalić świeczkę! Przed chwilą zostałeś zaatakowany przez messerschmitta!”. Słabość polskiej obrony wszędzie rzucała się w oczy. Podchorąży pilot Franciszek Kornicki wziął udział w dwóch lotach bojowych 1 i 2 września. Za pierwszym razem ścigał niemiecki samolot, który okazał się o wiele szybszy. Za drugim, kiedy jego karabiny maszynowe nagle się zacięły, usiłował je odblokować, wykonać zwrot i ponowić atak, ale wtedy nagle zawiodły pasy bezpieczeństwa. Wypadł więc z otwartej kabiny i musiał lądować ze spadochronem, narażając się na kpiny kolegów. O godzinie 17.00 pod Krojantami polscy kawalerzyści otrzymali rozkaz ataku, który miał osłonić odwrót stacjonującej w ich sąsiedztwie piechoty. Kiedy uformowali szyk i dobyli szabel, kapitan Godlewski zaproponował, by posuwali się naprzód pieszo. „Młody człowieku – powiedział do niego z irytacją dowódca

pułku pułkownik Mastalerz – ja sobie dobrze zdaję sprawę, jak się wykonuje niemożliwy do wykonania rozkaz”. Dwustu pięćdziesięciu kawalerzystów pochyliło się nad szyjami swych koni i przypuściło szarżę na otwartym polu. Cóż z tego, że niemiecka piechota uciekła przed ich natarciem, skoro – ku zaskoczeniu Polaków – stały za nią samochody opancerzone, których broń maszynowa zdziesiątkowała ułanów. Niektóre konie padły na ziemię, a inne, bez jeźdźców, uciekły z pola bitwy. Znaczna część Polaków zginęła, a wśród poległych znalazł się pułkownik Mastalerz. Wycofujące się w popłochu resztki oddziału przypominały niestety relikty dawnej epoki. Naczelne dowództwo wojsk francuskich nakłaniało Polaków do skoncentrowania swych sił za trzema wielkimi rzekami płynącymi przez centralne obszary ich kraju, ale rząd warszawski chciał za wszelką cenę bronić całej dziewięćsetkilometrowej granicy z Niemcami, między innymi dlatego, że większość polskiego przemysłu była usytuowana na zachodzie. Niektóre dywizje musiały więc stawiać opór najeźdźcom na trzydziestokilometrowych odcinkach frontu, choć ich siły – około 15 tysięcy żołnierzy – mogłyby skutecznie bronić odcinków zaledwie pięcio-, sześciokilometrowych. Wobec braku poważnego oporu nacierające z północy, południa i zachodu wojska niemieckie wdarły się daleko w głąb kraju, zostawiając za sobą w tak zwanych kieszeniach odizolowane jednostki wojsk polskich. Luftwaffe skutecznie wspierała kolumny czołgów i przypuszczała niszczące ataki na Warszawę, Łodź, Dęblin oraz Sandomierz. Polskie wojska i skupiska ludności cywilnej były bombardowane i ostrzeliwane przez Luftwaffe z bezlitosną precyzją, ale niektórzy dopiero po jakimś czasie zdali sobie sprawę z powagi zagrożenia. Po pierwszej fali nalotów Virgilia Sapieżyna, pochodząca z Ameryki żona księcia Pawła Sapiehy, uspokajała swych domowników: „Te bomby nie są takie groźne. Ich huk jest bardziej przerażający niż ich wybuchy”. Ale kiedy wieczorem 1 września dwie bomby spadły na sąsiadujący z dworem park rodziny Smorczewskich w Tarnogórze, Sapieżyna pospiesznie wyciągnęła z łóżek dwóch swoich synów – Ralpha i Marka, każąc im ukryć się w lesie wraz z innymi młodymi uciekinierami. „Po pierwszym wstrząsie odzyskaliśmy zdolność myślenia – pisał później Ralph – spojrzeliśmy na siebie i dostaliśmy ataku niepowstrzymanego śmiechu. Byliśmy przedziwną zbieraniną młodych ludzi; niektórzy mieli na sobie piżamy, inni narzucone na bieliznę płaszcze. Staliśmy bezczynnie pod drzewami, próbując wkładać maski gazowe. Postanowiliśmy wracać do domu”. Ochota do śmiechu rychło minęła, gdyż mieszkańcy Polski uświadomili sobie niszczycielską siłę Luftwaffe. „Obudziło mnie wycie syren i huk wybuchów – zanotował mieszkający w Warszawie dyplomata Adam Kruczkiewicz. – Wyjrzałem na dwór i zobaczyłem niemieckie samoloty, które leciały niewiarygodnie nisko i spokojnie zrzucały bomby. Z dachów niektórych budynków dochodził słaby ogień broni maszynowej, ale nie było polskich lotników [...]. Miasto zdumiewało niemal całkowitym brakiem obrony. Warszawiacy czuli się gorzko zawiedzeni”. Łuck spotkała prawdziwa tragedia. Wczesnym rankiem Niemcy zrzucili na miasto kilkanaście bomb, zabijając dziesiątki ludzi, wśród których większość stanowiły idące do szkoły dzieci. Bezsilne ofiary nazywały bezchmurne tego wrześniowego poranka niebo „przekleństwem Polski”. Pilot Jerzy Solak zapisał: „W naszym mieście unosił się smród spalenizny, a w powietrzu wisiała brunatna zasłona dymu”. Solak ukrył swój samolot pod drzewami i w drodze do domu spotkał wieśniaka. „Prowadził za uzdę konia, którego bok był pokryty masą zakrzepłej krwi. Miał tak pochyloną głowę, że dotykał nozdrzami piaszczystej drogi, a każdy krok przyprawiał go o dreszcz bólu”. Kiedy młody lotnik spytał chłopa, dokąd prowadzi poranione po nalocie stukasów zwierzę, ten mu odpowiedział: „Do przychodni weterynaryjnej w najbliższym miasteczku”. „Ale przecież do tego miasteczka jest jeszcze sześć kilometrów!” Wieśniak wzruszył bezradnie ramionami i odparł: „Mam tylko tego jednego konia”. Kolejne dni przynosiły tysiące coraz tragiczniejszych wydarzeń. Przemieszczająca się w kierunku frontu bateria artyleryjska porucznika Piotra Tarczyńskiego została zaatakowana przez nurkujące stukasy. Wszyscy zsiedli z koni i rzucili się na ziemię. Spadło kilka bomb, zabijając wielu żołnierzy i parę koni. Kiedy samoloty odleciały, bateria podjęła swój marsz. „Spotkaliśmy dwie kobiety; jedna była w średnim wieku, a druga wyglądała jak dziewczynka. Niosły drabinę, na której leżał ranny, ale jeszcze żywy mężczyzna, trzymając się kurczowo za brzuch. Kiedy nas mijały, widziałem wlokące się po ziemi jego wnętrzności”. Władysław Anders, późniejszy

dowódca 2 Korpusu Polskiego, który jeszcze podczas pierwszej wojny światowej służył w armii rosyjskiej pod rozkazami carskiego generała, dowodził teraz Nowogródzką Brygadą Kawalerii. W pewnym momencie dostrzegł nauczycielkę, która biegła do lasu z grupą uczniów, by schronić się wśród drzew. „Widzę, jak niemiecki pilot kołuje... zniża się na pięćdziesiąt metrów, rzuca bomby i strzela z karabinu maszynowego. Dzieci rozpryskują się jak wróble, ale kilkanaście barwnych plam zostaje na polu. Mam przedsmak tego, jaka będzie ta wojna”. Trzynastoletni Jerzy Ślązak jechał pociągiem wraz z grupą dzieci wracających z letniego obozu do rodzinnej Łodzi. Nagle usłyszał huk wybuchu i głośne krzyki. Pociąg gwałtownie się zatrzymał. Opiekun grupy chłopców kazał im szybko wysiąść i skryć się w pobliskim lasku. Przerażone dzieci przeleżały pół godziny na ziemi, czekając na koniec nalotu. Kiedy wyszły z lasu, ujrzały w odległości stu metrów płonący pociąg z wojskiem, który był celem Niemców. Niektórzy chłopcy wybuchali płaczem na widok krwawiących żołnierzy. Ich próba powrotu do swojego wagonu została udaremniona przez kolejny nalot Luftwaffe, która ostrzelała teren z karabinów maszynowych. W końcu podjęli podróż w wagonie podziurawionym przez kule. Już w domu Jerzy zastał swoją zapłakaną matkę przy radioodbiorniku: zapowiadano nadejście Niemców. Pilot Franciszek Kornicki odwiedził rannego kolegę w łódzkim szpitalu. „To było okropne miejsce, pełne poranionych i umierających ludzi, którzy leżeli wszędzie: na łóżkach, na podłodze, w pokojach i na korytarzach. Niektórzy jęczeli z bólu, inni leżeli w milczeniu z zamkniętymi lub szeroko otwartymi oczami, czekając i trzymając się resztek nadziei”. Generał Adrian Carton de Wiart, szef brytyjskiej misji wojskowej w Polsce, pisał z goryczą: „Widziałem, jak zmienia się chwalebne niegdyś oblicze wojny; nie kojarzyli się już z nią wyruszający na pole bitwy żołnierze, lecz przytłoczone jej ciężarem kobiety i dzieci”. W niedzielę 3 września Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom, wypełniając swe zobowiązania wynikające z udzielonych Polsce gwarancji. Sojusz Stalina z Hitlerem skłonił wielu posłusznych Moskwie europejskich komunistów do odcięcia się od stanowiska swych krajów wobec nazistów. Przywódcy związków zawodowych potępili „imperialistyczną wojnę”, wpływając na postawy załóg licznych francuskich i angielskich fabryk, stoczni i kopalń węgla. Na ulicach pojawiły się napisy: „Powstrzymać wojnę: płaci za nią robotnik!”, „Nie – kapitalistycznej wojnie!”. Poseł do brytyjskiego parlamentu z ramienia Partii Pracy Aneurin Bevan przyjął asekuracyjną taktykę, wzywając do walki na dwa fronty: przeciwko Hitlerowi i przeciwko brytyjskiemu kapitalizmowi. Tajne protokoły paktu Ribbentrop–Mołotow, w których określono aspiracje terytorialne obu stron, były nieznane w zachodnich stolicach aż do 1945 roku, kiedy w ręce aliantów wpadły niemieckie archiwa. Ale we wrześniu 1939 roku liczni obywatele demokratycznych państw postrzegali zarówno ZSRS, jak i Niemcy jako swych wrogów. Guy Crouchback, fikcyjny alter ego autora powieści Evelyna Waugha Officers and Gentlemen, wyraża pogląd wielu Europejczyków, mówiąc, że wiadomość o pakcie Stalina z Hitlerem „wstrząsnęła politykami i młodymi poetami w wielu stolicach, ale napełniła spokojem jedno angielskie serce [...]. Wielki i budzący nienawiść wróg odsłonił swą twarz i stał się w końcu wyraźnie widoczny. To była Nowa Epoka w dziedzinie zbrojnych konfliktów”. Niektórzy politycy pragnęli wbić klin między Rosję a Niemcy i zyskać poparcie Stalina, by pokonać większe zło, za jakie uważali Hitlera. Ale aż do czerwca 1941 roku taka perspektywa wydawała się mało realna – obie dyktatury były uważane za wrogów demokratycznego świata. Hitler nie spodziewał się, że Anglia i Francja wypowiedzą mu wojnę. Uważał, że wyrażona przez nie w 1938 roku zgoda na zajęcie Czechosłowacji oraz ich niezdolność do udzielenia bezpośredniej pomocy Polsce dowodzą braku woli i środków, które umożliwiałyby im rzucenie wyzwania Niemcom. Sam Hitler szybko się otrząsnął, ale niektórzy jego akolici byli zaniepokojeni. Zdenerwowany Göring, naczelny dowódca Luftwaffe, krzyczał przez telefon do niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa: „Masz teraz waszą pieprzoną wojnę! To wyłącznie twoja wina!”. Hitler usiłował narzucić niemieckiemu społeczeństwu mentalność wojowników oraz kult chwały wojennej, co w dużej mierze się powiodło wśród rzesz młodych ludzi. Ale starsi Niemcy, pamiętający okropności poprzedniego konfliktu i swoją klęskę, wykazywali w 1939 roku mniejszy entuzjazm niż w 1914. „Ta wojna wydaje się upiornie nierealna – pisał hrabia Helmuth von Moltke, wprawdzie

oficer Abwehry, ale przeciwnik Hitlera. – Ludzie jej nie popierają... Są apatyczni. To przypomina danse macabre, wykonywany na scenie przez nieznanych ludzi”. Korespondent amerykańskiej stacji CBS William Shirer donosił 3 września z Berlina: „Nie ma tu radosnego podniecenia... okrzyków «hurra!», głośnego aplauzu, rzucania kwiatami... Niemcy, których dziś widzimy, są bardziej ponurzy, niż byli wczoraj wieczorem albo przedwczoraj”. Alexander Stahlberg, mijając Szczecin ze swym oddziałem w drodze do polskiej granicy, wyraził bliźniaczo podobną opinię: „Nie ma buńczucznego nastroju z sierpnia 1914 roku, nie ma okrzyków radości, nie ma kwiatów”. Austriacki pisarz Stefan Zweig tłumaczył to w ten sposób: „Oni nie czuli się tak samo, ponieważ świat w roku 1939 nie był tak dziecięco naiwny ani tak łatwowierny jak w roku 1914 [...]. Ta niemal religijna wiara w uczciwość albo przynajmniej rzetelność własnego rządu zniknęła w całej Europie”. Liczni Niemcy podzielali jednak uczucia Fritza Mühlbacha, dygnitarza partii nazistowskiej: „Uważałem ingerencję Anglii i Francji za czystą formalność [...]. Gdy tylko zdały sobie one sprawę z beznadziejności polskiego oporu i z ogromnej przewagi niemieckiej machiny wojennej, zaczęły rozumieć, że my od początku mieliśmy rację, a próby wtrącania się są bezsensowne [...]. Wojna zaczęła się tylko dlatego, że ingerowali w sprawy, które nie powinny ich obchodzić. Gdyby Polska pozostała osamotniona, z pewnością poddałaby się wcześniej”. Państwa sojusznicze żywiły nadzieję, że sam gest, jakim było wypowiedzenie wojny, ujawni blef Hitlera i przyspieszy jego obalenie przez własny naród, co z kolei umożliwi zawarcie porozumienia pokojowego bez katastrofalnego zbrojnego konfliktu na terenie zachodniej Europy. Bo reakcję Anglii i Francji na tragedię Polski cechował egoizm. Naczelny wódz wojsk francuskich generał Maurice Gamelin jeszcze w lipcu powiedział swemu brytyjskiemu odpowiednikowi: „Mamy interes w tym, żeby konflikt zaczął się na wschodzie i bardzo wolno nabierał rozpędu. To da nam czas umożliwiający mobilizację wszystkich sił francusko-brytyjskich”. Konserwatywny poseł do parlamentu Cuthbert Headlam 2 września zapisał w swym dzienniku z irytacją, że Polacy „sami ponoszą winę za to, co ich teraz spotyka”. Alarm lotniczy, który zabrzmiał na terenie Anglii 3 września, kilka minut po radiowym wystąpieniu premiera Neville’a Chamberlaina i ogłoszeniu stanu wojny, wywołał mieszane uczucia. „Mama była bardzo przejęta – zanotował dziewiętnastoletni londyński student J.R. Frier. – Kilka sąsiadek zemdlało, a wiele innych natychmiast wybiegło na ulicę. Oto niektóre komentarze: «Nie idźcie do schronu, dopóki nie usłyszycie ognia artylerii przeciwlotniczej», «Ta świnia musiała wysłać swoje samoloty, zanim upłynął termin ultimatum». Po kilku minutach rozległ się sygnał odwołujący alarm i wszyscy stanęli w drzwiach, nerwowo ze sobą rozmawiając. Dalsza gadanina o Hitlerze i rewolucjach w Niemczech [...]. Najdziwniejszym uczuciem, jakiego dziś doświadczyłem, było pragnienie, żeby coś się wydarzyło – żebyśmy zobaczyli nadlatujące samoloty i funkcjonowanie obrony przeciwlotniczej. Nie chcę widzieć spadających bomb i ginących ludzi, ale skoro u c z e s t n i c z y m y w tej wojnie, to chcę, żeby się zaczęła. Bo w tym tempie będzie trwała Bóg wie ile”. Dominująca wśród ludzi niepewność wynikała właśnie z tego, że nikt nie był w stanie przewidzieć, jak długo potrwa zbrojny konflikt. Niektórzy młodzi mieszkańcy dalekich afrykańskich kolonii na wieść o wybuchu wojny uciekali w busz, obawiając się, że ich brytyjscy władcy powtórzą to, co zrobili podczas pierwszej wojny światowej: powołają ich do przymusowej pracy, co zresztą rzeczywiście później nastąpiło. Kenijczyk Josiah Mariuki zanotował, że rozsiewano „złowrogie pogłoski, że Hitler przyjdzie i wszystkich nas pozabija, więc wielu wystraszonych ludzi szło nad rzeki i kopało jamy w nasypach, by skryć się przed wojskiem”. Dowódcy brytyjskich sił zbrojnych zdawali sobie sprawę z ich braku przygotowania do walki, ale niektórzy młodzi zawodowi żołnierze okazywali się na tyle naiwni, by z radością witać perspektywę udziału w akcji i awansu. „Wszyscy byli radośnie podnieceni – pisał John Lewis, służący w Cameronians[1]. – Hitler wydawał się postacią groteskową, a francuskie kroniki filmowe wytwórni Pathé, na których widzieliśmy maszerujących defiladowym krokiem niemieckich żołnierzy, budziły huragany śmiechu [...]. Oni potrafili zrzucać bomby na bezbronne hiszpańskie

wioski, ale na tym ich umiejętności się kończyły. Większość ich czołgów to atrapy, zbudowane z tektury. Pobiliśmy przed dwudziestu laty o wiele silniejsze Niemcy. Byliśmy jednym z najpotężniejszych imperiów w dziejach świata!” Tylko nieliczni myśleli tak rozsądnie jak porucznik David Fraser z Grenadier Guards, który stwierdził obcesowo: „Stosunek Brytyjczyków do wojny był zdeterminowany przez ich podstawowe słabości: rozleniwienie umysłowe i skłonność do życzeniowego myślenia [...]. Ludzie żyjący w demokratycznych państwach chcą wierzyć, że dobro jest przeciwieństwem zła – to przekonanie budzi w nich ducha wypraw krzyżowych. Wszystko to sprzyja budzeniu gwałtownych namiętności moralnych i ideologicznych, ale jest sprzeczne z beznamiętną koncepcją wojny, która – będąc według Clausewitza kontynuacją polityki – musi posiadać jasno określone, osiągalne cele”. Wielu lotników brytyjskich zastanawiało się, jak będzie wyglądać przyszłość. Pilot podporucznik Donald Davis pisał: „Przejeżdżałem w piękny jesienny dzień obok tak dobrze mi znanych miejsc, jak Wittenham Clumps i Chiltern Hills, myśląc o tym, że za trzy tygodnie mogę być martwy. Zatrzymałem się na kilka minut, by podziwiać scenerię i zebrać myśli. [Doszedłem do wniosku, że] gdybym miał jeszcze raz podejmować decyzję, postanowiłbym wstąpić do RAF i latać”. Dla rozsianych po całym świecie rówieśników Davisa dostęp do nieba był przywilejem, spełnieniem romantycznych marzeń, a wielu młodych ludzi było gotowych płacić za ten przywilej, narażając swoje życie. Minister brytyjskiego rządu pozwolił sobie na monumentalny brak taktu, mówiąc do polskiego ambasadora: „Ależ macie szczęście, kto by się spodziewał przed pół rokiem, że Anglia stanie po waszej stronie jako sojusznik”. Wieści o wypowiedzeniu wojny przez Wielką Brytanię i Francję wywołały w Polsce przypływ nadziei znajdującej pożywkę w nieodpowiedzialnej retoryce nowo pozyskanych sojuszników. Warszawiacy obejmowali się na ulicach, tańczyli, wznosili okrzyki, trąbili klaksonami samochodów. Przed ambasadą brytyjską w Alejach Ujazdowskich zebrał się tłum ludzi, którzy wiwatowali na cześć Wielkiej Brytanii i usiłowali odśpiewać hymn God Save the King. Ambasador sir Howard Kennard wołał z balkonu: „Niech żyje Polska! Będziemy walczyć ramię w ramię z agresją i niesprawiedliwością”. Te tłumne demonstracje powtórzyły się pod ambasadą francuską, gdzie odśpiewano Marsyliankę. Rządowy biuletyn donosił triumfalnie tego wieczoru: „Oddziały polskiej kawalerii przedarły się przez pancerne linie niemieckie i wkroczyły do Prus Wschodnich”. Niektórzy Europejczycy przeżyli chwilę iluzji. Mihail Sebastian, trzydziestojednoletni rumuński pisarz pochodzenia żydowskiego, dowiedziawszy się 4 września o wypowiedzeniu wojny przez Anglię i Francję, był zdumiony, że oba państwa natychmiast nie zaatakowały Niemiec od zachodu. „Czy oni nadal na coś czekają? Czy to możliwe, jak niektórzy twierdzą, że Hitler zaraz upadnie i zostanie zastąpiony przez wojskowy rząd, który rozpocznie negocjacje pokojowe? Czy może dojść do radykalnych zmian we Włoszech? Co zrobi Rosja? Co się dzieje z Osią, na temat której zapadła nagle cisza zarówno w Rzymie, jak i w Berlinie? Tysiące pytań, od których kręci się w głowie”. Sebastian, aby w całym tym zamieszaniu zachować zdrowe zmysły, czytał najpierw Dostojewskiego, a potem – po angielsku – Thomasa De Quincey.

Polacy w obliczu ataków Luftwaffe Fot. Hulton Deutsch Collection/CORBIS

W dniu 7 września dziesięć francuskich dywizji wkroczyło ostrożnie do niemieckiej Saary. Po przebyciu ośmiu kilometrów żołnierze zatrzymali się – Francja nie była skłonna posunąć się dalej w demonstracji swego poparcia dla Polski. Gamelin zakładał, że Polacy będą w stanie angażować siły Wehrmachtu, dopóki Francja nie zrealizuje programu odbudowy własnego potencjału militarnego. Polacy zaczynali powoli zdawać sobie sprawę, że są w swym nieszczęściu osamotnieni. Stefan Starzyński, dawny żołnierz Legionów Piłsudskiego, a od 1934 roku pełen inicjatywy prezydent Warszawy, słynny z tego, że latem zamieniał miasto w feerię kwiatów, przemawiał codziennie przez radio do swych współobywateli, potępiając z pasją niemieckie barbarzyństwo. Organizował ekipy ratownicze, nawoływał tysiące ochotników do kopania okopów, udzielał pomocy tysiącom ofiar niemieckich bomb. Wielu warszawiaków uciekło na wschód. Nieliczni jechali samochodami, do których jednak trudno było zdobyć paliwo. Uciekano wozami i na rowerach. Szesnastoletni Żyd Efraim Bleichman obserwował długie kolumny swych współwyznawców, uchodzące ze stolicy jedną z wylotowych dróg. Nie zdawał sobie sprawy z tego, że właśnie im grozi szczególne niebezpieczeństwo. Choć Polska była uważana za kraj antysemicki, „nie spotkało mnie tu nigdy nic poważniejszego niż wyzwiska” – wspominał. Głównym zagrożeniem dla tempa ofensywy niemieckich wojsk stało się wkrótce wyczerpanie żołnierzy i koni. Kawalerzysta kapral Hornes zauważył, że jego wierzchowiec Herzog ciągle się potyka. „Zawołałem do dowódcy oddziału: «Herzog jest u kresu sił!», ale zaledwie wymówiłem te słowa, nieszczęsne zwierzę osunęło się na kolana. Przejechaliśmy pierwszego dnia 70 kilometrów, a drugiego 60. Co gorsza, nasza droga wiodła przez góry, a patrol czołowy ciągle galopował... To znaczyło, że w ciągu trzech dni przebyliśmy ponad 200 kilometrów bez prawdziwego odpoczynku! Dawno już zapadła noc, a my nadal siedzieliśmy w siodłach”. Okropności Blitzkriegu, wojny błyskawicznej, stale się nasilały. Warszawska radiostacja nadawała Chopina, a wybuchom niemieckich bomb towarzyszył teraz huk tysiąca dział wystrzeliwujących trzydzieści tysięcy pocisków dziennie i obracających w gruzy piękne budynki stolicy. „Nadchodzi urocza polska jesień – zapisał z ironią w swym dzienniku pilot myśliwski Mirosław Feric. – Niech szlag trafi jej uroki”. Nad stolicą stale unosiły się chmury dymu i kurzu. Niemcy zburzyli Zamek Królewski, budynek opery, Teatr Narodowy, katedrę i dziesiątki gmachów publicznych oraz setki domów mieszkalnych. Na bulwarach i w parkach leżały niepochowane zwłoki i wznosiły się prowizoryczne mogiły. Dostawy żywności, wody i elektryczności były

odcięte. Niemal wszystkie szyby zostały wybite, a na chodnikach zalegały stosy odłamków szkła. 8 września rozpoczęło się okrążenie miasta, którego oprócz wojska broniła studwudziestotysięczna rzesza ochotników. Wkrótce armia polska wycofała się na wschód. Wódz Naczelny Wojska Polskiego marszałek Edward RydzŚmigły ewakuował się wraz ze swoim sztabem z Warszawy przed świtem 7 września. System łączności i zaopatrzenia armii przestał funkcjonować. Kraków padł niemal bez oporu 6 września, Gdynia została zajęta 14 września, ale do 19 września trwała obrona Kępy Oksywskiej. Kontratak, podjęty 10 września przez osiem polskich dywizji nad Bzurą, na zachód od Warszawy, na krótko zakłócił niemiecką ofensywę i doprowadził do wzięcia tysiąca pięciuset jeńców. Kurt Meyer z Leibstandarte SS Adolf Hitler (w skrócie LSSAH) pisał o nim z mieszaniną lekceważenia i podziwu: „Polacy atakują z olbrzymią zajadłością, dowodząc po raz kolejny, że naprawdę potrafią umierać”. Wbrew legendom polska kawaleria tylko dwukrotnie walczyła z niemieckimi czołgami. Do jednego z tych epizodów doszło wieczorem 11 września – 4. szwadron 11. Pułku Ułanów w pełnym galopie zaatakował zajętą przez Niemców miejscowość Kałuszyn. Z osiemdziesięciu pięciu ułanów biorących udział w tej szarży na ustalone miejsce zbiórki dotarło tylko trzydziestu pięciu. Niemcy wykorzystywali swoją kawalerię do zadań zwiadowczych ze względu na jej mobilność, ale nie angażowali jej na ogół w działania ofensywne. Oddział kaprala Hornesa posuwał się naprzód w zwartym szyku, a dwaj zwiadowcy jechali przodem. „Pędzili galopem z jednego wzgórza na następne, a potem dawali nam sygnał, że możemy jechać za nimi. Aby uchronić oddział przed atakami z flanki, samotny jeździec posuwał się równolegle do nas grzbietami wzgórz. Nagle ujrzeliśmy wyłaniające się z chmury gęstego pyłu nieznane nam kształty. Na małych, żwawych konikach jechali ubrani w zielone mundury polscy ułani. Każdy z nich miał długą lancę, której jeden koniec spoczywał w uchwycie przy strzemieniu, a drugi na ramieniu jeźdźca. Ich lśniące trzonki podskakiwały w górę i w dół w rytm kroków koni. W tym momencie otworzyły ogień nasze karabiny maszynowe”. Wehrmacht był o wiele lepiej uzbrojony i opancerzony niż jego przeciwnik. Polska była biednym krajem – budżet państwa był mniejszy niż budżet Berlina. Dysponowała zaledwie sześcioma tysiącami wojskowych i cywilnych ciężarówek. Biorąc jednak pod uwagę kiepską jakość i niewielką liczbę polskich samolotów, zdumiewa fakt, że Niemcy stracili podczas tej kampanii aż 560 maszyn. Bateria artylerii porucznika Piotra Tarczyńskiego dostała się pod silny ostrzał niecałe dwa kilometry od Warty. Porucznik, który pełnił służbę na wysuniętym stanowisku obserwacyjnym, odkrył, że nie działa łączność. Szeregowcy wysłani przez niego na rekonesans nie wrócili. Nie oddawszy ani jednej salwy, został nagle otoczony przez żołnierzy niemieckiej piechoty i wzięty do niewoli. Jak wielu innych, którzy byli w podobnym położeniu, starał się nawiązać poprawne stosunki z panami swego losu. „Znalazłem się w sytuacji człowieka skazanego niespodziewanie na uleganie kaprysom obcych napastników, od których jest całkowicie zależny. Wiem, że powinienem się tego wstydzić”. Kiedy prowadzono go na miejsce uwięzienia, widział dziesiątki martwych polskich żołnierzy i instynktownie podnosił rękę, by im zasalutować. Pod wpływem powszechnego oburzenia na najeźdźców dochodziło do samosądów, które godziły w honor obrońców polskiej sprawy. Już na początku września nastąpiły masowe aresztowania etnicznych Niemców – domniemanych lub potencjalnych agentów piątej kolumny. W Bydgoszczy 3 września, czyli w „czarny czwartek”, tłum zmasakrował tysiąc niemieckich cywilów oskarżonych o strzelanie do polskich żołnierzy. Niektórzy współcześni niemieccy historycy twierdzą, że podczas całej kampanii zamordowano 13 tysięcy etnicznych Niemców, z których większość była niewinna. Liczba ta jest niemal na pewno znacznie zawyżona, ale tego rodzaju zabójstwa stawały się dla najeźdźców pretekstem do bestialskich i systematycznych aktów okrucieństwa wymierzonych przeciwko Polakom, a szczególnie przeciwko polskim Żydom, których prześladowania zaczęły się już w pierwszych dniach inwazji. Hitler powiedział do swoich generałów w Obersalzbergu: „Dżyngis-chan wymordował z własnej woli i bez wyrzutów sumienia miliony kobiet i mężczyzn. Historia widzi w nim jedynie wielkiego budowniczego państwa [...]. Wysłałem moje jednostki z trupią główką na wschód, każąc im zabijać bez litości mężczyzn, kobiety i dzieci, należące do rasy Polaków i posługujące się polskim językiem. Tylko w ten

sposób możemy zdobyć tak nam potrzebną przestrzeń życiową [Lebensraum]. Kiedy Wehrmacht wkraczał do Łodzi, trzynastoletni Jerzy Ślązak był zaskoczony widokiem niektórych kobiet rzucających żołnierzom kwiaty i częstujących ich słodyczami lub papierosami. Małe dzieci krzyczały: „Heil Hitler!”. „Chłopcy, z którymi chodziłem do szkoły, powiewali flagami ze swastyką” – pisał ze zdumieniem. Witający tak serdecznie najeźdźców mieszkańcy Łodzi byli obywatelami polskimi, ale wywodzili się z rodzin niemieckich, i demonstrowali teraz ostentacyjnie swe pochodzenie. Goebbels rozpoczął wzmożoną kampanię propagandową mającą przekonać jego rodaków o słuszności niemieckiej agresji na Polskę. 2 września nazistowski dziennik „Völkischer Beobachter” donosił o inwazji w artykule opatrzonym ogromnym, wydrukowanym na czerwono tytułem: Führer ogłasza walkę o prawa i bezpieczeństwo Niemiec. Nagłówek „Lokal Anzeiger” z 6 września głosił: Potworne bestialstwo Polaków – Ostrzeliwanie niemieckich lotników – Zatrzymywanie pojazdów Czerwonego Krzyża – Mordowanie pielęgniarek . Kilka dni później „Deutsche Allgemeine Zeitung” zamieścił szokujący tytuł: Polacy bombardują Warszawę . Widniejący pod nim tekst był tej treści: „Polska artyleria wszystkich kalibrów otworzyła ogień ze wschodniej części Warszawy na nasze wojska, przebywające w zachodniej części miasta”. Niemiecka agencja prasowa potępiła opór Polaków, stwierdzając, że jest on „bezsensowny i obłąkańczy”. Większość młodych Niemców, absolwentów nazistowskiego systemu edukacyjnego, bez wahania akceptowała wersję wydarzeń podsuwaną im przez przywódców. „Natarcie naszych armii stało się nieodparcie kuszącym marszem ku zwycięstwu – pisał dwudziestoletni adept lotnictwa, szkolony przez Luftwaffe. – Podczas wyzwalania sterroryzowanych mieszkańców «polskiego korytarza» dochodziło do wzruszających scen. Nasze armie ujawniły straszliwe akty okrucieństwa i przestępstwa przeciwko wszystkim zasadom humanitaryzmu. Niedaleko Bromberga i Thornu [Bydgoszczy i Torunia] nasi żołnierze odkryli masowe groby, w których spoczywały ciała tysięcy Niemców wymordowanych przez polskich komunistów”. W dniu 17 września, czyli wtedy, kiedy Polacy spodziewali się początku obiecanej im francuskiej ofensywy na froncie zachodnim, Związek Sowiecki zdradziecko zaatakował wschodnią granicę Polski. Stefan Kurylak, trzynastoletni wówczas polski obywatel narodowości ukraińskiej, mieszkał w spokojnej wiosce leżącej w pobliżu granicy z ZSRS. Na biegnącej przez nią piaszczystej drodze dostrzegł tego dnia wycofujących się pieszo i konno polskich żołnierzy. Niektórzy z nich wołali: „Uciekajcie, ratujcie swoje życie, dobrzy ludzie! Ukryjcie się, gdzie możecie, bo oni nie znają litości. Pospieszcie się! Rosjanie nadchodzą!”. Wkrótce potem przez wioskę przejechała z głośnym łomotem kolumna sowieckich czołgów. Jakieś przerażone i zdezorientowane dziecko, które znalazło się na ich drodze, zostało z zimną krwią zastrzelone. Kurylak znalazł schronienie w schowku na ziemniaki. Stalinowski minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow oznajmił polskiemu ambasadorowi w Moskwie, że skoro Rzeczpospolita Polska przestała istnieć, interwencja Armii Czerwonej ma na celu „ochronę sowieckich obywateli na terenie zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy”. Choć Hitler zgodził się na aneksję przez ZSRS wschodniej części Polski, Niemcy byli zaskoczeni wkroczeniem Sowietów tak samo jak Polacy. Marszałek Rydz-Śmigły napisał później z goryczą, że kiedy Armia Czerwona uderzyła od tyłu, opór jego żołnierzy mógł być już tylko „zbrojną demonstracją przeciwko nowemu rozbiorowi Polski”. Najwyższe dowództwo Wehrmachtu, by uniknąć przypadkowych utarczek z Rosjanami, ogłosiło utworzenie tymczasowej granicy biegnącej wzdłuż Sanu, Wisły i Narwi. Siły niemieckie, które przekroczyły tę linię, zostały teraz wycofane. Hitler miał nadzieję, że interwencja Stalina skłoni Anglię i Francję do wypowiedzenia wojny ZSRS. W Londynie istotnie zastanawiano się przez jakiś czas, czy brytyjskie zobowiązania wobec Polski wymagają uznania Sowietów za nowego nieprzyjaciela. W Gabinecie Wojennym tylko Churchill i minister wojny Leslie Hore-Belisha nakłaniali do przygotowań na taką ewentualność. Ambasador angielski w Moskwie sir William Seeds telegrafował: „Nie wiem, jaką korzyść mogłaby nam przynieść wojna ze Związkiem Sowieckim, ale

byłbym osobiście bardzo zadowolony, mogąc poinformować Mołotowa o jej wypowiedzeniu”. Tymczasem premier Chamberlain z ulgą powitał oświadczenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które uznało, że gwarancje rządu udzielone Polsce dotyczą tylko agresji niemieckiej. Brytyjczycy nie szczędzili Stalinowi krytycznej retoryki, ale nie brali już pod uwagę możliwości wypowiedzenia mu wojny. Francuzi również ograniczyli się do wyrażenia swego oburzenia. W ciągu kilku dni, kosztem zaledwie czterech tysięcy ofiar, Sowieci zajęli prawie 200 tysięcy kilometrów kwadratowych powierzchni Polski, obejmującej Lwów i Wilno. Pod władzą Stalina znalazło się teraz przeszło pięć milionów Polaków, cztery i pół miliona etnicznych Ukraińców, milion Białorusinów i milion Żydów. Głodujący mieszkańcy Warszawy nadal trzymali się resztek nadziei na pomoc z Zachodu. Pewien mężczyzna pełniący służbę ratowniczą podczas nalotów powiedział do przyjaciela: „Wiesz, jacy są Anglicy. Podejmują decyzję powoli, ale niedługo na pewno przyjdą”. Bierność domniemanych przyjaciół wzbudziła w milionach Polaków najpierw zdumienie, a potem rosnące oburzenie. Oficer kawalerii zapisał: „Zachodziliśmy w głowę, co się dzieje na zachodzie, i kiedy Francuzi oraz Anglicy rozpoczną ofensywę. Nie mogliśmy pojąć, dlaczego nasi sojusznicy tak długo zwlekają, zamiast przyjść nam z pomocą”. 20 września ambasador Polski w Londynie przemówił przez radio do swych rodaków w kraju: „Wiedzcie, drodzy rodacy, że ofiara wasza nie pójdzie na marne i że jej wymowa tu, w odległym Londynie, jest w całej doniosłości rozumiana [...]. Garną się już ku nam zbrojne zastępy [...]. Nadejdzie dzień, gdy zwycięskie sztandary tej armii wrócą z ziemi obcej do polskiej”. Hrabia Raczyński napisał później, że wygłaszając te słowa, zdawał sobie sprawę, że są one „zaledwie poetycką fikcją. Gdzie były zastępy sojuszników?”.

Polski ambasador w Paryżu Juliusz Łukasiewicz wdał się w ostrą wymianę zdań z francuskim ministrem spraw zagranicznych Georges’em Bonnetem. „To nie jest w porządku! – powiedział. – Pan wie, że to nie jest w porządku! Traktat jest traktatem i należy respektować jego postanowienia! Czy zdaje pan sobie sprawę, że każda godzina, o którą odkładacie atak na Niemcy [...] oznacza śmierć tysięcy polskich mężczyzn, kobiet i dzieci?” Bonnet wzruszył ramionami i spytał: „Czy chce pan zatem, żeby zabijane były kobiety i dzieci mieszkające w Paryżu?”. Amerykańska korespondentka Janet Flanner pisała ze stolicy Francji: „Może się wydawać, że nadal trwają wysiłki na rzecz uniknięcia wojny, zapobieżenia jej prawdziwemu wybuchowi – wysiłki, podejmowane, być może nieświadomie, przez przywódców rządu, którzy nie chcą przejść do historii jako ludzie nakazujący oddanie pierwszych strzałów. Wysiłki te są też skutkiem reakcji na stan umysłów społeczeństwa, które jest odważne, ale zdezorientowane. Jest to z pewnością pierwsza wojna, której miliony ludzi po obu stronach nadal mają nadzieję uniknąć, choć została ona oficjalnie wypowiedziana”. Mimo apeli Churchilla Francuzi nie mieli zamiaru podejmować zmasowanej ofensywy na linię Zygfryda ani bombardować Niemiec i narażać się na odwet Luftwaffe. Rząd brytyjski też odmówił wydania RAF-owi rozkazu atakowania niemieckich celów naziemnych. Konserwatywny poseł do parlamentu Leo Amery pisał z pogardą o premierze Neville’u Chamberlainie: „Namiętnie nienawidząc wojny, chciał ją prowadzić na najmniejszą możliwie skalę”. „The Times” komentował wydarzenia w taki sposób, że jego polscy czytelnicy mogli odnieść

wrażenie, iż szydzi z ich nieszczęścia: „Cierpiący na swej umęczonej ziemi Polacy mogą w pewnym stopniu znaleźć pociechę w świadomości, że cieszą się współczuciem, a nawet szacunkiem, nie tylko swych zachodnioeuropejskich sojuszników, lecz wszystkich cywilizowanych narodów kuli ziemskiej”. Niektórzy twierdzą, że w połowie września 1939 roku, kiedy przeważająca część niemieckiej armii była związana w Polsce, sojusznicy mieli idealną okazję, by rozpocząć ofensywę na froncie zachodnim. Ale Francja była jeszcze mniej przygotowana psychologicznie niż militarnie na taką inicjatywę, a nieliczne Brytyjskie Siły Ekspedycyjne, nadal przerzucane na kontynent, nie mogłyby wiele zdziałać. Odparcie takiego ataku nie zakłóciłoby zapewne w większym stopniu niemieckich operacji na wschodzie, a bierność rządów Wielkiej Brytanii i Francji pokrywała się z wolą obu narodów. Sekretarka z Glasgow Pam Ashford zapisała w swym dzienniku pod datą 7 września: „Praktycznie wszyscy uważają, że wojna skończy się w ciągu trzech miesięcy. [...] Wiele osób sądzi, że kiedy Polska zostanie zmiażdżona, kontynuacja walk stanie się bezcelowa”. Polacy powinni byli przewidzieć pasywność swych sojuszników, ale cynizm tych ostatnich był szokujący. Współczesny historyk Andrzej Suchcitz napisał: „Rząd polski, podobnie jak naczelne dowództwo, został oszukany i zdradzony przez swych zachodnich sojuszników, którzy nie mieli zamiaru udzielić Polsce skutecznej pomocy militarnej”. Gdy upadek Warszawy był już przesądzony, Stefan Starzyński powiedział przez radio: „Przeznaczenie obarczyło nas obowiązkiem obrony honoru Polski”. Poeta uczcił później niezłomność prezydenta stolicy: I on, gdy miasto było pochodnią czerwoną, Powiedział: „Nie ustąpię. Niech te domy płoną. Niech dumne moje dzieła na proch się rozpękną! I cóż, że z marzeń moich wszystkich rośnie cmentarz? A ty, co tu przyjdziesz kiedyś, zapamiętasz Że jest coś piękniejszego niźli murów piękno”. (J. Lechoń, Pieśń o Stefanie Starzyńskim)

Pod koniec trzeciego tygodnia kampanii opór Polaków został przełamany. Stolicy nie zajęto tylko dlatego, że Niemcy chcieli ją najpierw zniszczyć – bezlitosne bombardowania nadal trwały. Zatrudniona w podwarszawskim szpitalu pielęgniarka Jadwiga Sosnkowska tak opisała sceny, do których doszło tam 25 września: „Idąca od strony miasta procesja rannych były niekończącym się marszem śmierci. Nie było światła, więc my wszyscy – lekarze i pielęgniarki – musieliśmy się poruszać ze świecami w rękach. Ponieważ sale operacyjne i ambulatoria były zniszczone, musieliśmy pracować w salach wykładowych, na zwykłych stołach. Ze względu na brak wody nie można było wysterylizować narzędzi, więc przemywaliśmy je alkoholem. [...] Kiedy kładziono na stole strzępy ludzkie, chirurg daremnie usiłował ratować życie, które wymykało mu się z rąk. [...] Rozgrywały się kolejne tragedie. Jedną z ofiar była szesnastoletnia dziewczyna. Miała wspaniałą grzywę jasnych włosów i delikatną jak kwiat twarz, a jej piękne szafirowe oczy były pełne łez. Jej obie nogi, aż do kolan, wyglądały jak krwawa miazga, w której nie dało się odróżnić kości od ciała. Trzeba było je amputować. Zanim chirurg przystąpił do pracy, pochyliłam się nad tym niewinnym dzieckiem, by złożyć pocałunek na jego bladym czole i bezsilnie pogłaskać je po głowie. Umarła tego ranka, cicho, jak kwiat zerwany bezlitosną ręką”. Zawodowi żołnierze rzadko mogą sobie pozwolić na jakiekolwiek emocje wobec okropności wojny, ale potomność musi ze wstrętem odrzucić pełne samozadowolenia rozważania niemieckich generałów na temat charakteru ich przywódcy i ogrom zbrodni, których byli współwinni. Erich von Manstein, powszechnie uważany za najwybitniejszego niemieckiego generała tej wojny, z dumą grał później rolę człowieka, który spełnił swój obowiązek jako oficer i dżentelmen. Ale jego zapiski z okresu polskiej kampanii – a także późniejsze – ujawniają typowy dla jego kasty brak wrażliwości. Zachwycony atakiem na Polskę zanotował: „Wobec dotychczasowej postawy mocarstw zachodnich decyzja Führera ma cechy wielkości. Jego propozycja, dotycząca rozwiązania

sprawy polskiej, była tak wspaniałomyślna, że Anglia i Francja, jeśli naprawdę chciały pokoju, powinny były nakłonić Polskę do jej przyjęcia”. Wkrótce po rozpoczęciu działań wojennych Manstein odwiedził dowodzoną przez siebie do niedawna formację. „Radość, jaką okazali członkowie sztabu z mojej niespodziewanej wizyty, była wzruszająca. [...] Cranz [jego następca] powiedział mi, że dowodzenie podczas wojny tak dobrze wyszkoloną dywizją jest przyjemnością”. W liście do żony Manstein opisał swój plan dnia podczas trwania kampanii, w której brał udział jako szef sztabu Grupy Armii „Południe”, dowodzonej przez von Rundstedta. „Wstaję o 6.30, zanurzam się w wodzie [żeby popływać], w biurze jestem o 7.00. Poranne meldunki, kawa, potem praca lub wyjazdy z R[undstedtem]. W południe – tutejsza kuchnia polowa. Potem półgodzinna przerwa. Wieczorem, po kolacji, którą podobnie jak obiad jadam razem z oficerami sztabu generalnego, napływają wieczorne meldunki. I tak aż do 23.30”. Uderzający jest kontrast między spokojem panującym w kwaterze armii a straszliwą ludzką tragedią wywołaną przez jej działania. Manstein podpisał rozkaz skierowany do okrążających Warszawę niemieckich wojsk, w którym nakazał strzelać do wszystkich uciekinierów usiłujących opuścić bombardowane miasto. (Niemcy zamierzali doprowadzić do jak najszybszego zakończenia kampanii i uniknąć walk ulicznych). A równocześnie był człowiekiem o tak surowych zasadach, że wychodził niekiedy z pokoju, w którym przemawiał von Rundstedt, nie mogąc znieść obscenicznego języka swego przełożonego. 25 września rozkoszował się blaskiem wizytującego zwycięskie wojska Hitlera i pisał do żony: „Miło było obserwować radość żołnierzy, obok których przejeżdżał Führer”. W 1939 roku korpus oficerski Wehrmachtu zdradzał już objawy moralnego bankructwa, które wyznaczało standardy jego postępowania aż do 1945 roku.

Polska – okupanci oko w oko z okupowanymi Fot. Instytut Pamięci Narodowej/United States Holocaust Memorial Museum

Dowódca 9. Pułku Ułanów Małopolskich Klemens Rudnicki opisał położenie swego pułku i ukochanych koni w dniu 27 września, ostatniego wieczoru przed upadkiem Warszawy: „Czerwone migające płomienie oświetlają nasze konie, stojące cicho i bez ruchu wzdłuż muru Łazienkowskiego, podobne do szkieletów z siodłami na grzbietach. Kilka z nich leży zabitych, niektóre krwawią jakimiś wielkimi szarpanymi ranami. [...] Kowalskiego koń Cenzor leży z rozwalonym brzuchem – żyje jeszcze. Tak niedawno wygrał militari w Tarnopolu – chluba

nasza. Strzał w ucho, żeby szybciej skończył. Jutro pewnie wytnie mu ktoś połeć mięsa z zadu z głodu”. Warszawa skapitulowała 28 września. Kapitan Edward Ksyk, dowódca 3 szwadronu pułku Rudnickiego, oznajmił pod wpływem emocji, że rozkazu kapitulacji nie przyjmuje do wiadomości. „Jutro rano przypuścimy szarżę na Niemców, by ocalić tradycję 9 pułku, który nigdy się nie poddaje”. Rudnicki odwiódł go od tego zamiaru. Oficerowie pułku ukryli swe sztandary w kościele Świętego Antoniego przy ulicy Senatorskiej – jedynym budynku, który stał nietknięty wśród morza gruzów. Rudnicki snuł niewesołe rozważania, dochodząc do wniosku, że polska armia powinna była stworzyć głęboko cofnięty system obrony, zamiast utrzymywać słabą, wysuniętą do przodu linię ofensywną, którą łatwo było przerwać. „Ale – jak stwierdził – byłoby to sprzeczne z naszymi naturalnymi aspiracjami, z tradycją militarną i z mocarstwowymi nadziejami”. W dniu 29 września skapitulowała Armia „Modlin”, a Niemcy wzięli trzydzieści tysięcy jeńców. Zorganizowany opór stopniowo zanikał. Hel skapitulował 2 października, a w ostatniej odnotowanej bitwie pod Kockiem Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” walczyła do 5 października. W ręce Niemców dostały się setki tysięcy żołnierzy, ale wielu innych próbowało ucieczki. Młody pilot Jerzy Solak boleśnie przeżył spotkanie z pułkownikiem lotnictwa, który siedział pod drzewem, a po jego twarzy ciekły łzy. Jednym z wielu Polaków, którym ostatnie wydarzenia przywodziły na myśl powieść Przeminęło z wiatrem, był Feliks Lachman. Przedzierając się w stronę swego domu, myślał: „Choć majątek Tara był zrujnowany, Scarlett szła przez ogień i wodę do miejsca, w którym czuła się u siebie. My opuściliśmy raz na zawsze miejsca i ludzi, które kształtowały społeczny, intelektualny i emocjonalny obszar naszego życia. Poruszaliśmy się bez celu, w próżni”. Po nalocie na Krzemieniec Adam Kruczkiewicz zobaczył na ulicy roztrzęsionego starego Żyda, który „stał nad ciałem swojej żony... bluzgając potokiem przekleństw i bluźnierstw, krzycząc: «Boga nie ma! Jedynymi bogami są Hitler i bomby! Nie ma na tym świecie miłosierdzia ani przyzwoitości!»”. Części oddziałów polskiego wojska udało się przedostać na Węgry, ale jednak tam musiały złożyć broń[2]. W koszarach 3. Pułku Węgierskich Huzarów powitali ich uroczyście wystrojeni w galowe mundury oficerowie jednostki z pułkownikiem von Pongratschem na czele. Kilka dni później, kiedy Polacy wychodzili do obozu internowanych, ten niemłody weteran, którego twarz zdobiły imponujące bokobrody, uściskał każdego z nich i życzył im powodzenia. Takie przejawy staroświeckiej uprzejmości były wzruszające, gdyż stanowiły rzadkość w warunkach, w jakich znalazła się teraz większość Polaków. Generał Władysław Anders usiłował ewakuować swych wyczerpanych i zdziesiątkowanych żołnierzy na wschód, uchodząc przed Niemcami. Prowadząc swe wychudzone konie obok tłumu uchodźców i maruderów, kawalerzyści głośno śpiewali. Kiedy napotkali na drodze Armię Czerwoną, Anders wysłał oficera łącznikowego do jej kwatery, prosząc o zagwarantowanie mu bezpiecznego przejazdu do granicy z Węgrami. Sowieci obdarli posłańca z munduru i zagrozili mu egzekucją, a potem zaczęli ostrzeliwać z dział Polaków. Anders podzielił swoich ludzi na małe grupy i kazał im przedzierać się na własną rękę w kierunku Węgier. On sam, poważnie ranny, dostał się do niewoli wraz ze znaczną częścią swego oddziału. Sowiecki oficer powiedział do niego protekcjonalnym tonem: „My i Niemcy jesteśmy obecnie prawdziwymi przyjaciółmi i razem pójdziemy przeciwko kapitalizmowi światowemu. Polska wysługiwała się Anglii i dlatego musiała zginąć”. Regina Łempicka, podobnie jak setki tysięcy innych Polaków, została aresztowana przez Sowietów kilka miesięcy po ich wkroczeniu do Polski, a potem zesłana do Kazachstanu. Jej babka i mała siostrzenica umarły z głodu podczas pobytu w gułagu, a brat, który służył w wojsku, został rozstrzelany. Jak później napisała, losy jej rodziny zdanej na łaskę Rosjan zamieniły się w „upiorny sen”. Kiedy czerwonoarmiści prowadzili grupę wziętych do niewoli polskich żołnierzy przez graniczny most, jeden z jeńców ponuro stwierdził: „Wkraczamy do Rosji. Nigdy nie wrócimy”. Tadeusz Żukowski zanotował: „Od tego momentu cały świat zdawał się zmieniać: inne było niebo, ziemia i ludzie. Czułem się tak dziwnie, jakby coś, co we mnie pękło, teraz rozpadło się na kawałki, jakby uszło ze mnie życie, jakbym wpadł nagle w jakąś ciemną jamę, w nieoświetlony podziemny korytarz”. Stojąca przy drodze przypadkowa Rosjanka, widząc prowadzonego do gułagu polskiego więźnia, powiedziała do niego z pogardą: „Wy, polscy faszystowscy obszarnicy! Tu, w Rosji, nauczycie się pracować!

Będziecie dość silni, żeby pracować, ale zbyt słabi, żeby gnębić biedaków!”. Półtoramilionową rzeszę Polaków, z których większość stanowiły osoby cywilne wygnane ze swych domów na zagrabionych przez ZSRS terenach wschodnich, czekał teraz okres niewoli i głodu pod panowaniem Sowietów. Około trzystu pięćdziesięciu tysięcy przypłaciło to życiem. Liczne zesłane do gułagów rodziny były pozbawione pomocy i opieki mężczyzn, których osądzono i skazano w trybie przyspieszonym. 5 marca 1940 roku szef sowieckiego aparatu bezpieczeństwa Ławrientij Beria wysłał do Stalina długie na cztery strony memorandum, w którym proponował likwidację starszych rangą polskich oficerów i innych osób uznanych za przywódców lokalnych społeczności. „Ci, którzy przebywają w sowieckich obozach – pisał Beria – powinni być poddani najwyższemu wymiarowi kary, czyli rozstrzelani”. Stalin i inni członkowie Politbiura zatwierdzili oficjalnie ten plan eliminacji polskiej inteligencji. W ciągu następnych tygodni kaci NKWD zamordowali w różnych sowieckich więzieniach co najmniej dwadzieścia pięć tysięcy Polaków, strzelając im w tył głowy. Ciała zostały zakopane w zbiorowych grobach w lesie katyńskim, w Mińsku i w innych miejscach straceń, między innymi w Charkowie i Miednoje. Największe z tych masowych mogił zostały odkryte w 1943 roku przez Niemców, którzy z satysfakcją wykorzystali ten fakt w celach propagandowych.

Ucieczka ludności cywilnej, Polska, wrzesień 1939 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Późniejsze sugestie, że procesy zbrodniarzy wojennych zorganizowane po 1945 roku przez aliantów były przykładem „sprawiedliwości zwycięzców”, znajdują mocne potwierdzenie w tym, że żaden obywatel Związku Sowieckiego nie został nigdy oskarżony o zbrodnię katyńską. Przesłuchiwany w 1939 roku przez NKWD Polak zapytał z goryczą: „Jak to jest możliwe, że ZSRS, postępowe i demokratyczne państwo, utrzymuje przyjazne stosunki z reakcyjnymi Niemcami hitlerowskimi?”. Jego oskarżyciel odparł chłodno: „Mylicie się. Nasza obecna polityka zakłada zachowanie neutralności wobec konfliktu między Anglią a Niemcami. Niech oni się wykrwawią, a wtedy nasza potęga wzrośnie. Kiedy obie strony będą całkowicie wyczerpane, przystąpimy do wojny jako nowa siła i odegramy decydującą rolę na jej ostatnim etapie”. Powyższe słowa prawdopodobnie w pełni oddają aspiracje Stalina. Hitler, który odwiedził Warszawę 5 października, wskazał ruiny miasta i zwrócił się do towarzyszących mu zagranicznych korespondentów: „Panowie, sami widzicie, jakim zbrodniczym szaleństwem była próba obrony tego miasta. [...] Chciałbym, aby niektórzy politycy innych krajów, którzy najwyraźniej chcą zamienić całą Europę

w drugą Warszawę, mogli zobaczyć – tak jak wy – prawdziwą wymowę wojny”. Prezydent stolicy Stefan Starzyński został wywieziony do Dachau i cztery lata później zamordowany. Straty polskiej armii wynosiły 70 tysięcy zabitych i 140 tysięcy rannych. Liczba śmiertelnych ofiar spośród ludności cywilnej nie jest dokładnie znana, ale było ich wiele tysięcy. Straty armii niemieckiej obliczono na 16 tysięcy zabitych i 30 tysięcy rannych. Około 420 tysięcy polskich żołnierzy Niemcy wzięli do niewoli. W Londynie został powołany – choć nie w drodze wyborów – polski rząd na uchodźstwie. Szef brytyjskiego sztabu generalnego generał sir Edmund Ironside w czasie spotkania z Adrianem Cartonem de Wiartem, który właśnie wrócił z Warszawy, mruknął pogardliwym tonem: „No cóż, pańscy Polacy nie zdziałali wiele”. Stwierdzenie to odzwierciedla frustrację Anglików i Francuzów, którzy mieli nadzieję, że Polska armia zada Wehrmachtowi duże straty i ułatwi im w ten sposób zadanie. Carton de Wiart odpowiedział: „Zobaczymy, co zdziałają inni, sir”. Zaskakująco duża liczba Polaków, którzy marzyli o dalszej walce z Hitlerem, zdecydowała się na ucieczkę z kraju i rozstanie z wszystkim, co znali i kochali. Około 150 tysięcy dotarło na Zachód, często po godnych Odyseusza przygodach. Ten zdecydowanie najliczniejszy dobrowolny eksodus z krajów zajętych przez Niemcy odzwierciedlał zapał Polaków do kontynuowania walki. Uchodźcy zmierzający na zachód byli zdumieni gorącym przyjęciem, jakie spotkało ich nawet w faszystowskich Włoszech, gdzie tłumy ludzi wołały do nich: „Bravo, Polonia!”. Instruktor pilotażu Witold Urbanowicz przed opuszczeniem macierzystego lotniska oddał swoje radio i jedwabne koszule sprzątaczce kwatery, a smoking portierowi. Potem wsiadł wraz ze swymi uczniami do autobusu jadącego w kierunku Rumunii. Niecały rok później zasiadł za sterami hurricane’a i został jednym z czołowych asów RAF-u. W 1940 roku do Anglii dotarło około trzydziestu tysięcy Polaków, z których jedną trzecią stanowili piloci wojskowi i członkowie personelu naziemnego. Później przybyli inni. Jeden z nich przywiózł z sobą drewniane śmigło – nie wypuścił go z rąk w całej swej wędrówce, w czasie której przebył pięć tysięcy kilometrów. Udział wielu Polaków – żołnierzy jednostek Polskich Sił Zbrojnych – w wysiłku wojennym koalicji antyniemieckiej zdecydowanie przewyższał skalą zasługi Anglii dla sprawy polskiej. Polska była jedynym okupowanym przez Hitlera krajem, w którym pokonani nie kolaborowali z najeźdźcami. Hitlerowcy traktowali Polaków jak niewolników, a oni odpłacali im nieprzejednaną nienawiścią. Kiedy księżna Pawłowa Sapieżyna przekraczała w tłumie uchodźców granicę, by znaleźć się we względnie bezpiecznym miejscu, jej mała córeczka spytała: „Czy w Rumunii też będą bomby?”. „Nie – odparła księżna – nie będzie już żadnych bomb. Tutaj nie ma wojny. Pojedziemy gdzieś, gdzie będzie świeciło słońce, a dzieci będą się mogły bawić tam, gdzie im się spodoba”. „Ale kiedy wrócimy do papy?” – pytało dziecko. Matka nie umiała jej odpowiedzieć. Wkrótce w całej Europie miało zostać niewiele miejsc, w których dzieci i dorośli mogliby czuć się bezpiecznie. Hitler z determinacją przystąpił do podboju Polski, ale nie miał sprecyzowanego planu dalszych działań. Dopiero kiedy stało się jasne, że Stalin jest zwolennikiem wymazania tego kraju z mapy Europy, Führer postanowił zaanektować jego zachodnie obszary. Przed wojną Niemcy lekceważąco nazywali Polskę Saisonstaat – państwem sezonowym. Teraz utraciła ona swą państwowość, a Hitler stał się władcą terytorium zamieszkanego przez piętnaście milionów Polaków, dwa miliony Żydów, milion etnicznych Niemców i dwa miliony przedstawicieli innych mniejszości narodowych. Jedną z charakterystycznych cech Hitlera była odruchowa nienawiść do wszystkich, którzy sprzeciwiali się jego woli. Wkrótce ujawniła się ona w stosunku do Polaków, a szczególnie w stosunku do polskich Żydów. Pewnego dnia, niebawem po rozpoczęciu okupacji, mieszkający w Łodzi Szmulek Goldberg wracał z pracy do domu i stwierdził, że „na ulicach panowało okropne zamieszanie. Ludzie biegali jak szaleni we wszystkie strony. Ktoś zatrzymał się i złapał mnie za rękaw. «Ukryj się! Ukryj się! – zawołał piskliwym głosem. – Uzbrojeni Niemcy łapią Żydów i wywożą ich ciężarówkami»”. Pojazdy pełne więźniów były dla niego pierwszą zapowiedzią tego, co zgodnie z planami Hitlera miało spotkać wszystkich przedstawicieli jego rasy. Już w ciągu pierwszych tygodni od podboju Polski Niemcy zamordowali kilka tysięcy jej obywateli pochodzenia żydowskiego.

Angielska pani domu Tilly Rice, ewakuowana wraz z dziećmi z Londynu do rybackiego miasteczka w północnej Kornwalii, 7 października, po zakończeniu polskiej kampanii pisała: „W domu, w którym mieszkam, cała sprawa została skwitowana zdumiewającym milczeniem [...]. Wojna trwała nadal, ale była czymś odległym i tylko czasem wpływała na rytm życia społeczności [...]. Moją reakcją na całą sytuację jest narastająca z każdym dniem obojętność”. Anglia i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę, by uratować Polskę. Ta jednak przestała istnieć, a jej przedstawiciele zostali wydaleni z sojuszniczej Najwyższej Rady Wojennej, gdyż uznano ich za niepotrzebnych. Wielu brytyjskich i francuskich polityków kwestionowało celowość przedłużania stanu wojny i pytali, jak można ją skutecznie prowadzić. Ambasador USA w Londynie Joseph Kennedy skierował do ambasadora polskiego, wzruszając ramionami, retoryczne pytanie: „Gdzie sojusznicy mogliby walczyć z Niemcami i ich pokonać?”. Choć Kennedy był jawnym anglofobem, zwolennikiem polityki ustępstw i defetystą, jego pytanie nie było pozbawione sensu, lecz rządy państw sprzymierzonych nie umiały na nie odpowiedzieć. Po upadku Polski zdezorientowany świat oczekiwał na rozwój wydarzeń. Ponieważ Anglia i Francja nie miały dość odwagi, by przejąć inicjatywę, dalszy przebieg wojny zależał od woli Adolfa Hitlera. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

2 ANI POKÓJ, ANI PRAWDZIWA WOJNA

listopadzie 1939 roku Norweski Komitet Noblowski ogłosił, że ponieważ na przeważającym obszarze Europy panuje wojna, nie przyzna dorocznej Nagrody Pokojowej. Mimo to w oczach wielu Brytyjczyków i Francuzów upadek Polski ujawnił jałowość działań narzuconych im przez ich rządy. Armia francuska, wraz z nielicznym kontyngentem brytyjskim, tradycyjnie strzegącym lewej flanki, stała twarzą w twarz z Niemcami na wschodniej granicy swego kraju. Sojusznicy nie mieli jednak zamiaru podejmować operacji ofensywnych, przynajmniej do chwili, gdy poprawi się stan ich uzbrojenia. Kampania polska dowiodła skuteczności Wehrmachtu i Luftwaffe, choć nie ujawniła jeszcze ich pełnej siły. Generał John Gort dowodzący Brytyjskimi Siłami Ekspedycyjnymi (ang.: British Expeditionary Force, BEF) był wstrząśnięty stanem niektórych jednostek terytorialnych, które przybyły w październiku, by wspomóc pięć jego kiepsko wyposażonych dywizji, i nie mógł uwierzyć, że armia brytyjska może prezentować się tak fatalnie. „Ci żołnierze nie mieli noży, widelców ani kubków”. Sytuację aliantów utrudniała w dużym stopniu neutralność Belgii. Zakładano, że jeśli Hitler zaatakuje zachodnich sąsiadów, powtórzy strategię niemiecką z 1914 roku i pomaszeruje przez Belgię. Król Leopold III jednak, by nie dawać Niemcom pretekstu do wkroczenia na teren swego kraju, odmówił zgody na wpuszczenie wojsk angielsko-francuskich. Armie aliantów spędziły więc większość mroźnej zimy 1939 roku na budowaniu fortyfikacji wzdłuż granicy francuskiej, zamierzając je opuścić i wkroczyć do Belgii natychmiast po ataku Niemców. Brytyjczycy, którzy dopiero niedawno wprowadzili obowiązkową służbę wojskową, nie dysponowali znacznymi rezerwami wyszkolonych żołnierzy, których mogliby powołać pod broń w drodze mobilizacji, i ustępowali pod tym względem niemal wszystkim państwom europejskim. Brytyjska tradycja antymilitarystyczna była przedmiotem dumy obywateli tego kraju, toteż Wielka Brytania, wypowiadając wojnę najpotężniejszemu mocarstwu kontynentu, mogła wspomóc armię francuską, stojącą oko w oko z Niemcami, bardzo ograniczonymi siłami lądowymi i powietrznymi. A inicjatywa w zakresie działań bojowych leżała po stronie Paryża. Francja, choć zaczęła się dozbrajać wcześniej niż Anglia, nadal oczekiwała na dostawy znacznej liczby czołgów i samolotów. Sojusznicy byli zbyt słabi, by przyspieszyć próbę sił z Wehrmachtem albo rozpocząć wymierzoną przeciw Niemcom skuteczną ofensywę powietrzną, nawet gdyby rzeczywiście mieli taki zamiar. Podczas zimowych miesięcy 1939 roku RAF – bez większego przekonania – przeprowadzał nieliczne ataki dzienne na niemieckie okręty wojenne, ponosząc ogromne straty i nie osiągając znaczących rezultatów. Zdrowy rozsądek powinien był podpowiedzieć sojuszniczym rządom, że Hitler będzie opóźniać próby sił z zachodnimi oponentami i nie zechce czekać na moment, w którym będą oni wystarczająco dobrze wyposażeni, by stawić mu czoło. One jednak z niepojętą krótkowzrocznością wierzyły, że czas działa na ich korzyść. Zamierzały wykorzystać swe siły morskie i wprowadzić blokadę Rzeszy. Generał Gamelin zapowiadał wielką ofensywę lądową na 1941 lub 1942 rok. Oba rządy łudziły się nadzieją, że armia i naród niemiecki „odzyskają tymczasem zdrowy rozsądek” i uświadomią sobie swą niezdolność do prowadzenia długotrwałej kampanii. Alianci naiwnie zakładali, że Hitler, brutalnie zajmując Polskę, osiągnął swój ostatni triumf; byli pewni, że naziści zostaną odsunięci od władzy przez rozsądnych Niemców, a przyszły rząd będzie skłonny do takiego czy innego porozumienia. Alianci sformalizowali wspólny proces decyzyjny, tworząc Supreme War Council, czyli Najwyższą Radę Wojenną. Ciało to powołano do istnienia jednak dopiero w ostatnim roku poprzedniego europejskiego konfliktu. Ustalono wówczas, że Wielka Brytania i Francja będą pokrywały koszty wojny w stosunku 60:40, co odbijało relatywny stan ich potencjałów gospodarczych. Na francuską politykę wpływał w dużym stopniu lęk przed lewicą jako narzędziem Stalina. W październiku 1939 roku, posługując się argumentem zagrożenia bezpieczeństwa narodowego, aresztowano 35 komunistycznych deputowanych do parlamentu. W marcu następnego roku

W

27 spośród nich stanęło przed sądem i otrzymało wyroki pięciu lat więzienia. Ponadto aresztowano około 3400 komunistycznych aktywistów, a internowano ponad trzy tysiące działaczy, którzy byli uchodźcami z innych państw. Strategia aliantów nie została wyraźnie sformułowana. Słabością okazało się też to, że rządy państw sojuszniczych koncentrowały się na wzmacnianiu swych sił zbrojnych, nie doceniając tak ważnego aspektu jak morale społeczeństwa. Ministrowie ignorowali niszczycielski wpływ bierności na opinię publiczną. W przekonaniu wielu Francuzów i Brytyjczyków wysiłek wojenny był bezcelowy – ich kraje były zobowiązane do podjęcia walki, ale nie walczyły. Francuzi zdawali sobie doskonale sprawę, jak wielkim obciążeniem dla ich gospodarki jest utrzymywanie pod bronią 2,7 miliona żołnierzy. Zachęcali Brytyjczyków do podjęcia działań niemal wszędzie, byle nie na froncie zachodnim. Pamiętali bowiem aż za dobrze, że podczas pierwszej wojny światowej zginęło 1,3 miliona ich rodaków, nie chcieli więc sprowokować następnej „krwawej łaźni” na swoim terytorium. Ale propozycje dotyczące marginalnych operacji, takich jak utworzenie w Salonikach frontu bałkańskiego, który miał uprzedzić niemiecką agresję na te obszary, nie znalazły w Londynie zwolenników. Brytyjczycy obawiali się bezpośredniego przystąpienia Włoch do wojny. Z tego więc powodu brytyjscy ministrowie nie mówili nawet publicznie o utworzeniu „antyfaszystowskiego frontu”, by nie drażnić Benita Mussoliniego. Brytyjscy i francuscy politycy nie umieli zdefiniować w wiarygodny sposób swych militarnych celów i marzyli o kompromisowym pokoju z Hitlerem. W trosce o zachowanie twarzy wymagali tylko, żeby ograniczył on swoje ambicje terytorialne. Oba narody podzielały ten sposób rozumowania, nazywając aktualny stan rzeczy „nudną wojną” lub „pozorną wojną”, a także z francuskiego drôle de guerre, czyli „dziwną wojną”. Instytuty badań społecznych, takie jak Mass Observation, informowały o „panującym w kraju silnym przekonaniu, że nie warto kontynuować tej przeklętej wojny. [...] Mamy powody przypuszczać, że Hitler wygrał pierwszą rundę związanej z tą wojną kampanii propagandowej. Zdołał zaprezentować swym obywatelom wspaniały sukces, którym było zwycięstwo nad Polską”. Trudno przecenić wpływ, jaki na morale sił francuskich miała wielomiesięczna bierność. W listopadzie 1939 roku dowódca II Korpusu w składzie Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych we Francji generał porucznik Alan Brooke w następujący sposób opisywał wrażenie, jakie wywarła na nim parada francuskiej 9. Armii: „Rzadko zdarzało mi się oglądać bardziej jaskrawe przykłady niechlujstwa [...] nieogoleni żołnierze, niewyczyszczone konie, całkowity brak dumy z siebie i ze swoich jednostek. Ale najbardziej mną wstrząsnęło przygnębienie i niesubordynacja, emanujące z twarzy tych ludzi. [...] Mimo woli pytałem się w duchu, czy Francuzi są jeszcze na tyle twardym narodem, by uczestniczyć w tej wojnie aż do zwycięskiego końca”. Tysiące polskich uchodźców, którzy zostali wcieleni do sił francuskich[3], z niesmakiem obserwowały chwiejną postawę swych sojuszników. Pilot Franciszek Kornicki pisał, że „zarówno francuscy komuniści, jak i faszyści działali przeciwko nam, a w Lyonie roiło się od tych ostatnich. Nawet jeśli ktoś zdobywał się wobec nas na przyjazny gest, już następnego dnia ktoś inny obrzucał nas obelgami”. Francuski żołnierz, pisarz Jean-Paul Sartre, zanotował w dzienniku pod datą 26 listopada: „Wszyscy powołani pod broń garnęli się na początku do naszych szeregów, ale teraz umierają z nudów”. Inny żołnierz George Sadoul napisał 13 grudnia: „Mijają nieskończenie długie, puste dni, bez jakiegokolwiek zajęcia [...]. Oficerowie, głównie rezerwiści, myślą tak samo jak szeregowcy [...]. Odnosi się wrażenie, że mają dość tej wojny, bo powtarzają stale, że chcieliby wracać do domu”. 20 lutego 1940 roku Sartre stwierdził: „Machina wojenna funkcjonuje na jałowym biegu [...]. Zaledwie wczoraj pewien sierżant oznajmił mi z błyskiem obłąkańczej nadziei w oczach: «Myślę, że to wszystko zostanie załatwione polubownie, Anglia ustąpi»”. Równie zdezorientowani byli Brytyjczycy. Jack Clason, młody ekspedient z Everton w hrabstwie Lancashire, pisał do zmobilizowanego przyjaciela: „Ta wojna wydaje się nie czynić większych postępów, prawda? Każda informacja, którą czytamy w gazetach jednego dnia, jest następnego dnia dementowana, co ma na nas zabójczy wpływ. Możesz zrzucać moje przygnębienie na czarne kotary, które zawisły w sklepie, i na pomazane niebieską

farbą okna, które rzucają mi się w oczy, kiedy wchodzę na górę [...]. Od jakiegoś tygodnia organista Henry Crudson występuje gościnnie w kinie Curzona [...] niektórzy zachwycają się nim bardziej niż filmem, a najbardziej popularnym obecnie jego numerem jest melodia: «Powiesimy swoje pranie na linii Zygfryda». Kiedy ją gra, widownia szaleje z radości”. Półmilionowa rzesza angielskich kobiet i dzieci ewakuowanych z miast w obliczu groźby niemieckich bombardowań znalazła się w obcym wiejskim otoczeniu, tęskniąc za domem. Dziewięcioletni wówczas Derek Lambert, mieszkaniec londyńskiej dzielnicy Muswell Hill, tak wspominał później ten okres: „Kładliśmy się do cudzych łóżek i leżeliśmy z zaciśniętymi pięściami. Czuliśmy pod stopami letnie termofory, a nasze palce natrafiały na ukryte pod poduszkami jedwabne woreczki z zasuszoną lawendą. Słychać było pohukiwanie sowy, a o szyby ocierały się skrzydła ptaków. Pamiętałem odgłosy Londynu: odległe tramwaje i motocykle, chrzęst osuwającego się popiołu, psa sąsiadów, głos dochodzący z radia, skrzypienie piątego stopnia schodów i płukanie gardła dochodzące z łazienki o dziesiątej trzydzieści. Pamiętałem domową swojską tapetę, przedstawiającą czółna płynące w zielonych strumieniach, lub pociąg, mknący wśród rozległych pól. [...] Szlochaliśmy w poczuciu żałosnego wyobcowania”. Większość ewakuowanych pochodziła z klas niższych, więc ich wiejscy gospodarze przeżywali szok, widząc nędzne łachmany i fatalne maniery swych podopiecznych. Miejskie dzieci, ofiary kryzysu lat trzydziestych, nie znały czegoś takiego jak posiłki podawane o stałych porach, a niektóre nie wiedziały nawet, do czego służą nóż i widelec. Zaspokajały głód „przekąskami” – chlebem z margaryną czy rybą z frytkami – ale nigdy nie jadały ich przy stole. Ważną pozycję w jadłospisie dzieci zajmowały też konserwy i słodycze. Zupy, puddingi i wszystkie jarzyny z wyjątkiem ziemniaków budziły ich nieufność. Niektóre dzieciaki dawały wyraz swej alienacji, popełniając drobne przestępstwa. Obyczaje ich matek oburzały konserwatywnych mieszkańców wiejskich społeczności. „Największe zastrzeżenia mieszkańców wsi budziły brudne stroje ewakuowanych przybyszów i ich rozwiązłe obyczaje – zanotowała Muriel Green, pracownica warsztatu samochodowego w Snettisham w hrabstwie Norfolk. – A także to, że jakoby dużo pili i posługiwali się wulgarnym językiem. W naszej wiosce rzadko spotyka się kobiety, które przeklinają w publicznych miejscach lub chodzą do pubów. Tutejsi mieszkańcy z przerażeniem obserwowali wychodzące z barów miejskie damy. A właściciel wakacyjnego campingu mówił: «Żebyście widzieli, jak one piją!»”. Ponieważ na Anglię nie spadła do tej pory ani jedna bomba, większość ewakuowanych wróciła do swych rodzinnych miast przed Bożym Narodzeniem, sprawiając przyjemność zarówno sobie, jak i swym dotychczasowym gospodarzom. Wprawdzie nie można powiedzieć, żeby Brytyjczycy wykazywali dużą aktywność wojenną, podejmowali jednak pewne wysiłki choćby w wymiarze symbolicznym. Gmachy publiczne obkładano workami z piaskiem, nad Londynem unosiły się balony zaporowe, wszystkich obowiązywały też rygorystyczne zarządzenia dotyczące zaciemnienia, czyli zasłaniania okien i niepalenia światła o zmroku lub podczas nalotów. Paradoksalnie w całym okresie od wypowiedzenia wojny do zawarcia pokoju wypadki spowodowane przez zaciemnienie pochłonęły więcej ofiar niż naloty Luftwaffe – w ciągu ostatnich czterech miesięcy 1939 roku na angielskich drogach zginęły 4133 osoby, w tym 2657 pieszych, czyli dwukrotnie więcej niż w analogicznym okresie rok wcześniej. Jeszcze więcej mieszkańców Wielkiej Brytanii straciło życie w wyniku innych nieszczęśliwych zdarzeń. Przykładowo 18 procent respondentów badanych przez ankieterów Princeton w grudniu 1940 roku odniosło urazy, poruszając się na oślep po ciemku. To samo badanie wykazało, że trzy czwarte respondentów opowiada się za ograniczeniem środków bezpieczeństwa, wprowadzonych by łagodzić skutki ataków bombowych. W oddziałach obrony cywilnej służyło aż dwa i pół miliona obywateli Wielkiej Brytanii, a zarządzenia dotyczące bezpieczeństwa były egzekwowane tak bezwzględnie, że nawet dwaj żołnierze skazani na karę śmierci przez londyński sąd Old Bailey za morderstwo otrzymali dodatkowo naganę. Za co? Opuszczając gmach sądu, nie wzięli ze sobą masek gazowych. Wielkie obszary nieużytków i publicznych przestrzeni miejskich zostały przeznaczone pod uprawę kukurydzy i jarzyn. Zgodnie z rządowym zarządzeniem Arthur Street, farmer z Wiltshire, zaorał swoje trawniki i wysłał

ukochanego wierzchowca na szkolenie, które miało przygotować konia do pracy w zaprzęgu. Inne chodzące dotąd pod siodłem zwierzęta źle znosiły te przyziemne obowiązki, ale Jorrocks Streeta, według słów jego właściciela, „zachował się jak dżentleman i od tej pory woził mleko, ciągnął siewnik albo pług i wykonywał nienagannie wszystkie prace. [...] Co on sam o tym myśli, nie mam pojęcia. Nie wie, czym są trzeszczące machiny, które musi ciągnąć, i sądząc po pozycji jego uszu, jest tym trochę zaniepokojony. Ale ponieważ nigdy nie sprawiliśmy mu zawodu, spełnia swe wojenne obowiązki jak dżentleman, którym niewątpliwie jest”. Rolnicy, którzy w latach trzydziestych walczyli z groźbą bankructwa, nagle wkroczyli w nową epokę gospodarczej prosperity. Internowano siedmiuset faszystów, ale oszczędzono większość flirtujących z Hitlerem arystokratów. „Na myśl o tym, że wszystkim tym lordom uchodzą bezkarnie ich przedwojenne związki z hitlerowskim reżimem, po prostu brak mi tchu” – pisała angielska komunistka Elizabeth Belsey w liście do swego służącego w wojsku męża. Gdyby Brytyjczycy naśladowali francuską politykę wobec komunistów, musieliby skazać na odosobnienie również tysiące działaczy związkowych i znaczną część elity intelektualnej – a tych pozostawiono na wolności. Dochodziło też do wielu absurdów: hotel Royal Victoria w St Leonards-on-Sea reklamujący swe usługi na łamach dziennika „The Times” zapewniał, że „sala balowa i przylegające do niej toalety zostały wyposażone w urządzenia, które zapewniają ochronę przed gazem i odłamkami”. Do tego wiele osób poszukiwało służby domowej, zamieszczając ogłoszenia w prasie, i zdawało się nie przyjmować do wiadomości, że żyją w kraju, w którym zarządzono mobilizację. „Przyjmę do pracy drugą z trzech pokojówek – pensja 42 funty rocznie; rodzina składa się z dwóch dam i zatrudnia dziewięcioro służących”. Arcybiskup Canterbury obwieścił, że chrześcijanom wolno się modlić o zwycięstwo, ale arcybiskup Yorku wyraził sprzeciw. Uważał, że obecna wojna jest słuszna, ale nie jest świętą wojną, i stwierdził: „Musimy unikać pojedynków na modlitwy”. Niektórzy duchowni zachęcali wiernych do proszenia Wszechmogącego o dar wyrozumiałości: „Uchroń mnie od gorzkiej zapalczywości i nienawiści wobec wroga”. Ale gdy w listopadzie papież wysłał Hitlerowi list z gratulacjami, gdy ten uniknął zamachu na swoje życie, brytyjscy chrześcijanie byli oburzeni. Setki tysięcy umundurowanych młodych ludzi, którzy przechodzili w Wielkiej Brytanii przeszkolenie wojskowe, były skazane na korzystanie z przestarzałego sprzętu, a ich przyszłość malowała się dość niewyraźnie. Pewne było tylko jedno – niektórzy z nich zginą. Porucznik Arthur Kellas z Border Regiment, pułku granicznego, zakładał, że przeżyje wojnę, ale niepokoił się o los swych kolegów oficerów. „Zastanawiałem się, którzy z nich polegną. Czy to będzie Ogilvy, niezwykle sympatyczny człowieczek, zatroskany o stan zdrowia swej matki, która została w Dundee? Czy może Donald, arogancki przystojniak, zadowolony z samego siebie? Albo Hunt, niedawno żonaty i dobrze prosperujący pracownik londyńskiego City? Germain? Dunbar? Perkins, z którego bezlitośnie szydziliśmy? Albo Bell, któremu zazdrościliśmy, kiedy jako pierwszy z nas awansował i został oddelegowany do pierwszego pułku skierowanego na front we Francji, a w Whitehaven zostawił bardzo ładną siostrę? Jakkolwiek by było, nasi ojcowie przeżywali to samo. Łatwo się domyśleć, że nasza wojna będzie bardzo podobna do tej, w której oni brali udział”. Osiemnastoletni żołnierz jednostki terytorialnej Doug Arthur właśnie maszerował ze swym oddziałem przed kościołem w Liverpoolu. Wkrótce miał zostać zaokrętowany na jednostkę, która zawiezie go na zamorski front. Czuł się jednak zażenowany, słysząc uwagi jednej z obserwujących paradę kobiet. „Spójrzcie na tego chłopca, dziewczynki! – zawołała ze wzruszeniem. – On powinien być w domu, ze swoją mamuśką! Ale nie martw się, synku, wrócisz cały i zdrowy, niech cię Bóg błogosławi. Uważaj na siebie! Wszystkiemu winien ten drań Hitler. Chciałabym dostać tę świnię w swoje ręce choćby na pięć minut!” Prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt pisał 30 października 1939 roku do swego ambasadora w Londynie Josepha Kennedy’ego: „Choć [pierwsza] wojna nie doprowadziła do powstania silnego przywództwa w Wielkiej Brytanii, ta wojna może to uczynić. Jestem bowiem skłonny przypuszczać, że brytyjskie społeczeństwo ma w sobie więcej pokory niż przedtem i powoli, ale zdecydowanie porzuca dawne przekonanie, że «jakoś to będzie»”. Optymizm Roosevelta okazał się na dłuższą metę usprawiedliwiony, ale wiara, że „jakoś to będzie”, dominowała w brytyjskim społeczeństwie jeszcze przez kilka miesięcy.

Następny krok w trwającej batalii wywołał jeszcze większą dezorientację na świecie, ponieważ został dokonany nie przez Hitlera, ale przez Stalina. Sowiecki despota, jak wszyscy europejscy przywódcy, oceniał rozwijający się konflikt w kontekście osobistych korzyści i uważał, że stanowi on okazję do zwiększenia swojej potęgi. Jesienią 1939 roku, po zajęciu wschodnich obszarów Polski, Stalin postanowił poprawić strategiczną pozycję Związku Sowieckiego i wkroczył do Finlandii. Ta ogromna, dzika, rzadko zaludniona kraina lasów i jezior była szczególnie narażona na atak, ponieważ istniała jako niepodległe państwo od niedawna. Dopiero w epoce napoleońskiej przestała być częścią Szwecji, a potem, aż do 1918 roku, kiedy fińscy przeciwnicy bolszewików wygrali wojnę domową, znajdowała się pod rządami Rosji. W październiku 1939 roku Stalin postanowił zadbać o bezpieczeństwo Leningradu, leżącego zaledwie 32 kilometry od granicy sowiecko-fińskiej, przesuwając tę granicę na drugą stronę Przesmyku Karelskiego i zajmując należące do Finlandii wyspy na Bałtyku. Miał również apetyt na fińskie kopalnie niklu, położone w rejonie Petsamo. Wezwana do Moskwy delegacja fińska, której przekazano sowieckie żądania, odrzuciła je, co wzbudziło nie lada zdumienie całego świata. Przekonanie, że państwo liczące zaledwie 3,6 miliona obywateli może stawić czoło Armii Czerwonej, wydawało się absurdalne. Ale Finowie, choć kiepsko uzbrojeni, byli szaleńczymi patriotami. Arvo Tuominen, znany fiński komunista, nie przyjął propozycji Stalina, który nakłaniał go do utworzenia marionetkowego rządu, i zaczął się ukrywać. „To byłoby niesłuszne, to byłaby zbrodnia niemająca nic wspólnego z rządami ludu” – powiedział, uzasadniając swe stanowisko. W dniu 30 listopada o godzinie 9.20 sowieckie samoloty przypuściły jeden z wielu ataków bombowych na Helsinki, ale nie wyrządziły większych szkód. Straty poniosło tylko poselstwo ZSRS, a ambasador brytyjski, któremu ataki nadszarpnęły nerwy, poprosił o zwolnienie go ze stanowiska. Siły sowieckie przekroczyły granicę w wielu miejscach, a Finowie żartowali: „Jest ich tak wielu, a nasz kraj jest tak mały. Czy znajdziemy dość miejsca, żeby ich wszystkich pochować?”. Obronę kraju oddano w ręce siedemdziesięciodwuletniego marszałka Carla Gustafa Mannerheima, bohatera wielu konfliktów zbrojnych, a ostatnio fińskiej wojny domowej. Jako carski oficer wysłany do Lhassy, uczył niegdyś Dalajlamę strzelania z pistoletu. Znał siedem języków – najgorzej jednak posługiwał się fińskim. Jego poczucie własnej wielkości dorównywało hauteur Charles’a de Gaulle’a, a bezwzględność objawiła się podczas czystek w latach 1919–1920, które dotknęły pokonanych fińskich komunistów. W latach trzydziestych Mannerheim zbudował na Przesmyku Karelskim ufortyfikowaną linię obrony, która otrzymała nazwę od jego nazwiska. Jako człowiek pozbawiony złudzeń, zdawał sobie sprawę ze strategicznej słabości swego kraju i zachęcał do pojednawczego stanowiska wobec Stalina. Ale kiedy jego rodacy wybrali walkę zbrojną, zaczął przygotowywać obronę kraju z chłodnym profesjonalizmem. Uprzedzając sowiecki atak, Finowie przyjęli taktykę spalonej ziemi, ewakuując z zagrożonych obszarów sto tysięcy cywilów, z których znaczna część przyjęła swój los ze stoickim spokojem. Żołnierze straży granicznej, którzy kazali pewnej starej kobiecie opuścić swój dom i wrócili po jakimś czasie, by go spalić, stwierdzili ze zdumieniem, że przed wyprowadzką zamiotła i wysprzątała ona wszystkie pomieszczenia i zostawiła na stole zapałki, drewno na podpałkę oraz karteczkę: „Kiedy oddajemy Finlandii jakiś dar, chcemy, żeby wyglądał on jak nowy”. Ale najcięższym doświadczeniem było niszczenie domów i instalacji wokół kopalni niklu w Petsamo. Ich budowa, utrudniona przez warunki, jakie panowały za kołem polarnym, kosztowała wiele pracy i wysiłku. Na zamarzniętych jeziorach położonych w strefie granicznej założono pola minowe. Ładunki wybuchowe, uaktywniane przez będących w bezpiecznej odległości obrońców, miały kruszyć lód przed nacierającymi napastnikami. Stalin skierował do walki dwanaście dywizji, które posuwały się naprzód w różnych sektorach. Większość jego żołnierzy została poinformowana, że Finlandia zaatakowała Związek Sowiecki, ale niektórzy z nich przyjęli tę wiadomość z pełnym zdumienia niedowierzaniem. Kapitan Ismail Achmedow cytował wypowiedź wcielonego do armii ukraińskiego chłopa: „Powiedzcie mi, towarzyszu dowódco, dlaczego toczymy tę wojnę? Czyż

towarzysz Woroszyłow nie oznajmił na kongresie partii, że nie chcemy ani skrawka cudzej ziemi i nie oddamy ani skrawka naszej? A teraz mamy się bić? Za co?”. Któryś z oficerów usiłował tłumaczyć, że granica przebiegająca tak blisko Leningradu jest potencjalnym zagrożeniem, ale strategiczne ambicje Moskwy nie budziły wielkiego entuzjazmu wśród żołnierzy mających je spełniać, zwłaszcza że ich większość stanowili zmobilizowani w pośpiechu miejscowi rezerwiści.

Finlandia – „żołnierze widma” Fot. Keystone/Getty Images

Stalin wcale się tym nie przejmował. Przekonany, że jego siły uderzeniowe złożone ze 123 tysięcy żołnierzy, 600 czołgów i tysiąca dział sforsują bez trudu linię Mannerheima, zignorował ostrzeżenia swych generałów wskazujących na ograniczony dostęp do Finlandii. Czołgi i pojazdy musiały się poruszać po wąskich przesmykach między jeziorami, lasami i bagnami. Choć Finowie nie dysponowali potężną artylerią i bronią przeciwczołgową, ataki Sowietów były tak nieudolne, że nieliczni obrońcy wyposażeni w karabiny i karabiny maszynowe siali spustoszenie w ich szeregach. Zaśnieżone pustkowia wschodniej Finlandii zostały wkrótce zbroczone krwią. Niektórzy żołnierze Mannerheima, zmuszeni do wielogodzinnego ostrzeliwania zbliżających się Rosjan, przeżywali załamanie nerwowe. Sowieci stracili 60 procent sprzętu, przede wszystkim dlatego, że ich czołgi prowadziły natarcie bez wsparcia piechoty. Większość z nich padała ofiarą prymitywnych środków obrony, głównie butelek z benzyną, które wybuchały po uderzeniu w ich pancerze. Choć takie wypełnione łatwopalną cieczą butelki były używane już podczas hiszpańskiej wojny domowej, to w słownikach wojskowych znalazły się dopiero po ich wykorzystaniu w Finlandii. Tam nazwano je „koszykami na chleb Mołotowa”, a potem „koktajlami Mołotowa”. Mannerheim zauważył z ironią, że nacierający sowieccy żołnierze „demonstrowali fatalizm niepojęty dla Europejczyka”. Na przykład pewien rozhisteryzowany dowódca batalionu oznajmił swoim oficerom: „Towarzysze, nasz atak się nie powiódł; dowódca dywizji osobiście przekazał mi następujący rozkaz: za siedem minut przeprowadzimy go ponownie”. Sowieckie oddziały ruszyły naprzód i po raz drugi zostały rozbite. Niektóre jednostki fińskie stosowały na wielką skalę taktykę walki partyzanckiej, uderzając na wroga znienacka i znów kryjąc się w lasach. Usiłowały łamać szyk nieprzyjaciela i niszczyć kolejno jego rozproszone oddziały. Finowie nazywali tę metodę motti – odrąbywaniem z pnia kawałków drewna. Jednym z bohaterów kampanii został podpułkownik Aaro Pajari, który podczas akcji miał zawał serca, ale mimo to walczył dalej. Podobnie jak

większość jego rodaków nie był zawodowym żołnierzem, a mimo to udało mu się wraz ze swoim oddziałem pokonać wyraźnie przeważające siły wroga pod Tolvajärvi. W ciągu kilkutygodniowych walk wokół Kollaa Finowie posługiwali się dwoma francuskimi dziewięciocentymetrowymi działami, pochodzącymi z 1871 roku i wymagającymi stosowania czarnego prochu. W sektorze północnym ich siły obronne wspomagał stary, skonstruowany w 1918 roku pociąg pancerny, poruszający się w tę i z powrotem między zagrożonymi punktami frontu. Armia Czerwona była fatalnie wyekwipowana na wojnę prowadzoną w zimie. Jej 44. Dywizja zaopatrzyła żołnierzy w podręczniki dotyczące walki na nartach, ale nie dała im nart. W ciągu pierwszych kilku tygodni rosyjskie czołgi nie były nawet pomalowane na biało. Natomiast fińskie patrole narciarskie odcinały drogi leżące za linią frontu i atakowały oddziały zaopatrzenia, często w nocy. Dowódca jednego z fińskich pułków strzelców pułkownik Hjalmar Siilasvuo był w czasach pokoju prawnikiem. Ten niski, krępy blondyn odznaczył się niezwykłą energią podczas długotrwałej obrony wioski Suomussalmi i awansował na stanowisko dowódcy dywizji. Rosjanie byli pełni podziwu dla sprawności fińskich strzelców wyborowych, których nazywali „kukułkami”. Szef sztabu 9. Armii generała Wasilija Czujkowa, analizując przyczyny sowieckich niepowodzeń, stwierdził, że ich strategia ofensywna była w nadmiernym stopniu ukierunkowana na drogi: „Nasze jednostki, nasycone technologią – szczególnie artyleria i pojazdy mechaniczne – nie potrafią dokonywać manewrów i walczyć w takich warunkach”. Dodał też, że „żołnierze boją się lasów i nie potrafią jeździć na nartach”. Finowie byli zaszokowani stosowanymi przez Sowietów metodami prowadzenia wojny. Pewien zdesperowany rosyjski generał, by rozbroić pole minowe, kazał przepędzić przez nie stado koni, co doprowadziło do ich rzezi. Na widok stosów zwłok sowieckich żołnierzy poległych podczas walk w sektorze północnym ktoś powiedział: „Wilki będą w tym roku dobrze odżywione”. Carl Mydans, fotoreporter amerykańskiego tygodnika „Life”, tak opisał widok z pola bitwy: „Kiedy szliśmy pokrytą śniegiem ścieżką prowadzącą od strony drogi do rzeki, walki dobiegały już końca [...]. Lodowa pokrywa była upstrzona ciałami zabitych Rosjan. Leżeli skręceni w przedśmiertnym skurczu w swoich ciężkich płaszczach i bezkształtnych filcowych butach; ich twarze były żółtawe, a rzęsy białe od szronu. Znajdujący się za lodowym polem las był zasypany bronią, fotografiami, listami, kiełbaskami, bochenkami chleba i butami. Można tam było zobaczyć martwe kadłuby czołgów z roztrzaskanymi gąsienicami, unieruchomione pojazdy, martwe konie i martwych żołnierzy, blokujących drogę i plamiących śnieg, który zalegał pod wysokimi, czarnymi sosnami”. Sowiecka napaść wzbudziła na całym świecie ogromne zdumienie. Opinia publiczna opowiadała się zdecydowanie po stronie ofiar, a do profińskich demonstracji doszło nawet w faszystowskich Włoszech. Choć Berlin nie uczestniczył w wojnie, Brytyjczycy i Francuzi uznali akcję Stalina za kolejny przejaw sowieckoniemieckiej polityki agresji, w której pierwszy krok uczyniono z chwilą ataku na Polskę. W państwach sojuszniczych rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę agitację na rzecz militarnego wsparcia Finlandii. Francuski generał Maxime Weygand zachęcał Gamelina do podjęcia takiej akcji, która w oczach Francuzów miałaby tę wielką zaletę, że oddaliłaby wojnę od granic ich kraju. „Złamanie kręgosłupa Związku Sowieckiego na terenie Finlandii [...] i gdzie indziej jest moim zdaniem sprawą najwyższej wagi” – napisał do francuskiego przywódcy. Ale choć w ciągu najbliższych miesięcy trwały dyskusje na temat możliwości angielsko-francuskiej interwencji w Finlandii, przeszkody wydawały się właściwie nie do przezwyciężenia. Gdyby premierem Wielkiej Brytanii był wtedy Winston Churchill, prawdopodobnie rozpocząłby operację przeciwko Rosjanom. Ale rząd Chamberlaina, w którym Churchill jako pierwszy lord Admiralicji należał do popierającej aktywne działania mniejszości, nie miał dość odwagi, by wypowiedzieć wojnę Związkowi Sowieckiemu w sytuacji, gdy najważniejszym problemem wydawało się zagrożenie ze strony Niemiec. Marszałek Mannerheim prowadził podczas kampanii pedantycznie uregulowany tryb życia. Na swą kwaterę wybrał położony o 60 kilometrów za linią frontu hotel Seuranhoe w Mikkeli. Kazał się budzić o 7.00, a godzinę później nieskazitelnie ubrany schodził na śniadanie. Potem jechał do odległej o kilkaset metrów kwatery głównej, zajmującej budynek opuszczonej szkoły. Ponieważ mieszkańcy Finlandii tworzyli nieliczną i zamkniętą

społeczność, kazał sobie codziennie czytać imienną listę poległych. Zdając sobie sprawę z ograniczonych możliwości operacyjnych finlandzkiej armii, w ciągu pierwszych tygodni wojny uparcie odrzucał żądania współpracowników, którzy chcieli wykorzystać chwilowe sukcesy i przejść do ataku. 23 grudnia Finowie rozpoczęli jednak w rejonie Przesmyku Karelskiego kontrofensywę. Piechota nacierała na wroga z okrzykiem Hakkaa pääle! ("Wybić ich do nogi!"), ale wobec braku artylerii i wsparcia z powierza została pokonana, ponosząc ciężkie straty. Rząd fiński nigdy się nie łudził, że jego kraj będzie w stanie rozgromić Sowietów i zadać im decydujący cios. Chciał jedynie doprowadzić do tego, by cena za realizację ambicji Stalina okazała się dla Rosjan zbyt wysoka. Strategia ta była jednak skazana na niepowodzenie, gdyż nieprzyjaciel nie przejmował się stratami w ludziach. Reakcją Stalina na upokarzające fiasko grudniowej ofensywy była wymiana starszych rangą oficerów, których obarczono winą za przegraną (jeden z dowódców dywizji został rozstrzelany, a inny spędził resztę wojny w gułagu), i rzucenie na front ogromnych posiłków. Budując lodowe drogi, po których mogły się poruszać czołgi, Sowieci układali na udeptanym śniegu kłody drewna i polewali je wodą, która po zamarznięciu tworzyła twardą nawierzchnię. W momencie rozpoczęcia wojny Finowie dysponowali trzytygodniowym zapasem amunicji artyleryjskiej oraz rezerwami paliwa i amunicji do broni ręcznej, które mogły wystarczyć na sześćdziesiąt dni. Ale w styczniu te zasoby były już niemal całkowicie wyczerpane.

Świat z podziwem obserwował początkowe sukcesy Finów. Mannerheim stał się popularnym bohaterem, a francuski premier Édouard Daladier obiecał go wesprzeć jeszcze przed końcem lutego eskadrą stu samolotów i pięćdziesięcioma tysiącami żołnierzy – nie dotrzymał jednak słowa. Przebywający w Paryżu znany autor Arthur Koestler napisał z pogardą, że zachwycający się zwycięstwami Finów Francuzi przypominają mu „zboczonego impotenta, czerpiącego satysfakcję z podglądania erotycznych wyczynów innych mężczyzn, których sam nie jest w stanie naśladować”. Brytyjska lewica, reprezentowana przez swój cotygodniowy organ „Tribune”, początkowo wyraziła umiarkowane poparcie dla sprawy Moskwy, a potem dokonała nagłego zwrotu i opowiedziała się po stronie Finów. Churchill uważał, że atak Sowietów ma bezpośredni związek z faszystowską agresją. Pierwszy lord Admiralicji był zachwycony niepowodzeniem Stalina i w przemówieniu radiowym nadanym 20 stycznia oznajmił: „Finlandia, wspaniała w obliczu zagrożenia, pokazała, do czego są zdolni wolni ludzie. Zasługi Finlandii dla ludzkości są olbrzymie. Ukazała ona całemu światu militarną nieudolność Armii Czerwonej i sowieckich sił lotniczych. W ciągu tych kilku tygodni zaciekłych walk, toczonych w rejonie koła polarnego, rozwiane zostały złudzenia dotyczące sowieckiej Rosji. Każdy mógł się przekonać, jak komunizm niszczy

korzenie narodu, jak skazuje go w czasie pokoju na nędzę i głód, a w czasie wojny upadla go i wyzwala jego najniższe instynkty”.

Zamarznięty żołnierz rosyjski, wojna zimowa 1939–1940 Fot. Keystone/Getty Images

Taka retoryka dodawała Finom odwagi. Harold Macmillan, brytyjski członek parlamentu z ramienia Partii Konserwatywnej, cytował po powrocie z Helsinek wypowiedź tamtejszej kontrolerki biletów: „Fińskie kobiety będą kontynuować walkę, bo wierzą, że przyjdziecie im z pomocą”. Do udziału w wojnie zgłosiło się ochotniczo osiem tysięcy Szwedów, ośmiuset Norwegów i Duńczyków oraz nieliczni cywile z USA i Wielkiej Brytanii; niektórzy dotarli nawet do strefy walk, ale ich udział nie miał większego znaczenia. Wielka Brytania dysponowała zbyt małą ilością broni, by zaopatrzyć w nią swe własne siły zbrojne i nie mogła zaoferować wiele narodowi, który być może dokonywał cudów i wzbijał się na wyżyny męstwa, ale nie walczył z mocarstwem, z którym ona sama pozostawała w stanie wojny. Z wysłanych do Finlandii 30 dwupłatowców typu Gloster Gladiator 18 zaginęło w akcji podczas pierwszych dziesięciu dni. W dodatku Finowie musieli za nie zapłacić gotówką, co było zapowiedzią neutralnej polityki Stanów Zjednoczonych wobec Wielkiej Brytanii. Angielska opinia publiczna zdecydowanie opowiadała się po stronie Finlandii, ale w praktyce nie zrobiono nic, żeby przełożyć te sympatie na konkretne działania. Brytyjczycy zaczęli jedynie przygotowywać korpus ekspedycyjny, który zamierzali wysłać do Narwiku, niezamarzającego w zimie neutralnego portu położonego w północnej Norwegii. Pod pretekstem wspierania Finów chcieli wylądować w Norwegii i odciąć Niemców od szwedzkich kopalń rudy żelaza. W postawie aliantów ponownie objawił się cynizm, który charakteryzował ich politykę podczas niemieckiej kampanii w Polsce. W pierwszych miesiącach 1940 roku Anglicy i Francuzi nakłaniali Finów do kontynuowania walki, ponieważ ich kapitulacja odebrałaby im pretekst do interwencji w Norwegii. Propozycja Francuzów, by wysłać siły ekspedycyjne do Petsamo na północnym wybrzeżu Finlandii, została zawetowana przez Brytyjczyków – nadal bowiem nie chcieli się oni znaleźć w bezpośrednim konflikcie ze Związkiem Sowieckim.

W połowie stycznia nastąpiła nowa fala ataków na Finlandię. Na jednym z odcinków frontu Sowieci rzucili czterotysięczne siły przeciwko 32 Finom – stracili 400 ludzi, a przeżyło tylko 4 obrońców. 1 lutego napastnicy rozpoczęli zmasowane bombardowania linii Mannerheima, w ślad za nimi nastąpiły ataki potężnych sił piechoty i jednostek pancernych. Obrońcy utrzymali zajmowane pozycje, choć nieliczna artyleria fińska niemal wyczerpała już zapasy amunicji. Jeden z oficerów Wolf Haslsti zapisał 15 lutego: „Wczesnym popołudniem zatrzymał się przed naszym namiotem jakiś chorąży rezerwy, w gruncie rzeczy jeszcze dzieciak, pytając, czy nie mamy odrobiny jedzenia dla niego i jego ludzi [...]. Dowodził oddziałem «żołnierzy», którzy dopiero niedawno zaczęli się golić. Byli zmarznięci, wystraszeni i głodni, ale szli w kierunku Lähde, by wesprzeć oddziały blokujące nieprzyjacielowi drogę do tego miasta”. Następnego dnia Haslsti dopisał: „Ten sam chorąży rezerwy pojawił się ponownie, w zakrwawionym mundurze, by prosić znowu o coś do zjedzenia. [...] Stracił oba działa i połowę swoich ludzi, gdy Rosjanie przełamali linię obrony”. Cierpienia Finów były równie dotkliwe jak męki znoszone przez ich wrogów, zwłaszcza tych, którzy przez kilka tygodni byli okrążeni. Pewien rosyjski żołnierz zanotował 2 lutego: „Dziś rano jest szczególnie zimno, niemal minus trzydzieści pięć stopni. Byłem tak zmarznięty, że nie mogłem spać. Nasza artyleria strzelała przez całą noc. Kiedy się obudziłem, chciałem zrobić kupę, ale w tym momencie Finowie otworzyli ogień i jedna z kul spadła na ziemię między moimi nogami. Nie udało mi się wysrać od 25 stycznia”. Te jednostronne zmagania nie mogły trwać w nieskończoność. Rząd fiński zwrócił się do Szwedów z ostatnim apelem o pomoc, ale okazał się on daremny. Anglicy i Francuzi zaproponowali symboliczne kontyngenty wojsk, które zostały zaokrętowane, ale nie wypłynęły z portów do 2 marca – tego dnia fińska delegacja podpisała w Moskwie zawieszenie broni. Na kilka minut przed wejściem w życie rozejmu Sowieci przeprowadzili ostatnie, odwetowe bombardowanie nieprzyjacielskich pozycji. Fiński oficer napisał do swej rodziny: „Jedno nie ulega wątpliwości: nie uciekliśmy. Byliśmy gotowi walczyć do ostatniego żołnierza. Nosimy głowę wysoko, bo walczyliśmy z wszystkich sił przez trzy i pół miesiąca”. Carl Mydans znalazł się przypadkowo w pociągu do Szwecji w towarzystwie trzech fińskich oficerów. Jeden z nich, noszący dystynkcje pułkownika, usłyszawszy, że Mydans jest Amerykaninem, powiedział: „Niech im pan przynajmniej zaświadczy, że walczyliśmy dzielnie”. Gdy Mydans mruknął niepewnie, że zamierza to zrobić, jego rozmówca stracił nagle panowanie nad sobą: „Pański kraj miał nam przyjść z pomocą [...]. Obiecaliście to, a myśmy wam uwierzyli”. Chwycił Mydansa i potrząsnął nim mocno, wołając: „Pół tuzina cholernych myśliwców Brewster bez części zapasowych! A Anglicy przysłali nam armaty z poprzedniej wojny, z których nie dało się strzelać!”. Potem zaczął spazmatycznie szlochać. Narzucony przez Stalina pokój zadziwił świat – warunki jego zawarcia nie wydawały się bowiem zbyt wygórowane. Sowiecki przywódca zmusił Finów do zaakceptowania swych przedwojennych roszczeń terytorialnych, obejmujących 10 procent obszaru kraju. Nie zdecydował się jednak na okupację całego państwa, do czego był prawdopodobnie zdolny. Wydaje się, że nie chciał sprowokować gniewu społeczności międzynarodowej w sytuacji, kiedy stawką były znacznie poważniejsze kwestie. Jego pewność siebie została też zachwiana przez straty Armii Czerwonej, które wyniosły co najmniej 127 tysięcy, a może nawet ćwierć miliona żołnierzy poległych w walkach. Finowie stracili 48 243 ludzi, a 420 tysięcy mieszkańców musiało opuścić swe domy. Zwalniani przez Finów jeńcy sowieccy, których znaczną część stanowili powołani do wojska studenci, byli wysyłani przez Stalina jako zdrajcy do gułagów, by mogli się zastanowić nad ogromem swej winy, jaką było dostanie się do niewoli. Kampania fińska nie miała większego znaczenia dla konfrontacji między Niemcami a sojusznikami, ale w istotny sposób wpłynęła na strategię obu stron konfliktu. Jedni i drudzy uznali, że Związek Sowiecki to kolos na glinianych nogach, wojska Stalina są słabe, a ich dowódcy odznaczają się nieudolnością. Po zawieszeniu broni Finlandia, która nie otrzymała znaczącego wsparcia ani od Anglii, ani od Francji, zwróciła się do Niemiec z prośbą o pomoc w dozbrojeniu swych sił, co Hitler chętnie jej zapewnił. Rosjanie, którzy wyciągnęli z wojny fińskiej cenne wnioski, zaczęli zaopatrywać Armię Czerwoną w zimowe mundury, śnieżne urządzenia maskujące

i odpowiednie dla niskich temperatur smary. Wszystkie te posunięcia miały odegrać zasadniczą rolę podczas przyszłych kampanii. Świat dostrzegł jednak tylko to, że prestiż ZSRS został nadszarpnięty przez jeden z najmniej licznych narodów Europy. Podczas gdy Finlandia walczyła o przetrwanie na przełomie lat 1939 i 1940, armie sojusznicze drżały z zimna w zaśnieżonych okopach i bunkrach położonych przy granicy z Niemcami. Churchill, pierwszy lord Admiralicji, starał się nagłaśniać i wykorzystywać w celach propagandowych starcia Royal Navy, Królewskiej Marynarki Wojennej, z niemieckimi okrętami podwodnymi i jednostkami nawodnymi Kriegsmarine. Do sensacyjnego epizodu wojny morskiej doszło 13 grudnia, kiedy trzy brytyjskie krążowniki napotkały przy wybrzeżach Urugwaju znacznie potężniej uzbrojony niemiecki krążownik ciężki „Admiral Graf Spee”. Podczas bitwy morskiej, do której wtedy doszło, brytyjska eskadra została mocno poturbowana, ale poważnie uszkodzony „Admiral Graf Spee” musiał szukać schronienia w porcie Montevideo. 17 grudnia jego kapitan, nie chcąc ryzykować kolejnej bitwy, kazał go zatopić, a sam popełnił samobójstwo, co zostało uznane przez aliancką propagandę za ważne zwycięstwo. Brytyjczycy starali się zyskać przyjaciół za oceanem i hamowali swe wojenne poczynania, by nie antagonizować amerykańskiej opinii publicznej. Kiedy Churchill usłyszał, że Amerykanie są oburzeni przeszukiwaniem przez Royal Navy ich statków podejrzanych o przewóz przemycanych towarów, 29 stycznia 1940 roku zakazał dalszego kontrolowania amerykańskich jednostek wpływających do strefy operacyjnej brytyjskich sił morskich. Polecenie to nie zostało jednak ogłoszone publicznie, by nie urazić innych neutralnych państw, których statki nadal były poddawane takim kontrolom. Przywódcy i najwyżsi rangą oficerowie sił sojuszniczych toczyli zacięte spory. Dla Francuzów najważniejsze było uniknięcie bezpośredniego konfliktu zbrojnego z Hitlerem. Odmawiali nawet ostrzeliwania potężnie uprzemysłowionego Zagłębia Saary, choć znajdowało się ono w zasięgu ich dział. Rząd Daladiera w trosce o to, by wszelkie działania wojenne były prowadzone jak najdalej od granic Francji, popierał koncepcję uszczelnienia blokady Niemiec poprzez odcięcie im dostępu do szwedzkich zasobów rudy żelaza. Ale realizacja tego planu wymagałaby naruszenia neutralności Norwegii i albo zaminowania jej przybrzeżnych szlaków morskich w taki sposób, by niemieckie statki musiały pozostawać na otwartym morzu, albo wysłania na jej teren wojsk i samolotów. W rachubę wchodziło też jednoczesne zastosowanie obu tych metod. Brytyjski premier Neville Chamberlain, a także minister spraw zagranicznych lord Halifax byli głusi na namowy Churchilla i nie chcieli przyjąć takiej linii postępowania. Poświęcono wiele dni na planowanie i przygotowywanie ekspedycji do Norwegii, ale była ona stale odraczana. Generał sir Edmund Ironside, naczelny dowódca armii brytyjskiej, pisał: „Francuzi [...] wysuwają najbardziej ekstrawaganckie propozycje. Są pod każdym względem całkowicie pozbawieni skrupułów”. Gamelin stwierdził później: „Opinia publiczna nie wiedziała, czego od nas żąda, ale żądała zmiany naszego postępowania, a nade wszystko podjęcia działań”. Oficer francuskiej marynarki i przyszły historyk Jacques Mordal zanotował z pogardą: „Chodziło o to, żeby zrobić cokolwiek, nawet coś głupiego”. Brytyjska koncepcja zaminowania Renu stała się nowym przedmiotem sporów: Paryż obawiał się, że mogłoby to sprowokować Niemców do akcji odwetowej. Mieszkańcy sojuszniczych państw nie wiedzieli prawie nic o wspomnianych konfliktach, docierało do nich tylko tyle, że ich armie tkwią bezczynnie na zaśnieżonej granicy, kopiąc rowy i przyglądając się ustawionym naprzeciw nim Niemcom. Młodzi i starzy, przywódcy państwowi i zwykli obywatele zdawali sobie boleśnie sprawę z bezsensu tej sytuacji. „Wszyscy biorą śluby, zaręczają się albo rodzą dzieci – pisała 7 kwietnia dwudziestotrzyletnia stenotypistka z Liverpoolu Doris Melling. – A ja w rezultacie czuję się zasiedziała w bezruchu i zepchnięta na margines”. Nie zrobiły na niej jednak wrażenia wydrukowane tego dnia w „Sunday Express” nonszalanckie wywody znanego felietonisty lorda Castlerosse’a. Zapewniał on, że każda dziewczyna, która się o to naprawdę postara, znajdzie do końca wojny męża. „Małżeństwa większości moich przyjaciółek okazały się niewypałami – pisała. – Nie mają prawdziwych domów, wegetują na swoich posadach i tak dalej”.

Maggie Joy Blunt, mieszkająca w Slough na zachód od Londynu trzydziestoletnia publicystka specjalizująca się w dziedzinie architektury, była osobą o zdecydowanie lewicowych poglądach. 16 grudnia 1939 roku stwierdziła, że najbardziej osobliwą cechą tej wojny jest jej znikomy wpływ na życie większości ludzi. Musieliśmy znosić pewne uciążliwości: zaciemnienie, racjonowanie benzyny, zmiany w rozkładzie autobusów i pociągów, brak teatrów i rozrywek, rosnące ceny żywności, niedobór niektórych produktów, takich jak baterie elektryczne, cukier czy masło. Niektórzy dorośli ludzie wykonują prace, którymi nigdy dotąd się nie parali, i nie spodziewali się, że kiedykolwiek będą do nich zmuszeni. Ale nie nastąpiła zasadnicza zmiana naszego stylu życia, naszych systemów zatrudnienia czy wykształcenia, naszych poglądów lub aspiracji [...]. To jest tak, jakbyśmy próbowali rozegrać na korcie tenisowym jeszcze jednego seta, zanim spadnie na nas nadchodząca burza... Tutejszy poseł do parlamentu [...] oznajmił, że nie jest zwolennikiem tej «na wpół uśpionej» wojny. Zrzucanie ulotek [na Niemcy] nie jest bardziej skuteczne niż rozrzucanie confetti. Przykro mi, że muszę to stwierdzić, ale zanim uda nam się stworzyć możliwości zawarcia pokoju, będziemy musieli zadać Niemcom sporo cierpień”.

Bitwa na śnieżki na przedmieściach Londynu. Święta Bożego Narodzenia, 1939 rok Fot. Mary Evans Picture Library/BE&W

Ani ona, ani jej rodacy nie wiedzieli o tym, że zimą 1939 roku hitlerowców nękały ich własne problemy. Przystępując do wojny, Niemcy stały na skraju bankructwa z powodu narzuconego przez Führera programu zbrojeń. Na wydatki cywilne zostawało tak mało środków, że system kolei podupadał i był dramatycznie niedofinansowany – awarie dwóch zdezelowanych pociągów spowodowały śmierć dwustu trzydziestu osób, wywołując oburzenie opinii publicznej. Ponieważ hitlerowcy nie byli w stanie zapewnić regularnego kursowania pociągów, przemysł cierpiał z powodu braku systematycznych dostaw węgla, a Gestapo donosiło o szerzącym się niezadowoleniu wywołanym przez fatalne funkcjonowanie ruchu osobowego. Blokada wprowadzona przez wojska państw sprzymierzonych doprowadziła do załamania się niemieckiego eksportu i do poważnego niedoboru surowców. Hitler, który 12 listopada chciał rozpocząć wielką ofensywę na zachodzie, był wściekły, kiedy Wehrmacht uparł się przy odłożeniu jej do wiosny. Generałowie uważali, że pogoda nie sprzyja natarciu

i brali pod uwagę słabości niemieckiej armii, które unaoczniły się w Polsce: brakowało jej pojazdów i różnych rodzajów uzbrojenia. W związku ze stałym powiększaniem armii liczba zatrudnionych w przemyśle, która w maju 1939 roku wynosiła około 24,5 miliona osób, spadła o cztery miliony. Politykę industrialną cechowały częste wahania wydajności i arbitralne cięcia planów produkcji, będące wynikiem niedoboru stali. Niemcy podjęły decyzję, która przez kilka najbliższych lat miała wpływać na ich przemysł zbrojeniowy, i postanowiły skoncentrować się na produkowaniu amunicji oraz lekkich bombowców Junkers Ju 88 (wykorzystywanych też jako nocny myśliwiec). Luftwaffe wierzyła, że z Ju 88 wygra wojnę. W istocie samolot ten okazał się bardzo przydatny, ale w późniejszym okresie działań wojennych brak latającego sprzętu nowej generacji stał się poważną przeszkodą. Niemiecka marynarka też była słaba i sam naczelny dowódca Kriegsmarine, wielki admirał Erich Räder stwierdził posępnie, że „nie jest wystarczająco uzbrojona na potrzeby wielkiej batalii [...] i może jedynie pokazać, że potrafi z wielką godnością iść na dno”. Zimą 1939 roku niemiecka potęga militarna przewyższała tylko nieznacznie siły państw sprzymierzonych. W obliczu tych wszystkich słabości godny uwagi jest fakt, że Hitler zachował w tej sytuacji psychologiczną dominację. Jego wielka przewaga polegała na tym, że sojusznicy, którzy postanowili stawić czoło hitleryzmowi i go pokonać, nie mieli dość determinacji, by przejąć inicjatywę i ponosić niezbędne dla realizacji tych celów ofiary. Hitler miał więc swobodę ruchów i mógł wcielać w życie swój wielki plan. W ciągu ostatnich tygodni przed niemiecką ofensywą na zachodzie stosunki między Anglią a Francją uległy znacznemu pogorszeniu – z obu stron płynęły wzajemne oskarżenia o nieudolność w podejmowaniu działań zmierzających do rozpoczęcia wojny. Francuska opinia publiczna odwróciła się od premiera Daladiera, kiedy 20 marca starał się on w parlamencie o wotum zaufania. Wystąpił przeciwko niemu tylko jeden deputowany, poparło go 239 posłów, ale aż 300 wstrzymało się od głosu. Daladier zrezygnował ze stanowiska premiera – choć pozostał w rządzie jako minister obrony – a zastąpił go Paul Reynaud. Nowy przywódca Francji, sześćdziesięciodwuletni konserwatysta, był znany jako błyskotliwy i inteligentny mówca, ale nie odznaczał się imponującym wyglądem zewnętrznym, gdyż miał tylko niecałe metr sześćdziesiąt wzrostu. Jako zwolennik przejęcia inicjatywy, zaproponował inwazję na Norwegię i zbombardowanie sowieckich pól naftowych w Baku. Gamelin powiedział z ironią: „W miejsce Daladiera, który nie był w stanie podjąć żadnej decyzji, mamy teraz pana Reynauda, który podejmuje je co minutę”. Francuski premier popierał początkowo forsowany przez Churchilla pomysł zaminowania Renu, ale został zmuszony do zmiany zdania przez swych ministrów, którzy nadal bali się niemieckiego odwetu. Brytyjczycy oświadczyli w tej sytuacji, że oni z kolei nie przyłączą się do operacji mającej doprowadzić do lądowania w Narwiku. W pierwszych dniach kwietnia, kiedy na kontynencie europejskim zniknął śnieg, armie zbudziły się z zimowego uśpienia i zaczęto rozważać warianty na nowy sezon walk. Churchill nakłonił w końcu swych kolegów z rządu do poparcia planu zaminowania wód Norwegii. Operację tę prowadziły cztery niszczyciele, a niewielki korpus sił lądowych został zaokrętowany w brytyjskich portach i miał popłynąć do Norwegii, w razie gdyby Niemcy zareagowały kontratakiem na inicjatywę Royal Navy. Londyn nie zdawał sobie sprawy, że niemiecka flota jest już na morzu. Hitler od wielu miesięcy obawiał się angielskiej interwencji w Norwegii, gdyż mogła ona odciąć go od dostaw rudy żelaza. Jego niepokój nasilił się jeszcze bardziej 16 lutego 1940 roku, kiedy niszczyciele Królewskiej Marynarki Wojennej zaatakowały w norweskim fiordzie okręt zaopatrzeniowy krążownika „Admiral Graf Spee”, noszący nazwę „Altmark”, i uwolniły wziętych do niewoli 299 marynarzy brytyjskiej floty handlowej. Postanowił zatem wyprzedzić angielską operację zmierzającą do zdobycia przyczółka na terenie Norwegii i 2 kwietnia wydał swej flocie inwazyjnej rozkaz wypłynięcia z portów. Brytyjskie okręty i samoloty dostrzegły aktywność niemieckiej floty, ale dowódcy jednostek morskich byli tak pochłonięci przygotowaniami do operacji zaminowania wód, że potraktowali ją jako zwyczajową w tych okolicznościach reakcję Niemiec, a nie jako element hitlerowskiej ofensywy. Dowództwo angielskiej floty uznało, że okręty admirała Rädera zamierzają przedrzeć się na Atlantyk, by zagrozić brytyjskim szlakom morskim, i przez wiele godzin skupiało uwagę na operacji prowadzonej w pobliżu Norwegii. 8 kwietnia, tuż przed świtem,

Królewska Marynarka Wojenna utworzyła pole minowe na norweskich wodach przybrzeżnych. Ale kilka godzin później Niemcy rozpoczęli powietrzną i morską inwazję, mającą na celu opanowanie całego kraju. „Pozorna wojna” dobiegła końca. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

3 BŁYSKAWICZNE WOJNY NA ZACHODZIE

1. NORWEGIA niejsze liczebnie narody Europy starały się uniknąć zaangażowania w wojnę. Większość z nich dystansowała się od związków z Hitlerem, które wymagałyby uznania jego hegemonii, ale nawet te, które popierały postawę państw demokratycznych, niechętnie podejmowały ich wojowniczy ton. Historyczne doświadczenia dowodziły, że naraziłyby się w ten sposób na trudy wojny, nie uzyskując dla siebie większych korzyści. Do tego losy Polski i Finlandii ujawniały niezdolność sojuszników do obrony wybranych przez dyktatora ofiar. Holandii i krajom skandynawskim udało się zachować neutralność podczas pierwszej wojny światowej. Dlaczego nie miałoby się tak stać ponownie? Zimą przełomu lat 1939 i 1940 nikt nie chciał prowokować Hitlera. Norwegowie byli bardziej zaniepokojeni brytyjskimi planami dotyczącymi ich wybrzeża niż zamiarami Niemców. 9 kwietnia 1940 roku o godzinie 1.30 sekretarz norweskiego króla Haakona VII obudził go słowami: „Wasza królewska mość, jesteśmy w stanie wojny!”. „Z kim?” – zapytał natychmiast monarcha. Mimo licznych ostrzeżeń, z których wynikało, że niemiecka inwazja jest nieuchronna, mała armia Norwegii nie została zmobilizowana. W stolicy wprowadzono natychmiast zaciemnienie, ale naczelny wódz, stary generał Kristian Laake, zlekceważył informacje o zbliżaniu się niemieckich okrętów do Fiordu Oslo i kazał powoływać rezerwistów pod broń za pośrednictwem poczty – co pozwoliłoby siłom norweskim osiągnąć stan pełnej gotowości dopiero 11 kwietnia. Oficerowie sztabu naczelnego wodza protestowali, ale Laake najwyraźniej nie zdawał sobie sprawy z powagi sytuacji. „Lekkie ćwiczenia na pewno nie zaszkodzą naszym jednostkom!” – oznajmił pogodnym tonem. Niemieckie okręty dotarły do portów i żołnierze zaczęli wychodzić na ląd. Zarówno Norwegowie, jak i Anglicy oraz Francuzi trwali w złudnym przekonaniu, że Hitler nigdy nie odważy się zaatakować Norwegii pod okiem Royal Navy. Ale nieudolny wywiad i zła ocena sytuacji sprawiły, że admiralicja przegapiła najlepsze okazje do udaremnienia akcji Niemców. Agresorzy ponieśli później dotkliwe straty na morzu, ale Luftwaffe i Kriegsmarine zadały równie ciężkie ciosy brytyjskiej flocie wojennej. Najbliższe wybrzeża Norwegii były oddalone o 600 kilometrów od Wielkiej Brytanii, leżały więc poza zasięgiem angielskich samolotów startujących z baz lądowych. A ponieważ Brytyjczycy nie mogli zapewnić swym okrętom ochrony z powietrza, były one narażone na zabójcze ataki niemieckich bombowców. Do najbardziej dramatycznego wydarzenia pierwszego dnia kampanii doszło na wodach Fiordu Oslo tuż po 4.00, kiedy nowy niemiecki krążownik „Blücher”, wiozący cztery tysiące żołnierzy, zbliżył się do starej fortecy Oscarborg. Jej załoga starannie załadowała dwa dziewiętnastowieczne działa, „Mosesa” i „Aarona”. Komendant, pułkownik Birger Eriksen, znając ograniczone umiejętności swych artylerzystów, kazał im powstrzymać się od strzelania aż do ostatniej chwili. Zabytkowe już właściwie działa plunęły ogniem dopiero wtedy, kiedy krążownik był oddalony o 500 metrów od brzegu. Jeden z pocisków uderzył w centrum dowodzenia obroną przeciwlotniczą okrętu, a drugi wdarł się do magazynu paliwa przeznaczonego dla samolotów. Słup ognia wystrzelił aż pod niebo. „Blücher”, którego trafiły jeszcze dwie wystrzelone z brzegowej wyrzutni torpedy, zapłonął w ciągu kilku minut i wstrząsany wybuchami amunicji, gwałtownie przechylił się na bok, a potem zatonął, zabierając na dno tysiąc niemieckich marynarzy. W norweskiej stolicy zapanował chaos, niepozbawiony elementów czarnej komedii. Niemiecki generał Erich Engelbrecht, który miał dowodzić atakiem, przypłynął na pokładzie zatopionego wkrótce „Blüchera”. Został uratowany przez Norwegów, którzy wyciągnęli go z wody i wzięli do niewoli, przez co najeźdźcy byli przez jakiś czas pozbawieni ośrodka dowodzenia. Generał Laake uciekł z miasta w ślad za swoim sztabem – najpierw jechał tramwajem, potem usiłował bezskutecznie zatrzymać jakiś samochód, aż w końcu wsiadł do pociągu. Rząd

M

norweski podał się do dymisji, jednak król jej nie przyjął. Narodowy parlament, Storting, zebrał się na nadzwyczajnym posiedzeniu, podczas którego doszło do zajadłego sporu ze zwolennikami kapitulacji. Ministrowie proponowali zniszczenie najważniejszych mostów, co mogłoby zwolnić marsz wrogich wojsk, ale część posłów zaprotestowała przeciwko „niszczeniu cennych dzieł architektury”. Ambasador Wielkiej Brytanii przekazał przesłanie od swego rządu, który obiecywał pomoc, ale nie umiał jasno określić terminu, w jakim byłby w stanie jej udzielić. Niemieccy żołnierze obsadzili stołeczne lotnisko, a większość portów południowozachodniej Norwegii znalazła się wkrótce w rękach nieprzyjaciela. Niemieckie dowództwo wysadziło na ląd i zaczęło rozmieszczać pierwsze oddziały przybyłych drogą morską sześciu dywizji, a rząd norweski uciekł na północ. W gronie wstrząśniętych gapiów obserwujących wkroczenie agresorów była dziewiętnastoletnia Żydówka Ruth Maier, która niedawno uciekła z Austrii. Zamieszczony w jej dzienniku opis wydarzeń, do których doszło 10 kwietnia w Lillestrøm na przedmieściu Oslo, był tragiczną zapowiedzią tego, co stało się wkrótce chlebem powszednim we wszystkich okupowanych zakątkach Europy. „Traktuję Niemców tak, jakby nie byli ludźmi, lecz czymś w rodzaju klęski żywiołowej [...]. Długie szeregi mieszkańców miasta wychodzą z piwnic i tłoczą się na ulicach; mają z sobą dziecięce wózki, wełniane koce i małe dzieci. Siedzą w ciężarówkach, na wozach konnych, w taksówkach i prywatnych samochodach. Przypomina mi to oglądany niedawno film o fińskich, polskich, albańskich i chińskich uchodźcach [...]. To jest takie proste i takie smutne; «ewakuowani» ludzie niosą wełniane koce, srebrne sztućce i niemowlęta. Uciekają przed bombami”.

Norwegia – atak niemieckiej piechoty Fot. akg-images/Ullstein Bild

Norwegowie odnosili się do najeźdźców z nieprzejednaną wrogością nawet wtedy, kiedy musieli uznać ich władzę. Ruth Maier słyszała, jak trzej żołnierze z armii okupanta zapewniali grupę mieszkańców Oslo, że Polacy wymordowali sześćdziesiąt tysięcy niemieckich cywilów, więc siły Wehrmachtu musiały interweniować w obronie swych rodaków. Kiedy zbyła tę opowieść wybuchem śmiechu, wtedy „[jeden z nich] odwrócił się do

mnie i spytał: «Czy pani się śmieje, Fraulein?». «Tak». W jego błękitnych oczach pojawiły się łzy wzruszenia. «Nasz Führer to oczywiście taki sam człowiek jak my, ale on jest nadzwyczajny, jest najlepszy w Europie. Najlepszy!... Najlepszy!...». Zaczęli przysłuchiwać się nam inni ludzie i jakiś Norweg spytał: «Czy naprawdę mamy wierzyć, że przyszliście tutaj, żeby nas chronić? [...]. Tak piszą w tej gazecie!». «Chronić was? Nie, chyba nie [...]». Ale jego jasnowłosy kolega zaraz mu przerwał, wołając: «Tak, oczywiście, to właśnie robimy!». Ten pierwszy zastanawiał się przez chwilę, a potem przyznał: «Tak, w gruncie rzeczy, jeśli mamy o tym mówić szczerze... chronimy was przed Anglikami». A Norweg na to: «I naprawdę w to wierzycie?»”. Wiarę większości Niemców w słuszność i skuteczność ich misji potęgowało jeszcze bardziej jej powodzenie. Napastnicy opanowali niemal bez oporu południową część Norwegii i zapewnili sobie łączność z własnym krajem, zajmując leżącą między tymi obszarami część Danii. Norweski Storting zebrał się ponownie w miasteczku Elverum, leżącym o ponad 60 kilometrów na północ od Oslo. Jego obrady zelektryzowała wiadomość, że Niemcy powołali w stolicy marionetkowy rząd i postawili na jego czele zdrajcę. „Mamy teraz rząd Kuusinena” – oznajmił z pogardą premier, czyniąc aluzję do fińskiego komunisty, który kolaborował ze stalinowskimi agresorami podczas ataku na Finlandię. Ale jego norweski odpowiednik Vidkun Quisling miał zdobyć znacznie większy rozgłos i stać się nie tylko w języku angielskim symbolem zdrady narodowej. Cztery autobusy wiozące niemieckich spadochroniarzy w kierunku Elverum musiały się zatrzymać na zablokowanej drodze i zostały ostrzelane przez broniących barykady członków miejscowego Towarzystwa Kółka Strzeleckiego. Norwegowie zmusili napastników do panicznego odwrotu i śmiertelnie zranili niemieckiego attaché lotniczego kapitana Eberharda Spillera, który otrzymał rozkaz aresztowania przywódców państwa. Rodzina królewska i ministrowie uszli ze stolicy i przenieśli się do miasteczka o nazwie Nybergsund. Król Haakon VII, wysoki, szczupły, sześćdziesięciosiedmioletni Duńczyk, został wybrany na tron w 1905 roku, kiedy Norwegowie wyzwolili się spod panowania Szwedów i uzyskali niepodległość. W 1940 roku wykazał się odwagą, zachował godność. Podczas posiedzenia rady stanu, która odbywała się w zaśnieżonym Nybergsund wieczorem 10 kwietnia, przemówił łamiącym się głosem do swych ministrów: „Jestem głęboko poruszony koniecznością wzięcia osobistej odpowiedzialności za nieszczęścia, które spadną na nasz kraj i nasz naród, jeśli żądania Niemców zostaną odrzucone [...]. Rząd ma prawo podejmowania decyzji niezależnych od mojej woli, ale przedstawię moje stanowisko w sposób jednoznaczny: nie mogę wyrazić zgody [...]. Byłoby to sprzeczne z wszystkimi zasadami, które obowiązywały mnie jako króla”. Wolał abdykować, niż spełnić żądania Berlina, który domagał się od niego uznania rządu Quislinga. Po wygłoszeniu tej deklaracji milczał przez dłuższą chwilę, a potem wybuchnął płaczem. W końcu dodał: „Rząd musi teraz podjąć decyzję. Nie jest zależny od mojego stanowiska... Ale uważałem jego ujawnienie za swój obowiązek”. Norwegowie postanowili walczyć i czekać na pomoc państw sprzymierzonych. Następnego dnia, 11 kwietnia, kiedy Haakon VII i jego syn książę Olaf naradzali się z ministrami, Niemcy zbombardowali i ostrzelali Nybergsund, by pozbawić naród jego przywódców. Politycy ukryli się w chlewie, a król i jego doradcy znaleźli schronienie w pobliskim lesie. Nikt nie zginął i choć Norwegowie byli wstrząśnięci ciągłym ostrzałem z karabinów maszynowych, ich wola oporu nie została złamana. Haakona zaszokował widok cywilów narażonych na niemiecki ogień. „Nie mogłem na to patrzeć [...] dzieci pełzały w śniegu, kryjąc się przed gałęziami, które spadały na nie z powalonych przez pociski drzew”. Ogłosił, że nigdy więcej nie będzie szukał schronienia w miejscu, w którym jego obecność zagraża bezpieczeństwu niewinnych ludzi. Monarcha i politycy rozważali przez jakiś czas możliwość ucieczki do Szwecji. Zwolennikiem tej koncepcji był premier, ale Haakon stanowczo ją odrzucił. Przywódcy Norwegii przenieśli się więc do Lillehammer, zamierzając kontynuować walkę. Nieszczęsny generał Laake został zastąpiony na stanowisku naczelnego wodza przez odważnego i energicznego generała Ottona Ruge’a, któremu pewien brytyjski oficer, w dobrej wierze, powiedział kiedyś, że przypomina mu myśliwego organizującego polowania na lisy. Spóźniona mobilizacja norweskiej armii przebiegała w sposób chaotyczny, gdyż znajdujące się na południu magazyny i składnice uzbrojenia wpadły w ręce Niemców. Zdecydowaną jednak większość wśród czterdziestu tysięcy żołnierzy, którzy

stawili się na apel władz, stanowili gorliwi patrioci. Frank Foley, agent brytyjskiego wywiadu w Oslo, donosił w lakonicznej depeszy: „Stan tej armii jest niewyobrażalnie żałosny, ale materiał ludzki doskonały”. W ciągu najbliższych tygodni niektórzy Norwegowie wykazali się heroizmem w obronie swego kraju. Nie było tam wielu dużych miast, a większość ludności mieszkała w rozproszonych skupiskach położonych w pobliżu głębokich fiordów. Osady te łączyły wąskie drogi, biegnące w wąwozach, między pasmami gór. Niemieccy, angielscy i francuscy dowódcy, nieoczekiwanie zmuszeni do udziału w kampanii norweskiej, czerpali wiedzę o terenie walk z przewodników Baedekera, które kupili w Berlinie, Londynie czy Paryżu.

Angielskie i francuskie oddziały desantowe wysłane do Norwegii w ciągu tygodni, które nastąpiły po niemieckiej inwazji, były parodią wojska. Niemal wszystkie sprawne jednostki angielskiej armii były rozmieszczone we Francji, więc Morze Północne przekroczyło tylko dwanaście niedostatecznie wyszkolonych

batalionów terytorialnych. Rozmieszczano je stopniowo, realizując cele, które zmieniały się niemal co godzinę. Brakowało map, środków transportu i aparatury radiowej umożliwiającej łączność z innymi jednostkami, a tym bardziej z Londynem. Bataliony te dotarły do Norwegii, nie dysponując odpowiednią ilością ciężkiej broni ani działami przeciwlotniczymi. Musiały często poszukiwać swych magazynów i składów amunicji, które zaginęły w wyniku beznadziejnego chaosu panującego na okrętach transportowych. Żołnierze czuli się całkowicie zdezorientowani. George Parsons, który wylądował wraz ze swym oddziałem w Mosjøen, pisał: „Wyobraźcie sobie, jak się poczuliśmy, widząc przed sobą wysoką na jakieś sześćset metrów górę lodową. Jako chłopcy z południowego Londynu, nigdy dotąd nie widzieliśmy żadnej góry, a większość z nas nie odbyła w życiu żadnej morskiej podróży”. Na wybrzeżu, nawet tam, gdzie wojska sojusznicze miały przewagę liczebną, Niemcy wykazywali się większą skutecznością i byli lepiej przygotowani taktycznie. Norweski oficer pułkownik David Thue meldował swemu rządowi, że jeden z brytyjskich oddziałów był złożony z „bardzo młodych mężczyzn, którzy zdawali się pochodzić z londyńskich slumsów. Interesowali się głównie zamieszkałymi w Romsdal kobietami i masowo brali udział w rabowaniu sklepów oraz domów mieszkalnych. [...] Uciekali jak zające, gdy tylko usłyszeli warkot silnika samolotu”. Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych donosiło na późniejszym etapie kampanii, że „pijani angielscy żołnierze [...] pokłócili się przy pewnej okazji z norweskimi rybakami, a potem zaczęli do nich strzelać. [...] Niektórzy brytyjscy oficerowie [...] demonstrowali «arogancję Prusaków», a oficerowie marynarki wojennej [...] byli tak ostrożni i podejrzliwi, że traktowali każdego Norwega jak członka piątej kolumny i nie wierzyli w przekazywane im ważne informacje”. Trudno o przesadę w opisie chaosu, jaki panował w procesie decyzyjnym sojuszników, i cynizmu, który cechował ich postępowanie wobec bezradnych Norwegów. Rząd brytyjski hojnie składał obietnice pomocy, choć wiedział, że nie dysponuje środkami, które pozwoliłyby na ich spełnienie. Gabinet wojenny interesował się głównie możliwością zajęcia i utrzymania terenów leżących wokół Narwiku, co pozwoliłoby zablokować wykorzystywaną zimą przez Niemców drogę dostaw szwedzkiej rudy żelaza. Fiord, nad którym leżał Narwik, był sceną zaciętych bitew morskich, w czasie których niszczyciele obu stron zadawały nieprzyjacielowi dotkliwe straty. Nieliczny brytyjski desant zajął przyczółek na małej przybrzeżnej wyspie, ale dowodzący nim generał stanowczo odrzucał postulaty lorda Cork i Orrery, krewkiego, noszącego monokl admirała dowodzącego angielską flotą, który nakłaniał go do ataku na port. Cork, pragnąc dodać ducha swoim żołnierzom, bez wahania wyruszył w kierunku brzegu, ale ponieważ był bardzo niski, natychmiast ugrzązł po pas w śniegu i musiał zrezygnować ze swych ambicji zwiadowcy. Trwające w Londynie debaty, mające na celu ustalenie strategii, przeradzały się stopniowo w hałaśliwe kłótnie. Churchill krzyczał najgłośniej, ale jego ekstrawaganckie projekty z góry były skazane na niepowodzenie. Ministrowie spierali się między sobą, z Francuzami i z dowódcami poszczególnych rodzajów broni. Koordynacja na poziomie sztabów w praktyce nie istniała, w ciągu dwóch tygodni sporządzono i odrzucono sześć różnych planów operacyjnych. Brytyjczycy zaczęli niechętnie przyjmować do wiadomości, że będą musieli w jakiś sposób wesprzeć broniących centrum swego kraju Norwegów. Wiedzieli, że ich pomoc nie wpłynie na przebieg kampanii, ale uznali ją za niezbędną z politycznego punktu widzenia. Desanty w okolicach miast Namsos i Åndalsnes zostały przeprowadzone chaotycznie, a ich jedynym skutkiem były nieustanne naloty niemieckie, które w mgnieniu oka niszczyły magazyny sprzętu i zamieniały drewniane miasta w sterty popiołów. Pod Namsos francuscy żołnierze rabowali brytyjskie składy żywności, a ponieważ przedstawiciele obu narodów mieli inne przyzwyczajenia dotyczące lewo- i prawostronnego ruchu drogowego, dochodziło do kolizji wojskowych pojazdów. 17 kwietnia generał Frederick Hotblack, który podczas niedawnej odprawy w Londynie otrzymał instrukcje ataku na Trondheim, dostał wylewu i stracił przytomność. Brytyjska 148. Brygada, której dowódca zlekceważył polecenia Londynu i wyruszył na front, by wesprzeć armię norweską, została bezlitośnie zmasakrowana przez Niemców. Przeżyło tylko trzystu żołnierzy, którzy uciekli autobusami. Oficer sztabowy, którego wysłano z Norwegii do Ministerstwa Wojny z prośbą o instrukcje,

zameldował się po powrocie u generała Adriana Carton de Wiarta, dowódcy innego zgrupowania, i oznajmił: „Możecie robić, co się wam podoba, oni sami nie wiedzą, czego chcą”. Brytyjskie oddziały wzięły udział w jednej bitwie. W dniach 24–25 kwietnia dowiodły swej odwagi pod Kvam, ale potem musiały się wycofać. Od tej pory zarówno ministrowie, jak i dowódcy poszczególnych rodzajów broni byli zwolennikami ewakuacji z Namsos i Åndalsnes. Neville Chamberlain, jak zwykle dbający o własne interesy, bał się, że odpowiedzialność za to niepowodzenie spadnie na niego. Prasa, zachęcana przez rząd, łudziła angielskie społeczeństwo nadziejami na pomyślny wynik kampanii, a BBC nadawało absurdalne informacje o „stalowym pierścieniu wojsk sojuszniczych wokół Oslo”. Ostrożny jak zawsze premier oświadczył w Izbie Gmin, że Wielka Brytania nigdy nie zamierzała prowadzić długofalowych operacji w centralnej Norwegii, i przekonywał swych kolegów z rządu o zasadności niepodejmowania działań. Francuzi, którzy 27 kwietnia przybyli do Londynu na posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej, byli całkowicie zaskoczeni propozycją wycofania wojsk z Norwegii i stanowczo zaprotestowali. Po powrocie do Paryża Reynaud opowiadał z dumą, że udało mu się zaktywizować Chamberlaina i jego ministrów: „Pokazaliśmy im, co należy zrobić, i zaraziliśmy ich zapałem, by zrobić co trzeba”. Dwie godziny później Brytyjczycy wydali rozkaz ewakuacji. Kampania norweska wzbudziła w elitach rządzących Anglii i Francji wzajemną nieufność, a nawet wrogość. Skutki tego stanu rzeczy okazały się nieodwracalne, nawet po upadku Chamberlaina. 27 kwietnia w liście do przyjaciela Reynaud skarżył się na inercję brytyjskich ministrów, „starych ludzi, którzy nie potrafią podjąć ryzyka”. Daladier 4 maja oznajmił swemu gabinetowi: „Powinniśmy zapytać Brytyjczyków, co zamierzają zrobić; parli do tej wojny i zaczęli się z niej wycofywać, gdy tylko zaszła potrzeba podjęcia kroków, które mogły narazić na szwank ich interesy”. Dowódcy angielskich oddziałów przerzuconych do Norwegii otrzymali haniebny rozkaz nieinformowania miejscowej ludności o planowanej ewakuacji. Generał Bernard Paget zignorował go, a cały ten nieoczekiwany przebieg zdarzeń wywołał emocjonalną reakcję norweskiego wodza naczelnego Ottona Ruge’a: „Norwegia podzieli los Czechosłowacji i Polski. Ale dlaczego? Dlaczego? Wasze wojska nie zostały pokonane!”. Po tym chwilowym wybuchu Ruge jednak przyjął decyzję Brytyjczyków z godnością. Niektórzy historycy krytykowali obraną przez niego strategię obrony centralnej części Norwegii, mimo to trudno sobie wyobrazić, by wykorzystanie w inny sposób szczupłych sił, którymi dysponował, mogło coś zmienić. Kiedy król Haakon VII i członkowie jego rządu opowiedzieli się za emigracją do Wielkiej Brytanii, naczelny wódz odmówił porzucenia żołnierzy i oznajmił, że pójdzie wraz z nimi do niewoli. Dowodzący siłami brytyjskimi pod Namsos generał Carton de Wiart zastosował się do rozkazu i nie poinformował o ewakuacji dowódcy pobliskiej jednostki norweskiej, który odkrył nagle, że jego flanka jest odsłonięta. Wycofał się z trudem do portu, gdzie znalazł tylko stosy angielskich zapasów, kilka rozbitych pojazdów i pełen niezmąconej pogody ducha list od Cartona de Wiarta. Generał Claude Auchinleck, który przejął dowództwo nad siłami sojuszniczymi pod Narwikiem, pisał później do przebywającego w Londynie Ironside’a, naczelnego wodza brytyjskiej armii: „Najgorsze jest to, że musimy wszystkich okłamywać, by nie ujawnić naszych zamiarów. Szczególnie trudna jest nasza sytuacja w stosunku do Norwegów, bo człowiek czuje się podle, udając, że zamierzamy dalej walczyć, choć zna decyzję dotyczącą bezzwłocznej ewakuacji”. Na dalekiej północy Anglicy i Francuzi zgromadzili dwudziestosześciotysięczne siły, mające wyprzeć z Narwiku cztery tysiące żołnierzy Wehrmachtu [4]. Zdumiewające jest to, że wobec upartej i zręcznej obrony Niemców sojusznicy zajęli port dopiero pod koniec maja, czyli już po rozpoczęciu walk we Francji. Już na tym etapie wojny objawił się skomplikowany układ interesów narodowych i wpływów ideologii, który miał się stać jedną z jej cech charakterystycznych. Wśród żołnierzy atakujących Narwik byli hiszpańscy republikanie, którzy po wygnaniu z własnego kraju wstąpili do francuskiej Legii Cudzoziemskiej. „Ci oficerowie, którzy mieli wątpliwości, czy należy przyjąć [tych ludzi] do Legii, i uważali ich wszystkich za komunistów, byli zachwyceni ich wyszkoleniem bojowym – zanotował kapitan Pierre Lapie. – Jeden z młodych Hiszpanów, atakujących stanowisko niemieckich karabinów maszynowych pod Elvegård [...] padł pod kulami zaledwie kilka metrów od celu. Jego kolega rzucił się do przodu i roztrzaskał głowę strzelca kolbą swego karabinu”.

W pułkowym dzienniku wojennym opisano szturm legionistów na znajdujące się pod Narwikiem strome wzgórze, na którym natrafili na zacięty opór Niemców. „Kapitan de Guittaud został zabity, a porucznik Garoux ciężko ranny. Ale kompania, dowodzona przez porucznika Vadota, zdołała powstrzymać kontrnatarcie; zmuszeni do odwrotu Niemcy zostawili za sobą poległych i rannych [...]. Jako pierwszy wkroczył do miasta sierżant Szabo”. Wszystkie te poświęcenia okazały się jednak daremne. Natychmiast po zajęciu miasta i pochowaniu poległych sojusznicy zdali sobie sprawę, że nie będą w stanie utrzymać pozycji i rozpoczęli ewakuację, pozostawiając za sobą setki spalonych domów i poległych cywilów. Norweski król Haakon VII wraz ze swym rządem wyruszył 7 czerwca do Wielkiej Brytanii na pokładzie krążownika Royal Navy. Ci Norwegowie, którzy chcieli uniknąć niemieckiej okupacji i wziąć udział w walce po stronie sojuszników, odbywali pełne przygód podróże. Wielu z nich pomogła wyjątkowa osoba – Aleksandra Kołłontaj, znana intelektualistka pełniąca obowiązki sowieckiego ambasadora w Sztokholmie. Dzięki niej wyruszyli na wschód, a w końcu dotarli po długiej podróży nieomal przez pół świata dotarli do Wielkiej Brytanii. Ewakuacja z centralnej Norwegii, podczas której wojska sprzymierzonych były narażone na groźne ataki z powietrza, wstrząsnęła brytyjską opinią publiczną i wzbudziła powszechne oburzenie. Angielski student Christopher Tomlin zanotował 3 maja: „Jestem wzburzony, rozczarowany i przerażony naszą ucieczką. [...] Pan Chamberlain [...] wzbudził we mnie wiarę, że wyprzemy Niemców ze Skandynawii. Teraz straciłem wiatr w żaglach; jestem przygnębiony i spodziewam się tylko dalszych złych wiadomości [...]. Czy nie mamy i nie potrafimy znaleźć więcej ludzi w rodzaju Churchilla?”. Prawdę powiedziawszy, pierwszy lord Admiralicji był w znacznym stopniu odpowiedzialny za nieprzemyślane i nieudolne poczynania jego rodaków w Norwegii. Brytyjskie siły zbrojne nie miały środków umożliwiających skuteczną interwencję, a ich godne politowania gesty były kpiną z tragedii norweskiego narodu. Ale wojownicza retoryka Churchilla, kontrastująca z wyraźną słabością i dezorientacją premiera, wywołała w społeczeństwie głębokie przekonanie o konieczności zmiany rządu i ten entuzjazm opinii publicznej udzielił się Izbie Gmin. 10 maja premier podał się do dymisji. Następnego dnia król Jerzy VI powierzył Churchillowi misję utworzenia nowego gabinetu.

Walki o Narwik, maj 1940 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Najcięższe straty w kampanii norweskiej ponieśli Niemcy. Lista ich poległych objęła 5296 żołnierzy. Brytyjczycy stracili 4500 żołnierzy, z których większość zginęła 8 czerwca, kiedy pancernik „Scharnhorst” zatopił lotniskowiec „Glorious” i kilka eskortujących go jednostek. Zginęło też 530 Francuzów i Polaków wchodzących w skład sformowanego na Zachodzie korpusu ekspedycyjnego, oraz około 1800 Norwegów. Luftwaffe straciła 242 samoloty, a RAF – 112. Niemcy zatopili trzy brytyjskie krążowniki, siedem, niszczycieli, jeden lotniskowiec i cztery okręty podwodne, tracąc trzy krążowniki, dziesięć niszczycieli i sześć okrętów podwodnych. Wojska

sprzymierzonych uszkodziły też poważnie dwa niemieckie pancerniki i dwa krążowniki oraz sześć niszczycieli. Podbój Norwegii zapewnił Hitlerowi morskie i lotnicze bazy, które nabrały znaczenia nieco później, kiedy zaatakował Związek Sowiecki i wykorzystywał je w taki sposób, by utrudnić funkcjonowanie sojuszniczych konwojów zaopatrzeniowych zmierzających do Murmańska. Führer zrezygnował z zajęcia Szwecji i zgodził się na jej neutralność, gdyż jego strategiczna dominacja zmuszała ten kraj do kontynuowania dostaw potrzebnej Niemcom rudy żelaza i powstrzymywała go od wspierania państw sojuszniczych. Ale zapłacił za podbój Norwegii wysoką cenę. Opętany obsesyjną obawą przed brytyjskim atakiem, utrzymywał tam niemal do końca wojny siły okupacyjne liczące trzysta pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy, co poważnie zmniejszało zasoby ludzkie jego armii. A straty, które poniosła niemiecka marynarka wojenna podczas kampanii norweskiej, przyczyniły się w dużym stopniu do fiaska planowanej inwazji na Wyspy Brytyjskie. Brytyjczycy odegrali kierowniczą rolę w zakresie koordynacji sojuszniczych operacji na terenie Norwegii i są w przeważającym stopniu odpowiedzialni za ich niepowodzenie. Wiele tłumaczy brak środków, ale trzeba stwierdzić, że starsi rangą oficerowie Royal Navy nie stanęli na wysokości zadania. Zatrważająca niekompetencja kapitana lotniskowca „Glorious” była główną przyczyną zatopienia tej jednostki, a przebieg walk ujawnił tragiczną słabość przeciwlotniczej obrony brytyjskich okrętów. Przeprowadzone w dniach 10 i 13 kwietnia w okolicach Narwiku ataki na niemieckie niszczyciele i późniejsza ewakuacja angielsko-francuskich oddziałów lądowych były jedynymi operacjami morskimi, które można uznać za udane. Raczej trudno byłoby obronić tezę, że Brytyjczycy działali w tym wypadku w dobrej wierze. Ich postępowanie wobec Norwegów było nacechowane brakiem szczerości, więc tym bardziej zdumienie budzi wyrozumiałość Norwegów, którzy zarówno na emigracji, jak i w swoim okupowanym kraju okazali się niezawodnymi sojusznikami. Od 9 kwietnia, kiedy Royal Navy przegapiła największą szansę zapobieżenia atakowi Niemców na Norwegię, żadne działania Anglików nie byłyby w stanie uniemożliwić Hitlerowi podboju tego kraju. Ale ambiwalencja moralna i militarna niekompetencja, ujawnione podczas tej kampanii, stawiają w złym świetle przede wszystkim brytyjskich polityków i dowódców. Choć skala tej operacji była niewielka w porównaniu z przyszłymi kampaniami, pokazała słabość woli, przywództwa, sprzętu, taktyki i wyszkolenia, co wkrótce miało się powtórzyć na znacznie szerszą skalę. Najważniejszą konsekwencją operacji norweskiej było to, że przyczyniła się do upadku Chamberlaina. Jest wysoce prawdopodobne, że gdyby nie wydarzenia w Norwegii, zachowałby on stanowisko premiera aż do ataku Hitlera na Francję. Skutki takiego przebiegu wydarzeń mogły być katastrofalne dla Wielkiej Brytanii i świata, ponieważ rząd Chamberlaina byłby skłonny rozpocząć negocjacje z Hitlerem i zgodzić się na zawarcie pokoju. Ale tylko potomność może w tym fakcie znaleźć powód do satysfakcji, która w 1940 roku nie była dana żadnemu z uczestników kampanii z wyjątkiem zwycięskich Niemiec. 2. UPADEK FRANCJI Wieczorem 9 maja 1940 roku francuscy żołnierze frontu zachodniego usłyszeli groźne pomruki dochodzące od strony pozycji niemieckich, szemrano też, że w szeregach nieprzyjaciela panuje jakiś ruch. Dowódcy jednak doszli do wniosku, że to kolejny fałszywy alarm. Choć niemiecki atak na Holandię, Belgię i Francję rozpoczął się 10 maja o godzinie 4.35, generał Maurice Gamelin, naczelny dowódca sojuszniczych wojsk, został obudzony dopiero o 6.30, pięć godzin po pierwszych ostrzeżeniach docierających z najdalej wysuniętych placówek zwiadu. Kiedy rządy Belgii i Holandii, zachowujące dotąd neutralność w obliczu groźby niemieckiej inwazji, skierowały do niego prośbę o pomoc, czego się spodziewano, przystąpił do realizacji istniejącego już planu awaryjnego i rozkazał swym żołnierzom zajęcie pozycji wzdłuż belgijskiej rzeki Dyle. Złożone z dziewięciu dywizji Brytyjskie Siły Ekspedycyjne i najlepsze siły francuskie – dwadzieścia dziewięć dywizji 1., 7. i 19. Armii – zaczęły się przemieszczać w kierunku północno-wschodnim. Luftwaffe nie przeszkadzała im w tych działaniach, gdyż Hitler chciał, by wojska sprzymierzonych znalazły się właśnie w tym miejscu. Ich odejście z zajmowanych

dotąd pozycji usunęło zagrożenie dla flanki głównych sił niemieckich, które posuwały się do przodu nieco dalej na południe. Siły obronne Holandii i Belgii zostały rozbite. W ciągu pierwszych kilku godzin 10 maja lądujący na pokładzie szybowców desantowych niemieccy spadochroniarze zdobyli kluczowy fort Eben-Emael i zabezpieczyli Kanał Alberta – zbudowany przez niemieckich konstruktorów, którzy lojalnie przekazali jego dokumentację techniczną strategom Hitlera – oraz dwa mosty na rzece Maas w Maastricht. W momencie gdy Churchill obejmował stanowisko premiera, niemieckie zagony pancerne okrążały już zgrupowania wojsk holenderskich. Na południowym wschodzie potężne siły uderzeniowe agresora, złożone z 134 tysięcy żołnierzy i 1600 pojazdów (wśród których były 1222 czołgi), zaczęły się przedzierać przez Ardeny, by zadać decydujący cios słabemu centrum francuskich linii obronnych. Niemcy kpili później, że stworzyli w lasach Luksemburga i południowej Belgii „największy korek drogowy w historii”, gdyż stłoczyli tysiące czołgów, ciężarówek i dział na bocznych drogach, które sojusznicy uważali za zbyt wąskie na potrzeby armii. Nacierające kolumny, całkowicie odsłonięte, byłyby narażone na skuteczne ataki z powietrza, gdyby Francuzi znali ich położenie i docenili ich znaczenie. Ale tak się nie stało – Gamelin i jego dowódcy operacyjni grzęźli od początku do końca kampanii w niepewności i często nie mieli pojęcia, gdzie są i dokąd zmierzają Niemcy. Historycy dotąd skupiali nieproporcjonalnie dużą uwagę na operacjach prowadzonych przez niewielki kontyngent brytyjski i na jego ucieczce z Dunkierki. Wiemy, że głównym celem Niemców było zniszczenie armii francuskiej, którą Wehrmacht uważał za najgroźniejszego przeciwnika. Brytyjczycy odgrywali tutaj marginalną rolę, szczególnie w pierwszych dniach kampanii, kiedy Brytyjskie Siły Ekspedycyjne przyciągały uwagę tylko cząstki niemieckich sił powietrznych i lądowych. Nie jest prawdą, że francuska koncepcja obronna opierała się głównie na frontowych fortyfikacjach linii Maginota; głównym celem budowy jej bunkrów i zgrupowania tam dział było odciążenie żołnierzy, którzy mieli prowadzić operacje bojowe na północnym odcinku frontu. Francuzi, mając w pamięci tragiczne wydarzenia z lat 1914–1918, które doprowadziły do dewastacji ich kraju i rzezi ludności, chcieli za wszelką cenę oddalić wojnę od własnego terytorium. Gamelin, nie znając strategicznych planów niemieckich, zakładał, że decydująca bitwa zostanie stoczona na terenie Belgii. Największym błędem, który popełnił naczelny wódz Francuzów wczesną wiosną 1940 roku, było przesunięcie na lewe skrzydło sił sojuszniczych francuskiej 7. Armii, która miała w razie potrzeby wkroczyć na terytorium Belgii. Francuskie siły przednie, które przekroczyły granice Holandii, odkryły, że tamtejsza armia cofnęła się już zbyt daleko na północny wschód, by można było utworzyć wspólny front, a armia belgijska w popłochu uchodzi przed Niemcami. Wojska Gamelina stoczyły na terenie Belgii kilka zaciętych bitew. Choć brakowało im broni przeciwlotniczej i przeciwpancernej, dysponowały dość dużą liczbą sprawnych czołgów, wśród których najlepsze były Somua S-35. Podczas długiego boju, do którego doszło w dniach 12–14 maja pod Hannut, Francuzi unieruchomili 165 niemieckich czołgów, tracąc 105 własnych, i nie pozwolili przełamać swych pozycji na rzece Dyle. Ale ich obrońcy musieli wkrótce się cofnąć, bo odkryli, że prawa flanka jest oskrzydlona. Niemcy, którzy zajęli pole bitwy pod Hannut, odzyskali i naprawili większość swych uszkodzonych pojazdów bojowych. W ciągu pierwszych dwóch dni kampanii francuskie naczelne dowództwo nie zdawało sobie sprawy z prawdziwych rozmiarów zagrożenia. Z opisu pewnego naocznego świadka wynika, że Gamelin był w doskonałym nastroju i „chodził w tę i z powrotem po korytarzu swej twierdzy, pozując na zadowolonego z siebie walecznego żołnierza”. Inny obserwator tych wydarzeń twierdzi, że wódz naczelny „był w świetnej formie i szeroko się uśmiechał”. Gamelin, liczący wówczas sześćdziesiąt siedem lat, był w 1914 roku szefem sztabu marszałka Joffre’a i powszechnie uchodził za architekta triumfu Francuzów w bitwie nad Marną. Jako subtelny, wyrafinowany miłośnik filozofii i sztuki oraz mistrz gry politycznej był znacznie bardziej popularny niż jego następca, konfliktowy Maxime Weygand. Ale paraliżującą słabością Gamelina była skłonność do kompromisów – zawsze starał się unikać trudnych wyborów. On i jego podwładni, którzy przewidywali une guerre de longue durée, długotrwałą konfrontację na granicy Francji, byli w maju 1940 roku całkowicie zaskoczeni biegiem wydarzeń, który przybrał niewyobrażalne dla nich tempo.

Niemcy skierowali siedemnaście dywizji na linię Maginota, czyli na południowy odcinek frontu, a dwadzieścia dziewięć na podbój Holandii i północnej Belgii. Czterdzieści pięć, w tym siedem dywizji pancernych, zaatakowało w tym samym czasie centralny odcinek frontu, a potem, po przekroczeniu Mozy, skręciło na północny zachód, w kierunku kanału La Manche, odcinając w ten sposób angielskie i francuskie siły, które przebywały na terenie Belgii. Tylko połowa niemieckich żołnierzy biorących udział w ofensywie była w pełni wyszkolona, a jedną czwartą stanowili ponadczterdziestoletni rezerwiści. Pierwszoplanową rolę w realizacji zadań związanych z rozbiciem armii francuskiej odegrała stuczterdziestotysięczna rzesza żołnierzy służących w dywizjach pancernych i zmotoryzowanych, które przeprowadziły kluczową operację forsowania Mozy. Pierwsze niemieckie jednostki dotarły nad rzekę 12 maja o godzinie 14.00. Od chwili przekroczenia Ardenów nie natrafiły na żaden opór ze strony francuskich żołnierzy, więc ich pochód można nazwać raczej marszem niż natarciem. Linii Mozy bronili rezerwiści 2. Armii Charles’a Huntzigera. Rankiem 13 maja jej oddziały doświadczyły morderczych bombardowań przeprowadzonych przez ponad tysiąc nadlatujących falami samolotów Luftwaffe. Pierwszy taki atak nieprzyjaciela, z jakim zetknęli się podczas tej wojny, nie spowodował wielkich strat materialnych, ale poważnie wpłynął na ich morale. Jeden z żołnierzy pisał: „Huk ich silników jest ogłuszający, a później słyszymy dziwny piskliwy dźwięk, który szarpie nam nerwy [...]. Potem spada na nas deszcz bomb [...]. Wszystko to trwa w nieskończoność! W polu naszego widzenia nie ma ani jednego francuskiego czy brytyjskiego samolotu. Gdzie oni do diabła są? Mój sąsiad, młody chłopak, płacze”. Francuski oficer sztabowy przebywający pod Sedanem zanotował: „Artylerzyści przestali strzelać i padli na ziemię, piechota skryła się w okopach, oszołomiona przez huk bomb i ryk nurkujących samolotów. Nasi ludzie nie wyrobili w sobie odruchu, który kazałby im podbiegać do dział przeciwlotniczych i odwzajemniać ogień nieprzyjaciela. Myślą tylko o tym, żeby jak najniżej trzymać głowy. Pięć godzin tego koszmaru wystarczyło, by zszarpać ich nerwy”. Żołnierze, jak większość ludzi w każdych warunkach, źle znosili to, co nieoczekiwane. Podczas długiej zimy przełomu lat 1939 i 1940 nie zadbano o to, by uodpornić francuską armię na tak ciężkie chwile, jakie teraz przeżywała. System łączności telefonicznej został w znacznej części zniszczony przez ataki z powietrza. Wczesnym wieczorem 13 maja 5 kilometrów na południe od Sedanu wybuchła panika wywołana przez pogłoskę o zbliżaniu się niemieckich czołgów. Generał dowodzący tym odcinkiem, usłyszawszy rozlegające się pod oknami kwatery głównej wrzaski, wyszedł na dwór i stwierdził, że panuje tam kompletny chaos. „Fale przerażonych uciekinierów, artylerzystów i żołnierzy liniowych [...] w samochodach lub pieszo. [...] Liczni spośród nich nie mieli broni, ale wlekli za sobą swe worki. [...] Tłoczyli się na drodze, wołając: «Czołgi są już pod Bulson!». Niektórzy strzelali z karabinów jak szaleńcy. Generał Lafontaine i jego oficerowie stanęli z nimi twarzą w twarz, chcąc przemówić im do rozsądku. Kazali też zablokować drogę ciężarówkami [...]. Oficerowie mieszali się z szeregowcami. [...] Zapanowała zbiorowa histeria”. Z Bulson ulotniło się wtedy około dwudziestu tysięcy żołnierzy, choć siły niemieckie miały przekroczyć Mozę dopiero za sześć godzin. Według wszelkiego prawdopodobieństwa przyczyna tej ucieczki była bardzo prosta: wystraszeni ludzie, widząc francuskie czołgi, wzięli je za pojazdy nieprzyjaciela. Pierwsze jednostki niemieckie forsujące rzekę zostały ostrzelane przez francuskie karabiny maszynowe i poniosły ciężkie straty. Ale grupki zdeterminowanych żołnierzy dotarły do zachodniego brzegu na pokładach pontonów, a potem przebrnęły w bród przez bagna i zaatakowały francuskie pozycje. Sierżant Walter Rubarth dowodził jedenastoosobową, złożoną z saperów grupą szturmową, która miała atakować bunkry z użyciem materiałów wybuchowych i granatów. Sześciu Niemców zginęło, ale ci, którym udało się przeżyć, zrobili wyłom we francuskich liniach obronnych. Niemieccy piechurzy przebiegli po starej tamie, łączącej leżącą na środku rzeki wyspę z oboma jej brzegami, i zajęli przyczółek po zachodniej stronie, saperzy budowali mosty, a sprzęt przewożono na tratwach. Część francuskich żołnierzy zaczęła się cofać – w rzeczywistości uciekać z pola walki. O 23.00 po pierwszych pontonowych mostach przejechały czołgi. Dzieło niemieckich saperów było równie imponujące jak osiągnięcia oddziałów szturmowych.

Francuzi reagowali ospale i z absurdalną beztroską. Kiedy generałowi Huntzigerowi zwrócono uwagę, że ofensywa niemiecka rozwija się w taki sam sposób jak w Polsce, teatralnym gestem wzruszył ramionami, mówiąc: „Polska to Polska... Tutaj jest Francja”. Dowiedziawszy się o sforsowaniu Mozy, powiedział tylko: „To znaczy, że weźmiemy jeszcze więcej jeńców”. Wcześniej tego dnia główna kwatera Gamelina ogłosiła: „Nadal nie da się przewidzieć, w której strefie nieprzyjaciel przypuści swój główny atak”. Ale tego samego wieczoru generał Joseph Georges, dowodzący północno-wschodnim frontem, zatelefonował do Gamelina i powiadomił go, że doszło do poważnego niepowodzenia pod Sedanem. 14 maja o godzinie 3.00 nad ranem francuski oficer tak opisywał wygląd głównej kwatery Georges’a: „Pokój był fatalnie oświetlony. Major Navereau powtarzał półgłosem nadchodzące informacje. Generał Roton, szef sztabu, siedział rozparty w fotelu. Panowała atmosfera, jakby umarł ktoś z rodziny. Georges pospiesznie wstał. Był okropnie blady. «Nasz front został przełamany pod Sedanem! Doszło do katastrofy!» Rzucił się na krzesło i wybuchnął płaczem”. Inny oficer, opisujący zachowanie generała Georges’a Blancharda, dowódcy 1. Armii, stwierdził, że „siedział on pogrążony w tragicznym bezruchu, nic nie mówiąc, nic nie robiąc, tylko wpatrując się tępo w leżącą między nami na stole mapę”. Decydujący moment kampanii nadszedł jeszcze tego samego ranka. Sforsowanie Mozy przez Niemców nie musiało mieć katastrofalnych następstw, gdyby zostało zneutralizowane przez szybki kontratak. Ale francuskie wojska gromadziły się z letargiczną ospałością, a potem ruszyły naprzód z wahaniem i w rozproszonym szyku. Ataki 152 bombowców oraz 250 myśliwców RAF-u i francuskich sił lotniczych nie zniszczyły niemieckich mostów i przyniosły ciężkie straty – do baz nie wróciło 31 z 71 brytyjskich bombowców. Jednosilnikowy bombowiec Fairey Battle pilota porucznika Billa Simpsona zapalił się po uderzeniu w ziemię, a on sam, półnagi, został wyciągnięty z płonącego wraku przez swą załogę. Siedząc w szoku na trawie, spojrzał na swe dłonie i przeżył „moment niewiarygodnego przerażenia. [...] Skóra zwisała z nich jak długie sople. Palce były skręcone i szpiczaste jak szpony wielkiego drapieżnego ptaka [...] zniekształcone i ostro zakończone jak pazury, upiornie cienkie. Co ja teraz zrobię? Jaki pożytek będę miał z tych sparaliżowanych szponów przez resztę życia?”. W dniu 14 maja o zmroku trzy francuskie formacje zgrupowane wokół Sedanu przestały istnieć, a ich żołnierze uciekli z pola walki. Jedną z nich była 71. Dywizja. Wydarzył się tam epizod, który przeszedł do legendy. Kiedy jeden z pułkowników usiłował zatrzymać uciekinierów, ci odepchnęli go na bok, wołając: „Chcemy iść do domu i wrócić do pracy! Nie mamy tu nic do roboty! Jesteśmy zgubieni! Zdradzono nas!”. (Niektórzy współcześni historycy podważają jednak prawdziwość tej relacji). Pierre Lesort, inny oficer tej samej formacji, zachował bardziej heroiczne wspomnienia. „Widziałem bardzo wyraźnie ustawioną o 800–1000 metrów na lewo ode mnie baterię artyleryjską [...] która ani na chwilę nie przestała strzelać do nurkujących i atakujących ją brawurowo stukasów. Nadal mam przed oczami okrągłe obłoczki, powstające na niebie w ślad za jej pociskami między krążącymi samolotami, które ciągle się rozpraszały i wracały [...]. Obsługa karabinów maszynowych mojej kompanii nieustannie wznosiła wrogie okrzyki pod adresem samolotów”. Lesort opisuje także, że morale jednak stopniowo ulegało pogorszeniu. „Trzeba przyznać, że niemieckie panowanie na niebie, które obserwowaliśmy przez te dwa dni, budziło przygnębienie i nerwowość moich żołnierzy. Na początku sprowadzało się to do narzekania: «Jezu, tam są tylko niemieckie samoloty, co do diabła robią nasi?». Ale po kilku dniach [...] czuło się, że narasta nasycone bezradnością przygnębienie”. W ciągu kilku kolejnych dni francuskie wojska pancerne przypuszczały od południa niemrawe ataki na przyczółek mostowy na Mozie. Gamelin i jego oficerowie popełnili kolejny katastrofalny błąd, którego skutki okazały się nieodwracalne – nie zdawali sobie sprawy, że zagony pancerne generała Gerda von Rundstedta, dowódcy Grupy Armii „A”, nie zamierzają posuwać się dalej na zachód, ku sercu Francji, lecz gnają na północ, by odciąć angielskie i francuskie armie rozlokowane na terenie Belgii. Rozlewający się niemiecki potok sunął teraz naprzód tyralierą, której szerokość sięgała 90 kilometrów. Francuska 9. Armia, wyznaczona do obrony tego rejonu, niemal przestała istnieć. Nacierające kolumny pancerne byłyby mało odporne na kontrataki wojsk sojuszniczych uderzające na ich flanki, ale francuskie naczelne dowództwo nie miało dość woli i energii, by zainicjować taką operację, i nie dysponowało środkami pozwalającymi na jej przeprowadzenie. Błędne jest

przypuszczenie, że armia francuska nie stawiała znaczącego oporu podczas niemieckiej ofensywy 1940 roku – niektóre jednostki Gamelina mogły zapisać na swym koncie udane lokalne ataki, choć poniosły przy tym ciężkie straty. Ale Francuzi nie zdobyli się na kontratak, który zatrzymałby natarcie jednostek pancernych von Rundstedta. Pierre Lesort opisywał dominujące wrażenie „totalnego bałaganu i haniebnej rozpaczy. Żołnierze o wyglądzie otępiałych włóczęgów przewozili swój dobytek na rowerach, porzuciwszy hełmy i karabiny [...]. Na poboczu drogi stał nieruchomo jakiś samotny mężczyzna. Miał czarne nakrycie głowy i krótką sutannę; okazał się wojskowym kapelanem [...]. Zobaczyłem, że płacze”. Inny żołnierz Gustave Folcher wspominał w swoich zapiskach spotkania z żołnierzami rozbitych na północy jednostek: „Opowiadali przerażające, niewiarygodne historie [...]. Niektórzy przebyli długą drogę z okolic Kanału Alberta. [...] Prosili o coś do jedzenia i wypicia; biedni chłopcy! Ich korowód zdawał się nie mieć końca; to był żałosny widok. Ach, gdyby ci entuzjaści, którzy chętnie oglądają wspaniałe parady wojskowe w Paryżu i gdzie indziej, mogli zobaczyć tego ranka tę inną, prawdziwą armię [...], być może zrozumieliby, na czym polegają cierpienia żołnierza”. Kiedy znany dotąd świat zaczął się rozpadać, we francuskiej świadomości publicznej pojawiło się poczucie „oderwania od rzeczywistości”. Żydowska pisarka rosyjskiego pochodzenia Irène Némirowski opisała w swej autobiograficznej powieści z lat 1940–1941 Francuska suita niedowierzanie, z jakim mieszkańcy Paryża przyjmowali wieści o niewiarygodnym tempie niemieckiego natarcia. „Choć meldunki były zatrważające, nikt nie dawał im wiary. Z równym sceptycyzmem zostałyby przyjęte wiadomości o zwycięstwie”. Gdy jednak z chaosu zaczęła wyzierać prawda, naród ogarnęła panika. Jednym z najbardziej szkodliwych zjawisk była masowa ucieczka cywilów, która paraliżowała wojskowy transport i miała katastrofalny wpływ na morale żołnierzy. Ludność zachodniej Francji doświadczyła już w 1914 roku niemieckiej okupacji i chciała za wszelką cenę uniknąć powtórnej niewoli. Większość mieszkańców Reims uciekła z miasta, a w Lille pozostała w swoich domach tylko ich jedna dziesiąta. Po zbombardowaniu katedry w Chartres z dwudziestu trzech tysięcy mieszkańców miasteczka na jego opuszczenie nie zdecydowało się tylko ośmiuset. Wiele miejscowości stało się miastami widmami. We wschodniej i południowej części Francji zmierzające na front kolumny wojsk musiały się przedzierać przez tłumy zdesperowanych uciekinierów. Gustave Folcher zanotował: „Ci ludzie są na wpół obłąkani i nie odpowiadają nawet na nasze pytania. Mają na ustach tylko jedno słowo: ewakuacja, ewakuacja... Najbardziej żałosny jest widok całych rodzin, które wyruszyły w drogę wraz ze swym żywym inwentarzem, ale musiały go w końcu zostawić w jakiejś zagrodzie dla bydła. Widujemy wozy, ciągnięte przez dwa, trzy lub cztery piękne klacze i biegnące obok nich źrebięta, którym co chwilę grozi okaleczenie. Powożą nimi zwykle zapłakane kobiety, ale zdarza się widzieć lejce w rękach ośmio-, dziesięcio- albo dwunastoletnich chłopców. Na wozach, na które załadowano w pośpiechu meble, kufry, bieliznę i najcenniejsze, a raczej najbardziej niezbędne sprzęty, siedzą też dziadkowie, nieraz trzymając na kolanach małe dzieci, a nawet niemowlęta [...]. One z kolei trzymają na rękach małego psa czy kota, albo klatkę z kanarkami, z którymi nie chciały się rozstać”. W ciągu miesiąca od rozpoczęcia niemieckiej ofensywy opuściło swe domy osiem milionów Francuzów. Była to największa masowa migracja w dziejach zachodniej Europy. Rodziny, które pozostały w Paryżu, musiały ciągle słuchać wycia syren alarmowych i uciekać do schronów. „Ubieraliśmy dzieci przy świetle latarek – zanotowała jedna z osób, które przeżyły ten okres w stolicy. – Matki tuliły do siebie małe, ciepłe, ciężkie ciałka, mówiąc do nich: «Nie bój się, nie płacz, chodź ze mną». Nalot. Wszystkie lampy zostały wygaszone, ale pod jasnym, bezchmurnym czerwcowym niebem widać było każdą ulicę, każdy dom. Sekwana zdawała się wchłaniać nawet najmniejsze przebłyski światła i odbijać je sto razy jaśniej, jak wielopłaszczyznowe lustro. Niedokładnie zaciemnione okna, błyszczące dachy, metalowe zawiasy drzwi – wszystko lśniło w nurtach rzeki. Niektóre czerwone lampy z niewiadomych przyczyn paliły się dłużej niż inne, a Sekwana przyciągała je i obracała w swoich falach”. W ciągu tygodnia, który nastąpił po sforsowaniu przez Niemców Mozy, armie najeźdźcy posuwały się niemal

nieprzerwanie naprzód, a wojska sojusznicze przeprowadzały wszystkie manewry jakby w zwolnionym tempie. Brytyjczycy winili za swoje położenie głównie Francuzów, ale niektórzy oficerowie Gorta zachowywali bardziej racjonalne stanowisko, zdając sobie sprawę z tego, że Brytyjskie Siły Ekspedycyjne nie mają wielu powodów do dumy. „Po kilkudniowych walkach – pisał oficer islandzkich fizylierów John Horsfall – część naszej armii nie była zdolna do skoordynowanych działań, czy to ofensywnych, czy defensywnych [...]. Nie mogliśmy obarczać za to winą naszych polityków, gdyż leżała ona wyłącznie po naszej stronie. [...] Słabość naszej armii wynikała z jej mentalności i wypada się zastanowić, co robił Sztab Generalny w latach poprzedzających wojnę”. Rozbieżność między sprawnością bojową armii niemieckiej a armii sojuszników miała się okazać jedną z wielkich tajemnic nie tylko kampanii 1940 roku, lecz całej wojny. Tomasz Mann nazwał kiedyś hitleryzm „zmechanizowanym mistycyzmem”. Brytyjski historyk Michael Howard stwierdził: „Niemcy dysponowali całą militarną technologią i biurokratyczną racjonalnością Oświecenia i byli napędzani przez system wojowniczych ideałów przeważnie zmyślonej przeszłości, trudno więc się dziwić, że trzymali w szachu cały świat w trakcie dwóch straszliwych wojen”. Uwagi te odzwierciedlają ważną prawdę, ale nie udzielają pełnej odpowiedzi na pytanie, dlaczego Wehrmacht był tak skuteczny. Jego wyżsi rangą oficerowie brali udział w pierwszej wojnie światowej, ale przez dziesięć kolejnych lat niemiecka armia była niemal martwa; także na przestrzeni międzywojnia nie miała okazji, by zdobyć doświadczenie bojowe. Natomiast brytyjscy żołnierze i oficerowie brali udział w niezbyt intensywnych operacjach na północno-zachodnich rubieżach Indii oraz w potyczkach, do jakich dochodziło na terenie Irlandii i w koloniach. Nieuchronną konkluzją jest stwierdzenie, że odgrywana przez brytyjską armię rola żandarma imperium ujemnie wpływała na poziom jej szkolenia i gotowości do wojny na dużą skalę. Miejscowe konflikty zmuszały dowódców do operowania niewielkimi oddziałami, ale nie wymagały specjalnego wysiłku, poświęceń ani taktycznej błyskotliwości. Niektórzy oficerowie byli – według opinii Michaela Howarda – „wybitnymi profesjonalistami w granicach niewielkiego środowiska”. W ciągu całej wojny generałowie Churchilla popełniali błędy wynikające z braku spójnego systemu kształcenia wyższej kadry oficerskiej – którego armia brytyjska dorobiła się dopiero trzydzieści lat później. Wehrmacht, odtworzony w drugiej połowie lat trzydziestych z nielicznych jednostek kadrowych, wprowadzał w życie nowe koncepcje i przygotowywał się wyłącznie do wojny na kontynencie europejskim. Jego oficerowie wykazywali się większą energią, profesjonalizmem i wyobraźnią niż ich brytyjscy odpowiednicy. Zachowanie niemieckiej armii na polu walki cechowała na wszystkich szczeblach instytucjonalna dyscyplina, która przetrwała aż do końca wojny. Jej zdolność do przeprowadzania kontrataków, nawet w niesprzyjających warunkach, graniczyła z geniuszem. Koncepcja prowadzenia wojny à l’outrance, do całkowitego zniszczenia przeciwnika, zdawała się przenikać do mentalności Niemców w sposób naturalny, czego nie można powiedzieć o Anglikach czy Francuzach. Żołnierze armii sojuszniczych, reprezentujący cechy społeczeństw, z których pochodzili, szczycili się tym, że postępują na polu walki jak ludzie rozsądni. Wehrmacht pokazywał, jak mogą się zachowywać ludzie nierozsądni. W maju 1940 roku oficer Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych John Horsfall skarżył się na brak dobrych map i bierność dowództwa, które nie osłaniało odwrotu miejscowymi kontratakami, mogącymi poważnie osłabić niemieckie siły przednie, nie wykorzystywało w efektywny sposób artylerii i nie dostarczało walczącym odpowiedniej ilości danych. Horsfall podkreślał: „Naszych żołnierzy należało w prostych słowach informować o tym, czego powinni się spodziewać”. On i jego koledzy byli wstrząśnięci i oburzeni tym, co widzieli podczas swego długiego odwrotu z Belgii i przemarszu przez północno-wschodnią Francję. Znaczna część ich armii i większość dowódców całkowicie się załamała. „To był upiorny marsz – zauważył dalej Horsfall – a szyk naszej piechoty był stopniowo łamany przez wyłaniające się z bocznych dróg zagubione i często rozczłonkowane szczątki innych oddziałów [...]. Było na co narzekać [...]. Trudno nie dostrzec chaosu, jaki zapanował w naszej armii. Żołnierze rychło zdali sobie z tego sprawę, a oficerowie powinni byli rozładować ich krytyczny nastrój lub zbyć ich uwagi żartem [...]. Działo się coś bardzo złego. Ale podobnie jak katastrofa na Krymie nie wynikało to z winy naszych pułków [...]. Nie widziałem powodu, dla którego ten dramatyczny odwrót nie był przeprowadzony

sprawniej”. Natomiast dowódcy francuscy zdawali się żyć w świecie fantazji. Oficerowie sztabowi Gamelina, którzy widzieli go 19 maja podczas obiadu w kwaterze głównej, byli zdumieni, że prowadzi pogodną konwersację i wesoło żartuje, choć jego podwładni pogrążają się w rozpaczy. Tego wieczoru o godzinie 21.00, czyli w momencie gdy pierwsze niemieckie czołgi dotarły do kanału La Manche u ujścia Sommy, Gamelin na rozkaz premiera Reynauda został zastąpiony na stanowisku naczelnego wodza przez siedemdziesięciotrzyletniego generała Maxime’a Weyganda. Nowy dowódca sił zbrojnych zdał sobie sprawę, że jedyną szansą sojuszników są kontrataki na niemieckie flanki, przeprowadzone z północy i z południa w okolicy Arras. Tylko w ten sposób alianci mogli przełamać oskrzydlenie, które odcinało Belgię i północno-wschodnią część Francji. Sir Edmund Ironside, który przyjechał z Londynu na inspekcję, doszedł do takiego samego wniosku. Odbył w Lens spotkanie z dwoma francuskimi generałami, Gastonem Billotte’em oraz Georges’em Blanchardem, i był oburzony ich inercją. Obaj wydali mu się „pogrążeni w totalnej depresji. Nie mieli planu i nawet o nim nie myśleli. Byli przygotowani na rzeź. Pokonani psychicznie, choć nie ponieśli żadnych strat”. Ironside domagał się natychmiastowego natarcia w kierunku Amiens, a gdy Billotte obiecał, że go wesprze, zatelefonował do Weyganda. Ustalili, że dwie dywizje francuskie i dwie brytyjskie rozpoczną atak nazajutrz, 21 maja, we wczesnych godzinach rannych. Ale Gort ani przez chwilę nie wierzył, że Francuzi przeprowadzą jakąkolwiek operację, i miał słuszność. Kiedy dwie słabe brytyjskie dywizje ruszyły naprzód następnego dnia, odkryły, że są same i pozbawione wsparcia z powietrza. Jednostki Gorta uderzyły na zachód od Arras – w oddziałach niemieckich zapanował na jakiś czas chaos. Doszło do zaciętych walk, Brytyjczycy posunęli się do przodu o 15 kilometrów, biorąc czterystu jeńców. Ale potem ich natarcie straciło rozpęd. Erwin Rommel, dowódca niemieckiej 7. Dywizji Pancernej, osobiście pokierował obroną i zgromadził w jednym miejscu swe zaskoczone atakiem i chwilowo rozproszone oddziały. Czołgi Matilda zadały Niemcom znaczne straty, zabijając między innymi adiutanta Rommla, który stał tuż obok niego. Ale wtedy Brytyjczycy opadli już z sił. Ich atak był odważny i sprawnie przeprowadzony, miał jednak zbyt mały rozmach, by wywrzeć decydujący wpływ na przebieg wydarzeń. Rankiem tego samego dnia, czyli 21 maja, podczas gdy Brytyjczycy przesuwali się w kierunku Arras, Weygand wyruszył z Vincennes na front północny, w nadziei że zdoła zorganizować bardziej ambitne kontrnatarcie. Przez dwie godziny oczekiwał na samolot w Le Bourget, a potem jego wyprawa zamieniła się w farsę. Kiedy przyleciał do Béthune, lotnisko było opustoszałe. Zastał na nim tylko jednego, niechlujnie umundurowanego żołnierza, który pilnował magazynów paliwa. Człowiek ten zawiózł generała na pocztę, skąd udało mu się dodzwonić do dowódcy grupy armii generała Billotte’a, a ten, jak się okazało, przez cały ranek szukał go w okolicach Calais. Wódz naczelny zjadł omlet w jakiejś wiejskiej gospodzie, potem dotarł samolotem do portu i wlokąc się po zatłoczonych przez uciekinierów drogach, dojechał do Ypres, gdzie czekał na niego w ratuszu król Belgii Leopold III. Weygand nakłaniał go do przyspieszenia odwrotu jego armii w kierunku zachodnim, ale monarcha nie chciał opuszczać belgijskiej ziemi. Billotte oznajmił, że tylko Brytyjczycy, którzy nie brali dotąd większego udziału w walkach, mają dość sił, by przeprowadzić atak na nieprzyjaciela. Ku oburzeniu Weyganda, który niesłusznie dopatrzył się w tym afrontu, lord Gort nie wziął udziału w naradzie. Kiedy dowódca Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych dotarł z opóźnieniem do Ypres, zgodził się – choć bez większego przekonania – uczestniczyć w ataku, ale oznajmił, że wszystkie jego rezerwy są zaangażowane w operacje bojowe. Od początku nie wierzył w możliwość przeprowadzenia wspólnego angielsko-francuskiego natarcia. Weygand twierdził później, że Brytyjczycy zamierzali zdradzić swego sojusznika. Wciąż żywe było zakorzenione w umysłach Francuzów, wywodzące się z czasów pierwszej wojny światowej głębokie przekonanie, że Anglicy walczący na kontynencie nigdy nie spuszczają oka z drogi odwrotu, czyli portów położonych nad kanałem La Manche. Brytyjczyków z kolei doprowadzał do rozpaczy defetyzm Francuzów. Weygand miał więc po części rację, bo Gort rzeczywiście uważał swych sojuszników za beznadziejnie inercyjnych i myślał teraz o tym, jak ocalić Brytyjskie Siły Ekspedycyjne w razie niepowodzenia kampanii. Tego

samego wieczoru, 21 maja, Billotte odniósł śmiertelne obrażenia w wypadku samochodowym i minęły dwa dni, zanim mianowano na jego miejsce nowego dowódcę Armii Północnej. Tymczasem doszło do totalnego załamania sojuszniczego systemu dowodzenia. Poprzedniego dnia, po spotkaniu z dowódcą francuskiej grupy armii, szef Imperialnego Sztabu Generalnego sir Edmund Ironside pisał: „Straciłem cierpliwość i potrząsnąłem Billotte’em, chwytając go za guzik od munduru. Ten człowiek jest kompletnie załamany”. Wieczorem 21 maja Gort oznajmił królowi Leopoldowi: „Sprawy wyglądają fatalnie”. O 19.00 Weygand opuścił Dunkierkę podczas nalotu i dotarł do swej kwatery głównej dopiero następnego ranka o 10.00. Z każdą godziną jego bezsensownej wędrówki po północnej Francji niemieckie czołgi, działa i oddziały piechoty nacierały na północ i zachód przez wielką wyrwę w sojuszniczych liniach obronnych. Wódz naczelny stracił poczucie rzeczywistości. Rankiem 22 maja, informując Reynauda o sytuacji, zdawał się w nastroju niemal pogodnym. „Popełniono tak wiele błędów, że jestem optymistą – oznajmił. – Wierzę, że w przyszłości będziemy ich popełniać mniej”. Zapewnił premiera, że zarówno Brytyjskie Siły Ekspedycyjne, jak i armia Blancharda są zdolne do walki. Zarysował też plany kontrataku i zakończył stanowczym stwierdzeniem: „Albo zapewni nam on zwycięstwo, albo uratuje nasz honor”. Tego samego dnia, podczas paryskiego spotkania z Churchillem i Reynaudem, Weygand tryskał optymizmem, twierdząc, że nowa armia, złożona niemal z dwudziestu dywizji, przeprowadzi francuski kontratak z południa i nawiąże na nowo kontakt z Brytyjczykami. Ale zarówno armia, jak i kontratak były wytworami jego wyobraźni. Wieczorem 23 maja Gort wycofał swe siły z wysuniętego przyczółka pod Arras. Skłoniło to Francuzów do przyjęcia założenia, że Anglicy powtarzają swoje samolubne i tchórzliwe postępowanie z 1914 roku, podczas gdy decyzja Gorta była jedynie dowodem na to, że przyjmuje on do wiadomości rzeczywisty układ sił, ale Reynaud nie powiedział Weygandowi, że Brytyjczycy przygotowują się do ewakuacji swych sił ekspedycyjnych. Gort oznajmił admirałowi Jean-Marie Abrialowi, dowódcy okręgu Dunkierka, że w razie potrzeby trzy dywizje brytyjskie będą osłaniać odwrót Francuzów. Ale po wyjeździe Gorta do Anglii jego następca na stanowisku głównodowodzącego generał Harold Alexander odmówił spełnienia tej obietnicy. „Pańska decyzja okrywa hańbą Wielką Brytanię” – powiedział do niego Abrial. Klęska sprowokowała sojuszników do wysuwania wielu tego rodzaju wzajemnych zarzutów. 28 maja, usłyszawszy o kapitulacji Belgii, Weygand zawołał z wściekłością: „Ten król! Co za świnia! Co za obrzydliwa świnia!”. Tymczasem Brytyjczycy rozpoczęli ewakuację swych sił espedycyjnych z portu i plaż Dunkierki. „Nikt nie miał wątpliwości, że mamy do czynienia z kolosalną katastrofą militarną – pisał z rezygnacją oficer irlandzkich fizylierów John Horsfall. – Mogliśmy szukać pociechy w historii, wiedząc, że gdy nasi politycy lekkomyślnie angażują naszą armię w europejską wojnę, taki bieg wydarzeń jest nie tylko możliwy do przewidzenia, lecz staje się wręcz regułą”. Sierżant L.D. Paxton był jednym z czterystu tysięcy brytyjskich żołnierzy wziętych do niewoli po walkach toczonych w trakcie odwrotu pod Cambrai, gdzie jego jednostka została pobita przez Niemców. „Pamiętam rozkaz: «Wstrzymać ogień!», wydany około dwunastej – pisał później. – Podniosłem się i uniosłem ręce do góry. Mój Boże, jak niewielu z nas wstało! Pomyślałem, że nadeszła moja ostatnia chwila i zapaliłem papierosa”. Brytyjskie społeczeństwo zostało poinformowane o ewakuacji z Dunkierki 29 maja, kiedy cywilni właściciele małych jednostek pływających wsparli działania okrętów wojennych, które ewakuowały żołnierzy z plaż i portu. Sukces, jaki odniosła Royal Navy w ciągu następnych siedmiu dni, stał się zaczątkiem legendy. Wiceadmirał Bertram Ramsey, dowodzący operacją z podziemnej kwatery głównej w Dover, kierował ruchem niemal dziewięciuset okrętów i małych jednostek z dużym spokojem i godną podziwu zręcznością. Do powstania romantycznej wersji wydarzeń przyczyniła się ewakuacja żołnierzy na pokładach cywilnych motorówek i łodzi rekreacyjnych, ale znacznie większą ich liczbę – około dwóch trzecich – uratowały niszczyciele i inne duże jednostki, podpływające do portowego falochronu. Szczęśliwym dla Royal Navy zbiegiem okoliczności podczas całej operacji „Dynamo” wody kanału La Manche były niemal nadnaturalnie spokojne. Jeden z żołnierzy, którzy wrócili do domów z piekła Dunkierki, Arthur Gwynn-Browne, wyraził swą radość

w lirycznych strofach: „To było tak cudowne. Byłem na okręcie, a każdy okręt, tak, każdy okręt, jest Anglią. Każdy okręt, tak, każdy okręt, a ja byłem na okręcie w drodze do Anglii. To było cudowne. Siedziałem nieruchomo, wdychając morską bryzę, nie było tam dymu ani ognia, ani gęstych oparów płonącego oleju, tylko morska bryza. Wdychałem ją, a ona była tak czysta i świeża, a ja żyłem i to było piękne”. Wracający do Wielkiej Brytanii żołnierze bali się, że zostaną powitani jako żałośni uchodźcy, odpowiedzialni za jedną z największych klęsk militarnych, jakich kiedykolwiek doświadczył ich kraj. Kwatermistrz jednej z kompanii Walter Gilding pisał: „Kiedy wyszliśmy na brzeg, myślałem, że wszyscy zaczną do nas strzelać, bo jako żołnierze regularnej armii uciekliśmy z pola walki [...]. A tymczasem stali tam ludzie, którzy wznosili na naszą cześć okrzyki i oklaskiwali nas tak, jakbyśmy byli bohaterami. Wręczali nam kubki z herbatą i kanapki. Myślę, że nasz wygląd budził politowanie”. Podobne doświadczenia miał John Horsfall. „W Ramsgate oglądaliśmy po raz pierwszy niezwykły triumf improwizacji, będącej wynikiem współpracy sił zbrojnych i władz cywilnych. Odziana w płaszcz czarnoksiężnika Brytania witała nas swą magiczną różdżką. Przed naszymi oczami przemknęły obrazy historii. Choć na wpół przytomni, byliśmy głęboko poruszeni i natychmiast zdaliśmy sobie sprawę, że niezłomna wola naszego narodu, która obaliła Napoleona, doprowadzi również do upadku Hitlera. Temperatura uczuć, jakie okazano nam w tym starym porcie, dodała nam otuchy [...]. Oczekiwały na nas nieskończone szeregi pociągów i czarujące damy z herbatą i innym poczęstunkiem. Ale zmęczenie przytłumiło nasze emocje, więc być może okazywaliśmy naszą wdzięczność w sposób zbyt powściągliwy”. Podobnie jak w przypadku wszystkich wielkich wydarzeń historycznych na legendę Dunkierki rzuciły cień niektóre mniej chlubne epizody. Znaczna liczba angielskich ludzi morza (w tym załogi floty rybackiej z Rye i niektórych jednostek ratowniczych) odmówiła udziału w ewakuacji. Inni marynarze, obserwując chaos, który panował na plażach, i bombardowania Luftwaffe, nie chcieli wypłynąć po raz drugi. Choć większość jednostek wojskowych zachowała swą zwartość, na tyłach dochodziło do naruszenia dyscypliny, co zmusiło niektórych oficerów nawet do użycia rewolwerów. W ciągu pierwszych trzech dni Brytyjczycy wpuszczali na okręty tylko własnych żołnierzy, a Francuzów stacjonujących w południowym rejonie Dunkierki odprawiali. Znany jest co najmniej jeden przypadek, kiedy usiłujący wsiąść na pokład poilus zostali ostrzelani przez niesubordynowanych żołnierzy brytyjskich. Sytuacja zmieniła się po osobistej interwencji Churchilla, ale ewakuację pięćdziesięciu trzech tysięcy Francuzów rozpoczęto dopiero po wywiezieniu ostatnich żołnierzy brytyjskich. Część z nich zażądała później repatriacji i zamiast pozostać w Anglii, zasiliła rzeszę przymusowych robotników pracujących na terenie Niemiec. Brytyjski żołnierz, Donald McCormick skoszarowany w Dover, nie dostrzegł w ewakuacji zbyt wiele romantyzmu. Tak opisywał swoje wrażenia w liście do domu z 29 maja: „Budzą nas o 1.45 i zawożą na teren doków, gdzie przechodzimy fizyczne i psychiczne męki aż do 8.30, przez cały dzień przenosząc zwłoki oraz oderwane ręce i wypływające mózgi. Jestem bardzo przygnębiony i czasem mam ochotę płakać. To wszystko jest bezsensowne i oburza mnie obojętność większości naszych rodaków, którzy przychodzą tu głównie po to, by ukraść trochę papierosów lub pieniędzy”.

Marynarka wojenna poważnie ucierpiała pod Dunkierką, gdyż nieprzyjaciel zatopił sześć brytyjskich niszczycieli, a uszkodził ogółem dwadzieścia pięć. Najgorszy był 1 czerwca, kiedy w wyniku ataku z powietrza zatonęły statek pasażerski i trzy niszczyciele, a cztery kolejne zostały unieruchomione. Od tej pory w ewakuacji nie brały udziału największe okręty, ponieważ wycofała je Admiralicja [5]. RAF był często przeklinany przez żołnierzy i marynarzy za jego rzekomą nieobecność na niebie, a wszyscy przebywający w Dunkierce Brytyjczycy bali się ataków stukasów. Ale dowództwo sił lotniczych odegrało ważną rolę w odpieraniu Luftwaffe, tracąc 177 samolotów w ciągu dziewięciu dni ewakuacji. Niemieccy piloci usiłujący utrudnić operację „Dynamo” twierdzili, że brytyjskie myśliwce wykazywały największą aktywność od 10 maja. Luftwaffe nie spełniła pod Dunkierką nadziei i obietnic Göringa, co było po części zasługą RAF-u, po części zaś wynikiem jej własnej nieudolności. Po 1 czerwca niemieckie siły powietrzne skupiły swe wysiłki na nękaniu Francuzów, dzięki czemu końcowa faza ewakuacji była dla Brytyjczyków znacznie mniej kosztowna niż pierwsza. Najważniejsze było to, że Brytyjskie Siły Ekspedycyjne wydostały się z Francji. Do Wielkiej Brytanii sprowadzono około 338 tysięcy żołnierzy, w tym 229 tysięcy Brytyjczyków, resztę stanowili Francuzi i Belgowie. Wycofanie i ewakuacja wojsk były powszechnie uważane za osobisty triumf Gorta. Choć dowódca BEF-

u faktycznie wydawał właściwe w tej sytuacji rozkazy, sukces ten byłby niemożliwy, gdyby Hitler nie zatrzymał swoich czołgów. Wydaje się mało prawdopodobne, choć możliwe, że decyzja ta miała charakter polityczny i była podyktowana przekonaniem, że ten krok zachęci Brytyjczyków do negocjacji pokojowych. Należy raczej przypuszczać, że Hitler uwierzył w zapewnienia Göringa, który przekonywał go, że Luftwaffe podczas tej operacji całkowicie już zniszczy Brytyjskie Siły Ekspedycyjne, i postanowił jak najszybciej doprowadzić czołgi do gotowości bojowej, a potem rzucić je przeciwko siłom Weyganda. Francuska 1. Armia odważnie broniła swych pozycji pod Lille, co w dużym stopniu przyczyniło się do zatrzymania Niemców przed Dunkierką. Można zrozumieć powody, dla których angielscy żołnierze okazywali niechęć wobec swych francuskich sojuszników, ale armia Churchilla wcale nie spisała się podczas tej kampanii dużo lepiej niż siły premiera Reynauda. Dunkierka faktycznie była zbawiennym wydarzeniem, dzięki któremu brytyjski premier odniósł przewrotny triumf propagandowy. Mieszkanka Lancashire Nella Last pisała 5 czerwca: „Zapomniałam, że jestem starzejącą się gospodynią domową, która czasem budzi się zmęczona i cierpi na bóle kręgosłupa. Pod wpływem tego wydarzenia poczułam się częścią czegoś, co jest nieśmiertelne i nie odczuwa ciężaru wieku – jak jasny i ciepły płomień, na tyle silny, by palić i niszczyć śmieci [...]. Z jakiegoś powodu mam wrażenie, że warto żyć, i cieszę się, że należę do tej samej rasy co ratujący i uratowani”. Armia Brytyjska zachowała kadrę zawodową, wokół której można było zbudować nowe formacje, ale straciła wszystkie zasoby broni i sprzętu. Brytyjskie Siły Ekspedycyjne zostawiły we Francji 64 tysiące pojazdów, 76 tysięcy ton amunicji, 2500 dział i ponad 400 tysięcy ton zaopatrzenia armii. Brytyjskie siły lądowe zostały właściwie rozbrojone, wielu żołnierzy musiało latami czekać na przydział broni i sprzętu, które przywróciły im gotowość bojową.

Ewakuacja z Dunkierki Fot. IAM/akg-images

Zakłada się niekiedy, że kampania dobiegła końca z chwilą opuszczenia kontynentu przez BEF, ale jest to pogląd błędny. W ciągu każdego dnia walk toczonych między 10 maja a 3 czerwca Niemcy tracili przeciętnie dwa i pół tysiąca żołnierzy. W ciągu dwóch następnych tygodni ich straty dzienne uległy podwojeniu do pięciu tysięcy. Żołnierz francuskiej 28. Dywizji pisał 28 maja: „Wygląda na to, że Niemcy zajęli Arras i Lille. Jeśli to prawda, Naród musi obudzić w sobie na nowo starego ducha walki z lat 1914 i 1789”. Niektóre jednostki nadal walczyły, niektórzy żołnierze nie podzielali defetyzmu swych dowódców. Jeden z podwładnych generała Charles’a de

Gaulle’a oświadczył: „W ciągu piętnastu dni przeprowadziliśmy cztery ataki i zawsze odnosiliśmy sukces, więc zamierzamy zebrać siły i dostaniemy tę świnię Hitlera”. Inny żołnierz zanotował 2 czerwca: „Jesteśmy naprawdę zmęczeni, ale musimy tu trwać, oni nie przejdą, a my ich załatwimy [...]. Będę dumny z udziału w zwycięstwie, w które ani przez chwilę nie wątpię”. Ale nie wszystkie cudzoziemskie rządy były już przekonane o ostatecznej klęsce Francji. 2 czerwca minister spraw zagranicznych Mussoliniego Galeazzo Ciano zademonstrował nieskończony cynizm rządu włoskiego, mówiąc do francuskiego ambasadora w Rzymie: „Odnieście kilka zwycięstw, a staniemy po waszej stronie”. W ostatniej fazie kampanii 40 francuskich dywizji piechoty i resztki 3 dywizji pancernych stawiały czoło 50 niemieckim dywizjom piechoty i 3 dywizjom pancernym[6]. Weygand zdymisjonował 35 swoich generałów i zastąpił ich innymi. Armia francuska walczyła lepiej w czerwcu 1940 roku niż w maju, ale było już za późno, by zneutralizować skutki pierwszych katastrof. Constantin Joffé z Legii Cudzoziemskiej wyraził zaskoczenie godną podziwu postawą służących w jego pułku Żydów: „Jest wśród niech wielu drobnych krawców czy handlarzy z Belleville, robotniczej dzielnicy Paryża, albo z getta na Rue de Temple. W [obozie szkoleniowym] Barcares nikt nie chciał się z nimi zadawać [...]. Mówili tylko w jidysz. Sprawiali wrażenie ludzi, którzy boją się karabinów maszynowych. Żyli w ciągłym strachu. Ale pod ogniem, kiedy potrzebowaliśmy ochotników, którzy przyniosą amunicję pod ciężkim ostrzałem, albo kiedy trzeba było wznosić nocą zasieki z drutu kolczastego w zasięgu dział nieprzyjaciela, ci mali faceci oferowali swe usługi przed innymi. Robili to spokojnie, bez chełpliwości i być może bez entuzjazmu, ale robili. To właśnie oni do ostatniej chwili przynosili naszą broń z porzuconych posterunków”. Niemieccy dowódcy podziwiali te francuskie jednostki, które na początku czerwca broniły swych nowych pozycji nad Sommą. Niemiecki autor dziennika zapisał: „W tych zrujnowanych miasteczkach Francuzi bronili się do ostatniego żołnierza. Niektórzy «jeże» walczyli dalej, kiedy nasza piechota była już trzydzieści kilometrów za nimi”. Ale 6 czerwca front został ostatecznie przełamany i 9 czerwca czołgi von Rundstedta wjechały do Rouen. Następnego dnia przełamały linię obrony na Aisne, a rząd francuski opuścił Paryż. Dyplomata Jean Chauvel spalił w kominku swego gabinetu przy Quai d’Orsay tak wielką liczbę dokumentów, że z komina buchnęły płomienie ognia – było to jedno z wielu symbolicznych ognisk, w których spłonęły nadzieje jego rodaków. Obawiano się, że po wyjeździe administracji socjalistyczni robotnicy z przedmieść wkroczą do stolicy i proklamują nową Komunę Paryską. Tymczasem po ucieczce mieszkańców w mieście zapanował złowrogi spokój. 12 czerwca na małej paryskiej uliczce szwajcarski dziennikarz ze zdumieniem dostrzegł stado żałośnie ryczących porzuconych krów. Upadek stolicy, do którego doszło dwa dni później, skłonił austriackiego pisarza Stefana Zweiga, Żyda przebywającego obecnie na emigracji, do napisania następujących słów: „Tylko nieliczne z moich osobistych nieszczęść przeraziły mnie tak bardzo i napełniły taką rozpaczą jak upokorzenie Paryża, miasta, które jak żadne inne miało dar uszczęśliwiania wszystkich, którzy do niego przybywali”. Wielka ucieczka ludności cywilnej na zachód i południe trwała dniami i nocami. „Cicho, bez świateł przejeżdżały kolejne samochody obładowane bagażami i meblami, kołyskami i klatkami na ptaki, kuframi i koszami z odzieżą, a na dachu każdego z nich leżał przywiązany materac – zanotowała Irène Némirovsky. – Wyglądały jak stosy rusztowań i zdawały się poruszać bez silnika, napędzane własnym ciężarem”. Opisała też los trojga nieszczęsnych cywilów, którzy padli ofiarą ataku z powietrza. „Ich ciała były rozerwane na strzępy, ale dziwnym trafem twarze były nienaruszone. Posępne, pospolite twarze, na których zastygł wyraz takiego zdumienia, jakby na próżno usiłowali pojąć, co się z nimi dzieje. Mój Boże, oni nie mieli zginąć w bitwie, nie urodzili się po to, by spotkała ich taka śmierć”. Pilot myśliwca RAF-u Paul Richey widział, jak bomba Luftwaffe spadła na czterech rolników pracujących w polu. „Znaleźliśmy ich wśród lejów po wybuchach. Stary mężczyzna leżał twarzą w dół, a jego ciało było groteskowo poskręcane. Miał zmiażdżoną nogę, a z głębokiej rany w karku lała się na ziemię krew. Jego syn leżał w pobliżu [...]. Pod żywopłotem znalazłem szczątki trzeciego mężczyzny; zostało z niego tylko kilka poszarpanych łachmanów, pęknięty but i parę odłamków kości. Obok strzaskanej brony leżało pięć rannych, krwawiących koni,

które musieliśmy zastrzelić. Powietrze było zatrute odorem materiałów wybuchowych”. W tych czasach, kiedy Europejczycy tracili dopiero swoją niewinność, brytyjscy piloci byli zaszokowani widokiem messerschmittów, które ostrzeliwały uchodźców z karabinów maszynowych. Richey opisał spotkanie ze swoim kolegą, do którego doszło w mesie. „Rozczarowany Johny powiedział: «Oni jednak są draniami». Od tego momentu nasze wyobrażenie o rycerskim nieprzyjacielu zniknęło”. Szeregowiec Ernie Farrow z 2. batalionu pułku Royal Norfolks Regiment również nie mógł się pogodzić z masakrą, której sprawcami byli powietrzni „rycerze” Göringa: „Wzdłuż całej drogi leżeli martwi ludzie bez rąk i bez głów, zabite krowy, małe dzieci, starcy [...]. Nie jeden czy dwóch, ale setki... Nie mogliśmy się zatrzymać, żeby oczyścić drogę [...], więc musieliśmy przejeżdżać po nich ciężarówkami, co było wstrząsające – naprawdę wstrząsające”. W nowym schronieniu rządu premiera Reynauda, Chateau de Chissay nad Loarą, widywano jego kochankę Hélène de Portes, która w narzuconym na piżamę czerwonym szlafroku kierowała na parkingu ruchem samochodów przybywających gości. Wykorzystując swój wpływ na premiera, żarliwie namawiała go do zawarcia zawieszenia broni. Po śmierci Hélène w wypadku samochodowym Reynaud pisał ze smutkiem, że „została sprowadzona na złą drogę przez swe pragnienie przebywania w towarzystwie młodych osób [...] i trzymania się z daleka od Żydów oraz polityków. Ale ona uważała, że mi pomaga”. Hélène przyjęła jednak postawę większości Francuzów. W Sully-sur-Loire jakaś kobieta, czerwona z gniewu i podniecenia, zawołała do stojącego przed kościołem francuskiego oficera: „Na co czekacie, żołnierze, dlaczego nie przerwiecie tej wojny? Czy chcecie, żeby oni zmasakrowali nas wszystkich wraz z naszymi dziećmi?... Po co nadal walczycie? Ten Reynaud! Chciałabym tego drania dostać w swoje ręce!”.

Paryżanie obserwują wkraczające oddziały niemieckie Fot. US National Archives & Records Administration

W głównej kwaterze Wehrmachtu panował nastrój nieskrywanej euforii. Generał Edouard Wagner pisał 15 czerwca: „W opowieści o naszych czasach powinien być utrwalony obraz Haldera [Franza Haldera, niemieckiego szefa sztabu], który siedzi przy mapie w skali jeden do miliona, odmierza odległości za pomocą

linijki i rozmieszcza już swe oddziały po drugiej stronie Loary. Wątpię, czy ktokolwiek kiedykolwiek wcielił w życie koncepcję «chłodnej oceny i gorącego entuzjazmu» sformułowaną przez [generała Hansa von] Seeckta w sposób tak błyskotliwy jak niemiecki sztab generalny podczas tej kampanii [...]. Ale mimo wszystko na chwałę zasłużył nasz Führer, gdyż bez jego determinacji wynik kampanii nigdy nie byłby tak korzystny”. Wieczorem 12 czerwca Weygand zaproponował podjęcie próby zawarcia rozejmu. Reynaud sugerował, że on i jego ministrowie mogliby zachować swe stanowiska na uchodźstwie, ale marszałek Philippe Pétain odrzucił ten wniosek. 16 czerwca Reynaud uświadomił sobie, że większość jego ministrów opowiada się za kapitulacją i zrezygnował z funkcji premiera na rzecz Pétaina. Następnego ranka marszałek wygłosił przez radio apel do swych rodaków: „Mówię wam dziś, z ciężkim sercem, że konieczne jest przerwanie działań wojennych”. Od tej pory tylko nieliczni francuscy żołnierze widzieli jakikolwiek sens w poświęcaniu swego życia na polu walki. Było jednak kilka chwalebnych, choć daremnych, wyjątków. Pewien pułk piechoty uparcie bronił swych pozycji w pobliżu Châteauneuf. Inny epizod przeszedł już do legendy: kiedy tłumy uchodźców i dezerterów z francuskiej armii zaczęły uciekać na drugą stronę Loary, komendant francuskiej szkoły kawalerii w Saumur, stary wiarus pułkownik Daniel Michon, otrzymał rozkaz wykorzystania swych siedmiuset osiemdziesięciu kadetów oraz instruktorów do obrony leżących w tym regionie mostów. Zebrał ich w wielkim amfiteatrze na terenie Saumur i oznajmił: „Panowie, dla naszej szkoły jest to misja poświęcenia. Francja liczy na was”. Jeden z uczniów Jean-Louis Dunand, który zrezygnował ze studiów na paryskim wydziale architektury, by zostać kadetem, pisał w radosnym uniesieniu do rodziców: „Rwę się do walki tak samo jak wszyscy moi tutejsi koledzy. Oczekują mnie sto razy bardziej bolesne czasy, ale jestem gotów stawić im czoło z uśmiechem”. Burmistrz Saumur, który stracił już na tej wojnie syna, wiedząc o zamierzonej przez Pétaina kapitulacji, błagał Michona, by nie zamieniał zabytkowego miasteczka w pole bitwy. Pułkownik z pogardą zbył jego argumenty stwierdzeniem: „Kazano mi bronić tego miasta. Stawką jest honor szkoły”. Odesłał na tyły osiemset koni, podzielił kadetów na „brygady” dowodzone przez instruktorów i ustawił ich wzdłuż osiemnastokilometrowego frontu biegnącego równolegle do Loary i obejmującego prawdopodobne miejsca przeprawy Niemców. Miały ich wspierać jednostka piechoty złożona z kilkuset algierskich rekrutów oraz maruderów i formacja czołgów. Kiedy tuż przed północą 18 czerwca oddział czołowy niemieckiej 1. dywizji kawalerii dowodzonej przez generała Kurta Feldta zbliżył się do Saumur, natrafił na zaporę ognia. Niemiecki oficer w towarzystwie francuskiego jeńca niosącego białą flagę wyszedł naprzód z zamiarem wszczęcia rokowań. Ale to sprowokowało dalszą strzelaninę, w wyniku której obaj zginęli. Później, kiedy niemiecka artyleria zaczęła ostrzeliwać Saumur, wzdłuż całej linii obrony toczono zażarte potyczki. Niektórzy obrońcy wykazywali heroizm, z pozoru teatralny, ale mimo to zasługujący na pamięć. Jeden z kadetów Jean Labuze zakwestionował rozkaz walki do ostatniego żołnierza, wołając: „Jestem gotów umrzeć, ale nie chcę umierać niepotrzebnie!”. Jego oficer, który miał wkrótce zginąć, odpowiedział: „Nikt nie umiera niepotrzebnie. Wszyscy umrzemy za Francję”. W Milly-le-Meugon inny oficer obudził o północy miejscowego księdza, aby jego uczniowie mogli się wyspowiadać, zanim staną oko w oko ze śmiercią – przed wszczęciem walk około dwustu kadetów przyjęło komunię w zaciemnionym wiejskim kościółku. Mosty na Loarze w pobliżu Saumur zostały wysadzone przez obrońców, a w dniach 19 i 20 czerwca Francuzi udaremnili podejmowane przez Niemców liczne próby sforsowania rzeki za pomocą łodzi desantowych. Ale najeźdźcy przekroczyli Loarę powyżej i poniżej linii obrony, oskrzydlając Saumur. Ostatnie utrzymywane przez kadetów posterunki leżące w pobliżu gospodarstwa wiejskiego w Aunis, 5 kilometrów na południowy zachód od miasta, zostały zdobyte. Wśród dziesiątków zabitych i rannych uczniów i instruktorów szkoły znalazł się były student architektury Jean-Louis Dunand. W pobliżu Aunis zginął także młody żołnierz Jehan Allain, który tuż przed wojną zaczął robić karierę jako kompozytor i organista. Był on już odznaczony Croix de Guerre, Belgijskim Krzyżem Wojennym, przeżył ewakuację w Dunkierce i wrócił z Anglii do Francji, by kontynuować walkę. W przytroczonej do jego motocykla torbie znaleziono niedokończoną partyturę.

Walkom pod Saumur przyglądali się sfrustrowani żołnierze i cywile, którzy szydzili z obrońców miasta, zarzucając im szaleńczą nieodpowiedzialność prowadzącą do niepotrzebnej rzezi. Ale kiedy po kapitulacji Francji załamany stary pułkownik Michon opuścił swe stanowisko dowodzenia i poprowadził oddział żołnierzy na zachód w nadziei kontynuowania walki na innym terenie, patrioci zaczęli snuć pełne podziwu opowieści o obronie Saumur i o tych żołnierzach, którzy zachowali się jak ludzie honoru. Wznoszono pomniki takim bohaterom, jak porucznik Jacques Desplats, który zginął wraz ze swym ukochanym terierem o imieniu Nelson, broniąc pod dowództwem Michona wyspy Gennes. Z militarnego punktu widzenia operacje z 19 i 20 czerwca nie miały żadnej wartości. Ale później nabrały wielkiego znaczenia dla morale Francuzów.

Paryż, panorama miasta z Łuku Triumfalnego, na którym zatknięto sztandar ze swastyką, czerwiec 1940 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Tymczasem większość armii oczekiwała na przejście do niewoli. Porucznik George Friedmann, filozof, pisał: „Nie wyczuwam dziś w wielu Francuzach ani odrobiny bólu z powodu nieszczęść, jakie spadły na ich kraj. [...]

Dostrzegam jedynie pełną zadowolenia, a niekiedy nawet pełną radosnego uniesienia ulgę, rodzaj małostkowej, atawistycznej satysfakcji płynącej z przekonania, że «dla nas jest już po wszystkim», i z braku zainteresowania losem kraju”. Francuska prawica z radością powitała przejęcie władzy przez rząd Pétaina, jeden z jego zwolenników napisał do przyjaciela: „Wreszcie mamy zwycięstwo”. W ciągu kilku miesięcy po zawarciu zawieszenia broni podróżujący po kraju marszałek był witany przez olbrzymie, histerycznie wiwatujące na jego cześć tłumy. Francuzi wierzyli, że żadne posunięcia hitlerowców nie mogą być tak straszne jak koszt kontynuowania daremnej walki. Postawa Churchilla, który nakłonił swych rodaków do przyjęcia odmiennej drogi, do odrzucenia pesymistycznego scenariusza wydarzeń, budziła we Francuzach zazdrość, niechęć i poczucie winy. Podbój Francji, Belgii i Holandii kosztował Niemcy prawie 43 tysiące zabitych i 117 tysięcy rannych. Francja straciła około 50 tysięcy ludzi, a Wielka Brytania 11 tysięcy. Niemcy wzięli 1,5 miliona jeńców. Brytyjczycy przeżyli jeszcze jeden cud, drugą Dunkierkę. Po ucieczce Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych Churchill, chcąc podbudować morale rządu Francji, podjął słuszną, ale ryzykowną decyzję o wysłaniu do tego kraju kolejnych oddziałów wojsk. W czerwcu przetransportowano drogą morską dwie niedostatecznie wyposażone dywizje, które miały wesprzeć resztki brytyjskich sił na kontynencie. Po zawarciu zawieszenia broni, gdy Niemcy byli pochłonięci innymi sprawami, udało się ewakuować do Anglii z portów północno-zachodniej Francji niemal dwieście tysięcy żołnierzy, tracąc tylko kilka tysięcy. Churchill uniknął więc konsekwencji swej szaleńczej decyzji. Brytyjski ambasador we Francji sir Ronald Campbell napisał po upadku tego kraju coś w rodzaju mowy pożegnalnej. „Powinienem [...] przedstawić Francję jako człowieka, który ogłuszony nieoczekiwanym ciosem nie był w stanie dźwignąć się na nogi, nim jego przeciwnik zada mu coup de grâce”. W ciągu kilku dziesięcioleci, które nastąpiły po klęsce, toczono zażarte spory na temat rzekomej narodowej dekadencji, która do niej doprowadziła. Latem 1940 roku biskup Tuluzy grzmiał: „Czy dość wycierpieliśmy? Czy spędzaliśmy dość czasu na modlitwie? Czy odpokutowaliśmy za sześćdziesiąt lat narodowego odszczepieństwa od wiary, sześćdziesiąt lat, podczas których francuski duch narodowy został skażony wszystkimi perwersyjnymi, modnymi koncepcjami [...], podczas których upadła francuska moralność, a rozwinęła się w przedziwny sposób anarchia?”. Rozgrywane obecnie na wojskowych uczelniach gry sztabowe będące replikami kampanii 1940 roku kończą się niekiedy klęską Niemców. Niektórzy historycy wyciągają z tego wniosek, że triumf wojenny Hitlera bynajmniej nie był nieuchronny i można mu było zapobiec. Trudno pogodzić się z takim poglądem. Po triumfach z 1940 roku armia niemiecka wielokrotnie demonstrowała swą instytucjonalną wyższość nad zachodnimi sojusznikami, którzy zwyciężali na polu bitwy tylko wtedy, kiedy mieli znaczącą przewagę w ludziach, czołgach i wsparciu z powietrza. Wehrmacht wykazał się energią, której w 1940 roku armie francuska i brytyjska były całkowicie pozbawione. Wbrew rozpowszechnionym mitom Niemcy nie podbili Francji, opierając się na szczegółowym planie Blitzkriegu – wojny błyskawicznej. Wyżsi dowódcy – a szczególnie generał Guderian, dowódca XIX Korpusu – wykazali się natchnionym pragmatyzmem, którego rezultaty przerosły ich najśmielsze oczekiwania. Gdyby Francuzi poruszali się szybciej, a Niemcy wolniej, wynik kampanii mógłby być inny – takie jednak spekulacje są już pozbawione sensu. W 1940 roku Niemcy nie byli zmuszeni do kierowania dużych sił na front wschodni, tak jak musieli to robić w 1914 roku, kiedy Francja była sprzymierzona z Rosją. Mimo bezdyskusyjnej przewagi sił powietrznych najeźdźcy klęska Francji była w mniejszym stopniu skutkiem jego supremacji w dziedzinie sprzętu, a w większym – jego supremacji moralnej. Z wyjątkiem kilku przypadków reakcje wojsk sojuszniczych na niemieckie działania cechował brak wiary w zwycięstwo. Winston Churchill był w gronie angielsko-francuskich przywódców i uczestników tej wojny niemal jedynym gotowym rzucić hasło walki do ostatniego żołnierza. Za to francuscy politycy i generałowie wyznawali pogląd racjonalistyczny: pamiętając o tym, że Francja w przeszłości często padała na kolana przed obcym najeźdźcą, mieli nadzieję, że zdołają uniknąć takiego scenariusza, jeśli ograniczą skalę zniszczeń do rozmiarów, które zaakceptuje społeczeństwo i które nie naruszą w sposób

zasadniczy struktury państwa. Stosunkowo niewielka liczba francuskich żołnierzy była gotowa poświęcić się dla sprawy, ponieważ nie ufali oni ani swym czołowym politykom, ani dowódcom. W latach 1920–1940 w ich kraju sprawowały władzę czterdzieści dwa słabe rządy. Już 18 maja Gamelin pisał: „Francuski żołnierz, wczorajszy obywatel, nie wierzył w wojnę [...]. Skłonny do nieustannego krytykowania wszystkich, którzy mają choć odrobinę autorytetu, [...] nie otrzymał moralnej i patriotycznej edukacji, mogącej go przygotować na dramat, który zadecyduje o losie narodu”. Irène Némirovsky, wspominając tę katastrofę, w 1941 roku napisała: „Przez całe lata wszystko, co robiono na terenie Francji w obrębie pewnej klasy społecznej, miało tylko jeden motyw: lęk [...]. Kto im najmniej zaszkodzi (nie w przyszłości, nie w świecie abstrakcji, lecz teraz, w formie policzka lub kopniaka w tyłek)? Niemcy? Anglicy? Rosjanie? Niemcy wygrali, ale ta porażka została zapomniana, a teraz Niemcy mogą ich chronić. Dlatego są teraz «za Niemcami»”. W 1940 roku i krótko potem tylko nieliczni Francuzi poszli za przykładem dziesiątek tysięcy Polaków, którzy walczyli na uchodźstwie, choć ich kraj został pokonany. Dopiero w latach 1943–1944, kiedy było już jasne, że sojusznicy wygrają wojnę, a okupacja niemiecka stała się nieznośnie opresyjna, Francuzi zaczęli na masową skalę wspierać w znaczący sposób Anglików i Amerykanów. W latach samotnej walki Anglików francuskie siły zbrojne stawiały zdecydowany opór armiom i okrętom Churchilla, niezależnie od tego, w jakim zakątku świata miały z nimi do czynienia. Niewielu spośród tych Francuzów, którzy nie walczyli z Anglikami, zdecydowało się stanąć po ich stronie. Na przykład francuski lotniskowiec „Bearn”, wyładowany cennymi amerykańskimi samolotami myśliwskimi, znalazł w czerwcu 1940 roku schronienie na Martynice i stacjonował na terenie tej francuskiej kolonii aż do listopada 1942 roku. Upadek Francji zaszokował nawet Stalina. Po zdobyciu Paryża Mołotow wysłał do Hitlera stosowną depeszę z gratulacjami, ale w Moskwie triumf Niemców wywołał przerażenie. Wszystkie strategiczne kalkulacje Sowietów opierały się na założeniu, że na kontynencie nastąpi długotrwała krwawa łaźnia, która drastycznie osłabi zarówno Niemcy, jak i zachodnie mocarstwa. Pewien niedyskretny sowiecki dyplomata w Londynie wyznał później, że podczas gdy cały świat porównywał straty sojuszników ze stratami Niemiec, Stalin dodawał je do siebie, by obliczyć rozmiary własnej przewagi. Nikita Chruszczow opisywał furię, w jaką wpadł sowiecki dyktator na wieść o kapitulacji Pétaina: „Stalin był bardzo podniecony i zdenerwowany. Rzadko widywałem go w takim stanie. Podczas narad z reguły nie siedział na swoim krześle, zwykle wolał chodzić. Tym razem dosłownie biegał po pokoju, straszliwie przeklinając. Przeklinał Francuzów, przeklinał Anglików, [pytając]: «Jak doszło do tego, że oni dali się pobić Hitlerowi?»”. Stalin zapewne przewidywał, że będzie musiał walczyć z Hitlerem, ale miał nadzieję, że ta próba sił nastąpi dopiero za co najmniej dwa lub trzy lata. Związek Sowiecki rozpoczął zmasowany program zbrojeń, który był jeszcze daleki od zakończenia. Stalin uważał, że Hitler czerpie dzięki współpracy z jego krajem zbyt duże korzyści w zakresie zaopatrzenia w surowce, by opłacało mu się zerwać niemiecko-sowiecki pakt, i że taki stan potrwa tak długo, jak długo nie zdobędzie on Anglii. Niemiecka marynarka wojenna korzystała z sowieckich portów, a do Rzeszy płynęły ze Związku Sowieckiego wielkie transporty kukurydzy, surowców i ropy naftowej. Nawet po kapitulacji Francji Stalin starał się nie prowokować swego niebezpiecznego sąsiada i nie budował na swej zachodniej granicy znaczących fortyfikacji. Natomiast wykorzystywał panujący chaos, by poszerzyć swe terytorium. Kiedy oczy świata były skierowane na Francję, zaanektował państwa bałtyckie, w których w następnym roku NKWD przeprowadziło brutalne czystki i dokonało masowych deportacji. Odebrał Rumunii Besarabię, która w latach 1812–1919 należała do Rosji, oraz Bukowinę. Przesiedlił też do Azji Centralnej co najmniej sto tysięcy – a być może nawet pół miliona – Rumunów, mających zastąpić powołanych do wojska rosyjskich robotników przemysłowych. Na tle dochodzących na Zachodzie wydarzeń tylko nieliczni zwykli obywatele, nienależący do świata ministerstw spraw zagranicznych, dostrzegali humanitarną katastrofę wywołaną przez Stalina na Wschodzie – w tym sensie inwazja Hitlera na Europę Zachodnią służyła sowieckim interesom. Ale Kreml uważał tę inwazję za katastrofę, niemal tak groźną dla jego kraju, jak dla pokonanych zachodnich

mocarstw. Włochy przystąpiły do wojny jako sojusznik Hitlera 10 czerwca, w bezwstydny i haniebny sposób zabiegając o prawo do uczestniczenia w podziale łupów. Benito Mussolini bał się Hitlera i podobnie jak większość jego rodaków nie znosił Niemców, ale nie oparł się pokusie pozyskania tanim kosztem zdobyczy terytorialnych w Europie i na terenie afrykańskich posiadłości państw sprzymierzonych. Postępowanie Mussoliniego wywołało drwiny większości jego przyjaciół i wrogów. Przyłączył się do Hitlera, bo chciał zapewnić swemu krajowi splendor, którego – jak dobrze wiedział – Włosi nie mogliby zdobyć o własnych siłach; chciał zdobyć łupy wojenne, płacąc za nie symboliczną cenę krwi. W maju i czerwcu 1940 roku wielokrotnie wyznawał swym zaufanym współpracownikom, że zanim dojdzie do podpisania układu pokojowego z sojusznikami, gotów jest poświęcić życie tysiąca lub dwóch tysięcy Włochów, traktując to jako zapłatę za zdobycze wojenne. W przededniu napadu Hitlera na Francję Mussolini wyrażał w prywatnych rozmowach zamiar wypowiedzenia wojny, a także nadzieję, że nie będzie musiał w niej uczestniczyć. Trudno się dziwić, że ta oportunistyczna postawa naraziła go na fiasko 17 czerwca, kiedy to Francuzi wystąpili o zawieszenie broni, a on wydał nagle rozkaz zaatakowania francusko-włoskiej granicy na obszarze Alp. Włoska armia, która musiała pospiesznie porzucić strategię obrony swych pozycji i podjąć ofensywę, została odparta. A Duce nadal żył w świecie urojeń i nie formułował jasno swych celów – miał nadzieję, że Anglicy nie zawrą pokoju, dopóki Włosi nie zdołają w jakiś sposób dowieść, że przyczynili się do ich klęski, i że Niemcy stracą milion zabitych, zanim zdołają pokonać Wielką Brytanię. Życzył Hitlerowi zwycięstwa, ale nie chciał, by stał się on wszechmocny. Wszystkie jego marzenia zostały rozwiane, a on sam zasługiwałby na litość i drwiny, gdyby jego urojenia nie kosztowały życia tak wielu ludzi. W dniu 20 czerwca Franz Halder pisał z dumą: „Nie wyobrażam sobie, by kierownictwo polityczne mogło wymagać od nas czegoś więcej i by jakiekolwiek jego życzenia mogły nie zostać spełnione”. Wojskowy adiutant Hitlera pułkownik Georg Engel zanotował: „Naczelny dowódca [generał Walther von Brauchitsch] przeżył w obecności Führera chwilę triumfu, kiedy zameldował mu o zakończeniu operacji i rozpoczęciu przygotowań do zawieszenia broni. Poinformował go też o pilnej potrzebie zawarcia pokoju z Wielką Brytanią albo jak najszybszego przygotowania i przeprowadzenia inwazji. Hitler przyjął tę sugestię ze sceptycyzmem; jego zdaniem Anglia jest tak słaba, że po bombardowaniach poważne operacje lądowe będą niepotrzebne. Armia wkroczy i podejmie obowiązki związane z okupacją. F[ührer] mówi: «W taki czy inny sposób [...] [Brytyjczycy] będą musieli pogodzić się z sytuacją»”. Świadkiem niemieckiej parady zwycięstwa odbywającej się 22 czerwca w Paryżu była dziewiętnastoletnia Angielka Rosemary Say, która nieoczekiwanie utknęła we francuskiej stolicy bez możliwości powrotu do swego kraju: „Przez Champs Élysées przetoczyła się machina wojenna: lśniące konie, czołgi, pojazdy, działa i tysiące, tysiące żołnierzy. Maszerujące kolumny szły w nienagannym szyku i zdawały się nie mieć końca [...] wyglądały jak wielki zielony wąż, owijający się wokół serca miasta, które czekało w żałosnym odrętwieniu na moment, w którym zostanie połknięte. Wielkie tłumy gapiów; większość stała w milczeniu, ale niektórzy wznosili radosne okrzyki. Moi [neutralni, amerykańscy] przyjaciele zachowywali się jak mali chłopcy; wykrzykiwali nazwy różnych pułków, zachwycali się nowoczesnymi czołgami i gwizdali z podziwu na widok pięknych koni. Stałam spokojnie, zdając sobie sprawę, że przeżywam historyczny moment. Mimo to nie czułam wielkiego podniecenia [...]. Ale gdy mijały kolejne godziny, a spektakl zdawał się nie mieć końca, poczułam się trochę zawstydzona tym, że przyjęłam to zaproszenie. Wspominałam krewnych i przyjaciół, którzy są w Londynie, i myślałam o lęku, jaki musi w nich budzić przyszłość”. Przed atakiem Niemiec na zachodzie sojusznicy chcieli długiej wojny, słusznie uważając, że jest ona w ich interesie, gdyż umożliwi im mobilizację własnych zasobów i pozyskanie pomocy Ameryki przeciw Hitlerowi. Upadek Norwegii, Danii, Francji, Belgii i Holandii zdawał się dowodzić, że Niemcy osiągnęli szybkie i rozstrzygające zwycięstwo. Tylko nieliczni, rozsiani po świecie, obserwatorzy sądzili, że niemiecko-francuskie

zawieszenie broni, podpisane 22 czerwca w Compiègne w historycznym wagonie kolejowym (w którym 11 listopada 1918 roku podpisano zawieszenie broni kończące walki między zwycięską ententą a pokonanymi Niemcami), nie jest końcem, lecz początkiem. Skala ambicji Hitlera i siła niewzruszonego uporu Churchilla miały się dopiero ujawnić. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

4 OSAMOTNIONA WIELKA BRYTANIA

anny we Francji pilot myśliwca RAF-u Paul Richey, który został przewieziony do kraju na pokładzie samolotu pocztowego w pierwszych dniach czerwca, zapisał: „Patrzyłem w dół, na spokojny i sielski angielski krajobraz, na dym, który nie buchał ze zbombardowanych miasteczek, lecz sączył się leniwie z kominów chat, i nagle zobaczyłem mecz krykieta rozgrywany na wiejskim boisku. Mając nadal w pamięci wybuchy i pożary, które zdruzgotały Francję, poczułem nagle obrzydzenie do beztroskiej obojętności, na jaką mogła sobie pozwolić ukryta za morzem Anglia. I pomyślałem, że ci gracze nie będą musieli długo czekać na bomby, które wytrącą ich z błogostanu”. Richey dawał upust niechęci, jaką czuli liczni świadkowie niedawnych okropności wojny w stosunku do tych, którym zostały one oszczędzone. Miał rację, twierdząc, że mieszkańcy południowej Anglii nie będą mogli już grać spokojnie w krykieta. Ale nie wiedział, że na wezwanie przywódcy, który zażąda od nich w podniosłych słowach spełnienia obowiązku wobec kraju, ci ludzie zejdą ze swoich boisk i odeprą atak hitlerowskich Niemiec, odnosząc historyczne zwycięstwo. Mowa, którą Churchill wygłosił w Izbie Gmin 18 czerwca 1940 roku, była tak często cytowana, że zdarza się ją kwitować tylko gestem uznania dla wspaniałej retoryki. Na uwagę zasługuje jej końcowy fragment, gdyż została w nim sformułowana idea demokratycznych państw i zdefiniowane zostały cele, które miały im przyświecać do końca wojny. „To, co generał Weygand nazwał bitwą o Francję, dobiegło końca. Przypuszczam, że wkrótce zacznie się bitwa o Anglię. Od wyniku tej bitwy zależy przetrwanie chrześcijańskiej cywilizacji. Zależy od niego nasze brytyjskie życie oraz trwałość naszych instytucji i naszego imperium. Cała siła i wściekłość nieprzyjaciela zwrócą się wkrótce przeciwko nam. Hitler wie, że będzie musiał złamać nas, mieszkańców tej wyspy, albo przegra tę wojnę. Jeśli potrafimy mu stawić czoło, cała Europa może zyskać wolność, a życie świata pójdzie naprzód, w kierunku szerokich, słonecznych wzgórz. Ale jeśli poniesiemy klęskę, cały świat, łącznie ze Stanami Zjednoczonymi, pogrąży się w otchłani Ciemnych Wieków, która wyda się jeszcze bardziej złowroga i beznadziejna, gdyż rozjaśnią ją światła perwersyjnej nauki. A więc przystąpmy do spełniania naszych obowiązków i pamiętajmy, że jeśli Imperium Brytyjskie i Wspólnota Narodów przetrwają tysiąc lat, ludzie nadal będą mówić: «To była ich największa godzina»”. Uderzające jest porównanie postawy Churchilla, który mówił o „spełnianiu naszych obowiązków”, z agresywną retoryką niemieckiego dyktatora, który w podobnych okolicznościach, na przełomie lat 1944 i 1945, wzywał Niemców do „fanatycznego oporu”. Brytyjski premier odznaczał się szlachetnością, godnością, poczuciem humoru, humanizmem i niezłomną wolą, podczas gdy tylko tę ostatnią cechę można przypisać Hitlerowi. Latem 1940 roku Churchill stał w obliczu ogromnego wyzwania: musiał przekonać własny naród i cały świat, że dalszy opór ma sens i szanse powodzenia. Trzydziestoczteroletni sierżant L.D. Paxton, przebywający 19 lipca w niemieckim obozie dla jeńców, zanotował: „Słyszeliśmy dziś, że Hitler podyktował w mowie radiowej warunki pokoju, a Churchill powiedział mu, co może sobie z nimi zrobić. [...] Mam nadzieję, że dojdą do jakiegoś porozumienia, bo wszyscy chcielibyśmy, żeby tak się stało i żebyśmy mogli wrócić do domów”. Na poglądy Paxtona wpłynęło niewątpliwie to, że przeżył on klęskę we Francji, a potem znalazł się na łasce zwycięskich Niemców. Ale również na terenie Anglii można było znaleźć takich – najczęściej drobnych biznesmenów i ludzi z klasy rządzącej, najlepiej znającej słabość państwa – którzy obawiali się najgorszego. Churchill zdołał ich zmobilizować do działania pod hasłem odparcia inwazji i należy to uznać za jego wielki osobisty sukces.

R

Końcowe miesiące 1940 roku w decydujący sposób wpłynęły na dalszy przebieg wojny. Hitlerowcy, upojeni własnym sukcesem, pozwolili sobie na utratę rozpędu. Rozpoczynając powietrzną ofensywę przeciwko Wielkiej

Brytanii, Hitler wybrał najgorszy możliwy wariant militarnego kompromisu – czując się panem kontynentu, uważał, że ten ograniczony pokaz siły wystarczy, by skłonić ją do kapitulacji. Gdyby pozwolił rodakom Churchilla gnuśnieć bezczynnie na swojej wyspie, brytyjskiemu premierowi niełatwo byłoby podtrzymać ich morale i przekonać do swych strategicznych koncepcji. Mały niemiecki kontyngent wysłany na pomoc Włochom, atakującym tej jesieni Egipt, wystarczyłby zapewne, by wyprzeć Wielką Brytanię z Bliskiego Wschodu, a to ułatwiłoby zajęcie Malty. Takie upokorzenia podważyłyby wiarygodność planów Churchilla, który postulował kontynuowanie walki. Natomiast nieudolna ofensywa Luftwaffe stała się wyzwaniem, któremu Anglia mogła zwycięsko stawić czoło. Brytyjczycy nie musieli walczyć z Wehrmachtem na swych plażach i polach uprawnych, a taka konfrontacja zapewne skończyłaby się sromotną klęską wyspiarzy. Premier wymagał od nich tylko przyzwolenia na realizację swego programu działania. Kraju broniły w tym czasie złożone z kilkuset pilotów jednostki RAF-u oraz – co było ważniejsze, choć mniej rzucało się w oczy – zgromadzone na morzu potężne siły marynarki wojennej. Natchnione przywództwo premiera zapewniało mu społeczne poparcie dla jego postawy, która polegała na odrzuceniu logiki triumfów Hitlera – i to nawet wtedy, kiedy miasta zaczęły płonąć, a ludzie ginąć od bomb. Groźba nadciągającej inwazji nie była jednak nigdy tak realna, jak podejrzewali brytyjscy szefowie sztabu i jak zapewniał publicznie Churchill, ponieważ Niemcy nie mieli dość jednostek pływających i eskortujących je okrętów, by przewieźć armię przez kanał La Manche kontrolowany przez potężną brytyjską flotę wojenną. Hitler zresztą nigdy nie miał serca do tej koncepcji. Niemniej wywiad dysponował tylko cząstkowymi informacjami dotyczącymi jego środków i zamiarów. Funkcjonująca w Bletchley Park komórka, która zajmowała się odszyfrowywaniem depesz nieprzyjaciela, nie osiągnęła jeszcze takiej sprawności, jaką wykazywała się na późniejszych etapach wojny. Londyn nie dysponował szczegółową wiedzą co do aktywności Niemców na kontynencie – lub jej braku. A szefowie brytyjskich służb, nadal boleśnie przeżywający klęskę we Francji, przypisywali Wehrmachtowi niemal mistyczne moce. Podczas prywatnych rozmów Churchill zawsze odnosił się sceptycznie do groźby inwazji, ale uwypuklał ją w swej retoryce i planach strategicznych na lata 1940 i 1941, by skłonić swój naród i jego siły zbrojne do konstruktywnej aktywności. Słusznie zakładał, że inercja i przekonanie o własnej słabości miałyby fatalny wpływ na ich morale, a to z kolei przekreśliłoby jego nadzieje na nakłonienie Stanów Zjednoczonych do czynnego zaangażowania się w konflikt. Nie chciał powrotu do pozornej wojny, ale ponieważ obrona przed potencjalną inwazją była szczytem możliwości stacjonującej w kraju armii, przedstawiał ją jako jej główne zadanie nawet wtedy, kiedy już od kilku miesięcy było wiadomo, że niebezpieczeństwo minęło. Wkrótce po upadku Francji premier zademonstrował swą bezwzględność w stosunku do niedawnego sojusznika. Pewnego ranka w lipcu 1940 roku uzbrojone oddziały Royal Navy wkroczyły na pokłady stojących w angielskich portach francuskich okrętów z zamiarem ich przejęcia. Kiedy oficerowie stacjonującego w Devonport okrętu podwodnego stawili opór, w sterówce doszło do strzelaniny, w której zginęli jeden marynarz francuski i trzej brytyjscy. Trzy czwarte przebywających na terenie Wielkiej Brytanii żołnierzy francuskich, między innymi większość ewakuowanych z Dunkierki, domagały się repatriacji, a Brytyjczycy byli gotowi spełnić to żądanie. Alienacja Francuzów nasiliła się po tym, jak 3 lipca ich stacjonująca w porcie Mers-el-Kébir eskadra marynarki wojennej odrzuciła brytyjskie ultimatum. Churchill był zdecydowany nie dopuścić, by flota Pétaina wspierała niemiecką inwazję na Wyspy Brytyjskie. Admirał Marcel-Bruno Gensoul nie chciał ani przyłączyć się do wojny po stronie Royal Navy, ani ogłosić neutralności pod brytyjskim nadzorem. Wobec tego admirał James Somerville ostrzelał francuskie okręty – jeden zatopił, a dwa inne uszkodził, zabijając przy tym tysiąc trzystu marynarzy. Churchill obawiał się, że ten atak może skłonić reżim Pétaina do aktywnego występowania po stronie Niemców, ale nie powstrzymało go to od wydania rozkazu otwarcia ognia. Państwo Vichy nie stało się oficjalnie stroną konfliktu, a kilka odległych posiadłości francuskich w Afryce „zgłosiło akces” do Wolnej Francji, proklamowanej w Londynie przez generała Charles’a de Gaulle’a. Ale francuskie siły zbrojne dawały energiczny odpór wszystkim brytyjskim próbom wkroczenia na ich terytorium aż do końca 1942 roku.

Błędne wydaje się przypuszczenie, że polityka Pétaina i szerokie poparcie, którego udzieliło mu społeczeństwo, były tylko efektami ubocznymi klęski Francji. Rząd Vichy chętnie skorzystał z tej okazji, by narzucić program nazwany przez Michaela Burleigha „regresywnym systemem moralnym, politycznym i społecznym, w którym władza i obowiązek dominują nad wolnością i prawami jednostki”. Patologiczna mieszanka lęku i nienawiści w stosunku do lewicy oraz Żydów skłaniała niemal wszystkich przedstawicieli burżuazji, arystokracji i biznesu do popierania Pétaina. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero wtedy, kiedy opresyjność niemieckiej okupacji stała się nieznośna, a zwycięstwo sojuszników pewne. Powietrzna ofensywa Luftwaffe wymierzona przeciwko Anglii, a rozpoczęta w lipcu 1940 roku, dała ludziom Churchilla szansę stawienia oporu Niemcom na korzystnych dla siebie warunkach. Jedynym elementem lądowego lub powietrznego uzbrojenia, w którego zakresie Brytyjczycy niemal dorównywali swym wrogom pod względem ilości i jakości, był jednomiejscowy myśliwiec przechwytujący. Możliwości hurricane’ów i spitfire’ów RAFu ograniczała zbyt sztywna doktryna taktyczna, a ich pokładowe karabiny maszynowe 303 (kaliber 7,7 mm) miały za małą siłę ognia. Operacjami dywizjonów kierowała jednak najbardziej nowoczesna sieć radarów, obserwatorów naziemnych i operatorów radiowych na świecie, stworzona przez grupę pomysłowych urzędników państwowych, naukowców i lotników. Wyposażenie i funkcjonowanie brytyjskiej armii były przez cały okres wojny niezadowalające, za to Brytyjczycy znacznie górowali nad Niemcami w dziedzinie zastosowania osiągnięć nauki i technologii. Mobilizacja najlepszych cywilnych umysłów i ich wprzęgnięcie w wysiłek wojenny na najwyższych szczeblach przyczyniły się w znacznym stopniu do końcowego zwycięstwa Brytyjczyków i zasługują na uznanie. RAF opracował nadzwyczajny system obrony, a lotnictwo nieprzyjaciela nie dysponowało skutecznym atakiem. Dowódcy Luftwaffe przez całe lato nie umieli zdefiniować swoich celów. Generał Albert Kesselring, dowódca 2. Floty Powietrznej, był przeciwny atakom lotniczym na Wielką Brytanię – uważał, że zamiast tego należy zdobyć Gibraltar i uzyskać dominację na Morzu Śródziemnym. W początkowej fazie kampanii Hitler zabronił nalotów na angielskie miasta, a Göring nie pozwalał atakować położonych na południu kraju portów, które mogły się przydać Wehrmachtowi w fazie inwazji. Luftwaffe usiłowało zapanować nad przestrzenią powietrzną południowo-wschodniej Anglii, niszcząc system obrony przeciwlotniczej, ale zmierzało do tego celu w sposób niekonsekwentny. Bombowce miały atakować lotniska oraz instalacje, zapewniono im przy tym eskortę myśliwców, które miały zestrzeliwać samoloty RAF-u tak łatwo, jak to czyniły we Francji. Wywiad, pięta achillesowa Trzeciej Rzeszy, działał fatalnie i Niemcy nie mieli pojęcia o funkcjonowaniu brytyjskiego systemu wykrywania i dowodzenia. Co prawda, wcześniej niż Brytyjczycy wynaleźli radar – nazywali go DezimatorTelegraphie, w skrócie DeTe – a ich aparatura pod względem technicznym była bardziej zaawansowana, ale nie umieli jej powiązać ze skutecznym systemem kontrolnym typu ziemia–powietrze, jak również nie wyobrażali sobie, by mogło to zrobić dowództwo brytyjskiej obrony powietrznej. Pycha była przez całą wojnę przekleństwem niemieckiego dowództwa, które często nie nadążało za technologicznymi inicjatywami sojuszników. Jeśli Niemcom nie udało się skonstruować jakiejś broni lub aparatury, nie byli skłonni założyć, że ich przeciwnicy mają dość rozumu, by tego dokonać. Pułkownik „Beppo” Schmid, szef wywiadu Luftwaffe, był szarlatanem i mówił swoim przełożonym to, co chcieli usłyszeć. Göring nie dysponował ani strategiczną rezerwą samolotów, ani mocami produkcyjnymi umożliwiającymi jej stworzenie. Niemcy wykazali się podczas Bitwy o Anglię zdumiewającą niekompetencją, która wynikała bezpośrednio zarówno z arogancji, jak i ignorancji. I choć RAF też popełniał błędy, Dowódca Sił Lotniczych Air Chief Marshal [7] sir Hugh Dowding i jego najważniejszy podwładny Air Vice-Marshal Keith Park odznaczali się graniczącą z geniuszem trzeźwością sądów, której brakowało przeciwnikowi. Niemcy, zaczynając tę kampanię, mieli dwa atuty: nieznaczną przewagę w liczbie samolotów i korpus doświadczonych na polu walki weteranów. Nie umieli ich jednak skutecznie wykorzystać do zniszczenia najważniejszych celów: stacji radiolokacyjnych, baz myśliwców i instalacji wspomagających.

Bitwa o Anglię rozpoczęła się od lipcowych potyczek nad kanałem La Manche – Niemcy atakowali przybrzeżne konwoje, a RAF reagował na ich ataki. Precyzyjne trafienie wybranego celu z powietrza było trudne. Pilot bombowca nurkującego atakujący od tyłu dwustupięćdziesięciometrowy okręt musiał zrzucić bomby w ściśle określonym momencie i dysponował tylko półtorasekundowym marginesem błędu. Kiedy atakował od przodu, ten przedział czasowy kurczył się do jednej czwartej sekundy. To, że piloci stukasów zadali brytyjskim konwojom poważne straty, dobrze świadczy o ich wyszkoleniu bojowym. Ale junkersy 87 latały jeszcze wolniej niż bombowce RAF-u typu Battle, które zostały całkowicie zniszczone we Francji, więc teraz Brytyjczycy mogli wykorzystać słabość nieprzyjaciela. Podczas każdego starcia z angielskimi myśliwcami stukasy były masowo zestrzeliwane i Niemcy wycofali je po jakimś czasie z udziału w bitwie. Pilot spitfire’a Geoff Wellum tak opisywał to, czego doświadczył podczas walki powietrznej: „Wszystko naraz, krzyżowy ogień, ciężki i na dodatek z bliska. Cholerny przedni strzelec. Gdzie jest mój cel, skoncentruj się na celu! Patrzę na niego przez celownik, powiększa się zbyt szybko, skup się, powoli... o to chodzi... tak trzymać... nie potrafię opanować bicia serca. Jest na celowniku, spokojnie, spokojnie... TERAZ! Naciskam spust karabinów maszynowych i rozpętuje się piekło; moja broń terkocze jak szalona... Na szklanym nosie mojego Dorniera pojawiają się ślady po pociskach. Spitfire Briana robi nagły zwrot, a ja widzę przez ułamek sekundy jego podbrzusze, z którego tryska olej. Strzelaj dalej, Geoff, nie przerywaj ognia. Na miłość boską, zwolnij, bo w niego uderzysz, jesteś zbyt blisko. Przestaję strzelać i chwytam za drążek. On przelatuje tuż nade mną, tak blisko, że słyszę jego silniki. Do diabła, ta zabawa jest niebezpieczna!”. Zdumiewa to, że podczas walk powietrznych dochodziło do tak niewielu zestrzeleń. Na przykład 25 lipca w bitwie nad kanałem La Manche, którym przepływał konwój, brały udział dziesiątki brytyjskich i niemieckich myśliwców, ale zniszczono tylko dwa spitfire’y i jednego Messerschmitta Bf 109. Piloci RAF-u nie byli dostatecznie wyszkoleni w dziedzinie walk powietrznych, a Niemcy opanowali tę sztukę w Hiszpanii i w Polsce, więc obrońcy Wysp Brytyjskich musieli się dokształcać w trakcie kampanii. Już na początku Bitwy o Anglię okazało się, że przeważająca większość zniszczeń jest dziełem garstki najlepszych pilotów obu stron. Trzydzieści procent meldunków dotyczących zestrzeleń niemieckich samolotów złożyła trzyipółprocentowa grupka brytyjskich pilotów, a w Luftwaffe odsetek tych asów powietrznych był jeszcze mniejszy. Zawdzięczali oni swe sukcesy dobremu wzrokowi, umiejętności strzelania i odwadze, pozwalającej na zbliżenie się do nieprzyjaciela. RAF był zdecydowanie przeciwny kultowi „asów” i prowadzeniu indywidualnej statystyki, natomiast Luftwaffe energicznie popierała tego rodzaju rywalizację. Zazdrośni koledzy mówili o takich gwiazdach, jak Adolf Galland, Helmut Wick czy Werner Mölders, że cierpią na halwash – ból gardła, gdyż z dumą zdobili szyje upragnionymi wstęgami Krzyżów Rycerskich Krzyża Żelaznego, przyznawanych za dużą liczbę zestrzeleń. Galland, niezwykle sprawny pilot, a równocześnie bezwzględny egoista, nie tolerował u swych podkomendnych najmniejszych objawów słabości. Kiedy pewnego dnia jeden z pilotów zawołał przestraszony przez radio: „Mam na ogonie spitfire’a!”, a chwilę potem: „On jest nadal tuż za mną! Co mam robić?”, Galland, jego dowódca, warknął ze złością: „Wyskakuj ze spadochronem, ty wymoczku!”. Pojedynki powietrzne, w odróżnieniu od innych form walki, były domeną ludzi bardzo młodych, gdyż tylko oni mieli na tyle dobry refleks, by ścigać się po niebie z szybkością dochodzącą do 900 kilometrów na godzinę. Gdy przekraczali trzydziestkę, byli już za starzy. Rozkazy wydawali oficerowie nieopuszczający punktów dowodzenia, ale wynik walki zależał od sprawności pilotów, którzy nie mieli jeszcze dwudziestu lat lub niewiele więcej. Niemal wszystko, co mówili lub robili w powietrzu i na ziemi, świadczyło o ich młodości. 17 sierpnia podporucznik Hans-Otto Lessing, pilot Bf 109, opisywał w liście do rodziców domniemane setne „zwycięstwo” swej jednostki z takim zapałem, jakby był uczniem cieszącym się z sukcesu szkolnej drużyny piłkarskiej: „Jesteśmy w Geschwader majora Möldersa, który odnosi same sukcesy. [...] W ciągu kilku ostatnich dni Brytyjczycy tracili siły, choć niektórzy z nich nadal walczą dobrze. [...] Hurricane’y to zmęczone, stare «ciuchcie»... Przeżywam najlepsze dni mojego życia. Nie zamieniłbym się miejscami z żadnym królem. Po tym, co przeżywamy, czas pokoju będzie bardzo nudny!”. Nazajutrz po południu zginął, zestrzelony przez jedną z takich

„ciuchć”. Pilot RAF-u Paddy Barthrop tak później wspominał ten okres: „To były czasy piwa, kobiet i spitfire’ów, a my przypominaliśmy hałaśliwą gromadę małych Johnów Wayne’ów. Kiedy ma się dziewiętnaście lat, można mieć wszystko w nosie”. Brytyjscy piloci bawili się całymi nocami, a młodość zapewniała im szybką regenerację. Pilot Pete Brothers mawiał: „Piliśmy jak smoki”. Pewnego dnia, kiedy jego dywizjon został uziemiony z powodu złej pogody, piloci udali się do baru, a kiedy zachmurzenie ustąpiło, uświadomili sobie po starcie, że są pijani. „Nigdy nie zapomnę, co wtedy myślałem: «Ten guzik... Odwróć to w tę stronę... Włącz aparaturę naprowadzającą...». Byliśmy wszyscy kompletnie zarąbani. Ale wytrzeźwieliśmy natychmiast na widok czarnych krzyży”. Piloci traktowali swe samoloty tak czule, jakby były one latającymi dywanami unoszącymi ich ku niebu. „Niektórzy mężczyźni kochają jachty, inni, o dziwo, kobiety albo samochody, ale myślę, że każdy pilot spitfire’a zakochiwał się w nim, gdy tylko usiadł w tym miłym, ciasnym, przytulnym gabinecie, mając wszystko pod ręką” – twierdził Bob Stanford-Tuck. Podobnie zareagował na widok swego nowego samolotu Bob Doe: „Nasze serca zaczęły bić o wiele szybciej! Chodziliśmy wokół niego, wsiadaliśmy do kabiny i dotykaliśmy go z czułością. Był tak piękny, że chyba wszyscy byliśmy w nim odrobinę zakochani”. Dowództwu wojsk lotniczych podlegały nie tylko jednostki brytyjskie, lecz również kontyngenty Nowozelandczyków, Kanadyjczyków, Czechów, obywateli Afryki Południowej i niewielki oddział Amerykanów. Największą grupę narodowościową stanowili uczestniczący w Bitwie o Anglię Polacy – było ich stu czterdziestu sześciu[8], co stanowiło 5 procent stanu osobowego RAF-u[9]. Swą znakomitą opinię zawdzięczali mieszaninie doświadczenia i straceńczej odwagi. „Kiedy widziałeś na jakimś samolocie swastykę lub czarny krzyż – opowiadał jeden z nich Bolesław Drobiński – twoje serce zaczynało bić szybciej i wiedziałeś, że musisz go zestrzelić lub zginąć. Chęć zemsty dominowała nad wszystkimi innymi uczuciami”. Nie były to próżne słowa. Kiedy Polacy przeprowadzali w późniejszym okresie naloty na Niemcy, pisali kredą na bombach: „Za Warszawę” lub „Za Lwów” i traktowali te deklaracje bardzo poważnie. Brytyjskie społeczeństwo podziwiało swych powietrznych obrońców i przy sposobności okazywało im wdzięczność. Do spotkań lotników z ludnością cywilną dochodziło wieczorami, po zakończeniu powietrznych walk toczonych nad miastami i wioskami. Głośne objawy sympatii zwykłych ludzi miały wielkie znaczenie dla pilotów, pozwalając im zapomnieć o wyczerpaniu i stratach. „Panowała olbrzymia życzliwość – wspominał później pewien młody lotnik. – To było cudowne uczucie. Anglia już nigdy więcej nie wydawała mi się tak wspaniała”. Zazdrośni żołnierze sił lądowych nazywali po cichu swych kolegów z RAF-u „wybrylantowanymi chłopcami”, a Wehrmacht obdarzył pilotów Luftwaffe złośliwym przezwiskiem „Schlipssoldaten” – żołnierze w krawatach. Lotnicy wszystkich narodowości cieszyli się aż do końca wojny prestiżem, o jakim żołnierze sił lądowych mogli tylko pomarzyć. Dowództwo wojsk lotniczych boleśnie przeżywało utratę swych doświadczonych pilotów – w okresie od 8 do 19 sierpnia zginęło dziesięciu latających na hurricane’ach asów, czyli pilotów, którzy zestrzelili co najmniej pięć samolotów nieprzyjaciela, a dalszych dwunastu poniosło śmierć między 20 sierpnia a 6 września. Śmiertelność wśród nowicjuszy, którzy mieli ich zastąpić, była pięciokrotnie wyższa. Największe straty ponosiły te eskadry, które nadal latały w sztywnym szyku, zgodnie z regulaminową doktryną „ataków w strefie walk”. Większe szanse przeżycia mieli piloci tych jednostek, których dowódcy stawiali na elastyczność i inicjatywę. Lotnicy, którzy trzymali się ustalonego kursu, ginęli; ci, którzy przeżyli, nieustannie robili uniki i zmieniali tor lotu, by nie stać się łatwym celem. Trzy czwarte strąconych brytyjskich myśliwców padło ofiarą Messerschmittów Bf 109, a nie karabinów maszynowych zamontowanych na bombowcach, lub dwusilnikowych Bf 110. Najważniejszą rolę odgrywało zaskoczenie – na pięciu zestrzelonych pilotów czterej nie widzieli wcale napastników. Wielu z nich ostrzelano z tyłu, kiedy atakowali znajdujące się przed nimi nieprzyjacielskie samoloty. „Jeśli ktoś nie opuścił płonącej kabiny w ciągu dziesięciu sekund, zabijały go płomienie i żar – opowiadał sierżant Jack Perkin. – Dziewięć sekund – i do końca wojny lądowałeś na oddziale oparzeń doktora Archiego

McIndoe w szpitalu imienia Królowej Wiktorii w East Grinstead. Po ośmiu sekundach nigdy już nie mogłeś latać i przechodziłeś około dwunastu operacji plastycznych”. Zestrzelony pilot hurricane’a Billy Drake tak opisał swe wrażenia: „Czułem się tak, jakbym uczestniczył w zderzeniu samochodów. Nie pamiętałem, co się do diabła stało”. Obie strony ponosiły ciężkie straty na skutek wypadków będących wynikiem chwili nieuwagi lub lekkomyślności zmęczonych i często niedoświadczonych młodych ludzi. W okresie od 10 lipca do 31 października 463 hurricane’y uległy częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu poza polem walki. Jedna trzecia ogółu strat poniesionych zarówno przez siły Dowdinga, jak i Göringa, była skutkiem wypadków. Tylko nieliczni piloci, którzy wyskakiwali ze spadochronem poza obszarem Wysp Brytyjskich, mieli szanse przeżycia. Człowiek siedzący w małej łódeczce był niemal niedostrzegalny dla załóg jednostek ratowniczych przeczesujących wody kanału La Manche i Morza Północnego. Ulrich Steinhilper, wracając po wykonaniu zadania do bazy we wrześniu 1940 roku, obserwował powierzchnię kanału i tak opisał swe wrażenia: „Na całej trasie naszego przelotu te niebezpieczne wody były upstrzone spadochronami, pilotami w kamizelkach ratunkowych i tłustymi plamami oleju, wskazującymi miejsce, w którym zakończył swój ostatni lot nurkowy kolejny Me 109. Kiedy zbliżyliśmy się do Boulogne, widzieliśmy liczne sto dziewiątki na polach i trawnikach; niektóre z nich nadal stały na nosach”. Tego dnia zatonęło dziewiętnaście niemieckich samolotów, a tylko dwie załogi zostały uratowane przez wodnosamoloty. Rycerski duch, z którym obie strony przystąpiły do bitwy, powoli się ulatniał. Kiedy David Crook wrócił na kwaterę po misji bojowej, w której zginął jego kolega z pokoju, był zdziwiony widokiem jego rzeczy i wiszącego na oknie ręcznika. „Nie mogłem wypędzić ze swej głowy myśli o Peterze, z którym tego dnia rozmawiałem i żartowałem. A on teraz leżał w kabinie swego rozbitego spitfire’a na dnie kanału”. Tego popołudnia żona zestrzelonego pilota zatelefonowała do dyspozytora lotów, by spytać o termin jego urlopu, i dowiedziała się, że jej mąż nie żyje. Crook zanotował: „To wszystko wydało mi się okropne. Widziałem z bliska cierpienia, na jakie naraża bliskich śmierć naszych kolegów”. Kiedy eskadra Petera „Pete’a” Brothersa wzięła udział w kilku bitwach powietrznych, a on stracił paru kolegów, przestał traktować wojnę jak mecz rozgrywany przez uczciwych rywali w myśl zasad fair play. „Powiedziałem sobie wtedy: «To jest banda łobuzów. Przestałem ich lubić. Będę odtąd postępował bezwzględnie»”. Pilot RAF-u Denis Wissler zapisał w swym dzienniku na bardzo wczesnym etapie kampanii: „O Boże, jak bym chciał, żeby ta wojna się skończyła”. Ale niektórzy młodzi ludzie biorący po obu stronach udział w Bitwie o Anglię przetrwali ją i przeżyli pięć następnych lat wojny. Latanie wciąż było wspaniałą zabawą, większość jednak powietrznych wojowników przeżywających codziennie stres i lęk – nieodłączne elementy operacji bojowych – wpadała przedwcześnie w głęboką depresję. W sierpniu Luftwaffe stopniowo nasilała intensywność ataków, bombardując wojskowe lotniska i instalacje radarowe. Dowódca Sił Lotniczych Air Chief Marshal sir Hugh Dowding w pierwszych dniach bitwy dysponował mniej więcej 600 sprawnymi samolotami dziennie, Niemcy zaś kierowali codziennie przeciwko Wielkiej Brytanii średnio 750 bombowców, 250 bombowców nurkujących oraz ponad 600 jednosilnikowych i 150 dwusilnikowych myśliwców, tworzących trzy floty powietrzne. Nie ulegało wątpliwości, że głównym polem bitwy są południowo-wschodnie tereny Anglii, ale Dowding musiał również ochraniać przed atakami dalekiego zasięgu północno-wschodnie i południowo-zachodnie obszary kraju. Pierwsze skoordynowane ataki bombowe na lotniska i instalacje radarowe nastąpiły 12 sierpnia. Niemcy zniszczyli wtedy stację radarową Ventnor na wyspie Wight. Luftwaffe zamierzała przeprowadzić decydującą akcję „Dzień Orła” 13 sierpnia, ale na skutek złej pogody ograniczyła działania do serii źle skoordynowanych ataków. Zdobyła się na maksymalny wysiłek dwa dni później, 15 sierpnia, przeprowadzając około dwóch tysięcy lotów nad Anglią i tracąc 75 samolotów. Szkody brytyjskie sięgnęły 34 maszyn, z których dwie zniszczono na ziemi. Szczególnie ciężkie straty poniosły jednostki nieprzyjaciela startujące ze skandynawskich lotnisk – zbyt odległych dla samolotów jednosilnikowych – a dzień ten przeszedł do historii niemieckiego lotnictwa jako „czarny czwartek”. Łączne straty obu stron konfliktu były jeszcze większe trzy dni później, 18 sierpnia, kiedy Luftwaffe straciła 69 maszyn, a RAF 63 – 34 w powietrzu i 29 na ziemi.

Obie siły powietrzne znacznie przeceniały szkody zadawane nieprzyjacielowi, ale nieudolność wywiadu niemieckiego miała poważniejsze konsekwencje, gdyż utrzymywała Hitlera w błędnym przekonaniu, że wygrywa tę kampanię na angielskim niebie. W ciągu sierpnia i na początku września Luftwaffe przeprowadziła czterdzieści nalotów na stanowiska dowództwa lotnictwa myśliwskiego, ale tylko dwa z nich – Manston i Lympne – pozostały nieczynne dłużej niż kilka godzin, większość zaś instalacji radarowych nie przyciągnęła uwagi Niemców. Pod koniec sierpnia Luftwaffe doszło do przekonania, że siły pierwszej linii lotnictwa brytyjskiego zostały zmniejszone o połowę, do trzystu maszyn. W rzeczywistości Dowding nadal dysponował dwukrotnie większą liczbą samolotów, a wydłużający się czas trwania działań bojowych pracował na korzyść Brytyjczyków. W dniach od 8 do 23 sierpnia RAF stracił 204 maszyny, ale w ciągu tego miesiąca zbudowano 476 nowych myśliwców i naprawiono o wiele więcej. Luftwaffe straciło 397 maszyn, w tym 181 myśliwców, a niemieckie fabryki wyprodukowały tylko 313 myśliwców Bf 109 i Bf 110. W ciągu dwóch środkowych tygodni sierpnia zginęło 104 pilotów RAF-u; straty Luftwaffe wyniosły 623 zabitych lub wziętych do niewoli. Wydaje się, że wkład dowództwa sił bombowych RAF-u w kampanię nie został nigdy dostatecznie doceniony. Między lipcem a wrześniem atakowało ono zgrupowania barek desantowych w portach kanału La Manche i prowadziło nękające naloty na niemieckie lotniska, odnotowując dwukrotnie więcej ofiar w ludziach niż dowództwo sił myśliwskich. Wspomniane naloty na lotniska nie wyrządziły większych szkód, ale zwiększyły stres przemęczonych niemieckich lotników. „Anglicy powoli zaczynają działać nam nocami na nerwy – zanotował niemiecki pilot Ulrich Steinhilper. – Ich uporczywa aktywność zmusza nasze stanowiska broni przeciwlotniczej do nieustannego strzelania, a my prawie wcale nie możemy zmrużyć oczu”. Na późniejszym etapie kampanii Göring zmienił taktykę i zaczął przeprowadzać seryjne ataki stosunkowo niewielkich jednostek bombowych, ochranianych przez dużą liczbę eskortujących je myśliwców. Chodziło mu wyraźnie o to, żeby zmusić myśliwce RAF-u do walki, szczególnie w obronie lotnisk, i żeby niemieckie samoloty mogły je masowo niszczyć w powietrzu. Straty Dowdinga istotnie były wysokie, ale dowódcy Luftwaffe codziennie z niesmakiem się przekonywali, że dywizjony brytyjskich myśliwców nadal podrywają się z ziemi i odpierają ich ataki. W brytyjskich siłach doszło jednak do spięć między Grupą 11, której jednostki broniły południowego wschodu kraju, a Grupą 12, której samoloty miały ochraniać lotniska Grupy 11 przed niemieckimi bombowcami. Pod koniec sierpnia i na początku września wiele garnizonów uległo poważnym zniszczeniom. Dlaczego nie zapobiegły temu myśliwce Grupy 12? Ponieważ niektórzy dowódcy dywizjonów, a szczególnie Douglas Bader, przed podjęciem walki grupowali swe samoloty w potężne formacje – tak zwane wielkie skrzydła. Kosztowało to wiele cennego czasu. Podczas toczonych na ziemi dyskusji to jednak głosy zwolenników tej taktyki wysuwały się na pierwszy plan. Postawili oni na swoim i przesadnie eksponowali swoje osiągnięcia. Doprowadziło to do wewnętrznych konfliktów w łonie RAF-u, które we wrześniu przybrały na sile. W rezultacie ucierpiała reputacja dowódcy Grupy 11 Keitha Parka, a wzrosły wpływy szefa Grupy 12 Trafforda LeighMallory’ego, który był zdecydowanie sprawniejszym intrygantem niż dowódcą operacyjnym. Ale potomność jest przekonana, że to Park był wybitnym dowódcą lotnictwa i że wraz z Dowdingiem to właśnie on zasługuje na największe uznanie za zwycięstwo w Bitwie o Anglię. Młodzi piloci RAF-u, znając statystykę strat, liczyli się z tym, że mogą zginąć, ale nie zmniejszało to ich bojowego zapału. Latający na myśliwcu Hurricane pilot Dywizjonu 249 George Barclay został 1 września skierowany na jedno z najbardziej nękanych przez Niemców lotnisk, położone w North Weald w hrabstwie Essex. Jeden z jego kolegów stwierdził posępnie przed wyjazdem: „Przypuszczam, że niektórzy z nas nigdy już nie wrócą do Boscombe”. Sam Barclay był większym optymistą, bo zapisał w dzienniku: „Każdy z nas jest chyba całkiem pewny, że przeżyje choćby siedem dni!”. Pod koniec sierpnia Niemcy popełnili swój największy strategiczny błąd w tej kampanii: przestali atakować lotniska i skierowali siły na Londyn, a potem na inne wielkie miasta. Dowódcy sił powietrznych Hitlera wierzyli, że zmusi to Dowdinga do uruchomienia swych ostatnich rezerw, ale przywódcy angielscy, poczynając od Churchilla, poczuli wielką ulgę. Wiedzieli, że stolica zdoła przetrzymać nawet bardzo silne bombardowania, za

to instalacje lotnicze nie są na nie odporne. Tymczasem piloci widzieli tylko nieustanną walkę i ciągłe straty. George Barclay 3 września pisał slangiem do siostry: „Byliśmy dziś w powietrzu cztery razy i stoczyliśmy dwie koszmarne bitwy z setkami messerschmittów. To wszystko jest zdumiewające, niepodobne do niczego innego... Starając się nie stracić z oczu nieprzyjaciela, człowiek zupełnie zapomina o wysokości, na której leci jego samolot. Kiedy setki maszyn, z których większość ma czarne krzyże, kłębią się na wysokości, powiedzmy, siedmiu tysięcy metrów, ujście Tamizy i cała okolica, aż do Clacton, rozpościera się w dole jak mapa”. Kiedy Sandy Johnstone ujrzał 7 września zmasowany atak Luftwaffe, z trudem powstrzymał się od „wyskoczenia z kabiny”. „Przed nami i nad nami leciała prawdziwa armada niemieckich maszyn [...]. Klucz za kluczem, jak okiem sięgnąć... Nigdy nie widziałem naraz tylu samolotów w powietrzu. To było przerażające”. W początkowej fazie bitwy niemieckie załogi czuły się bezpieczniej, latając w wielkich formacjach. „Kiedy widzi się wszędzie wokół siebie nasze samoloty, widok jest wspaniały” – pisał Peter Stahl, pilot Ju 88 biorący udział w jednym ze zmasowanych wrześniowych nalotów. Ale on i jego koledzy rychło odkryli, jak bardzo to poczucie bezpieczeństwa jest iluzoryczne, a duże formacje są rozrywane przez nurkujące, manewrujące i strzelające hurricane’y oraz spitfire’y. Późnym popołudniem 7 września rozgorzała wielka bitwa nad hrabstwami Kent i Essex, w której uczestniczyło tysiąc samolotów. Barclay, którego hurricane został trafiony, musiał awaryjnie lądować na jakimś polu. Niemcy stracili tego dnia 41 maszyn, RAF – 23 maszyny. Podobnie jak we wszystkich wielkich starciach Bitwy o Anglię Brytyjczycy i tym razem byli górą. Jednym z wielu pilotów, którzy między przypływami lęku i podniecenia dostrzegali piękno tworzonego przez siebie spektaklu, był pilot Bf 109 Ulrich Steinhilper. Pewnego dnia, lecąc nad Londynem, zachwycał się „czystym błękitem nieba, na którym blask słońca tłumiły wznoszące się na ogromną wysokość groźne słupy dymu. Obraz ten ożywiały i zakłócały smugi spalin, pozostawione przez walczące z sobą na śmierć i życie myśliwce, oraz nieliczne płonące balony i rozrzucone na niebie spadochrony”. Zmasowany atak Luftwaffe z 15 września nie był poprzedzony przez stosowane zazwyczaj pozorowane manewry, które miały odwrócić uwagę obrońców wyspy, więc dowództwo sił myśliwskich dobrze znało rozmiary zagrożenia i mogło rzucić przeciwko Niemcom wszystkie swe siły. Wysyłane parami w powietrze dywizjony przechwytywały nieprzyjaciela już nad Canterbury, a „wielkie skrzydło” zostało zaatakowane nad wschodnimi przedmieściami Londynu. Przeprowadzony tego samego popołudnia drugi nalot Luftwaffe również natrafił na silny opór sił obronnych. RAF strącił tego dnia 60 niemieckich maszyn, choć z jego meldunków wynikałoby, że było ich 185. W dniach 7–15 września Luftwaffe straciło 175 samolotów – o wiele więcej, niż wyprodukowały w tym okresie niemieckie fabryki. Poczynania Niemców nadal nie były spójne. Początkowo starali się unicestwić obronny potencjał RAF-u, a potem skupili swe wysiłki na morale Brytyjczyków i obiektach przemysłowych. Ich bombowce przenoszące stosunkowo niewielkie ładunki wybuchowe zadawały Brytyjczykom bolesne straty, ale nie na tyle ciężkie, by okazały się śmiertelne i poważnie zagroziły skomplikowanemu, nowoczesnemu, uprzemysłowionemu państwu. RAF nie zniszczył wprawdzie Luftwaffe, gdyż przekraczało to jego możliwości, ale jego piloci nie pozwolili Niemcom na zdominowanie strefy kanału La Manche i południowej Anglii, zadając im przy tym ogromne straty. Dowództwo sił myśliwskich uniemożliwiło realizację planów Göringa, gdyż nie tylko przetrwało, ale w dodatku zachowało swój bojowy potencjał. W okresie trwania Bitwy o Anglię brytyjskie fabryki produkowały jednosilnikowe samoloty szybciej niż zakłady niemieckie, co należy uznać za wielkie osiągnięcie angielskiego przemysłu. Dowództwo sił myśliwskich straciło w sumie 544 ludzi – około jednej piątej pilotów biorących udział w Bitwie, a dowództwo sił bombowych 801 zabitych i 200 wziętych do niewoli członków załóg. Ale dla Luftwaffe bilans kampanii był katastrofalny: Niemcy stracili 2698 dobrze wyszkolonych lotników. Osobista zasługa Churchilla polega na tym, że zdołał przekonać swój naród – ponad głowami niektórych przedstawicieli klasy rządzącej – że jego walka jest zaszczytna i konieczna, teraz zaś okazało się, że może być ona także zwycięska. Bitwa o Anglię wyzwoliła narodowego ducha i pozwoliła Brytyjczykom wznieść się ponad logikę strategicznej słabości swego kraju. „Nasi lotnicy przeżywają ciężkie chwile, ale z każdym mijającym

dniem ich walka budzi coraz większy podziw – zanotował 20 września starzejący się konserwatywny poseł do Izby Gmin Cuthbert Headlam. – To niezwykłe, że zawdzięczamy tak wiele nielicznej grupie młodych ludzi. Miliony pozostają bezczynne, a o wyniku toczącej się nad naszymi głowami bitwy decyduje wybrana garstka wojowników, pochodzących z różnych stron świata [...]. To muszą być wspaniali ludzie... Chciałbym wiedzieć, jaką przewagę w dziedzinie sprzętu posiada Luftwaffe nad RAF. Pewnego dnia zapewne się tego dowiemy, a wtedy, jak sądzę, otoczymy jeszcze większym szacunkiem dzielnych chłopców, którzy teraz oddają swemu krajowi tak bezcenne usługi”. Brytyjskie społeczeństwo znosiło swój los bardzo godnie. Ludzie mieszkający z dala od miejskich aglomeracji nie byli narażeni na ataki Luftwaffe, ale niemal wszyscy przeżywali lęk przed inwazją. Churchill zapowiedział walkę do końca, z brutalnym realizmem mówił jednak o konsekwencjach ewentualnej klęski. Brygadier Charles Hudson brał udział w naradzie najstarszych rangą oficerów, która odbyła się w lipcu w Yorku. Anthony Eden, przemawiając podczas niej jako minister wojny, oznajmił, że premier polecił mu przeprowadzenie sondażu mającego ustalić poziom morale w armii. Zapowiedział, że będzie pytał kolejno wszystkich generałów, czy – jak zapisał Hudson – „mogą liczyć na gotowość swych żołnierzy do kontynuowania walki bez względu na okoliczności [...]. Siedzący przy stole wciągnęli powietrze tak mocno, że ich westchnienie było niemal słyszalne”. Eden wprawił obecnych w jeszcze większe zdumienie, mówiąc, że „może dojść do sytuacji, w której rząd będzie musiał bezzwłocznie podjąć trudną decyzję. Może to nastąpić w momencie, w którym zdrowy rozsądek odmawia podjęcia skazanej na niepowodzenie próby ratowania sytuacji i skierowania niedostatecznie uzbrojonych żołnierzy do walki z mocno osadzonym w Anglii nieprzyjacielem”. Spytał też, jak mogą zareagować żołnierze na rozkaz porzucenia rodzin i zaokrętowania się w jakimś północnym porcie na jednostki Royal Navy, mające ich ewakuować do Kanady. „Zadawał to pytanie kolejno wszystkim obecnym, wśród martwej ciszy” – zapisał Hudson. Zebrani odpowiedzieli niemal jednogłośnie, że większość zawodowych oficerów, podoficerów i nieżonatych żołnierzy wykonałaby taki rozkaz. Ale też „większość poborowych i żonatych opowiedziałaby się za kontynuowaniem walki w Wielkiej Brytanii [...] albo zdecydowałaby się na pozostanie przy rodzinach, bez względu na konsekwencje”. Wyżsi rangą oficerowie brytyjskiej armii uważali więc najwyraźniej, że w obliczu ewentualnej porażki wielu ich podkomendnych dokona takiego samego wyboru jak żołnierze francuscy i będą woleli złożyć broń, niż narazić się na niepewność i udręki związane z kontynuowaniem wojny na uchodźstwie. „Wyszliśmy z sali konferencyjnej w bardzo posępnym nastroju” – napisał Hudson, podsumowując swą relację. Ani on, ani żaden z jego kolegów nie zakładali do tej pory, że „walka do końca” – po zajęciu Wielkiej Brytanii przez Niemców – może oznaczać walkę z terytorium innego państwa. Churchill liczył się z taką możliwością, ale on – także w wielu innych sprawach – był gotów na poświęcenia, które jego rodakom wydawały się niewyobrażalne. Hitler mógłby podjąć próbę inwazji na Wielką Brytanię, gdyby Luftwaffe zdobyła panowanie w przestrzeni powietrznej nad kanałem La Manche i południową Anglią. Ale w istniejącym stanie rzeczy, żywiąc instynktowną obawę przed morzem i strategicznym hazardem, zgromadził wprawdzie barki desantowe w portach kanału, ale poza tym nie przedsięwziął żadnych przygotowań do ataku na Wyspy. Churchill wykorzystywał potencjalne niebezpieczeństwo inwazji skuteczniej niż Niemcy, mobilizując wszystkich obywateli wokół wspólnej sprawy: stawienia oporu nieprzyjacielowi, w razie gdyby ten wylądował na brytyjskiej ziemi. Ze skrzyżowań usunięto drogowskazy i tabliczki z nazwami miejscowości, na plażach zbudowano zasieki z drutu kolczastego, mężczyźni w wieku przed- i popoborowym zostali powołani do służby w jednostkach Home Guard, nowej formacji ochotniczej obrony terytorialnej, i otrzymali łatwą w obsłudze broń. Churchill świadomie, a nawet cynicznie wykorzystywał widmo inwazji aż do 1942 roku, bojąc się, że jeśli pozwoli Brytyjczykom uwierzyć w poprawę sytuacji, znów pogrążą się oni w swej naturalnej bierności. W ciągu tego lata i jesieni nikt nie wiedział na pewno, jakie są zamiary Niemców. Brytyjczycy reagowali na tę sytuację mieszaniną lęku, dezorientacji i nerwowego podniecenia, tym bardziej że perspektywa walki z Niemcami na polach i w miasteczkach Wielkiej Brytanii wydawała się całkowicie nierealna. Pewna wysoko urodzona pani

domu skaziła trutką na szczury część swoich zapasów kanadyjskiego syropu klonowego przeznaczoną dla niemieckich najeźdźców. Ale ku irytacji rodziny zapomniała po kilku tygodniach, które puszki zostały zatrute, musiała więc odmówić prawa do częstowania się tym przysmakiem swoim zawiedzionym dzieciom. Farmer z Wiltshire Arthur Street, widząc zachowanie swych robotników rolnych i sąsiadów 7 września, kiedy Home Guard została uprzedzona o nieuchronnym najeździe Niemców, dostrzegł w nim pewne elementy pantomimy. „Tego wieczoru służbę pełnił pluton z Sedgebury Wallop, który doprowadził na miejscowy posterunek policji siedemnastu zdumionych cywilów bez dowodów tożsamości. Ale o 7.00 w Walterze Pococku obudził się farmer, więc zaproponował on swemu pasterzowi, żeby na godzinę porzucił karierę wojskową i zajął się jego stadem. «Powinieneś dopatrzyć owiec, ale weź z sobą strzelbę i amunicję – polecił. – Owczarnia jest oddalona tylko o dziesięć minut, a ja poślę po ciebie, gdyby coś się działo». «Tym owcom nic się nie stanie podczas mojej nieobecności – odpowiedział mu pasterz. – Pilnuje ich młody Arthur, który ma dopiero piętnaście lat, ale dobrze go wyszkoliłem. Tak czy owak, nie mogę stąd odejść aż do odwołania alarmu». Około 11.00, kiedy dowiedzieliśmy się, że prawdziwa lub wyimaginowana groźba inwazji minęła, wszyscy zaczęli narzekać. «Czy oni naprawdę nie przyjdą?» – pytał wyraźnie zawiedziony Tom Spicer. «Obawiam się, że nie» – odparł Walter. «Tak właśnie myślałem – mruknął ponuro Fred Bunce, miejscowy kowal. – Na tych Niemcach nie można polegać»”. Wieśniacy z Wiltshire byli w korzystniejszej sytuacji niż mieszkańcy kontynentalnej Europy – mogli kpić ze swoich wrogów, bo została im oszczędzona koszmarna konieczność stawania z nimi twarzą w twarz. 17 września Hitler kazał odroczyć na czas nieokreślony operację „Lew morski”, jak nazwano w planach Wehrmachtu inwazję na Wielką Brytanię. Ale Brytyjczycy i piloci dowództwa sił myśliwskich zaobserwowali w październiku tylko nieznaczną zmianę taktyki Niemców, którzy stopniowo przestawili się ze zmasowanych ataków dziennych na naloty nocne. Między 10 lipca a 31 października Niemcy stracili 1294 samoloty, a Anglicy 788 samolotów. Hitler porzucił nadzieję na okupację Wielkiej Brytanii w 1940 roku i zrezygnował z planu zniszczenia jej myśliwskiego lotnictwa. Kazał Luftwaffe kontynuować ataki na angielskie miasta, które miały złamać opór ich mieszkańców. Niemieckie siły lotnicze umieściły na liście priorytetów fabryki samolotów oraz londyńskie doki i infrastrukturę stolicy. Ale ponieważ załogi popełniały błędy w nawigacji i nie zawsze trafiały w wybrane cele, ich ataki były w oczach Brytyjczyków tylko prowadzoną na oślep masakrą ludności cywilnej, kampanią terroru. Zmasowane nocne naloty, które rozpoczęły się 7 września, były dla brytyjskiego dowództwa sił lotniczych trudniejszym wyzwaniem niż ataki przeprowadzane w ciągu dnia, gdyż RAF miał niewiele nocnych myśliwców i dysponował jedynie prymitywnymi instalacjami radarowymi. Na polecenie Churchilla, który chciał dodać otuchy ludności cywilnej, kiepsko uzbrojone jednostki obrony przeciwlotniczej otwierały ogień do napastników, ale nie wyrządzały im większych szkód. Między początkiem września a połową listopada Luftwaffe co noc wysyłała przeciwko Anglii eskadry bombowe, złożone przeciętnie z 200 samolotów. Tylko jedna noc upłynęła spokojnie. Na Londyn, Bristol, Birmingham, Portsmouth i inne największe miasta spadło w tym okresie ponad 13 tysięcy ton bomb rozpryskowych i zapalających, Luftwaffe zaś straciła tylko 75 samolotów, z których większość została uszkodzona wskutek wypadków. W mieszkańcach miast Blitz wzbudzał zarówno fascynację, jak i przerażenie i panikę, ale po jakimś czasie uznali oni bombardowania za stan normalny i pogodzili się z nową rzeczywistością. Pewna przebywająca w Londynie kobieta pisała: „Bomby spadały wiązkami, blisko siebie [...]. Ich wybuchy budziły fascynację, wywodzącą się zapewne z czasów, w których oglądaliśmy jako dzieci pokazy ogni sztucznych. Eksplozja bomby, jeśli nie unosi ona w powietrze całego budynku, nie jest tak interesującym widowiskiem, jakim może być wielki pożar, a żółte i czerwone płomienie wydają się tak banalne i niegroźne, jakby namalował je mały chłopiec”. Muriel Green, dziewiętnastoletnia wieśniaczka z hrabstwa Norfolk, opisywała swe przeżycia i myśli wywołane rykiem niemieckich samolotów, które leciały nad jakieś brytyjskie miasto w noc po morderczym ataku na Coventry z 14 listopada (kiedy zginęło sześciuset mieszkańców): „Chciałabym wiedzieć, co czują ci piloci. Bądź co bądź ktoś ich kocha, choć są nazistami, a oni ryzykują życie, walcząc o swój kraj, tak jak załogi naszych

bombowców. Biedni mieszkańcy Coventry. Muszą dziś przeżywać rozpacz i bezsilność. Jak długo to może trwać? Przez ile lat będziemy wszyscy przeżywać lęk przed nieznanymi okropnościami, których wielu z nas nigdy nie doświadczyło?”. Ataki bombowe, które ustały dopiero w maju 1941 roku, kiedy Hitler zaczął wycofywać swe lotnictwo na wschód, by rzucić je przeciwko Związkowi Sowieckiemu, poważnie zniszczyły centralne dzielnice angielskich miast. Osłabiły też ducha milionów ludzi, którzy całymi rodzinami tłoczyli się przez wiele nocy w schronach, przeżywając straszliwy lęk. Napastnicy startujący z lotnisk położonych w północnej Francji tracili podczas nalotów tylko 1,5 procent maszyn. Było to znacznie mniej, niż wynosiły późniejsze straty RAF-u w czasie bombardowania niemieckich miast, gdyż Brytyjczycy musieli pokonywać większe dystanse. W wyniku niemieckich nalotów zginęły 43 tysiące cywilów, a 139 tysięcy odniosło rany. Ale podczas zimy przełomu lat 1940 i 1941 Luftwaffe nie miało wiarygodnego planu strategicznego, nie umiało precyzyjnie trafiać w wybrane cele i nie dysponowało wystarczającą liczbą potężnych bomb, by zadać miażdżące ciosy brytyjskiemu przemysłowi. Kluczową wówczas rolę odegrał młody naukowiec pełniący funkcję oficera brytyjskiego wywiadu R.V. Jones – zidentyfikował on pasma fal radiowych niemieckiego systemu nawigacji i wynalazł sposób ich zakłócania. Produkcja przemysłowa ucierpiała też na skutek alarmów przeciwlotniczych i zniszczenia niektórych ważnych fabryk. Niemieckie bomby zburzyły dziesiątki tysięcy domów mieszkalnych, zabytkowych budynków, kościołów i innych ważnych obiektów. Trzeba przyznać, że mieszkańcy Anglii w zdumiewającym stopniu posiedli umiejętność ignorowania nalotów i prowadzenia normalnego trybu życia. „Poszkodowane ofiary były spokojniejsze, niż się spodziewałam – napisała Barbara Nixon, aktorka będąca członkiem cywilnej obrony przeciwlotniczej podczas bombardowań w londyńskiej dzielnicy Finsbury. – Tylko raz słyszałam naprawdę przerażające krzyki, które nie były objawem histerii. Pewnej nocy jakiś dróżnik [kolejowy] stracił na skutek wybuchu obie nogi, ale zachował przytomność, choć jego budka stanęła w płomieniach. W żaden sposób nie można było przyjść mu z pomocą i mieliśmy wrażenie, że minęły wieki, zanim ustały jego upiorne paraliżujące wrzaski. Ale nawet te ofiary, które odniosły poważne obrażenia, były zwykle zbyt oszołomione, by robić wiele hałasu. Robiły go za to zwierzęta. W ciągu pierwszych trzech miesięcy przeżyłam jedną z najbardziej nerwowych nocy, kiedy Niemcy trafili w targ, na którym handlowano bydłem. Zwierzęta wyły i ryczały przez trzy godziny, a towarzyszył im gwizd sygnału jakiejś przewróconej lokomotywy. Ten piskliwy, monotonny dźwięk, w połączeniu z zawodzeniem krów, doprowadzał nas do obłędu”.

Coventry, listopad 1940 roku Fot. Hulton Archive/Getty Images

Ponieważ w owych czasach lokalny transport nie był jeszcze zmotoryzowany, niektórzy zarządcy miejskich stajni przypomnieli sobie stary wiejski zwyczaj i postarali się o kozły, które działały na konie uspokajająco. Pewnej nocy, kiedy od bomb zapaliła się siedziba wielkiej firmy transportowej na terenie londyńskiego City, właśnie dzięki kozłom wyprowadzono w bezpieczne miejsce dwieście koni. Choć Brytyjczycy nie tracili ducha w obliczu niemieckiego Blitzu, był on przyczyną wielu nieszczęść i cierpień. Bernard Kops, młody wówczas chłopiec, który został później autorem powieści i sztuk teatralnych, zanotował: „Niektórzy ludzie [...] wspominają poetyckie aspekty Blitzu. Mówią o tych dniach w taki sposób, jakby były one okresem prawdziwej wspólnoty ducha. Ja wspominam je inaczej. Był to początek epoki straszliwego terroru, lęku i przerażenia. Przestałem być dzieckiem i stanąłem twarzą w twarz z nowym obrazem realnego świata [...]. Oto znów byliśmy wygnańcami, skazanymi na nowy Exodus – Żydami z East Endu, którzy opuścili swe domy i błąkali się w tunelach kolei podziemnej”. Powagę sytuacji neutralizowała niekiedy tradycyjna angielska głupota zmieszana z poczuciem humoru. Pewien londyński pastor spytał kiedyś kobietę, z którą dzielił piwniczny schron, czy modli się, słysząc gwizd nadlatującej bomby. „Tak – odparła. – Modlę się: «Och, Boże, nie pozwól, żeby ona spadła tutaj!». «Ale to jest trochę nie w porządku wobec innych ludzi – oznajmił duchowny – bo jeśli twoje modlitwy zostaną wysłuchane, ona spadnie na nich zamiast na ciebie». «Nic na to nie poradzę – odparła kobieta. – Niech oni też proszą Boga o litość i starają się ją zepchnąć trochę dalej»”. W piwnicach starych budynków roiło się od wszy i robaków. Ohydę podziemnych schronów dużych miast potęgowały ekscesy pijanych mężczyzn i kobiet, zajadłe kłótnie i bójki oraz zalegające nieczystości, będące nieuchronnym skutkiem braku toalet. Według opinii większości świadków tocząca się wojna była najcięższym brzemieniem dla niepojmujących jej sensu ludzi starych i bardzo młodych. Wspomniana Barbara Nixon zanotowała: „Ani jedni, ani drudzy nie mieli pojęcia, o co w tym wszystkim chodzi [...]. Nie słyszeli nigdy w życiu o Polsce, a faszyzm kojarzył się im zwykle tylko ze wstrętnym bydlakiem Hitlerem, który usiłował nas wszystkich wysadzić w powietrze lub zabić we

własnych łóżkach”. Ernie Pyle, wybitny amerykański korespondent, pisał z Londynu w styczniu 1941 roku: „Najbardziej tragiczny wydawał się los ludzi starych. Wyobraźcie sobie siebie samych w wieku siedemdziesięciu lub osiemdziesięciu lat, jako starców, przeżywających ból, wspominających minione życie, które zapewne było nieudane. I pomyślcie, że musicie teraz co wieczór wlec się na stację kolejki podziemnej, owijać swe stare ramiona wystrzępionym kocem i siadać na drewnianej ławce, opierając się o nierówny mur. Siedzieć tam przez całą noc, zapadając od czasu do czasu w nerwowy sen. Wyobraźcie sobie, że taki jest odtąd wasz los – że tak będziecie spędzali wszystkie noce”. Siedemdziesięciojednoletni londyńczyk Herbert Brush opisywał przygodę swej przyjaciółki, która wybrała się do lekarza, „uważając, że napięcie, towarzyszące prowadzeniu samochodu w warunkach wojennych, ma fatalny wpływ na stan jej nerwów. W drodze do Cambridge dostała się pod ogień karabinów maszynowych niemieckiego samolotu i musiała szukać schronienia w żywopłocie. Potem, w Norwich, przeżyła wieczorny nalot. Lekarz powiedział, że cierpi na nerwicę frontową, podał jej jakąś mocną miksturę i nakazał całkowity odpoczynek przez dwa tygodnie”. Reakcja tej kobiety na stosunkowo niewielkie niebezpieczeństwo nie zasługuje na szczególną uwagę, ale ludzie mierzą zwykle ryzyko i cierpienia skalą swych osobistych doświadczeń. Trudno byłoby tłumaczyć prowincjonalnej angielskiej pani domu, że Polacy, Żydzi, francuscy uciekinierzy, a później żołnierze wschodniego frontu cierpią o wiele bardziej niż ona. Wiedziała tylko tyle, że to, co jej się przydarza, jest okropne w porównaniu z wszystkim, czego dotąd doświadczyła. Tylko nieliczni dostrzegali dobre strony swego położenia. Należał do nich z pewnością trzydziestoletni ogrodnik, pacyfista i przeciwnik służby wojskowej George Springett. W pierwszych tygodniach wojny regularnie zażywał lek na nerwy, Sanatogen, ale od pewnego momentu przestał odczuwać potrzebę wsparcia farmakologicznego i stwierdził: „Odkąd zaczął się ten Blitz, stan mojego zdrowia jest po prostu pierwszorzędny!”. Do bohaterów kampanii należeli ludzie, którzy nauczyli się – metodą prób i błędów – rozbrajać niewypały będące plagą brytyjskich miast. Na szczególny podziw zasłużył Jack Howard, hrabia Suffolk. Na samym początku wojny ten niezwykle zdolny człowiek, liczący w 1940 roku trzydzieści cztery lata, objął wymagające częstych podróży stanowisko w Ministerstwie Zaopatrzenia. Odniósł w tej roli znaczący sukces, ewakuując z Bordeaux po kapitulacji Francji wywiezione z Amsterdamu diamenty przemysłowe o wartości trzech milionów dolarów, a także grupę najbardziej błyskotliwych francuskich naukowców i cały zapas norweskiej ciężkiej wody, niezbędnej do produkcji bomby atomowej. Jesienią 1940 roku ten nieśmiały ekscentryk wstąpił ochotniczo do służby, której zadaniem było usuwanie niewypałów. Stworzył własną jednostkę – w jej skład wchodziła między innymi jego piękna sekretarka Beryl Morden. Miał specjalną furgonetkę, którą wyposażył w odpowiedni sprzęt. Nosił wysokie buty i kapelusz typu Stetson albo lotniczy hełm, zawsze trzymał w ustach długą na 30 centymetrów cygarniczkę i rozbrajał bomby, specjalizując się w urządzeniach opóźniających zapłon, w których Niemcy montowali coraz bardziej skomplikowane mechanizmy zabezpieczające. Nikt nie kwestionował jego odwagi, ale niektórzy współpracownicy zarzucali mu nonszalancki stosunek do dyscypliny. 12 maja 1941 roku na londyńskim „cmentarzu bomb” w Erith Marshes, kiedy demontował tykający zapalnik typu 17, bomba niestety wybuchła, zabijając nie tylko „Szalonego Jacka” Howarda, lecz również trzynaście innych zgromadzonych wokół niego członków ekipy, w tym piękną Beryl Morden. Opłakiwano go, ale według powszechnego przekonania przyczyną niepotrzebnej śmierci tylu kolegów była jego niefrasobliwość. Uważano, że rozbrajaniem niewypałów powinni się zająć profesjonaliści. Tragicznie zakończyła się też działalność innego specjalisty od materiałów wybuchowych Boba Daviesa, który pochodził z Kornwalii i przed wojną spędzał czas na podróżach. Podczas swych wędrówek po świecie posiadł pewien zasób wiedzy z zakresu techniki, dzięki czemu został oficerem Królewskich Wojsk Inżynieryjnych. Pewnego ranka we wrześniu 1940 roku dowodził grupą saperów mającą unieszkodliwić tonową bombę, która podczas nocnego nalotu utknęła głęboko w jezdni tuż przed katedrą Świętego Pawła. Po przybyciu na miejsce członkowie ekipy ratowniczej zatruli się gazem uchodzącym z uszkodzonych podziemnych przewodów i zostali na jakiś czas przewiezieni do szpitala. Wrócili jednak do pracy i kopali przez całą noc. Nad ranem przypadkowa

iskra zapaliła gaz ulatniający się z innego przewodu. Trzej saperzy spłonęli na miejscu. Prasa dowiedziała się o tym wydarzeniu – i o zagrożeniu dla katedry. Dziennik „Daily Mail” wykorzystał okazję, by pochwalić odwagę ekip ratowniczych, pisząc: „Ci najdzielniejsi i najbardziej opanowani żołnierze Królewskich Wojsk Inżynieryjnych wielokrotnie biorą udział w wyścigu ze śmiercią”. Ludzie Daviesa nie przerywali pracy i w końcu, niemal osiemdziesiąt godzin po nalocie, dokopali się do bomby leżącej na głębokości 9 metrów. Usiłowano ją wyciągnąć za pomocą ciężarówki i grubego kabla, ale został on zerwany. Dopiero kiedy rozłożono ciężar na dwa pojazdy, bomba powoli wynurzyła się na powierzchnię. Przytroczono ją do specjalnego kołyskowego podwozia i wywieziono przez londyńskie ulice do Hackney Marshes, gdzie została zdetonowana. Średnica krateru, który powstał w wyniku eksplozji, miała ponad 30 metrów. Davies i jego ekipa znaleźli się w centrum uwagi mediów i zdobyli sławę. Jeden z tytułów prasowych brzmiał: Ten człowiek zasługuje na VC (Krzyż Wiktorii). Davies i saper, który znalazł bombę, a w rezultacie ocalił katedrę, zostali odznaczeni ustanowionym niedawno Krzyżem Jerzego, przyznawanym za akty cywilnego bohaterstwa. W maju 1942 roku nastąpił jednak niefortunny finał kariery Daviesa. Stanął on przed sądem wojennym, oskarżony niemal o trzydzieści przestępstw popełnionych w okresie, kiedy dowodził ekipą ratowniczą. Ich lista obejmowała systematyczną kradzież na wielką skalę, wyłudzanie pieniędzy od części osób, których domy uratował przed bombami, i wystawianie czeków bez pokrycia. Potem sytuacja stała się jeszcze bardziej żenująca: wyszło na jaw, że bomba nie była – jak twierdziły media – zaopatrzona w zapalnik opóźniający wybuch i że Davies wcale nie uczestniczył w jej przewiezieniu do Hackney. W rezultacie spędził on dwa lata w więzieniu – na wolność wyszedł dopiero w 1944 roku. Praca przy rozbrajaniu bomb była niewątpliwie niebezpieczna, a Davies z pewnością wykazał się odwagą i miał wielkie zasługi. Ale jego przypadek dowodzi, że podczas niemieckich nalotów pozytywną rolę odgrywali zarówno bohaterowie, jak i oszuści, a niektórzy uczestnicy tych wydarzeń należeli do obu tych kategorii równocześnie. Powietrzna ofensywa przeciwko Wielkiej Brytanii była – zaraz po ataku na Związek Sowiecki – największym błędem, jaki popełnił Hitler podczas tej wojny. Po czerwcu 1940 roku liczni zwolennicy Churchilla, a szczególnie ci, którzy zajmowali wysokie stanowiska, uważali, że ich kraj nie zdoła podważyć niemieckiego panowania nad całym kontynentem. Gdyby pozwolono im trwać w przekonaniu o bezsilności Wielkiej Brytanii, agitacja polityczna na rzecz negocjacji z Hitlerem mogłaby zyskać na sile i zdobyć poparcie dawnych zwolenników polityki ustępstw, nadal zajmujących ważne stanowiska w rządzie. Niespełniona groźba ataków powietrznych, które miały doprowadzić do całkowitego zniszczenia kraju – choć w 1939 roku wielu ludziom wydawała się zupełnie realna – miała chyba większy wpływ na brytyjską politykę niż niemieckie naloty, nienaruszające w gruncie rzeczy w większym stopniu infrastruktury kraju. Podstawowym kryterium oceny zasadności stosowania siły w procesie realizacji celów państwa jest jego skuteczność. W latach 1940 i 1941 Niemcy nie zdołali z powodzeniem zrealizować swego zamiaru, którym było zniszczenie Wielkiej Brytanii. Podczas tej kampanii ujawniła się po raz pierwszy jedna z najważniejszych prawd dotyczących całego konfliktu: choć Wehrmacht często walczył w sposób budzący najwyższe uznanie, hitlerowcy prowadzili wojnę rażąco nieudolnie. Luftwaffe nie tylko nie sterroryzowała Anglików i nie zmusiła ich do podporządkowania się woli Hitlera, lecz obudziła w nich niezłomną wolę oporu.

Mieszkańcy Londynu chronią się przed niemieckimi bombardowaniami, 1940 rok Fot. Mary Evans Picture Library/BE&W

Choć w świadomości potomnych okres od lipca 1940 do wiosny 1941 roku jest przede wszystkim czasem powietrznej wojny Brytyjczyków z Luftwaffe. W istocie w kampanię tę zaangażowana była tylko niewielka część potencjału wojennego Niemiec. Dla reszty żołnierzy Hitlera, niemal całej jego armii, był to dziwny stan bezczynności, porównywalny z wcześniejszą „dziwną wojną”. Niemcy musieli oczywiście utrzymywać w ryzach podbite narody i konsumować owoce zwycięstwa, pochodzące głównie z Francji. „Pierwszym efektem tej wojny nie był tym razem niedostatek i spadek poziomu życia – pisał amerykański korespondent Howard Smith – lecz gwałtowny i widoczny wzrost zamożności. Berlińskie sprzątaczki i pokojówki, których nóg nigdy nie pieścił jedwab, teraz nosiły na co dzień jedwabne pończochy z Boulevard Haussmann – «od mojego Hansa z frontu». W małych narożnych barach pojawiły się rzędy butelek armagnacu, martella i courvoisiera”. Niemiecki przemysł wojenny, nadal pracujący na stosunkowo niskich obrotach, nie mógł w krótkim czasie wyprodukować tylu czołgów, samolotów i pocisków, by uzupełnić zasoby uszczuplone podczas kampanii na

kontynencie. Armia realizowała tej zimy szeroko zakrojony program ekspansji – w okresie od maja 1940 do czerwca 1941 roku zwiększyła swój stan osobowy z 5,7 miliona do 7,3 miliona, ze 143 dywizji do 180. Oprócz pończoch i koniaków Niemcy sprowadzali z podbitych krajów ważne wyroby przemysłowe, szczególnie wagony kolejowe. Okupacja hitlerowska wywołała drastyczny spadek ekonomicznej aktywności, którego skutki utrzymywały się w przeważającej części Europy aż do wyzwolenia, choć francuskie fabryki zbrojeniowe w znaczący sposób wspomagały niemiecki wysiłek wojenny. Hitler poświęcił operacjom Luftwaffe przeciwko Wyspom Brytyjskim znacznie mniej czasu, niż przypuszczali ich mieszkańcy, i ani razu nie odwiedził baz lotniczych położonych na wybrzeżu kanału. Przez przeważającą część tej jesieni i zimy zmagał się ze swym podstawowym dylematem strategicznym: czy wykorzystać zwycięstwa na zachodzie, skonsolidować siły i zrealizować plany inwazji na Wielką Brytanię w 1941 roku, czy też pójść za głosem instynktu i zwrócić się na wschód. 31 lipca 1940 roku, na długo przed kulminacyjnym punktem ataków na Anglię, oznajmił swym generałom w Berghofie, że jest zdecydowany uderzyć na Związek Sowiecki w maju następnego roku. Ale później pozwolił sobie na wielomiesięczne wahania. Niemiecka marynarka wojenna domagała się zakrojonych na wielką skalę operacji mających wyprzeć Anglię z Morza Śródziemnego – chciała zająć Gibraltar przez Hiszpanię, a Kanał Sueski przez Libię. Sugerującego ten sposób działania naczelnego dowódcę floty admirała Ericha Rädera popierał generał Walter Warlimont, zastępca generała Alfreda Jodla, szefa Sztabu Dowodzenia Wehrmachtu. Po ważnej konferencji niemieckiego dowództwa, która odbyła się 4 listopada w Kancelarii Rzeszy, wojskowy adiutant Hitlera Gerhard Engel zanotował, że „Führer wydawał się wyraźnie przygnębiony [...] w chwili obecnej nie wie, jak powinien wyglądać jego następny krok”. Opcja zachodnia nie była jeszcze definitywnie odrzucona w listopadzie, kiedy do Berlina przyjechał Mołotow, minister spraw zagranicznych Stalina. Ujawnione przez niego plany dalszej sowieckiej ekspansji wzbudziły irytację Niemców. Wyraził zainteresowanie swego rządu przyszłością Rumunii, Bułgarii, Polski, a nawet Grecji. Pytał też, czy przedłużanie neutralności Szwecji służy wspólnym interesom Niemiec i Związku Sowieckiego, i uzyskał stanowcze potwierdzenie. Zwracał uwagę na fakt, że terytorialne ambicje tak Hitlera, jak i Stalina nie zostały jeszcze zrealizowane. Kiedy Mołotow wsiadał do samolotu, by wrócić do kraju, Hitler był już utwierdzony w swym wcześniejszym przekonaniu, że powinien w następnym roku zaatakować ZSRS. Patrząc na to z jego perspektywy, trzeba przyznać, że nie miał wyboru. Gospodarka Niemiec była o wiele mniej potężna, niż przypuszczali ich wrogowie, i tylko nieznacznie przewyższała gospodarkę brytyjską, choć mieszkańcy Wielkiej Brytanii mieli wyższe dochody per capita. Nie mogła w nieskończoność ponosić kosztów wojny, gdyż utrzymanie ludności i zbrojenie Wehrmachtu niemal wyczerpywały jej potencjał. Hitler chciał za wszelką cenę zabezpieczyć swą strategiczną pozycję w Europie, zanim do wojny przystąpią Stany Zjednoczone, co – według jego przewidywań – miało nastąpić w 1942 roku. Nie mógł zawrzeć pokoju, gdyż Churchill odmawiał negocjacji. Hitler wmówił sobie, że upór Anglii wynika z przekonania o możliwości zawarcia przez nią sojuszu ze Stalinem, który pozwoliłby na pokonanie Niemiec. Założył w związku z tym, że zwycięstwo nad ZSRS zmusi Anglię do kapitulacji. Skoro więc Niemcy były skazane na śmiertelną walkę z Sowietami, nie należało jej opóźniać, gdyż dawało to szansę przeciwnikowi na dozbrojenie swej armii. 18 grudnia Hitler wydał oficjalną dyrektywę dotyczącą inwazji, która miała się rozpocząć pod koniec maja 1941 roku. Hitler widział trzy powody, dla których powinien zaatakować ZSRS. Po pierwsze, mógł w ten sposób zaspokoić swe ambicje, to znaczy wykorzenić bolszewizm i zbudować niemieckie imperium na Wschodzie. Po drugie, chciał wyeliminować sowieckie zagrożenie, zanim ponownie zwróci się na Zachód i rozpocznie ostateczną rozprawę z Anglią i Stanami Zjednoczonymi. Po trzecie, kierował się względami ekonomicznymi. Paradoksalnym zrządzeniem losu olbrzymie dostawy sowieckich surowców i towarów, które nastąpiły po zawarciu paktu niemiecko-sowieckiego (obejmujące w 1940 roku większość importowanej przez Niemcy paszy, 74 procent fosforu, 67 procent azbestu, 65 procent rudy chromu, 55 procent manganu, 40 procent niklu i 34 procent ropy naftowej), przekonały Hitlera, że taki stopień zależności jest nie do przyjęcia dla jego kraju. Tego lata nieurodzaj w Niemczech zmusił go do importu dużych ilości ukraińskiego zboża. Chciał jak najprędzej

położyć rękę na sowieckich polach uprawnych i kaukaskich pokładach ropy. Alianci uświadomili sobie skalę problemów paliwowych swoich przeciwników dopiero pod koniec wojny. Na skutek niedoborów benzyny początkujący kierowcy Wehrmachtu byli niedostatecznie wyszkoleni, co wydatnie zwiększało liczbę wypadków, w których uczestniczyły pojazdy wojskowe. Nawet w 1942 roku, najbardziej dramatycznym roku bitwy o Atlantyk, Wielka Brytania importowała 10,2 miliona ton ropy naftowej, łączna zaś ilość ropy i syntetycznych paliw importowanych przez Niemcy nigdy nie przekroczyła 8,9 miliona ton. Hitler uznał więc zajęcie pól naftowych Kaukazu za główny cel operacji „Barbarossa”, choć zmuszało go to do podzielenia niemieckich sił i utrudniało działania zmierzające do zniszczenia Armii Czerwonej. Atak na ZSRS postrzegał z jednej strony jako krucjatę ideologiczną, a z drugiej – jako podbój o podłożu ekonomicznym. Na uwagę zasługuje to, że nie zwierzył się ze swych planów włoskiemu sojusznikowi, gdyż nie wierzył w jego dyskrecję. Przez całą zimę przełomu lat 1940 i 1941 Mussolini pielęgnował nadzieje na zwycięski pokój, który nastąpi po dokonanym przez niego podboju Egiptu. Przywódcy państw Osi, czyli Niemiec, Włoch i Japonii, konsultowali się z sobą – choć w ograniczonym wymiarze – ale nie usiłowali stworzyć razem spójnej strategii pokonania aliantów. Zatem mimo że w ostatnich tygodniach 1940 roku mieszkańcy Wielkiej Brytanii uważali się za główne ofiary brutalności nazistów, a gazety całego świata na pierwszych stronach opisywały dramatyczny przebieg Blitzu, Hitler był myślami gdzie indziej. Jego generałowie zaczynali przygotowywać swe armie do walki na Wschodzie. Już w listopadzie estoński podwójny agent powiadomił rezydenta brytyjskiego wywiadu (SIS) w Helsinkach, powołując się na wypowiedź znajomego oficera Abwehry, że „niemieckie dowództwo przygotowuje kampanię przeciwko ZSRS, którą zamierza rozpocząć w czerwcu”. Przedstawiciel SIS odniósł się sceptycznie do tej informacji i uznał ją za „wypowiedź na potrzeby propagandy”. Ale nawet gdyby w Londynie uznano ją za wiarygodną, Brytyjczycy nie mogliby zrobić nic, co podważyłoby pewność siebie Stalina i przyspieszyło sowieckie przygotowania do grożącego im ataku. Między końcem czerwca 1940 a kwietniem 1941 roku Niemcy wysłali wprawdzie niewielki korpus do Afryki Północnej, ale poza tym żaden żołnierz Wehrmachtu nie oddał w tym okresie ani jednego wystrzału do nieprzyjaciela. W operacjach lądowych zapanował długi zastój. Ta utrata rozpędu nie rzucała się wtedy w oczy, ale miała zasadniczy wpływ na przebieg wojny: Hitler nie podjął żadnych kroków, które mogłyby przekształcić największy w dziejach podbój w trwałą hegemonię. Niemiecka marynarka wojenna była zbyt słaba, by wesprzeć inwazję na Anglię albo odciąć ją od Atlantyku. Wymierzona przeciwko Wielkiej Brytanii kampania Luftwaffe zakończyła się niepowodzeniem. Sugestia, że Hitler postanowił napaść na Związek Sowiecki, ponieważ nie wiedział, co innego mógłby zrobić, wydaje się niepoważna, ale – jak zauważył historyk Ian Kershaw – nie jest całkowicie pozbawiona podstaw. Hitlerowcy mieli wygrać jeszcze wiele bitew, ale niektórzy niemieccy generałowie, wtajemniczeni w plany Führera, rozumieli już, na czym polega fundamentalny problem Trzeciej Rzeszy: jeśli Niemcy nie osiągną dominacji na półkuli północnej, to każda inna wersja wydarzeń grozi katastrofą, a do tego ekonomiczny i militarny potencjał państwa nie gwarantował możliwości osiągnięcia zamierzonego celu. Tymczasem jednak sukcesy Hitlera na kontynencie europejskim skłaniały demokratyczne państwa do przeceniania jego sił, a w narodzie niemieckim wywołały entuzjastyczny zachwyt. Obawy, z jakimi Niemcy przystępowali do wojny, były już zimą 1940 roku w zasadzie rozwiane. Tylko nieliczni przejmowali się niepowodzeniem Luftwaffe w Bitwie o Anglię. Młody pilot Heinz Knoke opisywał podniecenie, jakie go ogarnęło, kiedy znalazł się 18 grudnia na olbrzymiej widowni Berlin Sportpalast, by wysłuchać przemówienia Hitlera: „Nie sądzę, by świat znał kiedykolwiek bardziej błyskotliwego mówcę niż ten człowiek. Jego magnetyczna osobowość przyciąga słuchaczy z nieodpartą mocą. Wyczuwa się emanującą z niego siłę woli i potężną energię. Byliśmy trzytysięczną rzeszą młodych idealistów. Słuchaliśmy jego urzekających słów i akceptowaliśmy je całym sercem. Nigdy dotąd nie przeżyliśmy tak głębokiego poczucia patriotycznego oddania naszej niemieckiej ojczyźnie [...]. Nigdy nie zapomnę zapału, jaki widziałem dziś na twarzach wszystkich otaczających mnie ludzi”. Ten triumfalizm był wszakże zdecydowanie przedwczesny. Niemcy dzięki odniesionym w 1940 roku

zwycięstwom stworzyły ogromne imperium, ale choć plądrowały podbite terytoria, z ekonomicznego punktu widzenia zarządzały nimi w sposób rażąco niekompetentny. Trzecia Rzesza wbrew rozpowszechnionej opinii nie była nowoczesnym państwem przemysłowym – szczególnie w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi, które wyprzedzały ją o jakieś trzydzieści lat. Nadal miała duży sektor chłopsko-rolniczy, którego pozbyła się już choćby Wielka Brytania, a jej sytuacja ekonomiczna relatywnie niewiele różniła się od sytuacji dzisiejszej Afryki Południowej lub Iranu. Źródłem jej prestiżu i lęku, który budziła w sercach nieprzyjaciół, była bojowa sprawność Wehrmachtu i Luftwaffe, co zresztą znacznie przeszacowali sprzymierzeni. Czas miał pokazać, że obie te siły nie wystarczały, by urzeczywistnić ambicje Hitlera. Położenie Wielkiej Brytanii pod koniec 1940 roku nadal było bardzo trudne, ale potęga Niemiec opierała się na zdecydowanie słabszych podstawach, niż powszechnie sądzono. Zimą 1940 roku Winston Churchill przekonywał swoich rodaków, że dokonali heroicznych czynów i odnieśli znaczący sukces, choć większość z nich nie miała o tym pojęcia. „Premier mówił o nas, lotnikach wojskowych, miłe rzeczy w Izbie Gmin – zanotował 18 listopada pilot spitfire’a Sandy Johnstone. – Twierdzi, że właśnie odnieśliśmy historyczne zwycięstwo, choć szczerze mówiąc, żaden z nas nie zdawał sobie chyba sprawy, jak ważna jest ta bitwa”. Churchill nadał wymiar wielkości sukcesowi dowództwa lotnictwa myśliwskiego i niezłomnej postawie Brytyjczyków podczas niemieckich nalotów. Nie powiedział jednak, jaki następny krok powinna zrobić Wielka Brytania, to jest jak wykorzystać triumf nad Luftwaffe i jak pokonać hitlerowskie imperium – ponieważ sam tego nie wiedział. Edward R. Murrow, znany amerykański dziennikarz radiowy, oznajmił 15 września swoim słuchaczom ze stacji CBS, że wiadomość o zbombardowaniu pałacu Buckingham nie wstrząsnęła angielską opinią publiczną – londyńczycy uznali, że król i królowa po prostu dzielą los milionów swych poddanych. „Ta wojna nie różni się od poprzedniej w dziedzinie stosunku do symboli i ludności cywilnej. Musicie zrozumieć, że świat umiera, a dawne wartości, dawne uprzedzenia, dawne podwaliny władzy i prestiżu odchodzą w niebyt”. Murrow dostrzegał to, czego nie widziała jeszcze część brytyjskiej klasy rządzącej, łudząca się, że celem tej wojny jest zachowanie dawnej struktury społecznej. Według niego uprzywilejowana elita, do której należał pisarz Evelyn Waugh, uważała tę wojnę za „złowrogie zawieszenie normalności: niekończące się wędrówki milionów ludzi, którzy byli niekiedy zagrożeni, a często bezczynni i osamotnieni, zniszczenia, głód, nędzę, walące się budynki, tonące statki, tortury i mordowanie więźniów...”. Tylko nieliczni rozumieli, że „zawieszenie normalności” będzie miało charakter permanentny i wpłynie na ich styl życia. Determinacja, z jaką Churchill dążył do zwycięstwa, znakomicie przysłużyła się jego krajowi w latach 1940 i 1941, ale potem ujawniły się słabości tej postawy. Naczelnym motywem działania premiera było dążenie do zachowania imperialnej wielkości Wielkiej Brytanii i istniejącego status quo, większość obywateli kraju miała jednak znacznie większe aspiracje. Pragnęła zmian społecznych i poprawy warunków życia, premier zaś uważał jej roszczenia niemal za niepoważne w obliczu walki o panowanie nad światem. Gospodyni domowa z Lancashire Nella Last wzruszająco wyrażała nadzieje swych rodaków, pisząc w lecie 1940 roku: „Czasem przestaję rozumieć to, co się wokół mnie dzieje, i myślę ze zdumieniem o ogromie pracy, wysiłku i nieograniczonej ilości pieniędzy, które poświęca się dziś po to, żeby «niszczyć». A jeszcze niedawno nie było ani pracy, ani pieniędzy, i wydaje mi się to w jakiś sposób n i e s ł u s z n e [że] zawsze łatwiej można znaleźć pieniądze i siły na to, by coś niszczyć, niż na to, by budować”. Pani Last była kobietą w średnim wieku, ale pokolenie jej dzieci uważało, że po wygraniu wojny muszą znaleźć się środki, które pozwolą na budowę bardziej egalitarnego społeczeństwa. Churchill głosił, że priorytetowym zadaniem jest pokonanie państw Osi, ale nigdy nie sformułował w przekonujący sposób celów tej wojny. Kiedy jej losy się odwróciły, okazało się, że jest to poważna słabość jego przywództwa zagrażająca jego pozycji na terenie Wielkiej Brytanii. Ale w latach 1940 i 1941 największym wyzwaniem była dla niego konieczność przekonania swych rodaków, że mogą wygrać tę wojnę. Po odparciu ataków Luftwaffe wcale nie stało się to łatwiejsze – nawet zwykli Brytyjczycy zdawali sobie bowiem sprawę, że

Wielka Brytania jest zbyt słaba, by zagrozić niemieckiej dominacji na kontynencie europejskim. Pilot hurricane’a George Barclay opisał ożywioną dyskusję, którą stoczyli młodzi lotnicy i starsi oficerowie w kasynie jego bazy lotniczej w niedzielę 29 września 1940 roku, i zanotował płynące z niej wnioski: „Brytyjczycy są nadal pogrążeni w głębokim śnie. Nie zaczęli jeszcze uświadamiać sobie siły naszych przeciwników i nie zdali sobie sprawy, że musimy «dać z siebie wszystko». [...] Że wygramy w końcu tę wojnę, ale będzie to piekielnie trudne – a jeszcze trudniejsze, jeśli nie weźmiemy się w garść”. Płynęło z tego rozsądne przesłanie, Brytyjczycy jednak musieli przeżyć jeszcze wiele rozczarowań, frustracji i porażek, zanim Hitler sprowokował do wystąpienia przeciwko sobie wystarczającą liczbę nieprzyjaciół, by doprowadzić do własnej zguby. George Barclay spoczywał już wtedy w pustynnym grobie. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

5 BASEN MORZA ŚRÓDZIEMNEGO

1. RYZYKOWNA GRA MUSSOLINIEGO momencie wybuchu wojny, czyli w 1939 roku, Hitler nie zamierzał prowadzić działań bojowych w rejonie Morza Śródziemnego i jasno wyrażał swą niechęć do angażowania na tym obszarze niemieckiego potencjału militarnego. Jego sojusznik Mussolini marzył o zagarnięciu tego morza pod panowanie Włoch i z własnej inicjatywy rozpoczął ofensywy, które przeniosły wojnę do tej części Europy. Przez rok po upadku Francji, która skapitulowała w czerwcu 1940 roku, armie Osi i sojuszników walczyły z sobą tylko w Afryce i na Bałkanach. Nawet po napadzie Niemiec na ZSRS, czyli w czerwcu 1941 roku, Morze Śródziemne pozostawało przez trzy lata głównym obszarem, na którym zachodni sojusznicy angażowali się militarnie w walce z Hitlerem. Wszystko to było konsekwencją decyzji Mussoliniego, który pragnął odegrać główną rolę w próbie sił, do jakiej jego kraj był całkowicie nieprzygotowany. Wehrmacht stał się w rękach Hitlera niezwykle sprawnym mechanizmem. Z kolei Duce chciał zostać bogiem wojny, choć miał do dyspozycji tylko niekompetentnych dowódców i niechętnie nastawionych do walki żołnierzy, a jego armia była niedozbrojona. Włochy były krajem stosunkowo biednym. Ich PKB nie dorównywał połowie PKB Wielkiej Brytanii, dochód na głowę mieszkańca był trzykrotnie niższy, a produkcja stali – sześciokrotnie mniejsza. Przygotowując się do drugiej wojny światowej, państwo włoskie nie zdołało zmobilizować swej gospodarki tak efektywnie jak przed wybuchem pierwszej. Nawet w okresie najbardziej przyjaznych stosunków Mussoliniego z Hitlerem naziści lekceważyli swego sojusznika do tego stopnia, że zatrudnieni na terenie Niemiec włoscy robotnicy (w liczbie 350 tysięcy) pracowali w warunkach niewolniczych. Ambasador Rzymu w Berlinie musiał poświęcać większość swego czasu na zabiegi zmierzające do ich poprawy. Choć Hitler deklarował z przejęciem swą niezmienną, osobistą lojalność wobec Mussoliniego, którego uważał niegdyś za swego mentora, większość Niemców nie ufała włoskiemu przywódcy i uważała go za postać groteskową. Berlińczycy opowiadali, że podczas każdego spotkania Duce z Führerem kataryniarz grał popularną melodię Du kannst nicht treue sein („Ty nie możesz być wierny”). W 1936 roku, kiedy jakaś niemądra kobieta spytała podczas przyjęcia feldmarszałka Wernera von Blomberga, kto wygra następną wojnę, ten odpowiedział jej podobno: „ Madame, nie potrafię tego przewidzieć. Ale wiem jedno: ta strona, która będzie miała za sobą Włochy, musi przegrać”. W kręgach partii nazistowskiej opowiadano sobie dowcip świetnie ilustrujący pogardę Niemców wobec sojusznika. Wilhelm Keitel, zausznik Hitlera, melduje: „Mein Führer, Włochy przystąpiły do wojny!”. Hitler odpowiada: „Wyślijcie dwie dywizje. To powinno wystarczyć, żeby ich wykończyć”. Keitel mówi: „Nie, mein Führer, oni nie walczą z nami, tylko po naszej stronie”. A Hitler na to: „Aaa, to zmienia postać rzeczy. Wyślijcie dziesięć dywizji”. We wczesnych miesiącach wojny zarówno Niemcy, jak i Brytyjczycy przestrzegali swego rodzaju niepisanej umowy o nierozpoczynaniu operacji w rejonie Morza Śródziemnego. Globalna pozycja Wielkiej Brytanii była tak słaba, że szefowie sztabu sprzeciwiali się angażowaniu sił militarnych na tym obszarze. Kiedy Mussolini przyłączył się do Osi, Morze Śródziemne przestało być dla aliantów bezpieczną drogą wiodącą na wschód, gdyż marynarka wojenna i lotnictwo nieprzyjaciela dominowały na całym jego obszarze. Naczelny dowódca armii brytyjskiej generał sir John Dill, chcąc wzmocnić siły obronne Wielkiej Brytanii w obliczu zagrożenia ze strony Japonii, starał się wysyłać do Azji jak najwięcej ludzi i sprzętu. Churchill reprezentował zupełnie inne stanowisko: uważał, że skoro nie da się walczyć z Niemcami na kontynencie, należy to robić w Afryce. Latem 1940 roku przerzucił drogą morską na Bliski Wschód czołgi, których domagał się naczelny dowódca tamtejszych sił brytyjskich generał sir Archibald Wavell. Premier podjął też inne środki ostrożności, każąc ewakuować

W

najpierw do Afryki Północnej, a potem do Wielkiej Brytanii szesnaście tysięcy (czyli 80 procent) cywilnych mieszkańców Gibraltaru. Zakładał bowiem, że zdobycie tej fortecy, będącej bramą do Morza Śródziemnego, stanie się głównym celem państw Osi. A te być może zdołają nakłonić do współdziałania hiszpańskiego dyktatora generała Francisca Franco. Royal Navy dysponowała na Morzu Śródziemnym stosunkowo dużą flotą, ale ówczesny dowódca Floty Śródziemnomorskiej admirał sir Andrew Cunningham w odróżnieniu od Churchilla zdawał sobie sprawę ze słabości Królewskiej Marynarki Wojennej, która nie miała prawie żadnej osłony lotniczej. Po przystąpieniu Włoch do wojny i upadku Francji siły Cunninghama odczuwały dotkliwy brak samolotów i lotniskowców oraz lądowych baz lotniczych. Poza zasięgiem brytyjskich myśliwców, startujących z Gibraltaru, Malty, Egiptu lub Palestyny, pozostawały ogromne obszary Morza Śródziemnego. Natomiast lotnictwo Osi, dysponujące w praktyce nieograniczoną liczbą lotnisk, mogło uderzyć w każde wybrane przez siebie miejsce. Na uwagę zasługuje to, że w latach 1940–1943 operująca w rejonie Morza Śródziemnego Royal Navy mogła się pochwalić pewnymi sukcesami, choć posługiwała się znacznie mniejszymi środkami niż nieprzyjaciel, a jej położenie strategiczne było niekorzystne. Cunningham i dowódcy jego okrętów liczyli na swą sprawność zawodową, pomysłowość i odwagę w zetknięciu z doskonale wyposażoną flotą włoską. W wojnie, która toczyła się na północnoafrykańskiej pustyni, uczestniczyła tylko garstka brytyjskich i imperialnych dywizji, gdyż większość armii Churchilla pozostała w kraju. Przyczyną tego stanu rzeczy była w pewnym stopniu chęć zabezpieczenia się przed inwazją, ale także niedostatek okrętów, które mogłyby przewieźć żołnierzy na zamorskie pola bitew. Starcia obu armii na pustyni miały nie większy wpływ na wynik globalnego konfliktu niż turnieje, w których uczestniczyły drużyny francuskich i angielskich rycerzy w antraktach wojny stuletniej. Mimo to walki w Afryce Północnej były pożywką dla wyobraźni mieszkańców zachodniego świata i nabrały ogromnego symbolicznego znaczenia w umysłach Brytyjczyków. Działania wojenne toczyły się na przejezdnym dla czołgów, wąskim pasie piaszczystej ziemi biegnącym wzdłuż brzegu morza i rzadko przekraczającym szerokość 60 kilometrów. Przez trzydzieści trzy miesiące, od września 1940 do maja 1943 roku, rywalizujące z sobą armie na zmianę zdobywały przewagę podczas wielu kampanii, które rozgrywane były na przybrzeżnym lądzie długim na 5 tysięcy kilometrów. Położenie obu stron zależało w dużym stopniu od odległości, z której musiały one sprowadzać paliwo, amunicję, żywność i wodę dla swych walczących oddziałów. Brytyjczycy odnosili najwięcej sukcesów, kiedy zajmowali pozycje blisko swych baz w delcie Nilu, a siły Osi – kiedy były najbliżej Trypolisu. Niemądre byłoby ideologizowanie jakiegokolwiek aspektu wojny, zważywszy że każdy z jej uczestników wolałby nie brać w niej udziału, a śmierć w płonącym czołgu była nie mniej okropna pod Sollum czy Bengazi niż pod Stalingradem. Ale odosobnienie pustynnych pól bitew, na których nie dochodziło do rzezi niewinnych ani niszczenia dobytku ludności cywilnej, łagodziło niektóre najbardziej okrutne zjawiska towarzyszące walkom w gęsto zaludnionych rejonach. Choć prowadzenie działań zbrojnych na obszarach pustynnych nigdy nie należało do łatwych zadań, życie żołnierzy podczas długich przestojów między bitwami było tu mniej uciążliwe niż w skutej mrozem Rosji czy nękanej przez monsuny Azji. Czasem się nawet sugeruje, że wojna w Afryce Północnej była „wojną bez nienawiści”. To akurat przesada, gdyż towarzyszył jej lęk, który rodził wrogość – żołnierze w ogniu walki nie odczuwali sympatii wobec tych, którzy usiłowali ich zabić. Ale obie strony unikały na ogół aktów skrajnej brutalności i nie mordowały jeńców. Włosi, Niemcy, Brytyjczycy, Hindusi, Australijczycy, Nowozelandczycy i obywatele Afryki Południowej żyli i walczyli w dzikim i obcym środowisku, z którym nie łączyły ich żadne więzi emocjonalne. Zanim starli się z wrogiem, musieli pokonać piasek, muchy, upał i pragnienie. Jesienią 1940 roku Mussolini usilnie, a nawet wręcz obsesyjnie dążył do osiągnięcia znaczącego sukcesu militarnego, który po oczekiwanym zwycięstwie Osi zapewniłby Włochom prawo do udziału w podziale łupów. Choć był całkowitym ignorantem w sprawach dotyczących wojska i marynarki wojennej, marzył o zagranicznych podbojach, które mogłyby nobilitować faszyzm i poprawić kiepskie nastroje mieszkańców Włoch. Często powtarzał, że „armia odczuwa potrzebę c h w a ł y”. Libia, kolonia włoska, sąsiadowała z kontrolowanym przez

Wielką Brytanię Egiptem, w którym Wavell utrzymywał niewielkie siły złożone z brytyjskiej 7. Dywizji Pancernej wspomaganej przez jednostki hinduskie oraz nowozelandzkie i mającej niebawem otrzymać posiłki w postaci dwóch dywizji australijskich. Obecność Brytyjczyków w tym miejscu można uznać za anomalię graniczącą z absurdem: Egipt był formalnie niepodległym, suwerennym państwem rządzonym przez króla Faruka, a Brytyjczycy mieli teoretycznie prawo jedynie do obrony Kanału Sueskiego, kairski rząd zaś nie brał formalnie udziału w wojnie i przystąpił do niej dopiero w lutym 1945 roku. Egipcjanie sprzyjali na ogół państwom Osi, wierząc, że wyzwolą ich one z trwającej od siedemdziesięciu lat dominacji brytyjskiej. Pogląd ten podzielały rzesze bliskowschodnich arabskich nacjonalistów, a sukcesy odnoszone przez Hitlera w 1940 roku przyczyniały się do jego rozpowszechnienia. W sierpniu tegoż roku sekretarz Wielkiego Muftiego Jerozolimy odwiedził Berlin, by rozmawiać o perspektywie wywołania rewolty w Iraku. Zaproponował też, by potencjalnym rebeliantom z Transjordanii i Palestyny rozdać broń, przekazaną przez stacjonujące w Syrii wojska francuskie, które podlegały rządowi Vichy. Przygotowujący się do wybuchu powstania spiskowcy żądali przede wszystkim, by Niemcy zaangażowali się w działania na rzecz przyszłej niepodległości państw arabskich. Ale w 1940 roku niemieccy przywódcy nie byli zainteresowani muzułmańskimi rewoltami, a tym bardziej wolnością dla Arabów. Co więcej, na tym etapie wojny godzili się, by główną rolę dyplomatyczną w tym regionie odgrywały Włochy. Aspiracje Mussoliniego, pragnącego powiększyć swe imperium afrykańskie, okazały się całkowicie sprzeczne z aspiracjami mieszkańców tego obszaru, a jego generałowie, którzy usiłowali je realizować, wymordowali już wiele tysięcy ludzi należących do plemion libijskich i abisyńskich. Niemcy nawiązali kontakty z arabskimi nacjonalistami z Iraku i Persji dopiero w 1941 roku. Ich próby wpływania na bieg wydarzeń w tych krajach były spóźnione i zbyt opieszałe, więc zostały bez trudu udaremnione przez siły wysłane tam po to, by utrwalić hegemonię brytyjską. We wrześniu 1939 roku Brytyjczycy powołali się na klauzulę traktatu z Farukiem, która w razie wojny zobowiązywała go do „udzielenia [imperium brytyjskiemu] wszelkiej możliwej pomocy i udostępnienia wszystkich elementów infrastruktury, a w ich liczbie portów, lotnisk i środków komunikacji”. Od tej pory traktowali Egipt jak swoją kolonię, zarządzaną za pośrednictwem ambasadora sir Milesa Lampsona. Wykorzystywali na potrzeby swej śródziemnomorskiej floty bazę morską w Aleksandrii, a w lutym 1942 roku skierowali swe wojska do Kairu, by zdławić narastający egipski ruch oporu. Straszliwy głód, jaki odczuwali w czasie wojny wieśniacy, wywołał wiele protestów i demonstracji, tymczasem bieda egipskich fellahów rażąco kontrastowała z wystawnym życiem brytyjskiej kolonii wojskowej skupionej wokół głównej kwatery dowództwa armii Bliskiego Wschodu – hotelu „Shepheard”, klubu sportowego „Gezira” i zespołu koszar oraz baz zaopatrzeniowo-remontowych rozsianych na obszarze delty Nilu. We wszystkich tych miejscach pogarda dla „kolorowych” była zjawiskiem niemal powszechnym. Odwiedzający Egipt Amerykanie byli oburzeni ospałością i poczuciem wyższości Brytyjczyków, którzy zdawali się uważać konflikt za kolejną awanturę rozgrywającą się na Dzikim Zachodzie i traktowali go niczym godne obejrzenia zawody sportowe. Taka postawa była oczywiście niesprawiedliwa wobec tych, którzy walczyli i ginęli. Nie mieściła się też w tradycji brytyjskiej armii, która starała się prowadzić wojny w taki sposób, by nie mieć później wyrzutów sumienia. Ale prawda na temat północnoafrykańskiej kampanii wygląda tak, że aż do końca 1942 roku poczynania Brytyjczyków były nacechowane amatorszczyzną, która bywała wprawdzie pełna inwencji, ale częściej uniemożliwiała realizację jakichkolwiek zadań. Siła armii Mussoliniego była – przynajmniej na papierze – znacząca. Latem 1940 roku zachodziła obawa, że może ona wyprzeć Brytyjczyków z północnej i wschodniej Afryki. W Libii i Abisynii stacjonowało sześćset tysięcy włoskich i kolonialnych żołnierzy, a generał Wavell miał do dyspozycji niecałe sto tysięcy ludzi, rozproszonych na Bliskim Wschodzie, w Kenii, Sudanie i Somalii. W sierpniu Włosi niemal bezkrwawo zajęli Somalię, wywołując atak furii Churchilla. Żołnierze Mussoliniego nie mieli serca do walki, mieli za to wielki apetyt na zwycięstwa. Podczas krótkiego okresu, w którym podboje na terenie Afryki wydawały się łatwe, a ataki Luftwaffe na Wielką Brytanię wyraźnie słabły, włoski dziennikarz pisał z dumą i emfazą, odbijającą geniusz jego

narodu w dziedzinie okłamywania samych siebie: „Chcemy, aby nasze oddziały doszły do Suezu o własnych siłach; być może tę wojnę wygramy my, a nie Niemcy”. Operacje Mussoliniego paraliżował jednak brak środków i koncepcji. Włoski dyktator zdemobilizował część swej stacjonującej w kraju armii, by umożliwić przeprowadzenie żniw. Ignorując kluczowe zasady koncentracji sił, przygotowywał inwazję na Jugosławię i Grecję. Nie wykorzystał przelotnej szansy zajęcia Malty. W Afryce Północnej jego dowódcom brakowało sprzętu, kompetencji i determinacji. We wrześniu 1940 roku rzymskie Ministerstwo Wojny, demonstrując niefrasobliwy stosunek włoskich generałów do trwającego konfliktu zbrojnego, przywróciło godziny urzędowania z czasu pokoju i zaczęło zamykać swe bramy codziennie o godzinie 14.00. Pewien włoski dyplomata z niesmakiem opisywał nastrój panujący w owym czasie w Mediolanie: „Wszyscy myślą tylko o jedzeniu, dobrej zabawie, zarabianiu pieniędzy i wymianie złośliwych uwag pod adresem możnych i wielkich. Każdy, kto daje się zabić, jest frajerem... A ten, kto zaopatruje wojsko w kartonowe buty, uchodzi za bohatera”. Młody włoski oficer pisał z Libii do rodziny: „Usiłujemy prowadzić tę wojnę w taki sposób, jakby to była afrykańska wojna kolonialna. A tymczasem jest to wojna europejska [...] toczona za pomocą europejskiej broni przeciwko europejskiemu nieprzyjacielowi. Nie bierzemy tego w dostatecznym stopniu pod uwagę, budując nasze kamienne twierdze i sprowadzając do nich tak luksusowe wyposażenie wnętrz”. Hitler zamierzał przysłać do Afryki Północnej dwie dywizje pancerne, które mogłyby zapewnić rychłe zwycięstwo państw Osi, ale Mussolini odrzucił jego propozycję, gdyż nie chciał wpuszczać Niemców do swej jednostronnie zdefiniowanej strefy wpływów. Jedna czwarta włoskiego lotnictwa bojowego otrzymała rozkaz obligujący ją do udziału w atakach Luftwaffe na Wielką Brytanię, w wyniku czego włoskie wojska w Libii zostały niemal całkowicie pozbawione wsparcia z powietrza. Tymczasem duża włoska armia stała bezczynnie w Albanii, okupowanej przez Mussoliniego od 1939 roku, gotowa do najazdu na Jugosławię lub Grecję – w zależności od kaprysu Duce. Włosi opierali swą politykę i strategię na przekonaniu, że uczestniczą w końcowych operacjach krótkotrwałej wojny, która niebawem zakończy się zwycięstwem państw Osi. Mussolliniego nękały ciągłe obawy, że Anglicy zawrą pokój z Hitlerem, zanim on zdąży dokonać swoich podbojów. W rzeczywistości Włochy stały się jedynym państwem, na którego strategiczną sytuację wpłynęły w decydującym stopniu wydarzenia w Afryce Północnej. Straciły tam bowiem z biegiem czasu dwadzieścia sześć dywizji, połowę swych sił lotniczych i cały arsenał czołgów, a także resztki militarnej wiarygodności.

Brytyjscy artylerzyści w czasie walk w Afryce Północnej Fot. Mirrorpix

Brytyjczycy zaczęli operację w Afryce latem 1940 roku, przeprowadzając serię wypadów za granicę Libii. Marszałek Rodolfo Graziani dysponował około 250 tysiącami żołnierzy. Wyspiarze mieli w Egipcie 36 tysięcy ludzi, a dalsze 27 tysięcy – w tym dywizję kawalerii – w Palestynie. Włoski dowódca zyskał swą sławę w kampanii z 1935 roku, podczas której rozbił abisyńską armię, korzystając bez skrupułów z gazów bojowych. W 1940 roku okazał się jednak zdecydowanym defetystą niemającym serca do walki. We wrześniu wkroczył ostrożnie do Egiptu, ale przerażony walecznością Brytyjczyków i informacjami swego wywiadu, który znacznie przeceniał siłę Wavella, wstrzymał ofensywę i okopał się na wschód od Sidi Barrani. Jeden z jego generałów Annibale Bergonzoli, nazywany przez Anglików „elektrycznymi bokobrodami”, odkrył wkrótce, że niektórzy spośród włoskich oficerów artylerii są tchórzami, ponieważ podczas powietrznych ataków Anglików musiał wypędzać ich kopniakami z ukrycia i zaganiać z powrotem do dział. Nastąpiła trzymiesięczna przerwa, która dla Mussoliniego była okresem niepokoju i obaw, że Niemcy wygrają wojnę, zanim on zdąży podbić Egipt. Wavell zwlekał z rozpoczęciem kontrofensywy, chcąc się do niej dobrze przygotować, co z kolei wywołało rozdrażnienie Churchilla. 19 stycznia 1941 roku generał William Platt poprowadził niewielką armię z Sudanu do Erytrei, a 27 marca po ciężkich walkach, które kosztowały go 536 zabitych, głównie Hindusów, i 3229 rannych żołnierzy, zajął silnie umocnioną twierdzę Keren. Tymczasem w lutym inna brytyjska formacja, dowodzona przez generała Alana Cunninghama (brata admirała), wkroczyła z Kenii do Somalii, przeszła wzdłuż wybrzeża do Mogadiszu, a potem skręciła na północ i pokonała 1000 kilometrów dzielących ją od Harare. 6 kwietnia Cunningham zdobył Addis Abebę, stolicę Etiopii, tracąc podczas bitwy jedynie 501 żołnierzy. Ciężkie walki z odizolowanymi oddziałami Włochów trwały jeszcze sześć miesięcy, lecz kampania abisyńska skończyła się zwycięstwem Brytyjczyków. Straty odniesione na polach bitew były niewielkie, ale 74 550 żołnierzy padło ofiarą chorób lub wypadków, które dla 744 okazały się śmiertelne. Brytyjczycy stracili też 15 tysięcy wielbłądów, z których korzystali podczas ofensywy, i wzięli do niewoli 300 tysięcy Włochów. Najbardziej dramatyczny przebieg miała ofensywa w Egipcie, gdzie 6 grudnia 1940 roku Wavell rozpoczął wymierzoną przeciwko Grazianiemu operację „Compass”. Dowodził nią generał sir Richard O’Connor. Rozkręcała się ona powoli i miała ograniczone cele, ale potem nabrała niezwykłego rozpędu i odniosła zaskakujący sukces – wojska brytyjskie wdarły się do Libii i wzięły do niewoli dziesiątki tysięcy Włochów. Angielski artylerzysta tak opisywał jedną z pędzących kolumn O’Connora: „Trzytonowe Bedfordy z brezentowymi plandekami były obładowane sprzętem umożliwiającym prowadzenie wojny na pustkowiu: zapasami żywności, amunicją, benzyną i tym, co najcenniejsze – prawie dwudziestolitrowymi, aluminiowymi kanistrami z wodą. [Były tam] ozdobione proporczykami dywizji lekkie ciężarówki Morris, na których obok kierowcy stał zawsze dowódca półplutonu lub baterii, a także kilka dwudziestopięciofuntowych dział Królewskiej Artylerii Konnej, przypominających cylindryczne pojemniki na wodę, podskakujących na dwóch kołach za ciągnącymi je ciężarówkami. Od czasu do czasu dostrzegałem oddział lekkich czołgów [Mk VI] z 3. Pułku Huzarów; ich gąsienice zgrzytały i klekotały na kamieniach. Konwój poruszał się w skoordynowany sposób; jechał w luźnym szyku tyralierą, a poszczególne pojazdy dzieliła odległość niecałych 50 metrów. Tryskające spod kół strużki piasku przypominały strumienie ulewnego deszczu”. Włoskie linie obronne załamały się bardzo szybko. „Oni nie potrafią tego znieść – pisał z pogardą australijski żołnierz do rodziny. – Nie potrafią znieść bólu (widziałem setki ich rannych, po których twarzach spływały łzy), nie potrafią znieść ostrzału (dostają dreszczy, kiedy jakiś pocisk wybucha 100 metrów od nich). Huk brytyjskich czołgów wprawiał ich w panikę, a widok naszych bagnetów wystarczył, by podnosili ręce do góry. Faszyzm... phi!” Podobnie postawę żołnierzy Mussoliniego oceniał pewien oficer: „Wszyscy Australijczycy wiedzą teraz, że jeden «kangur» wart jest... pięćdziesięciu Włochów – choć może lekko przesadziłem”. Porucznik Tom Bird sięgnął po sportową metaforę: „Nie mogę opanować poczucia, że mieliśmy szczęście, rozgrywając dla

rozgrzewki jedną czy dwie rundy z Włochami. Trudno wyobrazić sobie łatwiejszego przeciwnika!”. Podczas tej wojny nic nie układało się po myśli Włochów. Stworzony przez Mussoliniego w Rzymie departament propagandy nakręcił film, który miał dowieść wyższości wychowanych pod rządami faszystów włoskich mężczyzn. Na jego potrzeby zaaranżowano walkę bokserską między byłym mistrzem świata wagi ciężkiej Primo Carnerą a Kayem Masakim, czarnoskórym obywatelem Afryki Południowej, wziętym do niewoli na pustyni. Masaki, który nigdy w życiu nie stał na ringu, padł na deski, gdy tylko kamera zaczęła nagrywać. Podniósł się jednak i zadał Carnerze nokautujący cios. Na kontynencie europejskim wszyscy byli w pełni świadomi tego, że pustynny triumf Wielkiej Brytanii nie ma w skali globalnej większego znaczenia. Pochodzący z Rumunii Mihail Sebastian pisał 7 lutego 1941 roku: „Nie ulega wątpliwości, że wojna w Afryce, choć interesująca i dramatyczna, jest tylko imprezą towarzyszącą. Ta wojna jest wojną między Brytyjczykami a Niemcami; tam zdecydują się jej losy”. Miał oczywiście rację, ale w nękanym nalotami Londynie panowało radosne podniecenie. Do 9 lutego siły O’Connora posunęły się naprzód o 800 kilometrów i zajęły miejscowość El Agheila leżącą nad zatoką Wielka Syrta – droga do Trypolisu stała przed nimi otworem. I właśnie wtedy, ku zdumieniu szeregowych żołnierzy, natarcie dobiegło końca. Brytyjczycy stracili impet i ugrzęźli w piaskach Libii. „Każdy dzień był taki sam jak poprzedni – pisał ze znużeniem artylerzysta Doug Arthur. – Sobota mogła być poniedziałkiem, piątek mógł być wtorkiem, a nawet ostatnim wtorkiem karnawału [...] nie wiedzieliśmy, co się dzieje, dokąd zmierzamy i co nas czeka po przybyciu na miejsce”. W Libii mieli już nie posunąć się dalej. Cztery spośród dywizji Wavella – w tym dywizja nowozelandzka i znaczna część kontyngentu australijskiego – zostały przerzucone do Grecji, by stawić czoło oczekiwanemu atakowi Niemców. Niektórzy twierdzili później, że Brytyjczycy, biorąc udział w kampanii greckiej, stracili wyjątkową szansę oczyszczenia wybrzeża Afryki Północnej i odzyskania kontroli nad południowym regionem Morza Śródziemnego. Wydaje się to wątpliwe. Afrika Korps generała Erwina Rommla lądował już w Trypolisie, by wesprzeć słabnących Włochów i odegrać kluczową rolę w całej kampanii. W tym czasie brytyjskie linie zaopatrzenia były już rozciągnięte do granic możliwości, a czołgi i pojazdy O’Connora wymagały natychmiastowych remontów. Walki z Włochami nadwątliły potencjał bojowy sił brytyjskich, a tocząca się równocześnie kampania abisyńska również była dla nich wielkim obciążeniem. Nawet gdyby żołnierze Wavella nie zostali przeniesieni do Grecji, Brytyjczycy nie byliby chyba na tyle silni, by całkowicie opanować Afrykę Północną. W ciągu trzech miesięcy poprzedzających wstrzymanie brytyjskiej ofensywy w Libii, co nastąpiło w lutym 1941 roku, odegrała ona ważną rolę drugoplanową, w owym czasie niedocenioną. Operacja „Compass” miała bowiem spory wpływ na decyzję Hiszpanii dotyczącą zachowania przez ten kraj neutralności. Franco stał w obliczu takich samych dylematów, z jakimi zmagał się Mussolini, ale doszedł do odmiennych wniosków. Pod względem ideologicznym był wielkim zwolennikiem Osi i zamierzał wziąć udział w podziale łupów po klęsce sprzymierzonych. Ale zachował ostrożność, nie chcąc narażać wyczerpanej niedawną wojną domową Hiszpanii na ryzyko nowej batalii, dopóki Brytyjczycy nie zostaną tak osłabieni, że zwycięstwo będzie już tylko formalnością. Poczynając od 1939 roku, Hiszpania przestrzegała zasad neutralności, ale była gotowa do podjęcia walki. Największym zwolennikiem przyłączenia się do Osi był jej minister spraw zagranicznych Serrano Súñer. Ambasador Portugalii w Madrycie Pedro Theotónio Pereira donosił swemu rządowi 27 maja 1940 roku: „Hiszpania niewątpliwie nadal nienawidzi państw sojuszniczych. [...] Niemieckie zwycięstwa są przyjmowane z radością”. Pereira zapewniał, że niemal wszyscy Hiszpanie pragną zwycięstwa Niemców i żałują tylko, że nędzny stan ich państwa nie pozwala im opowiedzieć się natychmiast po stronie Rzeszy: „Nie uważają, że ta wojna jest haniebna, ale wiedzą, że ich sytuacja nie pozwala im w niej uczestniczyć”. Franco zamierzał włączyć się do walki, z tym jednak zastrzeżeniem, że Niemcy zaakceptują jego twarde warunki. „Hiszpania nie może wkroczyć do wojny por gusto [dla zabawy]” – powiedział Hitlerowi podczas

spotkania w Hendaye, na granicy francusko-hiszpańskiej, w październiku 1940 roku. Tajny protokół hiszpańskoniemieckiego porozumienia, podpisany ostatecznie w listopadzie, zakładał gotowość Hiszpanii do członkostwa w pakcie trójstronnym państw Osi. „Wypełniając swe sojusznicze zobowiązania, Hiszpania przystąpi do trwającej obecnie wojny państw Osi przeciwko Wielkiej Brytanii, jeśli zapewnią jej one wsparcie militarne, niezbędne do rozpoczęcia przygotowań. [...] Niemcy udzielą Hiszpanii pomocy gospodarczej, dostarczając jej żywność i surowce”. Madryckie Ministerstwo Gospodarki sporządziło imponującą listę zakupów: 400 tysięcy ton paliw płynnych, 500 tysięcy ton węgla, 200 tysięcy ton zboża, 100 tysięcy ton bawełny i ogromne ilości nawozów sztucznych. Militarni planiści generała Franco przewidywali możliwość zajęcia Portugalii i Gibraltaru. Ale w późniejszym okresie stosunki z Niemcami uległy ochłodzeniu. Hiszpański dyktator był oburzony, kiedy Hitler odmówił mu odstąpienia francuskich kolonii na terenie Afryki (po części dlatego, że nadal miał nadzieję na przekształcenie okupowanej Francji w swego aktywnego sojusznika). Mussolini natomiast zdecydowanie sprzeciwiał się udziałowi Hiszpanii w wojnie, ponieważ rywalizował z generałem Franco o prawa do tych samych francuskich kolonii, a poza tym pragnął nieograniczonej osobistej hegemonii na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Hitler z kolei dysponował własną listą życzeń: chciał zamienić niektóre kolonie Franco (Hiszpańską Gwineę Równikową, Fernando Po i jedną z Wysp Kanaryjskich) w niemieckie bazy zamorskie. Najbardziej sporny punkt negocjacji wynikał z tego, że hiszpański przywódca, podobnie jak Mussolini, nie chciał wpuścić do swego kraju wielkich sił niemieckich. Podziwiał Hitlera i żywił absurdalne urojenia, że Führer stworzy nowy europejski system polityczny, w którym Hiszpania, tak długo poniżana i lekceważona, odzyska należne jej miejsce. Ale nie zamierzał pozwolić na to, by jego kraj stał się hitlerowskim państwem lenniczym. Kluczowym celem strategicznym Hitlera było zajęcie Gibraltaru. Nie bardzo wierząc w zdolność armii hiszpańskiej do realizacji tego zadania, przygotował plany dla Wehrmachtu. Ale dla generała Franco – według słów historyka Stanleya Payne’a – „przeprowadzenie tej operacji przez wojska hiszpańskie było sprawą honoru i obowiązkiem, wynikającym z narodowych interesów”. Doszło więc do impasu: Niemcy nie chcieli dostarczyć Hiszpanii broni i zasobów umożliwiających jej próbę ataku na Gibraltar, a Franco nie zgadzał się na przemarsz Wehrmachtu przez swój kraj w celu podjęcia takiego ataku. Franco wiedział, że jego rodacy nie zechcą ponosić ofiar związanych z nową wojną. Hiszpańscy generałowie też byli jej przeciwni, między innymi dlatego że Brytyjczycy, pragnąc zachować trwałą neutralność Hiszpanii, potajemnie płacili im ogromne łapówki, których łączna wartość sięgnęła 13 milionów dolarów. Jak długo Wielka Brytania pozostawała niepokonana, Royal Navy mogła przeprowadzić blokadę Hiszpanii, czego efektem byłyby katastrofalne dla niej następstwa gospodarcze – brytyjska potęga morska miała zatem ważny, choć niewidoczny wpływ na przebieg wydarzeń. Sukcesy Anglików w Libii i Abisynii jeszcze wyraźniej uświadomiły generałowi Franco, że nie powinien pochopnie zobowiązywać się do udziału w walce. Stało się to w momencie, w którym Hitler był gotów skierować w kierunku Gibraltaru swe czołgi i armie. 7 grudnia 1940 roku szef Abwehry admirał Wilhelm Canaris spotkał się w Madrycie z hiszpańskim dyktatorem, by poprosić go o zgodę na wkroczenie niemieckich wojsk do jego kraju w ciągu najbliższego miesiąca. Franco odmówił. Canaris depeszował do Berlina 10 grudnia, donosząc Hitlerowi, że Hiszpania nie wykona żadnego ruchu, dopóki czuje się zagrożona przez brytyjską marynarkę wojenną. Hitler stracił cierpliwość, a operacja „Felix”, czyli atak na Gibraltar, została odroczona. W lutym 1941 roku uwaga Führera zwróciła się nieodwołalnie na wschód – wszystkie dywizje były mu potrzebne do planowanego najazdu na Związek Sowiecki. Jego zainteresowanie Gibraltarem przygasło, a wraz z nim gotowość Niemiec do zapłacenia wysokiej ceny za udział Hiszpanii w wojnie. Madryt pozostawał jeszcze przez dwa lata aktywnym przyjacielem Osi, a do wyraźnej zmiany kursu doprowadziła dopiero udana inwazja państw sprzymierzonych na Afrykę Północną. Włoskie samoloty bombardujące Gibraltar tankowały paliwo na hiszpańskich lotniskach, ważne surowce, między innymi wolfram, nadal płynęły z Hiszpanii do Niemiec, w kraju roiło się od hitlerowskich dyplomatów i szpiegów, którzy korzystali z wszystkich udogodnień, by torpedować wojenny wysiłek aliantów. Franco wysłał tak zwaną Błękitną Dywizję na rosyjski front, a samoloty zwiadowcze

i rozpoznania meteorologicznego Luftwaffe startowały z hiszpańskich baz aż do 1945 roku. Ale Hiszpania pozostawała oficjalnie państwem neutralnym. Gibraltar nie został zdobyty, więc brama do Morza Śródziemnego była nadal otwarta dla alianckich okrętów. Gdyby Franco przystąpił do wojny, nieuchronny upadek Gibraltaru skazałby na pożarcie Maltę. Utrzymanie Bliskiego Wschodu stałoby się dla Brytyjczyków o wiele trudniejsze, a może niemożliwe. Byłoby to bolesnym ciosem dla ich prestiżu i wiary we własne siły, Churchill zaś mógłby nie przetrwać 1941 roku na stanowisku premiera. Franco nie zasługiwał na wdzięczność sprzymierzonych, bo ostrożna hiszpańska dyplomacja była podyktowana troską o własne interesy, a on sam wstrzymywał się z przystąpieniem do wojny, ponieważ przeceniał swą wartość dla Osi. Skutki tej postawy były jednak korzystne zarówno dla Wielkiej Brytanii, jak i dla Hiszpanii. Rommel, który zdobył wojenną sławę podczas kampanii francuskiej, przybył do Afryki 12 lutego 1941 roku. Jego żołnierze, rozgrzani zwycięstwem w Europie, byli w znakomitych nastrojach i uważali swą misję za romantyczną przygodę. „Wszyscy mieliśmy po dwadzieścia jeden lat i byliśmy szaleni – pisał oficer piechoty Ralph Ringer. – Szaleni, bo ochotniczo zgłosiliśmy się do udziału w kampanii afrykańskiej i nie rozmawialiśmy o niczym innym przez wiele tygodni [...] tropikalne drzewa, palmy, bryza morska, tubylcy, oazy i hełmy tropikalne. Odrobina wojny, ale przecież ona musiała być zwycięska. Skakaliśmy z radości jak wariaci i ściskaliśmy się serdecznie; naprawdę jedziemy do Afryki!”. Porucznik armii włoskiej Piero Ostellino pisał z zachwytem do żony 3 marca: „Tutaj wszystko idzie dobrze, a odzyskanie zajętej przez wroga Cyrenajki jest kwestią dni albo nawet godzin. Pospiesznie dążymy na front dla chwały Patria [Ojczyzny]. Powinnaś być dumna i ofiarować swe cierpienia sprawie, za którą z entuzjazmem i zapałem walczy twój mąż”. Trzy dni później dodawał: „Morale jest bardzo wysokie; wspólnie z naszymi walecznymi sprzymierzeńcami jesteśmy gotowi dokonać wielkich rzeczy [...]. Nasza sprawa jest święta, a Bóg jest z nami”.

Generał Erwin Rommel w Cyrenajce, 1941 rok Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Rommel rozpoczął swą pierwszą libijską ofensywę przeciwko Brytyjczykom 24 marca i bez trudu zajął miejscowość El Agheila, leżącą nad Wielką Syrtą. Angielskie czołgi zatrzymały Afrika Korps pod Mersa Brega,

ale ich wątłe siły, dowodzone teraz przez generała Philipa Neame’a, musiały się wycofać. 4 kwietnia Rommel zaatakował ponownie. Zagroził liniom zaopatrzenia generała Neame’a i zmusił go do kolejnego odwrotu; liczne brytyjskie czołgi zostały unieruchomione przez awarie, a Niemcy bez większych trudności parli w kierunku Tobruku. Obronę portu zostawiono w rękach australijskiego garnizonu, podczas gdy główne siły brytyjskie wycofały się za granicę z Egiptem, niemal dokładnie na pozycje, z których rozpoczęły swą grudniową ofensywę. Wavell wpoił Neame’owi przekonanie, że unikanie strat w ludziach jest ważniejsze niż utrzymywanie pozycji, ale niewtajemniczeni w te wyższe cele żołnierze byli zaskoczeni swą szaloną ucieczką. Kanonier Len Tutt tak opisywał akcję, podczas której jego bateria ponaddziesięciokilogramowych dział przez kilka godzin dawała odpór czołgom, ale po zapadnięciu zmroku otrzymała nagle rozkaz odwrotu: „Wyglądało na to, że coś się zaczyna psuć. Podjęliśmy akcję na trochę dalszym odcinku drogi, ale zaledwie oceniliśmy pozycje, ponownie kazano nam się wycofać. Mieliśmy wrażenie, że nikt nie panuje nad ogólną sytuacją. Zbyt wiele jednostek przemieszczało się jednocześnie, a ten błąd przyczyniał się do narastania paniki. Widzieliśmy jej niebezpieczne objawy, na przykład ludzi, którzy opuszczali unieruchomioną ciężarówkę i biegli do innego pojazdu, choć być może wystarczyło zajrzeć na kilka sekund pod maskę, by ją naprawić. Inni porzucali swoje środki transportu z powodu braku benzyny, choć obok nich przejeżdżały trzytonowe cysterny, pełne paliwa”. Walki toczyły się ze zmiennym szczęściem, a przełęcz Halfaja i fort Capuzzo przechodziły kilka razy z rąk do rąk, by pod koniec maja stać się łupem Niemców i Włochów. Piero Ostellino pisał 13 maja z okolic Tobruku: „Posunęliśmy się daleko naprzód. Upały są znośne, a mnie dopisuje zdrowie; jestem brązowy jak salami, częściowo od słońca, ale również dlatego że jesteśmy pokryci piaskiem, który przylega do skóry i wraz z potem tworzy warstwę błota. Mamy dość wody, ale kwadrans po umyciu się wyglądamy tak samo jak przedtem”. Wkrótce potem, dowiedziawszy się o wkroczeniu wojsk Osi do Grecji, pisał: „Wczoraj dostałem list z Albanii, od wuja Ottavia, który opisał mi odniesione tam przez nich wielkie zwycięstwo. Niedługo pójdziemy ich śladem i wyrzucimy Anglików ze wszystkich terenów”. Choć Australijczycy utrzymali Tobruk, a Afrika Korps minął go i pognał w stronę Egiptu, Rommel miał wyraźną przewagę strategiczną. Tymczasem po drugiej stronie Morza Śródziemnego Brytyjczycy ponieśli kolejną serię katastrofalnych klęsk. 2. TRAGEDIA GRECKA Walka o Bałkany zaczęła się od czarnej komedii, której sprawcą był Mussolini. Po małostkowych targach dotyczących podboju Jugosławii 28 października 1940 roku rzucił swe stusześćdziesięciodwutysięczne siły stacjonujące w Albanii przeciwko Grecji. Marszałek Graziani, który przebywał w Afryce Północnej, dowiedział się o tym z wiadomości nadawanych przez Radio Rzym. Nawet Hitler nie znał zamiarów Mussoliniego. Duce był tak oburzony wkroczeniem jednostek Wehrmachtu do Rumunii, którą uważał za część swojej sfery wpływów, bez konsultacji z Rzymem, że postanowił się na nich odegrać i postawić ich w Grecji przed faktem dokonanym. Pretekstem do wojny stało się rzekome wspieranie przez Grecję angielskich operacji w rejonie Morza Śródziemnego. Nikt się nie spodziewał, że małe, siedmiomilionowe państwo może stawić poważny opór – szczególnie że greckie linie obronne zostały przygotowane wzdłuż granicy z Bułgarią, a nie Albanią. Brytyjczycy byli zobowiązani przez traktat do wystąpienia w obronie rządu ateńskiego, ale początkowo zaoferowali mu tylko nieznaczną ilość broni i samolotów. Mussolini oznajmił swoim oficerom: „Jeśli ktokolwiek będzie się sprzeciwiał rozprawie z Grekami, wyrzeknę się przynależności do narodu włoskiego”. Jego minister spraw zagranicznych Ciano, który przejawiał niekiedy skłonność do polityki ugodowej, popierał tę inwazję, licząc na łatwe zdobycze. Był przekonany, że Ateny skapitulują po serii symbolicznych bombardowań, i starał się zapewnić właśnie taki wynik wojny, przeznaczając miliony lirów na łapówki dla greckich polityków i generałów. Wciąż nie wiadomo, czy pieniądze te wypłacono, czy też zostały skradzione przez faszystowskich pośredników. Ale sprawy nie układały się po myśli Rzymu. Grecy, oburzeni zatopieniem przez włoski okręt podwodny

„Delfino” ich krążownika „Elli” prawie cztery tygodnie przed wypowiedzeniem wojny przez Mussoliniego, zareagowali na agresję zdecydowanym oporem. Na ścianach pojawiły się napisy: „Śmierć zjadaczom spaghetti, którzy zatopili nasz «Elli»”. Choć kraj był żałośnie biedny, zmobilizowano 209 tysięcy żołnierzy oraz 125 tysięcy koni i mułów. Grecki dyktator generał Joanis Metaksas, którego rządy dzieliły dotąd społeczeństwo na dwa wrogie obozy, gdy doszło do zaostrzenia stosunków z Włochami, napisał w swym dzienniku: „Teraz wszyscy są za mną”. Wieśniak Ahmet Tsapounis wysłał do niego telegram: „Nie mając pieniędzy, którymi mógłbym wesprzeć wysiłek wojenny narodu, oddaję zamiast nich moje pole w Variko [...] które ma trzy hektary. Proszę pokornie, by zechciał pan je przyjąć”. Na Cyprze, gdzie Grecy stanowili większość ludności, opinia publiczna sprzyjała dotąd Osi, ponieważ uważano, że zwycięstwo nazistów wyzwoli wyspę od brytyjskich rządów kolonialnych. Ale teraz pewien cypryjski patriota zanotował: „Największym pragnieniem była klęska armii, które wkroczyły na grecką ziemię, a dopiero drugim z kolei «owoc zwycięstwa», czyli obiecana przez Churchilla wolność”. Ku powszechnemu zdumieniu grecka armia nie tylko odparła włoską inwazję, ale w listopadzie jej siły wdarły się głęboko na terytorium Albanii. Włoski generał Ubaldo Soddu, od 1940 roku dowódca sił włoskich w Albanii, zaproponował, by poprosić Greków o rozejm. W Atenach Maris Markoyianni słyszał, jak mały grecki chłopiec pyta: „Skoro pobiliśmy Włochów, to co zrobimy z Mussolinim?”. Hitler był rozwścieczony niepowodzeniem greckiej awantury Mussoliniego. Od początku sprzeciwiał się atakowi na ten kraj i dawał to szczególnie wyraźnie do zrozumienia po listopadowych wyborach w Stanach Zjednoczonych – obawiał się bowiem, że nowa agresja państw Osi może zwiększyć szanse Roosevelta. Nakłaniał Mussoliniego, by ten przed atakiem na kontynentalną Grecję zajął Kretę, co miało uniemożliwić interwencję Brytyjczyków. W liście z Wiednia z datą 20 listopada wyraził niezadowolenie z nieudolności Włochów. W odpowiedzi na jego zarzuty Duce winy za swe porażki upatrywał w złej pogodzie i zadeklarowanej przez Bułgarów neutralności – co pozwoliło Grekom na przerzucenie znacznych sił na zachód – oraz w postawie miejscowych Albańczyków, którzy odmówili wspierania działań Osi. Poinformował Hitlera, że przygotowuje się do wysłania na front trzydziestu dywizji, „które całkowicie zniszczą Grecję”. Ci, którzy uważali go za tyrana mniej brutalnego niż niemiecki Führer, byli wstrząśnięci dyrektywą, jaką wysłał do marszałka Pietra Badoglia, swego szefa sztabu: „Wszystkie [greckie] ośrodki miejskie, liczące powyżej 10 tysięcy mieszkańców, muszą być zniszczone i zrównane z ziemią. Jest to mój wyraźny rozkaz”. Mussolini jednak nie zrealizował swoich zamierzeń. W ciągu najbliższych miesięcy obie armie – grecka i włoska – utknęły w albańskich górach, w których panowała najsurowsza od pięćdziesięciu lat zima. Sierżant Diamantis Stafilakas, pochodzący z Chios, zapisał w swym dzienniku pod datą 18 stycznia 1941 roku: „Drzwi naszej ziemianki nie otwierają się z powodu śniegu. Porywisty wiatr nawiewa na nie całe tumany. Dziś znowu pada deszcz. Jesteśmy przemoknięci. Nie możemy zapalić ogniska, bo dusi nas dym. Spędzamy noce w straszliwej niewygodzie, więc od czasu do czasu wstaję i wychodzę na dwór, żeby się przejść. Próbowałem zbudować nową ziemiankę, ale udało mi się wkopać tylko na dwadzieścia centymetrów, a potem znowu zaczął sypać śnieg, więc dałem sobie spokój”. Tysiące żołnierzy cierpiały z powodu odmrożeń. Spiros Triantafillos był załamany, kiedy musiał porzucić swego ukochanego konia, który ugrzązł w zaspie śnieżnej. „Wygłodzony, przemoknięty do kości, wymęczony ciągłym ruchem po skalistym terenie, musiał tam zostać. Opróżniłem moje sakwy, żeby w ślad za innymi pójść na nogach, a potem pogłaskałem go po grzbiecie i pocałowałem. Choć to zwierzę, był moim towarzyszem broni. Razem patrzyliśmy wiele razy w oczy śmierci, przeżyliśmy niezapomniane dni i noce. Widziałem, jak na mnie patrzył, kiedy odchodziłem. Przyjaciele, cóż to było za spojrzenie! Było w nim tyle bólu i smutku. Chciałem się rozpłakać, ale łzy nie płynęły. Wojna nie zostawia czasu na takie sprawy. Myślałem przez chwilę, czy go nie zastrzelić, ale nie potrafiłem się do tego zmusić. Zostawiłem go tam, a on patrzył za mną, dopóki nie zniknąłem za skałą”. Doprowadzony do ostateczności Hitler zignorował protesty Mussoliniego, który twierdził, że jest w stanie

pokonać Greków własnymi siłami. 13 grudnia Führer wydał dyrektywę numer 20 w sprawie operacji „Marita”: „W świetle niepokojącej sytuacji w Albanii podwójnie ważne jest udaremnienie wysiłków Anglików, którzy chcą stworzyć, za osłoną bałkańskiego frontu, bazę lotniczą, która może zagrozić Włochom [...] a także rumuńskim polom naftowym”. Po osadzeniu 4 września 1940 roku generała Iona Antonescu na fotelu premiera Rumunii cały kraj i jego ważne rezerwy ropy naftowej znalazły się pod kontrolą Niemców. Większość Rumunów uważała Trzecią Rzeszę za nieuniknionego sojusznika, ponieważ ich kraj był zagrożony przez terytorialne ambicje Związku Sowieckiego. W styczniu startujące z sycylijskich baz samoloty Luftwaffe zaczęły atakować angielskie jednostki pływające po Morzu Śródziemnym. Generał Metaksas zmarł nagle 29 stycznia. W marcu Bułgaria uległa dyplomatycznej presji ze strony Niemiec i przystąpiła do Osi. To samo zrobiła Jugosławia, choć pałacowy zamach stanu w Belgradzie doprowadził tam na krótko do powstania probrytyjskiego rządu. Morale Włochów uległo pogorszeniu, kiedy dotarła do nich brutalna prawda, że ich przywódca poniósł upokarzającą porażkę, a jego państwo musiało uznać niemiecką hegemonię w rejonie Morza Śródziemnego. Mieszkający w Mediolanie policyjny konfident pisał: „Wielu, bardzo wielu defetystów postrzega Włochy jako niemiecki protektorat i dochodzi do wniosku, że skoro wytrzymaliśmy trzy wojny, straciliśmy poważną część potencjału naszej marynarki wojennej, poświęciliśmy nasze surowce i rezerwy złota [...] a jedynym osiągnięciem jest utrata naszej politycznej, ekonomicznej i militarnej niezależności, to nie mamy powodu do dumy z prowadzonej przez nas polityki”. Warunki bytowe Włochów pogorszyły się jeszcze bardziej w ciągu zimy z powodu wzrostu cen. Oficjalny przydział makaronu i ryżu został obniżony do 2 kilogramów na osobę miesięcznie, podczas gdy przeciętny włoski robotnik zjadał 400 gramów dziennie. Tradycyjnie kruchy entuzjazm włoskiej opinii publicznej wobec wojny nigdy już nie odrodził się po katastrofalnym załamaniu wywołanym przez porażki z lat 1940 i 1941. Od tej pory większość włoskich żołnierzy, marynarzy, lotników i cywilów uważała się za nieszczęśliwych więźniów, przykutych łańcuchami do kół rydwanu Hitlera. W dniu 6 kwietnia trzydzieści trzy niemieckie dywizje, w tym sześć pancernych, wkroczyły do Jugosławii, bez trudu pokonując opór jej armii. Naloty bombowe Luftwaffe na stolicę tego państwa pozbawiły życia siedemnaście tysięcy jej mieszkańców, którzy – jak dowodzi ta przerażająca liczba ofiar – nie byli przygotowani na swój los. Sześć dni później najeźdźcy wkroczyli do miasta, a 17 kwietnia Jugosławia skapitulowała. Pięćdziesięciosześciotysięczny brytyjski korpus ekspedycyjny, złożony głównie z Australijczyków i Nowozelandczyków, zaczął lądować w Grecji na początku marca i zajmował pozycje w północno-wschodniej części kraju. Stanowisko Churchilla, który uparcie twierdził, że oddziały z terenu imperium muszą być podporządkowane brytyjskim dowódcom, wywołało poważne i zrozumiałe oburzenie szefów państw posiadających status dominium, zamieszkanych przez białą ludność. Kanadyjskie, australijskie i nowozelandzkie oddziały mogły być w teorii przemieszczane tylko za zgodą rządów tych państw. Ale w latach 1940–1941, zanim ministrowie dominiów stanowczo zaprotestowali przeciwko naruszaniu ich konstytucyjnych praw, często starano się o taką aprobatę dopiero po fakcie. Australijski premier Robert Menzies 24 lutego 1941 roku wziął udział w posiedzeniu Gabinetu Wojennego, na którym podjęto decyzję o wysłaniu armii do Grecji. Przed premierami innych państw zatajono jednak opinie i obawy operujących w tym regionie dowódców, a nawet własnych najwyższych rangą oficerów. Urzędujący w Auckland rząd dowiedział się o wysłaniu nowozelandzkich żołnierzy do Grecji dopiero w grudniu 1940 roku, kiedy przebywali oni już tam od kilku tygodni. Podczas najbardziej ryzykownej operacji sojuszniczej w całej kampanii rozgrywanej w rejonie Morza Śródziemnego główny ciężar walk nie spadł na barki sił brytyjskich, lecz na żołnierzy z Australii i Nowej Zelandii dowodzonych przez brytyjskiego dowódcę sił ekspedycyjnych generała Henry’ego Maitlanda Wilsona. Australijscy politycy byli oburzeni. Żołnierze tego korpusu cenili sobie jednak interesujące przeżycia. Nowozelandczycy jechali na pierwsze w życiu pole walki. Podobnie jak większość młodych ludzi, którzy znaleźliby się w takiej sytuacji, lekceważyli potencjalne zagrożenia i z podnieceniem oczekiwali na egzotyczne przygody. Bombardier Morry Cullen

z zachwytem opisywał swej rodzinie wzniosłe uczucia, jakich doznał na Morzu Śródziemnym: „Nigdy nie widziałem tak pięknych odcieni błękitu, od jasnej niebieskości po najgłębszy, niemal czarny granat, a morze było gładkie jak stół”. Szeregowiec Victor Ball tak pisał w swym dzienniku o Atenach: „Najładniejsze miejsce, jakie dotąd oglądaliśmy, a ludzie bardzo przyjaźni. Widziałem Akropol, ruiny starych Aten [...]. Dzielnica burdeli jest tu o wiele czystsza niż w Kairze. Bardzo się upiliśmy, ale trafiliśmy na kwaterę bez przeszkód”. Porucznik Dan Davin wspominał później: „Wszyscy byliśmy młodymi okazami zdrowia [...]. Ludzi, którzy przez całe życie byli karmieni dobrym mięsem, cechuje coś w rodzaju naturalnej odwagi”. Żołnierze z dominiów podchodzili do swych pierwszych przeżyć wojennych z wiarą w siebie i z entuzjazmem, które – w znacznym stopniu – zachowali w obliczu ciężkiej próby, jaka ich czekała. Niektórzy oficerowie byli bardziej cyniczni: generał sir Thomas Blamey, dowodzący korpusem australijskim niechlujny stary drań, który według jednego z własnych oficerów sztabowych był „tchórzem, a nie dowódcą”, 26 marca spędził cały dzień na poszukiwaniu w południowej Grecji plaż, z których można by się w razie potrzeby ewakuować. Niemcy napadli na Grecję 6 kwietnia 1941 roku, w tym samym dniu, w którym zaatakowali Jugosławię. W ramach usprawiedliwienia powołali się na obecność Brytyjczyków. „W związku z tym Rząd Rzeszy nakazał swym siłom zbrojnym wyparcie brytyjskich wojsk z greckiej ziemi. Jakikolwiek opór będzie bezwzględnie zdławiony [...]. Podkreśla się, że armia niemiecka nie wkracza tam jako nieprzyjaciel greckiego narodu, a naród niemiecki nie chce walczyć z Grekami [...]. Uderzenie, które Niemcy są zmuszeni zadać na greckiej ziemi, jest skierowane przeciwko Wielkiej Brytanii”. Brytyjskie oddziały były za małe i rozrzucone na zbyt dużej przestrzeni, by powstrzymać agresorów. Jeśli Niemcy napotykali opór – a niektóre niewielkie placówki broniły swych pozycji z wielką determinacją – po prostu wycofywali się i próbowali znaleźć lukę w innym miejscu. Nowozelandczyk Victor Ball opisał pierwszy etap tego, co miało się stać długim, bolesnym odwrotem: „Przez całą drogę towarzyszyły nam wybuchy pocisków; nie było miejsca, w którym nie bylibyśmy narażeni na ostrzał artyleryjski. Stojący obok mnie kolega został trafiony w szyję i zginął na miejscu. Kilku innych poraniły odpryski kamieni. Pojedyncze samoloty nadlatywały kolejno, by rzucać bomby i ostrzeliwać nas z karabinów maszynowych. Teraz wiem, jaką frustrację wywołuje poczucie bezsilności”. Jego rodak Russell Brickell zanotował swe przeżycia podczas bombardowania nurkowego: „Jest to dziwne uczucie – leżysz na brzuchu w okopie lub rowie, słuchając wycia nadlatującej bomby [...]. Kiedy uderza w ziemię, następuje sekunda ciszy, a potem ziemia tryska w górę, uderzając w twoją twarz; rozlega się głośny huk wybuchu, a w powietrzu gwiżdżą odłamki”. Wojska niemieckie wkrótce zaczęły się wdzierać przez bramę monastyrską, leżącą na granicy Jugosławii, i zagrażać tyłom greckich pozycji w Albanii. W obliczu taktycznej i liczebnej przewagi Niemców bezradne wobec ataków z powietrza siły sojusznicze wycofywały się coraz bardziej chaotycznie na południe. Australijski lekarz wojskowy opisywał „dający się słyszeć przez całą noc tupot ludzkich i zwierzęcych nóg”. Odwrót Greków zmienił się w paniczną ucieczkę. We wszystkich osadach leżących na trasie natarcia Niemców dochodziło do przerażających scen. Kiedy kolumna włoskich jeńców maszerujących pod eskortą przez miasteczko znalazła się nagle pod ogniem artylerii i moździerzy, kilkudziesięciu z nich padło ofiarą pocisków. Jakaś stara kobieta, która sama straciła na terenie Albanii syna imieniem Stathi, zaczęła na ten widok szlochać. Właściciel tamtejszej kawiarni zabronił jej przelewania łez za Włochów, mówiąc: „To oni zabili twojego syna”. Zignorowała jego słowa i podbiegła do poszarpanego przez szrapnel żołnierza, który leżał, wołając: „Matko, chleba!”. Usiłowała przemyć jego rany szmatką zanurzoną w raki, nadal szlochając i szepcąc do niego: „Nie płacz, Stathi. Tak, jestem twoją matką. Nie płacz. Mam nie tylko chleb, lecz także mleko”. Armia grecka wyczerpała swe siły, stawiając czoło Włochom w miesiącach zimowych, teraz brakowało jej transportu umożliwiającego wykonywanie szybkich manewrów. Niemcy bezlitośnie wykorzystywali swoją dominację w powietrzu, szczególnie przydatną w kraju o niewielkiej liczbie dróg. „Dziś po południu po raz pierwszy zobaczyliśmy w akcji wielkie szwabskie Luftwaffe – pisał kapitan australijskiej armii Charles Chrystal. – Nadleciało sto dziewięćdziesiąt bombowców i zrzucało bomby [...] dopóki nie został kamień na

kamieniu. Lecieli w zwartym szyku [...] a my otwieraliśmy usta ze zdumienia, bo ich ilość była oszałamiająca”. Choć Australijczycy i Nowozelandczycy przeprowadzili kilka odważnych akcji odwrotowych, 28 kwietnia rozpoczęły się pierwsze masowe ewakuacje – z Rafiny i Porto Rafti. Kiedy Niemcy rozszerzyli działania na Peloponez, Royal Navy wywiozła oddziały sojusznicze z Nauplii i Kalamaty.

Umundurowani cywile, którzy nie zdobyli jeszcze żołnierskiego doświadczenia, byli wstrząśnięci rozmiarami zniszczeń wywołanych przez wojnę. Liczni Australijczycy i Nowozelandczycy, którzy przeżyli odwrót z Grecji, najlepiej zapamiętali olbrzymie cmentarzyska uszkodzonych i porzuconych pojazdów, dział, magazynów,

dalmierzy, radiostacji – na poboczach dróg Peloponezu zalegał prawie nieużywany sprzęt o wartości wielu milionów funtów. Żołnierze wchodzący na pokład okrętów Royal Navy otrzymywali rozkaz porzucenia broni – szczególnie moździerzy i karabinów maszynowych – którą z determinacją zachowali przy sobie podczas odwrotu. (Ta polityka miała poważne konsekwencje w kilka tygodni później, podczas obrony Krety). Większość uciekinierów odczuwała wstyd, zostawiając samym sobie mieszkańców Grecji, którzy mimo klęski traktowali ich serdecznie. Pod koniec kwietnia Grecja była już w rękach Niemców. Brytyjczycy ewakuowali około 43 tysięcy żołnierzy Wavella, zostawiając za sobą cały transport i ciężki sprzęt oraz 11 tysięcy ludzi, którzy zostali jeńcami wojennymi. Premier Grecji Aleksandros Korizis popełnił samobójstwo. Greccy żołnierze stopniowo schodzili ze wzgórz, często porzucając broń. „W pewnym momencie – pisał jeden z naocznych świadków tych wydarzeń – ujrzałem jakiegoś kapitana, który wszedł na pagórek i przemówił do tysięcy zebranych wokół niego ludzi. Zawołał: «Żołnierze, nasz kraj przegrał niestety tę wojnę!». Słuchacze odpowiedzieli upiornymi, perwersyjnymi okrzykami: «Zito!» [Hurra! Niech żyje!], «Zito!», mając na myśli: «Ale my żyjemy!»”. Owszem żyli, ale była to słaba i krótkotrwała pociecha dla kraju, który miał wiele wycierpieć pod hitlerowską okupacją. Pewien grecki generał powiedział do Georgiosa Tzannetakisa, oficera sił lotniczych: „George, nad naszym krajem zapada czarna noc”. 27 kwietnia niemiecki oficer Georg von Stumme rozmawiał w stolicy z greckim arcybiskupem Ieronymosem. „Zaczął od stwierdzenia, że zawsze chciał odwiedzić Ateny, o których tak wiele uczył się w szkole i Akademii Wojennej. W tym momencie arcybiskup przerwał mu, mówiąc: «Istotnie, przed wojną Niemcy miały w Grecji wielu przyjaciół, do których i ja należałem»”. Teraz ta epoka dobiegła końca. Pewien Grek napisał: „Stumme dowiedział się, że może spotkać w Grecji kilku Quislingów, ale nie znajdzie tu przyjaciół”. Trzy tygodnie później, 20 maja, Niemcy przeprowadzili spadochronowy desant na Kretę. Brytyjscy i nowozelandzcy obrońcy wyspy, rozlokowani na jej północnym brzegu, walczyli zaciekle pierwszego dnia, zadając napastnikom poważne straty. Ale 21 maja Niemcy zajęli lotnisko w Maleme, umożliwiając sobie przerzut sił drugiego uderzenia. Brytyjskie kontrataki zostały odparte, a w ciągu następnych sześciu dni spadochroniarze stopniowo wypierali siły obronne, uwalniając swe jednostki odizolowane w Retimno i Heraklionie. Brytyjczycy musieli się cofnąć. „Wszyscy byli wyczerpani [...] a do tego czasu morale bardzo podupadło – stwierdził Ian Stewart, oficer medyczny batalionu. – Nie można powiedzieć, żeby była to szczególnie przyjemna podróż [...]. Szliśmy powoli przez wysokie góry, przeważnie nocami, słysząc tylko brzęk manierek i potykając się czasem o tych, którzy upadli. Chyba największe wrażenie zrobiła na mnie rosa na kwiatach [...] aromaty Krety są niezapomniane”. Inny oficer zauważył: „To była podróż, która ukazała najlepsze chrześcijańskie aspekty ludzkiej natury, ale również najgorszy, odrażający egoizm”. Generał Bernard Freyberg, Nowozelandczyk dowodzący obroną wyspy, doszedł do wniosku, że jedyną opcją jest ewakuacja. Do 30 maja, kiedy Royal Navy musiała przerwać akcję ratunkową, wywieziono z Krety 15 tysięcy żołnierzy. Przy czym 11 370 dostało się do niewoli, a 1742 zginęło. Nowozelandczyk, który był wśród tych, co zostali na wyspie i musieli się poddać, zanotował: „Wszędzie panował śmiertelny spokój. Można byłoby usłyszeć spadającą szpilkę. Wszyscy, którzy zachowali przytomność, byli pogrążeni w myślach. Od czasu do czasu rozlegał się pojedynczy wystrzał – jakiś nieszczęśnik odbierał sobie życie. Później dotarły do mnie pierwsze słowa po niemiecku: Alle man raus, schnell, schnell. Uniosłem wzrok i ujrzałem żołnierza, który stał z karabinem gotowym do strzału. Zostaliśmy pognani z powrotem do Chanii jak stado owiec”. Admirał Cunningham stracił na Krecie trzy krążowniki i sześć niszczycieli, które zatopili Niemcy, uszkadzając także siedemnaście innych jednostek. Były to największe straty, jakie Royal Navy poniosła podczas pojedynczej operacji tej wojny. W walkach o wyspę zginęło ponad sześć tysięcy Niemców, a Hitler uznał tę cenę za bardzo wysoką i już nigdy więcej nie podejmował wielkich operacji desantowych. Niemcy pokonali jednak liczniejszą armię sprzymierzonych, która co więcej, dysponowała systemem Ultra, a ten pozwalał na odszyfrowywanie nieprzyjacielskich depesz – odnieśli więc zwycięstwo nad armią znającą niemieckie zamiary, plany

i harmonogramy działań. Freyberg jako dowódca obrony Krety ponosił znaczną część odpowiedzialności za klęskę, ale jego zadanie utrudniały brak transportu niezbędnego dla przerzucania oddziałów i poważne niedobory w sprzęcie radiowym. Kiedy zaczęła się bitwa, nie wiedział dokładnie, co się dzieje, i nie mógł przekazywać rozkazów. Luftwaffe, która panowała w powietrzu, nie natrafiając na poważny opór, pozbawiła życia wielu ludzi i zatopiła liczne jednostki Royal Navy, co miało katastrofalny wpływ na morale żołnierzy. Choć kilka sojuszniczych – głównie nowozelandzkich – jednostek wykazało się odwagą, Niemcy mieli nad obrońcami wyspy przewagę w wyszkoleniu i taktyce, byli też bardziej zdeterminowani i mieli lepsze przywództwo na wszystkich szczeblach dowodzenia.

Marszałek Walther von Brauchitsch (z buławą) podczas zwiedzania Akropolu, maj 1941 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Hitler odniósłby znacznie większe korzyści strategiczne, gdyby wysłał swych spadochroniarzy na Maltę, którą zapewne udałoby się im zdobyć. Okupacja Krety, której ludność była zdecydowanie wrogo usposobiona do najeźdźców, nie przyniosła mu większych profitów. Gdyby Freyberg zdołał ją obronić, Royal Navy miałaby ogromne trudności z jej zaopatrywaniem, gdyż nieprzyjaciel uzyskał ogromną przewagę w powietrzu. Po upadku Grecji ten niewielki przyczółek stracił dla Brytyjczyków na znaczeniu – nie dysponowali wystarczającą liczbą samolotów, by skutecznie wspierać kampanię północnoafrykańską, więc nie mogliby wykorzystać Krety jako bazy lotniczej do operacji ofensywnych. W gruncie rzeczy jej utrata była dla nich korzystna. Ale te pozytywne aspekty zaistniałej sytuacji nie były w czerwcu 1941 roku oczywiste ani dla świata, ani dla Brytyjczyków. Pełniący służbę w kraju Len England pisał 29 maja: „Myślę [...] że nasze społeczeństwo p o r a z p i e r w s z y zaczęło się liczyć z możliwością klęski. Powszechny sposób myślenia wygląda następująco: «Za każdym razem, kiedy stajemy oko w oko z Niemcami, zostajemy wyparci. Przegrywamy nawet na morzu, na którym podobno mieliśmy panować». Przekonanie o nieomylności Niemców szybko znajduje podatny grunt”. Churchill buńczucznie ogłosił, że Wielka Brytania jest zdecydowana utrzymać Kretę, ale tamtejszy garnizon został pobity przez mniejsze siły wroga. A choć premier deklarował przez kilka następnych lat swój entuzjazm dla koncepcji odtworzenia bałkańskiego frontu i wciągnięcia Turcji do wojny z Niemcami, koncepcja ta nie wyszła poza sferę fantazji. Bałkany – z wielką dla siebie szkodą – zostały w całości wcielone do imperium Osi. Włochy początkowo wzięły na siebie odpowiedzialność za okupację tego regionu i skierowały tam półmilionową armię, która w końcu poniosła cięższe straty niż w Afryce Północnej. A Niemcy odkryli z czasem, że Grecja i Jugosławia są dla nich wyłącznie ciężkim brzemieniem. Ale wszystko to miało nastąpić później – na razie panowało czarne lato 1941 roku. 3. BURZE PIASKOWE Wiosną 1941 roku Brytyjczycy osiągnęli dwa skromne sukcesy, które częściowo zrównoważyły ich wygnanie z Bałkanów. Choć Irak został niepodległym państwem już w 1932 roku, Brytyjczycy, chcąc chronić swoje interesy naftowe, zachowali tam na mocy traktatu pewne przywileje i prawo do posiadania baz. Od chwili wybuchu wojny rywalizujące z sobą frakcje w Bagdadzie walczyły o władzę i spierały się o celowość poparcia Osi. W kwietniu 1941 roku, po wojskowym zamachu stanu, premierem państwa został prohitlerowski nacjonalista Rashid Ali. Zachwycony sukcesami Hitlera, zapomniał, że Berlin jest daleko, i uchylił prawa Brytyjczyków do przemieszczania swych wojsk, po czym zaczął oblegać bazę RAF-u w Habbaniji. Samoloty transportowe Luftwaffe, latające wahadłowo między Irakiem a Syrią, dostarczały bagdadzkiemu rządowi potrzebne mu środki, a urzędujące w Damaszku francuskie władze, podległe rządowi Vichy, zapewniały Niemcom eskortę myśliwców i sprzedawały im niektóre surowce. Wavell, który miał główną kwaterę w Kairze, nie chciał kierować części swych wojsk do Iraku, ale w wyniku nalegań Churchilla interwencyjna jednostka Armii Indii wylądowała w Basrze i ruszyła w głąb lądu, gdzie przyłączył się do niej półtoratysięczny oddział żołnierzy Legionu Arabskiego z Transjordanii. Armia iracka nie stawiła skutecznego oporu, więc w ciągu miesiąca Habbanija została uwolniona od oblężenia i doszło do podpisania zawieszenia broni. W Bagdadzie utworzono probrytyjski rząd, który po pewnym czasie został nakłoniony do wypowiedzenia wojny państwom Osi. Ingerencje Vichy w sprawy Iraku i rosnące zaangażowanie Niemiec w Syrii przekonały Churchilla, że Anglia nie może ryzykować faszystowskiej dominacji w obszarze Lewantu. Kazał Wavellowi oddelegować inne siły operacyjne i zająć Syrię, rządzoną od 1920 roku przez Francję jako „terytorium mandatowe”, w którego skład wchodził również Liban. Churchill i jego wojskowi doradcy mieli nadzieję, że obrońcy tego kraju, którzy tak pod względem liczebności, jak i uzbrojenia nie dorównywali siłom brytyjskim, stawią jedynie symboliczny opór.

Tymczasem w czerwcu 1941 roku siły Vichy walczyły z wielką determinacją. Ich postępowanie unaoczniło jeszcze wyraźniej linie podziałów i konfliktów, które pojawiły się wśród Francuzów od momentu kapitulacji w 1941 roku i miały przetrwać aż do wyzwolenia tego kraju spod niemieckiej okupacji. We wrześniu 1940 roku, podczas podjętej przez Brytyjczyków i zwolenników de Gaulle’a nieudanej próby zdobycia Dakaru zarządzanego przez ludzi Vichy, okręt podwodny „Beveziers” storpedował brytyjski pancernik „Resolution”, który został poważnie uszkodzony. Churchill oburzył Francuzów, uparcie żądając odznaczenia orderem DSO („za zaszczytną służbę”) komandora Bobby’ego Bristowe’a, który na czele grupki ochotników podpłynął szalupą do znajdującego się w rękach marynarki Vichy nowego pancernika „Richelieu” i przyczepił pod wodą do jego kadłuba cztery bomby głębinowe. W odwecie za Dakar lotnictwo Vichy zbombardowało Gibraltar. W dniu 24 października w trakcie spotkania Hitlera z marszałkiem Pétainem w Montoire-sur-le-Loir doszło do groteskowej wymiany zdań. Führer oznajmił: „Jestem dumny, że mogę uścisnąć rękę Francuza, który nie jest odpowiedzialny za tę wojnę”. Jego słowa nie zostały przetłumaczone, a Pétain sądził, że zadano mu uprzejme pytanie dotyczące przebiegu podróży. Podziękował więc: Bien, bien, je vous remercie . Nawet jeśli słowa marszałka zabrzmiały tak służalczo w wyniku nieporozumienia, polityka i propaganda jego rządu miały charakter zdecydowanie antybrytyjski. Dowódca internowanej w Aleksadrii eskadry francuskiej admirał René Godfroy, który uparcie odrzucał awanse Royal Navy i nie chciał przyłączyć się do walki przeciwko Niemcom, pisał 26 czerwca 1940 roku do naczelnego dowódcy wojsk rejonu Morza Śródziemnego: „Dla nas, Francuzów, prawda wygląda tak, że we Francji nadal istnieje popierany przez parlament rząd, który został powołany na nieokupowanym terytorium, i w konsekwencji nie może być uznany za nielegalny czy rozwiązany. Stworzenie gdzie indziej innego rządu i popieranie tego rządu byłoby w oczywisty sposób rebelią”. Francuzi przebywający w różnych miejscach opowiadali się po jednej lub drugiej stronie konfliktu i demonstrowali zdecydowaną wrogość wobec tych, którzy dokonali innego wyboru. Podczas głosowania przeprowadzonego na pokładzie francuskiego podwodnego stawiacza min „Rubis” za przejściem na stronę Brytyjczyków opowiedziało się czterdziestu członków czterdziestodwuosobowej załogi. W listopadzie 1940 roku tysiąc siedmiuset francuskich oficerów i szeregowych marynarzy skorzystało z przyznanego im przez Anglików prawa do repatriacji. Ich nowi niemieccy przyjaciele zgotowali im niezbyt życzliwe powitanie, torpedując u wybrzeży Francji wiozący ich do kraju statek szpitalny, oznakowany flagami Czerwonego Krzyża. Czterystu jego pasażerów utonęło, ale komandor Paul Martin, który przeżył, okazał się nieskory do zmiany zdania i napisał do pewnego starszego rangą oficera stacjonującego w Tulonie: „Polityka Churchilla budzi we mnie obawy przed demagogiczną katastrofą. Myślący Anglicy boją się przyszłości, o której decydują demokraci, międzynarodowi finansiści i Żydzi. Nie da się zaprzeczyć, że podjęta przez Francuzów próba zmiany istniejącego stanu rzeczy budzi zazdrość”. Choć jego pogląd można uznać za skrajny, antysemityzm był głęboko zakorzeniony w mentalności Francuzów. Urzędy i służby porządku publicznego rządu Vichy aresztowały Żydów i ludzi noszących Krzyż Lotaryński – symbol Wolnej Francji – niemal tak samo gorliwie jak Niemcy. „Mój Boże, co mi robi ten kraj? – pisała w czerwcu 1941 roku ze swego niezbyt bezpiecznego francuskiego schronienia żydowska autorka Irène Némirovsky, która zginęła później w Auschwitz. – Ponieważ mnie odrzuca, oceńmy go bez emocji, patrzmy, jak traci swój honor i swe życie”. Aż do czerwca 1944 roku tylko niewielka mniejszość Francuzów brała udział w ruchu oporu, który budził wrogość znacznie większej liczby mieszkańców kraju. Po wyzwoleniu służba u boku de Gaulle’a stała się powodem dumy, ale w czasie okupacji wielu Francuzów uważało jego zwolenników za awanturniczych zdrajców i często donosili na nich organom Vichy lub Niemcom. W dniu 8 czerwca 1941 roku oddziały Australijczyków, Brytyjczyków oraz Wolnych Francuzów wkroczyły do Syrii i Libanu. Brytyjscy komandosi, którzy wylądowali na wybrzeżu, natrafili na zacięty opór u ujścia rzeki Litani i ponieśli ciężkie straty: 45 zabitych, w tym dowódca, i 75 rannych. Dwa francuskie wielkie niszczyciele ostrzelały brytyjskie pozycje, a potem skierowały swój ogień na angielską flotyllę niszczycieli, poważnie uszkadzając jedną jednostkę. Bombowce Vichy przyłączyły się do ataku na okręty wojenne, a eskortujące je

myśliwce zestrzeliły trzy hurricane’y. Wzięty do niewoli francuski podoficer powiedział wyzywającym tonem do korespondenta wojennego Alana Mooreheada: „Myśleliście, że jesteśmy zieloni, prawda? Myśleliście, że nikt we Francji nie umie walczyć. Że jesteśmy tacy jak Włosi. Więc pokazaliśmy wam, jak wygląda prawda”. Służba w szeregach żołnierzy Wolnej Francji, która oznaczała rozstanie z krajem, domem i rodziną (a w przypadku Francuzów, także pogodzenie się ze statusem renegata w oczach własnych rodaków), z pewnością wymagała odwagi. Ale przecież Polacy umieli dokonać właściwego wyboru. Dlaczego Francuzi stawiali opór siłom sojuszniczym, zwalczającym Niemców, którzy ich podbili i okupowali? Wojenne losy Francji były źródłem głębokiej goryczy, która wymagała wskazania kozłów ofiarnych. Wielu Francuzów uważało, że Anglicy zdradzili ich w czerwcu 1940 roku. Antybrytyjskie postawy nasiliły się jeszcze bardziej po zatopieniu przez Royal Navy francuskich okrętów wojennych w Al-Marsa al-Kabir. Nienawiść do siebie samych budziła gniew, który nakładał się na istniejącą od stuleci niechęć do „perfidnego Albionu” i na żal do Churchilla, który walczył nadal, choć Pétain ugiął się przed wrogiem. Francuzi nie znosili swych niemieckich okupantów, ale darzyli podobnymi uczuciami mieszkających za kanałem La Manche Anglików. Szczególną nienawiścią pałali do nich francuscy zawodowi żołnierze, służący na lądzie, morzu i w powietrzu. „Francja wcale nie chce zostać wyzwolona – powiedział w wywiadzie dla «New York Timesa» były premier rządu Vichy i czołowy kolaborant Pierre Laval. – Chce sama rozstrzygać o swym losie, współpracując z Niemcami”. Liczni rodacy podzielali jego zdanie, ruch oporu stał się we Francji znaczącą siłą dopiero w 1944 roku i wniósł marginalny wkład w walkę o wolność w porównaniu z partyzantami z Rosji czy Jugosławii. Tylko nieliczni francuscy obrońcy Syrii w 1941 roku uważali zabijanie angielskich, hinduskich i australijskich napastników za coś niemoralnego. Wkraczający do Syrii brytyjscy żołnierze znaleźli na ścianach opuszczonej twierdzy napis: „Poczekajcie, brudne angielskie dranie, aż tu przyjdą Niemcy. My uciekamy teraz, a wy zrobicie wkrótce to samo”. Kiedy wojska sojusznicze zbliżały się do Damaszku, strzelający do nich snajperzy Vichy ciężko ranili jednego z idących w kolumnie starszych rangą oficerów Wolnej Francji. 16 czerwca samoloty bombowo-torpedowe lotnictwa floty brytyjskiej zatopiły niedaleko Bejrutu wielki niszczyciel „Chevalier Paul”, a po storpedowaniu jednego z okrętów podwodnych Vichy straciło życie pięćdziesięciu pięciu członków jego załogi. Natomiast 19 czerwca pod Mezze silne kontrataki oddziałów Vichy, wspieranych przez jednostki pancerne, zmusiły do kapitulacji dwa bataliony Hindusów i jednostkę Królewskich Fizylierów. Brytyjskie gesty, zaczerpnięte z tradycyjnego żołnierskiego savoir-vivre’u, i próby podjęcia rokowań zostały potraktowane w pogardliwy sposób. Eskadra hurricane’ów, które miały rozkaz zaatakowania francuskiego lotniska, przeleciała nad nim po raz pierwszy bardzo nisko, nie otwierając ognia, ponieważ piloci dostrzegli obok francuskich samolotów lotników, którzy podejmowali swoje przyjaciółki aperitifami. Miało to dla nich fatalne konsekwencje, bo podczas drugiego przelotu ciężki ogień naziemnej obrony przeciwlotniczej uszkodził kilka hurricane’ów, w tym maszynę Roalda Dahla, który zdobył później sławę jako pisarz. Francuzi sprowadzili lotnicze posiłki ze swych północnoafrykańskich kolonii. W rzymskich ruinach Palmyry jednostka Legii Cudzoziemskiej zatrzymała na dziewięć dni brytyjskie natarcie ze wschodu, choć niektórzy służący w niej Hiszpanie uznali, że konflikt ideologiczny nie pozwala im na dalszą walkę i złożyli broń. Zanim wysoki komisarz rządu Vichy generał Henri Dentz pogodził się z tym, co było nieuniknione, i podpisał 14 lipca, po pięciu tygodniach walk, zawieszenie broni, ponad tysiąc jego żołnierzy straciło życie. Straty sprzymierzonych były trochę niższe, ale na polu walki zginęło 416 Australijczyków. Vichy opiewało heroiczne wyczyny asa francuskiego lotnictwa Pierre’a Le Gloana, który zestrzelił podczas tej kampanii siedem samolotów RAF-u. Anglicy byli zaszokowani siłą oporu, a także bezwzględnością czy niekiedy brutalnością, z jaką traktowano sojuszniczych jeńców wojennych. Roald Dahl napisał później: „Ja w każdym razie nigdy nie wybaczyłem Francuzom z Vichy bezsensownego przelewu krwi, do którego doszło z ich powodu”. Dentz, z czystej złośliwości, wysłał sześćdziesięciu trzech wziętych do niewoli brytyjskich oficerów do Grecji, skąd mieli oni trafić do obozów na terenie Niemiec, choć trwały już negocjacje dotyczące zawieszenia

broni. Zostali oni odwiezieni z powrotem dopiero wtedy, kiedy Brytyjczycy zagrozili, że ani Dentz, ani jego starsi rangą oficerowie nie otrzymają prawa do repatriacji. Potem 32 032 żołnierzy Vichy i wojsk kolonialnych oraz ich dowódców wybrało powrót drogą morską do okupowanej Francji, a 5668 przeszło na służbę w siłach de Gaulle’a. Generał Georges Catroux, skazany in absentia na śmierć przez reżim Pétaina za popieranie de Gaulle’a, został pełnomocnikiem Wolnych Francuzów na obszar Lewantu. Syryjczycy bez entuzjazmu przyjęli rządy Francuzów, bez względu na ich orientację polityczną, ale cały region był teraz zabezpieczony przed dominacją Niemców. Stanowczość Churchilla, mocno kontrastująca z ostrożnością jego generałów, okazała się słuszna, choć nieudolność, z jaką prowadzono tę kampanię, nie wystawiała najlepszego świadectwa militarnym kompetencjom Brytyjczyków. Operacja syryjska zakończyła się sukcesem strategicznym, a zabezpieczenie brytyjskiej flanki na Bliskim Wschodzie okazało się ważniejsze niż utrata Krety. Ale prześladowani i stale zagrożeni utratą życia mieszkańcy Europy, słysząc o ostatnich niepowodzeniach i klęskach sojuszników, nie znaleźli w niej wielu powodów do radości. Wspomniany już Mihaił Sebastian napisał w Bukareszcie 1 czerwca 1941 roku: „Jak długo Anglia się nie poddaje, jest nadzieja”. Ponieważ jednak siły powietrzne Osi kontrolowały teraz większość obszarów leżących w basenie Morza Śródziemnego, prestiż brytyjskich sił zbrojnych mocno podupadł, a miało być jeszcze gorzej. W dniu 15 czerwca 1941 roku Wavell, zachęcony dostawą czołgów, które zostały w bardzo ryzykowny sposób przetransportowane z Anglii przez Morze Śródziemne, rozpoczął nową ofensywę – operację „Battleaxe”. Załamała się ona już po dwóch dniach, gdyż 88-milimetrowe działa Rommla naraziły atakujących na utratę wielu czołgów. To niepowodzenie ściągnęło na naczelnego dowódcę wojsk sojuszniczych na Bliskim Wschodzie groźbę utraty stanowiska. Wavella zastąpił generał sir Claude Auchinleck, który z kolei mianował Alana Cunninghama, zwycięzcę z Abisynii, dowódcą nowo powstałej 8. Armii, walczącej na pustyni. Ku rozpaczy Churchilla nowy dowódca nie podjął w ciągu następnych pięciu miesięcy żadnych poważnych operacji. Armia brytyjska brała udział w drobnych akcjach, prowadzonych między innymi na obszarze Afryki Północnej, ale najgłośniejsze wydarzenie – obrona oblężonego Tobruku – była dziełem Australijczyków[10]. Następna ofensywa pustynna – „Crusader” – rozpoczęła się 18 listopada. Cunningham dysponował znacznie większymi siłami niż Rommel, który nie od razu prawidłowo ocenił wagę i charakter brytyjskiego ataku. Ósma Armia przełamała po ciężkich walkach oblężenie Tobruku. Kontrataki Rommla nie przyniosły spodziewanego rezultatu, więc musiał się wycofać, straciwszy 38 tysięcy niemieckich i włoskich żołnierzy oraz 300 czołgów. (Straty Cunninghama wyniosły – odpowiednio – 18 tysięcy i 278). W ciągu ostatnich dni 1941 roku armia Osi znalazła się z powrotem w El Agheili, czyli mniej więcej o tysiąc kilometrów od najdalszego punktu, do którego dotarła w Egipcie. Brytyjczycy sądzili przez jakiś czas, że odwrócili losy pustynnej wojny, a Churchill był zachwycony jednym z nielicznych sukcesów. Większość żołnierzy Osi uważała jednak, że sytuacja może łatwo ulec zmianie. Porucznik Piero Ostellino napisał 7 grudnia: „Mogę zabrać się do tego listu tylko teraz, bo potem nie pozwolą mi na to Brytyjczycy. Byliśmy okrążeni przez dwie i pół doby, nieprzyjaciel był stukrotnie silniejszy niż my i miał artylerię, która naprawdę zasypywała nas pociskami. Ale trzymaliśmy się, dopóki nie nadeszły posiłki, a potem zmusiliśmy wrogów do ucieczki. Wzięliśmy jeńców i zdobyliśmy opancerzone pojazdy. Oczywiście ponieśliśmy też bolesne straty. Proszę, żebyście się nie martwili, jeśli nie piszę teraz często – poczta nie może funkcjonować codziennie”. Pustynna wojna toczyła się według określonego szablonu. Niemcy mieli przynajmniej marginalną przewagę w powietrzu, gdyż większość najlepszych samolotów RAF-u pozostała w Anglii. Piloci wojsk sojuszniczych musieli zatem stawiać czoło Messerschmittom Bf 109 Luftwaffe, zasiadając za sterami znacznie gorszych tomahawków, kittyhawków i hurricane’ów. Brytyjczycy ustępowali też swoim wrogom w dziedzinie technik współdziałania ziemia–powietrze i nie umieli wykorzystywać samolotów w taki sposób, by zastępowały one artylerię. Mieli liczebną przewagę w ludziach i uzbrojeniu, ale tę korzystną okoliczność neutralizowała ich słabość w dziedzinie dowodzenia, taktyki i sprzętu. Niemieckie czołgi były lepsze. Usterki mechaniczne

w sprzęcie aliantów powodowały unieruchomienie na polu bitwy większej ilości sprzętu niż poczynania nieprzyjaciela, brytyjski system napraw funkcjonował fatalnie, a kanistry z benzyną często okazywały się nieszczelne. Armia Cunninghama nie dorównywała sprawności Afrika Korps w dziedzinie współdziałania czołgów, armat przeciwpancernych i piechoty. Angielskie jednostki pancerne raz po raz wystawiały się na ogień, atakując bez wsparcia piechoty, i były niszczone. W operacji „Crusader” 7. Brygada Pancerna straciła 113 ze swych 141 czołgów. „Możemy się uczyć od Niemców – pisał australijski żołnierz John Butler podczas oblężenia Tobruku. – Ich bataliony są jednostkami kompletnymi: mają działa przeciwpancerne, czołgi, warsztaty polowe, broń przeciwlotniczą i artylerię. Jeśli my potrzebujemy wsparcia z powietrza, musimy o tym uprzedzać na czterdzieści osiem godzin wcześniej. Jest to groteskowa sytuacja. Czujemy się jak ktoś, kto musi pisać list do straży pożarnej, kiedy jego dom stoi w ogniu”. Instytucjonalna słabość brytyjskiej armii znajdowała swe odbicie w tym, że na każdym szczeblu dowodzenia roiło się od ludzi pozbawionych energii, wyobraźni i umiejętności elastycznego reagowania. Większość kierowanych na pustynię jednostek była źle dowodzona i wyszkolona. „W 1941 i na początku 1942 roku morale armii brytyjskiej [...] było bardzo niskie – pisał jeden z jej oficerów porucznik Michael Kerr. – Poziom wyszkolenia piechoty był naprawdę okropny. Żołnierze nie mogli zrozumieć, czego się od nich wymaga i o co w tym wszystkim chodzi”. Skala północnoafrykańskich operacji była niewielka w porównaniu z rozmiarami decydującej o losach wojny konfrontacji, do której doszło w Związku Sowieckim. W 1941 i na początku 1942 roku Brytyjczycy rzadko rzucali więcej niż sześć dywizji przeciwko trzem formacjom niemieckim i pięciu włoskim. Ale poczynania 8. Armii w Afryce budziły znaczne zainteresowanie w Wielkiej Brytanii, gdyż był to jedyny rejon działań, w którym brytyjscy żołnierze walczyli z Niemcami. Rommel był podziwiany przez obie walczące strony za fantazję, odwagę i zdolności przywódcze. Mniej mówiło się o tym, że zaniedbywał całkowicie logistykę, która w Afryce Północnej miała zawsze decydujące znaczenie. Brytyjczycy postanowili uważać dowódcę Afrika Korps za „dobrego Niemca”, choć pozostał on fanatycznym zwolennikiem Hitlera aż do momentu, gdy stało się jasne, że Niemcy przegrywają wojnę. Sojusznicy, dzięki przełamaniu kodów Osi, wyraźnie dominowali nad przeciwnikiem w dziedzinie wywiadu, ale w latach 1941–1942 Rommel był doskonale poinformowany o planowanych przez Brytyjczyków operacjach, gdyż przechwytywał codzienne raporty amerykańskiego attaché wojskowego w Kairze pułkownika Bonnera Fellersa. Nazywał je pieszczotliwie swoimi „małymi Fellersami” i zyskiwał dzięki nim cenną przewagę, dopóki Fellers nie został odwołany do Waszyngtonu, co nastąpiło w lipcu 1942 roku. Na polu walki zasadniczą rolę odgrywała jednak instytucjonalna wyższość niemieckiej armii. Przyczyniła się ona w większym stopniu do sukcesów Rommla i umocnienia jego pozycji, niżby wynikało z relacji ówczesnych brytyjskich mediów i z krążących do dziś legend. Walki na wielkich przestrzeniach Libii, gdzie obie armie musiały pokonywać ogromne przestrzenie, czy to w natarciu, czy w odwrocie, sprzyjały powstawaniu romantycznych mitów. Liczne anegdoty, często cytowane w ówczesnej angielskiej prasie, opisywały humanitarny sposób traktowania jeńców przez żołnierzy Afrika Korps i zawierane od czasu do czasu lokalne zawieszenia broni, umożliwiające ewakuację rannych. „Zbliżaliśmy się do stanowiska nieprzyjaciela – zanotował szeregowiec armii australijskiej Butler podczas oblężenia Tobruku – i miałem właśnie wyciągnąć zawleczkę granatu, kiedy usłyszałem głos: «Poczekaj, kangurze, mamy tu dwóch waszych rannych». [...] Ci Australijczycy powiedzieli nam, że zostali postrzeleni przez Niemców, którzy następnie, ryzykując życie, zebrali ich z pola walki, opatrzyli ich rany, podali im kawę i posłali po sanitariuszy. Dzięki Bogu, istnieje jeszcze rycerskość wobec nieprzyjaciół”. Inny żołnierz opisał przerwę w działaniach bojowych wywołaną przez konieczność ewakuacji rannych: „Żołnierze obu armii stali bezczynnie pod zdumionym słońcem. Całkowity bezruch był nabrzmiały napięciem [...]. W porównaniu z szaleństwem, jakie panowało w nocy, wydawało się to zupełnie niewiarygodne [...]. Miałem wrażenie, że dwaj rycerze przerwali walkę i unieśli przyłbice, ukazując na chwilę swoje ludzkie twarze”. Pewien Australijczyk napisał po nieudanym ataku Niemców: „Siedzieliśmy na przedpiersiu, machając do nich rękami, śpiewając i wznosząc okrzyki: «Heil

Hitler!», «Co byś powiedział na kufel piwa, kolego?», «Spróbujcie jeszcze raz wieczorem!». Inne uwagi były mniej pochlebne”. Sierżant Sam Bradshaw, poszukujący resztek swego batalionu pośród czołgów pod koniec katastrofalnej operacji „Crusader”, ujrzał na piaszczystej drodze kulejącego nieprzyjacielskiego żołnierza. „Zatrzymałem się obok niego i zawołałem: «Czy jesteś Włochem?», a on, wyraźnie zirytowany tą sugestią, odpowiedział bardzo dobrą angielszczyzną: «Nie, nie jestem żadnym cholernym Włochem, jestem Niemcem». Był ranny, więc podwiozłem go moim czołgiem i dałem mu trochę wody. A on poczęstował mnie papierosem Capstan, mówiąc: «Przechwyciliśmy jedną z waszych kolumn zaopatrzenia». Kiedy ujrzeliśmy w odległości około kilometra kilka niemieckich samochodów pancernych, zsunął się z mojego czołgu i kuśtykając, ruszył w ich stronę. Mój strzelec zaczął obracać działo w jego kierunku, ale ja zawołałem przez interkom: «Nie strzelaj, pozwól mu odejść!». Wtedy odwrócił się, zasalutował i zawołał drwiącym tonem: «Do zobaczenia w Londynie!», a ja odkrzyknąłem: «Prędzej w Berlinie!»”. Ale ten „cywilizowany” sposób prowadzenia wojny miał też ujemne strony. Oddziały sojusznicze, które uznawały swoje pozycje za beznadziejne, sądziły, że kapitulacja niczym im nie grozi i nie przynosi wstydu, więc wywieszały białą flagę, zamiast walczyć do końca lub skazywać się na wędrówkę po pustyni i być może śmierć z pragnienia. Brytyjscy dowódcy i ich przełożeni w Londynie byli coraz bardziej zaniepokojeni przesadnie rycerskim duchem kampanii, skłaniającym niekiedy żołnierzy do przedwczesnego składania broni. Ósma Armia była niezwykłym zbiorowiskiem przedstawicieli wielu narodowości. Jej dywizję nowozelandzką – później korpus – uważano za formację wybitną, odzwierciedlającą wszystkie przymioty tego narodu, a przede wszystkim stanowczość i wiarę we własne możliwości. Wysoko ocenione zostały również dwie dywizje australijskie, szczególnie po legendarnej obronie Tobruku. Pewien niemiecki oficer zawołał z gniewem do jeńca wojennego: „Jesteś Australijczykiem, więc po co przejechałeś taki kawał drogi, żeby walczyć o sprawę tych cholernych brudnych Anglików?”. Korespondent wojenny Alan Moorehead opisał „ludzi z doków Sydney i hodowli owiec z Riveriny, którzy wydawali się wzorcami męskiego zahartowania. Mieli ostre rysy twarzy i nosili wielkie buty. Z ich kieszeni wystawały rewolwery, a oni trzymali karabiny w wielkich bezkształtnych dłoniach, mówili bardzo głośno i zawsze byli uśmiechnięci”. Znani z lekceważenia dyscypliny poza linią frontu i często nieudolnie dowodzeni, zasługiwali jednak na najwyższe oceny, zwłaszcza podczas operacji nocnych. „Australijczycy uważali się za najlepszych żołnierzy na świecie – pisał pewien brytyjski oficer. – I byli najlepsi”. Dodał, że ich jednostki spajał „duch koleżeństwa”, będący dla dobrych żołnierzy niemal zawsze silniejszym czynnikiem motywacyjnym niż jakakolwiek abstrakcyjna „sprawa”. Mniej jednoznaczne były opinie dotyczące południowoafrykańskiego kontyngentu armii Auchinlecka. Dywizja ta zachowywała się czasem wspaniale, a czasem nie zasługiwała na jedno słowo pochwały. To samo można powiedzieć o jednostkach pochodzących z Indii – oddziały Armii Indii wchodzące w skład wojsk brytyjskich prezentowały niekiedy wyjątkową odwagę i świetne wyszkolenie, ale ich wartość bojowa ulegała wahaniom. Anglicy słusznie cenili zdolności swych ukochanych Gurkhów, ale nie każdy żołnierz i nie każdy batalion były wzorem dla innych. Choć biali oficerowie wychwalali lojalność swych żołnierzy wobec brytyjskiego monarchy, Armia Indii była w gruncie rzeczy formacją złożoną z najemników. Jeśli chodzi o angielskie części składowe 8. Armii, to za ich elitę uchodziła 7. Dywizja Pancerna „Szczurów Pustyni”. Brytyjska artyleria budziła w Niemcach niezmienny respekt. Natomiast dawne pułki kawalerii, przesadzone niedawno z koni na czołgi, miały skłonność do popisywania się bezsensowną brawurą, przywodzącą ma myśl ich najgorsze tradycje. Aż do końca lata 1942 roku poczynania Brytyjczyków hamowała pewna istotna trudność: żołnierze liniowi 8. Armii nie mieli większego zaufania do swych wyższych rangą dowódców. Szczególnie kontyngenty kolonialne skłonne były wierzyć, że oficerowie sztabowi narażają, a czasem nawet składają ich życie w ofierze na ołtarzu realizacji niedowarzonych planów i niejasno określonych celów. Żołnierze skarżyli się często na wielki, uprzywilejowany „ogon” armii, korzystający z luksusów wygodnego życia w Egipcie, podczas gdy oni musieli stale znosić niewygody „na pustyni”. Pewien angielski artylerzysta pisał z goryczą: „Zdałem sobie sprawę, że na

każdego pocącego się w błocie i kurzu Pustyni Zachodniej żołnierza przypada dwudziestu nierobów spędzających czas w winiarniach, restauracjach, nocnych lokalach, burdelach i sportowych klubach Kairu oraz na torach wyścigów konnych”. Inny cyniczny żołnierz opisał ten stan rzeczy w piosence: Nigdy nie byliśmy na zachód od Geziry Ani na północ od Nilu, Nigdy nie zaszliśmy dalej niż pod piramidy I nie straciliśmy z oczu uśmiechu Sfinksa. Toczyliśmy naszą wojnę w barach Shepheard’s i Continental, Rezerwowaliśmy swe siły na obiadki w Jockey Clubie I zostaliśmy odznaczeni orderem Gwiazdy Afryki. Angielski premier podzielał oburzenie żołnierzy. Utrzymanie 8. Armii w kraju, który nie posiadał własnej infrastruktury przemysłowej, wymagało stworzenia skomplikowanego systemu zaopatrzeniowego. Ale Churchill zarzucał dowódcy armii, że oddelegowuje zbyt wielu ludzi do funkcji administracyjno-logistycznych, zamiast kierować ich na front. Żołnierze walczący na pustyni nie byli narażeni na tak dramatyczne przeżycia jak ci, którzy służyli w Rosji, Birmie czy na Pacyfiku, uciążliwy był jednak niedostatek wody. „Od pierwszych godzin rannych prześladują nas miliony much – pisał włoski oficer. – Piasek zawsze jakoś trafia do naszych ust, naszych włosów, naszych ubrań i nie można się w żaden sposób ochłodzić”. Oficer jednostki pancernej Piero Ostellino zanotował w sierpniu: „Nawet klimat zaczął robić wszystko, żebyśmy stracili nadzieję. Przez cały dzień dokucza nam piekielny upał, a w cieniu nie da się odpocząć, bo wieje tam stale duszący wiatr. Mamy wrażenie, że dolina zamieniła się w piec. Po ósmej wieczorem wiatr słabnie, ale [...] dusimy się”. Temperatura wewnątrz czołgów dochodziła często do czterdziestu lub pięćdziesięciu stopni Celsjusza. A po otwarciu klapy wdzierał się do nich piasek i kurz. Brytyjscy żołnierze dostawali codziennie litrowe racje wody i mogli pić herbatę parzoną w starych bańkach po benzynie na ogniskach, w których palono naftą zmieszaną z piaskiem. Jedli głównie konserwową wołowinę, suchary i owoce z puszek. Niemcy byli zachwyceni, kiedy udało się im przechwycić przeznaczony dla 8. Armii transport żywności, która bardziej smakowała im niż własna. Przede wszystkim ucieszył ich spory zapas papierosów. „Powoli [...] zamieniamy się w Tommies[11] – pisał z ironią Wolfgang Everth podczas jednej z ofensyw Rommla. – Mamy angielskie pojazdy, paliwa, racje żywnościowe i części garderoby. Moje śniadanie składało się dziś z dwóch puszek mleka, puszki ananasa, sucharów i cejlońskiej herbaty”. Żołnierze odkryli, że pustynia jest terenem bardzo zróżnicowanym, a poruszanie się po niej i prowadzenie operacji bojowych może być niebezpieczne. „Gładki żółty piasek, zachwycający dla początkujących, stanowił śmiertelne zagrożenie – pisał brytyjski oficer. – Trzeba było jeździć po nim szybko, ale po pewnym czasie ciężarówki i tak grzęzły po osie. Kamieniste podłoże było zazwyczaj lepsze, lecz niekiedy okazywało się tylko zwodniczą skorupą, pod którą leżał miękki piasek, niewidoczny z pewnej odległości dla niewprawnego oka. W niektórych miejscach pustynia była przez wiele mil gładka i twarda jak tor wyścigowy, w innych okazywała się zwodnicza i przypominała lepką melasę”. Obie strony były niekiedy zdezorientowane, gdyż nieprzyjaciel posługiwał się zdobycznymi środkami transportu. Brytyjscy żołnierze byli raz po raz nieprzyjemnie zaskakiwani przez nadjeżdżające angielskie pojazdy, a nawet czołgi, pełne Niemców. Włoska 25. Dywizja Piechoty „Bologna” przeżyła pewnego dnia chwilę paniki na widok stojącej w pobliżu kolumny angielskich ciężarówek, które – jak się okazało – przewoziły Niemców. Między ofensywami nastawały długie okresy nudy, szkolenia i przygotowań. „Głównym zajęciem żołnierzy w czasie wojny jest bezczynność, choć powinna ona mieć jakiś cel” – pisał angielski szeregowiec. Wszyscy nieustannie kopali rowy, zakładali pola minowe, patrolowali i organizowali zawody strzeleckie. Cierpieli

z powodu odparzeń, żółtaczki, dyzenterii. Obie strony przeklinały chamsiny i burze piaskowe, które ograniczały widoczność do kilku metrów i wciskały żółty pył do każdej szczeliny pojazdu, sprzętu i ludzkiego ciała. Włosi nazywali je ghibli. Piero Ostellino donosił rodzinie: „Pewnie myślicie, że to niemożliwe, aby droga z mesy do mojego namiotu, czyli pokonanie dwustu metrów, zajęło mi dwie i pół godziny, ale tak wygląda prawda. Nigdy nie widziałem tak ciemnej nocy; kiedy zatrzymywałem się na chwilę, by przetrzeć oczy, natychmiast traciłem orientację. Kiedy w końcu dotarłem do namiotu, odkryłem, że wszystko zasypane jest pięciocentymetrową warstwą piasku. A namiot zachowywał się tak, jakby zamierzał lada chwila odlecieć z wiatrem”. Podczas długich martwych okresów między bitwami żołnierze nie bardzo wiedzieli, czym zabić czas. Najważniejszym momentem w ciągu dnia było nadejście poczty. Niektórzy pisywali do domu codziennie, ponieważ nie mieli nic innego do roboty. Podtrzymywali w ten sposób więź ze swym poprzednim życiem, która stawała się z biegiem miesięcy, a potem lat, coraz cenniejsza. Żołnierze 8. Armii otrzymywali nieraz przepustki i mogli spędzić krótki czas w Kairze, ale szybko znienawidzili to miasto. Olivia Manning, która zyskała później sławę jako autorka Bałkańskiej trylogii, znalazła się tam jako uciekinierka z Grecji w kwietniu 1941 roku. „To poczucie nierealności było w jakiś sposób związane ze światłem [...]. Było zbyt białe. Spłaszczało wszystko. Odzierało wszystko z kolorów. Kładło się na wszystkim jak kurz [...] byliśmy zaskoczeni letnią bezbarwnością i nędznym wyglądem ujścia rzeki, a także obojętnością ludzi, którzy zdawali się nie dostrzegać tego fatalnego wyglądu. Przez kilka tygodni żyliśmy w szoku”. Olivia Manning, która przebywała poza Anglią od 1939 roku, obserwowała z ciekawością tłumy chodzących po ulicach brytyjskich żołnierzy. „Lśnili od potu, mieli wypłowiałe od słońca włosy i opalone na różowo twarze. Nie wyróżniali się wzrostem, a w każdym razie nie byli wysocy [...]. Ich znoszone, sprane, cienkie mundury marszczyły się od upału. Między ich łopatkami i pod pachami ciemniały plamy potu”. Oficerowie szukali ukojenia w modnych kairskich miejscach spotkań. „Nie mogę zapomnieć takich lokali jak Groppi’s w Kairze i Pastroudi’s w Aleksandrii – pisał jeden z nich. – Picie porannej kawy i jedzenie eklerów wśród pozłacanych luster i wszystkich rekwizytów kiczowatego bogactwa trąci cudowną dekadencją”. Ale niższe szarże znały tylko brudnawe kairskie bary i burdele, które w zatrważającym stopniu pogarszały stan zdrowotny żołnierzy 8. Armii. Dla żołnierzy Mussoliniego kampania północnoafrykańska była od początku koszmarem. Z trudem znosili typowe dla wojny niebezpieczeństwa, a w dodatku dokuczały im niedobory żywności, amunicji, pojazdów, lekarstw i aparatury medycznej oraz brak wiary w słuszność sprawy. Kierowca kolumny transportowej Vittorio Vallicella prowadził dziennik, który jest przygnębiającym zapisem całej serii niepowodzeń tej armii. Stwierdza w nim, że kampania jest beznadziejna „nie z powodu naszej nieudolności czy odwagi nieprzyjaciela, lecz dlatego że przeciwnik jest o wiele lepiej zorganizowany”. I dodaje z goryczą: „Jest to «wojna biedaków», narzucona nam przez faszystowski aparat władzy, wygodnie usadowiony w rzymskim Palazzo Venezia”. Vallicella twierdził, że podczas całego pobytu w Afryce widział tylko jeden włoski ambulans, i skarżył się gorzko na brak przywództwa na wszystkich szczeblach – poczynając od rzymskiej kwatery głównej aż po oficerów swej jednostki. „Ileż razy my, weterani, ratowaliśmy ich tyłki. Dywizje naszych sojuszników są znacznie bardziej agresywne i mobilne, mają nieporównywalnie większą siłę ognia oraz dowódców, którzy naprawdę dowodzą. Wielu naszych oficerów odsyła się do kraju jako chorych i rannych”. Włoskich żołnierzy oburzała dysproporcja między ich skromnymi racjami żywnościowymi – zupa, chleb, odrobina dżemu, czasem cytryna – a przydziałami dla oficerów, którzy raczyli się winem i podawanymi w mesie obiadami oraz wodą mineralną sprowadzaną samolotami z Włoch. Żołnierze cenili sobie rzadkie przebłyski troski o ich standard życia – takie jak wizyta dziewcząt z Czerwonego Krzyża, które dostarczały paczki przysłane przez życzliwych mieszkańców środkowych regionów ich kraju. „Po niemal dwudziestu miesiącach byliśmy zachwyceni widokiem tych czarujących kobiet przywożących przydatne dary”. Najlepszym źródłem niezłej żywności był dla nich jednak nieprzyjaciel. „Ci, którzy mieli szczęście wrócić żywi z nocnego patrolu, przynosili łupy wojenne: słoiki dżemu i owoców, paczki herbatników i herbaty, puszki z wołowiną, butelki z alkoholem, papierosy, cukier, kawę, koszule, spodnie, sportowe buty, ręczniki, papier

toaletowy, leki – między innymi aspirynę i chininę – mleko skondensowane, swetry z prawdziwej wełny, kompasy i wszystkie rodzaje sprzętu. Takich rzeczy nigdy nie było na listach naszych dostaw”. Kiedy Vallicella zachorował na malarię, modlił się, żeby była to jakaś poważniejsza choroba, wymagająca jego repatriacji do Włoch, ale czekał go zawód. Podczas gdy większość żołnierzy cieszyły listy z kraju, jego oburzały doniesienia od swej rodziny na temat niewiedzy tych, którzy pozostali we Włoszech, o „piekle, w jakim przebywamy”. Był na tyle nieostrożny, by wyrazić głośno opinię, że bez broni i racji żywnościowych nie da się walczyć, za co groził mu pluton egzekucyjny. Życie ocaliła mu dopiero interwencja dowodzącego jego oddziałem pułkownika. Wavell zaczynał wojnę na Bliskim Wschodzie, mając pod swymi rozkazami 80 tysięcy żołnierzy. Kiedy jego następca Auchinleck prowadził operację „Crusader”, dysponował na całym tym obszarze 750 tysiącami ludzi, z których większość pełniła służbę w garnizonach i oddziałach wsparcia lub wykonywała zadania logistyczne. Zepchnąwszy Rommla z powrotem do El Agheili, Brytyjczycy spodziewali się przerwy w działaniach bojowych i zaczęli wycofywać swe jednostki pancerne. Ale wojska Osi, które zdołały uniknąć zniszczenia, przegrupowały się zaskakująco szybko. Kiedy Piero Ostellino wyszedł cało z długiej i krwawej próby sił będącej następstwem operacji „Crusader”, pisał: „byłem przyjemnie zaskoczony, znajdując mój worek, który wbrew przypuszczeniom nie wpadł w ręce Anglików. Leżał na ciężarówce, której udało się wymknąć z nieprzyjacielskiego okrążenia. W końcu położyłem się do snu na moim polowym łóżku. Po dziesięciu dniach, w czasie których nie zdołałem nawet umyć rąk, byłem w okropnym stanie. Pozbyłem się już brudu i wszy; niektóre z nich nadal po mnie chodzą, ale powinienem poradzić sobie z nimi za pomocą nafty. Teraz, kiedy jestem czysty, czuję się jak nowo narodzony”. Większość żołnierzy Osi „odrodziła się” tak samo jak Ostellino. Ale 21 stycznia 1942 roku Rommel rozpoczął nową ofensywę, zadając Brytyjczykom druzgoczący cios z zaskoczenia. W ciągu trzech tygodni posunął się naprzód niemal o 500 kilometrów na wschód, potem zatrzymały go jednak znane już wcześniej problemy logistyczne. Neil Ritchie, dowodzący w tym okresie 8. Armią, przystąpił do tworzenia silnych pozycji obronnych, opartych na „skrzynkach” w sile brygady, chronionych przez miny i zasieki z drutu kolczastego. Chciał skłonić Rommla do atakowania tych pozycji i rozproszenia w ten sposób swych sił, a potem wykorzystać przewagę liczebną brytyjskich jednostek pancernych i uzyskać korzystną sytuację strategiczną. Jego gambit skończył się żałosnym niepowodzeniem, gdyż nie zadał sobie dość trudu, by przestudiować dorobek nieprzyjaciela w dziedzinie głębokiej penetracji i działań oskrzydlających. 26 maja, kiedy Rommel rozpoczął atak, „skrzynki” Ritchiego okazały się zbyt oddalone od siebie, by udzielać sobie wzajemnego wsparcia. Brygada Wolnych Francuzów zaciekle broniła najdalej wysuniętej na południe pozycji pod Bir Hacheim, ale po kilku dniach została zmuszona do odwrotu. Niemieckie jednostki pancerne po raz kolejny dowiodły swej manewrowej sprawności. „Nigdy nie udało się nam wystrzelić więcej niż dwa razy do żadnego nieprzyjacielskiego czołgu – potem zasłaniała go chmura pyłu, a Niemcy pozostawali poza naszym zasięgiem” – napisał sfrustrowany oficer brytyjskiej jednostki pancernej. Jego batalion otrzymał rozkaz natarcia. „Stawiam dziesięć do jednego, że nam się nie uda” – mruknął dowódca jednego z czołgów. Na twarzy swego ładowniczego, który wziął ślub kilka tygodni przed opuszczeniem Anglii, dostrzegł wyraz wstrętu. „Było mi go żal” – zanotował. Po chwili zaczęli strzelać. „Padały komendy: «Kierowca w lewo, stój! Działo w prawo! Celownik trzysta [...] ognia!»”. Jak zanotował dowódca czołgu, w ciągu kilku sekund od ich wystrzału „Rozległ się straszliwy huk. Poczułem dotkliwy ból w prawej nodze, usłyszałem jęki telegrafisty i wydałem rozkaz: «Kierowca, naprzód!». Nic się nie wydarzyło. Potem w jego żołądku eksplodował 88-milimetrowy pocisk [...]. W tym momencie wiedziałem tylko tyle, że silnik przestał działać, system łączności wewnętrznej nie funkcjonuje, z przewodów uchodzi powietrze, a z głębi czołgu buchają kłęby gryzącego dymu. Wszystko wydarzyło się w jednym momencie. Wyskoczyliśmy z czołgu i pobiegliśmy w kierunku innego. Był to czołg dowódcy batalionu, który zatrzymał się, by nas uratować. Mój celowniczy był już na czołgu, a telegrafista znikał we wnętrzu innego, ale ja mogłem tylko kuśtykać, bo uszkodzona noga uginała się pod moim ciężarem. Byłem przerażony, że odjadą beze mnie. Niemcy

strzelali do mnie, kiedy biegłem. Ziemia otworzyła się pod moimi stopami, a ja zachwiałem się, uderzony podmuchem, ale nie zostałem ranny. W końcu, wyczerpany i oszołomiony, rzuciłem się na czołg, który wywiózł mnie w bezpieczne miejsce. Celowniczy, który siedział obok mnie, uśmiechał się pogodnie, choć jego prawa ręka, od łokcia w dół, była strzaskana na kawałki. Przez krew przeświecały białe kości, a palce wisiały na strzępach skóry. Bardzo krwawił, więc podnieśliśmy klapę wieżyczki i dałem mu moją strzykawkę z morfiną. Potem rozmawialiśmy o powrocie do domu”. Kiedy po operacji w polowym szpitalu odzyskał przytomność, usłyszał huk padających w pobliżu bomb i straszliwy łomot dział przeciwlotniczych Tobruku. „Z powodu natłoku rannych podłoga była zastawiona noszami, w powietrzu unosił się odór środków znieczulających, a nieprzytomne ofiary umierały, krzycząc i jęcząc. Upał i duchota były nie do zniesienia. Na moją prawą nogę założono sięgający do biodra gips, a druga była pokryta zaschniętą krwią. Nie było prześcieradeł, a koce nieprzyjemnie drapały”. Podczas chaotycznych walk toczących się wokół „kotła” położonego w centralnym punkcie brytyjskich linii obie strony straciły wiele czołgów, ale 30 maja Niemcy osiągnęli decydującą przewagę. Brytyjczycy musieli cofnąć się na całym odcinku frontu. Oddziały południowoafrykańskie i hinduskie zostały na miejscu, by bronić Tobruku, a pozostała część 8. Armii wróciła na terytorium Egiptu. Rommel ominął Tobruk, lecz 20 czerwca zawrócił, zaatakował miasto od tyłu i szybko przełamał najsłabszą w tym miejscu obronę. Południowoafrykański dowódca generał Hendrik Klopper poddał się następnego ranka. O zmroku 21 czerwca opór obrońców wygasł. Wojska Osi wzięły ponad trzydzieści tysięcy jeńców. Tylko kilku jednostkom udało się uciec i dołączyć do 8. Armii. Vittorio Vallicella znalazł się w gronie pierwszych żołnierzy Osi, którzy dotarli do portu w Tobruku. „Byłem wstrząśnięty widokiem trzystu Senegalczyków [żołnierzy francuskich jednostek kolonialnych], którzy na widok naszej małej grupki zerwali się na nogi i unieśli ręce w geście kapitulacji – napisał. – To niezwykłe, że potraktowali w ten sposób źle uzbrojony oddział, nad którym mieli znaczną przewagę liczebną. Z zainteresowaniem, ale i szacunkiem, gapiliśmy się na tych biednych, czarnych żołnierzy, którzy służyli bogatej Anglii. Przybyli z tak daleka, by wziąć udział w wojnie, choć zapewne nawet nie wiedzą, za kogo i za co walczą”. Zwiedzający miasto Włosi byli zdumieni komfortem wyposażonych w prysznice angielskich kwater. Nad łóżkiem każdego oficera wisiała moskitiera, a zapasy żywności były imponujące. Z zachwytem odkryli wśród nich takie przysmaki, jak śliwki w puszkach i pudełka z czymś, co Vallicella wziął początkowo za suszoną trawę. Dopiero jego sierżant wyjaśnił mu, że jest to herbata, uchodząca w tych warunkach za prawdziwy rarytas. Rozstrzelano kilku Arabów plądrujących zwłoki, a paru żołnierzy zginęło, wchodząc na pola minowe. Niemcy szybko ustawili warty przy wszystkich brytyjskich magazynach żywności, co Włosi odebrali jako osobistą obrazę. „Nawet tu nasi sojusznicy chcą nad nami panować”. Zwycięstwo pod Tobrukiem podniosło na jakiś czas morale nie tylko Niemców, lecz także Włochów. „Mamy nadzieję, że ten koszmar dobiega końca – napisał Vallicella. – Wszyscy myślimy tylko o Aleksandrii, Kairze, Nilu, piramidach, palmach i kobietach”. W ciągu wiosenno-letnich operacji Niemcy stracili tylko 3360 żołnierzy, a Brytyjczycy 50 tysięcy – z czego większość trafiła do niewoli. Przeważająca część sił pancernych Auchinlecka została zniszczona. Churchill, który przebywał w Waszyngtonie na rozmowach z Rooseveltem, był wstrząśnięty i upokorzony. Koniec czerwca 1942 roku zastał Brytyjczyków ponownie w głębi Egiptu, na linii Al-Alamajn. Jeden z żołnierzy Auchinlecka pisał: „Dotarł do nas rozkaz: «Do ostatniego naboju, do ostatniego żołnierza». Przeszedł nas zimny dreszcz. Byliśmy zdumieni, że ktoś może się nadal posługiwać tym legendarnym sformułowaniem, symbolizującym bohaterski koniec. Chodziło zapewne o obudzenie w nas żelaznej determinacji [...]. Ale w nas obudziło ono świadomość, że dla Tobruku nie ma nadziei, że jesteśmy skazani na swój los. A taka świadomość bynajmniej nie sprzyja odbudowie zapału do walki [...]. Byliśmy gromadą przygnębionych, pokonanych ludzi”. Sytuacja Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie była dramatyczna i brytyjska armia zupełnie straciła prestiż. Wysiłki Churchilla, który chciał uczynić z Afryki pole walki z wojskami Osi, doprowadziły tylko do tego, że Rommel został uznany za bohatera, a morale i poczucie godności mieszkańców Wielkiej Brytanii doznały poważnego uszczerbku. Na

szczęście pustynia nie była areną decydującą o losach wojny. Wydarzenia, do których doszło w innych punktach świata, a szczególnie na rosyjskich stepach, wyraźnie zmniejszyły znaczenie klęski Brytyjczyków. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

6 „BARBAROSSA”

dniu 22 czerwca 1941 roku o godzinie 3.15 czasu berlińskiego żołnierze sowieckiej straży granicznej strzegący mostu na Bugu w miejscowości Kodeń zostali zaproszeni przez swych niemieckich odpowiedników „celem omówienia ważnych spraw” i, gdy przeszli na drugą stronę rzeki, zastrzeleni z karabinu maszynowego. Saperzy Wehrmachtu usunęli ładunki wybuchowe założone na moście kolejowym w Brześciu Litewskim, a o 3.30 zasygnalizowali przygotowanym do ataku jednostkom, że mogą ruszać. Pododdziały pułku do zadań specjalnych „Brandenburg”, w których skład wchodzili żołnierze mówiący po rosyjsku, zostały desantowane lub przerzucone potajemnie przez granicę kilka dni wcześniej i teraz zaczęły sabotować drogi łączności za linią frontu. Wojska Osi liczące około 3,6 miliona [12] żołnierzy wkroczyły do Związku Sowieckiego na tysiącpięćsetkilometrowym odcinku frontu, sięgającym od Bałtyku do Morza Czarnego, przełamując linie obronne w sposób druzgocząco skuteczny. Rosyjski poeta Dawid Samojłow powiedział później: „Wszyscy spodziewaliśmy się wojny. Ale nie spodziewaliśmy się t a k i e j wojny”. Dywizje, a potem całe armie stojące na drodze Niemców ulegały dezintegracji, więc pierwsze tygodnie kampanii były dla Armii Czerwonej okresem rozpadu i kapitulacji. Sowiecki oficer, opisując swoją rozmowę z towarzyszem broni, stwierdził: „Kuźniecow powiadomił mnie drżącym głosem, że z 56. Dywizji Piechoty pozostał tylko jej numer”. Była to jedna z wielu tysięcy tego rodzaju katastrof. Inwazja Hitlera na Związek Sowiecki była kluczowym wydarzeniem tej wojny, na tej samej zasadzie, na jakiej Holokaust był kluczowym aktem hitleryzmu i go zdefiniował. Niemcy podjęły próbę urzeczywistnienia najbardziej ambitnych celów w swoich dziejach – przesunięcia zachodnich granic Słowiańszczyzny na wschód i stworzenia na zdobytych terenach nowego imperium. Hitlerowcy twierdzili, że podążają po prostu drogą wytyczoną w trakcie dziejów przez inne europejskie narody – usiłują zdobyć Lebensraum, przestrzeń życiową, przejmując część terenów należących do dzikusów. Brytyjski historyk Michael Howard pisał: „Zdaniem wielu, być może większości Niemców, a z pewnością większości niemieckich intelektualistów, pierwsza wojna światowa była walką o kulturowe przetrwanie, toczoną z nacierającymi hordami rosyjskich barbarzyńców i jeszcze bardziej niebezpieczną dekadencką cywilizacją Zachodu, reprezentowaną już nie przez francuskich arystokratów, lecz przez materialistyczne społeczeństwa anglosaskiego świata. To przekonanie zostało w całości przejęte przez nazistów i stało się kamieniem węgielnym ich własnej filozofii”. Milionom młodych Niemców wpajano od dzieciństwa, że Związek Sowiecki stanowi zagrożenie dla ich narodowego bytu. „Sytuacja stwarza bolszewikom idealne warunki do ataku na Europę, będącego pierwszym etapem realizacji ich generalnego planu dominacji nad światem – pisał w 1941 roku gorliwy hitlerowiec i pilot Luftwaffe Heinz Knoke. – Czy zachodni kapitalizm, oparty na demokratycznych instytucjach, zawrze sojusz z rosyjskim bolszewizmem? Gdybyśmy mieli wolną rękę na zachodzie, moglibyśmy zadać druzgoczącą klęskę bolszewickim hordom mimo istnienia Armii Czerwonej. To ocaliłoby zachodnią cywilizację”. Przepojony taką logiką Knoke był zachwycony, że może wziąć udział w ataku na ZSRS. Podobnie jak on myśleli niektórzy wyżsi rangą oficerowie. Szef Sztabu Generalnego Luftwaffe Hans Jeschonnek był załamany niepowodzeniem podjętych w 1940 roku działań przeciwko Anglii i uważał, że ta kampania nie pozwalała ujawnić możliwości jego formacji. Teraz stwierdził z radością: „Nareszcie mamy znów prawdziwą wojnę!”. Osiemnastoletni Henry Metelmann, hamburski ślusarz pełniący służbę jako kierowca czołgu, pisał później: „Uznałem za rzecz naturalną, że Niemcy, w trosce o dobro ludzkości, mają obowiązek narzucać nasz model życia niższym rasom i narodom, które, zapewne z powodu swej niższej inteligencji, nie bardzo rozumiały, do czego dążymy”. Podobnie jak wielu innych Niemców na tym etapie wojny przyjął skierowanie na wschodni front bez lęku. „Tylko nieliczni spośród nas zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji, w której się znaleźliśmy. Traktowaliśmy tę podróż, a nawet całą wojnę, jako wspaniałą przygodę, okazję do ucieczki od nudy cywilnego

W

życia. Wypełnienie świętego obowiązku wobec Führera i Ojczyzny zajmowało na liście naszych celów dalszą pozycję”. Planowana, a nie będąca reakcją na bieg wydarzeń strategia Hitlera opierała się na przekonaniu, że czas działa na korzyść jego nieprzyjaciół, umożliwiając im uzbrojenie się i sprzymierzenie przeciwko Niemcom. Przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa” władze sowieckie w ramach stalinowskiej taktyki odstraszania pozwoliły niemieckiemu attaché wojskowemu w Moskwie odwiedzić niektóre z wielkich zakładów zbrojeniowych, budowanych na Syberii. Ale jego raporty miały skutek odwrotny od zamierzonego. Hitler powiedział do swoich generałów: „Teraz widzicie, jak daleko zaszli już ci ludzie. Musimy uderzyć natychmiast”. Zniszczenie bolszewizmu i zniewolenie ogromnej populacji Związku Sowieckiego były naczelnymi celami narodowego socjalizmu, a Hitler deklarował je w swoich mowach i publikacjach już od lat dwudziestych. Do tego dochodziła chęć zawładnięcia olbrzymimi zasobami rosyjskich surowców. Stalin zamierzał zapewne podjąć walkę z groźnym sąsiadem w jakimś wybranym przez siebie dogodnym momencie. Gdyby – zgodnie z nadziejami Moskwy – Niemcy zostały uwikłane w długie, mordercze zmagania z Anglikami i Francuzami na zachodnim froncie, ZSRS mógłby zaatakować tyły Hitlera w zamian za znaczące ustępstwa terytorialne ze strony sojuszników. Generałowie Stalina – biorący pod uwagę różne warianty sytuacji militarnej – przygotowywali plany wymierzonej przeciwko Niemcom ofensywy, która mogłaby się rozpocząć w 1942 roku. Ale w 1941 roku armie sowieckie nie były równorzędnym partnerem dla niemal całej potęgi Wehrmachtu. Choć Armia Czerwona prowadziła stopniową mobilizację – liczba żołnierzy służby czynnej uległa podwojeniu między 1939 rokiem a niemiecką inwazją – dopiero zaczynała realizować program uzupełniania sprzętu, który miał jej z czasem zapewnić najlepsze na świecie systemy uzbrojenia. Wszystkie te okoliczności sprawiały, że z punktu widzenia Hitlera operacja „Barbarossa” wydawała się działaniem racjonalnym, pozwalającym Niemcom na rozprawę z ZSRS w momencie, w którym ich relatywna przewaga była największa. Ale Führer jako człowiek pełen pychy nie docenił osiągniętego już przez Stalina poziomu militarnej i przemysłowej wydolności, zlekceważył lekkomyślnie niemal nieograniczone terytorialne zaplecze ZSRS i nie przygotował odpowiedniego logistycznego wsparcia długiej kampanii. Mimo zwiększenia potencjału Wehrmachtu w ciągu ostatniego roku i dostawy kilkuset nowych czołgów wiele formacji niemieckich było nadal zależne od broni odebranej armii czechosłowackiej w 1939 roku lub zdobytej na Francuzach w 1940 roku. Tylko dywizje pancerne dysponowały odpowiednią ilością sprzętu i środków transportu. Po swych zwycięstwach na Zachodzie Hitler nie przypuszczał, że przełamanie oporu narodu przywykłego do brutalności i cierpień może być trudniejsze niż pokonanie takich demokratycznych krajów, jak Wielka Brytnia i Francja, w których panował kult umiaru i szacunku dla ludzkiego życia. Starsi rangą oficerowie Wehrmachtu z dumą głosili, że są przedstawicielami narodu reprezentującego sobą najwyższą kulturę, ale chętnie zaakceptowali akty barbarzyństwa zawarte w planie operacji „Barbarossa”. Obejmowały one zagłodzenie co najmniej trzydziestu milionów Rosjan, gdyż według koncepcji hitlerowskiego ministra rolnictwa Herberta Backe’a przeznaczona dla nich żywność miała być przetransportowana do Niemiec. 2 maja 1941 roku, podczas zebrania, którego tematem była okupacja ZSRS, wydział planowania niemieckiej armii opowiedział się za podjęciem kroków, które nawet w kontekście Trzeciej Rzeszy muszą wydawać się godne uwagi: 1. Wojna może być kontynuowana tylko pod warunkiem, że w trzecim roku jej trwania wyżywienie całego Wehrmachtu będzie pochodzić z Rosji. 2. Jeśli wywieziemy z tego kraju to, co będzie nam potrzebne, nie ma wątpliwości, że wiele milionów jego mieszkańców umrze z głodu. „Barbarossa” była więc nie tylko operacją militarną, lecz także programem ekonomicznym, przewidującym – jak się okazało, zgodnie z prawdą – głodową śmierć milionów ludzi. Niektórzy generałowie protestowali

przeciwko rozkazom zmuszającym ich podwładnych do udziału w systematycznym mordowaniu sowieckich komisarzy, ale liczniejsi byli ci, którzy kwestionowali raczej hitlerowską strategię inwazji. Generał Erich Marcks, bardzo zdolny oficer odpowiedzialny za wstępny proces planowania ataku na ZSRS, proponował, żeby decydujące uderzenie zostało skierowane na północ od bagien Prypeci, ponieważ dyslokacja wojsk sowieckich dowodziła, że Rosjanie spodziewają się ataku nieco dalej na południe. Wielu dowódców twierdziło, że zarządzanie łagodnie traktowaną podbitą ludnością będzie łatwiejsze niż utrzymywanie w ryzach narodu, któremu uległość wobec najeźdźcy nie przyniesie żadnych korzyści. Tego rodzaju obiekcje miały przeważnie podłoże pragmatyczne, a nie moralne. Kiedy Berlin je odrzucał, krytycy wyrażali milczącą zgodę i skrupulatnie wykonywali rozkazy Hitlera. Charakterystyczną cechą operacji „Barbarossa” było zakrojone na przemysłową skalę barbarzyństwo. Göring oświadczył urzędnikom, którzy mieli stanąć na czele administracji okupowanych terytoriów: „Bóg wie, że nie wysyłamy was tam po to, żebyście dbali o dobro ludzi, którzy znajdą się pod waszymi rządami, tylko po to, byście wydarli z nich jak najwięcej, aby zapewnić życie narodowi niemieckiemu”. Generał Erich Höpner, pięćdziesięcioletni kawalerzysta dowodzący 4. Grupą Pancerną, powiedział: „Wojna z Rosją jest kluczowym elementem walki narodu niemieckiego o egzystencję. Jest to tradycyjna walka Niemców ze Słowianami, obrona europejskiej kultury przed moskiewsko-azjatyckim zalewem i żydowskim bolszewizmem. Ta wojna musi stawiać sobie za cel zniszczenie dzisiejszej Rosji – i dlatego musi być prowadzona z bezprecedensową bezwzględnością. Każde starcie, od koncepcji do wykonania, musi być napędzane żelazną wolą całkowitej likwidacji nieprzyjaciela”. Poczynając od czerwca 1941 roku, tylko nieliczni wysocy rangą niemieccy oficerowie mogli w wiarygodny sposób wyprzeć się współudziału w zbrodniach hitleryzmu. W przededniu niemieckiej inwazji Związek Sowiecki był najbardziej rygorystycznie uregulowanym policyjnym państwem na świecie. Jego maszyneria wewnętrznych represji była dużo bardziej precyzyjna niż maszyneria hitleryzmu i w 1941 roku pozbawiła życia znacznie większą liczbę osób. W trakcie realizacji stalinowskiego programu wymuszonej industrializacji straciło życie sześć milionów chłopów, a ofiarami paranoi przywódcy padło wielu lojalnych towarzyszy. Niemcy, o ile tylko nie mieli żydowskiego pochodzenia, cieszyli się w swym kraju znacznie większą wolnością osobistą niż przeciętni obywatele ZSRS. Ale stalinowska tyrania była lepiej przygotowana do obrony przed własnymi obywatelami niż przed wrogiem zewnętrznym. Formacje Armii Czerwonej na zachodzie kraju były fatalnie rozlokowane i stanowiły cienką linię czołową. Najzdolniejsi dowódcy zostali wymordowani w czasie czystek z lat 1937–1938 i zastąpieni przez służalcze beztalencia. Łączność paraliżował niedostatek aparatury radiowej i wiedzy z zakresu techniki, a większości jednostek doskwierał brak nowoczesnego uzbrojenia i sprzętu. Nie stworzono żadnych liczących się pozycji obronnych, sowiecka doktryna zaś przewidywała tylko operacje ofensywne. Ciężka ręka partii paraliżowała inicjatywę, skuteczność działania i taktyczną roztropność. Stalin zlekceważył liczne ostrzeżenia swoich generałów i Londynu dotyczące nieuchronnej inwazji. Kiedy 10 maja zastępca Führera Rudolf Hess podjął prywatną misję pokojową i wylądował ze spadochronem w Anglii, Sowieci utwierdzili się w przekonaniu o brytyjskiej dwulicowości i zaczęli podejrzewać Churchilla o zawarcie dwustronnego porozumienia z Hitlerem. Stalin odrzucił też jednoznaczne informacje o planach operacji „Barbarossa” pochodzące od sowieckich agentów w Berlinie i Tokio, pisząc odręcznie na jednym z dotyczących tej sprawy meldunków Berii: „Powiedzcie informatorowi z Kwatery Głównej niemieckiego lotnictwa, że może wydymać swoją matkę. To nie jest «źródło», tylko źródło dezinformacji. J.St.”. Luftwaffe odegrała ważną rolę w niemieckich działaniach zmierzających do uśpienia czujności Stalina, wysyłając nad Londyn 10 maja, czyli kilka dni przed przerzuceniem większości swoich eskadr na wschód, pięćset bombowców, które zabiły trzy tysiące mieszkańców miasta. Wielkie ruchy wojsk poprzedzające operację „Barbarossa” były już tematem ulicznych i kawiarnianych plotek w wielu miastach Europy. Przyjaciel mieszkającego w Bukareszcie pisarza Mihaila Sebastiana oznajmił mu 19 czerwca przez telefon: „wojna zacznie się jutro rano, o ile nie będzie padał deszcz”. Mimo to Stalin zabronił

jakichkolwiek działań, które mogłyby sprowokować Berlin, odrzucając wielokrotne apele swych dowódców, którzy chcieli ostrzec jednostki frontowe o możliwym ataku. Zakazał obronie przeciwlotniczej strzelania do niemieckich samolotów naruszających przestrzeń powietrzną ZSRS, choć w maju i na początku czerwca zgłoszono dziewięćdziesiąt jeden takich incydentów. Mimo że sam był wyrachowanym i zaprawionym w bojach watażką, nie przejrzał przewrotnej gry Hitlera. Zgodnie z postanowieniami hitlerowsko-sowieckiego porozumienia Niemcy otrzymywały od ZSRS ogromne ilości surowców – wyładowane nimi pociągi jechały ze wschodu na zachód aż do momentu inwazji. Samoloty Luftwaffe były przeważnie napędzane sowieckim paliwem, a okręty podwodne Kriegsmarine korzystały z rosyjskich portów. Ponieważ Wielka Brytania nadal pozostawała niepokonana, Stalin nie chciał uwierzyć w to, że Hitler może podjąć morderczą walkę z ZSRS. Dlatego był osobiście odpowiedzialny za to, że niemiecki atak, który przewidywali jego czołowi dowódcy, całkowicie zaskoczył siły obronne Związku Sowieckiego. Gieorgij Żukow, szef Sztabu Generalnego, wysłał sygnał alarmowy do wszystkich dowódców wieczorem 21 czerwca, ale dotarł on do nich zaledwie na godzinę przed inwazją. Na Froncie Zachodnim stacjonowało około 2,5 miliona żołnierzy czteroipółmilionowej Armii Czerwonej – 140 dywizji i 40 brygad dysponujących 10 tysiącami czołgów oraz 8 tysiącami samolotów. Hitler rzucił przeciwko nim 3,6 miliona żołnierzy Osi, największą siłę inwazyjną w dziejach Europy, oraz 3600 czołgów i 2700 samolotów, znacznie sprawniejszych niż rosyjskie. Wojska niemieckie, których głównodowodzącym był feldmarszałek Walther von Brauchitsch, uderzyły trzema grupami armii. Hitler odrzucił sugestie swoich dowódców, którzy zalecali dokonanie jednego ataku, skierowanego na Moskwę, chciał bowiem jednocześnie najechać Ukrainę i zdobyć dostęp do jej zasobów naturalnych oraz potencjału przemysłowego. Jest to niekiedy przedstawiane jako błąd strategiczny, który miał decydujący wpływ na losy całej kampanii. Ale bardziej zasadne wydaje się pytanie, czy potencjał ekonomiczny Niemiec pozwalał na spełnienie aspiracji Hitlera, niezależnie od tego, w jaki sposób realizowałby on swoje plany. Wielu Niemców było zaszokowanych, a nawet przerażonych informacjami o inwazji. „Musimy wygrać, i to wygrać szybko – napisał Goebbels. – W nastroje społeczne wkradła się lekka depresja. Naród chce pokoju, choć nie za cenę klęski, ale każdy nowy teatr operacji budzi niepokój i troskę”. Młody tłumacz sowieckiej ambasady w Berlinie Walentin Bierieżkow, który po wybuchu wojny został internowany w budynku ambasady wraz z resztą personelu, opisał ciekawe zdarzenie. Zaprzyjaźniony z nim oficer SS o nazwisku Heinemann, człowiek w średnim wieku, wyprowadził go do miasta i zaprosił na drinka do kawiarni, w której przysiadło się do nich sześciu innych esesmanów. Zakłopotany Heinemann wyjaśnił im pospiesznie, że Bierieżkow jest krewnym jego żony, wykonującym poufne zadania, o których nie wolno mu rozmawiać. Przez chwilę gawędzili o wojnie, a potem oficerowie SS wznieśli toast za „nasze zwycięstwo”. Bierieżkow uniósł swój kieliszek, by nie zwrócić na siebie uwagi obecnych. Heinemann bardzo się bał, że jego syn, który wstąpił niedawno do SS, może zginąć w Rosji, poza tym martwił go brak pieniędzy na leczenie chorej żony. Bierieżkow, wiedząc, że repatriowani dyplomaci sowieccy nie będą mogli zabrać z sobą większej ilości gotówki, dał mu tysiąc marek z kasy ambasady. Kiedy się rozstawali, Heinemann, który organizował ewakuację pracowników sowieckiej placówki w ramach wymiany dyplomatów między Berlinem a Moskwą, wręczył Rosjaninowi swoją podpisaną fotografię, mówiąc: „Może się tak zdarzyć, że w takim czy innym momencie będę musiał się powołać na usługi oddane sowieckiej ambasadzie. Mam nadzieję, że nie zostaną one zapomniane”. Obaj nigdy więcej o sobie nie słyszeli, ale Bierieżkow podejrzewał, że jego rozmówca, choć był oficerem SS, skrycie obawiał się klęski swego państwa w ZSRS. Tego rodzaju wątpliwości zwykle nie mieli młodzi żołnierze Hitlera, nadal zachwyceni triumfami z 1940 roku. „Byliśmy bezkrytycznymi entuzjastami, dumnymi z tego, że żyjemy w czasach, które uważaliśmy za heroiczne” – pisał dwudziestojednoletni spadochroniarz Martin Poppel. Był radośnie podniecony perspektywą walki na Wschodzie. „Naszym punktem docelowym jest Rosja, naszym celem wojna i zwycięstwo [...]. Chcemy za wszelką cenę wziąć udział w tych wielkich zmaganiach [...]. Nie ma na świecie kraju, który miałby dla mnie tak magnetyczną siłę przyciągania jak bolszewicka Rosja”. Niemcy uderzyli z Prus Wschodnich na Litwę, z Polski

wyruszyli w kierunku Mińska i Kijowa, a z Rumunii na Ukrainę. Niemal wszędzie przebili się z łatwością przez sowieckie formacje obronne, niszcząc masowo lotniska – tysiąc dwieście stacjonujących na ziemi samolotów w ciągu pierwszych dwudziestu czterech godzin. W republikach bałtyckich najeźdźcy ku swemu zaskoczeniu byli witani jak wyzwoliciele i obdarowywani kwiatami oraz żywnością. W ciągu kilku poprzednich tygodni NKWD aresztowało na polecenie Berii dziesiątki tysięcy ludzi, w wyniku czego miliony Estończyków, Łotyszy i Litwinów stały się wrogami ZSRS. Wycofujące się oddziały Armii Czerwonej nękali strzelcy wyborowi wywodzący się z miejscowej ludności. Przed odwrotem wojsk sowieckich ludność cywilna tych republik masowo kryła się w niedostępnych miejscach. „Bagna i lasy są dziś bardziej zaludnione niż gospodarstwa rolne i pola – pisał Estończyk Juhan Jaik. – Lasy i bagna są naszym terytorium, pola i gospodarstwa zaś okupuje nieprzyjaciel”. Miał na myśli Rosjan, którzy właśnie byli stamtąd wypędzani. Przed wkroczeniem Niemców Łotysze wyrwali z rąk sowieckich okupantów trzy miasta. Pod koniec 1941 roku estońscy partyzanci ogłosili, że wzięli do niewoli dwadzieścia sześć tysięcy sowieckich żołnierzy. Podobnie było na Ukrainie – Armia Czerwona ponosiła z rąk miejscowych partyzantów równie duże straty jak Niemcy. Kilkunastoletni Ukrainiec urodzony jako obywatel polski Stefan Kurylak tak jak większość swych rodaków z radością obserwował ucieczkę Rosjan. Tuż przed opuszczeniem naddniestrzańskiej wioski Sowieci zamordowali jego najbliższego przyjaciela, piętnastoletniego Saszę, który wzbudził ich podejrzenia. Wkroczenie Niemców wywołało powszechny entuzjazm wśród Ukraińców zamieszkałych po obu stronach sowieckiej granicy. „Ponieważ zwycięstwo Niemców wydawało się pewne – pisał Kurylak – nasi ludzie [...] zaczęli na wszystkie sposoby współpracować z «wyzwolicielami» [...]. Niektórzy unosili nawet z fasonem prawą rękę w hitlerowskim pozdrowieniu”. W ciągu pierwszych tygodni operacji „Barbarossa” Wehrmacht odniósł kilka największych zwycięstw w dziejach wojen. Okrążał i niszczył całe armie nieprzyjaciela, na przykład na linii Białystok–Mińsk i pod Smoleńskiem. Setki tysięcy żołnierzy Stalina składały broń. Straty sowieckiego lotnictwa rosły z każdym dniem. Dwudziestoletni pilot i zaciekły zwolennik hitleryzmu Heinz Knoke tak opisywał euforię, jaką przeżywał podczas ostrzeliwania nieprzyjaciela: „Nigdy dotąd nie strzelałem tak celnie. Moi Iwanowie leżeli plackiem na ziemi. Jeden z nich zerwał się i wpadł między drzewa. Reszta nie podniosła się już nigdy więcej [...]. Podczas odprawy, która odbyła się po wylądowaniu, widziałem wokół siebie tylko uśmiechnięte twarze pilotów. Od dawna marzyliśmy o tym, żeby potraktować w taki sposób bolszewików. W naszych uczuciach wobec nich przeważa nie tyle nienawiść, ile pogarda. Z prawdziwą satysfakcją wdeptujemy bolszewików w błoto, w którym jest ich miejsce”.

Mieszkańcy Moskwy słuchają ulicznego komunikatu o wkroczeniu wojsk niemieckich, 22 czerwca 1941 roku Fot. Fine Art Images/BE&W

Iwan Konowałow, jeden z tysięcy sowieckich lotników zaskoczonych przez ataki bombowców nurkujących nad ich lotniska, zanotował: „Nagle rozległ się niewiarygodny ryk. Ktoś zawołał: «Kryj się!», więc wskoczyłem pod skrzydło mojego samolotu. Wszystko płonęło, to był straszliwy, szalejący pożar”. Aleksandr Andrejewicz, oficer służby zaopatrzenia, oglądał resztki sowieckiej jednostki rozbitej przez atak z powietrza: „Setki, setki zabitych [...]. Ujrzałem na skrzyżowaniu dróg jednego z naszych generałów. Przyjechał, by dokonać przeglądu wojsk, więc miał na sobie paradny mundur. Ale żołnierze uciekali w przeciwnym kierunku. Stał tam, przygnębiony i samotny, a oni przebiegali tłumnie obok niego. Za nim wznosił się obelisk, upamiętniający trasę pochodu Napoleona w 1812”. Zastępca oficera politycznego 147. pułku piechoty prowadził swoich żołnierzy do walki z okrzykiem: „Za ojczyznę, za Stalina!” i poległ jako jeden z pierwszych. Dni były jasne i słoneczne. Triumfujący niemieccy żołnierze, w koszulach z podwiniętymi rękawami, prowadzili swe czołgi i ciężarówki po ciągnących się przez setki kilometrów równinach, nie omijając bagien ani lasów. Nad kolumnami pojazdów unosiły się kłęby kurzu. „Posuwaliśmy się naprzód tropami Napoleona – napisał później generał Hans von Greiffenberg – ale byliśmy przekonani, że wnioski z kampanii 1812 roku nie odnoszą się do nas. Mieliśmy do dyspozycji nowoczesne środki transportu i łączności – myśleliśmy, że pokonamy bezkresne obszary Rosji za pomocą kolei, silników samochodowych, telegrafu, drutów telegraficznych i sprzętu radiowego. Żywiliśmy niezłomną wiarę w niezawodność Blitzkriegu”. Celowniczy jednostki pancernej pisał do swego ojca, weterana pierwszej wojny światowej, w sierpniu 1941 roku: „Te żałosne hordy po drugiej stronie to tylko zbrodniarze, napędzani przez alkohol i przyłożone im do głów pistolety [...] banda dupków [...]. Teraz, kiedy zetknąłem się z tymi bolszewikami i zobaczyłem, jak oni żyją, wiem, że będę długo wspominał wrażenie, jakie na mnie wywarli. Każdy, nawet największy sceptyk, wie już teraz, że walka z tymi podludźmi, doprowadzonymi do stanu histerii przez Żydów, była nie tylko konieczna, ale rozpoczęła się w ostatniej chwili. Nasz Führer ocalił Europę przed chaosem”. Pewien dowódca baterii artyleryjskiej zanotował 8 lipca, na kilka dni przed swoją śmiercią: „Prowadzimy wspaniałą ofensywę. Jest tylko jeden kraj, który trzeba kochać, bo jest tak cudownie piękny – Niemcy. Cóż na świecie mogłoby się z nimi równać?”. Nacierające armie mijały mniejsze i większe miasta obrócone w płonące zgliszcza albo przez niemiecką artylerię, albo przez uchodzących Sowietów. Rosyjskie szpitale polowe były oblegane przez tysiące rannych, którzy przyjeżdżali ciężarówkami lub wozami konnymi, a nawet – jak zanotowała wojskowa sanitariuszka Wiera Łukina – „czołgali się na czworakach, zalani krwią. Opatrywaliśmy ich rany, lekarze usuwali odłamki pocisków i kule, a ponieważ brakowało środków znieczulających, sala operacyjna rozbrzmiewała jękami, krzykami i błaganiem o pomoc”. Po pięciu dniach wojny w tarnopolskim szpitalu przeznaczonym dla dwustu pacjentów tłoczyło się pięć tysięcy rannych. Na całej długości frontu poszkodowani żołnierze, dla których zabrakło łóżek, leżeli rzędami na gołej ziemi wokół szpitalnych namiotów. Wielotysięczne kolumny otępiałych jeńców wlokły się w kierunku pospiesznie zbudowanych obozów. Ich liczba zdumiewała nie tylko Niemców, lecz także widownię kremlowskiej sali kinowej, w której Stalin i jego akolici oglądali zdobyczne hitlerowskie kroniki filmowe. Dwudziestojednoletnia tłumaczka Zoja Zarubina napisała: „Kiedy lektor podał liczbę zabitych i wziętych do niewoli sowieckich żołnierzy, w sali rozległo się głośne westchnienie, a siedzący blisko mnie dowódca armii chwycił kurczowo oparcie stojącego przed nim fotela i zastygł w bezruchu. Stalin, wyraźnie wstrząśnięty, nie powiedział ani słowa. Nigdy nie zapomnę tego, co pojawiło się potem na ekranie – zbliżenia twarzy naszych żołnierzy. Byli jeszcze młodymi chłopcami, a wydawali się tak bezradni i zagubieni”. Świat obserwował rozwijający się dramat z wielkim zainteresowaniem i z bardzo mieszanymi uczuciami. Czołowy amerykański izolacjonista Charles Lindbergh oznajmił: „Wolałbym sto razy, żeby mój kraj sprzymierzył się z Anglią, lub nawet – mimo wszystkich ich wad – z Niemcami, niż z okrucieństwem, bezbożnością i barbarzyństwem, których wcieleniem jest sowiecka Rosja”. Gospodyni domowa z Warwickshire Clara Milburn, zdumiona rozwojem wydarzeń, napisała 22 czerwca: „A więc teraz Rosja otrzyma cząstkę tego, co dała Finlandii – a być może znacznie więcej. Pan Churchill oznajmił dziś w przemówieniu radiowym, że musimy stanąć po stronie Rosji. Przypuszczam, że ma rację, gdyż walczy ona teraz z wrogiem ludzkości. Ale myśląc o jej

sposobie postępowania, tak odmiennym od naszego, wolałabym, żebyśmy nie musieli tego robić”. 1 lipca bukareszteński taksówkarz, widząc Mihaila Sebastiana z gazetą w ręku, spytał go o postępy Niemców. „Czy weszli już do Moskwy?” „Jeszcze nie, ale zrobią to na pewno dziś lub jutro”. „To dobrze, niech to zrobią. Wtedy będziemy mogli posiekać Żydów”. W Berlinie zapanowała euforia. Generał Halder, szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych Wehrmachtu, obwieścił 3 lipca: „Chyba nie przesadzę, jeśli powiem, że ta kampania [...] została wygrana w ciągu czternastu dni”. Hitler mówił o paradzie zwycięstwa w Moskwie, która miałaby się odbyć pod koniec sierpnia. Zajmujący wysokie stanowiska wczorajsi sceptycy byli zdumieni niekompetencją sowieckiego dowództwa, łatwością, z jaką zniszczono tysiące sowieckich samolotów oraz miażdżącą taktyczną przewagą najeźdźców. Służący na froncie Karl Fuchs, celowniczy czołgu, stwierdził z radością: „Wojna z tymi podludźmi jest niemal skończona [...]. Naprawdę daliśmy im szkołę! To są szubrawcy, ludzkie śmieci – nie mogą mierzyć się z niemieckim żołnierzem”. 9 lipca Grupa Armii „Środek” zamknęła okrążenie wielkich sił sowieckich na Białorusi – nieprzyjaciel stracił dwa i pół tysiąca czołgów, a do niewoli trafiło trzysta tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej. Rosyjskie kontrataki opóźniły zdobycie Smoleńska do początku sierpnia. Niepowodzenie to okazało się potem istotne, bo Wehrmacht nie wykorzystał cennych dni letnich. Armia Czerwona stawiała też silny opór na południu. Ale kiedy siły feldmarszałka Fedora von Bocka, dowódcy Grupy Armii „Środek”, i feldmarszałka Gerda von Rundstedta, dowódcy Grupy Armii „Południe”, spotkały się 15 września w Łochwicy na wschód od Kijowa, w tak zwanym kotle kijowskim zniszczono siły całego frontu południowo-zachodniego Armii Czerwonej, liczące ponad pół miliona żołnierzy. Leningrad był oblężony, Moskwa zagrożona. Rychło ujawniło się niebywałe okrucieństwo najeźdźców. W 1940 roku Niemcy trzymali w obozach i żywili przeszło milion Francuzów, natomiast w Rosji zamknięci w obozach jeńcy byli skazani na śmierć. Zgodnie z planami zwycięzców zaczęli tysiącami, a wkrótce milionami umierać z głodu. Niemcy nie mogliby zresztą poradzić sobie z taką liczbą jeńców, nawet gdyby chcieli – wszystkie obozy, którymi dysponowała Rzesza, mogły pomieścić nie więcej niż 790 tysięcy osób. Dochodziło w nich nawet do przypadków kanibalizmu. Niemieckie jednostki zabijały jeńców tylko po to, by uwolnić się od kłopotliwego obowiązku nadzorowania ich długiego konania. Generał Joachim Lemelsen skierował na ręce dowództwa naczelnego ostry protest: „Ciągle dowiaduję się o przypadkach rozstrzeliwania jeńców, uciekinierów lub dezerterów, prowadzonego w bezwzględny, nieodpowiedzialny i zbrodniczy sposób. To jest morderstwo. Rosjanie dowiedzą się niebawem o ogromnej liczbie zwłok, leżących wzdłuż dróg przemarszu naszych żołnierzy. Ci bezbronni ludzie, których ręce nadal są uniesione w górę, zginęli od strzału w głowę, oddanego z niewielkiej odległości. Skutki będą takie, że nieprzyjaciel zacznie się kryć w lasach i na polach, żeby kontynuować walkę, a my stracimy wielu towarzyszy broni”. Berlin pozostał obojętny. Hitler chciał zdobyć jak największe obszary i pozbyć się jak największej liczby tamtejszej ludności. Często powoływał się na precedens z dziewiętnastowiecznej Ameryki, na której kresach wymordowano niemal doszczętnie rdzennych mieszkańców, by zrobić miejsce dla osadników. 25 czerwca generał policji Franz Walter Stahlecker wkroczył tuż za jednostkami pancernymi na czele Einsatzgruppe A do litewskiego miasta Kaunas (Kowno). Litewscy kolaboranci Niemców zabili tam pałkami tysiąc Żydów, których spędzili przedtem do garażu „Lietukisa”, oddalonego o niecałe 200 metrów od głównej kwatery armii. W meldunku Stahleckera czytamy: „Te samooczyszczające operacje przebiegały sprawnie, ponieważ władze wojskowe, poinformowane o nich z wyprzedzeniem, wykazywały zrozumienie dla tej procedury”. Jeśli chodzi o Sowietów, to rozstrzeliwali oni zarówno jeńców, jak i własnych więźniów politycznych. Kiedy ich wycofujące się wojska opuszczały szpital, w którym przebywało stu sześćdziesięciu rannych Niemców, Rosjanie wszystkich zamordowali, rozbijając im głowy lub wyrzucając ich przez okna. Niemiecki pluton, który skapitulował 23 czerwca podczas sowieckiego kontrataku nad rzeką Dubissą, został odnaleziony następnego dnia, gdy Sowietów zmuszono do odwrotu. Jego żołnierze byli zmasakrowani. „Wyłupiono im oczy, odcięto genitalia i dopuszczono się wobec nich innych aktów okrucieństwa – pisał wstrząśnięty niemiecki oficer sztabowy. – Było

to dla nas pierwsze tego rodzaju doświadczenie, ale nie ostatnie. Następnego wieczoru powiedziałem do mojego dowódcy: «Panie generale, to będzie zupełnie inna wojna niż w Polsce i we Francji»”. Wydarzenia na wschodnim froncie miała charakteryzować idea masakry. Stalin zrzucił obowiązek poinformowania obywateli sowieckich o wybuchu wojny na barki Mołotowa, który – starając się pokonać jąkanie – wygłosił radiowe przemówienie do narodu 22 czerwca o godzinie 12.15. W następnych dniach sowiecki przywódca spotykał się wielokrotnie ze swymi najważniejszymi współpracownikami – w samym dniu inwazji odbyło się dwadzieścia dziewięć takich sesji – i podejmował kluczowe decyzje, dotyczące między innymi ewakuacji zakładów przemysłowych na wschód. NKWD przystąpiło do masowych egzekucji i deportacji „niepewnych elementów”, na przykład osób, których jedyną winą było to, że nosiły niemieckie nazwiska. Skonfiskowano wszystkie odbiorniki radiowe będące w prywatnych rękach, więc Rosjanie stali się zależni od wiadomości nadawanych przez zakładowe radiowęzły „w ściśle określonych porach”. Stalin kurczowo trzymał się przez kilka dni złudnej nadziei, że do inwazji doszło w wyniku nieporozumienia – istnieją wątłe dowody na to, że agenci NKWD w krajach neutralnych starali się sugerować w rozmowach ze swymi niemieckimi odpowiednikami możliwość dalszych negocjacji, ale ich propozycje zostały odrzucone. Już 28 czerwca, w dniu upadku Mińska, te złudzenia zostały ostatecznie rozwiane. Stalin przeszedł załamanie nerwowe, pod wpływem którego schronił się w swej podmoskiewskiej leśnej daczy położonej na terenie wsi Pokłonnaja Gora. Kiedy 30 czerwca odwiedziła go kremlowska delegacja, której przewodniczył Anastas Mikojan, powitał ją z wyraźnym niepokojem, pytając agresywnym tonem: „Po co tu przyjechaliście?”. Przewidywał najwyraźniej, że zostanie obalony przez swych pupilów, którzy zarzucą mu całkowicie błędną ocenę sytuacji. Ale ci poprosili go, żeby zechciał im nadal przewodzić. Stalin przystąpił więc w końcu do działania i 3 lipca wygłosił przez radiowęzeł odezwę do narodu. Odchodząc od języka bezwzględnej dyktatury, który charakteryzował dotąd jego rządy, zaapelował do uczuć swych poddanych: „Towarzysze! Bracia i siostry! Żołnierze naszej armii i floty! Zwracam się do was, moi przyjaciele!”. Wezwał do „wojny ojczyźnianej”, do niszczenia wszystkiego, co mogłoby być przydatne dla wkraczających w głąb kraju Niemców, i do działań partyzanckich za linią frontu. Uznając w domyśle Brytyjczyków za sojuszników, oznajmił bez ironii, że wojna jest elementem „zjednoczonego frontu narodów, opowiadających się za pokojem”. Potem zapowiedział, że będzie osobiście kierował całą obroną Związku Sowieckiego – jako przewodniczący Stawki (Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej), Państwowego Komitetu Obrony, Ludowego Komisariatu Obrony i Komisji Transportu. 8 sierpnia mianował się też Naczelnym Dowódcą Armii Czerwonej. Stalin, który miał w końcowej fazie konfliktu odnieść największe sukcesy militarne i polityczne, nie posiadał – podobnie jak Hitler, Churchill czy Roosevelt – kwalifikacji do kierowania wielkimi operacjami wojskowymi. Nie znając koncepcji głębokiej obrony, odrzucał taktykę strategicznego odwrotu. Doprowadził do destrukcji wielu armii, uparcie każąc im trwać na zajmowanych pozycjach nawet wtedy, kiedy groziło to oskrzydleniem. Po kilku pierwszych bitwach kazał rozstrzelać tysiące oficerów i żołnierzy, którym zarzucono niekompetencję, między innymi dowódcę Frontu Zachodniego Dymitra Pawłowa. Na meldunki o masowych kapitulacjach i dezercjach reagował drakońskimi karami. W rozkazie numer 270 z 16 sierpnia 1941 roku wezwał do egzekucji „szkodliwych dezerterów” i aresztowania ich rodzin: „Ci, którzy znajdą się w oskrzydleniu, mają walczyć do końca [...]. Ci, którzy wybiorą kapitulację, powinni być niszczeni wszystkimi dostępnymi środkami”. Rozkaz numer 270 był odczytywany publicznie przez komisarzy politycznych podczas tysięcy apeli. W trakcie drugiej wojny światowej skazano oficjalnie na śmierć i stracono za rzekome tchórzostwo lub dezercję 168 tysięcy obywateli sowieckich. Wielu innych rozstrzelano na miejscu, bez żadnego postępowania sądowego. Przyjmuje się, że sowieccy dowódcy zamordowali w sumie około 300 tysięcy swoich żołnierzy. Liczba ta przewyższa łączną liczbę żołnierzy brytyjskich, którzy zginęli podczas wojny z rąk nieprzyjaciela. Nawet ci Rosjanie, którzy uciekli z niewoli i wrócili do oddziałów sowieckich, byli aresztowani przez NKWD

i wysyłani na Syberię lub przydzielani do batalionów karnych, będących nieomal jednostkami samobójczymi, które powstały oficjalnie po kilku miesiącach od wybuchu wojny przy każdej z sowieckich armii. Kiedy przednie oddziały Hitlera zbliżały się do Moskwy, aresztowano w tym mieście 47 tysięcy rzekomych dezerterów i stracono setki ludzi oskarżonych o szpiegostwo, dezercję lub „faszystowską agitację”. Oficerowi polityczni wszystkich szczebli mieli takie same kompetencje jak dowódcy operacyjni, co w fatalny sposób utrudniało proces decyzyjny na polu walki. Tymczasem Stalin próbował osobiście kontrolować ruchy nie tylko armii, lecz nawet pojedynczych dywizji. Najazd niemiecki wywołał raczej skromny przypływ miłości do Matki Rosji – w ciągu pierwszych trzydziestu sześciu godzin od ataku w Moskwie zgłosiło się ochotniczo do służby wojskowej 3500 mężczyzn, a w prowincji kurskiej 7200 w ciągu pierwszego miesiąca. Ale wielu Rosjan było po prostu wstrząśniętych położeniem swojego kraju. Z raportów NKWD dowiadujemy się o moskiewskim prawniku noszącym nazwisko Izraelit, który powiedział, że rząd „przegapił niemiecką ofensywę w pierwszym dniu wojny, co doprowadziło do zniszczenia oraz kolosalnych strat sprzętu lotniczego i personelu. Jeśli idzie o ruch partyzancki, do którego nawoływał Stalin, to jest on zupełnie nieskutecznym sposobem prowadzenia wojny. Ta wypowiedź to akt desperacji. Oczekiwanie na pomoc Anglii i Stanów Zjednoczonych jest szaleństwem. Związek Radziecki jest osaczony i nie widzimy drogi wyjścia”. Korespondent Wasilij Grossman tak opisał swoje spotkanie z wieśniakami tuż za linią frontu: „Oni płaczą. Bez względu na to, czy gdzieś jadą, czy stoją obok swoich płotów, zaczynają płakać, gdy tylko otworzą usta, i budzą w swym rozmówcy mimowolną chęć zapłakania jak oni. Tyle jest w nich rozpaczy! [...] Pewna stara kobieta myślała, że ujrzy swego syna we wlokącej się po zakurzonej drodze kolumnie. Stała tam do wieczora, a potem podeszła do nas. «Żołnierze, weźcie sobie kilka ogórków, jedzcie, smacznego». «Żołnierze, napijcie się mleka». «Żołnierze, jabłka». «Żołnierze, serki». «Żołnierze, bierzcie!». Te kobiety płaczą, patrząc na maszerujących ludzi”. Jewgenij Anufriew był jednym z posłańców dostarczających karty poborowe do mieszkań rezerwistów. „Byliśmy zaskoczeni liczbą adresatów, którzy próbowali się ukryć, żeby nie potwierdzić otrzymania dokumentów. Na tym etapie wojna nie budziła entuzjazmu”. Zdecydowaną większość żołnierzy Armii Czerwonej stanowili poborowi, którzy nie zdradzali dla idei męczeńskiej śmierci większego entuzjazmu niż ich rówieśnicy z Anglii czy ze Stanów Zjednoczonych. Niektórzy zjawiali się w ośrodkach mobilizacyjnych pijani, po długiej podróży ze swych rodzinnych wiosek. Sowieckie standardy edukacyjne podniosły się od czasów rewolucji, ale wielu rekrutów było analfabetami. Najlepszy materiał ludzki wcielano do NKWD, które w rękach Ławrentija Berii stało się wkrótce elitarnym sześciusettysięcznym zbrojnym ramieniem władzy. Mieszkańców Ukrainy, Białorusi i republik bałtyckich z kolei uważano za zbyt niepewnych politycznie, by mogli wchodzić w skład załóg czołgów. W wyniku stalinowskich czystek Armia Czerwona cierpiała na dramatyczny brak kompetentnych oficerów i podoficerów. W pierwszych miesiącach wojny żołnierze piechoty uczyli się tylko maszerować w portiankach (sukiennych owijaczach) z powodu braku wysokich butów, kryć się na komendę, kopać rowy i wykonywać proste chwyty z drewnianymi karabinami. Armii doskwierały niedobory broni, koszar i środków transportu. Każdy żołnierz za swą najcenniejszą własność uważał zwykłą łyżkę, weterani mawiali, że mogą wyrzucić karabin, ale nigdy łyżkę, którą nosili za cholewą. Tylko oficerowie mieli zegarki. Podczas dramatycznych dni 1941 roku wielu rekrutów było rzucanych do akcji w ciągu tygodnia lub dwóch od poboru. Pułkowy komisarz Nikołaj Moskwin zapisał z rozpaczą w swym dzienniku pod datą 23 lipca: „Co ja mam powiedzieć tym chłopcom? Ciągle się cofamy. Jak mogę zdobyć ich zaufanie? Jak? Czy mam im mówić, że towarzysz Stalin jest z nami? Że Napoleon został rozgromiony, a Hitler i jego generałowie znajdą u nas swoje groby?”. Moskwin robił, co mógł, by przemawiać do żołnierzy swej jednostki w sposób najbardziej sugestywny, ale następnego dnia musiał przyznać się do klęski – w ciągu nocy zdezerterowało trzynastu jego podkomendnych. Żydowski uchodźca Gabriel Temkin, który obserwował w pobliżu Białegostoku podążających na front sowieckich żołnierzy, zauważył, że „niektórzy jechali ciężarówkami, inni szli pieszo, a staroświeckie karabiny

zwisały im luźno z ramion. Ich mundury były znoszone i pokryte kurzem. Mieli przeważnie pustkę w oczach i zapadnięte policzki, a na ich wynędzniałych twarzach nie dostrzegłem ani jednego uśmiechu”. Samookaleczenia były na porządku dziennym. Kiedy pewien korespondent wojenny, chcąc przypochlebić się sowieckiemu dowódcy, powiedział mu, że ranni przywożeni do szpitala z pola bitwy wydali mu się zadziwiająco pogodni, ten oznajmił cynicznie: „Szczególnie ci, których postrzelono w lewą rękę”. Liczba samookaleczeń gwałtownie zmalała, kiedy zaczęto rozstrzeliwać podejrzanych o nie żołnierzy. 1 września Stawka wprowadziła – oprócz kar za niepowodzenia – jedyną premię, jaką kiedykolwiek przyznano żołnierzom: legendarne „sto gramów” albo „produkt 61” – codzienne racje wódki. Miało to pozytywny wpływ na determinację żołnierzy, ale przyczyniło się do umocnienia w szeregach Armii Czerwonej wszechobecnego, autodestrukcyjnego pijaństwa. Decydującym dla dalszych losów wojny elementem reakcji ZSRS na operację „Barbarossa” było wprowadzenie w życie doktryny totalnej mobilizacji, sformułowanej po raz pierwszy przez Michaiła Frunzego, błyskotliwego ministra wojny z okresu rządów Lenina. Historyk Michael Howard zauważył, że choć zaskoczeni Rosjanie przeżyli w czerwcu 1941 roku katastrofę taktyczną, strategicznie i psychologicznie przygotowywali się do wielkiej wojny z zachodnim kapitalizmem od 1917 roku. Trudno przecenić rozmach, z jakim ewakuowano na wschód kluczowe zakłady przemysłowe i ich załogi, energię ludzi, którzy do tego doprowadzili, i wpływ na losy wojny, jaki wywarło powodzenie tej akcji. Ta przemysłowa migracja objęła ostatecznie 1523 zakłady, w tym 1360 fabryk o kluczowym znaczeniu. Przy czym 15 procent przeniesiono nad Wołgę, 44 procent na Ural, 21 procent na Syberię, a 20 procent do sowieckiej Azji Centralnej. Przewożone ładunki wypełniły w sumie półtora miliona wagonów kolejowych. Szesnastoipółmilionowa rzesza przesiedlonych robotników zaczęła nowe życie w przerażająco trudnych warunkach. Praca trwała jedenaście godzin dziennie przez siedem dni w tygodniu, a w początkowym okresie często odbywała się pod gołym niebem. Trudno sobie wyobrazić, by Anglicy czy Amerykanie zdołali uruchomić linie produkcyjne i utrzymać ich wydajność w tak niesprzyjających warunkach. Stalin mógł dowodzić nie bez racji, że jego wymuszona w latach trzydziestych industrializacja, która pociągnęła za sobą nędzę i śmierć milionów wyzutych z ziemi chłopów, umożliwiła ZSRS budowę czołgów i samolotów walczących teraz z Hitlerem. Kładąc główny nacisk na budowę przemysłu ciężkiego przygotowanego do produkcji broni, dawał do zrozumienia, że akceptuje opracowaną przez Frunzego koncepcję wojny totalnej. Amerykański dyplomata ewakuowany z Moskwy do Kujbyszewa odkrył pewnego dnia ze zdumieniem olbrzymi, niezidentyfikowany ośrodek przemysłowy leżący kilka kilometrów od miasta, ironicznie nazwany przez Rosjan Bezimiannyj – Bezimienny. Na pobliskim lotnisku stały setki nowo zbudowanych samolotów, wyprodukowanych właśnie w tych zakładach. Ewakuacja przemysłu w 1941 roku była jednym z najważniejszych osiągnięć ZSRS podczas tej wojny. Każdy sowiecki obywatel powyżej czternastego roku życia podlegał mobilizacji do pracy w przemyśle. Ponieważ przydziały żywności dla ludności cywilnej zostały zmniejszone do głodowego poziomu, miliony obywateli Związku Sowieckiego przeżyły tylko dzięki prywatnym warzywnikom. Naród został oficjalnie poinformowany, że mięso wiewiórek zawiera więcej kalorii niż wieprzowina, więc ci, którym udało się je złapać, chętnie się nimi żywili. Choć w warunkach chronicznego głodu osiągnięto zadziwiająco wysoką wydajność przemysłu, idealizowanie tego sukcesu byłoby błędem. Produkcja silnika lotniczego pochłaniała w ZSRS pięciokrotnie większą liczbę godzin niż w Stanach Zjednoczonych. Ewakuacja przemysłu odzwierciedlała jednak to, co pewien oficer brytyjskiego wywiadu nazwał kiedyś „rosyjskim geniuszem w dziedzinie wyrywkowej improwizacji”. Innym aspektem wojny totalnej była masowa deportacja mniejszości narodowych, podejrzanych o nielojalność wobec władzy sowieckiej. Stalin pozwolił, by przeznaczono ważne środki transportu do przewiezienia na przykład 74 225 „nadwołżańskich Niemców” z ich własnej, małej republiki do odległego Kazachstanu. Ten sam los spotkał później innych tego rodzaju wyrzutków społeczeństwa, na przykład Czeczenów i krymskich Tatarów. W zachodniej części ZSRS armie najeźdźców nadal gnały przed siebie, budząc zachwyt Berlina. Hitler zajął się szczegółowym planowaniem swego nowego imperium. Ogłosił trwałość okupacji ziem wschodnich, opartej na trzech zasadach: „po pierwsze – rządzić, po drugie – administrować, po trzecie – eksploatować”. Wszelkie

próby oporu miały być karane śmiercią. Już 31 lipca Göring nakazał przygotowania do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej strefie wpływów na terenie Europy”. Einsatzgruppen, czyli Grupy Specjalne postępujące za czołowymi jednostkami Wehrmachtu, wymordowały dziesiątki tysięcy rosyjskich Żydów. Hitlerowscy urzędnicy kreślili plany przesiedlenia na wschód trzydziestu milionów niemieckich kolonistów. Z Ukrainy i państw bałtyckich wywieziono do Rzeszy setki tysięcy młodych kobiet, które miały zostać pokojówkami lub pracować na roli. Niektóre z nich nie miały nic przeciwko temu, gdyż w ich własnym kraju groziła im nędza. 19 sierpnia Goebbels wyraził w swoim dzienniku zdziwienie przekonaniem Hitlera, że wojna skończy się rychło i nagle. „Führer wierzy, że nadejdzie chwila, w której Stalin wystąpi z inicjatywą pokojową [...]. Spytałem go, co zrobi, jeśli jego przewidywania się potwierdzą. A on odparł, że zgodzi się na pokój. Co wtedy stanie się z bolszewizmem, to nie nasz problem. Bolszewizm bez Armii Czerwonej nie stanowi zagrożenia”. Od czasów rewolucji 1917 roku ludność Związku Sowieckiego znosiła potworności wojny domowej, głód, ucisk, wymuszone ruchy migracyjne i terror oparty na doraźnym trybie sądzenia. Ale operacja „Barbarossa” pociągnęła za sobą katastrofę humanitarną, która doprowadziła do śmierci 27 milionów obywateli ZSRS, w tym 16 milionów ludności cywilnej. Żołnierz Wasilij Slesariew otrzymał dostarczony przez partyzantów na miejsce stacjonowania wojsk sowieckich list od swej dwunastoletniej córki Mani, która pozostała w ich rodzinnym miasteczku pod Smoleńskiem. Pisała w nim: „Tato, nasz Walik umarł i leży w grobie [...]. Tato, te niemieckie potwory podłożyły u nas ogień”. Dom rodzinny spłonął, a syn Slesariewa Walerij umarł na zapalenie płuc, ukrywając się przed najeźdźcami. Mania pisała dalej: „Zabito wielu mieszkańców okolicznych wiosek. A te krwiożercze potwory, których nie można nawet nazwać ludźmi, to bandyci i rabusie. Tato, zabijaj nieprzyjaciół!”. Tego rodzaju przesłania, cynicznie wykorzystywane przez sowiecką machinę propagandową, ukazywały los tysięcy wiosek rozsianych na ogromnych przestrzeniach ZSRS i odzwierciedlały prawdziwe uczucia ich mieszkańców. Sierżant Wiktor Kononow opisał w liście do rodziny z dnia 30 listopada swe przeżycia w niemieckiej niewoli: „Faszyści gnali nas na piechotę przez sześć dni za linię frontu. W czasie marszu nie dawali nam chleba ani wody [...]. Po tych sześciu dniach uciekliśmy. Widzieliśmy tak dużo [...]. Niemcy okradali naszych kołchoźników, zabierali im chleb, ziemniaki, gęsi, bydło, a nawet ich łachmany. Widzieliśmy chłopów wiszących na szubienicach, ciała partyzantów, których torturowano i rozstrzelano [...]. Niemcy boją się każdego krzaka, każdego odgłosu. W każdym kołchoźniku widzą partyzanta”. Ruch partyzancki, podtrzymujący zbrojny opór za niemieckimi liniami, rozpoczął działalność w czerwcu 1941 roku i stał się jednym z najważniejszych aspektów wojny na Wschodzie. Pod koniec września NKWD ogłosiło, że na samej tylko Ukrainie działa trzydzieści tysięcy partyzantów. Najeźdźcy nie byli w stanie kontrolować wielkich, niezamieszkanych obszarów za linią frontu. Ale grupy desperatów, które musiały odbierać żywność i tak już głodującej ludności cywilnej, nie były przez nią bynajmniej traktowane jak oddziały bohaterów. Jeden z partyzanckich komisarzy Nikołaj Moskwin pisał: „Nic dziwnego, że miejscowi mieszkańcy uciekają i skarżą się Niemcom. Bardzo często po prostu rabujemy ich jak bandyci”. Na późniejszym etapie kampanii dodał: „Zapisuję dla potomności, że partyzanci znoszą nieludzkie cierpienia”. Położenie ludności cywilnej nie było lepsze – walka o przetrwanie w świecie, w którym okupanci mieli w ręku większość żywności, zmuszała wiele kobiet do prostytucji i sprzedawania się Niemcom, a wielu mężczyzn do zaciągania się w szeregi pomocniczych oddziałów Wehrmachtu, czyli tak zwanych Hiwis. Dwieście piętnaście tysięcy obywateli sowieckich zginęło, mając na sobie niemieckie mundury. Niemniej działalność partyzantów, którzy nękali niemieckie tyły i niszczyli linie komunikacyjne, nabrała w Rosji strategicznego znaczenia, jakiego nie miała w żadnym kraju niemieckiego imperium, z wyjątkiem Jugosławii. Co więcej, mimo wszystkich spektakularnych sukcesów i ofensyw Wehrmachtu Armia Czerwona nie została złamana. Choć niektórzy żołnierze Stalina chętnie składali broń, inni walczyli nawet w beznadziejnych sytuacjach. Już w czerwcu zdumieli Niemców trwającą tydzień obroną Cytadeli w Brześciu. Dywizyjny meldunek stwierdza,

że atakujący musieli pokonać „odważny garnizon, co kosztowało nas wiele krwi [...]. Rosjanie walczyli z wyjątkową zaciętością [...]. Wykazali się znakomitym wyszkoleniem piechoty i wspaniałą wolą oporu”. Sowieci dysponowali doskonałymi ciężkimi czołgami KW-1 i KW-2. Kiedy hitlerowscy dowódcy rozbijali jedną armię nieprzyjaciela, odkrywali ze zdumieniem, że jej miejsce zajmuje następna. 8 lipca wywiad niemiecki meldował, że ze 164 zidentyfikowanych na froncie wielkich jednostek zniszczono 84 jednostki. Ale 11 sierpnia nastrój przebywającego w Berlinie Haldera był już o wiele mniej euforyczny. „Staje się coraz bardziej jasne, że nie doceniliśmy rosyjskiego kolosa [...]. Zakładaliśmy, że nieprzyjaciel ma około 200 dywizji. Teraz doliczyliśmy się 360. Te siły są nie zawsze dobrze uzbrojone i wyposażone, a często wręcz źle dowodzone. Ale istnieją”. Helmuth von Moltke, antynazista pracujący w niemieckiej Abwehrze, wyraził w liście do żony żal, że był „w głębi swego serca” na tyle głupi, by aprobować inwazję. Podobnie jak w przypadku francuskich czy brytyjskich arystokratów jego nienawiść do komunizmu przewyższała antypatię do Hitlera. „Wierzyłem, że Rosja rozpadnie się od środka, a my stworzymy w tym regionie nowy porządek, który nie będzie nam zagrażał. Ale nic podobnego nie daje się zauważyć: daleko za frontem rosyjscy żołnierze nadal walczą, podobnie jak robotnicy i chłopi – tam jest dokładnie tak jak w Chinach. Dotknęliśmy czegoś okropnego i będzie nas to kosztować wiele ofiar”. Tydzień później dodał: „Tak czy owak jedno wydaje mi się pewne: od dziś do 1 kwietnia przyszłego roku pomiędzy Uralem a Portugalią zginie w żałosny sposób więcej ludzi niż kiedykolwiek w dotychczasowych dziejach świata. A te nasiona wydadzą plon. Kto sieje wiatr, zbiera burzę. Tylko jaka to będzie burza po takim wietrze jak ten?”. Miejsce początkowego oszołomienia, jakie przeżyli mieszkańcy ZSRS po niemieckim napadzie, rychło zajęła nienawiść do najeźdźców. Sowiecki myśliwiec lądujący po zakończeniu misji bojowej na swym polowym lotnisku miał na osłonie chłodnicy kawałki ludzkiego ciała, ponieważ wybuchła pod nim niemiecka ciężarówka z amunicją. Dowódca dywizjonu zebrał te fragmenty z samolotu i kazał je zbadać lekarzowi jednostki, który ogłosił, że jest to „aryjskie mięso”. Obecny przy tym korespondent wojenny zapisał w swym dzienniku: „Wszyscy się śmiali. Tak, nadeszły okrutne czasy, czasy żelaza!”. Hitler wielokrotnie zmieniał cele swych działań. W wyniku jego upartych nalegań zmierzająca w kierunku Moskwy Grupa Armii „Środek” zatrzymała się w lipcu, napotkawszy silny opór Rosjan. Pozwoliło to siłom niemieckim operującym dalej na północ ruszyć w kierunku Leningradu, a tym, które znajdowały się na południu, zająć nowe obszary Ukrainy. Pod Kijowem Wehrmacht dokonał kolejnego spektakularnego oskrzydlenia, więc humory zwycięskich czołgistów ponownie się poprawiły. „Byłem w niewiarygodnie triumfalnym nastroju” – zanotował Hans-Erdmann Schönbeck. Olbrzymie kolumny załamanych jeńców, których liczba sięgnęła sześciuset sześćdziesięciu pięciu tysięcy, ponownie pognano na zachód, w kierunku obozów, w których czekał ich głód. Wasilij Grossman znalazł się 2 października w położonym 400 kilometrów na południe od Moskwy Orle. Kiedy wraz z kilkoma innymi korespondentami zatrzymał się w tamtejszym hotelu, wpadła mu w ręce szkolna mapa Europy. „Zaczęliśmy ją oglądać i byliśmy przerażeni tym, że cofnęliśmy się aż tak daleko!” Dwa dni później opisał scenę, do której doszło na polu bitwy: „Myślałem, że oglądałem już niejeden odwrót, ale nigdy w życiu nie widziałem tego, co widzę teraz... Exodus! Biblijny Exodus! Pojazdy poruszają się w ośmiu rzędach, słychać ryk silników wielu ciężarówek, usiłujących wygrzebać się z błota. Przez pola przepędzane są wielkie stada owiec i krów. Za nimi ciągną tysiące konnych wozów, pokrytych kolorowymi szmatami, deskami, blachą [...] i tłumy pieszych uciekinierów z workami, zawiniątkami, walizkami. To nie jest potop, to nie jest rzeka – to powolny ruch przelewającego się oceanu [...] szerokiego na setki metrów”. Opisany przez Grossmana paniczny odwrót był konsekwencją udanego niemieckiego natarcia na południu. Za to na północy Niemcy okrążyli Leningrad i zaczęli go oblegać. Morale Sowietów tragicznie spadło, a organizacja i przywództwo były żałośnie słabe. Niedostatek sprzętu radiowego i połączeń telefonicznych na każdym kroku utrudniał prowadzenie jakichkolwiek operacji. Armia Czerwona straciła niemal 3 miliony ludzi – 44 tysiące

dziennie – w znacznej części podczas wielkich okrążeń pod Kijowem i Wiaźmą. Na początku wojny Stalin dysponował niemal pięcioma milionami żołnierzy, teraz ich liczba zmniejszyła się czasowo do 2,3 miliona. W październiku 45 procent stanu ludności ZSRS sprzed wojny, czyli 90 milionów ludzi, mieszkało na terenach zajętych przez Niemców. Dwie trzecie przedwojennych fabryk wpadły w ręce nieprzyjaciela. Przybywający w Moskwie zagraniczni obserwatorzy, szczególnie Brytyjczycy, uznawali, że klęska ZSRS jest nieuchronna i starali się tylko przewidzieć czas trwania szczątkowego oporu. Ale na polach bitew żołnierze Stalina stawiali wrogowi zaciekły opór. Cierpieli głód, brakowało im amunicji i byli często wysyłani na front bez broni, którą kazano im przejmować od poległych. Brakowało nawet tak zwanych koktajli Mołotowa, a zatrudnione w fabrykach kobiety dopiero po jakimś czasie osiągnęły poziom produkcji tej najbardziej prymitywnej broni przeciwczołgowej sięgający 120 tysięcy sztuk dziennie. Rosjanie tracili dwudziestokrotnie więcej żołnierzy i sześciokrotnie więcej czołgów niż Niemcy. W październiku ich straty były jeszcze większe niż w lecie – 64 dywizje przestały istnieć. Inne formacje jednak przetrwały i oczekiwały na swoich pozycjach. Kapitan Kozłow, żydowski dowódca sowieckiego batalionu zmotoryzowanej piechoty walczącego na Froncie Południowym, oznajmił Grossmanowi: „Powiedziałem sobie, że zostanę zabity, cokolwiek się wydarzy, dziś lub jutro. A kiedy to sobie uświadomiłem, życie stało się bardzo łatwe, a w jakiś sposób nawet jasne i czyste. Idę do bitwy bez lęku, bo niczego nie oczekuję”. Niewykluczone, że Kozłow mówił prawdę.

Przed absolutną klęską ocaliły Rosję jej wielkość terytorialna i jej armie. Niemcy zajęli wielkie obszary, ale te, które pozostały w rękach Sowietów, były jeszcze większe. Kiedy najeźdźcy dotarli do linii Leningrad–Odessa, tysiącpięćsetkilometrowy front wydłużył się o kolejne 500 kilometrów. Na miejsce setek zniszczonych

sowieckich dywizji pojawiały się zawsze nowe. Moskwa była zaszokowana gotowością swych jednostek do składania broni oraz skłonnością mieszkańców niektórych podporządkowanych jej republik, zwłaszcza Ukrainy i państw bałtyckich, do witania Niemców z radością. Ale zacięty, zwierzęcy opór części żołnierzy Armii Czerwonej, który początkowo zadziwiał Niemców, teraz zaczynał ich niepokoić. Za każdego zabitego Rosjanina Wehrmacht musiał zapłacić określoną cenę, mierzoną w kategoriach zużytej amunicji i nakładu czasu. Młodzi krzyżowcy Hitlera, niesieni falami entuzjazmu, pokonywali setki kilometrów, gnając w swych czołgach w głąb terytorium wroga, ale ich pojazdy przechodziły ciężką próbę: gąsienice zużywały się, przewody traciły szczelność, sprężyny pękały. Potencjał wielu formacji znacznie się zmniejszył. Do jesieni agresorzy stracili 20 procent swej pierwotnej siły uderzeniowej oraz dwie trzecie broni pancernej i pojazdów. W jednej dywizji pancernej pozostało sprawnych technicznie tylko 38 czołgów, a w innej około 60. Dowódca jednej z dywizji pisał, że konieczne jest uzupełnienie strat, „jeśli nie chcemy, żeby nasze wygrane nas wykończyły”. We wrześniu Moskwa wydawała się Niemcom na wyciągnięcie ręki. Ale rosyjskie kontrataki, choć nieudolne – jak na przykład ten pod Smoleńskiem między 30 sierpnia a 8 września – były nadal zdumiewająco uporczywe. Między czerwcem 1941 a majem 1944 roku Niemcy na Froncie Wschodnim tracili przeciętnie sześćdziesiąt tysięcy zabitych miesięcznie. Choć straty nieprzyjaciela były o wiele większe, statystyka ta robiła wstrząsające wrażenie. Jednym z symbolicznych przykładów był porucznik Walter Rubarth, który zginął 26 października podczas walk o szosę Mińsk–Moskwa – zaledwie siedemnaście miesięcy wcześniej, jeszcze w randze sierżanta, triumfalnie przekraczał Mozę jako jeden z pierwszych żołnierzy niemieckich. Teraz jego towarzyszy broni zaczął nękać duch zwątpienia. „Być może to tylko «gadanina», że nieprzyjaciel jest zmiażdżony i nigdy już się nie podniesie – pisał Hans-Jürgen Hartmann. – Jestem całkowicie zdezorientowany i nic na to nie poradzę. Czy ta cała wojna naprawdę skończy się przed zimą?” Ale wiara Hitlera we własne siły pozostawała niezachwiana. Ponieważ Leningrad był okrążony, a armie Führera nadal zwyciężały na Ukrainie, miał zabezpieczone flanki i był gotów ponowić natarcie na Moskwę. W przemówieniu z 2 października przedstawił uderzenie Wehrmachtu na stolicę jako „ostatnią decydującą bitwę tego roku”, która „zmiażdży ZSRS”. Oficer Abwehry Helmuth von Moltke pisał: „Jeśli nie odniesiemy sukcesu w tym miesiącu, nie odniesiemy go nigdy”. A pora roku robiła się niebezpiecznie późna. Rosjanie, pozwalając Niemcom na zdobywanie nowych obszarów, zyskali czas niezbędny do umocnienia swych pozycji obronnych na przedpolach Moskwy. Żukow, jeden z najzdolniejszych dowódców Stalina, został 29 lipca zwolniony ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, ponieważ upierał się przy ewakuacji Kijowa. Mianowany dowódcą Frontu Rezerwowego, szybko stał się na tym stanowisku niezastąpiony i zasłużył na uznanie za zorganizowanie obrony Leningradu. Teraz został wezwany do Moskwy, by pokierować operacjami mającymi ocalić sowiecką stolicę. W decydującym ataku na Moskwę, czyli operacji „Tajfun”, wzięło udział sześć niemieckich armii – 1,9 miliona żołnierzy, 14 tysięcy dział, tysiąc czołgów i 1390 samolotów. Gdy ruszyło natarcie, obrońcy po raz kolejny ponieśli ogromne straty. Ofensywa zmiotła ze swej drogi osiem sowieckich armii, liczne jednostki uległy rozpadowi lub zostały odcięte. Major Iwan Szabalin, oficer polityczny, który usiłował wyprowadzić gromadę maruderów z okrążonego „kotła”, zapisał w dzienniku 13 października, na kilka dni przed śmiercią: „jest mokro i zimno, a my poruszamy się okropnie wolno – wszystkie nasze pojazdy utknęły na błotnistych drogach [...]. Musieliśmy zostawić ponad pięćdziesiąt [pojazdów] na kawałku ziemi, który przypominał grzęzawisko; mniej więcej tyle samo stoi na pobliskim polu. O 6.00 Niemcy otworzyli do nas ogień – nieprzerwany ostrzał artylerii, moździerzy i ciężkich karabinów maszynowych trwał przez cały dzień [...]. Nie pamiętam, kiedy po raz ostatni się wyspałem”. 15 października niemiecki celowniczy czołgu Karl Fuchs pisał z radością: „Od tej pory opór Rosjan będzie słaby – my musimy tylko toczyć się do przodu [...]. Naszym obowiązkiem jest walka i uwolnienie świata od tej komunistycznej zarazy. Pewnego dnia, może za wiele lat, świat podziękuje Niemcom i naszemu ukochanemu Führerowi za nasze zwycięstwa w Rosji”. Błoto, na które narzekał Iwan Szabalin, okazywało się jednak groźniejsze dla usiłujących kontynuować natarcie Niemców niż dla trwających na swych pozycjach obrońców Moskwy. Jesienne deszcze są w Rosji elementem

naturalnego cyklu pogodowego, ale te, które zaczęły padać 8 października 1941 roku, zaskoczyły dowódców niepokonanego Wehrmachtu. Było to o tyle dziwne, że niektórzy z nich walczyli na tych terenach w latach 1914 i 1917. Nie przewidzieli, że w tak ogromnym kraju, w którym było niewiele dróg, do tego marnych – tylko 60 tysięcy kilometrów asfaltowych szos i mniej niż 80 tysięcy kilometrów torów kolejowych – pogoda może mieć znaczący wpływ na mobilność armii. Pędzące naprzód zagony pancerne zostały nagle zastopowane, gdyż gąsienice czołgów buksowały w błocie. A niemiecki system zaopatrzenia, skazany na przerzucanie żywności i amunicji na odległość setek kilometrów, zaczął zawodzić. Stalin sprowadzał posiłki ze wschodu, gdyż tokijski agent sowieckiego wywiadu Richard Sorge przekonał go, że Japończycy nie zaatakują Syberii. Deszcze były coraz bardziej ulewne, a temperatura zaczęła spadać. „Mieliśmy tu bez przerwy śnieg z deszczem lub śnieg – narzekał kapelan Wehrmachtu Ernst Tewes. – Nasi ludzie cierpią, pojazdy nie są należycie osłonięte, a zimowe mundury jeszcze nie nadeszły. Z trudem poruszamy się po fatalnych drogach”. Szeregowy Heinrich Haape skarżył się na trudności z przemieszczeniem wozów z zaopatrzeniem: „Ludzie pchali [je] i ciągnęli, konie pociły się z wysiłku – byliśmy tak wyczerpani, że od czasu do czasu musieliśmy zarządzać krótką, dziesięciominutową przerwę. Potem, brnąc po kolana w czarnym błocie, wracaliśmy do wozów i robiliśmy wszystko, by ich koła zaczęły się kręcić”. Niemal każdy z żołnierzy obu walczących z sobą stron doświadczał trudnych do zapomnienia przeżyć. Nikołaj Redkin, trzydziestopięcioletni szeregowy piechoty, pisał do żony 23 października: „Witaj, Zoria! Podczas ostatniej bitwy cudem uniknąłem śmierci. Moje szanse przeżycia wyglądały jak jeden do stu, ale jakoś się udało [...]. Wyobraź sobie grupę żołnierzy, otoczoną ze wszystkich stron przez nieprzyjacielskie czołgi i przyciśniętą do szerokiego na 70 metrów nadrzecznego wału. Mieliśmy tylko jeden wybór: wskoczyć do rzeki lub zginąć. Ja wskoczyłem i zacząłem płynąć. Ale wał znajdował się nadal pod ciężkim ogniem nieprzyjaciela. Musiałem siedzieć w lodowatej wodzie przez trzy godziny, więc byłem zupełnie sztywny. Kiedy zapadły ciemności i niemieckie czołgi wycofały się, kołchoźnicy wyciągnęli mnie z rzeki, ogrzali i otoczyli opieką. Dopiero po dziesięciu dniach przeprowadzili mnie przez linie nieprzyjaciela do mojego oddziału. Teraz, cały i zdrowy, jestem już w swojej jednostce. Będziemy mieli krótki odpoczynek, a potem wracamy na pole walki. Niech mnie diabli wezmą, jeśli nie zgotujemy Niemcom jeszcze lepszej kąpieli niż ta, którą oni nam zafundowali. Każemy im się tarzać w śniegu, dopóki nie pomrą”. Marzenie Redkina spełniło się, ale on sam tego nie dożył – trzydzieści miesięcy później zginął na polu walki pod Smoleńskiem. Opis tego, jak warunki pogodowe paraliżowały poczynania Niemców, znalazł się też we wspomnieniach wojskowego lekarza Petera Bamma: „Tylne koło jakiegoś konnego wozu, jadącego w długiej na półtora kilometra kolumnie, osuwa się w głęboką rozpadlinę, zamaskowaną przez kałużę. Koło się łamie. Dyszel unosi się w górę. Konie, pociągane przez dyszel, rzucają się i wierzgają. Jeden z postronków pęka. Jadący z tyłu wóz usiłuje wyprzedzać z lewej, ale nie może wyjechać z głębokich kolein. Prawe tylne koło drugiego wozu zaczepia o lewe tylne pierwszego. Konie cofają się i zaczynają wierzgać we wszystkie strony. Nie można jechać ani do przodu, ani do tyłu. Pusta ciężarówka zaopatrzenia amunicyjnego, która wraca z frontu, próbuje ominąć tę beznadziejną plątaninę, ale zsuwa się powoli do rowu i grzęźnie w nim na dobre. Wszyscy wpadają w szał i zaczynają na siebie wrzeszczeć. Spoceni, przeklinający, obłoceni żołnierze biją spocone, drżące, obłocone konie, które są już pokryte pianą [...]. Takie sceny powtarzają się sto razy dziennie”. W dniu 30 października dowódca sił pancernych generał Erich Höpner pisał z rozpaczą: „Drogi zamieniły się w grzęzawiska – wszystko stanęło w miejscu. Nasze czołgi są unieruchomione. Paliwo nie może do nas dojechać, a ulewne deszcze i mgła uniemożliwiają prawie całkowicie zrzuty z powietrza”. I dodawał: „Dobry Boże, daj nam czternaście dni mrozu. Wtedy otoczymy Moskwę!”. Życzenie Höpnera wkrótce się spełniło – ale mróz potrwał znacznie dłużej niż czternaście dni. Do tego niskie temperatury i opady śniegu nie pomogły Wehrmachtowi, były za to bardzo korzystne dla jego wrogów. Smary niemieckich pojazdów i broni zamarzały, a wkrótce to samo dotknęło żołnierzy. Natomiast ekwipunek Armii Czerwonej pozwalał jej na kontynuowanie walki.

Piechota niemiecka w płonącej wsi na froncie wschodnim, wrzesień 1941 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Drugi tydzień października 1941 roku został później uznany za kluczowy okres kryzysu. Żukow, wezwany na Kreml, zastał chorego na grypę Stalina przed mapą ukazującą linię frontu. Sowiecki przywódca skarżył się na

brak wiarygodnych informacji. Generał pojechał więc na tak zwaną możajską linię obrony i znalazł w niej – ku swemu przerażeniu – ogromne luki, otwarte na atak Niemców. „W zasadzie – powiedział później – wszystkie drogi do Moskwy stały otworem. Nasze wojska nie byłyby w stanie zatrzymać nieprzyjaciela”. Żukow zadzwonił do Stalina i złożył mu meldunek. Stwierdził w nim, że w razie zmasowanego ataku Niemców stolica będzie skazana na upadek. Znaczną część urzędników rządowych i przedstawicieli misji dyplomatycznych ewakuowano 800 kilometrów dalej na wschód, do leżącego nad Wołgą Kujbyszewa. Beria rozstrzeliwał gorączkowo przebywające w więzieniach „elementy wywrotowe”. W grupie stu pięćdziesięciu siedmiu osób straconych 3 października znalazło się wiele kobiet, między innymi siostra Trockiego Olga Kamieniewa – wdowa po majorze lotnictwa wybitnym działaczu Lwie Kamieniewie, który padł już wcześniej ofiarą czystki, a także trzydziestojednoletnia Maria Nesterenko oraz czterdziestoletnia Aleksandra Fibich-Savenko, żona wysokiego rangą oficera uzbrojenia. Czyniono przygotowania do wysadzenia w powietrze najważniejszych moskiewskich elementów infrastruktury i zakładów przemysłowych. Ćwierć miliona mieszkańców miasta, głównie kobiet, skierowano do kopania rowów przeciwczołgowych na przedmieściach. Panika doprowadziła do masowego rabowania sklepów. Beria, w trosce o swe bezpieczeństwo, wyjechał na Kaukaz. Sam dyktator był o krok od opuszczenia stolicy. W godzinach wieczornych 18 października Stalin nagle zmienił zdanie. Postanowił zostać, przeniósł czasowo swe biuro do gmachu Dowództwa Sił Lotniczych przy ulicy Kirowa i ogłosił, że Moskwa jest twierdzą. Porządek na ulicach został przywrócony przez wprowadzenie godziny milicyjnej i jeszcze bardziej brutalnych sankcji. 7 listopada władze sowieckie zdobyły się na genialne posunięcie propagandowe, każąc zmierzającym na front jednostkom zorganizować w stolicy tradycyjną defiladę z okazji rocznicy bolszewickiej rewolucji. Tego wieczoru spadł pierwszy śnieg. Niemcom, których operacje paraliżowała pogoda, zabrakło sił niezbędnych do wykonania decydującego kroku. Ugrzęźli na przedpolach miasta, znosząc coraz bardziej dotkliwe niedogodności. Halder i Bock uparcie twierdzili, że należy przeprowadzić jeszcze jedno natarcie. W jego wyniku Niemcy posunęli się nieco dalej do przodu, a ich czołowe oddziały dotarły do leżących na przedmieściach Moskwy przystanków tramwajowych. Artyleria i lotnictwo zasypywały miasto pociskami. Niektórzy Rosjanie byli autentycznie poruszeni wezwaniami Stalina, który powołując się na dramatyczne okoliczności, oczekiwał od nich sięgnięcia po ostateczne środki. Pewien zatrudniony w fabryce tworzyw sztucznych mieszkaniec Moskwy powiedział: „Nasz przywódca nie przemilczał tego, że nasze wojska musiały się cofać. Nie ukrywa trudności, które czekają nasz naród. Po jego przemówieniu pragnę pracować jeszcze bardziej ofiarnie. Ono zmobilizowało mnie do wielkich czynów”. Ale nie brakowało również sceptyków. Przecenianie jedności Rosjan i ich wiary w zwycięstwo podczas zimowych miesięcy 1941 roku byłoby poważnym błędem. Moskiewski inżynier powiedział: „Cała ta gadanina o mobilizowaniu ludzi i organizowaniu obrony cywilnej dowodzi tylko tego, że sytuacja na froncie jest absolutnie beznadziejna. Jest jasne, że Niemcy zajmą wkrótce Moskwę, a władza sowiecka się nie utrzyma”. Pobrzmiewa w tych słowach echo rozpaczy, jaka ogarniała niektórych dobrze poinformowanych Brytyjczyków w 1940 roku. Nieco dalej na południe, w prowincji kurskiej, pewna kobieta oznajmiła: „Rozstrzelajcie mnie, jeśli chcecie, ale nie będę kopała żadnych rowów. Jedynymi ludźmi, którzy potrzebują rowów, są komuniści i Żydzi. Niech je sobie kopią sami. Wasza władza się kończy, a my nie zamierzamy dla was pracować”. Ale mimo niechętnego nastawienia części ludności w ZSRS było dość patriotów i żołnierzy, by utrzymać linie obronne i odeprzeć najeźdźców. Pod koniec listopada impet niemieckiego natarcia uległ wyczerpaniu. „Führer wziął sprawy w swoje ręce – zapisał Kurt Grumann – ale nasze wojska poruszają się tak, jakby były skazane na klęskę. Nasi żołnierze usiłują się przekopywać przez zmarznięty grunt, lecz najsilniejsze uderzenia kilofa wydobywają tylko tyle ziemi, co brudu za paznokciami. Nasze siły maleją z każdym dniem”. Generalny kwatermistrz Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych generał Eduard Wagner powiedział: „Jesteśmy u kresu sił materialnych i ludzkich”. Niedobory paliwa były w Niemczech tak poważne, że marynarka wojenna została w praktyce sparaliżowana. System zaopatrzenia armii z trudem dostarczał żywność do punktów oddalonych o 500

kilometrów od najbardziej wysuniętych magazynów, które mieściły się w Smoleńsku. W niemieckich kręgach urzędowych krążył żart, dowodzący wisielczego poczucia humoru: „Ze względu na wielkie sukcesy kampania wschodnia została przedłużona o miesiąc”. W dniu 28 listopada odbyła się w Berlinie narada przemysłowców, której przewodniczył minister Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji Fritz Todt. Zebrani doszli do katastrofalnego wniosku: wojny z Rosją nie da się już wygrać. Niemcy, które nie zdołały osiągnąć błyskawicznego zwycięstwa, nie mają środków pozwalających na osiągnięcie sukcesu podczas przedłużającej się kampanii. Następnego dnia Todt i nadzorujący produkcję czołgów Walter Rohland spotkali się z Hitlerem. Rohland stwierdził, że jeśli do wojny przyłączą się Stany Zjednoczone, Niemcy nie będą w stanie dorównać potędze przemysłowej sojuszników. Todt, zagorzały hitlerowiec, przyznał: „Tej wojny nie da się już wygrać środkami militarnymi”. „Więc jak mam ją zakończyć?” – spytał Hitler. Todt odparł, że możliwe jest tylko rozwiązanie polityczne. Hitler odrzucił taką logikę. Wmawiał sobie, że rychłe przystąpienie Japonii do Osi zmieni układ sił na korzyść Niemiec. W listopadowych zapiskach szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych Franza Haldera można jednak znaleźć inne uwagi Hitlera, z których wynika, że przestał on wierzyć w możliwość absolutnego zwycięstwa. Przez cały pozostały okres wojny niemieccy dygnitarze odpowiedzialni za ekonomiczne i przemysłowe planowanie wykonywali swą pracę, wiedząc, że ich kraj nie zdoła osiągnąć strategicznego sukcesu. W grudniu 1941 roku opracowali dokument zatytułowany Wymogi niezbędne do zwycięstwa. Wynikało z niego, że Rzesza powinna w ciągu następnych dwóch lat przeznaczyć na produkcję broni równowartość 150 miliardów dolarów, choć taka suma przekraczała wydatki na uzbrojenie poniesione w czasie całego konfliktu. Mimo waleczności Wehrmachtu państwo nie miało środków umożliwiających zwycięstwo, mogło jedynie zmusić swych nieprzyjaciół do prowadzonych wspólnie lub oddzielnie negocjacji. Minęło wiele miesięcy, zanim sojusznicy uświadomili sobie, że losy wojny uległy odwróceniu. W 1942 roku państwa Osi miały odnieść spektakularne sukcesy. Historycznym faktem pozostaje jednak to, że najwyżsi rangą dygnitarze Trzeciej Rzeszy już w grudniu 1941 roku zdali sobie sprawę z tego, że zwycięstwo militarne stało się niemożliwe, ponieważ Rosja nie została pokonana. Niektórzy z nich mieli nadzieję, że Niemcy będą w stanie wynegocjować możliwy do zaakceptowania pokój. Wiedzieli również, że decydujący moment strategiczny już minął, a Hitler – w najgłębszych zakamarkach swego umysłu – też musiał być tego świadomy. Generał Alfred Jodl, najbliższy i najbardziej lojalny doradca wojskowy Führera, twierdził w 1945 roku, że jego mistrz pojął właśnie w grudniu 1941 roku, iż „zwycięstwo jest już niemożliwe”. Nie znaczyło to oczywiście, że Hitler pogodził się z klęską Niemiec. Teraz przewidywał on długą wojnę, która ujawni prędzej czy później głębokie podziały między Związkiem Sowieckim a zachodnimi demokracjami. Liczył na to, że osiągając znaczące sukcesy militarne, zmusi swych wrogów do przyjęcia dogodnych dla niego warunków pokoju, i trzymał się tej nadziei aż do kwietnia 1945 roku. Ponieważ zarówno mocarstwa zachodnie, jak i Związek Sowiecki nękały uporczywe obawy, że druga strona zechce zawrzeć oddzielny pokój, spekulacje Hitlera nie były aż tak oderwane od rzeczywistości, jak może się to teraz wydawać. Czas miał pokazać, że walka będzie toczyła się aż do końca. Że przewidywany przez Führera konflikt między Zachodem a ZSRS istotnie wybuchnie, ale zbyt późno, by ocalić Trzecią Rzeszę. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

7 MOSKWA URATOWANA, LENINGRAD WYGŁODZONY

czestnicy wojny zaczęli dostrzegać przesilenie w ostatnich tygodniach 1942 roku, kiedy japońskie postępy w rejonie Pacyfiku zostały powstrzymane, a Niemcy ponosili klęski pod Stalingradem i w Afryce Północnej. Przed tymi wydarzeniami sprzymierzeni przez wiele miesięcy karmieni byli niemal nieprzerwanie złymi wieściami, których ponurej wymowy nie mogło zrównoważyć nawet przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny. Jeden z najwybitniejszych generałów Stalina Konstanty Rokossowski, który dowodził 16. Armią walczącą na południe od Moskwy, w połowie listopada powiedział dziennikarzowi: „Niemcy niedługo zaczną tracić siły i wreszcie znajdziemy się w Berlinie”. Jego słowa okazały się prorocze, ale w chwili gdy je wypowiadał, tylko nieliczni obserwatorzy na całym świecie zdawali sobie sprawę z powagi położenia Wehrmachtu w Rosji. Prawdą jest jednak, że niektórzy z najbliższych doradców Hitlera już wtedy uważali, że jego próba dominacji nad światem jest skazana na klęskę. Siły niemieckie nadal posuwały się naprzód na północ i na południe od Moskwy, ale traciły impet. 17 listopada jedna z dywizji Wehrmachtu rozsypała się i uciekła przed kolejnym atakiem sowieckich czołgów T34. Nowe rosyjskie armie wyruszały w pole, a najeźdźcom wyczerpywały się zasoby broni, paliwa i ludzi. Słabła wiara w zwycięstwo. Młody oficer SS pisał: „Tak więc krok po kroku zbliżamy się do naszego ostatecznego celu, czyli Moskwy. Jest bardzo zimno [...]. Aby uruchomić silniki [pojazdów] musimy je ogrzewać, paląc ogniska pod miskami olejowymi. Paliwo jest częściowo zamarznięte, a olej silnikowy bardzo gęsty, nam zaś brakuje płynów zapobiegających zamarzaniu [...]. Siła bojowa naszych wojsk ulega dalszemu zmniejszeniu ze względu na ciągłe mrozy [...]. Broń automatyczna [...] często się zacina z powodu awarii zamków”. Kiedy ktoś spluwał, jego ślina zamarzała przed zetknięciem z ziemią. Jeden tylko pułk zgłosił 315 przypadków odmrożeń. Generał Höpner, dowódca 4. Grupy Pancernej, 3 grudnia meldował: „Bojowe siły ofensywne korpusów Grupy Pancernej s ą w y c z e r p a n e. Powód: fizyczne i psychiczne przemęczenie, utrata dużej liczby dowódców, niedostateczne wyposażenie w sprzęt zimowy [...]. Najwyższe Dowództwo powinno rozważyć możliwość odwrotu”. Niemcy raz po raz rzucali się na sowieckie pozycje i raz po raz zostawali odparci. Gieorgij Osadczynski widział chaotyczną kotłowaninę grupy niemieckich czołgów i jednostek wspierającej je piechoty, które nie mogły sforsować nasypu kolejowego i były ostrzeliwane przez sowieckie działa. Kolejne czołgi stawały w ogniu, a ci, którzy przeżyli, zaczęli się wycofywać. Widział niemieckiego żołnierza, który bezradnie pełzał po śniegu na czworakach, i jego kolegów niezdarnie wlokących się w kierunku swoich pozycji. „W naszych szeregach zapanowała ulga i poczucie szczęścia – napisał Osadczynski. – Niemcy nie wydawali się już tacy groźni, można było ich pobić”. Taktyka Rosjan była nadal zdumiewająco nieporadna, gdyż na osobiste żądanie Stalina opierała się na frontalnych atakach. Jeden z nich, skierowany przeciwko niemieckiej 9. Armii, skończył się rzezią dwóch tysięcy ludzi i koni z dywizji kawaleryjskiej. Dowództwo taktyczne było nieudolne, a poziom wyszkolenia żołnierzy bardzo niski. Rokossowski pomstował przeciwko narzuconej przez Kreml, a realizowanej przez Żukowa doktrynie, wykluczającej możliwość odwrotu. Ilość rosyjskiej krwi, która wsiąkała w śnieg, była wprost niewyobrażalna. Niemieccy dowódcy nadal nie doceniali swoich przeciwników. Konkluzja meldunku wywiadu armii z dnia 4 grudnia brzmiała: „W chwili obecnej nieprzyjaciel nie jest w stanie przeprowadzić kontrofensywy, gdyż nie dysponuje odpowiednio dużymi rezerwami”. Niemcy nie wiedzieli, że Żukow otrzymał posiłki w postaci dziewięciu nowych armii, czyli dwudziestu siedmiu dywizji. Nie zdawali też sobie sprawy z tego, że Sowieci zwiększyli liczbę jednostek kawalerii, które mogły się poruszać po śniegu, unieruchamiającym pojazdy. Najeźdźcy stali zaledwie 40 kilometrów od Kremla, a ich siły czołowe były oddalone o 15 kilometrów od przedmieść Moskwy. Ale ponieważ od momentu rozpoczęcia operacji „Tajfun” ich straty wynosiły dwieście tysięcy zabitych, potencjał był więc wyczerpany.

U

W dniu 5 grudnia Sowieci przypuścili zmasowany atak, zaskakując Niemców, którzy byli – niemal dosłownie – przymarznięci do swych pozycji. Stawka słusznie czekała na wsparcie generała Mroza. Temperatura spadła do trzydziestu stopni Celsjusza poniżej zera, więc niemieckie smary twardniały, za to rosyjskie pojazdy i czołgi nadal funkcjonowały – czołg T-34 miał rozrusznik wspomagany sprężonym powietrzem, był więc odporny na mróz. Oszołomiony żołnierz piechoty Albrecht Linsen tak opisał reakcję swej jednostki na atak Rosjan: „Wybiegający z zamieci żołnierze biegli w kierunku tyłów, rozpraszając się na wszystkie strony jak stado przerażonych zwierząt. Nad tą zdesperowaną masą ludzką usiłował zapanować jakiś samotny oficer; gestykulował i próbował wyciągnąć pistolet, a potem po prostu machnął ręką. Dowódca naszego plutonu nikogo nie zatrzymywał. Pozostałem na miejscu, zastanawiając się, co robić, ale kiedy tuż obok mnie wybuchnął jakiś pocisk, poczułem przeszywający ból w prawym udzie [...] i pomyślałem: «Mam zaledwie 21 lat, a umrę tutaj, w podmoskiewskich śniegach»”. Sowiecka ofensywa zmiażdżyła dwa wysunięte niemieckie kliny, położone na północ i na południe od Moskwy, a potem skierowała się na zachód. Doszło do czegoś, co było nie do pomyślenia: niezwyciężony Wehrmacht zaczął się cofać. „Za każdym razem, kiedy opuszczamy jakąś wioskę, podpalamy ją – pisał porucznik wojsk pancernych Gustav Schrodek. – Jest to prymitywna forma samoobrony, a Rosjanie nienawidzą nas za to. Ale ponura logika wojskowa jest zupełnie jasna; chodzi o to, żeby ścigający nas nieprzyjaciel nie znalazł schronienia przed straszliwym mrozem”. Porucznik Kurt Grumann pisał z polowego punktu opatrunkowego: „Przywieziono tu dziś osiemdziesięciu żołnierzy, z których połowa ma odmrożenia drugiego lub trzeciego stopnia. Ich opuchnięte nogi są pokryte pęcherzami i nie przypominają kończyn, lecz jakąś bezkształtną masę. W niektórych przypadkach mamy już do czynienia z gangreną. Po co to wszystko?”. Niemcy porzucili wiele czołgów, skutych lodem i śniegiem. „Duch napoleońskiej Grande Armée unosi się nad nami coraz wyraźniej i przypomina jakiegoś złośliwego upiora” – pisał celowniczy Josef Deck.

Natarcie Armii Czerwonej w czasie kontrofensywy pod Moskwą Fot. akg-images/BE&W

Odwrót Wehrmachtu trwał dziesięć dni. Białe pustkowie było upstrzone ciałami poległych i czarnymi wrakami porzuconych pojazdów. Większość niemieckich dowódców opowiadała się za wycofaniem sił na większą

odległość od Moskwy. Hitler, uparty podobnie jak Stalin, wzywał do „fanatycznego oporu”. W tych okolicznościach gorliwy hitlerowiec generał Walther Model stał się bohaterem, stabilizując niemiecką linię obrony. Stalin – wbrew radom Żukowa – żądał rozszerzenia operacji. 5 stycznia wydał rozkaz kontrofensywy na całej długości frontu. Idąc raz jeszcze za przykładem Hitlera, nie wykorzystał okazji do skoncentrowania sił w słabym punkcie niemieckiej linii obrony i zmarnował szansę na wielkie zwycięstwo. Rokossowski sporządził potem ponurą listę popełnionych błędów i niewykorzystanych okazji. Niemcy nadal stawiali zaciekły opór, zabijając dziesiątki tysięcy atakujących ich żołnierzy. Rezerwy Sowietów rychło uległy wyczerpaniu, a ich ofensywa nie miała już impetu. Model odzyskał część straconego terenu i udaremnił plany Żukowa, który chciał oskrzydlić Grupę Armii „Środek”. Nie zmieniło to jednak niczego, co miało kluczowe znaczenie dla przyszłości kampanii – napastnicy zostali odepchnięci na odległość od 90 do 220 kilometrów w tył. Rosjanie utrzymali Moskwę. Podczas gdy ważyły się losy rosyjskiej stolicy, nieco dalej na północny zachód trwał niemal równie wielki dramat, pociągający za sobą jeszcze większe cierpienia. Jesienią 1941 roku siły Osi okrążyły od północnego zachodu i południa dawną rosyjską stolicę – Leningrad. Operacja „Barbarossa” skłoniła Finów do zemsty za porażkę z 1940 roku – w czerwcu 1941 roku armia fińska, na nowo wyposażona przez Hitlera, przyłączyła się do ataku na ZSRS. Niemieckie oddziały uderzyły z Norwegii i zajęły pozycje oddalone o 50 kilometrów od Murmańska. Finowie nie mieli ochoty posuwać się poza swą dawną granicę ze Związkiem Sowieckim, naruszoną przez Rosjan w 1939 roku, ale 15 września z ich pomocą Niemcy dokończyli okrążanie Leningradu. Oblężenie zbudowanego przez carów Sankt Petersburga – miasta eleganckich alei, barokowych pałaców i nadmorskich bulwarów – stało się epopeją, która trwała ponad dwa lata. Okazało się horrorem i kosztowało życie większej liczby żołnierzy obu stron, niż wynosiły łączne straty Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych podczas całej wojny. Przed rozpoczęciem bitwy sowieccy dowódcy spodziewali się bezpośredniego szturmu. Dziesiątki tysięcy cywilnych mieszkańców miasta kopały umocnienia obronne pod ogniem artylerii. Pociski padały na nich – według słów jednego weterana – „metodycznie i precyzyjnie [...]. Nasi żołnierze wybiegali ze swych okopów i siłą ściągali kobiety i młodych ludzi z ulicy, to znaczy z linii ognia [...]. Kiedy spadł pocisk zapalający, stado krów, przerażonych widokiem płonącego asfaltu, spłoszyło się i zaczęło wierzgać, wzbijając wielką chmurę pyłu. Potem wystraszone zwierzęta pognały wprost na pole minowe”. Niektóre dzieci ewakuowano z miasta zbyt późno – tuż przed nadejściem Wehrmachtu. W miejscowości Łyczkowo podczas ataku Luftwaffe na wypełniony uchodźcami pociąg zginęło ich ponad dwa tysiące. Kwalifikacje starego, siwego bolszewika, któremu powierzono dowództwo nad obroną Leningradu, opierały się wyłącznie na jego lojalności wobec Stalina. Marszałek Klimient Woroszyłow, który dowodził wówczas Frontem Leningradzkim, gardził zawodowymi żołnierzami i nie znał żadnych tajników wiedzy wojskowej. Moskwa skierowała do Leningradu duży konwój z żywnością, ale marszałek uznał, że jego przyjęcie byłoby aktem defetyzmu, i wysłał go w inne miejsce. Zaimprowizowane na jego rozkaz chaotyczne ataki na Niemców kończyły się rzezią sowieckich żołnierzy. Ostatni wpis w dzienniku zdesperowanego porucznika Juszkiewicza, który został chwilę potem zabity, brzmi: „Naszym żołnierzom wydano tylko stare karabiny. Mamy rozpaczliwie mało broni maszynowej. I nie mamy wcale granatów. Nie ma lekarzy! To nie jest jednostka wojskowa – jesteśmy po prostu mięsem armatnim”. Stwierdził też, że jego ludzie „są ścigani po lasach jak zwierzęta [...]. Nieustanna strzelanina – wszędzie czołgi”. W dniu 8 września Niemcy zamknęli ostatecznie obręcz wokół Leningradu i oficjalnie rozpoczęli jego oblężenie. Następnego dnia Stalin wysłał tam Żukowa, każąc mu zastąpić Woroszyłowa. Jego niespodziewany przylot lekkim samolotem wywołał groteskowe nieporozumienie – wartownicy strzegący Instytutu Smolnego, siedziby dowództwa frontu, przez piętnaście minut nie wpuszczali go do wnętrza, ponieważ nie miał przepustki. „No cóż, tak funkcjonuje czasem armia” – powiedział później Żukow, bagatelizując to wydarzenie, choć

w tamtym momencie miał do tego zapewne stosunek mniej filozoficzny. Woroszyłow, odwieziony tym samym samolotem do Moskwy, odważył się oskarżyć Stalina wprost: „To ty jesteś temu wszystkiemu winny! To ty wykończyłeś starą gwardię armii i kazałeś zabić najlepszych generałów!”. Kiedy Stalin usiłował odpierać jego zarzuty, stary rewolucjonista chwycił półmisek, na którym leżał pieczony prosiak, i rozbił go o stół. Szczęśliwym dla siebie zrządzeniem losu nie stanął przed plutonem egzekucyjnym. Żukow zreorganizował obronę Leningradu, uchylając rozkaz Woroszyłowa, który polecił zatopić pozostałe w porcie resztki Floty Bałtyckiej – w ciągu następnych lat działa tych okrętów wojennych wspierały w decydujący sposób lądowe siły Armii Czerwonej. Przeprowadził też szereg ataków na niemieckie pozycje. Osiągnęły one punkt kulminacyjny 17 września, załamując się pod druzgoczącym ogniem artylerii, i kosztowały życie wielu tysięcy żołnierzy. Oficer marynarki Nikołaj Wawin opisał próbę przerzucenia posiłków na ufortyfikowaną wyspę Orieszek na jeziorze Ładoga. „Nasi chłopcy nie mieli żadnych szans. Niemcy szybko wytropili nas z powietrza i wszystko zamieniło się w masową egzekucję. Samoloty nieprzyjaciela najpierw nas zbombardowały, a potem zaczęły ostrzeliwać z broni maszynowej. Z mojej grupy desantowej, liczącej 200 żołnierzy, 14 dotarło do brzegu”. Oficerowie Żukowa zaprotestowali przeciwko tego rodzaju skazanym na niepowodzenie akcjom, podejmowanym z tak zwanego przyczółka Newskiego leżącego na wschodnim brzegu rzeki. On jednak pozostał nieugięty. „Powiedziałem: atakować!” Liczba rannych gwałtownie rosła, placówki medyczne zaś prawie nie istniały. Żukow rozmieścił za frontem specjalne jednostki – oddziały zaporowe, które miały rozstrzeliwać usiłujących uciekać żołnierzy. Praktyka ta została zresztą w Armii Czerwonej zinstytucjonalizowana. Niemieckie głośniki, wykorzystywane na potrzeby propagandy, szydziły ze skazanych na śmierć uczestników sowieckich ataków: „Pora zbierać się znowu w punktach waszej zagłady – pochowamy was na brzegach Newy”. Po każdym takim apelu na bezradnych, przykutych do swych pozycji sowieckich żołnierzy spadał kolejny grad pocisków. Rosjanie przez wiele tygodni nie zdawali sobie sprawy, że Niemcy nie zamierzają przypuścić szturmu na Leningrad, ani nawet przyjąć jego kapitulacji. Stalin uznał Żukowa za zbawcę miasta, nie pojmując, że nie było ono poważnie atakowane. Berlińscy oficerowie sztabowi, puszczając wodze fantazji, zastanawiali się nad możliwością wykonania propagandowego gestu, jakim byłoby nakłonienie Stanów Zjednoczonych do przyjęcia dwuipółmilionowej rzeszy mieszkańców stolicy Piotra Wielkiego w charakterze uchodźców. Hitler jednak postanowił ich zagłodzić. Wezwano na konsultacje profesora Ernsta Ziegelmeyera z monachijskiego Instytutu Żywienia, jednego z wielu naukowców, którzy udzielali hitlerowcom szatańskich rad. Przyznał on, że bitwa nie jest wcale niezbędna, gdyż Rosjanie nie będą w stanie dostarczyć swym oblężonym obywatelom więcej niż 250 gramów chleba dziennie, a to nie wystarczy, by podtrzymać życie ludzkie przez dłuższy czas. „Nie warto narażać życia naszych żołnierzy. Mieszkańcy Leningradu i tak wymrą. Najważniejsze jest to, by nie przepuścić ani jednej osoby przez naszą linię frontu. Im więcej pozostanie ich na miejscu, tym prędzej umrą, a my wkroczymy wtedy łatwo do miasta, nie tracąc ani jednego niemieckiego żołnierza”. „Petersburg, trujące gniazdo, z którego azjatycki jad tak długo wylewał się na rejon Bałtyku, musi zniknąć z powierzchni ziemi – ogłosił Hitler. – Miasto zostało już odcięte. Musimy tylko je bombardować i ostrzeliwać, zniszczyć instalacje, zapewniające dopływ wody i elektryczności, a potem pozbawić mieszkańców wszystkiego, co umożliwiłoby im przeżycie”. Pierwszy zmasowany atak Luftwaffe na Leningrad zniszczył nadrzeczne magazyny Badajewa, w których przechowywano większość zapasów żywności – roztopiony cukier płynął po sąsiedniej ulicy, a pożar trwał przez wiele dni. Mieszkańcy miasta rychło uświadomili sobie swoje położenie. Jelena Skriabina napisała w dzienniku: „Czeka nas wielki horror [...]. Wszystkich pochłania tylko jedna myśl: gdzie znaleźć coś, co nadaje się do jedzenia, żeby nie umrzeć z głodu. Wróciliśmy do czasów prehistorycznych. Życie zostało sprowadzone tylko do jednej funkcji – polowania na żywność”. Korespondent „Prawdy” Łazar Brontman zanotował, że leningradczycy robią zupę i chleb z trawy. Stwierdził też, że gdy tego rodzaju praktyki zostały uznane za normę, „placki z trawy zyskały na rynku swoją cenę”. Jedna zapałka kosztowała rubla, więc wielu ludzi rozpalało ogień za pomocą szkła powiększającego, skupiającego

promienie słońca. Jeden z zaprzyjaźnionych z Brontmanem pisarzy był takim ekscentrykiem, że zatrzymał swego ulubionego psa – „zapewne jedynego psa, któremu udało się przeżyć w Leningradzie”. Ponieważ wodę można było czerpać tylko z hydrantów, kobiety prały odzież na ulicach, a przejeżdżające wojskowe pojazdy z trudem przeciskały się między nimi. Jedynym środkiem transportu były dla osób cywilnych rowery. Każdy skrawek niezabudowanej ziemi został przeznaczony pod uprawę warzyw, każda działka była oznaczona nazwiskiem właściciela. W mieście dramatycznie brakowało opału, ponieważ zostało ono otoczone, zanim mieszkańcy odbyli coroczne wyprawy do okolicznych lasów, z których przynosili drewno. Niemcy wycofali czołgi, by wesprzeć operacje rozgrywające się nieco dalej na południe. Oblegający, mniej liczni niż broniący miasta rosyjscy żołnierze, okopali się na zimę w bunkrach i na stanowiskach ogniowych. Każda próba zbliżenia się do ich linii, bez względu na to, czy podejmowali ją atakujący żołnierze czy uciekający cywile, wywoływała morderczy ogień artylerii, moździerzy i broni maszynowej. Kapitan Wasilij Choroszawin, trzydziestosześcioletni dowódca sowieckiej baterii, pisał do żony 25 października: „Dostałem twój list i nie potrafię opisać radości, jaką mi on sprawił. Od sześciu dni siedzę w piwnicy jakiegoś warsztatu kamieniarskiego, do której można wejść jedynie na czworakach. Siedzę tu, kierując ogniem, a wokół mnie wybuchają bomby i pociski, od których drży ziemia. Nie można wyjść po wodę. Gorąca herbata jest dla nas największym luksusem, a racje żywnościowe dostarczają nam w nocy. Wczoraj jakiś pocisk wybuchł między mną a naszym zwiadowcą, drąc na strzępy poły mojego płaszcza. Nic mi się nie stało, tylko osłona maski gazowej uderzyła mnie w głowę”. Choroszawin miał mniej szczęścia trzy miesiące później, kiedy zginął od innej niemieckiej salwy. „Wszyscy nasi frontowi żołnierze wyglądają jak widma: są wyniszczeni przez głód i zimno – pisał jeden z nich, Stiepan Kuzniecow. – Są też obdarci, brudni i bardzo, bardzo głodni”. Późniejsze opowieści o Leningradzie koncentrowały się nie na zdarzeniach z pola bitwy, lecz na walce mieszkańców o przetrwanie – walce, którą wielu z nich przegrało. Niemiecka artyleria codziennie ostrzeliwała miasto w godzinach, w których istniało największe prawdopodobieństwo złapania ofiar na otwartej przestrzeni, czyli 8.00–9.00, 11.00–12.00, 17.00–18.00 i 20.00–21.00. Przydziały chleba spadły poniżej poziomu, który profesor Ziegelmeyer uważał za życiowe minimum. Aby wyżywić mieszkańców, trzeba było codziennie dowieźć do miasta przez jezioro Ładoga co najmniej 100 ton produktów spożywczych, a cel ten często nie zostawał osiągnięty. Na przykład 30 listopada dotarły do Leningradu tylko 62 tony żywności. Do pieczenia chleba używano namokniętego ziarna wydobytego z zatopionego w porcie wraku, oleju z nasion bawełny, „jadalnej” celulozy, resztek zmiatanej z podłogi mąki i owsa przeznaczonego dla koni. W październiku i listopadzie sytuacja miasta z każdym kolejnym dniem była coraz gorsza – niemieckie działa i bombowce zasypywały pociskami ulice, szkoły, budynki publiczne i szpitale. Tysiącom mieszkańców miasta zaglądał w oczy głód. Zaczęli gotować tapety, by wydobyć z nich klej, oraz gotować i przeżuwać skórę. Gdy doszło do epidemii szkorbutu, zaczęto produkować wyciąg z igieł sosnowych zawierających witaminę C. Prawdziwą plagą stały się kradzieże kart zaopatrzeniowych – same pieniądze nie miały żadnej wartości. Ze skwerów Leningradu zniknęły gołębie, które chwytano i zjadano, wkrótce ich los podzieliły wrony, mewy, szczury i zwierzęta domowe. Stary profesor Akademii Sztuk Pięknych Jan Tobolski wezwał swą najzdolniejszą studentkę, osiemnastoletnią Jelenę Martillę. „Lena – powiedział do niej – sytuacja robi się fatalna. Nie spodziewam się tego przeżyć. Ale ktoś musi utrwalić to, co się tu dzieje. Ty jesteś portrecistką – więc maluj portrety mieszkańców oblężonego Leningradu, uczciwe portrety, ukazujące ich cierpienia w tych diabolicznych warunkach. Musimy zachować to świadectwo dla ludzkości. Ostrzec przyszłe pokolenia przed okropnościami wojny”. Jelena Martilla zaczęła chodzić po ulicach, walcząc z osłabieniem oraz zimnem, i pospiesznie szkicować zapadnięte, wychudłe twarze ludzi, których męka wykraczała poza doświadczenia wszystkich nowożytnych europejskich cywilizacji. Zauważyła, że powszechną reakcją wśród dorosłych mieszkańców Leningradu na ich rozpaczliwe położenie było zamknięcie się w sobie – ludzie stawali się pasywni i otępiali jak somnambulicy. Za to dzieci wykazywały nadzwyczajną wręcz aktywność i bardzo szybko w tych warunkach dorastały. Przykładem

może być choćby mały chłopiec, który siedząc podczas nalotu w schronie, zaserwował swym przerażonym dorosłym sąsiadom dowcipny i elokwentny komentarz do ataku Luftwaffe. „Można było odnieść wrażenie, że ten malec postarzał się o pięćdziesiąt lat w ciągu pięćdziesięciu dni – zanotowała Jelena. – Jego twarz wydawała się twarzą starca, a ja poczułam, że ten nienaturalny proces obrabował go z niewinności dzieciństwa. Z przerażeniem obserwowałam jego naturalną ciekawość, przyspawaną do koszmarnej maszynerii wojny [...]. Spojrzałam uważniej na jego twarz – i dostrzegłam na niej jakąś przedziwną mądrość. To spostrzeżenie mnie poraziło: zdałam sobie sprawę, że małe dziecko może wyglądać jak stary mędrzec. W morzu przeżywanych przez nas cierpień ożyło na chwilę coś niezwykłego”. Większość pozbawionych prądu, ciepła, światła i pracy leningradczyków wiodła hibernacyjną egzystencję wśród stert śniegu i śmieci. Ich funkcje życiowe i procesy metaboliczne uległy zwolnieniu i przypominały płytę starego, nakręcanego gramofonu. W kamienicy Swietłany Megajewej pewna stara kobieta o imieniu Kamilla coraz bardziej słabła, choć sąsiedzi palili w piecu stare meble, by podtrzymać w niej iskierkę życia. Pewnego ranka wstała nagle z łóżka i zaczęła gorączkowo szukać czegoś do zjedzenia we wszystkich szufladach i zakamarkach swego mieszkania. Zrozpaczona niepowodzeniem, wyjęła z szafki talerze oraz garnki i rzucała nimi o podłogę. Potem opadła na czworaki i szukała wśród potłuczonych odłamków okruchów chleba. Wkrótce umarła. W grudniu temperatura na dworze spadła do minus trzydziestu stopni Celsjusza. Głód zabił już tysiące ludzi. Przydziały chleba obniżono do 125 gramów. Niektórzy mieszkańcy miasta mechanicznie kontynuowali swoje zajęcia. W miejskim Instytucie Zoologii pięćdziesięcioletni entomolog Axel Reichardt pracował nad swym opus magnum – Fauną Związku Radzieckiego – aż do dnia, w którym znaleziono go martwego na materacu rozłożonym w jego gabinecie. Sasza Abramow, aktor Teatru Komedii Muzycznej, którego obsada była zbyt osłabiona, by dotrzeć na przedstawienie, zmarł podczas antraktu, mając na sobie kostium jednego z trzech muszkieterów, bohaterów powieści Dumasa. Jelena Skriabina napisała: „Ludzie są tak osłabieni z głodu, że wykazują całkowitą obojętność wobec śmierci; umierają tak, jakby zasypiali. Ci półżywi nieszczęśnicy, których nadal widujemy, nie zwracają na nich nawet uwagi”. Zesztywniałe zwłoki leżały na ulicach, dopóki nie załadowano ich na sanie i nie wrzucono do lejów po pociskach. Niemiecki wywiad, śledzący agonię miasta z kliniczną fascynacją, obliczył, że w ciągu trzech miesięcy umarło dwieście tysięcy ludzi. Osobom uprzywilejowanym udawało się jednak uniknąć większych cierpień. Kiedy stało się jasne, że nie dojdzie do bitwy, Żukowa odwołano do Moskwy, zostawiając miasto w rękach partyjnych dygnitarzy, którzy w czasie oblężenia najadali się do syta. Choć miliony obywateli głodowały i ginęły, korupcja i przywileje nie tylko przetrwały, lecz stały się charakterystycznymi atrybutami tej wojny. Niektórych funkcjonariuszy partyjnych ewakuowano drogą powietrzną. Znalazł się wśród nich najsławniejszy rezydent miasta, kompozytor Dymitr Szostakowicz. Musiał dokończyć w innym miejscu swą VII Symfonię „Leningradzką”, która stała się symbolem blokady. Ci, którzy pozostali, mogli korzystać ze stołówki w Instytucie Smolnym, dobrze zaopatrzonej w chleb, cukier, pulpety mięsne oraz inne gorące potrawy, i mieli dostęp do własnej, ogrzewanej sali kinowej. Po mieście krążyły plotki o bezwstydnym cynizmie partii i przywilejach jej członków. Anonimowy satyryk, podpisujący się Buntowszczik, czyli „Buntownik”, wydrukował ulotkę, którą można było znaleźć na ulicach Leningradu. „Obywatele, precz z reżimem, który pozwala nam umierać z głodu! Jesteśmy okradani przez drani, którzy nas oszukują, gromadzą zapasy jedzenia, a nas skazują na głód. Chodźmy do władz okręgu i domagajmy się zwiększenia przydziałów chleba. Precz z naszymi przywódcami!” NKWD nie szczędziło wysiłków, by zidentyfikować „Buntownika”, i w grudniu 1942 roku ogłosiło, że do winy przyznał się pięćdziesięcioletni robotnik Siergiej Łużkow, który na mocy nieuchronnego wyroku stanął przed plutonem egzekucyjnym. Pod koniec 1941 roku, kiedy zamarzło jezioro Ładoga, mieszkańcy miasta uzyskali nowe, bardziej niezawodne połączenie ze światem zewnętrznym – legendarną sześciopasmową lodową autostradę, zbudowaną przez trzydzieści tysięcy cywilnych mieszkańców Leningradu. Po tej „drodze życia” zaczęły wkrótce kursować cztery tysiące ciężarówek. Od początku przewoziły one 700 ton produktów dziennie, ale do zwykłych obywateli

docierała tylko nieznaczna ich część. Na rozkaz Stalina wojska sowieckie przypuściły nowy atak, mający przerwać niemiecką blokadę, ale jak zwykle skończył się on niepowodzeniem i przyniósł ciężkie straty. Radiooperator pełniący służbę na Froncie Wołchowskim, na wschód od miasta, Nikołaj Nikulin napisał: „Dowiedziałem się, czym naprawdę jest wojna. Pewnego spokojnego wieczoru siedziałem w mojej lodowej dziurze, nie mogąc zasnąć z powodu zimna, drapiąc się po zawszonym ciele, opłakując swą słabość i niedolę [...]. W opustoszałej niemieckiej ziemiance znalazłem trochę zamarzniętych na kamień ziemniaków, więc rozpaliłem ognisko i ugotowałem je w swoim hełmie. Napełniwszy żołądek, nabrałem ducha. Od tego wieczoru zacząłem się zmieniać. Wyrabiać w sobie mechanizmy obronne, instynkt samozachowawczy, siłę przetrwania. Nauczyłem się znajdować żarcie [...]. Kiedyś, niedaleko od nas, pocisk zabił jakiegoś konia ciągnącego sanie. Dwadzieścia minut później zostały z niego tylko flaki i grzywa, bo ja i inni przytomni ludzie pocięliśmy go na kawałki. Woźnica nawet nie zdążył otrząsnąć się z szoku – siedział na saniach, kurczowo trzymając lejce”. Podczas walk o przerwanie blokady Leningradu Sowieci stracili dwadzieścia dywizji. Ich jedynym znaczącym sukcesem było odbicie 9 grudnia położonej na północny wschód od Leningradu stacji węzłowej Tichwin, co umożliwiło dowożenie zapasów do końcowego punktu linii kolejowej, z którego można było łatwo dotrzeć do miasta.

Głodujący mężczyzna na ulicy w Leningradzie, zima przełomu lat 1941 i 1942 Fot. akg-images

Nadal panował straszliwy głód. 13 stycznia, kiedy po kilku godzinach stania na mrozie w kolejce Jelena Koczina odebrała żałosny przydział przeznaczony dla jej rodziny, stojący za nią mężczyzna wyrwał jej chleb, wcisnął go sobie do ust i usiłował połknąć. Zdesperowana matka, ogarnięta ślepą wściekłością, rzuciła się na niego całym ciałem. „Upadł na ziemię, a ja na niego. Leżąc na plecach, usiłował wtłoczyć sobie naraz do ust cały kawałek chleba. Jedną ręką chwyciłam jego nos i zaczęłam go wykręcać, a drugą próbowałam wyrwać mu chleb z ust. Stawiał opór, ale był coraz słabszy. W końcu odzyskałam wszystko, czego nie zdążył połknąć. Ludzie obserwowali naszą walkę w milczeniu”. Szansa na przeżycie była tak mała, że kiedy Lidii Ochapkinie skradziono kartki zaopatrzeniowe, jej nielicznej rodzinie groziła pewna śmierć. Zrozpaczona kobieta po raz pierwszy w życiu padła tego wieczoru na kolana i modliła się do boskiej istoty, której istnieniu zaprzeczał reżim Stalina: „Zlituj się, Boże, nad moimi niewinnymi dziećmi”. Następnego ranka rozległo się pukanie do drzwi. Otworzyła je i ujrzała jakiegoś nieznanego jej żołnierza Armii Czerwonej, który przyniósł jej paczkę od walczącego o setki kilometrów dalej męża. Znalazła w niej kilogram kaszy, kilogram ryżu i dwie paczki sucharów, co wystarczyło, by uratować jej rodzinę od śmierci głodowej. Inni mieli mniej szczęścia. W ciągu pierwszych dziesięciu dni stycznia NKWD odnotowało czterdzieści dwa przypadki kanibalizmu. Znajdowano zwłoki, których piersi i pośladki były odcięte. Co gorzej, osłabieni ludzie byli narażeni na morderstwa, a motywem sprawców nie była chęć zdobycia ich bezwartościowego dobytku, lecz ich mięsa. Mężczyzna, który przebywał 4 lutego na posterunku milicji, opowiadał, że widział tam dwanaście kobiet aresztowanych pod zarzutem kanibalizmu, którego się nie wypierały. „Jedna z tych kobiet, całkowicie wycieńczona i zrozpaczona, przyznała, że kiedy jej mąż zemdlał z wyczerpania i głodu, odcięła kawałek jego nogi, by nakarmić siebie i dzieci”. Więźniarki szlochały, wiedząc, że czeka je egzekucja. W lutym, który był zdecydowanie najgorszym miesiącem oblężenia, zgłaszano codziennie śmierć dwustu tysięcy ludzi. Zabójcą osłabionych mieszkańców miasta stała się dyzenteria. Przy kranach ulicznych ustawiały się kolejki po wodę, a pożary rozprzestrzeniały się bez przeszkód, bo nie było ich czym gasić. Teatr Komedii Muzycznej został zamknięty. Zapasy trumien były wyczerpane. Ludzie mający dość energii, by czytać, sięgali po Wojnę i pokój – jedyną książkę, która jak się zdawało, mogła wytłumaczyć im ich cierpienia. Była też grupa ludzi, którzy przeżyli nie tylko dlatego, że odznaczali się niezwykłą wolą, ale też dlatego, że nie zarzucili przestrzegania pewnych form: myli się, jedli z talerzy, a nawet kontynuowali pracę naukową. Władze rozważały możliwość wywiezienia ludności cywilnej w bezpieczne miejsce ciężarówkami, które wracały puste na przeciwległy brzeg jeziora Ładoga. Niektóre matki z dziećmi korzystały z tej szansy, lecz często umierały po drodze, Stalin zaś – ze względów propagandowych – odrzucił koncepcję masowej ewakuacji. Męczeństwo Leningradu stało się pokazem hartu ducha, do którego mogła zmusić ludzi tylko tyrania i do jakiego byli zdolni chyba tylko Rosjanie. Brytyjczycy i Amerykanie obawiali się klęski ZSRS aż do końca 1942 roku. Wcześniej nie zdawali sobie sprawy z rozmiaru strat i cierpień najeźdźców. Pod koniec 1941 roku dwumilionowa rzesza niemieckich żołnierzy, którzy wobec braku odpowiednich ciepłych mundurów wciskali pod kurtki gazety i słomę, była w niemal równie fatalnym położeniu jak mieszkańcy Rosji. Hans-Jürgen Hartmann pisał z Charkowa: „Często się zastanawiałem, jak będzie wyglądać tegoroczne Boże Narodzenie. Zawsze wypieram wojnę z obrazów mojej wyobraźni albo przynajmniej spycham ją na jak najdalszy plan. Wyczarowywałem z pamięci na tę okazję specjalne słowa. Gwiazdka, ojczyzna, tęsknota, radość i nadzieja. Ale te słowa, zawsze szczere i płynące z serca, stawały się dla mnie coraz bardziej niezwyczajne i drogie. Przywoływały coś, co było ponadczasowe i cenne, ale tu, w warunkach wschodniego frontu, wydawało się coraz mniej realne [...]. Jak brutalna staje się ta wojna. Jest to teraz wojna totalna, wojna wymierzona przeciwko kobietom, dzieciom i starym ludziom – i na tym polega

największa groza”. Franz Peters wstąpił wraz z kilkoma towarzyszami broni do jakiegoś kościółka w małym mieście, komuniści usunęli ołtarz, ale Niemcy zebrali się w miejscu, w którym dawniej stał, i zaczęli śpiewać kolędy. „Nigdy nie słyszałem, żeby ktoś śpiewał Cichą noc z takim zapałem [...]. Wielu wzruszyło się do łez”. Karl-Gottfried Vierkorn przeczytał na głos swoim kolegom kartkę dołączoną do ciasta, które przysłała mu z Niemiec jego matka. „Kiedy skończyłem, zapadła kompletna cisza. Z dala od tej okropnej tragedii – której nikt sobie nie wyobrażał, kiedy wkraczaliśmy do Rosji – istniał nadal jakiś inny świat. Czy to możliwe, że ludzie nadal obchodzą gdzieś Boże Narodzenie, spokojnie wręczają sobie prezenty, zbierają się wokół choinki i chodzą na Pasterkę?” W Berlinie nie było miejsca na taki sentymentalizm, który tak czy owak wydawał się groteskowy w czasach, kiedy niemieccy żołnierze systematycznie dopuszczali się na terenie Rosji aktów barbarzyństwa, a potem śpiewali kolędy i litowali się nad sobą. Hitler, rozwścieczony niepowodzeniem ataku na Moskwę, mianował się na miejsce marszałka von Brauchitscha naczelnym dowódcą Wojsk Lądowych i powtórzył Waltherowi Modelowi swe drakońskie zakazy dotyczące oddawania terenu. Generał Höpner, jeden z wielu zwolenników strategicznego oderwania się od nieprzyjaciela, pisał: „Konieczność toczenia równoczesnej walki z wrogiem i z własnym naczelnym dowódcą stanowi poważne obciążenie dla nerwów”. Kilka dni później Höpner znalazł się – obok von Rundstedta i Guderiana – na długiej liście dowódców wschodniego frontu, którzy zostali zwolnieni ze swych stanowisk za rzekomy brak woli walki. Model, ukochany przez żołnierzy generał, znany z obcesowego sposobu bycia i z sympatii dla hitleryzmu, zareagował na groźbę katastrofy z typową dla siebie energią i odniósł spory sukces. W połowie stycznia Sowieci przestali zdobywać teren. 21 stycznia, ku zdumieniu swych zdemoralizowanych oficerów, Model przypuścił kontratak na rosyjską flankę usytuowaną na zachód od Moskwy. Kiedy jego sztabowcy spytali go, czy ma do dyspozycji jakieś posiłki, odparł stanowczo: „Owszem – siebie!”, i to okazało się wystarczające. Zawsze skłonny do improwizacji, odwiedzał kolejne jednostki – często pod ogniem – i nakłaniał miejscowych dowódców najpierw do wytrwania na miejscu, a potem do kontrataku. Aby umożliwić żołnierzom walkę przy temperaturze sięgającej czterdziestu stopni poniżej zera, podjęto desperackie środki: budowano ogrzewane schrony, w których bliscy wyczerpania żołnierze wracali do sił po kilkugodzinnym pobycie na mrozie, i wznoszono „śnieżne szałasy” pod silnikami samolotów, aby nocą je ogrzać i umożliwić samolotom Luftwaffe ponowny start. W ostatnich dniach stycznia i na początku lutego wojska Modela odparły wielokrotne ataki Rosjan, nadal usiłujących posunąć się naprzód na wysuniętym odcinku frontu koło Rżewa, i zadały im ciężkie straty. Okropności wojny dotykały obu stron. Korespondent wojenny Wasilij Grossman spotkał wieśniaka niosącego worek zamarzniętych ludzkich nóg, które zamierzał ogrzać na piecu, by zdjąć z nich buty. Fritz Langanke z 2. Dywizji SS „Das Reich” opisał przypadek, kiedy to zamarznięte i sztywne ciało jakiegoś Rosjanina zablokowało koła jego opancerzonego pojazdu. „Chwyciłem piłę, wczołgałem się pod wóz i zacząłem odpiłowywać jego ramiona. Podczas tej czynności nasze twarze były blisko siebie, a ja zauważyłem nagle, że trup zaczyna się poruszać. Zamarłem z przerażenia. Jego ruchy były oczywiście tylko reakcją na posunięcia piły, ale przez chwilę miałem wrażenie, że kręci głową”. Wolf Dose, niemiecki żołnierz nadzorujący pracę roboczego oddziału jeńców wojennych na przedmieściach Leningradu, opisał z tępą obojętnością los Rosjanina, który upadł, zbierając drewno przed ziemianką: „Przez chwilę leżał w zmarzniętym śniegu, przy temperaturze minus dwudziestu stopni Celsjusza. Odzyskał trochę sił [...] i dźwignął się na nogi. Ale mróz miał na niego dziwny wpływ. Rzucił się głową naprzód [do ziemianki] i wylądował na piecu. Leżał tam na wpół przytomny, a my czuliśmy swąd jego palącej się skóry. Ktoś zdjął go z pieca i położył na ziemi. Jego głowa była oparta o zebrane przez niego kawałki drewna, a zwęglona dłoń zaciśnięta na jednej z gałązek. Cicho jęczał”. Po chwili ktoś postawił tego mężczyznę na nogi. „Pod wpływem wstrząsu, wywołanego nagłym ruchem, opróżnił zawartość swych jelit do spodni, które wydęły się i pękły. Widziałem jego wychudzone, a zarazem rozdęte podbrzusze pokryte krwią, ekskrementami i strzępami odzieży [...]. Jego oczy patrzyły tępo w przestrzeń, a twarz miała dziwną, niebiesko-zieloną barwę [...] Można tylko mieć

nadzieję, że wystrzał zakończy szybko jego cierpienia”. Żołnierze obu walczących stron zobojętnieli na takie widoki, każdego z nich zajmowała bowiem tylko jedna myśl – jak utrzymać się przy życiu. Wspomniany Wolf Dose stwierdził pogardliwie: „Rosja, kraj pełen okrucieństwa, musi być traktowana okrutnie”. Armia Czerwona podejmowała usilne próby odzyskania inicjatywy, ale jej kolejne ataki kończyły się fiaskiem. Żelazny profesjonalizm Wehrmachtu nie uległ załamaniu. Generał Gotthard Heinrici twierdził, że Rosjanie powtórzyli wcześniejszy błąd Niemców i usiłowali nacierać na zbyt szerokim odcinku frontu, a Żukow podzielał jego opinię. Wydaje się mało prawdopodobne, by Sowieci dysponowali siłami i umiejętnościami, które pozwoliłyby im zdecydowanie pokonać Niemców podczas tej zimy, bez względu na to, jaką przyjęliby strategię. Ale interwencje Stalina, równie nieudolne jak ingerencje Hitlera, przekreślały nawet cień takiej możliwości. Sowiecka 29. Armia, odcięta na zachód od Rżewa, walczyła niemal do ostatniego żołnierza. Masowe kapitulacje, do których dochodziło ubiegłego lata, już się nie powtarzały – między innymi dlatego, że żołnierze Żukowa wiedzieli, co ich czeka, jeśli pójdą do niewoli. Niemcy twierdzili, że w bitwie pod Rżewem zginęło dwadzieścia sześć tysięcy żołnierzy nieprzyjaciela – mniej więcej tylu, ilu straciła armia angielska w ciągu trzech lat kampanii północnoafrykańskiej. Jak wysokie były koszty bitwy, widać było gołym okiem. „Kiedy torowaliśmy sobie drogę przez pobojowisko, zamarznięte ciała poległych dzwoniły tak, jakby były z porcelany” – pisał zaszokowany niemiecki oficer Max Kuhnert. Ale Rosjanie nie przejmowali się stratami w ludziach, ważne dla nich było tylko to, że front został odepchnięty na odległość 260 kilometrów od Moskwy. W okresie od 22 czerwca 1941 do 31 stycznia 1942 roku Niemcy stracili niemal milion żołnierzy, czyli ponad jedną czwartą zasobów ludzkich, z którymi rozpoczynali operację „Barbarossa”. Przez resztę zimy najeźdźcy kopali rowy, by utrzymać się na swych pozycjach, i odbudowywali swoje formacje pancerne. Doktryna Blitzkriegu była stopniowo modyfikowana podczas niemieckich kampanii w Polsce i we Francji, czyli w latach 1939–1940. Ale w 1941 roku Hitler wyraźnie zapowiedział, że zniszczy ZSRS w drodze „błyskawicznej wojny” – potencjał militarny i ekonomiczny Trzeciej Rzeszy był zbyt słaby, by mógł wybrać jakąkolwiek inną metodę walki. Powodzenie zaplanowanej przez Wehrmacht operacji „Barbarossa” zależało w przeważającym stopniu od tego, czy Niemcy zdołają rozbić armie Stalina na zachód od linii Dniepr–Dźwina. Przesunięcie się ciężkich walk w głąb kraju postawiło Niemców w obliczu coraz większych problemów logistycznych. Musieli zaopatrywać swe armie, nie dysponując odpowiednią siecią połączeń kolejowych ani wystarczającą liczbą ciężarówek, które spalały cenne paliwo. Kluczowe bitwy kampanii francuskiej 1940 roku zostały stoczone o kilka godzin jazdy samochodem od niemieckiej granicy, teraz natomiast Wehrmacht musiał walczyć oddalony o tysiące kilometrów od własnych baz.

Niemcy poznają rosyjską zimę Fot. AP Photo/Press Association

Tylko nieliczni żołnierze niemieccy, którzy przeżyli zimę 1941 roku, odzyskali nadszarpnięte przez to doświadczenie zaufanie do swych przywódców. Widzieli rosyjskich żołnierzy idących do ataku na nartach i ubranych w ocieplane białe mundury, których im samym dotkliwie brakowało. Niemieckie pojazdy i karabiny maszynowe zamarzały, a sprzęt nieprzyjaciela funkcjonował doskonale. Żołnierze Stalina nigdy nie dorównali pod względem sprawności taktycznej Niemcom, głównym założeniem ich zmasowanych ataków była przede wszystkim gotowość do poświęcania ludzkiego życia. Ale artyleria Sowietów zasługiwała na najwyższe uznanie,

a ich lotnictwo stawało się coraz bardziej skuteczne. Nowe wyrzutnie rakiet typu katiusza i najlepsze chyba w dziejach tej wojny czołgi T-34 budziły lęk Niemców i dodawały ducha Rosjanom, choć kiedy katiusze po raz pierwszy otworzyły ogień, żołnierze obu stron uciekli w popłochu z pola bitwy. Oficer Wehrmachtu Helmut von Harnack pisał: „To, że nie doprowadziliśmy tej kampanii do końca i nie zdobyliśmy Moskwy, jest dla nas ciężkim ciosem. Krótkowzroczne podejście do warunków klimatycznych [...] jest oczywiście ważnym powodem. Ale prawdą jest też, że zupełnie nie docenialiśmy przeciwnika. Nie przypuszczaliśmy, że będzie on w stanie wykrzesać z siebie takie zasoby siły i odporności – odporności przekraczającej zdaniem większości z nas możliwości ludzkie”. Upór Stalina, osobiście kierującego kampanią 1941 roku, doprowadził do katastrof, których skutki wydawały się niekiedy nieodwracalne. Zakazując wycofywania się z zajmowanych pozycji, pozbawił Armię Czerwoną 3,35 miliona żołnierzy, którzy trafili w tym roku do niewoli. Szeregowy Borys Baromykin tak opisywał egzekucję kolegi z republiki środkowoazjatyckiej, oskarżonego o samowolne opuszczenie stanowiska bojowego: „Biedny chłopak stał kilka metrów ode mnie, spokojnie żując kawałek chleba; znał tylko kilka słów po rosyjsku, więc nie miał pojęcia, co się dzieje. Major, który przewodniczył trybunałowi wojskowemu, przeczytał nagle wyrok: «Dezercja z linii frontu – natychmiastowa egzekucja», i strzelił mu w głowę. Ten człowiek upadł tuż przede mną – to było straszne. Kiedy to zobaczyłem, coś we mnie umarło”. Ten sam Baromykin, opowiadając o jednym z odwrotów, przyznał, że żołnierze Armii Czerwonej uciekali „jak stado przestraszonego bydła”, i dodał: „Jednoczy nas tylko obawa, że nasi dowódcy zastrzelą nas, jeśli spróbujemy uciekać”. Pewien żołnierz, rozstrzelany przez kolegów za próbę ucieczki i umierający teraz na zakurzonej ziemi, przeklinał ich, wołając: „Oni i tak was wszystkich wybiją!”. Potem dostrzegł Nikołaja Moskwina, oficera politycznego, i dodał: „A ciebie, krwawy komisarzu, [powieszą] jako pierwszego!”. Moskwin wyciągnął rewolwer i dobił rannego. A potem zapisał w swoim dzienniku: „Chłopcy to zrozumieli: psu należy się pieska śmierć”. By zapobiec dezercjom, Armia Czerwona przyjęła nową taktykę: wysyłała w kierunku niemieckich linii grupy żołnierzy, którzy szli z rękami do góry, a potem rzucali przed siebie wiązki granatów. Miało to skłonić Niemców do ostrzeliwania tych, którzy naprawdę próbowali się poddawać. Ale naród rosyjski przejawił wolę walki i gotowość umierania, które nie miały wiele wspólnego z ideologią, a więcej z chłopskimi cnotami, z instynktownym przywiązaniem do Matki Rosji i z nieodpartym przymusem wewnętrznym. Bezwzględność, jaka cechowała funkcjonowanie sowieckiego państwa, była nieodzownym warunkiem pokonania Hitlera. Żadna demokracja nie byłaby w stanie ustalić tak bezlitośnie racjonalnej hierarchii potrzeb, jaką zbudował Stalin. Według jej reguł najwięcej żywności otrzymywali żołnierze, nieco mniej – pracownicy cywilni, a „bezużyteczne gęby”, w tym ludzie starzy, tylko głodowe racje. W trakcie wojny ponad dwa miliony Rosjan umarły z głodu na terytoriach kontrolowanych przez ich własny rząd. To, co osiągnęli Sowieci w latach 1941–1942, dramatycznie kontrastowało z nieudolnymi poczynaniami zachodnich sojuszników we Francji podczas kampanii 1940 roku. Choć Armia Czerwona cierpiała na niedostatek broni, wyszkolenia, taktyki i dowództwa, jej wychowani w sowieckiej kulturze żołnierze stawili Wehrmachtowi zacięty opór, wykazując determinację, do jakiej nie byliby zdolni obywatele demokratycznych państw. „To nie jest wojna dżentelmenów – przyznał służący w Wehrmachcie porucznik Ludwig Cornelius von Heyl w liście do swej rodziny. – Człowiek staje się zupełnie otępiały. Życie ludzkie jest bardzo tanie, tańsze niż łopaty, których używamy do oczyszczania dróg ze śniegu. Osiągnęliśmy stan, który wam, przebywającym w kraju, wydawałby się niewiarygodny. Nie zabijamy ludzi, lecz «nieprzyjaciół», którzy nie mają postaci ludzkiej – są w najlepszym razie zwierzętami. Oni postępują tak samo wobec nas”. Widok głodującej ludności zdehumanizował Rosjan w oczach wielu Niemców do tego stopnia, że zabił w nich poczucie litości. Pewien oficer Wehrmachtu pisał: „Wyli i pełzali u naszych stóp. Byli istotami ludzkimi, w których nie pozostało już nic ludzkiego”. Okrucieństwo Niemców wzbudziło w obywatelach stalinowskiego państwa tolerancję wobec okrucieństwa ich przywódców. Najazd Hitlera zjednoczył dziesiątki milionów Rosjan, których dzieliły dotąd konflikty

ideologiczne i rasowe, czystki, okresy głodu, przejawy instytucjonalnej niesprawiedliwości i niekompetencji. Ogłoszona przez Stalina Wielka Wojna Ojczyźniana stała się rzeczywistością, która silniej zintegrowała i zmotywowała narody ZSRS niż jakiekolwiek inne wydarzenie od czasów rewolucji 1917 roku. Nawet hitlerowskie SS patrzyło z niechętnym podziwem na sowiecką indoktrynację żołnierzy Armii Czerwonej. Bez względu na to, jakie urojenia żywiono wciąż w Berlinie, niemal każdy niemiecki żołnierz przebywający na polu walki zdawał sobie sprawę z ogromu – a może beznadziejności – zadania, jakie spadło na barki jego narodu. Oficer wojsk pancernych Wolfgang Paul przyznawał: „Przez pomyłkę znaleźliśmy się w obcym środowisku, z którym nigdy nie zdołamy się do końca oswoić. Wszystko jest zimne i wrogie, wszystko działa przeciwko nam”. Inny żołnierz pisał do rodziny: „Nawet jeśli zdobędziemy Moskwę, wątpię, czy doprowadzi to do końca tej wojny na wschodzie. Rosjanie potrafią walczyć do ostatniego człowieka, o ostatni metr kwadratowy swego olbrzymiego kraju. Ich upór i determinacja są wprost zdumiewające. Wkraczamy w wojnę na wyniszczenie – a ja mogę tylko mieć nadzieję, że na dłuższą metę Niemcy ją wygrają”. Ostatni list, jaki otrzymała z Rosji rodzina porucznika artylerii Jaspera Monckeburga, nosił datę 21 stycznia 1942 roku: „Czterdzieści procent naszych ludzi cierpi na ropiejącą egzemę, a ich ciała, szczególnie nogi, są pokryte czyrakami [...]. Nasze okresy służby przekraczają czterdzieści osiem godzin, z dwiema lub trzema godzinami snu, często przerywanego. Nasze linie są tak słabe – kompanie liczące od dwudziestu do trzydziestu pięciu ludzi na przeszło dwukilometrowy odcinek – że zostalibyśmy całkowicie zmiażdżeni, gdyby artyleria, czyli my, nie hamowała szturmów dziesięcio- lub dwunastokrotnie liczniejszego nieprzyjaciela”. Po odparciu jednego z ataków żołnierze piechoty zanieśli porucznika Monckeburga do jego bunkra. „Leżałem przez cztery i pół godziny na śniegu, przy trzydziestopięciostopniowym mrozie, więc nie czułem rąk ani nóg i nie mogłem ustać o własnych siłach [...]. Gdyby nie to przeklęte zimno!” Monckeburg zginął kilka dni później. Generała Gottharda Heinriciego, który odwiedził Berlin w lutym, uderzył brak zainteresowania Hitlera relacjami naocznych świadków straszliwej tragedii, która rozgrywała się na Wschodzie. Führer chciał rozmawiać wyłącznie o szczegółach technicznych, takich jak konstrukcje zapór przeciwczołgowych. Tylko raz wspomniał o rosyjskiej zimie, i to nonszalanckim tonem: „Pocieszająca jest myśl, że nic nie trwa wiecznie. Choć w obecnej chwili żołnierze zamieniają się w słupy lodu, w kwietniu zaświeci słońce i przywróci życie tym martwym obszarom”. Tymczasem niemiecki żołnierz Wolfgang Huff pisał 10 lutego 1942 roku z rosyjskiej wioski Siniawino: „Zapada zmrok. Słychać ogień artylerii, a nad lasem unosi się biały dym. Oto brutalna rzeczywistość wojny: stłumione okrzyki dowódców oddziału, który zmaga się w śniegu z transportem amunicji. A potem zaskakujące pytanie: «Czy widziałeś zachód słońca?». Nagle pomyślałem o tym, jak strasznie zakłóciliśmy spokój i ciszę tych ziem”. Z rozkazu Stalina jego armie wielokrotnie atakowały niemieckie pozycje i zmuszone do odwrotu, ponosiły ogromne straty. Sowiecki system zaopatrzenia był bliski załamania, a bardzo wielu żołnierzy cierpiało skrajny niedostatek. W akcjach bojowych zginęło już 2,66 miliona Rosjan. Z kolei Niemcy stracili podczas tej kampanii niemal milion ludzi, 207 tysięcy koni, 41 tysięcy ciężarówek i 13 600 dział. Według oceny naczelnego dowództwa 1 kwietnia tylko 8 ze 162 przebywających w Rosji dywizji było w stanie „gotowości bojowej”. Na 16 dywizji pancernych przypadało jedynie 160 sprawnych czołgów. Jak przewidywał Hitler, jego armie znów ruszyły wiosną do ofensywy i ponownie zaczęły odnosić zwycięstwa. Tymczasem kluczowe znaczenie dla oceny pierwszego roku wojny na Wschodzie miał fakt, że Rosja pozostała niepokonana.

Sowieccy żołnierze na froncie leningradzkim, zima 1941 roku Fot. RIA Novosti/East News

Niedaleko Tuły jakaś stara kobieta dała Wasilijowi Grossmanowi i gromadce jego towarzyszy ziemniaki, sól i wiązkę drewna. Jej syn Wania był na froncie. W pewnym momencie powiedziała do Grossmana: „Och, byłam

kiedyś silna jak koń. Ubiegłej nocy przyszedł do mnie Diabeł i złapał mnie za rękę swymi szponami. Zaczęłam się modlić: «Boże, zstąp ponownie na Ziemię i rozprosz swoich nieprzyjaciół!». Zeszłej nocy odwiedził mnie mój Wania. Usiadł na krześle i wyjrzał przez okno. Mówiłam do niego: «Wania! Wania!», ale nie odpowiadał”. Grossman napisał: „Jeśli wygramy tę straszną, okrutną wojnę, to dlatego że w naszym narodzie są ludzie o tak szlachetnym sercu, tak szczodrzy [...] takie proste, stare kobiety, matki synów, którzy narażają teraz życie dla swego narodu z tą samą hojnością, z jaką ta stara mieszkanka Tuły oddała nam wszystko, co miała. Jest ich w naszym kraju tylko garstka, ale oni zwyciężą”. Mieszkańcy Wielkiej Brytanii, pełni podziwu dla oporu Rosjan, uznali Związek Sowiecki za sojusznika z entuzjazmem, który zaniepokoił, a nawet przeraził rządzącą elitę władzy. Uczucia zwykłych ludzi wyraził w przekonujący sposób pewien niemłody mieszkaniec londyńskiego przedmieścia East End, który powiedział w pubie: „Nigdy nie wierzyłem, że ci Ruscy są tacy czarni, jak ich malują. Myślę, że niektórzy z nich są lepsi niż niektórzy z nas. Piję ich zdrowie”. Wszystkie media obowiązywał zakaz wspominania o sowieckich aktach barbarzyństwa, a wielu intelektualistów obracających się w wyższych sferach wychwalało zalety stalinowskiej koncepcji ładu społecznego. Republikański kandydat na prezydenta w wyborach 1940 roku Wendell Willkie napisał w swej wydanej wówczas książce One World (Jeden świat): „Po pierwsze, społeczeństwo rosyjskie funkcjonuje sprawnie i dysponuje siłą przetrwania [...]. Po drugie, Rosja jest naszym sojusznikiem w tej wojnie. Rosjanie, poddani przez Hitlera jeszcze surowszej próbie niż Brytyjczycy, przetrwali ją w podziwu godny sposób [...]. Po trzecie, będziemy musieli współpracować z Rosją po wojnie [...]. Nie będzie trwałego pokoju, jeśli się tego nie nauczymy”. Brytyjski uczony sir Bernard Pares pisał w tygodniku „Spectator”, że Anglicy „z wdzięcznością doceniają ogromny wysiłek, jaki ponosi ten dzielny i wielki naród w naszej wspólnej walce z siłami zła, i pragną gorąco, by po wojnie nastąpiła kontynuacja tej bliskiej przyjaźni, bez której pokój w Europie nie jest możliwy”. Pares wysoko ocenił nową analizę sowieckiego społeczeństwa ogłoszoną przez pewnego amerykańskiego entuzjastę. „Jest to obraz [...] omylnych istot ludzkich, gotowych uczyć się na swych błędach, w obliczu olbrzymich trudności [...] usiłujących zbudować w jednym z najbardziej zacofanych państw Europy nowe społeczeństwo, w którym główną troską Państwa jest los jego obywateli”. Czytelnicy chętnie przełykali tego rodzaju bzdury i utrzymywali, że wojna dowiodła wyższości sowieckiego systemu. Brytyjski żołnierz Henry Novy usłyszał od swego przyjaciela: „Nie doceniamy komunizmu [...]. Tego nie mogłoby dokonać żadne inne państwo – tylko państwo komunistyczne, za którym naprawdę stoją jego obywatele”. Jest zapewne prawdą, że tylko Rosjanie byliby w stanie znieść to, co znieśli, i osiągnąć to, co osiągnęli w obliczu katastrofy z 1941 roku. Ale twierdzenie, że zawdzięczali to doskonałości komunistycznego ładu społecznego, wydaje się mało wiarygodne. Aż do operacji „Barbarossa” Stalin był zwolennikiem współpracy z Hitlerem, choć każdy z nich dążył do innego celu. Nawet kiedy ZSRS połączył siły z państwami demokratycznymi, by pokonać hitleryzm, Stalin nie zrezygnował ze swych marzeń o budowie sowieckiego imperium i konsekwentnie realizował ten plan, choć wymagało to podporządkowania Związkowi Sowieckiemu i prześladowania setek milionów ludzi. Bez względu na to, jak wielkie były zasługi obywateli ZSRS, którzy wypędzili najeźdźców ze swego kraju, motywy Stalina należy uznać za równie egoistyczne i sprzeczne z hasłami wolności człowieka jak motywy Hitlera. Postępowanie Sowietów może uchodzić za mniej barbarzyńskie niż postępowanie hitlerowców tylko dlatego, że żadnej z popełnionych przez nich zbrodni nie można porównać z Holokaustem. Ale zachodni sojusznicy musieli zademonstrować swą wdzięczność, gdyż cierpienia i ofiarność Rosjan przyczyniły się do ocalenia życia setek tysięcy młodych brytyjskich i amerykańskich żołnierzy. Choć Rosja stała się najważniejszym polem bitwy drugiej wojny światowej nie w obronie wzniosłych zasad, lecz w wyniku konfliktu między dwoma rywalizującymi z sobą zbrodniczymi reżimami, trzeba przyznać, że właśnie tam Trzecia Rzesza natrafiła na przeciwnika, który doprowadził do jej klęski. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

8 WOJNA U WRÓT AMERYKI

bywatele Stanów Zjednoczonych obserwowali pierwsze dwadzieścia siedem miesięcy walk w Europie z fascynacją i przerażeniem, a czasem z pogardą. Główny bohater wydanej w owym czasie powieści Johna P. Marquanda So Little Time mówi: „Mogłeś się uwolnić od wojny na jakiś czas, ale nie na długo, bo ona była wszędzie, nawet w świetle słonecznym. Mogłeś czuć jej smak w tym, co jadłeś, mogłeś słyszeć ją w muzyce”. Wielu Amerykanów uważało konflikt i triumfy hitleryzmu za objawy degeneracji Europy. Niechęć wobec państw Osi miała ograniczony zasięg, a niektóre niemieckie społeczności aktywnie popierały Hitlera. Badanie opinii publicznej przeprowadzone przez Uniwersytet Princeton 30 sierpnia 1939 roku wykazało, że choć 68 procent Amerykanów uważało, iż obywatele USA nie powinni mieć prawa wstępowania do Wehrmachtu, aż 26 procent opowiadało się za przyznaniem im tego prawa. Tylko bardzo nieliczni chcieli, aby ich naród wystąpił po którejkolwiek ze stron krwawego konfliktu, rozgrywającego się za oceanem, na odległym kontynencie. Centrum Ropera badające opinię publiczną we wrześniu 1939 roku zapytało respondentów, jakie stanowisko powinien zająć rząd Stanów Zjednoczonych wobec walczących stron. Spośród badanych 37,5 procent odrzuciło możliwość zawierania sojuszy, lecz opowiedziało się za sprzedawaniem towarów za gotówkę obu stronom, 23,6 procent było przeciwne stosunkom handlowym z jakimkolwiek uczestnikiem konfliktu i tylko 16,1 procent chciało zmodyfikować zasadę neutralności w taki sposób, aby Stany Zjednoczone mogły zaoferować pomoc Wielkiej Brytanii i Francji, gdyby groziła im klęska. Najwięcej zwolenników interwencjonizmu było w południowych i zachodnich stanach. Przez połowę poprzedniej dekady prezydent Franklin Delano Roosevelt wyrażał niepokój, że Amerykanie nie potrafią uświadomić sobie zagrożeń dotyczących ich własnego kraju. 30 października 1939 roku pisał do amerykańskiego ambasadora w Londynie Josepha Kennedy’ego: „Choć w ciągu minionych sześciu lat osiągnęliśmy wielki postęp na drodze do narodowej jedności, nadal nie zdajemy sobie do końca sprawy z «relatywizmu» światowej geografii, z szybkiego zmniejszania się odległości i z zaniku czysto lokalnych systemów ekonomicznych”. Ale ze względu na silną dominację zwolenników izolacjonizmu w latach 1939–1941 prezydent czuł się zobowiązany do zachowania powściągliwości we wszystkich działaniach, które mogły być uznane za udzielanie pomocy Wielkiej Brytanii. Jako ostrożny polityk musiał się liczyć z – jak to określił jeden z jego zwolenników – „najbardziej zapalną opinią publiczną na świecie”. Częsty gość Białego Domu Robert Sherwood napisał: „Przed katastrofą, jaka spotkała Europę Zachodnią, i pojawieniem się Winstona Churchilla nawet ci, którzy nienawidzili faszyzmu i jego niegodziwości, zachowywali wobec zachodnich sojuszników pełen sceptycyzmu dystans”. Pisarz John Steinbeck spędził kilka tygodni wiosną 1940 roku, żeglując wzdłuż południowoamerykańskich wybrzeży Pacyfiku, i pisał stamtąd do przyjaciela 26 marca: „Od wyjazdu nie mamy żadnych wieści z Europy i wcale ich tak bardzo nie potrzebujemy. Ludzie, których spotykamy na brzegu, nigdy nie słyszeli o Europie i wygląda na to, że całkiem im z tym dobrze. Cała ta podróż spełnia nasze oczekiwania; daje nam obraz świata niezdominowanego przez Hitlera i Moskwę, ale przez coś ważniejszego i bardziej trwałego”. Steinbeck, podobnie jak wielu innych liberałów, był przekonany, że Ameryka będzie musiała prędzej czy później przyłączyć się do wojny, ale oceniał tę perspektywę bez entuzjazmu. „Gdyby nie ta nadchodząca wojna, mógłbym oczekiwać kilku lat dobrego spokojnego życia” – pisał 9 lipca. W kwietniu 1940 roku, nazajutrz po napadzie Hitlera na Norwegię, dziennikarze oblegali od rana gabinet Roosevelta, pytając go, czy to przybliża USA do wojny. Prezydent jak zwykle starannie dobierał słowa: „Możecie to ująć w taki sposób: wydarzenia ubiegłych czterdziestu ośmiu godzin niewątpliwie skłonią wielu Amerykanów do rozważenia potencjalnych możliwości wojny”. Roosevelt nie taił swej niechęci do ubiegania się o trzecią kadencję podczas wyborów prezydenckich 1940 roku i dawał do zrozumienia, że nakłonił go do tego

O

jedynie światowy kryzys, a zwłaszcza upadek Francji. „Wątpliwości dotyczące udziału Roosevelta w kampanii wyborczej – pisał 15 maja tego roku Adolf Berle, jeden z zaufanych przyjaciół prezydenta – zostaną rozwiane gdzieś na brzegach Mozy”. Niezdecydowanie prezydenta było zapewne elementem wyrachowanej gry politycznej, ponieważ – jak większość przywódców – kochał on władzę. Potomność jest przekonana, że żaden Amerykanin nie był lepiej przygotowany do przewodzenia narodowi podczas największego kryzysu w dziejach świata, ale hałaśliwa mniejszość jego rodaków, szczególnie tych, którzy reprezentowali świat biznesu, była wówczas przeciwna tej kandydaturze. Donald Nelson, późniejszy przywódca przemysłowej mobilizacji Ameryki, zapisał: „Kto z nas, oprócz prezydenta Stanów Zjednoczonych, naprawdę doceniał ogrom stojących przed nami zadań? [...] Wszyscy ludzie, z którymi rozmawiałem – a byli wśród nich członkowie Sztabu Generalnego, najwyżsi rangą oficerowie armii i marynarki, wybitni mężowie stanu i legislatorzy – uważali program obronny jedynie za środek przygotowawczy, mający pomóc nam nie dopuścić nieprzyjaciela do brzegów Stanów Zjednoczonych”. Remilitaryzacja zaczęła się w maju 1938 roku od uchwalenia forsowanej przez Roosevelta Ustawy o rozbudowie floty, co miało kosztować 1,15 miliarda dolarów. W listopadzie 1939 roku Kongres przyjął Ustawę o sprzedaży gotówkowej, która modyfikowała Deklarację o neutralności w taki sposób, by umożliwić walczącym stronom – a w istocie Francji i Wielkiej Brytanii – kupowanie amerykańskiej broni. Roosevelt przewodniczył zorganizowanej w Białym Domu naradzie dowódców wszystkich rodzajów broni, podczas której polecił im przygotować się do wojny i do znacznej rozbudowy sił zbrojnych. W 1940 roku przepchnął przez Kongres Ustawę o selektywnej służbie wojskowej, wprowadzającej pobór, oraz piętnastomiliardowy program krajowej remilitaryzacji. W osobistym przesłaniu do organów prawodawczych oznajmił, że chce, aby Stany Zjednoczone budowały 50 tysięcy samolotów rocznie. W odpowiedzi na tę deklarację jego szefowie sztabu wysłali do niego lakoniczną notatkę, podpisaną przez admirała Harolda „Betty” Starka: „Drogi Panie Prezydencie – WSPANIALE – Betty (w imieniu nas wszystkich)”. Armia powiększyła swój stan osobowy ze 140 tysięcy żołnierzy we wrześniu 1939 roku do 1,25 miliona dwa lata później, ale wszyscy trzej szefowie wiedzieli, że ich służby są nadal żałośnie nieprzygotowane do zakrojonej na wielką skalę wojny. Wielu przedstawicieli sił zbrojnych i społeczności cywilnej nie było jednak w dalszym ciągu przekonanych co do tego, że ich naród powinien angażować się w konflikt, i raczej nie wierzyło, że w ogóle może do niego dojść. Młodzi Amerykanie, wcieleni do armii na mocy Ustawy o selektywnej służbie wojskowej, przeżywali w swych bazach chwile zwątpienia. „Baza militarna jest w czasie pokoju strasznie nudna – pisała Carson McCullers w powieści z 1941 roku. – Niby coś się dzieje, ale wszystkie wydarzenia mają charakter powtarzalny. Być może przyczyną tej nudy jest przede wszystkim izolacja oraz rozleniwienie i nadmiar poczucia bezpieczeństwa, bo od człowieka wstępującego do armii wymaga się tylko tego, by stawiał kroki w tym samym rytmie, w jakim robi to maszerujący przed nim kolega”. Znany dziennikarz Eric Sevareid napisał, że Roosevelt „powoli zebrał niechętną, otępiałą i oporną armię. Żaden cywilny przywódca nie ośmielił się nazwać tych ludzi «żołnierzami» – jak gdyby w tym słowie było coś wstydliwego [...]. Tylko nieliczni byli na tyle odważni, by sugerować, że ich zadaniem jest opanowanie sztuki zabijania”. Niezdecydowana rozbudowa sił zbrojnych obejmowała zakup dodatkowych dwudziestu tysięcy koni. „Armia Stanów Zjednoczonych o wiele za późno zaczęła poważne przygotowania do wojny – pisał Martin Blumenson. – W rezultacie program wyszkolenia, dostawy broni i w praktyce wszystkie inne elementy tych przygotowań przypominały pospieszną, niemal chaotyczną improwizację, a okresy mobilizacji przed i po Pearl Harbor były stanowczo zbyt krótkie”. Batalionem piechoty w Forcie Lewis dowodził wówczas podpułkownik Dwight Eisenhower – w późniejszych latach jeden z najważniejszych generałów armii Stanów Zjednoczonych, między innymi naczelny dowódca sił alianckich walczących w Europie Zachodniej w latach 1944–1945, powojenny prezydent Stanów Zjednoczonych. Powiedział on swoim żołnierzom: „Idziemy na wojnę. Ten kraj idzie na wojnę, a ja chcę mieć ludzi, którzy będą przygotowani do walki”. Ale ta retoryka tylko naraziła go na prześmiewczy przydomek „Ike Panikarz”. Wielu intelektualistów miało pogardliwy stosunek do wojny w Europie, uważając ją za starcie rywalizujących

z sobą imperializmów. Ich poglądy znalazły odbicie w rozprawie Quincy’ego Howe’a z 1937 roku noszącej tytuł Anglia wymaga od każdego Amerykanina, by spełnił swój obowiązek. Było im łatwiej rozważać możliwość całkowicie samodzielnej amerykańskiej krucjaty przeciwko faszyzmowi niż perspektywę działań podejmowanych wspólnie ze starymi narodami Europy. Nie chcieli być podejrzewani o zamiar ratowania imperiów brytyjskiego, francuskiego czy holenderskiego. Uważali, że jeśli Stany Zjednoczone będą kojarzone z tymi państwami, może to narazić na szwank ich honor i cnotę. Kwestionowali też pogląd, że wojna toczona we wspólnym zaprzęgu ze starą Partią Konserwatywną będzie zaszczytnym przedsięwzięciem, podyktowanym chęcią obrony zasad moralnych. Lewicowy „Partizan Review” stwierdzał z przekonaniem: „Nasze przystąpienie do wojny pod hasłem «Powstrzymać Hitlera!» doprowadziłoby w istocie do natychmiastowego wprowadzenia w tym kraju rygorów totalizmu”. Kwestor Uniwersytetu Harvarda William Claflin powiedział w rozmowie z rektorem tej uczelni: „Hitler wygra. Utrzymujmy z nim przyjazne stosunki”. Robert Sherwood zauważył, że wielu biznesmenów, jak choćby generał Robert Wood, Jay Hormel i James Mooney, było przekonanych o nieuchronnym zwycięstwie Hitlera i uważało, że „Stany Zjednoczone powinny przygotować plan współpracy gospodarczej z jego rządem”. 22 lipca podczas spotkania w londyńskiej ambasadzie USA najważniejsi dyplomaci zgodnie ocenili szanse Wielkiej Brytanii na obronienie się przed inwazją niemiecką do 30 września na 50 procent, ale to votum zaufania było mało przekonujące, gdyż zakładało także 50 procent szans na to, że wyspa Churchilla może się znaleźć do tej pory pod okupacją. We wrześniu 1940 roku Kingman Brewster i Spencer Claw, redaktorzy czasopism uniwersyteckich z Harvardu i Yale, ogłosili na łamach „Atlantic Monthly” manifest, z którego wynikało jednoznacznie, że studenci są zdecydowanie przeciwni ratowaniu Europy przed Hitlerem. Brytyjczycy czytali takie deklaracje ze zrozumiałym oburzeniem. Choć Churchill wiązał wszystkie nadzieje na ostateczne zwycięstwo z udziałem w wojnie Stanów Zjednoczonych, latem 1940 roku był tak rozdrażniony niedostatkiem amerykańskiej pomocy, że wahał się, czy powinien powierzać waszyngtońskim decydentom brytyjskie tajemnice. 17 lipca, sprzeciwiając się ujawnianiu ważnych informacji dotyczących obrony kraju, pisał: „Nie będę się spieszył ze zdradzaniem naszych sekretów, dopóki Stany Zjednoczone nie znajdą się znacznie bliżej wojny. Myślę, że wszystko, co oddamy w ręce amerykańskich służb specjalnych, zatrudniających z konieczności wielu Niemców, ląduje dość szybko w Berlinie”. Zmodyfikował ten pogląd dopiero wtedy, kiedy stało się jasne, że otwartość jest nieodzownym warunkiem uzyskania amerykańskich dostaw. Roosevelt zyskał w kraju przychylność dla swych planów wspierania Wielkiej Brytanii i rozbudowy amerykańskich sił zbrojnych, przyjmując sposób rozumowania sformułowany przez najsławniejszego żołnierza Ameryki z czasów pierwszej wojny światowej, generała Johna Pershinga[13], i ogłaszając, że nie zmierza do zaangażowania w konflikt, a jedynie do tego, by oddalić go od amerykańskich wybrzeży. Anglicy musieli płacić żywą gotówką za wszystkie dostawy broni, dopóki nie wyczerpali swych zasobów walut i złota – program Lend– Lease[14] wszedł w życie dopiero pod koniec 1941 roku. Roosevelt przekonał Amerykanów, że zawarta we wrześniu 1940 roku umowa z Wielką Brytanią dotycząca „wymiany niszczycieli na bazy” [15] ma charakter obronny. Układ ten poparła nawet izolacjonistyczna gazeta „Chicago Tribune”, pisząc: „Każdy układ, zapewniający Stanom Zjednoczonym dostęp do powietrznych i morskich baz w regionach, które muszą być włączone do amerykańskiej strefy obronnej, należy uznać za triumf”. W przededniu amerykańskich wyborów 1940 roku Churchill, biorąc pod uwagę częste i stanowcze ostrzeżenia Waszyngtonu, nie wygłaszał publicznie żadnych opinii, które mogłyby wyrażać jego przekonanie o nieuchronnym przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny w Europie. Porażka Luftwaffe w Bitwie o Anglię znacząco wpłynęła na amerykańską opinię publiczną. Nie wzbudziła w niej przekonania o konieczności przystąpienia do wojny, lecz raczej wiarę w to, że Anglicy wytrzymają napór nieprzyjaciela. We wrześniu tego roku sekretarz do spraw wojny Henry Stimson zapisał w dzienniku: „Z zainteresowaniem śledzę zwrot opinii publicznej, która zaczyna wierzyć w końcowe zwycięstwo W[ielkiej] Brytanii. Zniknął przeważający jeszcze przed dwoma miesiącami nastrój pesymizmu. Meldunki naszych

obserwatorów po drugiej stronie uległy zmianie i są teraz dość optymistyczne”. Pakt trójstronny, podpisany przez Niemcy, Włochy i Japonię, wzmocnił siłę argumentacji tych Amerykanów, którzy byli przekonani o istnieniu zagrażającego światu spisku sił zła. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania znalazły się teraz w grupie zaledwie kilkunastu państw demokratycznych, które zachowały niepodległość. Październikowe badania opinii publicznej wykazały, że 59 procent Amerykanów opowiada się za udzielaniem Wielkiej Brytanii pomocy materialnej, nawet jeśli grozi to wojną. Ale izolacjonizm pozostał kluczową siłą podczas kampanii prezydenckiej 1940 roku. Choć kandydat republikański Wendell Willkie był w głębi serca zwolennikiem interwencji, jego retoryka w okresie przedwyborczym miała charakter zdecydowanie pokojowy. Roosevelt zaczął się obawiać, że jako rzekomy zwolennik wojny może przegrać wybory. Generał Hugh Johnson, publicysta koncernu prasowego Scripps– Howard, pisał: „Nie znam dobrze poinformowanego waszyngtońskiego obserwatora, który nie byłby przekonany, że Mr R., jeśli zostanie wybrany, wciągnie nas przy pierwszej sposobności do wojny, a z braku takiej sposobności sam ją stworzy”. Ankieta czasopisma „Fortune” przeprowadzona 4 listopada 1940 roku wykazała, że 70 procent Amerykanów ocenia możliwość przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny na jeden do jednego. Choć 41 procent respondentów opowiadało się za udzielaniem Wielkiej Brytanii wszelkiej możliwej pomocy materialnej, tylko 15,9 procent zachęcało do wysłania Amerykanów na front. Lyndon Johnson, demokratyczny kongresmen z Teksasu podzielający stanowisko administracji w niemal wszystkich kwestiach dotyczących polityki wewnętrznej, wykorzystał gwałtowny wzrost federalnych wydatków na zbrojenia i uzyskał dla swego stanu ogromne środki finansowe. Mimo to był przeciwnikiem angażowania się Stanów Zjednoczonych w europejski konflikt i powiedział swym wyborcom w czerwcu 1940 roku: „Zdolność Amerykanów do chłodnego myślenia i rozsądnego działania w obliczu kryzysu uchroni nas przed udziałem w wojnie”. Zmienił zdanie dopiero latem 1941 roku, kiedy klęski Brytyjczyków w rejonie Morza Śródziemnego przekonały go, że Stany Zjednoczone nie mogą zaakceptować perspektywy triumfu Osi. Siła izolacjonizmu skłoniła Roosevelta do złożenia deklaracji, która miała się stać jedną z najbardziej kontrowersyjnych w jego życiu. Wygłosił ją przez radio w ramach kampanii 1940 roku: „Przemawiając do was, matki i ojcowie, chcę was jeszcze o czymś zapewnić. Mówiłem to już wcześniej, ale będę to stale powtarzał. Wasi chłopcy nie będą wysyłani na żadne zagraniczne wojny”. Żona prezydenta Eleanor należała do osób, które były oburzone tym stwierdzeniem. W drukowanym na łamach gazety felietonie My Day (Mój dzień) dała temu wyraz: „Nikt nie może wam dziś w dobrej wierze obiecać pokoju w kraju lub za granicą. Wszystko, co może zrobić człowiek, to obiecać wam, że dołoży wszystkich starań, by zapobiec uwikłaniu naszego kraju w wojnę”. Skłonność prezydenta do mętnych, a nawet wprowadzających w błąd wypowiedzi była powszechnie znana. Ale zarówno Churchilla, jak i naród amerykański nękało w latach 1940–1941 pytanie, na które nigdy nie znajdzie się jednoznacznej odpowiedzi: Czy Roosevelt byłby w stanie uczynić ze Stanów Zjednoczonych pełnoprawnego uczestnika wojny, gdyby państwa Osi nie sprowokowały takiego przebiegu wydarzeń? W dniu wyborów, 5 listopada 1940 roku, prezydent uzyskał poparcie 55 procent głosujących i zapewnił sobie prawo do następnej kadencji. Otrzymał 27,2 miliona głosów, a jego rywal 22,3 miliona. Amerykański ambasador w Irlandii, który był wujem Roosevelta, tak opisywał reakcję Brytyjczyków na wynik kampanii: „Elegancki spiker BBC zaczął dziś o ósmej rano wiadomości od stwierdzenia: «Roosevelt zostaje!». W jego głosie rozbrzmiewała ulga i spora doza radości”. Ale wynik wyborów potwierdził siłę tych, którzy pozostawali w opozycji do prezydenta. Miliony ludzi podzielały opinię George’a Fiska z Uniwersytetu Cornella, który stwierdził: „Żadna wojna nigdy nie osiągnęła tego, co miała osiągnąć”. Roosevelt przekonywał w grudniu brytyjski rząd o konieczności zachowania w ścisłej tajemnicy wszystkich szczegółów dotyczących sprzedaży broni. Jego postawa nie była podyktowana chęcią zapewnienia bezpieczeństwa tym transakcjom, lecz troską o własne interesy polityczne na gruncie wewnętrznym. Znany amerykański autor John Dees pisał w styczniu 1941 roku z Nowego Jorku do swego angielskiego przyjaciela: „Wszystkie rozmowy koncentrują się na sprawie pomocy dla Anglii. Amerykanie są dumni z postawy

Anglików, podnieceni sukcesami w Albanii i Libii, zaniepokojeni samobójczym uporem Irlandii [która postanowiła zachować neutralność], przestraszeni perspektywą przystąpienia ich kraju do wojny. Ale chcą udzielić wszelkiej możliwej pomocy”. Jeszcze przed końcem tego roku Dees podał wnikliwą ocenę panujących w jego kraju nastrojów, pisząc: „Niektórzy moi przyjaciele trwają w przekonaniu, że Roosevelt powinien przedsięwziąć bardziej zdecydowane kroki, ochraniać konwoje za pomocą amerykańskich okrętów wojennych itd. Oni myślą, że FDR pozostał w tyle za narodem, zamiast mu przewodzić. Ale ja uważam, że on prowadzi nas tak szybko, jak my mu pozwalamy. Pisząc «my», mam na myśli sto trzydzieści milionów ludzi, a w ich liczbie wielką rzeszę uprawiających kukurydzę i pszenicę hodowców bydła ze Środkowego Zachodu, którzy są antynazistami, ale nie rozumieją, w jaki sposób Niemcy mogliby przepłynąć Ocean i zrobić nam tutaj coś złego. Nie mogę powiedzieć, że społeczeństwo amerykańskie jest nieświadome. Jest na tyle świadome, na ile trzeba. Ale nie ma w nim tej siły przekonań, która skłaniała jednych do umierania w Hiszpanii, a innych do zasilania szeregów Wolnych Francuzów”. Formułowanymi przez Roosevelta argumentami na rzecz pomocy dla Wielkiej Brytanii posłużyli się później zachodni sojusznicy, by usprawiedliwić wsparcie udzielane Związkowi Sowieckiemu. Uzbrajanie Brytyjczyków oszczędzało krew Amerykanów na tej samej zasadzie, na jakiej krew rosyjska ocaliła życie wielu Amerykanów i Anglików. Przyjęta w marcu 1941 roku ustawa Lend–Lease pozwalała na kredytowane dostawy. W ciągu tego roku tylko jeden procent wykorzystanego przez siły Churchilla sprzętu wojskowego został zakupiony w ramach programu Lend–Lease, ale w późniejszym okresie Wyspy Brytyjskie zawdzięczały temu programowi większość żywności i paliwa, a brytyjskie siły zbrojne – znaczną część swoich czołgów, samolotów transportowych i sprzętu do operacji desantowych. Brytyjczycy koncentrowali własną produkcję przemysłową na samolotach myśliwskich, okrętach wojennych, uzbrojeniu armii i pojazdach. Od 1941 roku byli niemal całkowicie zależni od amerykańskiego kredytu, który umożliwiał im finansowanie wysiłku wojennego. Choć Winston Churchill jeszcze przed Pearl Harbor usilnie nakłaniał amerykańskiego prezydenta do czynnego udziału w wojnie, niepowodzenie jego apeli miało w sumie korzystne skutki. Gdyby – co wydaje się mało prawdopodobne – Roosevelt zdołał zmusić Kongres do wypowiedzenia wojny Niemcom, zostałby przywódcą podzielonego narodu. Aż do grudnia 1941 roku amerykańska opinia publiczna była przeciwna walce z Hitlerem. Znacznie większy odsetek ludności opowiadał się za zdecydowanymi działaniami wymierzonymi przeciwko Japonii. Tendencje te ujawniły się najwyraźniej w lipcu 1941 roku, kiedy rząd USA zamroził japońskie aktywa i wprowadził całkowite embargo na eksport do Japonii. Właśnie to posunięcie skłoniło Tokio do podjęcia decyzji o rozpoczęciu wojny, gdyż 75 procent dostaw ropy naftowej do tego kraju pochodziło z USA i z Holenderskich Indii Wschodnich (dzisiejszej Indonezji). Embargo było w Ameryce bardziej popularne niż zarządzone przez Roosevelta zwiększenie roli U.S. Navy podczas bitwy o Atlantyk. Amerykańskie okręty wojenne eskortowały konwoje coraz dalej na wschód, a od czasu do czasu wymieniały ogień z niemieckimi okrętami podwodnymi. Ale niezależnie od tego, jakie były osobiste życzenia prezydenta, Kongres pozostał skutecznym hamulcem amerykańskiej polityki aż do chwili, w której Berlin i Tokio uniemożliwiły dalszą wymianę argumentów. Znany historyk David Kennedy sugerował, że skoro największym wrogiem państw demokratycznych był zawsze Berlin, Roosevelt przysłużyłby się bardziej interesom swego kraju, unikając wojny z Japonią i koncentrując wysiłki na zmiażdżeniu nazizmu. Twierdził on, że „odrobina ustępliwości – czyli, innymi słowy, dyplomacji – mogłaby przynieść wielkie korzyści”. Gdyby Hitler został pokonany, można by – zdaniem Kennedy’ego – udaremnić zamiary japońskich militarystów, nie ponosząc tak wielkich ofiar w ludziach i tak ogromnych kosztów, gdyż sama tylko groźba wykorzystania niezwyciężonej potęgi sprzymierzonych skutecznie powstrzymałaby ich zapędy. Ale wywód ten rodzi poważne pytanie: czy Roosevelt zdołałby przekonać swych rodaków do walki z Niemcami, gdyby Hitler nie zdobył się na drastyczną prowokację? Nawet po wypowiedzeniu wojny – w grudniu 1941 roku – a w istocie aż do jej końca, tylko nieliczni Amerykanie nienawidzili Niemców tak bardzo jak Japończyków. Nie była to jedynie kwestia uprzedzeń

rasowych. Amerykanie darzyli głębokim współczuciem Chińczyków, których Japończycy skazywali na straszliwe cierpienia. Większość obywateli USA ubolewała z powodu postępowania nazistów wobec świata, ale nie opowiedziałaby się za wysłaniem armii do Europy albo byłaby mu wręcz przeciwna, gdyby Hitler nie pozbawił Roosevelta możliwości wyboru. W dniu 27 maja, w chwili gdy Grecja już upadła, a wkrótce miały się zakończyć walki o Kretę, osiemdziesiąt pięć milionów Amerykanów wysłuchało radiowego przemówienia Roosevelta, w którym ostrzegał on przed groźnymi konsekwencjami zwycięstwa hitleryzmu. Naród amerykański był – według słów jednego z historyków – „przerażony, nieszczęśliwy i oszołomiony”. Prezydent zakończył swe wystąpienie, ogłaszając „stan bezterminowej narodowej gotowości”. Nikt nie wiedział na pewno, co to znaczy, ale wszyscy zdawali sobie sprawę, że ten stan przybliża ich do wojny i zwiększa uprawnienia władzy wykonawczej. Wiele miast, zwłaszcza na Południu, przeżywało okres gospodarczego rozkwitu stymulowanego przez programy rozbudowy armii i marynarki wojennej. Ale krajem wstrząsały też konflikty wywoływane przez związki zawodowe – w USA, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, niektórzy robotnicy przemysłowi nie utożsamiali się ani z interesami swego kraju, ani z interesami pracodawców. Niepoddane regulacjom prawnym górnictwo było w 1940 roku przyczyną śmierci tysiąca trzystu zatrudnionych pod ziemią pracowników kopalń i kalectwa wielu innych. Nastroje były tak rozgrzane, że strajkom towarzyszyły często akty przemocy, na przykład podczas konfliktu między pracownikami a pracodawcami, do którego doszło w 1941 roku w Harlan County (stan Kentucky), zginęło czterech ludzi, a dwunastu odniosło poważne obrażenia. Opinia publiczna była zdecydowanie przeciwna wpuszczaniu do Ameryki cudzoziemskich uchodźców będących ofiarami hitlerowskich prześladowań. W czerwcu 1941 roku wydano zarządzenie zakazujące wstępu do Stanów Zjednoczonych każdemu, kto miał krewnych w Niemczech – izolacjoniści nie składali broni. W Stanach funkcjonowało silne lobby irlandzkie, reprezentowane najgłośniej przez księdza Charlesa Coughlina, autora polemicznych broszur i gwiazdora programów radiowych. 19 maja 1941 roku Roosevelt napisał do jednego z popleczników Coughlina, członka Izby Reprezentantów ze stanu Montana, skrajnego izolacjonisty Jamesa O’Connora: „Drogi Jimie, kiedy wy, Irlandczycy, uwolnicie się wreszcie od nienawiści do Anglii? Pamiętajcie, że jeśli Anglia upadnie, Irlandia pójdzie jej śladem. Irlandia będzie miała większe szanse na pełną suwerenność w świecie, w którym przetrwa demokracja, niż w świecie zdominowanym przez hitleryzm. Wpadnij i pogadaj ze mną o tym któregoś dnia – ale przestań rozumować w kategorii zadawnionych nienawiści i myśl o przyszłości. Zawsze szczerze oddany”. Kolejny izolacjonista, senator ze stanu Idaho D. Worth Clarke, proponował w lipcu 1942 roku, by Stany Zjednoczone wykreśliły na oceanie linię wyznaczającą strefę wpływów, w której Amerykanie będą sprawować pokojowe rządy nad całą półkulą. Strefa ta miałaby obejmować także Amerykę Południową i Kanadę. „Moglibyśmy zaaranżować coś w rodzaju układu, na którego mocy ustanowione przez nas i cieszące się naszym zaufaniem marionetkowe rządy musiałyby przedkładać interesy Ameryki nad interesy Niemiec i wszystkich innych państw świata”. Jego wywody zostały skwapliwie zacytowane w mediach państw Osi jako objawy jankeskiego imperializmu. Dobrze poinformowani Niemcy liczyli się z możliwością przystąpienia USA do wojny bardziej niż Brytyjczycy czy Amerykanie. Już w 1938 roku minister finansów Rzeszy Schwerin von Krosigk przewidywał, że „walka będzie toczona nie tylko za pomocą środków militarnych, lecz stanie się wojną ekonomiczną o najszerszym zasięgu”. Von Krosigk był głęboko zaniepokojony kontrastem między gospodarczą słabością Niemiec a ogromem zasobów dostępnych jego potencjalnym wrogom. Hitler zakładał, że od 1942 roku będzie się do nich zaliczała Ameryka, nie chciał przyspieszać przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny, ale nie był zatrwożony tą perspektywą, na co wpływała między innymi jego ignorancja w dziedzinie ekonomii. Ze względu na dzielące Amerykanów różnice zdań oraz przewrotność i chwiejność polityków korzystne dla sprawy sprzymierzonych okazało się to, że decyzje, które wciągnęły USA do wojny, zostały podjęte w Tokio, a nie w Waszyngtonie. Wojskowi przywódcy Japonii uczynili decydujący krok w 1937 roku, przystępując do podboju Chin.

Wywołało to powszechną, międzynarodową wrogość i okazało się kolosalnym błędem strategicznym, gdyż wobec ogromu zaatakowanego kraju ich sukcesy militarne i zdobycze terytorialne nie miały większego znaczenia. Jakiś zrozpaczony japoński żołnierz nagryzmolił na ścianie zburzonego budynku: „Wszędzie walka i śmierć, a teraz zostałem w dodatku ranny. Chiny są nieskończenie wielkie, a my przypominamy krople wody w oceanie. Ta wojna nie ma sensu. Nigdy już nie zobaczę swego domu”. Choć Japończycy odgrywali dominującą rolę w chińskiej wojnie ze skorumpowanym reżimem generalissimusa Czang Kaj-szeka, ponosili obezwładniające straty, które do końca 1941 roku sięgały 185 tysięcy zabitych. Nawet udział wielkich zastępów wojska – milion japońskich żołnierzy pozostał w Chinach do 1945 roku – nie pozwolił Japonii na decydujące zwycięstwo ani z nacjonalistami Czang Kaj-szeka, ani z komunistami Mao Zedonga, z którego siłami stali twarzą w twarz – a niekiedy walczyli – wzdłuż granicy o długości 3 tysięcy kilometrów. W oczach Zachodu wojnę z Japonią zdominowały wydarzenia, które rozegrały się na Pacyfiku i w południowowschodniej Azji. Ale kluczową przyczyną ostatecznej klęski Japończyków była ich niezdolność do rezygnacji ze swych ambicji wobec Chin. Gdyby wycofali się z azjatyckiego kontynentu, zdołaliby zapewne uniknąć wojny ze Stanami Zjednoczonymi, gdyż głównym źródłem niechęci, a nawet oburzenia Amerykanów, były ich agresja i zbrodnie wojenne. Symbolem tych ostatnich była masakra w Nankinie, gdzie ofiarą Japończyków padło co najmniej sześćdziesiąt tysięcy cywilnych mieszkańców miasta. Co więcej, mimo że armie chińskie były łatwym przeciwnikiem, zaangażowanie Japonii na tym polu naraziło ją na poważny odpływ środków. Przekleństwem tokijskiego rządu stała się dominująca rola członków oficerskiej elity, którzy uważali, że największą cnotą wojownika jest gotowość prowadzenia wojny dla samej wojny. Upojeni wiarą w męskość swych podkomendnych, nie rozumieli, że sukces w starciu ze Stanami Zjednoczonymi, największą potęgą przemysłową świata i krajem odpornym na zbrojną napaść, byłby trudny, a nawet niemożliwy. Militarne triumfy odniesione przez Japonię w latach 1941–1942 skłoniły zachodnich sojuszników do przeceniania siły jej armii. Nie popełniliby oni tego błędu, gdyby więcej wiedzieli o zbrojnym konflikcie, którego przebieg jego obaj uczestnicy woleli zachować w tajemnicy. Starcia, do jakich doszło latem 1939 roku na granicy japońsko-sowieckiej, oddzielającej Mandżurię od Mongolii, przerodziły się w regularną wojnę, znaną jako bitwa nad Chałchin-Goł. Od początku stulecia podnosiły się w Japonii coraz donośniejsze głosy wzywające do imperialistycznej ekspansji na teren Syberii. Po bolszewickiej rewolucji Japończycy zostawili na tych terenach część ze swoich skierowanych tam sił, mając nadzieję, że stanie się to podstawą do roszczeń terytorialnych, które zostaną później formalnie uznane. Do wycofania się skłoniła ich dopiero spóźniona decyzja mocarstw zachodnich, które postanowiły poprzeć stabilny Związek Sowiecki. W 1939 roku Tokio uznało, że ZSRS jest słaby i bezbronny, więc postanowiło sprawdzić jego gotowość obronną za pomocą swej armii. Wynik tej konfrontacji był dla Japonii katastrofalny. Generał Gieorgij Żukow rozpoczął wspieraną przez siły pancerne oraz powietrzne kontrofensywę i odniósł walne zwycięstwo. Opublikowane dane dotyczące strat są niezbyt wiarygodne, ale zapewne wyniosły po każdej ze stron co najmniej dwadzieścia pięć tysięcy zabitych. W październiku doszło do zawarcia pokoju, którego warunki dyktowała Moskwa. Strategiczne konsekwencje tej próby sił miały istotny wpływ na przebieg drugiej wojny światowej – japońska armia, nie chcąc doprowadzić do ponownego konfliktu ze Związkiem Sowieckim, zrezygnowała z planów „uderzenia w kierunku północnym”. 13 kwietnia 1941 roku, niecałe dwa i pół miesiąca przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa”, Tokio podpisało z Moskwą pakt o nieagresji. Większość japońskich przywódców opowiadała się za przestrzeganiem jego postanowień, wierząc, że łatwiejszymi celami nacjonalistycznej ekspansji będą należące do zachodnich mocarstw obszary południowo-wschodniej Azji. Zakładali oni, że Niemcy wygrają wojnę w Europie – kiedy japońscy attaché wojskowi w Londynie i Sztokholmie donosili w raportach, że Niemcy są za słabo wyposażone w sprzęt, by przeprowadzić inwazję na Wielką Brytanię, zostali surowo zgromieni przez swych przełożonych z Tokio, dla których takie stanowisko było nie do przyjęcia. Rozpętana przez Niemcy wojna w Europie przyczyniła się zatem w decydującym stopniu do wybuchu wywołanej przez Japonię wojny w Azji. Tokio nie odważyłoby się na agresję, gdyby nie było przekonane o nieuchronności zwycięstwa Hitlera na Zachodzie.

W dniu 27 września 1940 roku został podpisany w Tokio przez Niemcy, Włochy i Japonię pakt trójstronny zobowiązujący sygnatariuszy do udzielenia sobie wzajemnej pomocy w razie zaatakowania któregoś z nich przez jakiekolwiek państwo niebiorące udziału w wojnie europejskiej. Miał on powstrzymać Stany Zjednoczone od wywierania dalszej presji na Japonię, ale nie spełnił swego zadania. Ameryka, nieprzejednanie przeciwna japońskiej polityce imperialistycznej wobec Chin, nałożyła dalsze sankcje. W odpowiedzi na nie Japonia przyjęła strategię „uderzenia na południe”. Zaczęła przygotowywać się do zajęcia słabo bronionych, znajdujących się w rękach zachodnich mocarstw obszarów południowo-wschodniej Azji. Zamierzała dokonać szeregu błyskawicznych operacji, a następnie skłonić Amerykę do pogodzenia się z tym stanem rzeczy, zmuszając ją do wycofania swych sił z zachodniej części Pacyfiku. W połowie 1941 roku Japończycy opracowali swój „Operacyjny plan zakończenia wojny z USA, Wielką Brytanią, Holandią i Czang Kaj-szekiem”. Tytuł nader optymistyczny. Początkowo zamierzali „poczekać na korzystną sytuację, wynikającą z przebiegu wojny europejskiej, a mianowicie na upadek Anglii, zakończenie wojny niemiecko-sowieckiej i sukces naszej polityki dotyczącej Indii”. Cesarz Hirohito, przestudiowawszy ten plan, powiedział: „Rozumiem, że chcecie zająć Hongkong, kiedy zacznie się coś dziać na Malajach. A co będzie z zagranicznymi koncesjami w Chinach?”. Jego Cesarska Mość otrzymał zapewnienie, że obszary należące do europejskich państw istotnie zostaną zajęte. Tokio zamierzało opóźnić wypowiedzenie wojny do momentu, gdy zwycięstwo Niemiec na Zachodzie stanie się niepodważalne. Przyjmując taką kolejność zdarzeń, popełniono błąd, który okazał się równie fundamentalny jak zbyt optymistyczna ocena siły przeciwnika. Japończycy, z wyjątkiem kilku bardziej światłych oficerów, takich jak naczelny dowódca marynarki wojennej admirał Isoroku Yamamoto, uważali Amerykanów za niezdolnych do prowadzenia wojny degeneratów, których do pokojowych negocjacji skłoni krótka seria wyniszczających ciosów. Japońskie poczynania poprzedzające Pearl Harbor cechowały chwiejność i niespójność. We wrześniu 1940 roku Tokio wysłało wojsko i siły lotnicze do francuskich Indochin, a rząd Vichy, nie mając innego wyjścia, wyraził na to zgodę. Indochińska droga dostaw do Chin została zamknięta, co zwiększyło presję, pod jaką znajdował się Czang Kaj-szek. Rzeczywistym obiektem pożądania Japonii w południowo-wschodniej Azji była ropa naftowa Indii Wschodnich, do której przebywający w Londynie emigracyjny rząd holenderski nadal odmawiał jej dostępu. Japońscy generałowie rozważali przez jakiś czas możliwość ograniczenia ataku do kolonii państw europejskich i pozostawienia w spokoju Filipin, które były terytorium zależnym Stanów Zjednoczonych. Ale we wczesnych miesiącach 1941 roku dowódcy japońskiej floty przekonali swych partnerów z armii, że w razie jakiegokolwiek „uderzenia na południe” przystąpienie USA do wojny jest nieuchronne. Tokijscy stratedzy zaczęli więc przygotowywać plan serii szybkich uderzeń na słabo bronione Malaje, Birmę, Filipiny i Holenderskie Indie Wschodnie. Chcieli zająć te obszary i wierzyli, że Stany Zjednoczone nie podejmą prób zmiany tej nowej sytuacji, uznając je za zbyt kosztowne. Kalkulacje japońskich militarystów wynikały z pychy, fatalistycznego światopoglądu – wiary w shikata ga nai, czyli nieuchronność pewnych wydarzeń – i nieznajomości świata zewnętrznego. Żołnierze japońscy odznaczali się niezwykłą odpornością fizyczną i równie wielką gotowością do poświęceń. Armia miała sprawne wsparcie lotnicze, ale odczuwała poważne niedobory czołgów i artylerii. Przemysłowa i naukowo-technologiczna baza kraju była zbyt słaba, by mógł on wytrzymać dłuższy konflikt z USA. Niemcy i Japonia nigdy nie koordynowały z sobą swych strategii i celów, po części dlatego że jedynym w gruncie rzeczy ich wspólnym dążeniem było pokonanie państw sprzymierzonych, a po części ze względu na swe geograficzne oddalenie. Poglądy rasowe Hitlera budziły w nim opory przed utożsamianiem się z Japończykami, więc uznawał ich za sojuszników z najwyższą niechęcią. Nie jest wykluczone, że gdyby Japonia zaatakowała wschodnie tereny ZSRS wkrótce po niemieckim ataku na ten kraj, mogłoby to przechylić szalę wydarzeń na niekorzyść Stalina i doprowadzić do zwycięstwa Osi, a poza tym opóźnić – albo wręcz wykluczyć – zbrojny konflikt ze Stanami Zjednoczonymi. Tokijski minister spraw zagranicznych Yōsuke Matsuoka zrezygnował ze stanowiska, gdy ta lansowana przez niego opcja nie zyskała aprobaty innych członków rządu.

Mimo że japońskie podboje z lat 1941–1942 zdumiewały i oburzały zachodnie mocarstwa, ich skutki można było zneutralizować pod warunkiem zwycięstwa nad Niemcami. Ani w Londynie, ani w Waszyngtonie nikt nie wątpił w to, że zwycięstwo nad Japonią będzie zadaniem trudnym i czasochłonnym, choćby z powodu odległości, które trzeba było pokonać. Ale zdecydowana większość poważanych strategów wierzyła – podobnie jak admirał Yamamoto – w nieuchronność ostatecznego triumfu Stanów Zjednoczonych, o ile wola narodu amerykańskiego nie zostanie złamana pod wpływem początkowych niepowodzeń. Ponieważ Japonia nie mogła dokonać inwazji na USA, amerykańska potęga musiała w końcu zmiażdżyć państwo, którego potencjał przemysłowy sięgał zaledwie 10 procent potencjału Stanów Zjednoczonych, a jego egzystencja zależała od importu. Japonia zajęła pod koniec września 1940 roku całe Indochiny, nie napotykając znaczącego oporu Francuzów. Było to posunięcie przygotowujące atak na sąsiadujące z Indochinami Malaje. 9 sierpnia Tokio ostatecznie zrezygnowało z ataku na ZSRS, a w każdym razie z jego rozpoczęcia przed końcem 1941 roku. Już we wrześniu Japończycy skoncentrowali się na embargu wprowadzonym przez Stany Zjednoczone. Krok ten dowodził determinacji Roosevelta, choć istnieją dowody na to, że prezydent nie zdawał sobie do końca sprawy z jego potencjalnych konsekwencji. Tokio uznało, że ma tylko dwie opcje: może wyrazić zgodę na postulaty USA, z których najtrudniejsze do przyjęcia było żądanie wycofania wojsk z Chin, lub niezwłocznie uderzyć na Amerykę. Cesarz Hirohito nakłaniał swój rząd do dalszych kroków dyplomatycznych, więc premier książę Konoe zaproponował prezydentowi Rooseveltowi spotkanie na szczycie. Waszyngton, wyczuwając, że nieprzyjaciel gra na zwłokę, storpedował tę inicjatywę. 1 grudnia podczas tokijskiej konferencji, w której wziął udział cesarz, potwierdzono decyzję o podjęciu walki. Minister wojny generał Hideki Tōjō, który 17 października objął również stanowisko premiera, powiedział: „Nasze cesarstwo stoi na progu chwały lub wymazania z kart pamięci”. Japońscy stratedzy jasno formułowali swoje plany, które płynęły z przekonania, że dominacja nad Azją jest ich niezbywalnym prawem. Ale nawet Tōjō miał tę świadomość, że zdecydowane zwycięstwo nad Stanami Zjednoczonymi jest niemożliwe. On i jego koledzy chcieli wygrać kilka bitew i osiągnąć silną pozycję, która pozwoliłaby na wynegocjowanie korzystnego pokoju. Japonia zaatakowała Pearl Harbor i uderzyła na południowo-wschodnią Azję 7 grudnia 1941 roku, zaledwie dwadzieścia cztery godziny po rozpoczęciu przez Rosjan kontrofensywy, która ocaliła Moskwę. Musiało upłynąć wiele miesięcy, zanim zachodni sojusznicy zdali sobie sprawę, że Związek Sowiecki przetrwa. Ale gdyby japońscy emisariusze lepiej rozumieli panujące w Berlinie nastroje i nie byli tak zaślepieni przez swą sympatię dla hitleryzmu, rząd Tōjō być może zawahałby się przed wywołaniem kolejnej burzy. Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że Japonia wybrała zły moment i straciła najlepszą okazję do wykorzystania słabości swych wrogów. Kardynalny błąd Japończyków wynikał z przekonania, że Tokio będzie w stanie ograniczać zakres wywołanej przez siebie wojny, nie biorąc udziału w zmaganiach między Niemcami a ZSRS. W rzeczywistości to właśnie Japonia, upokarzając swych zachodnich wrogów, przekształciła europejską wojnę w globalny konflikt, który mógł się skończyć tylko całkowitym zwycięstwem jednej ze stron i całkowitą klęską drugiej. Japonia dopuściła się aktów agresji na podstawie kalkulacji, które miały charakter introspektywny – a nawet były wynikiem pewnej autoobsesji – i opierały się na niespotykanej ignorancji politycznej. Potomność nadal zastanawia się nad przyczynami bezbronności amerykańskich baz na Pacyfiku. Już od początku listopada treść rozszyfrowanej korespondencji dyplomatycznej dowodziła jednoznacznie, że Japonia ma wrogie zamiary. W Waszyngtonie i w Londynie nie znano tylko celów spodziewanego ataku. Zwolennicy teorii spiskowych twierdzą, że prezydent Roosevelt świadomie dopuścił do zaskoczenia garnizonu Pearl Harbor, ale historycy odrzucają tę teorię jako absurdalną. Niezwykłe jest jednak to, że jego rząd i szefowie sztabu nie zarządzili stanu gotowości ani na Hawajach, ani w innych bazach położonych bliżej Japonii. 27 listopada 1941 roku Waszyngton depeszował do wszystkich baz na Pacyfiku: „Ta informacja ma być traktowana jak ostrzeżenie przed wybuchem wojny. W ciągu kilku najbliższych dni oczekiwane jest agresywne posunięcie Japonii [...]. Podejmijcie stosowne środki ostrożności”. Lokalni dowódcy, właściwie nie reagując na to

przesłanie, dowiedli swej horrendalnej nieudolności – 7 grudnia w Pearl Harbor skrzynki z amunicją przeciwlotniczą były nadal zamknięte w magazynach, a dostęp do kluczy mieli tylko dyżurni oficerowie. Charakterystyczną cechą tej wojny była powtarzalność sytuacji, w których nagłe zmiany w przebiegu działań zbrojnych nie wzbudzały czujności przyszłych ofiar aktów agresji. Brytyjczycy i Francuzi w maju 1940 roku, Sowieci w czerwcu 1941 roku, nawet broniący Normandii Niemcy w czerwcu 1944 roku mieli wszelkie podstawy do tego, by spodziewać się akcji nieprzyjaciela, ale nie zareagowali wówczas we właściwy sposób. Można przytoczyć jeszcze sporo mniej znanych przykładów takich zachowań. Starsi rangą dowódcy, a tym bardziej ich podwładni, nie umieli dostosować swego sposobu myślenia i postępowania do wymogów bitwy, dopóki nie znaleźli się w jej ogniu – aż do chwili gdy ostrzał artyleryjski nie przestał być mglistą perspektywą, a stał się rzeczywistością. Admirał Husband Kimmel i generał Walter Short, którzy dowodzili w Pearl Harbor siłami marynarki wojennej i armii, bez wątpienia dopuścili się zaniedbań. Ale ich postępowanie odzwierciedlało instytucjonalny niedowład wyobraźni, który obejmował cały system dowodzenia, sięgał aż do Białego Domu i był przyczyną wielu cierpień Amerykanów.

Wraki amerykańskich okrętów w Pearl Harbor po japońskim ataku 7 grudnia 1941 roku

Fot. Granger Collection/BE&W

„Byliśmy zdumieni rozmiarami zniszczeń – pisał marynarz z lotniskowca «Enterprise», który w wyniku szczęśliwego dla siebie zrządzenia losu był nieobecny podczas ataku Japończyków i wpłynął do Pearl Harbor późnym popołudniem 8 grudnia. – Jeden z naszych okrętów wojennych, [pancernik] «Nevada», leżał – oparty częściowo dziobem o brzeg – w poprzek wąskiego kanału prowadzącego do zatoki, więc nasz lotniskowiec z trudem przecisnął się obok niego [...]. Woda była pokryta warstwą oleju, nadal płonęły ognie, okręty tkwiły w dennym mule, a ich części nadwodne wyglądały jak ruiny. W miejscach, w których doszło do eksplozji magazynów, widniały wielkie szczeliny, a wszędzie kłębił się dym. Marynarze, którzy uważali swe potężne jednostki za niezniszczalne, widzieli wszystko, ale nie byli w stanie tego pojąć [...]. Czuliśmy się jak żałobnicy na uroczystym, spektakularnym pogrzebie”. Atak na Pearl Harbor wywołał falę radości w państwach Osi. Japoński porucznik Izumiya Tatsurō pisał z entuzjazmem o „wspaniałych wiadomościach, dotyczących powietrznego ataku na Hawaje”. Mussolini, znany ze skłonności do błędnej oceny sytuacji, był zachwycony – podobnie jak Hitler uważał Amerykanów za idiotów, a Stany Zjednoczone za „kraj Murzynów i Żydów”. Szczęśliwie dla sojuszników amerykańskiej lekkomyślności na Hawajach dorównywała „powściągliwość” Japończyków, która miała się stać zdumiewającym fenomenem konfliktu na Pacyfiku. Podczas toczonych tam bitew morskich floty japońskie wielokrotnie „ocierały się” o ważne zwycięstwa, ale nie umiały wykorzystać wywalczonej przez siebie przewagi strategicznej. Admirał Chuichi Nagumo był oszołomiony sukcesem swych pilotów, którzy podczas niedzielnego ataku zatopili sześć amerykańskich okrętów wojennych. Niektórzy jego oficerowie zachęcali do drugiego uderzenia na Pearl Harbor, którego celem byłyby magazyny paliwa i warsztaty remontowe. Taki atak nie spotkałby się z poważnym oporem, ponieważ większość amerykańskich myśliwców została zniszczona na ziemi, mógłby natomiast zmusić Flotę Pacyfiku do wycofania się w rejon zachodniego wybrzeża USA. Ale Nagumo wydał rozkaz do odwrotu. Japończycy osiągnęli pod Pearl Harbor skromne zwycięstwo taktyczne i zebrali żniwo olbrzymiego błędu psychologicznego. Od 7 grudnia 1941 roku Stany Zjednoczone stały się nieugiętym rzecznikiem wojny totalnej, do ostatecznego zwycięstwa. Legenda „dnia hańby” zjednoczyła Amerykanów i wzbudziła w nich wojownicze nastroje w tak wielkim stopniu, w jakim nie zdołałaby tego uczynić żadna mniej spektakularna prowokacja. Winstona Churchilla od wielu miesięcy nękały obawy, że Japonia może zaatakować jedynie te azjatyckie obszary, które znajdują się we władaniu europejskich mocarstw, i że Wielka Brytania będzie musiała stawić czoło nowemu nieprzyjacielowi, nie zyskując sojusznika w Stanach Zjednoczonych. Hitlera martwiło natomiast lustrzane odbicie tego scenariusza – bał się, że Ameryka przystąpi do wojny z Niemcami, a Japonia zachowa neutralność. Zawsze brał pod uwagę to, że po całkowitym zniszczeniu ZSRS będzie musiał walczyć ze Stanami Zjednoczonymi, więc w grudniu 1941 roku, kiedy żywił złudne nadzieje, że flota Hirohito zmiażdży U.S. Navy, pójście za przykładem Japonii wydało mu się czymś zupełnie naturalnym. Cztery dni po Pearl Harbor popełnił szaleńczy błąd, wypowiadając wojnę Stanom Zjednoczonym i uwalniając Roosevelta od trudnego zadania, jakim byłoby przekonanie Kongresu do zbrojnego wystąpienia przeciwko Niemcom. John Steinbeck napisał do przyjaciela: „Ten atak, bez względu na to, co mógł przynieść, z taktycznego punktu widzenia był niepowodzeniem, ponieważ zjednoczył nasz kraj. Ale przez jakiś czas będziemy tracili sporo okrętów”. Przez cały 1941 rok czasopismo „Ladies’ Home Journal” publikowało fascynujący cykl portretów przedstawicieli wszystkich klas społecznych Stanów Zjednoczonych, zatytułowany Jak żyje Ameryka. Aż do grudnia groźba wojny niemal wcale nie wpływała na egzystencję opisywanych w nim ludzi. Niektórzy mieli trudności finansowe, a nieliczni przyznawali się do ubóstwa, ale większość wyrażała autentyczne zadowolenie ze swego poziomu życia. To tłumaczy frustrację po Pearl Harbor, kiedy na ich oczach doszło do zakłócenia utartych reguł postępowania, rozwiania marzeń, podziału rodzin. Redaktorka „LHJ” Mary Carson Cookman napisała komentarz, w którym przedstawiła analizę opublikowanych wcześniej portretów, uwzględniając nowe okoliczności, w jakich przyszło żyć jej rodakom: „Wojna zmienia wszędzie warunki życia. Ale [...] obywatele

Stanów Zjednoczonych to dobrzy ludzie. Są zaskakująco skromni w swych wymaganiach wobec życia. To, co mają, jest dla nich cenne [...]. Ale nie żądają ani nie oczekują tego, że ktoś da im to, co pragną osiągnąć, dla czego gotowi są pracować [...]. To, co mamy teraz, zupełnie nam wystarczy. Powinno być jednak lepiej, musi być lepiej i b ę d z i e lepiej”. Powyższa opinia, definiująca aspiracje przystępujących do wojny Amerykanów, może się wydać banalna, ale odbijała ona najwyraźniej nastroje społeczeństwa. Stany Zjednoczone poniosły w czasie drugiej wojny światowej mniejsze straty niż jakikolwiek z jej pozostałych uczestników – w istocie wywołała ona boom gospodarczy, w wyniku którego Amerykanie stali się o wiele bogatsi. Nie zmienia to jednak faktu, że wielu z nich czuło się skrzywdzonych i uważali, że niegodziwość innych ludzi zmieniła i naraziła na szwank ich uporządkowane, uczciwe życie. Podobnie jak przedtem setki milionów Europejczyków Amerykanie zaczęli odkrywać ból związany z tym, że najbliższe im osoby opuszczały dom, by stawić czoło śmiertelnym zagrożeniom. Elizabeth Schlesinger tak pisała o rozstaniu ze swym synem Tomem, powołanym do służby wojskowej: „Od czasu Pearl Harbor wiedziałam, że jego wyjazd jest nieunikniony. Nie pozwalam sobie myśleć o tym w kategoriach osobistych. Jestem tylko jedną z milionów matek, które kochają swoich synów, ale muszą się pogodzić z ich udziałem w wojnie, więc moje uczucia są uniwersalne, a nie moje własne. Pogodziłam się z tym, co muszę znosić i z czym będę musiała żyć przez przyszłe miesiące, może lata. Tom powiedział: «Myślałem, że będziesz bardziej zmartwiona moim wyjazdem». On nie ma pojęcia, jak wielkie ma to dla mnie znaczenie, i nie wie, jak straszne obawy rozbrzmiewają w moich myślach”. Można jedynie spekulować, kiedy – jeśli w ogóle – Stany Zjednoczone wzięłyby udział w wojnie, gdyby nie atak na Pearl Harbor. Historyk Morton Blum stwierdził, że „ta wojna nie była ani zagrożeniem, ani krucjatą. Ale – jak ujęło to czasopismo «Fortune» – «tylko bolesną koniecznością» [...]. Amerykanie nigdy nie oglądali wroga w granicach swojego kraju. Nasz naród nie był narażony ani nie chciał być narażony na katastrofy, jakie nawiedziły Europę i Azję”. Niezależnie od wszystkich patriotycznych deklaracji, które nastąpiły po „dniu hańby”, Amerykanie nie chcieli zaakceptować potrzeby wzięcia na siebie choćby skromnej cząstki cierpień, jakie spadły na większość mieszkańców kuli ziemskiej. Na początku 1942 roku podczas zorganizowanej przez Ministerstwo Obrony wizytacji wojskowych baz Arthur Schlesinger odwiedził środkowy zachód USA. „Przyjechaliśmy w szczytowym punkcie narzekań na racjonowanie paliwa, i było to bardzo przygnębiające. Nastroje antyrządowe są silne i jawne”. Na szczęście dla sprawy sojuszniczej przywódcy Stanów Zjednoczonych okazali się w obliczu dramatycznego kryzysu silni i mądrzy. Podczas odbywającego się pod koniec listopada 1941 roku spotkania na szczycie, w którym uczestniczył Winston Churchill, Stany Zjednoczone potwierdziły swoje wstępne deklaracje złożone w trakcie wcześniejszych narad sztabowych, a dotyczące priorytetowego traktowania wojny z Niemcami. Od 1939 roku amerykańskie plany militarne przygotowywane przez dowództwa sił lądowych i morskich – szczególnie projekt „Orange”, który w końcu zmaterializował się jako „Rainbow 5” – zakładały prawdopodobieństwo walki na dwa fronty. Armia słusznie uważała, że walka nie może zostać wygrana „przede wszystkim w drodze operacji floty”, że konieczne będzie stworzenie i wysłanie za granicę znacznych sił lądowych. Admirał Harold Stark pisał 12 listopada 1940 roku do sekretarza do spraw marynarki wojennej: „Samo Imperium Brytyjskie nie posiada ludzi i środków materiałowych niezbędnych do pokonania Niemiec. Konieczna jest pomoc potężnych sojuszników, zarówno w zakresie stanu osobowego, jak i środków oraz zasobów”. Stark przewidywał, że jeśli dojdzie do ataku Japończyków, Anglicy stracą Malaje. Proponował blokadę Japonii, której zależność od importu znacznie zmniejszała jej potencjał militarny, a następnie prowadzenie ograniczonej wojny na wschodzie i wysyłanie znacznych sił lądowych i powietrznych do Europy. Amerykańscy szefowie sztabu zdawali sobie sprawę, że Niemcy są zdecydowanie bardziej niebezpiecznym przeciwnikiem, gdyż Japończycy, mimo imponującej sprawności swych sił lądowych i morskich, nie będą w stanie zagrozić macierzystym obszarom Stanów Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii. Z wszystkich białych narodów imperium brytyjskiego tylko Australijczycy znajdowali się w zasięgu japońskiej agresji. Wywoływało

to niepokój tamtejszych polityków, którzy uważali, że Wielka Brytania nie wysyła do ich kraju na tyle potężnych sił militarnych, by mogły obronić go przed agresją. Choć wprowadzono w życie generalne zasady ustalone przez Starka, decydująca rola ZSRS w pokonaniu Wehrmachtu – której nikt nie mógł przewidzieć w grudniu 1941 roku – zmieniła w pewnym stopniu proporcje amerykańskiego udziału w wojnie. Skierowana do Europy armia Stanów Zjednoczonych była ogromna, ale musiałaby być znacznie większa, gdyby główny ciężar zwycięstwa nad Niemcami spadł na barki zachodnich sojuszników. Kiedy więc w 1943 roku stało się jasne, że ZSRS dysponuje potężną siłą przetrwania i potencjałem bojowym, amerykańscy szefowie sztabu uznali, że mogą przerzucić w rejon Pacyfiku znaczne siły zdecydowanie wcześniej, niż się spodziewali. Ponieważ amerykańskie społeczeństwo cechowało o wiele bardziej wrogie nastawienie wobec Japończyków niż wobec Niemców, takie posunięcie było wskazane nie tylko ze względów strategicznych, lecz także politycznych.

Amerykański plakat z 1942 roku: „Uwaga! Nasze domy są t e r a z w niebezpieczeństwie!” Fot. akg-images/BE&W

Historyk Geoffrey Perret zauważył, że Stany Zjednoczone nie były przygotowane na Pearl Harbor, lecz były gotowe do wojny. Jest to o tyle prawda, że trwała już wówczas poważna rozbudowa sił morskich – w ciągu tygodnia po japońskim ataku amerykańskie stocznie zwodowały 13 nowych okrętów wojennych i 9 statków handlowych. Były to tylko straże przednie wielkiej armady, która stała już na pochylniach i miała być spuszczona na wodę w ciągu najbliższych dwóch miesięcy. Trwała bowiem budowa 15 pancerników, 11 lotniskowców, 54

krążowników, 193 niszczycieli i 73 łodzi podwodnych. Ale rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych – jeśli nie obywatele tych państw – zdawały sobie sprawę, że musi upłynąć sporo czasu, zanim zachodnie siły lądowe będą w stanie nawiązać walkę z Niemcami na kontynencie europejskim. I że w najbliższych latach główny ciężar zmagań z Wehrmachtem spadnie na Armię Czerwoną. Nawet gdyby – zgodnie z postulatami amerykańskich szefów sztabu – zachodni sojusznicy przeprowadzili wcześniej dywersyjną inwazję we Francji, ich armie pozostałyby stosunkowo nieliczne aż do 1944 roku. By podtrzymać wojenny zapał obywateli swych państw, Roosevelt i Churchill zaakceptowali – wbrew opinii niektórych dowódców – konieczność podejmowania drobnych operacji, możliwych tylko w rejonie Morza Śródziemnego. Bombowa ofensywa przeciwko Niemcom miała nabierać rozpędu na tyle szybko, na ile pozwalała wydajność fabryk budujących nowe samoloty. Ale dopóki front wschodni pozostawał głównym teatrem działań wojennych, priorytetowe znaczenie miała pomoc dla ZSRS. Ilości gotowego do wysyłki sprzętu aż do 1943 roku były niewielkie, Waszyngton i Londyn usilnie zabiegały, by powstrzymać Stalina od zawarcia odrębnego pokoju. Obawy Brytyjczyków i Amerykanów, że Rosjanie zostaną pobici lub przynajmniej zmuszeni do pertraktacji z Hitlerem, wpływały w decydującym stopniu na stosunki między sojusznikami aż do końca 1942 roku. Tymczasem na wschodzie inicjatywa pozostawała w rękach Japonii, która zaangażowała w swe działania wojenne ogromne siły lądowe, morskie i powietrzne. „My, Japończycy – głosiła broszura szkoleniowa wręczana wszystkim żołnierzom Hirohito wyruszającym do walki z zachodnimi mocarstwami – spadkobiercy dwóch tysięcy sześciuset lat chwalebnej przeszłości, nie chcąc zawieść zaufania, którym obdarzył nas Jego Cesarska Mość, Naczelny Wódz, występujemy w imieniu narodów Azji, podejmując szlachetne i wzniosłe zadanie, które zmieni bieg historii świata [...]. Zadanie odbudowy Shōwa, czyli spełnienia pragnień Jego Cesarskiej Mości, dotyczących pokoju na Dalekim Wschodzie, spoczywa na naszych barkach”. Zniszczywszy pancerniki amerykańskiej Floty Pacyfiku, Japończycy zajęli się teraz realizacją swych odwiecznych aspiracji. Zamierzali zdobyć Filipiny (terytorium zależne USA), przejąć wielkie bogactwa naturalne Holenderskich Indii Zachodnich oraz podbić brytyjski Hongkong, Malaje i Birmę. W ciągu pięciu miesięcy stworzyli wielkie imperium, napotykając jedynie słaby opór. Choć to imperium miało się okazać najmniej trwałym w dziejach, Japonia uzyskała chwilową dominację nad ogromnymi obszarami Azji i Pacyfiku. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

9 CZAS TRIUMFU JAPONII

1. „MAM NADZIEJĘ, ŻE WYKOPIECIE STAMTĄD TYCH LUDZIKÓW” apończycy z radością witali początek wojny, którą uważali za jedyną honorową drogę ucieczki ich kraju przed stanem izolacji. Na przykład pisarz Dazai Osamu „marzył o tym, żeby zgnieść tych bestialskich gruboskórnych Amerykanów na miazgę”. Ale błędne byłoby założenie, że taki pogląd podzielali jednomyślnie wszyscy jego rodacy. Generał Kuribayashi Tadimichi, który spędził dwa lata w Stanach Zjednoczonych, stwierdził w liście do żony, że jest zdecydowanie przeciwny rozpoczynaniu walki z tak potężnym przeciwnikiem: „Ich potencjał przemysłowy jest ogromny, a mieszkańcy są energiczni i przedsiębiorczy. Nie powinno się nigdy lekceważyć bojowych zdolności Amerykanów”. Osiemnastoletni Sasaki Hachiro snuł w swoim dzienniku następujące rozważania: „Jak wielu ludzi naprawdę umiera podczas tej wojny «tragiczną śmiercią»? Jestem pewien, że pod pozorami tragicznych śmierci kryje się wiele śmierci komicznych [...]. Komiczne śmierci nie mają nic wspólnego z radością życia, są wypełnione bólem, który nie ma żadnego znaczenia ani wartości”. Hachiro pogodził się z myślą o własnej śmierci i wstąpił ochotniczo do wojska jako pilot, niemal obsesyjnie pragnąc spełnić wyrok przeznaczenia – shikata ga nai – co istotnie zrobił. Jego niechęć do militarystów bynajmniej nie osłabła; by ustrzec przed podobnym losem swego młodszego brata, nakłonił go do podjęcia studiów, gdyż zwalniały one z obowiązku służby wojskowej. Innym fatalistą – i zdecydowanym przeciwnikiem wojny – był rówieśnik Hachiro, Hayashi Tadao. Wielokrotnie daje on w swym dzienniku upust niechęci do własnego kraju. Zadaje sobie pytanie: „Japonio, dlaczego ja cię nie kocham i nie szanuję? [...]. Czuję, że muszę zaakceptować los mojego pokolenia, czyli walczyć w tej wojnie i zginąć [...]. Wszyscy musimy iść na pole walki, nie mogąc wyrazić naszej opinii, krytykować kogoś, rozważyć wszystkie argumenty za i przeciw [...]. To wielka tragedia”. Sukcesy, jakie odniosła Japonia w latach 1941–1942 przy słabym oporze państw zachodnich, skłoniły obie strony do przeceniania potęgi państwa Hirohito. Na tej samej zasadzie, na jakiej Niemcy nie miały dość sił, by pokonać Związek Sowiecki, Japonia była zbyt słaba, by utrzymać swe azjatyckie podboje, jeśli Zachód nie zechce się pogodzić ze swymi początkowymi klęskami. Ale – podobnie jak wiele innych spraw – dziś jest to o wiele bardziej oczywiste, niż było siedemdziesiąt lat temu, w czasie japońskich triumfów. Aż do grudnia 1941 roku wydarzenia w Europie prawie wcale nie zakłócały powolnego, wygodnego rytmu kolonialnego życia w Azji. Mieszkająca na Filipinach, czyli na amerykańskim terytorium zależnym, pielęgniarka wojskowego szpitala porucznik Earlyn Black reprezentowała wielotysięczną grupę obywateli Stanów Zjednoczonych, którzy rozkoszowali się luksusowym życiem: „Co wieczór przebierałyśmy się do kolacji w długie suknie, a mężczyźni w smokingi z czerwonymi pasami. Było to pełne konwenansów życie. Wkładało się długą suknię nawet do kina”. Innej pielęgniarce, dwudziestopięcioletniej porucznik Hattie Brantly z Jefferson w stanie Teksas, wojna z Japonią wydawała się czymś niewyobrażalnym. „Była dla nas tematem żartów [...]. Przełożona pielęgniarek mówiła w stołówce: «Weźcie sobie jeszcze po herbatniku, dziewczęta. Nie będziecie głodować, kiedy dopadną nas Japońcy» [...]. Żyliśmy z dnia na dzień, byliśmy szczęśliwi i nie myśleliśmy za dużo o tej sprawie”. Tak samo było w brytyjskim Singapurze. Czeski inżynier silnikowy Val Kabouky opisał białych rezydentów tego kraju jako „współczesnych mieszkańców Pompei”. Nawet w trzecim roku wojny trzydziestojednotysięczna grupa Europejczyków, żyjąca wśród pięciu milionów Malajczyków i Chińczyków, wiodła życie, które było parodią kolonialnych obyczajów, i zachowywała się jak uprzywilejowana mniejszość. Nowi przybysze z Zachodu, którzy chcieli poznać podstawy miejscowego języka, mogli kupić rozmówki zatytułowane Malajski

J

dla Memów (czyli Memsahibów – „Białych Panów”). Zawierały one zdania w formie poleceń: „Rozłóż siatkę do tenisa”, „Idź za swoim panem”, „Zastrzel tego człowieka”. Żołnierze, którzy przybyli tam w 1941 roku, szczególnie Australijczycy, odkryli z oburzeniem, że nie mają dostępu do kolonialnych enklaw towarzyskich. Hindusom nie wolno było jeździć wagonami kolejowymi przeznaczonymi dla Brytyjczyków ani wchodzić do ich klubów. Kiedy hinduski oficer pułku z Hajdarabadu został wydalony za utrzymywanie stosunków seksualnych z białą kobietą, w jego oddziale doszło do buntu, w wyniku którego przywrócono go na dawne stanowisko i zatuszowano całą sprawę. Ale wzajemne urazy pozostały. Lady Diana, żona brytyjskiego posła Duffa Coopera, pisała z arystokratyczną wyniosłością o brytyjskich mieszkankach Singapuru: „są przeważnie wątłe, zdzirowate i pretensjonalne jak wieśniaczki”. Ponieważ nieco dalej na północ sytuacja była już katastrofalna, jej pełne entuzjazmu zachwyty nad turystycznymi urokami kraju brzmią nieco zaskakująco: „Na każdej ulicy masz przed oczami życie i pracę Chińczyków: jedni robią trumny, inni malują lampiony [...] jest mnóstwo fryzjerów. Nigdy nie mam dość spacerów, podczas których rozkoszuję się tym widokiem”. Na Malajach zarówno angielscy przedstawiciele władz, jak i dowódcy wojskowi odznaczali się taką samą nieudolnością, wręcz się wydawało, że brytyjskie imperium ma niewyczerpane zasoby wodzów niezdolnych do prowadzenia wojny. Air Marshal sir Robert Brooke-Popham, naczelny dowódca sił Dalekiego Wschodu aż do 1941 roku, był sześćdziesięciotrzyletnim byłym gubernatorem Kenii. Generał Arthur Percival, dowódca wojsk lądowych, służył przez lata jako oficer sztabowy, a marne doświadczenia w zakresie prowadzenia operacji zdobył podczas tłumienia rewolty Sinn Féin w Irlandii. Sir Shenton Thomas, gubernator kolonii, powiedział do swych generałów 8 grudnia, kiedy Japończycy zaczynali już lądować na północy kraju: „Mam nadzieję, że wykopiecie stamtąd tych ludzików”. Wyraziłby się może w sposób jeszcze bardziej pogardliwy, gdyby znał treść instrukcji wydawanej wszystkim japońskim żołnierzom przed atakiem na Malaje. Zawierała ona między innymi wykaz domowych sposobów unikania zaparć i zgagi oraz ćwiczeń oddechowych pozwalających ustrzec się od choroby morskiej, a także pouczenia w rodzaju: „Pamiętajcie, że na ciemnych i zadymionych najniższych pokładach okrętu cierpią pokornie wojskowe konie, nie wydając ani jednego pomruku skargi”, czy też: „Kiedy po wylądowaniu spotkasz nieprzyjaciela, uważaj się za mściciela, który staje w końcu twarzą w twarz z mordercą swego ojca”.

Ranny australijski żołnierz opatrywany na linii frontu podczas japońskiej inwazji na Malajach, przełom lat 1941 i 1942 Fot. Granger Collection/BE&W

Choć angielskie i kolonialne jednostki zostały rozmieszczone na północy Malajów, gdyż spodziewano się japońskiej inwazji drogą morską z Syjamu, początek konfliktu był równie dramatycznym szokiem kulturowym jak atak na Pearl Harbor. Każde społeczeństwo świata, które dotyka zaraza wojenna, reaguje na nią niedowierzaniem, nawet jeśli wydawała się ona w sposób oczywisty nieuchronna. Kiedy 8 grudnia we wczesnych godzinach rannych na Singapur spadły pierwsze bomby, Bill Reeve spał spokojnie na swej koi w czeluściach stojącego w porcie australijskiego niszczyciela „Vendetta”, który brał niedawno udział w kilkumiesięcznych działaniach bojowych na Morzu Śródziemnym. Słysząc wybuchy, pomyślał, że ma zły sen – echo niedawnych przeżyć. „Powiedziałem do siebie: «Ty głupi draniu, przewróć się na drugi bok»”. Dopiero potężny wstrząs sprawił, że zerwał się na równe nogi. Mimo że na miasto spadały kolejne bomby, światła uliczne nadal się paliły. Churchill podjął brutalną i zapewne nieuniknioną decyzję, koncentrując najlepsze siły brytyjskiego imperium na Bliskim Wschodzie. Obrona powietrzna Malajów składała się zaledwie ze 145 samolotów – 66 Buffalo, 57 Blenheimów i 22 Hudsonów. Żadna z tych przestarzałych maszyn nie mogła liczyć na zwycięstwo w walce z nowoczesnymi myśliwcami. Kiedy Japończycy zaczęli lądować w Kota Bharu, opór obrońców okazał się żałośnie słaby. Minęło kilka godzin, zanim miejscowi dowódcy RAF-u ocknęli się i rozpoczęli atak na flotę inwazyjną. Brytyjskie i australijskie samoloty wspólnie z lądowymi jednostkami obrony zadały wówczas napastnikom straty sięgające tysiąca zabitych i rannych. Nie wszyscy atakujący żołnierze okazali się bohaterami. Pewien japoński oficer zanotował, że „niektórzy podoficerowie samodzielnej jednostki saperskiej [...] wpadli w panikę pod wpływem nalotu bombowego nieprzyjaciela. Bez rozkazu dowódcy wojsk wsiedli do dużych łodzi motorowych [...] i zbiegli na pełne morze w okolicach Sajgonu”. Pod koniec pierwszego dnia wojny brytyjskie siły powietrzne, które utraciły połowę swego stanu posiadania,

dysponowały już ledwie pięćdziesięcioma sprawnymi samolotami. Liczni starsi rangą oficerowie i członkowie personelu naziemnego okazali się niezdolni do skutecznego działania. Piloci jednostki myśliwców typu Buffalo, którzy mieli odeprzeć atak Japończyków, po starcie odkryli, że mechanicy uzbrojeniowi nie załadowali ich karabinów maszynowych. Z lotniska Kuantan uciekły w panice setki członków obsługi naziemnej. „Jak to możliwe? Przecież oni wszyscy są sahibami!” – pytał z niedowierzaniem swego oficera hinduski kierowca pułku Królewskich Strzelców Garhwal, widząc porozrzucane chaotycznie wokół budynków lotniska części sprzętu, osobiste bagaże i rakiety tenisowe. A młody porucznik odpowiedział mu ze złością: „Oni nie są sahibami, tylko Australijczykami!”. Ale angielscy żołnierze i lotnicy również uciekali. Niektóre jednostki hinduskie rozpadły się na skutek wszechogarniającej paniki. Angielski dowódca batalionu Sikhów został podobno zastrzelony przez własnych żołnierzy, którzy postanowili się ulotnić. „Teraz zdajemy sobie sprawę z możliwości nieprzyjaciela – pisał z pogardą japoński oficer. – Jedynymi elementami, których musieliśmy się obawiać, były jego zasoby uzbrojenia i staranność, z jaką dokonywał zniszczeń”. Dochodziło do pierwszych – bynajmniej nie ostatnich – zbrodni wojennych. Trzej brytyjscy lotnicy, którzy wylądowali awaryjnie w Syjamie, zostali aresztowani przez miejscową żandarmerię i przekazani Japończykom. Miejscowy wicekonsul Japonii oznajmił syjamskiemu sędziemu, że są oni „winni przestępstwa, polegającego na odbieraniu życia Japończykom i niszczeniu japońskiego mienia”. Wszystkim trzem jeńcom odcięto głowy na pobliskiej plaży. Postępowanie armii japońskiej wobec pokonanych nieprzyjaciół tradycyjnie cechowała wspaniałomyślność, demonstrowana ostatnio podczas wojny rosyjsko-japońskiej z 1905 roku. Rządząca w Tokio „grupa trzymająca władzę” zmieniła reguły gry, narzucając swym siłom zbrojnym kulturę bezwzględności graniczącej z barbarzyństwem. W 1934 roku Ministerstwo Wojny wydało broszurę, która nobilitowała konflikt, nazywając go „ojcem kreatywności i matką kultury. Walka o supremację jest dla państwa równie korzystna jak dla jednostki zmagania z przeciwnościami”. Wkrótce sojusznicy zaczęli odkrywać złowrogie znaczenie tej wizji, zgodnie z którą jeńcy wojenni nie mogli liczyć na litość.

Zanim krążownik liniowy „Repulse” razem z pancernikiem „Prince of Wales” opuściły Singapur, by ścigać japońskie transportowce, na pokładzie „Repulse’a” odbyło się przyjęcie, połączone z tańcami. Diana Cooper miała wrażenie, że ogląda ducha legendarnego soirée, wydanego przez lady Richmond przed bitwą pod Waterloo, i nazwała wieczorek „powtórką brukselskiego balu”. Na wschodnim wybrzeżu Malajów kapitan William Tennant powiedział swojej załodze: „Będziemy przeszukiwać obszary leżące na północ od nas, by się przekonać, co tam

znajdziemy i kogo nam się uda wypłoszyć. Musimy wszyscy zachować czujność [...]. Wiem, że ten stary okręt dobrze się spisze [...]. Macie nosić na sobie lub przy sobie kamizelki ratunkowe [...] choć nie sądzę, żeby okrętowi mogło się coś stać – on był zawsze dzieckiem szczęścia”. Ale 10 grudnia, tuż przed południem, zarówno „Repulse”, jak i „Prince of Wales” zostały zatopione przez japońskie samoloty. Był to druzgoczący cios dla prestiżu Brytyjczyków, a jego echa rozległy się w całej Azji. Pewnej pociechy można się było dopatrywać tylko w bohaterstwie niektórych żołnierzy, takich jak Wilfred Parker, nowozelandzki kapelan „Prince of Wales”, który wolał zostać z umierającymi kolegami, niż ratować własne życie. Pilot angielskiego myśliwca, oglądając z powietrza setki marynarzy czepiających się kurczowo wraku w zmieszanej z olejem wodzie, pisał z podziwem: „Wszyscy machali do mnie i unosili w górę kciuki [...] jakby byli na wakacjach w Brighton [...]. Widziałem w nich siłę ducha, która pozwala wygrywać wojny”. Ale uratowani marynarze twierdzili później, że wygrażali pięściami latającym nad nimi lotnikom i skandowali obraźliwe hasło: „RAF – Rare as Fucking Fairies!” (RAF – Niewidzialni jak pierdolone krasnoludki!). W północnej dżungli jednostki brytyjskie były wielokrotnie wyprowadzane w pole przez ruchliwych Japończyków. Żołnierze 1. batalionu 14. pułku z Pendżabu zostali zaskoczeni przez nieprzyjacielskie czołgi, kiedy siedzieli w swych pojazdach, kryjąc się przed ulewnym deszczem. Towarzyszące im armaty przeciwpancerne nie zdążyły się odprzodkować. „Nagle usłyszałem potworny hałas i zobaczyłem, że po zalanej wodą drodze pędzi kilka moich ciężarówek oraz jeden transporter, a zaraz potem przemknął obok mnie jakiś nieduży czołg – pisał dowódca oddziału porucznik Peter Greer. – Rzuciłem się na ziemię, szukając schronienia. W ciągu następnych dwóch minut [...] minął mnie tuzin czołgów, które przebiły się przez nasze kompanie przednie [...]. Widziałem jeden z naszych trasporterów – jego tył płonął, a Numer Drugi strzelał z lekkiego karabinu maszynowego do czołgu, który stał dwadzieścia metrów za mną. Biedny facet”. Żołnierze pułku, którzy przeżyli atak, zostali rozproszeni, a sam pułk przestał istnieć. Ten sam los spotkał zielony batalion Gurkhów – trzydziestu jego żołnierzy zginęło w pierwszej akcji, tylko dwustu udało się uciec z bronią, pozostali zostali wzięci do niewoli. Pewien oficer zanotował: „nieopisany chaos [...] przetrzebione, pozbawione dowódców oddziały Hindusów i Gurkhów strzelały we wszystkich kierunkach [...] nikt najwyraźniej nie wiedział, co się dzieje [...] na brytyjskich żołnierzy spadały pociski własnej artylerii”. Niektóre jednostki, na przykład 2. batalion szkockiego pułku Argyll & Sutherland Highlanders, spisały się bardzo dobrze. Ale skuteczna obrona odizolowanych pozycji nie przynosiła większych korzyści, bo Japończycy, napotykając opór, z reguły oskrzydlali nieprzyjaciela, przedzierając się przez dżunglę, którą Anglicy uważali za nieprzebytą zaporę. Duff Cooper, brytyjski poseł, rezydent na Dalekim Wschodzie, tak pisał do Churchilla o dowódcy sił brytyjskich na Malajach generale Arthurze Percivalu: „Miły, dobry człowiek [...] spokojny, przytomny, nawet bystry. Ale nie potrafi ogarnąć całości, zachowuje się tak, jakby był na manewrach w Aldershot. Zna dobrze reguły gry, ściśle ich przestrzega, ciągle czeka na gwizdek sędziego, który zarządzi przerwanie ognia, i ma nadzieję, że kiedy to nastąpi, otrzyma pochwałę za swą postawę na polu bitwy”. Ograniczone zdolności Percivala, problemy z łącznością i typowa dla angielskiej armii słabość instytucjonalna utrudniały skuteczną obronę Malajów. Kiedy radionadajniki zawodziły, a polowe linie telefoniczne były zerwane, niektóre jednostki sięgały po trąbki sygnałowe. Japończycy tymczasem skutecznie wykorzystywali swe absolutne panowanie na wodzie i w powietrzu. Kiedy siły generała Tomoyuki Yamashity natrafiły na zacięty opór pod Kampar, w środkowej części Malajów, przeprowadził on nowy desant drogą morską i oskrzydlił obrońców brytyjskich pozycji. Anglików dezorientowały również stosowane przez Japończyków śmiałe operacje jednostek pancernych, zwłaszcza że nie dysponowali nawet tak prymitywną bronią przeciwczołgową, jak koktajle Mołotowa. Trzy dywizje Yamashity, mimo znacznej liczebnej przewagi nieprzyjaciela, demonstrowały nadzwyczajną wprost energię i pomysłowość, których Anglikom wyraźnie brakowało. Ich dowódca napisał wiersz: W dniu, w którym słońce i księżyc świecą równocześnie A łuk wypuszcza strzałę

Mój duch podąża w stronę wroga A za mną idzie sto milionów dusz Moich rodaków ze Wschodu W dniu, w którym świeci księżyc I świeci słońce. Churchill zakładał, że armia japońska potrafi znakomicie walczyć w dżungli. Trzy dywizje Yamashity wprawdzie zdobyły doświadczenie bojowe podczas podboju Chin, ale ich żołnierze po raz pierwszy ujrzeli dżunglę dopiero po wylądowaniu na Malajach. W Chinach podstawowym środkiem transportu były konie – teraz zastąpiły je rowery. Każda dywizja otrzymała sześć tysięcy rowerów i pięć tysięcy pojazdów zmotoryzowanych. Na skutek upałów często dochodziło do uszkodzenia opon, więc przydzielone do każdej kompanii dwuosobowe ekipy techniczne naprawiały przeciętnie dwadzieścia dętek dziennie. Żołnierze piechoty, którym Anglicy stawiali opór na głównych szosach, znajdowali drogę na skróty, przenosili swe rowery przez rzeki, a często przez dżunglę, i pedałowali przez dwadzieścia godzin w ciągu doby, wioząc za siodełkami trzydziestokilogramowy pojemnik ze sprzętem. Rowerem posługiwał się nawet stary podpułkownik Yosuke Yokoyama, dowódca pułku saperów. Ten niski, krępy, ociekający potem saper podążał za czołowymi oddziałami japońskiej piechoty, badał zniszczenia dokonane przez wycofujących się Anglików i kierował naprawą mostów, rekwirując drewno w okolicznych tartakach. Japończycy zdobywali wielkie magazyny z zaopatrzeniem i rozdzielali racje żywnościowe między własne jednostki, nazywając je „przydziałami od Churchilla”. „Linia [rzeki] Jitra została przełamana w ciągu około piętnastu godzin przez zaledwie pięciuset żołnierzy” – zanotował z pogardą pułkownik Masanobu Tsuji. W meldunku napisał, że podczas tej akcji zginęło tylko 27 Japończyków, a 83 zostało rannych. „Nieprzyjaciel wycofał się, zostawiając za sobą pamiątki – około pięćdziesięciu dział polowych, pięćdziesiąt ciężkich karabinów maszynowych, trzysta ciężarówek i pojazdów opancerzonych oraz zapasy żywności, wystarczające dla dywizji na trzy miesiące. Przeszło trzy tysiące żołnierzy poddało się lub w panice porzuciło broń, by szukać schronienia w dżungli [...]. Większość z nich to Hindusi”. Niektóre takie składające się z samych Hindusów jednostki szybko się rozpadały, zwłaszcza jeśli ginęli ich brytyjscy oficerowie. Podczas walk na Malajach poważnie ucierpiała reputacja Armii Indii, gdyż ujawnił się tam brak motywacji wielu służących w niej najemników. Japończycy zmuszali nieprzyjaciół do odwrotu lub panicznej ucieczki, skutecznie posługując się taktyką zastraszania – wszczynając tumult za ich linią frontu. Kulturowa przepaść między obiema stronami konfliktu wychodziła na jaw, kiedy brytyjscy żołnierze dostawali się do niewoli. Oczekiwali godnego traktowania, które było normą w armiach europejskich, nawet w Wehrmachcie. Byli zdumieni, widząc, że Japończycy zabijają niezdolnych do marszu rannych, a często również sprawnych fizycznie jeńców i osoby cywilne. Kilkunastoletnia córka chińskiego nauczyciela, który dostarczał jedzenie do leśnej kryjówki angielskiego oficera, zostawiła mu pewnego dnia napisaną po angielsku notatkę dotyczącą Japończyków: „Zabrali mojego ojca i obcięli mu głowę. Będę cię nadal karmiła, jak długo będzie to możliwe”. Na wczesnym etapie wojny dyscyplina w armii Percivala uległa wyraźnemu załamaniu, o czym świadczy choćby to, że jej uciekający żołnierze dopuszczali się w Kuala Lumpur rabunków. Oficerom rzadko udawało się zmusić swych podkomendnych do kontrataków, które są kluczowym elementem każdej skutecznej taktyki obronnej. Większość hinduskich jednostek była złożona z młodych, kiepsko wyszkolonych żołnierzy. Ale ludzie Percivala, mimo wszystkich swych braków w wyszkoleniu, wykazywali się wielką odwagą, której dowodzi wysoka proporcja strat w szeregach brytyjskich oficerów, usiłujących zachęcić swym przykładem do walki hinduskich żołnierzy. Przyznać trzeba, że udawało im się to bardzo rzadko – jedna cała hinduska brygada po prostu rozsypała się w obliczu ataku nieprzyjaciela.

Ulica w Singapurze po japońskim nalocie Fot. Ullsteinbild/ BE&W

Niektóre brytyjskie jednostki nie zasługiwały na wyższą ocenę. Przykładowo 18. Dywizja, która została wysłana do Singapuru w charakterze spóźnionych posiłków dla armii Percivala, zaraz po przybyciu przeżyła bolesne upokorzenie. Jeden z jej batalionów (6. batalion Royal Norfolk Regiment) stracił sześciu młodszych oficerów i kapitana w ciągu pierwszych siedemdziesięciu dwóch godzin operacji. Siły atakujących nie były duże, ale trzy dywizje Yamashity należały do najlepszych w całej japońskiej armii – poruszały się szybko, a straty rzadko powstrzymywały je od ponawiania ataków. Kodeks bushido zmuszał żołnierzy japońskich do traktowania siebie samych w sposób równie bezwzględny jak nieprzyjaciół. Pilot japońskiego myśliwca, który wylądował awaryjnie w stanie Johor, otworzył ogień z pistoletu do malajskich gapiów otaczających jego samolot, a ostatnią kulą pozbawił się życia. Uciekający Anglicy od samego początku trzymali się rasowych przesądów i konwencji, bezwstydnie porzucając swych miejscowych poddanych. Na przykład brytyjski komisarz w Penang nie pozwalał malajskiej straży pożarnej wkraczać na teren zbombardowanej dzielnicy europejskiej i odrzucił propozycję zburzenia kilku należących do Europejczyków budynków, co mogło ułatwić akcję ratowniczą. Podczas ewakuacji wyspy Penang nie-Europejczykom zabroniono wejścia na statki; pewien chiński sędzia, który był już na pokładzie, został stamtąd usunięty, choć znalazło się miejsce dla samochodu dowódcy fortecy. Jedna z uciekinierek powiedziała później, że przeprowadzona przez Brytyjczyków ewakuacja „z pewnością nie zostanie nigdy zapomniana ani wybaczona”. Rekrutujący się spośród Sikhów policjanci z Singapuru otrzymali od swego brytyjskiego szefa zapewnienie, że zostanie z nimi aż do końca – ten jednak uciekł. Osadnicy uchodzący z Cameron Highlands nakłaniali azjatyckich funkcjonariuszy miejscowych sił obronnych do pozostania przy swych jednostkach, mimo że sami masowo rzucili się do ucieczki. W Kuala Lumpur brytyjscy lekarze opuszczali swe oddziały, zostawiając je w rękach azjatyckich kolegów. Nie dziwi więc, że młody aktor chińskiej trupy teatralnej oznajmił widowni w górniczym ośrodku Ipoh: „Brytyjczycy traktują swoje imperium jak nieruchomość i zachowują się w całej sprawie tak, jakby chodziło o transakcję kupna lub sprzedaży”. Owszem, postępowanie angielskich społeczności na Malajach, a później w Birmie, miało swe racjonalne podstawy: do południowo-wschodniej Azji dotarły wieści o orgii gwałtów i morderstw, jaka nastąpiła w końcu

grudnia po upadku Hongkongu. Ale widok białych władców ulegających panice ośmieszał mit łagodnego imperialnego paternalizmu. Rasizm i egoizm można było dostrzec właściwie na każdym kroku: kiedy chińscy stewardzi służący na lekkim krążowniku „Durban” zaczęli się buntować, kapitan Peter Cazalet napisał ze smutkiem: „Nie traktowaliśmy Chińczyków dobrze w czasie pokoju [...] nie czują się zobowiązani do lojalności wobec nas, ale dlaczego miałoby być inaczej?”. Zanotował też, że jeden z buntowników wyraził chęć wstąpienia do armii japońskiej. Naoczny świadek zauważył, że kiedy cywilne ofiary bombardowań Singapuru wrzucano do masowych grobów, ciała Europejczyków i Azjatów były chowane osobno – segregacja obowiązywała nawet po śmierci. Przykładem protekcjonalnej postawy białych władców jest reakcja gubernatora Malajów na śmierć jego służącego, zabitego przez bombę obok budynku lokalnych władz. Gubernator Shenton Thomas zapisał w dzienniku: „Bardzo mnie zmartwiła śmierć mojego boja. Był mi bardzo wierny”. Inne państwa wchodzące w skład brytyjskiego imperium niechętnie przyjmowały uciekinierów z południowo-wschodniej Azji. Australijczycy zgodzili się początkowo przyznać prawo wjazdu do ich kraju tylko pięćdziesięciu Europejczykom i takiej samej liczbie Chińczyków. Cejlon zgodził się wpuścić pięciuset uchodźców, przyznając pierwszeństwo swoim własnym obywatelom. Bariery imigracyjne zlikwidowano znacznie później, dopiero w obliczu katastrofy. W dniu 31 stycznia grobla łącząca Malaje z wyspą Singapur została wysadzona w powietrze. Brytyjski rektor Raffles College, słysząc huk eksplozji, zapytał, co ona oznacza. Młody Chińczyk Lee Kuan Yew odpowiedział mu podobno: „Oznacza koniec brytyjskiego imperium”. Przez pięćdziesiąt pięć dni Japończycy posuwali się naprzód średnio o 18 kilometrów dziennie; stoczyli w tym czasie 95 bitew i naprawili 250 mostów. Ich zasoby amunicji były już niemal wyczerpane, a armia Percivala, w której pozostało 70 tysięcy żołnierzy, była przeszło dwukrotnie liczniejsza niż siły Yamashity. Angielski generał popełnił jednak kardynalny błąd, rozpraszając swoje siły, by bronić stukilometrowej linii brzegowej Singapuru. Morale jego żołnierzy było katastrofalnie niskie, a uległo jeszcze obniżeniu, kiedy saperzy zaczęli niszczyć stocznię marynarki wojennej. Władze brytyjskie rozpoczęły spóźnione starania o ewakuację mieszkańców terytorium zależnego do Holenderskich Indii Wschodnich. Mimo chaosu, paniki i aktów przemocy, których dopuszczali się wymuszający pierwszeństwo dezerterzy, z portu odpłynęło około pięciu tysięcy mieszkańców wyspy. Zaledwie półtora tysiąca uciekinierów znalazło bezpieczne schronienie w Indiach lub Australii, gdyż niemal każdy statek pojawiający się w okolicach Singapuru był narażony na ataki japońskiego lotnictwa. Żołnierz pułku piechoty z Royal Northumberland Fusiliers, opisując to, co przeżył na ostrzeliwanym statku, stwierdził: „Czuliśmy się tak, jakbyśmy byli zamknięci w puszce, w którą tłum ludzi wali kijami”. Siły Yamashity zaczęły lądować na wyspie Singapur w ciemności, 8 lutego. Skompletowana doraźnie armada, złożona ze stu pięćdziesięciu jednostek, przewiozła w pierwszym rzucie cztery tysiące żołnierzy – w sumie dwie dywizje. Anglicy nie zamontowali reflektorów, a ich artyleria nie wyrządziła oddziałom inwazyjnym poważnych szkód. Wybuchające pociski rychło przerwały niemal całą łączność telefoniczną z wysuniętymi placówkami Brytyjczyków, a ulewny deszcz przemoczył siedzących w okopach obrońców wyspy. Japończycy przypuścili nagły atak i zdemoralizowane jednostki australijskie zaczęły się cofać. Gdy stało się jasne, że Singapur musi upaść, dowódca bazy morskiej kontradmirał Jack Spooner napisał z goryczą: „Obecny stan rzeczy jest skutkiem postępowania AIF (Australijskich Sił Imperialnych), które czmychnęły z pola bitwy i zamieniły się w zdezorganizowaną bandę, w wyniku czego wkraczający Japończycy nie natrafili na żaden opór”. Zrozpaczony generał Gordon Bennett, dowodzący australijską 8. Dywizją, wyznał jednemu ze swych oficerów: „Nie wydaje mi się, żeby nasi ludzie chcieli walczyć”. On sam najwyraźniej nie miał na to ochoty, bo już po dwunastu dniach wsiadł do samolotu i wrócił do kraju. Australijczycy z pewnością nie popisali się odwagą, ale to samo można powiedzieć o jednostkach brytyjskich, których postawa świadczyła o braku woli walki, co zresztą wiązało się ze stylem dowodzenia Percivala. Kapitan Norman Thorpe, oficer wojsk terytorialnych z Derbyshire służący w pułku Sherwood Foresters, opisał swe dziwne poczucie obojętności wobec rozgrywającej się wokół niego katastrofy: „Nie jestem bardzo przejęty i mam wrażenie, że to wszystko mnie nie dotyczy”. Kiedy

poprowadził kontratak, zauważył, że podąża za nim tylko garstka żołnierzy, nieliczny oddział przedni został zresztą wkrótce rozbity. Pewien oficer dowodzący jednostką Australijczyków opowiadał o uciekinierach z wysuniętych pozycji, którzy „byli całkowicie roztrzęsieni i mówili, że mają już dość”. Japończycy nie okazywali większej litości tym, którzy się poddawali, niż tym, którzy stawiali opór. Kapral Tominosuke Tsuchikane opisywał swe zdumienie postawą nieprzyjaciół, którzy mieli nadzieję, że ocalą życie, zachowując bierność: „Niektórzy żołnierze, pod wpływem nerwowego załamania, zastygali w pełnym przerażenia bezruchu, nie biorąc udziału w walce wręcz. Oni również zostali bez litości zakłuci bagnetami lub zastrzeleni”. Churchill wysłał do Wavella, mianowanego niedawno naczelnym dowódcą wojsk sprzymierzonych (na Dalekim Wschodzie), dramatyczną depeszę, w której nakłaniał go usilnie do zaciętej obrony Singapuru: „Na tym etapie nie wolno myśleć o oszczędzaniu naszych sił lub oszczędzaniu miejscowej ludności. Walka musi trwać aż do gorzkiego końca, za wszelką cenę [...]. Dowódcy i starsi rangą oficerowie powinni ginąć wraz ze swymi żołnierzami. Stawką jest honor Brytyjskiego Imperium i Brytyjskiej Armii. Liczę na to, że nie okaże pan słabości ani litości w żadnej formie. W sytuacji, w której Rosjanie walczą tak dzielnie, a Amerykanie z taką determinacją stawiają nieprzyjacielowi opór na Luzon, od was zależy reputacja naszego narodu i naszej rasy”. Depesza Churchilla jest o tyle ważna, że ukazuje różnice w podejściu do wojny obu walczących stron. Premier brytyjski żądał od garnizonu broniącego Singapuru takiej samej determinacji i gotowości do poświęceń, jaką wykazywali Niemcy, Japończycy i Rosjanie – zresztą pod groźbą drakońskich kar. Choć Malaje były stracone, Churchill chciał ocalić honor brytyjskiej armii, tworząc legendę o walczących do ostatniego żołnierza obrońcach półwyspu. Ale koncepcja składania w ofierze własnego życia nie mieściła się w granicach zachodniej, demokratycznej kultury. 9 lutego wieczorem dowódca brygady australijskiej powiedział Percivalowi: „W życiu prywatnym jestem lekarzem. Jeśli ręka pacjenta gnije, odcinam ją, ale jeśli całe ciało gnije, pacjenta nie może uratować żadna operacja – musi umrzeć. Tak samo jest z Singapurem – nie warto walczyć o przedłużenie jego życia”. Podczas obrony Malajów niektórzy brytyjscy, hinduscy i australijscy żołnierze wykazali się odwagą, ale w obliczu totalnej klęski ich wysiłki były daremne. Tylko nieliczni oficerowie wojsk sojuszniczych nakłaniali swych żołnierzy do ofiarności, wiedząc, że ich apele nie przyniosą rezultatu. Singapur, bardziej niż jakiekolwiek inne pole bitwy, na którym walczyli podczas tej wojny Brytyjczycy, ujawnił rozdźwięk między heroiczną wizją wojującego imperium, podtrzymywaną przez Churchilla, a postawą wysyłanych na front obywateli tego imperium. Żołnierze Percivala stracili zaufanie do swych dowódców i do siebie samych. Gdyby stanęli twarzą w twarz z Churchillem, powiedzieliby mu zapewne, że skoro spodziewał się zaciętej obrony Malajów, powinien był dać im kompetentnych oficerów, lepszą broń i choć część z kilkuset samolotów stojących bezużytecznie na angielskich lotniskach. Nie mieli ochoty walczyć jak straceńcy, choć tego właśnie od nich wymagał. A ich przełożeni nie zamierzali stosować drastycznych środków wymuszania dyscypliny. Grupa australijskich dezerterów wdarła się z bronią w ręku na statek wywożący cywilnych mieszkańców Singapuru. Kiedy zostali aresztowani i uwięzieni w Batavii (dzisiejsza Dżakarta), brytyjscy oficerowie chcieli ich rozstrzelać. Australijski premier John Curtin wysłał do Wavella stanowczą depeszę, przypominając mu, że każdy wyrok śmierci wydany na obywateli jego kraju musi być zatwierdzony przez Canberrę – co oczywiście nie wchodziło w rachubę. Nawet w tak krytycznym dla losów imperium momencie niektórzy jego przedstawiciele okazywali przewrażliwienie, będące odbiciem „cywilizowanych” wartości Zachodu, ale niesłużące sprawie sprzymierzonych. Brytyjscy mieszkańcy Singapuru stali w kolejkach przed przychodniami weterynaryjnymi, by w humanitarny sposób pozbawić życia swe ulubione zwierzęta. Nad miastem unosiła się chmura dymu z płonących zbiorników na olej, a żandarmeria wojskowa kolbami karabinów odpędzała przerażonych, a często pijanych ludzi od ostatnich odpływających statków. Kolejny angielski raport potępiał „bestialskie postępowanie” Australijczyków. Na tym etapie tego typu sformułowania oznaczały po prostu szukanie kozłów ofiarnych. Przed odlotem do Batavii Wavell odbył ostatnią rozmowę z gubernatorem Malajów, podczas której powtarzał, uderzając się pięścią w kolano: „To nie powinno się wydarzyć. To nie powinno się wydarzyć”. Po wkroczeniu Japończyków do miasta

przemoc stała się chlebem powszednim. Leżący w szpitalu dwudziestotrzyletni ranny żołnierz, słysząc zbliżających się Japończyków, którzy strzelali do chorych i zabijali ich bagnetami, pomyślał: „Nie dożyję dwudziestu czterech lat. Biedna mama”. Tak się złożyło, że jako jeden z zaledwie czterech pacjentów oddziału przeżył ten dzień, bo najeźdźcy, widząc jego zakrwawione ciało, uznali go za zmarłego. W tym samym szpitalu zabito trzystu dwudziestu mężczyzn i zgwałcono wiele pielęgniarek. Dwadzieścia dwie australijskie pielęgniarki uciekły z miasta, ale wpadły w ręce Japończyków na Dutch Island. Kiedy pędzono je do morza, gdzie zostały rozstrzelane z karabinu maszynowego, ich siostra przełożona Irene Drummond wypowiedziała ostatnie słowa, zapamiętane przez jedyną z tych, którym udało się przeżyć: „Głowa do góry, dziewczyny. Jestem z was dumna i bardzo was kocham”. Percival poddał Singapur generałowi Yamashicie 15 lutego. Fotografia przedstawiająca angielskiego oficera majora Wylde’a, który w pomiętych szortach i z przekrzywionym na bok hełmem idzie obok swego generała w kierunku japońskich linii, niosąc brytyjską flagę, stała się jednym z symboli tej wojny. Obnażała skostniały konserwatyzm i skandaliczną nieudolność ludzi, którym powierzono obronę wschodnich rubieży brytyjskiego imperium. Churchill i jego współpracownicy zdawali sobie sprawę, że Percival, podpisując kapitulację, nie tylko oddał Singapur, lecz także nadszarpnął opinię armii brytyjskiej i hinduskiej. Japończycy odnieśli zwycięstwo w ciągu zaledwie siedemdziesięciu dni, kosztem 3506 zabitych, z których połowa zginęła podczas walk o Singapur. Straty brytyjskie to około 7500 zabitych i 138 tysięcy jeńców wziętych do niewoli, z czego połowę stanowili Hindusi. Jeden z nich, kapitan Prem K. Sahgal, który był naocznym świadkiem ścięcia zastępcy dowódcy swej jednostki, powiedział później: „Upadek Singapuru przekonał mnie ostatecznie o tym, że Brytyjczycy są degeneratami”. Sahgal doszedł do wniosku, że postępowanie imperialnych władców odebrało im prawo do oczekiwania lojalności ze strony Hindusów. Inny hinduski oficer Shahnawaz Khan uważał, że on i jego ludzie „zostali oddani Japończykom jak bydło”. Japończycy zaś zaczęli rekrutować jeńców do utworzonej przez siebie Hinduskiej Armii Narodowej, która miała walczyć z Brytyjczykami, i osiągnęli na tym polu pewne sukcesy. Prestiż brytyjskich władców Indii opierał się na micie o ich niezwyciężoności, który teraz został rozwiany. Inny jeniec porucznik Stephen Abbott opisał początek długiego marszu przez Singapur, który musieli odbyć on i jego współtowarzysze w drodze do zaimprowizowanych obozów: „Cała okolica przedstawiała obraz straszliwego zniszczenia. Przewrócone ciężarówki, rowery, wózki dziecinne, meble leżały w wielkich lejach po bombach lub były rozsiane po jezdniach i chodnikach. Podziurawione budynki ukazywały światu swe żałosne wnętrza. Nagie ciała i groteskowe ludzkie szczątki leżały tam, gdzie zostały rzucone. W wilgotnym powietrzu unosił się ohydny fetor. Tutejsi mieszkańcy – Chińczycy, Malajczycy i Hindusi – stali obok ruin swych dawnych domów w posępnym odrętwieniu, małe dzieci czepiały się sukien matek. Z każdego budynku, który jako tako się zachował, zwisała japońska flaga [...]. Idąc ulicami, przyglądałem się japońskim żołnierzom. Czy to byli ludzie, z którymi walczyliśmy? Czy oni mieli teraz nad nami panować? W swych poszarpanych mundurach przypominali zaniedbane dzieci, ale dzieci triumfujące, które chętnie wyszydzają swoje ofiary”. Rdzenni mieszkańcy Singapuru, żyjący od ponad stu lat pod rządami kolonialnych władców, przekonali się teraz o ich słabości. Lim Kean Siew, osiemnastoletni syn chińskiego dygnitarza, pisał: „Otworzyły się przed nami niebiosa. Z ospałego, rozleniwionego, niefrasobliwego świata zostaliśmy gwałtownie przerzuceni do świata gorączkowej, szaleńczej aktywności, który miał wywrzeć trwały wpływ na naszą psychikę”. Polityk Lee Kuan Yew, który był wtedy osiemnastoletnim studentem Raffles College, z zainteresowaniem obserwował idących do niewoli Anglików. „Przez całe trzy dni oglądałem człapiący pod oknami mojego domu niekończący się sznur oszołomionych mężczyzn, którzy nie wiedzieli, co się stało, dlaczego tak się stało i co w ogóle robią w Singapurze”. Zachwycony zwycięstwem swego kraju major generał Eugene Imai, szef sztabu dywizji Cesarskiej Gwardii, powiedział w rozmowie z wziętym do niewoli generałem Billym Keyem, dowódcą hinduskiej 11. Dywizji Piechoty: „My, Japończycy, zdobyliśmy Malaje i Singapur. Niebawem zajmiemy Jawę, Sumatrę i Filipiny. Nie

chcemy Australii. Myślę, że najwyższy czas, by wasze brytyjskie imperium zgodziło się na kompromis. Co innego możecie zrobić?”. „Możemy was zmusić do odwrotu – odparł nieustępliwym tonem Key. – Prędzej czy później zajmiemy wasz kraj. Oto co możemy zrobić”. Japończyk wydawał się nieprzekonany, bo działania sił brytyjskich na Malajach były żałośnie nieudolne. Yamashita i jego oficerowie uczcili zwycięstwo przy stole przykrytym białym obrusem, racząc się darami otrzymanymi od cesarza: suszoną mątwą, orzechami i winem. Pułkownik Masanobu Tsuji, jeden z najbardziej zajadłych i brutalnych militarystów w japońskiej armii, z pogardą obserwował angielskich i australijskich jeńców, którzy tak łatwo dali się pokonać. „Stali grupkami na drodze, paląc papierosy, rozmawiając i wydając głośne okrzyki. Ale o dziwo nie dostrzegłem na ich twarzach ani śladu wrogości. Malowała się na nich raczej rezygnacja, taka, jaką okazują przegrani po zaciętych zawodach sportowych [...]. Brytyjscy żołnierze wyglądali jak ludzie, którzy wykonali pracę, do której zobowiązywał ich korzystny kontrakt, a teraz odpoczywają od stresu, jaki przeżywali na polu bitwy”. Poseł do Parlamentu Harold Nicholson zapisał w swym dzienniku, że „kapitulacja Singapuru była dla nas wszystkich straszliwym ciosem. Chodzi nie tylko o bezpośrednie zagrożenia [...] lecz o obawę, że walczymy bez przekonania z przeciwnikiem, który wkłada w walkę ogromny entuzjazm”. Tak samo myślał Churchill. Był wstrząśnięty fatalną postawą Brytyjczyków na Malajach, nie tylko dlatego że ciężko przeżywał klęskę, lecz również dlatego że Japończycy zyskali tak wiele tak małym kosztem. W opatrzonym datą 20 grudnia 1941 roku projekcie strategicznym adresowanym do przywódców Wielkiej Brytanii i Ameryki zapewniał: „Jest niezwykle ważne, by nieprzyjaciel nie osiągał wielkich korzyści za niską cenę – chodzi o to, by zdobywanie nowych terytoriów zmuszało go do wyczerpywania swych zasobów”. Premier był rozgoryczony tym, że brytyjskie siły nie zbliżyły się nawet do tego celu. „Wielokrotnie mieliśmy w przeszłości powody do obaw o sprawność bojową naszych żołnierzy – napisał generał sir John Kennedy, dyrektor operacji wojskowych w brytyjskim Ministerstwie Wojny. – Nie walczyli tak zaciekle jak Niemcy i Rosjanie, a teraz zostali zdeklasowani przez Japończyków [...]. Byliśmy, jako naród, z pewnością mniej twardzi niż nasi wrogowie, z wyjątkiem Włochów [...]. Demokratyczny model współczesnej cywilizacji nie wyrabia w ludziach odporności, a nasza cywilizacja [...] była nieco bardziej odległa od etapu barbarzyństwa niż cywilizacje Niemiec, Rosji i Japonii”. To prawda. Masanobu Tsuji, który napisał później kilka książek sławiących osiągnięcia japońskiej armii, był głównym inicjatorem zbrodni, jakich dopuściła się ona na Malajach. Uważa się czasem egzekucję Yamashity, skazanego po wojnie za zbrodnie wojenne, za akt niesprawiedliwości, zwłaszcza w świetle faktu, że generał Tsuji nie został nigdy nawet formalnie oskarżony o systematyczne mordy Chińczyków, do których dochodziło w Singapurze za jego rządów. Yamashita wygłosi kiedyś mowę, twierdząc, że jego rodacy są potomkami bogów, a Europejczycy pochodzą od małp. Brytyjski rasizm został teraz w południowo-wschodniej Azji przyćmiony przez rasizm japoński. Nowe rządy ludzi z Tokio charakteryzowała brutalność, jakiej – mimo wszystkich swych wad – nigdy nie okazywali wygnani pełnomocnicy brytyjskiego imperium. Japończycy od początku traktowali jeńców państw sojuszniczych z zimnym okrucieństwem. Po upadku Hongkongu w dzień Bożego Narodzenia 1941 roku napastnicy rozpoczęli wielki spektakl przemocy: gwałcili zakonnice i pielęgniarki, a przykutych do łóżek pacjentów szpitali zakłuwali bagnetami. Podobnie na Jawie i Sumatrze, największych wyspach holenderskich Indii Wschodnich, które Japończycy zajęli bez trudu po podboju Singapuru. Japońska armia podtrzymywała na zdobytych niedawno terytoriach ogólne zdziczenie, które objawiło się już podczas wojny z Chinami. Demonstrowana przez nią perwersyjna mieszanina męskiej jurności i walecznego animuszu była tym bardziej szokująca, że miała charakter instytucjonalny. Żołnierze wszystkich państw dopuszczają się podczas wojen zbrodni. Ale można wykazać istnienie zasadniczej różnicy między armiami, w których akty barbarzyństwa są sprzeczne z regulaminami i normami postępowania, a armiami, w których są one tolerowane, a nawet inspirowane przez dowódców. Armia japońska zaliczała się niewątpliwie do tej drugiej kategorii. W dniu 19 kwietnia, po upadku Jawy, podpułkownik Edward „Weary” Dunlop, australijski lekarz, dowodził swymi wziętymi do niewoli żołnierzami podczas przeglądu, w czasie którego przemawiał do nich niejaki

porucznik Sumiya. „Kiedy wydał komendę: «rozejść się», podszedłem, salutując, do japońskiego oficera. Ku mojemu zdumieniu zamachnął się i uderzył mnie sierpowym w szczękę. Nie upadłem, bo zdążyłem zrobić częściowy unik [...]. Porucznik Sumiya wyszarpnął z pochwy swą szablę i rzucił się na mnie, chcąc nią przebić moje gardło. I tym razem zdążyłem się uchylić, więc ostrze przeszło obok mnie, ale rękojeść uderzyła w krtań tak mocno, że nie mogłem przez chwilę oddychać ani wydobyć głosu. Żołnierze wydali gniewny pomruk i zaczęli podchodzić bliżej. Strażnicy pochylili swe karabiny i skierowali w ich kierunku ostrza bagnetów. Przez chwilę panowała atmosfera napięcia, zwiastująca nieuchronną masakrę. Wyciągnąłem lewą rękę w stronę moich żołnierzy, każąc im stać w miejscu, a potem odwróciłem się do oficera i złożyłem chłodny, oficjalny ukłon [...]. Stałem na baczność z kamienną twarzą, usiłując opanować wściekłość, a on machał mi szablą wokół głowy, wachlując moje uszy, i głośno wrzeszczał”. W ciągu następnych kilku lat Dunlop i jego ludzie przeżyli wiele gorszych aktów przemocy, a tysiące jeńców zmarło na skutek chorób i wygłodzenia. Ten australijski lekarz stał się bohaterem straszliwego doświadczenia, jakim była japońska niewola, kimś w rodzaju świeckiego świętego. Gdyby obrońcy Malajów przewidzieli wysokość ceny, jaką przyjdzie im zapłacić za gotowość pogodzenia się z klęską, losy tej kampanii mogłyby się potoczyć zupełnie inaczej. Kilka dni po upadku Singapuru Japończycy uderzyli na Indie Wschodnie – ich głównym celem strategicznym były tamtejsze cenne pokłady ropy naftowej. Z baz na wyspach Palau konwoje inwazyjne, wspierane przez potężne siły marynarki wojennej, popłynęły w kierunku Sarawak, Borneo i Jawy. Broniące wysp siły sojusznicze były słabe i zdemoralizowane, a koordynacja ich działań wyglądała wręcz fatalnie. 19 lutego, w czasie całej serii bitew powietrznych stoczonych nad Jawą, Japończycy zestrzelili siedemdziesiąt pięć myśliwców. Natomiast 27 lutego sojusznicza eskadra dowodzona przez holenderskiego admirała Karela Doormana, złożona z dwóch ciężkich i trzech lekkich krążowników, a eskortowana przez dziewięć niszczycieli, podjęła próbę ataku na zmierzający w kierunku Jawy japoński konwój, chroniony przez dwa ciężkie krążowniki i kilkanaście niszczycieli. Oba wrogie zgrupowania znalazły się w polu swego widzenia o godzinie 16.00, a kilka minut później otworzyły ogień. Pierwsze wymiany strzałów nie przyniosły większych strat, bo obie strony kiepsko celowały – z dwudziestu dwóch torped, które wystrzelili Japończycy, tylko jedna trafiła w holenderski niszczyciel i zatopiła go. Krążownik „Exeter” został poważnie uszkodzony przez pocisk, który uderzył w jego kotłownię, więc popłynął powoli w kierunku miasta Surabaja, by znaleźć tam bezpieczne schronienie. O godzinie 18.00 amerykańskie niszczyciele opuściły z własnej inicjatywy eskadrę, gdyż wyczerpały się ich zapasy torped. Następne starcie, do którego doszło po zapadnięciu zmroku, okazało się katastrofalne dla sprzymierzonych. Holenderskie krążowniki „De Ruyter” i „Java” zostały zatopione przez torpedy, a admirał Doorman zginął, dzieląc los wielu swoich marynarzy. „Perth” i „Houston” uciekły, ale następnego wieczoru natrafiły w cieśninie Sund na japońską flotę inwazyjną i zostały zatopione. 1 marca „Exeter” i dwa eskortujące go niszczyciele zostały przechwycone i zatopione podczas próby przedarcia się na Cejlon. Dwa inne amerykańskie niszczyciele, wraz z jednym holenderskim, poszły na dno w drodze do Australii. W ciągu niecałego tygodnia sprzymierzeni stracili dziesięć okrętów i ponad dwa tysiące ludzi, co oznaczało, że sojusznicza flota wojenna w rejonie Indii Wschodnich została praktycznie wyeliminowana. Oddziały holenderskie i resztki sił angielskich stawiały szczątkowy opór jeszcze przez tydzień. Po ich rozbiciu Japończycy zapanowali niepodzielnie nad całym regionem. Rzucili do walki na tym obszarze wielkie siły i mieli ogromną przewagę liczebną, więc żaden inny wynik kampanii nie był możliwy. 2. „BIAłA DROGA” Z BIRMY Zdobywcy, ośmieleni triumfem na Malajach, wykorzystali okazję i zajęli również należącą do Brytyjczyków Birmę, po części po to, by zdobyć jej zasoby ropy naftowej i innych bogactw naturalnych, a po części w celu zablokowania „birmańskiego szlaku” wiodącego do Chin. Pierwsze bomby spadły na Rangun, stolicę kraju,

23 grudnia. W małym domku na Sparks Street jeden z synów hinduskiego maszynisty kolejowego Casmira Rego ćwiczył na skrzypcach kolędę Cicha noc, a jego młodsza siostra Lena kleiła łańcuchy na choinkę. Idylliczny, przedświąteczny nastrój zakłóciły nagle ryk silników lotniczych i ogień przeciwlotniczej broni maszynowej. Padały bomby, wybuchały pożary, szerzyła się panika. Birmańska akuszerka Daw Sein wspominała potem, że choć słyszała coś o wojnie, początkowo nie była pewna, kto z kim walczy. Teraz jej mąż wpadł do kuchni, wołając: „Wychodzimy! Szybko! Musimy stąd uciekać!”. Wybiegli z domu i byli już w połowie drogi do stacji kolejowej, kiedy zdała sobie sprawę, że jest półnaga. Jej mąż przedarł na pół własne longyi i dał jej kawałek materiału, by mogła zasłonić biust. Tak ubrani, wsiedli do pierwszego odjeżdżającego pociągu, który zmierzał do Mulmejn. Był on pełen takich samych uciekinierów jak oni. Po przebyciu kilku kilometrów zatrzymał się, a potem długo stał w szczerym polu. Jego głodnych, spragnionych, brudnych pasażerów ogarniała rozpacz. W końcu obok torów pojawił się jakiś mężczyzna, który mijał kolejne wagony, wołając: „Mulmejn zostało zburzone! Wszędzie spadają bomby! Ten pociąg dalej nie pojedzie!”. Daw Sein i jej mąż odbyli gorączkową naradę, a potem wyruszyli pieszo w kierunku miejscowości Mandalaj, leżącej daleko na północy. W ciągu następnych dni trwały bombardowania, a system zaopatrzenia w żywność przestał funkcjonować. Wielu mieszkańców Rangunu włamywało się do opuszczonych domów, szukając czegoś do zjedzenia. Po jednym z bombardowań najmłodszy syn państwa Rego Patrick zniknął bez śladu. Przerażeni bracia, szukając go na ulicach, natrafili na ciężarówkę wyładowaną zwłokami zabitych i oderwanymi kończynami. Jakaś kobieta krzyczała spod stosów ciał: „Ja żyję! Błagam, zabierzcie mnie stąd!”. Wkrótce jednak przywalono ją nowymi zwłokami, a ciężarówka odjechała. Patrick odnalazł się cały i zdrowy, ale jego bracia nigdy nie zapomnieli uwięzionej pod martwymi ciałami kobiety. System kolonialny załamał się w Birmie równie szybko i gruntownie jak na Malajach. Rzesze hinduskich uciekinierów schroniły się w dżungli lub wyruszyły na zachód. Byli wśród nich ludzie należący do niskiej kasty „sprzątaczy”, którzy opróżniali przenośne klozety swych panów i zamiatali ulice. Gubernator sir Reginald Dorman-Smith zanotował wówczas ze smutkiem, że tacy ludzie są nieodzowni dla białych sahibów. „Życie zaczyna się od zamiatacza. Ten stojący na najniższym szczeblu człowieczeństwa biedak trzyma w rękach różnicę między zdrowiem a zarazą, czystością a brudem”. Cywilna administracja rozpadła się równie gwałtownie jak siły obronne – w lutym i marcu Japończycy opanowali cały kraj. Kiedy Robert Morris, kawalerzysta 7. Pułku Huzarów, dotarł do Rangunu, zastał tam kompletny chaos: „Widzieliśmy tylko płonące domy i magazyny paliwa. Wszędzie leżały stosy sprzętu, na przykład samolotów czekających na montaż w skrzyniach, opatrzonych napisem: «Pomoc USA dla Chin w ramach programu Lend–Lease». Zdumiała nas liczba ciężarówek oczekujących w szeregach na transport do Chin. Port był opuszczony i splądrowany”. Dorman-Smith, kolejny negatywny przykład imperialnego dygnitarza, oznajmił, że nie może pojąć, dlaczego Birmańczycy, po stuleciu brytyjskiego panowania, nie darzą imperium taką lojalnością „jak inne podległe narody”. Urzędnik brytyjskiej administracji John Clague bez trudu mu to wyjaśnił: „My, Europejczycy, żyliśmy w świecie, w którym nie poświęcało się tym ludziom wielu myśli ani uczuć. Ani jeden Birmańczyk nie należał do klubu Mulmejn Gymkhana. Ani jeden Birmańczyk nie bywał zapraszany na obiad czy śniadanie”. A po ataku Japończyków wydano zarządzenie zakazujące tubylcom korzystania ze środków transportu, którymi wywożono uchodźców. Naczelny dowódca na Dalekim Wschodzie sir Robert Brooke-Popham był równie zawiedziony jak DormanSmith. W jednym z raportów napisał, zgodnie z prawdą, że Birmańczycy otwarcie życzą Japończykom zwycięstwa. „Odkrycie, że po tylu latach naszej obecności w Birmie, mimo niewątpliwego postępu, jaki osiągnął ten kraj pod naszymi rządami, większość jego mieszkańców chce się nas pozbyć, jest bardzo bolesne [...]. Analizując ten stan rzeczy, mogę wskazać trzy zjawiska, nad którymi tak czy owak warto się zastanowić. Po pierwsze, tendencja Anglików do poczucia absolutnej wyższości w stosunku do rasy kolorowej, i brak działania, które mogłoby tę wyższość udowodnić. Po drugie, nieumiejętność nawiązania życzliwego porozumienia

z Birmańczykami [...]. Po trzecie, fakt, że większości Anglików, niepełniących w tym kraju funkcji oficjalnych, bardziej zależało na zarabianiu pieniędzy niż na zrobieniu czegoś, co mogłoby przynieść korzyść miejscowej ludności”. Żaden Birmańczyk nie opisałby sytuacji w sposób bardziej wymowny. Dwaj z trzech premierów Birmy, którzy piastowali to stanowisko od czasu odłączenia od Indii, zostali aresztowani przez Brytyjczyków pod zarzutem sprzyjania Tokio. Ten sam los spotkał grupę nacjonalistycznie nastawionych studentów, którym Japończycy zapewnili wyszkolenie mające ich przygotować do kolaboracji. Gdyby – co wydaje się mało prawdopodobne – rozpisano w Birmie referendum dające miejscowej ludności szansę opowiedzenia się po jednej ze stron konfliktu, z pewnością zwyciężyłaby opcja projapońska. Generał sir John Smyth, niedawno mianowany dowódca hinduskiej 17. Dywizji, stacjonującej za Mulmejn na południu kraju, pisał później, że Birmańczycy chętnie pomagali najeźdźcom: „[Japończycy] nie tylko byli informowani o każdym naszym ruchu, ale dostawali przewodników, tratwy, konie, słonie i wszystko to, co my mogliśmy otrzymać jedynie za pieniądze, i to z wielkimi trudnościami”. Mi Mi Khaing, dwudziestopięcioletnia Birmanka, studentka uniwersytetu w Rangunie, z goryczą pisała o tym, że jej naród został zmuszony do uczestniczenia w wojnie, choć nikt nie zechciał zapytać go o zdrowie. Nazwała Birmę „krajem, który stracił swą zaszczytną suwerenność przed pięćdziesięcioma laty, ale nie zyskał w zamian za nią nowoczesności, a teraz znalazł się przypadkowo na drodze wojennego potwora i został przez niego pożarty”. Tak się złożyło, że w momencie ataku na Pearl Harbor premier Birmy U Saw przejeżdżał przez Stany Zjednoczone, a oglądane tam przejawy paniki i chaosu pogłębiły jego pogardę dla białej rasy. Wkrótce po powrocie do kraju musiał wyemigrować do Afryki Wschodniej, bo Anglicy rozszyfrowali tajne depesze ujawniające jego umizgi do Japończyków. W tych okolicznościach zapewnienia Brytyjczyków, że walczyli w Birmie w obronie demokratycznych swobód, brzmią dziś mało przekonująco. Za to najeźdźcy byli zdumieni ciepłym przyjęciem, szczególnie ze strony birmańskiej młodzieży. Jeden z japońskich oficerów łącznikowych napisał: „Zdaliśmy sobie sprawę, jak silne było pragnienie niepodległości”. Birmańscy wieśniacy tłoczyli się wokół japońskich żołnierzy, częstując ich wodą i cygarami saybawleit. Japończyków zdumiewało również to, że miejscowa ludność zwraca się do nich po angielsku, czyli w jedynym znanym jej obcym języku. Najczęściej zadawane pytanie brzmiało: Czy Singapur już upadł? Porucznik Izura Tatsuro zanotował: „Odpowiadałem z dumą: «Tak, Singapur upadł»”. Jedne z pierwszych bomb zrzuconych na Mandalaj spadły na przeznaczony dla kolonialnej elity Upper Burma Club. Pewien obecny wtedy na lunchu gość relacjonował: „Nie wiedzieliśmy, co w nas trafiło. Siedzieliśmy przy stole, a chwilę później zapadł się dach i zostaliśmy rozrzuceni po całej sali wraz ze stołami, krzesłami i jedzeniem”. Bombardowania wywołały pożary, które strawiły pokaźną część miasta. Niepochowane zwłoki leżały na ulicach przez kilka dni, potwierdzając powszechną opinię o niekompetencji Brytyjczyków. Symbolicznej wymowy nabrały kwiaty, które rosły w prywatnych ogrodach – zaczęły więdnąć, ponieważ służba zajmująca się ich podlewaniem porzuciła pracę. Brytyjscy szefowie Burma Corporation nie przejmowali się losem miejscowych pracowników firmy, twierdząc, że nie mogą dla nich nic zrobić. W odpowiedzi na prośbę o posiłki dla Birmy przebywający na Jawie generał Wavell wysłał do Rangunu 22 stycznia następującą depeszę: „Nie mam środków, które umożliwiłyby mi udzielenie wam pomocy [...]. Nie mogę zrozumieć, dlaczego nie mielibyście utrzymać Mulmejn, mając do dyspozycji tak znaczne siły, i ufam, że wam się to uda. Warunki panujące w tym kraju i wasze środki muszą ograniczać możliwości Japończyków”. Kiedy w ostatnich dniach stycznia skromne japońskie siły inwazyjne zaatakowały Birmę z Syjamu, niektóre jednostki hinduskie stawiły im zacięty opór, ale oddział rekrutowanych lokalnie Birmańskich Strzelców szybko się rozpadł. Brytyjczycy nie mieli poważnego wsparcia artyleryjskiego ani wsparcia z powietrza, a John Smyth był oburzony na swoich przełożonych, którzy kazali mu w tych okolicznościach podjąć próbę utrzymania Mulmejn. Pierwszy kryzys kampanii nastąpił we wczesnych godzinach rannych 23 lutego, na moście przez rzekę Sittang, oddalonym o 150 kilometrów na północ od miasta. Gdy Japończycy zbliżyli się pod osłoną ciemności, angielscy saperzy odpalili ładunki wybuchowe. Dwie brygady Smytha zostały odcięte po wschodniej stronie

rzeki. Niemal wszyscy, z wyjątkiem garstki żołnierzy, musieli się poddać, co było dla brytyjskiej armii kolejnym poważnym ciosem moralnym i strategicznym. Porucznik John Randle z Pułku Baluch, utrzymujący pozycję na zachód od rzeki Saluin, zdał sobie nagle sprawę, że za plecami czuje oddech Japończyków. „Wysłałem gońca, kompanijnego trębacza, z meldunkiem do dowódcy mojego odcinka, by go powiadomić, że wokół mnie kręcą się Japońcy. Ale oni zaatakowali nas od tyłu i słyszeliśmy krzyki tego gońca, którego zabili szablami i bagnetami [...]. Japońcy wyrżnęli wszystkich naszych rannych”. Jego batalion stracił 289 żołnierzy, a 229 dostało się po pierwszym starciu do niewoli. Randle opowiadał: „Traktowaliśmy Japońców arogancko, uważając ich za kulisów. Byliśmy przekonani, że są trzeciorzędnymi żołnierzami. Ale, mój Boże, szybko zmieniliśmy zdanie. Oni walczyli z wielką zawziętością i odwagą. My nie mieliśmy pojęcia o walce w dżungli, nie przekazano nam żadnych zaleceń, instrukcji i tym podobnych. Byliśmy nie tylko niedoświadczonymi żołnierzami, ale w dodatku próbowaliśmy zrobić coś, czego nikt przed nami nie robił”. Na początku marca Rangun był już miastem-duchem, a pozostali w nim policjanci i żołnierze nielicznego brytyjskiego garnizonu walczyli z bandami rabusiów. Znaczący opór atakującym z powietrza Japończykom stawiali tylko piloci myśliwców Grupy Amerykańskich Ochotników pułkownika Claire’a Chennaulta. Obrona się załamywała. Brytyjski oficer łącznikowy W.E. Abraham meldował z Rangunu: „Nie da się opisać panującego powszechnie nastroju przygnębienia. Atmosfera towarzysząca ewakuacji naszej ateńskiej Głównej Kwatery z Grecji wydaje się w porównaniu z tym, co przeżywamy obecnie, niemal pogodna”. Wavell, oburzony rzekomym defetyzmem swoich podkomendnych, zdymisjonował zarówno naczelnego dowódcę brytyjskich wojsk w Birmie, jak i Smytha, chorego człowieka usiłującego dowodzić resztkami swej dywizji w bitwie, w której wygranie od początku nie wierzył. Rząd angielski zabiegał u premiera Australii Johna Curtina o zgodę na przerzucenie do Birmy dwóch australijskich jednostek, przewożonych wówczas z Bliskiego Wschodu do ich zagrożonej ojczyzny. Curtin odmówił i z pewnością miał słuszność – Australijczycy, choć byli wyszkolonymi i doświadczonymi żołnierzami, nie zdołaliby odwrócić losów skazanej na porażkę kampanii. Wavella nękały wspomnienia z okresu, w którym Churchill zarzucił mu czarnowidztwo i defetyzm, a potem zwolnił go ze stanowiska naczelnego dowódcy sił brytyjskich na Środkowym Wschodzie. Chciał zaprezentować się w południowo-wschodniej Azji jako człowiek o żelaznej woli, który potrafi dodać ducha swym podkomendnym. „Nasi żołnierze w Birmie nie walczą z należytym zapałem – informował w meldunkach do Londynu. – Nie mam najmniejszych wątpliwości, że jest to w znacznej części skutkiem braku entuzjazmu i wiary w zwycięstwo na szczycie”. Prawdę powiedziawszy, brytyjskie siły na Dalekim Wschodzie cierpiały na tak wielki niedowład organizacyjny, że nie można było ich uzdrowić w trakcie japońskiej ofensywy. Jak wynika z kolejnego sygnału do Londynu, Wavell najwyraźniej zdawał sobie z tego sprawę: „Jestem bardzo zaniepokojony brakiem prawdziwego ducha walki, jaki objawił się u naszych żołnierzy na Malajach, a teraz w Birmie. Ani Brytyjczycy, ani Australijczycy czy Hindusi nie wykazali się prawdziwą odpornością fizyczną i psychiczną [...]. Przyczyny tego są bardzo głębokie [...] beztroskie wygodnictwo ostatnich dwudziestu lat, zbyt mało intensywne szkolenia w okresie pokoju, skutki klimatu i atmosfery Wschodu”. Wavell, który regularnie odwiedzał Rangun, został porównany przez pewnego historyka do „londyńskiego lekarza, który z czarną torbą w ręku przychodzi do ciężko chorego pacjenta”. W dniu 5 marca przybył do Birmy generał sir Harold Alexander, który miał objąć dowództwo. Nieskazitelny „Alex”, ulubiony generał Churchilla, był obdarzony nieodpartym urokiem osobistym i pogodą ducha, ale nie mógł odwrócić biegu wydarzeń i zapobiec pogromowi sojuszniczych wojsk. W pierwszym odruchu nakazał powstrzymać odwrót, ale po dwudziestu czterech godzinach uznał, że Rangunu nie da się utrzymać, i przystał na jego ewakuację. Najeźdźcy stracili okazję do schwytania w pułapkę całej brytyjskiej armii, bo jeden z miejscowych japońskich dowódców wycofał silny oddział wojsk, który zamykał drogę wiodącą na północ. Źle zrozumiawszy otrzymane rozkazy, założył, że wszystkie siły atakujących mają uderzyć na Rangun i stoczyć wielką bitwę o miasto. Zatem jedynie dzięki omyłce nieprzyjaciela siły Alexandra zdołały wycofać się na północ – a sam

generał uniknął niewoli. Zdesperowany Wavell przyjął ofertę Czang Kaj-szeka, który zaproponował mu posiłki w postaci dwóch dywizji chińskich nacjonalistów w liczbie dziewięćdziesięciu pięciu tysięcy żołnierzy wraz z jednostkami wsparcia. Gotowość Chińczyków do udziału w kampanii nie była, rzecz jasna, podyktowana altruizmem. W wyniku japońskiej ofensywy na północy doszło do zamknięcia tak zwanej Drogi Birmańskiej, przez którą docierały do Chin amerykańskie transporty z zaopatrzeniem. Jej ponowne otwarcie było dla Chińczyków sprawą najwyższej wagi. Natomiast ostrożność Wavella, który niechętnie zaakceptował pomoc Czang Kaj-szeka, wynikała ze świadomości, że jego dywizje nie mają własnego systemu zaopatrzenia i zamierzają zdobywać żywność na zajmowanych obszarach. Nie było również do końca wiadomo, kto ma im wydawać rozkazy – amerykański generał Joseph Stilwell twierdził, że to on został do tego powołany, ale jego opinię podważył chiński generał Tu Lu Ming, który oświadczył gubernatorowi Birmy Dorman-Smithowi: „Ten Amerykanin tylko myśli, że jest dowódcą. W istocie jest zupełnie inaczej. Widzi pan, my, Chińczycy, uważamy, że aby skłonić Amerykanów do trwałego udziału w wojnie, trzeba dać im na papierze kilka nominacji na stanowiska dowódcze. Nie spowodują wielkich szkód, dopóki my będziemy wykonywali całą pracę!”. Stilwell, zatwardziały anglofob, przeżył 13 marca wstrząs podczas swego pierwszego spotkania z Alexandrem. Z typową dla siebie złośliwością zanotował w dzienniku: „Był zdumiony, że ja, zwykły cholerny Amerykanin, mam dowodzić chińskimi wojskami! «To niebywałe!» Oglądał mnie od stóp do głów tak podejrzliwie, jakbym właśnie wypełznął spod jakiegoś kamienia!”. Stilwell otrzymał wsparcie w postaci dowodzonej przez Brytyjczyków konnej jednostki straży granicznej, która miała prowadzić rozpoznanie. Jej dowódca, kapitan północno-hinduskiej kawalerii Arthur Sandeman, wyróżnił się tylko tym, że jako ostatni w dziejach brytyjski oficer zginął podczas kawaleryjskiej szarży. Zabłąkawszy się przez pomyłkę w pole ostrzału japońskich karabinów maszynowych, wyciągnął szablę, kazał trębaczowi zagrać sygnał do ataku i pędził na wroga, dopóki jego i jego towarzyszy nie spotkał nieuchronny los. Interwencja Chińczyków zmusiła Japończyków do wzmocnienia swej złożonej z dwóch dywizji armii i wysłania do Rangunu drogą morską dwóch kolejnych jednostek. Brytyjczycy przegrupowali swoje siły i utworzyli korpus, dowodzony przez Williama Slima, bystrego i doświadczonego oficera Gurkhów, który miał się okazać najzdolniejszym brytyjskim generałem tej wojny. 24 marca Japończycy zaatakowali Chińczyków na północy. Brytyjczycy przeprowadzili kontratak, by zmniejszyć napór na swych sojuszników, ale nieprzyjaciel odniósł zwycięstwo na obu frontach. Korpus Birmański (Burcorps) Slima, usiłując zapobiec całkowitemu załamaniu linii obronnych położonych na wschodnim brzegu rzeki Irawadi, poprosił o wsparcie Chińczyków. Spotkało się to z pogardliwą reakcją Stilwella, który 28 marca zapisał w dzienniku: „Bunt brytyjskich żołnierzy w Yenangyaung. Brytyjczycy niszczą pola naftowe. DOBRY BOŻE! O co my walczymy?!”. Ale ku zdumieniu Stilwella i Brytyjczyków chińska dywizja, dowodzona przez jednego z najzdolniejszych oficerów Czanga, generała Sun Li-jena, odrzuciła Japończyków i osiągnęła godne uwagi, choć niezbyt wielkie zwycięstwo. Mimo że w walkach wokół Irawadi została niemal doszczętnie zniszczona jedna brytyjska jednostka, Slim wyrażał się po bitwie z najwyższym szacunkiem o żołnierzach generała Suna, których interwencja uratowała przed zagładą Korpus Birmański. Broniące Birmy wojska sojusznicze nie były jednak w stanie dłużej utrzymywać swoich pozycji, a też tylko nieliczne chińskie jednostki dorównywały dywizji Suna. W ciągu kilku dni rozpadające się oddziały nacjonalistów zaczęły uchodzić na północ, by w końcu wrócić do Chin. Ścigający je Japończycy, zadowoleni z takiego przebiegu zdarzeń, zatrzymali się na granicy. Stilwell wraz ze zbieraniną Amerykanów, Chińczyków i korespondentów prasowych przedzierał się pieszo przez dżunglę i dopiero po dwóch tygodniach, 20 maja, znalazł schronienie w Imphal, na terenie rządzonej przez Brytyjczyków prowincji Asam. „Dostaliśmy piekielne lanie – zanotował w dzienniku. – Było to cholernie upokarzające. Powinniśmy się zastanowić, dlaczego do tego doszło, i wrócić!” 30 kwietnia żołnierze Slima znaleźli się już w bezpiecznym miejscu, po drugiej stronie rzeki Irawadi. Stamtąd wycofali się w kierunku zachodnim, idąc po śladach bandy dezerterów i rabusiów, którzy

z nieprawdopodobnym wprost bestialstwem traktowali ludność cywilną. Natomiast 3 maja Korpus Birmański zaczął się wycofywać pod japońskim ostrzałem na drugą stronę granicznej rzeki Czinduin, dzielącej Birmę od Indii. Pluton birmańskiej piechoty, który miał ochraniać główną kwaterę Slima, przedarł się pod osłoną nocy. Większości jego ludzi udało się uciec, ale na wschodnim brzegu rzeki pozostał niemal cały transport i ciężki sprzęt – około dwóch tysięcy pojazdów, 110 czołgów i 40 dział. Kiedy uchodźcy dotarli w bezpieczne miejsce, odkryli, że nie czeka ich tam życzliwe przyjęcie. „Żołnierze armii [stacjonującej w Indiach] traktowali tych, którzy wrócili z Birmy, w sposób oburzający – opowiadał kapral William Norman. – Obciążali nas odpowiedzialnością za klęskę”. Marsz Japończyków przez Birmę trwał 127 dni. Pokonali oni w tym czasie 2400 kilometrów (co daje średnio niemal 50 kilometrów dziennie) i stoczyli 33 bitwy. Straty Brytyjczyków to 13 tysięcy zabitych, rannych i wziętych do niewoli żołnierzy, straty najeźdźców zaś nie przekroczyły czterech tysięcy. Nie była to katastrofa tak druzgocząca jak na Malajach, a Slim przeprowadził swój odwrót w sposób bardzo zręczny. Ale Japończycy zajmowali teraz wszystkie imperialne posiadłości leżące w południowo-wschodniej Azji i stali u wrót Indii. Pewien azjatycki poddany brytyjskiej Korony opisał wrażenie, jakie wywarł na nim widok zachodnich jeńców wojennych, pędzonych do ciężkiej pracy tak samo jak wzięci do niewoli tubylcy: „Zawsze odczuwaliśmy wobec nich kompleks niższości [...]. Japończycy otworzyli nam oczy; teraz [biali ludzie] szorowali wraz ze mną podłogi [...] i chodzili bez butów”. Ta zmiana w zbiorowej mentalności miała się okazać trwała. A wiodąca do Chin „Droga Birmańska” pozostawała zamknięta przez niemal trzy lata. Przymusowe migracje ludności cywilnej były charakterystyczną cechą tej wojny. Dochodziło do nich niemal na wszystkich obszarach kuli ziemskiej objętych ogniem walk. Większość rdzennych mieszkańców Birmy nie uciekała przed Japończykami, gdyż uważała, że ich zwycięstwo niczym jej nie grozi, a nawet wiązała z nim pewne nadzieje. Kiedy żołnierze nowo utworzonej Armii Niepodległości Birmy maszerowali po raz pierwszy ulicami Rangunu pod okiem swych japońskich mocodawców, obywatel tego kraju napisał z entuzjazmem: „Ze wzruszeniem oglądałem uzbrojonych i umundurowanych birmańskich żołnierzy i oficerów. Mieli na rękawach koszul trójkolorowe przepaski, a na ich twarzach malował się wyraz dumy”. Ale w Birmie mieszkało też niemal milion Hindusów. Niektórzy z nich odgrywali dominującą rolę w życiu gospodarczym kraju, a inni dbali o wygodę białych sahibów, pełniąc różne funkcje służebne, którymi gardzili rdzenni mieszkańcy kraju. Hindusi nie byli tu lubiani i bali się wybuchów miejscowego nacjonalizmu. Ustępujący przed naporem Japończyków Anglicy nie zrobili nic, by ułatwić ucieczkę swym hinduskim pracownikom, których liczba sięgała sześciuset tysięcy. Tłumaczyli potem, że byli pochłonięci ratowaniem siebie i swoich rodzin. Ale ich postępowanie ponownie podważało mit o istnieniu szczęśliwego imperialnego świata, w którym miejscowi mieszkańcy w zamian za uległość mogą liczyć na opiekę swych panów. Bogaci uciekinierzy kupowali lotnicze bilety do Indii lub kabiny na statkach. Ale biedniejsi z goryczą nazywali promy płynące w górę rzeki Czinduin „białym szlakiem”, gdyż wstęp na ich pokłady był zastrzeżony niemal wyłącznie dla Brytyjczyków i Euroazjatów. Pokonujące prąd rzeki parowce mijały unoszące się na wodzie ciała Hindusów, którzy musieli wybrać „czarny szlak” i bez powodzenia usiłowali przedrzeć się do swego kraju drogą lądową. Gromady ludzi, których nie było stać na bilety, musiały brnąć na północ lub na zachód, w kierunku Asam, drogami i ścieżkami. W maju zaczęła się pora monsunów – deszcze i błoto unieruchomiły zarówno tych szczęśliwców, którzy jechali samochodami, jak i biedaków idących pieszo. Wszyscy oni padali ofiarami rabunków, a niekiedy gwałtów, płacili astronomiczne ceny za każdy nędzny kęs pożywienia, chorowali na dyzenterię, malarię i gorączkę tropikalną. Na promach i w punktach kontroli drogowej chciwi policjanci i miejscowi chłopi odbierali im ostatnie rupie. Nikt nie wie dokładnie, ilu Hindusów zmarło wiosną i latem 1942 roku w drodze do Asam, ale było ich co najmniej pięćdziesiąt tysięcy, być może więcej. Ich szkielety leżały przy drodze przez całe lata, budząc poczucie wstydu w Brytyjczykach, i były symbolami hańby dla przejeżdżających tamtędy w późniejszych czasach obywateli Zjednoczonego Królestwa. Oficer poszukujący

maruderów w Tagun Hill przy drodze do Ledo natrafił na wioskę umarłych: „Polana była upstrzona rozpadającymi się szałasami, w których mieszkały i umierały wspólnie całe rodziny. Znalazłem ciała matki i dziecka, splecione czułym uściskiem. W innym szałasie leżały zwłoki innej matki, która zmarła przy porodzie, i szczątki jej na wpół urodzonego dziecka. Na tej jednej [polanie] umarło ponad pięćdziesięciu ludzi. Niektórzy pobożni chrześcijanie wbijali przed śmiercią w ziemię małe krzyże. Inni nadal zaciskali w swych kościstych dłoniach figurki Matki Boskiej. Bawełniany mundur jakiegoś żołnierza zgnił i całkowicie się rozpadł, ale na jego czaszce z wyszczerzonymi zębami nadal sterczała dumnie wełniana czapka. Niszczycielska dżungla wchłonęła już niektóre ze starszych szałasów, pokrywając szkielety i zamieniając je w pył lub pleśń”. Wśród uciekinierów było wielu katolików mieszanej rasy. Pochodzący z portugalskiego Goa oficer służby celnej José Saldhaha szedł przez dżunglę przez wiele dni razem ze swym siedemnastoletnim synem George’em, załadowawszy resztę rodziny na statek pełen przerażonych ludzi. Znosili po drodze upiorne cierpienia i przeżyli na jednym z biwaków surrealistyczną przygodę, gdy jakaś dziewczyna, która nazywała się Emily D’Cruz, odśpiewała dla nich pieśń Alice Blue Gown. „Jej głos brzmiał wśród nocnej ciszy czysto i pięknie” – opowiadał José. Potem George zachorował na dyzenterię, usiadł pod drzewem i przekonał ojca, że ten powinien go porzucić w dżungli. Po kilku godzinach ujrzał jakąś kobietę z plemienia Naga, którego członkowie byli słynnymi łowcami głów. Przerażony przezwyciężył chorobę i podjął marsz. Przez wiele dni brnął na północny wschód, żywiąc się jagodami, które jadły małpy, co pozwalało przypuszczać, że mu nie zaszkodzą. Pewnego dnia zobaczył stado przepięknych motyli. Kiedy zafascynowany ich widokiem podszedł bliżej, zauważył, że żywią się one sokami wypływającymi z gnijącego trupa. Powlókł się dalej i dotarł w końcu do bezpiecznego miejsca, w którym spotkał swoją rodzinę. Inni mieli mniej szczęścia. Uczniowie katolickiej szkoły w Tavoj znaleźli w dolinie Hukawng zwłoki swego dyrektora Leo Menenzesa. Jego słabe serce nie wytrzymało trudów wędrówki.

„Biała droga” – Hindusi uciekający z Birmy Fot. George Rodger/Time & Life Pictures/Getty Images

Uciekinierzy, którym udawało się dotrzeć do Imphal, zarządzanego przez Brytyjczyków, odkrywali, że hinduska ludność cywilna nie może liczyć na lepsze warunki bytowe i lepszą opiekę lekarską niż hinduscy żołnierze. Brytyjska administracja, dysponując wszystkimi zasobami subkontynentu, nie była w stanie zdobyć się na akt humanitarnej solidarności i zapewnić ofiarom toczonej przez siebie wojny podstawowej opieki. Wieśniacy z Kachin i Naga udzielali uciekinierom bardziej konkretnej pomocy niż Brytyjczycy. Anglo-hinduski dyrektor linii żeglugowej na rzece Irawadi Steamship Company, który po wyczerpującej wędrówce przez góry dotarł do placówki ratowniczej w Asam, usłyszał od brytyjskiego oficera, że może jadać tylko w stołówce dla Hindusów. W szpitalach, do których zgłaszali się chorzy uciekinierzy, panowały straszliwe warunki. Pewna kobieta opisała w liście do swej mieszkającej w Anglii przyjaciółki, żony członka gabinetu R.A. Butlera, to, co widziała w Rańći: „Sale szpitalne przypominają sceny z Przeminęło z wiatrem – stłoczone posłania, ludzie błagający o wodę, wymiotujący i tak dalej. To oburzająca zbrodnia i niech Bóg skaże na wieczne potępienie dowództwo

wojsk Dalekiego Wschodu”. W niektórych obozach dla uchodźców wybuchały epidemie cholery. Pobitą armię Alexandra odbudowywano ociężale i nieudolnie. Musiały upłynąć dwa lata, zanim była w stanie skutecznie stawić czoło Japończykom. W sierpniu 1942 roku generał Alexander został mianowany dowódcą brytyjskich sił zbrojnych na Środkowym Wschodzie. Wspomnienia o owej strasznej birmańskiej wiośnie i jej ofiarach na zawsze pozostały w pamięci naocznych świadków. Przywódca Partii Kongresowej Jawaharlal Nehru, przebywający wtedy z woli Brytyjczyków w hinduskim więzieniu, z oburzeniem krytykował postępowanie rządu w Birmie i ucieczkę kolonialnych dygnitarzy, którzy pozostawili własnemu losowi setki tysięcy jego rodaków: „Nieszczęściem Indii jest to, że w obliczu obecnego, historycznego kryzysu, mają nie tylko obcy rząd, lecz w dodatku rząd, który jest niekompetentny, gdyż nie potrafi skutecznie zorganizować obrony kraju ani zadbać o bezpieczeństwo i podstawowe potrzeby jego mieszkańców”. Jego ocena była sprawiedliwa. Jak przyznał Winston Churchill, utrata posiadłości w południowo-wschodniej Azji nie tylko okazała się dla władców brytyjskiego imperium bolesną porażką, lecz także okryła ich hańbą. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

10 ZMIENNOŚĆ FORTUNY

1. BATAAN

„N ie

możemy wygrać tej wojny dopóki... nie stanie się ona narodową krucjatą na rzecz Ameryki i Amerykańskiego Marzenia” – napisał reporter „New York Timesa” James Reston w książce z 1942 roku Prelude to Victory (Preludium do zwycięstwa), która stała się bestsellerem. Wojna rzeczywiście była teraz konfliktem globalnym. Gdy Amerykanie dowiedzieli się, że biorą w niej udział, ich pierwszą reakcją była taka sama zabarwiona dobrą wolą dezorientacja, jaką demonstrowali Brytyjczycy we wrześniu 1939 roku. Wszyscy z entuzjazmem uczyli się podstaw udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach – najpopularniejszy podręcznik został sprzedany w ośmiu milionach egzemplarzy. Tysiące uczniów szkół średnich strugały i kleiły modele nieprzyjacielskich samolotów, które miały służyć szkoleniu pilotów. Miliony obywateli oddawały krew i zbierały złom. Wypoczynkowe hotele w Miami Beach i Atlantic City zostały zamienione w ośrodki dla rekrutów. Wobec powagi sytuacji władze wprowadziły tymczasowy zakaz uprawiania myślistwa i wędkarstwa oraz produkowania piłek golfowych i tenisowych. Okres prosperity przeżywały wróżki, przepowiadające przyszłość. Wzrosła sprzedaż warcabów, map świata i książek kucharskich. Niezwykłą frekwencją cieszyły się seanse filmowe – po części dlatego że ludzie mieli w kieszeni więcej gotówki (w 1942 roku liczba widzów wzrosła dwukrotnie w stosunku do 1940 roku). Więźniowie w San Quentin ochotniczo zgłosili się do pracy na potrzeby wojny i zaczęli wyrabiać sieci, mające chronić przed okrętami podwodnymi. Gospodarcza mobilizacja Ameryki – którą ułatwiały podjęte już kroki zmierzające do rozwoju przemysłu – od początku budziła podziw przybyszów z biedniejszych i mniej ambitnych państw. Nawet inteligentni i dobrze poinformowani Brytyjczycy nie doceniali niemal nieograniczonej skali środków, jakimi dysponowały Stany Zjednoczone. „Armia [...] realizuje wielki program – zapisał w kwietniu 1941 roku brytyjski marszałek lotnictwa John Slessor, oceniając rozbudowę sił zbrojnych USA. – Ustalili docelową liczebność swych wojsk na dwa miliony, ale teraz zastanawiają się, czy jej nie podwoić. Nie wiem, przeciwko komu zamierzają wykorzystać tak wielką armię i jak ją przetransportują poza granice kraju. I wątpię, by zmierzali do realizacji tak wielkich planów, gdyby potrafili dokonać spójnej, strategicznej oceny swych potrzeb, wynikających z obowiązku obrony kraju”. Tego rodzaju sceptycyzm został dramatycznie skompromitowany w latach 1942–1945. „Po Pearl Harbor – powiedział o Amerykanach generał Frederick Morgan, szef brytyjskiej ekipy ekspertów przygotowujących plany D-Day – postanowili poprowadzić największą i najlepszą wojnę, jaką kiedykolwiek widziano”. Sekretarz American Asiatic Association napisał do pracującego w Departamencie Stanu przyjaciela: „To będzie długa, trudna wojna, ale kiedy dobiegnie końca, Wuj Sam będzie decydował o losach świata”. Budżet federalny poszybował z 9 miliardów dolarów w 1939 roku do 100 miliardów w roku 1945, a PKB Ameryki wzrosło w tym samym okresie z 91 do 166 miliardów dolarów. Indeks produkcji przemysłowej zwiększył się o 96 procent i powstało 17 milionów nowych miejsc pracy. W latach 1942–1945 liczbę zatrudnionych w USA powiększyła sześcioipółmilionowa rzesza kobiet, których zarobki wzrosły o ponad 50 procent. Sprzedaż damskich części garderoby uległa podwojeniu. Wymogi olbrzymiej amerykańskiej mobilizacji przemysłowej faworyzowały potentatów biznesu i wielkie konglomeraty, zapewniając jednym i drugim szybki rozwój. Natomiast wymogi wojny zmuszały do przymykania oczu na ustawy antytrustowe – setka największych amerykańskich przedsiębiorstw, która w 1941 roku wytwarzała 30 procent ogółu produkowanych w tym kraju towarów, w 1943 roku była już odpowiedzialna za 70 procent produkcji przemysłowej Ameryki. Administracja zapominała o swych zastrzeżeniach wobec monopolistów, jeśli dostarczali oni czołgi, samoloty i okręty.

Skala rozwoju gospodarczego wzrastała proporcjonalnie do potrzeb największej wojny w historii. W 1939 roku Ameryka miała tylko 4900 supermarketów, podczas gdy w 1944 roku było ich 16 tysięcy. W okresie od grudnia 1941 roku do końca 1944 roku płynne zasoby gotówki przeciętnego Amerykanina uległy niemal podwojeniu. Ponieważ towary luksusowe były trudno dostępne, konsumenci rozpaczliwie szukali produktów, na które mogliby wydać swe rosnące zarobki. „Ludzie mają wariacki stosunek do pieniędzy – stwierdził pewien filadelfijski jubiler. – Wszystko im jedno, co kupują. Nabywają różne rzeczy tylko dlatego, że wydawanie gotówki sprawia im przyjemność”. W 1944 roku wartość produkowanych w Anglii dóbr konsumpcyjnych spadła o 45 procent w stosunku do poziomu sprzed wojny, w USA natomiast wzrosła o 15 procent. W wielu regionach mocno dawał się odczuć brak mieszkań, a czynsze gwałtownie szły w górę, gdyż miliony ludzi, którzy zmienili na czas wojny miejsce pracy, szukały tymczasowego dachu nad głową. Historyk Arthur Schlesinger, zatrudniony wtedy w Biurze Informacyjnym Ministerstwa Wojny, stwierdził, że: „Mit Słusznej Wojny [...] zakłada błogi okres narodowej jedności, mającej źródło w pozytywnym stosunku do szczytnych celów. Większość Amerykanów istotnie zaakceptowała konieczność wojny, ale nie było to jednoznaczne ze stłumieniem w sobie niskich pobudek. Oglądaliśmy w Waszyngtonie ciemną stronę Słusznej Wojny. Widzieliśmy zachłannych biznesmenów, sprzeciwiających się przestawianiu przemysłu na produkcję obronną, a potem popierających manewry rządu, by wykorzystać powojenną koniunkturę [...]. Słyszeliśmy o tym, że co ósma firma naruszała ograniczenia dotyczące cen. Widzieliśmy to, co mało znany senator ze stanu Missouri [Harry Truman] nazwał «pazernością, chciwością, nieuczciwością i niedbalstwem» [...]. Wojna żądała równości w dziedzinie poświęceń. Ale wszędzie widziało się miazmaty kombinatorstwa [...]. Trudno było oglądać to, co działo się w kraju, kiedy młodzi Amerykanie ginęli w odległych miejscach świata”. Jednym z największych ujawnionych oszustów okazała się działalność firmy National Bronze and Aluminium Foundry Company z Cleveland, która w ramach dostaw dla wojska świadomie dostarczała złom jako części do silników myśliwców (czterej członkowie jej zarządu wylądowali w więzieniu). Inna spółka, U.S. Cartridge Company z Saint Louis, sprzedała wojsku miliony wadliwych naboi, choć takie brakoróbstwo mogło kosztować życie wielu żołnierzy. Mieszkańcy USA poszukiwali niedostępnych towarów na czarnym rynku, a biznesmeni często nie stosowali się do przepisów o ochronie cen. Pewien Amerykanin zauważył ze smutkiem, że Europa jest okupowana, Rosja i Chiny zostały napadnięte, na Anglię spadają bomby, Ameryka zaś jako jedyne mocarstwo „prowadzi tę wojnę tylko w wyobraźni”. Pearl Harbor wzbudziło falę rasizmu, dla którego pożywką stały się informacje o bestialstwie Japończyków, toteż Amerykanie prawie natychmiast zbiorowo znienawidzili swego azjatyckiego nieprzyjaciela. Ale od początku wojny i aż do jej końca tylko nieliczni Amerykanie odczuwali taką wrogość do Niemców, jaka dla Europejczyków była czymś zupełnie naturalnym, ich oburzenia nie wywoływały nawet doniesienia o hitlerowskich prześladowaniach Żydów. Historyk wojny Forrest Pogue ze zdumieniem opisywał potem postawę walczącej we Francji armii Bradleya: „Żołnierze nie bardzo interesują się wojną. Nie można ich zmotywować do aktywnej postawy, jeśli Niemcy nie zabiją kilku ich przyjaciół”. Behawiorysta, znany z badań nad szczurami, profesor Norman Maier z Michigan University twierdził, że łatwiej byłoby obudzić w Amerykanach bojowego ducha, ograniczając im prawa obywatelskie albo dostęp do benzyny czy opon, niż odwołując się do ich ideałów. Jest to pogląd przesadnie cyniczny, gdyż wielu ludzi demonstrowało prawdziwy patriotyzm, a Amerykanie często okazywali na polach bitew ogromną odwagę. Prawdą jest jednak, że oddalenie Stanów Zjednoczonych od frontów walki i brak możliwości bezpośredniego ataku, czy nawet poważnego zagrożenia dla ludności, tłumiły w ich obywatelach namiętności, jakie przeżywali mieszkańcy okupowanych lub bombardowanych państw. Po Pearl Harbor polityczni i militarni przywódcy Ameryki zdawali sobie sprawę, że – podobnie jak Brytyjczycy – będą musieli przeżyć klęski i upokorzenia, zanim zdołają zmobilizować siły, które umożliwią pokonanie nacierających Japończyków. Ale nawet ci, którzy mieli być zmuszeni do walki z nieprzyjacielem, niewiele o nim wiedzieli, a ich wyobrażenia były odległe od rzeczywistości. „Nagle uświadomiliśmy sobie, że nikt nie ma bladego pojęcia o Japońcach – mówił pilot transportowca Fred Mears. – Wtedy nie słyszeliśmy

jeszcze o myśliwcach „Zero”[16]. Na ile sprawne są japońskie samoloty i ich załogi? Jaka jest siła japońskiej marynarki wojennej? Jakiego rodzaju bitwy będziemy musieli toczyć i gdzie do nich dojdzie? Byliśmy żałośnie nieprzygotowani”. Amerykanie godzili się od miesięcy z perspektywą udziału ich kraju w wojnie. Ale wszystkie konflikty mają to do siebie, że dopóki nieprzyjaciel nie zacznie strzelać, okręty nie zatoną, a ukochane osoby – lub przynajmniej towarzysze broni – nie umrą, nawet zawodowi żołnierze często nie wykazują stosownego zapału i niezbędnej bezwzględności. „Zanim zrozumieliśmy, o co chodzi, i zaczęliśmy instynktownie reagować we właściwy sposób, upłynęło zadziwiająco dużo czasu – zauważył amerykański marynarz Alvin Kiernan. – Wojna, jak stopniowo zrozumieliśmy, jest stanem świadomości, zanim może się stać czymkolwiek innym”. A Ernie Pyle pisał: „Wygląda na to, że taki kraj jak Ameryka potrzebuje dwóch lat, by znaleźć się w stanie wojny. Musieliśmy przetrwać okres przejściowy, w którym porzuciliśmy dotychczasowe życie i zaczęliśmy prowadzić nowe życie wojenne. Trwało ono tak długo, że w końcu stało się życiem normalnym”. W tych okolicznościach wydaje się niezwykłe, że w zaledwie siedem miesięcy po Pearl Harbor amerykańska flota odniosła zwycięstwa, które odwróciły losy wojny w Azji. Niemcy panowały w zachodniej Europie przez cztery lata, natomiast obszar japońskiej dominacji zaczął się kurczyć już na jesieni 1942 roku. Szybkość, z jaką Amerykanie odzyskiwali utracone pozycje na Pacyfiku, odbijała fundamentalną słabość azjatyckiego nieprzyjaciela. Ale pierwszy okres był bolesny. W ciągu kilku tygodni po 7 grudnia 1941 roku Japończycy bez trudu zajęli Guam, Wake i inne wyspy, będące amerykańskimi przyczółkami. Generał Douglas MacArthur, odpowiedzialny za obronę Filipin, odrzucił plan dowódcy swych sił powietrznych, który dowiedziawszy się o Pearl Harbor, chciał niezwłocznie odwzajemnić japońskie uderzenie. W rezultacie po upływie zaledwie dziesięciu godzin morderczy atak japońskiego lotnictwa zniszczył dwieście pięćdziesiąt amerykańskich samolotów, które stały w zwartym szyku na ziemi. Następnego dnia MacArthur uznał konieczność wycofania swych amerykańskich i filipińskich wojsk na wyspę Luzon, a dokładniej na półwysep Bataan, czyli w jedyne miejsce, z którego mogły się one bronić. Ale szybkie przerzucenie bazy zaopatrzeniowej okazało się zadaniem bardzo trudnym. MacArthur zlekceważył apele tych, którzy chcieli to zrobić przed wybuchem wojny, zarzucając im pasywność. Armia musiała pospiesznie kupować ryż od chińskich kupców i zdobywać mięso oraz owoce w miejscowych fabrykach konserw. MacArthur dopiero 12 grudnia poinformował prezydenta Manuela Quezona o planowanym wycofaniu wojsk, które rozpoczęło się dziesięć dni później. Lekarze ostrzegali, że na półwyspie Bataan panuje malaria, roznoszona przez komary, ale nie zrobiono prawie nic, by zaopatrzyć się w niezbędne ilości środków profilaktycznych. Manila była w tym czasie bombardowana codziennie między godziną 12.00 a 13.00, co zmusiło amerykańskich oficerów do przełożenia pory lunchu na 11.00. MacArthur spodziewał się, że Japończycy wylądują na południowym krańcu zatoki Lingayen i rozstawił część swych wojsk właśnie tam. Ale japońskie siły inwazyjne wyszły na brzeg, niemal nie natrafiając na opór – 22 grudnia 43 110 żołnierzy 14. Armii generała Masaharu Homma stworzyło przyczółek desantowy na plaży, ponosząc minimalne straty. Amerykańskie okręty podwodne przeprowadziły udany atak na zaledwie jeden japoński transportowiec, ponieważ ich torpedy okazały się niesprawne. Następny oddział Japończyków, złożony z siedmiu tysięcy żołnierzy, wylądował, właściwie nie niepokojony, w zatoce Lamon, 300 kilometrów na południowy wschód od Bataanu. Armia filipińska rychło się rozpadła. Pozbawiony większości swych samolotów dowódca sił lotniczych generał Lewis Brereton przezornie przeniósł się do Australii. MacArthur wydał bombastyczny komunikat: „Moje dzielne dywizje utrzymują swe pozycje i bronią przed wrogiem świętej ziemi Filipińczyków. Zadaliśmy mu ciężkie straty, a jego przyczółki nigdzie nie są bezpieczne. Jutro zepchniemy go do morza”. W rzeczywistości Japończycy zajęli Manilę, napotykając jedynie symboliczny opór. Urzędujący w Waszyngtonie szefowie sztabu słusznie wykluczyli możliwość wzmocnienia sił obronnych Filipin. Ale MacArthur miał odrobinę szczęścia, bo najeźdźcy skupili swą uwagę na zdobyciu stolicy i nie utrudniali mu wycofania się na Bataan. Fotoreporter tygodnika „Life” Carl Mydans oglądał z hotelu Bay View wkroczenie

pierwszych Japończyków do Manili. „Posuwali się bulwarami od strony zatoki w blasku zachodzącego słońca, jadąc na rowerach i małych motocyklach. Utrzymywali zwarty szyk i nic nie mówili, a ich jednocylindrowe silniki warczały groteskowo w milczącym mieście”. Tydzień później Homma przypuścił pierwszy atak na amerykańsko-filipińskie linie obronne, ciągnące się w poprzek półwyspu Bataan. W ciągu kilku następnych dni ich obrońcy bez trudu odpierali kolejne szturmy, ale ponosili straty na skutek ataków z powietrza. Od samego początku dokuczały im upał i głód – dowództwo sił USA musiało wyżywić 110 tysięcy ludzi – 85 tysięcy amerykańskich i filipińskich żołnierzy oraz 25 tysięcy cywilnych uchodźców. Korpus saperów przystąpił do zbierania i młócenia rosnącego na polach ryżu. Wzdłuż wybrzeża zastawiano pułapki na ryby, ale były one niszczone przez nieprzyjacielskie myśliwce. Zabijano też zwierzęta hodowane na okolicznych farmach. Malaria szybko osiągnęła rozmiary epidemii. Amerykańska pielęgniarka Ruth Straub zapisała w dzienniku: „Myślę, że jesteśmy wszyscy dobrowolnymi jeńcami wojennymi. Zajmujemy się tylko ochroną własnego życia”. Ale obrońcy Bataanu wykazali więcej energii i inicjatywy niż Brytyjczycy na Malajach. Wysiłki Japończyków, którzy próbowali oskrzydlić Amerykanów, przerzucając wojska na brzeg za linię frontu, kończyły się unicestwieniem oddziałów desantowych. Jedna z japońskich jednostek została wyparta na skalisty brzeg przy cyplu Quinauan. „Dziesiątki Japońców zdzierały z siebie mundury i zeskakiwały na leżącą poniżej plażę – pisał kapitan William Dyess. – Ogień karabinów maszynowych przeczesywał piasek i przybrzeżne fale, niszcząc wszystko, co się poruszało”. Kiedy japońska piechota przebiła się 26 stycznia po ciężkich walkach przez linie obronne i zajęła dwa wysunięte przyczółki, w Tuol i Cotar, została stamtąd wyparta przez kontratak. Bombardowanie nie wyrządzało większych szkód amerykańskiej artylerii. W momencie gdy skończyła się pasza dla koni kawaleryjskich, stały się one pokarmem dla żołnierzy garnizonu. Również niemal wszystkie dzikie zwierzęta żyjące na półwyspie Bataan zostały wytropione i wrzucone do garnka. Żołnierze zbierali owoce mango, banany, orzechy kokosowe i papaje, a także łowili w morzu ryby, ogłuszając je za pomocą dynamitu. W lutym i marcu Japończycy nie posunęli się naprzód, ale obrońcy szybko słabli z głodu, kończyły się im też zapasy chininy, którą leczyli malarię. MacArthur wykonał rozkaz prezydenta Roosevelta i uciekł kutrem torpedowym do Australii, wraz z rodziną i służbą. Przez ostatnie tygodnie obroną dowodził generał Jonathan Wainwright. Pod koniec marca kierowano do szpitala tysiąc ofiar malarii dziennie, z kolei w obozach cywilnych uchodźców, usytuowanych za liniami obrońców, panowały, jak pisał porucznik Walter Waterhouse, „najokropniejsze warunki, jakie kiedykolwiek widziałem, a śmiertelność była przerażająca”. Naloty zniszczyły niemal wszystkie budynki na zamienionej w twierdzę wyspie Corregidor i tysiące chorych oraz rannych tłoczyły się w Tunelu Malinta.

Zwycięzcy Japończycy świętują na półwyspie Bataan Fot. US National Archives & Records Administration

Trzydziestoletnia pielęgniarka z Teksasu porucznik Bertha Dworsky odkryła, że jednym z najgorszych aspektów jej pracy jest po prostu znajomość z wieloma przywożonymi do szpitala ciężko rannymi żołnierzami. „Byli to zwykle ludzie, których spotykaliśmy w klubie oficerskim, lub nasi przyjaciele. Te przeżycia wyczerpywały nas nerwowo. Nigdy nie wiedzieliśmy, kto będzie naszym następnym pacjentem”. Ranni pytali często o swe szanse przeżycia, a lekarze spierali się o to, czy należy mówić im prawdę. Doktor Alfred Weinstein pisał: „Dyskusje trwały, a nikt nie znał prawidłowej odpowiedzi. Większość z nas wybierała drogę pośrednią,

uchylając się od jednoznacznej diagnozy [...]. Jeśli pacjent wyglądał na kogoś, kto może zaraz umrzeć, wzywaliśmy kapelana, żeby udzielił mu ostatniego namaszczenia, zebrał osobiste pamiątki i zapisał ostatnie polecenia [...]. Ale przeważnie nie musieliśmy im nic mówić, bo znali prawdę”. Sytuacja oblegających nie była wiele lepsza niż obleganych. Japończycy też ponosili ciężkie straty z powodu malarii, beri-beri i dyzenterii – tylko w lutym liczba zachorowań przekroczyła dziesięć tysięcy. Tokio było coraz bardziej zirytowane upartym oporem, jaki stawiali Amerykanie, i triumfalistyczną propagandą, która opiewała w Stanach Zjednoczonych obronę Bataam. 3 kwietnia wzmocniona przez posiłki armia Hommy rozpoczęła potężną ofensywę, poprzedzoną zmasowanymi nalotami. Jednostki filipińskie w panice złamały szyk na widok japońskich czołgów. Każdy manewr obrońców wywoływał ostrzał z powietrza. Żołnierze byli tak osłabieni przez głód, że z trudem opuszczali swe ziemianki. Japończycy systematycznie posuwali się naprzód, przełamując kolejne linie obrony Amerykanów, wobec czego 8 kwietnia wieczorem generał Edward King z własnej inicjatywy uznał, że musi poddać półwysep, i wysłał oficera z białą flagą w kierunku linii japońskich. Z osłoniętych przez dżunglę kryjówek, rozsianych po terenie całego Bataanu, wyszły grupy amerykańskich żołnierzy, usiłujących dotrzeć do wyspy Corregidor, na której nadal bronił się Wainwright. Rankiem 9 kwietnia King spotkał się z pułkownikiem Motoo Nakayamą, oficerem operacyjnym Hommy, by podpisać kapitulację, i zadał mu pytanie: „Czy nasi żołnierze będą dobrze traktowani?”. „Nie jesteśmy barbarzyńcami” – odpowiedział mu obcesowo Japończyk. W ręce nieprzyjaciela dostało się około 11 500 Amerykanów i 64 tysiące Filipińczyków. Droga tych wyczerpanych ludzi do obozów zapisała się w historii jako Marsz Śmierci na Bataanie. Japończycy zabili dziesiątki Filipińczyków, używając ich niekiedy jako manekinów podczas szkolenia w walce na bagnety. Amerykański szeregowiec widział, jak jego osłabiony rodak został wepchnięty pod nadjeżdżający czołg. Inny Amerykanin opowiadał: „Jeśli ktoś przedtem żywił jakiekolwiek wątpliwości, to teraz już wiedział, że czekają nas ciężkie czasy”. Sierżant Charles Cook opisał scenę, podczas której próbujący nabrać wodę jeńcy byli zabijani bagnetami. „Jeśli upadłeś, było już po tobie” – opowiadał sierżant sztabowy Harold Feiner. Ponad 300 filipińskich jeńców zamordowano w wąwozie niedaleko rzeki Pantigan. Ich zabójcy tłumaczyli, że gdyby garnizon poddał się wcześniej, mógłby liczyć na humanitarne traktowanie, ale „ponieważ ponieśliśmy ciężkie straty, musicie nas zrozumieć”. Oblicza się, że podczas Marszu Śmierci straciło życie 1100 Amerykanów i ponad 5 tysięcy Filipińczyków. Japończycy skoncentrowali teraz ogień artylerii na wyspie Corregidor, niewiele większej niż nowojorski Central Park. 3 maja Wainwright meldował przebywającemu w Australii MacArthurowi, że wszystkie nadziemne budowle zostały zburzone, a wyspa jest ogołocona z roślinności. W nagrzanym, dusznym Tunelu Malinta, w którym tłoczyli się przerażeni ludzie, panowały przerażające warunki. Tej nocy okręt podwodny „Spearfish” ewakuował ostatnią grupę, której udało się dotrzeć bezpiecznie do Australii: dwadzieścia pięć osób, w tym trzynaście kobiet. Kilka godzin później Japończycy przerzucili na wyspę siły desantowe i rozpoczęli atak. Już 6 maja w południe, po dwóch dniach walk, Wainwright poddał wszystkie pozostałe na Filipinach siły amerykańskie, nadawszy przedtem do Waszyngtonu depeszę: „Z głębokim żalem i niezmienną dumą z moich dzielnych żołnierzy wyruszam na spotkanie z japońskim dowódcą [...] Do widzenia, Panie Prezydencie”. Służący w garnizonie lekarz marynarki wojennej George Ferguson usiadł i zapłakał – „rozczarowany postawą dobrego starego USA”. Ale żołnierze, wyczerpani fizycznie i nerwowo, byli zadowoleni, że walki dobiegły końca. Dopiero później zdali sobie sprawę, że dla 11 500 Amerykanów, którzy trafili do japońskiej niewoli, czas ciężkiej próby dopiero się zaczyna. Obrona Bataanu, w czasie której zginęły dwa tysiące Amerykanów, a straty napastników sięgnęły czterech tysięcy, trwała aż cztery miesiące, co było możliwe po części za sprawą niekompetencji Japończyków. Ich pierwsze uderzenie było słabe i przeprowadzili je żołnierze, którzy nie byli tak dobrze wyszkoleni ani tak doświadczeni jak armia Yamashity na Malajach. Gdyby Homma i jego oficerowie wykazali więcej energii, saga Filipin mogłaby się zakończyć wcześniej – stwierdziło z dezaprobatą tokijskie najwyższe dowództwo. Ale nie zmniejsza to zasług Wainwrighta, który wypełnił swój obowiązek w sposób o wiele bardziej przekonujący niż

MacArthur, ani zasług żołnierzy jego garnizonu. Stworzyli oni legendę, z której Ameryka mogła być dumna i której zazdrościł jej Churchill. Mówiąc krótko, żołnierze U.S. Army w Bataanie i na Corregidor okazali się bardziej niezłomni niż Brytyjczycy na Malajach i w Singapurze – choć jedni i drudzy byli skazani na porażkę. Brygadier Dwight Eisenhower, który kilka lat wcześniej był niezadowolonym podkomendnym MacArthura, napisał w dzienniku: „Biedny Wainwright! On brał udział w walce [...]. [MacArthur] wziął na siebie całą chwałę, na jaką mogła zdobyć się opinia publiczna [...]. Tyrady MacArthura, których [...] tak często słuchałem w Manili [...], brzmiałyby teraz równie niemądrze w uszach opinii publicznej, jak wtedy brzmiały w naszych. Ale on jest bohaterem! Tak”. Komentatorzy mediów starali się wycisnąć z obrony Bataanu jak najwięcej: opisywali z entuzjazmem zarówno początki mobilizacji, jak i walki toczone na morzu. Ale na Pacyfiku wszyscy znali prawdę. Każdy żołnierz, marynarz i lotnik wojsk sprzymierzonych dobrze wiedział, że nieprzyjaciel przejął inicjatywę na całym obszarze działań wojennych. Porucznik Robert Kelly z 3. dywizjonu kutrów torpedowych, który ewakuował MacArthura z Corregidor, opowiadał: „Komentatorzy mediów przedstawiali nas jako ludzi, którzy wygrywają wojnę. To nas doprowadzało do furii. Byliśmy na miejscu i widzieliśmy te zwycięstwa. Było ich mnóstwo. Wszystkie przypadły w udziale Japończykom. Jeśli w jakimś punkcie potrafiliśmy choćby powstrzymać atak, głupie nagłówki krzyczały o «zwycięstwie»”.

Amerykańscy jeńcy wojenni na Filipinach, maj 1942 roku Fot. US National Archives & Records Administration

Kelly, podobnie jak Eisenhower, nie doceniał znaczenia legend, a raczej mitów, które mogły w trudnej chwili podtrzymywać narodowego ducha. Zręczna propaganda neutralizowała rozczarowanie Amerykanów wywołane początkowymi klęskami. Stany Zjednoczone miały na Wschodzie znacznie mniej do stracenia niż imperium brytyjskie. Stworzone przez Roosevelta i amerykańskie media mity dotyczące obrony Bataanu i roli MacArthura były chętnie, a nawet entuzjastycznie akceptowane przez amerykańskie społeczeństwo. Generał nie okazał się wybitnym dowódcą, lecz żądnym chwały gadułą o paskudnym charakterze, ale jego ucieczka z Corregidor nie zasługiwała na większe potępienie niż postępowanie wielu dowódców brytyjskich, którzy podczas tej wojny

opuszczali pole bitwy – jak choćby Wavella w czasie obrony Singapuru. W ciągu następnych lat wizerunek MacArthura, który stał się symbolem amerykańskich zmagań bojowych w regionie południowo-zachodniego Pacyfiku, bardziej przyczynił się do poprawy nastrojów w kraju niż on sam do zwycięstwa nad Japonią. Kampania filipińska 1942 roku nie odegrała ważnej roli strategicznej. Dostępne na miejscu skromne siły nie mogły obronić tych wysp, położonych tak daleko od baz sojuszniczych. Gdyby garnizon utrzymał się trochę dłużej, amerykańska opinia publiczna mogłaby zmusić rząd do podjęcia skazanej na niepowodzenie próby odparcia oblegających Bataan Japończyków. Ale wobec wielkiej przewagi nieprzyjaciela na morzu i w powietrzu amerykańska marynarka wojenna doznałaby katastrofalnej porażki, usiłując wesprzeć Wainwrighta. Kapitulacja Corregidor oszczędziła Waszyngtonowi żenującego niepowodzenia. Żadna z późniejszych kampanii lądowych rozgrywanych w rejonie Pacyfiku nie osiągnęła skali porównywalnej z rozmiarami walk toczonych z Niemcami. W działaniach wymierzonych przeciwko Japonii brała udział stosunkowo niewielka liczba żołnierzy, choć toczyły się one na olbrzymim obszarze i wymagały aktywnego udziału U.S. Navy. Przeważająca część armii japońskiej pozostała w Chinach, podczas gdy japońskie podboje na terenie Azji i Pacyfiku zostały osiągnięte z użyciem stosunkowo niewielkich sił, rozsianych po całej półkuli. Stany Zjednoczone, Australia i Wielka Brytania walczyły o panowanie nad wyspami i gęsto zalesionymi dzikimi obszarami za pomocą niewielkich oddziałów lądowych, złożonych z dwu lub trzech dywizji, podczas gdy w tym samym czasie na rosyjskich polach bitew ścierały się z sobą setki potężnych formacji. Czynnikiem decydującym o zwycięstwie w kolejnych bitwach na Pacyfiku były siły powietrzne i morskie. Żołnierze i marynarze obu stron wiedzieli, że ich krew i pot zostaną przelane nadaremnie, jeśli nie uda się utrzymać morskich dróg zaopatrzenia i zapobiec dominacji nieprzyjaciela w powietrzu. I tak Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych stała się decydującą siłą w wojnie przeciwko Japonii. 2. MORZE KORALOWE I MIDWAY W styczniu 1942 roku Japończycy zajęli Rabaul na wyspie Nowa Brytania, zamieniając miasto w ważny ośrodek wojsk lotniczych i marynarki wojennej. W euforycznym uniesieniu wywołanym przez odniesione dotąd sukcesy, a nazywanym przez sceptyków z cesarskiego otoczenia „chorobą zwycięstwa”, zamierzali rozszerzyć swój stan posiadania na Południowym Pacyfiku o Papuę, Wyspy Salomona, Fidżi, Nową Kaledonię i Samoa. Armia, pod wpływem działań marynarki wojennej, zgodziła się z góry na wyznaczenie nowych granic cesarstwa, którego centralny punkt stanowiłby atol Midway; na północy miało ono sięgać aż po Aleuty, które trzeba było jeszcze odebrać Amerykanom. Miało to zapewnić Japończykom bazy pozwalające im na zablokowanie dróg zaopatrzeniowych do Australii, która była teraz dla sprzymierzonych głównym punktem wyjściowym do azjatyckich operacji. Jeszcze przed upadkiem Corregidor Amerykanie przeprowadzili akcję, która rozwścieczyła Japończyków i zmusiła ich do przyspieszenia realizacji swych planów – dowiodła bowiem, że nie są odporni na ataki z powietrza. 18 kwietnia Amerykanie dokonali nalotu na Tokio. W całej operacji brało udział szesnaście bombowców B-25, dowodzonych przez pułkownika Jamesa Doolittle’a, startujących z pokładu oddalonego od celu o tysiąc kilometrów lotniskowca „Hornet”. Nalot nie wyrządził wielkich szkód materialnych, ale miał ogromne znaczenie psychologiczne. Ten pomysłowy gambit w militarnej rozgrywce, który mógłby pochodzić z repertuaru Churchilla, dodał ducha mieszkańcom sojuszniczych państw, przygnębionych licznymi klęskami. Japończykom z kolei uświadomił, że muszą zdobyć Midway, od 1867 roku najdalej wysunięty na zachód przyczółek Amerykanów na Pacyfiku. Gdyby admirał Isoroku Yamamoto zdołał zamienić ten atol w japońską bazę marynarki wojennej, jego okręty uniemożliwiłyby kolejne śmiałe ataki amerykańskiego lotnictwa. Aspiracje Japonii miały się okazać zbyt ambitne i naraziły ten kraj na katastrofalne skutki. Z punktu widzenia Tokio alternatywą była jednak milcząca zgoda na zgromadzenie przez Amerykanów wielkich sił i przeprowadzenie zmasowanego kontrataku. Yamamoto i jego doradcy wiedzieli, że jeśli Stany Zjednoczone nie

będą narażone na nieustanną presję, klęska Japonii jest nieunikniona. Byli przekonani, że mają tylko jedno wyjście: muszą nieustannie atakować sprzymierzonych, licząc na to, że Amerykanie prędzej czy później uznają japońską dominację i zgodzą się negocjować. Zgodnie z tą strategią cesarska marynarka wojenna uważała, że jej głównym zadaniem jest atakowanie na morzu i niszczenie amerykańskich okrętów wojennych. Przed rozpoczęciem działań mających na celu zajęcie Midway Japończycy zaatakowali Papuę i Wyspy Salomona. Na początku maja 1942 roku do Port Moresby na Nowej Gwinei wyruszyły trzy konwoje inwazyjne, wspomagane przez potężne siły uderzeniowe i osłonowe, w których skład wchodziły trzy lotniskowce. Dowodzący tą operacją wiceadmirał Shigeyoshi Inoue miał nadzieję, że amerykańska flota odważy się na interwencję, co umożliwi mu jej zatopienie. Siły desantowe skierowane na wyspę Tulagi, leżącą na południu archipelagu, o kilka kilometrów od Guadalcanal, wylądowały tam 3 maja, nie napotykając oporu. Następnego dnia samoloty startujące z pokładu lotniskowca „Yorktown” uderzyły na japońskie okręty w pobliżu brzegów wyspy i zatopiły niszczyciel oraz dwie mniejsze jednostki. Ale ponieważ atak został przeprowadzony w niemal idealnych warunkach atmosferycznych, wyniki tej akcji uznano za niezadowalające. W dniu 5 maja dowodzona przez kontradmirała Franka Fletchera flota amerykańska, znając dzięki systemowi Ultra zamiary Japończyków, wypłynęła wraz z niewielkim kontyngentem australijskim na spotkanie głównych sił wiceadmirała Inouego. O świcie 7 maja na Morzu Koralowym Fletcher kazał swym krążownikom, dowodzonym przez brytyjskiego kontradmirała Johna Grace’a, zaatakować nieprzyjacielskie transportowce. Fletcher miał błędne informacje na temat rozmieszczenia japońskich sił. Amerykańskie dywizjony lotnicze nie znalazły lotniskowców nieprzyjaciela, więc skupiły uwagę na desantowych jednostkach wiceadmirała Inouego. Jego transportowce szybko odpłynęły, by poczekać na wynik bitwy morskiej. Grace wycofał się, gdy odkrył, że przymierza się do ataku na pustym oceanie. Samoloty lotniskowca „Lexington” odniosły sukces na wczesnym etapie walk, zatapiając lekki lotniskowiec „Shoho”. Z kolei grupie lotniskowców Fletchera udało się szczęśliwie wymknąć, choć japońska flota znajdowała się 260 kilometrów za nią, a jej własne myśliwce były zaangażowane gdzie indziej. Japońskie samoloty zatopiły tylko amerykański tankowiec „Neosho” i eskortujący go niszczyciel „Sims”. Gdyby bombowce wiceadmirała Inouego poleciały trochę dalej i znalazły lotniskowce Fletchera, skutki byłyby dla Amerykanów katastrofalne. Ale podczas pierwszego dnia walk admirałowie obu stron wykazali się nieskutecznością w działaniu. Następnego dnia, 8 maja, słońce wstało o 6.55. Formacje amerykańskich i japońskich samolotów startowały z pokładów swych lotniskowców, a marynarze, uwięzieni w ich dusznych wnętrznościach, podchodzili na zmianę do odpowietrzników i włazów, by zaczerpnąć świeżego powietrza. Komandor Bob Dixon, który poprzedniego dnia dowodził atakiem na „Shoho”, ponownie zasłużył na wyróżnienie, lokalizując japońską flotę. Chcąc utrzymać kontakt wzrokowy, unosił się nad nią w powietrzu na wolnych obrotach silnika. W ten sposób oszczędzał paliwo, którego zużycie było zawsze ważnym problemem dla wszystkich pilotów służących na lotniskowcach. Pierwsza fala amerykańskich samolotów zlokalizowała i zaatakowała lotniskowiec „Shokaku” i uszkodziła go, ale nie zadała mu decydującego ciosu, ponieważ większość torped i bomb nie trafiła w cel. Ataki były słabo skoordynowane. Załogi bombowców nurkujących miały poważne problemy, bo ich celowniki i przednie szyby pokrywały się mgłą podczas gwałtownego zejścia z wysokości 5500 metrów do poziomu, na którym wyrównywały lot, czyli około 500 metrów. Piloci skarżyli się na niewystarczającą szybkość swych maszyn i niedostateczną siłę ognia, utrudniającą obronę przed japońskimi myśliwcami. Dowodzący akcją Bill Ault zgubił drogę podczas lotu powrotnego, co na bezkresnym oceanie było częstym i tragicznym w skutkach błędem. Zanim runął do morza i zniknął na zawsze, nadał lakoniczny komunikat pożegnalny: „Okay, do zobaczenia, chłopcy. Pamiętajcie, że trafiliśmy go tysiącfuntową bombą”. Ale „Shokaku” ocalał. Komandor porucznik Paul Stroop, oficer sztabowy służący na okręcie „Lexington”, przyznał z żalem: „Nasz atak powinien być bardziej skuteczny”. Podczas gdy amerykańskie bombowce nurkujące atakowały flotę admirała Inouego, Japończycy zadali o wiele silniejszy cios okrętom Fletchera. Kiedy na ekranach radarów pojawiły się nadlatujące nieprzyjacielskie

maszyny, kapitanowie amerykańskich lotniskowców kazali utrzymywać prędkość 25 węzłów i rozpoczęli manewry mające na celu uniknięcie japońskich torped i bomb. „Yorktown” został trafiony jedną bombą, która zabiła ponad czterdziestu ludzi, i ucierpiał na skutek wybuchu w jego bezpośrednim sąsiedztwie innej bomby, w wyniku którego jego rozpędzone śruby napędowe straciły na chwilę kontakt z wodą. Kapitan zapytał maszynownię, czy powinien zmniejszyć szybkość, i otrzymał nieregulaminową odpowiedź: „Do diabła, nie, damy sobie radę!”. Ale lotniskowca „Lexington” nie uratował nawet pełny zwrot, który kapitan kazał wykonać na widok zbliżających się torped: okręt o wadze 40 tysięcy ton został trafiony i katastrofalnie uszkodzony. „Byliśmy załamani, widząc, jak ci Japończycy rzucają swe torpedy, a potem przelatują bardzo blisko okrętu, by nam się przyglądać – opowiadał Paul Stroop. – Patrzyli na nas z ciekawością i grali nam na nosie. Strzelaliśmy do nich z naszych nowych dwudziestomilimetrowych działek, ale nie mogliśmy ich trafić”. Na okręcie wybuchł pożar, który znalazł dla siebie pożywkę w postaci rzekomo niepalnej farby, pokrywającej grodzie, i drewnianych mebli, których od tej pory nie montowano już na okrętach amerykańskiej floty. Półnadzy marynarze doznali straszliwych poparzeń („skóra dosłownie skapywała z ich ciał”) i nigdy więcej nie obnażali się z własnej woli podczas akcji. Po zaledwie trzynastu minutach japońskie samoloty odleciały, zostawiając pobojowisko, które po chwili dostrzegli lotnicy Fletchera wracający z misji bojowej.

Załoga nie szczędziła heroicznych wysiłków, by ugasić pożar na pokładzie lotniskowca „Lexington”. Porucznik Milton Ricketts, jedyny ocalały członek zmiecionej przez bombę ekipy ratowniczej, został bardzo poważnie

ranny, ale nie wypuścił z rąk wylotu węża i polewał płomienie, dopóki nie padł martwy. Wkrótce, według relacji Stroopa, „pożar przybrał na sile i nastąpiły eksplozje [...] które brzmiały tak, jakby po pokładzie przejeżdżał pociąg towarowy [...]. Wokół podnośnika pojawiła się ruchoma ściana ognia”. Opary paliwa z nieszczelnych przewodów wywołały straszliwą eksplozję pod pokładem. Kiedy zaczęła wybuchać amunicja, podjęto decyzję o ewakuacji okrętu. Najstarszy stopniem na pokładzie kontradmirał Aubrey Fitch spokojnie przeszedł przez dolny pokład w towarzystwie niosącego jego kurtkę i dokumenty adiutanta, by wsiąść do oczekującej na morzu szalupy z niszczyciela. Setki ludzi zaczęły skakać do wody. Ratujący działali tak sprawnie, że z załogi liczącej 2735 ludzi uznano za zaginionych tylko 216 marynarzy, cenny lotniskowiec jednak zatonął. „Yorktown” był poważnie uszkodzony, ale przyjął na pokład ostatnie samoloty na dwie minuty przed zachodem słońca. Gdy zapadł zmrok, pochowano poległych, zrzucając ich do morza, i rozpoczęto przygotowania do jutrzejszej operacji. Ale bitwa była już skończona. Obie floty odpłynęły. Zgrupowanie bojowe Fletchera straciło 543 żołnierzy, 60 samolotów i trzy okręty, w tym lotniskowiec „Lexington”. Inoue stracił ponad tysiąc ludzi i 77 samolotów; szczególnie ciężkie straty poniosła grupa powietrzna lotniskowca „Zuikaku”. Bilans zniszczeń przedstawiał się korzystniej dla Japończyków, którzy mieli lepsze samoloty niż Amerykanie i posługiwali się nimi zdecydowanie sprawniej. Mimo to Inoue z niepojętych powodów zrezygnował z operacji wymierzonej przeciwko Port Moresby i wycofał się, pozwalając tym samym, by sukces strategiczny przypadł w udziale U.S. Navy. Był to kolejny przykład braku wiary Japończyków we własne możliwości – na Morzu Koralowym zwycięstwo było w zasięgu ręki, ale nie umieli wykorzystać swojej przewagi. Tak wielka szansa uzyskania dominacji nad rejonem Pacyfiku nie trafiła się im nigdy więcej. Na dalszych etapach wojny U.S. Navy miała się okazać najskuteczniejszym z wszystkich amerykańskich rodzajów sił zbrojnych, ale miała jeszcze przed sobą długi okres trudnej nauki. Wielu dowodzących nią oficerów, a wśród nich Fletcher, okazało się niekompetentnych, gdyż nie zdołali w porę opanować zasad funkcjonowania lotniskowców, które miały odegrać decydującą rolę podczas kampanii na Pacyfiku. Amerykańscy lotnicy byli niewątpliwie odważni, ale początkowo ustępowali przeciwnikom pod względem wyszkolenia. W Pearl Harbor, mając do czynienia z nieprzygotowanym i unieruchomionym nieprzyjacielem, Japończycy ustanowili rekord, którego nigdy nie wyrównała żadna flota powietrzna świata: zrzuciwszy 40 torped, uzyskali 19 trafień i detonacji. Kiedy amerykańskie samoloty z lotniskowców zaatakowały 3 maja 1942 roku zgrupowanie japońskich okrętów na Tulagi, gdzie również nie napotkały poważnego oporu, ich 22 samoloty bombowo-torpedowe Douglas „Devastator” trafiły zaledwie w jeden cel. Dwa dni później 21 „Devastatorów” usiłowało storpedować lotniskowiec „Shokaku”, ale nie trafiło go ani razu. Japończycy ujawnili później, że amerykańskie torpedy były przeważnie wyrzucane ze zbyt dużej odległości i płynęły tak wolno, że ich uniknięcie nie przysparzało większych trudności.

Wojna na Pacyfiku: załoga lotniskowca „Lexington” opuszcza statek w czasie bitwy na Morzu Koralowym Fot. AP Photo/Press Association

Bitwa na Morzu Koralowym dowiodła, że z wszystkich samolotów, jakimi dysponowała U.S. Navy, jedynie bombowiec nurkujący „Dauntless” spełniał wymagania, jakie stawiały przed nim działania operacyjne. „Devastator” był – według słów jednego z pilotów – „łatwy do trafienia jak latający indyk”, a jego przydatność ograniczało w dodatku wysokie zużycie paliwa. Co gorsza, zrzucane z powietrza torpedy Mk 13 i wystrzeliwane z wody Mk 14 były wysoce zawodne, bo rzadko wybuchały, nawet jeśli trafiły w cel. Nietypowa dla Amerykanów niechęć do wyciągania wniosków z doświadczeń sprawiła, że ta usterka, fatalnie wpływająca na skuteczność operacji okrętów podwodnych i samolotów, została wyeliminowana dopiero w 1943 roku. Wojna na morzu była statystycznie o wiele mniej niebezpieczna dla jej uczestników – oczywiście z wyjątkiem pilotów i załóg okrętów podwodnych – niż wojna na lądzie. Konflikt miał charakter bezosobowy – marynarze rzadko widzieli, choćby przelotnie, twarze swych przeciwników. Los załogi każdego okrętu zależał w przeważającym stopniu od kompetencji, trafności oceny sytuacji – i szczęścia – jego kapitana. Marynarze wszystkich narodowości cierpieli z powodu skąpej przestrzeni życiowej i uciążliwej nudy, ale byli narażeni na niebezpieczeństwo tylko od czasu do czasu. Pojedynczy żołnierze musieli wykazywać się hartem ducha i zaangażowaniem, lecz rzadko podejmowali ryzykowne decyzje. Ten przywilej był zastrzeżony dla ich dowódców, którzy wydawali rozkazy rozstrzygające o losach okrętów i flot. Przeważająca większość marynarzy pełniących funkcje techniczne na ogromnych pływających machinach wojennych miała tylko niewielki i pośredni osobisty udział w zabijaniu wrogów. Operacje prowadzone z użyciem lotniskowców były najbardziej wyrafinowanym i skomplikowanym elementem morskiej sztuki wojennej. „Pokład lądowania i startu wyglądał jak wielki różnokolorowy taniec wojenny – pisał jeden z członków załogi «Enterprise». – Żołnierze służby uzbrojenia, zajęci ładowaniem karabinów maszynowych, montowaniem zapalników do bomb i przenoszeniem torped, nosili czerwone bawełniane kaski i czerwone podkoszulki [...]. Inne służby miały odmienne barwy. Kapitanowie samolotów –

brąz, hydraulicy obsługujący wyrzutnie i urządzenia hamujące – zieleń, oficer sygnałowy i obsługa pokładu – żółć, specjaliści od oleju i paliwa – fiolet [...]. Wszystko odbywało się «biegiem», wszędzie wirowały śmigła, gotowe zmiażdżyć nieostrożnych”. Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych wyniosła operacje prowadzone z użyciem lotniskowców do rangi wspaniałej sztuki, ale w 1942 roku nie wzbiła się jeszcze na szczyt swych możliwości. Jej samoloty ustępowały japońskim, a dowódcy nie zdążyli ustalić właściwych proporcji między myśliwcami, bombowcami nurkowymi i bombowcami torpedowymi, znajdującymi się na każdym lotniskowcu. Po bitwie na Morzu Koralowym kapitanowie skarżyli się, że mieli do dyspozycji zbyt mało szybkich myśliwców „Wildcat” („Dzikie koty”). Amerykańska artyleria przeciwlotnicza była nie bardziej skuteczna niż artyleria Royal Navy. Radary miały niewielki zasięg w porównaniu z tymi, które pojawiły się na późniejszych etapach wojny. Metody usuwania szkód – amerykańska specjalność – były jeszcze niedopracowane. U.S. Navy chlubiła się piękną tradycją bojową, w 1942 roku jej kapitanowie i członkowie załóg byli jednak w przeważającej mierze ludźmi, którzy wstąpili do służby w czasie pokoju, do tego często trafiali tam całkiem przypadkowo. Alvin Kiernan, pilot służący na lotniskowcu, zapisał: „Liczni marynarze byli tam – podobnie jak ja – tylko dlatego, że w objętej kryzysem Ameryce nie mogli znaleźć pracy [...]. Ale nie uważaliśmy się za ludzi z marginesu społecznego [...]. Naszym zdaniem w Ameryce takie zjawisko nie istniało, ale zapominaliśmy o tym, że czarni i Azjaci mogli służyć w marynarce tylko jako kucharze i członkowie obsługi mesy oficerskiej. Nasze zęby, zaniedbane w czasie kryzysu, były w okropnym stanie. Nie zawsze posiadaliśmy dyplom szkoły średniej, żaden z nas nie studiował w college’u, mieliśmy skłonność do trądziku i byliśmy w większości wulgarnymi prostakami, wywołującymi podczas pobytu na przepustkach pijackie burdy [...]. Często się zastanawiałem, dlaczego jest wśród nas tak wielu chudych, pryszczatych, bladych, niskich i brzydkich mężczyzn”. Cecil King, główny rachmistrz lotniskowca „Hornet”, wspominał: „Mieliśmy nieliczną grupę prawdziwych przestępców. To znaczy te dzieciaki nie były koniecznie gangsterami, ale uczestniczyły we wszystkich nielegalnych poczynaniach, jakie miały miejsce na pokładzie, czerpiąc dochody z hazardu i wymuszeń. Pewnej nocy jeden z nich został wyrzucony za burtę”. W przypadku większości tych młodych ludzi służba w marynarce oznaczała kilka lat monotonnej, ciężkiej pracy, przerywanej krótkimi okresami gwałtownej aktywności. Tylko nieliczni, między innymi King, rzeczywiście uczestniczyli w życiu lotniskowca i lubili je. „Na morzu czułem się po prostu jak w domu. Miałem wrażenie, że tak właśnie powinna wyglądać służba w marynarce. Wiele razy spacerowałem po okręcie, zwłaszcza późnym popołudniem, po prostu ciesząc się, że tam jestem. Podchodziłem do relingu na pokładzie, stawałem przy nim i wpatrywałem się w morze. Myślę, że jestem chyba jednym z najszczęśliwszych ludzi na świecie [...] bo urodziłem się właśnie wtedy, kiedy się urodziłem, i mogłem walczyć za swój kraj podczas drugiej wojny światowej. Cała epoka, w której żyłem, jawi mi się jako coś, czego oglądanie było przywilejem”. Rozbudowany korpus oficerski U.S. Navy przyczynił się w sposób spektakularny do sukcesów odnoszonych na późniejszym etapie wojny przez siły marynarki. Niektórzy oficerowie pokochali służbę na morzu i odpowiedzialność, jaką ona na nich nakładała. Natomiast większość zwykłych marynarzy – szczególnie tych, którzy zostali wcieleni do U.S. Navy w czasie wojny – wypełniała świetnie obowiązki, ale nie znajdowała w codziennej służbie wielu okazji do zachwytu. Niektórzy uważali, że przekracza ona ich siły. Członek załogi lotniskowca „Hornet” wspiął się na reję masztu i wisiał 50 metrów nad powierzchnią morza, usiłując zebrać w sobie dość odwagi, by skoczyć i popełnić samobójstwo, dopóki kapelan i lekarz nie odwiedli go od tego zamiaru. Został wysłany na badania psychiatryczne, ale wrócił do służby na tyle szybko, że zdążył przeżyć zatopienie okrętu – czyli to, czego się tak bardzo obawiał. Uczestnicy pierwszych bitew stoczonych przez U.S. Navy na Pacyfiku byli świadkami niepowodzeń, bolesnych porażek i klęsk. Lęk przed zatopieniem okrętu był często potęgowany przez świadomość, że odnalezienie i uratowanie rozbitków trwa bardzo długo. Pacyfik jest olbrzymim oceanem, więc wielu spośród tych, którzy do niego wpadali, nawet służąc na dużych jednostkach, znikało na zawsze. Kiedy uszkodzony lekki krążownik „Juneau” zatonął w drodze do bazy remontowej na Esperitu Santo, służący w artylerii pokładowej Allan Heyen

znalazł się nagle wśród walczących o życie rozbitków. „Na wodzie unosiła się gruba, co najmniej pięciocentymetrowa warstwa oleju, a wokół nas pływały pliki dokumentów i rysunków oraz liczne rolki papieru toaletowego. Nikogo nie widziałem. Pomyślałem sobie: «O rany, jestem tu zupełnie sam» [...]. Potem usłyszałem krzyki jakiegoś człowieka, rozejrzałem się i dostrzegłem znajomego bosmanmata [...]. Zawołał do mnie, że nie umie pływać i ma oderwaną nogę [...]. Pomogłem mu wleźć na tratwę [...]. Była to bardzo ciężka noc, bo większość z nas odniosła poważne rany i bardzo cierpiała. Rozpoznawałem tylko tych ludzi, których znałem dobrze przed zatopieniem okrętu”. Po trzech dniach grupa skurczyła się ze 140 ludzi do 50. Dziewiątego dnia od zatopienia „Juneau” 10 pozostałych przy życiu rozbitków uratowały dwie amerykańskie jednostki – niszczyciel i łódź latająca typu „Catalina”. Niektóre okręty znikały wraz z całą załogą – tak było zawsze w przypadku okrętów podwodnych. Japończycy zaczęli wojnę na morzu, dysponując kadrą doświadczonych marynarzy i lotników oraz najbardziej skutecznymi na świecie torpedami „Długie lance”. Ich sprzęt radarowy był kiepski, a niektóre okręty w ogóle go nie miały. Pozostawali w tyle za Amerykanami pod względem jakości wywiadu, byli za to specjalistami od nocnych operacji, do tego na wczesnym etapie wojny ich artyleria strzelała celniej. Zwiększyli osiągi bojowe swych znakomitych myśliwców „Zero”, rezygnując z osłon kabin i samoczynnie uszczelniających się zbiorników paliwa. Wynik następnej fazy wojny na Pacyfiku jest tym bardziej zdumiewający, że wyższość Japończyków w dziedzinie lotnictwa marynarki wojennej nie ulegała wątpliwości. Admirał Yamamoto dążył do decydującego starcia z całą stanowczością, jaka charakteryzowała jego strategiczną wizję. Niecały miesiąc po nieudanej operacji na Morzu Koralowym rozpoczął atak na Midway. W ambitnej, skomplikowanej operacji, której celem było rozdzielenie amerykańskich sił, uczestniczyło 145 jednostek bojowych. Flota japońska miała się posuwać na północ w kierunku Aleutów, ale celem głównego uderzenia był atol Midway. Zadaniem czterech lotniskowców floty admirała Chuichi Nagumo („Zuikaku” i „Shokaku” zostały z niej wykluczone po błędach, jakie popełniły na Morzu Koralowym) było podpłynąć do wyspy od północnego zachodu, mając 500 kilometrów za sobą szybkie okręty liniowe admirała Yamamoto. Flotylla transportowa, wioząca pięciotysięczne siły desantowe, miała podpłynąć od południowego zachodu. Yamamoto uchodził za bystrego i sympatycznego człowieka, ale trzeba przyznać, że plan bitwy o Midway został opracowany z rażącą nieporadnością. Przyjęta strategia zmuszała admirała do podzielenia sił, a co gorsza, nie zakładała nawet, że Amerykanie mogą znać plany wroga. Tymczasem admirał Chester Nimitz, głównodowodzący sił U.S. Navy na Pacyfiku, wiedział o zbliżaniu się nieprzyjaciela. Dowódca stacji nasłuchu radiowego w Pearl Harbor komandor porucznik Joseph Rochefort odniósł jeden z największych sukcesów wywiadowczych podczas wojny, identyfikując Midway jako cel nieprzyjaciela na podstawie rozszyfrowanych przez system Ultra fragmentów japońskich depesz. 28 maja japońska marynarka wojenna zmieniła swoje książki kodów, więc kryptografowie Rocheforta byli przez kilka tygodni bezradni. Ale na szczęście dla Amerykanów nastąpiło to w takim momencie, że nie uniemożliwiło im rozszyfrowania planów Yamamoto dotyczących Midway. Nimitz wykonał zachwycająco odważny ruch i postawił wszystko na jedną kartę, opierając swą strategię na założeniu, że interpretacja Rocheforta jest prawidłowa. Japoński wywiad, jak zawsze słaby, był przekonany, że „Yorktown” został zatopiony na Morzu Koralowym, a dwa inne amerykańskie lotniskowce, „Hornet” i „Enterprise”, znajdują się daleko od Midway, w rejonie Wysp Salomona. Ale dzięki heroicznemu wysiłkowi tysiąca czterystu stoczniowców z Pearl Harbor „Yorktown” nadawał się już do służby na morzu, choć jego siły powietrzne nie zostały jeszcze w pełni uzupełnione. Nimitz mógł więc skierować do obrony Midway dwa zgrupowania bojowe. Jednym z nich – i całością operacji – dowodził Fletcher, a drugim Raymond Spruance. Miała to być operacja lotniskowców wymierzona przeciwko lotniskowcom nieprzyjaciela. Stare, powolne amerykańskie pancerniki zostały w portach Kalifornii. Do odegrania głównej roli wyznaczono samoloty marynarki wojennej.

Największy amerykański pisarz marynista Herman Melville zauważył niemal sto lat wcześniej: „W bitwie morskiej jest coś, co wyraźnie odróżnia ją od bitwy na lądzie. Na oceanie [...] nie ma rzek, lasów, wybrzeży, miast ani gór. Przy dobrej pogodzie [ocean] jest równy jak stół. Niemożliwe są tam fortele, jakie stosują zdyscyplinowane armie, czy indiańskie zasadzki. Wszystko jest jasne, otwarte, płynne. Motywacja uczestników walki znika pod dotknięciem piórka [...]. Ta prostota sprawia, że walka pomiędzy dwoma okrętami wojennymi [...] przypomina bardziej Miltonowskie zmagania archaniołów niż stosunkowo bezbarwne starcia na ziemi”. Liryczna wizja Melville’a pozostawała w 1942 roku czytelna dla żeglarzy z innego stulecia, ale jego wyobrażenie bitwy morskiej było już nieaktualne z dwóch powodów. Po pierwsze, przechwytywanie depesz radiowych i sygnałów umożliwiło stosowanie „forteli i zasadzek” – i tak właśnie było podczas bitwy o Midway. Amerykanie znali zamiary i lokalizację floty nieprzyjaciela, zanim dostrzegli jego żagle. Znaczną przewagę nad Japończykami zapewniał im również o wiele doskonalszy radar, a wykorzystanie sił powietrznych sprawiło, że nic już nie było „jasne, otwarte i płynne”. Rywalizujące z sobą floty były stale narażone na ataki, choć dzieliła je odległość setek kilometrów. Nadal jednak brakowało szczegółowych danych. Na olbrzymim oceanie trudno było ustalić dokładne położenie okrętów, a nawet flot. Kontradmirał Frank Fletcher powiedział: „Kiedy bitwa się kończy, dowódcy chętnie opowiadają o metodycznym procesie decyzyjnym, ale w gruncie rzeczy jest w tym dużo improwizacji”. Było to wyraźnie widoczne podczas bitwy na Morzu Koralowym. Mimo imponującego sukcesu Rocheforta niepewność i przypadek charakteryzowały również bitwę o Midway. Została ona stoczona zaledwie sześć miesięcy po Pearl Harbor, więc U.S. Navy nadal miała mniej lotniskowców niż brytyjska marynarka wojenna, ale zabierały one na pokład większą liczbę samolotów. Dwie amerykańskie formacje były od siebie zbyt oddalone, by mogły udzielać sobie wsparcia lub skutecznie koordynować swe operacje powietrzne. 3 czerwca odbyła się pierwsza potyczka: o godzinie 14.00 dziewięć startujących z bazy lądowej „Latających Fortec” czterosilnikowych ciężkich samolotów bombowych przeprowadziło nieskuteczny atak na japońskie siły desantowe. Tego dnia wcześnie rano japońskie samoloty zbombardowały Aleuty. Dziesiątki tysięcy żołnierzy obu stron spędziły pełną napięcia noc. Obrońcy Midway postanowili drogo sprzedać skórę, gdyż wiedzieli już, jaki los spotkał z ręki Japończyków ich towarzyszy broni wchodzących w skład garnizonów wielu innych wysp. Załogi amerykańskich lotniskowców, oddalonych o 500 kilometrów na północny wschód, przygotowywały się do bitwy, zdając sobie sprawę z jej decydującego znaczenia. Kiedy służący na pokładzie „Yorktown” marynarze zakończyli wieczorną partyjkę kości, porucznik Dick Crowell powiedział poważnym tonem: „Los Stanów Zjednoczonych spoczywa teraz w rękach dwustu czterdziestu pilotów”. Nimitz był zadowolony, gdyż scenariusz rozwijał się dokładnie tak, jak przewidywał. Yamamoto martwił się natomiast, że amerykańska flota Pacyfiku nie została jeszcze zlokalizowana, ale nie wyobrażał sobie, by którykolwiek z lotniskowców mógł się przybliżyć na tyle, by mieć w swym zasięgu flotę admirała Nagumo. Następnego ranka piloci obu stron zjedli śniadanie jeszcze przed świtem. Zapowiadał się ciepły, wilgotny, dość mglisty dzień. Załoga „Yorktown” lubiła „jednookie kanapki” – jajka sadzone na grzankach. Ludzie admirała Nagumo zjedli ryż, zupę z soi, kwaszone ogórki i suszone orzechy, a potem wznieśli przedbitewny toast ciepłą sake. O 4.30 siedemdziesiąt dwa japońskie bombowce, osłaniane przez trzydzieści sześć myśliwców, wystartowały i ruszyły w kierunku wyspy Midway. O 5.45 patrolowa łódź latająca typu „Catalina” ostrzegła przed nadchodzącym atakiem, a potem zauważyła japońskie lotniskowce. Fletcher potrzebował trzech godzin, by zbliżyć się na odległość umożliwiającą atak. Z bazy na Midway wystartowały natychmiast bombowce, bombowce torpedowe oraz myśliwce „Wildcat” i dwadzieścia trzy myśliwce „Buffalo”. Te ostatnie poniosły ciężkie straty w walce z japońskimi „Zero” – z wyjątkiem trzech wszystkie zostały zestrzelone albo tak bardzo uszkodzone, że nigdy już nie wzniosły się w powietrze. Ale japońscy napastnicy stracili 30 procent swej siły uderzeniowej. Przeprowadzony o 6.35 atak bombowy sił admirała Nagumo wyrządził znaczne szkody, ale nie zdołał zniszczyć istniejących na Midway lotnisk. Jego dowódca nadał komunikat: „Niezbędne drugie uderzenie”. Od tej pory nic nie układało się po myśli japońskiego admirała. Pierwszym błędem, jaki popełnił tego dnia, było wysłanie tylko

kilku samolotów patrolowych na poszukiwanie amerykańskich okrętów. Jeden z wodnopłatowców startujących z pokładu ciężkiego krążownika „Tone” wzniósł się w powietrze z opóźnieniem, a to właśnie on miał przeszukiwać sektor, w którym znajdowały się lotniskowce Fletchera. Kiedy więc Nagumo otrzymał sygnał od swych samolotów operujących w strefie Midway, nie wiedział jeszcze, że zagraża mu amerykańska flota. O 7.15 kazał odstawić do hangarów dziewięćdziesiąt trzy samoloty typu „Kate”, oczekujące na pokładach lotniskowców, wyładować z nich torpedy i uzbroić je w bomby burzące. Chciał zwolnić pokład dla wracających znad Midway samolotów, a potem przeprowadzić ponowny atak na wyspę.

Podczas tych działań na japońskich okrętach rozległy się sygnały alarmowe ostrzegające przed atakiem z powietrza. Między 7.55 a 8.20 flotę admirała Nagumo atakowały kolejno nieliczne formacje stacjonujących na Midway amerykańskich samolotów. Nie miały osłony myśliwców, więc zostały bezlitośnie zniszczone przez

artylerię przeciwlotniczą i japońskie „Zero”, nie trafiając w ani jeden cel. Niebawem ogień ustał, a warkot oddalających się ocalałych samolotów amerykańskich stał się ledwo słyszalny. Ale pierwsze bombowce torpedowe i nurkujące Spruance’a były już w powietrzu i zmierzały w kierunku japońskiej floty. Choć samolot zwiadowczy wystrzelony z krążownika „Tone” wytropił w końcu amerykańskie okręty, jego pilot dopiero o 8.10 zameldował, że wśród nich znajduje się chyba lotniskowiec. Wiadomość ta wywołała zacięte spory w gronie sztabowców Nagumo, którzy mieli różne koncepcje dotyczące właściwej reakcji. Ich kłótnie nadal trwały, kiedy ostatni atak wysłanych z Midway amerykańskich maszyn został już odparty. Jedynym sukcesem sił uderzeniowych startujących z Midway, choć osiągniętym za przerażająco wysoką cenę, było utrudnienie operacji, które odbywały się na pokładach japońskich lotniskowców. Nagumo nie mógł atakować floty Fletchera, ponieważ japońskie siły uderzeniowe, które wróciły znad Midway, musiały zatankować paliwo. Czując, że ma związane ręce, Nagumo kazał ponownie uzbroić w torpedy odstawione do hangarów samoloty „Kate”. Na tym etapie bitwy mógł jeszcze zawrócić i odpłynąć poza zasięg nieprzyjacielskich samolotów. Wybierając to zdecydowanie najlepsze wyjście z sytuacji, mógłby zreorganizować swe formacje powietrzne i przygotować się do walki. Flota japońska jednak nadal utrzymywała wybrany kurs. O 9.18, kiedy okręty patrolowe nadały kolejne ostrzeżenie i zaczęły wypuszczać osłony dymne, na pokładach startu i lądowania japońskich lotniskowców wciąż panował chaos w związku z tankowaniem samolotów. Pierwsze samoloty Fletchera szybko się zbliżały, więc Japończycy wysłali na ich spotkanie myśliwce „Zero”. Przed rozpoczęciem amerykańskiego ataku komandor podporucznik John Waldron, pochodzący z Dakoty Południowej twardy, doświadczony i powszechnie szanowany dowódca 8. dywizjonu bombowców torpedowych, startujących teraz z pokładu „Hornet”, powiedział swym pilotom, że nadchodząca bitwa będzie „historycznym, i mam nadzieję, chwalebnym wydarzeniem”. Dowódca dywizjonu „Wildcatów” Jimmy Gray napisał: „Wszyscy wiedzieliśmy, że stoimy na centralnym ringu świata”. Komandor podporucznik Eugene Lindsey, dowodzący 6. dywizjonem bombowców torpedowych, został ciężko ranny kilka dni wcześniej, podczas nieudanego lądowania. Jego twarz była tak posiniaczona, że zakładanie gogli sprawiało mu ból. Ale w dniu ataku na Midway uparł się, żeby wystartować wraz z innymi. „Do tego zostałem wyszkolony” – oznajmił stanowczym tonem, a potem wzniósł się w powietrze i poleciał na spotkanie śmierci. Amerykańskie samoloty podchodziły do ataku na nieprzyjaciela kolejnymi falami. „Na widok wyłaniających się spod chmur białych smug, jakie zostawiają za sobą szybko płynące okręty, zdaliśmy sobie sprawę, że oto po raz pierwszy mamy na celowniku Japończyków, którzy przez siedem miesięcy dawali nam piekielny wycisk – zanotował Jimmy Gray. – Było to przeżycie, które dane jest niewielu ludziom”. Eskortujące eskadrę „Wildcaty” leciały o wiele wyżej niż bombowce torpedowe typu „Devastator”, ale ich załogi komunikowały się z sobą przez trzeszczące radio i ustalały taktykę nawet wtedy, kiedy były już blisko nieprzyjaciela. Myśliwce pozostały na dużej wysokości, bo tak czy owak nie miały wystarczającego zapasu paliwa, by długo unosić się nad flotą wroga. Kiedy więc pięćdziesiątka japońskich „Zero” rzuciła się na „Devastatory”, nastąpiła masakra. Dwanaście samolotów 3. dywizjonu bombowców torpedowych zostało zaatakowanych przez Japończyków, kiedy miały jeszcze 22 kilometry do celu i leciały w szyku na wysokości 900 metrów. Ale nie zboczyły z kursu. Jeden z niewielu amerykańskich pilotów, którym udało się przeżyć, Wilhelm „Doc” Esders napisał: „Kiedy byliśmy o jakieś półtora kilometra od lotniskowca, który chciał zaatakować nasz dowódca, jego samolot został trafiony i spadł w płomieniach do morza [...]. Widziałem tylko pięć maszyn, które zrzuciły swoje torpedy”. „Devastator” Esdersa też został ostrzelany, a jego radiooperator poniósł śmierć na skutek ran odniesionych po eksplozji w kokpicie butli z dwutlenkiem węgla. Pod samolotem wybuchały pociski artylerii przeciwlotniczej, a atakujące „Zero” nie przerywały ognia. Załoga miała jednak niezwykłe szczęście, ponieważ myśliwce japońskie towarzyszyły jej w drodze powrotnej tylko przez 30 kilometrów, a potem zawróciły. Bombowce torpedowe brnęły uparcie w kierunku swych celów z największą szybkością, na jaką mogły się zdobyć, czyli nie przekraczając 100 węzłów. Kolejne formacje samolotów były rozbijane i zestrzeliwane. Celowniczy jednego z bombowców słyszał radiowy meldunek prowadzącego swą jednostkę Waldrona: „Johny

Jeden do Johny’ego Dwa... Jak mi idzie, Dobbs?... Atakujcie natychmiast... Dwie maszyny bojowe w wodzie... Moi dwaj skrzydłowi spadają do morza”. Kiedy widziano Waldrona po raz ostatni, usiłował wyskoczyć z płonącego samolotu. Po ataku pierwszej formacji dowódca grupy japońskich myśliwców meldował lakonicznie: „Zestrzelono całą piętnastkę nieprzyjacielskich bombowców torpedowych”. Wiele samolotów następnej fali zostało trafionych podczas manewrów mających im zapewnić właściwy kąt podejścia do ataku, ponieważ japońskie lotniskowce wykonywały gwałtowne zwroty, by uniknąć torped. Zdesperowany amerykański strzelec pokładowy, którego broń się zacięła, strzelał do atakującego myśliwca „Zero” z pistoletu kaliber .45. George Gay, który w swym dywizjonie miał opinię samochwały z Teksasu, startował z pokładu „Horneta” za sterami „Devastatora” i, jak się okazało, jako jedyny żołnierz tego dywizjonu ocalił życie. Został zestrzelony i ranny. Mając na pokładzie dwóch martwych kolegów, spadł do morza, ale utrzymywał się na wodzie przez cały dzień. Obserwował przebieg bitwy, ponieważ słyszał wielokrotnie, że Japończycy ostrzeliwują załogi strąconych samolotów. Gdy zapadła noc, ostrożnie nadmuchał swój ponton i nadzwyczaj szczęśliwym trafem został następnego dnia wyłowiony przez patrolującą amerykańską łódź pływającą. Na pokładach startu i lądowania lotniskowców admirała Nagumo Japończycy przeżywali trudne chwile, gdyż przez całą godzinę amerykańskie bombowce stale nadlatywały, przedzierając się przez burzę ognia artylerii przeciwlotniczej. Zrzucały jednak większość torped poza strefą, w której mogły one być skuteczne, a torpedy MK 13 poruszały się tak wolno, że japońskie okręty miały dość czasu, by uniknąć trafienia. „Nie wyczułem momentu, w którym zrzuciliśmy torpedę – opowiadał później strzelec pokładowy jednego z «Devastatorów» – może dlatego że pilot usiłował wykonywać gwałtowne manewry. Kilka dni później spytałem go, kiedy ją wypuścił, a on powiedział: «Wtedy, kiedy się zorientowałem, że jesteśmy chyba jedynym pozostałym w powietrzu bombowcem, i zdałem sobie sprawę, że nie zdołamy donieść tej torpedy na odpowiednią odległość». Nie wiedziałem, do czego on zmierza, a ostrzał artylerii przeciwlotniczej był naprawdę ciężki, więc wrzasnąłem do intercomu: «Wynośmy się stąd do wszystkich diabłów!». Możliwe, że to właśnie mój wrzask pomógł mu w podjęciu decyzji”. Tuż po godzinie 10.00 napastnicy odlecieli, nie trafiwszy w żaden cel. Z 51 bombowców torpedowych, które wystartowały tego ranka, wróciło tylko 7. Ze 126 członków załóg przeżyło 29. Większość ocalonych samolotów była mocno podziurawiona. Lloyd Childers, ranny strzelec pokładowy, słyszał, jak jego pilot mówi: „Nie damy rady”. Ich „Devastator” doleciał do swojego lotniskowca, ale nie mógł wylądować, ponieważ na pokładzie „Yorktown” był wielki krater wyrwany przez japońską bombę. Pilot szczęśliwie posadził maszynę na morzu obok okrętu, a Childers poklepał tonący samolot po ogonie, dziękując mu za dowiezienie go do bazy. Wielu spośród tych, którzy uszli z życiem, było rozgoryczonych daremnością swego poświęcenia i oburzonych brakiem osłony ze strony własnych myśliwców. Strzelec pokładowy bombowca, który wylądował na pokładzie „Enterprise”, rzucił się na jakiegoś pilota „Wildcata” i trzeba go było siłą powstrzymać od rękoczynów. Amerykanie odnieśli tego dnia niewiele sukcesów. Jednym z wyjątków był Jimmy Thatch, którego później zaliczano do najwybitniejszych taktyków tej wojny, specjalizujący się w operacjach floty. Thatch twierdził, że stracił panowanie nad sobą, kiedy zobaczył japoński samolot atakujący jego sąsiada z szyku. „Wpadłem w szał, bo ten biedny chłopiec nigdy jeszcze nie brał udziału w walce, przeszedł powierzchowne przeszkolenie i po raz pierwszy służył na lotniskowcu, więc wiedziałem, że pilot tego «Zero» zaraz rozniesie go na strzępy [...]. Postanowiłem podejść do niego bliżej, nie przerywając ognia, a on, jak przewidywałem, nagle zawrócił i o mało się ze mną nie zderzył. Zobaczyłem płomienie buchające spod jego samolotu. Przypominało to zabawę w «tchórza», podczas której dwa samochody pędzą na autostradzie naprzeciwko siebie, tyle że my w dodatku zasypywaliśmy się kulami”. Amerykanie przeżyli szokującą serię katastrof, które mogły mieć decydujący wpływ na wynik bitwy. Japończycy byli już niemal gotowi do zmasowanego ataku torpedowego na okręty Fletchera. Ale los gwałtownie się odwrócił. Nagumo zapłacił wysoką cenę za to, że nie uderzył na bojowe zgrupowanie Spruance’a, choć wiedział, że znajduje się ono w jego zasięgu. Co więcej, kiedy kilka minut po ostatnim ataku myśliwców torpedowych na niebie pojawiły się kolejne amerykańskie samoloty, jego myśliwcom zaczęło brakować paliwa.

To, co nastąpiło w ciągu następnych kilku minut, zmieniło radykalnie przebieg wojny na Pacyfiku. Bombowiec nurkujący „Dauntless” był w 1942 roku jedynym w pełni skutecznym samolotem U.S. Navy. Teraz te właśnie maszyny zaatakowały lotniskowce admirała Nagumo, siejąc wśród nich spustoszenie. „Dostrzegłem błyszczące w słońcu bombowce i miałem wrażenie, że widzę piękny srebrny wodospad – wspominał Jimmy Thatch. – Wydawało mi się, że niemal wszystkie bomby trafiały w cel”. Tak naprawdę trzy pierwsze bomby przeznaczone dla lotniskowca „Kaga” spadły do morza, ale czwarta trafiła, wywołując eksplozję materiałów wybuchowych zgromadzonych na pokładach i w hangarach. Podobny los spotkał „Soryu” i „Akagi”. Komandor porucznik Tom Cheek też przyglądał się, zafascynowany, akcji bombowców: „Kiedy obejrzałem się, by spojrzeć na «Akagi», odniosłem wrażenie, że rozpętało się tam piekło. Najpierw dostrzegłem na pokładzie startu i lądowania, w połowie drogi między nadbudówką a rufą, pomarańczowy rozbłysk bomby. Potem następna bomba wybuchła na śródokręciu, a wokół rufy zajaśniały rozbryzgi wody, wywołane przez kolejne wpadające do morza pociski. Niemal w tym samym momencie na pokładzie «Kaga» nastąpiła seria eksplozji i pojawiły się płomienie. Ja jednak nie mogłem oderwać wzroku od «Akagi», bo wybuch, który rozdarł śródokręcie, otworzył wnętrzności okrętu, z których wydobywały się kłęby żółto-zielonego dymu... «Soryu» [...] też został mocno trafiony. Wszystkie trzy okręty przestały zostawiać za sobą na wodzie białe smugi piany i wydawały się unieruchomione. Oniemiały z wrażenia, zatoczyłem powolny łuk i skręciłem w prawo”. Równie wstrząśnięty był przebywający na pokładzie „Akagi” komandor porucznik Mitsuo Fuchida, japoński bohater uderzenia na Pearl Harbor, a teraz bezsilny obserwator wydarzeń. „Byłem przerażony rozmiarem zniszczeń, do których doszło w ciągu zaledwie kilku sekund. W pokładzie startów i lądowań, tuż obok śródokręcia, pojawiła się wielka dziura [...]. Płyty pokrywające pokład były tak powyginane, że tworzyły jakieś groteskowe figury. Ogony samolotów sterczały w górę, a z ich wnętrza wydobywały się migoczące płomienie i kłęby czarnego dymu. Nie mogłem powstrzymać łez, spływały mi po policzkach”. George Gay, który patrzył na tę scenę z wody, opisał ją później w następujących słowach: „Lotniskowce [...] przypominały pole naftowe, na którym szaleje pożar [...]. Ogień buchał z dzioba i rufy [lotniskowca] jak z lampy lutowniczej, a ryczące białe płomienie płonącego oleju sięgały sam nie wiem jak wysoko. Spod kłębów czarnego dymu wydzierały się czerwone języki [...] to był naprawdę wspaniały pożar, od czasu do czasu urozmaicany hukiem wybuchów, a ja [...] tkwiłem w wodzie i wrzeszczałem: «Hurra! Hurra!»”. W wyniku ataku nurkujących bombowców dwa japońskie lotniskowce zatonęły od razu, a płonący wrak trzeciego został posłany na dno wieczorem tego samego dnia przez okręt podwodny „Nautilus”. Było to niezwykłe osiągnięcie, zwłaszcza że jedna z amerykańskich jednostek powietrznych startujących z pokładu „Horneta” została skierowana na błędny kurs i nie znalazła celu. Wszyscy piloci 8. dywizjonu, złożonego z dziesięciu samolotów typu „Wildcat”, musieli z powodu braku paliwa awaryjnie lądować na morzu i w ogóle nie zobaczyli nieprzyjaciela, a trzydzieści pięć bombowców typu „Dauntless” wylądowało na Midway, nie wziąwszy udziału w bitwie. Japończycy, rozwścieczeni utratą lotniskowców, wyładowywali swą furię na wszystkich Amerykanach, którzy znaleźli się w ich zasięgu. Wesley Osmus, pochodzący z Chicago dwudziestotrzyletni pilot bombowca torpedowego, został dostrzeżony na morzu przez załogę japońskiego kutra patrolowego – wymachujący szablą rozhisteryzowany oficer wyciągnął go z wody i przesłuchał na mostku kapitańskim. O zachodzie słońca Japończycy stracili zainteresowanie swym jeńcem, więc zaprowadzili go na tył okrętu i zaatakowali siekierą. Umierał powoli, bo trzymał się kurczowo relingu i spadł do morza dopiero wtedy, kiedy zmiażdżono mu palce. Cesarska Japońska Marynarka Wojenna została równie głęboko i instytucjonalnie zbrutalizowana jak armia Hirohito. Późnym rankiem jedyny ocalały lotniskowiec „Hiryu” rozpoczął w końcu atak, którego celem stał się „Yorktown” Fletchera. Amerykańskie radary wykryły nadlatujące bombowce nurkujące w odległości 80 kilometrów, więc na ich spotkanie wyleciały myśliwce. „Wildcaty” zestrzeliły dziesięć bombowców „Val”. Dwa dalsze padły ofiarą artylerii przeciwlotniczej. „Yorktown” został trafiony trzema bombami, ale energiczna akcja

ratownicza umożliwiła przyjmowanie na pokład lądujących bombowców, choć załoga gasiła w tym czasie rozległe pożary. Admirał Fletcher przeniósł swą flagę na krążownik „Astoria” i oddał naczelne dowództwo Spruance’owi. O 14.30 do lotniskowca „Yorktown” zbliżyła się fala japońskich bombowców torpedowych z „Hiryu”, więc ponownie wysłano na ich spotkanie myśliwce. Podporucznik Milton Tootle zasiadający za sterami „Wildcata” ledwo zdążył oderwać się od pokładu, kiedy samoloty nieprzyjaciela przypuściły atak. Tootle przedarł się przez barierę ognia amerykańskiej artylerii przeciwlotniczej, zawrócił, zestrzelił jeden nieprzyjacielski samolot, a potem sam został zestrzelony przez myśliwiec „Zero”. Cały jego lot trwał mniej niż sześćdziesiąt sekund. Miał jednak wielkie szczęście, bo wyłowiono go z wody. Amerykanie zestrzelili wiele bombowców, ale cztery z nich wystrzeliły wcześniej torpedy, z których dwie trafiły w lotniskowiec. Do wnętrza okrętu zaczęła się wlewać woda, a on niebezpiecznie przechylił się na bok. O godzinie 15.00 kapitan kazał załodze opuścić pokład. Decyzja ta była prawdopodobnie przedwczesna, gdyż nie jest wykluczone, że okręt dałoby się uratować, ale w 1942 roku amerykańska marynarka wojenna nie była jeszcze tak doświadczona w usuwaniu szkód jak dwa lata później. Niszczyciele uratowały wszystkich ocalałych po ataku członków załogi. O 15.30 Spruance przeprowadził z własnej inicjatywy kolejny atak. Wzięło w nim udział 27 bombowców nurkujących, w tym 10 samolotów z „Yorktown”, które wylądowały na jego lotniskowcach, kiedy ich macierzysty okręt był atakowany. Tuż przed 17.00 dotarły one do „Hiryu”, którego załoga jadła właśnie w mesach ryżowe klopsiki. Okręt dysponował jeszcze szesnastoma samolotami, wśród których było dziesięć myśliwców, ale w powietrzu przebywała tylko jedna maszyna patrolowa. Japończycy nie mieli radaru, który mógłby ich uprzedzić o zbliżaniu się Amerykanów. Na lotniskowiec spadły cztery bomby, wzniecając ogromne pożary. Niewielki wzrostem kontradmirał Tamon Yamaguchi, najstarszy rangą oficer na pokładzie, wszedł na skrzynkę sucharów, by wygłosić pożegnalną mowę do załogi. Potem on i kapitan zniknęli w swych kajutach, by popełnić rytualne samobójstwo, a pozostali marynarze zostali ewakuowani. Unieruchomiony okręt padł ofiarą torped, a cztery z sześciu lotniskowców, które zaatakowały Pearl Harbor, były już na dnie Pacyfiku. Po stronie amerykańskiej „Hornetowi” nadal nie sprzyjało szczęście, ponieważ lądujący ranny pilot nieumyślnie nacisnął spust swego karabinu maszynowego i seria pocisków zabiła pięciu marynarzy stojących na nadbudówce. Powracające załogi były wstrząśnięte rozmiarami strat, ale Jimmy Gray komunikował: „Byliśmy tak zmęczeni i tak zajęci, że poczuliśmy tylko ból w sercach. Nie mogliśmy zrobić nic więcej”. Amerykanie wiele poświęcili na ołtarzu zwycięstwa, ale odnieśli sukces. Admirał Nagumo opowiedział się za odwrotem, lecz jego rozkaz został uchylony przez Yamamoto, który zażądał przeprowadzenia nocnego ataku na siły nieprzyjaciela. Plany te spaliły na panewce, bo Spruance odpłynął, uznając, że jego flota osiągnęła wszystko, co było możliwe. Decyzja była słuszna, gdyż od południa szybko nadpływały pancerniki Yamamoto, o których obecności w tym rejonie Amerykanie nie mieli pojęcia. Spruance osiągnął bardzo pozytywny bilans i zależało mu przede wszystkim na tym, by go utrzymać, chroniąc dwa ocalałe lotniskowce. Yamamoto przyznał się do porażki, wydając rozkaz odwrotu. Spruance ponownie zawrócił i ruszył za nim, przeprowadzając jeszcze jeden atak powietrzny, w wyniku którego zatopiono krążownik ciężki „Mikuma” i uszkodzono krążownik ciężki „Mogami”. Bitwa była niemal skończona, choć 7 czerwca japońska łódź podwodna jeszcze wytropiła wypalony, holowany do bazy kadłub lotniskowca „Yorktown” i zatopiła go. Amerykanie pogodzili się z tym ciosem, skoro straty Japończyków były ogromne. Zarówno Nimitz, jak i Spruance wykazali się wielkim rozsądkiem – inaczej niż popełniający błędy Yamamoto i Nagumo. Odwaga i sprawność pilotów amerykańskich bombowców nurkujących zepchnęła na drugi plan wszystkie inne rozczarowania i niepowodzenia. U.S. Navy osiągnęła wielki triumf. Nimitz, z charakterystyczną dla niego wielkodusznością, wysłał samochód po komandora Rocheforta, by umożliwić mu udział w odbywającym się w Pearl Harbor uroczystym przyjęciu z okazji zwycięstwa. W obecności całego swego sztabu powiedział: „Ten oficer ma największy udział w zwycięstwie odniesionym podczas bitwy o Midway”. Szczęście, które sprzyjało Japończykom podczas pierwszych miesięcy wojny, odwróciło się gwałtownie na

korzyść Amerykanów w trakcie bitwy, która odegrała decydującą rolę w wojnie na Pacyfiku. Nie zmniejsza to jednak zasług Nimitza i jego podwładnych. Flota japońska nadal była groźną siłą bojową, w ciągu następnych miesięcy zadała zresztą Amerykanom na Pacyfiku szereg bolesnych ciosów. Ale U.S. Navy wykazała najwyższe kwalifikacje w decydującym momencie. Niska wydajność japońskiego przemysłu utrudniała uzupełnienie strat poniesionych pod Midway, szczególnie w zakresie samolotów startujących z lotniskowców i doświadczonych załóg. Jedną z podstawowych słabości lotnictwa Osi była niezdolność do zapewnienia stałego dopływu wyszkolonych pilotów, którzy mogliby zastąpić poległych kolegów. Amerykanie zaś zaczęli wysyłać na front tysiące znakomicie wyszkolonych załóg, przygotowanych do zasiadania za sterami nowego myśliwca „Hellcat”, zaprojektowanego w taki sposób, by dorównywał japońskiemu „Zero”. Nimitzowi brakowało lotniskowców aż do połowy 1943 roku, ale później amerykański przemysł zbrojeniowy dostarczył imponującą liczbę nowych okrętów. Wytworzył się wówczas nowy model wojny na Pacyfiku – podczas decydujących bitew między dwiema flotami okręty obu stron rzadko ścierały się z sobą bezpośrednio. Najistotniejszą rolę odgrywały startujące z lotniskowców samoloty, a Amerykanie nauczyli się wkrótce wykorzystywać je skuteczniej i w większych ilościach niż jakiekolwiek inne państwo świata. Komandor Marc Mitscher, dowódca lotniskowca „Hornet”, bał się, że jego kariera jest skończona, gdyż grupa powietrzna jego okrętu spisała się pod Midway marnie. Według powszechnego mniemania sfałszował nawet zapisy w dzienniku okrętowym, by ukryć swój błąd, w wyniku którego samoloty zostały skierowane na niewłaściwy kurs i nie wzięły udziału w bitwie. Bohaterami bitwy o Midway byli Nimitz i Spruance oraz załogi lotniskowców „Yorktown” i „Enterprise”, ale i Mitscher zyskał z czasem opinię jednego z najwybitniejszych dowódców amerykańskich lotniskowców w trakcie całej wojny. 3. GUADALCANAL I NOWA GWINEA Następna faza kampanii na Pacyfiku była zdeterminowana przez czynniki natury praktycznej i odznaczała się improwizowanymi działaniami. Stany Zjednoczone, zgodnie z doktryną „najpierw Niemcy”, zamierzały skierować większość swych sił bojowych do północnej Afryki. Przebywający w Australii MacArthur chciał zaatakować Rabaul, ale nie miał wystarczająco licznej armii. Wojska australijskie zaś, stopniowo zasilane przez Amerykanów, miały udaremnić plany Japończyków związane z olbrzymią, porośniętą przez dżunglę wyspą PapuaNowa Gwinea, która stała się sceną jednej z najbardziej zajadłych bitew tej wojny. Tymczasem Japończycy, którzy okupowali już położoną w archipelagu Salomona wyspę Tulagi, zajęli sąsiedni Guadalcanal i zaczęli budować tam lotnisko. Gdyby udało im się je dokończyć i uruchomić, ich lotnictwo zdobyłoby panowanie nad całym regionem. By udaremnić te zamiary, Amerykanie podjęli szybką decyzję o przeprowadzeniu desantu z udziałem 1. Dywizji Piechoty Morskiej. Zamierzenie to było zgodne z promowaną w Waszyngtonie przez admirała Ernesta Kinga doktryną U.S. Navy, która nakazywała wciągać nieprzyjaciela do walki wszędzie tam, gdzie było to możliwe. Żołnierze piechoty morskiej, oczekujący na decyzje w Wellington w Nowej Zelandii, otrzymali nagle rozkaz natychmiastowego uzupełnienia zapasów i przygotowania się do operacji desantowej. Kiedy miejscowi dokerzy odmówili pracy w ulewnym deszczu, żołnierze sami załadowali okręty. Po czym w pierwszych dniach sierpnia wzięli kurs na Guadalcanal. Niektórzy z nich w swej naiwności sądzili, że będą walczyli na terenie tropikalnego raju. W dniu 7 sierpnia dziesięć tysięcy Amerykanów wylądowało na otaczających Guadalcanal wysepkach, a potem na samej wyspie. Nie natrafili na większy opór, ponieważ operację poprzedziło przygotowanie artyleryjskie. „O brudnoszarym świcie [...] migotały tylko nieliczne ognie na miejskich wysypiskach, oświetlając nam drogę do historii” – zanotował żołnierz piechoty morskiej Robert Leckie. Australijski strażnik brzegowy kapitan Martin Clements, który z radością obserwował lądowanie Amerykanów ze swej kryjówki w dżungli, zapisał w dzienniku: „Cudownie! Hurra! Och, co za dzień!”. Żołnierze, którzy wyszli na plażę, zachwyceni, że udało im się przeżyć inwazję, rozbijali kokosy i raczyli się ich mlekiem, nie słuchając ostrzeżeń, że Japończycy

mogli je zatruć. Potem pomaszerowali w głąb wyspy, pocąc się obficie w piekących promieniach słońca. Na skutek kolejnej wpadki swojego wywiadu Japończycy nie wiedzieli o ich przybyciu, co sprawiło, że operacja ta miała decydujący wpływ na dalszy przebieg działań wojennych w rejonie Pacyfiku. Siły desantowe szybko zajęły pas startowy i nazwały go Lądowiskiem Hendersona, by uczcić pamięć pilota piechoty morskiej, bohatera bitwy o Midway. Grupa żołnierzy amerykańskich znalazła ukryte przez nieprzyjaciela magazyny z zapasami żywności, wśród których była i , co pozwoliło im upijać się przez kilka następnych wieczorów. Na tym jednak skończyła się łatwa faza całego zadania; to, co nastąpiło później, przeszło do historii jako jedna z najbardziej zaciętych kampanii wojny na Dalekim Wschodzie. Charakteryzowały ją może niezbyt duże, ale za to niezwykle krwawe bitwy i liczne starcia, do których dochodziło na pełnym morzu między wielkimi okrętami. Dwa dni po zajęciu wyspy U.S. Navy nieoczekiwanie doznała upokorzenia. Wiceadmirał Fletcher poinformował Nimitza, że jego zdaniem lokalne japońskie siły powietrzne stanowią wielkie zagrożenie dla trzech dowodzonych przez niego lotniskowców i zasugerował ich wycofanie. Potem, nie czekając na aprobatę przełożonego, odpłynął na północny wschód. Dowodzący siłami desantowymi kontradmirał Kelly Turner otwarcie wyraził opinię, że dowódca lotniskowców porzucił swój posterunek. Decyzja Fletchera naraziła go na utratę reputacji, której nigdy już nie odzyskał. W dniu 9 sierpnia, we wczesnych godzinach rannych, sojusznicze siły morskie przeżyły przykrą niespodziankę, którą zgotowały im zarówno niekompetencja dowództwa, jak i jego nieudolność w dziedzinie nocnych operacji bojowych. Japoński wiceadmirał Gunichi Mikawa poprowadził eskadrę ciężkich krążowników do ataku na przybrzeżne kotwicowisko, chronione przez jeden krążownik australijski i cztery krążowniki amerykańskie oraz przez pięć niszczycieli. Okręty nieprzyjaciela zostały dostrzeżone poprzedniego popołudnia przez samolot zwiadowczy, ale meldunku o ich zbliżaniu się nie przyjęto w bazie Fall River na Nowej Gwinei, ponieważ tamtejsza radiostacja była nieczynna z powodu nalotu. Informacje do znajdujących się na morzu okrętów dotarły z niewybaczalną, siedmiogodzinną zwłoką. Amerykanie, spodziewając się ataku Japończyków, rozmieścili swoje okręty w pobliżu wyspy Savo, ale kolumna krążowników admirała Mikawy przepłynęła w ciemności przez kordon pikietujących niszczycieli, choć były one wyposażone w radar. Amerykanie dostrzegli prowadzący japońską formację okręt „Chokai” ze sporym opóźnieniem, a trzy minuty później, o 1.43, australijski krążownik „Canberra” został trafiony kilkoma torpedami, które wybuchały – jak twierdził jeden z ocalonych marynarzy – „ze strasznym, pomarańczowo-zielonym rozbłyskiem”. Wszyscy marynarze przebywający w kotłowni zginęli, a pozbawiony energii okręt nie był w stanie oddać ani jednego strzału, choć został opuszczony dopiero po kilku godzinach. Istnieją wiarygodne poszlaki, że śmiertelny cios zadał mu usiłujący strzelać do Japończyków amerykański niszczyciel „Beagley”, ale U.S. Navy nigdy tego nie potwierdziła. Niszczyciel „Paterson” znalazł się w idealnej pozycji do oddania strzałów, ale wśród huku dział oficer obsługujący torpedy nie usłyszał rozkazu kapitana, który kazał mu je odpalać. O godzinie 1.47 dwie japońskie torpedy trafiły krążownik „Chicago”, lecz nie eksplodowały. Okręt nie zameldował jednak o tym innym jednostkom ani nie wystrzelił pocisków z własnych dział, gdyż nie widział celu. „Astoria” oddała trzynaście salw bez żadnego skutku, bo okręty Mikawy były dla niej niewidoczne, a radar na stanowisku celowniczym okazał się uszkodzony. Krążownik został zniszczony przez japońskie działa z odległości 5 kilometrów i opuszczony następnego dnia z wielkimi stratami w ludziach. Podobnych zniszczeń doznał „Vincennes”, który zapalił się, zanim jego działa przygotowano do otwarcia ognia. Dowódca jednostki kapitan Frederick Riefkohl nie miał pojęcia o ataku nieprzyjaciela i był przekonany, że został przypadkowo ostrzelany przez któryś z własnych okrętów. Kiedy oświetliły go wielkie japońskie reflektory, pełnym oburzenia tonem zażądał przez głośnik ich zgaszenia. Potem skupił całą energię na próbach ratowania swego okrętu, który – trafiony przez trzy torpedy i siedemdziesiąt dwa pociski – zamienił się w płonący wrak. Kapitan dopiero po dłuższej chwili zdał sobie sprawę, że został ostrzelany przez Japończyków i wydał niszczycielom rozkaz atakowania nieprzyjaciela, ale ich poczynania okazały się nieskuteczne. „Quincy” wystrzelił

pociski świetlne, które nie spełniły swego zadania, ponieważ wybuchały nad niskimi chmurami. Natomiast japoński wodnosamolot zrzucał rakiety świetlne za amerykańskimi okrętami, więc ich sylwetki były wyraźnie widoczne dla celowniczych Mikawy. Nieszczęsny kapitan „Quincy’ego” wydał tuż przed śmiercią rozkaz podjęcia próby dopłynięcia do brzegu, jego okręt jednak zatonął, mając na pokładzie trzystu siedemdziesięciu ludzi. „Chokai” został trafiony tylko raz, a pocisk zniszczył jedynie sztabowy magazyn map. O godzinie 2.16 Japończycy przerwali ogień, osiągnąwszy w ciągu pół godziny druzgoczące zwycięstwo. Na mostku kapitańskim okrętu flagowego wybuchł zacięty spór, gdyż niektórzy oficerowie chcieli pójść za ciosem i zaatakować bezbronne teraz amerykańskie transportowce, zgrupowane u wybrzeży Guadalcanal. Mikawa uznał, że jest już zbyt późno, by zdążył przegrupować swą eskadrę i przeprowadzić atak, a potem wycofać się poza zasięg samolotów stacjonujących na lotniskowcach, które jego zdaniem musiały się znajdować w pobliżu. Przy akompaniamencie tropikalnej burzy, która rozjaśniała niebo błyskawicami, Japończycy wykonali zwrot i odpłynęli. W gronie ostrzelanych sojuszniczych okrętów do końca panował chaos. O świcie amerykański niszczyciel oddał 106 wystrzałów do krążownika, który okazał się unieruchomionym wrakiem „Canberry”. Kiedy stało się jasne, że australijski okręt musi zostać zatopiony, amerykańskie niszczyciele wystrzeliły w kierunku jego kadłuba jeszcze 370 pocisków, a potem musiały zakończyć jego agonię za pomocą torped. Jedyną pociechą dla sojuszników było to, że amerykański okręt podwodny storpedował i zatopił już po zakończeniu operacji jeden z okrętów Mikawy, ciężki krążownik „Kako”, który odpływał z pola walki. Kontradmirał Turner kontynuował u wybrzeży Guadalcanal wyładunek zaopatrzenia dla piechoty morskiej aż do samego południa 9 sierpnia. Potem, wywołując wielki niepokój wśród obecnych na lądzie żołnierzy, kazał swym transportowcom odpłynąć i poczekać na odpowiednio liczną eskortę sił powietrznych. Relacjonując katastrofę u wybrzeży Savo, napisał: „Marynarka wojenna nadal była obsesyjnie przeświadczona o swej technicznej i mentalnej wyższości nad nieprzyjacielem. Mimo licznych dowodów świadczących o sprawności bojowej Japończyków większość naszych oficerów kompletnie ich lekceważyła i była przekonana, że wygra każdą bitwę w każdych okolicznościach [...]. Rezultatem tego wszystkiego był fatalny letarg umysłów [...]. Nie byliśmy psychicznie przygotowani do ciężkiej bitwy. Moim zdaniem ten czynnik psychologiczny przyczynił się do naszej porażki w jeszcze większym stopniu niż element zaskoczenia”. U.S. Navy wyciągnęła wnioski z tej lekcji i nigdy więcej nie doświadczyła tak wielkiego upokorzenia. Japończycy natomiast rychło zdali sobie sprawę, że oto kolejny z ich admirałów pozwolił, by ostrożność pozbawiła go szans przekształcenia doraźnego sukcesu w decydujące osiągnięcie strategiczne. Zatopione okręty sojuszników można było zastąpić, a oddziały lądowe mogły się utrzymać na lotnisku w bazie Henderson Field, ponieważ wspierające je morskie siły transportowe pozostały nienaruszone i wróciły wkrótce na przylądek Lunga. Klęska pod Savo miała być wkrótce pomszczona. Japończycy zbyt późno zrozumieli, że Amerykanie przywiązują wielką wagę do Guadalcanal. Wysyłali na wyspę kolejne niewielkie posiłki i rzucali je do kolejnych frontalnych ataków, ale żaden z nich nie był dość silny, by przełamać chwiejną linię obrony piechoty morskiej. Amerykanie, broniąc bazy Henderson Field i okolicznych tropikalnych lasów, uświadomili sobie, że stoją w obliczu heroicznego zadania. Widoczność w nieprzeniknionym niemal gąszczu paproci, pnączy, lian i gigantycznych drzew rzadko przekraczała kilka metrów. Nawet podczas przerw w wymianie ognia żołnierzy dręczyły pijawki, osy, olbrzymie mrówki i przenoszące malarię komary. Potworna wilgoć wywoływała grzybicę i choroby skóry. Żołnierze piechoty morskiej, którzy po raz pierwszy mieli kontakt z dżunglą, byli przerażeni rozlegającymi się w niej nieustannie dźwiękami, szczególnie irytującymi podczas nocy. „Nie wiem, czy był to skrzek wydawany przez ptaki, jakieś dziwne gady czy żaby – opowiadał jeden z żołnierzy – ale przerażał nas każdy hałas, bo powiedziano nam, że Japończycy nawołują się w dżungli, naśladując głosy ptaków”. Smagani przez ulewne deszcze, biwakowali w błocie, które stało się przekleństwem tej kampanii. Otrzymywali marne racje żywnościowe, cierpieli na dyzenterię. Napięcie nerwowe sprawiało, że nierzadko strzelali do siebie. Systematycznie ewakuowano żołnierzy, którzy zdradzali objawy wyczerpania walką. Pewien dowódca plutonu, który stracił czterech ludzi (czyli 15 procent stanu osobowego oddziału) z powodu histerii, uważał, że taka

sytuacja jest typowa. Barbarzyństwo Japończyków skłaniało Amerykanów do podobnego zdziczenia. Żołnierz piechoty morskiej Ore Marion tak opisywał scenę, do której doszło po zaciętym nocnym starciu: „O świcie grupka naszych chłopców, zarośniętych, wychudłych z głodu, lekko rannych podczas walki na bagnety, obdartych i brudnych, odcięła głowy trzem zabitym nieprzyjacielskim żołnierzom i wetknęła je na słupki w taki sposób, by były widoczne z «japońskiej strony» rzeki”. Kiedy oburzony dowódca pułku zwrócił im uwagę, że jest to objaw zezwierzęcenia, „brudny i śmierdzący chłopak odpowiedział: «Zgadza się, pułkowniku, jesteśmy zwierzętami. Żyjemy jak zwierzęta, jemy jak zwierzęta, jesteśmy traktowani jak zwierzęta, więc czego, do kurwy nędzy, pan się spodziewa?»”. Do najcięższych walk dochodziło nad rzeką Tenaru, gdzie obie strony poniosły dotkliwe straty, gdyż Japończycy przypuszczali kolejne ataki, demonstrując zarówno samobójczą odwagę, jak i taktyczną nieudolność. Żołnierz Robert Leckie opisał scenerię bitwy widoczną przy blasku wybuchających nad jego głową japońskich rakiet świetlnych: „Kakofonia, dysonanse, dziki huk, wycie, trzask, eksplozje, świst. Piekło na ziemi. Odgłosy wystrzałów z moździerza i huk dochodzący z miejsca, w którym padają pociski, warkot pistoletów maszynowych, szybkie ujadanie automatycznych browningów, łomot ciężkich karabinów maszynowych, ryk siedemdziesięciopięciomilimetrowych dział przeciwpancernych, strzelających z bliska do nieprzyjaciela – każdy z tych dźwięków zawiera przesłanie zrozumiałe dla doświadczonego ucha”. Kiedy nastał świt, ukazały się stosy ciał i grupki uciekających, pozostałych przy życiu napastników. Po kilku nocnych atakach i kontratakach Amerykanie byli coraz bardziej wyczerpani nerwowo. „Morale było fatalne – opowiadał porucznik «Marines» Paul Moore, odznaczony Navy Cross (Krzyżem Marynarki Wojennej), absolwent Uniwersytetu w Yale. – Ale piechota morska miała w sobie coś takiego, że kiedy kazano nam atakować, cholernie się staraliśmy wywiązać z zadania”. Przepływając wraz ze swym plutonem rzekę Matanikau, ów młody oficer spojrzał w górę i zobaczył nad sobą w powietrzu „deszcz kul i pocisków z moździerzy”. Moore został postrzelony, kiedy rzucał granat, który miał unieszkodliwić japoński karabin maszynowy. Kula trafiła go w klatkę piersiową. „Powietrze wchodziło i wychodziło przez dziurę w moich płucach. Myślałem, że już po mnie, że zaraz umrę. Nie oddychałem przez usta, tylko przez tę dziurę. Czułem się jak nadymany balon. I myślałem sobie: teraz umrę. Potem wydało mi się absurdalne, żeby człowiek o takim pochodzeniu i takich aspiracjach życiowych jak ja umierał jako żołnierz piechoty morskiej po bitwie na jakiejś porośniętej dżunglą wyspie. To nie dla mnie [...]. Niebawem podczołgał się do mnie jakiś wspaniały sanitariusz i dał mi zastrzyk morfiny, a potem dwaj inni położyli mnie na noszach i zaczęli ewakuację”. Bitwa o Guadalcanal wyznaczyła pewien wzorzec, według którego toczyła się kampania na Pacyfiku – trzyletnie zmagania o porty i lotniska, schronienia dla okrętów i lądowiska dla samolotów, położone wśród rozległych, bliźniaczo podobnych obszarów wody. Japończycy do samego końca nie zdołali wyeliminować swych wczesnych błędów, których przyczyną było niedocenianie siły i woli Amerykanów. Wprawdzie operacje prowadzone na poszczególnych wyspach miały niewielki zasięg w porównaniu z tym, co się działo na europejskich frontach (w szczytowym okresie walk na Guadalcanal liczba walczących z sobą na lądzie Amerykanów i Japończyków nie przekraczała 65 tysięcy, a załogi okrętów wojennych i transportowców liczyły 40 tysięcy ludzi), ale intensywność walk i warunki, jakie musieli znosić ich uczestnicy – bagna, deszcze, upały, choroby, insekty, krokodyle, węże i skąpe racje żywnościowe – sprawiły, że służba na Pacyfiku należała do najgorszych doświadczeń tej wojny. Walki na wyspach nabrały dziwacznego, rutynowego charakteru. „Wszystko było świetnie zorganizowane i przeprowadzane z rzeczową obojętnością” – stwierdził z fascynacją i jednocześnie odrazą kapral James Jones, jeden z pierwszych żołnierzy armii amerykańskiej, którzy wylądowali na Guadalcanal, by wesprzeć piechotę morską. „Jak biznes. Jak zwyczajny biznes. A jednak na dnie tego wszystkiego była krew. Krew, kalectwo i śmierć [...]. Plaża, ożywiona przez mrowie ruchliwych żołnierzy, zdawała się falować pod ich ciężarem jak skrawki piaszczystego wybrzeża, nawiedzone przez armie krabów. Rzędy, szeregi, potoki żołnierzy chodziły po niej w tę i z powrotem z gorliwym i nerwowym pośpiechem. Wszyscy – choć w najróżniejszym stopniu – wydawali się niekompletnie ubrani lub rozebrani [...]. Mieli na sobie

wszelkiego rodzaju fantazyjne kapelusze, mundury, cywilne ubrania i jakieś domowej roboty odzienie, a widywało się też pracujących w wodzie nagich żołnierzy, których zdobiły tylko odznaki identyfikacyjne”. W okresie od sierpnia do października amerykańska piechota morska na Guadalcanal miała znaczną przewagę liczebną nad nieprzyjacielem, którego posiłki napływały powoli i nieregularnie. Potem Japończycy osiągnęli liczebną równowagę, którą utrzymywali aż do grudnia. Ale ich wielokrotne ataki załamywały się w obliczu upartej obrony, więc nie zdołali wyrwać przylądka Henderson z rąk Amerykanów, którzy dominowali pod względem posiadanej artylerii i wsparcia z powietrza. Nie na wiele to się jednak zdało obrońcom wyspy, kiedy do walki wkroczyła japońska marynarka wojenna. W czasie całej wojny wojska sojusznicze nieczęsto musiały znosić tak ciężki ostrzał jednostek morskich, jakim rutynowo zasypywała siły Osi Royal Navy i U.S. Navy, ale na Guadalcanal działa japońskich okrętów wojennych zadawały Amerykanom ciężkie straty. Godzina po godzinie, w trakcie czterech październikowych nocy, pancerniki wystrzeliły około 900 pocisków czternastocalowych kaliber 356 mm, a ciężkie krążowniki około 2 tysięcy pocisków kaliber 203 mm. „[To] było najbardziej przerażające doświadczenie w moim życiu – opowiadał później żołnierz piechoty morskiej. – W pobliżu naszych pozycji stał tylko jeden wielki bunkier, ale kiedy pocisk trafił w jego środek, niemal wszyscy ukryci w nim żołnierze zginęli. Próbowaliśmy ich odkopywać, ale stwierdziliśmy, że to nie ma żadnego sensu”. Korespondent wojenny pisał: „To niemal nie do wiary, że nadal tu jesteśmy, nadal żywi, oczekujący na rozwój wydarzeń i gotowi”. Wiele samolotów stojących w bazie Henderson Field zostało zniszczonych, a pas startowy nie nadawał się do użytku przez tydzień. Japończycy – jakkolwiek z opóźnieniem – zaczynali rozumieć, że bitwa stała się sprawdzianem siły woli. „Musimy sobie uświadomić możliwość – pisał oficer Cesarskiej Kwatery Głównej – że bitwa o Guadalcanal [...] może się rozwinąć w decydującą batalię między Ameryką a Japonią”. Ale obrońcy wyspy mieli niekiedy wrażenie, że są tylko małą zapomnianą armią. „Czuliśmy się bardzo samotni [...] – zanotował Robert Leckie. – W jakimś niemal ckliwym sensie zaczynaliśmy zdawać sobie sprawę, że jesteśmy sierotami. Podejrzewaliśmy, że nikomu na nas nie zależy. Myśleliśmy o milionach Amerykanów, którzy codziennie robią to samo – chodzą do kina, biorą śluby, odbierają dyplomy wyższych uczelni, siedzą na zebraniach przedstawicieli handlowych, organizują kampanie prasowe wymierzone przeciwko wiwisekcji, słuchają politycznej retoryki, oglądają hity i kity na Broadwayu, śledzą przerażające tytuły brukowców, poświęcone skandalom na szczytach władzy, morderstwom w domach czynszowych i religijnym olśnieniom celebrytów – o tym, że wszyscy robią to samo, wszyscy tworzą niezmienną, codzienną Amerykę – a nikt nie poświęca nam ani jednej myśli”. Ale mit o niezwyciężoności japońskiej armii został obalony właśnie na tej wyspie o powierzchni 5300 kilometrów kwadratowych. Amerykańska piechota morska – której korpus ekspedycyjny został w trakcie walk powiększony z przedwojennych 28 do 485 tysięcy żołnierzy – po raz pierwszy dowiodła, że ma prawo uchodzić za główną siłę lądową tej wojny. Japończycy zaś obnażyli na wyspie swe słabości, a szczególnie niedostatek kompetentnych dowódców. Nawet w okresie japońskich zwycięstw, kiedy Yamashita energicznie i umiejętnie prowadził operacje na Malajach, kampanie w Birmie i na Filipinach świadczyły wyraźnie o tym, że jego kolegom brakuje inicjatywy. Gdy bronili swych pozycji, absolutne posłuszeństwo wobec rozkazów było zaletą, ale podczas ataku często wykazywali się brakiem wyobraźni. Japońscy żołnierze byli bardziej agresywni i wytrzymali niż Amerykanie. Brytyjski generał Bill Slim nazywał ich lekceważąco „największymi bojowymi owadami na świecie”. Aż do 1945 roku wojownicy Hirohito wykazywali niezwykły talent do walk nocnych. Ale armia japońska – jako całość – nie miała takiej siły bojowej jak Wehrmacht, Armia Czerwona czy amerykańska piechota morska. O skłonności Japończyków do oszukiwania samych siebie wiele mówi to, że po pierwszej zadziwiającej serii podbojów dowódcy cesarskiej armii zaproponowali pozostawienie na zdobytych wyspach małych garnizonów i przemieszczenie większości wojsk do Chin – które uważali za główny teatr wojny. Wobec niedostatku wyszkolonych żołnierzy musieli sięgnąć po rezerwy, by przeprowadzić ataki na Azję Południowo-Wschodnią i wyspy Pacyfiku. A długa kampania chińska osłabiła i zdemoralizowała ich armię, jeszcze zanim doszło do ataku

na Pearl Harbor. Potem japońscy generałowie musieli kierować do bitwy żołnierzy po zaledwie trzymiesięcznym szkoleniu. Strategia Japonii była oparta na przekonaniu, że po kilku zaskakujących klęskach Stany Zjednoczone będą skłonne do podjęcia rokowań pokojowych. Kiedy te nadzieje zostały rozwiane, armia starała się bronić nadmiernie rozdętego imperium Nipponu, choć ustępowała przeciwnikowi pod względem środków i technologii. Ważnym elementem wojny na Pacyfiku było to, że Amerykanie i Australijczycy zdobywali w końcu każdą zaatakowaną przez siebie wyspę. Armia japońska utrzymała aż do ostatniej fazy wojny swą dominację tylko w Birmie i w Chinach. Podczas całej kampanii na Guadalcanal trwały równie nieustępliwe i krwawe walki na morzu. Starcie w rejonie Savo było tylko pierwszą z serii dramatycznych bitew morskich, niemal zawsze wywoływanych przez Japończyków, którzy usiłowali wesprzeć i zaopatrzyć swe wojska lądowe, by zapobiec liczebnej przewadze Amerykanów. Niszczyciele „Tokyo Express” starały się przewozić nocami ludzi i sprzęt przez tzw. Szczelinę – wąski przesmyk prowadzący na Guadalcanal. Zaopatrzeni w nadajniki radiowe australijscy i amerykańscy obserwatorzy, ukryci w dżungli na zajmowanych przez Japończyków wyspach, odegrali tutaj kluczową rolę, uprzedzając siły powietrzne o ruchach nieprzyjacielskiej floty. Na wodach przybrzeżnych trwały tymczasem manewry wrogich eskadr lotniskowców, pancerników, krążowników i niszczycieli, które poruszały się jak bokserzy, krążący wokół siebie na olbrzymim, ciemnym ringu. Niemal zawsze chodziło o to, by zlokalizować nieprzyjaciela i oddać pierwsze salwy. Rozmiary zniszczeń były przerażające: podczas bitwy o wschodnią część Wysp Salomona (24 sierpnia) większe straty ponieśli Japończycy, ale tydzień później lotniskowiec „Saratoga” został ciężko uszkodzony przez torpedy, tak że musiał wycofać się z pola walki i popłynąć do amerykańskiej stoczni remontowej. U.S. Navy zadała nieprzyjacielowi poważne straty w nocy z 11 na 12 września w pobliżu przylądka Esperance, ale 15 września japońskie okręty podwodne zatopiły lotniskowiec „Wasp” i uszkodziły nowy pancernik „North Carolina”. Wiceadmirał William „Bull” Halsey, który 18 października przejął dowodzenie nad operacjami morskimi w tym regionie, stał się odpowiedzialny za kilka największych akcji floty podczas całej wojny. 26 października w pobliżu Santa Cruz Amerykanie zestrzelili ponad 100 japońskich samolotów, a Japończycy 74 amerykańskie maszyny, czyli więcej, niż wynosiły łączne dzienne straty obu sił powietrznych biorących udział w Bitwie o Anglię. Po zniszczeniu lotniskowca „Hornet” Amerykanie przez kilka tygodni mogli prowadzić operacje powietrzne na morzu, korzystając tylko z uszkodzonego „Enterprise’a”. 12 listopada w godzinach wieczornych wiceadmirał Hiroaki Abe, dowódca eskadry, której trzon stanowiły dwa pancerniki mające ostrzelać amerykańskie siły lądowe na Guadalcanal, starł się z formacją krążowników U.S. Navy. Choć zadał jej ciężkie straty, zatapiając sześć jednostek, a tracąc jedynie trzy, z typową dla Japończyków ostrożnością wycofał się po zaledwie dwudziestu czterech minutach bitwy. Następnego dnia amerykańskie samoloty zatopiły jeden z jego pancerników. Dwa dni później piloci piechoty morskiej służący w „Kaktusowych Siłach Powietrznych” (jak nazywano eskadry bojowe z Henderson Field) zlokalizowali japoński konwój z wojskiem zmierzający w kierunku Guadalcanal i niemal całkowicie go rozbili, zatapiając siedem transportowców oraz krążownik i uszkadzając trzy dalsze krążowniki. Następnego ranka resztki japońskich sił desantowych z trudem dotarły do brzegu, ale bez ciężkiego sprzętu. Tego samego wieczoru doszło też do dramatycznego starcia między okrętami liniowymi obu flot – „Washington” admirała „Chinga” Lee oddał z 406-milimetrowych dział dziewięć salw do pancernika „Kirishima”, który wkrótce potem zatonął, natomiast drugi pancernik U.S. Navy „South Dakota” został uszkodzony. 30 listopada pięć amerykańskich krążowników zaatakowało w pobliżu Tassafaronga konwój z zaopatrzeniem eskortowany przez japońskie niszczyciele, które ostrzelały przeciwnika torpedami, zatapiając jeden z okrętów U.S. Navy i uszkadzając trzy następne. Japończycy stracili tylko jeden niszczyciel.

Japończycy zabici na Guadalcanal, sierpień 1942 roku Fot. AP Photo/Press Association

Wszystkie te dramatyczne starcia z jednej strony świadczyły o olbrzymim zapale bojowym obu stron, z drugiej – przynosiły im ogromne straty: w trakcie kampanii toczącej się w rejonie Wysp Salomona zatonęło około pięćdziesięciu dużych amerykańskich i japońskich okrętów wojennych. Biorący udział w tych zmaganiach ludzie przywykli do długich okresów pełnego napięcia oczekiwania, podczas których spoceni operatorzy radarów wpatrywali się w ekrany, szukając pierwszych śladów nieprzyjaciela. Marynarze poznali też paraliżujące uczucie lęku, gdy nagle okazało się, że ich jednostka znalazła się w oślepiającym świetle nieprzyjacielskich reflektorów, a oni wiedzieli, że za moment spadnie na nich grad pocisków. Byli świadkami chaotycznej wymiany ognia artyleryjskiego i ataków torpedowych, w wyniku których pedantycznie uprzątnięte pokłady, wieżyczki, nadbudówki i pomieszczenia maszynowni zamieniały się po kilku sekundach w płonące szkielety powyginanej stali. Widzieli dziesiątki i setki marynarzy, którzy skakali z tonących jednostek. Jednych udawało się uratować, drudzy szli na dno. Kiedy zatonął krążownik „Juneau”, państwo Sullivanowie z miejscowości Waterloo w stanie Iowa stracili pięciu synów. Piloci często startowali z kołyszących się pokładów, nieświadomi tego, że być może w odległości stu kilkudziesięciu kilometrów to samo robią lotnicy nieprzyjaciela. Nie mogli więc nigdy być pewni, że po powrocie z akcji zastaną swój macierzysty pokład w stanie, który pozwoli im na lądowanie. Po utracie lotniskowców Amerykanie mogli kierować do walk powietrznych odpowiednie siły tylko dzięki temu, że dysponowali lotniskiem w bazie Henderson Field. Żołnierze, którzy walczyli na morzu i w powietrzu wokół Guadalcanal pod koniec 1942 roku, byli świadkami najbardziej intensywnych działań bojowych w czasie całej wojny. Amerykanie zwyciężyli. Mimo sukcesów, jakie odnosiły eskadry admirała Yamamoto, po listopadowych bitwach doszedł on do wniosku, że Połączona Flota Cesarska nie wytrzyma dłużej tak wyniszczających zmagań. Poinformował dowództwo Cesarskiej Armii, że jego okręty nie są już w stanie wspierać sił lądowych

walczących na Guadalcanal. To decydujące zwycięstwo U.S. Navy zostało uznane w Stanach Zjednoczonych za osobisty triumf „Bulla” Halseya. Amerykański kontyngent lądowy dokonał wielkiego wyczynu, utrzymując swe pozycje mimo trwających kilka miesięcy desperackich ataków wroga. W grudniu większość żołnierzy piechoty morskiej została w końcu zastąpiona przez formacje U.S. Army. Japończycy byli już wtedy skazani na zaopatrywanie swych topniejących sił lądowych przez okręty podwodne. Pod koniec stycznia 1943 roku zepchnięte przez amerykańską ofensywę na wąski zachodni cypel resztki japońskiej formacji, liczące 13 tysięcy żołnierzy, zostały ewakuowane w nocy przez niszczyciele. Amerykańska piechota morska i U.S. Army zapłaciły za decydujący sukces, czyli zajęcie i utrzymanie Guadalcanal, niewygórowaną cenę: 6111 ofiar, w tym 1752 zabitych. Straty Japończyków – 21 500 ofiar, wśród których większość stanowili zabici – obejmowały 9 tysięcy żołnierzy, którzy umarli na skutek tropikalnych chorób, i odbijały żałosny stan ich służb medycznych. Należna chwała przypadła w udziale wszystkim rodzajom amerykańskich sił zbrojnych. „Kaktusowe Siły Powietrzne”, piechota broniąca pozycji na lądzie, załogi okrętów – wszyscy okazali hart ducha, o jaki Japończycy nawet nie podejrzewali Amerykanów. Ciężkie straty U.S. Navy zostały wkrótce uzupełnione, ale strona japońska nie była do tego zdolna. Przez pozostałą część wojny sprawność cesarskiej marynarki wojennej stopniowo malała, natomiast amerykańska Flota Pacyfiku nabierała siły i doświadczenia. W ostatnich miesiącach 1942 roku załogi amerykańskich sił powietrznych obserwowały wyraźne obniżenie poziomu wyszkolenia i woli walki nieprzyjacielskich pilotów. Japoński oficer sztabowy stwierdził posępnie, że bitwa o Guadalcanal była „rozwidleniem dróg, z których tylko jedna prowadziła do zwycięstwa”. Podobnie jak admirał Yamamoto wiedział, że jego naród brnie w kierunku klęski. Podczas gdy żołnierze piechoty morskiej walczyli na Guadalcanal, najbardziej przewlekła kampania wojny dalekowschodniej rozwijała się na Papui-Nowej Gwinei – drugiej co do wielkości, po Grenlandii, wyspie świata. Japończycy zaczęli rozmieszczać niewielkie siły na jej wschodnim wybrzeżu w marcu 1942 roku, zamierzając zająć Port Moresby, oddaloną o 300 kilometrów i położoną na wybrzeżu południowo-zachodnim stolicę rządzonej przez Australijczyków Papui. Ich początkowe plany morskiego desantu na to miasto udaremniły walki na Morzu Koralowym. Odniesione przez Amerykanów miesiąc później zwycięstwo na Guadalcanal odebrało Japończykom szansę na szybkie zajęcie Nowej Gwinei w drodze inwazji od strony morza. Tokijskie dowództwo postanowiło więc przeprowadzić ofensywę lądową. MacArthur, naczelny dowódca Wojsk Sojuszniczych Południowo-Zachodniego Pacyfiku, zamierzał udaremnić plany nieprzyjaciela, choć dysponował ograniczonymi siłami. Australijskie jednostki zaczęły się przemieszczać w kierunku północnego wybrzeża Papui w lipcu 1942 roku, ale Japończycy założyli tam swe przyczółki jako pierwsi i rozbudowywali teraz swe siły, zamierzając dojść do Port Moresby przez Góry Owena Stanleya. Walki w rejonie jedynej przełęczy, Kokoda Trail, choć nie były operacjami na wielką skalę, okazały się straszliwym przeżyciem dla wszystkich uczestników. Żołnierze z trudem stawiali każdy krok w gęstym tropikalnym lesie, brnęli przez błota po niemal pionowych ścieżkach, uginali się pod ciężarem sprzętu i prowiantu. Zapasy żywności przybywały nieregularnie, a deszcz padał niemal codziennie. Cierpienia żołnierzy obu stron potęgowały choroby i owady. „Widziałem ludzi stojących po kolana w błocie na wąskiej, górskiej ścieżce i patrzących z rozpaczą na kolejny, pozornie niedostępny grzbiet górski – pisał australijski oficer do dyrektora swej dawnej szkoły. – Szczyt za szczytem, szczyt za szczytem – beznadziejnie smutny, jałowy kraj”. Konieczność wnoszenia prowiantu i amunicji czyniła wyprawę na Kokoda Trail – tak zwany Szlak Kokoda – niezwykle trudnym przedsięwzięciem. Każdy żołnierz dźwigał ciężar równy 30 kilogramom, a niektórzy nawet 50. „Musimy taszczyć na górę przez błoto i muł cholerne ciężary – pisał australijski kapral Jack Craig. – Niektórzy tracą równowagę i padają jak dłudzy na ziemię. Ja też mam ochotę się położyć i nie wstać do końca świata. Chyba nigdy w życiu nie byłem tak wyczerpany”. Wielu żołnierzy cierpiało z powodu krwawiących hemoroidów i jeszcze bardziej zabójczych chorób tropikalnych. Pewien Australijczyk, mówiąc z pogardą o Japończykach, stwierdził, że „zabijanie tak ohydnie wyglądających

zwierzaków nie jest morderstwem”. Ale jeden z jego towarzyszy broni, któremu dowódca kazał dobić śmiertelnie rannego nieprzyjacielskiego żołnierza, napisał potem: „Był to początek straszliwych przeżyć, które są nieodłączną częścią wojny [...]. Do tej pory widzę te oczy, wpatrzone we mnie z przerażeniem”. Młody kapelan obserwujący walki na Papui napisał z zaplecza frontu: „Chyba nigdy nie było kampanii, której uczestnicy musieliby cierpieć takie męki i pokonywać tak niewiarygodne trudności jak tutaj. Kiedy widzę przywożonych tu ludzi, rannych, cierpiących na straszne tropikalne choroby, skrajnie wyczerpanych, obdartych, zarośniętych, brudnych od leżenia w błocie, wychudzonych przez wielotygodniowy pobyt w dżungli, cierpiących na malarię i tyfus, kiedy sobie uświadomię, że przez wiele tygodni prowadzili rozpaczliwą i okrutną walkę z niewidocznym wrogiem – mam ochotę przychylić im nieba [...]. Byłem tu świadkiem tak wielu cierpień i smutnych przeżyć, że bardziej niż kiedykolwiek zdaję sobie sprawę z tragizmu wojny i heroizmu naszych żołnierzy”. Tego rodzaju obserwacje płynęły z serca, ale trzeba pamiętać, że ich autorzy nie mogli porównać doli swych towarzyszy broni z losem żołnierzy walczących w Rosji, na Pacyfiku, w Birmie i na innych znanych z okrucieństwa frontach tej wojny. Walki w nieprzychylnym środowisku naturalnym, w którym nie istniały żadne udogodnienia czy zdobycze cywilizacji, narażały żołnierzy na większe cierpienia niż operacje prowadzone w Afryce Północnej czy północno-zachodniej Europie. Ale doświadczenia związane z wielomiesięczną gotowością bojową, lękiem, chronicznym wyczerpaniem i złym samopoczuciem, utratą towarzyszy broni, rozłąką z bliskimi osobami odciskały swe piętno na wszystkich żołnierzach frontowych, bez względu na to, gdzie odbywali służbę. Wielu spośród nich, szczególnie ci, którzy przebywali w rejonie Pacyfiku, wmawiało sobie, że istniejące warunki są łatwiejsze do zniesienia dla nieprzyjaciela. Żołnierze wojsk sojuszniczych wierzyli, że Japończycy są urodzeni do walk w dżungli, co daje im naturalną przewagę. Ale język, jakiego używali wojownicy cesarza Hirohito, opisując swe doświadczenia i cierpienia, nie różnił się wyraźnie od języka, którym posługiwali się ich australijscy, brytyjscy czy amerykańscy przeciwnicy. Japończycy wyparli Australijczyków z Kokoda Trail, a podczas odwrotu nękali ich nieustannie niespodziewanymi atakami i manewrami oskrzydlającymi. Maruderzy często tracili życie. „Dominującym czynnikiem był chaos – pisał sierżant Clive Edwards. – Nikt nie wiedział dokładnie, co się dzieje, ale kiedy od czoła dobiegały odgłosy bitwy, mówiono nam, że inni usiłują się przebić [...]. Było to żałosne – w nieustannie padającym deszczu brnął długi szereg śmiertelnie zmęczonych ludzi, wydobywających z siebie resztki sił, by znieść na dół rannych i ocalić własne życie. Na wszystkich twarzach malowała się dezorientacja, a kiedy długi szereg zwalniał lub przystawał, ci, którzy szli z tyłu, wpadali w panikę i zaczynali wysyłać sygnały: «Idźcie naprzód, doganiają nas Japońcy»”. Australijczycy zostali w końcu zepchnięci na pozycje oddalone zaledwie o kilka kilometrów od Port Moresby. Sojusznikom udało się szczęśliwie zapobiec nowemu zagrożeniu dla ich pozycji na terenie Papui. Dzięki systemowi Ultra rozszyfrowali japońskie depesze, z których wynikało, że nieprzyjaciel zamierza przeprowadzić desant w Milne Bay, na południowo-wschodnim cyplu wyspy. Pospiesznie skierowano w tamtą stronę brygadę Australijczyków. Japończycy, którzy wylądowali tam wieczorem 25 sierpnia, natrafili na zacięty opór. Ci, którzy przeżyli, zostali ewakuowani 4 września. Ale w rejonie Port Moresby sytuacja nadal była krytyczna. MacArthur zlekceważył możliwości nieprzyjaciela, dowodząc przy tym braku nieznajomości warunków, jakie panowały na Kokoda Trail. Japończycy nieustępliwie atakowali pozycje sojuszników i katastrofa wisiała w powietrzu. Udało się jej uniknąć głównie dzięki siłom powietrznym – amerykańskie lotnictwo, bombardując nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe nieprzyjaciela, postawiło go w trudnej sytuacji, która uległa pogorszeniu po przerzuceniu części cesarskich wojsk z Nowej Gwinei na Guadalcanal. Miejscowy japoński dowódca otrzymał rozkaz wycofania się na północne wybrzeże Papui. Australijczycy musieli ponownie przebrnąć przez Kokoda Trail i Góry Owena Stanleya, tym razem napierając na tyły nieprzyjaciela. Warunki były równie przerażające jak podczas pierwszego przemarszu. „Nasze wojska walczą w zimnej mżawce na wysokości 2200 metrów – pisał australijski korespondent George Johnston. – Walczą zaciekle, bo mają już tylko jakieś 2 kilometry do grzbietu przełęczy, z którego będą mogły atakować w dół stoku.

Ma to wielkie znaczenie dla żołnierzy, którzy z trudem pokonywali każdy cal tej morderczej wspinaczki, pochowali tak wielu swych kolegów, widzieli tylu transportowanych na zaplecze chorych i rannych towarzyszy broni, poszarpanych przez pociski moździerzy, kule i granaty nieprzyjaciela. [Ma to znaczenie] dla żołnierzy, którzy wychodzili z siebie, by pokonać kilkusetmetrowe odcinki tej dzikiej, nieprzyjaznej i stawiającej opór góry [...]. Są tak zarośnięci, że ledwie widać ich oczy. Ich mundury to zbieranina wszystkiego, co na nich pasuje albo zapewnia ciepło lub ochronę przed insektami [...]. Ten, kto czuł smród gnijącego błota i rozkładających się ciał, kto widział długi szereg umundurowanych Australijczyków brnących w zielonym półmroku przez tunel wyrąbanego w dżungli szlaku, nigdy nie zapomni tego odrażającego obrazu tropikalnej wojny”. W listopadzie MacArthur przeprowadził desant dwóch amerykańskich pułków na wyspę Buna. Młodzi żołnierze U.S. Army, wstrząśnięci pierwszym kontaktem z warunkami, jakie panowały na Papui, nie spełnili jego oczekiwań. Natomiast Australijczycy byli wyczerpani marszem na Kokoda Trail. Tysiące żołnierzy obu stron osłabiała malaria. Ale w styczniu 1943 roku Amerykanie zdobyli w końcu Bunę i wyparli z tego regionu resztki sił nieprzyjaciela. Japończycy stracili niemal dwie trzecie swych dwudziestotysięcznych sił skierowanych na ten odcinek frontu. Zginęło tam również 2165 Australijczyków i 930 Amerykanów. Generał Robert Eichelberger, amerykański dowódca dywizji, pisał: „Były to działania wymagające przebiegłości i przewrotności [...]. Nie przypominały zmasowanych i hałaśliwych operacji prowadzonych w Europie, w której bataliony czołgów ścierały się z batalionami czołgów, a w starannie przemyślanych ruchach i manewrach uczestniczyły armie dorównujące liczebnością populacji miast [...]. Kiedy na Nowej Gwinei nadchodziła pora deszczowa, ranni żołnierze często tonęli, zanim znaleźli ich sanitariusze. Żadna wojna nie jest dobrą wojną, a śmierć nie zwraca uwagi na geografię. Ale siedząc tutaj, jestem przekonany – podobnie jak moi żołnierze – że śmierć bywa przyjemniejsza w strefie umiarkowanej”.

Australijczycy ewakuują rannego w czasie walk o Kokoda Trail, Papua Nowa Gwinea Fot. AP Photo/Press Association

Operacjom w Papui towarzyszyły spory w łonie sojuszniczego dowództwa i niezręczne ingerencje

MacArthura. Nieufność i lekceważenie charakteryzujące wzajemne relacje między Amerykanami a Australijczykami doprowadziły do trwałej niechęci, która osłabiła radość wywołaną przez spóźniony sukces na wyspie Buna. Ciężkie walki trwały przez cały 1943 rok, a pola bitew przysuwały się stopniowo w kierunku północnych wybrzeży wielkiej wyspy. Pobici na Guadalcanal Japończycy wychodzili z siebie, żeby utrzymać swe pozycje na Nowej Gwinei, i sprowadzali posiłki. Ale w marcu ponieśli paraliżującą porażkę w bitwie na Morzu Bismarcka. Dowodzona przez generała George’a Kenneya amerykańska 5. Armia Powietrzna, ostrzeżona dzięki systemowi Ultra, przypuściła szereg ataków na japoński konwój z Rabalu, zatapiając osiem transportowców oraz cztery eskortujące niszczyciele i likwidując większą część floty, skierowanej w rejon Papui-Nowej Gwinei. Po miesiącach toczących się ze zmiennym szczęściem walk nastąpił decydujący przełom. Kenney zbudował w tajemnicy pas startowy, dzięki któremu jego myśliwce mogły uderzać na główne japońskie bazy lotnicze w Wewak. Dokonały tego z zabójczą skutecznością w sierpniu 1943 roku, niemal doszczętnie niszcząc japońskie siły powietrzne operujące w tym regionie. Wkrótce potem siły sojusznicze, złożone już wtedy z jednej dywizji amerykańskiej i pięciu australijskich, rozpoczęły wielką ofensywę. We wrześniu 1943 roku najważniejsze punkty oporu nieprzyjaciela były już zdobyte, a osiem tysięcy Japończyków, którym udało się przeżyć, uchodziło na północ. Półwysep Huon został oczyszczony z wojsk nieprzyjaciela w grudniu, a dominacja sojuszników w kampanii stała się już wyraźnie widoczna. System Ultra ujawnił położenie pozostałych japońskich punktów koncentracji wojsk, dzięki czemu MacArthur mógł przeprowadzić dramatyczną operację polegającą na ich obejściu. Potem, 22 kwietnia 1944 roku, odciął im drogę ucieczki, lądując w miejscowości Hollandia na holenderskiej Nowej Gwinei. Walki na wyspie trwały aż do końca wojny, a główny ich ciężar ponosili Australijczycy. W sierpniu 1945 roku pozostali Japończycy, w sile około 13 500 żołnierzy, wyszli z dżungli i skapitulowali. Kampania na Nowej Gwinei wciąż budzi liczne kontrowersje. Skazała ona na cierpienia wszystkich jej uczestników, z których wielu, zwłaszcza na późniejszych etapach, kwestionowało jej celowość. Przed bitwami na Morzu Koralowym i o Midway przez kilka krótkich tygodni mogło się wydawać, że Nowa Gwinea będzie dla Japończyków kładką na drodze do Australii, ale w czerwcu 1942 roku taka wizja była już nierealna. Pod pewnymi względami kampania stała się później azjatyckim odpowiednikiem operacji brytyjskich w Afryce i Birmie. Kiedy marynarka wojenna i lotnictwo Stanów Zjednoczonych uzyskały w tym rejonie strategiczną przewagę, utrzymywanie i wspieranie operacji na Nowej Gwinei, położonej na samym końcu niesamowicie długiej linii morskich połączeń, stało się dla Japończyków niemożliwe. Z punktu widzenia sojuszników cała kampania była o tyle sensowna, że stworzyła szansę na związanie sił nieprzyjaciela w okresie, kiedy wojska aliantów były jeszcze zbyt słabe, by zadać mu decydujący cios. Ale główną rolę w wojnie z Japonią odegrała U.S. Navy, prowadząca natarcie w środkowym rejonie Pacyfiku. Miesiąc po miesiącu na polu bitwy mierzącym kilkaset tysięcy kilometrów kwadratowych amerykańskie samoloty, okręty nawodne i okręty podwodne zadawały druzgoczące ciosy japońskim siłom morskim, bez których nieprzyjaciel nie mógł utrzymać swych rozciągniętych linii zaopatrzenia. W latach 1942–1943 sojusznicy potrzebowali lotnisk na Papui-Nowej Gwinei i musieli o nie walczyć aż do końca, ale w latach 1943–1944 kosztowna operacja, polegająca na wyparciu Japończyków z północnego wybrzeża, była zapewne niepotrzebna, ponieważ ich potencjał ofensywny i siły powietrzne zostały już zniszczone. Kampania w rejonie Papui-Nowej Gwinei, jak tyle innych podczas tej wojny, nabrała własnego rozpędu i rozwijała się według własnej logiki. Ponieważ wymagała udziału tysięcy żołnierzy, z których wielu straciło życie, i stała się testem dla reputacji generałów, sojusznikom było coraz trudniej zaakceptować wynik, który nie byłby równoznaczny z totalnym zwycięstwem. Jedynym starszym rangą oficerem, którego opinia nie ucierpiała podczas walk na Nowej Gwinei, był stojący na czele amerykańskich sił lotniczych George Kenney, należący do najwybitniejszych dowódców U.S. Air Force. W ciągu roku od Pearl Harbor japońskie działania ofensywne w Azji i na Pacyfiku zostały powstrzymane. Losy

wojny zaczynały się odwracać, a Tokio stanęło w obliczu nieuniknionej klęski. Niezwykłe wydaje się to, że choć nadzieje na szybkie zwycięstwo zostały rozwiane, a Amerykanie zademonstrowali swą determinację, poddani cesarza Hirohito nadal walczyli ze ślepym zapałem. Strategia Japonii opierała się na wierze w zwycięstwo Niemców na Zachodzie, a pod koniec 1942 roku taka perspektywa stała się już całkowicie nierealna. Od tej pory pokój na każdych warunkach, a nawet bezwarunkowa kapitulacja byłyby dla polityków z Tokio korzystniejsze niż zagrażający im odwet Ameryki. Ale podobnie jak w Niemczech nie było w tym kraju żadnego ugrupowania, które miałoby dość woli i siły, by zawrócić kraj z drogi ku samozagładzie. Shikata ga nai – tak chciało przeznaczenie. Takie usprawiedliwienie poczynań, które skazały na śmierć miliony ludzi, nie stwarzając choćby cienia nadziei na jakiekolwiek korzyści, jest oczywiście o wiele za mało przekonujące. Ale historia poucza nas, że narody, które rozpoczynają wojny, szybko odkrywają, że ich zakończenie jest wyjątkowo trudne. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

11 BRYTYJCZYCY NA MORZU

1. ATLANTYK iedy w 1940 roku Hitler zapanował nad kontynentem europejskim, rola armii brytyjskiej w walce z nazizmem stała się podrzędna, a nawet marginalna, i ten stan rzeczy utrzymywał się aż do 1944 roku. W sensie symbolicznym Wielka Brytania pozostała zaledwie chorążym, niosącym wysoko nad głową sztandar oporu wobec hitleryzmu. Na płaszczyźnie strategicznej stała się jednak gigantycznym lotniskowcem, czy raczej bazą morską, z której można było prowadzić ofensywę bombową zmierzającą do odzyskania kontynentu. W latach 1940–1943 toczyła się batalia o wyżywienie ludności Wielkiej Brytanii oraz o zachowanie dostępu do morskich szlaków dla statków imperium i jego sojuszników, a także dla konwojów dostarczających zaopatrzenie do ZSRS. Royal Navy odegrała w niej kluczową rolę. Siły morskie nie mogły samodzielnie doprowadzić do klęski Niemiec, ani nawet obronić wschodnich posiadłości imperium przed Japończykami. Na tym właśnie polegał fundamentalny problem obu zachodnich sojuszników – Wielka Brytania i Stany Zjednoczone były morskimi potęgami usiłującymi zmiażdżyć potęgę lądową, a więc zmuszonymi do oddania ważnej części odpowiedzialności za przebieg wojny w ręce ZSRS. Gdyby jednak wysiłki Niemców zmierzające do blokady Wysp Brytyjskich zostały uwieńczone powodzeniem, obywatelom Anglii groziłby głód. Mimo zagrożenia ze strony niemieckich okrętów nawodnych i łodzi podwodnych trzeba było przewieźć rocznie przez Atlantyk co najmniej 23 miliony ton towarów – czyli połowę całego przedwojennego brytyjskiego importu. Ochrona tego systemu dostaw była bardzo trudnym przedsięwzięciem. Marynarka ucierpiała w takim samym stopniu jak inne rodzaje sił zbrojnych podczas międzywojennego okresu oszczędności budżetowych. Budowa dużych okrętów wymagała lat, a stworzenie nawet nielicznej eskorty konwoju zajmowało kilka miesięcy. Brytyjskie stocznie były zarządzane niesprawnie, a ich wydajność ograniczała nieustępliwość robotników, którzy zaczęli pracować trochę ciężej dopiero wtedy, kiedy Związek Sowiecki został zmuszony do zmiany frontu, a komuniści wszystkich narodowości poparli sojuszniczy wysiłek wojenny. Wielka Brytania budowała i remontowała okręty wolniej, choć o wiele taniej niż Stany Zjednoczone, i nie była w stanie dorównać amerykańskiej wydajności. Jeśli chodzi o Royal Navy, to jej największą słabością w początkowych latach wojny był niedostatek jednostek eskortujących. Trudno było też skoncentrować wielkie siły na walce z największymi okrętami nieprzyjaciela, które były wprawdzie nieliczne, ale jednak bardzo groźne i rozmieszczone na przestrzeni wielu setek kilometrów. Hitlerowskie okręty nawodne były równie trudnym przeciwnikiem jak okręty podwodne, a konieczność kierowania konwojów na szlaki zastępcze, odległe od tworzonych przez nie stref zagrożenia, nakładała dodatkowe obciążenia na brytyjską marynarkę. Ataki niemieckich jednostek doprowadziły w latach 1939–1943 do dramatów, które przyciągnęły uwagę świata: krążownik ciężki „Admiral Graf Spee” zatopił dziewięć statków handlowych, zanim sam poszedł na dno w wyniku bitwy z trzema brytyjskimi krążownikami u ujścia River Plate w grudniu 1939 roku. „Bismarck” o wyporności pełnej 53 tysięcy ton został 27 maja 1941 roku unieszkodliwiony przez atakujące go dość nieudolnie brytyjskie eskadry, ale przedtem zniszczył krążownik liniowy „Hood”. Brytyjska opinia publiczna była oburzona, kiedy pancerniki „Scharnhorst” i „Gneisenau” przedarły się w dniach 21–22 lutego 1942 roku przez kanał La Manche z Brestu do Wilhelmshaven, doznając tylko nieznacznych uszkodzeń, choć zarówno brytyjska marynarka, jak i RAF starały się je przechwycić. Obecność pancernika „Tirpitz” w fiordach północnej Norwegii zagrażała brytyjskim konwojom w rejonie Arktyki i aż do 1944 roku bardzo komplikowała funkcjonowanie Home Fleet[17]. W bardziej odległych zaś rejonach to Włochy dysponowały znacznymi liczebnie siłami morskimi, a kiedy do wojny przystąpili Japończycy, Royal Navy

K

poniosła za ich sprawą ciężkie straty. Brytyjskie okręty wojenne były w większości stare i nie dało się na nich montować masywnej, nowoczesnej aparatury przeciwpożarowej. Używany w marynarce holenderskiej system stabilizacji i kierowania ogniem Hazemeyer był najbardziej zaawansowaną technologicznie bronią przeciwlotniczą na świecie, ale Royal Navy uzyskała do niego dostęp dopiero w 1940 roku, i w dodatku okazał się on delikatny i zawodny. Jego brytyjska wersja znalazła się w powszechnym użyciu dopiero w 1945 roku. Przedtem angielska broń przeciwlotnicza i sprzęt przeciwpożarowy były żałośnie nieskuteczne. Do 1943 roku Wielka Brytania miała więcej lotniskowców niż Stany Zjednoczone, lecz ich liczba nie była na tyle pokaźna, by mogły zaspokoić globalne wymagania, a poza tym były zbyt małe, by zmieścić na swych pokładach potężne formacje powietrzne. Piloci brytyjskiej floty wykazywali się godną podziwu odwagą, ale zarówno w dziedzinie walk powietrznych, jak i w zakresie operacji wymierzonych przeciwko okrętom ich poziom wyszkolenia był przeciętny. RAF, w którym obowiązywała doktryna strategicznych ataków bombowych, sprzeciwiał się dywersyfikacji zasobów, mającej ułatwić operacje na morzu. Podczas całej wojny Królewska Marynarka Wojenna odznaczała się najwyższym poziomem odwagi, determinacji i znajomości sztuki żeglarskiej, ale też aż do 1943 roku nie mogła się w pełni wywiązywać z narzuconych jej zadań, gdyż miała zbyt mało okrętów, które w dodatku były bezradne wobec ataków z powietrza. Churchill, podejmując decyzję o zaangażowaniu armii brytyjskiej na terenie Afryki Północnej, zmusił marynarkę wojenną swego kraju do prowadzenia operacji w rejonie Morza Śródziemnego bez wystarczającej osłony ze strony lotnictwa. Było to dla niej tym bardziej niebezpieczne, że siły powietrzne Osi miały do dyspozycji lotniska we Włoszech, na Sycylii, w Libii, na Rodos, w Grecji i na Krecie. Starszy marynarz Charles Hutchinson tak opisywał przeprowadzony w maju 1941 roku atak na krążownik przeciwlotniczy „Carlisle”: „Bombowce nadlatywały i atakowały nas falami. Zdawały się wybierać jeden okręt i przypuszczać na niego zmasowany szturm, nurkując pionowo z wszystkich kierunków. Blisko naszego działa wybuchła w wodzie jakaś wielka bomba. Tony wody spadły z góry, odrywając nas od naszych stanowisk i rozrzucając po pokładzie jak słomki. Byłem pewien, że zostaniemy wyrzuceni za burtę. Przebiegła mi przez głowę tylko jedna myśl: Mój Boże, to koniec! Po chwili, która wydawała się wiecznością, wstaliśmy z pokładu, nadmuchaliśmy nasze łodzie ratunkowe i zdjęliśmy buty, bo wydawało się nam – a przynajmniej mnie – że zaraz opuścimy okręt. Ale po krótkiej przerwie zaczęliśmy znowu strzelać, bo nadal byliśmy atakowani. Wokół nas leżały duże odłamki szrapneli. Ze śródokręcia wznosił się ogromny słup czarnego dymu, a działo numer dwa zostało bezpośrednio trafione. Nie było już działem, tylko bryłą poczerniałego metalu [...]. Niemal cała załoga zginęła. Większość została uwięziona pod działem lub rzucona na jego osłonę przeciwodłamkową. Był to upiorny widok. Przez półtora roku żyliśmy i mieszkaliśmy razem jak rodzina; żartowaliśmy, toczyliśmy spory, wychodziliśmy razem na przepustkę, omawialiśmy nasze prywatne sprawy [...]. Biedny Bob Silvey nadal leży pod tym działem – widziałem ciało, ale nie można go wydostać”. Malta, jedyny położony na centralnym obszarze Morza Śródziemnego przyczółek, z którego można było blokować linie zaopatrzenia Osi wiodące do Afryki Północnej, była przez trzy lata w stanie oblężenia. Z powodu niemal nieustannych nalotów przeprowadzanych z pobliskiej Sycylii nie mogła niekiedy stanowić ofensywnej bazy dla okrętów podwodnych i nawodnych, ale była ważnym symbolem brytyjskiej woli walki. Hitler popełnił błąd, nie podejmując w 1941 roku próby zajęcia wyspy, a sojusznicy utrzymywali ją w swych rękach kosztem wielu wysiłków i ofiar. W okresie od czerwca 1940 roku do pierwszych miesięcy 1943 roku przez Morze Śródziemne nie mogła przebiegać sojusznicza linia zaopatrzenia, ale strategia wojenna Churchilla kładła nacisk na demonstrowanie obecności marynarki wojennej i prowadzenie okazjonalnych operacji bojowych, zwłaszcza przeciwko flocie Włoch. Właśnie na przejrzystych wodach Morza Śródziemnego doszło do najbardziej zaciętych bitew morskich tej wojny, a Brytyjczycy ponieśli tu ogromne straty. Państwa Osi z coraz większym trudem utrzymywały swe morskie szlaki prowadzące do Afryki Północnej, ale trasa wiodąca z południowych Włoch do

Trypolisu była krótka. Dopiero w połowie 1942 roku straty ładunków i niedobory paliwa zaczęły wywierać znaczny wpływ na losy niemieckich wojsk, którymi dowodził Rommel. Dominującym polem walk morskich był Atlantyk, zwany okrutnym morzem. Sygnalista okrętowy Richard Butler tak opisywał typowy atlantycki sztorm: „Nic nie widziałem, bo oślepiały mnie wirujące krople wody. W olinowaniu i nadbudówce wył wiatr. Można było odnieść wrażenie, że płyniemy po wrzącej wodzie, ponieważ wiatr zamieniał wierzchołki fal w białe, horyzontalne pasma piany, która piekła mnie w twarz i w oczy. Od czasu do czasu dostrzegałem w strugach lejącego się z nieba deszczu przechylony kadłub jednego z wielkich statków handlowych, kołysanego na boki przez olbrzymie fale”. Niszczyciel Butlera „Matchless” wykonał zwrot, by podejść do uszkodzonego statku, w którego pokładzie pojawiła się czterometrowa szczelina. W trakcie wykonywania tego manewru jeden z członków jego załogi został wypchnięty przez fale za burtę. Kapitan podjął odważną decyzję i kazał zawrócić, choć próby odnalezienia marynarza były skazane na niepowodzenie. Butler zanotował: „Ten kapitan oszalał, chce narazić życie dwustu ludzi dla jednego głupca, który nie miał dość rozumu, by trzymać się z dala od górnego pokładu”. Beznadziejne poszukiwania zostały przerwane po kilku pełnych napięcia chwilach. Butler dowiedział się wtedy, że zaginiony marynarz był jednym z jego najbliższych kolegów. „Byłem zrozpaczony i wstrząśnięty, nie mogłem sobie wybaczyć swojej samolubnej postawy [...]. «Snowy» był lubiany i miał opinię żarłoka. Nigdy już nie spytamy go ze śmiechem, czy zostawił dla nas choć trochę żarcia”. Na korwetach, koniach roboczych eskortowanych konwojów, panowały o wiele gorsze warunki. Pewien marynarz nazwał je „czystym piekłem”. „Nawet przeniesienie ciepłego jedzenia z kuchni do części jadalnej było arcytrudnym zadaniem. Pokłady, na których mieściły się mesy, przypominały kupy gruzów, a fizyczne i psychiczne wyczerpanie ludzi było czymś, czego nigdy nie zapomnę. Ale byliśmy młodzi i odporni, więc odczuwaliśmy pewnego rodzaju dumę z naszych cierpień i traktowaliśmy je lekceważąco. Nikt z nas nie zadawał sobie trudu, by zapytać, jaki to wszystko ma związek z pokonaniem Hitlera. Wystarczyło nam to, że nasza jednostka lepiej lub gorzej utrzymuje się na powierzchni morza, a sił dodawała nam nadzieja na dobry deser i odpoczynek w porcie”. Głównym elementem życia na morzu był oczywiście nieprzyjaciel. Najważniejsze niemieckie okręty wojenne gościły na pierwszych stronach gazet, toczyły bitwy i zadawały sojusznikom poważne straty, ale na dłuższą metę o wiele większym zagrożeniem były okręty podwodne i samoloty, zwłaszcza że ich załogi odznaczały się odwagą i znakomitym wyszkoleniem. Na wczesnym etapie wojny okręty podwodne osiągały spektakularne sukcesy, zatapiając między innymi w głównej bazie Royal Navy w Scapa Flow stary pancernik „Royal Oak” i siejąc spustoszenie wśród bezbronnych statków handlowych. Według Churchilla, który był jeszcze wtedy pierwszym lordem Admiralicji, wprowadzenie w 1939 roku systemu konwojów wywołało trzydziestoprocentowy spadek brytyjskiego importu. Statki handlowe traciły wiele tygodni, czekając na sformowanie konwoju, a kiedy w końcu wypływały w morze, posuwały się bardzo wolno; po przybyciu na miejsce były rozładowywane przez opieszałych i często niechętnych dokerów. Wiele statków, które w czasie pokoju przewoziły towary, zostało przystosowanych do transportu żołnierzy oraz uzbrojenia i musiało pokonywać ogromne odległości, poruszając się po okrężnych szlakach, by uniknąć rejonów koncentracji okrętów podwodnych i sił powietrznych Osi. Na przykład niemal wszystkie ładunki, których miejscem przeznaczenia był Egipt, płynęły przez Przylądek Dobrej Nadziei. Droga do Suezu wydłużyła się z prawie 3 tysięcy mil do 13 tysięcy, a statek zmierzający do Bombaju musiał przepłynąć 11 tysięcy mil zamiast – jak przed wojną – 6 tysięcy. Do 1943 roku Royal Navy odczuwała dramatyczny brak eskortujących jednostek bojowych oraz technologii umożliwiającej skuteczne ściganie niemieckich okrętów podwodnych. W 1940 roku Brytyjczycy zatopili 12 niemieckich U-Bootów, a zaledwie 3 w okresie od września 1940 do marca 1941 roku. Działalność wywiadu i pomysłowość w wyznaczaniu tras konwojów w większym stopniu przyczyniły się do udaremnienia wysiłków admirała Karla Dönitza niż eskorty, które miały odstraszać okręty podwodne. Królewska Marynarka Wojenna w pełni uświadomiła sobie zagrożenie, na jakie narażone były statki handlowe u wybrzeży Afryki, dopiero wtedy, kiedy w latach 1941–1942 zaledwie dwa okręty podwodne dalekiego zasięgu typu IX zadały im spektakularne

straty – po części dlatego że zachowywały ciszę radiową, a po części ze względu na niedostatek sił obronnych towarzyszących flocie handlowej. Brytyjczykom dotkliwie brakowało wsparcia z powietrza. Dowództwo RAFu dysponowało zbyt małą liczbą samolotów, a czterosilnikowe łodzie latające dalekiego zasięgu Short „Sunderland” były mało skuteczne, gdyż ich załogom brakowało doświadczenia zarówno w zakresie nawigacji, jak i umiejętności zrzucania bomb głębinowych. Nękały je też problemy techniczne, które sprawiły, że w 1941 roku brały one udział w operacjach średnio dwa razy w ciągu miesiąca. Aż do 1942 roku znaczna część niszczycieli Royal Navy pozostawała w pobliżu wybrzeży Wielkiej Brytanii, gdyż otrzymała zadanie ich obrony. W czasie całej wojny 6,1 procent wszystkich strat zadały sojuszniczym transportom nieprzyjacielskie okręty wojenne, 6,5 procent – miny, 13,4 procent – siły powietrzne, a 70 procent – okręty podwodne. Brytyjczycy otrzymali pierwszy poważny cios jesienią 1940 roku, kiedy powolny, zmierzający na wschód konwój atlantycki SC-7 stracił 21 z 30 jednostek, a szybki konwój HX-79 – 12 z 49. Potem tempo podwodnej wojny systematycznie wzrastało. W 1941 roku Brytyjczycy stracili 3,6 miliona ton ładunków, z czego 2,1 miliona w wyniku działalności okrętów podwodnych. Churchill był głęboko zaniepokojony, jego powojenne stwierdzenie, że U-Booty wywoływały w nim większy lęk niż którekolwiek z innych zjawisk zagrażających przetrwaniu Wielkiej Brytanii, wpłynęło w znacznym stopniu na historiografię drugiej wojny światowej. Niepokój premiera był jednak usprawiedliwiony, ponieważ aż do maja 1943 roku otrzymywał on co tydzień dane statystyczne dotyczące strat, które w drastyczny sposób zmniejszały potencjał morskiego transportu Wielkiej Brytanii. Ale dowodzone przez Dönitza siły podwodne Niemiec były słabe. Przedwojenni planiści Hitlera zakładali, że ich flota podwodna osiągnie pełną zdolność bojową dopiero w 1944 roku. Budownictwo okrętowe w przesadnym stopniu koncentrowało uwagę na wielkich jednostkach – ze stali, którą pochłonął „Bismarck”, można by zbudować sto okrętów podwodnych. W przededniu wojny admirał Erich Räder, naczelny dowódca niemieckich sił morskich, napisał: „Nie jesteśmy w sytuacji, w której moglibyśmy liczyć na odegranie ważnej roli w wojnie przeciwko angielskiemu handlowi zagranicznemu”. Aż do czerwca 1940 roku Dönitz nie przewidywał prowadzenia większej kampanii na Atlantyku, gdyż nie miał środków, które by mu to umożliwiły. Dominujące w jego uzbrojeniu niewielkie jednostki krótkiego zasięgu typu VII miały – według zamysłu ich projektantów – operować z baz leżących na terenie Niemiec. Nawet kiedy krajobraz strategicznych działań radykalnie się zmienił, czyli po zajęciu przez Hitlera Norwegii i atlantyckich portów Francji, Kriegsmarine nadal budowała jednostki typu VII. Moc produkcyjna niemieckich stoczni, ograniczana przez brak stali i wykwalifikowanej siły roboczej, a później przez naloty, spadła poniżej poziomu potencjału Wielkiej Brytanii. U-Booty były pod względem technicznym dość prymitywne, na przykład wprowadzany w latach 1944–1945 system podwodnego uzupełniania zapasu powietrza Schnorkel był innowacyjny, ale zawodny. Rewolucyjny technologicznie okręt podwodny typu XXI wypłynął na swój pierwszy patrol bojowy dopiero 30 kwietnia 1945 roku. Siły Dönitza charakteryzowały więc niedostatek jednostek pływających, niewystarczający zasięg i słaba jakość. Dowództwo niemieckich okrętów podwodnych było w podobnej sytuacji jak Luftwaffe, która w latach 1940–1941 usiłowała zadać Wielkiej Brytanii druzgoczący cios, choć nie dysponowała wystarczającymi środkami – siły podwodne Niemiec były zbyt słabe, by zablokować drogę przez Atlantyk. Niemcy nie zbudowały takiej liczby okrętów podwodnych, która zapewniłaby im wygranie wojny. Dönitz obliczył, że aby osiągnąć decydujące zwycięstwo, musi zatapiać miesięcznie 600 tysięcy ton brytyjskich ładunków, więc potrzebuje 300 okrętów podwodnych, z których jedna trzecia będzie stale przebywać w strefach operacyjnych. Ale w sierpniu 1940 roku dysponował tylko 13 sprawnymi jednostkami, w styczniu 1941 roku ich liczba nawet spadła do 8, w następnym zaś miesiącu wzrosła do 21. Osiągnięcia tych szczupłych sił były wprawdzie imponujące – od czerwca 1940 do marca 1941 roku zatopiły one 2 miliony ton brytyjskich ładunków, w tym jednak okresie dostarczono Dönitzowi tylko 75 nowych okrętów podwodnych, czyli znacznie mniej, niż wynosiły jego potrzeby. Jeśli chodzi o stosunek zatopionego tonażu do liczby pływających po morzu okrętów podwodnych, siły Dönitza osiągnęły najwyższy stopień skuteczności w październiku 1940 roku. Później, choć liczba okrętów podwodnych wzrosła, ich efektywność się zmniejszyła.

W miarę postępów wojny siły morskie sojuszników szybko podnosiły poziom swej sprawności bojowej i profesjonalizmu, za to determinacja załóg niemieckich okrętów podwodnych wyraźnie słabła. Oficerowie uważani za asy w talii Dönitza ginęli lub dostawali się do niewoli, a ci, którzy ich zastępowali, byli fachowcami mniejszego kalibru. Niemiecka technologia torpedowa była niemal tak niedoskonała jak ta, którą w latach 1942– 1943 dysponowała U.S. Navy. Dowodzenie kampanią okrętów podwodnych utrudniały zmiany strategii i impulsywne interwencje Hitlera. Wywiad niemieckiej marynarki wojennej był chronicznie słaby, a dowództwo Kriegsmarine nie pojmowało strategii ani taktyki sojuszników i nie znało ich technologii. Choć może się to wydać zdumiewające, statystyka dowodzi, że 90 procent wszystkich jednostek, które wypływały podczas wojny z Ameryki Północnej do Wielkiej Brytanii, bezpiecznie docierało do celu. Informacja ta jest niezwykle istotna. Nawet w najbardziej fatalnym dla sojuszników okresie, czyli w kwietniu 1941 roku, z 307 płynących w konwojach statków handlowych Niemcy zatopili tylko 16 (oraz 11 jednostek, które nie miały eskorty). W czerwcu tego roku przez Atlantyk przepłynęły w konwojach 383 okręty. Okręty podwodne zaatakowały tylko jeden konwój, zatapiając 6 jednostek, posłały też na dno 22 statki handlowe płynące samodzielnie. W 1942 roku, który był najbardziej alarmującym okresem aktywności okrętów podwodnych, na Północnym Atlantyku zatopiono 609 statków o łącznej ładowności około 6 milionów ton. Ale wydajność amerykańskiego przemysłu stoczniowego była tak wielka, że w tym samym okresie sojusznicy spuścili na wodę jednostki pływające o łącznym tonażu 7,1 miliona ton, zwiększając znacznie swój potencjał, wynoszący wtedy 30 milionów ton. Niemniej sojusznicy, w sposób typowy dla gatunku ludzkiego, dostrzegali przede wszystkim własne trudności. Choć potomność wie, że w 1942 roku U-Booty sięgnęły szczytu swych możliwości i że później szala wojny o konwoje przechylała się stopniowo na korzyść aliantów, Churchill i Roosevelt widzieli wtedy wznoszącą się stromo krzywą strat, które – gdyby pozostały na tym poziomie – sparaliżowałyby wysiłek wojenny sprzymierzonych. W 1942 roku import Wielkiej Brytanii spadł o 5 milionów ton, co wywołało poważne niedobory żywności i paliw. Ilość tych ostatnich została zmniejszona o 15 procent, więc rząd musiał sięgnąć do swych znacznych zapasów strategicznych. Przyczyną tego stanu rzeczy była nie tyle aktywność floty Dönitza, ile konieczność przerzucenia dwustu statków z Atlantyku na nowo otwarty szlak arktyczny, umożliwiający dostawy do ZSRS. Ale bez względu na przyczyny proces kurczenia się dostaw niepokoił brytyjskie społeczeństwo, które i tak było u kresu wytrzymałości. Kiedy jednak Stany Zjednoczone dostarczyły Wielkiej Brytanii pewną liczbę czterosilnikowych samolotów B24 „Liberator”, które ze względu na swój duży zasięg idealnie nadawały się do wspierania atlantyckich konwojów, RAF początkowo większość skierował na inne odcinki frontu. Sir Arthur Harris, pełniący w latach 1942–1945 funkcję naczelnego dowódcy brytyjskiego lotnictwa bombowego, był zdecydowanym przeciwnikiem udziału ciężkich samolotów w wojnie o konwoje. „Była to nieustanna walka z marynarką wojenną, która jak zwykle była gotowa wszystko kraść – powiedział Harris, który nienawidził brytyjskich marynarzy prawie tak samo jak Niemców. – Połowę mojej energii pochłaniała obrona dowództwa wojsk lotniczych przed innymi rodzajami broni. Marynarka i armia lądowa zawsze usiłowały umniejszać osiągnięcia lotnictwa”. Atlantycka „dziura powietrzna” – przestrzeń oceanu leżąca poza zasięgiem samolotów startujących z baz lądowych – była aż do ostatnich miesięcy 1943 roku głównym obszarem aktywności okrętów podwodnych. Przez północny Atlantyk przepływał przeciętnie jeden konwój w każdą stronę tygodniowo. Wielu z nich, nienamierzonych przez Niemców, w ogóle nie atakowano. Rozszyfrowane przez system Ultra meldunki dotyczące pozycji okrętów podwodnych, a także instalowany na okrętach wojennych system Huff-Duff (High Frequency Direction Finding) często umożliwiały kierowanie konwojów na szlaki oddalone od koncentracji jednostek nieprzyjacielskich. Jedno ze statystycznych zestawień dowodzi, że tylko w ciągu sześciu ostatnich miesięcy 1941 roku system Ultra ocalił od zatopienia sojusznicze jednostki o łącznym tonażu od 1,5 miliona do 2 milionów ton. Przez kilka miesięcy 1941 roku amerykańskie jednostki eskortujące chroniły konwoje płynące na wschód od Islandii, ale po Pearl Harbor zostały one wycofane. Ich obowiązki przejęły kanadyjskie korwety, a kiedy statki

docierały do wybrzeży Anglii, odpowiedzialność za ich bezpieczeństwo brała na siebie Royal Navy. W kluczowym okresie bitwy o Atlantyk (1941–1943) Królewska Marynarka Wojenna dostarczała 50 procent wszystkich jednostek eskortujących, Królewska Kanadyjska Marynarka Wojenna (RCN) – 46 procent, a resztę – flota amerykańska[18]. Mimo że niemiecka ofensywa była prowadzona nieudolnie, marynarze służący na statkach handlowych państw sojuszniczych dotkliwie odczuwali jej skutki, zwłaszcza w latach 1941 i 1942. Załogi składały się z przedstawicieli wielu narodowości, a choć niektórzy młodzi Brytyjczycy wybierali służbę we flocie handlowej, by uniknąć poboru do wojska, trudno byłoby dowieść, że ta opcja gwarantowała im większe bezpieczeństwo – bywało, że marynarze musieli ewakuować się ze statków, na których akurat pływali, dwa lub trzy razy. Takie przeżycie opisał Michael Page: „Odbywaliśmy wachtę na pokładzie lub w maszynowni, albo spaliśmy spokojnie na swoich kojach, a chwilę potem musieliśmy się gorączkowo przedzierać przez gęstą ciemność, z której tryskały strumienie lodowatej wody. Ślizgaliśmy się i padaliśmy na mokre metalowe pokłady, które z każdą mijającą sekundą zapadały się coraz szybciej w głodną morską otchłań [...]. «Co się dzieje? Co się dzieje?» – pytał ktoś płaczliwym dyszkantem, pełnym bolesnego zdumienia [...]. Na wpół świadomie walczyliśmy z opornymi linami i ciężkim osprzętem statku [...]. Jakimś cudem spuszczono szalupę, więc zaczęliśmy pełzać w jej kierunku. Niektórzy do niej dotarli, inni nie, gdyż skacząc z pokładu, błędnie ocenili odległość. «Odbijać!» – zawołał ktoś, komu łódź wydała się zatłoczona, ale jego głos zagłuszyły dochodzące z góry okrzyki: «Nie, nie, poczekajcie jeszcze chwilę!». Z ciemności wyłoniła się jakaś ciemniejsza od niej postać, która z głośnym pluskiem uderzyła w wodę, a potem wynurzyła się na powierzchnię, podpłynęła do szalupy i chwyciła kurczowo za burtę [...]. W naszą łódź uderzyła fala, zalewając nas od stóp do głów. Ogłuszeni lodowatym prysznicem, z trudem chwytaliśmy powietrze i wypluwaliśmy wodę [...]. Ktoś natychmiast odwiązał cumę [...]. Bóg raczy wiedzieć, czy szalupa była pełna; natychmiast porwały nas skłębione fale”. Ci, którzy mieli dość szczęścia, by przeżyć zatopienie statku, często cierpieli straszliwe męki w otwartych szalupach. Taki los spotkał załogę brytyjskiego węglowca „Anglo-Saxon”. Niemiecki krążownik pomocniczy „Widder” zatopił tę jednostkę w nocy 21 sierpnia 1940 roku 1200 kilometrów na zachód od Wysp Kanaryjskich, a potem ostrzelał z karabinów maszynowych tych marynarzy, którzy przeżyli atak i znaleźli się w wodzie, zabijając niemal wszystkich. Ocalała tylko mała łódka, na której pokładzie znajdowali się pierwszy oficer C.B. Denny i sześciu jego kolegów. Gdy nadszedł świt, znaleźli na pokładzie niewielki zapas wody, trochę sucharów i kilka konserw. Niektórzy byli ranni, gdyż trafiły ich niemieckie kule. Radiotelegrafista nazwiskiem Pilcher miał zmiażdżoną stopę. Penny, niemłody już celowniczy, był ranny w udo i w nadgarstek. W ciągu pierwszych dni żeglugi w kierunku zachodnim na łodzi panował nastrój optymizmu. Ale od 26 sierpnia wszyscy mieli poparzoną skórę i cierpieli z powodu pragnienia. Pilcher, którego stopę zaatakowała gangrena, przepraszał kolegów za fetor. Denny zapisał w dzienniku pokładowym: „Mamy nadzieję, że dotrzemy do lądu... z Bożą pomocą i brytyjską determinacją”. Potem sytuacja gwałtownie się pogorszyła. Pilcher zmarł 27 sierpnia. Denny załamał się psychicznie. Penny, osłabiony przez rany, wypadł pewnej nocy za burtę podczas wachty przy sterze. Dwaj młodzi marynarze, którzy za sobą nie przepadali, zaczęli się kłócić. Trzynastego dnia na morzu przestał funkcjonować ster. Okazało się to ponad siły Denny’ego, który stwierdził, że czas z tym wszystkim skończyć. Wręczył jednemu z towarzyszy niedoli swój sygnet z prośbą o przekazanie tej pamiątki jego matce, a potem wraz z trzecim mechanikiem wskoczyli do morza i po chwili zniknęli pozostałym rozbitkom z oczu. Wieczorem 9 września kucharz nazwiskiem Morgan nagle wstał i powiedział: „Idę za róg na drinka” i wyskoczył przez burtę, zostawiając na pokładzie tylko dwóch młodych marynarzy. Jeden z nich, dwudziestojednoletni Wilbert Widdicombe, zapisał lakonicznie w dzienniku pokładowym: „Kucharz oszalał; zginął”. Po kilku dniach obaj młodzi ludzie wskoczyli do wody, ale po krótkiej wymianie zdań odzyskali zdrowy rozsądek i wspięli się z powrotem na łódź. Wkrótce potem ich pragnienie zaspokoiła burza tropikalna. Jedli przepływające obok łodzi wodorosty i uczepione do nich kraby. Przeżywszy kilka załamań pogody i wiele kłótni, 27 października dostrzegli połyskującą na horyzoncie plażę. Dotarli do brzegu na wyspie Eleuthera w archipelagu

Bahama, przepłynąwszy 2275 mil. Po wielu miesiącach pobytu w szpitalu i rekonwalescencji Widdicombe wyruszył w lutym 1941 roku do kraju – i zginął jako pasażer statku handlowego „Siamese Prince”, zatopionego przez wystrzeloną z U-Boota torpedę. Jego towarzysz niedoli, dziewiętnastoletni Robert Tapscott, przeżył służbę w kanadyjskiej armii, a po wojnie jako świadek wziął udział w procesie kapitana „Widdera”, oskarżonego o zamordowanie marynarzy, którzy przeżyli zatopienie „Anglo-Saxon” i innych statków. Niemiec został skazany na siedem lat więzienia. Podobne dramaty przeżyły w czasie wojny załogi setek innych statków. Ich przebieg często pozostawał nieznany, ponieważ kończyły się śmiercią wszystkich rozbitków. Trzeba zaznaczyć, że podobnie jak wielu innych uwikłanych w zbrojny konflikt ludzi marynarze floty handlowej nie zawsze wybierali najlepszą linię postępowania. Wywodzili się z różnych grup narodowościowych i nie znali dyscypliny obowiązującej w siłach zbrojnych, więc poruszając się w konwojach, często lekceważyli procedury, sygnały i wskazówki dotyczące wyboru szlaków. Niektóre załogi wpadały w panikę i opuszczały statki, które można było uratować. Ale często bywało tak, że dokonywały bohaterskich wysiłków, których przykładem jest los 10350-tonowego, poruszanego silnikiem Diesla statku handlowego „Otari”. 13 grudnia 1940 roku, w drodze powrotnej z Australii, został on trafiony torpedą w odległości 450 mil na zachód od brytyjskich wybrzeży. Woda wdarła się do tylnych ładowni. Po chwili w kilwaterze statku zaczęły się unosić na wodzie mrożone tusze baranie i skrzynki z masłem. Obudowa wału śruby przeciekała, a wręgi maszynowni groziły zawaleniem. Ale kapitan Rice uznał, że statek można ocalić. Przez trzy dni, szczęśliwie chroniony przez mgłę od następnych ataków nieprzyjaciela, „Otari” samotnie brnął przez ocean, choć jego pompy z trudem utrzymywały go na wodzie. Kiedy w końcu dotarł w ciemności do ujścia Clyde, okazało się, że ochronna zapora portu jest zamknięta. Dopiero o świcie 17 września Rice wprowadził wreszcie swój statek na obszar, gdzie mógł zarzucić kotwicę. Pokład był niemal całkowicie zanurzony w wodzie, a większość cennego ładunku zmyły fale. Atlantycka linia zaopatrzenia, mającą kluczowe znaczenie dla Wielkiej Brytanii, funkcjonowała właśnie dzięki załogom odznaczającym się taką determinacją i odwagą. W 1941 roku Wielka Brytania zwodowała nowe jednostki o łącznej wyporności 1,2 miliona ton i w znaczący sposób usprawniła swój system transportu. Choć okręty, które eskortowały konwoje, zbyt opieszale wyposażano w ulepszone radary czy systemy podwodnego wykrywania – asdic i nie zatapiały one wielu łodzi podwodnych, to Niemcy nie zdołali wywołać kryzysu na oblężonej wyspie. Tego też roku pod koniec lata Brytyjczycy dość regularnie odczytywali już sygnały nadawane z niemieckich okrętów podwodnych. Część floty Dönitza została przerzucona na Morze Śródziemne lub na północne wybrzeże Norwegii, by osłaniać flankę sił niemieckich atakujących ZSRS. Gdy nadeszło Boże Narodzenie 1941 roku, było już jasne, że Hitler stracił szansę na wzięcie Wielkiej Brytanii głodem – po tym jak Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny, potęga ich floty i potencjał przemysłu stoczniowego zmieniły oblicze kampanii. Niemieckie okręty podwodne odniosły jednak wiele sukcesów jeszcze w miesiącach, które nastąpiły po ataku na Pearl Harbor, głównie dlatego, że U.S. Navy zbyt wolno wprowadzała w życie skuteczne procedury regulujące ochronę konwojów. W owych czasach, kiedy straty osobowe nie miały jeszcze wpływu na jakość załóg Kriegsmarine, ludzie Dönitza, z dumą nazywający się Freikorps Dönitz, byli elitą marynarki. Kapitan jednego z U-Bootów Erich Topp, zaliczany do asów U-Bootwaffe, pisał: „Żyjąc i pracując na okręcie podwodnym, trzeba w sobie wyrobić i rozwinąć umiejętność współpracy z innymi członkami załogi, gdyż ich pomoc może się okazać warunkiem przeżycia [...]. Wychodząc z portu, zamykając właz, zanurzając się, żegnasz się z kolorowym światem, słońcem i gwiazdami, wiatrem i falami, zapachem morza. Ty i twoja załoga jesteście skazani na stałe napięcie, wywołane przez pobyt w stalowej rurze – na małej, zatłoczonej przestrzeni, podzielonej na ciasne klitki, przez monotonię i niezdrowy tryb życia, niedostatek powietrza, nienormalny rytm dni i nocy, brak ruchu”. Topp robił, co mógł, by podtrzymać morale. Pewnego razu, wkrótce po wyjściu z portu, odkrył, że jego oficer nawigacyjny jest bardzo przygnębiony. Zapytany o przyczynę fatalnego nastroju, wyznał, że zapomniał zabrać z sobą na pokład swój talizman – mirtowy wianuszek, germański symbol małżeństwa, był więc przekonany, że okręt U-552 jest

skazany na zagładę. Topp kazał zmienić kurs i wrócił do Bergen, by jego oficer mógł zabrać swój talizman i odzyskać pogodę ducha, a potem ponownie wyruszył w morze.

Niemieccy marynarze podczas odpoczynku na pokładzie U-Boota Fot. akg-images/BE&W

Oficerowie Dönitza zaliczali się do fanatycznych zwolenników nazizmu. Tym bardziej że w 1943 roku średnia ich wieku spadła do dwudziestu trzech lat, a średnia wieku marynarzy – do dwudziestu jeden, wobec czego zarówno jedni, jak i drudzy byli perfekcyjnymi produktami Goebbelsowskiego systemu edukacyjnego. Kapitan U-

181 Wolfgang Lüth regularnie wygłaszał w obecności swej załogi pogadanki poświęcone „kwestii rasowej i innym zagadnieniom polityki populacyjnej [...] Niemcom, Hitlerowi oraz Ruchowi NarodowoSocjalistycznemu”. Pomysł sesji indoktrynacyjnych organizowanych w śmierdzącej, dusznej stalowej rurze, zanurzonej na 30 metrów w Atlantyku, wydaje się surrealistyczny, toteż można się domyślać, że nie wszyscy członkowie popierali metody Lütha, który nie pozwalał wieszać podobizn gwiazdek filmowych w pobliżu portretu Führera i zabraniał słuchania „zwyrodniałego” amerykańskiego jazzu. „Nie zamierzam z wami dyskutować o tym, czy on się wam podoba, czy też nie – powiedział swoim oficerom. – Po prostu ma się wam nie podobać. Na tej samej zasadzie, na jakiej Niemcowi nie może się podobać Żydówka. Podczas tej trudnej wojny wszyscy muszą się nauczyć bezgranicznej nienawiści do nieprzyjaciela”. W 1944 roku pewien doświadczony kapitan U-Boota kazał swym ludziom usunąć ze ściany portret Hitlera, mówiąc: „Nie życzę sobie tutaj żadnego bałwochwalstwa”. Został zadenuncjowany, oskarżony o podważanie ducha bojowego załogi, aresztowany i stracony. W maju i czerwcu 1942 roku na przybrzeżnych wodach wschodniej części Stanów Zjednoczonych zatopiono statki o łącznej wyporności miliona ton. Niemieckie okręty podwodne miały często ułatwione zadanie, ponieważ odpalały torpedy w kierunku jednostek o wyraźnie widocznych na tle jasno oświetlonego brzegu sylwetkach. W ciągu całego tego roku na dno poszło 6 milionów ton. Amerykańska flota handlowa drogo zapłaciła za decyzję U.S. Navy, która nie chciała wykorzystać doświadczeń Wielkiej Brytanii i odmówiła przyłączenia się do sprawdzonego, kanadyjskiego systemu konwojów. Niemcy zaczęli koncentrować złożone z tuzina U-Bootów „wilcze stada”, aby pokonać eskortę konwojów. Zmiany kodów stosowanych przez Kriegsmarine były przyczyną okresowych „zaciemnień” sojuszniczego systemu przechwytywania sygnałów. Miało to poważne następstwa dla konwojów, które nie były w stanie ominąć zgrupowań okrętów podwodnych. Ale sojusznicy systematycznie ulepszali swoje metody na tym polu. Technologia walki z okrętami podwodnymi stale się rozwijała, a liczba eskortujących jednostek rosła. Do używanej na morzu aparatury radarowej wprowadzono technologię cavity magnetron – magnetron wnękowy. Na okrętach eskorty zaczęto instalować system łączności głosowej TBS (Talk Between Ships – rozmowy między okrętami), a obsługujący aparaturę specjaliści nabrali doświadczenia. Wyszukiwanie i zatapianie U-Bootów wymagało ścisłej współpracy dwóch lub trzech okrętów, gdyż pojedyncza jednostka rzadko była w stanie zrzucać bomby głębinowe z taką dokładnością, by osiągnąć trafienie. Operacje prowadzone w pobliżu amerykańskich lub brytyjskich wybrzeży, czyli w zasięgu patroli powietrznych, stawały się dla Niemców coraz trudniejsze. Okręty podwodne mogły przemieszczać się szybko tylko na powierzchni, w zanurzeniu zaś nadążały za konwojami z największym trudem. Patrole powietrzne zmuszały je do pływania pod wodą, co ograniczało ich aktywność skuteczniej niż ataki bombowe na betonowe „kojce” UBootów w Breście lub Lorient, które kosztowały RAF wiele daremnego wysiłku. W 1942 roku bitwa o Atlantyk koncentrowała się coraz wyraźniej na tysiącmilowym obszarze morza leżącym poza zasięgiem startujących z lądu samolotów. Tam właśnie skupił swe siły Dönitz, a konwoje były przez cztery–sześć dni narażone na największe niebezpieczeństwo. SC-104, typowy konwój złożony z trzydziestu sześciu statków handlowych ustawionych w sześciu rzędach, płynął na wschód w październiku 1942 roku z szybkością 7 węzłów – czyli zaledwie 12 kilometrów na godzinę – i był eskortowany przez dwa niszczyciele: „Fame” i „Viscount”, oraz cztery korwety: „Acanthus”, „Eglantine”, „Montbretia” i „Potentilla”. Pierwsze informacje o grożącym niebezpieczeństwie nadeszły cztery dni po wypłynięciu z Nowej Funlandii, 12 października o godzinie 16.24, kiedy Huff-Duff wykrył sygnały radiowe nadawane od sterburty przez U-Boota, a wkrótce potem zidentyfikowano drugi okręt podwodny. Kiedy zapadła noc, okręty eskorty ustawiły się na czele konwoju i na jego flankach. Morze było wzburzone, więc panowały trudne warunki, szczególnie na korwetach, którymi nieustannie kołysały fale. Załogi pokładowe, stojące po pas w wodzie, walczyły z sennością, wiedząc, że po czterogodzinnej wachcie nie mogą liczyć na ciepłe jedzenie ani suchą odzież, gdyż dolne pokłady były zalane. Mechanikom i magazynierom, którzy przebywali w maszynowniach, nie było tak zimno, ale zdawali sobie sprawę z tego, że jeśli okręt zostanie trafiony, ich szanse

ucieczki będą niewielkie – śmiertelność załóg maszynowni sięgała 42 procent, a w przypadku personelu pokładowego nie przekraczała 25 procent. Wszystkim towarzyszyły więc od wielu tygodni lęk i stres, choć nie mieli dotąd kontaktu z nieprzyjacielem. Tej nocy, 12 października, widoczność sięgała 4 mil i była chwilami ograniczona przez przelotne opady śniegu. Tuż przed północą 4 mile za konwojem wykryto obecność okrętu podwodnego. Niszczyciel „Fame” zawrócił i zaczął się pospiesznie przygotowywać do kierowanego przez radar ataku. Zanim dotarł w pobliże UBoota, uderzenia wzburzonych fal unieszkodliwiły radar, oślepiając go. Po bezskutecznych półgodzinnych poszukiwaniach prowadzonych za pomocą środków wizualnych i sprzętu asdic niszczyciel „Fame” wrócił na swoją pozycję w szyku. Wkrótce potem „Eglantine” również podjął próbę jego namierzenia po stronie sterburty – także bez rezultatu. O godzinie 5.08 załogi eskorty usłyszały potężną eksplozję i odpaliły rakiety oświetlające „Snowflake”. Ale wśród szalejących fal, które sprawiały, że zarówno radar, jak i asdic były niemal całkowicie bezużyteczne, nic nie było widać. Godzinę później dowódca konwoju dowiedział się, że w nocy zostały zatopione trzy statki, ale nie nadały one żadnych sygnałów alarmowych. Jedna z korwet zawróciła, by poszukać rozbitków. W godzinach porannych 13 października konwój przedzierał się przez wezbrane morze, od czasu do czasu dostrzegając okręty podwodne, które zanurzały się na tyle szybko, że skutecznie uniemożliwiało to jakikolwiek atak. Tego wieczoru zostały trafione torpedami dwa następne statki. O 20.43 „Viscount” dostrzegł na powierzchni U-Boota, oddalonego o nieco ponad 700 metrów. Potoki wody oślepiły celowniczych, a okręt podwodny zanurzył się, zanim niszczyciel zdążył podpłynąć bliżej. Kiedy załoga po raz ostatni widziała jego znikającą pod wodą wieżyczkę, był oddalony tylko o 30 metrów. Podczas tej nocy okręty eskorty wielokrotnie usiłowały namierzyć nieprzyjaciela, ale ten pozostawał niewidoczny. Jej dowódca był – według własnego określenia – „niemal bliski rozpaczy”. O świcie odkrył, że połowa konwoju zgubiła w nocy szyk z powodu fatalnej pogody. Odnaleziono dziewięciu maruderów, ale sześć statków poszło na dno, a konwój pokonał zaledwie połowę drogi. W dniu 14 października zmagania trwały nadal, a w pobliżu konwoju wykryto obecność czterech U-Bootów. O zmroku – ku radości dowódcy eskorty – widoczność uległa pogorszeniu, co utrudniało okrętom podwodnym dalsze ataki. Konwój wielokrotnie zmieniał kurs, by zmylić swych prześladowców. W ciągu następnej nocy eskorta atakowała sześć wskazanych przez radar celów. O godzinie 23.31 „Viscount” wykrył okręt podwodny oddalony o 6 tysięcy metrów. Kapitan ruszył w jego stronę z szybkością 26 węzłów. Dowódca U-Boota usiłował manewrować, tak by wymknąć się przeciwnikowi, popełnił jednak fatalny błąd, gdyż jego jednostka znalazła się tuż przed dziobem „Viscounta”. Niszczyciel uderzył w U-Boota w miejscu oddalonym o kilka metrów od jego wieżyczki i uszkodził poważnie jego kadłub. Okręt podwodny, ostrzeliwany przez wszystkie brytyjskie działa i karabiny maszynowe, oderwał się od niszczyciela, ale został trafiony z bliska bombą głębinową. U-619 zatonął, ale sukces ten został bardzo drogo okupiony – uszkodzony „Viscount” musiał niezwłocznie wziąć kurs na Liverpool, do którego dotarł bezpiecznie dwa dni później. Jego remont, przeprowadzony w tamtejszych dokach, zajął kilka miesięcy. W dniu 16 października o wschodzie słońca załogi sojuszniczych jednostek z radością dostrzegły na niebie pierwszy brytyjski samolot dalekiego zasięgu. Był to „Liberator”, który miał osłaniać konwój podczas dalszej drogi – wypłynął on już bowiem z „powietrznej dziury” znajdującej się w centralnej części Atlantyku. Korweta norweskiej marynarki wojennej „Potentilla” przetransportowała stu koczujących na jej zatłoczonych pokładach rozbitków na jeden ze statków handlowych. Tego ranka nic się nie wydarzyło, ale o 14.07 asdic niszczyciela „Fame” wykrył oddalony o niecałe 2 tysiące metrów okręt podwodny, który zaatakowano bombami głębinowymi pięć minut później. Doprowadziło to do dramatu, który rozegrał się w samym środku konwoju, na oczach załóg płynących obok statków handlowych. Nagle na powierzchni morza pojawiła się wielka bańka powietrzna, a w ślad za nią ociekający wodą U-253, do którego natychmiast otworzono ogień. Niszczyciel „Fame”, który płynął najbliżej, otarł się o jego kadłub, a gdy niemieccy marynarze zaczęli wyskakiwać do morza, spuścił szalupę. Odważny brytyjski oficer wspiął się na wieżyczkę, wyniósł ze sterówki plik dokumentów i zdążył uciec na kilka sekund przed zatonięciem U-Boota.

Niszczyciel „Fame”, podobnie jak przedtem „Viscount”, doznał jednak przy zderzeniu poważnych uszkodzeń. Jego kapitan żałował później swej decyzji staranowania U-Boota, a jego ludzie przez wiele godzin musieli łatać wielkie szczeliny w kadłubie za pomocą drewnianych belek i mat amortyzacyjnych. „Fame”, którego pompy z trudem nadążały za wdzierającą się do maszynowni wodą, ruszył śladem „Viscounta” w kierunku Liverpoolu i stoczni remontowej. Konwój składał się teraz z dwudziestu ośmiu statków eskortowanych przez cztery powolne korwety. Tego samego wieczoru, czyli 16 października, o godzinie 21.40 załoga korwety „Potentilla” dostrzegła kolejny okręt podwodny. Obie jednostki zbliżały się do siebie z maksymalną prędkością, ale kapitan korwety wykonał w ostatniej chwili zwrot, by uniknąć kolizji, która przy łącznej prędkości 32 węzłów miałaby z pewnością dla jego niewielkiego okrętu fatalne następstwa. Ostrzelał też okręt podwodny ze swego 102-milimetrowego działa poczwórnie sprzężonych armat przeciwlotniczych (40 mm) oraz Oerlikonów (20 mm), ale nieprzyjaciel odpłynął niemal bez uszkodzeń. To było dla konwoju SC-104 ostatnie poważne wydarzenie w drodze do celu – mimo kilku alarmów dzień 17 października nie przyniósł żadnych ataków nieprzyjaciela, być może z powodu gęstej mgły. Dwa dni później statki handlowe wpłynęły do ujścia Mersey, gdzie do ich załóg dotarła krzepiąca wiadomość, że jeden z „Liberatorów” zatopił w pobliżu ich kursu trzeci okręt podwodny – U-661. Przeżycia tego konwoju, z których każde było wystarczająco ciężkie, by w normalnych okolicznościach stać się życiowym dramatem marynarzy, nie były wcale czymś wyjątkowym. Na takie same lub podobne udręki były narażone wszystkie przepływające Atlantyk statki handlowe i okręty eskorty. Co więcej, straty tego konwoju mogły się wydawać w tym okresie stosunkowo niewielkie. W tym samym miesiącu Niemcy zatopili 15 statków konwoju SC-107, a konwój SL-125 stracił 13 jednostek podczas siedmiodniowej bitwy, nie posyłając na dno ani jednego okrętu podwodnego. W ciągu całego 1942 roku ofiarą okrętów podwodnych padło 1160 sojuszniczych statków handlowych. Kiedy szala losów wojny przechylała się już zdecydowanie na korzyść aliantów, Wielka Brytania stanęła w obliczu najpoważniejszego kryzysu w dziedzinie importu towarów. Zimą 1942 roku „wilcze stada” Dönitza osiągnęły apogeum swej siły, a po morzach pływało ponad sto niemieckich okrętów podwodnych. Kampania północnoafrykańska, a zwłaszcza listopadowa operacja desantowa „Pochodnia” („Torch”), zmusiły Royal Navy do przerzucenia znacznej części sił na Morze Śródziemne. Kanadyjskie korwety, które wzięły na siebie większość obowiązków związanych z eskortowaniem konwojów przebywających zachodni obszar Atlantyku, nie dysponowały ani sprzętem, ani doświadczeniem, dzięki którym mogłyby stawić czoło „wilczym stadom” Dönitza. W okresie od lipca do września 80 procent wszystkich strat sojuszniczych poniosły konwoje eskortowane przez marynarkę kanadyjską. Zachowane z tych czasów meldunki odzwierciedlają dramatyczny brak kompetentnych, dobrze wyszkolonych kapitanów, którzy umieliby się posługiwać sprzętem asdic. Królewska Kanadyjska Marynarka Wojenna rozwijała się tak szybko, że nieliczna kadra zawodowych marynarzy okazała się zbyt skromna, by nadążyć za jej potrzebami – rozwój marynarki był trzy i pół razy szybszy niż w przypadku Royal Navy lub U.S. Navy. Kiedy jeden z kanadyjskich okrętów dobił do wybrzeży Anglii, brytyjski oficer odnotowujący jego przybycie napisał: „Ten niski poziom sprawności wydaje się typowy dla wszystkich korwet, na których pełnią służbę kanadyjskie załogi”. Historyk natomiast zanotował: „Powyższe problemy są często przyczyną nieskuteczności działań wymierzonych przeciw zgrupowaniom okrętów podwodnych”. Kanadyjczycy zostali uwolnieni na kilka miesięcy od odpowiedzialności za centralny rejon Atlantyku na początku 1943 roku, gdy tylko Royal Navy zaczęła dysponować większą liczbą okrętów i mogła ich zastąpić. W marcu tego roku po raz kolejny pojawiły się problemy z odszyfrowaniem radiowych sygnałów wysyłanych z niemieckich okrętów podwodnych. W związku z tym przez dwa miesiące tylko połowa wszystkich atlantyckich konwojów przetrwała niemieckie ataki, a co piąty statek handlowy został zatopiony. Ale był to ostatni kryzys kampanii – wiosną zachodni sojusznicy skierowali w końcu w ten rejon siły, które uzyskały zdecydowaną przewagę nad niemieckimi U-Bootami. Oblicze batalii zmieniły grupy eskortowe wyposażone w dziesięciocentymetrowe radary, samoloty dalekiego zasięgu uzbrojone w ulepszone bomby głębinowe, małe

lotniskowce eskortowe oraz osiągnięcia wywiadu w dziedzinie rozszyfrowywania depesz Dönitza. Admirał sir Max Horton, który został naczelnym dowódcą sił sojuszniczych w rejonie wybrzeży Wielkiej Brytanii w listopadzie 1942 roku, był podczas pierwszej wojny światowej bardzo uzdolnionym oficerem okrętu podwodnego. Teraz, dowodząc kampanią atlantycką ze swego gabinetu w Liverpoolu, przyczynił się w decydującym stopniu do zwycięstwa nad Niemcami.

Ocaleni z U-Boota zatopionego na północnym Atlantyku, kwiecień 1943 roku Fot. Jack January/USCG Historian’s Office

W maju 1943 roku zatopiono 47 U-Bootów, a w całym tym roku niemal 100. Siły lotnicze, które w okresie od października 1941 do marca 1942 roku zniszczyły 5 okrętów podwodnych, między kwietniem a wrześniem 1942 roku posłały na dno 15 takich jednostek, a w okresie od października 1942 do marca 1943 – aż 38. Dönitz tracił codziennie jeden okręt podwodny, a ponieważ jego siły stopniały w ciągu miesiąca o 20 procent, był zmuszony drastycznie ograniczyć zakres operacji. Spadek liczby zatapianych statków handlowych okazał się tak znaczny, że w ostatnim kwartale 1943 roku zniszczeniu na skutek akcji nieprzyjaciela uległo tylko 6 procent przewożonych do Wielkiej Brytanii towarów. Pokonywanie Atlantyku należało nadal do ciężkich doświadczeń, ale brytyjskie i amerykańskie okręty panowały na oceanie już do końca wojny, do tego liczba niemieckich UBootów stale malała, a morale i wyszkolenie ich załóg coraz częściej odbiegały wyraźnie od wcześniejszych standardów. Brytyjska flota handlowa poniosła ciężkie straty, które przyczyniły się po wojnie do fatalnej sytuacji gospodarczej kraju – niemal wszystkie wyprodukowane w 1943 roku przez sojuszników nowe jednostki pływające, o łącznej wyporności 14 milionów ton, powstały w stoczniach amerykańskich. Ale nie ulegało wątpliwości, że Niemcy przegrali wojnę z atlantyckim transportem morskim. W ciągu ostatnich siedmiu miesięcy 1943 roku łączny tonaż zatopionych sojuszniczych statków – z których tylko co czwarty padł ofiarą okrętów podwodnych – spadł do 200 tysięcy ton. Choć niedostatek tonażu nadal był czynnikiem wpływającym na strategię sojuszników, morskie operacje nieprzyjaciela nigdy już nie zagroziły ich ważnym interesom. Przed wojną Wielka

Brytania importowała rocznie 68 milionów ton towarów. Wielkość ta spadła do 24,48 milionów ton w 1943 roku, ale w 1944 roku ponownie wzrosła do 56,9 milionów ton. Być może najbardziej obrazowym zestawieniem statystycznym dotyczącym bitwy o Atlantyk jest informacja, że w latach 1939–1943 Niemcy zaatakowali tylko 8 procent powolnych konwojów i 4 procent szybkich. Wiele napisano o tym, że obrona sojuszniczych jednostek przed zagrożeniem ze strony U-Bootów była w pierwszych latach wojny niewystarczająca, ale problemy, jakie Niemcy miały z ludźmi i sprzętem, były o wiele poważniejsze. Hitler nigdy nie zrozumiał specyfiki walki na morzu. We wczesnym okresie wojny mylnie rozdzielał potencjał przemysłu i zasoby stali między różne rodzaje sił zbrojnych. Aż do upadku Francji nie dostrzegał strategicznej szansy, jaką byłaby wielka kampania przeciwko transportowi atlantyckiemu. Budowa okrętów podwodnych została uznana za priorytet dopiero w latach 1942–1943, kiedy siły morskie sojuszników szybko wzrastały, a losy wojny zdążyły się odwrócić. Niemcy nigdy nie zdołały odciąć Wielkiej Brytanii od dostaw atlantyckich, choć mało kto zdawał sobie z tego sprawę, że w owym czasie straty ponoszone przez flotę handlową były tak dotkliwe. 2. KONWOJE ARKTYCZNE Kiedy Hitler wkroczył do ZSRS, zarówno brytyjscy, jak i amerykańscy szefowie sztabu byli przeciwnikami udzielania temu krajowi pomocy wojskowej, twierdząc, że ich własne zasoby są zbyt szczupłe, by mogli dzielić się bronią. Royal Navy wysunęła też obiekcje natury strategicznej: wszystkie towary wysyłane do Związku Sowieckiego musiałyby przechodzić przez jego arktyczne porty, Murmańsk i Archangielsk, z których ten ostatni pozostawał niezamarznięty i dostępny tylko w miesiącach letnich. Konwoje, posuwające się z szybkością 8 lub 9 węzłów, byłyby więc narażone przez co najmniej tydzień na ataki niemieckich okrętów podwodnych, okrętów wojennych i samolotów startujących z baz w pobliskiej Norwegii. Brytyjski premier i amerykański prezydent odrzucili te opory, zakładając – z pewnością słusznie – że najwyższym priorytetem jest wsparcie sowieckiego wysiłku wojennego. Hitler nie przywiązywał początkowo większej wagi do arktycznej linii łączności z ZSRS, ale ze względu na swój obsesyjny lęk przed inwazją Brytyjczyków na Norwegię kazał ufortyfikować wybrzeża tego kraju. Churchill pozostał zdecydowanym zwolennikiem takiego ataku aż do 1944 roku, ale natrafił na silny opór ze strony dowódców wszystkich rodzajów swoich sił zbrojnych. W 1942 roku ważna była dla niego znacząca obecność na Dalekiej Północy niemieckich sił morskich i powietrznych, zagrażających arktycznym konwojom. Pierwszy lord Admiralicji admirał sir Dudley Pound był przeciwny uszczuplaniu sił biorących udział w bitwie o Atlantyk i kierowaniu ich na nowo otwarty, ryzykowny front jedynie po to, by wspomóc znienawidzonych przez niego Rosjan, którzy i tak musieli – jego zdaniem – ulec Niemcom. Pound szczególnie zaniepokoił się perspektywą starć jednostek Home Fleet z niemieckimi okrętami wojennymi, takimi jak „Tirpitz”, które miały nad nimi znaczną przewagę, jeśli chodzi o siłę ognia. Brytyjska marynarka wojenna nadal pamiętała bowiem trudności i straty, na jakie naraził ją „Bismarck”, zanim udało jej się go unieszkodliwić. Atmosferę lęku wzmógł jeszcze bardziej nieudany atak na niemieckie statki przeprowadzony u wybrzeży Norwegii 30 lipca 1941 roku. Wielka Brytania straciła wtedy dwadzieścia bombowców torpedowych typu „Swordfish”, ale nie osiągnęła celu, którym była blokada transportu niezwykle ważnej dla Niemców rudy żelaza. Churchill pozostał nieugięty, z uporem twierdził, że marynarka wojenna musi bez względu na zagrożenia ochraniać konwoje zaopatrujące Związek Sowiecki w broń i inne towary, które Wielka Brytania i Stany Zjednoczone będą mu dostarczać. Perspektywa zbrojnych zmagań wcale go nie przerażała, ponieważ w latach 1941–1942 jednym z jego głównych celów było angażowanie niemieckich sił przy każdej nadarzającej się okazji. W związku z tym zażądał utworzenia nieprzerwanego cyklu arktycznych konwojów. Nieliczne statki handlowe wysłane przez Anglię do ZSRS pod koniec 1941 roku przybyły na miejsce bez strat, dostarczając niewielką liczbę czołgów, a także trochę sprzętu lotniczego i kauczuku. Niemcy nie zwrócili na nie większej uwagi. Ale gdy w 1942 roku Brytyjczycy zaczęli wysyłać na Wschód potężne transporty, siły Hitlera atakowały je

z rosnącą energią. Przeżycia konwojów, opatrzonych kryptonimami „QP”, powracających ze Związku Sowieckiego stały się tematem wielu powstających podczas tej wojny morskich legend. Zanim jeszcze do akcji wkroczyli Niemcy, potężnym przeciwnikiem okazała się arktyczna pogoda – okręty przedzierały się często przez kilkunastometrowe fale, dźwigając na sobie setki ton lodu. Nierzadkie były przypadki wypadnięcia za burtę, a olbrzymia fala zerwała kiedyś górne płyty pancerne przedniej wieży artyleryjskiej krążownika „Sheffield” i rzuciła je na nadbudówkę. Statek handlowy „J.L.M. Curry” zatonął podczas burzy z powodu pęknięcia płyt osłaniających kadłub. Na szlaku do Murmańska niemal każdy statek doznawał uszkodzeń, zmagając się z pogodą, i nawet największe jednostki nie mogły się czuć bezpieczne. Służący na lotniskowcu Charles Friend, podchorąży marynarki wojennej, wspominał: „Pamiętam, że wyjrzałem z kołyszącego się wściekle i miotanego przez fale lotniskowca «Victoriuos» i zobaczyłem, że pancernik «King George V», długi na przeszło 250 metrów, wspina się na grzbiet fali [...]. Te fale był ruchomymi górami [...] miały od podnóża do grzbietu chyba 300 metrów [...]. Nawet wysoki pokład naszego okrętu nie był bezpieczny przed masami wody; kiedy dziób przebijał się przez wierzchołek fali, potoki wody spadały na miejsce startu i lądowania samolotów... jedna z nich uderzyła z taką siłą, że przednia winda do przewożenia samolotów przestała funkcjonować [...]. Morze powyginało płyty opancerzenia okrętu grube na dziesięć centymetrów”. W przeciwieństwie do sumiennych Amerykanów brytyjscy dokerzy, zwłaszcza zatrudnieni w Glasgow, zyskali złą sławę, gdyż niedbale układali ładowane przez siebie towary, których znaczna część docierała do Murmańska w fatalnym stanie. Co gorsza, źle umocowane i przesuwające się wewnątrz statków ładunki zagrażały przewożącym je jednostkom. Kiedy 10 grudnia 1941 roku załoga 5395-tonowego trampa „Harmatis” dostrzegła wydobywające się spod pokładu kłęby dymu, otworzyła właz i ujrzała płonącą ciężarówkę, która toczyła się bezwładnie po ładowni, rozbijając skrzynie i podpalając bele materiału. Pewien marynarz włożył na głowę jedyny znajdujący się na statku kaptur przeciwpożarowy, zszedł do płonącego piekła i polewał jego wnętrze wodą ze szlaucha, dopóki nie opadł z sił. Kapitan, który go zmienił, ugasił w końcu płomienie, dzięki czemu statek dowlókł się z powrotem do Clyde. Załogi musiały nieustannie zmagać się z przeciwnościami, usuwając niebezpieczne oblodzenie z nadbudówek i dział oraz kontrolując sprawność broni, w której zamarzały smary. Marynarze poruszali się ospale, ponieważ ich składające się z wielu warstw stroje robocze były ciężkie, ale wcale nie chroniły przed zimnem. Alec Dennis, porucznik służący na niszczycielu, próbował drzemać na pokładzie, bo wiedział, że jeśli położy się na koi, zostanie zaraz wezwany: „Można było jako tako zadbać o temperaturę ciała, ale mnie, mimo wyścielonych futrem butów, stale marzły nogi”. Po wachcie swoją pierwszą wolną godzinę spędzał na próbach rozgrzania stóp, żeby móc zasnąć. Marynarze, zachowujący nieustanny stan gotowości, żywili się kanapkami z wołową konserwą i pili kakao, starając się chwytać chwile snu w przerwach między niemieckimi atakami. Nienawidzili ciemności, które niosła z sobą arktyczna zima, ale jeszcze gorsze były jasne letnie noce – piękno Zorzy Polarnej zdawało się szydzić ze straszliwej bezbronności oświetlanych przez nią statków. Pechowy „Harmatis” przeżył następny dramat 17 stycznia 1942 roku, kiedy został trafiony dwiema wystrzelonymi z okrętów podwodnych torpedami. Jedna z nich wybuchła i wyrwała właz, w wyniku czego wywiane z ładowni części garderoby zawisły na olinowaniu. Ponieważ do przedziurawionego kadłuba wdzierała się woda, kapitan wydał komendę „Stop”, by przeciążony statek nie zatonął. Załoga zdołała w jakiś sposób opanować sytuację, a „Harmatis”, mimo dalszych ataków bombowców Luftwaffe, został doprowadzony do Murmańska przez holowniki. Inni mieli mniej szczęścia. Kiedy w magazynie niszczyciela „Matabele” wybuchła torpeda, przeżyli tylko dwaj członkowie jego załogi. Morze było upstrzone unoszonymi na powierzchni przez kamizelki ratunkowe zwłokami marynarzy, którzy zamarzli, zanim dotarła do nich pomoc, gdyż mróz zabijał w ciągu zaledwie kilku minut. George Charlton, pełniący służbę na niszczycielu zatopionym przez ogień dział w ostatnich dniach grudnia 1942 roku, kiedy ciężki krążownik „Admiral Hipper” zaatakował jego konwój, opisał męki, jakie przeżył podczas prób wspięcia się na sieć ratowniczego trawlera: „Poczekałem na falę, która wyniesie mnie w górę, żebym mógł dosięgnąć sieci, a potem przepchnąłem ręce i nogi przez jej otwory i wisiałem tam, dopóki dwaj marynarze nie

zeszli na dół przez burtę, by wciągnąć mnie na pokład. Trzeci ratował mnie, ciągnąc za włosy. Na pokładzie padłem jak długi [...] a potem odrętwienie zaczęło ustępować i poczułem uderzenie zimna. Nigdy przedtem ani potem nie przeżyłem takiego bólu, który przenikał całe moje ciało”.

Skuwanie lodu na okręcie wchodzącym w skład konwoju arktycznego Fot. AP Photo/Press Association

PQ-11, który wyruszył na szlak w lutym 1942 roku, był ostatnim konwojem, któremu udało się przepłynąć stosunkowo łatwo. Jego następca, PQ-12, napotkał wielkie trudności w ławicach lodowych, a później ukrywał się przed „Tirpitzem”, o którego obecności powiadomił go wywiad. Dowódcy statków wpadli we wściekłość, kiedy serwis informacyjny BBC ogłosił, że „cenny ładunek jest w drodze do Rosji”. Jak to często bywa w czasie wojny – względy propagandowe zderzyły się z potrzebą zachowania tajności operacji. W marcu Royal Navy straciła największą w tym roku szansę zatopienia „Tirpitza”. Samoloty torpedowo-bombowe „Albacore” dostrzegły go na morzu i przypuściły atak, ale choć dwa z nich zostały zestrzelone, żadna z torped nie trafiła w cel. Churchill ze złością porównał to niepowodzenie lotnictwa marynarki wojennej z sukcesem, jaki odniosły trzy miesiące wcześniej japońskie samoloty, zatapiając dwa brytyjskie okręty. Ale Japończycy walczący na Malajach byli znakomicie wyszkolonymi i doświadczonymi pilotami, podczas gdy załogi samolotów „Albacore” składały się głównie z nowicjuszy. Jedna czwarta konwoju PQ-13, złożonego z dwudziestu jeden statków przewożących 30 tysięcy ton ładunku, padła ofiarą okrętów podwodnych i bombowców, kiedy konwój został rozproszony przez burzę. Defekt torpedy doprowadził do tego, że krążownik „Trinidad”, usiłujący zatopić uszkodzony niemiecki niszczyciel, sam zadał sobie miażdżący cios. Rozbitkowie ze statków handlowych przeżyli równie ciężkie chwile jak załoga transportowca „Induna”, zatopionego przez U-Boota 30 marca. W nocnych ciemnościach odbiły od niego dwie szalupy, pełne poparzonych i na wpół uduszonych marynarzy. Hipotermia rychło zabiła tych, którzy byli ranni – w ciągu pierwszej nocy zmarło ich siedmiu – a zapas słodkiej wody zamarzł. Kiedy ekipy ratunkowe znalazły łódź, dostrzegły na niej dziewięciu rozbitków, z których tylko jeden, kanadyjski strażak, był żywy. Z całej załogi „Induny”, liczącej sześćdziesięciu czterech marynarzy, uratowano dwudziestu czterech. Z wyjątkiem sześciu pozostałym trzeba było amputować odmrożone ręce lub nogi.

Ze względu na zagrożenie, jakie stanowił „Tirpitz”, każdemu konwojowi musiała towarzyszyć eskorta okrętów wojennych niemal dorównująca liczebnością statkom handlowym. Ochronę przed okrętami podwodnymi zapewniały niszczyciele. Statki handlowe były wyposażone w działka przeciwlotnicze, których skoordynowany ogień mógł stanowić skuteczną zaporę przeciwko atakującym heinklom. Krążowniki chroniły konwoje przed niemieckimi niszczycielami, towarzysząc im aż do Wyspy Niedźwiedziej, położonej na północ od Norwegii. „Edinburgh” odparł ich atak na konwój QP-13, a na horyzoncie widniały zarysy wielkich okrętów Home Fleet, które mogły wkroczyć do akcji w razie ataku niemieckich pancerników. Dwa dni po tym, jak płynący na wschód konwój mijał punkt zborny położony w pobliżu Islandii, pojawiał się nad nim niemiecki samolot zwiadowczy dalekiego zasięgu, zwykle Focke-Wulfe Fw 200 „Condor”. Krążąc nad zgrupowaniem statków w takiej odległości, by nie mogła mu zagrozić jego artyleria przeciwlotnicza, podawał jego pozycje dowództwu stacjonującego w Norwegii Luftwaffe. Marynarze nienawidzili widoku tych „węszycieli”, gdyż ich obecność zapowiadała wielodniowe ataki samolotów i okrętów podwodnych. Krajobraz, którego dominującymi elementami były morze, lód i „arktyczny dym” – warstwa mgły, często leżąca nad marznącą wodą – zakłócały terkoczące karabiny maszynowe, czarne chmury wybuchających na niebie pocisków, słupy wody wzbijane przez torpedy, wyjące silniki samolotów i wybuchy bomb. W kwietniu 1942 roku zapewniono konwojom prymitywną ochronę powietrzną, wprowadzając do użytku pierwszy CAM – statek handlowy, na którym zamontowana była wyrzutnia umożliwiająca start myśliwca „Hurricane”. Jego pilot miał po wykonaniu zadania bojowego lądować ze spadochronem na morzu. Koncepcja ta rzadko się jednak sprawdzała, gdyż samoloty startowały zwykle zbyt późno, a poza tym wymagała ona szaleńczej wprost odwagi od pilotów, którzy mieli najwyżej 50 procent szans na to, że zostaną wyciągnięci z wody, zanim zamarzną na śmierć. Każdy konwój przeżywał własne tragedie. Sześć wracających do kraju statków PQ-13 utracono, gdy te wyleciały w powietrze po omyłkowym wpłynięciu na pole minowe w pobliżu wybrzeży Islandii. Kiedy okręt dowódcy konwoju PQ-14 został trafiony torpedą, eksplozja przewożonej w ładowni amunicji rozerwała na strzępy wszystkich przebywających w maszynowni członków załogi. Czterdziestu innym udało się przeżyć wybuch, ale kiedy wyskoczyli do morza, wszyscy z wyjątkiem dziewięciu zginęli w wyniku eksplozji miny głębinowej, którą operujący w tym rejonie trawler usiłował trafić atakujący okręt podwodny. Na zachodnim odcinku arktycznego szlaku niszczyciel został przecięty na pół, gdyż zderzył się z pancernikiem „King George V”, poważnie uszkodzonym przez bomby głębinowe, które tenże niszczyciel rzucił. Krążowniki „Trinidad” i „Edinburgh” zatonęły po szaleńczych zmaganiach mimo wielkich wysiłków ekip ratunkowych. Oficer maszynowni śmiertelnie trafionego okrętu „Trinidad” odmówił opuszczenia podległych sobie palaczy piecowych, którzy w razie zatonięcia statku byli skazani na śmierć. Kiedy widziano go po raz ostatni, okręt szedł już na dno, a on został ogłuszony przez wybuch bomby. Wciąż jednak starał się uwolnić towarzyszy, otwierając zablokowane włazy. Owym człowiekiem, który zasłużył na to, by jego imię było znane potomności, był porucznik John Brody. Nie wszyscy uczestnicy arktycznych zmagań odznaczali się takim heroizmem. Choć niektórzy członkowie załóg floty handlowej wykazywali niezwykły hart ducha, inni zbyt chętnie uciekali z uszkodzonych statków. Tak postąpili marynarze z amerykańskiej jednostki „Christopher Newport”, którzy wsiedli do łodzi ratowniczej w galowych mundurach i z bagażami w rękach, porzucając 10 tysięcy ton amunicji. Ogarnięci paniką marynarze brytyjscy niejednokrotnie spuszczali szalupy tak nieostrożnie, że ich pasażerowie wpadali do morza. Po niemieckiej zaś stronie załogi konwojów były często zaskoczone lękliwością niektórych pilotów Luftwaffe, którzy nie atakowali ostrzeliwujących się jednostek. Poczynania Kriegsmarine krępowała z kolei postawa Berlina, który zastrzegał sobie prawo podejmowania wszystkich decyzji dotyczących angażowania okrętów liniowych. Zdegustowani oficerowie niemieckiej marynarki wojennej często otrzymywali rozkaz przerwania akcji i powrotu do bezpiecznych norweskich fiordów. Kiedy w 1942 roku zmagania z atakującymi konwoje Niemcami stawały się coraz bardziej zacięte i kosztowne, oficerowie floty handlowej wzmogli swe protesty przeciwko sposobowi, w jaki traktowała ich marynarka wojenna. Byli oburzeni tym, że okręty liniowe eskorty zawracały w pobliżu Wyspy Niedźwiedziej, gdyż na

dalszym odcinku wiodącego na wschód szlaku wodnego zagrożenie ze strony samolotów było uważane za zbyt wielkie. Skarżyli się też na to, że okręty eskorty często opuszczały swych podopiecznych, by ścigać niemieckie łodzie podwodne. Nie mogli zrozumieć przyczyn, dla których tak cennym ładunkom zapewniano słabą ochronę powietrzną. A główną przyczyną ich protestów było to, że muszą płynąć wiele dni przez najbardziej niebezpieczne wody świata, nie mając pojęcia, jaki jest obraz sytuacji, i wiedząc tylko tyle, ile mogli dostrzec ze swych oblodzonych pokładów. „Jednym z minusów służby we flocie handlowej było to, że traktowano nas jak dzieci – powiedział później któryś z kapitanów. – O niczym nas nie informowano, co miało fatalny wpływ na nasze nerwy”. Statki handlowe sunęły przez ścięte lodem wody morskie tak wolno, że mógł je prześcignąć biegnący mężczyzna. Załogi były bardziej niż na pancerniku narażone na ataki nieprzyjaciela, bomby i torpedy. Wysoki rangą oficer ostrzegał w maju Admiralicję: „Nam, służącym w Marynarce Wojennej, płaci się za wykonywanie tego rodzaju zadań. Ale chyba zaczynamy zbyt wiele wymagać od marynarzy floty handlowej. My możemy unikać bomb i torped dzięki swej szybkości – statek poruszający się z prędkością sześciu lub ośmiu węzłów nie dysponuje tym atutem”. Niektórzy uchylali się od ryzyka, na jakie narażała ich wyprawa do ZSRS. Na przykład na starym amerykańskim trampie „Troubadour” doszło do buntu załogi, która odmówiła wyjścia w morze. Norweski kapitan przełamał jej opory przy pomocy uzbrojonej straży U.S. Navy. Przywódcy protestu, „żałosna, wielojęzyczna zbieranina morskich włóczęgów i zbyt wysoko opłacanych amerykańskich marynarzy, którzy dostawali oprócz pensji premie za niebezpieczną służbę”, zostali po przybyciu do Murmańska osadzeni w sowieckim więzieniu. Churchill z gniewem odrzucił sugestie Royal Navy, która chciała zawiesić operacje konwojów na okres arktycznego lata, podczas którego przez całą dobę było jasno jak w dzień. „Rosjanie prowadzą ciężkie walki i są pewni, że zechcemy ponieść ryzyko i zapłacić cenę, jakich wymaga nasz wkład w ich wysiłek wojenny – napisał. – Operacja będzie usprawiedliwiona, jeśli połowa transportów dotrze do celu. Rezygnacja z takiej próby osłabiłaby naszą pozycję w oczach naszych dwóch najważniejszych sojuszników”. Doświadczenia konwoju PQ16 zdawały się usprawiedliwiać jego determinację. 21 maja z Islandii wypłynęło trzydzieści sześć jednostek. Ataki Luftwaffe były regularne, ale przeważnie niezbyt zdecydowane. Mimo wielu alarmów wywołanych domniemaną obecnością U-Bootów pierwszy statek został zatopiony dopiero 26 maja. Jeden z niszczycieli spuścił na wodę szalupę z lekarzem, który wszedł na pokład uszkodzonego rosyjskiego statku i zabrał z niego trzech poważnie rannych marynarzy, by później ich zoperować. „Ocean Voice” został trafiony przez bombę, która wyrwała w jego burcie dużą dziurę, ale ponieważ morze było spokojne, utrzymał swoją pozycję w szyku i dopłynął do ZSRS „z Bożą pomocą” – według słów jednego z marynarzy. Niektóre okręty wyczerpały swoje zapasy amunicji przeciwlotniczej, ale liczne ataki zostały odparte. Polscy marynarze pełniący służbę na górnych pokładach niszczyciela ORP „Garland” ponieśli ciężkie straty w wyniku wybuchów spadających tuż za burtą bomb. Kiedy okręt dotarł do Murmańska, na jego nadbudówce widniały słowa: „Niech żyje Polska!”, napisane krwią członków załogi. „To byli twardzi ludzie” – wspominał z szacunkiem oficer angielskiego statku handlowego. Z wyjątkiem siedmiu konwojowane statki dotarły do celu, a dzięki odwadze i doświadczeniu ratowników udało się ocalić 371 rozbitków z zatopionych jednostek. Oskarżany przez Churchilla o nadmierną ostrożność admirał sir John Tovey, naczelny dowódca Home Fleet, twierdził, że „sytuacja strategiczna była jednoznacznie korzystna dla nieprzyjaciela”, ale przyznał, że sukces konwoju PQ-16 „przeszedł wszelkie oczekiwania”. W następnym miesiącu Royal Navy przeżyła najbardziej kompromitujący epizod podczas tej wojny. Konwój PQ-17, złożony z trzydziestu sześciu jednostek, z których większość miała amerykańskie załogi, wypłynął z Islandii 27 czerwca 1941 roku, wioząc 594 czołgi, 4246 pojazdów, 297 samolotów i ponad 150 tysięcy ton sprzętu wojskowego oraz artykułów zaopatrzenia. Brytyjczycy wiedzieli dzięki systemowi Ultra, że Niemcy zamierzają zaatakować ten transport wszystkimi dostępnymi siłami, angażując w tę operację okręty liniowe i nadając jej kryptonim „Rösselsprung” – „Ruch skoczkiem”. Hitler oznajmił, że „Anglicy i Amerykanie chcą

podtrzymać siłę oporu Rosji, dostarczając jej jak największe ilości sprzętu wojskowego”, a więc w końcu uznał, że arktyczne konwoje mogą mieć poważny wpływ na losy wojny. Admiralicja przejęła operacyjne dowództwo nad konwojem PQ-17 i wspierającymi go jednostkami, ponieważ miała dostęp do najnowszych danych wywiadowczych pochodzących z systemu Ultra, a wiedziała z doświadczenia, że Tovey, który przebywał na okręcie flagowym, nie potrafi sprawnie dowodzić dużymi i rozproszonymi na znacznej przestrzeni siłami w warunkach ciszy radiowej. Pierwsze starcia przebiegały według znanego schematu. Zwiadowczy „Condor” Luftwaffe zaczął obserwować konwój w pobliżu wyspy Jan Mayen 1 lipca. Uzbrojone w torpedy wodnosamoloty Heinkel He 115 przypuściły nieudany i niezbyt energiczny atak, podczas którego amerykański niszczyciel „Wainwright” starał się trafić czołowo atakujący go samolot, strzelając z wszystkiego, co miał na pokładzie. Ale 3 lipca admiralicja wydała eskorcie krążowników rozkaz skierowania się na zachód i zaatakowania znajdujących się tam jakoby niemieckich okrętów liniowych. Następnego dnia zostały zatopione trzy statki handlowe, a dowodzący eskortą konwoju kapitan „Jackie” Broome z niedowierzaniem przeczytał otrzymany z Londynu rozkaz: „Poufne i pilne. Ze względu na zagrożenie ze strony okrętów wojennych konwój ma się rozproszyć i płynąć w kierunku sowieckich portów”. Trzynaście minut później dotarła do niego następna depesza, potwierdzająca poprzednią: „Rozproszyć konwój”. Przekazawszy niechętnie te polecenia dowódcom okrętów, Broome podpłynął do jednego ze statków handlowych i przemówił przez megafon do jego kapitana: „Przykro mi, że musimy was opuścić, do widzenia i wszystkiego najlepszego. Wygląda to na kiepski interes”. „Tirpitz” istotnie przybliżył się do konwoju 6 lipca, ale ku oburzeniu załogi i eskortujących go jednostek otrzymał rozkaz powrotu do Norwegii. Kapitan jednego z niemieckich niszczycieli zanotował tego dnia: „Nastroje są dość kiepskie. Niedługo będziemy się wstydzili, że w czynnej służbie [...] obserwujemy biernie walkę innych rodzajów broni, podczas gdy my, «trzon floty», stoimy na kotwicy”. Ale Niemcy nie musieli narażać na ryzyko swych wielkich okrętów: Luftwaffe i okręty podwodne zatopiły cztery statki handlowe konwoju PQ-17, który – pozbawiony ochrony – w luźnym szyku zmierzał do Związku Sowieckiego. Zginęło stu pięćdziesięciu trzech członków cywilnych załóg, ale Royal Navy nie straciła ani jednego człowieka. Królewska Marynarka Wojenna zasłużyła tym razem na pełne niesmaku uwagi Amerykanów i pogardliwe komentarze Rosjan. Nie jest wykluczone, że konwój PQ-17 zostałby zniszczony przez „Tirpitza”; postępowanie marynarki wojennej, która kierując się egoizmem, pozbawiła konwój eskorty, było jednak sprzeczne z wielowiekową tradycją i wzbudziło trwałą nieufność załóg floty handlowej w okresie, kiedy jej morale i tak pozostawiało sporo do życzenia. Decyzja była skutkiem osobistej interwencji pierwszego lorda Admiralicji sir Dudleya Pounda. Nie cieszył się on już wcześniej zbytnim zaufaniem swych współpracowników, a w dodatku podupadał na zdrowiu. Chyba tylko sympatii Churchilla zawdzięczał to, że nie został zwolniony ze stanowiska i utrzymał je aż do śmierci w październiku 1943 roku. Minister rządu Churchilla Philip Noel-Baker został wysłany do Glasgow, by przemówić w sali Sant Andrews Hall do ocalałych członków konwoju PQ-17. „Wiemy, ile kosztowała nas ta operacja – oznajmił. – Ale chcę wam powiedzieć, że bez względu na koszty, była tego warta”. Rozgoryczeni słuchacze zagłuszyli buczeniem dalszą część jego wystąpienia. Rząd brytyjski zatuszował cały epizod, nie dopuszczając do druku relacji Godfreya Winna, dziennikarza, który płynął w konwoju. Konsekwencje błędu, jaki popełniła Admiralicja, zostały ujawnione opinii publicznej dopiero po wojnie. Konwój PQ-18 wypłynął we wrześniu 1942 roku i stracił trzynaście statków, z których dziesięć zatonęło w wyniku ataku z powietrza. Według zgodnej oceny zarówno dowództwa marynarki wojennej, jak i kapitanów statków handlowych arktyczny szlak był najbardziej niebezpiecznym frontem toczącej się na morzu wojny. Kiedy komandor Robert Sherbrooke leczył ciężkie obrażenia odniesione podczas jednej z bitew, za którą został odznaczony Krzyżem Wiktorii, Winn przeprowadził z nim wywiad i zapytał go o okoliczności zatonięcia statku „Bramble” z konwoju PQ-17, na którym płynął jako korespondent. Sherbrooke odpowiedział: „Ujrzeliśmy na horyzoncie nagły rozbłysk światła i to było wszystko”, niejako sugerując, że było to zrządzenie losu. Marynarz, opisując swe spotkanie z uratowanymi rozbitkami, którzy służyli przedtem na krążowniku „Edinburgh”,

stwierdził, że byli „bardzo smutnymi i nerwowymi facetami”. Zimą 1942 roku admiralicja podjęła kolejną nieodpowiedzialną decyzję: postanowiła wysyłać do ZSRS bez eskorty pojedyncze statki handlowe. Ich załogi składały się z ochotników, zachęconych do służby obietnicą wysokich premii: oficerom oferowano 100 funtów, a marynarzom 50. Do celu dotarło pięć takich statków, choć wypłynęło ich trzynaście. Jeden utknął na mieliźnie w okolicach Spitsbergenu, a członkowie jego załogi przeżyli kilka tygodni straszliwych cierpień. Większość z nich zmarła z powodu gangreny, będącej skutkiem odmrożeń, a tylko garstkę uratowali patrolujący tę okolicę na nartach norwescy żołnierze. Na innym statku, „Empire Archer”, doszło do buntu strażaków – kryminalistów z niesławnego szkockiego więzienia Barlinnie – którzy naruszyli ładunek rumu płynący do Archangielska. Zanim przywrócono dyscyplinę, dwaj marynarze zostali zakłuci nożami. Załogi statków, którym udało się dotrzeć do ZSRS, nie mogły liczyć na odpoczynek i relaks. „Półwysep Kola był upiorny – pisał jeden z marynarzy. – Był grudzień i wszystko tonęło w ciemności. Widzieliśmy tylko wielkie kłęby mgły, czarną wodę i biały, zasypany śniegiem lód. Nagie skały, sterczące po obu stronach przesmyku, budziły grozę. Ciszę przerywało tylko posępne zawodzenie syren przeciwmgielnych [...]. Byłem przekonany, że jeśli w Piekle panuje mróz, to to miejsce na ziemi jest jego przedsmakiem”. Marynarze, którzy przybili do portu w Murmańsku, byli narażeni na niemal codzienne ataki Luftwaffe. Transportowiec „Dover Hill” został trafiony przez bombę, która wpadła do ładowni i utknęła pod siedmiometrową warstwą węgla, nie wybuchając. Kapitan i załoga przez dwa dni i dwie noce wynosili węgiel wiadrami, a potem bardzo ostrożnie wciągnęli bombę na pokład, gdzie została rozbrojona. Po zejściu na brzeg załogi stykały się z chłodnym przyjęciem i odkrywały, że nie mogą liczyć na komfortowe warunki bytowe. Niektórzy brytyjscy marynarze deklarowali sympatię wobec swych sowieckich towarzyszy broni, ale rychło milkli, nie widząc u nich jakiejkolwiek reakcji. Amerykanie, pozbawieni wszystkich wygód, do których byli przyzwyczajeni, zachowywali pełen niechęci dystans. Alianci szybko tracili złudne przeświadczenie, że pomoc Zachodu zasługuje na jakąkolwiek wdzięczność Sowietów. Któryś z Rosjan powiedział po wojnie: „Bóg wie, że zapłaciliśmy im za wszystko – życiem swoich obywateli”. Była to prawda. Przełom lat 1942 i 1943 stanowił punkt zwrotny w dziejach kampanii. Pogoda i nieprzyjaciel – szczególnie okręty podwodne, wyposażone w akustycznie sterowane torpedy – sprawiały, że służba w atlantyckich konwojach pozostała dramatycznym i przerażającym przeżyciem, ale straty były teraz mniejsze. W 1943 roku Royal Navy dysponowała już odpowiednią liczbą okrętów eskorty oraz skutecznymi systemami obrony przed łodziami podwodnymi i atakami z powietrza. Niemcy, mocno naciskani w ZSRS i na Morzu Śródziemnym, musieli wycofać z Norwegii znaczną część swych U-Bootów i sił powietrznych. Hitler nie pozwalał na udział okrętów liniowych w akcjach wymierzonych przeciw konwojom aż do grudnia 1943 roku, kiedy „Scharnhorst” przeprowadził pierwszy tego rodzaju atak i został zatopiony u wybrzeży Przylądka Północnego przez brytyjską flotę, na której czele stał pancernik „Duke of York”. Stany Zjednoczone zaczęły wysyłać wielkie transporty innymi kanałami: połowa amerykańskich dostaw wojennych docierała do ZSRS przez porty na Pacyfiku, jedna czwarta przez Persję, a tylko jedna czwarta – 4,43 miliona ton – przez Archangielsk i Murmańsk. W porównaniu z innymi polami bitew zmagania z siłami nieprzyjaciela w rejonie Arktyki pociągnęły za sobą zaskakująco małą liczbę ofiar w ludziach. Choć Niemcy zatopili 18 okrętów wojennych i 77 statków handlowych, na szlakach arktycznych konwojów zginęło w latach 1941–1945 tylko 1944 członków załóg okrętów wojennych i 828 marynarzy ze statków handlowych. Niemcy stracili pancernik, 3 niszczyciele, 32 okręty podwodne i nieznaną liczbę samolotów. W świetle ich strategicznej dominacji w rejonie Arktyki na przestrzeni 1942 roku wrażenie robi nie to, że zatopili tak wiele sojuszniczych jednostek, lecz to, że zatopili ich tak mało. Królewska Marynarka Wojenna uznała ochronę konwojów do ZSRS za jedno z największych wyzwań tej wojny. Pamięć o profesjonalizmie i odwadze, które charakteryzowały jej poczynania, została niestety zbrukana przez fatalne wydarzenia związane z konwojem PQ-17. Siły powietrzne floty nie wyróżniły się szczególnie podczas tej kampanii, między innymi z powodu braku dobrych samolotów. Nie wszyscy najwyżsi rangą

oficerowie marynarki wykazali się wyobraźnią dorównującą odwadze i fachowości swych podkomendnych. Nie mogli się pogodzić ze stanowiskiem Churchilla i Roosevelta, którzy niezmiennie twierdzili, że należy za wszelką cenę wspierać wysiłek wojenny ZSRS. Nawet jeśli prowadzone w latach 1941–1942 dostawy sprzętu i artykułów zaopatrzenia miały bardziej symboliczny niż materialny wpływ na wynik zmagań na Froncie Wschodnim, to w każdym razie były żywym dowodem poparcia zachodnich sojuszników dla Związku Sowieckiego w trakcie kampanii, która zadecydowała o klęsce Hitlera. 3. NIEPOWODZENIE OPERACJI „PEDESTAL” W latach 1940–1943 jednym z obszarów, na których Królewska Marynarka Wojenna toczyła najbardziej krwawe walki podczas tej wojny, było Morze Śródziemne. Brytyjskie okręty podwodne, stacjonujące u wybrzeży Malty, atakowały linie zaopatrzenia państw Osi, usiłując – bez wielkiego powodzenia – odciąć je od Afryki Północnej. Dywizjony bojowe starały się stawić czoło włoskiej marynarce wojennej, okrętom podwodnym i Luftwaffe. Admirał sir Andrew Cunningham zadał włoskiej flocie ciężkie ciosy w listopadzie 1940 roku podczas ataku startujących z lotniskowców samolotów na Tarento i podczas bitwy okrętów wojennych w pobliżu przylądka Matapan w dniach 28–29 marca 1941 roku. Ale każdy okręt liniowy wypływający na otwarte wody i znajdujący się w zasięgu nieprzyjaciela był narażony na realne niebezpieczeństwo. Lotniskowiec „Illustrious” został poważnie uszkodzony przez niemieckie bomby w styczniu 1941 roku. 25 listopada tegoż roku na pancerniku „Barham”, storpedowanym przez niemiecki okręt podwodny, doszło do wybuchu, który pozbawił życia niemal całą załogę. Pancerniki „Queen Elizabeth” i „Valiant” ucierpiały podczas odważnego ataku włoskich „żywych torped” 19 grudnia 1941 roku i musiały przejść siedmiomiesięczny remont w Aleksandrii. Royal Navy, straciwszy pięć okrętów liniowych w ciągu miesiąca, musiała na jakiś czas pogodzić się z dominacją państw Osi w centralnym regionie Morza Śródziemnego. Przez kilka miesięcy 1941 roku ponosiła też wielkie straty związane z utrzymywaniem łączności morskiej z oblężonym Tobrukiem, który nie był wprawdzie ważnym obiektem strategicznym, ale miał za to wielką wymowę symboliczną. Królewska Marynarka Wojenna operująca na obszarze Morza Śródziemnego znajdowała się w fatalnej sytuacji strategicznej i była narażona na wielkie straty, gdyż brytyjska armia nie zajęła jeszcze wybrzeży Afryki Północnej i nie umożliwiła RAF-owi założenia baz. Zagrożenia dla Royal Navy nasiliły się jeszcze bardziej w 1942 roku, kiedy Niemcy zaczęli przerzucać w ten rejon coraz większą liczbę okrętów podwodnych. Ale pamiętajmy, że Winston Churchill prowadził wojnę, opierając się na założeniu, że Wielka Brytania musi wiązać siły nieprzyjaciela przy każdej okazji, a jego determinację potęgowało to, że armia przez długi czas nie miała w tej dziedzinie większych osiągnięć. Malta, znajdująca się w zasięgu sycylijskich baz lotniczych Osi, była systematycznie bombardowana przez niemal trzy lata. W marcu i kwietniu 1942 roku tonaż bomb zrzuconych na tę małą wyspę dwukrotnie przekraczał tonaż bomb, które spadły na Londyn podczas całego Blitzu. Jej mieszkańcom zaglądał w oczy głód, a dowództwo marynarki musiało wycofać stacjonującą na niej flotyllę okrętów podwodnych. Utrzymanie Malty stało się dla Royal Navy priorytetem, choć każdy zmierzający w jej stronę statek z zaopatrzeniem był narażony na ataki zarówno samolotów, jak i okrętów podwodnych i nawodnych. Pod względem logistyki zapewnienie konwojom odpowiedniej eskorty było dla dowództwa marynarki nie lada wyzwaniem: musiały się w niej znaleźć pancerniki, niezbędne w razie ataku wielkich okrętów włoskich, lotniskowce, zapewniające ochronę z powietrza, oraz krążowniki i niszczyciele. Każde tego rodzaju przedsięwzięcie niosło z sobą zapowiedź dramatycznej bitwy. Do najsłynniejszej doszło w sierpniu 1942 roku, kiedy niedobory paliwa, samolotów i żywności przybrały na Malcie tragiczne rozmiary, a dowództwo brytyjskie, by ratować sytuację, podjęło operację „Pedestal”. Wiceadmirał Edward Syfret objął dowodzenie nad eskadrą marynarki wojennej ochraniającą czternaście statków handlowych, które wypłynęły z Clyde 3 sierpnia. Niektóre z nich – na przykład tankowiec „Ohio” – były wyczarterowanymi jednostkami amerykańskimi, ale służyły na nich brytyjskie załogi. Na wszystkich statkach

zainstalowano broń przeciwlotniczą, obsługiwaną przez żołnierzy, a w drodze do Gibraltaru cały konwój brał udział w intensywnych ćwiczeniach z zakresu manewrowania i strzelania. Okręty, które sformowały 10 sierpnia szyk bojowy i wzięły kurs na Maltę, tworzyły potężną formację. W jej skład wchodziły pancerniki „Nelson” i „Rodney”, lotniskowce „Victorious”, „Indomitable” i „Eagle” oraz stary lotniskowiec „Furious”, wiozący spitfire’y, które miały wesprzeć obronę wyspy, gdy tylko konwój zbliży się do niej na tyle, by mogły wystartować. Płynęły w towarzystwie sześciu krążowników, dwudziestu czterech niszczycieli i flotylli mniejszych jednostek. Zdaniem kadeta służącego na statku handlowym – był to „wspaniały, fantastyczny widok”. Od upokorzenia, które przeżyła Royal Navy w rejonie Arktyki, minęły zaledwie tygodnie, więc załogi nadal czuły na sobie jego ciężar. Kapitan jednego z niszczycieli komandor podporucznik David Hill opowiadał: „Czuło się nastrój krwiożerczej desperacji, wywołany przez PQ-17”. Jeden z niszczycieli, uczestniczący teraz w operacji „Pedestal”, brał udział w tej upiornej tragedii. Niemcy i Włosi, obserwujący Gibraltar z Hiszpanii i Afryki Północnej, dostrzegli wypływającą flotę. Dowódcy Osi nie dali się zwieść zasłonie dymnej w postaci niewielkiego konwoju, który wypłynął równocześnie z Aleksandrii, zmierzając w stronę wschodniego obszaru Morza Śródziemnego. „Miałem wrażenie, że bierzemy udział w desperackim przedsięwzięciu, które dla części z nas będzie ostatnim, i modliłem się o łaskę do Tego, Który Trzyma w Ręku Nasze Losy” – zanotował George Blundell, pełniący służbę na pancerniku „Nelson”. W dniu 11 sierpnia morze było spokojne i błękitne. Z pokładu lotniskowca „Furious” zaczęły startować spitfire’y, biorąc kurs na odległą o 800 kilometrów Maltę. Większość z nich bezpiecznie dotarła do celu. Ale właśnie wtedy nastąpiła pierwsza katastrofa. W zachodnim rejonie Morza Śródziemnego system ostrzegawczy asdic nie funkcjonował sprawnie, gdyż wprowadzały go w błąd podwodne prądy powstające w wyniku konfluencji ciepłej wody z chłodniejszymi wodami Atlantyku. Okręty były więc bezbronne wobec ataku okrętów podwodnych. Lotniskowiec „Eagle”, na którym trwały przygotowania do startu myśliwców, został trafiony kilkoma torpedami wystrzelonymi przez U-73 i zatonął w ciągu ośmiu minut, zabierając na dno 260 z 1160 członków swej załogi. „Był to okropny widok. Okręt przechylił się na bok, a potem obrócił dnem do góry i zatonął ze straszliwą szybkością – zanotował jeden z przerażonych świadków. – Kiedy się przewracał, z jego pokładu spadały dziesiątki ludzi i samolotów [...]. Drżałem z przerażenia. Gdyby ktoś to nakręcił, jego film powinien być pokazywany w całym kraju [...]. Pamiętam, że myślałem o uwięzionych w pułapce ludziach”. Tego wieczoru lotniskowiec „Furious”, którego pokłady startu i lądowania były już puste, zawrócił w kierunku swego bezpiecznego portu. Eskortujący go niszczyciel „Wolverine” dostrzegł włoski okręt podwodny „Dagabur” i storpedował go. Okręt zatonął, ale „Wolverine” doznał poważnych uszkodzeń. O 20.45 nastąpił pierwszy atak powietrzny nieprzyjaciela. Wzięło w nim udział trzydzieści sześć Heinkli 111 i Ju 88, które przyleciały z Sycylii. Żaden ze statków nie został trafiony, a ofiarą intensywnego ognia działek przeciwlotniczych padły cztery samoloty. Następnego dnia w południe doszło do poważniejszego uderzenia, w którym uczestniczyło siedemdziesiąt bombowców i bombowców torpedowych, osłanianych przez myśliwce. Bitwa trwała dwie godziny. Frachtowiec „Deucalion” został poważnie uszkodzony i zatonął później u wybrzeży Tunezji mimo chwalebnych wysiłków kapitana Ramsaya Browna, który starał się go uratować. W ciągu tego popołudnia konwój przetrwał atak okrętów podwodnych, nie ponosząc żadnych strat. Niszczyciel „Ithuriel” storpedował i zatopił kolejny włoski okręt podwodny „Cobalto”, ale sam doznał poważnych uszkodzeń. Wieczorem tego samego dnia, 12 sierpnia, znów nadleciały niemieckie i włoskie samoloty – setka bombowców i bombowców torpedowych atakowała z wszystkich możliwych kierunków i wysokości, aby zdezorientować obronę konwoju. Obsługa działek przeciwlotniczych strzelała niemal bez przerwy, tak że puste łuski leżały w stosach obok stanowisk artylerii. Na jasnym niebie pojawiły się tysiące czarnych chmurek, a wycie silników lotniczych rywalizowało z hukiem i stukotem wszelkiego rodzaju broni. Niszczyciel „Foresight” został zatopiony, a lotniskowiec „Indomitable” poważnie uszkodzony przez trzy bomby przeciwpancerne. Choć konwój nie dopłynął jeszcze do Cieśniny Sycylijskiej, Syfret wycofał swe największe okręty, kierując je na zachód. Zostawił tylko bezpośrednią eskortę, której najsilniejszym elementem była dowodzona przez wiceadmirała

Harolda Burrougha grupa sześciu krążowników. Miała ona według jego założeń przebić konwojowi drogę do Malty. Od tego momentu zaczęła się agonia operacji „Pedestal”. Godzinę po odpłynięciu Syfreta włoski okręt podwodny „Axum” odnotował trzy błyskotliwe sukcesy, zatapiając w czasie jednego ataku okręt flagowy Burrougha „Nigeria” oraz krążownik obrony przeciwlotniczej „Cairo” i uszkadzając tankowiec „Ohio”. Straty te uniemożliwiły konwojowi łączność z myśliwcami bojowymi, gdyż tylko oba wymienione krążowniki, „Nigeria” i „Cairo”, dysponowały sprzętem radiowym pozwalającym na kontakt głosowy z bazą lotniczą na Malcie. Potem, kiedy wraz z zapadnięciem zmroku brytyjskie jednostki rozluźniły szyk i utworzyły coś w rodzaju „młyna” stosowanego podczas gry w rugby, znów pojawiła się Luftwaffe. Ju 88 zatopiły statki handlowe „Empire Hope” oraz „Clan Ferguson” i unieruchomiły „Brisbane Star”. Wkrótce potem torpeda wystrzelona przez okręt podwodny uszkodziła krążownik „Kenya”. Nad ranem 13 sierpnia, jeszcze w ciemności, niemieckie i włoskie kutry torpedowe przypuściły wielogodzinny atak. Konwój bronił się słabo, gdyż Burrough uznał, że iluminując pole bitwy pociskami świetlnymi, bardziej pomógłby napastnikom niż własnym celowniczym. Krążownik „Manchester” został doszczętnie uszkodzony, a nieprzyjacielskie jednostki zatopiły cztery dalsze statki handlowe i uszkodziły piąty. Jedyną pociechą było to, że w ciepłych wodach Morza Śródziemnego można było uratować więcej rozbitków niż w rejonie Arktyki czy nawet na Atlantyku. O świcie Luftwaffe wróciła, zatapiając kolejny statek handlowy. „Ohio” doznał dalszych uszkodzeń, ale brnął naprzód, dopóki nowe ataki, które nastąpiły wczesnym przedpołudniem, nie zatrzymały jego silników. Dwa następne okręty handlowe zostały unieruchomione, więc trzeba je było zostawić na miejscu z eskortą niszczycieli. O godzinie 16.00, zgodnie z rozkazem Burrougha, trzy pozostałe krążowniki zawróciły w kierunku Gibraltaru. Trzy statki handlowe – „Port Chalmers”, „Melbourne Star” i „Rochester Castle”, którego pokład zalewała już woda – z trudem pokonały ostatnie kilometry dzielące je od Malty, prowadzone przez przysłaną z wyspy małą jednostkę. 13 sierpnia o godzinie 18.00 zawinęły do Grand Harbor, witane z entuzjazmem przez zgromadzone na starych murach obronnych tłumy gapiów. Niemcy przystąpili do likwidowania maruderów, zatapiając uszkodzony „Dorset” i po raz kolejny trafiając „Ohio”. Ale jakimś cudem, który można po części wytłumaczyć jego solidną, amerykańską konstrukcją, tankowiec płynął dalej, holowany przez niszczyciela i dwa trałowce. Rankiem 15 sierpnia, w dniu katolickiego święta Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, „Ohio” dotarł do celu i zaczął opróżniać swe ładownie. Jego kapitan Dudley Mason został odznaczony Krzyżem Jerzego. Do portu dopłynął też „Brisbane Star”. Konwój „Pedestal” dostarczył na Maltę 32 tysiące ton artykułów zaopatrzenia, 12 tysięcy ton węgla i dwumiesięczny zapas paliwa; z czternastu statków handlowych przetrwało pięć. Agresywna postawa Royal Navy powstrzymała włoską flotę od wzięcia udziału w bitwie. Okręty Mussoliniego były unieruchomione na skutek braku paliwa, a samoloty RAF-u wystrzeliły rakiety świetlne w kierunku pięciu krążowników, które wypłynęły w morze, dając im do zrozumienia, że pozostając na kursie, narażają się na ogromne niebezpieczeństwo. Porucznik Alastair Mars, który dowodził okrętem podwodnym „Unbroken”, pomścił częściowo straty brytyjskich okrętów, torpedując krążowniki „Bolzano” i „Muzio Attendolo”. Ale kiedy operacja „Pedestal” dobiegła końca, komandor George Blundell, dowodzący pancernikiem „Nelson”, wspominał ją z głębokim smutkiem: „Większość z nas była załamana. Nadaliśmy tej operacji kryptonim «M», jak Morderstwo. BBC oznajmiło, że marynarka wojenna dokonuje rzeczy niemożliwych. No dobrze, ale jak długo można to robić?”. Trzydniowy dramat operacji „Pedestal” nie odbiegał od tego, co przeżywały inne kierowane na Maltę konwoje i ich eskorty. Nie wszyscy uczestnicy tych wydarzeń wykazywali się jednak wielką odwagą, dochodziło do haniebnych wypadków, kiedy załogi statków handlowych niepotrzebnie porzucały swe jednostki, a niektórzy marynarze biegli do szalup, podczas gdy ich okręty płynęły jeszcze pełną parą. Kapitan frachtowca „Deucalion”, komentując zachowanie poszczególnych członków załogi, którzy przedwcześnie porzucili swe stanowiska, powiedział z niesmakiem: „Nigdy by mi nie przyszło do głowy, że jakikolwiek Brytyjczyk mógłby postąpić tak

haniebnie”. Ale operacja „Pedestal” była w sumie zaszczytnym przedsięwzięciem. Zimą 1942 roku brytyjska flota na Morzu Śródziemnym miała już za sobą okres najgorszych doświadczeń. System Ultra pozwalał sojuszniczym okrętom i samolotom coraz skuteczniej niszczyć niemieckie linie zaopatrzenia. Straty państw Osi, mierzone w tonażu zatopionych na Morzu Śródziemnym ładunków, wzrosły z 15 386 w lipcu do 33 791 we wrześniu, 56 303 w październiku i 170 tysięcy w ciągu następnych dwóch miesięcy. W listopadzie Montgomery zwyciężył pod Al-Alamajn, a w Afryce Północnej wylądowali Amerykanie. Wkrótce potem oblężenie Malty dobiegło końca. Za zaopatrywanie wyspy od 1940 roku Royal Navy zapłaciła wysoką cenę, tracąc pancernik, 2 lotniskowce, 4 krążowniki, stawiacz min, 20 niszczycieli i trałowców oraz 40 okrętów podwodnych. RAF stracił 547 samolotów w powietrzu i 160, które zostały zniszczone na lądzie. Obrona Malty pochłonęła życie 1600 osób cywilnych, 700 żołnierzy i 900 członków personelu RAF-u. Podczas operacji morskich związanych z obroną i zaopatrzeniem wyspy zginęło 2200 członków załóg okrętów wojennych, 1700 członków personelu okrętów podwodnych i 200 marynarzy floty handlowej. Później, w latach 1943–1944, dominacja sojuszników na Morzu Śródziemnym bywała chwiejna i kosztowna, ale państwa Osi nigdy nie odzyskały swej strategicznej przewagi. Najważniejsze zadania Royal Navy w ciągu ostatnich dwóch lat wojny sprowadzały się do eskortowania sojuszniczych armii płynących na nowe pola bitew oraz organizowania i ochrony masowych operacji desantowych. Choć zagrożenie ze strony niemieckich samolotów i łodzi podwodnych utrzymywało się do końca – brytyjskie okręty wojenne poważnie ucierpiały podczas niefortunnej kampanii dodekaneskiej w 1943 roku – Royal Navy wygrała decydujące bitwy europejskiej wojny na morzu, zapewniając brytyjskiej flocie prawo do poruszania się po wszystkich obszarach globu mimo zagrożenia ze strony sił powietrznych i okrętów podwodnych nieprzyjaciela. Wypełniając ten obowiązek, większość kapitanów i członków załóg podtrzymała najbardziej zaszczytne tradycje Royal Navy. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

12 ZSRS 1942: ROZŻARZONY PIEC

kala przeżyć, jakich doświadczyli Rosjanie wskutek wojny, przyczyniła się do odrodzenia wśród szerokich rzesz społeczeństwa religijności, której Stalin nie próbował tłumić. Podczas Wielkanocy 1942 roku uchylono w Moskwie godzinę policyjną, więc doktor Sofia Skopina wybrała się do wielkiej prawosławnej katedry na moskiewskim placu Jełochowskim. „Przyszliśmy o ósmej wieczorem. Do święcenia kulichu [wielkanocnego chleba] i jajek trzeba było stanąć w niedługiej kolejce. Godzinę później tłok był tak wielki, że nie dało się odwrócić ani oddychać. Kobiety krzyczały: «Zgnietli mnie! Zaraz zemdleję!». Powietrze stało się tak nasycone wilgocią, że po kolumnach spływała woda. Nad podawanymi z rąk do rąk świecami unosiły się spiralne kłęby dymu. Było mnóstwo młodych ludzi (choć sama nie wiem, dlaczego oni tam przyszli). Niektóre kobiety przyprowadziły z sobą dzieci. Widziałam wielu wojskowych. Ludzie siedzieli nawet na krzyżu z wizerunkiem Chrystusa. O jedenastej zjawił się pop, który oznajmił: «Zaraz tu przyjadą nasi brytyjscy przyjaciele». Ponieważ było bardzo duszno, wyszliśmy na ulicę i ujrzeliśmy kilka nadjeżdżających samochodów. Była to delegacja Brytyjczyków z ambasady”. Wojskowa pielęgniarka Jewdokia Kaliniczenko zanotowała w maju: „Mamy krótką przerwę, po raz pierwszy w tym miesiącu. Zadbaliśmy o rannych, wysuszyliśmy się, wzięliśmy kąpiel w prawdziwej bani [rosyjskiej łaźni]. Byliśmy na wielu drogach. Najróżniejszych drogach, przeważnie wiejskich, często zalanych błotem, pełnych kolein i dziur, zniszczonych przez deszcze. Przy każdym podskoku samochodu pęka mi serce, bo większość pasażerów jest ciężko ranna, więc taki wstrząs może niektórych zabić. Ale teraz panuje wokół nas zupełny spokój; trudno uwierzyć, że gdzieś na świecie trwa wojna. Chodzimy po lesie i zbieramy bukiety kwiatów. Słońce świeci, niebo jest błękitne. Z przyzwyczajenia zerkamy co jakiś czas w górę, ale widzimy tylko przepływające chmury. Myślimy, że Niemcy w końcu się zatrzymali i nie będą próbowali iść naprzód – dostali szkołę, podchodząc pod Moskwę”. Optymizm Jewdokii Kaliniczenko był przedwczesny. Rosjanie dysponowali rezerwami ludzkimi, ale ich siły bojowe i wsparcie logistyczne były zbyt słabe, by mogli się przebić głęboko przez linie niemieckiej obrony. Noworoczna ofensywa pięciu frontów, czyli grup armii, którą osobiście dowodził Stalin, straciła rozpęd, zanim jeszcze wiosenne roztopy uniemożliwiły dalszy przemarsz. Niemcy utrzymali swe pozycje na południe od Leningradu, więc nadal zagrażali miastu; sprawnie przeprowadzony manewr umożliwił im odcięcie Frontu Wołchowskiego i zniszczenie 2. Armii Uderzeniowej. Jej dowódca generał Andriej Własow dostał się do niewoli, a jakiś czas później współtworzył Rosyjską Armię Wyzwoleńczą (ROA) walczącą po stronie Niemców. Na Krymie Niemcy zablokowali zachodnie wyjście z Półwyspu Kerczeńskiego, zamykając w pułapce wielką rosyjską armię, a potem przeprowadzili kontratak. Od 8 do 19 maja generał Manstein, dowódca 11. Armii, odniósł kolejny triumf, rozbijając Front Krymski i biorąc do niewoli sto siedemdziesiąt tysięcy jeńców. Siedem tysięcy sowieckich żołnierzy, którzy przeżyli bitwę, ukryło się w skalnych jaskiniach, ale Niemcy wysadzili ich wyloty za pomocą materiałów wybuchowych, a potem wpuścili do nich gaz. Generał Günther Blumentritt, awansowany w Wehrmachcie na dowódcę armii, pisał o Rosjanach w taki sposób, jakby miał do czynienia z dzikimi zwierzętami, których nie sposób szanować, ale trzeba się ich bać: „Człowiek Wschodu różni się od swego zachodniego odpowiednika. Jest znacznie bardziej odporny na trudy i niewygody, co czyni go pasywnym i stosunkowo obojętnym na sprawy życia i śmierci. [...] Człowiek Wschodu nie wykazuje wielkiej inicjatywy; jest przyzwyczajony do słuchania rozkazów i posiadania przywódcy. [Rosjanie] nie przywiązują wielkiej wagi do tego, co jedzą i jak są ubrani. Potrafią przeżyć zaskakująco długi czas dzięki temu, co dla człowieka Zachodu byłoby głodową dietą. [...] Bliski kontakt z naturą pozwala tym ludziom poruszać się swobodnie w nocy lub we mgle, w lesie i na bagnach. Nie boją się ciemności ani swych bezkresnych lasów, ani zimna. [...] Rdzenny mieszkaniec Syberii, który jest częściowo lub całkowicie Azjatą,

S

wykazuje jeszcze większą odporność. [...] Ten kraj ma znaczący wpływ na psychikę zwykłych niemieckich żołnierzy. Czują się w tej olbrzymiej przestrzeni mali i zagubieni. [...] Człowiek, który zetknął się z rosyjskim nieprzyjacielem i rosyjskim klimatem, wie już niemal wszystko na temat wojny”. Manstein sugerował blokadę twierdzy sewastopolskiej, ale Hitler uparł się i utrzymał rozkaz jej zdobycia. Sprowadzono w tym celu oblężnicze działo kolejowe „Dora” – olbrzymie, kaliber 800 mm, ważące 1350 ton, co wymagało wielkiego nakładu pracy, ponieważ mogło się ono poruszać tylko po podwójnych torach kolejowych. Generał Franz Halder stwierdził z lekceważeniem, że „Dora” jest przykładem marnotrawienia potencjału przemysłowego Rzeszy na wymyślne rodzaje broni, i nazwał ją „imponującym, lecz bezużytecznym produktem inżynierii zbrojeniowej”. Jej siedmiotonowe pociski i pięćsetosobowa bezpośrednia obsługa odegrały znacznie mniejszą rolę w zdobyciu miasta niż wytrwałe wysiłki piechoty Mansteina. Obrońcy Sewastopola byli atakowani także z powietrza. Pilot bombowca nurkującego Luftwaffe kapitan Herbert Pabst pisał: „Wybuchy pojawiały się wśród skalnych kryjówek jak trujące grzyby. Cały półwysep tonął w ogniu i dymie – ale w końcu nawet tam wzięto tysiące jeńców. Taka nieugięta wytrwałość musi budzić zdumienie [...]. I tak właśnie od początku wyglądała obrona Sewastopola. Trzeba było zryć bombami całą okolicę, zanim nieprzyjaciel oddał choć skrawek terenu”. Kiedy 4 lipca po trwającym 250 dni oblężeniu miasto w końcu upadło, oddziały NKWD znalazły się wśród tych, którzy zdołali uciec, ale przedtem wymordowały wszystkich więźniów. Straszliwe straty poniesione przez siły sowieckie na Krymie są uważane za skutki niekompetencji ówczesnego przedstawiciela sowieckiej Kwatery Głównej, ulubieńca Stalina Lwa Mechlisa, który odrzucał prośby poszczególnych jednostek o pozwolenie na budowę okopów, uznając je za przejaw defetyzmu. Jedynym pozytywnym rezultatem tej katastrofy była jego dymisja. Niemcy zapłacili za zdobycie Sewastopola wysoką cenę: ponad 25 tysięcy zabitych, zaginionych i rannych i 50 tysięcy ton amunicji artyleryjskiej. Także tutaj oblegających miasto napastników zaskoczyła wola oporu jego obrońców. Nieco dalej na północ, gdy tylko ziemia wyschła po roztopach, dowódca Frontu Południowo-Zachodniego marszałek Siemion Timoszenko rozpoczął ofensywę w kierunku Charkowa. Skończyła się ona całkowitą klęską. Niemiecki kontratak ponownie doprowadził do okrążenia sił sowieckich, a Stalin znów nie pozwolił im się wycofać. W wyniku tej decyzji straciły one ponad ćwierć miliona ludzi. Dowódca armii i niektórzy jego oficerowie woleli sobie strzelić w głowę, niż trafić do niewoli. Ci, którzy przeżyli, zostali rozgromieni i wyparci na wschód. Jeden z żołnierzy opowiadał: „Wycofywaliśmy się z płaczem. Uciekaliśmy w panice, byle znaleźć się daleko od Charkowa; niektórzy szli na Stalingrad, inni w kierunku Władykaukazu. A gdzie mieliśmy szukać schronienia – w Turcji?”. Hitler odzyskał wiarę w siebie. Zaczął bagatelizować straty poniesione podczas ubiegłorocznej kampanii i podzielał pogląd pułkownika Reinharda Gehlena, szefa wywiadu Frontu Wschodniego, odpowiedzialnego za zbieranie i analizowanie informacji o siłach Armii Czerwonej, który twierdził, że rezerwy Stalina są wyczerpane. W sierpniu niemieckie zakłady zbrojeniowe miały odzyskać pełny potencjał, ograniczony z powodu katastrofalnej decyzji z lipca 1941 roku, która została uchylona dopiero w styczniu 1942 roku (spodziewając się rychłego zwycięstwa, postanowiono wtedy zmniejszyć produkcję broni i amunicji). To, że Hitler nadal cieszył się lojalnością i posłuszeństwem swych oficerów, mimo strategicznego szaleństwa poprzedniej kampanii i cierpień, jakich doznali podczas zimy, wydaje się zdumiewające. W styczniu 1942 roku, podczas walk na Krymie, rozgoryczony niemiecki żołnierz spisał szczegółowo swój jadłospis: jeden gorący posiłek dziennie (kapuśniak z ziemniakami), pół bochenka chleba co drugi dzień, kawałek tłuszczu, odrobina sera i sztucznego miodu. Ale nawet w tych warunkach Wehrmacht nadal był potężną siłą bojową. Jeszcze przed Holokaustem niemieccy generałowie – a przynajmniej większość z nich – zdawali sobie sprawę z tego, że ponoszą odpowiedzialność za uczynienie swych rodaków współwinnymi zbrodni przeciwko ludzkości i że ich przeciwnicy, zwłaszcza Rosjanie, nigdy im tego nie wybaczą. Wiedzieli, że nie mają nic do stracenia, więc kontynuowali walkę, choć

miało to kosztować życie jeszcze wielu milionów ludzi. Należy podkreślić, że większość ofiar wojny zginęła w ostatnich jej latach. Tylko zwycięstwa Rzeszy mogły skłonić sprzymierzonych do rozpoczęcia rokowań. Kwietniowa dyrektywa Hitlera dotycząca letniej kampanii nakazywała koncentrację działań na północnym odcinku frontu. Celem operacji „Błękit” („Fall Blau”) było zniszczenie resztek rezerw Armii Czerwonej, zdobycie Stalingradu i przejęcie kaukaskich złóż ropy naftowej. Stalin błędnie ocenił zamiary Niemców. Przewidując nowe natarcie na Moskwę, skoncentrował swe siły. Nawet kiedy przedstawiono mu szczegółowy harmonogram operacji „Błękit” (znaleziony przy zwłokach niemieckiego oficera sztabowego, który zginął w wyniku katastrofy lotniczej), zbagatelizował go, uznając za próbę dezinformacji. Z drugiej strony sowieckie armie nadal były o wiele silniejsze, niż zakładał Hitler. Służyło w nich 5,5 miliona żołnierzy, a produkcja czołgów i samolotów gwałtownie wzrastała. Kryminalistów i więźniów politycznych zwalniano z gułagów i powoływano do służby wojskowej; pod koniec wojny było ich w sumie 975 tysięcy. Berlin oceniał sowiecką produkcję stali w 1942 roku na 8 milionów ton – w rzeczywistości osiągnęła ona poziom 13,5 miliona ton. Pierwsza faza niemieckiej operacji „Błękit”, która miała potrwać trzy tygodnie, rozpoczęła się 28 czerwca natarciem w kierunku Donu. Hitler rzucił przeciwko armiom Stalina 3,5 miliona Niemców i milion żołnierzy państw Osi – Włochów i Rumunów – oraz hiszpańską „Błękitną Dywizję”, którą powołał Franco, by dowieść swej dobrej woli. Ofensywa rozpoczęła się od spektakularnych sukcesów. Kiedy korespondent „Prawdy” Łazar Brontman przybył do położonego o 500 kilometrów na północny zachód od Stalingradu Woroneża, zaskoczyły go panujący w mieście spokój i towarzyszące jego mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa, płynące z oddalenia od nieprzyjaciela. Pewnego wieczoru, kiedy odwiedził miejscowy park, rozbawił go widok dziesiątek tańczących z sobą – z braku męskich partnerów – kobiet. Kobiety pełniły też w mieście funkcje milicjantek. Brontman zauważył, że kierują ruchem sprawniej niż mężczyźni, ale zbyt często używają gwizdków. W ciągu kilku następnych dni nastroje uległy jednak znacznemu pogorszeniu. Na zachód od Woroneża sowieckie linie zostały przełamane, a wojska zmuszone do gwałtownego odwrotu. Niemieckie samoloty, „nie natrafiając na większy opór”, zaczęły rzucać bomby na ulice Woroneża, co wywołało masowy eksodus jego mieszkańców. Chciwi właściciele pojazdów, za opłatą wywożący ludzi na wschód, pobierali od zdesperowanych uciekinierów trzy, cztery, a nawet pięć tysięcy rubli. Istniejące w mieście fabryki i urzędy miejskie stopniowo zamykano. Kiedy mieszkańcy usłyszeli, że Niemcy zbliżyli się na 50 kilometrów, Brontman stwierdził, że Woroneż „jest psychicznie przygotowany do kapitulacji” – a miasto faktycznie zostało zajęte już kilka dni później. Postęp nacierających czołgów w większym stopniu niż Armia Czerwona hamowały deszcze i błoto, niemniej na początku lipca dotarły one do wyznaczonych celów. Stalin upoważnił swych dowódców do przeprowadzenia jedynego podczas tej wojny strategicznego odwrotu, zatem kiedy Niemcy zdobyli Woroneż i ruszyli na wschód, odkryli, że ich natarcie przebiega w próżni. Siły sowieckie uniknęły okrążenia pod Millerowem, a rozczarowany tym niepowodzeniem Hitler po raz drugi zdymisjonował feldmarszałka Fedora von Bocka i podzielił swą Grupę Armii „Południe” na dwa nowe zgrupowania operacyjne: grupy armii „A” i „B”, dowodzone przez feldmarszałka Wilhelma Lista i generała Maximiliana von Weichsa. W gruncie rzeczy Hitler był zachwycony przebiegiem kampanii, która do tej pory wydawała się nienapotykającym oporu marszem wojsk pancernych. Niemcy zdobywali nowe obszary niemal bez udziału piechoty, więc ich straty były nieznaczne. W lipcu zagony pancerne skręciły na południe, w kierunku Rostowa, brutalnie miażdżąc sowiecki Front Południowy, którego formacje uciekły, przekraczając Don. Na czele 6. Armii, która miała zdobyć Stalingrad, Hitler postawił w styczniu 1942 roku Friedricha Paulusa, oficera sztabowego, który zamierzał dowieść, że potrafi dowodzić oddziałami w polu. Większość niemieckich generałów natychmiast uznała to oblężenie za szaleństwo. Miasto, które nosiło imię Stalina, nie miało większego znaczenia strategicznego, podczas gdy głównym celem Niemców było zdobycie Kaukazu i jego pokładów ropy naftowej. Hitler z determinacją dążył jednak do tego symbolicznego triumfu, a Stalin z równą determinacją postanowił pokrzyżować jego plany. Obawiał się, że jeśli Stalingrad padnie, Niemcy zwrócą kierunek swego

natarcia na północ i ruszą na Moskwę. Uznał więc, że leżące nad Wołgą miasto musi być za wszelką cenę utrzymane, i powierzył jego obronę trzem armiom, pochodzącym ze strategicznej rezerwy. Scena, na której miała się rozegrać jedna z bitew decydujących o wyniku tej wojny, powstała w wyniku zderzenia osobistych ambicji obu dyktatorów. Ducha Rosjan nie udało się Niemcom złamać, ale wiosenne i letnie katastrofy odcisnęły się głęboko na ich morale. Niektórzy żywili nadzieję, że zachodni sojusznicy ulżą ich losowi. Paweł Kalitow, komisarz oddziału partyzantów działającego na Ukrainie, zapisał 8 lipca: „Jesteśmy szczęśliwi, bo Anglia tak skutecznie bombarduje Rumunię, a Stany Zjednoczone zamierzają wysłać siły desantowe do Francji”. Tego rodzaju doniesienia były pocieszające, ale oderwane od rzeczywistości – brytyjskie bombardowania wywoływały spory oddźwięk propagandowy, nie były jednak skuteczne, drugi front zaś miał zostać utworzony dopiero za dwa lata. Aż do 1943 roku zachodnie dostawy broni i żywności pokrywały tylko w pewnym stopniu potrzeby sowieckiego państwa. To, co osiągnęły wojska Stalina w 1942 roku, było wyłącznie ich zasługą. Trudno wyolbrzymić cierpienia sowieckich żołnierzy, będące skutkiem nie tylko poczynań nieprzyjaciela, lecz także nieudolności ich dowódców. „Noc była strasznie ciemna – zanotował kapitan Nikołaj Biełow, opisując losy swej jednostki, która pociągiem przybyła na zaplecze frontu. – Cały batalion podjął marsz w niewłaściwym kierunku. Chodziliśmy w kółko przez całą noc, pokonując w straszliwym błocie 30 kilometrów”. Dwa tygodnie później pisał: „Mamy tylko kilka starych karabinów na cały batalion”. 10 maja jego oddział zajął pozycje w pobliżu wsi Bolszoj Sinkowiec. Po dwóch dniach batalion otrzymał 41 karabinów na 500 ludzi. 17 maja żołnierze przebyli „forsownym marszem” 50 kilometrów, tracąc 40 maruderów, którzy nie byli w stanie utrzymać tempa. Trudno się dziwić, że żniwo było tak obfite, ponieważ, jak zanotował Biełow: „Od dwóch dni nie dostajemy żywności. Wszyscy głodują”. I dalej: „Wszyscy są rozczarowani postępowaniem dowódców – i nie bez powodu”. Ich cierpienia trwały wiele dni. „Dotarliśmy do miejscowości Zielonaja Dubrawa po trzydziestopięciokilometrowym marszu. Panuje nieznośny upał, a my jesteśmy straszliwie zmęczeni. Znów nie ma nic do jedzenia. Wielu żołnierzy nie może za nami nadążyć. Sedow płacze. Nie jest w stanie iść”. Podwładni Biełowa byli zmuszeni zbierać z pól gnijące ziemniaki, które pozostały z ubiegłorocznych zbiorów. Ich pierwsze starcie z Niemcami doprowadziło do morderczych strat: 15 lipca Biełow zameldował, że stan osobowy jego kompanii zmniejszył się do pięciu ludzi. Latem 1942 roku zachodni sojusznicy nadal bardzo sceptycznie oceniali szanse przetrwania Związku Sowieckiego. Oficer brytyjskiego wywiadu pisał 15 lipca: „Mam nieodparte wrażenie, że choć Niemcy ponieśli ogromne straty, Armia Czerwona straciła jeszcze więcej. [...] Sewastopol był sukcesem sowieckich sił zbrojnych i demonstracją ogromnego potencjału defensywnego Armii Czerwonej [...] w sprzyjających warunkach terenowych. [...] Ale nadal nie potrafi ona radzić sobie z Niemcami na otwartych obszarach południowej Rosji [...]. W sumie Niemcy mają większość atutów po swojej stronie [...]. Posiadają sprawniejszą machinę bojową [...]. Stopień, w jakim Niemcy zdołają wykorzystać swoje sukcesy, będzie zależał od tego, czy Armia Czerwona zdoła zachować w odwrocie tyle spójności, by zaczęły jej sprzyjać naturalne przeszkody i tereny umożliwiające bardziej skuteczne poczynania obronne”. Wydarzenia 1942 roku należy rozpatrywać w szerszym kontekście. Na 1941 rok przypada 27,8 procent wszystkich strat, które poniósł ZSRS w czasie tej wojny. Ale w 1942 roku w wyniku katastrof, do jakich doszło pod Charkowem, na Krymie i na Półwyspie Kerczeńskim, liczba zabitych i rannych była jeszcze większa. Kiedy dodamy do tego dane dotyczące Stalingradu, odkryjemy, że cały ten rok kosztował Rosję 28,9 procent ogółu strat, a Armia Czerwona utraciła 133 procent siły pierwszej linii frontu. Potomność wie, że Stalin w końcu wyciągnął wnioski z tych doświadczeń i zaczął oddawać decyzje militarne w ręce kompetentnych generałów, co doprowadziło do eliminacji najgorszych błędów. Broń wytworzona w wyniku mobilizacji przemysłowej ZSRS i przeniesienia produkcji za Ural zaczęła docierać do sowieckich armii, zwiększając ich moc bojową, natomiast potencjał militarny Osi stale się kurczył. Ale latem 1942 roku świat nie zdawał sobie z tego wszystkiego sprawy – Niemcy nadal wydawały się niezwyciężone na polu bitwy, a ZSRS najwyraźniej gonił resztkami sił.

Niemal wszystkie podejmowane najpierw przez Brytyjczyków, a później również przez Amerykanów próby operacyjnej współpracy ze Stalinem zakończyły się niepowodzeniem z powodu obsesyjnej nieufności, niekompetencji i złej woli wschodniego sojusznika, który w dodatku nie dysponował wystarczającym zasobem środków. Apele Królewskiej Marynarki Wojennej, która domagała się, by sowieckie okręty i samoloty osłaniały brytyjskie konwoje zmierzające do Murmańska, nie spotkały się z większym odzewem. W sierpniu 1942 roku na pokładzie łodzi latającej RAF-u „Catalina” dotarli do północno-wschodniej części Rosji dwaj agenci SIS, których Sowieci zgodzili się zrzucić na spadochronach w północnym rejonie Norwegii. Najpierw jednak odcięli swych gości na dwa miesiące od świata, a potem zrzucili ich nie w Norwegii, lecz w Finlandii, gdzie obaj zostali od razu aresztowani, przesłuchani z użyciem tortur i rozstrzelani. Brytyjczycy zdali sobie przy tej okazji sprawę, że uzależnianie losu członków sił sojuszniczych od dobrej woli Sowietów ma często fatalne konsekwencje, i godzili się na tego rodzaju współpracę tylko wtedy, kiedy sami mieli decydujący wpływ na jej przebieg. Mimo to zachodnie rządy usiłowały zachować pozory jedności. Kiedy generał Władysław Anders, więziony przez Stalina w latach 1939–1941, spotkał się w sierpniu 1942 roku z Churchillem w Kairze, wystąpił z gwałtownym oskarżeniem pod adresem ZSRS. „Nie ma – powiedziałem – poczucia honoru i sprawiedliwości w Rosji sowieckiej, nie ma ani jednego człowieka, którego słowu można by wierzyć. Churchill zwrócił mi uwagę, że publiczne wyrażanie takich poglądów byłoby bardzo niebezpieczne i że nic dobrego nie może wyniknąć z antagonizmu do Rosjan... W zakończeniu premier oświadczył, że wierzy w powstanie po wojnie Polski wolnej i szczęśliwej”. Anders dał się przekonać, że „My, Polacy, wrócimy do domu inną drogą, o wiele dłuższą, ale mniej uciążliwą”. Mocarstwa zachodnie dokładały wszelkich starań, by podtrzymać to złudzenie. Niemcy zetknęli się z pierwszymi jednostkami Frontu Stalingradzkiego 23 lipca jakieś 130 kilometrów na zachód od miasta. Tego wieczoru Hitler popełnił błąd, który zadecydował o wyniku wschodniej kampanii. Wydał nową dyrektywę, w której ogłosił, że cele operacji „Błękit” zostały osiągnięte. Grupa Armii „A” otrzymała rozkaz zdobycia pól naftowych Kaukazu, położonych tysiąc kilometrów od zajmowanych przez nią pozycji. By wykonać to zadanie, musiałaby przebyć odległość większą niż ta, jaką przebyła armia niemiecka podczas majowej ofensywy 1940 roku, która zaczęła się na linii Zygfryda i dotarła do wybrzeży kanału La Manche. Jej formacje szybko zostały zmuszone do utrzymywania osiemsetkilometrowej linii frontu, choć były stanowczo zbyt słabe, by przełamać zaciętą obronę sowieckich wojsk. Grupa Armii „B” rozpoczęła tymczasem operacje zmierzające do zamknięcia linii frontu na Wołdze i zajęcia Stalingradu. Berlin zmienił też swą politykę dotyczącą Leningradu. Postanowił jak najszybciej przełamać opór obrońców i zdobyć miasto, dlatego przerzucił na północ Mansteina wraz z pięcioma dywizjami piechoty i jednostkami artylerii oblężniczej, którymi dowodził on pod Sewastopolem. Informacje napływające od 6. Armii wskazywały, że jej marsz w kierunku Stalingradu uległ znacznemu spowolnieniu. Zirytowany Hitler kazał wycofać z Kaukazu 4. Armię Pancerną i skierować ją na pomoc Paulusowi. Podzielił przez to swe siły w taki sposób, że każde ich zgrupowanie było zbyt słabe, by wykonać powierzone mu zadania. Na razie sierpień 1942 roku był kolejnym sezonem katastrof spadających na ZSRS. Jeden z ulubieńców Stalina, stary bolszewicki wojownik marszałek Siemion Budionny, poniósł szereg kompromitujących klęsk w północnym rejonie Kaukazu. Szósta Armia rozbiła siły sowieckie nad Donem, na wschód od Kałacza, biorąc pięćdziesiąt tysięcy jeńców. Cała sowiecka armia pancerna uległa rozpadowi, a załogi w panice porzucały czołgi. 21 sierpnia Paulus dokonał wypadu znad Donu nad Wołgę, wyrąbując sobie drogę przez siły sowieckie za pomocą falowych nalotów bombowców nurkujących. W ciągu dwóch dni jego wojska dotarły do brzegu rzeki i znalazły się w odległości 15 kilometrów na północ od Stalingradu. Ponieważ upadek miasta zdawał się nieuchronny, Paulus przekazał Hitlerowi szkic swego planu przemieszczenia 6. Armii na kwatery zimowe. Nieco dalej na południe górskie oddziały niemieckie zajęły 9 sierpnia Majkop, najłatwiej dostępne z kaukaskich pól naftowych. Sowieci dokonali na nim jednak tak rozległych zniszczeń, że konieczne wydawało się wiercenie nowych otworów z użyciem sprowadzonego z Niemiec sprzętu. Siły czołowe Grupy Armii „A” zaczęły nacierać na wschód od Morza Kaspijskiego, a 17. Armia otrzymała rozkaz marszu przez góry na południowy wschód, w kierunku Morza

Czarnego. Całą ofensywę w rejonie Kaukazu paraliżowały interwencje Hitlera, z którego rozkazu wszystkie dostępne rezerwy paliwa i amunicji trafiały do Paulusa. Ale urzędująca w Berlinie nazistowska elita władzy przeżywała kolejny przypływ optymizmu. Produkcja broni rosła, japońscy sojusznicy Niemiec odnosili wielkie sukcesy, a wtedy jeszcze mało kto zdawał sobie sprawę ze znaczenia zwycięstw floty amerykańskiej na Morzu Koralowym i w pobliżu Midway. U-Booty Dönitza dziesiątkowały atlantyckie konwoje (choć zdarzyło się i tak, że dowódca włoskiego okrętu podwodnego zgłosił zatopienie amerykańskiego pancernika, ale nikt tego nie sprawdził, został więc nagrodzony przez Mussoliniego jedynie za swą bujną wyobraźnię). Morale niemieckiej ludności cywilnej było bardzo wysokie. Entuzjastycznym nastrojom nie ulegali tylko technokraci, którzy znali wszystkie sekrety związane z ekonomiczną sytuacją Trzeciej Rzeszy i stanem jej przemysłu. Problem, jakim był brak rąk do pracy, przybierał dramatyczne rozmiary, a Niemcy poprawiały wskaźniki dotyczące wydajności, podtrzymując produkcję przestarzałych samolotów. Generał Halder zapisał w dzienniku 23 lipca: „Chroniczna skłonność, by nie doceniać zdolności nieprzyjaciela, stopniowo przybiera groteskowe rozmiary”. We wrześniu trudności, w których obliczu stała niemiecka armia, zaczęły się gwałtownie piętrzyć. Oddziały walczące na południowym odcinku frontu musiały się zmagać z burzami śnieżnymi w górach, a nieustanne zmiany celu wprowadzały chaos do ich operacji. Postępy wojsk często też opóźniały – a niekiedy wręcz paraliżowały – niedobory paliwa. Pierwsza Armia Pancerna została na trzy tygodnie całkowicie unieruchomiona, co pozwoliło sowieckim dowódcom złapać oddech. Niemal wszystkie dostępne siły Luftwaffe kierowano pod Stalingrad, choć odbywało się to kosztem działań prowadzonych w innych rejonach walk. Już 12 września pierwsi niemieccy żołnierze wkroczyli do miasta. Sowieccy żołnierze i cywile, rozsiani na całej długości frontu, nie dostrzegali wielkich trudności, z jakimi zmagała się niemiecka armia, widzieli tylko cierpienia, na które narażały ich rodaków klęski na polu walki, masowe mordy i głód. Komisarz Paweł Kalitow, który otrzymał 23 października pod Głogowem/Łogowem kolejny rozkaz odwrotu, zapisał z oburzeniem w swoim dzienniku: „Cywile wyją z rozpaczy. Wszyscy się ewakuują. Widzę wszędzie szloch, łzy, rozpacz. Tylko pomyśleć: wkrótce nadejdzie zima, a oni muszą wyjść na mróz wraz z małymi dziećmi [...]. Dokąd mają pójść? Nasze oddziały się wycofują. Niemcy wykorzystują słaby punkt naszych linii obronnych. Nasze gazety często używają sformułowań w rodzaju: «pod naciskiem przeważających sił nieprzyjaciela». Ale dlaczego nie piszą o nas? Dlaczego nie jesteśmy w stanie zgromadzić takich «przeważających sił»? Co się dzieje? W ciągu minionych szesnastu miesięcy otrzymaliśmy wiele gorzkich lekcji. Trudno opuszczać swoje siedliska [...]. Nowe ofiary, nowe krwawe męki, nowe klątwy spadające na nasz naród. [Chłopi mówią]: «Oto jacy są ci, którzy mają nas chronić»”. Napotkana stara kobieta wyznała Wasilijowi Grossmanowi, że nienawidzi ludzi rządzących jej krajem: „Ci durnie pozwolili nieprzyjacielowi dotrzeć do serca naszego kraju, nad Wołgę. Oddali mu połowę Rosji”. Tymczasem z Kremla napływały nowe propagandowe slogany: „Ani kroku wstecz... Jedyną okolicznością łagodzącą jest śmierć”. Kiedy połowa europejskiej części Związku Sowieckiego znalazła się w rękach Niemców, Stalin zdał sobie jednak sprawę, że kraj stoi w obliczu katastrofy, odzyskał kontakt z rzeczywistością i podjął kroki, które okazały się decydujące dla przebiegu wydarzeń. Pod koniec sierpnia mianował Żukowa zastępcą Naczelnego Dowódcy, a potem zlecił mu nadzór nad obroną Stalingradu i przygotowaniem wielkiej kontrofensywy. Dostrzegł konieczność podporządkowania ideologii wymogom narzucanym przez wojnę. Do Armii Czerwonej wróciło zakazane dotąd słowo „oficer”, dowódcy jednostek przestali podlegać komisarzom politycznym, a awanse zaczęły zależeć od kompetencji. Doceniono też motywacyjny walor medali i odznaczeń: do 1945 roku przyznano je jedenastu milionom krasnoarmiejców, podczas gdy w armii USA liczba odznaczonych żołnierzy nie przekroczyła w tym czasie milion czterysta tysięcy. Stalin, który w odróżnieniu od Hitlera umiał w ostateczności wyciągać wnioski z własnych błędów, zachował naczelne dowództwo, ale zaczął oddawać kontrolę operacyjną na polach bitew w ręce generałów. Takie

drastyczne kroki stały się konieczne w obliczu katastrofalnego przebiegu letniej kampanii. „Musimy się stale uczyć – pisał komisarz Paweł Kalitow 4 września 1942 roku. – Na początek musimy się wyzbyć tej karygodnej lekkomyślności”. Nikołaj Biełow opisał w czarnych barwach inspekcję przeprowadzoną przez wysokiego rangą oficera na terenie wojskowego ośrodka szkoleniowego. „Fatalne rezultaty. Ci Jusufowie [tak w Armii Czerwonej nazywano pogardliwie żołnierzy z Kazachstanu] nie umieją zrobić zwrotu w prawo ani w lewo. Co za okropna banda – kompletni durnie. Jeśli przydzielą nam więcej Kazachów, możemy uznać się z góry za przegranych”. Mimo że proces ten bywał bolesny, Armia Czerwona istotnie czyniła postępy, a ponadto otrzymywała ogromne posiłki w postaci zarówno nowych rekrutów, jak i czołgów oraz samolotów. Jesienią i zimą 1942 roku szare i ponure przemysłowe miasto Stalingrad stało się widownią najbardziej przerażających starć tej wojny. W niedzielę 23 sierpnia Niemcy rozpoczęli swe natarcie od nalotu, w którym brało udział 600 samolotów. Według oficjalnych danych w ciągu pierwszych czternastu godzin zginęło czterdzieści tysięcy cywilnych mieszkańców miasta, czyli niemal tylu, ilu pochłonęły w Wielkiej Brytanii wszystkie niemieckie bombardowania z lat 1940–1941. Od tej pory Luftwaffe nie dawała mieszkańcom miasta ani chwili wytchnienia. „Przez cały dzień przeorywaliśmy płonące pole bitwy pod Stalingradem – zanotował pilot stukasa (bombowca nurkującego) Herbert Pabst. – Nie pojmuję, jak ludzie mogą żyć w tym piekle, ale Rosjanie kurczowo trzymają się gruzów, rozpadlin, piwnic i plątaniny powyginanych stalowych szkieletów, które niegdyś były fabrykami”. Paulus przypuścił pierwszy zmasowany atak sił lądowych 13 września i od tej pory wśród ruin stale toczyły się walki. Generał Wasilij Czujkow, dowodzący 62. Armią, pisał: „Ulice miasta są martwe. Na drzewach nie ma ani jednej zielonej gałęzi; wszystko pochłonęły płomienie”. Betonowe zabudowania miejskich węzłów komunikacyjnych i fabryk rychło legły w gruzach. Każde z nich stało się widownią rzezi, a ich mało atrakcyjne nazwy – elewator zbożowy przy Stacji Numer Dwa, Stacja Towarowa, Stacja Numer Jeden, Zakłady Chemiczne „Lazur”, Zakłady Metalurgiczne „Czerwony Październik”, Stalingradzka Fabryka Traktorów imienia Feliksa Dzierżyńskiego czy Odlewnia Zbrojeniowa imienia „Barykad” – przeszły do legendy Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. W pierwszej fazie bitwy Sowieci bronili obszaru o rozmiarach 50 na 28 kilometrów, ale ich stan posiadania gwałtownie się kurczył. Trzy dywizje sowieckiej piechoty, które na stanowcze żądanie Stalina rzucono do kontrataku na północną flankę, zostały zmuszone do odwrotu. Niemcy wielokrotnie próbowali zdobyć dwa ważne punkty strategiczne – wzgórze 102, wznoszące się nad miastem na wysokość przeszło 100 metrów, i leżącą w sąsiedztwie placu Czerwonego przeprawę przez Wołgę, dzięki której obrońcy miasta otrzymywali posiłki oraz zaopatrzenie i mogli ewakuować rannych. Liczba poszkodowanych żołnierzy Armii Czerwonej przewożonych pod osłoną ciemności promami na wschodni brzeg skutej częściowo lodem rzeki sięgała podczas niektórych nocy dwóch, a nawet trzech tysięcy.

Niemiecki żołnierz w ruinach Stalingradu, 1943 rok Fot. Mary Evans Picture Library/BE&W

Każda jednostka pływająca używana do transportu rannych przywoziła posiłki i amunicję. Podczas oblężenia miasta panowały tak ekstremalne warunki, że stłoczeni na promach żołnierze byli niekiedy wysyłani na drugi brzeg w ciągu dnia i tym samym bezpośrednio narażani na ataki Luftwaffe. Aleksander Gordiejew, marynarz obsługujący karabin maszynowy, ze współczuciem obserwował żołnierzy, którzy wbrew rozkazom nie chcieli wejść do ładowni i kurczowo trzymali się relingów. „Oficerowie kopniakami zmuszali ich do zejścia pod pokład, a podoficerowie klęli na cały głos. Baida [bosmanmat] i dwaj potężnie zbudowani marynarze chwytali opornych

i spychali ich po drabinie w dół. Na pokład wnoszono pociski, broń i zapasy żywności. Patrząc na stosy skrzyń z amunicją, piętrzące się o pięć kroków od naszego działa, wyobrażałem sobie, co by się stało, gdyby zostały trafione przez bombę”. Wkrótce inny prom transportowy został na oczach Gordiejewa zatopiony przez stukasy. „Ciężko ranni, których liczba przekraczała setkę, siedzieli lub leżeli w kabinach, a ich koledzy, pragnąc uciec ze statku, wynurzali się z ładowni. Przeciągłe jęki poszkodowanych były chwilami bardziej donośne niż wybuchy bomb”. Nowe jednostki od razu po przybyciu były kierowane na pole bitwy – dowódca 62. Armii generał Czujkow twierdził, że „czas to krew”. Dniem i nocą, niemal nieprzerwanie, słychać było huk moździerzy, wybuchy bomb i jazgot broni ręcznej. „Zbliżając się do tego miejsca, żołnierze mówili: «Wstępujemy do piekła» – opowiadał później Czujkow. – Ale spędziwszy tu dzień lub dwa, twierdzili: «Nie, to nie jest piekło, to jest dziesięć razy gorsze niż piekło»”. Służąca w wojsku młoda kobieta tak relacjonowała swoje przeżycia: „Wyobrażałam sobie, czym może być wojna – wszystko stoi w ogniu, dzieci płaczą, wszędzie biegają koty [...], a kiedy dotarliśmy do Stalingradu, okazało się, że tak jest naprawdę, tylko bardziej przerażająco”. Wstąpiła do wojska wraz z grupą przyjaciół ze swego rodzinnego Tobolska na Syberii. Większość z nich została skierowana do oblężonego miasta, ale wrócili tylko nieliczni. Bitwa toczyła się w warunkach, które pozwalały rosyjskim żołnierzom zademonstrować swą biegłość w bezpośrednich starciach z nieprzyjacielem. Nie było tu miejsca na śmiałe ataki jednostek pancernych czy pomysłowe manewry oskrzydlające. Oddziały piechoty, działa i czołgi Wehrmachtu codziennie przedzierały się metr po metrze w kierunku Wołgi, przebijając sobie drogę przez zwały gruzów, w których kryli się, klęli, zamarzali, walczyli i umierali Rosjanie. Przy zwłokach jednego z poległych obrońców miasta znaleziono list napisany przez jego małego synka: „Bardzo za tobą tęsknię. Proszę cię, przyjedź do nas z wizytą. Bardzo chciałbym cię zobaczyć, choćby na godzinę. Kiedy to piszę, po twarzy spływają mi łzy. Tato, proszę cię, przyjedź do nas”. Czujkow opisał swe dramatyczne położenie w rozmowie z Wasilijem Grossmanem: „Zewsząd dochodzi huk wystrzałów i dział. Wysyłasz oficera łącznikowego, żeby poinformował cię, co się dzieje, ale on zostaje zabity. Wtedy zaczynasz dygotać z napięcia [...]. Najgorsze były chwile, w których siedziałeś bezczynnie jak idiota, wokół ciebie toczyła się bitwa, a ty nie mogłeś nic zrobić”. 2 października główna kwatera Czujkowa została zalana strumieniami płonącego oleju z pobliskich zbiorników, które wybuchły pod gradem niemieckich bomb. Czterdziestu członków jego sztabu straciło życie, a słup dymu wzniósł się w niebo na setki metrów. Widownią koszmarnych scen stała się fabryka traktorów, w której brudni, wyczerpani, zagłodzeni obrońcy miasta usiłowali powstrzymać natarcie przedzierających się przez gruzy niemieckich czołgów. W pewnym momencie sowiecki przyczółek na zachodnim brzegu Wołgi skurczył się do szerokości zaledwie 100 metrów. Rosjanie walczyli z desperacją, która jak zwykle była po części odgórnie wymuszona: odwrót bez rozkazu oznaczał karę śmierci. Wasilij Grossman zapisał: „W tych dniach pełnych niepokoju, kiedy do przedmieść Stalingradu docierał grzmot bitewnych zmagań, kiedy co noc widziało się nad głowami przelatujące rakiety i jasnoniebieskie słupy światła przeczesujących niebo reflektorów, kiedy na ulicach miasta pojawiły się pierwsze uszkodzone przez pociski ciężarówki, przewożące rannych i sprzęt wycofujących się sztabów, kiedy drukowane na pierwszych stronach gazet artykuły donosiły o śmiertelnym zagrożeniu dla kraju, do wielu serc wdarł się lęk i wiele par oczu wpatrywało się w drugi brzeg Wołgi”. Grossman miał oczywiście na myśli ludzi, którzy marzyli, by uciec przed tą rzezią na wschód. Ale ci, którzy podejmowali takie próby, płacili wysoką cenę: pod Stalingradem rozstrzelano za rzekome tchórzostwo lub dezercję 13 500 żołnierzy, a znacznie większą ich liczbę zabito bez sądu. W typowym raporcie z 23 września Beria meldował, że w ciągu minionych dwudziestu czterech godzin podległe mu oddziały zaporowe złożone z funkcjonariuszy NKWD zatrzymały 659 osób. Siedmiu „tchórzy” i jednego „wroga ludu” rozstrzelano przed frontem ich oddziałów, a w areszcie pozostało 24 podejrzanych, w tym „szpieg”, 3 „zdrajcy ojczyzny”, 8 „tchórzy” i 8 „wrogów ludu”. Paulus wielokrotnie ponawiał ataki, ale jego siły za każdym razem okazywały się zbyt słabe, by przełamać

linie obrony. Toczące się walki były śmiertelnymi zmaganiami dla obu stron i po obu stronach żołnierze znosili takie same cierpienia. Czujkow rozmieszczał swe siły możliwie jak najbliżej nieprzyjaciela, by utrudnić Luftwaffe zrzucanie bomb. Bomby zniszczyły miasto, ale jak mieli się później przekonać żołnierze sprzymierzonych państw Zachodu, gruzy są niezwykle skutecznymi zaporami przeciwczołgowymi, więc ich obrona stała się dla sowieckich jednostek łatwiejsza niż obrona otwartych ulic czy nienaruszonych budynków. Niemal wszyscy żołnierze byli nieustannie głodni i przemarznięci. Każdy nieostrożny ruch groził śmiercią od ognia strzelców wyborowych lub moździerzy. Wielu ginęło, przenosząc amunicję lub stojąc w kolejkach do kuchni polowych. Wojna nie oszczędzała też kobiet – Czujkow nie żałował później pochwał sygnalistkom, pielęgniarkom, urzędniczkom, obserwatorkom ostrzegającym przed nalotami i podkreślał ich wkład w ostateczne zwycięstwo. Lodowaty wiatr chłostał twarze do czerwoności. Niemal każdy dzień przynosił nowy lokalny kryzys, a w nocy Rosjanie starali się przeprawić przez rzekę posiłki, które miały im umożliwić utrzymanie dotychczasowych pozycji. Moskwa ubarwiała niektóre epizody na użytek propagandy, kreując takich bohaterów, jak marynarz nazwiskiem Panajko, któremu koktajl Mołotowa zapalił się w ręku, zamieniając go w żywą pochodnię. Wiedząc, że jest skazany na śmierć, dowlókł się do niemieckiego czołgu i rzucił drugą butelkę z benzyną na kratownicę osłaniającą silnik, wywołując zabójczy w skutkach wybuch. Niektóre z tych opowieści były zmyślone, inne nie. „Odwaga jest tu tak zaraźliwa jak tchórzostwo w innych miejscach” – pisał Wasilij Grossman, i miał słuszność. Rozkazy Stalina były proste i zrozumiałe – miasto miało się bronić do ostatniego mężczyzny i ostatniej kobiety. Niefortunnym dla Hitlera zrządzeniem losu charakter bitwy był zgodny z duchem Armii Czerwonej. Oficer wojsk pancernych napisał: „Walczyliśmy przez piętnaście dni o jeden dom, mając do dyspozycji moździerze, karabiny maszynowe, granaty i bagnety. Ściana frontowa jest korytarzem między wypalonymi pokojami [...]. Miarą długości naszej ulicy nie są już metry, lecz liczba zwłok. Stalingrad przestał być miastem. W dzień jest ogromną chmurą parzącego, oślepiającego dymu; wielkim, rozżarzonym piecem, oświetlonym przez odbijające się płomienie. A kiedy nadchodzi noc – jedna z tych gorących, wyjących, krwawiących nocy – psy wskakują do Wołgi i rozpaczliwie próbują przepłynąć na drugi brzeg. Stalingradzkie noce są dla nich czymś przerażającym. Zwierzęta uciekają z tego piekła, najtwardsze głazy nie potrafią w nim długo wytrwać – wytrzymują tylko ludzie”. Trzeba jednak pamiętać, że choć bitwa, którą dowodził Czujkow, miała kluczowe znaczenie na tym liczącym setki kilometrów odcinku frontu, przez całą jesień i zimę trwały zacięte walki, w których zginęło więcej żołnierzy niż pod Stalingradem. „Moja droga Marusiu i córeczko Taniu! – tak zaczął swój list do domu z Ukrainy komisarz Paweł Kalitow. – Piszę, żebyście wiedziały, że jestem żywy i cieszę się dobrym zdrowiem. Jesteśmy nadal w tym samym miejscu, to znaczy w górnym biegu rzeki Szelon. Toczymy teraz ciężkie walki. Niemcy rzucają przeciwko nam czołgi, samoloty, artylerię i moździerze. Nasi partyzanci walczą jak lwy. Wasia Bukow zabił piętnastu Niemców z karabinu 7 czerwca. Trudno sobie z nimi radzić, bo mają wielką siłę ognia. Nasze zaopatrzenie zależy całkowicie od miejscowej ludności, która traktuje nas naprawdę bardzo dobrze. Niemców jest dużo, a nas mało, więc sypiamy nie dłużej niż dwie–trzy godziny na dobę. Wczoraj po bitwie poszedłem do bani i wspominałem czasy pokoju, w których można było po kąpieli wypić szklaneczkę wódki i odpocząć, a w sobotę i niedzielę wybrać się na ryby. Jak się czuje twoja siostra Szura? Wiem, że głodowała w Leningradzie, ale teraz, kiedy ją karmisz, chyba przybrała trochę na wadze?” List kończył się optymistycznym stwierdzeniem: „Faszyści nie walczą w tym roku tak dobrze jak w zeszłym”. Leningrad, drugie co do wielkości miasto ZSRS, był nadal bombardowany, ale panujące w nim warunki ulegały stopniowej poprawie. Jego mieszkańcy straszliwie głodowali, niemniej większość dostawała teraz więcej żywności i nieco łatwiej było utrzymać się przy życiu. W marcu 1942 roku władze zainicjowały akcję oczyszczania ulic ze śniegu, śmieci i gruzu. Wzięły w niej udział setki tysięcy obywateli. W kwietniu nowym dowódcą miasta został mianowany czterdziestopięcioletni Leonid Goworow, małomówny, ale inteligentny, wykształcony i życzliwy ludziom generał artylerii. Tego lata NKWD donosiło z Leningradu: „W związku

z czerwcową poprawą zaopatrzenia w żywność śmiertelność zmniejszyła się o jedną trzecią [...]. Rzadsze stały się też przypadki wykorzystywania ludzkich ciał w celach konsumpcyjnych. Podczas gdy w maju aresztowano za popełnienie tego przestępstwa 236 osób, w czerwcu ich liczba spadła do zaledwie 56”. Żołnierze walczący na północnym odcinku frontu nadal jednak przeżywali horror. Nikołaj Nikulin zanotował w dzienniku pod datą 18 sierpnia, że z jego dywizji zostało tylko kilku kucharzy i podoficerów. Skarżył się, że w porannej porcji owsianki często znajduje odłamki szrapneli i że dokucza mu pragnienie. „W nocy podpełzłem dwukrotnie do leju po pocisku, żeby napić się wody. Była gęsta i brązowa jak kawa, a poza tym śmierdziała materiałami wybuchowymi i czymś jeszcze. Rano dostrzegłem wystającą z tego otworu zgiętą rękę. Moja bluza i spodnie są tak sztywne od błota i krwi, jakby były z tektury, a na łokciach i kolanach mam dziury od czołgania się. Pozbyłem się hełmu – noszą go tu tylko nieliczni. Zwykle sramy do hełmu, a potem wyrzucamy go z okopu. Leżące obok mnie zwłoki wydają nieznośny fetor; wokół nas roi się od starych i nowych trupów. Niektóre czernieją po wyschnięciu i leżą w najróżniejszych pozach. W okopie widać czasem zanurzone w błocie fragmenty ludzkich ciał – spłaszczoną twarz lub rękę. Wszystkie są brunatne jak ziemia, a my po nich chodzimy”. Pod koniec sierpnia Niemcy nagle porzucili swą strategię gry na zwłokę i podjęli wielką ofensywę mającą doprowadzić do zdobycia Leningradu, która skończyła się jednak niepowodzeniem. Rosjanie odpowiedzieli wówczas atakiem, który przyniósł im znaczące sukcesy. W mieście odżyło częściowo życie kulturalne – odbywały się wystawy sztuki i koncerty, a w filharmonii zagrano VII Symfonię Szostakowicza. Mieszkańcy Leningradu, odzyskawszy wiarę w możliwość przeżycia, zwrócili swe myśli ku doświadczającym podobnych cierpień rodakom ze Stalingradu. Wiera Inber pisała: „Widać to po wyrazie twarzy ludzi, których spotykamy w tramwajach i na ulicach: przez cały czas przeżywamy los Stalingradu [...]. Teraz wszystko zdecyduje się pod Stalingradem – od niego zależą losy wojny”. Zimą 1942 roku Leningrad w dalszym ciągu był bombardowany i ostrzeliwany. Jeden z ataków artylerii rozpoczął się podczas spektaklu teatralnego. W połowie drugiego aktu premierowego przedstawienia komedii Szerokie, szerokie morze , poświęconej Flocie Bałtyckiej, przed kurtyną pojawił się aktor i zadał widowni pytanie: „Co zrobimy, towarzysze? Pójdziemy do schronu czy będziemy grali dalej?”. Odpowiedziały mu entuzjastyczne oklaski i okrzyki: „Grajcie dalej!”. 12 stycznia 1943 roku Goworow był gotów do rozpoczęcia nowej ofensywy, która miała przełamać blokadę. Żukow ponownie zjawił się w mieście i wpłynął znacząco na kształt operacji. Jak zwykle nie przywiązując wagi do rozmiarów strat, spytał złośliwie: „Kim są ci wasi tchórze, którzy nie chcą walczyć?”. Już 18 stycznia Sowieci odzyskali ważny punkt strategiczny Schlisselburg, a dwa dni później oficjalnie ogłosili, że blokada została przełamana. Przebywająca w Leningradzie znana poetka Olga Bergholc pisała: „Nigdy nie zapomnimy tej radości, radości z wyzwolenia Leningradu. Przeklęty krąg został przerwany”. Inny mieszkaniec miasta Igor Czajko 3 marca zanotował: „W moim umyśle kształtuje się wypisana ognistymi literami myśl: mogę przezwyciężyć wszystkie przeciwności [...]. Wiosna jest symbolem życia. Niemcy znów nas ostrzeliwują, ale zagrożenie maleje w świetle słońca”. Nieliczne koty, które nie zostały zjedzone, stały się znów użyteczne – wykorzystywano je do walki z plagą szczurów; do miasta skierowano ponadto pociąg towarowy cały wypełniony tymi czworonożnymi wojownikami. Ostrzał niemiecki, podyktowany nie tyle wymogami strategii, ile czystą nienawiścią, trwał przez cały 1943 rok – w lipcu doszło do najgorszego bombardowania podczas całego oblężenia. Armia Czerwona dopiero w styczniu 1944 roku podjęła atak, który odepchnął Niemców na tyle daleko, że miasto znalazło się poza zasięgiem ich artylerii. Ale los Leningradu został rozstrzygnięty wiosną 1942 roku, kiedy stało się jasne, że możliwe jest wyżywienie jego pozostałych przy życiu mieszkańców. Według oficjalnych danych podczas oblężenia zmarły 632 253 osoby, ale uważa się, że prawdziwa liczba ofiar dochodzi co najmniej do miliona. Sowiecka propaganda nie pozwalała relacjonować całej prawdy dotyczącej agonii miasta. Kiedy Olga Bergholc odwiedziła pod koniec 1942 roku moskiewską rozgłośnię radiową, ostrzeżono ją, by nie wspominała o przerażających szczegółach oblężenia: „Powiedzieli mi, że leningradczycy są bohaterami, ale nie wiedzieli, na czym polega ten heroizm. Nie wiedzieli o tym, że nie mieliśmy co jeść, że ludzie umierali z głodu”.

Ze strategicznego punktu widzenia walki na północnym odcinku frontu były o wiele mniej istotne niż bitwa stalingradzka. Leningrad ma jednak co najmniej równie wielkie znaczenie poznawcze, gdyż ukazuje przyczyny, dla których Związek Sowiecki uzyskał podczas tej wojny przewagę nad Niemcami. Jest nie do pomyślenia, by mieszkańcy Londynu czy Birmingham woleli zjadać swych sąsiadów, niż oddać miasto w ręce wroga. Nie można też sobie wyobrazić sytuacji, w której generałowie i politycy mogliby ich skłonić do stawiania oporu za taką cenę. Zarówno w Leningradzie, jak i w całym stalinowskim państwie kluczowym warunkiem przetrwania był przymus. Gdyby w lutym 1942 roku umożliwiono mieszkańcom miasta wybór między dostawami żywności a dalszą obroną, z pewnością by się poddali – ale w Związku Sowieckim taki wybór nie istniał, a na każdego, kto próbował go dokonać na własną rękę, czekał wyrok śmierci. Zarówno Hitler, jak i Stalin walczyli o Leningrad z obsesyjnym uporem, a ostateczne zwycięstwo Stalina było okupione ogromną liczbą istnień ludzkich. Ludzie zdolni do takich poświęceń mieli cechy, których brakowało zachodnim sojusznikom, a które były nieodzownym warunkiem zwycięstwa nad faszyzmem. Licytację, w której stawkami były okrucieństwo i poświęcenie, wygrał sowiecki dyktator. Podczas gdy obrońcy Leningradu przeżywali nieśmiałe odrodzenie nadziei, naczelne dowództwo sowieckie inicjowało na wschodnim i południowym odcinku frontu strategiczne kontrataki. O operacji „Mars”, rozpoczętej 25 listopada, mało kto dziś pamięta, gdyż skończyła się niepowodzeniem, choć brało w niej udział 667 tysięcy ludzi i 1900 czołgów. Próba okrążenia niemieckiej 9. Armii została udaremniona, a Armia Czerwona straciła sto tysięcy żołnierzy. Bitwa, którą w każdym innym miejscu świata uznano by za wielką, pozostała niemal niezauważona na tle innych krwawych zmagań, nadających niemiecko-sowieckiemu konfliktowi charakter bezlitosnej rzezi. Niektórzy żołnierze wybierali drastyczny sposób uniknięcia udziału w dalszych walkach. „Kiedy po śniadaniu położyłem się, żeby trochę odpocząć – zanotował kapitan Nikołaj Biełow – przybiegł posłaniec komisarza i wezwał mnie do kwatery dowództwa. Tam mi powiedziano, że szeregowiec Szaronow się zastrzelił. Co za drań! Opuścił zajęcia z musztry pod pretekstem choroby, a kiedy przypadkowo go spotkałem, szedł w kierunku swej kwatery zgięty w pół. Kazałem mu pozostać pod nadzorem w mojej ziemiance, ale ponieważ nie zastał w niej dyżurnego strażnika, wykorzystał tę szansę i popełnił samobójstwo”. Na szczęście dla Stalina, Żukowa i całego antyhitlerowskiego sojuszu druga wielka sowiecka operacja przeprowadzona tej zimy, opatrzona kryptonimem „Uranus”, była znacznie bardziej udana. Niemcy nie mieli dość żołnierzy, by obsadzić wszystkie odcinki olbrzymiego frontu, więc między ich 2. Armią stacjonującą w Woroneżu nad Donem a 6. Armią i 4. Armią Pancerną, które toczyły walki na południowy wschód od Stalingradu, powstała luka długości 500 kilometrów. Von Weichs, dowódca tej Grupy Armii, nie dysponując wystarczającymi rezerwami ludzkimi, rozlokował na skrzydłach 6. Armii jednostki węgierskie, włoskie i rumuńskie. Niemiecki wywiad przeoczył potężną koncentrację sił sowieckich, szykujących się do ataku na formacje rumuńskie. 19 listopada Żukow rozpoczął ofensywę, rzucając na północne skrzydło pozycji zajmowanych przez siły Osi sześć swoich armii. Następnego dnia Front Stalingradzki, zgrupowany na południe od miasta, ruszył w kierunku zachodnim. Obsługujący armatę przeciwpancerną niemiecki artylerzysta Henry Metelmann był w momencie ataku Sowietów przydzielony do jednostki wspierającej pozycje Rumunów. „Cała okolica zaczęła drżeć, spadły na nas grudy ziemi, a hałas wydawał się ogłuszający. Byliśmy zaspani, więc wpadaliśmy na siebie, wydzierając sobie buty, mundury oraz inne elementy wyposażenia i krzycząc na cały głos, by rozładować napięcie. Piekielny huk eksplozji odbierał nam zdolność trzeźwego myślenia [...]. Panował kompletny chaos, a od strony pierwszej linii Rumunów dochodziły wrzaski i jęki [...]. Potem usłyszeliśmy chrzęst gąsienic. Ktoś, kto stał bliżej, zaczął niepotrzebnie wołać: «Nadchodzą!». A potem ujrzeliśmy pierwsze czołgi wypełzające z szarego mroku”. Sowieckie jednostki pancerne zmiażdżyły działo Metelmanna i niemal całą jego załogę oraz dwie rumuńskie armie, których żołnierze masowo się poddawali. Do niewoli trafiły dziesiątki tysięcy Rumunów, a liczba zabitych była znacznie większa. Jeńcy wojenni, których łatwo było rozpoznać po białych czapkach, zostali

przetransportowani barką w dół rzeki, do obozów. Sowiecki marynarz zauważył, że wszyscy jeńcy wpatrują się tępo w krę lodową. Wyraził więc przypuszczenie, że chyba bardzo chcieliby zobaczyć Wołgę, a potem dodał: „No cóż, teraz będą mogli się na nią napatrzeć!”. Rumunia zapłaciła wysoką cenę za przynależność do Osi – we wszystkich wschodnich kampaniach straciła sześćset tysięcy żołnierzy. W dniu 16 grudnia rzeka zamarzła, a lód rychło stał się na tyle gruby, że mógł udźwignąć ciężarówki i działa. Walki w ruinach Stalingradu stopniowo zamierały; najważniejsze zmagania toczyły się teraz na południe i na zachód od miasta. Pięć dni później sowieckie czołgi całkowicie okrążyły 6. Armię Paulusa; czołowe oddziały Żukowa spotkały się w Kałaczu, na wschód od przeprawy przez Don. W ciągu całej wojny Rosjanom wielokrotnie udawały się takie manewry okrążające, ale Niemcy przełamywali ich linie i wymykali się z pułapki. Tym razem Hitler odrzucił jednak sugestie dowódcy 6. Armii i nie pozwolił podjąć próby strategicznego odwrotu. Kazał Paulusowi kontynuować natarcie w kierunku Stalingradu, a Manstein rozpoczął na jego polecenie atak w kierunku zachodnim, by odzyskać kontakt z 6. Armią. Przednie Oddziały Mansteina 23 grudnia przedarły się na pozycje oddalone o 50 kilometrów od miasta, potem zaś utknęły w miejscu. Feldmarszałek nakłaniał Paulusa do zignorowania rozkazów Hitlera i przebicia się w pobliże jego armii, co w tym momencie było jeszcze możliwe. Ale dowódca 6. Armii odmówił, skazując na śmierć lub niewolę dwieście tysięcy żołnierzy. Manstein, zdając sobie sprawę z tego, że jego siły są wyczerpane, wydał rozkaz odwrotu.

Zbliżające się Boże Narodzenie wywołało na całym niemieckim wschodnim froncie przypływ sentymentalizmu. We wszystkie niedzielne popołudnia większość żołnierzy, którzy mieli dostęp do radia, słuchała nadawanego z Berlina koncertu życzeń – Wunschkonzert für die Wehrmacht , mającego zapewnić im łączność z przebywającymi w kraju rodzinami. Ten patriotyczny program zawierał takie utwory, jak Glocken der Heimat (Dzwony Ojczyzny) czy Panzer rollen in Afrika vor (Czołgi toczą się naprzód w Afryce). Żołnierze z upodobaniem słuchali wykonywanej przez Zarah Leander piosenki Ich weiss, es wird einmal ein Wunder gescheh’n, uwielbianej też przez niemiecką ludność cywilną: Wiem, że pewnego dnia wydarzy się cud I tysięczne baśnie staną się prawdą Wiem, że miłość nie może umrzeć To takie piękne i wspaniałe. Wielu Niemców, szczególnie młodych, łatwo poddawało się indoktrynacji, która była zakorzeniona

w nazistowskich urojeniach. Pilot Luftwaffe Heinz Knoke, słuchając w wigilię Bożego Narodzenia kolędy Stille Nacht, heilige Nacht (Cicha noc, święta noc), dał się ponieść emocjom: „To najpiękniejsza z niemieckich kolęd. Śpiewają ją dziś wieczorem nawet Anglicy, Francuzi i Amerykanie. Czy oni wiedzą, że to niemiecka pieśń? I czy dobrze rozumieją jej prawdziwe znaczenie? Dlaczego mieszkańcy całego świata nienawidzą nas, Niemców, a jednak nadal śpiewają niemieckie pieśni, grają utwory muzyczne, napisane przez takich niemieckich kompozytorów, jak Beethoven czy Bach, i deklamują wiersze wielkich niemieckich poetów? Dlaczego?”. Spadochroniarz Martin Poppel pisał w tym samym duchu z Rosji: „Nasze myśli i rozmowy kierują się w stronę kraju, ku naszym najbliższym, naszemu Führerowi i naszej Ojczyźnie. Nie boimy się płakać, kiedy myślimy o naszym Führerze i naszych poległych kolegach. Wiąże nas to jak przysięga, każe nam zacisnąć zęby i walczyć aż do zwycięstwa [...]. W kraju też wszyscy usiądą wokół choinki. Widzę mojego dzielnego starego Tatę; widzę, jak wznosi na stojąco, ocierając zaczerwienione oczy, toast za żołnierzy. Moja odważna matka i moja siostra też z pewnością uronią kilka łez. Ale pewnego dnia będziemy razem świętować Nowy Rok, szczęśliwie zjednoczeni po zwycięskim zakończeniu masowej rzezi narodów. Ten wspaniały duch, który porusza młodych ludzi, musi poprowadzić nas do zwycięstwa; nie ma innej możliwości”. Uczucia tych młodych ludzi, będących trybikami siejącej grozę i cierpienia machiny wojennej, dowodziły triumfu goebbelsowskiego systemu edukacji i propagandy, świadczyły też o tragedii Europy, do której ta machina w tak wielkim stopniu się przyczyniła. Miliony żołnierzy niemieckich spędzających Boże Narodzenie 1942 roku w Rosji miały niebawem przeżyć krach obłąkanych ambicji swego przywódcy i nazbyt często przypłacić to życiem. Göring zapewniał, że Luftwaffe jest w stanie zaopatrywać niemieckie siły odcięte pod Stalingradem, choć z prostych wyliczeń wynikało, że potencjał Niemiec nie pozwala na budowę takiego mostu powietrznego. W grudniu, kiedy zaczęło brakować amunicji, żołnierze Paulusa tracili zajmowane tereny i czołgi, a wkrótce również nadzieję. Oficer Wehrmachtu 16 stycznia 1943 roku napisał w pożegnalnym liście do żony: „Nieubłagana walka trwa. Bóg wspiera odważnych! Cokolwiek zrządzi Opatrzność, my prosimy tylko o jedno – o siłę przetrwania! Niech mówią o nas kiedyś, że żołnierze niemieccy walczyli pod Stalingradem tak, jak nigdy nie walczyła żadna armia świata. A zadaniem matek jest przekazanie tego ducha walki naszym dzieciom”. Większość uwięzionych w pułapce żołnierzy Paulusa uznałaby prawdopodobnie taki heroiczny patos za przesadny. W dniu 12 stycznia na Grupę Armii „Don” uderzyły cztery sowieckie fronty, zmuszając wojska Osi do chaotycznego odwrotu. Dziewiąta Dywizja Piechoty „Pasubio”, jednostka włoskiej 8. Armii walczącej w zakolu Donu, zaczęła przedzierać się w kierunku zachodnim. Wobec braku paliwa nieszczęśni żołnierze musieli pozostawić bezużyteczny sprzęt i maszerować pieszo. „Wzdłuż drogi stały porzucone załadowane ciężarówki – pisał porucznik artylerii Eugenio Corti. – Ich widok łamał mi serce. Jak wiele wysiłku i pieniędzy musiał kosztować Włochy ten sprzęt!” Kiedy wyczerpani włoscy żołnierze próbowali znaleźć miejsce w niemieckich pojazdach, byli z nich wypychani i obrzucani przekleństwami. Corti bezskutecznie usiłował utrzymać dyscyplinę w swojej jednostce. „Ale jak można wymagać posłuchu od ludzi, którzy w życiu prywatnym nie byli przyzwyczajeni do dyscypliny [...], tylko dlatego że nałożono im mundury? – pytał retorycznie. – Kiedy spadały na nas pociski nieprzyjaciela, ta wlokąca się ospale banda przyspieszała kroku. Byłem świadkiem jednej z najbardziej odrażających scen podczas całego odwrotu: widziałem, jak Włosi zabijali Włochów [...]. Przestaliśmy być armią; miałem wokół siebie nie żołnierzy, lecz stworzenia, które nie umiały nad sobą panować, posłuszne tylko zwierzęcemu instynktowi samozachowawczemu”. Przeklinał swoją delikatność, bo nie był w stanie zastrzelić żołnierza, który nie zastosował się do rozkazu i zajął miejsce na saniach zarezerwowanych dla ciężko rannych. „Niezliczone przypadki podobnej słabości były przyczyną anarchii panującej teraz w naszej armii [...]. Towarzyszący nam niemiecki żołnierz nie posiadał się z oburzenia. Muszę przyznać mu słuszność [...] mieliśmy do czynienia z niezdyscyplinowaną zbieraniną oszołomionych ludzi”. W punkcie opatrunkowym „ranni leżeli jeden na drugim. Kiedy jeden z opiekujących się nimi sanitariuszy

przynosił odrobinę wody, do jęków dołączały się okrzyki tych, po których niechcący deptał. Na śniegu położono słomę, na której leżały setki ludzi [...], choć temperatura musiała sięgać piętnastu lub dwudziestu stopni poniżej zera. Zmarli leżeli obok rannych. Chodzący wśród nich jedyny lekarz sam został dwukrotnie trafiony odłamkami podczas amputacji, którą przeprowadzał za pomocą brzytwy”. Niezależnie od tego, która armia zdobywała chwilową przewagę, Rosjanie też wciąż cierpieli. Corti opisuje zrozpaczoną rodzinę, którą spotkał w chłopskiej chacie. „Powitały mnie leżące w kałuży krwi zwłoki olbrzymiego mężczyzny z długą siwą brodą [...]. Pod ścianą kryły się trzy lub cztery przerażone kobiety – szczupłe, delikatne, blade Rosjanki – z piątką czy szóstką dzieci. Jakiś żołnierz spokojnie jadł gotowane ziemniaki [...]. Jak ciepło było w tym domu! Namawiałem kobiety i dzieci, żeby coś zjadły, zanim przyjdą kolejni żołnierze i wszystko im zabiorą”. Żołnierze Osi byli często zdumieni i pełni podziwu dla reagujących ze stoickim spokojem Rosjan, których uważali raczej za ofiary komunizmu niż za nieprzyjaciół. Wzruszała ich postawa niektórych prostych wieśniaków, kiedy ci okazywali współczucie rannym i cierpiącym najeźdźcom, choć sprowadzili oni na ich kraj niedające się opisać nieszczęścia. Corti zanotował: „Podczas postojów w marszu liczni nasi rodacy, którzy doznali odmrożeń, byli otaczani macierzyńską opieką przez te biedne, ale szlachetne miejscowe kobiety”. Podczas tego straszliwego odwrotu sojusznicy Hitlera przeklinali Luftwaffe, która zrzucała materiały zaopatrzenia tylko jednostkom niemieckim. Corti zapisał: „Obserwowaliśmy te samoloty z żywym zainteresowaniem; ich kształt i barwy stały się dla nas równie obce i nienawistne jak mundury niemieckich żołnierzy [...]. Marzyliśmy o tym, żeby ujrzeć tak dobrze nam znane sylwetki włoskich maszyn! Żeby zrzuciły nam one choćby najskromniejsze racje żywnościowe! Ale nie dostaliśmy nic!”. Cierpienia Włochów potęgowała jeszcze krajowa cenzura, która nie dopuszczała do ich rodzin informacji o śnieżnej agonii. „W dalekiej patria nikt nie wiedział o naszym poświęceniu. Armia wysłana do Rosji przeżywała tragedię, a radio i gazety zajmowały się zupełnie innymi sprawami. Mieliśmy wrażenie, że cały naród o nas zapomniał”. Corti z przerażeniem i odrazą opisał scenę mordowania przez Niemców rosyjskich jeńców wojennych, choć wiedział, że Armia Czerwona często w taki sam sposób traktuje wziętych do niewoli nieprzyjacielskich żołnierzy. „Jako ludzie cywilizowani ciężko przeżywaliśmy to, że zostaliśmy uwikłani w brutalną próbę sił, w której po obu stronach uczestniczyli barbarzyńcy”. Był z jednej strony wstrząśnięty okrucieństwem Niemców, „które niekiedy odbierało im w moich oczach prawo przynależności do rodziny ludzkiej”, a z drugiej – pełen uznania dla ich siły woli. Odrazą napawała go też ich pogarda dla innych narodów. Słyszał o przypadkach, kiedy niemieccy oficerowie dobijali strzałem z rewolweru własnych żołnierzy, zbyt ciężko rannych, by kontynuować marsz. Wiedział o gwałtach i morderstwach, a także o tym, że zdarzało się, iż Wehrmacht siłą rekwirował sanie wyładowane rannymi Włochami. Ale równocześnie podziwiał dyscyplinę niemieckich żołnierzy, którzy instynktownie wypełniali swe obowiązki nawet wtedy, kiedy nie było w pobliżu dowodzącego nimi oficera czy podoficera. „Zadawałem sobie pytanie [...] co by się z nami stało bez Niemców. I musiałem niechętnie przyznać, że my, Włosi, zdani na własne siły, dostalibyśmy się w ręce nieprzyjaciela [...]. Dziękowałem Niebiosom, że szli obok nas w tej kolumnie marszowej [...]. Nie ma cienia wątpliwości, że jako żołnierze są niezrównani”. Niemieckie czołgi i stukasy wielokrotnie wstrzymywały postępy sowieckich oddziałów pancernych, umożliwiając ucieczkę kolumnom uchodźców, którzy szli naprzód pod morderczym ostrzałem artylerii Armii Czerwonej. Eugenio Corti opisał przypadek włoskiego żołnierza, któremu odłamek pocisku odciął jądra, ale on schował je do kieszeni, przewiązał ranę sznurkiem i szedł dalej. Kiedy następnego dnia dotarł do punktu opatrunkowego, opuścił spodnie, wyjął z kieszeni poczerniałe strzępy ciała, zmieszane z okruszynami chleba, i poprosił lekarza o ich przyszycie. Corti ocalał: dotarł do stacji kolejowej Jasinowataja, a potem przez Polskę do Niemiec, skąd szpitalnym pociągiem wrócił do swej ukochanej ojczyzny. Pod koniec 1942 roku włoski generał stwierdził, że 99 procent jego rodaków nie tylko liczy się z możliwością przegrania wojny, ale żywi gorącą nadzieję, iż nastąpi to możliwie jak najprędzej.

W styczniu 1943 roku Niemcy doznali na Froncie Wschodnim szeregu druzgoczących porażek. 12 stycznia Rosjanie rozpoczęli na dalekiej północy ofensywę, która po pięciodniowych walkach pozwoliła im otworzyć korytarz biegnący wzdłuż brzegu jeziora Ładoga, a tym samym przełamać blokadę Leningradu. W wyniku ataku przeprowadzonego równocześnie nieco dalej na południe odbili Woroneż i zmiażdżyli węgierskie formacje armii Hitlera. Pod koniec stycznia siły sowieckie dotarły do Rostowa, zagroziły niemieckim jednostkom broniącym Kaukazu i wyparły je niebawem na położony na wschód od Krymu Półwysep Tamański. Od 31 stycznia do 2 lutego Paulus poddał pod Stalingradem resztki 6. Armii. Żukow został pierwszym sowieckim dowódcą okresu wojny nagrodzonym buławą marszałkowską, którą wkrótce otrzymali również Wasilewski oraz sam Stalin. 8 lutego Sowieci wkroczyli do Kurska, a tydzień później do Rostowa. 16 lutego zajęli Charków. Stalingrad przeobraził morale Armii Czerwonej. Żołnierz o nazwisku Agiejew pisał do rodziny: „Jestem w niezwykłym nastroju. Gdybyście o wszystkim wiedzieli, bylibyście równie szczęśliwi jak ja. Wyobraźcie sobie – szkopy przed nami uciekają!”. Wasilij Grossman był zdegustowany rzekomym egoizmem Czujkowa i innych dowódców, którzy jego zdaniem rywalizowali między sobą o prawo do przypisywania sobie zwycięstw Armii Czerwonej. „Brak im skromności. «Tego dokonałem ja, ja, ja, ja...». Mówią o innych dowódcach bez cienia szacunku, powtarzając jakieś absurdalne plotki”. Ale po klęskach i katastrofach ubiegłego roku trudno było mieć za złe stalinowskim dowódcom przejawy triumfalizmu. Bitwa stalingradzka kosztowała życie 155 tysięcy rosyjskich żołnierzy. Wielu spośród nich zostało pochowanych w nieoznakowanych grobach, gdyż siła przesądu nie pozwalała ludziom na froncie na noszenie identyfikatorów. Ze Stalingradu ewakuowano też 320 tysięcy chorych i rannych żołnierzy. Ale ten morderczy rachunek strat wydawał się niezbyt wygórowaną ceną za zwycięstwo, które odmieniło losy wojny. Zachodni sojusznicy cieszyli się tak samo jak podwładni Stalina. „Z przyjemnością czytam o tysiącach Niemców poległych w Rosji – zanotował angielski cywil Herbert Brush 26 listopada 1942 roku – i mam nadzieję, że będę mógł to robić jeszcze przez długi czas. To jedyny sposób nawrócenia młodych Niemców. Ciekaw jestem, jak będą traktowali Rosjanie jeńców wojennych [...] to nam pokaże, czy naprawdę stali się oni ludźmi cywilizowanymi”. Odpowiedź na jego pytanie była bolesna: Rosjanie zabili wielu niemieckich jeńców lub pozwolili im umrzeć z głodu albo zimna, bo rywalizacja w barbarzyństwie dawno wymknęła się spod kontroli i nie można już było jej powstrzymać. W ciągu pierwszych miesięcy 1943 roku Armia Czerwona czyniła zdumiewające postępy. Na północnym odcinku frontu posunęła się do przodu o przeszło 200 kilometrów i stanęła pod Kurskiem. Sowieccy generałowie podejmowali niekiedy błyskotliwe decyzje, ale kluczowa dla sukcesów Armii Czerwonej była jej przewaga liczebna. Dyscyplina pozostawiała wiele do życzenia, a w poszczególnych jednostkach dochodziło do zbiorowej paniki i masowych dezercji. Niekompetencji dowódców towarzyszyło często pijaństwo. Kapitan Nikołaj Biełow opisał sceny, do których doszło podczas pewnego ataku, zaznaczając, że nie były one zjawiskiem wyjątkowym: „Dzień bitwy. Przespałem ostrzał artyleryjski. Po mniej więcej półtorej godziny otworzyłem oczy i pobiegłem do telefonu, żeby się dowiedzieć, jak wygląda sytuacja. Potem pognałem rowem łączącym na pozycję 1. Batalionu Piechoty. Jego dowódca, kapitan Nowikow, i szef sztabu Grudin biegali z pistoletami w rękach. Kiedy kazałem im złożyć meldunek, oznajmili, że prowadzą swoich ludzi do ataku. Obaj byli pijani, więc kazałem im schować broń do kabur. W okopach i na przedpiersiach leżały stosy ciał, między innymi zwłoki kapitana Sowkowa, którego Nowikow zabił; powiedziano mi, że zastrzelił wielu [naszych] żołnierzy. Oznajmiłem Nowikowowi, Grudinowi i Ajkazjanowi, że jeśli nie przyłączą się do kompanii przedniej, osobiście ich rozwalę. Ale oni, zamiast nacierać w kierunku rzeki, ruszyli na tyły. Ostrzegłem ich serią z karabinu maszynowego, ale Nowikow w jakiś sposób trafił z powrotem do okopu. Wypchnąłem go z niego własnymi rękami. Wkrótce został ranny, a Grudin przyniósł go na grzbiecie. Obaj niepoprawni tchórze byli oczywiście zachwyceni. Przejąłem dowodzenie batalionem, a tego wieczora przekroczyłem rzekę Okę i przyłączyłem się do czołowej kompanii porucznika Utilajewa. Kiedy

zapadła noc, ruszyłem naprzód na czele trzech kompanii, nasz atak został jednak odparty”. Fundamentalną przyczyną katastrof, jakie spadły na walczące w Rosji armie niemieckie podczas zimy przełomu lat 1942 i 1943, było to, że podjęły się one zadania przekraczającego potencjalne możliwości ich państwa. Wehrmacht został ocalony od całkowitej zagłady jedynie dzięki sztuce dowodzenia zaprezentowanej przez generała Mansteina. Hitler jeszcze w 1940 roku przyznał niechętnie: „Nie lubię tego człowieka, ale on jest zdolny”. Manstein był bez wątpienia najbardziej utalentowanym niemieckim generałem w tej wojnie. W marcu ustabilizował swoje linie, zainicjował kontratak, w wyniku którego odbił Charków i powstrzymał rozpędzone sowieckie kolumny zmierzające znad Wołgi nad Don, zapewniając w ten sposób Hitlerowi kolejną chwilę wytchnienia. Czemu to miało służyć? Układ sił na Froncie Wschodnim zmienił się zdecydowanie i nieodwołalnie na niekorzyść Niemiec. Siła ZSRS i jego armii szybko rosły, a potencjał najeźdźców malał. W 1942 roku Niemcy wyprodukowały tylko 4800 pojazdów opancerzonych, a ZSRS aż 24 tysiące. Nowy czołg T-34, lepszy od wszystkich czołgów niemieckich z wyjątkiem „Tygrysa”, teraz już masowo pojawiał się na froncie, a uralskie miasto Czelabińsk, jeden z wielkich ośrodków przemysłu zbrojeniowego, zaczęto nazywać „Tankogrodem”. W tym samym roku ZSRS zbudował 21 700 samolotów, Niemcy zaś 14 700. W Armii Czerwonej służyło 6 milionów żołnierzy, wspomaganych przez 516 tysięcy funkcjonariuszy NKWD. Podczas zimowych walk na przełomie lat 1942 i 1943 Niemcy stracili olbrzymią liczbę poległych żołnierzy i mnóstwo sprzętu. Sprawność bojowa Wehrmachtu nadal przewyższała sprawność Armii Czerwonej – aż do końca wojny straty poniesione przez Niemców podczas niemal wszystkich lokalnych operacji były mniejsze niż straty nieprzyjaciela. Ale taktyczne umiejętności dowódców nie zapewniały im już przewagi pozwalającej na zatamowanie fali rosyjskiego przypływu. Stalin dobierał sprawnych generałów, budował ogromne armie, dysponujące potężną artylerią i silnymi formacjami czołgów, a poza tym otrzymywał już od zachodnich sojuszników wielkie dostawy żywności, pojazdów i sprzętu łączności. Do ZSRS dotarło w sumie 5 milionów ton amerykańskiego mięsa, więc każdy sowiecki żołnierz mógł otrzymywać jego dzienny przydział w wysokości około 25 dekagramów. Sojusznicze dostawy produktów spożywczych uchroniły zapewne Związek Sowiecki od katastrofy żywnościowej, która zagrażała mu zimą przełomu lat 1942 i 1943. Z 665 tysięcy pojazdów, którymi dysponowała Armia Czerwona, 427 tysięcy (w tym 51 tysięcy dżipów) wyprodukowano w Ameryce. Stany Zjednoczone dostarczyły Armii Czerwonej połowę niezbędnych jej butów (straty w pogłowiu zwierząt hodowlanych wywołały niedobory skóry), niemal 2 tysiące lokomotyw, 15 tysięcy samolotów, 247 tysięcy aparatów telefonicznych i niemal 4 miliony opon. „Nasza armia nagle nabrała rozpędu, i to jakiego rozpędu! – powiedział Anastas Mikojan w rzadkim dla sowieckich ministrów przypływie obiektywizmu. – Kiedy zaczęliśmy dostawać amerykańskie konserwy wołowe, jaja w proszku i inne produkty żywnościowe, nasza dieta wzbogaciła się o dodatkowe kalorie”. Mikojan uważał, że dostawy otrzymywane przez ZSRS w ramach programu Lend–Lease skróciły wojnę o rok lub nawet półtora roku. Dowódcy Hitlera zdawali sobie wyraźnie sprawę, że zwycięstwo na Wschodzie nie jest już możliwe. Jedyna niewiadoma, w obliczu której stanęły Niemcy, sprowadzała się do odpowiedzi na pytanie, jak długo hitlerowskie armie będą w stanie dawać odpór rosnącym nieustannie w siłę wojskom sowieckim. Kiedy z wiosną nadeszła odwilż, spod topniejącego lodu skuwającego Wołgę ukazał się makabryczny widok: splecione w śmiertelnym uścisku zwłoki dwóch ofiar Stalingradu – żołnierzy rosyjskiego i niemieckiego. Rodacy Niemca, którzy przeżyli bitwę stalingradzką, byli już wtedy przeszło 500 kilometrów na zachód od miasta, a ich odwrót miał trwać aż do końca wojny. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

13 ŻYCIE W CZASIE WOJNY

1. ŻOŁNIERZE oświadczenia poszczególnych jednostek związane z wojną były niezwykle zróżnicowane i zależały od wielu czynników. Zmagania z Hitlerem zdominował w przeważającym stopniu Front Wschodni, na którym straciło życie 90 procent Niemców poległych podczas wojny. W latach 1941–1944 brytyjscy i amerykańscy marynarze oraz lotnicy walczyli na morzu i w powietrzu, ale w działaniach prowadzonych na obszarach Północnej Afryki, Włoch, Azji i Pacyfiku uczestniczyły stosunkowo niewielkie siły lądowe zachodniego sojuszu. Znacznie większe siły anglo-amerykańskie spędziły te lata w obozach szkoleniowych. Kiedy na przykład 2. batalion pułku The Royal Norfolk Regiment wkroczył do akcji pod Kohimą w czerwcu 1944 roku, była to pierwsza bitwa tej jednostki od chwili opuszczenia przez nią terenów Francji przez Dunkierkę, czyli od maja 1940 roku. Inne brytyjskie i amerykańskie oddziały równie długo czekały na pozwolenie włączenia się do walki. Konflikt wojenny nie pozostawał bez wpływu na życie mieszkańców Wielkiej Brytanii i jej dominiów, zdecydowanie w mniejszym stopniu oddziaływał również na życie obywateli Stanów Zjednoczonych – narażał na niebezpieczeństwo i niedostatek jednak tylko stosunkowo nieliczną mniejszość, ponoszącą w bezpośredni sposób jego ciężary. Poległych w większości bitew morskich można było liczyć w setkach, a załogi samolotów ponosiły stosunkowo ciężkie straty, ale wszystkie te liczby wydawały się małe w porównaniu z liczbą ofiar wschodniej kampanii lądowej. Spośród wszystkich poległych żołnierzy antyhitlerowskiego sojuszu 65 procent pochodziło z ZSRS, 23 procent z Chin, 3 procent z Jugosławii, po 2 procent z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, po 1 procent z Francji i Polski. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy straciły około 8 procent ogółu ludności, Chiny – 2 procent, Holandia – 3,44 procent, Jugosławia – 6,67 procent, Grecja – 4 procent, Francja – 1,35 procent, Japonia – 3,78 procent, Wielka Brytania – 0,94 procent, a Stany Zjednoczone 0,32 procent. Jeśli idzie o proporcje strat ponoszonych przez różne rodzaje broni, to w Wehrmachcie zginęło 30,9 procent służących w nim Niemców, w Luftwaffe – 17,35 procent (w tym spadochroniarze i personel naziemny), a w Waffen SS 34,9 procent. Japończycy stracili 24,2 procent żołnierzy i 19,7 procent marynarzy. Japońskie formacje skierowane w latach 1944–1945 do walki z Amerykanami i Brytyjczykami ponosiły znacznie większe straty, a całościowe dane statystyczne są zniekształcone, gdyż w okresie wojny milion żołnierzy cesarza Hirohito stacjonowało w Chinach, gdzie odsetek poległych był stosunkowo niewysoki. W czasie tej wojny zginął co czwarty rosyjski żołnierz, co dwudziesty żołnierz Wspólnoty Brytyjskiej i co trzydziesty czwarty służący w siłach zbrojnych Amerykanin. Śmierć poniosło 3,66 procent żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej, 2,5 procent żołnierzy sił lądowych i 1,5 procent marynarzy U.S. Navy. Tylko nieliczni uczestnicy walk umieli wzbudzić w sobie zadowolenie z powodu udziału w wojnie. Osiągali to zresztą zwykle wtedy, kiedy ich strona zwyciężała – Niemcy i Japończycy w pierwszych latach trwania konfliktu, a Amerykanie i Brytyjczycy w okresie późniejszym. Młodzi ludzie, lubiący przygody, mieli mnóstwo okazji do sprawdzenia swej wytrzymałości. Porucznik Królewskiej Marynarki Wojennej Robert Hichens pisał w lipcu 1940 roku: „Podejrzewam, że w obliczu grożącej nam inwazji nasza sytuacja jest bardzo niebezpieczna, ale nie mogę powstrzymać ogarniającego mnie uczucia radości [...]. Stałem na mostku jednego z okrętów Jego Królewskiej Mości, byłem traktowany przez kapitana jak równy mu rangą i wiedziałem, że w ciągu kilku następnych godzin będę jedynym człowiekiem odpowiedzialnym za los naszej jednostki. Przecież lepiej zginąć w takich warunkach, niż żyć jak ci liczni biedacy, stłoczeni w wielkich miastach i ciężko pracujący w dusznych pomieszczeniach!”. Hichens został zabity w 1942 roku, ale umarł jako szczęśliwy człowiek.

D

Siły specjalne – „prywatne armie”, obserwowane z mieszanymi uczuciami przez bardziej konwencjonalne rodzaje sił zbrojnych – przyciągały odważnych młodych ludzi, którzy chcieli uczestniczyć w ryzykownych, na wpół legalnych operacjach prowadzonych na lądzie i morzu. W latach 1940–1944, po części dlatego że żołnierze Churchilla nie mogli stawić czoła Wehrmachtowi na terenie Europy, brytyjskie jednostki uderzeniowe przeprowadziły wiele lokalnych akcji, które wzbudziłyby nieufność szefów sztabu U.S. Army (choć amerykańscy spadochroniarze i żołnierze sił specjalnych odegrali ważną rolę w walkach toczonych na północnym zachodzie Europy). Brytyjski premier zachęcał do ataków na niemieckie placówki, by zademonstrować wolę walki, przetestować różne założenia taktyczne oraz sprzęt i zachować pozory aktywności bojowej. Chyba najbardziej udana z takich akcji odbyła się w nocy 27 lutego 1942 roku, kiedy niewielki kontyngent niedawno utworzonego Pułku Spadochronowego zaatakował niemiecką stację radarową usytuowaną na szczycie wzgórza w Saint-JouinBruneval, niedaleko miasta Le Havre na wybrzeżu Francji. Cel został wcześniej rozpoznany przez miejscową komórkę francuskiego ruchu oporu. Oddział 120 spadochroniarzy, dowodzony przez majora Johna Frosta, opadł na grubą warstwę śniegu i zajął wyznaczone pozycje, napotykając niewielki opór zaskoczonych żołnierzy Luftwaffe, którzy stanowili załogę stacji. Technik RAF-u starszy sierżant Charles Cox spokojnie rozmontował kluczowe elementy radaru „Würzburg”, a potem oddział komandosów przedarł się na plażę, skąd został ewakuowany przez łódź desantową, ponosząc przy tym niewielkie straty – dwóch zabitych żołnierzy i sześciu, którzy trafili do niewoli. Zdobyte urządzenia okazały się bezcenne dla naukowców z brytyjskiego wywiadu. Churchill i szefowie sztabu, zachwyceni wynikiem pierwszego testu sprawności spadochroniarzy, zatwierdzili program poważnej rozbudowy tego rodzaju jednostek. Atak na Saint-Jouin-Bruneval, wychwalany przez sojuszniczą propagandę, był istotnie imponującym wzorem odwagi i inicjatywy, choć o jego powodzeniu zadecydowały również łut szczęścia i niezwykle opieszała reakcja Niemców. Tego rodzaju operacje okazywały się najskuteczniejsze, kiedy brały w nich udział nieliczne zespoły, realizujące ściśle określone cele, bardziej zaś ambitne przedsięwzięcia nie zawsze kończyły się sukcesem. Miesiąc po ataku na Saint-Jouin-Bruneval oddział złożony z dwustu sześćdziesięciu ośmiu komandosów wylądował w Saint-Nazaire, gdzie stary niszczyciel HMS „Campbeltown” wbił się w zewnętrzne wrota doku. Zgodnie z planem 28 marca eksplozja ukrytych w nim materiałów wybuchowych doprowadziła do poważnych uszkodzeń największego na świecie suchego doku, uniemożliwiając tym samym przeprowadzenie w nim remontów niemieckich pancerników. Podczas całej operacji zginęło 144 komandosów, a do niewoli trafiło ponad 200 brytyjskich żołnierzy i marynarzy. W sierpniu 1942 roku, podczas szeroko zakrojonego ataku na Dieppe, zginęło 591 Niemców, ale sześciotysięczne siły desantowe, złożone głównie z Kanadyjczyków, straciły dwie trzecie swych żołnierzy, którzy zostali zabici, ranni lub trafili do niewoli. Aż do 1944 roku, w którym armie sojusznicze podjęły zmasowane działania bojowe, brytyjskie siły specjalne złożone z komandosów i spadochroniarzy były często przesadnie rozbudowywane, a w dziedzinie doboru elitarnego personelu korzystały z przywilejów, których nie usprawiedliwiały ich osiągnięcia na polach bitew. W pierwszych latach wojny przyczyniały się jednak do podbudowy morale społeczeństwa i dostarczały służącym w nich żołnierzom wielu niezapomnianych przeżyć. Żołnierze zawodowi byli zadowoleni z tego, że Hitler zapewnił im liczne szanse awansu. Ci, którzy przeżyli i wykazali się kompetencjami, mogli w ciągu kilku miesięcy wspiąć się na szczebel kariery, którego osiągnięcie zajęłoby im w okresie pokoju kilka lat. Dowódcy, których nie znał nikt oprócz żołnierzy ich pułków, zdobywali w ciągu jednego lata sławę i powodzenie. Dwight Eisenhower – którego przypadek należy co prawda uznać za wyjątkowy – został awansowany w ciągu pięciu lat z pułkownika na najwyższego stopniem generała. „Jednym z najbardziej fascynujących zjawisk tej wojny był proces selekcji, za pomocą którego Amerykanie tak szybko kreowali swych wielkich ludzi – twierdził brytyjski generał sir Frederick Morgan. – «Ike» wyrósł niemal na naszych oczach”. Sir Bernard Montgomery, który w sierpniu 1942 roku był generałem znanym tylko w kręgach wojskowych,

zaledwie w dwa lata stał się dowódcą grupy armii i narodowym bohaterem. Na niższych szczeblach służby było podobnie: wielu zawodowych oficerów, którzy rozpoczynali wojnę jako porucznicy, zostawało w wieku dwudziestu kilku lat pułkownikami lub brygadierami. Na przykład Horatius Murray, który w 1939 roku był po szesnastu latach służby zaledwie majorem, kończył wojnę jako generał porucznik.

Front wschodni, niemiecki żołnierz czytający gazetę w dołku strzeleckim Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Niektórzy niemieccy żołnierze też pozytywnie oceniali swą drogę zawodową. Kapitan Wehrmachtu RolfHelmut Schröder wspominał doświadczenia wojenne „z wdzięcznością”, choć był trzykrotnie ranny. A major Karl-Günther von Hase, który przeżył sowiecką niewolę, stwierdził: „W pierwszych latach wojny byliśmy dumni z tego, że służymy w niemieckiej armii. Wspominam moją karierę wojskową nie bez satysfakcji”. Niektórzy odkrywali, że poczucie uczestnictwa w walce narodu o nowe zdobycze lub wolność ułatwia znoszenie ciężarów wojny, uszlachetnia samotność i niebezpieczeństwo. Ale też im niższa w hierarchii była pozycja tych ludzi, tym mniejszą mieli oni szansę na rekompensatę za swe poświęcenia. William Crawford, siedemnastoletni najniższy rangą marynarz odbywający służbę na krążowniku liniowym „Hood”, przygnębiony pisał do domu: „Najdroższa Mamo [...]. Wiem, że nie powinienem tak mówić, ale mam wszystkiego dosyć. Czuję się chory, nie mogę jeść i mam serce w gardle. Dziś trafiliśmy na złą pogodę. Fale wielkie jak domy przetaczają się przez nasz pokład dziobowy [...]. Myślę, że mogłabyś napisać do Admiralicji i zapytać, czy nie znaleźliby dla mnie pracy na lądzie w pobliżu Rosyth. Napisz im, że masz dwóch synów, którzy służą daleko od ciebie i tak dalej. Koniecznie podaj im mój wiek. Gdybym tylko mógł wydostać się z tego okrętu, nie byłoby tak źle”. Crawford przebywał jednak nadal na pokładzie „Hooda”, kiedy okręt poszedł na dno z niemal całą załogą w maju 1941 roku. Jak dowodzi powyższy list, stoicyzm nie był bardziej powszechny wśród ludzi morza niż wśród żołnierzy piechoty walczących na polach bitew. „Mam tego wszystkiego dosyć – pisał do żony z Morza Śródziemnego w maju 1941 roku oficer płatnik okrętowy Jackie Jackson. – Mam dość brudu, much, upału, a nade wszystko tego, że do mnie nie piszesz”. Skarżył się, że dostał tylko jeden list w ciągu sześciu tygodni, „najbardziej depresyjny list, jaki w życiu otrzymałem. Dodaj do tego telegram, sugerujący mniej więcej, że nasz dom został zrujnowany, a będziesz sobie mogła wyobrazić, jak bardzo chciałbym dostać od ciebie co jakiś czas jakąś wiadomość i jak bardzo równocześnie boję się tego, że będą do mnie docierały jeszcze gorsze wieści i nowe skargi [...]. Przeżyłem okropny czas i sam nie wiem, dlaczego jeszcze żyję”. Nietrudno zgadnąć, dlaczego tacy ludzie, jak Winston Churchill, George Patton czy piloci mustangów i spitfire’ów – członkowie nielicznej, uprzywilejowanej mniejszości – rozkoszowali się udziałem w wojnie. Równie łatwo jest zrozumieć, dlaczego inni – tacy jak rosyjski żołnierz piechoty, chiński wieśniak, polski Żyd czy grecki rolnik – nie mogli jej uważać za dar niebios. Uczestnicy walk z reguły twierdzili uparcie, że są amatorami spełniającymi narzucone im wbrew ich woli obowiązki i marzącymi o powrocie do „prawdziwego” życia. Dwudziestoczteroletni porucznik szkockiego pułku King’s Own Scottish Borderers Peter White pisał: „Musi chyba upłynąć około siedmiu lat [...], zanim człowiek naprawdę poczuje się żołnierzem, a nie przebranym w mundur cywilem. Nasza sytuacja wydawała się nam absurdalnie nierealna, a zarazem okrutnie realna. Mogliśmy przynajmniej się pocieszać świadomością, że ci biedacy, stojący naprzeciw nas, są w nie lepszym położeniu, choć skądinąd sami tego chcieli”. John Harsey pisał o żołnierzach piechoty morskiej walczących na Guadalcanal: „Mundury, nonszalancja [...] służyły tylko jako kamuflaż. To byli zwykli amerykańscy chłopcy. Oni nie chcieli mieć nic wspólnego ani z tą doliną, ani z tą dżunglą. Niedawno byli sprzedawcami w sklepach spożywczych, budowniczymi dróg, urzędnikami bankowymi, uczniami – chłopcami o czystym koncie... nie zabójcami”. Kapral RAF-u Peter Baxter konstatował z żalem: „Wszyscy ludzie z mojego pokolenia [...] tracą najlepsze lata życia przez tę przeklętą wojnę. Osiągnęliśmy wiek męski, ale nasza męskość więdnie i obumiera w ciągu tych zmarnowanych lat [...]. Zabójczy, paraliżujący wpływ żołnierskiej służby zatruł mi dwudzieste lata mojego życia”. Wielu z tych młodych ludzi nigdy dotąd nie mieszkało z dala od domu, a tym bardziej nie znało niewygód koszarowego życia. Dwudziestojednoletni Frank Novy pierwszą noc służby przebył na terenie wojskowego ośrodka zbiorczego w Leeds. „Po kilku minutach spędzonych w sali, w której kazano nam spać, usłyszałem dochodzące z wszystkich stron skargi. Mój siennik był okropnie twardy, nie miałem poduszki, rozbolały mnie zęby, a wkrótce również głowa. Czułem się przygnębiony i wyczerpany. Próbowałem zasnąć, ale po mojej głowie

uporczywie krążyły myśli o domu i o wszystkim, co za sobą zostawiłem [...]. Chwilami byłem tak przygnębiony, że miałem ochotę płakać, ale nie mogłem się do tego zmusić”. Rekruci odkrywali w sobie nowe cechy i przechodzili wewnętrzną przemianę. Len England opisywał scenkę, w czasie której jego kolega najpierw zasypywał dowcipnymi powiedzonkami barmankę w YMCA, a potem nagle odwrócił się do niego i stwierdził ze zdumieniem: „Nigdy dotąd nie flirtowałem z żadną dziewczyną. Jestem w wojsku od zaledwie pięciu dni i sam widzisz, jak się zachowuję”. England uważał, że on i jego nowi koledzy przechodzą metamorfozę, „nabierają w mundurze pewności siebie i stają się bardziej asertywni”. Ludzie wykształceni oburzali się na banalną wulgarność koszarowego języka – wszystko było „kurewsko trudne”, rzekomy tchórz „trząsł się jak szczeniak srający na dywan”, a cywile unikający służby wojskowej byli „zasranymi dupkami”. Żadne zdanie nie mogło się obejść bez wulgaryzmów: żołnierze kopali „pieprzone dziury” w ziemi na rozkaz „pieprzonych oficerów”, a potem dostawali „pieprzone racje żywnościowe” albo stali na „pieprzonej warcie”. Nawet najlepiej wychowani rekruci zaczynali posługiwać się wojskowym żargonem, choć oficerowie starali się udawać bardziej subtelnych. Ludzie kulturalni z trudem znosili przeprowadzkę do świata, w którym nie było miejsca dla sztuki, muzyki czy literatury. Kapitan Armii Czerwonej Paweł Kowalenko zanotował pewnego wieczoru: „Po kolacji zabrałem się do czytania Niekrasowa. Mój Boże, kiedy będę mógł rozkoszować się do woli lekturą dzieł Puszkina, Lermontowa, Niekrasowa? Widziałem fotografię młodego Tołstoja w oficerskim mundurze [...]. Czułem ucisk w gardle i z trudem powstrzymywałem łzy”. Kapitan David Elliott z Gwardii Walijskiej, który wrócił do koszar swej jednostki po tygodniowym urlopie, poczuł przypływ „straszliwego przygnębienia”. „Służba na tyłach, której nie ożywia bitewna gotowość, jest najnudniejszym i najbardziej ogłupiającym zajęciem, jakie można sobie wyobrazić [...]. W naszym batalionie nie ma empatii, życzliwości czy lojalności [...]. W gronie oficerów, a chyba również szeregowych żołnierzy, jest wielu ludzi, którzy byli trudnymi dziećmi”. Początkujący lotnicy uwielbiali emocje związane z nauką latania, ale tylko nieliczni rekruci dostrzegali uroki szkolenia, które miało z nich uczynić żołnierzy piechoty. Pochodzący ze Staten Island w stanie Nowy Jork szeregowy „Red” Thompson miał wrażenie, że jego świeżo nabyte umiejętności są bardzo ograniczone. „Nauczyłem się dbać o swoje interesy, zachowywać czujność, patrzeć i słuchać oraz kopać dziury w ziemi”. Przeciętny żołnierz reagował instynktownie na rozkaz: „Zebrać swoje rzeczy i przygotować się do wymarszu”, ale z reguły nie miał pojęcia, dokąd ma iść, jego wiedza nie wykraczała poza to, co znajdowało się w polu jego widzenia. Tony Moody, dziewiętnastoletni rekrut z Missouri, który przechodził w 1942 roku szkolenie w Północnej Karolinie, odkrył, że on i jego koledzy wcale nie pragną sławy ani chwały: „Mieliśmy po prostu nadzieję, że nie stanie się nam nic złego”. Na skutek braków kadrowych objęto poborem wielu rekrutów, którzy w ogóle nie powinni być powołani do służby. „Moi towarzysze broni pochodzili przeważnie z Yorkshire i Lancashire – pisał osiemnastoletni szeregowy Ron Davidson. – Lata trzydzieste były trudnym okresem dla wielu ludzi; niektórzy nie nadawali się do normalnego życia, a inni ledwie umieli pisać i czytać. Pamiętam człowieka, który nie skończył szkoły, cierpiał na enurezję i był niedorozwinięty umysłowo – nie muszę dodawać, że wojskowi lekarze przyznali mu kategorię A1! Umiał się sam ubrać, ale nie był w stanie zgłębić zawiłości związanych z przeznaczeniem sprzętu wojskowego, więc musieliśmy mu w tym pomagać. Ścieliliśmy jego łóżko w sposób zgodny z regulaminem, ponieważ jednak robiliśmy to przeważnie w nocy, sypiał na podłodze, którą regularnie moczył. Armia uznała w swojej mądrości, że jest on «ospałym symulantem», więc postanowiła «trochę go rozbudzić». Polegało to na tym, że potężnie zbudowany instruktor wychowania fizycznego gonił go po całym dziedzińcu koszar, wykrzykując mu do ucha wulgarne wyzwiska”. Wspomniany nieszczęśnik został w końcu zwolniony ze służby, ale w większości plutonów piechoty służył co najmniej jeden upośledzony umysłowo szeregowy, zachowujący się podczas bitwy w sposób całkowicie nieprzewidywalny. Z kolei inny brytyjski żołnierz szeregowy William Chappel poddał się rygorom służby wojskowej, ale nigdy nie przestał tęsknić za światem, z którego został wyrwany. „Akceptuję to życie. Godzę się z utratą domu, załamaniem się mojej kariery, bombą, która raniła moją matkę, z tym, że rozpierzchło się grono

przyjaciół, które z takim trudem zbierałem [...]. Nadal mam takie same pragnienia. Chcę dostawać większy przydział czekolady, spędzać więcej godzin w łóżku, mieć łatwy dostęp do gorącej kąpieli, jeść smaczne, zróżnicowane i delikatne potrawy, mieć przy sobie cały swój dobytek [...]. Niepokoi mnie stan moich stóp, mam dość munduru, a moi towarzysze nudzą mnie i irytują, tak samo jak monotonna, powolna kapanina koszarowego życia. Marzę o tym, żeby mieć to wszystko za sobą, a czasem nawet zazdroszczę tym, którzy odeszli”. Amerykański oficer pisał z Pacyfiku: „Kiedy namioty zostają złożone, chyba każdy żołnierz czuje się trochę samotny, bo widzi, że nie był to w gruncie rzeczy jego dom. Dopóki miał wokół siebie cztery brezentowe ściany, mógł w pewnym stopniu oszukiwać samego siebie [...]. Stojąc na gołej ziemi, upstrzonej stosami starego drewna i wojskowymi torbami, mając przed sobą nieznany krajobraz, czuje się wykorzeniony i niepewny, jak wędrowiec na powierzchni naszej planety. Myśl, która krążyła zawsze po zakamarkach jego umysłu, teraz wysuwa się na pierwszy plan: «Czy to się kiedyś skończy i czy ja tego dożyję?»”. Sierżant sztabowy Harold Fennema pisał do swej mieszkającej w Wisconsin żony Jeannette: „Znaczna część tej wojny i życia w armii sprowadza się do zwykłego zabijania czasu, którego bardzo mi żal. Życie jest tak krótkie, a czas tak cenny dla ludzi, którzy kochają życie, że sam nie mogę uwierzyć w to, iż spędzam go na prymitywnych rozrywkach [...]. Czasem zastanawiam się, do czego to wszystko doprowadzi”. Mimo że życie obozowe wydawało się monotonne, było jednak bardziej zbliżone do warunków panujących w domu niż teatr wojny. Szeregowy Eugene Gagliardi, dziewiętnastoletni drukarz z Brooklynu, uważał całą swoją późniejszą służbę w Europie za koszmar. Pisał: „Moje jedyne dobre wspomnienia związane z armią pochodzą z okresu poprzedzającego nasz wyjazd do Francji”. Po rozpoczęciu aktywnej służby wszystko bowiem zaczynało wyglądać zupełnie inaczej. Amerykański korespondent E.J. Kahn napisał z Nowej Gwinei: „W miarę upływu służby pochodzący z miasta żołnierz zmienia się stopniowo z istoty przebywającej głównie w czterech ścianach w mieszkańca otwartych przestrzeni”. Żołnierz piechoty morskiej Eugene Sledge z odrazą wspominał stan zezwierzęcenia, jaki narzuciły mu warunki bojowe: „Z najwyższym trudem znosiłem brud własnego ciała, na jaki skazywało mnie życie uczestniczącego w bitwach żołnierza piechoty. To samo przeżywali wszyscy moi koledzy [...]. Śmierdziałem! Czułem w ustach taki smak [...], jakby chodziły po nich gromady chochlików w zabłoconych buciorach [...]. Choć miałem krótkie włosy, były one sklejone od kurzu i smarów. Swędziała mnie czaszka, a krótka szczecina porastająca moją twarz wywoływała w tym upale coraz silniejsze podrażnienia skóry. Woda pitna była zbyt cenna [...], by myć nią zęby lub używać jej do golenia nawet wtedy, kiedy pozwalały na to warunki”. Walki toczone na froncie tworzyły przepaść między ich uczestnikami a tymi, którzy pozostali w kraju. Kanadyjski żołnierz Farley Mowat napisał w grudniu 1943 roku do swej rodziny z włoskiej miejscowości Castel di Sangro, przez którą przebiegał front: „Przeklęta prawda wygląda tak, że żyjemy w całkowicie różnych światach, na innych planetach, a ja w gruncie rzeczy wcale was już nie znam, wiem tylko, jacy byliście kiedyś. Chciałbym umieć wam wytłumaczyć, na czym polega to rozpaczliwe poczucie izolacji, oderwania od mojej własnej przeszłości. Czasem mam wrażenie, że unoszę się w jakiejś nieznanej przestrzeni. To jedna z najtrudniejszych rzeczy, jakie musimy znosić – to i toczący nasze wnętrzności robak lęku”. Książę Wellington miał całkowitą rację, gdy kiedyś stwierdził: „Wierzcie mi, że nie każdy mężczyzna noszący wojskowy mundur jest bohaterem”. Żołnierze wszystkich armii służący w wysuniętych jednostkach bojowych odczuwali pogardę wobec większości swych kolegów, którzy wykonując zadania na tyłach, nie byli narażeni na jakieś specjalne ryzyko. W skali globalnej 90 procent ogółu strat ponosiła piechota. Amerykański lub brytyjski żołnierz piechoty wkraczający do Francji w czerwcu 1944 roku miał 60 procent szans na to, że zostanie zabity lub ranny przed końcem kampanii, a w przypadku oficerów prawdopodobieństwo to zwiększało się do 70 procent. Jednostki pancerne i artyleria ponosiły proporcjonalnie znacznie mniejsze straty, a żołnierze tworzący logistyczny „ogon” byli narażeni na nie większe statystycznie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia niż pozostali w kraju pracownicy zakładów przemysłowych. Traumatycznym przeżyciem był zawsze ostrzał artyleryjski. „W zbliżaniu się i wybuchu pocisku nie ma nic subtelnego ani wzniosłego – pisał Eugene Sledge, wspominając Peleliu. – Kiedy słyszałem gwizd nadlatującego

pocisku, przeżywałem skurcz wszystkich mięśni mojego ciała. Wytężałem siłę woli, żeby nie wpaść w panikę. Czułem się całkowicie bezradny. Gdy ten upiorny gwizd stawał się głośniejszy, zaczynałem mimo woli zgrzytać zębami. Moje serce biło jak młot, miałem sucho w ustach, odruchowo przymykałem oczy, zalewał mnie pot, oddech stawał się krótki i nieregularny, a ja bałem się połknąć ślinę, żeby nie uwięzła mi w gardle. Zawsze się modliłem, czasem na głos. Czułem się całkowicie bezradny [...]. Uważałem artylerię za wymysł szatana. Zbliżający się gwizd, a raczej ryk wielkiego, stalowego narzędzia destrukcji był dla mnie symbolem okrucieństwa i wcieleniem wyzwolonego zła, esencją przemocy i nieludzkiego stosunku człowieka do człowieka. Rozwinąłem w sobie obsesyjną nienawiść do pocisków. Śmierć od kuli wydawała mi się czymś tak sterylnie czystym jak zabieg chirurgiczny. Ale pociski nie tylko rozrywały i masakrowały ciało, lecz także dręczyły umysł, doprowadzając go na skraj szaleństwa. Po każdym wybuchu pocisku czułem się bezwładny i wyczerpany”. Przymusowa bezczynność w czasie ostrzału była dla każdego żołnierza jednym z najgorszych doświadczeń tej wojny. „Dajcie któremuś z naszych chłopców karabin albo pistolet maszynowy i pozwólcie mu go używać, to poradzi sobie z większością przeciwności losu, choćby był nie wiem jak wystraszony – zapisał kapitan Alastair Borthwick z 5. batalionu szkockiego pułku Seaforth Highlanders. – Ale kiedy umieścicie go w okopie i nie dacie mu nic do roboty, coraz trudniej będzie mu znosić poczucie zagrożenia. Lęk to podstępny wróg, a najlepszą dla niego pożywką jest bezczynność”. Większość żołnierzy odkryła szczególne poczucie zagrożenia, rodzące się podczas ostrzału z moździerzy – jeden z nich, obdarzony najwyraźniej twórczą wyobraźnią, porównał ich regularny, tępy huk do odgłosów, jakie towarzyszą trzepaniu dywanów. Pociski wybuchające w koronach drzew wywoływały zabójcze lawiny spadających w dół kawałków drewna i stalowych odłamków. Peter White, ogarnięty współczuciem, opisał zachowanie jednego ze swoich żołnierzy podczas takiego ostrzału: „Kiedy ze wzgórza, z którego ostrzeliwał nas nieprzyjaciel, nadlatywał kolejny pocisk, wsłuchiwaliśmy się z uwagą w jego gwizd, który przycichał na chwilę tuż przed wybuchem. Leżąc na ziemi, oczekiwaliśmy z niepokojem na eksplozję, która zamieniała nasze sąsiedztwo w pandemonium hałasu, nieznośnego dla uszu. Młody Cutter, który w ogóle nie nadawał się do służby w wojsku, za każdym razem przeżywał wstrząs nerwowy i płaczliwie jęczał. Co jakiś czas odzyskiwał panowanie nad sobą, ale tylko na tyle, by wykrztusić słowa: «Przepraszam, sir» [...]. Było mi go bardzo żal, ale nie mogłem tego okazać, bo czułem, że to jeszcze pogorszyłoby stan jego nerwów. Kiedy nadeszła chwila, w której mogliśmy wyjść z ukrycia i podjąć kopanie, był tak roztrzęsiony, że kazałem mu zostać na miejscu, dopóki nie weźmie się w garść. Był w takim stanie, że jego zachowanie mogło się stać przykładem dla innych. Wił się na piasku, jęcząc: «O Boże! O Boże, kiedy to się skończy... Sir... Bardzo przepraszam... Boże! Spraw, żeby to się skończyło!». Nikt go nie przedrzeźniał ani nie wyśmiewał. Wszyscy mieliśmy za sobą tak bolesne doświadczenia, że mogliśmy odczuwać jedynie współczucie”. Nabierając doświadczenia, żołnierze wyzbywali się początkowego przekonania, że każdy, kto znajdzie się pod ogniem, jest skazany na śmierć, i odkrywali, iż większość uczestników bitew wychodzi z nich przeważnie bez szwanku. Od tej pory zdawali sobie sprawę, że mogą w znacznym stopniu sami decydować o swoim losie. „Pierwsza lekcja nauczyła nas tego, że to zrządzenia losu, a nie Niemcy czy Włosi są naszym najbardziej nieprzejednanym wrogiem – napisał walczący na Sycylii kapral Królewskich Wojsk Inżynieryjnych. – Bywają one równie bezlitosne i niesprawiedliwe jak rozkazy wydawane nam przez armię, dla której nasze życie nie ma większego znaczenia”. A Farley Mowat z typową dla dwudziestodwulatka nonszalancją zanotował w sierpniu 1943 roku: „Ludziom w moim wieku trudno zrozumieć, że nikt nie żyje wiecznie. Śmierć jest tylko słowem, dopóki nie odkryjemy, że prawda wygląda inaczej. To banalne, ale okrutnie prawdziwe. Kiedy kilkakrotnie cudem unikniesz śmierci, zaczynasz myśleć, że jesteś niemal nieśmiertelny. Po kilku następnych razach rodzą się w tobie wątpliwości. Potem zaczynasz się oglądać przez ramię, by sprawdzić, czy stara dama zwana Szczęściem nadal ci towarzyszy”. Wielu żołnierzy marzyło o dobrodziejstwie w postaci lekkiej rany, która umożliwiłaby im honorową ucieczkę z pola bitwy. Ale los często bywał złośliwy. W 1944 roku młody oficer birmańskiej piechoty został przerzucony samolotem z Indii i wcielony do nadwątlonej przez walki jednostki Chinditów[19]. Już pierwszej nocy po

przyjeździe został skierowany na pole walki, a po niecałych dwóch godzinach bitwy kula, która ostatecznie utknęła w jego prawym udzie, odcięła mu penisa i prawe jądro. Kapitan James Jones pisał o Guadalcanal: „Czasem największe wrażenie robią na nas dziwne przypadki. Pewnego dnia stojący obok mnie żołnierz został trafiony w gardło kulą z karabinu maszynowego. Krzyknął: «O mój Boże!» tak przerażająco tragikomicznym głosem, że przypomniał mi brzmienie starej orkiestry Shep Fields and His Rippling Rhythm. Zawołał to takim tonem, jakby się tego spodziewał, a potem upadł jak martwy. Piszę «jak martwy», bo jego organizm mógł jeszcze przez jakiś czas funkcjonować”. Jones sugerował, że pogodzenie się z nieuchronnością własnej śmierci pełni niekiedy funkcję terapeutyczną. „Choć może to wydawać się dziwne, w umyśle żołnierzy zachodzi znany z obróbki negatywów fotograficznych proces odwrócenia akcentów, w wyniku którego rezygnacja z nadziei budzi i podtrzymuje nadzieję. Drobne rzeczy nabierają znaczenia. Kolejny posiłek, kolejna butelka wódki, kolejny pocałunek, kolejny wschód słońca, kolejna pełnia księżyca. Kolejna kąpiel. Czyli, jak mogłaby oznajmić nam Biblia, ale tego nie zrobiła: wartością dnia jest jego istnienie”. Upiorna groteska stawała się normą. „Nauczyliśmy się akceptować rzeczy, które uważaliśmy za niemożliwe” – stwierdził doktor Karl-Ludwig Mahlo, niemiecki lekarz wojskowy. Hans Moser, szesnastoletni celowniczy armaty przeciwlotniczej kaliber 88 mm, walczący wraz ze swą baterią na Śląsku, był zaskoczony własną obojętnością, kiedy eksplozja zabiła całą obsługę sąsiedniego działa, zasypując stanowisko ogniowe strzępami ciał. Napisał później: „Byłem tak młody, że nad niczym się głębiej nie zastanawiałem”. Żołnierz amerykańskiej piechoty Roscoe Blunt obserwował skutki wybuchu pocisku, który trafił jego towarzysza broni. „Ten człowiek po prostu zniknął. Zostały po nim tylko mokre plamy i wystające z błota odpryski kości. Służba pogrzebowa nigdy nie znajdzie zwłok, ani nawet jego identyfikatora. Kolejny nieznany żołnierz. Usiadłem i zjadłem posiłek. Nie znałem go”. W warunkach bojowych większość żołnierzy demonstrowała życzliwość i lojalność wobec swych kolegów. Ich nadzieje i obawy nabierały żywiołowego charakteru, co trafnie opisał biorący udział w pustynnych walkach brytyjski porucznik Norman Craig: „Życie było wolne od wszelkich komplikacji. Miało w sobie jasność i prostotę! Pragnęliśmy tylko tego, żeby zachować życie, wieść kiedyś znowu normalną egzystencję, przypomnieć sobie, co to jest życzliwość, spokój i bezpieczeństwo. Wiedziałem, że nigdy już nie będę narzekał na warunki życia, krytykował wyroków losu, czuł się znudzony, nieszczęśliwy czy niezadowolony. Pragnąłem tylko tego, żeby pozwolono mi żyć dalej – wszystko inne nie miało znaczenia”. Fundamentalną rolę odgrywało poczucie braterstwa broni: „Nikt nie ma tyle odwagi, by ulegać swemu naturalnemu tchórzostwu na oczach całego oddziału” – powiedział podoficer Luftwaffe Walter Schneider, bardzo dumny z powodu odkrycia tego paradoksu. Zażyłość zrodzona w ciągu choćby kilku tygodni wspólnych przeżyć wojennych skłaniała do cynicznej bezwzględności w stosunku do nowicjuszy. Doświadczony amerykański sierżant sztabowy, zapytany o bitwę pod Anzio, w której zginęło ośmiu żołnierzy służących w oddziale od niespełna dwudziestu czterech godzin, powiedział: „Nie zlecalibyśmy tak cholernie trudnego zadania naszym ludziom. Byliśmy razem w Afryce, na Sycylii i pod Salerno. Więc wysłaliśmy tam tych nowych”. Tak samo działo się we wszystkich innych armiach. „Nasza kompania była naszym Heimatem – stwierdził Unterscharführer SS Helmut Günther. – Grupą ludzi, z którymi chciało się przebywać. Dla rannych żołnierzy najważniejsze było to, że zostali odseparowani od swego oddziału. Mieliśmy zupełnie inny stosunek do kolegów, z którymi przebywaliśmy przez dłuższy czas, niż do tych, których znaliśmy od niedawna. Kilka miesięcy to wieczność dla żołnierza biorącego udział w wojnie”. We wrześniu 1943 roku pod Salerno część 51. szkockiej dywizji (Highland) wolała się zbuntować, niż wyrazić zgodę na przeniesienie do innej jednostki. Tylko nieznaczna mniejszość żołnierzy żywiła nadzieje wykraczające poza wolę przeżycia. Należał do niej brytyjski oficer, który zginął podczas swej pierwszej bitwy na terenie Afryki Północnej, ale przedtem napisał do rodziców: „Chciałbym wiedzieć, za co mam umrzeć [...]. Odczuwam zarówno w Anglii, jak i w Ameryce ogromny przypływ czegoś, co w braku lepszego słowa nazwę «dobrocią». Uczucia tego nie wyrażają politycy ani

gazety, gdyż jest ono dla nich zbyt głębokie. Ale przeżywają je w głębi serca wszyscy prości ludzie pragnący czegoś lepszego – świata, który będzie bardziej przyjazny dla ich dzieci, świata jasno określonych przekonań, bliższego ziemi i Bogu. Słyszałem to często od angielskich i amerykańskich żołnierzy, w pociągach, w fabrykach Chicago i klubach Londynu. Ci ludzie formułowali czasem swe poglądy tak nieudolnie, że trudno było pojąć, o co im chodzi, ale z każdej ich wypowiedzi przebijało marzenie o nowym życiu”. Wszystko to było prawdą. Podczas gdy Winston Churchill widział się w roli przywódcy kampanii zmierzającej do zachowania wielkości imperium brytyjskiego, większość jego rodaków pragnęła zmian ustrojowych, zarysowanych najbardziej przekonująco w tak zwanym raporcie Beveridge’a, który został opublikowany w listopadzie 1942 roku i stworzył podwaliny pod powojenne brytyjskie państwo opiekuńcze. „Spectator” stwierdzał w artykule wstępnym: „Ten raport stał się przedmiotem ogólnokrajowej dyskusji, niemal spychając na drugi plan nawet samą wojnę, i był z przejęciem omawiany przez brytyjskich żołnierzy, walczących poza granicami państwa”. Po wysłuchaniu rozmowy swych gwardzistów dotyczącej raportu Beveridge’a kapitan David Elliott napisał do siostry: „Jeśli nie zostanie on przyjęty in toto, to obawiam się, że dojdzie do rewolucji”. Niezależny poseł do parlamentu z list Partii Pracy Aneurin Bevan wykazał niezwykłą przenikliwość, oznajmiając Izbie Gmin: „Armia Brytyjska nie walczy w obronie starego świata. Jeśli czcigodni posłowie, siedzący naprzeciw mnie, myślą, że przechodzimy przez tę ciężką próbę po to, by mogli zachować swe malajskie bagna, to się mylą”. Postawy Europejczyków i Azjatów, którzy uważali, że nagrodą za zwycięstwo będą zmiany społeczne i konstytucyjne, zdecydowanie kontrastowały z poglądami rodaków Franklina Delano Roosevelta, w większości zadowolonych z panującego w ich państwie ustroju. Dziennikarz „New York Timesa” pisał złośliwie o obserwacjach poczynionych przez Amerykanów za granicą: „Herbata od Brytyjczyków i vin rouge od Francuzów tylko potwierdziły ich przekonanie, że Ameryka jest domem, a dom jest lepszy niż Europa”. Ernie Pyle stwierdził, że aspiracje żołnierzy, których spotkał przed inwazją na Sycylii, sprowadzają się do chęci powrotu do domu. „Marzenia mężczyzn wyruszających na pole bitwy są bardzo różnorodne – ci ludzie marzą o powrocie do «swojej starej», o podjęciu nauki w college’u, o tym, żeby choć raz potrzymać na kolanach własne dziecko, żeby ponownie zostać najlepszym sprzedawcą w swoim regionie, żeby znowu krążyć za kierownicą ciężarówki z węglem po ulicach Kansas City i – tak, o tym, żeby po prostu raz jeszcze usiąść w słońcu po południowej stronie domu w Nowym Meksyku... Właśnie te drobne nadzieje, a nie świadomość nadchodzących cierpień fizycznych, składają się na sumę naszych niepokojów”. Obsesyjna chęć powrotu do miejsca swego pochodzenia przybierała na sile wtedy, kiedy te „cierpienia fizyczne” stawały się realne. Pielęgniarka U.S. Army Dorothy Beavers napisała list pod dyktando „pięknego młodego mężczyzny, kapitana, który stracił obie ręce i nogi. Ale mimo to był szczęśliwy, że może oznajmić: «Wracam do domu»”. Kiedy pocisk oderwał dłoń amerykańskiego żołnierza obsługującego karabin maszynowy Donalda Schoo, poszkodowany nieszczęśnik zaczął jak szalony biegać w kółko, wołając: „Wracam do domu! Dzięki ci, Boże! Wracam do domu!”. Pewien żołnierz, który otrzymał nie dość czuły list od swej żony, powiedział reporterowi: „Każdy służący za granicą facet, który mówi, że kocha swoją żonę, kłamie... On kocha swoje wspomnienia – pamięć o księżycowej nocy, o pięknej sukni, zapachu perfum lub melodii piosenki”. Nawet ci żołnierze, którzy odbywali służbę w licznym gronie swych rodaków, skarżyli się na przytłaczające poczucie izolacji. „Widzę tu tysiące samotnych żołnierzy – pisał John Steinbeck z brytyjskiej stolicy w 1943 roku o spotykanych na ulicy amerykańskich poborowych. – Chodzą po Londynie charakterystycznym krokiem, który przypomina apatyczne człapanie. Czegoś szukają. Powiedzą, że mają nadzieję spotkać dziewczynę – jakąkolwiek dziewczynę – ale wcale nie o to chodzi”. Choć żołnierze często rozmawiają o kobietach, to w warunkach nerwowego napięcia, jakie panuje na nieprzyjaznym dla nich polu bitwy, tęsknią na ogół za prostymi przyjemnościami, wśród których seks nie bardzo się liczy. Podpułkownik amerykańskiej piechoty morskiej snuł w rejonie Południowego Pacyfiku marzenia, które zamierzał zrealizować po powrocie do domu: „Zacznę znowu nosić piżamę [...]. Pochłonę mnóstwo jajek i kilka litrów mleka [...]. Dobrze mi też zrobi kilka ciepłych kąpieli

[...]. Ale to, co najlepsze, odkładam na koniec: zamierzam spędzić cały dzień, spuszczając wodę w toalecie – tylko po to, żeby słyszeć, jak płynie”. Uderzający jest kontrast między tak skromnymi pragnieniami, charakterystycznymi dla większości żołnierzy państw demokratycznych, a zapałem bojowym wielu ludzi Hitlera, zwłaszcza tych, którzy służyli w Waffen SS i w zadziwiającym stopniu zachowali swój fanatyczny entuzjazm aż do ostatnich miesięcy wojny. Urodzona w Ameryce Włoszka pisała z mieszaniną fascynacji, osłupienia i odrazy o dwóch niemieckich oficerach, których poznała w 1943 roku: „Są najbardziej wyspecjalizowanymi istotami ludzkimi, jakie w życiu spotkałam: «ludźmi wojny». Obaj nie ukończyli jeszcze dwudziestu pięciu lat, obaj brali udział w kampaniach na terenach Polski, Francji, Rosji, a teraz walczą we Włoszech. Jeden z nich, wielokrotnie awansowany, dowodził przez sześć miesięcy oddziałem złożonym z rosyjskich dezerterów [...]. Nie potrafię opisać siły przekonań, rozbrzmiewającej w jego głosie, kiedy wychwalał przed nami dobrze znane doktryny, których go nauczono – mówił o potrzebach Grossdeutschland, o tym, że Niemcy zostały zmuszone do rozpoczęcia wojny (choć Hitler robił, co mógł, by zawrzeć pokój z Anglią), o tym, jak bardzo jest dumny ze swego kraju i swych żołnierzy, a przede wszystkim mówił o swojej – nawet teraz – niezłomnej wierze w zwycięstwo”. Do tej pory pozostaje zagadką, dlaczego niemiecka armia, złożona w ogromnej większości z poborowych, czyli mająca w swym składzie tę samą proporcję żołnierzy niezawodowych co wojska sojusznicze, tak regularnie okazywała się od nich sprawniejsza. Przyczyną tego stanu rzeczy musiał być po części najwyższy profesjonalizm kadry oficerskiej. Niemcy od stuleci miały wspaniałych żołnierzy, którzy w czasach Hitlera osiągnęli ostateczny stopień perfekcji, choć służyli mu w złej sprawie. Trzeba też dodać, że element przymusu odgrywał w niemieckim wojsku niemal tak wielką rolę jak w armiach Stalina. Niemiecki żołnierz, który uciekał z pola bitwy lub dezerterował, wiedział, że może stanąć przed plutonem egzekucyjnym, a w miarę rozpadania się hitlerowskiego imperium kara śmierci była stosowana coraz częściej. Wehrmacht nie rozstrzelał tylu własnych żołnierzy co Armia Czerwona, ale podczas całej wojny ich liczba sięgała dziesiątków tysięcy. Dowódcy wojsk sojuszniczych, usiłujący nakłonić swych ludzi do większych wysiłków, często ubolewali nad tym, że nie wolno im skazywać dezerterów na karę śmierci. Ale ważniejszym motywem niemieckiego oporu, trwającego do samego końca wojny, była presja fanatyków, a zwłaszcza formacji Waffen SS. Dziesięciolecie hitlerowskiej indoktrynacji ukształtowało kadrę znakomitych przywódców niższego szczebla. Nawet kiedy było już jasne, że losy wojny odwracają się nieodwołalnie na niekorzyść Hitlera, wielu Niemców ponosiło niezwykłe ofiary, by uchronić swój kraj przed odwetem Rosjan. Nie każdy żołnierz Wehrmachtu był bohaterem, w latach 1944–1945 coraz częściej i na większą skalę demonstrowano gotowość, a nawet chęć poddania się. Ale etos armii niemieckiej – podobnie jak rosyjskiej czy japońskiej – różnił się znacznie od etosu sił brytyjskich i amerykańskich. Armie państw zachodnich pozwalały swym podopiecznym zachować część swobód obywatelskich i nie stosowały brutalnych sankcji wobec tych, którzy okazali słabość. Płaciły jednak za to określoną cenę. Ponieważ służący w nich żołnierze byli mniej skłonni do poświęceń, trzeba było zrekompensować ich postawę większą cierpliwością i siłą ognia. 2. FRONTY WEWNĘTRZNE Nikołaj Biełow, oficer Armii Czerwonej, zanotował w dzienniku pod koniec 1942 roku: „Wczoraj dostałem cały stos listów od Lidoczki. Czuję, że jej życie nie jest łatwe, zwłaszcza że ma na głowie dzieci”. Kapitan Biełow zdawał sobie sprawę z trudnego położenia żony. W wielu społecznościach to ludność cywilna była bardziej narażona na cierpienia niż żołnierze. Mihail Sebastian, Rumun, który nigdy nie widział bitwy, w grudniu 1942 roku napisał: „Wszystkie osobiste rachunki strat i zysków bledną w cieniu wojny. Pierwszoplanową rzeczywistością jest jej straszliwa obecność. Gdzieś daleko w tyle, poza obszarem naszej pamięci, jesteśmy my; wiodąc swoją wyblakłą, szczątkową, letargiczną egzystencję, czekamy na moment, w którym wynurzymy się ze snu i zaczniemy znowu żyć”. Choć statystyki z lat 1939–1945 są drastycznie zdeformowane przez śmiertelność

w ZSRS i w Chinach, należy zauważyć, że w skali globalnej straciło wówczas życie więcej cywilów niż umundurowanych uczestników wojny. Trudno bez ironii posługiwać się terminem „front wewnętrzny” w odniesieniu do wojny sowieckiej, w której dziesiątki milionów ludzi znalazły się w warunkach opisanych we wrześniu 1942 roku przez ukraińskiego partyzanta komisarza Pawła Kalitowa, przebywającego wówczas na terenie wsi Klimowo: „Blada, chuda kobieta siedzi na ławce, trzymając w ramionach małe dziecko i mając przy sobie mniej więcej siedmioletnią dziewczynkę. Po jej twarzy spływają łzy. Dlaczego ona płacze? Zrobiłbym wszystko, żeby pomóc tym nieszczęsnym istotom, żeby stłumić ich ból”. Trzy tygodnie później opisywał podobną scenę w miejscowości Budnica: „Co z niej zostało? Kupy gruzów, sterczące kominy, opalone krzesła. Tam gdzie były drogi i ścieżki, teraz są zarośla i chwasty. Ani śladu życia. Wieś jest stale ostrzeliwana przez artylerię”. Wkrótce oddział Kalitowa otrzymał rozkaz usunięcia wszystkich cywilów z dwudziestopięciokilometrowej strefy znajdującej się na zapleczu frontu; pozwalano im zabrać z sobą dobytek, ale musieli zostawić żywność, w tym ziemniaki. Kalitow pisał z goryczą: „Musimy współpracować z cywilami, uświadamiać ich, żeby wykonali ten rozkaz bez oporu. To trudne zadanie: wielu żywi się wyłącznie ziemniakami. Każąc im zostawić je dla żołnierzy, skazuje się ich na straszny niedostatek, nawet na śmierć. Teraz stoi przede mną rodzina uchodźców. Są tak chudzi i wynędzniali, że niemal przezroczyści. Szczególnie trudno patrzeć na troje dzieci – jedno niemowlę i dwoje nieco starszych. Nie ma mleka. Ci ludzie cierpieli tak samo jak my, nawet bardziej. Przestały ich już przerażać bomby, pociski i miny”. Kalitow był pełen podziwu dla tego, ile są w stanie wytrzymać istoty ludzkie. Nawet ci Rosjanie, którzy nie znaleźli się w oblężeniu ani nie byli bombardowani, spędzili lata wojny na ciężkiej pracy i musieli znosić skrajnie trudne wyrzeczenia. Ich pokarm mógł dostarczyć organizmowi tylko 500 kilokalorii dziennie, czyli mniej niż żołnierzom brytyjskim czy niemieckim, a o tysiąc mniej niż Amerykanom. Na terytoriach znajdujących się pod sowiecką kontrolą umarło z głodu około dwóch milionów ludzi, a dalsze trzynaście milionów zginęło podczas bombardowań lub na terenach zajętych przez Niemców. Więźniowie gułagów zajmowali najniższe miejsce w hierarchii uprawnionych do otrzymywania przydziałów żywnościowych, toteż w każdym roku wojny jeden na czterech rozstawał się życiem. W wyniku braku witamin wśród Rosjan szerzyły się szkorbut oraz inne choroby będące skutkiem niedożywienia i przepracowania. „Poza fabryką nie mieliśmy własnego życia” – opowiadała mieszkanka Moskwy Klawdia Leonowa, która pracowała w zakładach tekstylnych produkujących bluzy wojskowe i siatki maskujące. W czasie wojny jej linia produkcyjna funkcjonowała przez dwadzieścia cztery godziny na dobę – na dwie dwunastogodzinne zmiany. Kiepsko żywieni robotnicy dostawali chleb i przypaloną kaszę na stanowiskach pracy. „Nie głodowaliśmy, ale zawsze byliśmy głodni i jedliśmy obierzyny ziemniaków [...]. Niedziela była w teorii dniem wolnym, ale fabryczny komitet partyjny często wyznaczał nas do pracy poza zakładem, takiej jak kopanie okopów czy zbieranie drewna w podmoskiewskich lasach. Musieliśmy ładować na ciężarówki stemple, które były tak ciężkie, że miałby z nimi kłopot nawet zawodowy sztangista [...]. Mieszkaliśmy u chłopów [...] ta kobieta regularnie lżyła reżim. Lżyła też nas, bo zbieraliśmy w lasach jagody i grzyby, które oni zamierzali nam sprzedawać”. Owszem, w nieokupowanych państwach zachodnich niektórzy ludzie przeżywali okres prosperity – przykładowo kryminaliści wykorzystywali zapotrzebowanie na prostytutki, towary czarnorynkowe, kradzione wojskowe paliwo i artykuły spożywcze. Przemysłowcy osiągali ogromne zyski, a wielu spośród nich w jakiś sposób unikało wprowadzanych doraźnie podatków. Rolnicy, szczególnie amerykańscy farmerzy, których dochody wzrosły o 156 procent, cieszyli się okresem największej pomyślności w dziejach. „To były dobre czasy dla rolników – opowiadała Laura Briggs, córka drobnego farmera z Idaho. – Tato zaczął inwestować w swoje gospodarstwo [...]. Podobnie jak większość sąsiadów zamieniliśmy szałas z papy na nowy drewniany dom z wewnętrzną instalacją wodno-kanalizacyjną. Mieliśmy teraz elektryczną kuchenkę zamiast pieca na drewno, bieżącą wodę w zlewie, w którym mogliśmy zmywać naczynia, a także ładne linoleum”. Ale zdecydowana większość ludzi nienawidziła wszystkich okoliczności towarzyszących wojnie. Porucznik David Fraser z Gwardii Grenadierów sformułował ważną prawdę dotyczącą warunków życia milionów żołnierzy i cywilów, mówiąc: „Ludzie zostali odcięci od miejsca swego pochodzenia, a skutkiem tego stanu rzeczy był

letarg, z którego mieliśmy nadzieję pewnego dnia się obudzić”. W kwietniu 1941 roku Edward McCormick napisał do swego syna Davida, który wstąpił na ochotnika do armii wraz ze swym bratem Anthonym i miał niebawem wyruszyć z pułkiem artylerii na Bliski Wschód. „[Dla mamy] cała ta wojna koncentruje się wokół ciebie i Anthony’ego. Główną siłą motywacyjną w jej życiu, nawet jeszcze przed twoim urodzeniem, było twoje zdrowie, szczęście i bezpieczeństwo. W sposób instynktowny nadal stawia te sprawy na pierwszym miejscu, więc nie muszę ci pisać, jak druzgoczącym ciosem było dla niej rozstanie z tobą i twoim bratem. Ja również to odczuwam i ze wstrętem myślę o trudach, niebezpieczeństwach i brudzie, których zapewne doświadczycie. Nie mam najmniejszych wątpliwości, że ta wojna była nieuchronna. Zwycięstwo nazistów może oznaczać tylko poprawę warunków życia bardzo nielicznej mniejszości wybranych Niemców i zagładę dusz wszystkich ludzi, którzy znajdą się pod ich rządami. Ty i Anthony przyczyniacie się do uwolnienia świata od tej zarazy i choć osobiście chciałbym, byście byli od tego wszystkiego jak najdalej, jestem pełen dumy z tego, co – jak wiem – osiągnięcie. Mama i ja wysyłamy wam najserdeczniejsze pozdrowienia i błogosławieństwo. Będziemy się modlić o wasze zdrowie i szczęśliwy powrót. TATO”. Rodzina McCormicków miała się na nowo połączyć dopiero po upływie przeszło czterech lat. Przymusowa separacja dotknęła dziesiątki milionów osób. I choć najbardziej powszechnym powodem wyjazdu z rodzinnej miejscowości i rozstania z rodzinami była służba wojskowa, zjawisko to miało wiele różnych form. Połowa mieszkańców Wielkiej Brytanii zmieniła w czasie wojny miejsce pobytu. Niektórzy zostali wyeksmitowani, by zrobić miejsce dla żołnierzy. Inni musieli opuścić zniszczone domy. A większość zmieniła adres, ponieważ wymagały tego wojenne obowiązki. Znaczna część załóg belgijskiej floty rybackiej zaczęła nowe życie w porcie Brixham na terenie hrabstwa Devonshire, a niektórzy duńscy rybacy przenieśli się do Grimsby w hrabstwie Lincolnshire. W innych regionach Europy na życie mieszkańców wpływały bardziej brutalne siły. W styczniu 1943 roku angielska pielęgniarka Gladys Skillet musiała urodzić dziecko nie w miejscu swego zamieszkania, czyli na Channel Islands, lecz na oddziale położniczym małego niemieckiego szpitala w Biberach. Była jednym z 834 cywilnych mieszkańców okupowanej wyspy Guernsey, którzy zostali wywiezieni do Niemiec we wrześniu 1943 roku i spędzili resztę wojny w obozie dla internowanych jako zakładnicy (powinno ich być 836, ale stary burmistrz z Sark i jego żona podcięli sobie żyły tuż przed wejściem na statek). Pani Skillet zawarła trwałą przyjaźń z żoną żołnierza Wehrmachtu, która dzieliła z nią w Biberach szpitalny pokój, i urodziła zdrowego syna w tym samym dniu co ona. Bianca Zagari, matka dwojga dzieci, uciekła wraz z całą dobrze prosperującą włoską rodziną z Neapolu w grudniu 1942 roku, kiedy zaczęły się amerykańskie naloty na miasto. Cała czternastoosobowa grupa, w której skład wchodzili teściowie, siostrzenice i siostrzeńcy, a także służąca i guwernantka, osiadła w odległym i biednym regionie Abruzzo, wynajmując dwa domy w wiosce leżącej na terenie doliny Sangro, do której można się było dostać jedynie pieszo. Wszyscy wiedli tam pozbawioną wygód egzystencję aż do października 1943 roku, kiedy, ku swemu przerażeniu, znów znaleźli się pod ostrzałem bombowym – ich miejscowość leżała w odległości zaledwie 25 kilometrów od Monte Cassino, w rejonie zaciętych walk armii niemieckiej z wojskami sojuszniczymi. Pani Zagari z dziećmi przyłączyła się do uciekających mieszkańców wioski. Gdy tylko weszli na wzgórze, jakiś wieśniak poinformował ją w niemal dla niej niezrozumiałym miejscowym dialekcie, że większość jej krewnych zginęła od wybuchów, mówiąc: „Signora, ta dziesiątka zabitych to pani ludzie”. Tego dnia zanotowała: „Teraz wstaje świt, a na wzgórze wchodzą coraz to nowi przerażeni mieszkańcy Scontrone. Każdy z nich podaje mi jakiś makabryczny szczegół, opowiadając o dłoni, małej stopie, dwóch warkoczach z czerwonymi kokardami, ciele pozbawionym głowy”. Jej mąż Raffaele ocalał, ale większość rodziny zginęła. Pozostali przy życiu krewni koczowali przez kilka tygodni w górskich jaskiniach, nabierając umiejętności, o których do tej pory nie mieli pojęcia. Palili ogniska i budowali prymitywne szałasy przy minimalnej pomocy niechętnych im mieszkańców okolicy. „Muszę każdego o wszystko prosić – to przypomina żebraninę o jałmużnę” – zapisała Bianca. Kiedy Niemcy odkryli ich kryjówkę,

wszyscy mężczyźni zostali skierowani do przymusowej pracy. „Aresztowali jednego z nich, kiedy rozkopywał ruiny, szukając swojej matki”. Po kilku miesiącach niedostatku pani Zagari uciekła przez góry, zabierając z sobą dwójkę swych dzieci i szkatułkę z biżuterią. Jakiś miłosierny niemiecki kierowca ciężarówki podwiózł ich do Rzymu. „Wjechaliśmy przez Porta San Giovanni. Miałam wrażenie, że śnię – widziałam niańki, bawiące się spokojnie z dziećmi. Wojna wydaje się tu odległym szumem. Wszyscy pytają, skąd przybyliśmy. Nikt nie pojmuje, że przybyliśmy ze Scontrone, gdzie dziewięciu członków naszej rodziny poniosło śmierć. W hotelu Corso, w którym recepcjonistka nas zna i próbuje pomóc, słyszeliśmy, jak pewien klient zagroził, że przestanie tu bywać, jeśli będą wynajmowali pokoje takim włóczęgom jak my”. Rodzina Zagari uniknęła najgorszych doświadczeń dzięki swemu bogactwu, ale większość Włochów nie mogła na to liczyć. Kiedy nadeszła mroźna zima 1944 roku, choroby oraz brak paliwa i żywności stały się przyczyną śmierci wielu cywilów, a przede wszystkim dzieci. Pewna matka opowiadała: „Moja córeczka nagle poczuła się bardzo źle. Lekarz powiedział, że to zapalenie okrężnicy – choroba, na którą umiera się w nieopisanych męczarniach w ciągu pięciu godzin. W domu panowało lodowate zimno, więc Gigeto [jej mąż] pobiegł i kupił mnóstwo butelek, które napełniliśmy gorącą wodą. Położyłam ją do łóżka wśród tych butelek i mocno do siebie tuliłam. «Gigeto! – wołałam – Santina nie może umrzeć!» Ale ona i tak odeszła”. Włosi, którzy stracili swe domy na skutek bombardowań lub eksmisji, byli skazani na prymitywną egzystencję w górach, którą opisała pewna dziewczyna: „Chłód i wilgoć tych jaskiń przenikały do naszych kości. Moja matka kucała w kącie, przyciskając do piersi mego trzymiesięcznego braciszka. Kazała mi iść do miasta i znaleźć lekarza. Pobiegłam tam jak zając, ale nie zastałam go w domu – był u państwa Podesta, których syn miał równie wysoką gorączkę jak mój brat. W końcu wypisał mi receptę, ale nie chciał dać mi lekarstw, które leżały na jego stole. Obiecał, że do nas przyjdzie, ale kiedy to zrobił, mój braciszek już nie żył”. Zrozpaczona matka powiedziała: „Mój chłopczyk umarł, bo moje mleko było niedobre, za mało jadłam”. W podobnej sytuacji znajdowały się miliony kobiet. Ludzie, którzy musieli porzucić swe domy i kraje, spędzili znaczną część tej wojny na czekaniu. Czekali na rozkazy lub wizy, na szansę ucieczki od zagrażającego im niebezpieczeństwa, na dokumenty podróży. Dwudziestojednoletnia Angielka Rosemary Say, która uciekła z niemieckiego obozu dla internowanych do rządzonej przez rząd w Vichy strefy Francji, wegetowała przez kilka tygodni na terenie Marsylii wśród innych nieszczęsnych uchodźców. „Ze smutkiem obserwowałam marnotrawstwo talentów i umiejętności wielu ludzi, dla których dni robiły się coraz dłuższe, a ich perspektywy nadal rysowały się dość ponuro. Zastanawialiśmy się, czy ten albo tamten dostał w końcu wizę, czy też może został aresztowany, albo wyjechał na wieś, żeby szukać szczęścia [...]. Czekaliśmy i snuliśmy domysły. Ale ten, kto nie wracał, szybko bywał zapomniany. Integrowała nas tylko wspólna dla wszystkich chęć wyjazdu i rozpoczęcia życia od nowa [...]. Mnożyły się podejrzenia, a wszystkich ogarniało poczucie beznadziejności [...]. Emocje narastały, a spory były głośne i gwałtowne. Wszystkich łączyło przygnębienie, wynikające z niepewności losu”. Kilkunastoletni Ukrainiec Stefan Kurylak został wywieziony przez Niemców na przymusowe roboty do Austrii i przydzielony do rodziny rolników o nazwisku Klaunzer, którzy byli gorliwymi katolikami. Frau Klaunzer wybuchnęła na jego widok płaczem, a on, nie wiedząc, o co chodzi, poszedł za jej przykładem. Wtedy wyjaśniono mu, że syn gospodarzy zginął przed kilku tygodniami na Froncie Wschodnim. Pani Klaunzer stale powtarzała jedno z kilku niemieckich zdań, które młody Ukrainiec rozumiał: „Hitler niedobry! Hitler niedobry!”. Stefan był traktowany łagodnie i dobrze się z nim obchodzono, więc nie czuł się nieszczęśliwy. Pracował w rodzinnym gospodarstwie aż do końca wojny, a po kapitulacji Niemiec jego gospodarze prosili go – bezskutecznie – by został z nimi na prawach członka rodziny. Tego rodzaju bezbolesne doświadczenia należały jednak do nielicznych wyjątków. Czternastoletni Polak Artur Poznański przyjechał w październiku 1942 roku do piotrkowskiego getta z huty szkła „Hortensja”, w której pracował wraz ze swym młodszym bratem Jerzykiem. Jeden z funkcjonariuszy żydowskiej milicji wręczył mu pogniecioną kartkę papieru z wiadomością od jego matki, która została deportowana. „Wywożą nas. Niech Bóg cię wspomaga, Arturze. Nie możemy zrobić dla ciebie nic więcej, ale cokolwiek będzie, opiekuj się Jerzykiem.

On jest jeszcze dzieckiem i nie ma nikogo innego, więc bądź mu bratem i ojcem. Żegnaj...” Głęboko wzruszony chłopiec powtarzał sobie w duchu: „Zrobię, co będzie w mojej mocy! Tak, zrobię, co będzie w mojej mocy!”. Ale czuł się samotny i bezradny. Obaj chłopcy spędzili resztę wojny w obozach koncentracyjnych, oddaleni od siebie o setki kilometrów, ale jakimś cudem przeżyli. Reszta ich rodziny zginęła. Brytyjczycy musieli znieść sześć lat niedostatku i okresowych bombardowań. Wieczorne zaciemnienia pogrążały w mroku ich kraj i wywoływały ponure nastroje. Ale los rodaków Churchilla był o niebo lepszy od losu mieszkańców państw kontynentalnych, w których szerzyły się głód i przemoc. Sytuacja tych pierwszych przypominała w pewnym sensie położenie mieszkańców Ameryki Północnej – chroniło ich morze, a oni mogli skryć się za tarczą względnej wolności osobistej i zamożności. Wysoko urodzeni Brytyjczycy zachowali swoje przywileje: „Niezwykłą cechą tej wojny było to, że ludzie, którzy naprawdę nie chcieli mieć z nią nic wspólnego, nie byli do tego zmuszeni” – stwierdził później znany pisarz Anthony Powell. Była to prawda, ale odnosiła się ona tylko do wąskiej grupy społecznej. Tydzień przed inwazją we Francji, kiedy ćwierćmilionowa rzesza młodych angielskich i amerykańskich żołnierzy czyniła ostatnie przygotowania do ataku na Wał Atlantycki Hitlera, przebywający w Londynie Evelyn Waugh notował w dzienniku: „Obudziłem się na wpół pijany i spędziłem długie, pracowite przedpołudnie – byłem u fryzjera, próbowałem sprawdzić cytaty w London Library, w której nadal panuje bałagan po tej bombie, odwiedziłem Nancy [Mitford w jej księgarni]. Podczas lunchu znowu się upiłem. Poszedłem do Beefsteak [Club], którego od niedawna jestem członkiem [...]. Potem wróciłem do [klubu] White’s – jeszcze trochę porto. Dotarłem do [stacji] Waterloo w pijackim zamroczeniu, wsiadłem w pociąg do Exeter i przespałem większą część podróży”. Waugh był wyjątkiem. Jego przyjaciele, z którymi spędzał czas na rozrywkach, odbywali czynną służbę i przebywali na urlopie. Niektórzy z nich nie przeżyli najbliższego roku. Niebawem miały się rozpocząć ataki niemieckich „latających bomb” V1 i rakiet V2, niosących zmęczonym wojną Brytyjczykom śmierć i zniszczenie. Mimo że życie w Londynie czy Liverpoolu było znacznie bardziej niebezpieczne niż w Nowym Jorku czy Chicago, londyńczycy byli w zdecydowanie lepszej sytuacji niż mieszkańcy Paryża, Neapolu czy Aten oraz wszystkich miast ZSRS lub Chin. Gospodyni domowa z Lancashire Nella Last w październiku 1942 roku doszła do przekonania, że Anglia nie doznała jak dotąd wielkich cierpień i wielkiego uszczerbku „w porównaniu ze Stalingradem, którego trzy czwarte legło w gruzach w trakcie pierwszego nalotu. Mamy żywność, dach nad głową i ciepło, podczas gdy miliony ludzi są ich pozbawione – jaka będzie cena, którą przyjdzie nam zapłacić? – nie możemy liczyć na to, że uda się nam «uciec», bo w gruncie rzeczy nie ma dla nas ucieczki. Widziałam dziś dziecko sąsiadów i nagle zrozumiałam tych, którzy «w tych warunkach odmawiają wydawania potomstwa na świat». Wszyscy gadają o «nowych światach» i «życiu po wojnie», a nikt nie mówi o cierpieniach i mękach, które na nas spadną, zanim to wszystko się skończy”. Pani Last wykazała się tutaj niezwykłą wrażliwością, większość jej rodaków była bowiem zbyt pochłonięta swoimi bieżącymi kłopotami, by przejmować się odległymi nieszczęściami innych. 22 listopada 1942 roku gospodyni domowa Phyllis Crook pisała do swego trzydziestodwuletniego męża, odbywającego służbę w Afryce Północnej: „Boże Narodzenie będzie okropne, a ja nie chcę o nim nawet myśleć. Ale musi się odbyć «jak zawsze», więc staram się, jak mogę, zdobyć prezenty dla wszystkich znajomych dzieci i jestem bardzo zajęta. Łatwo byłoby powiedzieć: «nie mogę nic znaleźć» i machnąć na wszystko ręką. Jest bardzo zimno [...]. Tak bardzo chciałbym wyjechać gdzieś na zimę, zamiast nieustannie się trząść. Chris [jej synek] prosił dziś wieczorem Boga, żeby zamienił cię w grzecznego chłopca. No cóż, mój kochany, wygląda na to, że nie mam wielu wiadomości, więc muszę ci życzyć dobrej nocy. Życie wydaje się zbyt zatęchłe, żeby je opisać za pomocą znanych słów. Ciekawa jestem, kiedy cię znowu zobaczymy. Wydaje mi się, że jesteś strasznie daleko, tak daleko, że nie potrafię nawet o tym myśleć. Uważaj na siebie, mój drogi, i nie pakuj się w żadne niebezpieczne sytuacje, jak powiedziałby Tato! Najdroższy, zawsze będziesz moją miłością. PS Joyce pracuje teraz w fabryce jedenaście godzin dziennie. John Young zachorował na malarię”. Troski pani Crook wydałyby się trywialne wielu mieszkańcom zniszczonych przez wojnę krajów, a jej litość

nad sobą mogłaby wzbudzić ich pogardę. Życie jej i jej dzieci nie było zagrożone, nie cierpieli nawet głodu. Ale ona – podobnie jak wiele innych osób – uważała, że rozłąka z mężem, konieczność zamieszkania z dala od własnego domu, położonego we wschodniej części Londynu, i bezbarwna monotonia wojennej egzystencji dają jej prawo do uważania się za osobę nieszczęśliwą. Dziesięć dni po napisaniu tego listu została wdową – jej mąż zginął w walce z nieprzyjacielem. Dominującym motywem wojennych przeżyć była gwałtowna i przedwczesna śmierć ukochanych osób, przebywających w odległych zakątkach świata. Jak napisał Joe Randolph Ackerley w wierszu, który ukazał się na łamach tygodnika „Spectator”, ich los nie był często dobrze znany. Dotąd nie wiemy, co się z nim stało, to było takie dziwne Wsiadł na okręt, to było w grudniu, i nigdy nie powrócił Nie zdążyliśmy się pożegnać, nadchodziło Boże Narodzenie Po jego wyjeździe przyszło kilka listów, a potem cisza Tygodnie przechodziły w miesiące, aż nadszedł grudzień Oczywiście zawracaliśmy głowę urzędnikom, a oni telegrafowali tu i tam Byli cierpliwi, ale zajęci, mieli mnóstwo takich petentów; Jedni mówili nam to, drudzy tamto; nigdy się nie dowiedzieli. Wielu ludzi znika w taki sposób, bez żadnego wytłumaczenia A w końcu śmierć jest śmiercią; okoliczności niewiele zmieniają Ale teraz, kiedy zrezygnowaliśmy z dochodzeń, stale myślę Że to przypominało śmierć jakiegoś insekta, a nie człowieka. Niezliczone rodziny starały się pogodzić ze stratą bliskich. Żona brytyjskiego oficera Diana Hopkins opisała spotkanie z mężem na peronie stacji w Berkshire, po długim rozstaniu. W czasie tego spotkania otrzymali wiadomość, że brat jej męża zginął na polu walki. „Jego jaśniejący w półmroku dziwny mundur i jego dziwnie wychudła twarz wywołały we mnie wrażenie sztuczności. Nawet w naszych pocałunkach było coś nierealnego. W łóżku, zanim byliśmy w stanie się kochać, musieliśmy pokonać straszliwy smutek, wywołany przez śmierć Pata. Kiedy w końcu się do mnie odwrócił, zaczęliśmy uprawić miłość w taki sposób, jakbyśmy uczestniczyli w jakimś wzniosłym obrzędzie – dziwnym, milczącym, ale dobrze znanym”. Gospodyni domowa z Sheffield Edie Rutherford robiła właśnie herbatę, kiedy do jej drzwi zapukała młoda sąsiadka, żona pilota RAF-u. „Miała zastygłą w bezruchu twarz i podając mi formularz telegramu, wykrztusiła: «Pani Rutherford, Henry nie wrócił do bazy». Oczywiście otworzyłam szeroko ramiona, uścisnęłam ją i pozwoliłam jej się wypłakać, przeklinając głośno tę przeklętą wojnę. «On żyje, jestem pewna, że on żyje. Był w domu zaledwie w ubiegłą środę. On gdzieś jest, jest żywy i na pewno się zamartwia, bo wie, że dostanę ten telegram, który może mnie załamać». Nikt chyba nie wie, co można powiedzieć żonie przeżywającej taki dramat. Czułam się tak, jakby wypadły ze mnie wnętrzności. Jakże bym chciała, żeby ta wojna dobiegła końca”. Inna gospodyni domowa Jean Wood zanotowała: „Moimi sąsiadami byli bardzo miła dama i jej mąż. Syn tej kobiety przyjeżdżał na urlop, a ona nie miała dla niego ani kawałka mięsa. Akurat tego dnia rzeźnik sprzedał mi kawałek królika [...] wielki rarytas. Nie chciałam tego królika, bo wolałabym nakarmić moje małe dzieci jajkami, gdybym mogła je zdobyć. Więc zaniosłam go tej kobiecie. Była zachwycona. Ale tego właśnie dnia jej syn zginął. Mogliśmy wyrzucić cholernego królika na śmietnik. On był takim miłym chłopcem, młodym, dziewiętnastoletnim oficerem”. Muriel Green, jedna z osiemdziesięciu tysięcy skierowanych do pracy na wsi młodych angielskich dziewcząt, dostała w maju 1942 roku krótki urlop, który spędziła w rodzinnym domu. Ostatniego wieczoru przed powrotem

do Norfolk wybuchnęła płaczem. „Płakałam z powodu tej wojny. Ona zmieniła nasze życie, które nigdy już nie będzie wyglądać tak samo. Widok opustoszałego wybrzeża wprawia mnie w przygnębienie. Kiedy jest się daleko od domu i otrzymuje się od matki listy z wiadomościami o ostatnich zniszczeniach, o kolejnym chłopcu, który nie wrócił do bazy, o rozpaczy kolejnej rodziny, są to tylko słowa. Ale kiedy przebywa się na miejscu, te wieści są wstrząsające. Życie nie będzie już nigdy tak słodkie jak przed wojną, zwłaszcza że te ostatnie dwa lata i początek 1939 roku były najlepszym okresem mojego życia, a wszyscy wydawali się młodzi i weseli. Płakałabym przez wiele godzin, gdybym nie wiedziała, że to wpływa przygnębiająco na Mamę”. Amerykanka Dellie Hahne była jedną z wielu kobiet, które pod wpływem ogólnej gorączki i modnej wówczas uczuciowej nonszalancji poślubiły niewłaściwego mężczyznę i pokutowały za to przez wiele lat. „On był żołnierzem. Nie mógł być nikim innym jak cudownym, wspaniałym człowiekiem” – stwierdzała ze smutkiem. Współczuła innym kobietom, które przeżywały dramat nieudanego życia rodzinnego. „Ciężarne kobiety, ledwie mogące zachować równowagę w rozklekotanym pociągu, jechały na ostatnie spotkanie z mężami przed ich wyjazdem za granicę. Kobiety wracające z małymi dziećmi po tym spotkaniu. Usiłujące karmić i przewijać swe dzieci. One budziły moje najgłębsze współczucie. Nagle zdałam sobie sprawę, że to wszystko nie jest nawet w połowie tak zabawne, jak mi obiecywano. Po prostu dziękowałam Bogu, że nie mam dzieci”. Wiele dzieci zachowało w pamięci wspomnienia o pożegnaniu z ojcami, z którymi rozstawały się na długie lata, a bywało i tak, że na zawsze. Mała mieszkanka Kalifornii Bernice Schmidt miała dziewięć lat, kiedy jej rodzice się rozwiedli. Ojciec, trzydziestodwuletni Arthur Schmidt, tym samym przestał być jedynym żywicielem rodziny i został powołany do służby wojskowej. Tuż przed zaokrętowaniem pozwolono mu opuścić na jakiś czas obóz szkoleniowy, więc zabrał trójkę swych dzieci do wesołego miasteczka w Los Angeles. Powiedział im, jak bardzo tęskni za domem, i wręczył każdemu pożegnalny prezent. Bernice dostała broszkę w kształcie dwóch serc spiętych strzałą, ozdobioną napisem: „Dla Bernice, z miłością, od taty”. Szeregowy Schmidt zginął w walce jako żołnierz 317. Pułku Piechoty 15 listopada 1944 roku. Jego córka nigdy nie zapomniała dnia, w którym dotarła do niej wiadomość o jego śmierci, ponieważ był to dzień jej dwunastych urodzin. Kiedy w październiku 1942 roku Nella Last przyglądała się dzieciom sąsiadów, ich matka zapytała ją: „O czym tak myślisz?”, a ona odparła: „Och, sama nie wiem, chyba po prostu cieszę się, że twój Ian ma dopiero siedem lat”. Na to jej rozmówczyni szczerze oznajmiła: „Ja też”. Aż do 1943 roku, kiedy Stalingrad i alianckie bombardowania zaczęły zmieniać obraz wojny, większość Niemców – z wyjątkiem tych, którzy stracili swych bliskich – odczuwała jej otępiającą obecność, ale nie przeżywała jej w sposób tragicznie bolesny. „Czy to możliwe, że można przywyknąć do wojny? – zastanawiała się w 1941 roku Mathilde Wolff-Monckeburg, starzejąca się żona hamburskiego naukowca. – Pytanie to stale mnie dręczy, a ja boję się twierdzącej odpowiedzi. Wszystko, co początkowo wydawało się nieznośne i niezgłębione, jest teraz w jakiś sposób «normalne», a my żyjemy z dnia na dzień, pogrążeni w przerażającej apatii [...]. Nadal jest nam ciepło i wygodnie, mamy dość jedzenia, od czasu do czasu miewamy gorącą wodę, nie mamy zbyt wiele do roboty oprócz codziennych wypraw po zakupy i drobnych zajęć domowych”. Podobnie jak wszyscy Niemcy – z wyjątkiem działaczy partii narodowo-socjalistycznej, którzy korzystali z rozlicznych przywilejów – narzekała głównie na monotonię racji żywnościowych. „Coraz silniej odczuwamy wewnętrzną pustkę, a apetyt na to, co jest niedostępne, przybiera na sile – pisała pani Monckenburg w czerwcu 1942 roku. – Kiedy myślimy o dużych soczystych befsztykach, młodych kartoflach czy długich szparagach, oblanych złotym masłem, nasze wyobrażenia stają się dokuczliwie plastyczne i nabierają żywych barw. Wszystko to jest poniżające i żałosne – a są ludzie, którzy twierdzą, że żyjemy w «heroicznej epoce»”. Mimo że Niemcy skarżyli się na niedostatek, ich sytuacja w skali globalnej przedstawiała się bardzo korzystnie: w latach 1939–1944, kiedy produkcja dóbr konsumpcyjnych zmniejszyła się w Anglii o 45 procent, w Niemczech zmalała zaledwie o 15 procent. Choć Anglicy nie przepadali może za tym, co musieli jadać – roczne spożycie ziemniaków wzrosło z 12 do 32 milionów ton – to prawdziwego głodu doświadczyli dopiero po zakończeniu wojny, w maju 1945 roku.

Hitlerowcy, dopóki byli przy władzy, głodzili podbite narody, żeby wykarmić swoich rodaków. Żywność i jej niedobory ilustrują relatywizm pojęcia „cierpienie” wyraźniej niż jakikolwiek inny aspekt tej wojny. W skali globalnej liczba głodujących ludzi, czy nawet umierających z powodu niedożywienia, była większa niż w czasie któregokolwiek z poprzednich konfliktów zbrojnych, włącznie z pierwszą wojną światową. Wielkie obszary wielu krajów zostały bowiem na bezprecedensową skalę zamienione w pola bitewne, co pociągnęło za sobą spadek produkcji rolnej. Nawet obywatele tych państw, w których nie doszło do klęski głodu, musieli znacznie zubożyć swą dietę. Brytyjski system racjonowania żywności sprawił, że nikt nie głodował, a ludzie biedni byli żywieni lepiej niż w czasie pokoju, ale tylko nielicznych Anglików zadowalał istniejący stan rzeczy. Zatrudniona na wsi młoda kobieta Joan Ibbertson napisała: „Jedzenie stało się naszą obsesją [...]. W pierwszym miejscu mego zamieszkania gospodyni przyrządzała drogą jarzynę tylko w niedziele; w poniedziałek dostawaliśmy zimne mięso, w pozostałe dni tygodnia kiełbasę. Czasem podawała nam do niej ziemniaki, ale przeważnie dawała nam tylko po kawałku chleba. Po całym dniu pracy, spędzonym na obrabianiu porów lub brukselki i pięciokilometrowej (w jedną stronę) przejażdżce na rowerze, zastawaliśmy na dużym, zielonym talerzu dwie kiełbaski [...]. Sąsiad przyniósł nam kiedyś worek marchwi, która jego zdaniem nadawała się tylko dla królików, ale my byliśmy mu wdzięczni za tę hojność [...]. Raz na tydzień dostawaliśmy na śniadanie suszone jajka, ale poczciwa kobieta zatrudniona w kuchni gotowała je zwykle poprzedniego dnia, więc podane na grzankach wyglądały i smakowały jak trociny. W niektóre poranki otrzymywaliśmy też pastę rybną [...]. Pewnego roku, z okazji Bożego Narodzenia, pozwolono nam kupić kurczaki, ale mój okazał się tak stary i twardy, że ledwie zdołaliśmy go pogryźć”. Każdy dorosły Brytyjczyk miał prawo kupić co tydzień około 6 dekagramów słoniny lub masła, 35 dekagramów cukru, 12 dekagramów bekonu, 18 dekagramów mięsa, 6 dekagramów herbaty, 2 jajka, i nieograniczoną ilość jarzyn lub rosnących przydomowo owoców, o ile udało mu się je dostać. Większość gospodarstw domowych, by wzbogacić urzędowe przydziały, uciekała się do improwizacji. Derek Lambert, który był wtedy małym chłopcem, opisał scenę rozgrywającą się w jadalni jego rodzinnego domu: „Pewnego dnia ktoś nonszalancko postawił na stole jakiś słoik [...]. Mój ojciec, człowiek powściągliwy, posmarował tym nektarem kawałek chleba i zaczął go jeść. Potem zmarszczył brwi i spytał: «Co to było?». «Marmolada z marchwi» – odparła moja matka. Ojciec z ostentacyjną powolnością wziął do ręki słoik, zaniósł go do ogrodu i wylał jego zawartość na kupę kompostu”. W tym czasie każdy rosyjski czy azjatycki wieśniak lub jeniec Osi uznałby marmoladę z marchwi za luksusowy przysmak. Kenneth Stevens, osadzony przez Japończyków w singapurskim więzieniu Changi, zapisał: „W tym miejscu mój umysł nieustannie wraca do Jedzenia i czule je wspomina [...]. Myślę o Kaczce z Wiśniowym Sosem, o Jajecznicy, Eskalopkach z Ryby, Kurczaku à la Stanley, Potrawce z Ryżu, Ryby i Jaj, Biszkopcie z Owocami i Bitą Śmietaną, Puddingu, Sałatce Owocowej – o wszystkich tych cudownych daniach, które były perfekcyjnie przyrządzane w moim domu”. Stevens zmarł w sierpniu 1943 roku i nie skosztował już nigdy więcej tych specjałów. Jego żona poznała te bolesne, przedśmiertne rozważania dopiero w 1945 roku, kiedy jeden ze współwięźniów przekazał jej pisany przez niego dziennik. W latach 1935–1944 przeciętny wzrost francuskich dziewczynek zmniejszył się o 11 centymetrów, a chłopców o 7. Gruźlica, będąca też skutkiem niedożywienia, szerzyła się w sposób dramatyczny na terenie całej okupowanej Europy, a w 1943 roku cztery piąte belgijskich dzieci miało objawy krzywicy. W większości tych krajów mieszkańcy miast byli bardziej niedożywieni niż wieśniacy, bo ci ostatni mogli korzystać z plonów własnych upraw. Biedacy nie mieli pieniędzy, więc nie mogli robić zakupów na czarnym rynku, który we wszystkich krajach był źródłem zaopatrzenia w żywność dla osób dysponujących gotówką. Jeśli chodzi o niedobory żywności, to Kanada, Australia i Nowa Zelandia odczuły je tylko w niewielkim stopniu, ich wpływ na życie Amerykanów też był minimalny. Reglamentacja produktów spożywczych została wprowadzona w USA dopiero w 1943 roku i miała bardzo ograniczony zakres. Przy tej okazji czasopismo „Gourmet” wykazało się zresztą brakiem taktu, pisząc: „Import europejskich delikatesów może się skurczyć, ale Ameryka ma mnóstwo dobrych produktów żywnościowych, które zaspokoją nasz apetyt”. Niemal jedynym

produktem, którego podaż uległa ograniczeniu, było mięso, a Amerykanie skarżyli się gorzko na trudności z jego nabyciem. Gospodyni domowa Catherine Renee Young napisała do męża w maju 1943 roku: „Mam już dosyć tej monotonii [...]. Rzadko widujemy teraz dobre steki. A przecież stek to najważniejsze źródło naszych sił. Mój tato wrócił właśnie ze sklepu i mówi, że udało mu się kupić tylko kaszankę, której nie znoszę”. Chociaż występujące podczas wojny niedobory mięsa najwyższej jakości mogły być dla niektórych uciążliwe, jego konsumpcja w kraju zmniejszyła się bardzo nieznacznie, mimo że wielkie ilości mięsa eksportowano do Anglii i Rosji. Każde państwo, które może sobie na to pozwolić, dba przede wszystkim o interesy swoich obywateli, nie myśląc o konsekwencjach, jakie ponoszą skazani na jego łaskę mieszkańcy innych krajów. Państwa Osi postępowały bardzo brutalnie, a ich postawa wywoływała tragiczne następstwa. Polityka hitlerowców na Wschodzie zmierzała wyraźnie do zagłodzenia podbitych narodów, a jej celem było wyżywienie Niemców. Ale w wyniku niekompetencji administracji rządowej import żywności do Rzeszy, choć okupiony śmiercią wielu Rosjan, nie spełniał nadziei ministra rolnictwa Herberta Backe’a, autora „Planu głodowego”. Mieszkańcy podbitych terenów wykazywali niezwykłą pomysłowość w ukrywaniu plonów przed okupantami i uparcie trzymali się życia wbrew zapowiedziom nazistowskich specjalistów od żywienia, którzy przewidywali, że liczba ofiar niemieckiej polityki sięgnie trzydziestu, czterdziestu milionów. Ta polityka doprowadziła jednak do śmierci wielu ludzi. Przedwojenne sowieckie rolnictwo było wysoce niewydajne, a Wehrmacht zajął wielkie obszary ziemi uprawnej. Poza tym wycofujący się Rosjanie unieruchamiali lub niszczyli maszyny rolnicze i zostawiali nagie pola. Niemieccy żołnierze, realizujący na Wschodzie narzuconą im przez dowództwo zasadę zaopatrywania się na zdobytych terytoriach, skonsumowali – według istniejących obliczeń – 7 milionów ton rosyjskiego zboża, 17 milionów sztuk bydła, 20 milionów świń, 27 milionów owiec i kóz oraz ponad 100 milionów sztuk drobiu. Japończycy sięgali na terenie swojego imperium po drakońskie środki, by zapewnić żywność własnym obywatelom, skazując w ten sposób na głód miliony mieszkańców południowo-wschodniej Azji. Ucierpiały również Chiny, gdyż tamtejszych wieśniaków grabiły zarówno armie japońskie, jak i oddziały chińskich nacjonalistów. W 1942 roku, kiedy po nietypowych dla tej pory roku mrozach i opadach gradu wystąpiła plaga szarańczy, miliony mieszkańców prowincji Henan opuściły swoje ziemie. Znaczna ich część poniosła śmierć głodową, a ich losy opisywali z przerażeniem zachodni świadkowie: „Choć umierali, rząd wyciskał z nich bezlitośnie ostatnie raty podatków [...]. Chłopi, którzy jedli korę wiązów i wysuszone liście, musieli zanosić swe ostatnie worki zboża do urzędu podatkowego”.

Amerykańska rodzina podczas tradycyjnego posiłku w Święto Dziękczynienia, 1942 rok. Stany Zjednoczone były krajem, w którym w czasie wojny głód pozostał zjawiskiem nieznanym Fot. Bettmann /CORBIS

Mimo że zachodni sojusznicy nie mieli na sumieniu tylu ofiar w ludziach co państwa Osi, ich politykę cechował skrajny nacjonalistyczny egoizm. Stany Zjednoczone konsekwentnie realizowały zasadę, w myśl której ich obywatele – zarówno w kraju, jak i za granicą – mieli otrzymywać fantastycznie hojne przydziały żywności nawet wtedy, kiedy system transportu był maksymalnie obciążony. Na każdy funt żywności, którą dostarczali Japończycy do swych rozlokowanych na wyspach garnizonów (z których liczne, jak na przykład ten w Rabaulu, spędzały podczas drugiej połowy wojny więcej czasu na uprawie warzyw niż na operacjach bojowych), przypadały dwie tony dostaw, jakie zapewniały swym zamorskim oddziałom Stany Zjednoczone. Niechęć Amerykanów do karmienia swych żołnierzy miejscowymi produktami wynikała po części z niedoskonałości stosowanego w niektórych krajach systemu produkcji konserw – ośmiu amerykańskich lotników zatruło się śmiertelnie jadem kiełbasianym po zjedzeniu puszki australijskich buraczków. Dowództwo wojsk USA wysyłało więc specjalistów, którzy mieli podnosić miejscowe standardy produkcji i przechowywania żywności. Major Belford Seabrook ze słynnej firmy rolno-spożywczej funkcjonującej na terenie New Jersey przekonał do obowiązujących w niej zasad australijskich producentów. Coca-Cola założyła w różnych rejonach wojny 44 rozlewnie i produkowała 95 procent wszystkich napojów bezalkoholowych dostępnych w obozowych sklepach. Stany Zjednoczone zmniejszyły w pewnym okresie ustalone ilości mięsa wysyłanego do Wielkiej Brytanii, by zaspokoić potrzeby własnej ludności cywilnej i własnych żołnierzy. Generał Brehon Somervell, znany anglofob, poparł w 1943 roku stanowisko swego szefa transportu, który twierdził, że Anglicy nadal żyją „komfortowo” i bez trudu zniosą dalsze ograniczenia. Dla Włochów głód był uciążliwym elementem życia codziennego od 1943 roku, kiedy ich kraj stał się polem bitwy. „Mój ojciec nie miał stałych dochodów – wspominała córka zamożnego rzymskiego wydawcy. – Nasze oszczędności zostały wydane, a w domu mieszkała gromada ludzi, między innymi dwaj ukrywający się bracia.

Chodziłam z ojcem do [publicznej] kuchni dla biedaków, bo moja matka wstydziła się tam pokazać. Gotowaliśmy zupę z łupin fasoli. Nie mieliśmy oliwy [...]. Butelka kosztowała dwa tysiące lirów, a nasz cały dom był wart tylko siedemdziesiąt tysięcy. Kupowaliśmy, co się dało, na czarnym rynku, płacąc za artykuły spożywcze srebrami, prześcieradłami, haftowaną bielizną pościelową. Srebro było warte mniej niż mąka; nawet wyprawy córek zostały wymienione na mięso i jajka. Potem, w listopadzie, kiedy nadeszły chłodne dni, musieliśmy płacić cennymi przedmiotami za węgiel; najdłuższe kolejki stały przed składami z opałem. Same nosiłyśmy worki do domu, bo mężczyźni pokazujący się w miejscach publicznych mogli zostać powołani do pracy przymusowej”. „Głód rządził wszystkim – pisał z Włoch australijski dziennikarz Alan Moorehead. – Byliśmy świadkami moralnego upadku tych ludzi. Oni nie mieli już dumy ani godności. Wszystkim rządziła zwierzęca walka o przetrwanie. Jedzenie. To była jedyna rzecz, która się liczyła. Jedzenie dla dzieci. Jedzenie dla siebie. Jedzenie za cenę każdego poniżenia i deprawacji”. Tylko prostytucja umożliwiała niektórym matkom wykarmienie swych rodzin, o czym przekonał się w 1944 roku brytyjski sierżant Norman Lewis. W miejskim biurowcu na przedmieściu Neapolu ujrzał tłum żołnierzy tłoczących się wokół grupy kobiet, które były nieźle ubrane „i wyglądały jak schludne, ogólnie szanowane, rozplotkowane panie domu, wywodzące się z klasy robotniczej. Obok każdej stał stos puszek, a ja szybko odkryłem, że można posiąść każdą z nich w tym publicznym miejscu, dodając do stosu nową puszkę. Kobiety stały nieruchomo, w całkowitym milczeniu, a ich twarze były tak pozbawione jakiegokolwiek wyrazu jak kamienne rzeźby. Wyglądały jak sprzedawczynie ryb, ale w tym miejscu nie było ani cienia ożywionej atmosfery, jaka panuje na rybnych targach. Nie zachowywały się prowokująco i nie demonstrowały ostentacyjnie swoich wdzięków [...]. Jeden z żołnierzy, trochę podchmielony i zachęcony przez kolegów, postawił w końcu obok jednej z kobiet swą przydziałową puszkę, a potem rozpiął spodnie i położył się na niej. Jego nerwowe ruchy nie trwały długo. W chwilę później stał już na nogach i zapinał guziki. Najwyraźniej chciał mieć to jak najszybciej za sobą. Zachowywał się tak, jakby jego czyn nie był aktem miłosnym, lecz karą, odbywaną przy świadkach na placu musztry”. W grudniu 1944 roku, kiedy we Włoszech (a w gruncie rzeczy w całej Europie) niedobory żywności graniczyły z klęską głodu, urzędnik ambasady brytyjskiej w Waszyngtonie odwiedził Johna J. McCloya, asystenta sekretarza obrony, by zaprotestować przeciwko polityce wysyłania olbrzymich transportów z zaopatrzeniem do amerykańskich sił stacjonujących za granicą, podczas gdy ludność cywilna wyzwolonych krajów cierpi dramatyczny niedostatek. „Zapytałem McCloya, czy po to, by wygrać wojnę, musimy narażać na zagładę polityczną i społeczną tkankę europejskiej cywilizacji, od której zależy przyszły pokój świata. A on oświadczył, że w wyniku spowodowanej przez wojnę diametralnej zmiany ekonomicznej i finansowej pozycji Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, my, mieszkańcy Zjednoczonego Królestwa, jesteśmy teraz zależni od USA co najmniej w takim samym stopniu jak od kontynentalnej Europy i powinniśmy we własnym interesie o tym pamiętać. Zapytał mnie też, czy warto ryzykować utratę poparcia Stanów Zjednoczonych po to, by zyskać aprobatę Europy Zachodniej i czy do tego zmierzamy”. Wstrząśnięty brytyjski dyplomata nadal upierał się, że Ameryka powinna karmić cywilów w Europie. Ale McCloy trwał przy swoim, twierdząc, że Anglia popełniłaby fatalny błąd, „żądając opóźnienia działań wojennych w rejonie Pacyfiku, po to, by wykarmić cywilną ludność Europy”. Po otrzymaniu protokołu tego spotkania londyńskie ministerstwo spraw wewnętrznych wyraziło głębokie niezadowolenie, ale prawda wyglądała tak, że w obliczu amerykańskiej dominacji Brytyjczycy byli całkowicie bezsilni. To, że w latach 1943–1945 umarła z głodu tylko stosunkowo niewielka liczba Włochów, było wynikiem dwóch okoliczności. Niektórzy członkowie amerykańskiego personelu wojskowego, powodowani chęcią zysku, dbali o to, by ogromne ilości sprowadzanej z USA żywności trafiały na czarny rynek, a z niego do zwykłych ludzi. A Amerykanie włoskiego pochodzenia wykorzystali swe polityczne wpływy, by przekonać – choć z opóźnieniem – Waszyngton o konieczności zapobieżenia klęsce głodu. Rząd brytyjski, by zapewnić swym obywatelom często wykraczający ponad przyjęte normy standard wyżywienia, skazywał mieszkańców niektórych państw Wspólnoty na skrajny niedostatek. W 1943 roku dostawy towarów do rejonu Oceanu Indyjskiego zostały wydatnie zmniejszone, co z punktu widzenia strategii było do

pewnego stopnia usprawiedliwione, ale nie miało nic wspólnego z postawą humanitarną. Mauritius przeżywał okres wstrząsającego niedostatku, podobnie jak niektóre kraje Afryki Wschodniej, w których biali osadnicy zbijali fortuny na produkcji żywności, wykorzystując powołanych do przymusowej pracy miejscowych robotników, otrzymujących głodowe wynagrodzenie. Klęska głodu, do której doszło w latach 1943–1944 na terenie Bengalu, spotkała się z całkowicie bezduszną reakcją brytyjskiego premiera. Kiedy Wavell, podówczas wicekról Indii, dowiedział się o zorganizowanym w 1945 roku moście powietrznym między Wielką Brytanią a Holandią, której mieszkańcy jedli z głodu cebulki tulipanów, powiedział z goryczą: „Jakże inny jest nasz stosunek do głodującej ludności, kiedy do klęski głodu dochodzi w Europie”. Na wprowadzonej przez Brytyjczyków blokadzie dostaw do hitlerowskiego imperium ucierpieli również Grecy, których co najmniej pół miliona umarło z głodu. Churchill miał z pewnością rację, gdyż zgoda na dostawy żywności do Grecji i innych okupowanych państw byłaby na rękę Wehrmachtowi. Ale nie ulega wątpliwości, że sojusznicze mocarstwa zapewniały swym obywatelom poziom wyżywienia, którego odmawiały mieszkańcom innych krajów, także tych, których ludność teoretycznie była objęta ich protektoratem. 3. ROLA KOBIET Mobilizacja kobiet była podczas tej wojny ważnym zjawiskiem społecznym. Miała ona największy zasięg w ZSRS i Wielkiej Brytanii, choć brytyjski historyk Adam Tooze dowiódł, że Niemcy wykorzystywały ten segment siły roboczej w szerszym zakresie, niż dotąd przypuszczano. Japoński etos społeczny wykluczał możliwość awansu kobiet na odpowiedzialne stanowiska, ale odgrywały one ważną rolę w fabrykach, a w 1944 roku stanowiły połowę ogółu pracowników zatrudnionych w rolnictwie. W przedwojennej Anglii wykorzystywano pracę kobiet w znacznie mniejszym stopniu niż w ZSRS, ale w warunkach oblężenia zaczęto je pospiesznie zatrudniać. Niektóre w związku z tym doznały nawet poczucia spełnienia, nieznanego im w czasie pokoju. Pięćdziesięciopięcioletnia matka Petera Baxtera zaczęła pracować jako urzędniczka w Ministerstwie Zaopatrzenia i – jak pisał jej syn – „odzyskała nieznaną jej od lat pogodę ducha. Jako osoba inteligentna wolała posługiwać się rozumem, niż spędzać czas na zajęciach domowych [...]. Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że choć moja matka kochała swe dzieci, byłaby chyba szczęśliwsza przez te wszystkie lata, gdyby kontynuowała karierę zawodową, jak to czynią kobiety w Rosji”. Dziewczęta, które siłą wepchnięto w zdominowany przez mężczyzn, bezwstydnie szowinistyczny świat przemysłu, czuły się jednak skrzywdzone przez los. Rosemary Moonen pisała: „Moje pierwsze doświadczenia z fabrycznego życia były dla mnie głębokim wstrząsem. Jako pracownica eleganckiego salonu fryzjerskiego, położonego w ekskluzywnej dzielnicy miasta, byłam dość skromną i nieśmiałą dziewczyną. Gwałtowne zanurzenie w świecie wulgarnych, źle wychowanych mężczyzn i kobiet, posługujących się ordynarnym językiem, to przeżycie [...] trudne, a zarazem niewyobrażalnie dziwne”. Gdy po raz pierwszy zjawiła się w pracy, brygadzista, któremu ją przedstawiono, rzucił jej miotłę i zawołał pogardliwym tonem: „Masz! I bierz się do roboty!”. „Czułam się upokorzona, gdyż świadkami tej sceny były pozostałe dziewczyny [...]. Kiedy ten człowiek wrócił pół godziny później, siedziałam bezczynnie na jakiejś skrzynce. Spytał mnie pełnym oburzenia tonem, co ja do diabła tu robię. Zdobywszy się na odwagę, oznajmiłam, że nie ruszę się z miejsca, dopóki nie wyznaczy mi odcinka pracy, na którym będę mogła wesprzeć wysiłek wojenny naszego kraju. Nieco zaskoczony, obrzucił mnie potokiem obelg, posługując się niewyobrażalnie wulgarnym językiem. Byłam już wtedy tak wściekła i zdegustowana, że wymierzyłam mu mocny policzek [...]. Niechętnie wyraził swe ubolewanie, a potem podszedł ze mną do maszyny, zademonstrował mi wszystkie pedały, hamulce oraz wałki i powiedział, jak się nimi posługiwać [...]. Gdy zmiana dobiegła końca, poszłam do domu i gorzko płakałam, zadając sobie pytanie, czy będę w stanie znieść takie warunki pracy”. Sarah Baring pochodziła z arystokratycznej rodziny, a jej jedynym zajęciem przed wybuchem wojny było bywanie na balach debiutantek. Teraz, zatrudniona w fabryce części do samolotów, musiała nawiercać dziury

w arkuszach blachy i nienawidziła swojej pracy. „Duszna hala, nieopisanie marne jedzenie, zalegająca podłogi woda, która przesiąkała nawet przez drewniane trepy na nogach, głupawy i tchórzliwy brygadzista, brutalny i opryskliwy kierownik [...]. Musiałam od czasu do czasu brać wolny dzień, który spędzałam w łóżku, by zwalczyć permanentne uczucie zmęczenia”. Baring miała szczęście – biegła znajomość niemieckiego umożliwiła jej przeniesienie do centrali wywiadowczej Bletchley Park. Każde państwo usiłowało gloryfikować i wynosić na wyżyny rolę pracujących kobiet, by zdynamizować ich rekrutację. Amerykanie Redd Evans i John Jacob Loeb skomponowali w 1942 roku piosenkę, która wkrótce stała się popularna: Przez cały dzień Czy pada deszcz, czy świeci słońce Ona stoi przy linii montażowej I tworzy historię. Pracuje na rzecz zwycięstwa Frezerka Rosie. Pierwowzorem frezerki Rosie była ikona amerykańskich feministek, dwudziestodwuletnia Rose Will Monroe z Pulaski County w stanie Kentucky. Podobnie jak miliony jej rodaczek podjęła pracę i została skierowana do hali montażowej zakładów lotniczych Willow Run w Ypsilanti (stan Michigan), w których produkowano samoloty bombowe B-24 („Liberator”) i B-29 („Superfortress”). Stała się gwiazdą propagandowego filmu, a w maju 1943 roku Norman Rockwell namalował słynny portret frezerki Rosie, zamieszczony na okładce „Saturday Evening Post”, choć jego modelką była pewna telefonistka z Airlington w stanie Wirginia. W 1944 roku pracowało już dwadzieścia milionów Amerykanek, a ich liczba w porównaniu z rokiem 1940 wzrosła o 57 procent. Choć w tym czasie prawa czarnych mieszkańców USA rozszerzano bardzo opornie, to rekrutacja Afroamerykanek, które pracowały często w fabrykach obok swych białych rodaczek, przyczyniła się w znacznym stopniu do poprawy sytuacji kolorowej ludności. Ale wszystkie zatrudnione kobiety były gorzej opłacane, gdyż zarabiały przeciętnie 31,50 dolarów tygodniowo, podczas gdy średnie uposażenie mężczyzn wynosiło 54,65 dolarów. Wiele kobiet pracowało w stoczniach, co zachęciło propagandystów do stworzenia fikcyjnej postaci „Spawaczki Wendy”, której pierwowzorem była Janet Doyle, zatrudniona w kalifornijskich zakładach Kaiser Richmond Liberty Yard. Inną szeroko rozreklamowaną wersją „Rosie” była Shirley Karp Dick, której płacono 6 dolarów za pozowanie do fotografii (największą karierę zrobiło zdjęcie, na którym deptała egzemplarz Mein Kampf). Kanada rychło poszła w ślady Ameryki, promując swoją „Ronnie, dziewczynę z karabinem maszynowym”.

Kobiety podczas pracy w amerykańskiej stoczni Fot. CORBIS

Nadmierne eksponowanie i idealizowanie roli Rosie byłoby jednak błędem – zdecydowaną większość przemysłowej siły roboczej w USA nadal stanowili mężczyźni, a los pierwszego pokolenia zatrudnionych w fabrykach kobiet często bywał bardzo ciężki. Choć obok zakładów Willow Run wyrósł ogromny ponury parking dla przyczep samochodowych, niektóre robotnice wolały dojeżdżać codziennie nawet 100 kilometrów, niż znosić panujące tam warunki. Pensje były wysokie, ale przedmiotem społecznej troski stały się „ośmiogodzinne sieroty”, pozostawiane na cały dzień w domu dzieci pracujących kobiet. Jak się okazało, niektóre

z nich były zamykane w samochodach, które ich matki zostawiały na fabrycznym parkingu. Co więcej, zdobywanie niezbędnych kwalifikacji zabierało wielu nowo zatrudnionym robotnicom sporą ilość dodatkowego czasu. Niektóre z nich – podobnie jak mężczyźni – były niedoszkolone, co odbijało się niekiedy na jakości wytwarzanych produktów. Z kolei czynnikami hamującymi ogromną intensyfikację upraw rolnych, do jakiej doszło po obu stronach Atlantyku, bywały błędne decyzje na szczeblu kierowniczym i niedostateczne kwalifikacje na poziomie wykonawczym. Muriel Green, pracująca w gospodarstwie warzywnym na terenie południowej Anglii, stwierdzała z żalem, że znaczna część jej wysiłków jest bezproduktywnie trwoniona. „Wydaje mi się, że największym problemem naszego kraju jest marnotrawstwo. Niewielu ludzi angażuje się stuprocentowo w swoją pracę, a rezultaty są jak dotąd bardzo skromne”. W ZSRS los kobiet powołanych do wojska lub przymusowej pracy przedstawiał się o wiele gorzej. Korespondent „Prawdy” Łazar Brontman opisał w swym dzienniku rozpaczliwe wysiłki moskiewskich gospodyń domowych pragnących uniknąć skierowania do fabryk. Kobiety, które miały dzieci w wieku poniżej ośmiu lat, były zwolnione z tego obowiązku aż do lata 1942 roku, ale potem ta granica wieku została obniżona do czterech lat. Kobiety błagały o jakąkolwiek posadę biurową, ponieważ nie chciały zostawać robotnicami Fabryki Samochodów Ciężarowych. Brontman z rozbawieniem opisał los kilku uprzywilejowanych, którym udało się uniknąć bardziej wymagającej pracy i zostać „kopytami” w jednym z moskiewskich teatrów – ich zadanie polegało na imitowaniu odgłosów galopu koni podczas sztuki o sowieckiej kawalerii. W stalinowskich armiach służyło ponad 800 tysięcy kobiet. Dla niektórych – a z pewnością dla 92, które zostały Bohaterkami Związku Sowieckiego – było to pokrzepiające doświadczenie. Wielką sławę zdobyły wchodzące w skład struktury sowieckiego lotnictwa kobiece „jednostki króliczków”, które same nadały sobie taką nazwę, nawiązując do zachowania oddziału młodych, wygłodniałych kursantek pilotażu, pożerających „jak króliki” kapustę znalezioną na jakiejś stacji. Nieliczne kobiety zostały awansowane w Sewastopolu i Leningradzie do funkcji strzelców wyborowych, a w 1943 roku szkoły snajperów zaczęły wypuszczać coraz więcej absolwentek[20]. Dzięki mistrzowskiemu opanowaniu sztuki oddychania osiągały one znakomite wyniki w strzelaniu i odegrały ważną rolę w późniejszych latach wojny – choć wbrew legendzie nie brały udziału w bitwie stalingradzkiej. Niektóre kobiety nie wytrzymywały jednak napięcia przeżywanego na polu bitwy. Nikołaj Nikulin był na froncie leningradzkim świadkiem sceny, podczas której obok postrzelonego wartownika siedziała na ziemi szlochająca pielęgniarka: „Po jej brudnej twarzy, która od wielu dni nie widziała wody, spływały łzy, a jej ręce trzęsły się z przerażenia”. Ranny żołnierz sam w końcu ściągnął spodnie i opatrzył swą groźną ranę na udzie, próbując równocześnie uspokoić dziewczynę słowami: „Córeczko, nie bój się. Proszę cię, przestań płakać!”. „Wojna to nie jest miejsce dla młodych kobiet” – stwierdził z ironią Nikulin. Kobiety w mundurach były w bezwzględny sposób wykorzystywane seksualnie. Kapitan Paweł Kowalenko zapisał: „Przeprowadziłem kiedyś wizytację pułku czołgów. Dowódca jednostki upił się, świętując swój awans na podpułkownika, i spał, głośno chrapiąc. Obok niego dostrzegłem na posłaniu jakąś zwiniętą w kłębek postać i dowiedziałem się, że jest to jego «wojenna żona»”. „Wojenne żony” były w ZSRS zjawiskiem powszechnym, ale tylko ich szczęśliwa mniejszość mogła liczyć na ślubną obrączkę. „SWKPD to nasz wielki grzech” – wzdychał Wasilij Grossman, używając przyjętego w armii skrótu określenia „Seksualne Wykorzystywanie Kobiet Przez Dowódców”. Tysiące ciężarnych „wojennych żon” zostały dobrowolnie lub przymusowo ewakuowane. Jedynym ustępstwem na rzecz kobiet w mundurach był dodatkowy przydział kawałka mydła. Kobiety pracujące na polach w zastępstwie nieobecnych mężczyzn chronicznie przymierały głodem i były często zmuszane do wykonywania zadań przekraczających ich możliwości fizyczne. Te, które musiały dźwigać ciężkie ładunki lub ciągnąć pługi, notorycznie cierpiały na przepuklinę. W posępnych dniach 1942 roku Grossman pisał: „Wsie stały się królestwami kobiet. [Kobiety] Prowadzą traktory, strzegą magazynów, stoją w kolejkach po wódkę. Kiedy to piszę, na dworze śpiewają podchmielone dziewczyny, żegnając powołaną do armii koleżankę.

Kobiety dźwigają na barkach ogromny ciężar pracy. Odgrywają dominującą rolę. To one nas teraz karmią i zbroją. A my nie walczymy dobrze. Kobiety patrzą na to, ale nic nie mówią. W ich spojrzeniu nie ma wyrzutu; nie słyszymy od nich ani jednego gorzkiego słowa. Czy mają do nas żal? Czy też rozumieją, jak strasznym ciężarem jest wojna, nawet jeśli nie przebiega pomyślnie?”. Gospodyni domowa Walentyna Bekbułatow tak opisywała w liście do przebywającego na froncie syna dramatyczną sytuację swej rodziny: „Drogi Wowa! Dostałam pieniądze, które wysłałeś, ale nie powinieneś zadawać sobie tego trudu; to i tak nie wystarczy, by wydobyć nas z biedy, a ty pozbawiasz się nawet tych skromnych środków. Zarobiłam w tym miesiącu dwadzieścia sześć rubli, więc możesz sobie wyobrazić, jakie jest nasze położenie – na rynku nie można nic kupić. Czekamy na mleko. Wpadł do nas niedawno wujek Pazjuk i przyniósł różne artykuły gospodarcze, żeby wymienić je na mąkę. Ciotka wysłała trzech synów do armii – Aleksieja, Jegora i Aleksandra. Aleksiej brał już udział w bitwie, Jegor jest na Dalekim Wschodzie, a od Aleksandra nie ma listów...”. Jewdokia Kaliniczenko, służąca w armii pielęgniarka, została ranna w nogę i odesłana z powrotem na ewakuowany tymczasem do Kazachstanu uniwersytet, na którym poprzednio studiowała. Napisała stamtąd list do rodziny, kolejne świadectwo zbiorowej tragedii swego narodu: „Czasem mi się wydaje, że nasz uniwersytet jest azylem dla wszystkich nieszczęsnych ludzi, pozbawionych jakiegokolwiek schronienia i bezdomnych (och, nie będę mogła wysłać tego listu!) [bała się reakcji cenzorów, ale i tak go wysłała]. Szura była na froncie. Nie wiem, czy wyszła tam za mąż, czy nie, ale wróciła z dzieckiem. Ach, Mariusza, nie możesz sobie wyobrazić, jak ludzie patrzą na takie dziewczyny i jak trudne jest ich życie. Ona jest trochę starsza ode mnie – w chwili wybuchu wojny kończyła drugi rok. Nie ma ani przyjaciół, ani znajomych, tylko uniwersytet. Pozwolono jej zacząć od trzeciego roku i przydzielono miejsce w internacie. Jej czteromiesięczna córeczka płacze w dzień i w nocy. Potrzebuje suchych pieluszek, ale Szura ma tylko to, co na grzbiecie. Trzeba ją kąpać, lecz w pokoju zamarza woda. Znosimy do domu każdy kawałek drewna, jaki uda się nam znaleźć. Wczoraj, wracając do domu, wypatrzyłam na ścianie dużą deskę. To był afisz teatralny, wypisany czerwonymi literami na czarnym tle: «Otello». To znaczy że Szura będzie mogła przez dwa dni przewijać małą i suszyć jej pieluszki [...]. Dusia, moja imienniczka, pomaga Szurze we wszystkim. Ona też jest studentką, choć musi dobiegać czterdziestki [...]. Gdyby nie ona, to dziecko już dawno umarłoby z zimna i głodu. Ciocia Dusia pracuje jako ładowaczka w piekarni i potajemnie przynosi czasem w kieszeniach trochę mąki. Szura robi z niej zupę, którą zjada sama i którą karmi dziecko. Ludzie mówią, że dzieci Dusi zginęły od bomby. Ona z nikim nie rozmawia, jest bardzo chuda, ma ciemną karnację, ubiera się jak mężczyzna i pali machorkę. Na trzy kobiety przypada tu tylko jeden mężczyzna, ale wszyscy są kalekami. Z jakiegoś powodu najczęściej trafiają ich w nogi, które są amputowane. Przeważnie bardzo wysoko. Pietia (który siedzi obok mnie na wykładach) nie ma wcale nóg, tylko protezy. Porusza się z trudnością. Nie może się do nich przyzwyczaić, a poza tym jest słaby. Ma bardzo miłą twarz i niebieskie oczy. Wydaje się bardzo nieśmiały. Mówi łagodnym tonem. Jak mógł dowodzić plutonem? Jest mu szczególnie trudno się poruszać, kiedy nasze przydziały chleba docierają z dwudniowym albo trzydniowym opóźnieniem. Jego twarz robi się szara, kości policzkowe bardziej wydatne, oczy matowe [...]. Kiedy jesteśmy bardzo zmęczeni zbieraniem i rąbaniem drewna, Pietia ciągle żartuje, usiłując rozbawić mnie i siedzącą obok dziewczynę. Jego anegdotki nie są szczególnie zabawne, ale się z nich śmiejemy. Niech diabli wezmą tę wojnę [...]. Widzi się same kaleki [...]. Moim zdaniem najbardziej nieszczęsny jest pewien kapitan saperów. Nie ma twarzy, tylko straszliwą niebiesko-purpurowo-zieloną maskę. Na szczęście jest niewidomy, więc nie może zobaczyć samego siebie. Ludzie mówią, że był przed wojną przystojnym mężczyzną. Nawet teraz jest wysoki i szczupły. Myślimy, że gdyby miał dziecko, mógłby odrodzić się w jego postaci, żeby wszyscy zobaczyli, jak kiedyś wyglądał. Żeby tylko ta przeklęta wojna już się skończyła. Oni zabijają i okaleczają najlepszych ludzi. Musimy być bardzo silni, by to wszystko przeżyć”. Jednym z kolegów Jewdokii był młody człowiek imieniem Witia, kiedyś bardzo przystojny i pełen życia, a teraz głęboko zgorzkniały z powodu utraty nogi. Pisała, że stał się „twardy jak głaz”. Odmawiał spotkania ze

swą rodziną, nawet z matką, choć pisał do niej listy. W jednym z nich opisał życie w mieście, w którym teraz przebywał, i swą naukę jazdy na rowerze. „Naciskam pedały jedną nogą i wszystko jest w porządku. Ulice są puste, wszędzie stoją ruiny domów, opustoszałe skorupy. Wieczory w miejskim parku są niewyobrażalnie spokojne; gra nawet muzyka. Jest tam mnóstwo dziewcząt, samych blondynek, a nasi oficerowie tak dobrze się z nimi bawią [...] jakby nie było wojny. Nazywamy te młode damy «niemieckimi owczarkami», bo jest im wszystko jedno, czy zadają się z Rosjanami czy z Niemcami. Powiedziałem o tym jednej z nich, a ona odparła: «Czyżbyś był zazdrosny? Znajdzie się ktoś dla ciebie, biedny kaleko, ale nie tak dobry jak ja». Rzuciłem w nią swoją kulą”. Wszystkie państwa biorące udział w wojnie zatrudniały kobiety w charakterze pielęgniarek, a niektóre z kobiet były z tego bardzo zadowolone. Dorothy Beavers, w 1942 roku dwudziestodwuletnia, była córką drobnego farmera z Ohio, nadal poruszającego się konnym wozem. W ich domu nie było nawet telefonu. Pracowała w miejscowym szpitalu i oznajmiła ojcu, że chciałaby wstąpić do wojskowej służby medycznej, tym bardziej że dwaj jej bracia służą już w armii. On zaś po namyśle powiedział: „Może powinnaś tam pojechać, żeby się nimi zaopiekować”. W czerwcu 1944 roku, na dzień przed przerzutem do Francji, poślubiła w angielskim mieście Winchester lekarza wojskowego i wylądowała na Utah Beach, trzymając w rękach swój ślubny bukiet. „Praca pielęgniarki nie była dla mnie trudna” – oświadczyła później. Ale czuła się dość nieswojo, opatrując osiemnastoi dziewiętnastolatków, którzy stracili nie tylko kończyny, ale czasem także pośladki i „całe kawałki bioder”. Nikt nie mógłby nazwać porucznik Beavers i jej koleżanek osobami poszukującymi rozgłosu, ale wszystkie były zadowolone z uznania, jakie okazano im po powrocie do kraju. Była zachwycona, kiedy znalazła w „Ohio State Journal” małą wzmiankę o sobie i swoją fotografię. Tylko rosyjscy i jugosłowiańscy partyzanci kierowali kobiety do bezpośredniej walki z nieprzyjacielem. Brytyjczycy wysyłali pewną ich liczbę na okupowane terytoria w ramach działalności SOE (Secret Operations Executive), kobiety pełniły też ważne funkcje administracyjne i pomocnicze w siłach zbrojnych państw sojuszniczych i państw Osi. Były traktowane protekcjonalnie przez większość wyższych rangą oficerów, urodzonych w XIX wieku. Dowódcy wojsk zachodniego sojuszu, w odróżnieniu od swych sowieckich kolegów, byli przeciwni narażaniu służbowej struktury na realne czy potencjalne zagrożenia na tle seksualnym. Nimitz, dowodzący w Pearl Harbor, odmawiał zatrudniania kobiet w swoim sztabie. Sir Arthur Harris, dowódca brytyjskiego lotnictwa bombowego, powiedział: „Zawsze uważałem, że kobiety w mundurach powinny być albo tak ładne, by nie czuć się zagrożone przez żadną przedstawicielkę swojej płci, albo tak stare i brzydkie, żeby mieć życie uczuciowe za sobą”. RAF zatrudniał pewną liczbę mówiących po niemiecku kobiet, które prowadziły nasłuch nieprzyjacielskich radiostacji. Większość z nich pełniła swe obowiązki z entuzjastycznym zapałem, choć nieliczne miały lekkie skrupuły. Do Air Vice-Marshala Edwarda Addisona, dowodzącego w RAF-ie grupą elektronicznego zabezpieczenia przed działaniem nieprzyjaciela, zgłosiła się pewna wcielona do służby pomocniczej kobiet córka przedwojennego dyrektora hamburskiego banku i zaprotestowała przeciwko zmuszaniu jej do podsłuchiwania nocnych rozmów pilotów Luftwaffe. Oznajmiła, że czuje się zażenowana, słuchając typowych dla wszystkich załóg świata wulgaryzmów, które docierają do niej na falach eteru. Większość kobiet była jednak bardziej odporna. Współpraca z załogami bojowymi lub różnymi wydziałami obrony cywilnej wyrobiła w nich poczucie dyscypliny i odporność na wszelkiego rodzaju okropności. Pilot RAF-u Ken Owen podważał sentymentalne, stereotypowe wyobrażenia o stosunkach między mężczyznami a kobietami zatrudnionymi w bazach bombowców. „Te wszystkie opowieści o dziewczynach ze służby pomocniczej, machających do nas czule przed startem, to cholerne brednie. One zrobiły się tak samo nieczułe i obojętne jak my”.

„Wrenki” (Wrens – Women's Royal Naval Service) – kobiety służące w Royal Navy pchają torpedę przed załadunkiem na pokład okrętu podwodnego Fot. Imperial War Museum

Dla niektórych dziewcząt wojna była w takim samym stopniu okazją do przeżycia przygody jak dla pełnych zapału młodych mężczyzn. Niemiecka arystokratka Eleonore von Joest opowiadała: „Byłam młoda i uważałam, że jest to fascynujące. Myślałam: «Takie właśnie jest życie»”. Kiedy jako dziewiętnastoletnia dziewczyna w 1945 roku wzięła udział w przerażającym masowym exodusie z Prus Wschodnich, jej matka zauważyła z ironią „Moja córka potrafiła dobrze się bawić nawet podczas tej ucieczki”. Obszar swobody, jeśli chodzi o życie seksualne, został dramatycznie rozszerzony. Wiele kobiet wszystkich narodowości uważało, że mają prawo, a nawet obowiązek, okazywać sympatię mężczyznom, którzy biorą udział w walce i w każdej chwili mogą zginąć. Pochodząca ze wsi młoda Angielka Muriel Green tak napisała w 1941 roku o swym namiętnym uczuciu do żołnierza z francuskojęzycznej części Kanady: „Jestem... prawie zakochana! A może zakochana w miłości? Co to znaczy być młodym i głupim! Uprawianie miłości w czasie wojny z pewnością ma korzystny wpływ na morale. On czuje się samotny, ja też. Oboje przebywamy z dala od domu i przyjaciół [...]. Nie jestem całkiem pewna, czy mu obiecałam, że pojadę z nim do Kanady, czy nie! Tak czy owak będę jego przyjaciółką. To wszystko przez tę wojnę”. Kilka tygodni później zanotowała, że podczas ostatniej randki pozwoliła się – choć z oporami – pocałować szkockiemu żołnierzowi, który miał wyruszyć za morze na wojnę. „W gruncie rzeczy tego nie chciałam [...] ale oni niedługo odpływają [...] więc będę może ostatnią dziewczyną, jaką pocałował przed wyjazdem, a może ostatnią, jaką pocałował w życiu. Niech go Bóg błogosławi. Jest zbyt miły, żeby zginąć”. Dwudziestodwuletnia panna Green czuła się na początku wojny dość nieszczęśliwa, ale później odkryła uroki romantycznych przygód. Wspominała: 1944 rok to był „jeden z najszczęśliwszych [okresów] mojego życia. Byłam zdrowa, miałam przyjaciół, dobre warunki pracy. Mogłam wydawać pieniądze (jeśli udało mi się coś kupić) i korzystać z uroków życia. Wojna była coraz bardziej brutalna i zadawała wielu ludziom bolesne rany. Ja należę do tych szczęśliwych osób, którym nie zostały po niej żadne blizny [...]. Internatowe życie zamieniło niemal wszystkie tutejsze dziewczyny w złodziejki cudzych mężów [...]. Odpowiednich kawalerów jest bardzo mało [...].

Wszyscy zwalamy winę na wojnę i korzystamy z uroków życia, co w tym miejscu oznacza współżycie z mężami innych kobiet”. Odwrotna strona tego medalu wyglądała oczywiście tak, że pełniących służbę za granicą mężczyzn nękały obawy o wierność pozostawionych w domu ukochanych kobiet. Sierżant Harold Fennema pisał z Europy do przebywającej w Wisconsin żony: „Kochanie, jestem wstrząśnięty, ciągle słysząc od kolegów, że w ostatnim liście z kraju dowiedzieli się o urodzeniu dziecka przez jakąś kobietę, której mąż od roku lub ponad roku przebywa za granicą. Niewierność jest chyba dla żołnierza największym powodem do niepokoju”. Kapitan Armii Czerwonej Paweł Kowalenko wypowiadał się w podobnym duchu w lipcu 1943 roku: „Wojna postawiła na głowie cały system wartości, dotyczący życia rodzinnego. Wszystko zeszło na psy. Każdy żyje tylko dniem dzisiejszym. Trzeba mieć wiele siły i wytrzymałości, by zachować przyzwoitość i oprzeć się pokusom. Muszę się im opierać, bo honor małżeństwa jest święty”. Tylko nieliczni mężowie zachowywali w obliczu stwarzanych przez wojnę okazji do przygód erotycznych oraz napięć wynikających z długiego pobytu poza domem taką siłę charakteru jak Kowalenko. Jeśli idzie o żony i córki, to mieszkanki okupowanych krajów, które dobrowolnie lub pod presją utrzymywały stosunki seksualne z najeźdźcami i dożyły wyzwolenia, niemal zawsze były narażone na ostracyzm ze strony swych społeczności. Niektóre kobiety były zadowolone ze swobód, wyzwań i korzyści, jakie stały się od niedawna ich udziałem. Ale znacznie więcej było po prostu narażonych na wielkie cierpienia i bezlitośnie wykorzystywanych. Ciężarna żona pewnego ukrywającego się Włocha tak opisywała w 1943 roku trudy swej codziennej egzystencji: „Stoję czasem w kolejce od siódmej rano do trzeciej po południu [...]. Musiałam zabrać z sobą dwójkę swych małych dzieci. Znalazłam sklep, w którym sprzedają sanguinaccio [kaszankę]. Mnie wydaje się ona obrzydliwa, ale moja córeczka ją zjadła. Mam na nogach czyraki, które, jak mi powiedziano, są skutkiem braku witamin. Mój mąż nie mógł wytrzymać bez papierosów, więc znalazłam kioskarza, który je dla mnie zdobył. Kiedy wyczerpana wróciłam do domu, mój mąż chciał się ze mną kochać. Rzucił się na mnie, zanim odłożyłam torbę z zakupami. Kiedy odmówiłam, zarzucił mi, że mam kochanka”. Niektórym młodym żołnierzom wojna zapewniała rekompensatę w postaci przygód miłosnych i okazji do sprawdzenia swej męskości, ale większości kobiet przynosiła tylko cierpienia i niedostatek. Choć w poszczególnych społeczeństwach na niespotykaną wcześniej skalę rozszerzyła zakres ich praw i obowiązków, stworzyła również świat, w którym rządziło prawo silniejszego, przez co były one jeszcze bardziej narażone na wykorzystywanie, przede wszystkim w sferze seksu. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

14 POŻEGNANIE Z AFRYKĄ

hoć pod koniec 1942 roku Stany Zjednoczone skierowały swe wojska w rejon śródziemnomorskiego teatru działań wojennych, w operacjach lądowych wymierzonych przeciwko Niemcom i Włochom brało udział tylko szesnaście dywizji zachodniego sojuszu. Elementami decydującymi o wyniku walki z Hitlerem były w tym roku takie czynniki, jak przetrwanie ZSRS i odrodzenie się jego siły bojowej oraz gwałtowny wzrost produkcji broni w USA. Siły sojusznicze zaczynały zbierać owoce ogromnego wysiłku przemysłowego Stanów Zjednoczonych, gdyż czołgi i samoloty docierały na tereny działań wojennych w nieznanych dotąd ilościach. W 1942 roku Ameryka zbudowała 48 tysięcy samolotów i 25 tysięcy czołgów, podczas gdy Niemcy – 15 400 samolotów i 9200 czołgów. W 1939 roku na potrzeby U.S. Navy pracowało tylko 29 stoczni, w 1942 było ich już 322, a do zwycięstwa miały one dostarczyć na zamówienie U.S. Navy and Maritime Commission ponad 100 tysięcy nowych okrętów i mniejszych jednostek pływających. Przez resztę wojny na operacje zachodniego sojuszu silnie wpływała konieczność koncentracji odpowiednich okrętów, umożliwiających lądowanie armii na wrogich brzegach pod ogniem nieprzyjaciela – zarówno na europejskim obszarze wojny, jak i na Pacyfiku. Aby osiągnąć ten cel, rozpoczęto projektowanie i budowę dużej liczby wyspecjalizowanych jednostek pływających o płytkim zanurzeniu. Brytyjczycy przetarli drogę, tworząc tak zwane LST (Landing Ship, Tank ), które mogły przepłynąć ocean, a potem wyładować przez wrota dziobowe dwadzieścia czołgów lub kilkadziesiąt innych pojazdów. Stany Zjednoczone zdecydowały się na 2286-tonowy okręt, przewyższający rozmiarami większość niszczycieli, i wyprodukowały do końca wojny 1573 takie jednostki. Konstrukcję mniejszych jednostek zdominował pełen fantazji, elokwentny, niestroniący od kieliszka szkutnik z Nowego Orleanu Andrew Higgins, który sam wymyślił dla siebie przezwisko „Pan Okręt Desantowy”. W 1938 roku zaproponował amerykańskiej piechocie morskiej swój pierwszy projekt, nazwany „Eureka”. Jego kluczowymi elementami, zastosowanymi przez Higginsa dziesięć lat wcześniej w budowanych przez niego okrętach śródlądowych (przeznaczonych dla przemytników alkoholu, agentów urzędu skarbowego, poszukiwaczy ropy naftowej i traperów), były obudowana częściowo śruba i łyżkowaty dziób. Wadą tej konstrukcji było to, że żołnierze musieli wysiadać przez burty. Kiedy pokazano Higginsowi fotografię używanego przez Japończyków w Chinach okrętu desantowego, który miał rampę na dziobie, ten natychmiast zatelefonował do swego naczelnego inżyniera, podał mu szczegóły konstrukcji i zlecił budowę prototypu, który miesiąc później odbył udany próbny rejs po jeziorze Pontchartrain. Higgins nadał swym jednostkom kryptonim LCVP (Landing Craft Vehicle, Personnel – Środki desantowe do przewozu pojazdów i osób) i zebrał ogromną liczbę zamówień, których łączna wartość sięgnęła 700 milionów dolarów. W 1942 roku liczba mieszkańców Nowego Orleanu wzrosła o 20 procent, głównie z powodu napływu robotników budujących właśnie te okręty. Higgins stał się legendarną postacią wojennego przemysłu, a spod jego ręki wyszło około 20 tysięcy okrętów desantowych. Jako finansista postępował jednak lekkomyślnie, a jego firma zbankrutowała wkrótce po zakończeniu działań zbrojnych. Z doświadczeń zdobytych w warunkach bojowych na terenie Afryki Północnej wynikało, że drewniane łodzie są bardzo mało odporne. Zaczęto więc wprowadzać do użytku kadłuby budowane ze stali. Liczne spośród nich zostały zmontowane przez firmę z Florydy, zajmującą się dotąd produkcją maszyn rolniczych. W latach 1943– 1945 tego typu jednostki przerzuciły na pola bitew miliony żołnierzy sił sojuszniczych i dziesiątki tysięcy pojazdów. Amerykanie zbudowali w sumie 42 tysiące takich małych okrętów, a Brytyjczycy około 3 tysięcy, z czego połowę w 1944 roku. Stany Zjednoczone wyprodukowały też 22 tysiące DUKW („kaczek”), czyli kołowych transporterów pływających i gąsienicowych amfibii (te ostatnie były używane niemal wyłącznie w rejonie Pacyfiku). Ale nawet ta olbrzymia armada – nazywana przez Amerykanów „kaczą flotą” – nie była wystarczająca, bo sama tylko wstępna faza inwazji w Normandii wymagała udziału 2470 małych jednostek pływających.

C

Brak odpowiedniej liczby okrętów desantowych chronicznie ograniczał strategiczne możliwości sprzymierzonych, a Churchill często ubolewał z powodu zależności Wielkiej Brytanii od Amerykanów. Bez zgody Waszyngtonu podjęcie jakiejkolwiek operacji desantowej było niemożliwe. Brytyjskie lądowe siły zbrojne też były w coraz większym stopniu zależne od dostaw amerykańskiej broni, objętych programem Lend–Lease. Brytyjska produkcja czołgów spadła z 8600 w 1942 do 4600 w 1944 roku, a sprzętu artyleryjskiego, odpowiednio, z 43 do 16 tysięcy. Stany Zjednoczone były w końcowej fazie wojny dostawcą 47 procent używanej przez Brytyjczyków broni pancernej, 21 procent broni ręcznej, 38 procent okrętów desantowych i łodzi transportowych, 18 procent samolotów bojowych i 60 procent samolotów transportowych. Wydajność amerykańskiego przemysłu osiągnęła taki poziom, że w latach 1943–1944 dostawy do Wielkiej Brytanii pochłaniały tylko 11,5 procent ogółu produkcji – 13,5 procent samolotów, 5 procent żywności, 8,8 procent dział i amunicji. Przemysł brytyjski koncentrował się na produkcji ciężkich bombowców. Powietrzne działania strategiczno-ofensywne pochłaniały w ostatniej fazie wojny jedną trzecią produkcji całego angielskiego przemysłu, co może wyjaśnić przyczyny, dla których Anglicy przywiązywali tak wielką wagę do ich sukcesów i niepowodzeń. Musiało upłynąć trzydzieści miesięcy od Pearl Harbor – czyli dość długi okres, jeśli weźmie się pod uwagę, że cała wojna trwała siedemdziesiąt jeden miesięcy – zanim amerykańska mobilizacja militarna i przemysłowa umożliwiła temu krajowi przerzucanie wielkich armii na europejskie pola bitew (choć siły powietrzne i morskie Stanów Zjednoczonych wkroczyły do akcji wcześniej). Większość żołnierzy, którzy później walczyli w północnozachodniej Europie, odbyła przed wkroczeniem do akcji dwuletni okres wygodnego – i nudnego – szkolenia. Większość amerykańskich formacji ujrzała pierwsze pole bitwy dopiero w 1944 roku. W 1942 roku Stany Zjednoczone przerzuciły przeważającą część swej piechoty morskiej i kilka dywizji piechoty w rejon Pacyfiku i wysłały dziesiątki tysięcy żołnierzy do Islandii oraz północnej Irlandii. Wkrótce Amerykanie zaczęli masowo przybywać do Wielkiej Brytanii. Staroświecki urok podniszczonych przez wojnę wysp budził w niektórych sympatię, ale nie brakowało takich, którzy twierdzili, że Anglia nie wkroczyła jeszcze w XX wiek i nie potrafi skutecznie prowadzić wojny. „Anglicy, zwłaszcza ci, którzy nas lepiej poznali, okazywali nam wiele życzliwości – pisał oficer dywizji pancernej Haynes Dugan. – Choć racje żywnościowe były skąpe, odbywały się cudowne przyjęcia”. Dugan zapamiętał szczególnie spotkanie towarzyskie, na którym młody walijski oficer wojsk spadochronowych śpiewał pieśni w rodzinnym języku. Odkrył wtedy ze zdumieniem, że jedna z zaproszonych kobiet ma na sobie suknię uszytą z zasłon okiennych, a dowiedziawszy się, iż trudności z zaopatrzeniem w materiały i części garderoby są zjawiskiem ogólnokrajowym, zanotował: „Ulubione zdanie właścicieli sklepów brzmi: «To nie jest reglamentowane, kolego, to po prostu jest niedostępne!»”. Pochodzący z Kansas City pilot Bob Raymond przyjechał do Anglii, by służyć w RAF-ie, a potem przeniósł się do sił powietrznych USA. W maju 1942 roku pisał do rodziny: „Siła tradycji i precedensu jest tak potężna, że myślenie o polityce, biznesie, religii itd. zupełnie się nie zmienia. Jeśli idzie o ekonomię, to są to najbardziej zacofani ludzie, z jakimi kiedykolwiek się zetknąłem. Ograniczanie pracochłonności produkcji, racjonalizacja i upraszczanie działalności gospodarczej napotykają na silny opór [...]. Za dużo picia herbaty, weekendów trwających od piątku do poniedziałku, dni wolnych od pracy itd.”. Z przeprowadzonego przez rząd federalny 25 marca 1942 roku badania amerykańskiej opinii publicznej wynikało, że: „Amerykanie bardziej wierzą w intensywność sowieckiego wysiłku wojennego niż w intensywność wysiłku wojennego Brytyjczyków i są przekonani, że Rosjanie lepiej wykorzystują dostawy, otrzymywane od nas w ramach programu Lend–Lease [...]. Brak wiary w skuteczność brytyjskiego wysiłku wojennego przybrał na sile po upadku Singapuru”. Brytyjczycy nie mieli złudzeń i zdawali sobie sprawę z fatalnych opinii na swój temat. „Amerykanie [...] znają nas głównie jako naród cierpiący na powolny uwiąd – stwierdzał w styczniu 1943 roku raport londyńskiego Ministerstwa Wojny. – Naród złożony z zarozumiałych, aroganckich, nieprzyjaznych ludzi, trzymający się starych, niewydolnych metod działania i dawnych snów o wielkości, której nie potrafimy zachować [...]. Jeśli myślimy, że

nasze stosunki z Ameryką opierają się na zdrowych podstawach, to oszukujemy samych siebie. Tkwią w nich uśpione zarodki nieufności i niechęci”. W ciągu 1942 roku marynarka wojenna Wielkiej Brytanii toczyła nieustępliwą walkę o utrzymanie linii zaopatrzeniowych obejmujących całą kulę ziemską. Ofensywa RAF-u wymierzona przeciwko Niemcom z wolna nabierała rozpędu, tym bardziej że przyłączyły się do niej niektóre jednostki bombowe sił powietrznych USA. Słaba, złożona głównie z Hindusów armia stawiała czoło Japończykom na granicy Birmy. Amerykańscy szefowie sztabu domagali się niecierpliwie inwazji we Francji, ale choć proponowali symboliczny udział wojsk USA, zakładali, że będzie to w zasadzie operacja brytyjska. Churchill zdecydowanie odrzucił tę koncepcję i przekonał Roosevelta, że sojusznicy powinni zamiast tego zrealizować możliwy do osiągnięcia cel, za jaki uważał zwycięstwo w rejonie Morza Śródziemnego. Północna Afryka była więc nadal jedynym rejonem działań wojennych, w którym znaczące brytyjskie siły lądowe walczyły z wojskami Osi. Żołnierze 8. Armii przygotowywali się na pustyni do nowych zmagań o dzikie obszary, które dla żadnej ze stron nie miały najmniejszego znaczenia emocjonalnego. Brytyjski oficer Keith Douglas zapisał: „Wielkimi i bogatymi ludźmi, którzy wywołują i prowadzą wojny [...] kierują różne motywy. Mają ich tak wiele, że się z nami nimi podzielą. Trudno im się dziwić – walczą o coś, czego chcą, albo czego chcą ich rządy, i wykorzystują nas po to, żebyśmy to dla nich zdobyli [...]. Podniecający i zdumiewający jest widok tysięcy ludzi, których tylko nieliczna mniejszość ma pojęcie, po co walczy, ale wszyscy znoszą trudy, żyją w nienaturalnym i niebezpiecznym, ale nie do końca strasznym świecie, muszą zabijać i narażać się na śmierć, a mimo to odczuwają braterstwo broni z tymi, których zabijają i którzy zabijają ich, ponieważ łączy ich wspólnota cierpień i doświadczeń”. Ani Churchill, ani jego doradcy nie mieli cienia wątpliwości, że dominujący wpływ na wynik wojny mają zmagania toczące się na obszarze ZSRS, ale właśnie operacje prowadzone w północnej Afryce miały wielkie znaczenie dla samooceny Anglików. Zimą przełomu lat 1942 i 1943 stwarzały one również niektórym formacjom wojsk amerykańskich ważną, a zapewne zarazem niezastąpioną okazję do zdobycia doświadczeń bojowych. Jeśli zaś chodzi o dowodzących generałów, to w tym przypadku musieli powściągnąć swoją pychę. Ale w znacznej części poprzedniego roku wydawało się wątpliwe, czy Anglicy zdołają utrzymać choćby Egipt. Poseł do parlamentu Harold Nicholson napisał: „Krążą pogłoski, że nasze wojsko spisuje się kiepsko [...]. Nasi żołnierze nie potrafią znosić trudów walki. A przecież są to tacy sami ludzie jak marynarze naszej floty handlowej i lotnicy, którzy wygrali Bitwę o Anglię. W postawie naszej armii tkwi jakiś zasadniczy błąd”. Podczas tajnej sesji Izby Gmin poświęconej walkom na pustyni Churchill oznajmił: „Postawa naszej wielkiej armii [...] nie harmonizuje najwyraźniej z byłym i obecnym duchem bojowym naszych sił zbrojnych”. 21 czerwca, po niesławnej kapitulacji Tobruku, Auchinleck zdymisjonował Ritchiego, swego dowódcę operacyjnego, i przejął osobiście dowodzenie nad 8. Armią. Ale pod koniec miesiąca jego pobite pod Marsa Matruh formacje ponownie wycofały się w głąb Egiptu i stanęły na linii Al-Alamajn. Sytuacja Brytyjczyków wyglądała tak fatalnie jak nigdy dotąd. Według powszechnego przekonania osób oceniających pustynną wojnę poziom dowodzenia i taktyki był w ciągu pierwszych sześciu miesięcy 1942 roku żałośnie niski, a bitwy pod Ajn al-Ghazala mogły służyć za przykład skandalicznej nieudolności. Nastroje pogarszały się z dnia na dzień. Obie strony zaczynały przypuszczać, że Rommel dotrze do Kairu, a sojusznicy zostaną całkowicie wyparci z Egiptu. Strategiczne skutki takiego ciosu nie byłyby zbyt groźne, ponieważ państwa Osi nie miały środków umożliwiających wykorzystanie sprzyjającej im sytuacji. Ale jego wpływ na i tak już mocno nadszarpnięty prestiż Brytyjczyków mógłby okazać się zabójczy. W Egipcie zapanowała panika, a Flota Śródziemnomorska Royal Navy opuściła Aleksandrię. Porucznik Piero Ostellino, pod wpływem radosnego uniesienia, napisał 2 lipca 1942 roku list do żony, z którego wynika, że niektórzy Włosi, nietracący nadziei na sukcesy militarne, umieli jeszcze wykrzesać z siebie resztki entuzjazmu: „Tutaj wszystko układa się coraz lepiej. Jak pewnie wiesz z radia i gazet, Anglicy i ich sprzymierzeńcy dostali takie baty, że trudno im będzie ponownie unieść głowy. Zasługują na to! Nasi żołnierze są po prostu wspaniali. Teraz nic już nie wydrze nam zwycięstwa”. Opinię tę podzielał Waszyngton. Dowództwo amerykańskiej armii uważało (i trwało w tym przekonaniu aż do

późnej jesieni), że Anglicy przegrali afrykańską kampanię, a ich 8. Armia okazała się o wiele mniej skuteczna niż niemiecko-włoska Armia Pancerna „Afryka”, która niewątpliwie ruszy naprzód i zajmie deltę Nilu. Gdy nadszedł lipiec, w społeczności kairskich Brytyjczyków zapanował ponury nastrój, kontrastujący z jawnie okazywaną radością Egipcjan. Podczas niesławnej „środy popielcowej” w bliskowschodniej kwaterze wojsk brytyjskich palono w ogniskach tajne dokumenty, a wiele rodzin zaczęło uciekać do Palestyny. Władze Protektoratu postąpiły haniebnie, odmawiając wiz wjazdowych setkom uciekających z Egiptu Żydów, choć niektórzy z nich pracowali dla Brytyjczyków. Przedstawiciele administracji oświadczyli cynicznie, że nie mogą naruszać przepisów ograniczających liczbę legalnych imigrantów. Sytuacja Brytyjczyków nie była jednak tak zła, jak im samym się wydawało. Nawet niektórzy cywilni obserwatorzy na terenie okupowanej Europy umieli wyciągać trafniejsze wnioski z mętnych i kłamliwych biuletynów hitlerowskich niż obecni na polu walki żołnierze wojsk sojuszniczych. Victor Klemperer, drezdeński Żyd i autor znakomitego dziennika, zapisał pod datą 8 lipca 1942 roku: „Zakładam, że Anglia i Rosja przesadzają w stu procentach, Goebbels i Spółka w dwustu procentach [...]. Zwycięstwa Hitlera w Rosji zabijają go; w Egipcie on naprawdę może zwyciężyć. Ale [...] wygląda na to, że Rommel został zatrzymany przed Aleksandrią”. Klemperer miał rację: los Rommla był nie do pozazdroszczenia. Armia Osi ustępowała liczebnie wojskom nieprzyjaciela, jej linie zaopatrzenia były napięte do ostateczności, a dostawy paliwa i broni z Niemiec nigdy nie zaspokajały jej potrzeb. Royal Navy i RAF, znając dzięki systemowi Ultra treść niemieckich depesz, zaczęły zadawać ciężkie straty transportom amunicji, czołgów i paliwa płynącym przez Morze Śródziemne. W Afryce Północnej RAF – w przeciwieństwie do Luftwaffe – zyskiwał na sile. Do 8. Armii dotarły pierwsze amerykańskie czołgi typu „Grant”, niemal dorównujące czołgom Rommla. Ze strategicznego punktu widzenia korzystne dla Niemców byłoby wycofanie się do Libii. Mogliby w ten sposób odciążyć swoje linie zaopatrzenia, zwiększając trudności aprowizacyjne Brytyjczyków. Bez względu na to, jakie iluzje żywili żołnierze Rommla, jego armia nie była w stanie dokonać ostatniego kroku i zaatakować Aleksandrii, a trzeźwa ocena sytuacji wykluczała szanse powodzenia takiego natarcia. Ale próżność i ambicja często skłaniały „Lisa pustyni” – jak nazywano Rommla – do przeceniania swoich sił, tymczasem Hitler upierał się przy nieprzemyślanej koncepcji takiego ataku i naciskał na Afrika Korps w sposób jeszcze bardziej natarczywy niż Churchill na swoich generałów. Auchinleck był w korzystnym położeniu, gdyż mógł udaremnić plany Niemców, po prostu utrzymując swoje pozycje. Ósma Armia nie musiała podejmować ryzykownych kroków, gdyż w ramach operacji „Pochodnia” siły amerykańskie i brytyjskie miały wylądować na przeciwległym końcu Afryki Północnej już w listopadzie. Gdyby sojusznicy umocnili się w Maroku, Algierii i Tunezji, Rommel z konieczności oddałby zdobyte przez siebie tereny w Egipcie. Ale z nadejściem jesieni powodzenie operacji „Pochodnia” zaczęło się wydawać wątpliwe, zwłaszcza dla władz w Waszyngtonie. Brytyjczycy odczuwali naglącą potrzebę podbudowania narodowego prestiżu – od 1939 roku armie Churchilla poniosły wiele upokarzających klęsk z rąk często słabszych liczebnie sił nieprzyjaciela. Nastroje Anglików były minorowe. Ludzi Churchilla denerwował kontrast między bohaterską postawą Rosjan a słabymi rezultatami, jakie osiągali na polach walki ich rodacy. Brytyjczycy bardzo potrzebowali zwycięstwa, które można było odnieść tylko na pustyni. Pokonanie Afrika Korps na terenie Egiptu nie miałoby wielkiego wpływu na wynik wojny, ale stałoby się kwestią o ogromnym znaczeniu psychologicznym, i tak też było postrzegane przez brytyjskiego premiera. W dniu 1 lipca Niemcy przypuścili następny atak i zostali odparci, a zażarte walki przeszły do historii pod nazwą pierwszej bitwy pod Al-Alamajn. Podczas kolejnych starć żadna ze stron nie zyskała decydującej przewagi. Ważne jednak było to, że Rommel nie zdołał zająć Aleksandrii (choć trzeba podkreślić, że wobec przewagi sił sojuszników, którzy w dodatku znali z wyprzedzeniem niemieckie plany, powodzenie jego akcji byłoby dla nich haniebną porażką). W pierwszych dniach sierpnia Churchill przybył do Kairu wraz z Alanem Brooke’em, by osobiście zapoznać się z sytuacją. Zdymisjonował Auchinlecka, którego na stanowisku dowódcy 8. Armii zastąpił protegowany Brooke’a, generał sir Bernard Montgomery. Naczelnym dowódcą sił brytyjskich na

Bliskim Wschodzie został generał sir Harold Alexander. Miesiąc później, 30 sierpnia, Rommel zaatakował pod Alam al Halfa. Montgomery, który dzięki systemowi Ultra dokładnie znał zamiary przeciwnika, zmusił go do odwrotu. Potem zaczął przygotowywać brytyjskie siły do ofensywy. Sprzyjało mu to, że do jego armii docierały wielkie transporty amerykańskich czołgów, a Pustynne Siły Powietrzne zdobyły dominującą pozycję na afrykańskim niebie. Korzystając z systemu Ultra, coraz częściej pozyskiwano informacje wywiadowcze, co miało zasadniczy wpływ na przebieg walk we wszystkich rejonach objętych wojną. W poprzednich latach informacje te były bezcenne, zwłaszcza dla marynarki wojennej, ale napływały nieregularnie. Od połowy 1942 roku aż do końca wojny – z kilkoma ważnymi przerwami – sojusznicy przechwytywali już większość nieprzyjacielskich depesz. Rozkodowanie niemieckich i japońskich systemów szyfrowych w wielkiej mierze przyczyniło się do zwycięstwa aliantów. Sukces brytyjskich i amerykańskich specjalistów był tym bardziej spektakularny, że państwa Osi nigdy nie podejrzewały, iż nieprzyjaciel ma dostęp do ich największych tajemnic. Sojusznicy nie zawsze znali treść wszystkich ważnych ustaleń, ponieważ nie mieli dostępu do naziemnych linii telefonicznych, które – jeśli tylko była taka możliwość – zawsze stanowiły dla państw Osi ulubiony środek łączności. Jakość sojuszniczych analiz i stopień ich wykorzystania zależały od podejścia dowódców jednostek operacyjnych i ich szefów wywiadu. W 1944 roku system Ultra umożliwił na przykład zdobycie informacji o koncentracji niemieckich wojsk pancernych w Ardenach, ale sztaby nie wyciągnęły z nich właściwych wniosków i nie przewidziały nadchodzącej ofensywy. Znajomość planów nieprzyjaciela nie zmniejszała oczywiście jego siły bojowej i nie gwarantowała zwycięstw w bitwach na lądzie i na morzu. Dzięki systemowi Ultra dowódcy wojsk sojuszniczych jednak lepiej znali poczynania i plany nieprzyjaciela niż uczestnicy jakiejkolwiek innej wojny na przestrzeni dziejów. System Ultra wiele zawdzięczał trzem polskim matematykom, którzy pod kierownictwem Mariana Rejewskiego w latach 1932–1939 jako pierwsi rozpracowali niemiecką maszynę cyfrową „Enigma”. Jej egzemplarz kupili po prostu w sklepie. Francuzi udzielili im pomocy, dostarczając listę „kluczy” używanych przez Wehrmacht w 1931 roku, zdobytą przez źródła agenturalne w Niemczech. Rejewski, który w latach 1943–1945 służył w polskiej armii utworzonej na terenie Wielkiej Brytanii, nigdy nie został poinformowany o szerokim zastosowaniu, jakie znalazły owoce jego pionierskiej pracy. W 1939 roku Polacy przekazali Brytyjczykom i Francuzom zrekonstruowane egzemplarze maszyn cyfrowych „Enigma”. Pracownicy Rządowej Szkoły Szyfrów i Kodów w Bletchley Park mogli dzięki temu już w następnym roku rozszyfrować niektóre niemieckie i włoskie tajne depesze. Podczas toczonych na morzu walk Anglicy zdobywali co jakiś czas dalsze egzemplarze maszyny cyfrowej oraz listy zmienianych co miesiąc kodów, przez co wiedza specjalistów z Bletchley była stale uaktualniana i nieustannie się zwiększała. Maszyna szyfrująca „Enigma” była w istocie pochodną zwykłych mechanicznych maszyn liczących, tak zwanych arytmometrów produkowanych w XIX i XX wieku. System Ultra umożliwiał wprowadzanie różnych kluczy szyfrowych, których w 1945 roku było około dwustu. Najpierw (około 1940 roku) złamano zakodowane sygnały wysyłane przez Luftwaffe, a później sygnały wysyłane przez niemiecką marynarkę wojenną. Odczytywano znaczny procent wiadomości, a ich odkodowaną treść przekazywano dowództwu. Średnia opóźnienia wynosiła sześć godzin. Procedura była więc zbyt powolna, by wpływać na decyzje taktyczne podejmowane na polu walki. System sprawdzał się przede wszystkim w decyzjach strategicznych, okazał się na przykład niezwykle cenny latem 1942 roku podczas bitew pod AlAlamajn. Cały system stosowania kluczy szyfrowych stał się najbardziej użyteczny w warunkach, w których meldunki do dowództwa były przekazywane przez jednostki łącznikowe. Musiały one dbać o to, żeby działania Niemców nie wyprzedzały poczynań aliantów, jak również o to, by nieprzyjaciel nie dowiedział się, że jego meldunki są przechwytywane. Jeśli na przykład planowano atak na jakiś zidentyfikowany metodami kryptoanalitycznymi cel znajdujący się na morzu, poprzedzano to działanie zwiadowczym lotem brytyjskiego samolotu. Miało to zamaskować rolę, jaką odgrywał system Ultra.

Od 1942 roku Bletchley Park przekształcił się w prawdziwe „centrum przemysłowe”, zatrudniające około sześciu tysięcy mieszkających na miejscu pracowników, którzy całą dobę analizowali strumień napływających informacji. Sercem całego systemu stał się komputer „Colossus”, elektroniczna „bomba”, która znacząco przyspieszyła badanie szeregu matematycznych wariantów. Zespół osób, które łamały kod, był zdominowany przez grupę kilkuset błyskotliwych naukowców akademickich, z których większość znała język niemiecki. Do najbardziej wpływowych postaci tej grupy należeli Alan Turing, nazywany czasem „ojcem komputerów”, oraz Gordon Welchman. Obaj mieli zaledwie po trzydzieści kilka lat. Obraz operacji planowanych przez nieprzyjaciela nigdy nie był pełny, ale system Ultra dostarczał materiały, których nie dałoby się zdobyć przy pomocy innych metod wywiadowczych, choćby sieci agentów. Dzięki temu 6 czerwca 1944 roku alianci rozpoczęli lądowanie w Normandii, wiedząc, że Niemcy nie znają ani terminu, ani celu tej operacji. Churchill zgodził się na to, by niektóre informacje dotyczące frontu wschodniego były przekazywane Rosjanom. Moskwa jednak miała już wcześniej do nich dostęp, dzięki siatce agentów NKWD, działającej w Wielkiej Brytanii. Owi agenci regularnie przekazywali do ZSRR rozszyfrowane informacje. Przed wybuchem wojny Amerykanie złamali dyplomatyczny kod japoński, ale na skutek tarć między różnymi rodzajami broni nie zintegrowali swego systemu z systemem brytyjskim. Armia lądowa USA miała własne centrum kryptoanalityczne w Arlington Hall (stan Wirginia), zatrudniające do siedmiu tysięcy pracowników. Wywiad amerykańskiej marynarki wojennej dysponował pomieszczeniami w podziemiach 14 Okręgu Marynarki Wojennej z siedzibą w Pearl Harbor. Działalnością tej placówki kierował błyskotliwy kryptoanalityk komandor Joseph Rochefort. Znał on język japoński, a dzięki niespotykanej inteligencji oraz intuicji przyczynił się w znacznym stopniu do wygrania bitwy pod Midway. (System japońskiej maszyny szyfrującej był pochodną niemieckiej „Enigmy”, a Niemcy udostępnili swój system również swym europejskim sojusznikom). Bletchley Park i Arlington Hall odegrały także kluczową rolę w złamaniu japońskiego kodu. Alianci przejęli w 1944 roku japońskie księgi kodowe, które nie były dobrze zabezpieczone. O ile w styczniu tego roku odczytano mniej niż 2 tysiące wiadomości pochodzących od nieprzyjaciela, to już w marcu liczba tych wiadomości przekroczyła 36 tysięcy, co odegrało ważną rolę w strategii MacArthura podczas kampanii w Nowej Gwinei. W trakcie kampanii filipińskiej Japończycy często zmieniali kody, co spowodowało przerwę w pracach dekryptażowych, trwającą aż do lipca tego roku. Można powiedzieć, że marynarka wojenna USA korzystała z informacji dostarczanych przez system Ultra nawet w większym stopniu niż amerykańskie siły lądowe. Podczas wojny wspólny wkład kryptoanalityków brytyjskich i amerykańskich w wysiłek wojenny był większy niż wkład jakichkolwiek kryptoanalityków w historii. Było to też niejako ucieleśnienie idei pełnej integracji zachodnich aliantów i współdziałania w wysiłku wojennym z wykorzystaniem talentów najzdolniejszych pracowników cywilnych. Jesienią 1942 roku Churchill gorączkowo nakłaniał 8. Armię do ataku. Wiedział, że po ewentualnym sukcesie operacji „Pochodnia” Brytyjczycy będą się musieli dzielić z Amerykanami chwałą, jaką przyniosą kolejne zwycięstwa. Mimo że Alexander i Montgomery byli nieustannie popędzani przez Londyn, ten ostatni uparcie trzymał się własnego harmonogramu działań. „Monty”, chłodny i opanowany zawodowy żołnierz, postanowił wprowadzić do brytyjskich operacji porządek i dyscyplinę, których przedtem brakowało. Był niekiedy – nie do końca niesprawiedliwie – nazywany „dobrym generałem z okresu pierwszej wojny światowej”, gdyż czuł się najlepiej w roli dowódcy pojedynczych operacji o ograniczonym zasięgu. Najbardziej imponowała w nim umiejętność panowania nad sytuacją. W okresie od sierpnia do października 1942 roku zdołał w imponujący sposób przywrócić „pustynnej armii” wiarę we własne siły. Dzięki otrzymanym posiłkom 8. Armia była teraz silniejsza niż wojska nieprzyjacielskie. Składała się ze 195 tysięcy żołnierzy, którzy musieli stawić czoło 104 tysiącom Niemców i Włochów. Proporcja sił w liczbie czołgów wynosiła 1029 do 489, a w liczbie samolotów 750 do 675 na korzyść Brytyjczyków, którzy mieli też ogromną przewagę w zakresie artylerii.

Keith Douglas, przemieszczający się na tyłach 8. Armii, by dołączyć do pułku pancernego, był zafascynowany widokiem ludzi i maszyn zmierzających przez pustynię w kierunku obszaru koncentracji wojsk. „Ciężarówki wyglądały jak okręty znikające na chwilę w tumanach piasku i wynurzające się ponownie spoza wydm jak spora fala. Ich koła były zawsze ukryte w chmurach pyłu; rozdrobniony przez pojazdy piasek zamieniał się w niemal płynną, lepką substancję, w której żołnierze grzęźli prawie po kolana. Każdy z nich miał na twarzy białą maskę pyłu, a jeśli nie nosił gogli, jego oczy wyglądały spod niej jak oczy cyrkowego klauna”. Po drugiej stronie wzgórz armia Rommla też zmagała się z trudnościami wynikającymi z warunków klimatycznych, ale panował w niej narastający niepokój o dalsze losy kampanii. Należy podkreślić, że trzonu tej armii nie stanowili Niemcy, lecz Włosi. Jeden z nich, Vittorio Vallicella, był równie przygnębiony jak większość jego rodaków. „Utknęliśmy na tej odludnej równinie Al-Alamajn. Jesteśmy zmęczeni, głodni, spragnieni, brudni i zawszeni. Wiemy, że nasz Wielki Przywódca [Mussolini] jest oddalony o 660 kilometrów od linii frontu i oburzony, ponieważ nie udało się nam otworzyć przed nim bram Aleksandrii [...]. Żyjemy tak od szesnastu miesięcy. Jeśli dopisze nam szczęście, mamy manierkę wody. Jesteśmy skazani na łaskę much i wszy. Możemy jedynie mieć nadzieję, że jakaś bomba pozbawi nas życia i położy kres cierpieniom”. Wspominając samobójczą śmierć kolegi, napisał, że był to w jego jednostce siedemnasty tego typu incydent od marca 1941 roku. Podczas jednego z nieustannych nalotów RAF-u koledzy Vallicelli byli na tyle nieostrożni, by szukać schronienia pod jednym z pojazdów, i wszyscy zginęli od bomby. On sam miał tym razem szczęście, gdyż trafił do niemieckiego szpitala polowego i mógł przespać się przez kilka godzin, zanim odesłano go na front. System zaopatrzenia włoskiej armii uległ dezintegracji, więc jej żołnierze byli uzależnieni od hojności Niemców. Żołnierzy Afrika Korps irytowała jednak żebranina Włochów, którzy stosowali system arrangiarsi, co w swobodnym tłumaczeniu oznacza „dbanie o własną skórę”. „Co się z nami stanie? – zadawał sobie pytanie jeden z żołnierzy. – Jak możemy walczyć tak daleko od naszych baz zaopatrzenia, skazani na ataki z powietrza? Nie było tygodnia, w którym nasze kolumny transportowe nie byłyby ostrzeliwane z karabinów maszynowych i niszczone. Brak wody, żywności i broni unicestwia nasze morale”. Wielu włoskich żołnierzy żywiło się tylko konserwami i suszonymi produktami. Po pierwszym tygodniu zmagań Vallicella pisał: „Jesteśmy u kresu sił; nasza logistyka zawsze była nieudolna, a teraz niemal przestała istnieć”. On i jego koledzy włóczyli się po polu bitwy, poszukując jedzenia albo wody, i odciągali paliwo ze zbiorników rozbitych pojazdów. Dywizja spadochronowa „Folgore”, jedna z najlepszych, najbardziej elitarnych jednostek armii włoskiej, poniosła niewyobrażalnie ciężkie straty: „Ci młodzi ludzie, wspomagani tylko przez moździerze i nieliczne karabiny maszynowe, zapisali kartę historii. Tysiące oddały życie za reżim, który nie potrafi ich nawet zaopatrzyć w niezbędny do walki sprzęt”. Porucznik Norman Craig, opisując swe wrażenia z początkowej fazy bitwy pod Al-Alamajn, snuł rozważania poświęcone wyzwaniom, z jakimi musiała się zmierzyć niższa rangą kadra oficerska: „Przed atakiem wszyscy odczuwają lęk. Powszechne przekonanie, że ludzie wrażliwi znoszą katusze psychiczne, a pozbawiona wyobraźni mniejszość nie zna strachu i ślepo podąża naprzód, jest fałszywe. Wszyscy odczuwali lęk, gdyż nie potrzeba wiele wyobraźni, by zdawać sobie sprawę z możliwości śmierci lub okaleczenia. Niektórzy umieli po prostu ukrywać swój strach lepiej niż inni. Oficerowie nie mogli sobie pozwolić na okazywanie uczuć tak otwarcie, jak robili to żołnierze. Podczas wielkiej bitwy niższy rangą oficer nie miał wielkiego wpływu na los swego plutonu, który zależał od kaprysu bogów. Jego rola polegała w zasadzie na pozytywnym oddziaływaniu. Musiał udawać spokojny i pogodny optymizm, by stworzyć pozory normalności i wywołać wrażenie, że nie ma nic dziwnego w przerażających zadaniach, jakie zleca żołnierzom. Tylko w taki sposób mógł rozładowywać napięcie, tłumić panikę i przekonywać swych ludzi, że wszystko dobrze się skończy. W głębi duszy byłem zdumiony, że oni nie uciekają. Narzekali i wyglądali na zaniepokojonych, ale to było wszystko [...]. [Podoficerowie myśleli:] «Jeśli potrafi to oficer, to my też, do diabła, jesteśmy do tego zdolni». Żołnierze zaś patrzyli na podoficerów i mówili: «Pójdziemy za naszymi cholernymi kapralami». W ten sposób armia zachowuje swą silną strukturę”. W dniu 23 października Montgomery rozpoczął operację „Lekka stopa” („Lightfoot”), wstępną fazę dwunastodniowej drugiej bitwy pod Al-Alamajn, która rozpoczęła się od morderczego ostrzału artyleryjskiego.

Gdy spadły pierwsze brytyjskie pociski, Vittorio Vallicella gawędził z kilkoma Niemcami, pijąc zdobyczną herbatę. „Przeżyłem wiele bombardowań, ale intensywność tego nie miała nic wspólnego z naszymi wcześniejszymi doświadczeniami”. Krztuszący się gryzącymi wyziewami wybuchów żołnierze z przerażeniem obserwowali pełzające po pustyni języki ognia. Vallicella szukał otuchy w gronie towarzyszy broni i znalazł schronienie w ziemiance kierowców. „Kiedy jesteśmy razem, mniej odczuwamy lęk”. Opisał scenę, która byłaby niewyobrażalna w każdej innej armii – poza armią Mussoliniego. Kiedy jakiś porucznik polecił mu załadować zabitych na ciężarówkę i zawieźć ich na prowizoryczny cmentarz położony obok szpitala polowego, odmówił wykonania rozkazu. Porucznik zagroził mu pistoletem. W tym momencie pojawił się jakiś pułkownik, który zgromił surowo porucznika i wyrwał broń z jego ręki, a załamany oficer zalał się wtedy łzami. Vallicella i jego koledzy zawieźli zwłoki do szpitala, a sanitariusze pomogli im je wyładować. Powiedzieli żołnierzom, że w ciągu ostatnich kilku dni ich główne zadanie polega na układaniu zabitych w masowych grobach. Nie mieli nawet spychaczy i musieli pożyczać je od niemieckich sojuszników. Przez niemal tydzień siły Osi odpierały kolejne ataki Brytyjczyków. Churchill szalał ze złości. Porucznik Vincenzo Formica odnotował 1 listopada nagłą poprawę nastrojów w jego jednostce – Włosi przypuszczali przez krótki czas, że Anglicy zrezygnowali z prób przełamania ich linii. Dodały im otuchy wiadomości o ciężkich stratach, jakie zadały jednostkom pancernym Montgomery’ego niemieckie czołgi. „Oficerowie i żołnierze, którzy przeżyli ciężkie walki i cierpieli na egipskiej pustyni podczas najbardziej gorącej pory roku, dostrzegli szansę na to, że otrzymają za swe trudy i poświęcenia nagrodę, o jakiej marzy każdy wojownik: zwycięstwo. Byliśmy pewni, że wkrótce rozpoczniemy kontratak. Wszyscy powtarzali sobie hasło: «Boże Narodzenie w Aleksandrii!»” W ciągu dwudziestu czterech godzin sytuacja się jednak dramatycznie zmieniła. Montgomery twierdził później, że walki pod Al-Alamajn przebiegały zgodnie z jego pierwotnym planem. Ale prawda wyglądała tak, że musiał przesunąć kierunek głównego natarcia nieco dalej na północ, lecz dominacja 8. Armii na polu bitwy ani przez chwilę nie była zagrożona. Siły Osi poniosły olbrzymie straty, a brak paliwa stał się dla nich paraliżujący. „Wszystkie nasze iluzje zostały rozwiane w nocy 2 listopada” – zanotował porucznik Formica. Jego żołnierze posuwali się w ślad za kolumną czołgów, po czym odkryli, że jej dowódca zaginął. W końcu zjawił się pułkownik dowodzący jednostką i skierował ich w rejon koncentracji Dywizji Pancernej „Ariete”. Tam „stało się dla mnie jasne, że cała sytuacja militarna się zmieniła – na naszą niekorzyść. Długie kolumny pojazdów różnych jednostek, a nawet różnych formacji, poruszały się tak chaotycznie, jakby chciały dowieść, że nie są zorganizowanymi oddziałami, realizującymi jakieś zadania. Warunki były przerażające: fatalna widoczność, grzęznące w piasku pojazdy, zderzenia. Obserwowałem z naszego pojazdu milczących i wyczerpanych żołnierzy piechoty. Od czasu do czasu dostrzegałem okrytych sławą, a teraz zasypanych przez piasek Bersaglieri [żołnierzy elitarnych jednostek włoskiej piechoty]”. Rommel, który wrócił na pole bitwy z urlopu chorobowego, powiadomił Berlin, że rozpoczyna odwrót na całej linii. Brytyjczycy, którzy poznali treść jego depeszy dzięki systemowi Ultra, wpadli w triumfalny nastrój. 4 listopada 8. Armia nacierała na pustyni, ścigając uchodzące jednostki sił Osi. Formica wówczas zanotował: „Mijałem po drodze najróżniejsze pojazdy, a w nich bladych i wyczerpanych ludzi. Po rozmowach z oficerami i żołnierzami zdałem sobie sprawę, że cała nasza linia została przełamana. To się wydawało niemożliwe! [...] «Popatrz! – zawołałem do dowódcy swego batalionu. – To są angielskie czołgi!» Widziałem nieprzyjaciela [...]. Ukryty częściowo w porannej mgle czołg stał cicho i nieruchomo jak jakieś czające się do skoku dzikie zwierzę”. Porucznik Piero Ostellino zapisał tej nocy: „Na rozgwieżdżonym niebie wszędzie widzieliśmy rakiety świetlne – czerwone wystrzelone przez Anglików, a zielone przez Niemców. Poruszaliśmy się powoli, z największą szybkością, na jaką pozwalały przeszkody terenowe i ciemności, lecz mój czołg nie nadążał za innymi, więc musiałem go porzucić na pustyni”. Ostellino przyłączył się do grupy innych Włochów, którzy w ciemności jechali ciężarówkami na zachód, od czasu do czasu zatrzymując się, aby oficer mógł wysiąść i zbadać kierunek za pomocą kompasu. W pewnym momencie przypadkiem spotkali jakiś niemiecki pojazd. Ostellino zaczął wypytywać o najnowsze wieści dotyczące położenia Anglików. Niemcy – mimo trudności

językowych – dali mu wyraźnie do zrozumienia, że nieprzyjaciel otacza ich z wszystkich stron, więc jedyną nadzieją jest przebycie przed świtem jak najdłuższego odcinka drogi. Przystanęli na krótko o północy, by coś zjeść i trochę się zdrzemnąć. Ostellina zbudziły czyjeś krzyki, zrobił kilka kroków w kierunku, z którego dochodziły, i napotkał resztki jakiegoś batalionu piechoty zmierzającego w kierunku Ad-Daba. „Żołnierze byli u kresu sił i odczuwali straszliwe pragnienie. Tylko oficerowie, mówiący bez wyjątku z południowym akcentem, zachowali odrobinę energii oraz ducha bojowego i nakłaniali swych żołnierzy do dalszego marszu [...]. Ci ludzie, doprowadzeni do rozpaczy przez pragnienie i wyczerpanie, klękali wokół mnie, błagając, żebym dał im coś do picia; to była żałosna scena”. Dowodzący jednostką pułkownik, niemłody weteran pierwszej wojny światowej, noszący na jednym oku czarną przepaskę, jechał za swymi ludźmi samochodem terenowym. Podczas rozmowy z Ostellinem powiedział pogardliwym tonem: „My, oficerowie, mamy inne źródła siły duchowej, ale ci moi biedni żołnierze potrafią myśleć tylko o pragnieniu”. W istocie podczas całej pustynnej kampanii postawa włoskiej kadry oficerskiej była godna ubolewania. Jednostki pancerne 8. Armii pędziły na zachód tak szybko, że ich gąsienice rozgrzewały piasek. Przerwanie wielomiesięcznego impasu wzbudziło entuzjazm żołnierzy. „Widok z jadącego czołgu przypomina obraz z camera obscura lub niemy film – pisał Keith Douglas. – Ponieważ silnik zagłusza wszystkie odgłosy z wyjątkiem wybuchów, cały zewnętrzny świat przesuwa się w kompletnej ciszy. Żołnierze wykrzykują rozkazy, pojazdy jadą, samoloty lecą gdzieś w górze, ale nie towarzyszy temu wszystkiemu żaden dźwięk; ponieważ we wnętrzu czołgów panuje wielogodzinny hałas, ma się wrażenie, że otacza nas cisza”. Ostrożność Montgomery’ego i silne opady deszczu uniemożliwiły brytyjskim żołnierzom całkowite zniszczenie armii Rommla. Vincenzo Formica opisywał z pewnym zażenowaniem kontrast między chaotyczną ucieczką Włochów a zorganizowanym odwrotem Afrika Korps. „Spotkałem kapitana Bondi, niemieckiego oficera łącznikowego w Dywizji Pancernej «Ariete», serdecznie znienawidzonego przez naszych ludzi. Pokazał mi grupy skrajnie wyczerpanych niemieckich żołnierzy, którzy wycofywali się w idealnym szyku marszowym, choć między ich szeregi padały pociski nieprzyjaciela”. Dla Vittoria Vallicelli odwrót był znacznie mniej przykry niż większość doświadczeń, jakie przeżył od 1941 roku. Szybko jechał na zachód w towarzystwie zaledwie sześciu kolegów, unikając blokad drogowych, których celem było wyłapywanie maruderów i ponowne koncentrowanie żołnierzy z rozbitych jednostek. Przez kilka dni, pozbawieni jakichkolwiek wiadomości i wolni od nadzoru oficerów, jechali na tyle szybko, by zostawiać za sobą strefy bombardowane przez RAF. Znajdowali magazyny benzyny i oleju, więc mogli kontynuować swą ucieczkę. Udało im się nawet upolować gazelę i zdobyć świeże mięso. „Na tle wojennej tragedii są to jedne z naszych najlepszych dni”. Ale dobre czasy szybko się skończyły – jeden z żołnierzy zachorował, a oni, po przybyciu do polowego szpitala, ponownie zostali poddani rygorom dyscypliny wojskowej. Każdy otrzymał egzemplarz Rozkazu Dziennego, kończącego się słowami: „Wasze wysiłki i ofiary przyniosą cenne owoce i zapewnią szczęście naszemu krajowi – nostra patria”. „Czytając ten rozkaz, mamy ochotę wymiotować – napisał Vallicella. – Niektórzy generałowie, których nieudolne działania są jedynie przyczyną chaosu, zawsze mają na ustach wyraz Patria”.

Oficer wojsk pancernych Tassilo von Bogenhardt powiedział: „Z naszych żołnierzy uszła najwyraźniej cała wola walki [...]. Przeszliśmy bombardowania dywanowe, naloty bombowców nurkujących i ostrzał z karabinów maszynowych [...]. Ostatnią rzeczą, jaką pamiętam [zanim został ranny i ewakuowany], był widok mojego

pochłanianego wolno przez płomienie czołgu, który sam wysadziłem w powietrze, kiedy skończyło się paliwo. Wtedy już wiedziałem, że to koniec naszego Afrika Korps [...]. Przypominam sobie, że zastanawiałem się, dlaczego Anglicy nacierają tak ostrożnie [...] i doszedłem do wniosku, że widocznie nie znają naszego położenia. Niemal żałowałem, że nie są lepiej poinformowani”. Rommel zdołał wyprowadzić z okrążenia znaczną część swoich sił, ale 8. Armia wzięła do niewoli trzydzieści tysięcy żołnierzy Osi i zniszczyła ogromne ilości broni oraz sprzętu. Tym razem uchodząca armia Rommla nie zdołała już ponownie odzyskać utraconych terenów. Na zachodnim odcinku wojny był to jedyny znaczący sukces, który Brytyjczycy osiągnęli samodzielnie, bez pomocy żadnego z sojuszników. W ciągu całego grudnia Niemcy kilkakrotnie zmieniali kierunek marszu i rozpoczynali działania odwrotowe, ale 8. Armia za każdym razem wypierała ich z zajmowanych pozycji i kontynuowała natarcie. Tripolis upadł 23 stycznia 1943 roku. Trzy dni później siły Montgomery’ego wkroczyły do Tunezji, w której rozegrał się ostatni etap wojny północnoafrykańskiej. Operacja „Pochodnia”, w ramach której doszło 8 listopada 1942 roku do inwazji na Algierię i Maroko, czyli obszary kontrolowane przez rząd Vichy, była pierwszą poważną, wymierzoną przeciwko Niemcom operacją przeprowadzoną wspólnie przez armie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Churchill i Roosevelt stanowczo przy tym pomyśle obstawali mimo silnego oporu ze strony amerykańskich szefów sztabu, którzy uważali rejon Morza Śródziemnego jedynie za obiekt brytyjskich ambicji imperialnych. Kiedy stało się jasne, że w 1942 roku nie dojdzie do inwazji na kontynencie europejskim, prezydent Stanów Zjednoczonych przyjął pogląd brytyjskiego premiera, który uważał, iż wykonanie jakiegoś znaczącego gestu na płaszczyźnie militarnej będzie sprzyjało utrzymaniu sojuszniczej determinacji i woli walki. Jedynym możliwym terenem takiej operacji była Afryka Północna. W początkowej fazie operacji „Pochodnia” uczestniczyły anglo-amerykańskie siły złożone z 63 tysięcy żołnierzy i 430 czołgów. Sojusznicy mieli nadzieję, że francuskie oddziały nie stawią poważniejszego oporu dwóm dywizjom amerykańskich wojsk desantowych. One jednak walczyły z wielką determinacją i już na wczesnym etapie toczących się na brzegu morza działań wojennych zabiły lub wyłączyły z udziału w walkach 1500 żołnierzy nieprzyjaciela. Żołnierz Legii Cudzoziemskiej służący w baterii francuskiej ustawionej na wzgórzach w pobliżu Casablanki opisał przerażenie artylerzystów, których niezamaskowane pozycje zaatakowały amerykańskie samoloty: „W ciągu pięciu minut było po wszystkim. Wygramoliłem się z rowu, do którego wskoczyłem, kiedy spadły pierwsze bomby [...]. Z trzydziestu żołnierzy i jednego oficera pozostało przy życiu tylko piętnastu ludzi, w tym dziesięciu rannych. Dwa działa były unieruchomione, dwie ciężarówki płonęły. Na widok porozrzucanych ciał moich kolegów poczułem przypływ rozpaczy. Od upadku Francji marzyliśmy o wybawieniu, ale nie chcieliśmy, żeby doszło do niego w taki sposób”. W dniu 10 listopada naczelny dowódca sił sojuszniczych generał Dwight Eisenhower zaproponował zawieszenie broni. Od tej pory francuskie oddziały coraz częściej zmieniały front i przyłączały się w końcu do sił antyniemieckich, choć brakowało im broni, a niektórym oficerom wręcz entuzjazmu dla nowej sprawy. Kiedy mieszkańcy państw sojuszniczych ośmielili się uwierzyć, że postępy wojsk alianckich w Afryce Północnej mają charakter trwały, wpadli w zachwyt. Pochodząca ze wsi młoda Angielka Muriel Green zanotowała 11 listopada: „Nagle uświadomiłam sobie, że wiadomości stały się fascynujące. Byłam już bardzo zmęczona natarciami i odwrotami w Egipcie, o których słyszałam przez kilka ostatnich lat, więc dopiero po jakimś czasie uświadomiłam sobie, że mamy tym razem prawdziwe powody do radości. To wspaniale, że Amerykanie biorą udział w atakach na nieprzyjaciela. Myślę, że sprawy zaczynają nabierać rozpędu, a zwycięstwo jest już bliskie”. Tego samego zdania byli niektórzy Niemcy. „Zwycięstwo potęgi morskiej robi ogromne wrażenie – pisał 10 listopada, po sukcesie operacji „Pochodnia”, Helmuth von Moltke, który marzył o upadku Hitlera. – Mnie przypomina ona nacierającego kolosa”. Rosjanie natomiast uważali, że walki w Afryce Północnej nie zasługują na większą uwagę w porównaniu z ich olbrzymim wysiłkiem wojennym. Ale wieści

o operacji „Pochodnia” oraz o Al-Alamajn dotarły do Armii Czerwonej i podziałały na żołnierzy niczym zastrzyk – choć jeszcze niewielkiej – nadziei. Podczas gdy Muriel Green pisała dziennik w zachodniej Anglii, walczący na Froncie Wschodnim kapitan Nikołaj Biełow zanotował: „Dziś nadeszły dobre wieści: Amerykanie i Anglicy sprawili Niemcom naprawdę ciężkie lanie. Choć Afryka leży bardzo daleko, teraz wydaje się blisko”. Pewnego listopadowego dnia w miasteczku Derna, odległym o 600 kilometrów od Al-Alamajn, grupa zdezorientowanych żołnierzy armii Mussoliniego spotkała kilku Niemców, z których jeden mówił dobrze po włosku. Jako zagorzały zwolennik Hitlera twierdził, że państwa Osi odniosą zwycięstwo w 1943 roku. Wysłuchał właśnie komunikatu radiowego, z którego wynikało, że Niemcy zdobyli Stalingrad, co jego zdaniem oznaczało koniec ZSRS. Włosi jednak akurat nie byli w nastroju, żeby wysłuchiwać podobnych opowieści. „Mamy nadzieję, że ma rację – napisał jeden z nich – ale jego optymizm wydaje się nam nieprzekonujący”. Ten sceptycyzm okazał się usprawiedliwiony. Podczas wczesnych etapów kampanii północnoafrykańskiej amerykańscy dowódcy obawiali się, że dojdzie do niemieckiej interwencji przez Hiszpanię. Kiedy to nie nastąpiło, wojska inwazyjne bezpiecznie zeszły na ląd, a Francuzi podlegający rządowi Vichy przestali stawiać opór, sojusznicy byli pewni, że uda się im szybko zająć cały przybrzeżny obszar. Ale czekał ich zawód. Hitler podjął nieoczekiwaną decyzję i wysłał do Afryki Północnej nowe jednostki swych wojsk. Po dwudziestu miesiącach odmawiania Rommlowi posiłków, które mogły zadecydować o jego zwycięstwie, teraz, w obliczu klęski, postanowił go wesprzeć. Za zgodą generalnego rezydenta vichystowskiej Francji w Tunezji wysłał do tego kraju z Włoch drogą powietrzną i morską siedemnaście tysięcy niemieckich żołnierzy. Sojusznicy nadal mieli liczebną przewagę, ale wszystkim żołnierzom amerykańskim i wielu brytyjskim brakowało doświadczenia, a Luftwaffe zapewniło Niemcom, którymi dowodził generał pułkownik Hans-Jürgen von Arnim, skuteczne wsparcie z powietrza. Vittorio Vallicella i jego koledzy z kurczącego się kontyngentu wojsk włoskich spędzili Boże Narodzenie 1942 roku na tunezyjskim wybrzeżu, tęskniąc za krajem i kryjąc się przed brytyjskimi bombami. „Podczas pasterki obserwowałem smutne twarze moich towarzyszy. Anglicy zniweczyli nasze plany, przypuszczając atak bombowy, więc musieliśmy wracać na swoje posterunki, na których spędziliśmy Wigilię, zamiast jeść przysmaki, które obiecał nam Doliman [ulubiony kucharz oddziału]”. Ale następnego dnia sytuacja uległa poprawie: mistrz patelni zaserwował żołnierzom makaron z ragoût, pieczeń i – ku ich zdumieniu – panettone, „którego nigdy w tych okolicach nie widziano na oczy”. Potem z dumą pokazał im skrzynkę z napisem „Panettone Motta”. Do świątecznego obiadu każdy otrzymał pół litra wina i połówkę manierki brandy. „Nigdy nie smakował mi tak żaden posiłek. Zakończyliśmy dzień, pływając nago w Morzu Śródziemnym, świadomi, że w kraju nasi najbliżsi niemal na pewno toną we mgle”. Szczęśliwym dla siebie zrządzeniem losu Vallicella został wkrótce wzięty do niewoli przez Francuzów i spędził następne trzy lata jako przymusowy robotnik rolny; wrócił do ukochanej ojczyzny dopiero w 1947 roku.

Wojska australijskie w Afryce Północnej, bitwa pod Al-Alamajn, październik 1942 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Niemcy, którym sprzyjały zimowe deszcze i błota, zdołali udaremnić wysiłki sojuszników zmierzające do tego, by jak najszybciej zdobyć Tunezję. W wyniku serii styczniowych ofensyw wojska von Armina zmusiły do odwrotu niedostatecznie uzbrojonych Francuzów i utrzymały we wschodniej części tego kraju kanał zaopatrzenia umożliwiający dostawy dla Afrika Korps. W lutym Niemcy odnieśli szereg błyskotliwych sukcesów w walkach z Amerykanami, rozbijając w ciągu jednej czterdziestoośmiogodzinnej operacji dwa bataliony czołgów, dwa bataliony piechoty i dwa bataliony artylerii, będące częściami składowymi korpusu generała Lloyda Fredendalla. Rommel przebył przełęcz Kasserine i rozpoczął atak, który zmusił siły Eisenhowera do upokarzającej panicznej ucieczki. Amerykanie zdobyli doświadczenie, którego Niemcy nie skąpili dotąd Anglikom: przekonali się, że nieprzyjaciel jest doskonale uzbrojony, prowadzi operacje szybko i sprawnie, a także bezlitośnie wykorzystuje wszystko, co może zapewnić mu przewagę. Panika, której uległy niektóre amerykańskie jednostki, wzbudziła pogardę starszych rangą oficerów brytyjskich, między innymi Alexandra, który powinien był zachować więcej rozsądku. Działania brytyjskiej 1. Armii w Tunezji ujawniły jej liczne słabości, wynikające zarówno z poziomu wyszkolenia żołnierzy, jak i z braku zdolności jej dowódcy generała Kennetha Andersona. Rozsądni Brytyjczycy zdawali sobie sprawę, że okazywanie lekceważenia sojusznikom jest szaleństwem. Kapral RAF-u Peter Baxter napisał w dzienniku: „Myślę, że Amerykanie nie mają po prostu doświadczenia, jakie zdobywa się w warunkach bojowych, i nie bardzo wiedzą, po co właściwie walczą z Niemcami”. Oba te przypuszczenia były słuszne. Niezależnie jednak od niepowodzeń, jakie spotykały armię Eisenhowera, losy wojny w Afryce Północnej zaczęły się układać w sposób o wiele bardziej korzystny dla sojuszników. Ostrożność naczelnego dowództwa wojsk włoskich nie pozwoliła Rommlowi wykorzystać przelotnej szansy oskrzydlenia i zniszczenia sił alianckich w północnej Tunezji. Amerykanie pospiesznie sprowadzali posiłki, a siły Niemców się kurczyły. 22 lutego 1943 roku Rommel musiał przerwać ofensywę. Tego samego dnia otrzymał awans na stanowisko naczelnego dowódcy Grupy Armii „Afryka”. Tydzień później system Ultra ujawnił jego zamiar uderzenia swymi wszystkimi trzema osłabionymi dywizjami pancernymi na 8. Armię Montgomery’ego, która zbliżała się do pozycji Osi, znajdujących się na linii Mareth w południowej Tunezji. Niemieckie natarcie na Medenine zostało z łatwością odparte 6 marca, a chory Rommel opuścił na zawsze Afrykę. Montgomery zaatakował niebawem Mareth, mając ogromną przewagę w czołgach i samolotach. Po niepowodzeniu pierwszego natarcia, do którego doszło 19 marca, udało mu się przeprowadzić nieco dalej od wybrzeża udaną operację oskrzydlającą, ale Niemcy zdołali ujść bez strat i zająć nowe pozycje pod Wadi al-

Akarit. Tymczasem Amerykanie odzyskali obszar utracony podczas katastrofalnej bitwy w pobliżu przełęczy Kasserine. Za namową Alexandra, który był teraz zastępcą Eisenhowera, chaotyczna struktura dowództwa sił sojuszniczych uległa reorganizacji. Amerykanie usunęli swoich najbardziej niekompetentnych oficerów, demonstrując bezwzględność, którą z pożytkiem dla siebie mogliby skopiować Brytyjczycy. Przez cały kwiecień sojusznicy systematycznie spychali w tył linię wojsk Osi. Na początku maja siły Osi były zamknięte na obszarze niewielkiego „kotła”, rzadko oddalonego o więcej niż 100 kilometrów od wybrzeża Morza Śródziemnego. Broniły się na dwustuczterdziestokilometrowym odcinku frontu, na którego wschodnim krańcu atakowali je Anglicy, a na zachodnim Amerykanie. Sojusznicy nasilili napór na śródziemnomorski kanał zaopatrywania wojsk nieprzyjaciela i zaczęli zatapiać rekordową liczbę okrętów i statków Osi, w wyniku czego żołnierzom von Arnima coraz częściej brakowało broni, amunicji, paliwa i żywności. Stało się jasne, że jego opór musi wkrótce zostać przełamany. W istocie należy uznać za niezwykłe, że zdołał tak długo stawiać czoło przeważającym siłom Eisenhowera i Alexandra, dla których walki w Afryce Północnej nigdy nie był łatwe. W kwietniu 1943 roku II Korpus Armii USA podjął próbę przebicia się przez linię niemieckiej obrony, ale skończyła się ona niepowodzeniem. Montgomery osiągnął w końcu sukces pod Wadi al-Akarit, zmuszając nieprzyjaciela do wycofania się na nowe pozycje. 22 kwietnia Alexander podjął zmasowaną ofensywę: 1. Armia natarła w kierunku Tunezji, II Korpus Bradleya zaatakował Bizertę, a Francuzi Pont-du-Fahs. Brytyjska 8. Armia nie zdołała przełamać nowej niemieckiej linii obrony w rejonie Enfidaville. Za radą Montgomery’ego Alexander przerzucił dwie ze swych dywizji do 1. Armii, a potem przypuścił zdecydowany atak na drogę Medjez–Tunis, wspierany przez artylerię i lotnictwo. Von Arnim nie był w stanie odeprzeć tak zmasowanego, skoordynowanego natarcia na swe linie obronne: Tunis, Bizerta i Pont-du-Fahs upadły tego samego dnia, a włoska 1. Armia oraz niemiecka 5. Armia Pancerna przestały istnieć. Ostatni „kocioł” Osi skapitulował 13 maja, a w ręce sojuszników dostało się 238 tysięcy jeńców. Prowadzące do zwycięstwa walki trwały niemal o pięć miesięcy dłużej, niż przewidywało najwyższe angloamerykańskie dowództwo w listopadzie, po Al-Alamajn i operacji „Pochodnia”. Ale ponieważ Hitler wsparł swe przegrywające kampanię armie znacznymi posiłkami, sukces sprzymierzonych należy uznać za bardzo cenny. Doskonale wyszkolony Wehrmacht wykorzystał chaos panujący początkowo w armii amerykańskiej, Eisenhower i jego koledzy okazali jednak rozsądek i skromność, wyciągając wnioski ze swych porażek. Słabości w dziedzinie dowodzenia, taktyki, sprzętu i wyszkolenia niższej rangą kadry oficerskiej zostały w znacznym stopniu wykorzenione, zanim sojusznicze armie zaczęły przekraczać Morze Śródziemne. Morale armii brytyjskiej uległo zdecydowanej poprawie, przez co wkraczała ona do Tunisu w triumfalnym nastroju. Po niemal trzech latach ciężkich walk odniosła zwycięstwo, które wywołało w kraju zachwyt. Choć pochwały, jakimi obdarzano Montgomery’ego, były przesadne, dowódca 8. Armii dowiódł swego rozsądku i profesjonalizmu. Jego konto obciąża to, że nie rozbił armii Rommla pod Al-Alamajn, ścigał go potem bardzo opieszale i popełnił kilka istotnych błędów podczas przełamywania niemieckich pozycji obronnych. Zaciekły krytyk „Monty’ego”, brytyjski generał sir Frederick Morgan, twierdził, że „afrykański marsz po śladach Rommla przypominał raczej uroczystą defiladę niż pościg za rozbitą armią”. Ale Montgomery dowiódł, że jest bystrym dowódcą, który zdawał sobie sprawę z ograniczonych możliwości swej pochodzącej z poboru armii, i na tym etapie wojny miał prawo aspirować do rangi najzdolniejszego z brytyjskich generałów. Kampania północnoafrykańska ugruntowała reputację sojuszniczych dowódców, którzy mieli odegrać główną rolę podczas wielkich kampanii na zachodzie Europy – Montgomery’ego, Alexandra, Eisenhowera, Pattona i Bradleya. Szczęśliwym dla siebie zrządzeniem losu zmagali się oni z Niemcami w sytuacji, w której siły sojusznicze miały znaczną przewagę w ludziach i sprzęcie, a Wehrmacht miały paraliżujące straty w Rosji. Nie ma powodu do przypuszczeń, że bohaterowie kampanii z lat 1942–1945 poradziliby sobie lepiej niż ich francuscy i angielscy poprzednicy, gdyby postawiono ich na czele antyniemieckich armii na wcześniejszym etapie wojny. Pierwszym warunkiem, jaki musi spełnić marzący o wielkiej sławie generał, jest dowodzenie armią, która jest

wystarczająco silna, by pokonać nieprzyjaciela. W maju 1943 roku, po dramatycznej klęsce Niemców pod Stalingradem i ich wyparciu z Afryki Północnej, obywatele państw sojuszniczych nie mieli wątpliwości co do wyniku wojny, a mieszkańcy państw Osi również nie żywili już większych złudzeń. Porucznik Vincenzo Formica, który 1 listopada 1942 roku pisał z taką nadzieją o perspektywach zwycięstwa na pustyni, ze smutkiem wspominał teraz przeżyte później rozczarowania: „Z dumą wracam pamięcią do tych odległych dni, a moje serce krwawi, kiedy myślę o otaczającej nas dziś rzeczywistości. Jestem więźniem obozu koncentracyjnego, leżącego gdzieś w głębi Ameryki Północnej”. Ale choć losy wojny odwróciły się już zdecydowanie na korzyść aliantów, jej dalszy przebieg i czas trwania nadal budziły wiele obaw. Wydawało się możliwe, że imperium hitlerowskie przetrwa do 1947 albo 1948 roku. Choć Churchill kazał uczcić zwycięstwo w Afryce Północnej biciem kościelnych dzwonów, sojusznicy mieli znieść jeszcze wiele cierpień i trudów, zanim wywalczyli prawdziwe powody do świętowania. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

15 NIEDŹWIEDŹ PRZECHODZI DO NATARCIA: ZWIĄZEK SOWIECKI W 1943 ROKU

1943 roku, kiedy operacje zachodnich sojuszników w rejonie Morza Śródziemnego nadal miały stosunkowo skromny zasięg, ZSRS zadał Niemcom szereg dotkliwych ciosów, w wyniku których Trzecia Rzesza straciła znaczną liczbę ludzi, czołgów, dział i samolotów. Wraz z przewagą armii Stalina rosła pewność siebie jego generałów, a przewagę tę potęgował błyskawiczny wzrost wydajności przemysłu wojennego: Rosjanie produkowali miesięcznie ponad 1200 czołgów T-34, podczas gdy Niemcy podczas całej wojny zbudowali tylko 5976 „Panter” i 1354 „Tygrysy”, będące szczytowym osiągnięciem ich konstruktorów. Po zimowych triumfach poddani Stalina nie wątpili już w ostateczne zwycięstwo. Ale do końca wojny musieli ciężko pracować i ponosili w tym czasie wielkie ofiary. Los sowieckiej ludności cywilnej nadal był bardzo ciężki. Miliony ludzi cierpiały głód nawet wtedy, kiedy działania wojenne nie toczyły się już w ich bliskim sąsiedztwie. W styczniu 1943 roku niektórzy mieszkańcy Moskwy sprowadzili z powrotem swe rodziny, które odesłali z miasta, gdy wydawało się ono skazane na upadek, ale Łazar Brontman nie mógł tego zrobić ze względu na wciąż dokuczające im niedobory paliwa, energii elektrycznej i żywności. „Wszyscy mówią nieustannie o jedzeniu – napisał. – Wspominamy karty dań z dawnych przyjęć, a jeśli ktoś ma okazję zjeść posiłek w zamożniejszym i hojniej obdarzonym przez los towarzystwie, zadręcza innych opowieściami o serwowanych podczas niego potrawach”. W drukarniach „Prawdy” wykręcano tuż po wysłaniu na miasto codziennego numeru wszystkie żarówki, by uchronić je przed kradzieżą. Na skutek drastycznego braku opału z ulic i przedmieść Moskwy znikły wszystkie drewniane płoty. Gdy temperatura spadała poniżej zera, urzędnicy pracowali w płaszczach i rękawiczkach. Sukcesy odnoszone na polach bitew były źródłem zadowolenia, ale nie radosnego podniecenia, gdyż towarzyszyła im śmierć wielu ludzi. W 1943 roku Sowieci wielokrotnie przeprowadzali wielkie akcje oskrzydlające, Niemcy jednak, wykorzystując swą sprawność w dziedzinie działań odwrotowych, niemal zawsze wyrywali się z okrążenia. „Rosjanie nie byli wyjątkowo dobrzy – twierdził artylerzysta Waffen SS kapitan Karl Godau. – Oni tylko dysponowali masami ludzi. Atakowali w masie, więc tracili masę ofiar. Mieli dobrych generałów i dobrą artylerię, ale żołnierze byli marni”. Tego rodzaju lekceważące uwagi były przesadzone, niemniej faktem jest, że sowieckie dowództwo średniego szczebla było słabe, na polu bitwy często zawodziła organizacja, a żołnierze płacili krwią za powtarzające się błędy taktyczne. Celowniczy karabinu maszynowego Aleksander Gordiejew ubolewał nad prymitywizmem taktyki swojej armii: „Nie rozumiem, dlaczego stosujemy atak frontalny. Po co nacierać czołowo na niemiecki ogień karabinów maszynowych? Dlaczego nie stosować ataku skrzydłowego?”. Przez krótki czas łudził się, że jego kompania, której stan zmniejszył się o dwie trzecie, nie będzie brała udziału w następnych ofensywach. Pewnego dnia jednak dotarły do niej uzupełnienia z zaplecza frontu, których znaczną część stanowili urzędnicy. Rozdano im podwójne racje wódki, „a ci, którzy chcieli, wypili więcej”. Pomocnik Gordiejewa został przekwalifikowany na żołnierza piechoty „i odszedł z takim wyrazem twarzy, jakby był pewny, że czeka go śmierć”. Zastąpił go żołnierz, który pocił się ze strachu i kulał na skutek samookaleczenia. Gordiejew zanotował: „Sytuacja wyglądała fatalnie – to nie była kompania, tylko pijana banda”. Mimo to jego oddział został ponownie skierowany w rejon walk. W sektorze frontu, na którym walczył Nikołaj Biełow, rankiem 20 lutego 1943 roku sowieckie samoloty przeprowadzające nalot na Niemców zbombardowały własne jednostki, które poniosły ciężkie straty, zanim jeszcze stanęły oko w oko z nieprzyjacielem. O godzinie 16.00, po całym dniu ciężkich walk, Biełow został ranny. Leżał między okopami przez cztery godziny, a gdy zapadł zmrok, koledzy zdołali przeciągnąć go na tyły, gdzie trafił w ręce lekarzy. Wrócił do batalionu trzy tygodnie później i odkrył, że brakuje w nim niemal wszystkich oficerów, bo większość z nich poniosła śmierć. „Major Anoprienko został skierowany do Akademii

W

[Wojskowej]. Dowódca dywizji, pułkownik Iwanow, zginął. Kapitan Nowikow rozstrzelany (prawdopodobnie za zaniedbanie obowiązków), Grudin zabity. Dubownik zabity. Aleksiejew zmarł na skutek ran. Stiepaszyn zdegradowany i skazany na dziesięć lat [więzienia]”. Ale Rosja mogła wytrzymać takie straty i nawet tak nieudolny, prymitywny sposób prowadzenia wojny. Siły Stalina górowały teraz liczebnie nad wojskami Hitlera, a ich supremacja stale rosła, niektóre zaś sowieckie systemy uzbrojenia zapewniały już Armii Czerwonej przewagę nad Wehrmachtem. Zwiększała się również sowiecka przewaga w powietrzu, gdyż słabnąca Luftwaffe była coraz częściej przerzucana do obrony Rzeszy przed alianckimi nalotami. Wiosną 1943 roku wydawało się, że Niemcy nie zdołają utrzymać żadnej linii obronnej położonej na wschód od Dniepru, czyli oddalonej o 600 kilometrów od Stalingradu. W istocie można było odnieść wrażenie, że hitlerowskie grupy armii „A” i „Don” nie będą w stanie wrócić nad tę rzekę. Kiedy zapędzano do obozów tysiące jeńców, sowieccy żołnierze zgarniali łupy, a szczególnie części garderoby – wielu kolegów Iwana Mielnikowa wykorzystało tę okazję, by zastąpić szmaty, którymi mieli owinięte stopy, niemieckimi butami. „Trudno nam było zdjąć onuce, gdyż przykleiły się do skóry i trzeba je było zdzierać – pisał z klinicznym dystansem Mielnikow. – Myliśmy nasze odparzone, krwawiące stopy, nie żałując wody. Niektórzy z nas włożyli znalezione skarpety [...]. Potem w doskonałym nastroju pomaszerowaliśmy dalej naprzód”. Pod koniec stycznia szybkie siły pancerne podporządkowane dowódcy południowo-zachodniego frontu Nikołajowi Watutinowi przekroczyły Doniec na wschód od Izjum i pognały na południe w kierunku leżącego nad Morzem Azowskim Mariupola, by przedostać się na tyły Niemców. 2 lutego Żukow i Wasilewski rozpoczęli ambitną dwukierunkową ofensywę: jeden oddział czołowy nacierał na południowy zachód w stronę Dniepru i Charkowa, a drugi na północny zachód w kierunku Smoleńska, zdobywając po drodze Kursk, który upadł 8 lutego. Charków został zdobyty tydzień później, a po kilku dniach siły sowieckie zbliżyły się do przepraw przez Dniestr, pod Dniepropietrowskiem i Zaporożem.

Życie na zgliszczach, Rosja w 1943 roku Fot. RGAKFD/N. Asnina

Później Armia Czerwona zaczęła jednak napotykać coraz większe trudności. Niemieckie czołgi, dzięki przewadze w dziedzinie taktyki i celności ognia, rozbiły szybkie siły Watutina. Manstein, który objął dowodzenie nad Grupą Armii „Południe”, podjął serię skutecznych ofensyw. Jeszcze przed nadejściem wiosny odwilż zmieniła pola bitwy w bagna, co jak zwykle unieruchomiło jednostki pancerne, a 11 marca Niemcy odzyskali Charków, którego obrońcy zostali skazani na długie wędrówki. Sanitariusz Aleksiej Tołstuchin, który został odcięty 8 marca podczas niemieckiego ataku na miasto, pisał później do rodziców: „Przez dziesięć dni błądziłem po stepie, usiłując trafić z powrotem do Armii Czerwonej. Byłem przemarznięty, głodny i bardzo zmęczony. Jedenastego dnia znalazłem stóg siana, w którym zasnąłem. Obudziło mnie mocne uderzenie kolbą karabinu w plecy. Otworzyłem oczy i zobaczyłem, że jestem otoczony przez hitlerowców. Od tej pory zaczęło się dla mnie nowe lodowate i głodne życie, przerywane niekończącym się biciem. Nie potrafię wam opisać wszystkiego, co wycierpiałem. Nie jestem w stanie o tym mówić. Dopiero 17 września trafiła mi się okazja do ucieczki. 21 września, o dziesiątej rano, przekroczyłem linię frontu dwadzieścia kilometrów od Połtawy. Nadal nie mogę uwierzyć, że jestem znowu wśród swoich”. Kapral Tołstuchin uniknął drakońskich kar, często wymierzanych przez sowieckich komisarzy tym, którzy uciekli z niewoli, i został na nowo skierowany do służby. Wkrótce odniósł rany na skutek wybuchu szrapnela, ale jego obrażenia nie były na tyle poważne, by uchronić go przed polem bitwy; 16 listopada zginął na brzegu Dniepru. Niemców również nękały niepowodzenia. „Nigdy nie usłyszeliśmy szczerego wyznania, że zostaliśmy pokonani – zanotował Guy Sajer, kiedy jego jednostka zaczęła się wycofywać z zachodniego brzegu Donu. – Ponieważ większość żołnierzy nie znała topografii Rosji, nie mieliśmy pojęcia, co się dzieje”. Ale od czasów Stalingradu wszyscy Niemcy panicznie bali się okrążenia. Sajer i grupka jego kolegów z piechoty uciekali pod osłoną ciemności zdobyczną rosyjską ciężarówką ciągniętą przez czołg. „Przednią szybę pokryła warstwa błota, więc Ernst brnął przez grząski grunt, by je zdrapać dłonią [...]. Ranni, leżący za naszymi plecami, przestali jęczeć. Może wszyscy byli martwi – nikogo to nie obchodziło. Świt oświetlił nasze wynędzniałe twarze, na których malowało się wyczerpanie”. Pojazdy zatrzymały się, a jakiś podoficer saper zawołał: „Godzina odpoczynku!”. Dowódca holującego ciężarówkę czołgu odkrzyknął: „Pieprzcie się! Ruszymy dalej, kiedy się prześpię!”. Kiedy doszło do ostrej sprzeczki, podoficer usiłował powołać się na swój stopień, ale czołgista oświadczył: „Zastrzel mnie, jeśli chcesz, i sam prowadź ten czołg. Nie spałem od dwóch dni, więc daj mi święty spokój”. Wydostali się z tego miejsca dwie godziny później, ale niemieccy żołnierze, podobnie jak ich przeciwnicy, nieraz tracili panowanie nad sobą w obliczu skrajnych trudności. W dniu 18 marca dwie niemieckie dywizje pancerne wykorzystały nasyp kolejowy, pognały w kierunku Biełgorodu i ponownie zajęły miasto. Hitler niechętnie wyraził zgodę na wycofanie wojsk niemieckich z wysuniętego przyczółka leżącego w pobliżu Rżewa, ponieważ nie stanowił on już realnego zagrożenia dla Moskwy. Grupa Armii „Centrum” mogła dzięki temu skrócić swoje linie o 400 kilometrów i stworzyć punkt koncentracji wojsk, które miały powstrzymać ofensywę Rokossowskiego. W miarę wycofywania się Niemców miliony Rosjan odkrywały na opuszczonych przez Wehrmacht terenach rozmiary zniszczeń i ludobójstwa. Nawet ci, którzy pozostawali obojętni na znany im dobrze los dorosłych, byli poruszeni widokiem tragedii, jakie przeżywały dzieci. Kapitan Paweł Kowalenko zanotował 26 kwietnia: „Pojmowaliśmy okropności wojny i jej pisane krwią nieubłagane prawa. Ale dzieci, te kwiaty życia, niewinne święte duszyczki, ozdoby naszego życia [...] które nikomu nie zrobiły żadnej krzywdy, cierpią za grzechy swych rodziców [...]. Nie zdołaliśmy ochronić ich przed tą bestią. Serce krwawi, a myśli zamierają z przerażenia na widok tych małych zakrwawionych ciałek o wykrzywionych palcach i zdeformowanych twarzyczkach [...]. Są niemym świadectwem nieopisanych ludzkich cierpień. Te małe, zastygłe w bezruchu martwe oczy [...] są dla żyjących wyrzutem sumienia”. Wasilij Grossman spotkał w naddnieprzańskiej wiosce Tarasewicze kilkunastoletniego chłopca. „Stare, zmęczone, pozbawione wyrazu oczy dzieci są przerażające. «Gdzie jest twój ojciec?» «Zabity» – odpowiedział. «A matka?» «Umarła». «Czy masz braci albo siostry?» «Jedną siostrę. Wywieźli ją do Niemiec». «Czy masz jakichś krewnych?» «Nie, wszyscy zostali spaleni w wiosce obok, w odwecie za partyzantów». Odszedł

w kierunku pola kartofli, owijając się resztkami podartej koszuli i ostrożnie stawiając swe bose, czarne od błota stopy”. Tysiące takich spotkań kształtowały postawę rosyjskich żołnierzy, którzy mieli niebawem wkroczyć na tereny zamieszkane przez poddanych Hitlera. Sowiecki propagandysta Ilja Erenburg pisał: „Na Berlin maszerują nie tylko dywizje i armie [...] [lecz] wszystkie okopy, groby i wypełnione ciałami niewinnych ofiar rowy”. Sowiecki slogan propagandowy głosił: „Gniew żołnierza w czasie bitwy musi być straszny. On nie tylko chce walczyć. Musi być również ucieleśnieniem sądu, wymierzającego sprawiedliwość w imieniu jego narodu”. Grigorij Telegin napisał do żony 28 czerwca 1943 roku: „Dostałem list z wiadomością, że twój brat Aleksander zginął 4 maja [...]. Moje serce stało się jak głaz, moje myśli i uczucia odrzucają litość, w sercu płonie nienawiść do nieprzyjaciela. Kiedy patrzę przez mój celownik, strzelając do tych dwunożnych bestii, kiedy widzę ich roztrzaskane czaszki i zdeformowane ciała, odczuwam wielką radość i śmieję się jak dziecko, wiedząc, że oni nie wrócą do życia. Opiszę typowy dzień służby. 5 czerwca. Świetliste promienie wschodzącego słońca odbijają się od wieżyczek naszych czołgów. Kropelki mgły zwisają jak kryształki z liści drzew. Trzy zielone rakiety są sygnałem do ataku. O siódmej rano nasze czołgi ruszyły w kolumnie, a potem, na przecince leśnej, rozwinęły się w tyralierę. Widzieliśmy wyraźnie drewniane domy wioski”. Rosyjskie pociski wybuchały na pozycjach zajmowanych przez Niemców. Atakujący widzieli sylwetki uciekających na tyły Niemców i ciała nieprzyjaciół, miażdżone przez gąsienice ich czołgów. Jeden z sowieckich czołgów najechał na minę lub został trafiony z działa i stanął w płomieniach, a po chwili jego los podzieliły drugi i trzeci. Telegin pisał dalej: „Na myśl o mych kolegach, którzy nadal strzelali z płonących pojazdów, pęka mi serce. Z gniewem i nienawiścią gnamy naprzód, omijając unieruchomione czołgi. Miażdżymy nieprzyjacielskie stanowiska karabinów maszynowych i armat przeciwpancernych wraz z ich załogami”. Dojechawszy na koniec wioski, ujrzał przed sobą niemieckie okopy, ukryte wśród drzew i rowów, które stanowiły nieprzebyte przeszkody dla czołgów. Podjechał do stojącego w pobliżu T-34 dowodzonego przez przyjaciela Miszę Sotnika. Obaj wyłączyli silniki i odbyli krótką rozmowę, przekrzykując panujący wokół hałas. Postanowili ominąć z dwóch stron niemieckie okopy i ruszyli naprzód.

Armia Czerwona przejmuje inicjatywę Fot. RGAKFD/Minkevich collection

Podczas kilkugodzinnej bitwy w czołg Telegina uderzył niemiecki pocisk, niszcząc karabin maszynowy i sprzęt

celowniczy. Walczący w kłębach kurzu i dymu członkowie załogi odczuwali tak silne pragnienie, że niektórzy z nich chwilami nawet mdleli. Potem silnik przegrzał się i zgasł. Unieruchomiony T-34 został ponownie trafiony, kierowca doznał wstrząsu mózgu, a Telegin stracił na chwilę przytomność. „Dyszeliśmy jak ryby, mieliśmy popękane wargi i spalone usta. Otworzyliśmy właz i zobaczyliśmy oddalony o dziesięć metrów lej od wybuchu, wypełniony wodą. Wokół nas gwizdały kule, ale wywlokłem się przez właz, podpełzłem do rowu i zacząłem pić. Przyniosłem moim kolegom w menażkach zapas wody, który przywrócił nam życie”. W ciągu najbliższych kilku godzin żołnierze byli uwięzieni w cuchnącym, rozgrzanym przez słońce stalowym pudle. Po jakimś czasie wysiłki walczącego z usterką kierowcy zostały nagrodzone, a silnik wydał z siebie głośny ryk. „Wycofaliśmy się. Podjechał do nas ambulans, a ja ujrzałem na noszach ciało mojego przyjaciela. To był Misza Sotnik, trafiony w głowę kulą z pistoletu maszynowego. Nie mogąc powstrzymać łez, ucałowałem na pożegnanie jego zsiniałe wargi”. Nawet kiedy losy wojny uległy odwróceniu, a w istocie aż do jej ostatnich miesięcy, armię Stalina stale nękała plaga dezercji. Znaczną część uciekających z niej żołnierzy stanowili „Eldasze” lub „Jusufowie”, czyli Azjaci. Nikołaj Biełow, odnotowując 13 czerwca 1943 roku straty swego batalionu, pisał: „Na stronę nieprzyjaciela przeszli kolejni dwaj ludzie, zwiększając do jedenastu liczbę dezerterów, z których większość stanowili Eldasze”. Dane statystyczne dotyczące Armii Czerwonej dowodzą, że w kwietniu 1943 roku na stronę nieprzyjaciela przeszło 1964 jej żołnierzy, w maju aż 2424, a w czerwcu – 2555. Na podejmujących próbę dezercji, którym się nie udało, spadały zwyczajowe kary. Biełow opisał jedną z takich egzekucji w następujący sposób: „Dziś rozstrzelano przed frontem oddziału Jusufa, który usiłował uciec do Niemców. Podłe uczucie”. 2 czerwca zanotował lakonicznie: „Dwaj kolejni żołnierze próbowali dziś zdezerterować. Na szczęście wylecieli w powietrze na minach i zostali zaciągnięci z powrotem”. Podobnie jak wielu innych oficerów Armii Czerwonej Biełow uważał, że może polegać tylko na Rosjanach. Kiedy do jednostki dotarły posiłki, napisał: „To żółtodzioby urodzone w 1926 roku. Smarkacze. Ale pocieszające jest to, że zostali dobrze wyszkoleni i wszyscy są Rosjanami. Ci ludzie nie będą dezerterować”. Nieprzyjaciel miał własne problemy związane z morale żołnierzy. Biełow był zdumiony, kiedy koledzy z sąsiedniej jednostki powiedzieli mu o ucieczce na sowiecką stronę dwóch żołnierzy Wehrmachtu, z których jeden był sierżantem. „Pierwszy raz słyszałem o Niemcach, którzy uciekali do nas. Ich życie musi wyglądać dosyć marnie”. Kapitan Paweł Kowalenko wyniósł podobne doświadczenie 31 marca: „Nagle, nie wiadomo skąd, zjawił się jakiś niemiecki dezerter. Rozległo się pukanie do drzwi. «Kto tam? Wejść!» Drzwi otworzyły się i stanął w nich Fritz. Wszyscy chwycili za broń. Wyjął złoty zegarek i dał go jednemu z żołnierzy, a potem wręczył drugiemu złotą obrączkę, a trzeciemu swój karabin. Wtedy podniósł ręce do góry. Pochodzi z Westfalii, pracował w kopalni węgla, ma dwadzieścia dwa lata. Jego ojciec kazał mu zdezerterować”. Ale inni Niemcy nie wpadali w rozpacz nawet wtedy, kiedy dostali się jako jeńcy w ręce Rosjan. Nikołaj Biełow wspomina o jednym, którego wziął do niewoli jego pluton zwiadowczy. „Wielki dwudziestodwuletni chłop. Skąd ci dranie biorą takich smarkaczy? Powiedział, że za miesiąc rozpoczną ofensywę i chcą skończyć wojnę w tym roku. Niemcy oczywiście ją wygrają”. Hitler z trudem zgromadził posiłki, dzięki którym w czerwcu 1943 roku mógł utrzymywać na wschodnim froncie ponad trzy miliony niemieckich żołnierzy. Przyznawał, że generalna ofensywa nie wchodzi w rachubę, ale domagał się pojedynczego, zmasowanego uderzenia. Jego uwagę przyciągnęło wybrzuszenie sowieckiego frontu, znajdujące się na zachód od miejscowości, która miała przejść do wojennej legendy, czyli Kurska. O skali operacji prowadzonych na Froncie Wschodnim świadczy już samo to, że wspomniane wybrzuszenie było niemal tak duże jak stan Zachodnia Wirginia albo jak niemal połowa Anglii. Na jego obszarze leżało kilka niskich wzgórz i wiele wąwozów oraz strumieni, ale większość zajmował otwarty step, na którym nacierające czołgi były narażone na skuteczny ogień artylerii przeciwpancernej nieprzyjaciela. Podziemne złoża rudy żelaza wywoływały tam poważne zakłócenia wskazań kompasów, ale nie miało to znaczenia, gdyż żadna ze stron nie

wiedziała na pewno, gdzie się znajduje nieprzyjaciel. Hitler skierował do natarcia pod Kurskiem znaczną część sił bojowych Wehrmachtu oraz trzy dywizje grenadierów pancernych SS, 150 nowych czołgów typu „Tygrys” i 200 „Panter”. Niemniej ta operacja, której nadano kryptonim „Cytadela” („Zitadelle”), miała bardzo ograniczony zakres w porównaniu z potężnymi ofensywami z lat 1941 i 1942, gdyż Hitler dysponował o wiele mniejszymi zasobami. Rosjanie rychło uświadomili sobie skalę zagrożenia, zwłaszcza że ich funkcjonująca na terenie Szwajcarii siatka szpiegowska „Lucy” dostarczyła im szczegółowych informacji o zamiarach wroga. Podczas kluczowej narady, która odbyła się na Kremlu 12 kwietnia, generałowie Stalina przekonali go, że należy oddać inicjatywę w ręce nieprzyjaciela, cofnąć się na linię głębokiej obrony, a następnie zatrzymać nacierające czołgi i przejść do kontrataku. Wiosną i na początku lata saperzy Armii Czerwonej gorączkowo budowali pięć kolejnych linii obronnych, najeżonych polami minowymi, bunkrami oraz okopami. Sowieccy dowódcy skierowali w rejon przyszłych walk ogromną liczbę dział i jednostek pancernych. Zgromadzili w okolicach Kurska 3600 czołgów, podczas gdy Niemcy mieli ich tylko 2700. Mogli rzucić do walki 2400 samolotów, siły Luftwaffe nie przekraczały zaś 2000 maszyn. Dysponowali 20 tysiącami dział, więc ich artyleria była dwukrotnie liczniejsza niż niemiecka. Naprzeciw 900 tysiącom Niemców stanęło 1,3 miliona żołnierzy Armii Czerwonej.

Rosja, dwunastoletni robotnik w fabryce silników lotniczych w Permie Fot. ITAR-TASS

Dowodzący Grupą Armii „Południe” Manstein gromadził swe siły przez trzy miesiące, ale z wyjątkiem żołnierzy Waffen SS tylko nieliczni Niemcy łudzili się, że operacja „Cytadela” może się powieść. Porucznik Karl-Friedrich Brandt pisał z goryczą spod Kurska: „Jak wiele szczęścia mieli żołnierze, którzy zginęli we Francji i w Polsce. Oni mogli nadal wierzyć w zwycięstwo”. Manstein nie liczył już na to, że uda mu się pokonać ZSRS, chciał jedynie osiągnąć strategiczny sukces, który przekonałby Stalina, że sprawy utknęły w martwym punkcie, co w konsekwencji mogłoby skłonić Moskwę do rezygnacji z walki do końca i zgody na wynegocjowany pokój.

Rosyjscy żołnierze zmierzali w kierunku Kurska przez obszary zdewastowane i ogołocone przez nieprzyjaciół. Osiemnastoletni Jurij Iszpajkin pisał do rodziców: „Tyle rodzin straciło ojców i braci, a nawet dach nad głową. Jestem tu dopiero od kilku dni, ale maszerowaliśmy z daleka przez zniszczony kraj. Wszędzie widać niezaorane i nieobsiane pola. Z wiosek zostały tylko kominy i gruzy. Nie widzieliśmy ani jednego człowieka, ani jednego zwierzęcia. Te wioski są teraz prawdziwymi pustyniami. W nocy cała zachodnia strona nieba jarzy się pomarańczowoczerwonym ogniem. Kiedy mijamy niezniszczoną wioskę, rosną nam serca. Większość domów jest pusta, ale z niektórych kominów sączy się dym, a na ganek wychodzi jakaś kobieta lub chłopiec, by patrzeć na przemarsz Armii Czerwonej”. Iszpajkin, jak wielu innych, nie przeżył bitwy pod Kurskiem. „Już o ósmej rano był upał, a w niebo wzniosły się chmury pyłu – zapisał ówczesny generał porucznik Paweł Rotmistrow, dowodzący 5. Armią Pancerną Gwardii, której długie kolumny wkraczały w obszar wybrzuszenia frontu. – W południe unoszący się w powietrzu kurz osiadł grubą warstwą na przydrożnych krzakach, polach, czołgach i ciężarówkach. Ciemnoczerwony krąg słońca był ledwie widoczny przez szare obłoki pyłu, ale rzucał dziwne, przytłumione światło na niekończące się kolumny czołgów, samobieżnych dział, ciągników, pojazdów opancerzonych i ciężarówek [...]. Żołnierzy dręczyło pragnienie, a ich mokre od potu koszule kleiły się do ciała. Szczególnie trudne było zadanie kierowców”. Ci, którzy umieli pisać, pisali ostatnie listy, a analfabeci dyktowali je swoim kolegom. Dwudziestoletni Iwan Panikczidin odniósł poważną ranę na polu bitwy w 1942 roku. Teraz, ponownie zbliżając się do linii frontu, był dumny z tego, że może wziąć udział w kampanii, której wynik był tak ważny dla jego kraju. „Za kilka godzin staniemy do walki – pisał do ojca. – Koncert już się zaczął, a my musimy tylko zadbać o to, żeby muzyka nie ucichła. Piszę do ciebie przy akompaniamencie niemieckiego ostrzału. Wkrótce ruszymy do ataku. Zacięta bitwa toczy się w powietrzu i na ziemi [...]. Radzieccy żołnierze twardo stoją na swoich pozycjach”. Kilka godzin później Panikczidin został zabity. Luftwaffe zaczęła bombardować sowieckie linie już na kilka dni przed rozpoczęciem natarcia. Udało się jej trafić w kwaterę Rokossowskiego, który szczęśliwie dla siebie był nieobecny. Rosjanie odpowiedzieli na ogień niemieckiej artylerii, ostrzeliwując z dział obszar, na którym koncentrowały się jednostki Wehrmachtu, przymierzające się do ataku. 5 lipca 9. Armia generała Modela ruszyła na Sowietów od północy, a od południa uderzyła na nich 4. Armia Pancerna generała Hotha. Obie strony od początku uważały Kursk za heroiczną próbę sił i woli zwycięstwa. Stukasy i będące w rękach jednostek SS czołgi typu „Tygrys” zadały ciężkie straty formacjom sowieckich T-34. Wiele nowych niemieckich „Panter” zostało unieruchomionych przez awarie, ale inne gnały naprzód, miażdżąc po drodze sowieckie armaty przeciwpancerne. Oddziały grenadierów pancernych walczyły z piechotą Żukowa, atakując okopy i bunkry za pomocą miotaczy ognia. Artyleria obu stron strzelała niemal bez przerwy. Po trzech dniach walk armie niemieckie posunęły się na północy o 25 kilometrów do przodu i wydawało się, że są bliskie przełamania linii sowieckich. Armia Rokossowskiego wytrzymała zacięte ataki, ale niektóre jej jednostki się rozpadły. Smiersz, zajmujący się zwalczaniem dezercji i szpiegostwa w Armii Czerwonej, oskarżał w swoim meldunku oficerów, którzy jego zdaniem ponosili winę za ten stan rzeczy: „676. Pułk Piechoty nie przejawiał wielkiej woli walki – jego drugi batalion, dowodzony przez Rakickiego, opuścił swe pozycje bez rozkazu. Inne bataliony też uległy panice. Dowódca 47. Pułku Piechoty, podpułkownik Kartaszew, i dowódca 321. Pułku, podpułkownik Wokoszenko, stracili panowanie nad sytuacją i nie potrafili podjąć kroków, niezbędnych dla przywrócenia porządku. Niektórzy wyżsi rangą oficerowie okazali się tchórzami i uciekli z pola walki. Dowódca 203. Pułku Artylerii, Gatsuk, nie wykazał zainteresowania operacjami swej jednostki i wraz z telefonistką Galiewą uszedł na tyły, gdzie zaczął pić”. Inni jednak trzymali się mocno, a jednostki pancerne Modela poniosły ciężkie straty, szczególnie tam, gdzie wjechały na sowieckie pola minowe. 9 lipca niemal połowa z 916 pojazdów bojowych nacierającej od południa 4. Armii Pancernej była unieruchomiona lub zniszczona. Na olbrzymim polu bitwy przemieszczały się, nacierały, walczyły, ruszały do tyłu tłumy pojazdów i ludzi. Kłęby dymu i płomienie ognia zasłaniały horyzont. Dowódcy słyszeli w słuchawkach radiostacji mieszaninę niemieckich i rosyjskich rozkazów: „Naprzód!”, „Orłow, zajdź ich

z flanki!”, „Schneller!”, „Tkaczenko, przełam się na tyły!”, „Vorwärts!”. Korespondent wojenny Wasilij Grossman zanotował, że na polu bitwy wszystko, włącznie z jedzeniem, było czarne od kurzu. W nocy wyczerpanych ludzi wyprowadzała z równowagi zapadająca nagle cisza – panująca podczas dnia kakofonia wydawała się im bardziej znośna, ponieważ do niej zdążyli się przyzwyczaić.

W dniu 12 lipca Żukow rozpoczął kontrofensywę, operację „Kutuzow”, skierowaną na północny odcinek walk, leżący w pobliżu Orła. Niemiecki oficer wojsk pancernych zanotował: „Ostrzegano nas, że możemy natrafić na opór armat przeciwpancernych i pewnej liczby czołgów [...]. Tymczasem zostaliśmy zaatakowani przez

niewyczerpaną masę nieprzyjacielskich pojazdów pancernych – nigdy nie widziałem tak potężnej demonstracji sowieckiej siły, jak tego dnia. Chmury pyłu utrudniały wsparcie ze strony Luftwaffe, więc wiele T-34 przedarło się wkrótce przez nasze linie obronne i pognało w naszą stronę jak stado szczurów z drugiego końca pola bitwy”. Podczas straszliwego zamieszania towarzyszącego zmaganiom jednostek pancernych czołgi obu armii zderzały się z sobą, tworząc plątaninę zdeformowanych stalowych osłon. Często dochodziło do bezpośredniej wymiany ognia, z bliskiej odległości. Na setkach kilometrów pokrytej kurzem równiny, wśród poczerniałych wraków rozbitych czołgów, ścierały się z sobą największe siły pancerne, jakie kiedykolwiek widział świat. O wyniku śmiertelnych pojedynków decydowała często szybkość obrotu wieżyczek, a więc to, kto odda pierwszy strzał. Wieczorem 12 lipca spadł deszcz, a obie armie rozpoczęły jak zwykle wyścig z czasem, odholowując pod osłoną ciemności uszkodzone czołgi, ewakuując rannych i transportując na linie frontu paliwo oraz amunicję. Ale straty Niemców przekroczyły już punkt krytyczny, w którym ofensywa Mansteina wyczerpała swój potencjał i straciła rozpęd. Nawet tam gdzie Rosjanie nie nacierali, utrzymywali swoje pozycje. Tego samego dnia na oddalonej o 3 tysiące kilometrów Sycylii wylądowało sześć amerykańskich i brytyjskich dywizji, które zaczęły szybko zdobywać teren i zajmować całą wyspę. Hitler nie wytrzymał nerwowo. 13 lipca oznajmił swym generałom, że musi wycofać z Frontu Wschodniego dwie dywizje pancerne SS, czyli najsilniejsze formacje, jakimi dysponował, by wzmocnić obronę Włoch. Zrezygnował z operacji „Cytadela”. Żukow oglądał pole bitwy w towarzystwie generała porucznika Rotmistrowa, dowódcy armii pancernej, który zanotował: „Była to przerażająca sceneria. Wszędzie stały roztrzaskane i wypalone czołgi, działa, pojazdy opancerzone i ciężarówki. Wszędzie stosy pocisków artyleryjskich i fragmenty gąsienic. Z pociemniałej ziemi nie sterczało ani jedno źdźbło trawy”. Niemcy nacierali jeszcze przez kilka dni, w nadziei że uda się im dokonać czegoś, co Berlin będzie mógł uznać za zwycięstwo, ale wkrótce zostali zmuszeni do zaniechania tych prób. Manstein nigdy nie wziął na siebie odpowiedzialności za niepowodzenie, ale pod Kurskiem ucierpiała jego reputacja niezwyciężonego dowódcy. Operujący na tyłach nieprzyjaciela sowieccy partyzanci zaciekle atakowali niemieckie linie transportowe, przeprowadzając w dniach 20–21 lipca 430 ataków na tory kolejowe. Obsługujący pociągi Rosjanie, przymusowo skierowani do tej pracy przez Niemców, byli rozstrzeliwani bez sądu, jeśli mieli nieszczęście wpaść w ręce partyzantów. W połowie 1943 roku Sowieci twierdzili, że na Ukrainie i innych wschodnich pustkowiach niekontrolowanych przez okupanta walczy z Niemcami 250 tysięcy partyzantów. Ponieważ Moskwa nie przejmowała się represjami Wehrmachtu wymierzonymi przeciwko ludności cywilnej, sowieccy partyzanci byli aktywniejsi i mieli większy wpływ na przebieg wojny niż uczestnicy ruchu oporu na zachodzie Europy. „Niemcy wysyłali czołgi, samoloty i artylerię w ten rejon działalności partyzantów i zmiażdżyli ich – pisał rosyjski korespondent wojenny, który odwiedził wyzwolone obszary. – Wszystkie wioski zostały zamienione w popioły. Ich mieszkańcy uciekli do lasów [...]. Oddziały partyzantów rozproszyły się, ponieważ większe ich grupy nie miały szans przeżycia. Nie mogą się ukryć (bo Niemcy systematycznie przeczesują lasy) ani zdobywać środków, by przetrwać. Żywność jest trudno dostępna. Oddział Siwołobowa od dwóch miesięcy jada wyłącznie mięso zarżniętych krów i koni. Jego ludzie nie mogą już patrzeć na mięso. Nie mieli chleba, kartofli, niczego [...]. Cywilom powodzi się lepiej. Udało im się ukryć odrobinę żywności, na przykład zakopując ją w rzekomych grobowcach. Okupanci zorientowali się, że są oszukiwani, ale kiedy rozkopali jeden z nich, znaleźli tylko martwego Niemca! Panuje przerażający terror. W niektórych miejscowościach rozstrzeliwują dziesięcioletnich chłopców jako «bolszewickich szpiegów»”.

Atak żołnierzy sowieckich podczas bitwy pod Kurskiem Fot. RIA Novosti/East News

Armia Modela z desperacją broniła swych pozycji na łuku kurskim aż do 25 lipca, potem zaczęła się wycofywać. 5 sierpnia Niemcy stracili Orzeł i Biełgorod, Sowieci zaś 25 sierpnia odzyskali Charków – i tym razem zatrzymali go w swoich rękach. Szeregowy Aleksandr Slesariew pisał do ojca: „Maszerujemy przez wyzwolone tereny, które były przez dwa lata w rękach Niemców. Ludzie z radością wychodzą nam na powitanie, przynosząc jabłka, gruszki, pomidory, ogórki i tym podobne. W przeszłości znałem Ukrainę tylko z książek, a teraz mogę na własne oczy oglądać piękno jej natury i liczne ogrody”. Powrót sowieckiej władzy nie zawsze był błogosławieństwem dla poddanych Stalina. „Mijając wyzwolone wioski, ze wstydem dostrzegamy chłodną postawę mieszkańców” – pisał jeden z żołnierzy. Niemcy pozwalali chłopom obsiewać własne pola i zbierać plony, a powracający do władzy Sowieci przywrócili przymusową kolektywizację, wywołując masowe protesty, które opisał Łazar Brontman. Wszystkie traktory i niemal wszystkie konie zostały zarekwirowane, więc można było uprawiać ziemię tylko za pomocą łopat i grabi, a do pługów zaprzęgano nieraz kobiety. Trudno było zdobyć nawet sierpy. Walczący o przetrwanie miejscowi okazywali zdecydowaną, czasem aktywną wrogość mijającym wioski uchodźcom, traktując ich jak szarańczę. Pewna wieśniaczka z prowincji kurskiej zapisała: „teraz, kiedy nie mamy krów, żyje się nam ciężko. Zabrali je nam dwa miesiące temu [...]. Jesteśmy gotowi wzajemnie się zjadać [...]. Nie ma wśród nas ani jednego młodego człowieka, bo wszyscy walczą na froncie”. Inna kobieta skarżyła się w liście do syna, że mieszka na korytarzu, obok jednopokojowego mieszkania swojej siostry. Jeszcze inna pisała do służącego w Armii Czerwonej męża: „Od dwóch miesięcy nie mamy chleba. Liliana powinna już chodzić do szkoły, ale nie mamy dla niej płaszcza ani czegoś, co można by jej włożyć na nogi. Myślę, że Lidia i ja umrzemy w końcu z głodu. Nie mamy nic [...]. Misza, nawet jeśli przeżyjesz, nas tu już nie będzie”. W wiosce Baranówka, którą Niemcy okupowali przez siedem miesięcy, Łazar Brontman znalazł tylko kilka stojących nadal chat. Dawny kierownik miejscowego kołchozu mieszkał w oborze z żoną i trzema małymi córkami. Ich brzuchy były rozdęte z głodu. Wspomniany kierownik powiedział korespondentowi: „Od trzech miesięcy nie widzieliśmy chleba. Jemy trawę”. Potem spytał z niepokojem: „Czy Niemcy wrócą?”. Brontman dał im kilogram chleba, na który patrzyli

jak na prawdziwy skarb. Członkowie innej rodziny, której Brontman zaproponował herbatę, odrzucili jego zaproszenie, oznajmiając ze smutkiem, że odwykli od takich luksusów. A przecież wszyscy ci ludzie zamieszkiwali jeden z najbardziej rozwiniętych rolniczo regionów ZSRS. Cenzorzy przejęli list, który napisała do swego służącego w Armii Czerwonej syna pewna mieszkanka wyzwolonego Orła, niejaka Marukowa. „Nie ma chleba, nie mówiąc już o ziemniakach. Jemy trawę, a moje nogi nie chcą chodzić”. Podobnie pisała inna matka z tej samej okolicy, Galicyna: „Kiedy wstaję rano, nie wiem, co robić, co gotować. Nie ma mleka, chleba, soli i nie można liczyć na niczyją pomoc”. Niemcy wycofali się spod Kurska w zwartym szyku, ale nikt nie wątpił, że ponieśli druzgoczącą klęskę, tracąc w ciągu pięćdziesięciu dni walk pół miliona zabitych i rannych. Triumfujący Stalin zademonstrował pewność siebie, wydając nowe rozkazy, które ograniczały kompetencje Żukowa i Wasilewskiego. Ponieważ pięć kolejnych prób oskrzydlenia armii niemieckich podjętych przez Sowietów po zwycięstwie stalingradzkim zakończyło się niepowodzeniem, polecił Armii Czerwonej zrezygnować w przyszłości z tego rodzaju taktyki i stosować ataki frontalne. Pod koniec sierpnia osiem sowieckich frontów prowadziło równoczesne natarcia w kierunku Dniepru na tysiąckilometrowym odcinku walk, sięgającym od Newla do Taganrogu. 8 września Hitler upoważnił swych dowódców do wycofania się za rzekę, na której Rosjanie budowali zaimprowizowane przeprawy, wykorzystując wszelkie dostępne materiały. Przeprowadzili jeden ze swych nielicznych podczas tej wojny desantów powietrznych, zrzucając na zachodnim brzegu 4575 spadochroniarzy, z których tylko połowa przeżyła tę operację. Armie sowieckie, oszołomione przerażającym obliczem wojny, parły naprzód z taką samą desperacją, z jaką w poprzednim roku się wycofywały. Mimo to zwycięstwo pod Kurskiem miało niewielkie znaczenie dla takich żołnierzy jak szeregowiec Iwanow z 70. Armii, który pisał do mieszkającej w Irkucku rodziny: „Czeka mnie śmierć, tylko śmierć. Śmierć jest tu wszechobecna. Nie zobaczę was nigdy więcej, bo moje młode życie przetnie straszna, bezwzględna i bezlitosna śmierć. Gdzie znajdę siłę i odwagę, żeby to wszystko przeżyć? Jesteśmy wszyscy potwornie brudni, mamy długie włosy i brody, chodzimy w łachmanach. Żegnajcie na zawsze”. W równie fatalnym stanie był szeregowiec Samochwałow: „Papo i mamo, nie zaznałem takiego strachu w ciągu osiemnastu lat życia. Mamo, proszę cię, módl się do Boga, żebym przeżył. Mamo, czytałem twoją modlitwę [...]. Muszę szczerze przyznać, że w domu nie wierzyłem w Boga, ale teraz myślę o Nim czterdzieści razy na dzień. Pisząc te słowa, nie wiem, gdzie schować głowę. Papo i mamo, żegnajcie, nie zobaczę was nigdy więcej, żegnajcie, żegnajcie, żegnajcie!”.

Goniec niemiecki w okopie na froncie wschodnim, czerwiec 1943 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Paweł Kowalenko zapisał 9 października: „Jechaliśmy przez obszar, na którym został schwytany w pułapkę 15. Pułk. Wszędzie ciała i rozbite pojazdy. Zwłoki mają wydłubane oczy [...]. Czy ci Niemcy są istotami ludzkimi?

Nie potrafię pogodzić się z takimi rzeczami. Ludzie przychodzą – i odchodzą. Zginął porucznik Puczkow. Bardzo mi go żal. Ubiegłej nocy jeden z kawalerzystów wjechał na minę. Jeździec i koń zostali rozerwani na strzępy. Kiedy zapadła noc, siedziałem, drżąc przy ognisku, a moje zęby szczękały z zimna i wilgoci”. Następnego dnia jego oddział dotarł do białoruskiej osady Janawiczy. „Co z niej zostało? Tylko ruiny, popioły i nadpalone resztki. Jedynymi żywymi istotami są dwa koty, które mają przypalone futro. Pogłaskałem jednego z nich i dałem mu kartofla, a on zaczął do mnie mruczeć [...]. Wszędzie widzimy mnóstwo niezebranych z pola ziemniaków, buraków i kapusty. Niemcy, zanim wygnali mieszkańców, kazali im zakopać swoje dobra. Teraz te żałosne relikty domowego szczęścia leżą rozrzucone w ogrodach. Niemcy zabrali wszystko, co mogło im być przydatne. Ocalał tylko jeden z trzystu domów, resztę pochłonęły płomienie. Jakaś stara kobieta siedzi nieruchomo, pogrążona w rozpaczy. Jej martwe oczy spoglądają w przestrzeń. Nie zostało jej nic, a lodowata zima już nadchodzi”. Tego rodzaju sceny powtarzały się niemal codziennie podczas pochodu Armii Czerwonej na zachód. „Byłem wstrząśnięty zaciętością bitew jednostek pancernych – mówił Iwan Mielnikow. – Co czuli pod ogniem ci zamknięci w stalowych pudłach ludzie? Widziałem kiedyś w jednym miejscu dziesięć czy jedenaście wypalonych czołgów T-34. Upiorny widok. Niemal wszystkie leżące w pobliżu ciała były nadpalone, a ci, którzy zostali w swych pojazdach, zamienili się w kawałki węgla drzewnego”. Pewnej nocy sześcioosobowa grupa zwiadowcza jego jednostki została oświetlona na odkrytym terenie przez niemieckie rakiety, czterej żołnierze zginęli, a następnego dnia Niemcy zabawiali się strzelaniem do ich ciał. „Pod wieczór wyglądali przerażająco – bezkształtne ciała, porozrywane przez kule twarze, odcięte ręce”. Dowódcy kazali jednostkom posuwać się tak szybko i pokonywać tak wielkie odległości, że konie taborowe były zbyt zmęczone, by jeść siano. Martwe zwierzęta leżały na poboczach dróg między rzędami pospiesznie wykopanych niemieckich grobów, czaszek, rozkładających się ciał, porzuconych sań, wypalonych pojazdów. „Maszerujemy śladem wojny – pisał Kowalenko. – Chaos ma majestatyczny wymiar. Oglądam tę panoramę zniszczenia i śmierci, czując w duszy ból i bezsilność”. Kiedy w ostatnich miesiącach 1943 roku śnieg ponownie zasypał pola bitew, Sowieci mieli w swych rękach duży przyczółek mostowy za Dnieprem, w okolicy Kijowa, i drugi w Czerkasach. Niemcy stracili Smoleńsk 25 września i zachowali tylko odizolowany skrawek Krymu. 6 listopada Rosjanie zajęli Kijów. Wasilij Grossman, który przebywał tego dnia w pobliżu zrujnowanego miasta, opisał swe spotkanie z oddziałem piechoty: „W punkcie dowodzenia zjawia się zastępca dowódcy batalionu, porucznik Surkow. Nie spał przez sześć nocy. Ma na twarzy mocny zarost. Nie widać po nim zmęczenia, bo nadal żyje w stanie gorączkowego podniecenia, które towarzyszy walce. Być może za pół godziny zapadnie w sen z workiem żołnierskim pod głową i nie będzie można go obudzić. Ale teraz jego oczy błyszczą, a głos jest stanowczy i dziarski. Tego człowieka, który przed wojną był nauczycielem historii, chyba nadal rozgrzewa żar bitwy nad Dnieprem. Opowiada mi o niemieckich kontratakach, o naszych natarciach, o gońcu, którego musiał trzykrotnie wyciągać z okopu, a który pochodzi z tych samych okolic co on, i był kiedyś jego uczniem – Surkow uczył go historii. Teraz obaj uczestniczą w wydarzeniach, o których nauczyciele historii będą opowiadać swoim uczniom jeszcze za sto lat”. Rosjanie odzyskali już przeszło połowę obszaru ZSRS zajętego przez Hitlera w 1941 roku. Pod koniec 1943 roku Związek Sowiecki poniósł już 77 procent ogólnych strat w całej wojnie, czyli w sumie naliczono około 20 milionów zabitych. „Front nieprzyjaciela został przełamany! – pisał z triumfem Kowalenko 20 września. – Idziemy do przodu. Poruszamy się powoli, z rozmysłem obserwując teren. Wszędzie są pułapki i pola minowe. W ciągu dnia posunęliśmy się o 14 kilometrów. O 14.10 doszło do «drobnego nieporozumienia». Grupa naszych samolotów straciła orientację i zaatakowała własną kolumnę marszową. Z rozpaczą patrzyliśmy, jak strzelają do swoich ludzi. Byli zabici i ranni. To okropne”. A 3 października dodał: „Nasza organizacja, zarówno podczas marszu, jak i podczas akcji, pozostawia wiele do życzenia. Szwankuje zwłaszcza koordynacja działań na linii piechota–artyleria; obsługa dział strzela w sposób przypadkowy. [Ponieśliśmy] kolosalne straty. W każdym z batalionów naszego pułku zostało tylko sześćdziesięciu

ludzi. Kim mamy atakować? Niemcy stawiają zacięty opór. Żołnierze Własowa walczą z nimi ramię w ramię. Sukinsyny. Dwaj z nich trafili do niewoli – to smarkacze, urodzeni w 1925. Nie powinniśmy się z nimi cackać, tylko ich rozstrzelać”. Trzy dni później zapisał: „Ponownie nacieramy, ale z niewielkim powodzeniem – czynimy tylko nieznaczne postępy na niektórych odcinkach frontu. Nasza piechota jest niezbyt liczna i rozpaczliwie brakuje nam amunicji. Niemcy palą wszystkie wioski. Nasze oddziały zwiadowcze, operujące na ich tyłach, wyprowadziły wielu cywilów z lasu, w którym się ukrywali. Mam wrażenie, że utknęliśmy na bagnach. Czy kiedykolwiek z nich wybrniemy? Deszcz, błoto”.

W takim samym położeniu była jednostka kapitana Nikołaja Biełowa. „Fatalna pogoda i okropne błoto. Czeka nas zima wśród lasów i bagien. Dziś wyruszyliśmy o dziesiątej rano i posunęliśmy się w ciągu dwudziestu czterech godzin o jakieś 6 kilometrów. Brakuje nam amunicji. Racje żywnościowe są skąpe, bo zaopatrzenie nie nadąża. Wielu żołnierzy nie ma butów”. Tylko nieliczni czerwonoarmiści dostrzegali powody do radości, bo większość z nich wiedziała, jak daleka jest jeszcze droga do Berlina. Pewien niemłody oficer o nazwisku Ignatow skarżył się w liście do żony na fatalną organizację armii: „Żołnierze, z którymi walczyłem w latach 1917–1918, byli o wiele bardziej zdyscyplinowani. Posiłki, które otrzymujemy, w ogóle nie są wyszkolone. Jako weteran dawnej armii wiem, jaki powinien być rosyjski żołnierz, ale kiedy usiłuję to wytłumaczyć tym ludziom, jęczą i skarżą się, że jestem zbyt surowy. Wysłano nas na pole bitwy bez łopatek saperskich, choć obiecano nam je dostarczyć. Mamy dość obietnic, w które już nie wierzymy”. Podoficer jednostki, w której służył Władimir Pierszanin, został wysłany po odznaki

identyfikacyjne ośmiu kolegów, którzy zginęli, kiedy porucznik dowodzący pododdziałem pomylił drogę i wprowadził ich pod ogień niemieckiego karabinu maszynowego. „Ty gnoju! – powiedział po powrocie do wspomnianego porucznika, nie zwracając się do niego bezpośrednio, ale spluwając w jego stronę. – Ośmiu ludzi straciło życie przez pieprzonego nieudacznika!” Ale los Niemców przedstawiał się o wiele gorzej. „Dziś rano siły bojowe 39. Dywizji Piechoty były ograniczone do sześciu oficerów i około trzystu żołnierzy – pisał jeden z dowódców 2 września w meldunku dotyczącym morale jego podwładnych. – Niezależnie od kurczących się sił bardzo niepokojący jest stan wyczerpania żołnierzy [...]. Wpadli w taką apatię, że pożądanych rezultatów nie przynoszą nawet najbardziej drakońskie środki; ożywiają ich tylko dobry przykład oficerów i «życzliwa perswazja»”. Podczas ucieczki na drugą stronę Dniepru można było zobaczyć wiele koszmarnych scen, gdyż doszło tam do bezprecedensowego w dziejach Wehrmachtu załamania dyscypliny. „Ogarnięci paniką ludzie porzucali wszystko na brzegu i wskakiwali do wody, by podjąć próbę przepłynięcia na drugą stronę – pisał jeden z żołnierzy. – Nad szarą wodą unosił się krzyk tysięcy głosów, sięgający aż na przeciwległy brzeg [...]. Oficerowie, którzy zdołali zachować choć odrobinę samokontroli, wydawali rozkazy garstkom mniej lub bardziej przytomnych żołnierzy i przypominali pastuchów, usiłujących zapanować nad oszalałym stadem owiec [...]. Słyszeliśmy huk wystrzałów i wybuchy, którym towarzyszyły mrożące krew w żyłach wrzaski”. Żołnierze przebyli w końcu rzekę na zaimprowizowanych tratwach. Armia niemiecka ponownie się przegrupowała i była gotowa bronić zajmowanych pozycji z niewzruszoną determinacją. Miała przed sobą jeszcze wiele bitew. Oficer wojsk pancernych Tassilo von Bogenhardt snuł rozważania na temat paradoksalnej sytuacji, w której niemal wszyscy jego ludzie byli gotowi na śmierć, ale ich morale mimo to było nadal wysokie. „Każdy niemiecki żołnierz odczuwał wyższość w stosunku do każdego Rosjanina, choć mieli oni ogromną przewagę liczebną. Powolny, dobrze zorganizowany odwrót nie wprawiał nas w przygnębienie. Mieliśmy wrażenie, że stanęliśmy na wysokości zadania”. Wkrótce został ciężko ranny i wzięty do niewoli, a później przeżył trzy lata w sowieckim więzieniu. Na wschodnim froncie 1943 rok przyniósł najeźdźcom nieodwracalną katastrofę, a armiom Stalina pewność rychłego zwycięstwa. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

16 PODZIELONE IMPERIA

1. CZYJA WOLNOŚĆ? inston Churchill przesadził, oznajmiając w Izbie Gmin 8 grudnia 1941 roku: „Mamy po naszej stronie co najmniej cztery piąte ludności globu”. Bardziej precyzyjne byłoby stwierdzenie, że cztery piąte ludności świata kontrolowali alianci lub sprzeciwiało się okupacji państw Osi. Propaganda głosiła wspólny cel „wolnych” narodów – do których trzeba było nominalnie włączyć społeczeństwa pod władzą Stalina – jakim było pokonanie potęg totalitarnych. Niemal jednak w każdym kraju istniały różne stanowiska, a gdzieniegdzie rozmaicie pojmowana lojalność. Ameryka Południowa była kontynentem najmniej dotkniętym wojną, choć Brazylia przyłączyła się w sierpniu 1942 roku do aliantów, wysyłając 25 tysięcy żołnierzy do pomocy – zresztą niezauważalnej – w kampanii włoskiej. Większość krajów, które uniknęły zaangażowania, chroniła geograficzna odległość. Najbardziej znaczącym państwem była Turcja, która zachowywała neutralność po tym, jak dostała nauczkę za zbyt pochopne zaangażowanie się po stronie mocarstw centralnych w pierwszej wojnie światowej. W Europie jedynie Irlandii, Hiszpanii, Portugalii, Szwecji i Szwajcarii udało się uzyskać poszanowanie ich suwerenności przez walczące strony, głównie ze względów pragmatycznych. Irlandia zdobyła status samorządnego dominium dopiero w 1922 roku, choć do 1938 Wielka Brytania zachowała kontrolę nad czteroma strategicznie ważnymi „portami traktatowymi” na tamtejszym wybrzeżu. W latach 1939–1940, gdy dawny kraj macierzysty zaczął walczyć z UBootami o przetrwanie, Winstona Churchilla kusił pomysł wyegzekwowania siłą roszczeń swego państwa do tych morskich i powietrznych baz. Zarzucił go w obawie przed spodziewaną reakcją na tego rodzaju działania opinii publicznej w Stanach Zjednoczonych, gdzie istniało silne lobby irlandzkie. Znacząco natomiast „zwiększyła się” odległość na Atlantyku dzieląca oba kontynenty, poszerzyła się „luka atlantycka”, zginęło wielu ludzi i utracono wiele ton ładunków w wyniku fanatycznej nienawiści irlandzkiego premiera Eamona de Valery’ego do swych brytyjskich sąsiadów. Na niemal każdym okręcie wojennym i statku handlowym płynącym w latach wojny wzdłuż wybrzeża Irlandii dawało się odczuć narastające rozgoryczenie wobec uzależnionego od brytyjskich dostaw najważniejszych towarów i całości paliw kraju, który nie chciał nawet kiwnąć palcem, aby przyjść z pomocą w potrzebie. Oficer korwety Nicholas Monsarrat napisał: „Koszt w ludziach i okrętach [...] doszedł do sumy, której nie mogły skasować uśmiechnięte oblicza Irlandczyków w dniu zwycięstwa aliantów. Na liście osób, które chciałbyś lubić po zakończeniu wojny, ktoś, kto stał na uboczu, patrząc, jak podcinają ci gardło, nie mógł się znaleźć zbyt wysoko”. Nawet Irlandia Północna, będąca wciąż częścią Zjednoczonego Królestwa, nie odważyła się na wprowadzenie poboru do służby wojskowej. Przewrotnym rezultatem w tym przypadku było to, że w brytyjskich siłach zbrojnych służyło podczas wojny więcej katolickich Irlandczyków z Południa niż protestantów z Północy – którzy głośno wyrażali swą wierność Koronie – choć służba większości południowców wynikała raczej z ekonomicznej konieczności niż ideologicznego entuzjazmu dla sprawy aliantów. Wobec bliskości Niemiec Szwedzi rygorystycznie przestrzegali swego statusu, aresztując i zamykając w więzieniach dziesiątki alianckich agentów wywiadu i ich informatorów. Dopiero w latach 1944–1945, gdy wynik wojny nie budził już wątpliwości, rząd w Sztokholmie stał się bardziej podatny na dyplomatyczne naciski Londynu i Waszyngtonu oraz mniej gorliwy w aresztowaniu ich sympatyków. Szwajcaria była ośrodkiem sojuszniczych operacji wywiadowczych, choć tamtejsze władze paraliżowały wszelkie wykryte przez siebie tajne działania. Odmawiały także schronienia uciekającym przed nazistami Żydom oraz ciągnęły olbrzymie zyski, zagarniając fundusze zdeponowane w szwajcarskich bankach zarówno przez prominentnych nazistów, jak i ich

W

żydowskie ofiary, które zginęły i tym samym nie mogły później występować z roszczeniami. Estelle Sapir, córka bogatej francuskiej ofiary Holokaustu, stwierdziła: „Mój ojciec był w stanie uchronić swoje pieniądze przed nazistami, ale nie przed Szwajcarami”. Szwajcaria dawała ważne technologiczne i przemysłowe wsparcie dla wysiłku wojennego państw Osi, zwiększając w 1941 roku swój eksport chemikaliów do Niemiec o 250 procent i metali o 500 procent. Kraj ten stał się ważnym odbiorcą dóbr rabowanych przez nazistów w Europie oraz przyjmował do swych banków pochodzące od uchodźców „gigantyczne sumy” – jak określało to OSS (Office of Services), agencja Waszyngtonu prowadząca tajne operacje. Szwajcarzy bez zmrużenia oka wypłacali nazistom dochody pochodzące z lokat ubezpieczeniowych niemieckich Żydów, rząd w Bernie zaś zbył powojenne skargi na takie postępowanie jako „nieistotne z punktu widzenia szwajcarskiego prawa”. Jedynie ułamek olbrzymich zysków Szwajcarii z przywłaszczeń w czasach wojny doczekał się uznania, a jeszcze mniejsza część została wypłacona żydowskim ofiarom i ich rodzinom. Wojna okazała się dobrą okazją do robienia interesów w kantonach, w których mieszkali ludzie z wyrachowaniem zapatrzeni tylko w powiększanie własnego majątku. Nie było niespodzianką, że wśród stron uczestniczących w działaniach wojennych sprawdzała się reguła, że im dalej kraj sojuszniczy leżał od terenu działania państw Osi, tym mniej niechęci jego mieszkańcy okazywali wobec wroga. Na przykład sondaż przeprowadzony w połowie 1942 roku przez Office of War Information wykazał, że jedna trzecia Amerykanów wyrażała poparcie dla zawarcia odrębnego pokoju z Niemcami. Z badania opinii publicznej ze stycznia 1944 roku wynikało, że podczas gdy 45 procent Brytyjczyków stwierdziło, iż „nienawidzi” Niemców, to podobnego zdania było jedynie 27 procent Kanadyjczyków. Dla większości mieszkańców Europy i Azji wojna była wszechobecną rzeczywistością. W azjatyckich republikach Związku Sowieckiego, zaliczanych do najodleglejszych miejsc na ziemi, okazało się, że tamtejsi mężczyźni są wcielani do Armii Czerwonej, a obozy pracy wyrastają w zasięgu wzroku od ich wiosek, przy nieustannych brakach zaopatrzenia w żywność. Japoński nalot na portowe miasto Darwin na północy Australii 19 lutego 1942 roku spowodował 297 ofiar śmiertelnych, w większości wojskowych na pokładach okrętów zakotwiczonych w porcie. Choć taki atak już nigdy się nie powtórzył i Australia była odtąd nękana jedynie sporadycznymi, prowadzonymi na niewielką skalę japońskimi naruszeniami jej wód terytorialnych, poczucie nienaruszalności kraju legło w gruzach. Mieszkańcy wysp Pacyfiku i azjatyckich dżungli byli werbowani do takiej czy innej armii, często nie zdając sobie sprawy, o co walczą ich sponsorzy. Nawet w niektórych częściach Rosji istniała podobna ignorancja: komendant sowieckiego łagru obok rzeki Peczory w obrębie koła polarnego pisał, że miejscowi wieśniacy „mają bardzo ogólnikowe rozeznanie w tym, co się dzieje na świecie. Nie wiedzą nawet zbyt wiele o sowieckiej wojnie z Niemcami”. Większość obywateli krajów toczących wojnę – z godnym uwagi wyjątkiem Włoch – popierała cele głoszone przez swoje rządy, przynajmniej dopóki – lub jeśli – nie zaczęły one przegrywać. Byli jednak i tacy, którzy wyrażali sprzeciw i w rezultacie tysiące ludzi zostało uwięzionych, nawet w krajach demokratycznych. To samo odnosiło się do osób, których lojalność uznano za wątpliwą, często zresztą niesprawiedliwie. W 1939 roku w Wielkiej Brytanii zatrzymano wszystkich mieszkających tam Niemców, włącznie z uciekinierami spod rządów Hitlera. Wśród wybitnych postaci potępiających takie hurtowe internowanie znalazł się historyk George M. Trevelyan, który stwierdził, że rząd nie uświadomił sobie „wielkiej krzywdy wyrządzanej naszej sprawie – w istocie moralnej sprawie [...] – poprzez uwięzienie politycznych uchodźców”. Ameryka popełniła ten sam błąd, internując swoich obywateli pochodzenia japońskiego podczas histerii, jaka zapanowała po ataku na Pearl Harbor. Popierając drastyczne środki, gubernator Idaho powiedział: „Japońcy żyją jak szczury, rozmnażają się jak szczury i zachowują się jak szczury. Nie chcemy ich”. Gdy wybuchła wojna, Stany Zjednoczone bynajmniej nie były jednolitym społeczeństwem. Na przykład amerykańscy Żydzi traktowani byli podejrzliwie, jeśli nie wręcz wrogo przez swych rodaków, co znajdowało wyraz w ich wykluczeniu z podmiejskich klubów i innych elitarnych instytucji towarzyskich. Wyniki sondażu z okresu wojny świadczyły o tym, że Żydom nie ufano bardziej niż jakiejkolwiek innej grupie etnicznej – z wyjątkiem Włochów. Badanie z grudnia 1944 roku wykazało, że choć większość Amerykanów wierzyła, że

Hitler zabił pewną liczbę Żydów, to zupełnie nie wierzyła doniesieniom, że liczba zamordowanych szła w miliony. Czarni Amerykanie mieli powody, aby odnosić się do „krucjaty na rzecz wolności” ze sceptycyzmem, na przeważającej części terytorium ich kraju, podobnie jak w armii, obowiązywała bowiem segregacja rasowa. Przed restauracją nieopodal obozu szkoleniowego rekruta Johna Capano w Karolinie Południowej widniała tabliczka z napisem: „Czarnuchy i Jankesi niemile widziani”. Capano stwierdził, że „był to bardzo biały oddział, który staczał regularne walki z czarnymi na terenie zajezdni”. W 1940 roku odnotowano sześć przypadków linczu na czarnych Amerykanach na Południu, z czego cztery w Georgii, oraz wiele innych przypadków chłosty, w tym trzy zakończone śmiercią. Matrony z Wirginii wystąpiły z formalnym protestem w sprawie obecności Eleanor Roosevelt na potańcówce z udziałem czarnych w Waszyngtonie. „Niebezpieczeństwo – pisały – leży nie w degeneracji dziewcząt, które w tym uczestniczyły, były one bowiem [...] już i tak najniższym gatunkiem kobiety, lecz w fakcie, że pani Roosevelt przydała swą obecnością godności tej poniżającej imprezie; że żona prezydenta Stanów Zjednoczonych usankcjonowała wieczorek taneczny z udziałem [...] obu ras i że za jej przykładem mogą pójść inni bezmyślni biali”. Napływ wielu czarnych robotników do Detroit w 1942 roku wywołał głośne protesty białych, które w czerwcu przerodziły się w poważne zamieszki. W następnym roku doszło do dalszych rozruchów na tle rasowym, wymierzonych w Detroit przeciwko czarnym, a w Los Angeles przeciwko Meksykanom. Prezydent odniósł się do tego w stonowany sposób i do samej śmierci wypowiadał się bardzo oględnie w kwestiach rasowych. Odsetek czarnych pracowników w gałęziach przemysłu działających na potrzeby wojny wzrósł z 2 procent w 1942 roku do 8 procent w 1945, lecz ich reprezentacja była wciąż zaniżona. Amerykańskie siły zbrojne rekrutowały spore liczby Afroamerykanów, ale jedynie niewielkiej mniejszości powierzano zadania w działaniach bojowych, przy czym utrzymywano znaczny stopień segregacji. Amerykański Czerwony Krzyż rozróżniał na przykład zapasy „białej” krwi od „czarnej” krwi. Cynicy pytali o różnicę między ławkami w parku z napisem „Juden” w nazistowskich Niemczech a tymi z napisem „Colored” w Tallahassee na Florydzie. Gdy wybuchła wojna, nawet wielu białych Amerykanów, imigrantów lub ich dzieci, określało siebie w kategoriach grup narodowościowych Starego Świata, z których się wywodzili. W szczególności dotyczyło to blisko pięciu milionów Amerykanów pochodzenia włoskiego – do grudnia 1941 roku gazety adresowane do tej społeczności wychwalały Mussoliniego jako giganta. W jednym z opublikowanych listów od czytelników autor wyrażał uznanie dla inwazji Niemiec na Polskę i zapowiadał, że „podobnie jak legiony rzymskie pod wodzą Cezara Nowe Włochy pójdą naprzód i zwyciężą”. Nawet gdy USA wypowiedziały Mussoliniemu wojnę, wielu miało nadzieję na zwycięstwo, które nie byłoby tożsame z klęską Włoch. Zanim jednak nadszedł 1945 rok, dokonała się olbrzymia zmiana. Wspólne doświadczenie konfliktu, a zwłaszcza służby wojskowej, przyspieszyło integrację grup narodowościowych w Ameryce. Na przykład Anthony Carullo wyemigrował z rodziną do USA z południowych Włoch w 1938 roku. Gdy wstąpił do armii i służył w Europie, musiał adresować swoje listy do sióstr, ponieważ matka nie znała angielskiego. Ale na pytanie: „Czy gdybyś został wysłany do Włoch, byłbyś gotów walczyć z Włochami?” ten dwudziestojednolatek odparł zawadiacko: „Jestem amerykańskim obywatelem. Będę walczył z każdym”. Urodzony w Niemczech sierżant Henry Kissinger stwierdził później, że to wojna zrobiła z niego prawdziwego Amerykanina. W latach 1942–1945 miliony jego rodaków o różnym imigranckim pochodzeniu po raz pierwszy odkryły poczucie wspólnoty narodowej. O wiele bardziej skomplikowane i brutalne były kwestie lojalności, w których obliczu stanęły społeczeństwa okupowane przez państwa Osi lub podporządkowane kolonialnym rządom mocarstw europejskich. W niektórych krajach do dziś trwają spory, czy ci, którzy postanowili służyć Niemcom lub Japończykom albo przeciwstawić się aliantom, byli winni zdrady, czy jedynie przyjęli inny punkt widzenia na patriotyzm. Wielu Europejczyków służyło w narodowych siłach bezpieczeństwa przeciwnych interesom aliantów i wspierających interesy

niemieckie. Francuscy żandarmi wysyłali Żydów do obozów koncentracyjnych. Mimo legendy o sympatii Holendrów dla Żydów szerzonej przez pamiętnik Anny Frank holenderscy policjanci okazali się znacznie bardziej bezwzględni od swych francuskich odpowiedników, kierując o wiele więcej przedstawicieli tego narodu ze swego kraju na deportację i śmierć. Francja był pogrążona w wewnętrznych sporach. Zwłaszcza w początkowych latach okupacji istniało szerokie poparcie dla rządu w Vichy i tym samym dla kolaboracji z Niemcami. Tassilo von Bogenhardt, niemiecki oficer pracujący w latach 1940–1941 w Komisji Rozejmowej (Armistice Commission), twierdził, że jego francuscy odpowiednicy byli „bardzo ciekawymi rozmówcami [...]. Podejrzewałem, że wytrwałość Brytyjczyków w obliczu naszych bombardowań raczej ich irytowała [...]. W równym stopniu podziwiali i szanowali marszałka Pétaina, jak nie znosili komunistów i frontu ludowego”[21]. Około dwudziestu pięciu tysięcy Francuzów służyło ochotniczo w SS. Choć władze kolonialne w kilku afrykańskich posiadłościach Francji opowiedziały się po stronie de Gaulle’a przebywającego w Londynie, większość tego nie uczyniła. Nawet po przystąpieniu USA do wojny francuscy żołnierze, marynarze i lotnicy nadal przeciwstawiali się aliantom. W maju 1942 roku, gdy Brytyjczycy dokonali inwazji na rządzony przez Vichy Madagaskar, aby uprzedzić możliwy japoński desant na tę wyspę, doszło do uporczywych walk. Madagaskar jest większy od Francji, ma 1600 kilometrów długości. Jego gubernator generalny raportował do Vichy: „Wojska pozostające w naszej dyspozycji przygotowują się do odparcia każdego ataku wroga w tym samym duchu, jaki inspirował naszych żołnierzy w Diego Suárez, Jajunga i Tananariwie [miejsca poprzednich walk między siłami Vichy a sojusznikami] [...], gdzie za każdym razem obrona stała się kartą heroizmu zapisaną przez la France”. Starcia na morzu zmusiły Royal Navy do zatopienia francuskiej fregaty i trzech okrętów podwodnych. W kampanii na wybrzeżach Madagaskaru zginęło 171 obrońców, a 343 zostało rannych, podczas gdy straty brytyjskie to 105 zabitych i 283 rannych. Gdy gubernator nakazał okrętowi podwodnemu „Glorieux” ewakuować się do kontrolowanego przez Vichy Dakaru, kapitan dał wyraz swej frustracji z powodu uniemożliwienia mu ataku na brytyjską flotę: „Wszyscy na pokładzie odczuwali, podobnie jak ja, głębokie rozczarowanie po namierzeniu najlepszego celu, jaki może się trafić okrętowi podwodnemu, bez dostania szansy zaatakowania go”. Obrońcy Madagaskaru ostatecznie poddali się dopiero 5 listopada 1942 roku. I tam również niewielu jeńców postanowiło przyłączyć się do de Gaulle’a. Wszędzie tam, gdzie rządziło Vichy, Francuzi traktowali wziętych w niewolę żołnierzy alianckich oraz internowanych cywilów pogardliwie i niekiedy brutalnie. Ena Stoneman, która przeżyła zatopienie statku pasażerskiego „Laconia” i była przetrzymywana we francuskim Maroku, stwierdziła: „Francuzi byli wstrętni. W końcu zaczęliśmy uważać ich, a nie Niemców, za naszych wrogów. Przez większość czasu traktowali nas jak zwierzęta”. Nawet w listopadzie 1942 roku, gdy stawało się jasne, że sojusznicy wygrają wojnę, opór ze strony wojsk francuskich był szokiem dla Amerykanów lądujących w Afryce Północnej. W samej Francji ruch oporu cieszył się poparciem jedynie niezbyt licznej mniejszości społeczeństwa, dopóki wprowadzenie w 1943 roku przez Niemców robót przymusowych nie skłoniło wielu młodych mężczyzn do przejścia na stronę grup partyzanckich, w których szeregach walczyli później ze zmiennym entuzjazmem. Przeciwstawianie się okupantom było trudne i wysoce niebezpieczne. Wobec silnej francuskiej tradycji antysemityzmu nie znajdowano wielu argumentów na rzecz pomagania Żydom w ratowaniu się od obozów śmierci. Duża część francuskiej arystokracji kolaborowała z Niemcami, podobnie jak z reżimem z Vichy, który rządził w środkowej i południowej Francji do czasu przejęcia władzy przez Niemców w listopadzie 1942 roku. Były jednak szlachetne wyjątki, wśród których wyróżniała się hrabina Lily de Pastré. Urodziła się w 1891 roku. Jej matką była Rosjanka, a ojcem bogacz z dynastii producentów wermutu Noilly Prat. W 1916 roku wyszła za hrabiego Pastré, którego własna fortuna pochodziła od rodziny prowadzącej w XIX wieku firmę żeglugową. Jedno z ich trojga dzieci, Nadia, pomagało w czasie wojny w podtrzymywaniu sojuszniczych szlaków ucieczki. W 1940 roku hrabina się rozwiodła, żyła jednak nadal na wysokiej stopie w rodzinnym château de Montredon na południe od Marsylii. Zaczęła szczodrze łożyć na przekształcenie Montredon w przystań dla

artystów, w dużej części Żydów, którzy uciekli ze strefy okupowanej przez Niemców. Stworzyła organizację o nazwie Pour que l’Esprit Vive (Niechaj duch przetrwa) w celu finansowania i udzielania schronienia ludziom, którym groziło niebezpieczeństwo. W zamku gościło jednocześnie do czterdziestu uchodźców – pisarzy, muzyków, malarzy, wśród nich tacy artyści, jak André Masson i Czech Rudolf Kundera, żydowska pianistka Clara Haskil i harfistka Lily Laskine. Pastré zorganizowała leczenie guza mózgu u Haskil i jej późniejszą ucieczkę do Szwajcarii. Regularnie odbywały się recitale i koncerty z udziałem rezydentów. Hrabina ufundowała nagrodę w wysokości 5 tysięcy franków za najlepszą interpretację utworu Brahmsa na fortepian. Kulminacją jej kariery z czasów wojny było wystawienie 25 lipca 1942 roku przy świetle księżyca Snu nocy letniej z obsadą pięćdziesięciu dwóch wykonawców oraz muzyką graną przez orkiestrę pod batutą żydowskiego dyrygenta. Kostiumy były kreacjami młodego Christiana Diora, jako materiał na nie wykorzystano głównie zamkowe kotary. Działalność Lily de Pastré została brutalnie ograniczona w późniejszym okresie wojny, gdy jej zamek zajęły wojska niemieckie. Niektórzy byli goście, jak niemiecko-żydowski kompozytor Alfred Tokayer, zostali aresztowani i wysłani do obozów śmierci. Wysiłki hrabiny na rzecz wspierania niektórych spośród najbardziej narażonych na nazistowskie prześladowania jednak godnie kontrastują z biernością większości francuskich potentatów, którzy nie chcieli ryzykować utraty swych majątków, a tym bardziej życia. Lily de Pastré zmarła w biedzie w 1974 roku, po wydaniu swej wielkiej fortuny na cele filantropijne, w dużej mierze w czasach wojny. Niektóre małe kraje wykazały się sprzeciwem śmielszym od Francuzów. Duńczycy jako jedyni wśród narodów europejskich odmówili uczestniczenia w deportacjach swych Żydów, których społeczność niemal w całości przetrwała. Niewielu spośród 293 tysięcy mieszkańców maleńkiego księstwa Luksemburga powitało z zadowoleniem jego wcielenie do imperium Hitlera. Podczas niemieckiej inwazji w 1940 roku rannych zostało siedmiu spośród osiemdziesięciu siedmiu obrońców księstwa, a rządząca rodzina i ministrowie uciekli do Londynu, gdzie utworzyli rząd na uchodźstwie. Gdy w październiku 1941 roku przeprowadzono plebiscyt w sprawie niemieckiej okupacji, 97 procent ludności wyraziło sprzeciw. Berlin przeszedł do porządku dziennego nad tym głosowaniem, uznał wszystkich Luksemburczyków za obywateli niemieckich i rozpoczął ich pobór do Wehrmachtu. Ich odpowiedzią było ogłoszenie strajku generalnego, złamanego egzekucją dwudziestu jeden związkowców i wywózką dalszych setek do obozów koncentracyjnych. Idealizowanie oporu Luksemburga wobec Niemców byłoby błędem – powojenny rząd skazał 10 tysięcy obywateli księstwa za kolaborację, a 2800 Luksemburczyków zginęło w niemieckich mundurach. Większość jednak obywateli jasno wyraziła swój sprzeciw wobec hegemonii nazistów. Na Wschodzie wielu Ukraińców i obywateli państw bałtyckich zaciągnęło się do Wehrmachtu, dając wyraz swej awersji wobec stalinowskiego Związku Sowieckiego. Ukraińcami było wielu strażników w hitlerowskich obozach śmierci, a w lutym 1944 roku Nikołaj Watutin, jeden z najwybitniejszych generałów Stalina, został ranny w ataku oddziału partyzanckiego Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i zmarł kilka tygodni później. W okupowanej Jugosławii Niemcy wykorzystywali animozje etniczne, wysyłając przeciwko Serbom milicję chorwackich ustaszy. Ci ostatni, wraz z Kozakami w niemieckich mundurach, dokonywali makabrycznych zbrodni na swych współobywatelach. W późniejszych latach wojny Niemcy gdzie tylko mogli rekrutowali żołnierzy gotowych służyć w ich mundurach – Kozaków, Łotyszy, a nawet niewielkie liczby Skandynawów, Francuzów, Belgów i Holendrów. Być może najbardziej egzotycznymi formacjami w armiach Hitlera były 13. Dywizja Górska SS „Handschar” i 23. Dywizja Górska SS „Kama”, złożone w większości z muzułmanów bośniackich podporządkowanych Chorwatom i dowodzone przez niemieckich oficerów; na defiladach żołnierze ci występowali w ozdobionych frędzlami fezach. Himmler zaliczył muzułmańskie Waffen SS do „najbardziej honorowych i prawdziwych wyznawców Führera Adolfa Hitlera ze względu na ich nienawiść do wspólnego żydowsko-angielskobolszewickiego wroga”. Była to przesada, 15 procent żołnierzy tych formacji stanowili bowiem katoliccy Chorwaci, Himmler jednak zabiegał o wsparcie muzułmanów przez utworzenie w Dreźnie specjalnej wojskowej

szkoły mułłów, a mufti Jerozolimy założył w Berlinie szkołę imamów w celu edukowania oficerów SS na temat wspólnych ideałów nazistowskich i muzułmańskich. Jeden z dowódców formacji muzułmańskich, dziwaczna postać o nazwisku Karl-Gustav Sauberzweig, generał major Waffen-SS, który zwykł zwracać się do swych żołnierzy per „dzieciaki, dzieciaki”, utrzymywał, że „muzułmanie z naszych dywizji SS zaczynają dostrzegać w naszym Führerze nadejście Drugiego Proroka”. Sauberzweig został jednak pozbawiony dowództwa 13. Dywizji SS po tym, gdy spisała się ona kiepsko w Jugosławii w 1944 roku, i ostatecznie muzułmańscy rekruci wnieśli niewiele do siły bojowej wojsk Hitlera. Wspieranej przez sojusznicze tajne służby wojnie partyzanckiej przeciwko okupantom z państw Osi nadawano w powojennej literaturze charakter romantyczny, ale zakres jej działań pod względem strategicznym był niewielki. Ugrupowania ruchu oporu były rzadko jednolite pod względem motywów, składu osobowego czy skuteczności, jak zapisał we wrześniu 1943 roku w dzienniku Włoch Emmanuele Artom, później rozstrzelany przez Niemców: „Muszę odnotować rzeczywistość na wypadek, gdyby po upływie dziesięcioleci pseudoliberalna retoryka przedstawiała partyzantów jako czystych bohaterów. Jesteśmy, jacy jesteśmy: zbiorowiskiem jednostek, po części działających w dobrej wierze, po części politycznych arywistów, po części dezerterów obawiających się wywózki do Niemiec, po części napędzanych pragnieniem przygody, po części upodobaniem do bandytyzmu. W naszych szeregach są tacy, którzy dokonują aktów przemocy, upijają się i sprawiają, że dziewczyny zachodzą w ciążę”. I tak było w organizacjach ruchu oporu na terenie całej okupowanej Europy. Obie strony działały nader brutalnie: we francuskiej sekcji brytyjskiego SOE zapanowało zakłopotanie, gdy kurierka Anne-Marie Walters doniosła na swego brytyjskiego przełożonego w południowo-zachodniej Francji, podpułkownika George’a Starra, oskarżając go o współudział w systematycznym torturowaniu kolaborantów i więźniów. Podczas późniejszych dochodzeń w Wielkiej Brytanii wysoki oficer SOE pułkownik Stanley Woolrych pisał, że pomimo podziwu dla dokonań Starra na polu walki on sam uważa, że „na jego opinii [Starra] zaciążył nieco wątek sadyzmu, który będzie bardzo trudny do zignorowania [...]. Nie ulega wątpliwości [...], że torturowali oni więźniów w dość poważny sposób”. Zarzuty Walters zostały zatuszowane, rzuciły jednak światło na okrucieństwa, jakie charakteryzują niekonwencjonalne działania wojenne. Nie jest zaskakujące, że jedynie nieliczne mniejszości wspierały podziemne ruchy oporu, ponieważ cena była bardzo wysoka. Peter Kemp, oficer SOE w Albanii, opisał epizod z 1943 roku, gdy wraz ze swą brytyjską drużyną szukał schronienia na wsi po udanej zasadzce na niemiecki samochód sztabowy. Tłumacz Stiljan długo dyskutował z zagniewanym gospodarzem przez uchylone drzwi, które w końcu zostały zatrzaśnięte. „On nas nie chce. Słyszeli strzelaninę na drodze, są bardzo wystraszeni i wściekli na nas za sprawianie kłopotów” – wyjaśnił Stiljan. Kto mógłby obwiniać takich ludzi? Wiedzieli, że czekałyby ich okrutne represje, podczas gdy młodzi zagraniczni awanturnicy poszliby sobie gdzie indziej szukać okazji do dokuczenia Niemcom. Kemp przyznał: „W miarę upływu czasu stawało się coraz bardziej oczywiste, że byliśmy w stanie zaoferować Albańczykom niewiele, by sięgali po broń w porównaniu z korzyściami z zachowania bierności. Muszę przyznać, że my, brytyjscy oficerowie łącznikowi, z opóźnieniem pojmowaliśmy ich punkt widzenia; jako naród zawsze mieliśmy skłonność do zakładania, iż ci, którzy nie udzielają nam całkowitego poparcia w naszych wojnach, kierują się jakimś niecnym motywem, nie chcąc, aby świat stał się lepszy”. Europejskie posiadłości zamorskie były rozdarte podziałami, a sytuacja jeszcze się zaogniała tam, gdzie kolonie znalazły się pod okupacją. W wyniku rozmaitych skomplikowanych anomalii nad Indochinami do marca 1945 roku wciąż powiewała flaga francuska. Vichystowski reżim kierowany przez admirała Jeana Decoux administrował krajem zgodnie z rozkazami japońskiej misji wojskowej. We wrześniu 1940 roku wojska japońskie zaakcentowały swą absolutną dominację, atakując dwie miejscowości w Tonkinie i zabijając ośmiuset francuskich żołnierzy przed wycofaniem się do południowych Chin. Lokalny układ skomplikował się jeszcze bardziej, gdy okręty Vichy dokonały serii wypadów przeciwko

sąsiedniemu Syjamowi, który próbował zająć sporne tereny na granicy z Laosem i Kambodżą. Aby zabezpieczyć interesy swych syjamskich klientów, interweniowali wówczas Japończycy, zmuszając Francuzów do wycofania się. Od lipca 1941 roku liczące 35 tysięcy żołnierzy siły japońskie robiły co chciały w Indochinach, które zostały włączone do japońskiej tak zwanej Wielkiej Azjatyckiej Strefy Wspólnego Dobrobytu. Koloniści spod znaku Vichy zachowali resztki osobistych swobód, dopóki, podobnie jak europejscy akolici nazistów, realizowali politykę swych panów. W marcu 1945 roku na rozkaz wyzwolonego Paryża wojska francuskie rozpoczęły katastrofalne powstanie, szybko i brutalnie stłumione przez Japończyków, którzy odtąd przejęli pełną kontrolę nad krajem. Od 1942 roku zaczęły się dla Wietnamczyków, Laotańczyków i Kambodżan ogromne cierpienia związane z plądrowaniem ich krajów przez Japończyków. Starsi Wietnamczycy mówili, że ich ówczesne doświadczenia były gorsze od tych z późniejszych wojen o niepodległość. Japończycy wywozili stamtąd ryż, kukurydzę, węgiel i kauczuk. Wiele pól ryżowych zostało przymusowo obsadzonych jutą i bawełną w celu zaspokojenia zapotrzebowania okupantów na tekstylia. Pozbawiona własnych produktów miejscowa ludność zaczęła głodować. W Tonkinie do 1945 roku co najmniej półtora miliona, a być może o wiele więcej Wietnamczyków zmarło z głodu, i to w kraju, który przed wojną był trzecim co do wielkości na świecie producentem ryżu. Francuskie władze kolonialne tłumiły lokalne protesty i bunty z niedościgłą nawet dla Japończyków brutalnością. Głównym beneficjentem udręki Wietnamczyków był komunistyczny ruch Viet Minh, zdobywający znaczne poparcie na terenach północnych, gdzie polityka gospodarcza Tokio dała się odczuć najdotkliwiej. Do lata 1945 roku nie było znaczącego zbrojnego oporu wobec Japończyków, zawzięcie antyimperialistyczni Amerykanie odmawiali bowiem przerzucania oficerów sił Wolnej Francji drogą lotniczą z Chin do Wietnamu. Dopiero w lecie tamtego roku amerykańskie OSS rozpoczęło dostawy broni dla Viet Minhu, podejmując spóźnioną próbę pobudzenia działań antyjapońskich. Dostawy te zostały przyjęte z wdzięcznością przez przywódcę tego ugrupowania Nguyena Ai Quoca, lepiej znanego jako Ho Chi Minh; stacjonujący tam oficerowie OSS przejawiali nieograniczony entuzjazm dla jego partyzantów, niezwykłą naiwność wobec ich polityki oraz zdecydowaną niechęć w stosunku do miejscowych francuskich kolonialistów. Viet Minh – liczący wówczas około pięciu tysięcy aktywnych zwolenników – chętnie przeciwstawiał się Francuzom, lecz nie wykazywał zainteresowania walką z Japończykami. Jego ludzie albo gromadzili broń w oczekiwaniu na powojenną bitwę o niepodległość, albo pokazywali się z nią, aby narzucić swoją wolę ludności wiejskiej. Pod naciskiem Waszyngtonu OSS nakłonił partyzantów do wyrażenia sprzeciwu wobec okupantów. Jedna grupa wszczęła hałaśliwą demonstrację przeciwko niewielkiej japońskiej kolumnie zaopatrzeniowej, która zawróciła i się wycofała, nie ponosząc zbytnich szkód. Przy innej okazji batalion Viet Minhu dowodzony przez Vo Nguyen Giapa zaatakował 17 lipca 1945 roku japońską wysuniętą placówkę w Tam Dao, zabijając ośmiu spośród jej czterdziestu obrońców i biorąc do niewoli pozostałych. Ale na tym wydaje się kończyć wkład Viet Minhu w sprawę aliancką, w zamian za dostawy kilku ton broni i sprzętu wykorzystanych później przeciwko powracającym francuskim kolonialistom. Zdecydowanie najważniejszym zamorskim elementem alianckiego wysiłku wojennego było oczywiście imperium brytyjskie. Rozmowy Londynu z białymi samorządnymi dominiami były prowadzone nader niezręcznie, jego żądania wręcz bezwzględne w obliczu wymogów stwarzanych przez globalny konflikt, a polityka wobec czarnych i brązowych ludów imperium była bezkompromisowa. Churchill zapewnił o swojej determinacji utrzymania hegemonii nad Indiami i oburzył amerykańską opinię publiczną, deklarując w listopadzie 1942 roku, że nie został pierwszym ministrem króla po to, aby pozwolić na likwidację brytyjskiego imperium. Większość społeczeństwa odnosiła się ciepło i z sentymentem do wkładu wojsk indyjskich i kolonialnych w wysiłek wojenny, nie zdając sobie sprawy, że ich usługi były kupowane za pieniądze i niezmiernie rzadko wynikały z lojalności czy nawet zrozumienia sprawy, o którą walczyli sojusznicy. James Mpagi z Kampali w Ugandzie powiedział: „Myśleliśmy, że wojna to może coś bardzo prostego [...] może coś takiego, jakby pojawił się spór o krowę lub między sąsiednimi wioskami”.

Wielka Brytania uważała za oczywistą lojalność swych kolorowych poddanych i w 1939 roku znalazło to swój wyraz w deklaracji poparcia ze strony kolonialnych gubernatorów i wybitnych miejscowych obywateli. Nie było znaczącego sprzeciwu: czarna Afryka i region karaibski oddelegowały z czasem około pięciuset tysięcy rekrutów do dyspozycji sojuszników. Trzy afrykańskie dywizje były pod bronią w Birmie, większość zaś innych czarnych żołnierzy skierowano do robót. Wielka Brytania nie wprowadziła poboru do wojska w swych afrykańskich posiadłościach, lecz na miejscu jej przedstawiciele wywierali silny nacisk, a nawet stosowali przymus, mobilizując tubylców, którzy służyli w brytyjskich mundurach pod dowództwem białych oficerów. Batison Geresomo z Niasy wspominał później: „Gdy usłyszeliśmy o konflikcie, nie byliśmy pewni [...], czy będą brali wszystkich siłą [...]. Biali przybyli do wszystkich okręgów rekrutować żołnierzy. Niektórych wzięły siły wodzów, inni poszli z własnej woli”. Ponadto w Afryce Wschodniej wprowadzono masowy pobór do robót rolnych, na czym skorzystali biali farmerzy. Lokalni wodzowie w kolonii Złote Wybrzeże spełnili życzenie władz, zachęcając młodych mężczyzn ze swych plemion do wstąpienia w szeregi armii. W rekrutacji pomagały zespoły wokalne, a w śpiewanych przez nie piosenkach zestawiano słowo barima – w języku Akan „dzielny człowiek” – z nazwą Birma. Dzielni ludzie i wojownicy, pójdźmy [zaciągnąć się] Dzielni ludzie i wojownicy, pójdźmy [zaciągnąć się] Pójdźmy do Afryki Wschodniej i Birmy Pójdźmy, chodźmy [zaciągnąć się] Kofi Genfi opisywał proces rekrutacji w Aszanti, gdzie lokalny komisarz okręgowy kapitan Sinclair miał za zadanie wykazać plan zawarty w szczegółowych wytycznych co do wielkości poboru. Komisarz z kolei wyznaczał udziały konkretnym miejscowym wodzom: „Sinclair [...] miał listę, wiedział, ilu będzie mężczyzn z każdej wioski. Brał ciężarówkę [...] i przywoził tych ludzi”. W Bathurst (dzisiejszy Bandżul) w Gambii zastosowano w 1943 roku bardziej drastyczne środki. Na rozkaz brytyjskiego gubernatora wyłapano i wcielono do wojska czterystu uliczników (spośród których jedna czwarta zdezerterowała podczas szkolenia). W Akrze jeden z mieszkańców opisał, jak został zgarnięty z ulicy przez żołnierzy, gdy szedł odwiedzić brata. W Sierra Leone wcielano do armii ludzi aresztowanych za nielegalne wydobywanie diamentów; taką propozycję nie do odrzucenia składano również niektórym skazanym przez sądy jako alternatywę odsiadki w więzieniu. Wielu jednak Afrykanów trafiło do służby wojskowej rzeczywiście jako ochotnicy, ponieważ zależało im na pracy i płacy. Choć wszyscy twierdzili, że mają osiemnaście lat, wielu było wyraźnie młodszych. Tylko nieliczni zresztą mieli jakiekolwiek pojęcie o tym, co może oznaczać wojna, więc dezercje stały się zjawiskiem powszechnym, gdy jednostki skierowano za granicę. Udający się do Birmy żołnierze Królewskich Strzelców Afrykańskich z Niasy śpiewali pieśń nazwaną Sole, która to nazwa była zniekształconą formą angielskiego słowa sorry i mogła również oznaczać „kłopot”. Sole, sole, sole, Nie wiemy, dokąd jedziemy, Ale odjeżdżamy. Sole, sole, sole, Może jedziemy do Kenii, Żałujemy, że odjeżdżamy z domu, Ale to jest wojna, czas kłopotów, Sole, sole, sole. Niektórzy Afrykanie dawali wyraz prostemu patriotyzmowi. Mieszkaniec Sierra Leone, który służył w Birmie,

powiedział: „Zaangażowany był nasz boss [...] mocarstwo kolonialne. A gdy w grę wchodzi boss – lub gdy w kłopotach jest głowa domu – każdy musi udzielać pomocy [...]. Gdybyśmy nie poszli [...] walczyć z Japończykami, to wszyscy mówilibyśmy dziś po japońsku”. Jedynie garstka czarnych rekrutów otrzymała stopnie oficerskie, a wśród nich najbardziej zwracał uwagę dwudziestojednoletni nauczyciel i przedwojenny żołnierz terytorialny Seth Anthony ze Złotego Wybrzeża. Wysłano go do Wielkiej Brytanii na przeszkolenie oficerskie w Sandhurst, służył w Birmie i ukończył wojnę w stopniu majora. Jeden z jego żołnierzy stwierdził później, że lubili walczyć pod jego rozkazami, bo miał „potężne juju”[22]. Tacy jak on byli jednak niezwykłą rzadkością w armii brytyjskiej, choć RAF nadał z czasem stopnie oficerskie niektórym ze swych rekrutów z Afryki Zachodniej. Okazywanie wyższości rasowej uznawano za naturalne, często wyrażano je też wprost. Gdy dwie kompanie Królewskich Strzelców Afrykańskich dotarły w kwietniu 1941 roku do przedmieść Addis Abeby, zostały zatrzymane na rozkaz kwatery głównej – uznano za bardziej stosowne, aby na czele armii wkraczającej do stolicy Abisynii znalazła się biała jednostka z Afryki Południowej, co ku niezadowoleniu strzelców istotnie nastąpiło. Zdarzały się poważne kłopoty dyscyplinarne, dochodziło też do prawdziwie żenujących sytuacji. W grudniu 1943 roku pułk z Mauritiusa, sfrustrowany kiepskim dowodzeniem i wrednym zachowaniem białych oficerów, ogłosił strajk okupacyjny w swym obozie na Madagaskarze. Pięciuset żołnierzy stanęło w rezultacie przed sądem wojennym, spośród których dwóch skazano na śmierć, choć karę później złagodzono. Dalszych dwudziestu czterech otrzymało wyroki od siedmiu do czternastu lat więzienia, a pułk został rozformowany. Dezercje były szczególnie częste w pułku ze Złotego Wybrzeża: w 1943 roku jako nieobecnych odnotowano 15 procent stanu osobowego, z czego 42 procent z regionu Aszanti. Wśród czarnych Afrykanów służących za granicą duże niezadowolenie wywoływały stawki wynagrodzenia i warunki bytowania, o wiele gorsze od tych, jakie oferowano białym żołnierzom. W siłach zbrojnych Afryki Południowej płacono rekrutom „kolorowym” – rasy mieszanej – połowę stawki dla białych, czarnym zaś dwie trzecie stawki dla kolorowych, tłumacząc, że ci ostatni są w stanie taniej utrzymywać swe rodziny na poziomie, do którego przywykły. Podobnie jak USA do 1944 roku Afryka Południowa nie wyznaczała czarnych żołnierzy do zadań bojowych, tylko do robót fizycznych. Było więc obłudą wywieszanie plakatów rekrutacyjnych przedstawiających czarnych żołnierzy w mundurach, uzbrojonych w dzidy i pałki. Ochotnicy zgłaszali się niechętnie, wiedząc, że zinstytucjonalizowana w kraju segregacja rasowa będzie się utrzymywać w wojsku. Nawet w oblężonym Tobruku kantyny armii południowoafrykańskiej odmawiały obsługiwania czarnych wojskowych. W Indiach ustanowiono przestrzegające segregacji domy publiczne dla czarnych Afrykanów z brytyjskiej armii, choć skrupuły pewnego katolickiego dowódcy skłoniły go do wystosowania wniosku, aby w jego jednostce przybytek ten został zamknięty. W 1942 roku doszło do buntu w 25. Brygadzie Wschodnioafrykańskiej. Generał William Platt raportował o „licznych incydentach w niemal wszystkich jednostkach somalijskich [...], odmowach wykonania rozkazów, strajkach okupacyjnych, dezercjach z bronią, nierzetelności strażników, kradzieżach w wyniku zmowy, okazjonalnym rzucaniu kamieniami i sięganiu po noże”. W 1944 roku doszło w pobliżu obozu wypoczynkowego Ranchi w Indiach do starć między żołnierzami a cywilami, w wyniku których zginęło sześciu Hindusów i zgwałcono kilka kobiet. Brytyjczycy pocieszali się tym, że zamieszki te były mniej groźne niż poważny bunt czarnych francuskich tirailleurs w tamtym roku w Thiaroye nieopodal Dakaru oraz rewolty batalionów belgijskiej Force Publique w Kongu. Dowódcy byli jednak załamani zachowaniem niektórych jednostek kolonialnych na polu walki, na przykład gdy batalion Królewskich Strzelców Afrykańskich zaczął w rozsypce uciekać pod ogniem nieprzyjaciela w Birmie oraz gdy dwa bataliony 11. Dywizji Wschodnioafrykańskiej odmówiły przekroczenia rzeki Chindwin na teren Birmy, mówiąc: „Zrobimy wszystko, co będzie od nas wymagane, ale dalej nie pójdziemy”. Brygadier G.H. Cree donosił, że wobec powszechnego niezadowolenia w formacjach afrykańskich „mieliśmy szczęście, że trafiło się nam parę spięć zamiast rewolty o bardziej ogólnym charakterze”.

Ważne jest, aby postrzegać te wypowiedzi i incydenty w szerszym kontekście. Setki tysięcy żołnierzy afrykańskich wypełniało swe obowiązki jako robotnicy lub strzelcy pod ostrzałem, wykazując sporą odwagę i niezłą skuteczność; byłoby jednak niesłuszne idealizowanie ich wkładu w ogólne zwycięstwo. Nie zależało im specjalnie na zwycięstwie aliantów, większość służyła jako najemnicy pochodzący ze społeczności przeszkolonych do posłuszeństwa wobec białych panów. Oficer z Rodezji tak opisał grzebanie Afrykanów w twardej, kamienistej ziemi Somali Brytyjskiego: „Biedny kapralu Atang, samowyrzeczenie i powściągliwa skromność były częścią twojego życia [...]. Jakże by cię zmartwiło, gdybyś wiedział, że twój grób sprawia takie trudności i nie pozwala odpocząć znużonym ludziom [...]. Powoli opuszczają go w dół. Pokrwawiony koc zostaje odsunięty na bok [...]. I na koniec Amadu, muzułmanin, który umarł, ściskając swój ulubiony karabin Bren. Obecni są starszy sierżant kompanii D i grupa współwyznawców. Dwóch schodzi do grobu, ciało zostaje im przekazane z noszy, powoli składają je na dole [...]. Wysokim, przenikliwym głosem główny żałobnik intonuje starą arabską frazę, modlitwę za zmarłych”. Takie było sentymentalne spojrzenie na zaangażowanie kolonialnych poddanych, w przeciwieństwie do wygłoszonego przez czarnego Franka Sexwale’a z Afryki Południowej, który określił ten konflikt mianem „wojny białego człowieka, wojny brytyjskiej. Afryka Południowa należała do Wielkiej Brytanii; wszystko, co robili Afrykanerzy, było pomysłem pana, Wielkiej Brytanii”. Pogląd Sexwale’a dobrze oddawał obojętność niemal wszystkich jego czarnych i kolorowych rodaków wobec toczących się zmagań, pomijał jednak skomplikowany charakter nastrojów panujących w Afryce Południowej. Wśród Afrykanerów od dawna utrzymywała się tradycja proniemieckości. Premier Afryki Południowej i bliski przyjaciel Churchilla marszałek polny lord Smuts jedynie niewielką liczbą głosów doprowadził w 1939 roku do odrzucenia parlamentarnej rezolucji domagającej się neutralności kraju. Po wciągnięciu kraju do wojny Smuts dopilnował, aby wniósł on znaczący wkład w sprawę sojuszniczą. Do końca jednak zmagał się z opozycją i nigdy nie odważył się wprowadzić poboru do wojska. Liczba białych ochotników była wciąż bardzo skromna, a pod koniec 1940 roku doszło do antywojennych demonstracji w Johannesburgu. Niektórych zdeklarowanych zwolenników nazizmu internowano na cały okres wojny, w tym późniejszego nacjonalistycznego premiera Johna Vorstera. W Australii poparcie dla Wielkiej Brytanii było o wiele silniejsze. W 1939 roku dziesiątki tysięcy ochotników zareagowało podobnie jak Rod Wells, który pomyślał: „Toczy się wojna! Stary kraj potrzebuje pomocy [...]. Jedźmy tam i pokażmy, co potrafimy zrobić”. Trzy dywizje takich żołnierzy wyróżniły się w walkach na Morzu Śródziemnym, a dalsze dwie dołączyły później na Nowej Gwinei i w innych kampaniach na Pacyfiku. Ale wojna także tutaj ujawniła polityczne napięcia i podziały. Większość spośród pół miliona Amerykanów, którzy przewinęli się przez Australię w latach 1942–1945, ciepło wspominała swój pobyt od strony towarzyskiej, lecz ich dowódcy krytykowali australijską zaściankowość, zajadłość związków zawodowych, zwłaszcza w dokach, oraz domniemany brak zdecydowania w prowadzeniu wojny. MacArthur sugerował cierpko, że australijski duch uległ korozji w wyniku dwudziestu lat rządów socjalistów. 26 października 1942 roku korespondent wojenny „New York Timesa” Hanson Baldwin opublikował miażdżącą krytykę australijskiego ducha bojowego: „Normalne trudności prowadzenia wojny koalicyjnej zwiększa jeden czynnik, na który narzekają sami Australijczycy – problem pracowniczy. Zdaniem wielu Australijczyków nie ulega kwestii, że naleganie australijskich związków zawodowych na swe «prawa», ich determinacja, aby nie pracować dłużej niż określoną liczbę godzin i mieć wolne w sobotnie popołudnia i święta, oraz generalne podejście i nastawienie do wojny utrudniają pełny wysiłek wojenny Narodów Zjednoczonych w Australii. Nastawienie związków w kraju na antypodach być może najlepiej określa słowo «samozadowolenie»; wielu pracowników wydaje się przede wszystkim zainteresowanych utrzymaniem przywilejów z czasów pokoju”. Baldwin podkreślał, że z powodu obstrukcji australijskich związków zawodowych wiele zadań logistycznych musiało być wykonywanych przez amerykańskich żołnierzy. Konkludował, że „wielu z nas we wszystkich krajach demokratycznych, kochając osobistą wolność i nasz swobodny, łatwy, wolny od trosk styl życia z czasów pokoju,

zapomniało, że wojna wyznacza trudne zadania i że obyczaje pokoju nie są obyczajami wojny”. Uwagi Baldwina wywołały burzę w Australii, gdzie odnoszono się do nich z głęboką niechęcią, były jednak oparte na obserwacji przykrej rzeczywistości i poglądy korespondenta podzielał brytyjski rząd. Wielu Australijczyków zdobyło uznanie jako żołnierze, znaczna jednak część wykorzystała swe demokratyczne przywileje do trzymania się z dala od pola walki. Podobnie w Kanadzie, gdzie służba wojskowa za granicą pozostała dobrowolna, powodując utrzymujący się niedobór ludzi w wojskach lądowych. Choć Kanadyjczycy odegrali ważną rolę w kampaniach w północnozachodniej Europie i we Włoszech, a także w Bitwie o Atlantyk i ofensywie bombowców, to większość francuskojęzycznej Kanady była przeciwna udziałowi w wojnie. „Paskudny wieczór w Montrealu, gdzie francuscy Kanadyjczycy buczeli i pluli na nas, a kilku naszych zostało wyrzuconych z barów” – zanotował uczestnik szkolenia RAF-u przejeżdżający przez ten region. W sierpniu 1942 roku markotne 59 procent francuskich Kanadyjczyków wyraziło w sondażu pogląd, że nie musieliby uczestniczyć w wojnie, gdyby Kanada nie była częścią brytyjskiego imperium. Na Bliskim Wschodzie i w Azji niektóre podległe Wielkiej Brytanii społeczności wykazywały bardziej zdecydowany sprzeciw wobec światowego konfliktu: nie zwracały uwagi na charakter niemieckich, włoskich i japońskich reżimów, zadowalając się poglądem, że wrogowie ich kolonialnych gnębicieli mogą się stać ich sojusznikami. Brytyjczycy sprawowali władzę w Egipcie de facto nie jako w uznanej posiadłości kolonialnej, lecz przez drakońską interpretację dwustronnego układu obronnego. Wielu, a nawet większość Egipcjan udzielała biernego poparcia państwom Osi, a król Faruk uważał nadchodzącą klęskę Brytyjczyków za z góry przesądzoną. Jeden z oficerów jego armii, syn rządowego urzędnika, dwudziestojednoletni Anwar Sadat, który później miał zostać prezydentem Egiptu, napisał: „Naszym wrogiem była przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, Wielka Brytania”. W 1940 roku Sadat zwrócił się do inspektora generalnego armii generała Aziza el-Misriego, dobrze znanego z sympatii do państw Osi, i powiedział o sobie i swoich towarzyszach: „jesteśmy grupą oficerów pracujących nad utworzeniem organizacji, której celem ma być wyparcie Brytyjczyków z Egiptu”. W styczniu 1942 roku ulice Kairu zapełniły się demonstrantami wznoszącymi okrzyki: „Naprzód, Rommel! Niech żyje Rommel!”. Brytyjskie wojska i pojazdy opancerzone otoczyły pałac królewski i pozostawały tam, dopóki Faruk nie przystał na żądania Brytyjczyków. W lecie tamtego roku oficerowie armii egipskiej z nadzieją oczekiwali na wyzwolenie przez Afrika Korps pod dowództwem Rommla. Byli pod wrażeniem przybycia do Kairu dwóch niemieckich szpiegów, Hansa Epplera i drugiego, znanego jedynie jako „Sandy”. Kapitan Sadat był jednak rozczarowany niepoważnym zachowaniem obu agentów, których znalazł na pokładzie łodzi mieszkalnej należącej do słynnej tancerki brzucha Hekmet Fahmy. „Musiałem wyglądać na zaskoczonego – pisał – ponieważ Eppler, śmiejąc się, zapytał: «A gdzie spodziewał się pan nas zastać? W obozie brytyjskiej armii?». Niemiec stwierdził, że na Hekmet Fahmy można w pełni polegać”. Wraz ze swym kolegą spędzał pijackie wieczory w klubie nocnym Kitkat oraz wymieniał duże sumy podrabianych brytyjskich banknotów u Żyda, który jakoby pobierał prowizję w wysokości 30 procent. Wiele lat później, przejawiając bez oporów antysemityzm właściwy swemu społeczeństwu, Sadat pisał: „Nie zdziwiłem się, że Żyd świadczy tę usługę nazistom, ponieważ wiedziałem, iż Żyd zrobi wszystko, jeśli cena będzie odpowiednia”. Brytyjczycy aresztowali całą siatkę szpiegowską i bez większego trudu ukrócili przejawy sprzeciwu w kraju, lecz nie mogli w wiarygodny sposób idealizować roli Egiptu w obozie alianckim. Podziały w kwestiach lojalności przejawiały się najwyraźniej w azjatyckiej części imperium brytyjskiego. W 1939 roku nacjonaliści malajscy zorganizowali antywojenne demonstracje surowo stłumione przez miejscowe władze kolonialne. Indyjski członek malajskiej służby cywilnej powiedział, że „choć rozum się całkowicie temu sprzeciwiał, sympatia instynktownie stawała po stronie Japończyków w ich walce przeciwko Anglosasom”. Przywódca indyjskich nacjonalistów Jawaharlal Nehru napisał: „Jest oczywiste, że przeciętny człowiek w Indiach jest tak pełen goryczy w stosunku do Brytyjczyków, że z zadowoleniem powitałby każdy atak wymierzony przeciwko nim”. Niektórzy z jego rodaków cieszyli się na widok Azjatów zadających klęski białym

armiom na lądzie i na morzu. „Nie mogliśmy się oprzeć zadowoleniu z batów, jakie Brytyjczycy dostawali od Niemców, i to pomimo że byliśmy antyhitlerowscy” – powiedział doktor Kashmi Swaminadhan. Przed japońskim zalewem w 1942 roku lady Diana Cooper pisała: „Nie dostrzegałam żadnego szczególnego powodu, dla którego obywatele Singapuru, składający się w 85 procentach z Chińczyków i w 15 procentach z Hindusów i Malajczyków, mieliby walczyć, jak czynią to cockneye, p r z e c i w k o l u d z i o m o ich odcieniu skóry i d l a poczciwych, dobrych Anglików”. I rzeczywiście, niewielu tak zrobiło. Na Malajach i w Birmie nowi władcy byli w stanie pozyskać usługi wielu miejscowych, a także niektórych Hindusów, którzy nie odczuwali lojalności wobec wygnanych Brytyjczyków. Przywołajmy też przypadek niejakiego Mahindasy, hinduskiego nauczyciela angielskiej szkoły w miejscowości Malakka. Przed swą egzekucją dokonaną przez Japończyków za słuchanie audycji radia BBC napisał: „Zawsze ceniłem brytyjskiego sportowego ducha, sprawiedliwość i służbę cywilną jako najlepsze rzeczy w niedoskonałym świecie. Chętnie umieram za wolność. Moim wrogom nie udaje się zwyciężyć mojego ducha. Wybaczam im to, co zrobili z moim kruchym ciałem. Powiedzcie moim drogim chłopcom, że ich nauczyciel umarł z uśmiechem na ustach”. Na Malajach chiński komunista Chin Peng, który później został przywódcą zaciekle antybrytyjskiego ruchu niepodległościowego, wskazywał na ironię zawartą w udekorowaniu go Orderem Imperium Brytyjskiego przez rząd brytyjski w uznaniu za szerzenie terroryzmu i mordowanie Malajczyków kolaborujących z Japończykami. Wielu ludzi w Birmie, na Malajach i w Holenderskich Indiach Wschodnich, a także niemało na Filipinach początkowo witało japońskich najeźdźców jako wyzwolicieli. Nawet jednak zagorzali przeciwnicy europejskiego imperializmu szybko rozczarowali się arogancją i zinstytucjonalizowaną brutalnością swych nowych władców. Przykładów nie brakuje: przy niewolniczej pracy na budowie osławionej kolei birmańskiej zginęło o wiele więcej miejscowych niż alianckich jeńców. Spośród blisko 80 tysięcy Malajczyków wysłanych tam na roboty zginęło niemal 30 tysięcy, wraz z 14 tysiącami białych; budowa kosztowała także życie 100 tysięcy Birmańczyków, Hindusów i Chińczyków. Gdy w Nieke na granicy birmańsko-tajskiej wybuchła epidemia cholery, obejmując wielu Tamilów pracujących przy budowie kolei, Japończycy podpalili koszary, w których leżało 150 chorych. W innych miejscach każdy, kto naraził się Japończykom, był systemowo traktowany z sadystycznym okrucieństwem. Sybil Kathigasu, katolicka żona plantatora z Perak, była torturowana w więzieniu w Taiping, podczas gdy jej córkę zawieszono na drzewie nad ogniskiem. Odwołując się do poczucia wstydu, nakłoniła oprawców do uwolnienia dziecka, lecz sama została kaleką do końca życia. Co najmniej pięć milionów ludzi zginęło podczas wojny w Azji Południowo-Wschodniej, wielu spośród nich w Holenderskich Indiach Wschodnich, bezpośrednio z rąk Japończyków lub w wyniku głodu spowodowanego rekwirowaniem przez Tokio żywności i upraw na potrzeby własnych obywateli. Ceny ryżu poszybowały w górę, podczas gdy zbiory spadły o jedną trzecią; towarem zastępczym stała się tapioka. Samad Ismail pisał ze znużeniem w 1944 roku: „Każdy odczuwa słabość do tapioki i zostaje jej wyznawcą, wynosi pod niebiosa i wychwala tapiokę, o niczym innym niż o tapioce nie dyskutuje się w kuchni, w tramwaju, na przyjęciu weselnym – ciągle tapioka, tapioka i tapioka”. Mimo że dieta oparta na tapioce dawała pewien wzrost masy, w niczym nie zmieniała przewlekłego niedoboru witamin, który stał się endemiczny w społeczeństwach okupowanych przez Japończyków. Głód przyczynił się w stopniu większym niż cokolwiek innego do niechęci, jaką odczuwały wobec Japończyków podporządkowane im ludy Wielkiej Azjatyckiej Strefy Wspólnego Dobrobytu – niezależnie od stopnia ich niechęci do poprzednich władców europejskich. 2. IMPERIUM W INDIACH: NIEDOBRY CZAS Okupowane przez Brytyjczyków Indie, jak określali ten subkontynent nacjonaliści, przechodziły podczas wojny okres permanentnych wstrząsów i udręki. Perła w koronie imperium brytyjskiego, ustępująca w Azji jedynie Chinom pod względem obszaru i ludności, stała się wielkim dostawcą tekstyliów i sprzętu dla sojuszników. Wyprodukowano tam milion koców dla brytyjskiej armii (z wełny pochodzącej od 60 milionów owiec) oraz 41

milionów części mundurów wojskowych, 2 miliony spadochronów i 16 milionów par butów. Fakt, że zadłużenie Wielkiej Brytanii wobec Indii z tytułu rozliczeń za dostarczone towary gwałtownie rosło, wprawiał Churchilla we wściekłość. „Winston bez końca pomrukiwał, że jest czymś niesłychanym oczekiwanie, abyśmy nie tylko bronili Indii i później musieli się wynosić, ale jeszcze zapłacić setki milionów za ten przywilej” – pisał 16 września minister do spraw Indii Leo Amery. Ale czy Hindusi mogli odmówić skorzystania z tej obrony? Przed wybuchem wojny narastały głośne żądania samorządności i niepodległości, zdecydowanie popierane przez ludność poza tak zwanymi stanami książęcymi. Terytoria maharadżów przetrwały jako feudalne lenna, których władcy wiedzieli, że ich przywileje zostaną im odebrane z chwilą, gdy mieszkańcy Indii przejmą władzę we własnym kraju. Zapewniali oni ograniczone rejony poparcia dla brytyjskiej hegemonii, gdyż w ten sposób utrwalali własną. Niemal wszędzie poza tymi imperialnymi enklawami wykształceni Hindusi chcieli odejścia Brytyjczyków. Pytanie tylko: kiedy? Wybuch wojny skłonił niektóre wpływowe osobistości do głoszenia tezy, że walka o niepodległość powinna zostać odroczona do czasu pokonania większego zła, jakim był faszyzm. Nacjonalista Veer Damodar Savarkar sugerował pragmatycznie, że jego rodacy powinni wykorzystać sposobność do nabycia wiedzy wojskowej i przemysłowej, która byłaby bezcenna dla wolnych Indii. Liga Radykalnych Kongresmenów przekonywała, że czynny udział w wojnie „nie oznaczałby tym samym wspierania brytyjskiego imperializmu, lecz przeciwnie, jego osłabienie poprzez wspieranie i umacnianie sił antyfaszystowskich w Anglii i w Europie”. Podobnie twierdził M.N. Roy: „To nie jest wojna Anglii. To jest wojna o przyszłość świata. Jeśli tak się składa, że rząd brytyjski jest uczestnikiem tej wojny, to dlaczego bojownicy o ludzką wolność mieliby się wstydzić pogratulowania mu za ten szlachetny czyn? Stare porzekadło, że przeciwności losu kojarzą z sobą dziwne pary, nie jest całkiem bezzasadne. Jeśli uzasadnione było zawarcie przez rząd sowiecki paktu o nieagresji z nazistowskimi Niemcami, to dlaczego nie miałoby być tak samo dopuszczalne, aby bojownicy o wolność Indii popierali rząd brytyjski tak długo, jak prowadzi on wojnę z faszyzmem?”. Niektórzy jego rodacy przyjęli pogląd porucznika L.T. Bose’a, bratanka najbardziej znanego naukowca Indii, kosmopolity, który wiele podróżował po Europie. W liście do brytyjskiego przyjaciela Bose pisał: „Jestem teraz od trzech lat w wojsku, bowiem chciałem dołożyć swoje do walki z nazistami”. Kilkuset Hindusów o egzotycznych przydomkach w rodzaju „Tiger” Jaswal Singh, Piloo „Reporter”, „Jumbo” Majundan i Miroo „Engineer” służyło w indyjskich siłach lotniczych. Mimo że lotnicy indyjscy nosili te same mundury i posługiwali się tym samym slangiem co ich koledzy z RAF-u, niekiedy mieli do czynienia z beztroskim rasizmem brytyjskich oficerów mówiących o nich „czarnuszki”. Pilot myśliwca Mahender Singh Puji zanotował, gdy w drodze do Wielkiej Brytanii jego okręt zatrzymał się w Afryce Południowej: „Byłem zaszokowany, widząc, jak są tam traktowani Hindusi i Afrykanie. Bardzo to rozgniewało mnie i moich kolegów”. W Anglii i podczas późniejszej służby na pustyni nigdy nie przyzwyczaił się do brytyjskiego jedzenia i żywił się głównie jajkami, sucharkami i czekoladą. Indyjskie załogi wiedziały, że w oczach dowódców są lotnikami drugiej klasy, którym nie przydziela się najlepszych samolotów i przynoszących rozgłos zadań. Wnieśli jednak znaczący wkład w kampanię w Birmie w latach 1944–1945, wykonując tysiące lotów wywiadowczych i ataków na cele naziemne w ramach wsparcia dla brytyjskiej 14. Armii. Część Hindusów zajmowała nie tak jednoznaczne i bardziej ostrożne stanowisko wobec wojny. Chakravarthi Rajagopalachari, jeden z przywódców Kongresu i premier regionu Madras, powiedział w 1942 roku, że podnoszenie kwestii krajowych może wydawać się małostkowe, gdy Wielka Brytania toczy z bezwzględnym wrogiem walkę na śmierć i życie. Przy tym dodał, że „każdy naród musi dbać o własne życie [...]. Nie służymy cywilizacji, zapominając o swych prawach. Nie możemy dopomóc aliantom, godząc się na poddaństwo. Wręcz przeciwnie, taka kapitulacja pomogłaby Niemcom”. W liście do wicekróla lorda Linlithgow z nieraz zajmowanej przez siebie celi więziennej Nehru wskazywał, że jego zwolennicy nierzadko wstrzymywali się od szkodzenia władzy: „W lecie 1940 roku, gdy upadła Francja i Wielka Brytania znalazła się w wielkim niebezpieczeństwie, Kongres [...] celowo unikał [bezpośredniej akcji]

mimo zdecydowanych apeli o nią [...], ponieważ nie chciał wykorzystywać krytycznej sytuacji międzynarodowej ani w jakikolwiek sposób udzielać zachęty nazistowskiej agresji”. Podobnie pisał w dzień po ataku na Pearl Harbor: „Gdyby zapytano mnie, po czyjej stronie są moje sympatie w tej wojnie, powiedziałbym bez wahania, że po stronie Rosji, Chin, Ameryki i Anglii”. Przewodniczący Kongresu poczynił jednak zasadnicze zastrzeżenie: Churchill odmawiał przyznania Indiom niepodległości. W konsekwencji Nehru twierdził: „nie istnieje kwestia udzielenia przeze mnie pomocy Wielkiej Brytanii. Jak mogę walczyć o coś takiego jak wolność, której się mnie odmawia? Brytyjska polityka w Indiach wydaje się polegać na przerażaniu ludzi w taki sposób, abyśmy w strachu zwracali się o brytyjską ochronę”. Po przyłączeniu się Japonii do wojny Mahatma Gandhi domagał się niezwłocznego opuszczenia Indii przez Brytyjczyków, aby nie narażać tego kraju na niebezpieczeństwo inwazji. W 1942 roku nacjonalistyczny ruch Quit India (Precz z Indii) zyskał szerokie poparcie i wywoływał narastające niepokoje społeczne. Kongres przeszedł od polityki odmowy współpracy do otwartego sprzeciwu wobec brytyjskich rządów. 21 stycznia lord Linlithgow raportował do Londynu: „Istnieje duża i potencjalnie niebezpieczna piąta kolumna w Bengalu, Asamie, Biharze i Orissie [...] co więcej, potencjał dla sympatii i działalności wspierającej wroga jest we wschodnich Indiach olbrzymi”. Ku zaskoczeniu nacjonalistów, nawet w tej najmroczniejszej godzinie dla losów Wielkiej Brytanii na Wschodzie, imperialne mocarstwo nie chciało negocjować. Większość przywódców Kongresu została uwięziona, niektórzy na długi czas; sam Gandhi został zwolniony dopiero w 1944 roku ze względu na zły stan zdrowia. Doszło wtedy do przypadków sabotażu i do aktów przemocy, przede wszystkim w Bombaju, Zjednoczonych Prowincjach Wschodnich i w Biharze, z atakami na symbole władzy imperium włącznie (czyli na budynki rządowe, koleje i urzędy pocztowe). W sierpniu 1942 roku wybuchły spontaniczne zamieszki po niepowodzeniu misji sir Stafforda Crippsa, mającej na celu przekonanie Kongresu do odroczenia swych żądań politycznych do czasu nadejścia pokoju. Brytyjczycy przywrócili porządek nader bezwzględnie: wicekról był bliski wyrażenia zgody na ostrzeliwanie protestujących z powietrza (propozycję określoną przez siebie tylko po części ironicznie jako „ekscytujące nowe podejście”). Skazani uczestnicy rozruchów byli masowo karani chłostą, a przeciwko demonstrantom kierowano dziesiątki tysięcy żołnierzy i policjantów wyposażonych w okute kije bambusowe. Pojawiły się wiarygodne doniesienia o policjantach dopuszczających się gwałtów, również zbiorowych, na aresztowanych kobietach. Kilkuset demonstrantów zastrzelono, spalono wiele domów. W niektórych częściach północno-zachodnich Indii przez wiele miesięcy panował terror. Na przykład 29 września w Midnapore marsz protestacyjny prowadzony przez siedemdziesięciotrzyletnią kobietę o nazwisku Matongini Hazra przybył pod budynek sądu. Jako gorąca zwolenniczka Gandhiego kobieta odsiedziała już wyrok sześciu miesięcy więzienia za demonstrowanie przed wicekrólem. Teraz, w towarzystwie kilku kobiet trąbiących na muszlach, podeszła do zabezpieczającego budynek kordonu policjantów i wojska, trzymając flagę. Gdy siły bezpieczeństwa otworzyły ogień, pierwszy strzał trafił ją w lewą rękę, przeniosła więc flagę do prawej. Następnie została trafiona po raz drugi, trzecia zaś kula ugodziła ją prosto w skroń. Zanim demonstranci się rozbiegli, zginęło między innymi trzech kilkunastoletnich chłopców. Na krótką metę represjami udało się przywrócić porządek, a armia indyjska zachowała niemal całkowitą lojalność. Niemal wszyscy poza najbardziej krótkowzrocznymi imperialistami brytyjskimi zdawali sobie jednak sprawę, że ich władza utraciła legitymację ze strony rządzonych. Rozważni politycy byli zażenowani tym, że w 1942 roku, w toku wojny z tyranią, około pięćdziesięciu batalionów żołnierzy – więcej niż było wówczas zaangażowanych przeciwko Japończykom – musiało zostać skierowanych do utrzymania wewnętrznej kontroli nad Indiami. Można utrzymywać, że istniały przemożne praktyczne względy przemawiające przeciwko oddaniu władzy Kongresowi, gdy u bram stała już armia japońska. Ale do najbardziej przykrych aspektów prowadzenia wojny przez Brytyjczyków należało to, że aby utrzymać kontrolę nad Indiami, trzeba było nie tylko odeprzeć napastników z zewnątrz, lecz także administrować krajem w warunkach stanu wyjątkowego, raczej jako narodem okupowanym niż dobrowolnym uczestnikiem wojny. Niektóre środki represji stosowane w Indiach przypominały,

choć nie były wdrażane w takiej skali, metody państw Osi w krajach okupowanych. Doniesienia o nadużyciach władzy przez siły bezpieczeństwa były wycofywane przez cenzurę wojskową. Brytyjczycy przejawiali w Indiach niefrasobliwy rasizm, a niekiedy brutalność, przed którymi wzdragali się co wrażliwsi świadkowie. Sierżant Clive Branson, urodzony na subkontynencie artysta, który uprzednio służył w komunistycznej Brygadzie Międzynarodowej w Hiszpanii, opisał zachowanie swych rodaków następująco: „Ci cholerni idioci w armii regularnej [...] traktują Hindusów w sposób, który nie tylko budzi strach o przyszłość, lecz wzbudza wstyd, że jest się jednym z nich [...]. Nikt z nas nigdy [...] nie zapomni niewiarygodnej, niedającej się opisać nędzy, w której zastawaliśmy ludzi, dokądkolwiek docieraliśmy”. Branson dalej skonstatował, że gdyby w kraju poznano prawdę, „byłaby wielka awantura, bo takie warunki są utrzymywane w imieniu Brytyjczyków”. W szeregach indyjskiej armii narzekano głównie na gorsze warunki służby żołnierzy w porównaniu z warunkami ich brytyjskich kolegów. We wspólnym liście do dowódcy grupa żołnierzy napisała: „W oczach Mahatmy Gandhiego wszyscy są sobie równi, ale płacicie brytyjskiemu żołnierzowi 75 rupii, a indyjskiemu żołnierzowi tylko 18 rupii”. Inny żołnierz pytał z wyrzutem: „Indyjski subadar[23] salutuje brytyjskiemu żołnierzowi, ale brytyjski żołnierz nie salutuje indyjskiemu subadarowi. Dlaczego tak jest?”. Hindusi nie byli jednak jedynymi ofiarami surowych rządów imperium. W grudniu 1942 roku w obozie internowania Purama Qila na obrzeżach Delhi przetrzymywano 2115 japońskich cywilów w warunkach skandalicznej nędzy i udręki – do końca roku zmarło 106 spośród nich, niektórzy na czerwonkę i beri-beri. Cesarstwo japońskie sprawowało władzę nad wieloma gorszymi miejscami odosobnienia, zgony w Purama Qila stawiały jednak w złym świetle kompetencje i humanitaryzm Brytyjczyków. Amerykanie, poczynając od swego prezydenta, nigdy do końca nie wybaczyli Churchillowi i Wielkiej Brytanii sposobu, w jaki ludy subkontynentu zostały wykluczone z szumnych obietnic wolności zawartych w Karcie Atlantyckiej. Amerykanie służący w Indiach – jako łącznościowcy i logistycy, instruktorzy żołnierzy chińskich oraz lotnicy uczestniczący w nalotach bombowych na Japończyków – wzdragali się, widząc, jak Brytyjczycy traktują mieszkańców swych posiadłości, i swoje zachowanie wobec nich uważali za bardziej życzliwe. Sami Hindusi jednak nie byli już o tym tak przekonani: w liście do tygodnika „Statesman” autor piętnował zachowanie Amerykanów równie energicznie jak Brytyjczyków, z przekąsem określając tych pierwszych mianem „zakażonych chorobami wenerycznymi uwodzicieli młodych kobiet”. Brytyjczycy dopatrywali się zarówno hipokryzji, jak i moralnej pychy w krytyce swych imperialnych rządów ze strony sojusznika, który u siebie w kraju utrzymywał segregację rasową. Większość politycznych współpracowników Churchilla uznawała nieuchronność rychłego przyznania niepodległości Indiom i wahała się jedynie w kwestii tego, kiedy miałoby to nastąpić. Ale premier – stary wiktoriański imperialista – trwał przy złudzeniu, że potęga Brytanii zależy w dużej mierze od władzy nad Indiami. Był zdegustowany tym, co uważał za dwulicowość indyjskich polityków usiłujących wykorzystać trudną sytuację Wielkiej Brytanii. Przez cały okres wojny premier wypowiadał się i pisał o Hindusach ze wzgardą, która odzwierciedlała jedyny kontakt, jaki miał z nimi wiele lat wcześniej jako niski rangą oficer kawalerii. Polityce Churchilla wobec Indii brakowało wrażliwości – generalnie charakteryzującej jego przywództwo. Z nadejściem jesieni 1942 roku w więzieniach znalazło się ponad trzydzieści tysięcy członków Kongresu, w tym Gandhi i Nehru. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że traktowanie dysydentów przez Brytyjczyków było w całym imperium nieporównywalnie bardziej humanitarne niż postępowanie państw Osi w stosunku do własnych wewnętrznych oponentów i okupowanych narodów. Na przykład Anwar Sadat został aresztowany za spiskowanie z niemieckimi szpiegami w Kairze, był jednak tak niedbale strzeżony, że dwukrotnie udało mu się bez trudu zbiec. Po drugiej ucieczce w 1944 roku ukrywał się na wolności do końca wojny. W Indiach uwięziony w twierdzy Nehru mógł swobodnie pisać listy, korzystać z ulubionych lektur w rodzaju Rzeczpospolitej Platona i grać w badmintona. Gwałtownie stracił jednak na wadze i w wieku pięćdziesięciu dwóch lat pozbawienie wolności odczuwał równie dotkliwie jak każdy inny więzień. W jednym z listów pisał do żony Betty, aby nie

przysyłała mu Przedmiotu tragedii Szekspirowskiej Bradleya, „kiedy w chwili obecnej jest już dość tragedii”. Niektórzy indyjscy nacjonaliści uważali, że należy użyć drastycznych metod, aby pozbyć się Brytyjczyków. W 1940 roku przewodniczący Kongresu Subhas Chandra Bose domagał się kampanii nieposłuszeństwa obywatelskiego. Gdy Gandhi odrzucił ten pomysł, Bose ustąpił ze stanowiska i przez Kabul przedostał się do Berlina. W Niemczech utworzył z jeńców wziętych do niewoli na Pustyni Zachodniej niewielki Legion Wolnych Indii, który jednak niczym się nie wyróżnił w służbie Trzeciej Rzeszy. W lecie 1943 roku Bose powrócił do Azji Południowo-Wschodniej. Japończycy przyznali jego „tymczasowemu rządowi Indii” nominalną siedzibę na okupowanych przez siebie wyspach Andamanach i Nikobarach, gdzie wkrótce zaczął przyciągać liczne rzesze słuchaczy na publiczne zgromadzenia organizowane pod japońskimi auspicjami. Występując w mundurze i butach z wysokimi cholewami, używał sformułowań przypominających Churchillowskie zapowiedzi krwi, znoju, łez i potu. Mówił zebranym, że rekruci Indyjskiej Armii Narodowej (INA) muszą stanąć w obliczu „głodu, pragnienia, niedostatku, przymusowych marszów i śmierci. Dopiero po przejściu tej próby wolność będzie wasza”. Żołnierze INA tytułowali Bosego Netaji – „Szacownym Przywódcą”. Jeden z nich, porucznik Shiv Singh, powiedział: „Gdy zostaliśmy wzięci do niewoli w Hongkongu, generałowie Mohan Singh i Bose oświadczyli [...] «Walczycie za naprawdę bardzo niewielkie pieniądze, teraz chodźcie walczyć za swój kraj». Zgłosiliśmy się na ochotnika bez żadnego przymusu [...]. Uważałem, że Netaji [...] jest przywódcą numer jeden, powyżej Gandhiego”. Bose sformował brygadę kobiecą o nazwie pułku Rani of Jhansi, odwołującej się do bohaterki powstania z 1857 roku przeciwko Brytyjczykom, i przemaszerował z nią z Rangunu do Bangkoku. Jedna z rekrutek zapewniała w audycji radiowej: „nie jestem żołnierzem lalką, żołnierzem tylko z nazwy, ale żołnierzem w prawdziwym sensie tego słowa”. Kontyngent liczący pięćset osób dotarł z Malajów do Birmy, lecz kobiety były zawiedzione oddelegowaniem ich do obowiązków pielęgniarek. Jednostki złożone z mężczyzn skierowano przeciwko 14. Armii generała Slima w Asamie i Birmie. Jeden z żołnierzy, P.K. Basu, powiedział później: „Nie wierzyłem, że INA naprawdę odniesie sukces, ale wierzyłem w INA”. Dwa pułki INA nazwano na cześć Gandhiego i Nehru. Między retoryką Bosego a wkładem INA do wojny prowadzonej przez państwa Osi pojawiła się przepaść. Gdy jej kiepsko uzbrojone jednostki skierowano do boju, były pogardliwie traktowane przez swych japońskich sponsorów i niewielu żołnierzy wykazywało ochotę do poważnej walki. Niektórzy żołnierze imperialnej armii indyjskiej z marszu rozstrzeliwali jeńców z INA, Brytyjczycy jednak byli zażenowani samym istnieniem renegackiej formacji i z konsternacją przyjmowali fakt, że znaczna liczba Hindusów uważała Bosego za bohatera – tak jest nawet do dzisiaj. Najpoważniejszą plamą na honorze imperium w Indiach, a można by utrzymywać, że na całym brytyjskim wysiłku wojennym, był głód w Bengalu w latach 1943–1944. Utrata Birmy pozbawiła Indie 15 procent dostaw żywności; gdy region nawiedziła seria powodzi i cyklonów – klęsk żywiołowych, na które nisko położony Bengal jest szczególnie narażony – niszcząc zbiory z 1942 roku, ludność padła ofiarą dotkliwego głodu. Duża część sieci transportu została zniszczona, co jeszcze bardziej utrudniło dostawy żywności. Jeden z milionów ludzi, którzy utracili możliwości zarabiania na życie, bengalski rybak o nazwisku Agani, mówił: „Nie stać nas było na kupno sieci [...]. Lichwiarz nie chciał dać mi pożyczki. Sam nie miał pieniędzy. Dobytek naszej rodziny został zniszczony przez powódź: z ośmiu krów uratowaliśmy tylko jedną”. W grudniu ludzie zaczęli umierać. W następnym roku sytuacja stała się katastrofalna. W październiku 1943 roku pracownik opieki społecznej Arangamohan Das informował z bazaru Terapekhia nad rzeką Haldi: „Zobaczyłem tam blisko pięciuset nędzarzy obojga płci, niemal nagich i wychudzonych niczym szkielety. Niektórzy żebrali o coś do jedzenia [...] przedstawiali sobą żałosny widok, inni leżeli przy drodze, czekając na śmierć, ledwie mając siły na oddychanie i niestety miałem nieszczęście zobaczyć, jak ośmiu ludzi wyzionęło swe ostatnie tchnienie”.

Jeden ze szkiców bengalskiego malarza Zainula Abedina na temat życia i śmierci – ofiary głodu w Bengalu w latach 1943–1944 Fot. Ilustracja ze zbiorów Mainul Abedin

Cenzorzy przechwycili list indyjskiego żołnierza na przepustce, rozgoryczonego tym, co zobaczył: „Przybywamy do swoich wiosek i okazuje się, że brakuje żywności i jest ona droga. Nasze żony są sprowadzane na złą drogę, a nasza ziemia jest zawłaszczana. Dlaczego Sarkar [władze] nie zrobi czegoś z tym teraz, zamiast mówić o powojennej odbudowie?”. I rzeczywiście, dlaczego? Rząd brytyjski odmawiał przeznaczania przeciążonego transportu morskiego na pomoc dla głodujących; minister do spraw Indii Leo Amery przyjął początkowo bardzo niefrasobliwą postawę. Nawet gdy później domagał się interwencji, premier i gabinet byli temu niechętni. W 1943 roku rejsy do portów na Oceanie Indyjskim zostały zredukowane o 60 procent, żegluga

miała bowiem wspierać sojusznicze operacje desantowe, pomoc dla Rosji i konwoje na Atlantyku, brytyjski gabinet zaś rozpatrzył pozytywnie jedynie 25 procent wniosków Delhi o dostawy żywności. Popierając odmowę ministra transportu wojennego przeznaczenia statków na potrzeby dostaw ratunkowych, Churchill napisał w marcu 1943 roku: „Ustępstwo wobec jednego kraju [...] jest zachętą dla żądań ze strony innych. [Hindusi] muszą nauczyć się dbania o siebie podobnie, jak my to zrobiliśmy [...]. Nie stać nas na wysyłanie statków jedynie w geście dobrej woli”. Kilka miesięcy później oświadczył: „Nie ma powodu, dla którego wszystkie części brytyjskiego imperium nie miałyby odczuwać dolegliwości w taki sam sposób, jak kraj macierzysty”. Dieta Brytyjczyków była jednak nieporównywalnie bardziej obfita od indyjskiej. Bengalczycy mają specjalne określenie na uczucie głodu: payter jala – pieczenie w brzuchu – i w latach 1943 oraz 1944 takie pieczenie odczuwało wielu. Gourhori Majhi z Kalikakundu wspominał później: „Wszyscy dostawali szału z głodu. Cokolwiek znajdowałeś, zrywałeś to i zjadałeś. W mojej rodzinie było dziesięć osób, mój własny żołądek cierpiał. Kim jest twój brat, kim jest twoja siostra, nikt wtedy o takich rzeczach nie myślał. Każdy zastanawiał się – jak ja przeżyję? [...]. Na polach nie było ani źdźbła trawy”. Wiele kobiet uciekało się do prostytucji, a niektóre rodziny sprzedawały córki stręczycielom. Co ciekawe, nawet w tak skrajnie trudnych warunkach nie było doniesień o kanibalizmie, do którego dochodziło w Rosji, było natomiast wiele przypadków zabijania dzieci. Dziennik „Biplabi” podał 5 sierpnia 1943 roku: „W wiosce Sapurapota [...] muzułmański tkacz nie był w stanie utrzymać swej rodziny i oszalały z głodu gdzieś powędrował. Jego żona uważała, że się utopił [...]. Nie mogąc od kilku dni nakarmić swych dwóch małych synów, nie była już w stanie wytrzymać ich cierpień. [23 lipca] oderwała od swego łona ulubionego chłopca i wrzuciła go w spienione wody rzeki Kasai. Próbowała w ten sam sposób posłać do ojca swego starszego syna, lecz ten z krzykiem się jej uczepił [...]. Wpadła na inny sposób ukojenia palącego głodu swego dziecka. Słabymi rękami wykopała mały grób i tam je wrzuciła. Gdy usiłowała zasypać go ziemią, przechodzień usłyszał jego krzyki i wyrwał szpadel z rąk matki. [Hindus niskiej kasty] obiecał wychować chłopca, po czym matka odeszła, nie wiadomo gdzie. Prawdopodobnie znalazła spokój, dołączając do męża w zimnych odmętach Kasai”. W wielu miejscach pojawiały się ogniska cholery. Ludzie umierali na ulicach i w parkach dużych miast. W połowie października 1943 roku liczba umierających w Kalkucie wzrosła ze średnio sześciuset miesięcznie do dwóch tysięcy. W liście z ośrodka pomocy społecznej szwagierka Jawaharlala Nehru opisywała „rachityczne niemowlęta z patyczkowatymi rękami i nogami, karmiące matki z pomarszczonymi twarzami, dzieci z opuchniętymi twarzami i zapadniętymi oczami z braku pożywienia i snu, mężczyzn wyczerpanych i smętnych, wszyscy jak chodzące szkielety”. Była przerażona „wyzierającą z ich oczu znużoną rezygnacją. Raniło to moją duszę bardziej niż widok ich udręczonych ciał”. W październiku powołany na wicekróla Indii Wavell z opóźnieniem oddelegował wojsko do transportowania dostaw z pomocą. Odtąd rządowe wysiłki na rzecz dopomagania ludności stale rosły, lecz co najmniej milion, a być może trzy miliony ludzi już nie żyło, co pociągnęło za sobą niepowetowane straty polityczne. Nie było wątpliwości co do logistycznych przeszkód, w których obliczu stanęli Brytyjczycy w łagodzeniu konsekwencji klęsk żywiołowych w trakcie prowadzenia wojny na wielką skalę. Churchill jednak reagował na coraz usilniejsze i bardziej zdecydowane apele Wavella o pomoc brutalnym brakiem wrażliwości, który odcisnął niezatarte piętno na stosunkach anglo-indyjskich. W dniu 18 września 1943 roku Nehru pisał z więzienia: „Doniesienia z Bengalu zwalają z nóg. Przyzwyczajamy się do wszystkiego, każdej głębi ludzkiego cierpienia i udręki [...]. Coraz bardziej wydaje mi się, że za tą całą nieudolnością i bałaganiarstwem kryje się coś głębszego [...] zapaść ekonomicznej struktury Bengalu”. 11 listopada dodawał: „Głód w Bengalu stał się ostatecznym epitafium dla brytyjskich rządów i osiągnięć w Indiach”. Churchill uparcie sprzeciwiał się ustępstwom wobec nastrojów nacjonalistycznych i przechodził do porządku dziennego nad obiekcjami Amerykanów i ich chińskich klientów. Leo Amery wzdragał się w obliczu majaczeń Churchilla: „[Winston] mówił zupełne bzdury, najpierw traktując Wavella jako niegodziwego autoreklamiarza, później mówiąc o obciążeniu, jakim Indie są dla obrony kraju, i jak chętnie

oddałby je prezydentowi Rooseveltowi”. Niewielu jednak walczących o życie Brytyjczyków zbytnio niepokoiło się przejawami indyjskiej alienacji czy imperialnych represji. Pocieszała ich świadomość, że wielka, czteromilionowa Indyjska Armia Narodowa pozostawała lojalna wobec władz. Dywizje indyjskie wniosły znaczący wkład w kampanię we wschodniej i północnej Afryce oraz we Włoszech, a także odegrały w latach 1944–1945 główną rolę w walkach o Asam i Birmę. Brytyjska polityka podczas wojny mogła być uważana za sukces w tym sensie, że z nadejściem lat 1944– 1945 niepokoje zostały niemal całkowicie stłumione, zmalała też liczba strajków i aktów sabotażu. Potomni jednak mogą dopatrywać się ironii w tym, że podczas gdy Wielka Brytania walczyła z państwami Osi w imię wolności, to w celu utrzymania kontroli nad Indiami wprowadziła surowe rządy bez społecznego przyzwolenia i przyjęła niektóre z metod totalitaryzmu. Traktowanie przez Wielką Brytanię podległych ludów było humanitarne w porównaniu ze standardami niemieckimi czy japońskimi, nie było arbitralnych egzekucji ani masakr. Indie nie były wszakże jedyną posiadłością imperialną, w której wymogi sytuacji nadzwyczajnej były wykorzystywane do tłumaczenia zaniedbań, okrucieństw i niesprawiedliwości. W 1943 roku głód dotknął takie kraje, jak Kenia, Tanganika i Somalia Brytyjska, w różnych okresach dochodziło też do wywołanych brakiem żywności rozruchów w Teheranie, Bejrucie, Kairze i Damaszku. Jeśli powodem były okoliczności wojenne, to mocarstwo imperialne skąpiło zasobów na złagodzenie ich konsekwencji. Choć rządy brytyjskie były przejawem raczej umiarkowanego niż absolutnego autorytaryzmu, nie wystarczało to do zdobycia poparcia – zwłaszcza indyjskiego – dla utrzymania imperialnej hegemonii. Jedynym choć trochę przekonującym argumentem na obronę brytyjskich rządów w Indiach podczas wojny jest to, że był to kraj tak rozległy, z takim potencjałem do wszelkich możliwych rozruchów, że tolerowanie wewnętrznej opozycji groziło korzystną dla państw Osi nieodwracalną utratą nad nim kontroli. Doświadczenia z pola walki ukształtowały poczucie wspólnoty brytyjskich i imperialnych żołnierzy mimo różnych kolorów skóry. Wynikający z wojny stres jednak zamiast umacniać imperialne więzi, jak zwykli utrzymywać brytyjscy nacjonaliści, w dramatyczny sposób je osłabił. Przywódcy aliantów przedstawiali wojnę jako walkę o wolność przeciwko uciskowi, walkę dobra ze złem. W XXI wieku niewielu dobrze poinformowanych ludzi, nawet w dawnych posiadłościach kolonialnych, wątpi w słuszność sprawy sojuszniczej, w korzyści, jakie dla ludzkości przyniosło pokonanie państw Osi. Wydaje się jednak konieczne, aby uznać, że w wielu społeczeństwach ówczesne pojmowanie lojalności było pomieszane i dwuznaczne. Miliony ludzi na całym świecie, niemających żadnej sympatii do reżimów Hitlera, Mussoliniego czy Hirohito, odczuwały niewiele więcej entuzjazmu dla mocarstw sojuszniczych, których wizja wolności, jak wydawało się to ich kolonialnym poddanym, kończyła się u progu ich własnych drzwi wejściowych. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

17 FRONTY AZJATYCKIE

1. CHINY uż w 1936 roku gorący zwolennik i przyjaciel Mao Zedonga, amerykański korespondent Edgar Snow, napisał: „Podejmując wielki wysiłek opanowania rynków i krajowych zasobów Chin, Japonia złamie swój imperialny kark. Ta katastrofa nastąpi nie ze względu na automatyczne załamanie się gospodarki Japonii. Nastąpi ona, ponieważ warunki sprawowania władzy, które Japonia musi narzucić Chinom, okażą się dla ludzi nie do wytrzymania i wywołają zdumiewający dla świata opór”. Snow miał rację w sprawie losów japońskiego imperializmu, choć nie w kwestii wojskowej skuteczności chińskiego oporu. Na sojuszniczą strategię wojenną na Dalekim Wschodzie silnie wpływało amerykańskie pragnienie, aby Chiny stały się nie tylko ważnym uczestnikiem wojny, lecz także wielkim mocarstwem. Po zajęciu przez Japonię Birmy i przerwaniu w 1942 roku połączenia lądowego z Chinami Amerykanie przeznaczali olbrzymie zasoby na przerzucanie drogą powietrzną, nad „garbem” Himalajów, dostaw z Indii dla nacjonalistycznego reżimu Czang Kaj-szeka i zaczęli budować w Chinach lotniska dla swoich bombowców. Wszystkie te wysiłki okazały się daremne. Chiny pozostawały społeczeństwem głęboko podzielonym, pogrążonym w chaosie i biedzie. Czang Kaj-szek mógł pochwalić się olbrzymią armią na papierze, ale jego reżim i dowódcy byli zbyt skorumpowani i niekompetentni, a żołnierze słabo wyposażeni i zmotywowani, aby odnosić znaczące sukcesy w walce z Japończykami. Trudności logistyczne i operacyjne zakłócały misje amerykańskiego lotnictwa z Chin. Na północy, w prowincji Yunnan, kontrolę sprawowali komuniści Mao Zedonga deklarujący wrogość wobec Japończyków. Tymczasem w strategii Zedonga dominowało jego pragnienie umocnienia się w oczekiwaniu na powojenną konfrontację z Kaj-szekiem. W latach 1937–1942 zarówno nacjonaliści, jak i komuniści zadali najeźdźcom znaczące straty – było 181 647 zabitych. Później jednak uznali swoją niezdolność do rzucenia im wyzwania w bezpośrednich walkach, które uszczuplały ich skromne zasoby, przynosząc niewielkie skutki. Chiński historyk Zhija Shen napisał w studium poświęconym prowincji Szantung: „Pragmatyczna kalkulacja wywierała na miejscową ludność o wiele większy wpływ niż idea nacjonalizmu [...]. Gdy zderzały się interesy narodowe i lokalne, nie wahano się poświęcać tych narodowych”. Choć Zedongowi udało się wmówić niektórym Amerykanom, że skutecznie prowadzi działania wojenne, przez dłuższy czas trwania konfliktu utrzymywał cichy rozejm z Japończykami, a nawet w tajemnicy stał się ich partnerem w handlu opium. Podczas gdy nacjonaliści odnotowali 3,2 miliona ofiar wojskowych podczas japońskiej okupacji, komuniści przyznali się do jedynie 580 tysięcy. W początkowym okresie konfliktu do najcięższych walk w Chinach dochodziło pomiędzy frakcjami Czanga i Mao, do czasu gdy obie strony uznały, że ich interesom najlepiej służy utrzymanie stanu posiadania na opanowanych przez siebie terenach. Czang nie był zakłopotany swymi dwuznacznymi wypowiedziami. Oświadczył kiedyś, że „Japończycy są chorobą skóry, komuniści zaś są chorobą serca”. Okupacja połowy Chin była wielkim obciążeniem dla zasobów Tokio i w latach 1941–1945 kosztowała Japonię 202 958 zabitych wobec 208 tysięcy żołnierzy zabitych w walkach z Brytyjczykami oraz 485 717 członków armii i 414 879 z personelu sił morskich utraconych w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi. Kraj był ogromny. Nawet jeśli zorganizowana opozycja była słaba, to potrzebowano dużych sił do realizowania terytorialnych roszczeń Tokio i kontrolowania wrogo nastawionej i często głodującej ludności. Na północy japońska Armia Kwantuńska okupowała Mandżurię, marionetkowe państwo Mandżukuo; dowództwo Armii Obszaru Chin Północnych mieściło się w Pekinie; kwatera główna Sił Ekspedycyjnych Chin Centralnych znajdowała się w Szanghaju. Żadne szacunki nie są pewne, lecz wydaje się, że można przyjąć liczbę piętnastu

J

milionów chińskich ofiar śmiertelnych podczas wojny w bezpośrednim następstwie japońskich działań wojskowych, głodu lub epidemii, niektórych celowo wywołanych przez specjalistów od wojny biologicznej z Jednostki 731. japońskiej armii.

Żołnierze Czang Kaj-szeka – ponad milion zginęło w walkach z Japonią w latach 1937–1945 Fot. Jack Wilkes/Time & Life Pictures/Getty Images

Podczas wojny tylko Japończycy stosowali na dużą skalę broń biologiczną. Jednostka 731. w Mandżurii działała pod niebywale cyniczną nazwą Jednostki Armii Kwantuńskiej do spraw Ochrony przed Epidemiami i Zaopatrzenia w Wodę. Setki, a być może tysiące wziętych w niewolę Chińczyków zostało zamordowanych w toku doświadczeń w bazie jednostki pod Harbinem, wielu poddawano wiwisekcji bez znieczulenia. Niektóre ofiary przywiązywano do słupów, po czym detonowano w pobliżu bomby z wąglikiem. Kobiety były w warunkach laboratoryjnych zakażane kiłą. Okolicznych mieszkańców wyłapywano i wstrzykiwano im śmiercionośne wirusy. Podczas wojny Japonii z Chinami rozsiewano bakterie czerwonki, dżumy i duru plamistego – najczęściej z powietrza, niekiedy z użyciem bomb porcelanowych z pchłami zakażonymi durem. Została podjęta nawet próba – nieudana – zastosowania takich metod przeciwko siłom amerykańskim na wyspie Saipan, lecz statek transportujący przygotowane owady został zatopiony przed przybyciem do celu. Bezsporne jest, że Japończycy usiłowali zabić miliony ludzi za pomocą broni biologicznej, mniej pewne jednak jest to, na ile skuteczne były te próby. Bardzo wielu Chińczyków poniosło śmierć w wyniku epidemii w latach 1936–1945 i obecne władze Chin przypisują większość tych strat działaniom Japończyków. Ogólnie rzecz biorąc, jest to uzasadnione, nędza i głód były bowiem konsekwencjami japońskiej agresji. Nie zostało jednak udowodnione, że bezpośrednia odpowiedzialność spada na operacje Jednostki 731. Na przykład ponad 200 tysięcy ludzi zmarło w 1942 roku podczas epidemii cholery w prowincji Yunnan. Japończycy rozsiewali tam bakterie cholery, lecz wiele epidemii zdarzało się też w miejscach, gdzie tego nie robili. Na ówczesnym poziomie technologii nie było łatwo szerzyć choroby, posługując się bronią biologiczną zrzucaną z powietrza. Jeśli nawet ludobójcze osiągnięcia Japonii nie do końca spełniały nadzieje mocodawców, odpowiedzialność

moralna tego państwa jest oczywista. W latach 1942–1944 rzadko dochodziło w Chinach do ciężkich starć na polu bitwy, wojska japońskie jednak często wysyłały ekspedycje karne w celu tłumienia protestów lub zdobywania żywności. Do jednej z najbardziej okrutnych bitew doszło w maju 1942 roku z rozkazu japońskiego naczelnego dowództwa w odwecie za nalot na Japonię amerykańskich bombowców, dowodzonych przez podpułkownika Jamesa Doolittle’a, podczas którego samoloty zaatakowały między innymi Tokio. Do prowincji Zhejiang i Jiangxi skierowano ponad sto tysięcy żołnierzy wspieranych przez jednostkę wyposażoną w broń biologiczną. Do sierpnia, kiedy uznano misję za spełnioną i wojska wycofano, życie straciło ćwierć miliona ludzi. Przez cały okres wojny stolica Czanga – miasto Chongqing – była regularnie bombardowana przez samoloty japońskie, a naloty na inne miasta spowodowały ciężkie straty wśród cywilów. Kartoteki wydziału medycznego ministerstwa wojny w Tokio wykazują, że we wrześniu 1942 roku uwięzione „kobiety komfortu” obsługiwały japońskich żołnierzy w 100 stacjach w Chinach Północnych, 140 w Chinach Środkowych, 40 na południu, 100 w Azji Południowo-Wschodniej, 10 na południowo-zachodnim Pacyfiku oraz 10 na południowym Sachalinie. Kobiety przydzielano w przeliczniku jedna na czterdziestu żołnierzy – co dawało około stu tysięcy z rozdzielnika centralnego, do których dochodziło wiele rekrutowanych lokalnie. Wojownicy Hirohity otrzymywali prezerwatywy marki „Atak No. 1”, choć wielu nie chciało z nich korzystać. Chińscy wieśniacy nazywali swych japońskich okupantów YaKe, co oznaczało „niemowy”, ponieważ żaden nie zniżał się do nauki czy posługiwania się językiem chińskim. „Metoda YaKe” oznaczała nakłuwanie nóg mężczyzny lub kobiety zaostrzonym bambusem, stosowane jako zwyczajowa kara za domniemane przewinienia Chińczyków. Jedną z ofiar była dziewiętnastoletnia Lin Yajin, której podobnie jak wielu jej rówieśnikom do końca życia pozostały blizny po YaKe. Była córką wieśniaka z prowincji Hajnan, jedną z sześciorga jego dzieci, w październiku 1942 roku została porwana przez japońskich żołnierzy i przewieziona do bazy, gdzie rutynowo ją przepytano w sprawie działań partyzanckich. Przerażona płakała przez pierwszą noc w niewoli. Następnej nocy w chacie, gdzie była przetrzymywana, pojawiło się czterech mężczyzn. „Jeden z nich był tłumaczem, który powiedział mi, że pozostali są oficerami, po czym wyszedł. Wszyscy trzej mnie zgwałcili. Ponieważ byłam dziewicą, bardzo mnie bolało i bardzo głośno krzyczałam. Kiedy słyszeli, jak płaczę, nie odzywali się, tylko dalej mnie pieprzyli, jak zwierzęta. Przez dziesięć dni każdego wieczoru trzech, czterech lub pięciu mężczyzn robiło to samo. Gdy jeden mnie gwałcił, pozostali zwykle ze śmiechem na to patrzyli. Próbowałam uciec, ale było to bardzo trudne. Nawet gdy szłam do toalety, pilnował mnie żołnierz – Bengalczyk, który nas nie gwałcił. Następnie przewieźli mnie do innej wioski, Qingxin, zaledwie półtora kilometra od mojego domu. Tam również codziennie przychodziło kilku żołnierzy. Chcieli mnie pieprzyć, nawet kiedy miałam okres. Po miesiącu zachorowałam. Twarz mi pożółkła i całe ciało spuchło. Gdy japońscy żołnierze zorientowali się, co się stało – złapałam chorobę weneryczną – pozwolili mi wreszcie wrócić do domu. Okazało się, że mój ojciec jest także ciężko chory i po miesiącu zmarł – moja rodzina była tak biedna, że nie mieliśmy pieniędzy na lekarza. Matka leczyła mnie ziołami zebranymi na polach. Leczenie trwało dość długo, do lata 1944 roku. Razem ze mną do japońskiej bazy uprowadzono cztery inne dziewczyny i w 1946 roku dowiedziałam się, że wszystkie zmarły na choroby weneryczne. Później, gdy mieszkańcy wioski dowiedzieli się, że byłam gwałcona przez Japończyków, także ze mnie szydzili i mnie bili. Od tamtego czasu zostałam sama”.

Japońscy żołnierze dokonują egzekucji chińskich cywilów, około 1940 roku Fot. Hulton Archive/Getty Images

Podobny los spotkał Deng Yumin z Xiangshui w okręgu Baoting. Jak wielu swoich rodaków z mniejszości etnicznej Miao została w 1940 roku wzięta do obozu pracy przymusowej, najpierw do sadzenia tytoniu, a następnie do robót drogowych. Któregoś dnia nadzorca powiedział jej, że została wybrana do pracy specjalnej. Zabrano ją na spotkanie z japońskim oficerem, który jej zdaniem miało około czterdziestu lat. „Poprzez tłumacza powiedział mi, że jestem ładną dziewczyną i że chce, abym została jego przyjaciółką. Nie miałam wyboru, więc skinęłam głową na znak, że się zgadzam. Po kilku dniach późnym wieczorem tłumacz znów zaprowadził mnie do tego oficera i zostawił mnie z nim samą. Nazywał się Songmu. Natychmiast wziął mnie w ramiona i zaczął obmacywać. Instynktownie się broniłam, ale nie mogłam nic zrobić. Robił, co chciał. Gdy wróciłam do miejsca pracy, bardzo się wstydziłam powiedzieć innym dziewczynom, co się wydarzyło. Potem gwałcił mnie codziennie. Byłam dziewicą, miałam czternaście lat. Jeszcze nie miesiączkowałam. Nie czułam zbyt wiele. Byłam tylko bardzo obolała. I tak to trwało przez ponad dwa miesiące. Któregoś dnia tłumacz zabrał mnie do domu Songmu. Nie było go tam. Zobaczyłam dwóch innych oficerów, których nigdy wcześniej nie spotkałam. Chciałam wyjść i wezwać pana Songmu, ale jeden z oficerów powstrzymał mnie i zamknął drzwi. Mówili, że chcą się ze mną ożenić. Kiedy się opierałam, zaczęli mnie bić po twarzy – jeden miał około dwudziestu lat, drugi około pięćdziesięciu. Obaj zgwałcili mnie tego dnia. Powiedziałam panu Songmu, co się wydarzyło. On tylko się uśmiechnął i powiedział, że to drobnostka. Byłam bardzo rozgniewana. Dotąd byłam wobec niego dobrze usposobiona, lecz od tamtego dnia zaczęłam go bardzo nienawidzić. Tydzień później tłumacz powiedział mi, że

pan Songmu znów chce się ze mną spotkać, ale powiedziałam, że nie chcę już go widzieć. Odpowiedział, że jeśli odmówię, to żołnierze zabiją mnie, moją rodzinę i wszystkich mieszkańców wioski. Musiałam więc znów spotkać się z panem Songmu i potem nie tylko on sam, ale także inni oficerowie bardzo często mnie gwałcili. Raz przyszło trzech oficerów, jeden trzymał mnie za ramiona, drugi za nogi, podczas gdy trzeci mnie gwałcił i wszyscy trzej zanosili się od śmiechu. I podobnie było do końca wojny”. Jeśli postępowanie Japończyków odnoszących zwycięstwa było barbarzyńskie, to gdy nadeszły klęski, stawało się coraz bardziej zbrodnicze. Głównymi ofiarami ich azjatyckich szaleństw nie były Wielka Brytania, Australia czy Stany Zjednoczone, których duma i prestiż były bardziej narażone na szwank niż ich obywatele, lecz ludność terenów, nad którymi Tokio uzyskało hegemonię, a wśród nich przede wszystkim Chin. „Straszliwe rzeczy działy się w Chinach za sprawą Japonii” – stwierdza współczesny japoński pisarz Kazutoshi Hando, lecz wielu jego rodaków wciąż nie chce tego przyznać. Nie tylko japońscy nacjonaliści, lecz także niektórzy współcześni zachodni historycy utrzymują, że Stany Zjednoczone sprowokowały w 1941 roku Japonię do włączenia się do wojny. Sugerują, że konfliktu między obu państwami można było uniknąć, i głoszą teorię moralnej ekwiwalencji, w myśl której postępowanie Japończyków podczas wojny nie było gorsze od zachowania aliantów. Japończycy jednak prowadzili w Chinach ekspansjonistyczną wojnę, masakrując niezliczone rzesze cywilów przez całe lata, zanim prezydent Roosevelt wprowadził sankcje gospodarcze. Japoński nacjonalista z tamtych czasów usiłował później usprawiedliwiać politykę swego kraju, utrzymując, że „Ameryka i Wielka Brytania kolonizowały Chiny przez wiele lat. Chiny były narodem zacofanym [...] uważaliśmy, że Japonia powinna tam wejść i wykorzystać japońską technologię i przywództwo, aby Chiny stały się lepszym krajem”. Dokumenty wskazują, że postępowanie Japonii w Chinach było zarówno całkowicie egoistyczne, jak i bezwstydnie barbarzyńskie. Ale spora liczba Japończyków podzielała przekonanie o „cywilizacyjnej misji” swego narodu i słuszności swych roszczeń do posiadania zamorskiego imperium. Zależało im na tym, by ich rząd trwał przy swoim i nie wycofywał się z Chin, nawet gdy Japonia zaczęła przegrywać wojnę i rozpatrywać możliwości negocjacyjne. Jeśli europejski imperializm był niezaprzeczalnie eksploatacyjny, to Japończycy przypisywali sobie prawo do plądrowania azjatyckich społeczeństw na skalę i w sposób, jakim żadne kolonialne mocarstwo nigdy nie dorównało. Amerykański entuzjazm dla reżimu nacjonalistycznego i potencjału Chin jako sojusznika utrzymywał się do 1944 roku, gdy Japończycy rozpoczęli swą ostatnią w tej wojnie wielką ofensywę nazwaną operacją „Ichi-go”. Miała ona na celu wyeliminowanie lotnisk amerykańskich bombowców w Chinach oraz otwarcie lądowego połączenia z Indochinami i ujawniła ostatecznie bezsilność armii Czang Kaj-szeka, której formacje rozsypywały się w starciu z wrogiem. Zajęte zostały wielkie obszary Chin Środkowych i Południowych – niemal bezkrwawo dla Japończyków, choć z pewnością nie w przypadku Chińczyków. Tych ostatnich znów zginęły setki tysięcy, gdy przez ich ziemie przetaczały się walczące armie. Godne uwagi jest to, że Japonia rozpoczęła operację „Ichi-go” w chwili, gdy tego rodzaju ambitne działania były już strategicznie daremne, jej jedynym znaczącym osiągnięciem, poza dokonanymi rzeziami, było rozwianie złudzeń Waszyngtonu co do potencjału militarnego Chin. Z nadejściem 1945 roku amerykańscy szefowie sztabu zarzucili myśl o zajęciu Tajwanu i wykorzystaniu go jako odskoczni do stworzenia przyczółku na terenie Chin kontynentalnych. Zdali sobie sprawę, że kraj ten jest niezdolny do efektywnego uczestnictwa w wojnie. Chiny były tylko wielką ofiarą, ustępującą jedynie Rosji w skali cierpień i strat, przy czym nie mogły liczyć na pocieszenie w postaci jakiegokolwiek satysfakcjonującego sukcesu militarnego. 2. W DŻUNGLACH I NA WYSPACH W styczniu 1943 roku na konferencji na szczycie w Casablance przywódcy zachodnich sojuszników zatwierdzili jako priorytet pokonanie Niemiec. Uzgodnili jednak przekazanie środków na wojnę z Japonią, które miały wystarczyć do utrzymania inicjatywy – Amerykanie zobowiązali się docelowo przeznaczyć na to 30 procent

swego wysiłku wojennego. Osłabiało to doktrynę „Najpierw Niemcy” bardziej, niż szefowie sztabów chcieliby przyznać, lecz odzwierciedlało imperatyw stworzony przez amerykańską opinię publiczną, o wiele bardziej zaangażowaną na rzecz pokonania Japonii niż Niemiec. Amerykańscy dowódcy ustalili wówczas, że ograniczenie zasobów wyklucza wczesny atak na Rabaul, główną bazę Japonii na południowo-zachodnim Pacyfiku. Lotnictwo USA nie chciało przeznaczyć nawet bombowców dalekiego zasięgu na wielką ofensywę z powietrza przeciwko niej przed 1944 rokiem. Wobec tego szefowie sztabów postanowili, że w 1943 roku siły sojusznicze będą dążyć do osiągnięcia ograniczonych celów: posunięcia się naprzód w archipelagu Salomona do wyspy Bougainville, podczas gdy siły MacArthura miały działać na północnym wybrzeżu Nowej Gwinei. Ta ostatnia operacja miała charakter wyłącznie amerykańsko-australijski, choć była uzależniona od wsparcia z morza. Amerykańska marynarka i piechota morska niezmiennie sceptycznie odnosiły się do operacji na południowozachodnim Pacyfiku, których celem miało być odzyskanie Filipin. Traktowały je raczej jako ustępstwo wobec ego MacArthura niż jako istotny punkt na drodze do ostatecznego zwycięstwa. Zamiast tego admirałowie woleli wykorzystać siły morskie i powietrzne do uderzenia na środkowym Pacyfiku poprzez wyspy Marshalla, Karoliny i Mariany, które tworzyły pomost do Japonii. Miarą wielkiego bogactwa Stanów Zjednoczonych było to, że zamiast dokonać wyboru między tymi dwiema strategiami, podjęto decyzję o realizowaniu obu jednocześnie. Odtąd admirał Chester Nimitz, dowódca Pacific Ocean Areas (SWPA), i generał Douglas MacArthur, dowódca South West Pacific Area, prowadzili równoległe, lecz oddzielne i – w domyśle – konkurencyjne kampanie. Tymczasem Brytyjczycy ponownie zajęli się Birmą. Ich odwrót zakończył się w maju 1942 roku. W grudniu tamtego roku, po zwykłym sezonowym paraliżu monsunowym, Wavell podjął pierwszą próbę kontruderzenia, kierując indyjską dywizję przeciwko portowi Sittwe w regionie Arakan nad Zatoką Bengalską. Dwa ataki się nie powiodły, podobnie jak inne uderzenie w kierunku Donbaik w marcu 1943 roku. Brytyjski dowódca generał porucznik Noel Irwin, dowódca Armii Wschodniej, nierozważnie usiłował na konferencji prasowej tłumaczyć niepowodzenia sojuszników tym, że „w Japonii piechota to corps d’élite”, podczas gdy Brytyjczycy „kierują do piechoty naszych najgorszych ludzi”. Dodał, że wyszkolenie wojsk indyjskich do poziomu potrzebnego do pokonania Japończyków będzie wymagać lat. Alianccy cenzorzy uniemożliwili publikację jego wypowiedzi, lecz odzwierciedlała ona defetyzm, niekompetencję i niespójność działań brytyjskich dowódców na Wschodzie. W stenogramach z wypowiedzi Churchilla czytamy: „Bynajmniej nie jestem zadowolony sposobem prowadzenia kampanii w Indiach. Fatalne odrętwienie Orientu przenika do wszystkich tych dowódców”. Choć cztery miliony indyjskich żołnierzy z czasem znalazły się pod bronią po stronie aliantów, a na subkontynencie Brytyjczycy dysponowali sporymi zasobami, generałowie opieszale wznawiali operacje. Churchill zżymał się na marne osiągnięcia dużych sił rozlokowanych w Indiach Północno-Wschodnich. Określił kiedyś indyjską armię mianem „gigantycznego systemu pomocy w plenerze” ze względu na niewielką liczbę dostarczanych przez nią dywizji bojowych. Około 450 tysięcy głównie indyjskich żołnierzy wraz z pewną liczbą jednostek brytyjskich stało wobec 300 tysięcy Japończyków zajmujących Birmę, lecz zrobiono niewiele, aby przygotować tę armię do walki. Porucznik Dominic Neill z formacji Gurkhów – nepalskich najemników hołubionych przez Wielką Brytanię – który w 1943 roku przybył do Indii, napisał: „Ani ja, ani moi żołnierze Gurkhowie nie przeszliśmy absolutnie żadnego przeszkolenia taktycznego przed tym, zanim stanęliśmy twarzą w twarz z Japończykami”. Jedyne dobre wiadomości z Birmy nadchodziły w tamtym roku za sprawą operacji prowadzonych daleko za linią frontu z udziałem trzech tysięcy brytyjskich żołnierzy dowodzonych przez ekscentrycznego, a właściwie wręcz niezrównoważonego psychicznie brygadiera Orde Wingate’a. Jego Chindici osiągnęli niewiele, patrząc w kategoriach sukcesu militarnego, zresztą kosztem strat sięgających 30 procent, lecz stworzyli wielce użyteczną legendę propagandową. Ich przetrwanie za liniami wroga, pomimo budzących grozę cierpień, przedstawiano jako dowód, że brytyjscy żołnierze są w stanie wytrzymać działania wojenne w dżungli, w co wielu wątpiło. Zanim kolumny Chinditów opuściły Indie, Wingate jasno oświadczył, że ranni nie będą mogli być przenoszeni i tym samym trzeba będzie w trybie natychmiastowym położyć kres ich cierpieniom. Takie podejście mogło być

przejawem litości, biorąc pod uwagę, co nieuchronnie czekało ich z rąk Japończyków, lecz okazało się trudne w realizacji dla alianckich żołnierzy. Po jednej z akcji Chinditów porucznik Harold James poczuł się zmuszony wykonać rozkaz Wingate’a: „Miałem rannego Gurkhę, umierającego w wielkim bólu po wielokrotnych postrzałach. Po krótkim wahaniu podałem mu śmiertelną dawkę morfiny [...]. Gurkhowie byli zdumiewający, oni po prostu to akceptowali [...]. Ku swojemu przerażeniu znalazłem innego bardzo ciężko rannego Gurkhę. Powiedziałem, że «właśnie musiałem to zrobić». George spojrzał na mnie, jak gdyby chciał powiedzieć «zrób to jeszcze raz». Wtedy powiedziałem, że «nie ma możliwości, abym zrobił ponownie». I to on podał mu śmiertelną dawkę”. Dominic Neill, który także przetrwał wypad Chinditów w 1943 roku, znajdował się wśród tych, którzy zdawali sobie sprawę, jak niewiele te kolumny osiągnęły poza stworzeniem legendy o cierpieniach i poświęceniu: „Gazety w Indiach pod wielkimi nagłówkami pisały o ekspedycji Wingate’a. Nie mogliśmy uwierzyć własnym oczom. Nie osiągnęliśmy absolutnie niczego, zostaliśmy znów wykopani przez Japońców. Rozgłos był dziełem władz z kwatery głównej w Delhi, rozpaczliwie chwytających się czegokolwiek po klęsce w 1942 roku i katastrofalnej kampanii w Arakanie przełomu lat 1942 i 1943”. Churchill jednak entuzjazmował się wyczynami Chinditów, które wydawały się honorowo kontrastować z inercją trawiącą armię w Indiach. W sierpniu 1943 roku Japończycy odnieśli cenny sukces propagandowy, ogłaszając Birmę niepodległym państwem. Wielu Birmańczyków dało się tym na krótko zwieść, a ich entuzjazm wzmogły japońskie sukcesy w odpieraniu brytyjskich ofensyw na Sittwe. W Birmie, podobnie jak w innych krajach, arogancja, okrucieństwo i ekonomiczny wyzysk ze strony okupantów stopniowo zrażały poddanych. Bez wzgledu na to, jak bardzo zależało Birmańczykom na położeniu kresu rządom Brytyjczyków, pozbycie się Japończyków stało się zadaniem pilniejszym. W pierwszej połowie wojny w Azji jedynie mieszkańcy górskich obszarów popierali Brytyjczyków. Z nadejściem 1944 roku Japończycy byli już znienawidzeni także w miastach i borykali się z działalnością partyzancką plemion w głębi kraju.

Japońska piechota na jednej z wysp Pacyfiku, wrzesień 1944 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Jesienny monsun corocznie wstrzymywał sezon kampanii na granicy birmańsko-indyjskiej równie skutecznie jak wiosenna odwilż czyniła to w Rosji. Tak więc po nieudanej próbie wojsk brytyjskich i indyjskich przełamania frontu w regionie Arakan 1944 rok przeminął w Birmie bez znaczących postępów. Churchill musiał się zadowolić wykorzystaniem formacji indyjskich do wspomagania sojuszniczych kampanii w Afryce Północnej i we Włoszech. Krytycy indyjskiej armii utrzymywali wówczas, i nadal to czynią, że jej romantyczna reputacja znacznie przewyższała jej rzeczywiste osiągnięcia. Niektóre jednostki, wśród nich Gurkhowie, wykazały się umiejętnościami, odwagą i wytrwałością. Inne nie. Przedsięwzięcia imperium brytyjskiego podejmowane przeciwko Japończykom wciąż pozostawały w tyle za działaniami Stanów Zjednoczonych.

Ale nawet na Pacyfiku, dopóki na ten teatr działań nie przeznaczono w 1944 roku wielkich zasobów, następowały długie przerwy pomiędzy kolejnymi inicjatywami amerykańskimi. W czerwcu 1943 roku generał MacArthur, dowódca obszaru operacyjnego South West Pacific Area, prowadził kampanię na Nowej Gwinei, z kolei admirał William Halsey, dowódca obszaru South Pacific Area (wchodzącego w skład Pacific Ocean Areas, podległego admirałowi Nimitzowi), atakował Wyspy Salomona. Zajęcie Nowej Georgii wymagało miesiąca zaciętych walk. Następnie Halsey ominął kilka bronionych przez Japończyków wysp i przerzucił 4600 żołnierzy na Vella Lavella. Z nadejściem grudnia Amerykanie mieli zabezpieczone pozycje na Bougainville i zajęli przylądek Gloucester na zachodnim krańcu Nowej Brytanii. W styczniu 1944 roku wielka ofensywa powietrzna na Rabaul sprawiła, że baza ta stała się niemal bezużyteczna dla japońskich okrętów i samolotów. Jej garnizon w sile 100 tysięcy ludzi stracił znaczenie strategiczne, a ponieważ wojska te nie mogły nigdzie się przemieścić, bez przeszkód można je było pozostawić własnemu marnemu losowi. Rozbudowa U.S. Navy umożliwiła stopniowe umacnianie pozycji na Pacyfiku w 1943 roku. Siedem lotniskowców floty klasy Essex oraz jedenaście lżejszych stało się trzonem szybkich grup operacyjnych, w których skład wchodziły pancerniki i krążowniki do ochrony lotniskowców (ich dodatkowym zadaniem było wspieranie ogniem desantów) oraz niszczyciele do zadań radiolokacyjnych i zwalczania okrętów podwodnych przy eskortowaniu konwojów. Duża liczba tankowców i statków zaopatrzeniowych pozwalała okrętom wojennym na prowadzenie ciągłych działań przez okresy trwające do siedemdziesięciu dni, co znacznie wykraczało poza możliwości Royal Navy. Były także lotniskowce eskortowe zapewniające bliskie wsparcie dla oddziałów desantowych, setki torpedowych łodzi patrolowych działających przy wybrzeżach, jak również jednostki remontowe i szpitalne. Choć załogi tych okrętów składały się głównie z ludzi, którzy nie zdążyli jeszcze nabrać doświadczenia w służbie na morzu, zarówno oficerowie, jak i ich podwładni wykazywali się znacznie wyższymi od swych wrogów kwalifikacjami w zakresie nawigacji oraz sztuki artyleryjskiej i marynarskiej. Gwałtowny spadek poziomu realizowania zadań przez japońską Połączoną Flotę od wysokiej klasy profesjonalizmu w grudniu 1941 roku do chwiejnej nieudolności dwa lub trzy lata później był jednym z najdziwniejszych i najbardziej godnych uwagi zjawisk w tej wojnie. Ci japońscy piloci, którzy przedostali się wystarczająco blisko, aby móc zobaczyć pod sobą amerykańską grupę operacyjną, byli zdumieni jej rozmiarami, gdyż zajmowała setki kilometrów kwadratowych powierzchni oceanu. W ciągu ostatnich dwóch lat wojny U.S. Navy zdołała podporządkować sobie i kontrolować terytorium o zasięgu dotąd na świecie niespotykanym, a jej liczebność przewyższała wszystkie inne walczące na morzu siły zbrojne marynarek razem wziętych. Znaczące elementy tej potęgi wspierały każdą z operacji desantowych na wyspach, które zdominowały późniejszą fazę wojny na Wschodzie. Ofensywa Nimitza na Środkowym Pacyfiku rozpoczęła się w listopadzie 1943 roku lądowaniami na maleńkim atolu Tarawa na Wyspach Gilberta. Nie było możliwości strategicznego podstępu, jedyne bowiem wiarygodne cele amerykańskiego ataku stanowiła garstka położonych na wyspach baz lotniczych. Amerykańska marynarka i piechota morska posuwały się od jednego punktu oporu do następnego, wiedząc, że w przewidywaniu ich nadejścia Japończycy ufortyfikowali się na wszystkich punktach.

Pilot myśliwca „Hellcat” opuszcza kokpit po wypadku na pokładzie startowym lotniskowca Fot. AP Photo/US Navy/Press Association

W skład armady admirała Raymonda Spruance’a, dowódcy Floty Środkowego Pacyfiku, zbliżającej się do Tarawy, wchodziło 19 lotniskowców, 12 pancerników wraz z okrętami wspierającymi oraz siły desantowe złożone z 35 tysięcy żołnierzy piechoty morskiej i 6 tysięcy pojazdów. Patrząc wokół na pokaz siły swego narodu tego dnia na morzu, Amerykanie sądzili, że są nie do powstrzymania. Samoloty z lotniskowców zniszczyły wszystkie lokalne lotniska bombardowaniami i ostrzałem z powietrza; przed lądowaniem ciężka artyleria Spruance’a atakowała wyspę przez trzy godziny, wystrzeliwując 3 tysiące ton pocisków. Ale to, co nastąpiło później, okazało się jednym z najbardziej gorzkich doświadczeń amerykańskich marines w całej wojnie. Na głównej wysepce Betio, o długości niecałych 3,5 kilometra i szerokości 700 metrów, Japończycy zbudowali z betonu, stali i pni wyciętych palm kokosowych bunkry, które były trudne do zniszczenia przez bombardowanie i ostrzał artyleryjski. Żołnierz piechoty morskiej Karl Albrecht był zaszokowany tym, co ujrzał, gdy jego łódź desantowa zbliżała się do plaży: „Była usiana transporterami pływającymi, z których wszystkie wydawały się palić lub dymić [...]. Wyglądało na to, że atak się załamał. Byłem jednocześnie przerażony i zdumiony. Byliśmy niezwyciężonymi Amerykanami. Mieliśmy olbrzymią armadę okrętów wojennych i dywizję piechoty morskiej. Jak mogło do tego dojść? Zorientowałem się, że szeregi marines wzdłuż plaży nie leżały tam w oczekiwaniu na rozkazy pójścia naprzód. Oni nie żyli”. Przeszkodą dla łodzi desantowych była szeroka rafa nieopodal brzegu, więc tysiące żołnierzy musiały mozolnie brodzić ostatnie kilkaset metrów pod ostrzałem Japończyków. Pilot marynarki, który z góry obserwował te sceny, opowiadał później: „W wodzie ciągle było pełno małych ludzików z karabinami nad głowami, wolno brodzących w kierunku plaży. Chciało mi się płakać”. Walki trwały od 20 do 23 listopada wśród potrzaskanych palm i umiejętnie zakamuflowanych pozycji obronnych. Gdy ustała strzelanina, okazało się, że marines stracili 3407 ludzi, Japończycy zaś niemal 4500 obrońców – do niewoli wzięto jedynie 17 jeńców. Wszyscy uczestnicy bitwy byli wstrząśnięci jej intensywnością. Amerykanie przekonali się, jak ciężko trzeba walczyć, aby przełamać pełną

poświęcenia obronę, i było to bolesne doświadczenie zarówno dla amerykańskiego społeczeństwa, jak i dla marines. Duma narodowa i przekonanie o amerykańskiej wyjątkowości zderzyły się z odkryciem, że ustępujący pod względem wyposażenia wróg jest w stanie przeciwstawić się przytłaczającej przewadze w sile ognia, że zwycięstwo wymaga walki wręcz i związanych z nią ofiar. Choć ze starcia na Tarawie wyciągnięto istotne wnioski taktyczne, podobne doświadczenia miały się powtórzyć w następnych walkach na wyspach. Z perspektywy globalnej, a zwłaszcza rosyjskiej, amerykańskie straty były niewielkie w zestawieniu z ważnymi korzyściami strategicznymi, wydawały się jednak straszliwe, gdy wziąć pod uwagę, że nagrodą były jedynie niewielkie porośnięte palmami atole koralowe. Nic nie mogło zmienić fundamentalnych celów kampanii: aby pokonać Japonię, wojska amerykańskie musiały zająć silnie bronione bazy lotnicze i morskie na Pacyfiku. Żaden zakres stosowania nowocześniejszej technologii i siły ognia nie pozwalał uniknąć fizycznego wystawiania amerykańskich żołnierzy na skutki działań przebiegłego i zawziętego wroga. Nawet teraz, gdy było już jasne, że alianci wygrają wojnę, Japonia pozostawała niewzruszona w swym zaangażowaniu. Strategia japońska zakładała, że trzeba zmusić Amerykanów do zapłacenia możliwie najwyższej ceny krwi za każdą małą zdobycz, że trzeba osłabić ich wolę i przekonać do podjęcia rokowań. Często się słyszy, że to wyłącznie japońscy militaryści nalegali na kontynuowanie wojny – w rzeczywistości jednak generałowie nadal cieszyli się silnym poparciem konserwatywnych polityków, wielu zagorzałych japońskich nacjonalistów, a także cesarza. W listopadzie 1943 roku, na pierwszej konferencji Wielkiej Azjatyckiej Strefy Wspólnego Dobrobytu, Hirohitę ostrzeżono, że prawdopodobna jest utrata Wysp Salomona. W odpowiedzi cesarz rzucił w stronę generałów: „Czy nie ma jakiegoś miejsca, gdzie moglibyśmy zadać cios Stanom Zjednoczonym? Kiedy i gdzie w końcu skutecznie się postawicie? I kiedy wreszcie stoczycie decydującą bitwę?”. Uprzedzenia rasowe zadecydowały o sposobie prowadzenia wojny przez aliantów. Bestialstwo Japończyków w stosunku do jeńców i poddanych było już dobrze znane i coraz częściej odpłacano im tym samym. Niezależna od zewnętrznych okoliczności gotowość japońskich żołnierzy do walki aż do śmierci zamiast poddania się, nawet w taktycznie i strategicznie beznadziejnych sytuacjach, wywoływała obrzydzenie w wojskach sojuszniczych. Amerykańscy i brytyjscy żołnierze byli przesiąknięci europejską tradycją historyczną, w myśl której honorową i cywilizowaną reakcją na nadchodzącą klęskę było zaniechanie walki, aby uniknąć niepotrzebnego rozlewu krwi. Amerykanie na Pacyfiku, podobnie jak brytyjscy żołnierze w Birmie, byli głęboko oburzeni na wroga, który odrzucał tego rodzaju cywilizowaną logikę. Japończycy, bezlitośni, gdy odnosili zwycięstwa, byli teraz zdecydowani pozbawić życia każdego, kto znalazłby się na ich drodze ku nieuchronnej klęsce. Gdyby sojusznicy stanęli do walki z nieprzyjacielem na dużym obszarze stałego lądu, co dawałoby możliwość manewrowania siłom zmotoryzowanym, odnieśliby zwycięstwo o wiele szybciej. Przygniatająca przewaga USA w zakresie czołgów, artylerii i sił powietrznych pozwoliłaby rozbić relatywnie prymitywną armię japońską, podobnie jak uczynili to Rosjanie w Mandżurii w sierpniu 1945 roku. Do wielkiej bitwy jednak nie doszło, długa zaś seria walk na Pacyfiku, choć miniaturowych w porównaniu z tymi toczącymi się w Europie, umożliwiła wreszcie Japończykom wykorzystanie swych zdolności obronnych i desperackiej odwagi nawet bez wsparcia artylerii i lotnictwa. Znakomicie opanowali sztukę kamuflażu i nękania – „taktykę rozdrażniania”. Nawet w latach niepowodzeń japońscy żołnierze utrzymywali niezwykłą psychologiczną dominację na polu walki. Amerykańska piechota morska była, poza dywizjami powietrzno-desantowymi armii, prawdopodobnie najlepiej wyszkoloną, najsprawniejszą bojowo formację sił USA walczącą na lądzie, lecz Amerykanie nigdy nie dorównali swym przeciwnikom, ani zresztą Rosjanom, w umiejętności prowadzenia walk w nocy. Im większy stopień urbanizacji kraju i zaawansowania społeczeństwa, tym trudniej jest wyszkolić żołnierzy w adaptowaniu się do warunków narzuconych przez działania zbrojne piechoty w środowisku dzikiej przyrody. Im większy był udział technologii w określonym sektorze prowadzenia wojny, tym wyraźniejsze było zaawansowanie USA: na przykład piloci z amerykańskich lotniskowców nie mieli sobie równych. Ale często bywało i tak, że to wieśniacy wykazywali się największym spokojem jako strzelcy.

Z chwilą kiedy amerykańskie samoloty mogły prowadzić operacje z Tarawy, Japończycy utracili zdolność do działań w powietrzu na całym obszarze Wysp Marshalla. Na początku lutego 1944 roku marines byli mile zaskoczeni łatwością, z jaką zajęli atole Majuro, Kwajalein i Roi-Namur. Następnie przyszła kolej na Eniwetok na północno-zachodnim krańcu Wysp Marshalla, podczas gdy samoloty z lotniskowców Spruance’a spustoszyły kluczową japońską bazę Truk na Karolinach. Szybkość, z jaką osiągnięto te sukcesy, pozwoliła Nimitzowi przyspieszyć termin następnej fazy jego kampanii i wyznaczyć atak na Mariany na czerwiec zamiast na wrzesień 1944 roku. W amerykańskich działaniach pojawił się silny element konkurencji. MacArthur z obawy, że kampania na Nowej Gwinei znajdzie się na bocznym torze, przyspieszył własne operacje. Jego wojska zajęły Wyspy Admiralicji na trzy miesiące przed planowanym terminem, okrążając w ten sposób Rabaul i zmuszając Japończyków do wycofania się na północne wybrzeże Nowej Gwinei. W kwietniu 1944 roku przeprowadził najśmielszą i najbardziej dramatyczną akcję tej wojny, omijając czterdzieści tysięcy japońskich żołnierzy i zajmując Holandię na Holenderskiej Nowej Gwinei, po czym w czerwcu odparł silny japoński kontratak wzdłuż rzeki Driniumor. Zdobył również półwysep Vogelkop na zachodnim krańcu Nowej Gwinei oraz pobliską wyspę Biak, która stała się ważną bazą lotniczą.

Pogrzeb poległych członków załogi amerykańskiego lotniskowca „Interpid” Fot. US National Archives & Records Administration

Istnieje przekonujący argument, wysuwany wówczas przez U.S. Navy i później przez wielu historyków, że kampania MacArthura stała się zbyteczna z końcem 1943 roku, że jedynym celem jego następnej, zażartej i krwawej kampanii na Filipinach było zaspokojenie osobistych ambicji dowódcy kosztem życia wielu Filipińczyków oraz kilku tysięcy Amerykanów. Amerykańska dominacja na morzu i w powietrzu była już tak wielka, że siły japońskie na południowo-zachodnim Pacyfiku nie były w stanie przerzucić tam wojsk zdolnych zagrozić strategicznym celom aliantów. Z końcem 1943 roku amerykańskie okręty podwodne, które w decydującym stopniu przyczyniły się do zwycięstwa, zaczęły siać spustoszenie na liniach zaopatrzenia łączących Japonię z jej nadmiernie rozciągniętym imperium. Wiele wyspiarskich garnizonów Japonii dotkliwie odczuwało braki broni i amunicji, a także żywności. Charakterystyczną cechą wszystkich wojen, a zwłaszcza tej największej w historii ludzkiej, jest to, że wydarzenia i osobowości nabierają własnego rozmachu. MacArthur istniał. Miał wysoką pozycję i został

wyniesiony przez propagandę na poziom najsłynniejszego amerykańskiego dowódcy. Machina public relations była najskuteczniejszym działem jego kwatery głównej. Choć Roosevelt i jego współpracownicy wraz z większością przywódców wojskowych w kraju uważali go za szarlatana, gdy w sondażu z 1945 roku zapytano Amerykanów, kogo uważają za swego najznakomitszego generała, 43 procent wskazało na MacArthura, 31 procent na Eisenhowera, 17 procent na Pattona i 1 procent na Marshalla. Naczelny dowódca SWPA, Organizacji Ludu Afryki Południowo-Zachodniej, miał siłę woli i osobisty autorytet większy od amerykańskich szefów sztabów. Choć MacArthur nigdy nie otrzymał wielkich sił, jakich się domagał, wywierał polityczny i moralny wpływ wystarczający do podtrzymania swej kampanii oraz dążenia do wybranych osobistych celów. Z racjonalnego punktu widzenia Stany Zjednoczone mogły w 1944 roku wstrzymać lądowe operacje przeciwko Japonii z chwilą zajęcia Marianów. Ze swych baz lotniczych amerykańskie samoloty B-29 „Superfortress” mogły obrócić w perzynę macierzysty kraj wroga. W połączeniu z blokadą morską, okaleczającą japoński przemysł i przede wszystkim odcinającą dostawy ropy naftowej, niemożliwe do powstrzymania bombardowania z powietrza sprawiały, że przyszła kapitulacja Japonii była nieuchronna. Ostatnie krwawe amerykańskie kampanie na wyspach w latach 1944–1945, podobnie jak wkroczenie wojsk brytyjskich do Birmy, tylko w bardzo małym stopniu wpłynęły na wynik wojny. Ale taka ocena jest możliwa tylko dla potomności. W tamtym czasie wydawało się nie do pomyślenia – poza ambitnymi lotnikami pragnącymi pokazać, że są w stanie samodzielnie pokonać Japonię – aby wstrzymano działania na lądzie. Amerykańska piechota morska i rozmieszczone na Pacyfiku dywizje armii oczekiwały dalszej walki, podobnie jak ich dowódcy i społeczeństwo w kraju. Z chwilą kiedy wielkie narody angażują się w sprawę zabijania, pojawia się pewna smętna nieuchronność w sposobie, w jaki to czynią aż do powalenia wroga. Wiosną 1944 roku Japończycy byli jeszcze wciąż dalecy od przyznania się do klęski. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

18 WŁOCHY: WIELKIE NADZIEJE, GORZKIE OWOCE

1. SYCYLIA e wrześniu 1939 roku brytyjscy besserwiserzy mówili: „Generałowie zapamiętali to, czego nauczyła ich ostatnia wojna. Tym razem nie dojdzie do masowych rzezi”. Pisarz Evelyn Waugh, z typową dla siebie ironią, odpowiadał: „Jak można osiągnąć zwycięstwo bez masowych rzezi?”. Jego pytanie, choć przewrotne, nie było bynajmniej pozbawione sensu. Aby pokonać hitlerowskie Niemcy, ich wrogowie musieli zniszczyć Wehrmacht. Na szczęście dla zachodnich aliantów niemal wszystkie koszta tego przedsięwzięcia ponieśli Rosjanie, na których przypadło 95 procent ogółu strat trzech najważniejszych mocarstw sojuszu. W latach 1940– 1941 opór Hitlerowi stawiało tylko imperium brytyjskie. Później do klęski Niemiec przyczyniły się w dominującym stopniu Stany Zjednoczone, udzielając ZSRS i Wielkiej Brytanii pomocy materialnej, która od 1943 roku przybierała coraz bardziej gigantyczne rozmiary. Amerykanie stworzyli też potężne armady powietrzne i morskie. Anglo-amerykańska ofensywa bombowa wywierała coraz silniejszy wpływ na Niemcy. Ale armie zachodnich sojuszników, nie przeprowadzając aż do 1944 roku poważnych desantów na kontynent europejski, skazały się na role statystów. Rosjanie zabili w sumie ponad cztery i pół miliona Niemców, a amerykańskie i brytyjskie siły lądowe i powietrzne „tylko” około pół miliona. Liczby te ilustrują w sposób przekonujący dysproporcję wkładu poszczególnych sojuszników w ostateczne zwycięstwo. Aby odegrać decydującą rolę w lądowej wojnie z Niemcami, Churchill i Roosevelt musieliby przerzucić na kontynent europejski co najmniej czterdzieści dywizji (a zapewne nawet więcej) już w 1943 roku, czyli przed wielkimi zwycięstwami Sowietów. Nie mogli jednak tego zrobić, ponieważ armie obu krajów nie były jeszcze wystarczająco wyszkolone i uzbrojone. Ważne było też to, że nie dysponowali flotą, która mogłaby przewieźć na kontynent tak potężne siły i zapewnić im odpowiednie zaopatrzenie. Luftwaffe nadal była stosunkowo silna, dopiero w następnym roku miała zostać zdziesiątkowana przez mustangi sił powietrznych USA podczas walk nad Niemcami. W 1944 roku sojusznicy panowali niepodzielnie nad francuską przestrzenią powietrzną, ale gdyby wylądowali wcześniej, ich przewaga nie byłaby tak niepodważalna. Amerykanie byli gotowi podjąć ryzyko i wysłać do Francji małą armię już w 1943 roku, a nawet rok wcześniej. Ale Brytyjczycy, którzy musieliby dostarczyć większość żołnierzy, byli temu przeciwni. Uważali, i mieli rację, że jeśli nie zapewnią sobie zdecydowanej przewagi liczebnej, poniosą kolejną klęskę, równie bolesną jak te, które spadły na nich we wcześniejszych latach wojny. Nawet gdyby kampania na kontynencie miała szanse powodzenia już w 1943 roku, pociągnęłaby za sobą więcej ofiar w ludziach niż armie angloamerykańskie poniosły w latach 1944–1945, ponieważ Niemcy byliby znacznie silniejsi niż po inwazji na Francję, kiedy ich siły zostały uszczuplone przez walki na Froncie Wschodnim. Obszary morskie oddzielające zachodnich sojuszników od okupowanej Europy stanowiły poważne wyzwanie dla sił inwazyjnych, które musiały je przebyć. Ale chroniły też siły anglo-amerykańskie przed odwetem Niemców. W porównaniu z Armią Czerwoną, nieustannie narażoną na zagrożenie ze strony oddziałów Hitlera, Churchill i Roosevelt znajdowali się w korzystnej sytuacji, gdyż mogli wybrać termin konfrontacji z nieprzyjacielem. Kapitan Paweł Kowalenko był jednym z wielu Rosjan oburzonych na rzekomą tchórzliwość zachodnich sojuszników i ignorujących z konformistycznych pobudek dwuznaczną rolę, jaką odgrywał Związek Sowiecki od 1939 do czerwca 1941 roku. Kowalenko pisał z frontu 26 marca 1943 roku: „Winston Churchill wygłosił przez radio przemówienie [w którym powiedział]: «Mogę sobie wyobrazić, że w przyszłym roku albo być może rok później będziemy w stanie odnieść zwycięstwo nad Hitlerem». Czego możemy się spodziewać po tych draniach, którzy są naszymi «sojusznikami»? Oszuści, sukinsyny. Chcą przyłączyć się do walki dopiero wtedy, kiedy losy

W

wojny będą rozstrzygnięte”. Churchill, doskonale zdając sobie sprawę z tego rodzaju nastrojów, pisał do swych szefów sztabu w marcu 1943 roku: „Brytyjczycy i Amerykanie zapełniają swe plany operacyjne tak wieloma zastrzeżeniami, mającymi zagwarantować im bezpieczeństwo, że tracą zdolność do prowadzenia jakiejkolwiek agresywnej wojny. W ciągu najbliższych sześciu lub ośmiu miesięcy Wielka Brytania i Stany Zjednoczone będą prowadzić gry wojenne z sześcioma niemieckimi dywizjami [w Afryce Północnej i na Sycylii]. Jest to sytuacja poniżająca, więc powinniście działać aktywnie na rzecz jej poprawy”. Ale Brytyjczycy i Amerykanie wykluczyli możliwość zaangażowania w Europie poważnych sił już w 1943 roku i opowiedzieli się za działaniami o ograniczonym zasięgu, wymierzonymi przeciwko południowej flance sił Osi. Delegacja Churchilla wynegocjowała w Casablance zgodę Amerykanów na inwazję w rejonie Sycylii, do której – zgodnie z ich ówczesnymi nadziejami – mogłoby dojść na początku lata. Kładli też wielki nacisk na operację „Pointblank”, czyli Połączoną Ofensywę Bombową, mającą utorować drogę do inwazji na Francję. Podczas kolejnego spotkania na szczycie, do którego doszło w Waszyngtonie, przesunięto termin operacji sycylijskiej na lipiec, gdyż trwały jeszcze walki w Afryce Północnej. Amerykańscy szefowie sztabu nadal byli przeciwni kierowaniu na Sycylię części sił, które miały uczestniczyć w przyszłej kampanii francuskiej, ale podczas waszyngtońskich rozmów przyznali, że inwazja na północno-zachodnie wybrzeże Europy jest w tym roku niemożliwa. Byli przekonani, że Brytyjczycy wykorzystują brak odpowiedniej liczby statków jako pretekst do odkładania inwazji na Francję, której są przeciwni. Anglicy istotnie wykazywali dużą ostrożność, ale problemy dotyczące transportu miały charakter bardzo konkretny. A ponieważ żadna ze stron nie godziła się na to, by armie sojusznicze przebywały bezczynnie w Anglii aż do przyszłego lata, jedynym realnym celem były Włochy. Sojusznicy dobrze wiedzieli, że Włosi bardzo pragną wycofać się z udziału w wojnie. Iris Origo, amerykańska pisarka mieszkająca na zamku w południowej Toskanii, napisała w kwietniu: „W opinii publicznej zaszła wyraźna zmiana. Zabarwione wrogością aktywne oburzenie, wywołane przez inwazję sojuszników w Afryce Północnej i bombardowanie włoskich miast, ustąpiło miejsca rozpaczliwej apatii [...], wszyscy mówią całkiem otwarcie: Oto na co naraził nas faszyzm”. Było jasne, że Włochy niebawem zrezygnują ze swych aspiracji, a Brytyjczycy zakładali, że gdy to nastąpi, większość kraju znajdzie się w rękach sojuszników. Z informacji uzyskiwanych za pomocą systemu Ultra wynikało, że Niemcy nie zamierzają podejmować zakrojonej na szerszą skalę kampanii w południowej części półwyspu i ograniczą się do utrzymania swej linii obrony, biegnącej przez górzyste obszary północnych Włoch. Możliwość zaglądania w karty przeciwnika okazała się tym razem niebezpieczna. Sojusznicy myśleli, że znają plany Hitlera, ale on często je zmieniał i rozdawał karty na nowo. Churchill i jego generałowie słusznie uważali, że należy zaatakować Półwysep Apeniński, gdyż było to jedyne pole bitwy, na którym lądowe siły anglo-amerykańskie mogły w 1943 roku związać w walce siły niemieckie. Ale z niewyjaśnionych przyczyn byli oni fatalnie poinformowani i nie znali skali geograficznych, taktycznych, politycznych i ekonomicznych problemów, z jakimi musieliby się tam zmierzyć. Nie doceniali trudności, na jakie naraziłoby ich nacieranie w górzystym terenie na dobrze wyszkolone i zdeterminowane, by bronić się do końca, siły nieprzyjaciela. Liczyli na to, że Włochy staną się odskocznią umożliwiającą przyspieszenie ofensywy na południową flankę Niemców. „Basen Morza Śródziemnego – zapewniali Waszyngton brytyjscy szefowie sztabu – daje nam szansę podjęcia już na wiosnę ofensywy, która może się okazać decydująca [...]. Będziemy mieli możliwość przełamania Osi i zwycięskiego zakończenia wojny w maju 1944 roku”. Amerykanie zgodzili się na zaangażowanie swych sił na terenie Włoch, pod warunkiem że z nadejściem jesieni naczelne dowództwo wycofa z tego frontu szereg dywizji i przerzuci je z powrotem do Anglii, by mogły wziąć udział w przygotowaniach do inwazji na Francję. Dopiero 27 lipca 1943 roku Brytyjski Komitet Połączonych Wywiadów słusznie przepowiedział rychłą kapitulację Włoch, ale błędnie założył, że Hitler wycofa wtedy swe siły na obszar Alp Nadmorskich i zajmie pozycje pozwalające na obronę Wenecji oraz Tyrolu. Brytyjscy szefowie sztabu byli bardziej ostrożni i przewidywali, że Niemcy mogą wysłać do Włoch posiłki. Ale wymierzone przeciwko Włochom operacje sojusznicze zostały podjęte na podstawie zapewnienia Brytyjczyków,

którzy gwarantowali łatwy sukces. To tłumaczy późniejsze pretensje Amerykanów, którzy byli zaskoczeni rzeczywistym przebiegiem wydarzeń. W dniu 10 lipca rozpoczęła się operacja „Husky” – złożona z 2590 okrętów wojennych i transportowców armada zaczęła przerzucać na brzeg Sycylii stuosiemdziesięciotysięczną armię, którą dowodził generał sir Harold Alexander. Brytyjczycy wylądowali na wschodzie, a Amerykanie na południowym zachodzie wyspy. Silne wiatry zakłóciły plany dotyczące ataku z powietrza. Ze 147 szybowców, które wystartowały z obszaru Tunezji, 69 wpadło do morza, przez co 252 brytyjskich spadochroniarzy utonęło, a tylko 12 wylądowało bezpiecznie w wyznaczonych strefach. Utratę dalszych samolotów transportowych spowodował błędnie skierowany ogień artylerii przeciwlotniczej sojuszniczej floty. Cztery włoskie dywizje nie stawiły większego oporu, co było korzystne dla atakujących, gdyż wielu żołnierzy wysadzono na brzeg w niewłaściwych miejscach. Ograniczony zapał do walki demonstrowali nawet niektórzy Niemcy. Amerykański spadochroniarz, który wylądował samotnie na terenie zajmowanym przez jedną z jednostek Wehrmachtu i został otoczony przez trzech żołnierzy, czuł, że jego sytuacja jest beznadziejna, dopóki ich dowódca nie powiedział bezbłędną angielszczyzną: „Poddajemy się. Od trzech lat i ośmiu miesięcy walczymy na terenie całej Europy, w Rosji i w Afryce Północnej. To bardzo długi czas służby. Mamy już tego wszystkiego dosyć”. Obrońcy wyspy mieli w pewnym sensie skrępowane ręce, bo choć głównodowodzącym wojsk niemieckich był na terenie Włoch generał Albert Kesselring, Mussolini uparł się, by niemiecko-włoskimi siłami na Sycylii dowodził Włoch, generał Alfredo Guzzoni, który w ogóle się do tego nie nadawał. Ale większość żołnierzy dwóch obecnych na wyspie formacji niemieckich, wzmocnionych wkrótce przez oddziały trzeciej jednostki, przystąpiła do walki z typową dla Wehrmachtu determinacją. Spadochroniarz Luftwaffe Martin Poppel zapisał 14 lipca, kiedy jego jednostka wzięła pierwszych jeńców, brytyjskich żołnierzy sił powietrzno-desantowych: „Moim zdaniem nie ma w nich zbyt wielkiego ducha walki. Poddają się, gdy tylko natrafią na najmniejszy opór. Żaden z naszych ludzi nie byłby do tego zdolny”. Tydzień później, po akcji bojowej, dodał: „Angole myśleli najwyraźniej, że ich wczorajszy ostrzał artyleryjski zmusił nas do odwrotu, bo przyjechali dziś rano trzema ciężarówkami, pełnymi żołnierzy piechoty. Ciągnęli za sobą armaty przeciwpancerne kaliber 3,7 i 5,7 cm. Chyba nie docenili naszych spadochroniarzy i nie wyciągnęli żadnych wniosków ze swoich wczorajszych doświadczeń. Panował zupełny spokój. Moi chłopcy przepuścili eskortę na motocyklach i zaczęli strzelać dopiero wtedy, kiedy ciężarówki były tuż obok nich. W ciągu kilku sekund pierwsza stanęła w płomieniach, a Angole zaczęli z niej wyskakiwać. Naliczyliśmy piętnastu zabitych i wzięliśmy jedenastu jeńców. Wieczorem ściągnęliśmy też armaty przeciwpancerne, które znacznie wzmocnią nasze pozycje obronne”. Poppel wyrażał się z uznaniem tylko o brytyjskiej artylerii, która podczas całej wojny budziła szacunek Niemców: „Trzeba przyznać Angolom, że potrafią cholernie sprawnie ustawiać swe wysunięte posterunki obserwacyjne, a ich artyleria bardzo szybko umie się skoncentrować na celu”. Niemcom dawały się we znaki nie tylko sojusznicze działa, lecz także ataki z powietrza. Rychło odkryli, że ich znakomite w innych warunkach pięćdziesięciosiedmiotonowe „Tygrysy” nie sprawdzają się na dzikich bezdrożach Sycylii. Kontrataki wojsk Osi na amerykańskie przyczółki desantowe były bez trudu odpierane. Peany Martina Poppela, dotyczące sprawności jego własnej jednostki, nie mogły zatuszować tego, że inna dywizja Luftwaffe, „Hermann Göring”, okazała się najbardziej nieudolną niemiecką formacją na wyspie. Jej dowódca generał Paul Conrath pisał z wściekłością 12 lipca: „W ciągu tych kilku ostatnich dni miałem nieszczęście oglądać sceny niegodne niemieckiego żołnierza [...]. Członkowie oddziału biegli na tyły, wydając histeryczne okrzyki, bo usłyszeli z daleka pojedynczy wystrzał [...]. «Czołgowa panika» i rozpowszechnianie pogłosek muszą być karane w najsurowszy sposób. Z przypadkami odwrotu bez rozkazu i tchórzostwa należy radzić sobie na miejscu, w razie konieczności przez rozstrzelanie winnych”. Niemcy byli oburzeni postępowaniem włoskich oficerów, którzy według krążących plotek często pozostawiali swoich ludzi własnemu losowi. Włoscy żołnierze masowo przekraczali linie sojusznicze, by poddawać się „w nastroju fiesty – jak ujął to

jeden z Amerykanów. – Nieśli na plecach swoje niedbale zarzucone worki i wypełniali okolicę śmiechem i śpiewem”. Pewien porucznik pisał do rodziny: „Ci Włosi to dziwna rasa. Można by pomyśleć, że nie jesteśmy ich prześladowcami, lecz zbawicielami”. Niektórzy Amerykanie reagowali brutalnie na tego rodzaju uległość. 14 lipca doszło do dwóch niezależnych od siebie dramatycznych incydentów – oficer i podoficer 45. Dywizji U.S. Army zamordowali z zimną krwią duże grupy Włochów. Jeden z nich, sierżant Horace West, który zabił trzydziestu siedmiu jeńców z karabinu maszynowego, został skazany przez sąd wojenny, ale później ułaskawiony. Drugi, kapitan John Compton, zebrał pluton egzekucyjny i kazał rozstrzelać trzydziestu sześciu Włochów. Postawiony przed trybunałem wojennym i uniewinniony, zginął później na polu bitwy. Patton, którego etyka militarna była odbiciem postawy wielu dowódców hitlerowskich, napisał: „Moim zdaniem te zabójstwa były całkowicie usprawiedliwione”. Zgodził się na postawienie winnych przed sądem wojennym tylko dlatego, że wywierano na niego silne naciski. Oba incydenty zostały utajnione, bo Eisenhower bał się odwetu nieprzyjaciela na alianckich jeńcach. Gdyby winnymi byli Niemcy, zostaliby oskarżeni w 1945 roku o zbrodnie wojenne i zapewne straceni. Na prawej flance sojuszników dwa korpusy Montgomery’ego zgodnie z planem zajęły już pierwszego dnia Syrakuzy, ale potem posuwały się naprzód bardzo wolno z powodu braku środków transportu. „To nie jest kraj dla czołgów” – skarżył się pewien brytyjski oficer, a jeden z żołnierzy „Monty’ego” stwierdził, że Sycylia jest „pod każdym pieprzonym względem gorsza niż pieprzona pustynia”. Brytyjski oficer David Cole zanotował, że „brnął mila po mili przez piaszczyste odludzie, na którym temperatura w cieniu sięgała trzydziestu stopni”, dopóki nie stanął obok swego dowódcy w miejscu, z którego rozpościerał się widok na równinę Katanii. „Rozciągała się przed nami wspaniała panorama. O 50 kilometrów na północ górował nad horyzontem wielki, zamglony, pokryty śniegiem, wysoki na trzy tysiące metrów stożkowaty szczyt Etny [...]. Na wybrzeżu lśniło w rozgrzanym powietrzu miasto Katania. Byłby to obraz spokojnego piękna, gdyby nie huk wystrzałów artyleryjskich i pojawiające się w pobliżu rzeki czarne chmury wybuchających pocisków. Prawda wyglądała tak, że wprost przed nami, ukryte w rowach przeciwodłamkowych i okopach, a także za budynkami i innymi osłonami, stały naprzeciw siebie dwie armie, gotowe do śmiertelnego boju”. Brytyjscy spadochroniarze zajęli nienaruszony most w Primosole, ale zostali z niego wyparci przez kontratak, gdy zabrakło im amunicji. Potem spadochroniarze Luftwaffe bronili uparcie tego mostu przed nieporadnymi atakami, które charakteryzowały brak wyobraźni i wywołane przez awarie sprzętu problemy z łącznością. Słabym punktem armii brytyjskiej w ciągu całej wojny była fatalna jakość aparatury radiowej, rzucająca się w oczy podczas operacji w Primosole. Niemcy dysponowali lepszym sprzętem niż ich przeciwnicy, co dawało im wyraźną przewagę na polu bitwy. Różnica ta była szczególnie widoczna na Froncie Wschodnim, gdzie w latach 1941–1942 większość sowieckich samolotów i czołgów w ogóle nie miała radionadajników. Jeszcze w 1943 roku były one instalowane tylko w czołgach dowódców kompanii. Fatalna łączność przyczyniła się do niepowodzeń Brytyjczyków podczas walk we Francji (1940) i na Krecie (1941). We wrześniu 1944 roku awaria łączności radiowej 1. Dywizji Spadochronowej była jednym z głównych powodów klęski pod Arnhem i okryła hańbą brytyjską armię. W latach 1942–1945 RAF dysponował najbardziej rozwiniętą technologią elektroniczną na świecie, mimo to brytyjskie radionadajniki wojskowe były nadal zawodne. Słabość ta wpływała niekiedy znacząco na przebieg bitew – i tak właśnie było na Sycylii. Podczas walk pod Primosole dwa bataliony pułku Durham Light Infantry straciły pięciuset zabitych, zaginionych i ranych. Koordynacja działań między jednostkami pancernymi a piechotą była nieudolna, a dwa niemieckie działa kaliber 88 mm zniszczyły wiele shermanów, nacierających na otwartym terenie. Niektórzy z atakujących żołnierzy sojuszu twierdzili później, że były to najbardziej krwawe walki, w jakich uczestniczyli podczas całej wojny. A przecież pozycji niemieckich broniła sklecona pospiesznie grupa bojowa, złożona głównie nie z żołnierzy piechoty, lecz ze spadochroniarzy z elitarnej niemieckiej 1. Dywizji Spadochronowej. Pozostaje tajemnicą, dlaczego Montgomery, natrafiwszy na silny opór, nie oskrzydlił obrońców wyspy, wysyłając swych żołnierzy do Katanii drogą morską. Most w Primosole został w końcu zdobyty, ale natarcie wojsk

sojuszniczych uległo znacznemu opóźnieniu. Alexander obarczył Amerykanów trudnym zadaniem tylko po to, by ubezpieczyć brytyjską flankę. W ten sposób odebrał im sposobność do natarcia w kierunku północnym, co otwierałoby przed nimi szansę schwytania w pułapkę niemieckiej dywizji pancernej, wycofującej się na wschód. Patton, zirytowany koniecznością odgrywania drugoplanowej roli, pospiesznie skierował swe wojska na północny zachód, w kierunku Palermo. Dotarł do miasta 22 lipca i wziął do niewoli wielu Włochów, ale jego natarcie zdumiało Kesselringa, ponieważ ze strategicznego punktu widzenia było bezsensowne. Zgoda Alexandra na ofensywę Amerykanów, oddalającą ich od głównych sił niemieckich, odzwierciedlała typowy dla niego brak stanowczości. Każdy rozsądny oficer musiał jasno zdawać sobie sprawę, że losy kampanii rozstrzygną się na obszarze nie zachodniej, lecz wschodniej Sycylii. Żołnierze sił sprzymierzonych maszerowali przez wyspę krętymi ścieżkami, a świadomość celów demonstrowali tylko ich przeciwnicy. Sytuację Niemców utrudniały jednak nie tylko niedobory amunicji i zaopatrzenia, lecz także fatalny poziom sprawności bojowej ich sojuszników. „Włosi w gruncie rzeczy nie stoczyli ani jednej bitwy i można się domyślać, że nie będą walczyć również na Półwyspie Apenińskim – pisał z goryczą generał Conrath. – Liczne stacjonujące na Sycylii jednostki wycofywały się – czy to na rozkaz swych dowódców, czy też z własnej inicjatywy – bez oddania jednego strzału [...]. Dziewięćdziesiąt procent włoskiej armii to tchórze, którzy nie chcą walczyć”. Gotowość włoskich żołnierzy do rezygnowania z walki niewiele przyniosła ich krajowi, gdyż właśnie na Sycylii zaczęła się jego długa agonia. Znużeni wojną poddani Mussoliniego ponieśli straszliwe ofiary, gdyż kolejne ich miasta zamieniały się w pola bitwy, niszczone przez bomby i pociski. Położona na zachód od Etny miejscowość Troina stała się terenem wielodniowych zaciętych walk. Pewien korespondent w następujących słowach opisywał wygląd miasta po jego zajęciu przez Amerykanów: „Jakaś upiorna stara kobieta, leżąca wśród gruzu i kawałków potrzaskanego drewna [...] patrzyła na nas niewidzącymi oczami i wyciągając ręce, jęczała jak wyjący wśród sosen wiatr. Weszliśmy do kościoła. Przez dziurę w dachu wpadało dzienne światło. Pod tą dziurą, na podłodze, leżała pięćsetfuntowa bomba. Jeden z amerykańskich żołnierzy wyszeptał mi do ucha: «Boże, to był cud» [...]. W ratuszu znaleźliśmy kilkoro rannych mieszkańców miasta, których nasi żołnierze wyciągnęli z gruzów. Na drewnianej ławie leżała chuda, chyba dziesięcioletnia dziewczynka. Jej czarne włosy pokrywał szary pył. Jedna noga była całkowicie obandażowana [...]. Ściskała oburącz ciastko, które dał jej jakiś żołnierz. Nie poruszała się i tępo patrzyła w sufit”. W dniu 25 lipca król Wiktor Emmanuel i marszałek Pietro Badoglio zawiązali w Rzymie spisek, mający na celu aresztowanie Mussoliniego. Pierwszy w Europie faszystowski dyktator przyjął swój upadek bez większych protestów. Był załamany, pogodził się z klęską i zdawał się myśleć głównie o ocaleniu własnej skóry. Były Duce spędził następne tygodnie w areszcie, najpierw na przybrzeżnej wysepce, a potem w apenińskim ośrodku narciarskim, jedząc olbrzymie ilości winogron, czytając Życie Chrystusa i chodząc na msze po raz pierwszy od czasów dzieciństwa. 12 września został odbity przez hitlerowskich komandosów, którymi dowodził Otto Skorzenny, ale wydaje się wątpliwe, czy przyjął to z wielką radością. Choć postawiono go na czele marionetkowego rządu północnych Włoch, wiedział, że nie ma już w ręku żadnych atutów. Zdawał też sobie z tego sprawę Hitler, który od miesięcy szukał alternatywnego przywódcy włoskich faszystów – przywrócił na to stanowisko Mussoliniego tylko dlatego, że nie znalazł zastępcy. Upadek Duce wywołał krótkotrwałą euforię sojuszników i ich sympatyków z całego świata. Wielu mieszkańców Europy znosiło trudy wojennego życia tylko dlatego, że podtrzymywały ich na duchu okazjonalne zastrzyki nadziei. Wieści o lokalnych zwycięstwach i zmianach reżimów budziły w nich sentymentalne przypływy radości i ulgi. Victor Klemperer, drezdeński Żyd, nadal cieszący się względną wolnością, odnotowywał w dzienniku liczne wydarzenia, które uznawał za zapowiedzi nieuchronnej klęski Niemiec. 27 lipca 1943 roku z satysfakcją pisał o losie Mussoliniego: „Koniec jest już w zasięgu wzroku – być może jeszcze sześć do ośmiu tygodni! Możemy się założyć, że [w Niemczech] dojdzie do wojskowego zamachu stanu”. Inny Żyd podzielał jego euforyczny nastrój, pisząc o swoim miejscu pracy: „W gruncie rzeczy nie musimy już co rano tam przychodzić”,

i zastanawiając się, czy Hitler utrzyma się u władzy przez następny miesiąc. Takie chwile gorączkowego i przesadnego optymizmu pozwalały mieszkańcom państw obu stron konfliktu przetrwać kolejne troski i cierpienia oraz nie poddawać się rozpaczy. Polityczny zamach stanu w Rzymie przekonał Hitlera do ewakuacji z Sycylii. Niemcy wycofali się na wschód w zwartym szyku, tocząc szereg bitew, które miały opóźnić postępy nieprzyjaciół. Celowniczy wojsk pancernych Erich Dressler, wstrząśnięty rozpadem swej jednostki i słabością potencjału wojsk Osi, był równocześnie zdumiony ospałością wojsk sojuszniczych: „Gdyby Tommies mieli więcej charakteru, mogliby nas wszystkich wykończyć [...]. Myślałem, że już po nas. Ale z jakiegoś powodu nagle się zatrzymali”. Wieczorem 11 sierpnia Niemcy zaczęli transportować swoje siły przez szeroką na ponad 3 kilometry Cieśninę Mesyńską na teren Włoch. Choć dzięki systemowi Ultra sojusznicy znali zamiary nieprzyjaciela, ani ich siły lotnicze, ani Royal Navy nie podjęły skutecznej próby zapobieżenia ewakuacji 40 tysięcy niemieckich i 62 tysięcy włoskich żołnierzy, wraz z większością czołgów, pojazdów i zaopatrzenia. Było to wstrząsające niepowodzenie. Ewakuację przeprowadził w sposób mistrzowski oficer niemieckiej marynarki baron Gustav von Liebenstein. Niektórzy nazywali ją miniaturową Dunkierką, ale porównanie to można zakwestionować i uznać ją za bardziej udaną, gdyż wszystkie cztery niemieckie dywizje dotarły do miejsca przeznaczenia w stanie pełnej gotowości bojowej. Amerykanie wkroczyli do portu w Mesynie rankiem 17 sierpnia, tuż przed Brytyjczykami. Dowódca niemiecki generał Hans Hube ewakuował wówczas z wyspy resztę swych sił. Kampania sycylijska była dla Anglików i Amerykanów gorzką lekcją. Operacje desantowe i związane z nimi operacje powietrzne były źle zaplanowane i nieudolnie przeprowadzane. Zawodziła koordynacja między siłami lądowymi i powietrznymi. Gdyby oddziały włoskie walczyły z taką samą determinacją jak niemieckie, siły sojusznicze zostałyby wyparte z powrotem do morza. Amerykanie byli oburzeni brakiem stanowczości Alexandra i postawą swych sojuszników, którzy najwyraźniej chcieli ich zepchnąć do roli pomocników. Brytyjczyków doprowadzał zaś do rozpaczy upór amerykańskich dowódców – szczególnie Pattona – niestosujących się do ustalonych planów. Każdy z partnerów krytykował wartość bojową wojsk drugiej strony. Zwycięstwa nad obrońcami wyspy, zajmującymi stanowiska na wzgórzach, z których można było kontrolować nieliczne drogi, przychodziły sojusznikom z ogromnym trudem. Niemcy w mistrzowski sposób zastawiali pułapki i dokonywali aktów sabotażu – było to zapowiedzią taktyki, którą mieli w następnych dwóch latach stosować na terenie całych Włoch. Najeźdźcy nie wykorzystali swych sił morskich, które umożliwiłyby im oskrzydlenie nieprzyjaciela, i ograniczali się do przeprowadzania co rusz zaciętych utarczek. Pięćdziesięciotysięczna armia niemiecka stawiała przez pięć tygodni opór półmilionowej masie żołnierzy wojsk sojuszniczych. Dowódcy sił anglo-amerykańskich wiele mówili o zagrożeniach ze strony czołgów typu „Tygrys”, wyrzutni pocisków rakietowych nebelwerfer, karabinów maszynowych – niemieckich lekkich kaemów MG 34 i MG 42 i ognia artylerii, o trudnościach związanych z atakowaniem w stromych górach, o upale, malarii i stratach wynikających z wyczerpania walką. Ale nie ulegało wątpliwości, że choć przewaga sojuszników zapewniła im w końcu zwycięstwo, żołnierze Wehrmachtu walczyli w sposób bardziej przekonujący niż ich angielscy i amerykańscy przeciwnicy. Siły sojusznicze wielokrotnie dowiodły (a miały to uczynić ponownie w północno-zachodniej Europie), że mimo postępów w zdobywaniu terenu nie potrafią wykorzystać sytuacji i zniszczyć sił nieprzyjacielskich. Niemcy byli zdumieni tym, że sojusznicy pozwolili im uciec i nie przeprowadzili desantu w Kalabrii, który umożliwiłby im oskrzydlenie ich sił. Niektórzy wręcz stali się wyznawcami całkowicie absurdalnej teorii, w myśl której Alexander zgodził się na ich ewakuację z pobudek politycznych. Kampania sycylijska była jedyną zakrojoną na większą skalę operacją lądową przeciwko Niemcom przeprowadzoną w roku 1943 przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Uczestniczyło w niej osiem dywizji sojuszniczych, które straciły sześć tysięcy zabitych. W tym samym czasie blisko cztery miliony żołnierzy brały udział w walkach pod Kurskiem i Orłem, w których straty rosyjskie doszły niemal do miliona zabitych, zaginionych i rannych. Niektórzy Niemcy, rozpaczliwie marzący o końcu wojny, ubolewali z powodu ospałości

sojuszniczych działań ofensywnych. Mathilde Wolff-Monckeburg napisała 14 sierpnia: „Mieliśmy nadzieję, że wypadki potoczą się jeszcze szybciej”. Łatwo znaleźć przyczyny, dla których poczynania zachodnich sojuszników miały w 1943 roku bardzo ograniczony zasięg, ale nietrudno też zrozumieć powody, dla których mieszkańcy ZSRS traktowali je z taką pogardą. Podobnie postrzegali je nawet niektórzy ich uczestnicy. Podpułkownik Lionel Wigram, jeden z najbardziej energicznych i uzdolnionych oficerów armii brytyjskiej, przedstawił raport zawierający analizę niepowodzeń, których był naocznym świadkiem. Skrytykował w nim rutynę, z jaką przeprowadzano ataki frontalne, nadmierną zależność od artylerii, niechęć do tworzenia i wykorzystywania formacji operujących na tyłach nieprzyjaciela. Stwierdzał, że dwudziestu kilku żołnierzy każdego batalionu zawsze ucieka podczas kolejnych akcji z pola bitwy, i sugerował zwalnianie ich ze służby. Na zakończenie napisał: „Niemcy niewątpliwie odnieśli na Sycylii jeden poważny sukces. Ewakuowali swe siły niemal w całości i ponieśli bardzo niewielkie straty [...]. Zadali za to poważne straty nam. W rezultacie wszyscy czujemy wielki niedosyt”. Ta lekkomyślnie szczera ocena dotarła do uszu Montgomery’ego i podrażniła jego próżność do tego stopnia, że pozbawiła jej autora stanowiska dowódcy batalionu. Raport pułkownika został ostro skrytykowany, ale nikt nie przejął się jego treścią. Apologeci brytyjskiej i amerykańskiej armii twierdzą, że wszystkie słowa uznania kierowane pod adresem broniących Sycylii Niemców nie mogą zmienić wyniku tej kampanii, która przyniosła im klęskę. Siły Kesselringa zostały wyparte z wyspy. Przegrały. To prawda. Jednym z celów tej książki jest przekonanie czytelnika, że postawa Wehrmachtu podczas wielu bitew była wspaniała, ale Niemcy fatalnie prowadzili wojnę. Z kolei powtarzająca się wielokrotnie niezdolność sił anglo-amerykańskich do niszczenia armii Hitlera, wypieranych stopniowo z okupywanych przez nie terytoriów, czyniła z Armii Czerwonej od 1941 aż do 1945 roku główną siłę napędową miażdżącej machiny, która doprowadziła do upadku hitleryzmu. 2. DROGA DO RZYMU Ofensywa aliantów mająca na celu zajęcie lądowego obszaru Włoch rozpoczęła się 3 września, kiedy Kanadyjczycy z 8. Armii wylądowali w Kalabrii, nie napotykając większego oporu. Kesselring, który dowodził niemiecką obroną, postanowił stoczyć swą pierwszą bitwę nieco dalej na północ. Pięć dni później, 8 września, kiedy przywódcy państw sojuszniczych zebrali się na szczycie w Quebecu, rząd marszałka Badoglio ogłosił kapitulację Włoch, ponownie dając asumpt do przypuszczeń, że siły przeciwników Osi będą w stanie szybko posuwać się w górę półwyspu. 9 września 5. Armia generała Marka Clarka wylądowała w Salerno. Okazało się to jednym z najważniejszych posunięć wojny na Zachodzie, choć nie przyniosło rezultatów, jakich spodziewali się atakujący. Amerykańscy komandosi pułkownika Billa Darby’ego, zajmujący pozycje na lewej flance sił sojuszniczych, odnieśli znaczący sukces w okolicach Amalfi, wypierając nieprzyjaciela z nadmorskich kurortów i zajmując przełęcz Chiunzi, z której widać było w oddali Neapol. Ale na wszystkich innych odcinkach frontu Niemcy pospiesznie się przegrupowali, by stawić czoło aliantom, i przeprowadzili szereg druzgoczących kontrataków. Dwa korpusy Clarka – amerykański i angielski – zostały uwięzione na czterech małych przyczółkach desantowych i znalazły się pod morderczym ogniem.

Amerykańscy żołnierze pod Salerno, październik 1943 roku Fot. Granger Collection/BE&W

W dniu 13 września siły Kesselringa wbiły klin między formacje amerykańskie a jednostki brytyjskie, a jego czołgi znalazły się o półtora kilometra od morza. Zajmująca pozycje nieopodal wybrzeży armada aliantów poniosła wielkie straty na skutek ataków Luftwaffe, która dysponowała nowymi, naprowadzanymi przez radio bombami, spadającymi lotem ślizgowym. Clark wpadł w panikę i zaproponował powrót armii na okręty. Eisenhower i Alexander odrzucili jego wniosek, ale przez wiele godzin na przyczółku desantowym panował chaos, który przybrał na sile po zapadnięciu ciemności. „W przekonaniu, że piechota niemiecka przeniknęła na nasze pozycje, [amerykańscy] żołnierze zaczęli strzelać do siebie – zanotował pewien brytyjski żołnierz, będący naocznym świadkiem tych wydarzeń. – Trafieni kulami ludzie wydawali mrożące krew w żyłach okrzyki. Skuleni w płytkim rowie przeciwodłamkowym, pod różowymi, szeleszczącymi liśćmi oliwek, obserwowaliśmy aż do rana zbliżające się rozbłyski wybuchów [...]. Oficjalni historycy zaczną w swoim czasie w napuszony sposób upiększać ten fragment operacji pod Salerno. Ale my widzieliśmy nieudolność i tchórzostwo, sięgające w dół od naczelnego dowództwa i będące przyczyną chaosu”. Porucznik Michael Howard z Coldstream Guards napisał: „Pociski przelatujące szybko nad naszymi głowami wyły jak zagubione dusze. Wyły i szlochały”. Niektóre jednostki, zarówno brytyjskie, jak i amerykańskie, zachowały się w sposób godny ubolewania. Przykładowo w oficjalnej historii Szkockiej Gwardii czytamy: „panowało przekonanie, że jest to druga Dunkierka”. Tylko intensywny ostrzał z morza skierowany przeciwko niemieckim pozycjom zapobiegł katastrofie. „Na miłość boską, Mike – zawołał Eisenhower do dowódcy VI Korpusu wojsk amerykańskich, generała Mike’a Dawleya, który kilka godzin później został odwołany ze stanowiska i odesłany do kraju w randze pułkownika – jak ci się udało tak wszystko spieprzyć?” Służący w pułku z Leicestershire porucznik Peter Moore zapisał: „W ciągu nocy Niemcy ustawili na pozycjach moździerze i karabiny maszynowe «Spandau» w taki sposób, że mieli w zasięgu ognia całe przedpole. Pierwszą zapowiedzią nadchodzącego ostrzału było znane nam dobrze bum, bum, bum – dudnienie pocisków wrzucanych do luf

moździerzy i odpalanych. Czekaliśmy przez chwilę w napięciu, a potem nadeszło wycie nadlatujących bomb, które wybuchały wśród nas. Towarzyszył mu warkot karabinów maszynowych. Długie serie pocisków przelatywały nad naszymi głowami, przedzierając się przez krzewy winorośli. Ogień moździerzy był bardzo celny, więc wkrótce mieliśmy kilku zabitych i sporą liczbę rannych. Trudno było ich ratować ze względu na intensywny ostrzał karabinów maszynowych. Strzelaliśmy z naszych brenów [karabiny maszynowe Bren Mk II – red.] i karabinów, by ich osłonić, kiedy czołgali się lub byli przenoszeni do znalezionej przez nas jaskini. Wymiana ognia trwała przez cały dzień. Siłą woli zmusiłem się do osiągnięcia stanu rezygnacji. Byłem pewien, że nie zdołamy wytrzymać przedłużającego się ataku, i miałem tylko nadzieję, że bez względu na to, co mnie czeka, wszystko rozegra się szybko. Zawsze nosiłem przy sobie wojskową książeczkę do nabożeństwa, a lektura porannych lub wieczornych modlitw, kantyków i psalmów przynosiła mi ukojenie i pociechę”. Po kilku dniach ciężkich walk kontratak Kesselringa został odparty. „W pierwszym szarym brzasku, będącym zapowiedzią światła, pochowaliśmy poległych Niemców – pisał Michael Howard. – Były to pierwsze zwłoki, z jakimi miałem do czynienia: żałosne, skurczone, sztywne, powyginane kukły ze szklistymi oczami. Żaden z nich nie mógł mieć więcej niż dwadzieścia lat, a niektórzy byli niewiele starsi od dzieci. Ze straszliwą obojętnością zepchnęliśmy tych Niemców do ich własnych okopów i przysypaliśmy ich ziemią. Scena ta wryła się na zawsze w moją pamięć: pochyleni, pospiesznie spełniający swój obowiązek kopacze i porozrzucane zwłoki z martwymi oczami w chłodnym świetle poranka, które wyssało z kadru cały kolor, zostawiając tylko żałobne czernie i szarości. Kiedy skończyliśmy, wetknęliśmy w groby poległych ich karabiny i bagnety i szybko wycofaliśmy się w bezpieczne miejsce. Była to scena godna Goi”. Szalę zwycięstwa przechyliła ponownie siła ognia sojuszników. „Szczególnie dokuczliwy był ciężki ostrzał od strony morza” – pisał jeden z niemieckich oficerów. Każdy ruch Niemców wywoływał burzę pocisków artyleryjskich i ataków z powietrza. Żołnierze sił sojuszniczych z grozą wspominali Salerno, ale dla Wehrmachtu też nie było ono doświadczeniem łatwym i przyjemnym. „Po raz pierwszy przekonaliśmy się, co to znaczy przewaga w dziedzinie sprzętu wojennego – pisał z goryczą celowniczy czołgu Erich Dressler. – Ich bombowce leciały nisko, w tak zwartym szyku, że nie można było dostrzec podziału na dywizjony, a artyleria i moździerze waliły w nas godzinami”. Czołgi niemieckie raz po raz ruszały do natarcia i za każdym razem były zatrzymywane. Kesselring stracił podczas tych walk tylko 3500 żołnierzy (w tym 630 zabitych), Brytyjczycy zaś 5500, a Amerykanie 3500, ale Niemcy nie mieli już dość siły bojowej, by dotrzeć do morza. Podobnie jak później pod Anzio i w Normandii zadali wojskom inwazyjnym ciężkie straty. Nie byli jednak w stanie ich wyprzeć, gdyż korzystały one z silnego wsparcia artylerii i lotnictwa. Nieprzekonująca postawa wojsk sojuszniczych w konfrontacji ze słabszymi liczebnie siłami Osi wywarła jednak decydujący wpływ na dalszy przebieg kampanii. Kesselring zaczął się wycofywać na północ, ale Salerno przekonało go, że sprawność Wehrmachtu pozwoli mu na znaczne opóźnienie marszu sojuszników w górę półwyspu, tym bardziej że teren był idealnie dostosowany do walk obronnych. Hitler przyznał mu rację i zrezygnował ze swego poprzedniego planu, zakładającego bezzwłoczny strategiczny odwrót w kierunku leżących na północy gór. W obliczu ofensywy wojsk sojuszniczych w rejonie Morza Śródziemnego postanowił wesprzeć Kesselringa szesnastoma dywizjami, wycofanymi z Frontu Wschodniego. Ale obie strony czekały osiemnastomiesięczne, ciężkie i kosztowne walki, prowadzone w jednym z najtrudniejszych strategicznie regionów Europy. „Amerykanie będą musieli przegryzać się przez nas cal po calu – pisał niemiecki spadochroniarz w niedokończonym liście, znalezionym przy jego zwłokach pod Salerno. – A my z pewnością będziemy im to utrudniali”.

Kesselring przygotował się na serię obronnych bitew, które ze względu na swą powtarzalność wydały się sojusznikom boleśnie monotonne. Za każdym razem bombardowali i ostrzeliwali niemieckie pozycje przez kilka dni, a potem ruszali naprzód i natrafiali na ogień karabinów maszynowych, artylerii i moździerzy. Po dniach lub tygodniach masakry Niemcy wycofywali się w zorganizowany sposób na linię nowej rzeki lub pasma gór, niszcząc prowadzące w jej kierunku mosty, tory kolejowe i drogi. Wszystko, co miało jakąkolwiek wartość dla ludności cywilnej i sojuszników, było systematycznie rozgrabiane lub dewastowane. Według niektórych obliczeń wycofująca się armia niemiecka zarekwirowała lub zabiła na terenie południa Włoch 92 procent hodowanych tam owiec i krów oraz 86 procent drobiu. Z tak często charakteryzującą postępowanie Niemców złośliwością żołnierze Kesselringa zniszczyli przed opuszczeniem Neapolu znaczną część kulturalnego dziedzictwa tego miasta, paląc średniowieczne biblioteki, a wśród nich księgozbiór uniwersytetu, liczący pięćdziesiąt tysięcy tomów. W najważniejszych budynkach podłożyli bomby z opóźnionym zapłonem, które po wyzwoleniu miasta przyczyniły się do śmierci wielu ofiar. Niektórzy żołnierze alianccy zachowywali się nie lepiej niż ich nieprzyjaciele, w barbarzyński sposób niszcząc bezcenne zabytki. Churchill wręcz obsesyjnie trwał w przekonaniu, że wielka kampania we Włoszech może otworzyć drogę do

Niemiec. Ale Amerykanie rychło doszli do wniosku, że dalsze operacje w rejonie Morza Śródziemnego przynoszą jedynie gorzkie owoce. Chcieli zabezpieczyć pewną liczbę dużych lotnisk, niezbędnych bombowcom, a potem jak najszybciej przerzucić swe siły w taki sposób, by mogły one wziąć udział w inwazji na Francję. Ich stanowisko z pewnością było słuszne. Brytyjski entuzjazm dla strategii południowej był usprawiedliwiony w latach 1942–1943, ale stracił wiarygodność w sytuacji, w której operacja na kanale La Manche stawała się nieuchronna, a dla wszystkich było jasne, że przełamanie oporu Niemców we Włoszech będzie bardzo trudne. Amerykanie wiedzieli, że należy pozostawić na Półwyspie Apenińskim pewne siły, by zapobiec przerzutowi znacznej części Wehrmachtu do Francji lub Rosji. Ale zdawali sobie też sprawę, że nie osiągną znaczącego zwycięstwa we Włoszech, zwłaszcza że wojskami alianckimi dowodzili tam ludzie tak mierni jak Alexander i Clark. Pod koniec września naprzeciw siedmiu dywizji sojuszniczych stało siedem dywizji niemieckich. Jedenaście dalszych formacji Kesselringa zabezpieczało tyły frontu, stosując niezwykle brutalny terror na wszystkich terenach, na których partyzanci próbowali podważyć ich dominację. W ciągu jesiennych miesięcy sprzymierzeni przebijali się mozolnie przez południową część Włoch, ale ich postępy hamowały akty sabotażu, pułapki, uparcie bronione przeprawy przez rzeki i górskie bezdroża. „Jeśli «wyzwolenie» Włoch będzie postępować w takim tempie – pisała z goryczą w październiku z okupowanych przez Niemców terenów hrabina Iris Origo – to pozostanie niewiele do wyzwolenia, bo Niemcy systematycznie zamieniają kolejne obszary w ziemię jałową”. Walki na linii Gustava, położonej wzdłuż rzek Garigliano i Sangro, trwały przez wiele tygodni, podczas których ulewne deszcze zamieniły pole bitwy w grzęzawisko. „Nie sądzę, byśmy mogli osiągnąć jakieś spektakularne rezultaty, dopóki padają deszcze – donosił Brooke’owi Montgomery, który wkrótce został odwołany ze stanowiska dowódcy 8. Armii i wrócił do Anglii, by pokierować inwazją w Normadii. – Cały kraj staje się morzem błota i wszystkie pojazdy kołowe mogą się poruszać tylko po drogach”. Morale podupadło. „Włochy łamały ich kości, ich kręgosłupy, a mało brakowało, by złamały ich ducha” – napisał amerykański historyk Rick Atkinson. „Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu – stwierdził z gorzką ironią Alexander – ale te drogi są zaminowane”. Pułapki minowe i inne zasadzki zbierały krwawe żniwo. „Noga żołnierza jest zwykle oderwana na wysokości kostki – notował pewien lekarz armii amerykańskiej – a stopa wisi na postrzępionych ścięgnach. Jego cierpienia potęgują rany kłute obu nóg i podbrzusza”. Ewakuacja rannych była w górzystym terenie zadaniem koszmarnie trudnym, gdyż każde nosze musieli dźwigać czterej sanitariusze. Niemcy wykazywali się wielką pomysłowością w tworzeniu przeszkód: na północ od Sangro ścięli na odcinku o długości kilometra rosnące wzdłuż szosy topole, uniemożliwiając przejazd jednostek pancernych. Usunięcie jednego drzewa za pomocą spychaczy trwało około godziny. Pochodzące z okresu tej kampanii wspomnienia większości żołnierzy są zdominowane nie przez kojarzone zwykle z Włochami słońce i piękno krajobrazów, lecz przez koszmarne warunki panujące w zimie. „Otacza nas pięćdziesięciometrowe pasmo błota, głębokiego na piętnaście centymetrów, lśniącego, lepkiego, upstrzonego kałużami błota – pisał do rodziny oficer artylerii John Guest. – Wielkie błotne wykopaliska, pozostawiające po sobie miniaturowe alpy błota, wyznaczają miejsca, w których stały w błocie inne namioty, ale przeniosły się z powodu błota w inne błotniste miejsca. Zbiorowa psychologiczna reakcja na błoto [...] jest czymś, czego nie da się opisać. Pojazdy wlokły się po drogach, wyjąc na niskim biegu. Po obu stronach szosy leży błotny wał, sięgający powyżej kolan. Pobocza często się zapadają, a wielkie ciężarówki, przypominające znużone prehistoryczne zwierzęta, zjeżdżają bezradnie do rowów [...]. Moi żołnierze stoją w dołach strzeleckich, przebierając nogami w mokrej ziemi i osłaniając głowy kołnierzami płaszczy. Rozmawiając z dowódcą, kierują oczy w górę, bo nie chcą podnosić głowy, żeby nie marznąć w szyję. Wszyscy chodzą z wyciągniętymi na boki rękami, bo to im pomaga utrzymać równowagę”. Kanadyjski żołnierz Farley Mowat pisał w listopadzie z Włoch do przebywającego w Anglii przyjaciela: „Przykro mi, że muszę rozwiać twoje iluzje dotyczące klimatu, ale jest on chyba najgorszy na całym cholernym świecie. W lecie przypala ci jaja, a w zimie je zamraża. Różnica między tymi dwiema porami roku sprawia, że gniją od niekończących się deszczy. Jest mi wygodnie tylko wtedy, kiedy

przywalony sześcioma dodatkowymi kocami leżę w moim śpiworze, mając na sobie wełniany mundur”. Dowódca batalionu U.S. Army podpułkownik Jack Toffey, bohater kampanii włoskiej, zastanawiał się, jak rozwinąć w swych ludziach mordercze instynkty, wyrobić w nich tygrysią żądzę kontaktu z nieprzyjacielem, co jest niezbędnym warunkiem wygrywania bitew. „Nasi chłopcy nie są zawodowcami, więc trzeba im zaszczepić radość z zabijania”. W listopadzie przeszło połowa żołnierzy, których Toffey wyprowadził na ląd, była już na liście ofiar. Inny Amerykanin porównał walki we Włoszech do „wspinaczki po drabinie, podczas której nieprzyjaciel na każdym szczeblu nadeptuje ci na dłonie”. Doświadczony żołnierz George Biddle pisał: „Chciałbym, żeby nasi rodacy w kraju nie porównywali w myślach swoich chłopców do gwiazd futbolu, lecz do uwięzionych pod ziemią górników lub duszących się ofiar wielkiego pożaru [...] zmarzniętych, mokrych, głodnych, tęskniących za domem i wystraszonych”. W dniu 1 grudnia siedemnaście dywizji sojuszniczych toczyło bój z trzynastoma dywizjami Niemców. Nacierający korzystali z silnego wsparcia lotnictwa, ale w warunkach zimowych miało ono ograniczone znaczenie, gdyż obrońcy okopali się w górach. Między styczniem a majem 1944 roku podczas czterech bitew o Monte Cassino, górę oddaloną o 80 kilometrów na południe od Rzymu, ostrzał sił alianckich zrujnował jeden z najsłynniejszych średniowiecznych klasztorów Europy, ale nie przyczynił się w znaczącym stopniu do powodzenia lądowych ataków. Armie sojusznicze, będące teraz niezwykłym konglomeratem brytyjskich, amerykańskich, francuskich, nowozelandzkich, polskich, kanadyjskich i hinduskich formacji, wykazały się odwagą i walecznością w warunkach, które przypominały Front Wschodni lub Flandrię z okresu pierwszej wojny światowej, ale ich poświęcenie nie przyniosło wielkich korzyści. Przyczyn niepowodzenia kolejnych ataków należy szukać w słabości dowodzenia, fatalnej koordynacji działań, sprawności bojowej Niemców i trudnym ukształtowaniu terenu. Francuski generał Alphonse Juin był jedynym sojuszniczym dowódcą, który poprawił swą reputację podczas tych górskich kampanii. Juin, który z własnej inicjatywy przystał na obniżenie swej rangi, by walczyć we Włoszech, nadawał się na dowódcę tych operacji znacznie bardziej niż Alexander czy Clark. Gorące pochwały spadały na załogi amerykańskich ambulansów polowych, które godzina po godzinie, dzień po dniu, zbierały rannych z pola walki pod nieustannym ogniem nieprzyjaciela. Kiedy jedna z karetek została zrzucona do rowu przez podmuch wybuchającego w pobliżu pocisku, jej kierowca pobiegł naprzód i kolejno wyniósł na rękach w bezpieczne miejsce czterech rannych Hindusów „pod piekielnym ogniem [...]. Ci amerykańscy chłopcy pracowali dniem i nocą, a w razie konieczności bez przerwy. Można było liczyć na to, że zawsze dotrą do celu, bez względu na sytuację”. Oddział Gurkhów (1. Batalion Pułku 2nd King Edward’s Own Gurkha Rifles) był w szpicy podczas jednego ze szturmów na Monte Cassino. „Oddziały czołowe weszły w śmiertelną pułapkę. Zarośla okazały się ciernistymi krzewami, najeżonymi minami przeciwpiechotnymi. Przed nimi rozciągnięto niewidoczne przewody, połączone z pułapkami minowymi. Za tą zabójczą barierą leżeli zaczajeni żołnierze oddziałów szturmowych, wspierani przez rozstawione co pięćdziesiąt metrów gniazda karabinów maszynowych. W okopach ukrywali się Niemcy z pistoletami maszynowymi i granatami. Z ciemności wyleciał grad granatów [...]. Żołnierze pierwszych plutonów wbiegli w kępy krzaków i niemal wszyscy wylecieli w powietrze. Pułkownik Showers padł, trafiony w brzuch. Dwie trzecie oddziału czołowego zginęły w ciągu kilku minut, ale ci, którzy przeżyli, brnęli dalej naprzód. Znajdowano później żołnierzy, którzy mieli owinięte wokół nóg aż cztery przewody od min. Naik Birbahadur Thapa, choć wielokrotnie ranny, zdołał przedrzeć się przez krzaki i zająć pozycję [...]. Sanitariusz noszowy Sherbadur Thapa przeszedł szesnastokrotnie przez ten niebezpieczny obszar, zanim zginął. Garstka ocalonych walczyła z Niemcami, dopóki nie otrzymała rozkazu odwrotu. Zginęło siedmiu brytyjskich oficerów, czterech oficerów hinduskich (Gurkhów) i 138 żołnierzy oraz podoficerów”. W ciągu czterech tygodni hinduska 4. Dywizja Piechoty straciła ponad cztery tysiące ludzi. Jej oficerowie przyznawali, że nigdy już nie stała się tą samą formacją bojową, jaką była przedtem. Po drugiej stronie wzgórza nastroje wcale nie były lepsze. „Czuję, że w przyszłości będzie się wiele pisać o tych bitwach – notował sierżant Franco Busatti, żołnierz jednostki złożonej z członków faszystowskiej organizacji młodzieżowej nadal walczącej u boku Niemców – i jestem ciekaw, jakie odpowiedzi padną jutro na

dzisiejsze pytania”. Obserwując odwrót armii Kesselringa, był uderzony kontrastem między postawą tonących w chronicznym chaosie żołnierzy włoskich a zachowaniem Niemców, utrzymujących dyscyplinę nawet w obliczu klęski. „Ta wojna będzie wygrana albo przez Niemców, albo przez Anglików i Amerykanów – pisał w fatalistycznym nastroju. – Włosi się nie liczą”. Busatti, podobnie jak wielu jego rodaków, doszedł w końcu do wniosku, że nie ma zobowiązań wobec żadnej ze stron konfliktu. Zdezerterował z pola bitwy i do końca wojny ukrywał się wraz z rodziną we własnym domu, w Città di Castello. Tymczasem dowódcy wojsk sojuszniczych uważali kontynuowanie natarcia za bezwzględną konieczność. W księżycową noc 14 grudnia 1943 roku dwudziestopięcioletni Teksańczyk kapitan Henry Waskow prowadził swą uszczuploną liczebnie kompanię do nocnego ataku na jedną z niezliczonych górskich pozycji niemieckich, znaną tylko jako Wzgórze 730. „Bardzo nie chciałbym zginąć i zamarznąć na tej górze – mruknął posępnie do swego gońca, a potem zwierzył się mu, że nagle przyszła mu ochota na grzankę: – Kiedy wrócimy do Stanów, kupię sobie jedną z tych sprytnych maszynek, do których wkłada się chleb, a on sam wyskakuje”. Chwilę później Niemcy dostrzegli nadchodzących Amerykanów, a on został śmiertelnie ranny przez odłamek pocisku. Waskow zostawił po sobie list do rodziny, zawierający przesłanie przekazywane często najbliższym przez innych młodych ludzi: „Chciałbym przeżyć. Ale ponieważ Bóg zrządził inaczej, nie opłakujcie mnie za bardzo, kochani, gdyż życie na tamtym świecie musi być cudowne, a ja zawsze o tym pamiętałem [...]. Zrobiłbym, co w mojej mocy, by uczynić ten świat lepszym miejscem [...]. Może kiedy na całej kuli ziemskiej ponownie zapłoną światła, wolni ludzie będą mogli być znowu szczęśliwi i weseli [...]. Jeśli zawiodłem jako dowódca, a mam nadzieję, że tak nie było, to nie dlatego, że się nie starałem”. Wojna mogła być kontynuowana tylko dzięki temu, że tacy młodzi ludzie z różnych krajów podzielali poglądy Waskowa i podobnie jak on chcieli tego, co każda ze stron konfliktu nazywała „zwycięstwem słusznej sprawy”. Najbardziej poszkodowanymi ofiarami kampanii byli mieszkańcy Włoch. Gdyby Benito Mussolini zachował w 1940 roku neutralność swego kraju, nie jest wykluczone, że pozostałby na czele państwa przez wiele lat, na tej samej zasadzie, na jakiej zdołał tego dokonać hiszpański dyktator generał Franco. Ten ostatni był wprawdzie odpowiedzialny za większą liczbę masowych morderstw niż Duce, ale w końcu to właśnie on wprowadził swój kraj do NATO. Nie wydaje się prawdopodobne, by Hitler zaatakował Włochy tylko dlatego, że Mussolini odmówił udziału w wojnie. Włochy – oprócz ideologii – nie dysponowały niczym, co miałoby jakąkolwiek wartość w oczach hitlerowskich Niemiec. Ale ponieważ wydarzenia potoczyły się w taki a nie inny sposób, w latach 1943–1945 Italia poniosła katastrofalne konsekwencje swej przynależności do Osi. Przez wiele miesięcy, jeszcze przed kapitulacją marszałka Badoglio, jego rodacy uważali się nie za uczestników konfliktu, lecz za bezsilne ofiary Hitlera. Iris Origo zapisała w dzienniku: „Trzeba koniecznie [...] zdać sobie sprawę, jak bardzo rozpowszechniony był wśród Włochów pogląd, że wojna to przekleństwo narzucone im przez siły niemieckie, że nie ma ona nic wspólnego z wolą włoskiego narodu, a więc jest czymś, za co nie można czynić ich odpowiedzialnymi”. Pogląd ten, odzwierciedlający prawdopodobnie wielką naiwność, był szeroko rozpowszechniony.

Włosi z jednym z ich „wybawców” Fot. US National Archives & Records Administration

Obalenie Mussoliniego nie powstrzymało rozlewu krwi i nie umożliwiło Włochom przejścia na stronę sojuszników, lecz naraziło kraj na dewastację, której przyczyną były działania obu walczących z sobą armii. 13 października nowy rząd wypowiedział wojnę Niemcom. Stanowisko wielu Włochów wobec tej zmiany frontu i wobec samych Niemców wyraża list napisany dwa dni później przez jednego z nich: „Nie będę walczył po ich stronie, bo napawają mnie wstrętem – a ponieważ moim zdaniem dopuściliśmy się zdrady, nie będę również walczył przeciwko nim”. Iris Origo zanotowała: „Znaczna część Włochów tira a campare – po prostu płynie z prądem”. Emanuele Artom, członek turyńskiej żydowskiej intelektualnej grupy oporu, napisał: „Połowa Włoch jest niemiecka, połowa angielska, a nie ma już włoskich Włoch. Są tacy, którzy zdjęli mundury, by uciec do Niemców; są tacy, którzy martwią się o swój byt; są wreszcie tacy, którzy głoszą, że nadszedł moment wyboru i trzeba iść na wojnę z nowym nieprzyjacielem”. Artom został w ciągu następnego roku aresztowany, poddany torturom i stracony.

Represje hitlerowców i obawa przed wywiezieniem na roboty przymusowe do Niemiec przyczyniły się do gwałtownego wzrostu aktywności partyzantów, szczególnie na północy kraju. Młodzi ludzie uciekali w góry i tworzyli na wpół bandyckie oddziały. Pod koniec wojny niemal sto pięćdziesiąt tysięcy Włochów uczestniczyło w zbrojnym ruchu oporu. Sytuację zaostrzały podziały polityczne, prowadzące do walk między wyznawcami różnych ideologii, szczególnie rojalistami a komunistami. Niektórzy faszyści włoscy nadal walczyli u boku Niemców, sojusznicy zaś tworzyli własne jednostki, mające wspierać nadmiernie obciążone armie angloamerykańskie. Tylko nieliczni powołani do takich formacji żołnierze okazali się entuzjastami walki w imię wspólnej sprawy. Kiedy syn króla Włoch książę Umberto wizytował włoską baterię artyleryjską walczącą u boku wojsk sojuszniczych, kanonier Eugenio Corti poczuł współczucie wobec królewskiego gościa, „przywódcy ludzi wprawionych w znajdywaniu kozłów ofiarnych, które mają maskować ich tchórzostwo” i zjednoczonych tylko w marzeniu o tym, żeby wszyscy uczestnicy konfliktu opuścili ich kraj. W czerwcu 1944 roku, na fali euforii, która towarzyszyła marszowi na Rzym, Alexander wygłosił nieprzemyślane orędzie radiowe do włoskich partyzantów, wzywając ich do powstania przeciwko Niemcom. Kiedy ofensywa sojuszników utknęła w miejscu, mieszkańców wielu miejscowości, które zareagowały na jego apel, dotknęły brutalne represje. Po zakończeniu wojny Włosi stawiali znak równości między postawą Anglików i Amerykanów, wzywających do partyzanckiej rewolty, czym skazywali jej uczestników na odwet Niemców, a postępowaniem Sowietów, którzy latem 1944 roku, podczas tak samo katastrofalnego w skutkach powstania przeciw okupantom, nie przyszli z pomocą Warszawie. Obie te sprawy istotnie mają z sobą wiele wspólnego – dowódcy wojsk sojuszniczych, którzy powodowani chęcią odniesienia marginalnych korzyści strategicznych promowali ruch partyzancki za liniami frontu, ponoszą odpowiedzialność moralną za straszliwe cierpienia ludności cywilnej wynikające z ich poczynań. Niemcy, którzy do tej pory uważali swych włoskich sojuszników za tchórzy, teraz uznali ich za zdrajców. „Jesteśmy biednymi ofiarami losu, skazanymi na łaskę wydarzeń, pozbawionymi własnego kraju oraz poczucia prawa i honoru – pisał porucznik Pedro Ferreira, służący we włoskiej jednostce stacjonującej na terenie Jugosławii, gdzie wielu jego towarzyszy broni zostało rozstrzelanych przez Niemców po ogłoszeniu zawieszenia broni. – Po tej hańbie Włosi nigdy już nie będą mogli unieść głowy i mówić o honorze. Czy jesteśmy zdrajcami, czy zdradzonymi? Co przyniesie nam los, skoro zmieniliśmy naszą flagę trzy razy w ciągu dwóch dni?” Kesselring rządził Włochami w sposób bardzo okrutny, czego dowodem może być jego rozkaz z 17 czerwca 1944 roku: „Walka z partyzantami musi być prowadzona w sposób jak najbardziej bezwzględny za pomocą wszystkich dostępnych nam środków. Będę chronił każdego dowódcę, który przekroczy nasz zwykły umiar w wyborze środków stosowanych przeciwko partyzantom. W tym przypadku obowiązuje zasada, że błąd w dziedzinie metod egzekwowania rozkazów jest lepszy niż bezczynność lub opieszałość”. 1 lipca dodał: „Tam gdzie są dowody na istnienie dużych grup partyzanckich, będzie się rozstrzeliwać określony odsetek zamieszkałych na tym terenie mężczyzn”. Najgłośniejsza rzeź niewinnych cywilów została przeprowadzona na polecenie Hitlera i za zgodą Kesselringa przez szefa rzymskiego Gestapo podpułkownika SS Herberta Kapplera. 23 marca 1944 roku partyzanci zaatakowali w Bozen (wł. Bolzano), na Via Rasella, marszową kolumnę pułku policji. Ostrzał i materiały wybuchowe zabiły 33 Niemców, a raniły 68; zginęło też 10 przypadkowych mieszkańców. W odwecie za ten napad Hitler zażądał stracenia 10 Włochów za każdego zabitego Niemca. Następnego popołudnia przewieziono z więzienia Regina Coeli do Jaskiń Ardeatyńskich 335 więźniów. W tej przypadkowej zbieraninie aktorów, prawników, lekarzy, sklepikarzy i stolarzy znaleźli się też jeden śpiewak operowy i jeden ksiądz. Niektórzy byli komunistami, było też 75 Żydów. Dwustu członków tej grupy aresztowano na ulicach sąsiadujących z Via Rasella wkrótce po ataku partyzantów, choć żaden z nich nie brał w nim udziału. Podzielono ich na pięcioosobowe grupki, zaprowadzono do jaskiń i rozstrzelano, zostawiając na miejscu leżące zwłoki. Niemcy podjęli próbę ukrycia zbrodni, zasypując wejścia do jaskiń z użyciem materiałów wybuchowych, ale odór ciał przedostał się wkrótce na zewnątrz i udaremnił ich wysiłki. Jaskinie stały się miejscem żałobnych pielgrzymek.

Elide Ruggieri należała do garstki tych, którzy przeżyli inną masakrę. Doszło do niej na dziedzińcu kościoła w Marzabotto, malowniczym miasteczku położonym u podnóża Alp. We wrześniu 1944 roku oddział Waffen SS w okrutny sposób zemścił się na ludności cywilnej za działalność partyzantów. „Wszystkie dzieci zostały zabite na rękach swych matek – wspominała po latach. – Nade mną i obok mnie znajdowały się zwłoki moich kuzynów i mojej matki, która miała rozdarty brzuch. Leżałam bez ruchu przez całą noc, następny dzień i jeszcze jedną noc, w deszczu i morzu krwi. Niemal przestałam oddychać”. Drugiego dnia o świcie Elide Ruggieri i cztery inne ranne kobiety wypełzły spod stosu zwłok. Podczas egzekucji zginęło pięcioro członków jej rodziny. Niemcy zabili w sumie 147 osób, w tym księży, którzy celebrowali mszę w chwili przyjazdu SS. Dwadzieścia osiem rodzin przestało istnieć. W pobliskiej miejscowości Casolari ofiarą masowej egzekucji padły 282 osoby, w tym 32 dzieci i dwie zakonnice. Niemcy zamordowali w sumie 1830 mieszkańców tego regionu, co skłoniło Mussoliniego do złożenia protestu, który został przez Hitlera zignorowany. To zdumiewające, że Kesselring, który wydawał rozkazy SS, uniknął egzekucji w Norymberdze. Wojska sojusznicze nigdy nie posunęły się do takiego ludobójstwa, ale uczestniczyły w wielu mniej spektakularnych zbrodniach przeciwko ludzkości. Szczególnie wielka była skala przestępstw popełnianych przez francuskie wojska kolonialne. „Gdy tylko zdobywali miasteczko lub wieś, dochodziło do masowych gwałtów – pisał brytyjski podoficer Norman Lewis. – Wszystkie kobiety z miejscowości Patricia, Pofi, Supino i Morolo zostały niedawno zgwałcone. W Lenola [...] zniewolono pięćdziesiąt kobiet, ale ponieważ było ich dla wszystkich zbyt mało, gwałcono także dzieci, a nawet starych mężczyzn. Podobno dla Marokańczyków kopulowanie we dwóch z jedną kobietą jest rzeczą normalną: jeden odbywa zwykły stosunek, a drugi popełnia sodomię. W wielu przypadkach było to przyczyną poważnych urazów narządów płciowych, odbytu i macicy. W Castro dei Volsci lekarz musiał udzielić pomocy trzystu ofiarom gwałtu [...]. Liczni mauretańscy dezerterzy napadają na wioski leżące daleko za linią frontu. Dziś pojechałem do Santa Maria a Vico, by zobaczyć się z dziewczyną, która dostała obłędu, gdy napadła ją duża grupa Maurów [...]. Nie była w stanie chodzić [...]. Stykając się z tak straszliwą rzeczywistością, można zrozumieć powody, dla których wszystkie mieszkanki macedońskich wiosek wolały rzucić się ze stromego urwiska do morza, niż wpaść w ręce tureckich najeźdźców”. Takie ekscesy wojsk sojuszniczych oraz skutki bombardowań i ostrzału artyleryjskiego sprawiały, że tylko nieliczni Włosi byli zachwyceni na widok swoich „wyzwolicieli”, którzy posuwali się mozolnie w górę Półwyspu Apenińskiego, tocząc ciężkie walki z Niemcami. Dwaj żołnierze hinduskiej 4. Dywizji Piechoty biegający po wiejskim podwórku w pogoni za kurczakiem nagle zauważyli, że ktoś otwiera okno sąsiedniego domu. „Pojawiła się w nim głowa jakiejś kobiety, która zawołała niespodziewanie dobrą angielszczyzną: «Odpieprzcie się od mojej kury i idźcie stąd do wszystkich diabłów! Nie potrzebujemy tu żadnych wyzwolicieli!»”. Kapitulacja Włoch wywołała masową migrację brytyjskich jeńców wojennych, którzy zostali zwolnieni z obozów położonych na północy kraju i przedzierali się przez Apeniny w kierunku pozycji wojsk sojuszniczych. Podczas tych wędrówek, które trwały nieraz kilka miesięcy, mogli z reguły liczyć na pomoc miejscowej ludności. Budząca ich wzruszenie życzliwość miejscowych wieśniaków była podyktowana raczej instynktownym ludzkim współczuciem niż sympatią dla sprawy sojuszników. Niemcy karali ludność cywilną pomagającą tego rodzaju uchodźcom, niszcząc jej domy i często wydając wyroki śmierci, ale te sankcje okazały się nieskuteczne. Tysiące brytyjskich żołnierzy znalazło schronienie w domach tysięcy włoskich chłopów, których odwaga i wspaniałomyślność należały do najbardziej szlachetnych aspektów niefortunnego udziału Włoch w tej wojnie. Kanadyjski żołnierz Farley Mowat, który przybył do Włoch, gardząc ich mieszkańcami, zmienił zdanie, kiedy ich lepiej poznał. „Teraz odkrywam, że to oni są naprawdę solą ziemi. To znaczy zwykli ludzie. Muszą tak ciężko pracować na życie, że mogliby być kwaśni jak zielone cytryny, a oni są pełni humoru i pogody ducha. I twardzi jak wszyscy diabli [...]. Powinni nas nienawidzić tak samo jak szwabów, a tymczasem jedynymi ludźmi, do których nie miałbym cienia zaufania, są księża, prawnicy, wielcy sklepikarze, posiadacze ziemscy i tak dalej”. Trudny dostęp do wielu zakątków ziem włoskich, w których z powodzeniem można się było ukryć, oraz

gościnność ich mieszkańców to dwa czynniki sprzyjające dezercji z armii sojuszniczych – przybierała ona rozmiary nieznane w żadnym innym rejonie działań wojennych. Na zapleczu linii alianckich grasowały tłumy uciekinierów, wśród których najliczniejszą grupę stanowili żołnierze piechoty, pesymistycznie oceniający swe szanse przeżycia na froncie. Zdaniem dobrze poinformowanych oficerów sztabowych w latach 1944–1945 ukrywało się na terenie Włoch 30 tysięcy zbiegłych z wojska Brytyjczyków (czyli stan liczebny dwóch dywizji) i 15 tysięcy Amerykanów. Te niezwykłe dane zasługują na więcej miejsca w relacjach z kampanii, choć należy przyznać, że oficjalne historie podają znacznie niższe szacunki dotyczące dezercji, po części dlatego, że nie uwzględniają żołnierzy, którzy według dziennych raportów „oddalili się samowolnie z oddziału”. Porucznik Alex Bowlby spotkał przypadkiem w położonej za linią frontu knajpce swego podwładnego, który zdezerterował z jego plutonu, a teraz jadł kolację w towarzystwie zaprzyjaźnionej włoskiej rodziny. Zbiegły żołnierz dokończył posiłek i wyszedł na dwór, a potem ukradł dżipa swego byłego dowódcy i odjechał, zanim ktokolwiek zdążył go zatrzymać. Bowlby zanotował w dzienniku, że większość jego żołnierzy, udręczona niewygodami i brutalnością kampanii, wykonuje swe obowiązki, ale demonstruje buntowniczy nastrój. Pewien niedoszły dezerter odprowadzany do aresztu przez żandarmerię wojskową zawołał wyzywającym tonem do swych kolegów: „Ja przeżyję, a wy wszyscy będziecie gryźli pieprzoną ziemię!”. Alexander, by powstrzymać falę dezercji, opowiadał się za przywróceniem kary śmierci, a komendant jednej z brytyjskich dywizji Bill Penney przyznawał mu rację, pisząc: „Rozstrzeliwanie byłoby zapewne w tamtych czasach skutecznym środkiem zapobiegawczym”. Ale kara śmierci była nie do przyjęcia ze względów politycznych. Zarówno Niemcy, jak i sojusznicy kolportowali gazetki, w których rywalizowali o względy miejscowej ludności, chcąc zapewnić sobie jej pomoc. Iris Origo zapisała: „Chłopi czytali te ulotki z osłupieniem; niepokoili się tylko o własny los i (w większości przypadków) wykazywali całkowitą obojętność wobec głównego problemu: Che sara di noi? – Co się z nami stanie? Oni chcą tylko pokoju – chcą wrócić na swoją ziemię i ocalić swoich synów. Żyją w stanie chronicznej niepewności, bo nie wiedzą, czego się spodziewać po wkroczeniu żołnierzy, bez względu na ich narodowość. Mogą oni przynieść żywność lub zagładę, wyzwolenie lub grabież”. W dniu 12 czerwca 1944 roku Iris Origo przebywała w ogrodzie swego castello, prowadząc próbę Śpiącej królewny z gromadką dzieci mieszkających u niej uchodźców, kiedy nadjechała ciężarówka, z której wysiadła grupa uzbrojonych po zęby niemieckich żołnierzy. Pełna niepokoju zapytała, czego od niej chcą, i otrzymała nieoczekiwaną odpowiedź: „Chcemy poprosić te dzieci, żeby dla nas zaśpiewały”. Dzieci odśpiewały O Tannenbaum i Stille Nacht – dwie kolędy, których nauczyły się podczas ostatniego Bożego Narodzenia. W oczach mężczyzn rozbłysły łzy. „Die Heimat, to nam przypomina die Heimat! Wsiedli na ciężarówkę i odjechali”. Niecałe dwa tygodnie później obszar ten został zajęty przez francuskie wojska kolonialne. Origo pisała z goryczą: „Żabojady skończyły to, co zaczęli Niemcy. Oni uważają, że rabunek i gwałt są sprawiedliwą premią za udział w bitwie, więc pozwalają sobie na jedno i drugie. Zniewalali nie tylko dziewczęta i młode kobiety – zgwałcona została nawet osiemdziesięcioletnia staruszka. Oto jak wyglądał pierwszy kontakt mieszkańców Val d’Oro z rządami sojuszników – tak długo i niecierpliwie oczekiwanymi!”. Siły alianckie posuwały się wolno i mozolnie w górę półwyspu, ale od lata 1944 roku operacje i wysiłki wojsk Alexandra w rejonie Morza Śródziemnego budziły w Stanach Zjednoczonych coraz mniejsze zainteresowanie, co wywoływało gorycz żołnierzy. „My dekujemy się przed udziałem w D-Day w słonecznej Italii! – śpiewali. – Zawsze pijani winem, zawsze myślący tylko o zabawie!” Świat zdawał sobie sprawę, że wynik wojny będzie zależał od wydarzeń rozgrywających się znacznie dalej na północ, we Francji i w Niemczech. Ale front włoski angażował potencjał bojowy jednej dziesiątej sił Hitlera, które w innym razie mogły być przerzucone na Front Wschodni lub do Francji. Sojusznicze bazy lotnicze funkcjonujące na terenie Włoch umożliwiały bombardowanie eksploatowanych przez Niemców rumuńskich pól naftowych. Trudno sobie wyobrazić, na ile możliwe było przyspieszenie, uniknięcie lub przerwanie tej kampanii. Ale nie przyniosła ona chwały czy satysfakcji ani tym, którzy w niej uczestniczyli, ani nieszczęsnym mieszkańcom terenów, na których toczyły się walki.

3. JUGOSŁAWIA Kampania włoska wywołała entuzjazm w Wielkiej Brytanii i skłoniła bardziej sceptycznych Amerykanów do wyrażenia zgody na przyspieszenie wymierzonych przeciwko państwom Osi operacji w sąsiedniej Jugosławii. W ciągu całej wojny Churchill witał serdecznie każdy naród, który wyrażał chęć przyłączenia się do walki z Hitlerem – była to fundamentalna zasada jego polityki, wymuszona przez rozpaczliwe położenie Anglii w latach 1940–1941. Konsekwencją tej postawy były związki z państwami, które miały niewiele – lub zgoła nic – wspólnego z demokracją. Dobrym przykładem takiego kraju była Jugosławia. Ze względu na jej dostępność od strony Włoch oraz szersze znaczenie strategiczne w obszarze Bałkanów od 1943 roku Brytyjczycy wiązali z nią spore nadzieje. Jugosławia uzyskała status suwerennego państwa w 1918 roku, po upadku imperium Habsburgów, i była źle dobranym zlepkiem zwalczających się wzajemnie grup etnicznych i sprzecznych z sobą ideologii, krajem rządzonym po dyktatorsku aż do 1941 roku przez księcia Pawła w imieniu młodocianego króla Piotra. Na przeważającym obszarze panowały bardzo prymitywne warunki życia. Pewien zwolennik komunizmu opisywał typową społeczność wiejską w następujący sposób: „Wielu z nich nigdy nie było w żadnym z pobliskich miast. [Kobiety] nosiły ręcznie tkane suknie, otwarte aż do pępka, więc ich biusty wylewały się na zewnątrz. Smarowały włosy tłuszczem, robiły przedziałek na środku głowy, a potem upinały je nad czołem. Ich słownictwo było ubogie, z wyjątkiem terminologii dotyczącej bydła i podobnych spraw [...]. Mężczyźni reprezentowali wyższy poziom niż kobiety, gdyż widzieli kawałek świata, służąc w wojsku, pracując lub zajmując się handlem”. „Ten kraj był naprawdę bardzo, bardzo dziki – pisał kapitan Charles Hargreaves, który miał podczas służby w SOE kontakty z Serbami – i prawie nie było w nim dróg. Domy przypominały angielskie chaty z epoki Tudorów. Kiedy wchodziło się do wnętrza, widać było glinianą podłogę, przykrytą plecionkami z paproci. Tutejsi mieszkańcy żyli tak, jak żyło się w Anglii pięćset lat temu [...]. Byli bardzo życzliwi i dobrzy – gotowi oddać wszystko, o co się ich poprosiło. Kiedy weszliśmy do jednego z domów, byliśmy zmęczeni długim marszem, więc usiedliśmy wygodnie, a córki gospodarzy zdjęły nam buty, umyły nogi i wysuszyły je swoimi włosami. Była to całkiem biblijna scena”. Wydarzenia, do których doszło w Jugosławii podczas wojny, były przede wszystkim efektem wyniszczającego konfliktu etnicznego i politycznego. Mieszkańcy tego kraju nie darzyli szczególną sympatią ani zachodnich sojuszników, ani państw Osi. Okrucieństwa Niemców budziły ich nienawiść, ale były o tyle skuteczne, że wywoływały również lęk. Wielu Jugosłowian chciało po prostu za wszelką cenę uniknąć narażenia się na gniew okupantów, więc było przeciwnych stawianiu zbrojnego oporu. Wojna w Jugosławii pochłonęła 1,2 miliona ofiar – co dorównuje sumie strat poniesionych przez Anglię, Francję i Stany Zjednoczone – ale większość ludzi zginęła nie z winy głównych uczestników konfliktu, lecz z rąk wrogich grup etnicznych lub politycznych albo własnych rodaków. Wiosną 1941 roku Hitler zmusił księcia Pawła do podpisania paktu trójstronnego, który zapewniał mu dostęp do zasobów mineralnych Jugosławii i zgodę na rozpoczęcie działań przeciwko Grecji. Wywołało to gwałtowną reakcję nacjonalistów serbskich. 27 marca dokonali oni zamachu stanu, w wyniku którego obalili regencję i w imieniu młodego króla Piotra utworzyli antyniemiecki rząd. Hitler, oburzony tym rzekomym aktem zdrady, 6 kwietnia wkroczył na teren Jugosławii. Król i członkowie rządu uciekli, a Niemcy zajęli cały kraj niemal bez rozlewu krwi i rozpoczęli jego okupację. Hitler przystąpił do podziału Jugosławii. Północna Słowenia została wcielona do Rzeszy. Chorwacja uzyskała niepodległość, a jej potężna faszystowska, ustaszowska milicja w brutalny sposób tłumiła wszelkie przejawy oporu wobec Osi. W maju 1941 roku ustasze wprowadzili rządy terroru i rozpoczęli kampanię czystek etnicznych, mającą na celu likwidację dwumilionowej mniejszości serbskiej. Dalmacja i południowa Słowenia zostały przyłączone do Włoch. Macedonia, oddana we władanie Bułgarii, doświadczyła aktów brutalności, które wzbudziły w jej mieszkańcach zdecydowaną wrogość wobec rządów Sofii. W wyniku masowych czystek etnicznych liczba zamieszkałych na przykład w Skopje Serbów nie przekraczała wiosną 1942 roku dwóch tysięcy, choć przed wojną stanowili oni dwudziestopięciotysięczną

mniejszość. W zdezorganizowanym kraju dochodziło do krwawych represji i sporadycznych aktów oporu, a miliony jego nieszczęsnych mieszkańców mozolnie walczyły o przetrwanie. Brytyjczycy powitali przybywających do Londynu jugosłowiańskich uchodźców z rodziny królewskiej jak bohaterów i zaczęli w miarę swych możliwości wspierać rodzący się na terenie Serbii ruch oporu, czyli tak zwanych czetników, na których czele stał pułkownik Dragoljub (Draža) Mihailowić. Ale w ciągu 1943 roku coraz wyraźniej rzucało się w oczy, że czetnicy są bardziej zainteresowani przejęciem władzy politycznej na terenie Jugosławii niż walką z hitlerowskimi okupantami. Brutalność odwetowych represji (za jednego zabitego Niemca rozstrzeliwano stu mieszkańców Jugosławii) przekonała Mihailovicia, że działania wymierzone przeciwko Osi są zbyt kosztowne i mijają się z celem. Komuniści, którym przewodził Josip Broz-Tito, zdawali się walczyć aktywniej. Ich zręczna propaganda przekonywała zarówno mieszkańców kraju, jak i zachodnich sojuszników, że będą oni stawiać okupantom bardziej efektywny opór niż czetnicy. Tito zdobył też poparcie różnych grup narodowościowych, przezwyciężając podziały etniczne. „Armia Mihailovicia opierała się wyłącznie na wieśniakach, którym trudno było wpoić zasady dyscypliny – twierdził brytyjski oficer łącznikowy Robert Wade. – Natomiast żołnierze Tity przy całej swej bezwzględności wyglądali w porównaniu z nimi jak elitarna jednostka gwardyjska. Nie uczono ich musztry, ale kiedy kazano im zachować odstępy, wykonywali ten rozkaz. Byli dobrze dowodzeni, więc różnica między nimi [a czetnikami] rzucała się w oczy”. Charles Hargreaves był podobnego zdania: „Czasem [czetnicy] byli gotowi przeprowadzić jakąś drobną akcję, na przykład zrobić zasadzkę na pociąg lub konwój, ale nie podejmowali poważnych działań, które mogłyby doprowadzić do śmierci zbyt wielu Niemców [...]. Ich głównym celem było zapewnienie sobie władzy w kraju zaraz po wojnie”. Major Basil Davidson z SOE, gorliwy zwolennik Tity, stwierdził cynicznie: „Niestety czetnicy uważali, że naszym zadaniem jest wygranie wojny z Niemcami, a ich zadaniem jest wygranie wewnętrznej wojny z komunistami, którzy tymczasem zbudowali o wiele liczniejsze i skuteczne siły zbrojne”. W grudniu 1943 roku Churchill zdecydowanie opowiedział się po stronie przywódcy komunistów, który twierdził, że ma pod bronią dwieście tysięcy ludzi. Na stanowisko brytyjskiego premiera wpłynęła błędna ocena sytuacji, oparta na fałszywych przesłankach. Wierzył, że partyzanci Tity „nie są prawdziwymi komunistami”. Wierzył, że da się ich nakłonić do zawarcia jakiegoś porozumienia z królem Piotrem. Wierzył wreszcie, że ich jedynym celem jest walka z siłami Osi. Zwolennicy komunistów zatrudnieni w kairskiej kwaterze SOE utwierdzali go w tym optymistycznym przekonaniu. Londyn nie wiedział o tym, że przez kilka miesięcy 1943 roku Tito negocjował z Niemcami warunki zawieszenia broni, które umożliwiłoby mu zwycięstwo nad Mihailoviciem, ani o tym, że angażował większość swych sił w krwawą walkę z czetnikami. Jednym z partyzanckich negocjatorów, którzy spędzili kilka dni w niemieckiej kwaterze głównej, był Milovan Ðilas. Wspominając rozmowy z niemieckimi oficerami, twierdził, że byli oni oburzeni sposobem prowadzenia wojny przez Jugosłowian. „Spójrzcie, co zrobiliście z własnym krajem! – wołali. – Zamieniliście go w pustkowie, pogorzelisko! Kobiety żebrzą na ulicach, szaleje tyfus, dzieci umierają z głodu. A chcieliśmy wam przynieść drogi, elektryczność, szpitale”. Konflikt między partyzantami a okupantami odżył dopiero wtedy, kiedy Hitler odrzucił możliwość jakiegokolwiek porozumienia z komunistami. Doszło do krwawych walk, co zradykalizowało większość społeczeństwa i umożliwiło Ticie stworzenie masowego ruchu. Jego zwolennicy opanowali z czasem wiele dużych obszarów wiejskich. Ale aż do 1944 roku czy do nadejścia Armii Czerwonej nie mieli dość sił, by opanować duże miasta, a poza tym byli w takim samym stopniu jak czetnicy skupieni na działaniach, które miały im umożliwić po wojnie przejęcie władzy. W walkach na terenie Jugosławii uczestniczyło trzydzieści pięć dywizji wojsk Osi, ale tylko nieliczne z nich były jednostkami liniowymi, a ich koncentracja odzwierciedlała w równym stopniu konieczność zneutralizowania Tity co obsesyjny lęk Hitlera przed wylądowaniem sojuszników na Bałkanach. Londyn w tym czasie wyolbrzymiał osiągnięcia partyzantów w walce z Niemcami. Poczynając od 1943 roku, alianci zaopatrywali Titę w broń znacznie hojniej niż jakikolwiek inny ruch oporu, choć jego ludzie,

zamiast zabijać nią Niemców, wykorzystywali ją przeważnie w walce z czetnikami, aby zapanować nad krajem.

Partyzanci w Jugosławii, 1943 rok Fot. Mondadori /Getty Images

Walki w Jugosławii, w której nakładały się na siebie tak liczne konflikty, miały bardzo złożony charakter i obfitowały w mordercze wydarzenia, których przykład daje zastępca Tity Milovan Ðilas: „Pełne sadów i położone u zbiegu dwóch górskich strumieni wciąż niezniszczone miasteczko Foca zdawało się oazą piękna i spokoju – napisał. – Ale straty, jakie ponieśli jego mieszkańcy, były niewyobrażalne. Wiosną 1941 roku ustasze, wśród których było bardzo dużo muzułmańskich bandytów, zabili wielu Serbów. Potem czetnicy [...] przystąpili do zabijania muzułmanów. Ustasze wybrali dwunastu jedynych synów znanych serbskich rodzin i zamordowali ich. W wiosce Miljewina podrzynali Serbom gardła nad kadzią do fermentacji winogron po to, by napełnić ją krwią. Czetnicy mordowali grupki muzułmanów, wiążąc ich z sobą na moście nad Driną i wrzucając do rzeki. Wielu naszych ludzi widziało pływające w wodzie grupki ciał, które zaczepiły o jakiś kamień lub kawał drewna. Niektórzy rozpoznawali nawet wśród nich członków swoich rodzin. Według naszych informacji w okolicach Focy zabito czterystu Serbów i trzy tysiące muzułmanów”. Nieszczęśni mieszkańcy miasteczek i wiosek musieli znosić obecność partyzantów, którzy utrzymywali się dzięki miejscowym produktom – czyli uszczuplali ich skromne zasoby żywności. Widzieli, jak ich doliny zmieniają się w pola bitew. Byli świadkami egzekucji tysięcy prawdziwych lub domniemanych kolaborantów tego czy innego stronnictwa i masowych rzezi dokonywanych przez hitlerowskich okupantów w odwecie za działalność partyzantów. Panowała nieprzejednana nienawiść. Niemal każda społeczność i każda rodzina ponosiła bolesne straty. Ðilas przyznaje, że mieszkańcy wsi z przerażeniem reagowali na akty odwetu, których dokonywali komuniści, podpalając na przykład czetnicką wioskę Ozrinici: „Choć wielu było zadowolonych z nieszczęścia, jakie spadło na Ozrinici, i rozumiało militarne powody naszej akcji, chłopi po prostu nie potrafili wbić sobie do głowy, że komuniści mogą postępować tak jak okupanci czy czetnicy [...]. Drastyczne środki zaradcze stosowane przez komunistów [...] budziły w chłopach uległość i dwulicowość; brali stronę każdego, kto

się pojawił, i unikali wszelkich ryzykownych kontaktów”. Nawet ciotka Ðilasa Mika mówiła do niego z wyrzutem: „Walczycie o słuszną sprawę, ale jesteście okrutni i macie krew na rękach”. W trakcie niekończących się przemarszów partyzanci stykali się z cierpieniami ludności cywilnej. „Wszystkie wioski w dolinie Sutjeska zostały zniszczone. Najpierw ustasze spalili miejscowości zamieszkane przez ludność prawosławną, potem czetnicy spalili osady muzułmańskie. Ocalały tylko domy stojące na pobliskich wzgórzach, a ich mieszkańcy przeżyli. Obraz zniszczeń był tym bardziej przerażający, że tu i ówdzie z wysokich chwastów i krzaków wystawała rozklekotana framuga drzwi, nadpalona ściana lub osmolona śliwa. Choć po obu stronach bystrej rzeki kołysała się w chłodnych podmuchach wiatru bujna roślinność, moje wspomnienia z tych dni są przepojone goryczą, bólem i przerażeniem”. W społeczeństwie, w którym rywalizujące z sobą nacjonalizmy, waśnie wewnętrzne i zemsta były zjawiskami wpisanymi w tradycję, w 1944 roku doszło do zinstytucjonalizowanego terroru. Wszystkie strony konfliktu były odpowiedzialne za przelew krwi i akty okrucieństwa, często dotykające ludzi, których jedyną winą była przynależność do innej narodowości lub innego wyznania. Partyzanci nierzadko przyjmowali w swe szeregi wziętych do niewoli czetników, którzy byli gotowi przejść na ich stronę. Ðilasem wstrząsnął los wysokiej ciemnowłosej dziewczyny, która odrzuciła propozycję komunistów, mówiąc wyzywającym tonem: „Postąpiłabym niemoralnie, zmieniając swoje poglądy!”. Wzbudziła szacunek odwagą, ale potem straciła w jego oczach, ponieważ podczas egzekucji zaczęła spazmatycznie szlochać. Pocieszał się myślą, że choć wszyscy członkowie jej oddziału zostali rozstrzelani, komuniści odeszli tym razem od przyjętego zwyczaju i nie poddali ich torturom. „Egzekucji dokonywali Czarnogórcy, którzy zgłosili się na ochotnika, by pomścić swych zabitych towarzyszy [...]. Skazani byli odprowadzani w dwudziestoosobowych grupach”. Zarówno kaci, jak i ich ofiary najwyraźniej źle się czuli w swoich rolach. „Wyglądali tak samo, tyle że jedni mieli karabiny i gwiazdki, a ręce drugich były skrępowane drutem [...]. Jak zwykle nie zadbano o to, by ich porządnie pochować; z kopca ziemi wystawały nogi i ręce. Podczas wojny domowej nie przywiązuje się większej wagi do takich rzeczy jak groby, pogrzeby czy żałobne śpiewy”. Partyzanci poczuli się lekko zażenowani dopiero wtedy, kiedy towarzyszący im członkowie brytyjskiej misji wojskowej natrafili przypadkiem na „rozlane mózgi, zmiażdżone twarze, poskręcane ciała”. Tito spytał tylko z irytacją: „Czy nie mogli tego zrobić gdzieś indziej?”. Siły Osi miały swój wkład w krwawe żniwo. Włoski żołnierz służący w oddziale strzelców alpejskich zanotował: „Po kilkudniowym pobycie w Podgoricy wyruszyliśmy wszyscy w kierunku pobliskiej przełęczy, z której partyzanci przeprowadzili udany atak na jedną z naszych kolumn. Zniszczyli trzydzieści osiem pojazdów i wymordowali wszystkich kierowców oraz członków eskorty! Ciała zostały zmasakrowane. Otrzymujemy rozkaz: dwa dni carte blanche. Niszczymy wszystko, co stanie na naszej drodze, a raczej jesteśmy świadkami tej destrukcji, gdyż najbardziej aktywni są nasi weterani. Wrzaski żołnierzy i przerażenie nieszczęsnych mieszkańców budzą w nas lęk i grozę [...]. Tak wygląda pierwsza, niezapomniana konfrontacja z rzeczywistością, która wystawia nam, jako ludziom, hańbiące świadectwo”. Partyzanci byli zdumieni, że kapitulacja Włoch, w wyniku której we wrześniu 1943 roku przestało istnieć główne źródło wspomagania Chorwatów, nie złagodziła krwiożerczej postawy ustaszów. Kiedy ludzie Tity drwiącym tonem oznajmiali wziętym do niewoli faszystom, że ci przegrali wojnę, nieliczący już na łaskę jeńcy odkrzykiwali: „Wiemy o tym, ale zdążymy was jeszcze wszystkich wykończyć!”. Skazani na śmierć Chorwaci śpiewali: „O Rosjo, wszystko będzie twoje / Ale na świecie pozostanie niewielu Serbów!”. Ðilas zanotował: „To była wojna bez koszar, bez kapitulacji i bez przebaczenia win”. Snuł też tołstojowskie rozważania na temat sił, które napędzały konflikt: „Dlaczego lekarze z Berlina i profesorowie z Heidelbergu zabijali bałkańskich wieśniaków i studentów? Nie można było tego tłumaczyć samą nienawiścią do komunizmu. Jakaś inna straszna i nieubłagana siła popychała ich w stronę obłąkanej śmierci i hańby. A nas skłaniała do oporu i zemsty. Być może da się to po części wytłumaczyć wpływem Rosji i komunizmu. Ale ta pasja, ten upór, skłonność do zamykania oczu na cierpienia i śmierć, ta walka o zachowanie męstwa i narodowości w obliczu własnej śmierci – to nie miało nic wspólnego z ideologią ani z Marksem czy Leninem”. Partyzanci musieli często porzucać swych zabitych

albo dobijać najciężej rannych. Ðilas opisuje przypadek człowieka, który uległ prośbom śmiertelnie rannej żony, i zabił ją, wybierając moment, w którym się zdrzemnęła. Pewien ojciec zrobił to samo dla swej córki, po czym „przeżył wojnę, ale był wyniszczony i smutny, a przyjaciele uważali go za żywego świętego”. Zachodni sojusznicy byli gorzko rozczarowani, kiedy w 1945 roku poparcie Armii Czerwonej umożliwiło Ticie przejęcie władzy w Jugosławii. Niemcy, zajmując ten kraj w 1941 roku, wyzwolili siły, których, jak się okazało, zachodni sojusznicy nie byli w stanie kontrolować. Nawet gdyby odmówili Ticie dostaw broni, Armia Czerwona, która wkroczyła do Jugosławii w 1944 roku, ustanowiłaby w Belgradzie komunistyczne rządy. Tito był jedną z ważniejszych postaci tej wojny – z wielką dyplomatyczną zręcznością wykorzystał poparcie sojuszników i zapewnił sobie dożywotnio władzę nad swoim krajem. Ale można zakwestionować jego twierdzenie, że odegrał ważną rolę w obaleniu tyranii hitlerowskiej. Jego partyzanci byli najliczniejszą i najbardziej dokuczliwą grupą owadów, które obsiadły otwarte rany śmiertelnie rannej Osi, ale w porównaniu z operacjami armii sojuszniczych ich działalność nie miała większego znaczenia. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

19 WOJNA NA NIEBIE

1. BOMBOWCE łodzi ludzie wszystkich narodowości doceniali podczas wojny romantyczne aspekty odgrywania roli powietrznych rycerzy. „Postrzegałem siebie samego jako kogoś w rodzaju starożytnego gladiatora – pisał Ted Bone, który w 1941 roku jako dziewiętnastolatek wstąpił na ochotnika do personelu latającego RAF-u. – Wizja walki wręcz z karabinem i bagnetem w ręku wydawała mi się przerażająca. Chciałem strzelać do nieprzyjacielskich myśliwców”. Młodzież marzyła, by zasiąść za sterami szybkiego jednosilnikowego i jednoosobowego samolotu, zapewniającego pilotowi panowanie nad swym losem, które z reguły nie było dane innym dwudziestowiecznym wojownikom. Paradoksalne jest to, że większość tych marzycieli została skazana na bombardowanie miast, które było jednym z najbardziej barbarzyńskich aspektów całego konfliktu (wspomniany Ted Bone służył jako strzelec pokładowy bombowca „Lancaster”). Bomby zabiły przeszło milion mieszkańców Europy i Azji, w tym wiele kobiet i dzieci. Najdzielniejsi, najlepiej wykształceni i doskonale wyszkoleni synowie swoich narodów stali się uczestnikami rywalizacji, która miała na celu zniszczenie nieprzyjacielskiej cywilizacji. Ani oni, ani ich dowódcy oczywiście nie postrzegali swej misji w taki sposób. Załogi samolotów nie myślały o żyjących na ziemi ofiarach, bo były one z reguły niewidoczne, lecz o własnym losie w podniebnych przestworzach. W zamian za skierowanie na niebiańskie szlaki akceptowali podwyższone ryzyko śmierci oraz odpowiedzialność za strzelanie, bombardowanie i niszczenie. Geoff Wellum, który po raz pierwszy zasiadł za sterami spitfire’a jako osiemnastolatek, w przededniu Bitwy o Anglię tak opisał swoje wrażenia: „Przeżywam uniesienie, jakiego nigdy dotąd nie doświadczyłem. Przypomina mi to jeden z tych cudownych snów, w których występuje Piotruś Pan. Wszystko wydaje się nierealne [...]. Co za szkoda [...] że samolot, który dostarcza tak radosnych i pięknych doznań, musi być narzędziem walki z drugim człowiekiem”. Nowojorczyk Harold Dorfman, który przeżył walki nad Niemcami jako nawigator bombowca B-24, mówił później: „Nie oddałbym tego doświadczenia za nic na świecie”. Służący w angielskiej bazie amerykańskiego lotnictwa kapral Ira Wells, strzelec pokładowy B-24, czytywał opisy walk na ziemi i współczuł żołnierzom wojsk sojuszniczych: „Na nas spadała cała chwała. Zdawałem sobie sprawę, jakie mamy szczęście, że walczymy w powietrzu. Byłem bardziej wystraszony w Londynie, podczas ataków rakiet V2, niż w powietrzu podczas wykonywania swoich zadań”. Dorfman i Wells byli w pewnym sensie nietypowi, gdyż tylko nieliczni członkowie załóg bombowców kochali swoją pracę tak jak piloci myśliwców. Nie dlatego, żeby bolał ich los tych, którzy ginęli od zrzucanych przez nich bomb, lecz dlatego że zarówno ośmio- lub dziesięciogodzinne loty dzienne, odbywane w szyku bojowym przez załogi amerykańskie, narażone na ogień artylerii przeciwlotniczej i nieprzyjacielskich myśliwców, jak i samotne loty w ciemnościach, w jakich specjalizował się RAF, narażały uczestników na nieustanne napięcie i częste ataki lęku. Nie było im dane podniecenie, jakiego doznaje pilot pędzącego po niebie myśliwca. Monotonię misji bombowych ożywiały tylko widoki i odgłosy piekielnych scen, jakie rozgrywały się w bombardowanych miastach Niemiec i Japonii. Laurie Stockwell, wrażliwy młody Anglik, nigdy nie zastanawiał się nad etycznymi aspektami roli, którą odgrywał jako pilot podczas ataków bombowych na Niemcy. Jak niemal wszyscy ludzie w jego sytuacji uważał po prostu, że wykonuje, bez zajadłości, wyjątkowo ryzykowne zadanie w walce z siłami ciemności zagrażającymi zachodniej cywilizacji. W 1942 roku pisał do matki: „Nigdy nie rozmawiałem z tobą o moich uczuciach i myślach związanych z tą wojną i mam nadzieję, że nigdy więcej nie będę o nich mówił. Czy pamiętasz małego chłopca, który mówił, że w razie wybuchu wojny będzie się jej sprzeciwiał z pobudek moralnych? Wydarzenia zmieniły

M

poglądy tego chłopca. Ale cała gadanina o brutalności, ludzkich cierpieniach i okrucieństwach nie wpłynęła w wielkim stopniu na zmianę mojego zdania, bo wiem, że jesteśmy zdolni do zachowań, o których tak dużo teraz czytamy. Moje poglądy uległy zmianie, bo są ludzie, którzy chcą pozbawić mieszkańców Ziemi wolności. Wiadomości o okrucieństwach rodzą tylko nienawiść, a ta w moich oczach zasługuje na potępienie. Po co więc biorę udział w wojnie, która budzi we mnie takie obrzydzenie? Po to, bym mógł żyć w szczęściu i spokoju do końca swoich dni, razem z wami [...]. Walczę też po to, żeby pewnego dnia szczęście znowu zapanowało nad światem, a wraz z nim wróciła miłość do piękna, życia, radości i braterstwa wszystkich ludzi. Może zauważyłaś, że nie wspominam o walce za swój kraj, za imperium; dla mnie to wszystko głupstwa”. Stockwell zginął nad Berlinem w styczniu 1943 roku. Randall Jarrell, służący w bazie lotniczej kontroler ruchu powietrznego, który opiewał w swych wierszach przeżycia amerykańskich załóg bojowych, napisał: W bombowcach, noszących imiona dziewcząt, Paliliśmy miasta, o których uczono nas w szkołach, Dopóki starczyło nam życia; nasze ciała leżały Wśród ludzi, których zabiliśmy, nigdy ich nie widząc. Większość wstępujących do służby w czasie wojny młodych ludzi chciała latać, ale tylko nielicznym się to udało. Lotnictwo przyjmowało jedynie najbystrzejszych i najbardziej sprawnych kandydatów. Pochodzący z Walii nawigator RAF-u Ken Owen powiedział: „Chyba jedna czwarta absolwentów naszej szóstej klasy ze szkoły publicznej w Pontypridd służyła w powietrzu; ponad połowa tej jednej czwartej zginęła”. A jednak ci, których uznano za zdolnych do służby w powietrzu, byli zachwyceni swoim statusem członków elity, gdyż opinia publiczna podziwiała ich bardziej niż żołnierzy wszystkich innych rodzajów broni. W ciągu pierwszego roku wojny RAF, zmuszony przez okoliczności, kierował do walki pospiesznie szkolonych młodych pilotów, których doświadczenie nie przekraczało czasem dwudziestu lub trzydziestu godzin spędzonych za sterami samolotu bojowego. Ale w późniejszym okresie Anglicy i Amerykanie stawiali kierowanym na front członkom załóg najwyższe wymagania i często wydłużali okres ich szkolenia nawet do dwóch lat. Instruktorzy „przesiewali” wielu kandydatów, ale mimo intensywnej nauki piloci czasu wojny niejednokrotnie ginęli, nawet zanim podjęli walkę z nieprzyjacielem, gdyż ich umiejętności były niewystarczające w stosunku do wymagań zaawansowanych technologicznie samolotów. Młodość i nastroje chwili sprzyjały lekkomyślności. W ciągu całej wojny RAF stracił w wyniku wypadków, a nie bezpośrednich działań bojowych, 787 zabitych oficerów i 4540 żołnierzy innych rang, oraz 396 oficerów i 2717 żołnierzy innych rang, którzy odnieśli rany. W wyniku wypadków zginęło też 13 tysięcy służących w lotnictwie Amerykanów. Myśliwce były tak mało stabilne, że start i lądowanie wymagały od pilotów najwyższej uwagi. Błąd w ocenie sytuacji oznaczał niejednokrotnie śmierć – w ciągu pierwszych dwóch lat wojny nauka latania samolotem Bf 109 pochłonęła życie półtora tysiąca adeptów Luftwaffe. Sterowanie bombowcem było trochę łatwiejsze, zwłaszcza w razie awarii. Dla wszystkich rodzajów sił zbrojnych wspólnym doświadczeniem było to, że w czasie wojny nawigacja stała się nauką, od której zależały sprawy życia i śmierci. Z raportu dotyczącego szkolenia brytyjskiej armii wynika, że żołnierze wybaczają swym oficerom niemal wszystkie wady, z wyjątkiem niekompetencji w zakresie czytania map, która w najlepszym razie prowadziła do straty czasu, a w najgorszym stawała się przyczyną śmierci. Okręty, które w wyniku czyjejś lekkomyślności zabłądziły na pola minowe, tonęły. Piloci, którzy pomylili drogę, szczególnie nad morzem, często ginęli, kiedy skończyło się im paliwo. Patrolowanie ogromnych obszarów morskich w poszukiwaniu okrętów podwodnych było zadaniem niezwykle trudnym i wymagało wielkiej biegłości w dziedzinie nawigacji – błędy były przyczyną śmierci wielu załóg równie często jak poczynania nieprzyjaciela lub awarie mechaniczne. Nawet po wprowadzeniu elektronicznego sprzętu i radiolatarni do morza wpadała przerażająca liczba samolotów, których piloci błędnie obierali kurs lub nie umieli ustalić swej pozycji w złych

warunkach atmosferycznych.

Załoga brytyjskiego bombowca po szczęśliwym powrocie z misji bojowej nad Niemcami; w czasie drugiej wojny światowej śmierć poniosła ponad połowa załóg ciężkich bombowców RAF-u

Niemcy, Włosi i Japończycy przystępowali do wojny, dysponując doskonale wyszkolonymi pilotami. Do 1942 roku większość sprzętu, którym posługiwała się Luftwaffe, górowała nad samolotami Anglików i Amerykanów. Japończycy i Włosi też mieli kilka udanych modeli. „Niemcy posiadali na początku tak wielką przewagę, że ich doścignięcie graniczyło z cudem” – twierdził dowódca brytyjskiej grupy bombowej Edward Addison. Wsparcie, jakie otrzymywał Wehrmacht od Luftwaffe, było kluczowym elementem wielu zwycięstw odniesionych przez Niemców w latach 1939–1942. Ale dywizjony Göringa zawodziły w roli strategicznej siły bombardującej. Przed atakiem powietrznym na Wielką Brytanię starsi rangą lotnicy większości państw byli przepojeni mistyczną wiarą – wmawiali sobie, że ludność cywilna wpadnie w panikę na sam widok ataków z powietrza. Że załamanie morale doprowadzi do rozpadu przemysłu, a tym samym nieuchronnej klęski nieprzyjaciela. Iluzje dotyczące małej odporności ludności cywilnej brały się z doświadczeń związanych między innymi ze zniszczeniem Guerniki przez Legion Condor podczas hiszpańskiej wojny domowej oraz bombardowaniem Nankinu, Warszawy i Rotterdamu. Późniejsze jednak wydarzenia dowiodły, że w podobnych okolicznościach rzeczywistość może okazać się zgoła inna. Major Alexander Seversky, czołowy amerykański znawca strategii lotniczej, pisał w 1942 roku: „Najważniejsze odkrycie, które zaskoczyło nawet specjalistów od lotnictwa, dotyczy zachowania ludności cywilnej w warunkach ataków z powietrza. Zakładano powszechnie, że bombardowania szybko niszczą jej morale [...]. Przebieg tej wojny zdaje się wskazywać, że przekonanie to było błędne. Przeciwnie, wydaje się teraz jasne, że mimo wielkich strat w ludziach i spektakularnych zniszczeń ludność cywilna potrafi to wytrzymać. W gruncie rzeczy żołnierze sił zbrojnych okazali się mniej odporni na demoralizację w wyniku ataków powietrznych niż bezbronni mieszkańcy miast. Fakty te mają znaczenie wykraczające poza ich psychologiczny aspekt. Wynika z nich, że chaotyczne niszczenie miast [...] jest kosztowne i nieekonomiczne w stosunku do odnoszonych efektów. Należy koncentrować ataki na celach militarnych, a nie na

przypadkowo wybranych obiektach cywilnych. Bezplanowy wandalizm z powietrza musi coraz częściej ustępować miejsca dobrze zaplanowanej i starannie zaprojektowanej destrukcji”. Bombardowania przynosiły rezultaty wprost proporcjonalne do wagi materiałów wybuchowych, które samoloty zrzucały na wybrane cele, kluczowe znaczenie miała zatem masa ładunków. Luftwaffe i lotnictwo japońskie znakomicie potrafiły wspierać swe siły lądowe i morskie, ale ich samoloty bombowe charakteryzował mały udźwig bomb. W latach 1940–1941 Luftwaffe siała śmierć i zniszczenie podczas Bitwy o Anglię, ale nie wpłynęła znacząco na zmniejszenie determinacji Anglików w kontynuowaniu wojny. Później lotnictwo niemieckie stopniowo podupadało. Kiedy przedstawiciele pierwszego pokolenia pilotów Osi zginęli, szkolenie ich następców wyraźnie straciło na jakości. Zarówno Niemcy, jak i Japończycy popełnili poważny błąd strategiczny, do którego przyczyniły się także niedobory paliwa: nieumiejętnie gospodarowali swymi zasobami, by wyszkolić i zapewnić sobie stały dopływ sprawnych pilotów mających przed wyruszeniem na pierwszą akcję wylatane odpowiednie liczby godzin. W latach 1944–1945 poziom wyszkolenia amerykańskich i brytyjskich lotników był nieporównanie wyższy niż umiejętności pilotów z państw Osi. Rosjanie odznaczali się w dziedzinie szkolenia i eksploatowania kadr lotniczych taką samą bezwzględnością, jaka cechowała ich wszystkie inne poczynania. W 1943 roku mieli trochę dobrych samolotów i pilotów, ale ich technologia była mniej zaawansowana, więc ponosili ogromne straty. W drugiej połowie wojny zachodni sojusznicy produkowali w wielkich ilościach znakomite samoloty, Niemcy jednak wprowadzili do walki dwa nowe typy maszyn: pierwszym z nich był Focke-Wulf Fw 190, a drugim rewolucyjny odrzutowiec myśliwski Messerschmitt Me 262 „Schwalbe”. Ten ostatni był produkowany w zbyt małych ilościach, by zapobiec schyłkowi potęgi Luftwaffe, zwłaszcza że Niemcom brakowało odpowiednio wyszkolonych pilotów. Japoński myśliwiec „Zero”, który w latach 1941–1942 zadawał sojusznikom tak wielkie straty, został z czasem skutecznie zdeklasowany. Ta lekka, szybka i niezwykle zwrotna maszyna, nazywana żartobliwie „samolotem origami”, była jednak mało odporna na ataki i nie zapewniała pilotom niezbędnego poziomu bezpieczeństwa, choćby dlatego że nie miała opancerzonej kabiny. Komandor David McCampbell, jeden z najbardziej znanych asów powietrznych marynarki wojennej USA, opowiadał: „Odkryliśmy bardzo szybko, że jeśli trafiło się go u nasady skrzydeł, w okolice zbiornika paliwa, wybuchał jak fajerwerk”. Pomijając ataki kamikaze, które były aktami desperacji, w latach 1944–1945 siły lotnicze japońskiej armii i marynarki wojennej nie stanowiły już poważniejszego zagrożenia dla sojuszników. Alianckie załogi przydzielone do operacyjnych dywizjonów myśliwskich lub bombowych miały ze statystycznego punktu widzenia niewielką szansę przeżycia. Taki stan rzeczy utrzymywał się aż do ostatnich miesięcy wojny. Romantyczne wyobrażenia ustępowały miejsca ponurym wizjom, przedstawiającym krwawą masę pogruchotanych kości i części ciała lub stos pogrzebowy oświetlony przez płonące paliwo. Piloci byli na co dzień ludźmi uprzywilejowanymi przez los, bo nie musieli taplać się w błocie i znosić niewygód, jakie przypadały w udziale żołnierzom piechoty. Ale mieli mniejsze szanse przeżycia. Ernie Pyle napisał: „Człowiek służący w siłach powietrznych miał szansę zachowania godności w obliczu śmierci. Umierał dobrze nakarmiony i starannie ogolony”. W ciągu wojny zginęła przeszło połowa załóg ciężkich bombowców RAF-u, łączna suma strat sięgnęła 56 tysięcy żołnierzy. Straty amerykańskich sił powietrznych były niższe, ale ze 100 tysięcy uczestników strategicznej ofensywy wymierzonej przeciwko Niemcom zginęło około 26 tysięcy, a 20 tysięcy dostało się do niewoli. „Byliśmy pogodzeni z tym, że każdej nocy możemy umrzeć – opowiadał brytyjski pilot bombowca „Whitley” Sid Bufton. – Przed wyjściem z domu człowiek rozglądał się po swoim pokoju: kije do golfa, książki, zgrabny mały radioodbiornik – i list do rodziców, leżący w widocznym miejscu na stole”. Jak łatwo się domyślić, straty sojuszników były najwyższe w okresie dominacji państw Osi, a z chwilą odwrócenia się losów wojny zaczęły stopniowo spadać. Poczynając od 1943 roku, ginęli najczęściej lotnicy niemieccy i japońscy – tylko niecałe 10 procent dożyło końca konfliktu. Głównym zadaniem sojuszniczych dowódców lotnictwa były strategiczne ataki na Niemcy, które miały im

zapewnić samodzielne wygranie wojny. Ofensywa przeciwko Japonii zaczęła się w gruncie rzeczy dopiero w marcu 1945 roku. Po krwawych doświadczeniach z lat 1939–1940 RAF musiał zrezygnować z dziennych nalotów. Od tej pory jego dywizjony przeprowadzały ataki nocne, które aż do 1943 roku nie miały wielkiego wpływu na potencjał Niemiec, gdyż ich skala była niewielka, a pilotom brakowało umiejętności z zakresu nawigacji i precyzji w zrzucaniu bomb. Pierwsze brytyjskie bomby, które spadły na Berlin pod koniec sierpnia 1940 roku, wywołały tylko marginalne straty, ale były wstrząsem dla mieszkańców stolicy i zabiły kilkoro cywilów. Pewna młoda matka poszła do schronu, gdy zabrzmiały syreny alarmowe, ale nie chcąc zakłócać snu dwojgu swych małych dzieci, zostawiła je w łóżkach. Zginęły, gdyż budynek został trafiony przez bombę. Kiedy opublikowano tę historię, berlińczycy zaczęli bardziej przejmować się syrenami. Dowódca dywizjonu RAF-u napisał, że wczesne operacje Dowództwa Lotnictwa Bombowego przypominały „poruszanie się po omacku”. Przykładem tego może być doświadczenie sierżanta Billa Upricharda, który w nocy 29 listopada 1940 roku siedział przy fatalnej pogodzie za sterami bombowca „Whitley” z 51. Dywizjonu podczas nalotu na rafinerie naftowe w nadbałtyckiej miejscowości Pölitz. Po wylocie z bazy spędził dwie i pół godziny w gęstej chmurze nad Morzem Północnym. Potem niebo nagle się otworzyło, ukazując jakieś leżące pod nim, jasno oświetlone miasto. Uprichard i członkowie jego załogi doszli do wniosku, że muszą przelatywać nad neutralną Szwecją, więc pospiesznie zmienili kurs. Obliczywszy spędzony w drodze do celu czas, zbombardowali na ślepo Pölitz, a potem zawrócili i ponownie wpadli w gęstą chmurę. Nagle, bez ostrzeżenia, znaleźli się pod ciężkim ogniem artylerii przeciwlotniczej. Uprichard zanotował: „Obudziłem się! Wiatr był silniejszy, niż myślałem, więc lecieliśmy kursem, który zaprowadził nas nad silnie bronione Wyspy Fryzyjskie. Nad Morzem Północnym nadal zalegały chmury, więc nie mogłem wziąć namiarów na jakikolwiek punkt. Spędziłem dużo – zapewne zbyt dużo – czasu, latając w tę i z powrotem wzdłuż wybrzeża Yorkshire w nadziei, że zobaczę coś, co ułatwi mi orientację. Padał gęsty deszcz [...]. Kiedy zaczęło mi się kończyć paliwo – zostało go na jakieś dwadzieścia minut – wysłałem po raz pierwszy sygnał ratunkowy PAN – PAN – PAN, a po chwili otrzymałem kurs magnetyczny z Linton-on-Ouse. Byliśmy wtedy bliscy opuszczenia samolotu. Udało się nam wylądować, ale ekipa tankująca powiedziała mi, że nasze zbiorniki były już praktycznie puste”. W latach 1940–1941 w RAF-ie przeważał sceptyczny stosunek do skuteczności operacji prowadzonych przez Dowództwo Lotnictwa Bombowego. „Odprawy były bardzo, bardzo dobre – opowiadał Ken Owen, dziewiętnastoletni nawigator. – Budziły w nas poczucie, że trafimy w ważny cel, wyrządzając Niemcom wielkie szkody. Następnego ranka wszyscy słuchaliśmy oczywiście biuletynów BBC, które opiewały nasz sukces. Mieliśmy ogromną skłonność do oszukiwania samych siebie. Myśleliśmy, że dajemy im piekielny wycisk. Chyba dwanaście razy (na trzydzieści «wypraw») zbombardowaliśmy wyznaczony cel; poza tym rzucaliśmy bomby albo w niewłaściwym miejscu, albo na zaorane pola”. Mimo ograniczonego wpływu strategicznej ofensywy powietrznej w pierwszych latach jej trwania większość dowódców RAF-u święcie wierzyła nie tylko w potencjalne możliwości bombardowań, lecz także w to, że zostały one już w znacznym stopniu wykorzystane. We wrześniu 1942 roku generał sir Wilfred Freeman pisał do naczelnego dowódcy sił powietrznych Wielkiej Brytanii sir Charlesa Portala, skarżąc się na część oficerów, którzy w nieodpowiedzialny sposób wyolbrzymiają osiągnięcia swych jednostek i „chcąc stanąć w światłach rampy, posuwają się do przesady, a nawet do zmyśleń. Najgorszym przykładem takiej postawy jest szef Dowództwa Lotnictwa Bombowego”. Freeman cytował ogłaszane w prasie meldunki dotyczące skutków niedawnych nalotów na Niemcy: „Zniszczenia [w Karlsruhe i Düsseldorfie] są określane jako fantastyczne. Moim zdaniem to nieprawda [...]. Sugeruję, aby Pan [...] skierował do naczelnych dowódców pismo okólne [...], uczulając ich na potrzebę ścisłego trzymania się prawdy w meldunkach dotyczących operacji [...]. Z niepokojem myślę o tym, że obecne tendencje muszą niebawem fatalnie wpłynąć na dobre imię RAF-u”. Potrzeba było kilku lat, by armie zachodnich sojuszników dorównały sile Niemców. Ale nie tylko dowódcy wojsk lotniczych, lecz także brytyjski premier i prezydent Stanów Zjednoczonych zgodnie opiewali podczas tego okresu skuteczność nalotów. Sir Arthur Harris, który w lutym 1942 roku został szefem Dowództwa Lotnictwa

Bombowego, opowiadał: „Stosunek Winstona do bombardowań zamykał się w stwierdzeniu: «Wszystko, aby zrobić dobre wrażenie». Gdyby nie działalność lotnictwa bombowego, mielibyśmy tylko wojnę z U-Bootami, a jak on sam powiedział, obrona naszych szlaków handlowych nie jest narzędziem wojny”. Churchill uważał ofensywę bombową za ważną broń w stosunkach Zachodu ze Stalinem. Był przekonany, że może ona choć w niewielkim stopniu złagodzić pretensje sowieckiego przywódcy, który zarzucał Anglikom i Amerykanom opieszałość w przygotowaniach do stworzenia drugiego frontu. Ken Owen odbył swą pierwszą „wyprawę”, do Kassel w 1942 roku, w euforycznym nastroju. „Byłem olśniony. Przeżyłem chwile radosnego podniecenia podczas odprawy i oczekiwania na start. W jasnym świetle księżyca znaleźliśmy cel – i trafiliśmy pod silny ogień artylerii przeciwlotniczej. Byłem o wiele bardziej wystraszony podczas drugiej «wyprawy». Marzły mi stopy i pociłem się pod pachami. Szybko nastąpił podział na dwie grupy załóg; jedne były naprawdę «napalone», a drugie wcale nie lubiły lotów bojowych. Uznaliśmy, że dwie lub trzy [załogi] najprawdopodobniej źle skończą, bo są tak wystraszone, że pewnie zrobią coś głupiego [...]. Niektórzy piloci srali ze strachu; niektórzy strzelcy zamarzali w swych wieżyczkach. Część ginęła dlatego, że członkowie ich załóg byli przerażająco niezdyscyplinowani”. Lotnicy dobrze poznali smród rozgrzanej gumy i przedostającego się do wnętrza kabin paliwa. Niektórzy poznali też zapach prochu, wydzielany przez ich karabiny maszynowe, i fetor wymiotów. Radiooperator Owena wielokrotnie wymiotował podczas obronnych manewrów jego samolotu. „Kiedy zostałeś złapany w snop światła reflektora, zbliżałeś się do któregoś z kolegów w nadziei, że Niemcy namierzą jego, a nie ciebie. Cynizm i bezwzględność skłaniały wielu ludzi do postawy typu: «Dzięki Bogu, że to ktoś inny». Naprawdę nie pamiętam nazwisk wielu ludzi, którzy zginęli. Służyliśmy razem tylko przez dwa tygodnie. Świadomość, że latanie jest niebezpiecznym zajęciem, docierała do nas bardzo wolno, element podniecenia dodawał sił, a morale było wysokie. Oczywiście pojawiały się pewne problemy, ale nigdy nie obwiniałem za nie dowództwa, bo miałem wrażenie, że uczymy się wszyscy razem”. Przekonanie o zażyłości łączącej członków załogi bombowca jest banalnym stereotypem, który jednak nie wszędzie znajdował potwierdzenie. Nawigator B-24 Harold Dorfman szanował wyszkolenie swego pilota, ale pisał: „Nienawidziliśmy się [...]. Po kłótni w czasie lotu ćwiczebnego rozmawialiśmy z sobą tylko na temat wykonywanych zadań”. Pochodzący ze Staten Island Jack Brennan miał dwadzieścia jeden lat, kiedy wstąpił do lotnictwa, czym wywołał gniew swojej rodziny: „Mówili do mnie: «Mogliśmy załatwić ci zwolnienie». Ale ja byłem jednym z tych dzieciaków, które chciały zostać bohaterami”. Dwadzieścia cztery loty nad terytorium Niemiec w samolocie, za którego sterami siedział niekompetentny i tchórzliwy pilot, wyleczyły go z wszelkich iluzji. „Przez cały czas żałowałem, że nie wybrałem innego rodzaju służby. Trafiali nas podczas niemal każdej wyprawy. Jedynym plusem było to, że w porównaniu z facetami służącymi na ziemi mieliśmy przyzwoite warunki bytowe”. Bojowe doświadczenia członków jego załogi skończyły się w mało chlubny sposób, kiedy podczas lotu nad Berlin pilot nakłonił ich do wyskoczenia ze spadochronami nad Szwecją. Brennan był jednym z trzech ludzi, którzy przeżyli. Zachwycony luksusowymi warunkami panującymi w obozie dla internowanych, do którego trafił, napisał: „To mi przypominało pobyt na koloniach letnich”. Zwykle skoszarowani w bazach bombowych lotnicy utrzymywali bliższe stosunki z reguły tylko z członkami własnej załogi. „Kiedy przeżywasz takie straty, jakich my byliśmy świadkami, nie przywiązujesz się do ludzi – mówił Etienne Maze, który latał na bombowcach «Halifax». – Oni przychodzili i odchodzili. Kiedy odbyłeś dziesięć «wypraw»: byłeś już bardzo starym kolegą”. Kiedy Ted Bone znajdował na liście „zaginionych” kogoś, kogo znał, notował w swym dzienniku: „Fajni faceci: Pyatt, Donner itd. Wyczyściłem rower, napisałem do rodziny, na kolację podali bułeczki i kakao”. Członek załogi amerykańskiego bombowca B-17 napisał: „Nauczyliśmy się żyć tak, jak może żyliśmy dawno temu – tak prymitywnie jak zwierzęta, bez nadziei dla siebie lub współczucia dla innych”. Uczestniczący w operacjach bombowych lotnicy byli narażeni na niezwykły stres, gdyż wiedzieli, jak nikłe są ich szanse na przeżycie „wyprawy”. Wsiadali do swych samolotów w spokojnych, dobrze zorganizowanych

bazach i lecieli w rozgrzany do białości kocioł europejskiej wojny. Potem lądowali wśród pól Norfolku lub Lancashire, a następnego dnia spotykali się w pubie z miejscowymi pijakami, by dwa lub trzy dni później zacząć wszystko od nowa. Piloci, szczególnie ci, którzy brali udział w nocnych operacjach, cieszyli się znaczną osobistą swobodą, którą mogli wykorzystać we właściwym lub niewłaściwym celu. Większość traktowała swe obowiązki bardzo poważnie, ale byli i tacy, którzy zawodzili. Generał sir Ralph Cochrane, dowódca 5. Grupy, odbył osobistą rozmowę z pilotem, który zawrócił w stronę Anglii, nie dolatując do Hamburga. Na swoje usprawiedliwienie miał tylko to, że jego samolot oddalił się od głównego „nurtu” natarcia. Oznajmił komendantowi grupy, że on i członkowie jego załogi omówili sytuację przez interkom i postanowili zrezygnować z udziału w misji. „Kiedy go spytałem, dlaczego on, jako kapitan, nie podjął decyzji samodzielnie, oznajmił, że wszyscy korzystali z tej samej stołówki i wszyscy ryzykowali życie, więc oczywiście musiał zasięgnąć ich opinii”. Ron Crafter, operator elektronicznego sprzętu zakłócającego aktywność nieprzyjaciela, został na pokładzie halifaxa trafiony w twarz odłamkami pocisku podczas ataku na wyrzutnie V1 w czerwcu 1944 roku. „Obrażenia były powierzchowne, ale wpadłem w panikę. Trudno mi było potem żyć ze świadomością, że nie sprawdziłem się w najważniejszym momencie mojego życia. Próbowałem przekonywać sam siebie, że mam zaledwie dziewiętnaście lat, więc zasługuję na wybaczenie”. I oczywiście rozumował słusznie. Tylko znikoma liczba wyszkolonych wielkim kosztem członków załóg rezygnowała po tego rodzaju przeżyciach z udziału w kolejnych lotach. Bojowe nastroje niektórych lotników osiągnęły najniższy poziom zimą 1943 roku, po tak zwanej bitwie o Berlin. „Trzydzieści lotów w jednym cyklu operacyjnym, przy czteroprocentowym poziomie strat, to wysiłek, który ociera się o granice ludzkiej odporności [...]. Było jasne, że morale musi na tym ucierpieć” – przyznawał Ralph Cochrane. Lotnicy, którym zarzucano chwiejną postawę, byli często traktowani z nadmierną surowością, ponieważ ich dowódcy bali się, że łagodność z ich strony skłoni innych do naśladownictwa. Radiooperator Reg Raynes, jedyny pozostały przy życiu członek załogi „Hampdena”, który rozbił się na plaży w Norfolku, wróciwszy znad Berlina z wieloma śladami od pocisków, zapisał: „Ostatnią rzeczą, jaką pamiętam, jest kompletna cisza w momencie spadania. Oba silniki były nieczynne, a żaden z pozostałych członków załogi nie otwierał ust”. Odzyskał przytomność jako pacjent szpitala psychiatrycznego w Matlock (hrabstwo Derbyshire), z którego został odesłany do bazy bombowców, ale przedtem automatycznie zdegradowany. „Nie nadawałem się do udziału w lotach bojowych i nikt najwyraźniej nie wiedział, co ze mną zrobić. Dostrzegali tylko to, że snuję się po bazie bez widocznego celu, ale chyba do końca nie zdawali sobie sprawy, że jestem chory umysłowo”. Pewnego ranka zgłosił się do lekarza, narzekając na silne bóle głowy, i został skierowany do innego szpitala, położonego w pobliżu Newcastle. „Odebrali mi mundur i dali niedopasowany niebieski garnitur, białą koszulę i czerwony krawat. Z wyjątkiem jednego sierżanta, który wrócił spod Tobruku, wszyscy pozostali pacjenci byli szeregowcami, nieudacznikami dopuszczonymi do służby przez pomyłkę. Żaden z nich nie widział na oczy armaty, przez cały dzień rozmawiali tylko o tym, jak zdobyć skierowanie do cywila, i niemal wszyscy je dostali”. Raynes został zwolniony ze służby w 1943 roku, do końca życia cierpiał na poważne zaburzenia psychiczne, ale otrzymywał tylko 30 procent renty inwalidzkiej. Niektórzy adepci lotnictwa, których RAF uznał za LMF (Lacking Moral Fibre – pozbawionych predyspozycji psychicznych), byli kierowani do pracy w pomocniczych służbach naziemnych. Inni trafiali do „lotniczych ośrodków rehabilitacji” – karnych obozów, z których najbardziej osławiony mieścił się niedaleko Sheffield. Ken Owen opowiadał: „Dowcipkowaliśmy na temat zestrzeleń lub zderzeń w powietrzu, ale w naszych żartach nigdy nie padało słowo Sheffield”. Owen, jako jeden z nielicznych lotników bombowych, nie tylko przeżył cykl trzydziestu lotów bojowych, lecz wziął udział w następnym, tym razem na pokładzie lancastera, z inną załogą. „Podczas drugiej kolejki operacji byliśmy o wiele bardziej cyniczni i podejrzliwi – opowiadał. – [Zadawaliśmy sobie pytanie]: «Czy Macpherson jest dobrym tylnym strzelcem?». Miejmy nadzieję, że ten kurdupel nie zaśnie. Byliśmy znacznie bardziej sprawni i znacznie bardziej staraliśmy się tacy być, bo znacznie bardziej zależało nam

na tym, żeby przeżyć. Nie mówiliśmy tak często o zderzeniach nad celem, ale wiedzieliśmy, że niemieckie myśliwce doskonale opanowały system nocnej obrony przed bombowcami”. Gdy pewnej nocy Owen i członkowie jego załogi wracali z nalotu na niemieckie zakłady budowy rakiet w Peenemünde, dwa silniki ich samolotu nie działały, a jego kadłub był podziurawiony przez artylerię przeciwlotniczą. Wyskoczyli z niego nad hrabstwem Norfolk i mieli tyle szczęścia, że wszyscy wylądowali bezpiecznie ze spadochronami i spotkali się na posterunku policji w Hunstanton. „Wtedy nienawidziłem tego całego interesu” – wyznał Owen. Dla amerykańskich załóg uczestniczących w dziennych misjach bombowych najcięższym przeżyciem było oglądanie przerażających scen, niewidocznych dla nocnych załóg RAF-u. Pilot B-17 napisał po powrocie z misji: „Kiedy samolot wybuchnął, widzieliśmy rozrzucone po niebie części [ciał jego załogi]. Niektóre z nich zderzyły się z nami. Jeden z naszych kolegów wpadł na zwłoki, które wypadły z lecącego przed nim samolotu. Członek załogi wyleciał z przedniego włazu i uderzył w usterzenie ogonowe [...]. Nie miał spadochronu. Jego ciało kręciło się w kółko jak spadający worek fasoli [...]. Jakiś niemiecki pilot wypadł z kabiny głową w dół z podwiniętymi nogami. Przelatując obok nas, wykonał potrójne salto. Nie miał spadochronu”. Wydaje się więc oczywiste, że lotnicy należeli do elity, ale płacili za to wysoką cenę, narażając się na większe ryzyko niż wszyscy inni uczestnicy zmagań, z wyjątkiem strzelców piechoty i marynarzy okrętów podwodnych. 2. CELE Aż do 1943 roku największym osiągnięciem sojuszniczej ofensywy powietrznej było to, że zmuszała ona Niemców do wycofywania z Frontu Wschodniego coraz większej liczby myśliwców oraz 88-milimetrowych armat o podwójnym przeznaczeniu (do niszczenia celów powietrznych i pojazdów pancernych wroga), a także kierowania ich do obrony Rzeszy. Sam Berlin był broniony przez 100 baterii złożonych z 16–24 dział, a każde działo obsługiwała jedenastoosobowa załoga. Choć wielu artylerzystów to kilkunastoletni chłopcy, którzy i tak nie trafiliby na front, ten ubytek siły ognia i sprzętu miał spore znaczenie. Richard Owery dowodzi przekonująco, że niemiecki wysiłek wojenny uległ znacznemu osłabieniu na skutek konieczności przeznaczenia części środków na obronę kraju. W latach 1943–1945 dowództwo brytyjskich i amerykańskich sił lotniczych zmusiło Luftwaffe do przerzucenia niemal wszystkich formacji myśliwskich na teren Niemiec i oddania prawie całego obszaru powietrznego na wschodnim i zachodnim froncie w ręce sojuszników. Nie ulega też wątpliwości, że choć architekt i minister uzbrojenia i amunicji Trzeciej Rzeszy Albert Speer zdołał zwiększyć w 1944 roku wydajność przemysłu mimo zmasowanych nalotów, niemieckie fabryki wyprodukowałyby więcej broni, gdyby mogły pracować bez zakłóceń, a to z kolei miałoby poważne konsekwencje dla sojuszniczych armii. W latach 1940–1942 bomby alianckie zabiły 11 228 Niemców. Od stycznia 1943 do maja 1945 roku zginęło w wyniku nalotów 350 tysięcy obywateli Rzeszy, nie licząc dziesiątków tysięcy jeńców wojennych i osób wywiezionych na roboty przymusowe. Dla porównania warto zaznaczyć, że w latach 1939–1945 wszystkie stosowane przez Niemców formy bombardowania (łącznie z bronią V1 i V2) były przyczyną śmierci 60 595 Brytyjczyków. W 1943 roku nocna ofensywa Dowództwa Lotnictwa Bombowego dramatycznie się wzmogła, a lotnictwo amerykańskie zaczęło rzucać do walki z Niemcami ogromne siły. Ich dowódca generał „Hap” Arnold z imponującą zręcznością doprowadził do ekspansji podległych sobie wszelkiego rodzaju jednostek zbrojnych, korzystając „z pomocy bardzo zdolnego i całkowicie pozbawionego skrupułów sztabu” (według słów jednego z pełnych podziwu brytyjskich kolegów). Liczebność sił lotniczych USA wzrosła w czasie wojny z 20 tysięcy do dwóch milionów żołnierzy, liczba baz lotniczych – z 17 do 345, a liczba samolotów – z 2470 do 80 tysięcy (nie licząc 7500 maszyn, które były własnością U.S. Navy). Liczba amerykańskich bombowców stacjonujących w brytyjskich bazach i uczestniczących w nalotach na Niemcy systematycznie wzrastała. Jednym z największych sukcesów lotnictwa bombowego odniesionych podczas tej wojny był przeprowadzony w maju 1943 roku nalot RAF-u na zapory Zagłębia Ruhry. Choć jego znaczenie ekonomiczne okazało się ograniczone, był pokazem pomysłowości, zręczności pilotażu i odwagi. Już w 1937 roku ministerstwo lotnictwa

uznało, że niemiecka produkcja stali jest uzależniona od zasobów wody, a w 1940 roku szef sztabu sił powietrznych sir Charles Portal nakłaniał do ataku na zbiorniki. Trudność polegała na znalezieniu odpowiedniej technologii. Naukowiec i projektant samolotów Barnes Wallis zmierzał niezależnie w tym samym kierunku i wpadł na pomysł zrzucenia specjalnych bomb, odbijających się od powierzchni wody przed dotarciem do ścian zapory. W lutym 1943 roku jego projekt zyskał oficjalne poparcie mimo sceptycznej postawy sir Arthura Harrisa. Wallis miał mieć gotowe tak zwane skaczące bomby na maj, kiedy zbiorniki przy zaporach będą pełne. Pewien wysoki rangą oficer sztabowy wykazał się sporą naiwnością, pisząc, że „operacja wymierzona przeciwko zaporom nie będzie szczególnie niebezpieczna”, gdyż ich obrona jest słaba lub właściwie żadna. Podczas pierwszych testów posłużono się bombami kulistymi, ale w kwietniu Wallis doszedł do wniosku, że należy je zamienić na cylindryczne. Specjalne elektryczne urządzenie wprowadzało bombę przed zrzutem w ruch obrotowy, dzięki czemu bomba łatwiej odbijała się od powierzchni wody, nie tonąc. Po dotarciu do ściany zapory bomba zsuwała się po niej i na głębokości około 10 metrów dochodziło do eksplozji. W ciągu zaledwie miesiąca zbudowano czterotonowe bomby i zmodyfikowano w odpowiedni sposób bombowce Lancaster, które miały je transportować. Sformowany w tym celu dywizjon 617. odbył w kwietniu i na początku maja wiele lotów ćwiczebnych. Wbrew powszechnie akceptowanej legendzie nie wszyscy uczestnicy nalotu byli ochotnikami i nie wszystkie załogi mogły się wykazać odpowiednim doświadczeniem. Niektóre z nich nie brały udziału nawet w dziesięciu operacjach wymierzonych przeciwko Niemcom, a w gronie mechaników pokładowych byli nawet tacy, którzy nigdy dotąd nie uczestniczyli w żadnej akcji. Tym bardziej niezwykłe może się wydawać osiągnięcie obsesyjnego służbisty, dwudziestoczteroletniego podpułkownika Guya Gibsona, który przygotował swoją jednostkę do nocnego ataku, zaplanowanego na niedzielę 16 maja. Wystartowało dziewiętnaście załóg. Za najważniejsze cele uznano zapory na rzekach Möhne i Eder. Trzeci cel, czyli tama na Sorpe, miała wielkie znaczenie dla przemysłu, ale że chroniły ją nasypy ziemne, wydawała się bardziej odporna na „skaczące” bomby Wallisa. Zapora na Möhne została zniszczona przez czwarty ze zrzuconych pocisków, tama na rzece Eder przez trzeci i ostatni, jakim dysponowały atakujące ją lancastery. Większość samolotów skierowanych na Sorpe została zestrzelona w drodze nad cel. Dwie załogi wróciły do bazy, nie podjąwszy ataku. Dwa pociski zrzucone na Sorpe nie zburzyły zapory, podobnie jak dwa inne, wymierzone w Bever, którą piloci błędnie uznali za Ennepe. Straty były wysokie, ponieważ osiem załóg nie wróciło do baz. Sześć z nich padło ofiarą ognia artylerii przeciwlotniczej podczas odbywających się w jasnym świetle księżyca poziomych przelotów nad Zagłębiem Ruhry, umożliwiających celne zrzucanie bomb.

Ulica w Hamburgu, 1945 rok Fot. akg-images/BE&W

Zniszczenie zapór na rzekach Möhne i Eder wywołało sensację i wzbudziło podziw świata. Psychologiczne znaczenie ataku – między innymi ze względu na reakcje niemieckich przywódców – było olbrzymie i znacząco

podbudowało prestiż Dowództwa Lotnictwa Bombowego. Gibson otrzymał Krzyż Wiktorii. Powszechne uznanie dla „burzycieli zapór” miało po części swe źródło w tym, że niszczenie celów przemysłowych wydawało się o wiele mniej naganne moralnie niż palenie miast i zabijanie cywilów. Ale w zalanej dolinie rzeki Möhne zginęło 545 Niemców i 749 osób innych narodowości, głównie wywiezionych na roboty przymusowe Ukrainek i belgijskich jeńców wojennych. Utrata wody naraziła stalownie Zagłębia Ruhry tylko na przejściowe trudności, między innymi dlatego że Harris nie przeprowadził w ślad za tą akcją konwencjonalnych ataków bombowych, które mogłyby uniemożliwić naprawę tam. Niemniej ta udana akcja zmusiła Niemców do przerzucenia na teren Zagłębia Ruhry znacznych sił, które miały zapewnić ochronę zapór. Choć ekonomiczne skutki ataku „burzycieli zapór” okazały się ograniczone, miał on ogromne znaczenie propagandowe. Wszyscy, którzy przyczynili się do tego sukcesu, zasłużyli na otrzymane odznaczenia. W 1943 roku gospodarka Niemiec zmagała się z niedoborami węgla, stali i siły roboczej, a jej stan pogarszały jeszcze bardziej wielkie zniszczenia, jakich dokonywały w rejonie Ruhry angielskie i amerykańskie bombowce. Był to pierwszy rok, w którym ofensywa powietrzna uszkodziła w poważnym stopniu niemiecką machinę wojenną. Najcięższe w dziejach bombardowania, które wywołały w lipcu burzę ogniową w Hamburgu, zabiły 40 tysięcy osób i zniszczyły 250 tysięcy budynków. „Mówiono nam, że brytyjskie bombowce mają rozkaz omijania Hamburga, ponieważ Brytyjczycy będą później potrzebowali tego miasta i jego portu – pisała z zasypanego gruzami miasta jedna z jego poszkodowanych mieszkanek Mathilde Wolff-Mönckeburg. – Żyliśmy w raju głupców”. Dzięki niezwykłym wysiłkom i zdolnościom generała Erharda Milcha Luftwaffe zdołała w 1942 roku podwoić produkcję samolotów, a latem 1943 roku fabryki opuszczało co miesiąc 2200 maszyn bojowych. Ale ich nowe modele, ciężkie samoloty bombowe Heinkel Hel 177 i dwusilnikowe samoloty myśliwskie Messerschmitt Me 210, okazały się niewypałami, choć pochłonęły ogromne środki. Późniejsze wersje Messerschmitta Bf 109, który obok Focke-Wulfa Fw 190 był do końca wojny najważniejszym elementem dziennej obrony powietrznej Niemiec, ustępowały wyraźnie sojuszniczym myśliwcom. Szef sztabu Luftwaffe generał pułkownik Hans Jeschonnek, popełniając samobójstwo w sierpniu 1943 roku, przyznał się do klęski swojego rodzaju broni. Adam Tooze podważył w przekonujący sposób prawdziwość wywodów Alberta Speera, który twierdził, że w latach 1942–1945 w „cudowny” sposób zwiększył produktywność niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Liczne antykryzysowe przedsięwzięcia Speera okazały się niewypałami. Rewolucyjny okręt podwodny typu XXI został w 1944 roku wprowadzony do produkcji tak pospiesznie, że usterki techniczne uniemożliwiały jego sprawne działanie. Niedobory węgla i stali trwały aż do końca wojny – przydziały paliwa dla cywilnych mieszkańców zostały jeszcze bardziej ograniczone, tak że były o 15 procent niższe od skromnych norm brytyjskich. Rok 1943 był ostatnim, w którym Rzesza miała jeszcze dostęp do ukraińskich rud metalu. Zapotrzebowanie na amunicję pochłaniało przeszło połowę stali przeznaczonej dla armii, a przy jej produkcji pracowało 450 tysięcy robotników. Dalsze 160 tysięcy budowało czołgi, a 21 tysięcy wytwarzało inne rodzaje broni. Choć między jesienią 1942 roku a wiosną 1943 niemieckie fabryki podwoiły dostawy pojazdów opancerzonych, Rzesza wyprodukowała ich w 1943 roku 18 300, czyli znacznie mniej niż sojusznicy, którzy zbudowali 54 100 (w tym 29 tysięcy, które powstały w ZSRS). Niemiecka produkcja amunicji osiągnęła szczyt we wrześniu 1944 roku. Poczynając od 1943 roku, sojusznicy wyprzedzali Niemcy w produkcji wszystkich rodzajów broni, a ich przewaga systematycznie wzrastała. Tym bardziej jest zdumiewające, że mimo tak wielu przeszkód i błędnych decyzji niemieckie siły zbrojne stawiały zacięty opór aż do maja 1945 roku. Oceniając funkcjonowanie przemysłu Rzeszy i działalność Speera oraz Milcha (następcy Jeschonnka na stanowisku szefa sztabu Luftwaffe), można zabrnąć zbyt daleko w historycznym rewizjonizmie. Od 1943 roku – a nawet jeszcze przed tym terminem – Niemcy szły drogą, która mogła doprowadzić tylko do załamania gospodarczego. Ale byłaby to słaba pociecha dla żołnierzy wojsk sojuszniczych, którzy musieli prowadzić walkę pod morderczym ogniem artylerii i moździerzy lub stawiać czoło „Tygrysom” i „Panterom” w swoich znacznie gorszych czołgach.

Słabością alianckiej ofensywy bombowej był źle funkcjonujący wywiad, z którego winy stała się ona – według słów Churchilla – pałką, a nie rapierem. System Ultra dostarczał skąpe informacje na temat tego, co się działo w Niemczech, gdyż większość danych dotyczących przemysłu była przekazywana na papierze lub za pomocą naziemnych linii telegraficznych, a nie przez radio. Choć niszczycielska siła RAF-u i amerykańskiego lotnictwa stale rosła, „bombowi baronowie” nadal mało wiedzieli o węzłowych punktach niemieckiego przemysłu, a sir Arthur Harris nie przykładał się należycie do ich rozpoznania. Był inicjatorem kampanii burzenia niemieckich miast i z obsesyjnym uporem kontynuował ją aż do 1945 roku. Lotnictwo amerykańskie, zgodnie z wojenną doktryną ukierunkowane na precyzyjne bombardowanie, wkładało znacznie więcej energii w identyfikację kluczowych celów. W sierpniu i październiku 1943 roku 8. Armia Lotnicza poniosła szokujące straty podczas ataków na zakłady produkcji łożysk kulkowych w Schweinfurt, które nie przyniosły wielkich sukcesów. Podczas pierwszego nalotu straciła 147 z 376 samolotów, a podczas drugiego 60 z 291, ponadto 142 maszyny zostały poważnie uszkodzone. Te niepowodzenia spotęgowały niechęć Harrisa do precyzyjnego bombardowania obiektów, które nazywał „celami typu panaceum”. Obserwatorzy słusznie zauważyli, że choć brytyjscy przywódcy zgodzili się w styczniu 1943 roku w Casablance na wspólną ofensywę bombową, przybrała ona w istocie formę rywalizacji między RAF-em a amerykańskimi siłami lotniczymi, gdyż każda ze stron realizowała swą własną doktrynę bojową. Adam Tooze uważa, że zainicjowana przez Harrisa „Bitwa o Ruhrę”, która zaczęła się 5 marca 1943 od ataku na Essen, mogła przynieść decydujący sukces, doprowadzając do zniszczenia niemieckiego przemysłu stalowego i górnictwa węglowego. Göring wyraził zdumienie, że sojusznicy nie kontynuowali ataków na Ruhrę, a Goebbels przyznał, że „istnieją tam bardzo dla nas niebezpieczne możliwości powstania wąskich gardeł w produkcji”. Ale Dowództwo Lotnictwa Bombowego nie doceniło potrzeby kontynuowania nalotów na atakowane już wcześniej miejskie ośrodki przemysłu, a Harris zbyt pospiesznie wykreślił je ze swojej listy celów, obejrzawszy na fotografiach lotniczych pozbawione dachów budynki. W lipcu 1943 roku Harris założył, że Zagłębie Ruhry jest już wystarczająco zniszczone i polecił Dowództwu Lotnictwa Bombowego obrać za główny cel ataków najpierw Hamburg, a potem Berlin. Jego dywizjony ponosiły nad niemiecką stolicą ciężkie straty, sięgające 5, a nawet 6 procent, gdyż musiały w warunkach zimowych atakować cele rozproszone na ogromnej przestrzeni, a w dodatku bardzo odległe od macierzystych baz. Pod koniec 1943 roku Dowództwo Lotnictwa Bombowego rozesłało do wszystkich grup i baz lotniczych specjalny raport, wyrażając w dość pretensjonalnej formie zadowolenie z rezultatów tych nalotów. „Te ataki na niemiecką stolicę niewątpliwie oznaczają początek końca [...]. Hitlerowska struktura wojskowa i przemysłowa, a przede wszystkim morale Niemców, otrzymały śmiertelne, nieuleczalne rany”. W dniu 7 grudnia Harris zapewnił na piśmie premiera, że jeśli będzie w stanie przeprowadzić jeszcze półtora tysiąca nalotów lancasterów na najważniejsze niemieckie miasta, reżim hitlerowski upadnie do 1 kwietnia 1944 roku. Mimo że Dowództwo Lotnictwa Bombowego niemal osiągnęło wyznaczony przez niego pułap lotów, opór Niemiec nie został przełamany. Ekstrawaganckie przepowiednie naczelnego dowódcy lotnictwa bombowego podważyły jego wiarygodność w oczach Churchilla oraz szefów służb, do których należał Charles Portal. Wczesną wiosną 1944 roku, kiedy w obliczu nadchodzącej inwazji Dowództwo Lotnictwa Bombowego zmieniło strategię i zaczęło wraz z siłami lotnictwa amerykańskiego atakować cele we Francji, jego straty w bitwie o Berlin stały się jeszcze bardziej dotkliwe, ale żelazna wola Harrisa pozwoliła mu tego lata podjąć nową falę ataków na niemieckie miasta i kontynuować je aż do wiosny 1945 roku. Wbrew nadziejom Brytyjczyków bombardowania nie miały decydującego wpływu na morale ludności cywilnej: fabryki nadal funkcjonowały, a Niemcy wciąż wykonywali rozkazy. Za ironiczne zrządzenie losu można uznać to, że RAF usiłował zrobić Niemcom dokładnie to samo, czego Luftwaffe nie zdołała zrobić Anglikom. Mieszkańcy niemieckich miast przeżywali tragiczne chwile, a hitlerowski reżim sięgał po coraz bardziej rozpaczliwe metody tłumaczenia swym obywatelom, dlaczego nie są bezpieczni przed atakami z powietrza. W maju 1943 roku, po nalocie na zapory wodne, tytuły gazet zapewniały czytelników, że była to „robota Żydów”.

Opinia publiczna pozostała nieprzekonana, tajna policja zaś donosiła, że wielu Niemców pyta po prostu, dlaczego Luftwaffe nie jest zdolna do takich wyczynów. Przewodniczący rady municypalnej miasta Hagen obserwował brytyjski nalot na pobliski Wuppertal: „Ryczą setki dział przeciwlotniczych [...]. W powietrzu brzęczą silniki samolotów. Niezliczone reflektory błądzą po całym niebie. Spada grad szrapneli [...]. W stożek reflektorów dostaje się piątka nieprzyjacielskich samolotów – wściekle ostrzeliwane pędzą w naszym kierunku i znikają nad naszymi głowami. Potem widzimy płonącą maszynę, która spada w dół. Wszystko razem trwa półtorej godziny [...]. Na zachodzie niebo jest czerwone [...]. Przez miasto przejeżdżają długie konwoje ciężarówek wyładowanych najróżniejszymi sprzętami domowymi. Zrozpaczeni ludzie siedzą obok swego dobytku. Uchodźcy przybywają na dworzec główny. Mają poczerniałe od ognia twarze i stoją bezczynnie, mając na sobie cały swój majątek. Obraz nędzy i rozpaczy. W mieście panuje posępny nastrój. Wszędzie słyszy się pytanie: kiedy przyjdzie kolej na nas?”. W czerwcu 1943 roku mieszkaniec Mülheim napisał: „Nasz Führer powinien teraz wydać rozkaz niszczenia wielkich miast angielskich”. Hitler z pewnością zrobiłby to, gdyby mógł, ale Luftwaffe nie miała dość sił, by wrócić i dokończyć dzieło zagłady, porzucone w maju 1941 roku. Tylko nieliczni trzeźwo myślący Niemcy dochodzili do wniosku, że narastająca dewastacja ich kraju jest karą za hitlerowskie zbrodnie. 20 grudnia 1943 roku protestancki biskup Wirtembergii wywołał oburzenie Berlina, sugerując w piśmie do szefa Kancelarii Rzeszy, że jego wierni „często mają wrażenie, iż cierpienia, jakie muszą znosić na skutek nieprzyjacielskich nalotów, są zapłatą za to, co uczyniono Żydom”. Został surowo pouczony, że powinien „okazywać w tego rodzaju sprawach większą powściągliwość”. W miarę nasilania się bombardowań i upadku morale ludności cywilnej walczące o utrzymanie nazistowskiej hegemonii władze zaczęły stosować w sposób jeszcze bardziej bezwzględny środki ucisku i przymusu. W 1943 roku sądy wydawały tygodniowo sto wyroków śmierci na oskarżonych o sabotaż lub defetyzm obywateli. Wśród osób straconych za rzekomy defetyzm byli dwaj naczelnicy oddziałów Deutsche Banku i jeden dyrektor zespołu elektrowni. Przemysł lotniczy, by utrzymać wydajność, wprowadził siedemdziesięciodwugodzinny tydzień pracy. Ponieważ praca niewolnicza nabierała coraz większego znaczenia, Milch apelował o sięgnięcie po jeszcze bardziej drakońskie środki, które miały zapewnić podwyższenie mocy produkcyjnych. Pisząc o cudzoziemskich robotnikach i jeńcach wojennych, stwierdzał: „Tych elementów nie da się zmusić do większej wydajności za pomocą o g r a n i c z o n y c h ś r o d k ó w. O n e p o p r o s t u n i e s ą w y s t a r c z a j ą c o s u r o w o t r a k t o w a n e. Gdyby rzetelny brygadzista zdzielił jednego z tych leniwych ludzi za uchylanie się od pracy, sytuacja szybko uległaby zmianie. Jestem głęboko przekonany, że n i e m o ż n a w t y m z a k r e s i e s t o s o w a ć s i ę d o w y m o g ó w p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o [...]. Zawsze prezentowałem pogląd, że jeńcy, z wyjątkiem Anglików i Amerykanów, p o w i n n i b y ć w y j ę c i s p o d j u r y s d y k c j i o r g a n ó w w o j s k o w y c h. Żołnierze nie potrafią [...] radzić sobie z tego rodzaju ludźmi [...]. Jeśli [jeniec wojenny] dopuszcza się sabotażu lub odmawia pracy, każę go powiesić od razu, na terenie fabryki”. „Cudowna broń” Hitlera – latająca bomba V1 i rakieta V2 – były produkowane przez niewolników, brutalnie zmuszonych do znoszenia przerażająco ciężkich warunków panujących w ich fabrykach. W ten sposób wydajność przemysłu była podtrzymywana w drodze bezlitosnej eksploatacji niewolniczej siły roboczej. Próby stworzenia przełomowej pod względem technologicznym „broni odwetowej”, które według istniejących obliczeń pochłonęły jedną trzecią środków, jakie wydatkowali sojusznicy na projekt „Manhattan” [24], były katastrofalnym obciążeniem dla kurczącej się ekonomii wojennej i nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Choć RAF przyczyniał się w wielkim stopniu do zniszczenia Niemiec, najważniejsze zwycięstwo w wojnie powietrznej odniosły w początkowych miesiącach 1944 roku siły lotnicze USA, stosując środki, które zaskoczyły ich własnych dowódców. Stany Zjednoczone produkowały już wtedy wielką liczbę myśliwców dalekiego zasięgu P-51 Mustang, które mogły eskortować „Latające Fortece” i samoloty „Liberatory” w drodze do Niemiec, a po przybyciu na miejsce toczyć zwycięskie walki z samolotami nieprzyjaciela. Amerykańskie lotnictwo przeprowadziło w lutym wielką kampanię wymierzoną przeciwko niemieckim fabrykom sprzętu lotniczego,

bombardując je przez sześć kolejnych dni podczas Wielkiego Tygodnia i zmuszając Luftwaffe do zaangażowania w ich obronę wszystkich dostępnych myśliwców. Szybko stało się jasne, że zniszczenia celów naziemnych mają mniejsze znaczenie niż błyskotliwe sukcesy amerykańskich pilotów, odnoszone podczas walk powietrznych. W ciągu jednego miesiąca Luftwaffe straciła jedną trzecią swych myśliwców i jedną piątą personelu latającego. W marcu została zniszczona połowa istniejących jeszcze niemieckich sił powietrznych. W kwietniu niemieckie lotnictwo utraciło 43 procent swej szczątkowej siły bojowej, w maju i czerwcu – 50 procent. Niemiecka produkcja przemysłowa utrzymywała się na zaskakująco wysokim poziomie: jeszcze we wrześniu fabryki opuściło 3538 samolotów wszystkich typów, w tym 2900 myśliwców. Ale w 1944 roku Luftwaffe zbudowała tylko 34 100 samolotów bojowych, sojusznicy zaś 127 300 (w tym Amerykanie – 71 400), straty pilotów osiągnęły jednak po stronie niemieckiej katastrofalne rozmiary. Amerykańskie siły lotnicze zaczęły od tej pory atakować fabryki syntetycznej benzyny, będącej dla Trzeciej Rzeszy głównym źródłem paliwa od kwietnia 1944 roku, kiedy Rosjanie zajęli rumuńskie złoża ropy naftowej. Ograniczyło to natychmiast niemieckie zasoby paliwowe, a tym samym wiele samolotów Luftwaffe zostało uziemionych i szkolenie pilotów stanęło w miejscu. Kiedy nadszedł D-Day, uszczuplone dywizjony Göringa nie były w stanie zapewnić Wehrmachtowi znaczącego wsparcia. Naloty na Niemcy osiągnęły największy zasięg, a straty RAF-u i sił lotniczych USA znacznie się zmniejszyły. Podczas gdy w marcu 1943 roku w trakcie typowego nalotu, w którym brało udział tysiąc samolotów, zrzucano 4 tysiące ton bomb, w lutym 1944 roku przeciętne siły uderzeniowe były trzykrotnie liczniejsze. W lipcu sojusznicy skierowali przeciwko Niemcom 5250 samolotów różnych typów, których siła bombowa sięgała 20 tysięcy ton. W trakcie tego roku i w pierwszych miesiącach 1945 roku alianci zamienili niemiecką infrastrukturę w gruzy. W listopadzie 1944 roku, po atakach na sieć linii kolejowych, transport wyprodukowanej w Zagłębiu Ruhry stali do rozlokowanych w innych regionach fabryk stał się prawie niemożliwy. Psychologiczne efekty amerykańskich dziennych nalotów były ogromne, Niemcy ze zgrozą patrzyli na wielkie formacje nieprzyjacielskich samolotów, bezkarnie krążące nad ich ojczyzną i pozostawiające na niebie smugi kondensacyjne. „Białe pasy przemieszczały się wolno wzdłuż krawędzi nieba – zapisał pewien Niemiec obserwujący grupy bombowe 8. Armii Powietrznej, lecące wolno i spokojnie, prosto w kierunku celu. – Zbliżyły się. Nasze oczy były już przyzwyczajone do wyszukiwania jasnych, lśniących w słońcu punktów, wyprzedzających te białe pasma [...], mijały nas kolejne formacje – jedna, po dwóch minutach następna, a potem trzecia, czwarta i piąta [...]. Stojący obok nas ludzie zaczęli liczyć małe, srebrne punkciki. Doszli do czterystu. Ale nadal nie było widać końca”. Główny ciężar sojuszniczych ataków powietrznych spadł na 158 niemieckich miast. Brunszwik, typowy przykład, był celem 12 nalotów, które zniszczyły jedną trzecią jego budynków i zabiły 2905 osób. Essen, centrum przemysłu stalowego, przeżyło między wrześniem 1939 a grudniem 1943 roku 635 alarmów lotniczych, a w ciągu następnych dziewięciu miesięcy jeszcze 198 kolejnych ostrzeżeń o zbliżaniu się nieprzyjacielskich samolotów. Znużeni esseńczycy za każdym razem musieli kryć się na wiele godzin w schronach i bunkrach. Mieszkańcy niemieckiej prowincji byli narażeni na celowe ataki powietrzne tylko w 1945 roku, ale nigdzie nie było całkiem bezpiecznie. W nocy 17 stycznia 1943 roku na małe brandenburskie miasteczko Neuplotzen spadła bomba, zabijając osiem osób. W pobliżu ich grobów stanął pomnik z napisem: „Zostali wydarci z nurtu codziennego życia przez okrutną śmierć. Wiara w zwycięstwo przezwycięża rozpacz”. Wraz z rozmiarami zniszczeń rosła nienawiść Niemców do alianckich pilotów. W okólniku skierowanym 30 maja 1944 roku do lokalnych władz szef kancelarii NSDAP i osobisty sekretarz Führera Martin Bormann zabraniał karania obywateli, którzy zaatakowali lub zabili członków zestrzelonych nieprzyjacielskich załóg. Odnotowano około 400 przypadków morderstw, których ofiarami padli brytyjscy i amerykańscy lotnicy, zmuszeni do awaryjnego lądowania lub skoku ze spadochronem. Szczególną nienawiść budzili piloci bombowców, którzy w ostatniej fazie wojny atakowali cele naziemne z niewielkiej wysokości. Oto niektóre udokumentowane przykłady: 24 marca 1944 roku zabito w Bochum czterech lotników; 26 sierpnia zabito w Russelheim siedmiu

członków amerykańskiej załogi; 13 grudnia rozwścieczony tłum mieszkańców Essen pobił śmiertelnie trzech żołnierzy RAF-u. W lutym 1945 roku członek fabrycznego oddziału straży pożarnej, ostro protestujący przeciwko złemu traktowaniu wziętych do niewoli wrogich lotników, został aresztowany przez Gestapo i rozstrzelany. Mieszkańcy dużych niemieckich miast musieli spędzać połowę doby w piwnicach i schronach. Przywileje hitlerowskich dygnitarzy, którzy korzystali z najbardziej bezpiecznych schronień, budziły powszechne oburzenie. Zachowała się relacja, według której w publicznym schronie funkcjonującym na terenie Bochum członkowie partii „siedzieli wygodnie przy kilku skrzynkach piwa”, mniej zaś rozpieszczani przez los mieszkańcy miasta byli narażeni na dramatyczne skutki bombardowania. Hitler przeznaczał wielkie środki na wzmocnienie swego osobistego bezpieczeństwa – przy wznoszeniu jego kwatery w Prusach Wschodnich i berlińskiego bunkra pracowało dwadzieścia osiem tysięcy robotników, którzy zużyli milion metrów sześciennych cementu – czyli przeszło połowę materiałów, jakie pochłonęła w latach 1943–1944 budowa wszystkich niemieckich schronów publicznych. Dwudziestodwuletnia kobieta służąca w jednostce pomocniczej Luftwaffe z niesmakiem opisała pobyt w publicznym bunkrze na terenie miasta Krefeld w listopadzie 1944 roku: „We frontowym pomieszczeniu mężczyźni i kobiety w różnym wieku popijali schnapps [...]. Gęste chmury dymu tytoniowego uniemożliwiały sen. Z jednego kąta dochodziły hałaśliwe wrzaski kobiet i pijacki bełkot mężczyzn [...]. Owinięte wełnianymi kocami lub podartymi szmatami dzieci i osoby starsze spały na drewnianych pryczach lub na krzesłach. Wszędzie widziałam ciała wyczerpanych ludzi i ich wynędzniałe twarze [...]. Straszliwy odór brudnej bielizny, potu i nieświeżego powietrza niemal uniemożliwiał oddychanie. Pod jedną ze ścian cicho płakało jakieś dziecko, a z drugiej strony pomieszczenia dochodziły chrapanie i jęki”. Ludzie, którzy dopuszczali się rabunku podczas nalotów, byli surowo karani. Kasimir Petrolinas, sześćdziesięciodziewięcioletni Litwin, został zatrzymany w Essen przez policjanta za wyciągnięcie z gruzów trzech uszkodzonych metalowych misek o wartości jednej reichsmarki. Kilka godzin po rozprawie przed specjalnym sądem postawiono go przed plutonem egzekucyjnym i rozstrzelano. W marcu 1944 roku osiemnastoletnia Ilse Mitze została oskarżona o kradzież po nalocie na Hagen (do którego doszło w październiku poprzedniego roku) ośmiu kamizelek, pięciu par majtek i trzynastu par pończoch. Okolicznością łagodzącą było to, że pomagała wcześniej wykopywać z gruzów ofiary bombardowania. Jej pracodawca stwierdził, że jest „osobą trudną” i „lubi słodycze”, ale dodał, iż jest „przedsiębiorcza i odpowiedzialna”. Zeznający na rozprawie lekarz sądowy uznał ją za „głupią, arogancką i niebezpieczną psychopatkę”. Została skazana na śmierć, a surowość wyroku wzbudziła protest nawet miejscowego urzędu bezpieczeństwa. Mimo to została w maju zgilotynowana w Dortmundzie, a informacja o tej egzekucji znalazła się na plakatach, które miały odstraszyć innych. Mieszkańcy niemieckich miast przeżyli straszliwe zniszczenia, których skala znacznie przekraczała wszystko, na co naraziła Luftwaffe Brytyjczyków w latach 1940–1941. Dobrze przeprowadzony atak bombowców wywoływał piekielne skutki. Mathilde Wolff-Monckeburg pisała z Hamburga w czasie trwającej tam w sierpniu 1943 roku burzy ogniowej: „Przez całe dwie godziny rozdziera uszy ten straszliwy dźwięk i widzi się tylko ogień. Nikt się nie odzywa. Podczas każdej z gargantuicznych eksplozji na twarzach ludzi, oczekujących na najgorsze, maluje się straszliwe napięcie. Kiedy słychać kolejny trzask, głowy automatycznie się pochylają, rysy twarzy zastygają w grymasie przerażenia”. Na pełny obraz destrukcji składało się wiele tragicznych mikrozdarzeń. Ursula Gebel opisała w listopadzie 1943 roku nalot na Berlin, podczas którego wiele bomb spadło na miejski ogród zoologiczny. „Tego popołudnia [...] byłam przed zagrodą dla słoni i widziałam, jak sześć słonic i jedno słoniątko bawi się z opiekunem. Tej samej nocy cała siódemka spłonęła żywcem [...]. Hipopotam przeżył w swojej sadzawce, [ale] wszystkie niedźwiedzie, niedźwiedzie polarne, wielbłądy, strusie i dzikie ptaki spłonęły. Wszystkie zbiorniki wody w Akwarium zostały opróżnione; krokodyle uciekły, ale węże zamarzły w chłodnym listopadowym powietrzu. Wszystko, co zostało z naszego zoo, to słoń imieniem Siam, hipopotam i kilka małp”. Martha Gros mieszkała w Darmstadt, niedaleko Frankfurtu. W nocy 12 września 1944 roku to wielkie

przemysłowe miasto stało się celem nalotu brytyjskiej 5. Grupy Lotnictwa Bombowego. Zginęło co najmniej dziewięć tysięcy jego mieszkańców. Wspominając to wydarzenie, pisała: „Staliśmy w najdalszym zakątku schronu: kapitan R. w pełnym umundurowaniu, ja, panna H. i pan G. Trzymaliśmy się za ręce, usiłując coś odczytać z ryku przelatujących nad nami samolotów. Jeden z pierwszych wybuchów nastąpił bardzo blisko. Moje serce biło jak szalone, rozległ się przerażający trzask, ściany zadrżały. Usłyszeliśmy huk walących się ścian i syk płomieni. Spadały na nas kawałki tynku i byliśmy pewni, że sufit się zawali. Zgasło światło. Jakieś trzydzieści sekund później nastąpił drugi straszliwy wybuch, drzwi wyleciały z zawiasów, a ja zobaczyłam w jasnym świetle walącą się klatkę schodową i spadającą w dół rzekę ognia. Płonęły kotary, mające nam zapewnić bezpieczeństwo. Krzyknęłam: «Wyjdźmy stąd!», ale kapitan R. mnie zatrzymał: «Zostań na miejscu, oni nadal są nad nami». W tym momencie został trafiony dom stojący po przeciwnej stronie ulicy. Wyciągnął się ku nam pięciometrowy jęzor ognia, a porozrywane szafy i inne meble zaczęły spadać na nasze głowy. Potworny podmuch przycisnął nas do ściany. Teraz R. zawołał: «Wyjdźmy stąd, trzymając się za ręce!». Wytężając całą siłę swych mięśni, wyszarpnął mnie spod kawałków drewna. Upuściłam moją kasetkę z pieniędzmi i pociągnęłam za sobą pannę H., która z kolei chwyciła mocno pana G. Wspięliśmy się po ścianie i dotarliśmy do dziury prowadzącej na tyły. Nasz dom płonął. Słyszałam walące się stropy, widziałam moje płonące łóżka. W centralnym punkcie ogrodu panował niewiarygodny upał i było tyle dymu, że uklękliśmy na ziemi, trzymając głowy jak najniżej, a od czasu do czasu przykładaliśmy do naszych rozgrzanych twarzy garście piasku”. W piwnicach i schronach pobliskiego szpitala, oświetlonych dzięki awaryjnym akumulatorom, nasączano prześcieradła oliwą do sałatek, by złagodzić cierpienia straszliwie poparzonych ofiar, z których większość zmarła. Dopływ wody został wstrzymany. W powietrzu unosił się fetor spalonego ciała. Wyczerpani lekarze operowali przez wiele godzin. Zwłoki niektórych ofiar wydawały się nienaruszone – przyczyną ich śmierci było uduszenie lub spowodowały ją obrażenia wewnętrzne, do których doszło w wyniku eksplozji. Liczne były urazy oczu, wywołane przez gryzący dym lub latające w powietrzu płonące odłamki. Ottilie Bell, której cudem udało się przeżyć, pisała: „Rozległ się huk, światła zgasły, radio zamilkło. Wszyscy upadliśmy na kolana z otwartymi ustami. Moja bratowa modliła się głośno, błagając Boga, by nas ocalił. Nasz zaledwie sześciotygodniowy piesek zaczął szczekać z przerażenia”. Grete Siegel, gospodyni domowa, opowiadała: „Wszyscy zastygliśmy w bezruchu [...]. Stare kobiety w nocnych koszulach i czepkach stały pod ścianami swych ogródków, dygocząc ze strachu i z zimna. Ci, którzy doznali poparzeń, mieli pęcherze wielkości pięści na twarzach, na szyjach, wszędzie. Z twarzy pewnej kobiety zwisały paski skóry [...]. Dostrzegłam leżące twarzą do ziemi spalone zwłoki, długie na jakieś sześćdziesiąt centymetrów. Tak wszyscy wyglądali [...]. W Palaisgarten widzieliśmy niezliczone ciała, niemal bez wyjątku nagie: jedno miało na sobie tylko skarpetkę, inne pas do podwiązek lub strzęp koszuli. Pewna młoda blondynka wyglądała tak, jakby się uśmiechała”. Martwe ofiary uduszenia siedziały w piwnicach, owinięte kocami, z płóciennymi osłonami na twarzach. „Unosił się straszliwy smród. Kiedy nadszedł ranek 13 września, w mieście panowała śmiertelna cisza, upiorna i przerażająca. Wydawała się jeszcze bardziej nierealna niż poprzednia noc. Nie było ptaków, zielonych drzew ani ludzi – tylko ciała zabitych”. Ottilie Bell mówiła: „Widzieliśmy tylko dymiące ruiny. Na naszej ulicy, długiej na tysiąc metrów, nie ostał się ani jeden budynek”. W latach 1943–1945 takie sceny powtarzały się dzień po dniu, noc po nocy w wielu niemieckich miastach. Cierpiała na tym nie tylko ludność cywilna, ale miało to wpływ też na morale żołnierzy, którzy na odległych polach bitew dowiadywali się o atakach na swe rodzinne miejscowości, a od czasu do czasu mogli oglądać ich skutki na własne oczy. „Cóż to był za powrót do domu! – pisał niemiecki żołnierz, który przyjechał w 1944 roku z rosyjskiego frontu. – Słyszeliśmy oczywiście o alianckich nalotach na niemieckie miasta. Ale to, co zobaczyliśmy z okien pociągu, znacznie przekraczało nasze wyobrażenia. Byliśmy wstrząśnięci do żywego. Czy o to walczyliśmy na Wschodzie? [...] Twarze cywilów były szare i znużone, a na niektórych dostrzegaliśmy nawet taką wrogość, jakby to była nasza wina, że ich domy zostały zburzone, a wielu ich bliskich spłonęło”. Naloty nie oszczędziły także Włoch. Porucznik Piero Ostellino pisał do rodziny z Afryki Północnej: „Słyszałem

dziś, że nieprzyjacielskie samoloty ponownie bombardowały nasz wielki i piękny Turyn [...]. Naloty na bezbronne miasta to potworność. Kiedy samoloty wyładowują na nas swą furię na linii frontu, można się z tym pogodzić. Jesteśmy żołnierzami i musimy ponosić konsekwencje wojny. Ale dla bezbronnych cywilów jest to akt nieludzkiego okrucieństwa i zdziczenia”. W latach 1944–1945 anglo-amerykańska ofensywa bombowa stała się najbardziej spektakularnym wyrazem potęgi przemysłowej i potencjału technologicznego obu państw. Przeważająca część terytorium południowej i wschodniej Anglii została zamieniona w szachownicę rozsianych wśród pól baz lotniczych, otoczonych zasiekami z drutu kolczastego – to tu znajdowały się ośrodki szkolenia albo punkty koncentracji samolotów transportowych, myśliwców lub bombowców. W samym tylko hrabstwie Norfolk istniało 110 baz sił lotniczych USA oraz RAF-u. Każda z nich zajmowała obszar 300 hektarów. Każda baza Dowództwa Sił Bombowych zatrudniała około 2500 członków personelu naziemnego, w tym około 400 kobiet, oraz zmieniającą się cyklicznie dwustupięćdziesięcioosobową ekipę lotników. Tą wojną rządził szczegółowy harmonogram czasowy, zgodny z obowiązującymi od lat sztywnymi planami dziennymi. W ciągu ostatnich miesięcy wojny straty amerykańskiego i brytyjskiego lotnictwa ponoszone nad Europą szybko się zmniejszały, ale loty operacyjne nigdy nie stały się w pełni rutynowe ani całkiem bezpieczne. Załoga Alana Gamble’a stanowiła typową dla tego okresu mieszaninę etniczną: pilot pochodził z Australii, strzelec tylny ze Stanów Zjednoczonych, nawigator i strzelec pokładowy ze Szkocji, reszta z Anglii. Została dopuszczona do udziału w lotach operacyjnych w styczniu 1945 roku i liczyła na to, że „będzie oglądać koniec [...]. Mieliśmy nadzieję, że zdobędziemy rozgłos”. Każdy z jej członków odbył wcześniej cykl lotów bombowych. 7 lutego wystartowali w formacji stu lancasterów, by przeprowadzić dzienny nalot na rafinerię ropy naftowej w WanneEickel. Przekraczając wybrzeże Francji, ujrzeli przed sobą złowrogą czarną chmurę i żeby ją ominąć, wznieśli się na maksymalną dopuszczalną wysokość. Nastąpiło dramatyczne oblodzenie samolotu, który wkrótce, według słów Gamble’a, „zaczął się zataczać jak pijana kaczka”. Brnęli dalej, ale po przeprowadzonej przez interkom naradzie postanowili zmienić cel na pobliskie miasto Krefeld, leżące w Zagłębiu Ruhry. Kiedy znaleźli się na wysokości 2500 metrów i zrzucili bomby, nastąpił gwałtowny wstrząs, a prawe skrzydło zaczęło się wyginać „w taki sposób, jakby chciało nas opasać”. Lancaster przechylił się na bok i stracił sterowność. „Przygotować się do opuszczenia maszyny!” – zawołał pilot imieniem Geoff, usiłując ustabilizować lot. Gamble, przekonany, że czeka ich nieuchronna śmierć, pomyślał: „Mój Boże, to już koniec, mam nadzieję, że nie będzie zbyt bolesny”. Nagle samolot błyskawicznie wyrównał swój lot. Członkowie załogi przypięli spadochrony i kolejno wyskoczyli przez przedni właz. Gamble zauważył z niepokojem, że spada w kierunku burzliwej rzeki, ale udało mu się zmienić kierunek i wylądować na ziemi. Jego załoga miała wielkie szczęście: żaden z jej członków nie zginął i wszyscy przeżyli następne trzy miesiące jako jeńcy wojenni. Miasta były bezlitośnie bombardowane aż do samego końca wojny. Mieszkanka Brunszwiku pisała 9 marca 1945 roku: „Samoloty przylatują nad Berlin codziennie, czasem dwa razy w ciągu dnia. Biedni, biedni ludzie. Jak oni znoszą takie cierpienia? Wszyscy są całkowicie wykończeni”. Berlińczyk Karl Deutmann tak opisał jeden z ataków lotnictwa amerykańskiego: „Choć ściany naszego bunkra miały metr grubości, słyszeliśmy przez całą godzinę tylko straszliwy huk i grzmot spadających dywanowo bomb [...], światła migotały, a chwilami niemal gasły [...]. Kiedy wyszliśmy na zewnątrz, słońce znikło, a niebo było ciemne od chmur. Nad całą dzielnicą wisiało olbrzymie morze dymu, podsycane przez niezliczone małe i duże pożary [...]. Na Neuburgerstrasse [...] bomba uderzyła w żeńską szkołę handlową. Setki dziewcząt ukryły się w piwnicy. Później ich rodzice stali nad stosem zmiażdżonych zwłok, zniekształconych i odartych z ubrania przez wybuch, ale nie byli w stanie rozpoznać własnych córek”. Pewien przebywający w Hagen autor dziennika zanotował 15 marca 1945 roku: „Lęk i panika władają miejscową społecznością. W mieście nie ocalał ani jeden budynek publiczny, nie ma sklepów i prawie nie ma ulic. Tylko góry śmieci i gruzów. Jestem wstrząśnięty do żywego i nie potrafię opisać wszystkich okropności. W powietrzu unoszą się nieziemskie szmery i ryki. Oszołomiony, stoję obok innych i nie mam pojęcia, co robić”.

Amerykanie i Brytyjczycy rzadko przejmowali się losem bombardowanych Niemiec, po części dlatego że ich rządy uparcie ukrywały przed nimi prawdziwy charakter tej kampanii, sugerując, iż wymierzone przeciwko miastom naloty mają ograniczony zakres i są skierowane tylko na instalacje przemysłowe. Dowództwo amerykańskich sił lotniczych, doktrynalnie i moralnie przywiązane do precyzyjnego bombardowania wybranych celów, nigdy publicznie nie przyznało, że jego operacje, a szczególnie naloty naprowadzane radarem, stanowiły dla życia i mienia ludności cywilnej niemal takie samo zagrożenie jak dywanowe naloty RAF-u. Co więcej, z przesadną gorliwością zachęcało mieszkańców państw sojuszniczych, którzy sami wycierpieli tak wiele na skutek niemieckiej agresji, do opłakiwania cywilnych ofiar powietrznej ofensywy. Z kolei niektórzy dobrze poinformowani Brytyjczycy byli bardziej przejęci niszczeniem architektury niż zabijaniem istot ludzkich. Znany esteta i członek parlamentu z listy ogólnokrajowej Partii Pracy Harold Nicholson był oburzony obojętnością opinii publicznej wobec dewastacji kulturalnego dziedzictwa Europy. „To, że mieszkańcy Wielkiej Brytanii i Ameryki mają obojętny, a wręcz wrogi stosunek do tych najdoskonalszych przejawów ludzkiej inteligencji – pisał na łamach tygodnika «Spectator» w lutym 1944 roku, zaledwie na rok przed nalotem na Drezno – jest hańbą dla demokratycznego systemu edukacji. Rzuca cień na naszych przywódców, którzy dowiedli, że są tylko powierzchownie świadomi swojej odpowiedzialności. A to, że my, którzy powinniśmy stanowczo bronić dziedzictwa Europy, skierowaliśmy wzrok w inną stronę, będzie źródłem rozpaczy dla naszych wnuków”. Nicholson słusznie przewidywał, że przyszłe pokolenia będą z konsternacją wypierać z pamięci ofensywę bombową, ale błędnie ocenił naturę ich oburzenia. W XXI wieku źródłem silnych emocji jest w większym stopniu zakrojone na szeroką skalę bombardowanie ludności cywilnej niż burzenie barokowych pałaców. Niemcy, a nawet niektórzy angielscy i amerykańscy krytycy, z moralnego punktu widzenia stawiają znak równości między nikczemnością, z jaką hitlerowcy masakrowali niewinnych ludzi, szczególnie Żydów, a nikczemnością, z jaką sojusznicy palili niemieckie miasta. Pogląd taki wydaje się błędny. Celem ofensywy bombowej było pokonanie Osi i wyzwolenie Europy. Masowe morderstwa popełniane przez hitlerowców nie tylko pozbawiły życia znacznie większą liczbę ludzi, lecz w dodatku nie były usprawiedliwione motywami strategicznymi – ich celem była wyłącznie realizacja ideologicznych i rasowych założeń, na których opierały się hitlerowskie Niemcy. Czynnikiem decydującym o najbardziej okrutnych bombardowaniach, do jakich dochodziło w 1945 roku, kiedy wojna wyraźnie zmierzała do końca, był determinizm technologiczny – ponieważ olbrzymie siły powietrzne istniały, postanowiono je wykorzystać. Lata walki ze stosującym barbarzyńskie metody nieprzyjacielem stępiły wrażliwość sojuszników i ich humanitarne instynkty. Nie ma w tym nic niezwykłego. Kiedy wszystko dobiegło końca, amerykańscy i brytyjscy lotnicy, którzy uczestniczyli w strategicznej ofensywie przeciwko Niemcom, odkryli z niesmakiem, że ich kampania jest przedmiotem krytyki, a nawet potępienia. Naloty doprowadziły do załamania hitlerowskiej ekonomii wojennej, ale ten sukces został niestety osiągnięty zbyt późno, by zapewnić dowódcom wojsk lotniczych uznanie, które ich zdaniem im się należało. Armie sojusznicze były już wtedy o krok od dobicia Trzeciej Rzeszy o własnych siłach. Ofensywa bombowa miała znaczny wpływ na wynik wojny, ale osiągnęła swą przerażającą dojrzałość zbyt późno, by jej uczestnicy mogli się chwalić sukcesem odniesionym na własnych warunkach. Krytycy uważali, że sojusznicy zapłacili za wysoką cenę moralną za marginalne korzyści strategiczne. Sir Arthur Harris powiedział: „Wszystko sprowadza się do tego, że ludzie nie lubią pilotów bombowców, którzy zrzucają na nich różne rzeczy, a wszyscy kochają pilotów myśliwców, bo oni zestrzeliwują bombowce”. Napisał też kiedyś z goryczą: „Nie zamierzam [...] przejść do historii jako autor czy samotny realizator strategicznych planów zniszczenia niemieckich miast”. Zapewniał również, że on sam „nigdy nie sprawował strategicznej kontroli nad ofensywą bombową [...], a jedynie kontrolę taktyczną, polegającą na wprowadzaniu w życie otrzymanych dyrektyw”. Cytował słowa generała Johna Burgoyne’a, który przyznając się do porażki w wojnie o niepodległość Ameryki, powiedział: „Spodziewam się niewdzięczności rządu, bo w takich sytuacjach we wszystkich krajach

z reguły usiłuje się przerzucić winę z rozkazodawców na wykonawców rozkazów”. Harris konkludował: „Z moich doświadczeń wynika, że miał świętą rację”. Był wybitnym dowódcą, choć zarazem niezbyt sympatycznym człowiekiem, dla którego pragnienie zniszczenia niemieckich miast stało się obsesją i który realizował ten cel z konsekwencją starożytnego Rzymianina: Delenda est Carthago. Ale jeśli przełożeni nie akceptowali jego metod dowodzenia siłami bombowymi Wielkiej Brytanii, mieli obowiązek zwolnić go ze stanowiska. Tymczasem zarówno Churchill, jak i szefowie sztabu pozwolili mu kontynuować aż do końca wojny politykę destrukcji, którą sami zainicjowali jeszcze w 1942 roku. Był zatem realizatorem programu nalotów dywanowych, a nie jego architektem. To, że załogi bombowców nie cieszą się dziś publicznym uznaniem jak piloci myśliwców, jest niesprawiedliwe. Zastrzeżenia moralne dotyczące strategicznej ofensywy bombowej powinny być kierowane pod adresem tych, którzy byli jej autorami. Zabijanie ludności cywilnej jest zawsze godne ubolewania, ale faszystowskie Niemcy reprezentowały historyczne zło – żołnierze Hitlera zadawali straszliwe cierpienia niewinnym ludziom aż do ostatniego dnia wojny. Ruina ich miast i śmierć znacznej liczby ich mieszkańców wydaje się ceną, jaką musieli zapłacić za przerażające zagrożenie, na jakie narazili zachodnią cywilizację. I cena ta nie wydaje się wysoka w porównaniu z kosztami, jakie w wyniku polityki Niemiec poniosła reszta Europy. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

20 OFIARY

1. PANOWIE I NIEWOLNICY iemal każdy obywatel państw uczestniczących w wojnie odczuł jej skutki, choć w różnym stopniu. Historycy opisują wydarzenia głównie w kategoriach starć zbrojnych, oczywiście decydujących o wynikach samej wojny. Konflikt ten powinien być jednak rozumiany jako także doświadczenie zmieniające życie setek milionów osób, spośród których większość nigdy nie widziała pola walki. Strach przed zranieniem lub śmiercią był tutaj najbardziej oczywisty, zwłaszcza w nowej epoce bombardowań z powietrza. Poza tym istniało także wiele innych przyczyn udręczenia dotyczących żywności i zdrowia, nieobecności najbliższych oraz rozpadu całych społeczności. Chodziło też o zwyczajne przykrości, jak niemożność obdarowania bliskich prezentem. Victor Klemperer, Żyd wpędzony w nędzę przez nazistowską konfiskatę wszystkiego, co posiadał, tak pisał w Dreźnie 12 lipca 1944 roku o swojej żonie: „Urodziny Evy, moje ręce znów całkiem puste, nawet bez kwiatka”. Ale nie trzeba było znaleźć się pod hegemonią państw Osi, aby dotkliwie ucierpieć. Stalin deportował na wschód wielkie rzesze obywateli z mniejszości narodowych, których podejrzewał o nielojalność, w tym Czeczenów i Tatarów krymskich. Było ich w sumie około trzech i pół miliona. W wyniku deportacji zmarła bliżej nieokreślona, lecz duża część tych ludzi, niektórzy z powodu epidemii tyfusu podczas transportu. Ich cierpienia, w odróżnieniu od ofiar Hitlera, są skąpo udokumentowane. Wiadomo jednak, że było wśród nich czterech bohaterów Związku Sowieckiego – czystki Berii nie oszczędzały nikogo. Wśród innych ofiar Sowietów znalazło się półtora miliona Polaków deportowanych w latach 1940–1941 na Syberię lub do Gułagów w ramach stalinowskiej polityki czystek etnicznych (co najmniej 350 tysięcy zmarło z głodu lub chorób, a dalsze 30 tysięcy rozstrzelano). Dwudziestojednoletni żołnierz Edward Matyka naiwnie sądził, że Rosjanie nie będą mu przeszkadzali w ucieczce do Rumunii z okupowanej przez Niemcy części Polski. Został jednak w styczniu 1940 roku aresztowany przez sowiecki patrol, uwięziony i skazany na pięć lat ciężkich robót za „nielegalne przekroczenie granicy i próbę szpiegostwa na rzecz wrogów Związku Sowieckiego”. W październiku, po tygodniach podróżowania na więziennych barkach, on i jego towarzysze niedoli musieli maszerować 60 kilometrów w przejmującym zimnie, aby dotrzeć do swego obozu pracy: „Czterysta ludzkich cieni z trudem posuwało się naprzód, brnąc w głębokim śniegu [...]. Szliśmy przez las, a kolumna zaczęła się wydłużać i rzednąć, w miarę jak odpadali słabsi i posiadacze bagażu”. W obozie spędzili następnych osiemnaście miesięcy w warunkach skrajnego niedostatku. Nawet w więziennym szpitalu Matyka budził się niekiedy z włosami białymi od szronu. Każdego dnia umierało średnio dwunastu mężczyzn. Polak tak opisywał swoje tragiczne położenie: „Byłem tak daleko od moich bliskich i leżałem chory wśród ludzi umierających. Wiedziałem, że jeśli umrę, zostanę zapomniany jak ci, których zwłoki były codziennie wynoszone, i że moja rodzina nigdy się nie dowie, co się ze mną stało. Płakałem jak bezbronne dziecko, któremu stała się krzywda, i modliłem się o cud”. Wysłano go do pracy za koło polarne do obozu o nazwie Ust’-Usa, gdzie puszkowano mięso do konsumpcji w więzieniach. Zanim on sam i jego towarzysze zostali zwolnieni, ukończyli budowę tysiąckilometrowej linii kolejowej, układanej gołymi rękami. „Kości Polaków i innych więźniów leżą pod chyba każdym podkładem” – pisał gorzko Matyka. Inny polski więzień Gułagu Feliks Lachman ułożył później cierpki wierszyk:

N

Wszy robactwo wszy Więcej robaków więcej wszy

Szczury pchły gzy muchy I pożerające chleb myszy Brud błoto brak mydła Smród brud poradź sobie z tym Nie ma wiary nie ma nadziei Błądzimy w ciemności Naszymi łóżkami gołe deski Naszymi kolegami zwykłe świry Naszymi snami długie szeregi Amerykańskich czołgów Wobec rozpaczliwej sytuacji, w jakiej znalazł się Związek Sowiecki w lipcu 1941 roku, Stalin amnestionował 50 295 Polaków, których zwolniono z więzień i obozów, do tego doszło 26 297 jeńców wojennych oraz 265 248 ze specjalnych osiedli i miejsc zsyłki. W 1942 roku, w dwóch falach ewakuacyjnych, w kwietniu i sierpniu, opuściło ZSRS 116 543 Polaków, w tym 78 631 żołnierzy Armii Polskiej generała Andersa. Później, już po zerwaniu w kwietniu 1943 roku stosunków dyplomatycznych pomiędzy ZSRS a rządem polskim w Londynie, do tworzonej przez komunistów 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki wstępowali ci polscy żołnierze, którym nie było dane dotrzeć do ośrodków formowania armii generała Andersa. Choć minister spraw zagranicznych Anthony Eden przyjął do wiadomości koszmarną sytuację Polaków „żyjących w warunkach udręczenia, chorych i zagrożonych śmiercią głodową”, to nowe obciążenie w postaci tysięcy ludzi, którymi trzeba było się zająć, nie było powitane z zadowoleniem przez nowych gospodarzy. Brytyjskie władze kolonialne w Kairze pisały w czerwcu 1942 roku do Foreign Office, wyrażając najwyższe zaniepokojenie skalą polskiej migracji: „Ujmując rzecz brutalnie, jeśli ci Polacy umrą w Rosji, nie wpłynie to na nasz wysiłek wojenny. Jeśli [zezwoli się im] na przejście do Persji, to my, w odróżnieniu od Rosjan, nie będziemy mogli pozwolić im umrzeć i nasz wysiłek wojenny poniesie poważny uszczerbek. Musi zostać podjęte działanie, aby powstrzymać tych ludzi przed opuszczeniem ZSRS, zanim nie będziemy gotowi do ich przyjęcia [...] niezależnie od tego, ilu w konsekwencji umrze”. Ta bezwstydnie gruboskórna analiza odzwierciedla brutalizację niektórych przedstawicieli struktur kierowniczych sojuszników w obliczu coraz to nowych i częstszych tragedii. Migracja Polaków i tak doszła do skutku. Oficer brytyjskiego personelu medycznego odpowiedzialny za opiekę nad przybywającymi uchodźcami raportował, że 40 procent chorowało na malarię, a prawie wszyscy na czerwonkę, biegunkę, niedożywienie lub dur plamisty. Upłynęły niemal dwa lata, zanim ci polscy żołnierze kwalifikowali się od strony medycznej, by dołączyć do sojuszniczych wojsk walczących we Włoszech, gdzie wyróżniali się na polu walki aż do końca wojny. Ich rodziny były przerzucane z obozu do obozu pod humanitarnym, niemniej jednak przykrym brytyjskim nadzorem. Wiele osób przetransportowano do Indii, a stamtąd w 1945 roku do Wielkiej Brytanii, gdzie większość postanowiła osiedlić się na stałe. Niezależnie od uchybień, jakie pojawiły się po stronie Brytyjczyków w postępowaniu wobec tych Polaków, realia były takie, że byli oni ofiarami morderczych prześladowań ze strony Związku Sowieckiego, potęgi prowadzącej wespół z demokracjami rzekomą „krucjatę na rzecz wolności”. Tymczasem w Europie około dwudziestu milionów osób zostało wyrzuconych ze swych przedwojennych domów, często w skrajnie koszmarnych okolicznościach. Pewnego wieczoru w 1940 roku łódzki Żyd Szmulek Goldberg zabrał swą dziewczynę Różę do pobliskiego klubu sportowego, gdzie w przeszłości spędzili wiele miłych chwil. Obiekt był teraz zniszczony bombardowaniami i zamknięty. Weszli do zapuszczonej sali gimnastycznej, gdzie Szmulek kiedyś wygrał konkurs taneczny w parze ze swą matką. „Po raz ostatni ubrałem się w elegancki garnitur i filcowy kapelusz. Stanęliśmy i zwróciłem się do Róży. «Nazywam się Szmulek Goldberg», powiedziałem oficjalnym tonem. «Mam na imię Róża», odparła ze łzami w oczach. Ukłoniłem się, a ona dygnęła

w odpowiedzi. W ciszy tańczyliśmy walca do muzyki słyszanej jedynie w naszych sercach”. Tej nocy, przy szlochach Róży i po długim uścisku, Szmulek się pożegnał. Uciekł z Łodzi i udało mu się przeżyć, lecz ostatnie lata wojny spędził w Auschwitz-Birkenau. Już nigdy nie zobaczył swej dziewczyny. Niezliczone rzesze ludzi miały przemożne odczucie niesprawiedliwości. Nikt nie mógł wierzyć, że zasłużył na zagrożenie, biedę, samotność i grozę, które wszystkich wypchnęły z codziennego życia na obce i śmiertelnie niebezpieczne obszary. „Nie uważam się za niegodziwca i nie uważam za takich innych ludzi, włącznie z Niemcami – i z pewnością nie jesteśmy wystarczająco niegodziwi, aby zasługiwać na znalezienie się w odmętach tej wojny” – pisał brytyjski artylerzysta porucznik John Guest. Mieszkańcy krajów rządzonych przez państwa Osi byli oczywiście w gorszej sytuacji. Niemal wszyscy znaleźli się na łasce zarówno żołnierzy wroga, jak i nowych kolaboracyjnych administracji. Chińczyk z Malajów Chin Kee On pisał: „Dawny porządek społeczny został odwrócony. Wczorajsze «zera» stały się dziś «grubymi rybami». Dawne społeczne męty i szumowiny w rodzaju byłych skazańców, osławionych dżentelmenównaciągaczy, oszustów i dobrze znanych nieudaczników stały się nową elitą płynącą na fali oficjalnego wsparcia i przychylności”. Na Jawie dwie młode Holenderki podróżujące z matką zatłoczonym do granic możliwości pociągiem zdumieniem zareagowały na odmowę ustąpienia im miejsc siedzących, do których przywykły. Zauważył to pewien starszy Indonezyjczyk. Ya Njonja, daly Iain sekarang – Tak, proszę pani, sprawy wyglądają inaczej – powiedział sardonicznie do matki. Na tę holenderską rodzinę spadły wkrótce dużo większe nieszczęścia. Córka plantatora Elizabeth van Kampen spędziła okres pomiędzy piętnastym a osiemnastym rokiem życia wraz z matką i dwiema siostrami w japońskim obozie internowania, walcząc o przetrwanie w warunkach niedożywienia, wszawicy, beri-beri, czerwonki i powtarzających się ataków malarii. Pani van Kampen straciła większość zębów, jej mąż zginął z rąk policji Kempeitai, Elizabeth starała się utrzymać przy zdrowych zmysłach, marząc o swym idyllicznym kolonialnym dzieciństwie i o świecie poza murami, ale „jak można marzyć, będąc zamkniętą w brudnym, zatłoczonym więzieniu, leżąc na paskudnym materacu pełnym robactwa? Jak można marzyć, kiedy żołądek woła o pokarm? Jak można marzyć bez żadnego dźwięku muzyki? Miałam siedemnaście lat, ale zaczęłam się bać w ogóle marzyć”. W krajach okupowanych prawo przestało być najwyższą instancją, do której można się było odwoływać, teraz prawem było to, czego życzyli sobie zdobywcy. Niewielu Niemców miało takie opory jak oficer Abwehry Helmuth von Moltke[25]: „Obrzydliwe było to uczucie wkroczenia do obcego domu, przebywania tam jak złodzieje, podczas gdy właściciel, z tego co wiedziałem, siedział w obozie koncentracyjnym”. W kwietniu 1940 roku w Łodzi rodzina Ślązaków została wyrzucona ze swego niewielkiego mieszkania i sklepu, które oddano sąsiadom, etnicznym Niemcom. Córka gospodarza gorzko płakała: „Mój drogi ojciec był łagodnym olbrzymem. Nigdy nie słyszałam, aby stracił panowanie nad sobą. Na widok Buchholtzów zajmujących nasze mieszkanie i sklep trząsł się z oburzenia, ale nie mógł nic powiedzieć w obecności dwóch gestapowców”. Nieproszeni przybysze z Niemiec i Japonii, którzy często we własnych społeczeństwach byli nikim, stali się prokonsulami w nowych posiadłościach swoich państw. Takase Toru, w latach 1942–1945 ważna figura w rządzonym przez Japończyków Singapurze, drwił z chińskich przywódców świata biznesu: „Byłem wcześniej trzy razy w Singapurze i widywałem wielu z was przy biesiadnym stole [...], ale nie zwracaliście wtedy na mnie uwagi”. Japończycy wymusili na chińskiej społeczności „dar” pięćdziesięciu milionów miejscowych dolarów, zmienili nazwy wielu ulic i przesunęli czas o dwie godziny według czasu tokijskiego. W ciągu krótkiego miesiąca miodowego Birmańczyków z ich „wyzwolicielami” w Rangunie występował japoński zespół tańca, który śpiewał: Tańczmy radośnie, I jeśli tak uczynimy, Znajdziemy się w sercu Tokio, Radość! Radość!

Pośród kwiatów w Tokio. Japońska arogancja i brutalność wkrótce jednak unicestwiły dobrą wolę birmańskiego społeczeństwa. Malajczycy także reagowali z odrazą na zachowanie swych nowych panów, zwłaszcza na powszechny wśród nich zwyczaj oddawania moczu w miejscach publicznych. Oburzał ich japoński obyczaj karcenia poprzez uderzenie w twarz. Okupanci niechętnie zmodyfikowali tę praktykę w 1943 roku, ogłaszając, że jedynie wyżsi rangą oficerowie – od pułkownika w górę – mogą fizycznie znieważać miejscowych, czego i tak nie przestrzegano. Christopher Bayly i Tim Harper, którzy barwnie relacjonowali swe doświadczenia z Azji, napisali: „Japończycy bynajmniej nie sprawiali wrażenia bardziej wrażliwych kulturalnie niż Brytyjczycy, a z pewnością byli brutalniejsi”. Nazistowski władca ziem polskich (Generalnego Gubernatorstwa) Hans Frank zanotował w 1942 roku w pamiętniku: „Człowieczeństwo jest słowem, którego nie odważam się używać [...]. Władza oraz pewność możliwości użycia siły bez jakiegokolwiek sprzeciwu są najsłodszą i najbardziej jadowitą trucizną, jaką można wprowadzić do każdego rządu”. Jest to ważne stwierdzenie, oddaje bowiem to niebywałe zadowolenie odczuwane przez wielu Niemców i Japończyków po znalezieniu się wraz ze swymi akolitami na stanowiskach, które dawały im absolutną władzę nad życiem i śmiercią. W czasie pokoju działania ludzi są ograniczane nie tylko przez prawo, lecz także przez konwencje towarzyskie; nawet ci, którzy nie mieliby moralnych oporów przed rabowaniem, zadawaniem ran lub zabijaniem, podlegają systemowi, który ich przed tym powstrzymuje. Osoby sprawujące władzę w reżimach totalitarnych, a już szczególnie w Związku Sowieckim, wiedziały jednak, że są zwolnione z wszelkich ograniczeń, pod warunkiem że zabójstwa wspierają interes systemu, któremu służyły. Ta wielka, przerażająca swoboda działania upajała jej beneficjentów; nieliczni nazistowscy dygnitarze, którzy później składali uczciwe zeznania, opisywali swoje urzędowanie w kategoriach niemal lirycznych. Ofiarom, przyzwyczajonym do życia w uporządkowanych społecznościach, trudno się teraz było pogodzić ze swą absolutną bezsilnością. Przepaść pomiędzy burżuazyjnym społeczeństwem żyjącym w ramach prawa a prowadzącą do Auschwitz bramą z łukowatym napisem „Arbeit macht frei” była zbyt wielka, aby można to było pojąć. Okupacja i podporządkowanie wydawały się wystarczająco złe; dopiero z czasem okazało się, że można cierpieć bardziej. Ruth Maier, młoda austriacka Żydówka, która znalazła schronienie w Oslo, pisała 25 kwietnia 1941 roku o swych staraniach zdobycia wizy do USA: „Byłam w tej sprawie w amerykańskim konsulacie. Na pewno dostanę wizę po wojnie. Ale nie wcześniej [...]. Musimy więc być cierpliwi”. Ta nieszczęsna dziewczyna jeszcze nie rozumiała, że niemożność uzyskania wizy nie była zwykłą niedogodnością, lecz kwestią życia lub śmierci – pięć miesięcy później została wywieziona i zamordowana. Jeszcze w 1944 roku Edith Gabor, osiemnastoletnia córka budapeszteńskiego handlowca z branży diamentów, słyszała doniesienia o losie społeczności żydowskich w Europie, ale sądziła, że „to jest coś, co wydarza się innym ludziom, w innych krajach”. Ona sama była wystraszona, lecz niewystarczająco. Jeszcze tego samego roku została wywieziona do pierwszego z kilku obozów koncentracyjnych, gdzie z trudem przetrwała prawdziwe piekło. Cała reszta jej rodziny, poza jednym bratem, została zagazowana. Wielu ludzi poniosło śmierć daleko od jakiegokolwiek pola walki. Najbardziej dramatyczny los stał się udziałem europejskich Żydów, lecz miliony innych cywilów – Rosjan, Polaków, Jugosłowian, Greków, Chińczyków, Malajczyków, Wietnamczyków, Hindusów – zginęło za sprawą rozmyślnych mordów, przypadkowych eksplozji, chorób lub głodu. Ich unicestwienie nie było mniej straszne, choć odbywało się w warunkach zapomnienia w jakiejś zburzonej wiosce zamiast w Auschwitz czy na Majdanku, ale też bez możliwości stawiania oporu czy zdobywania medali, co mogłoby być okolicznością pozwalającą zachować godność czy w ogóle człowieczeństwo. Helmuth von Moltke z Abwehry był wstrząśnięty wiadomościami o masowych egzekucjach zakładników na okupowanych terytoriach i tak pisał do swej żony 21 października 1941 roku: „W jednym z regionów Serbii dwie wioski zostały całkowicie spalone, rozstrzelano 1700 mężczyzn i 240 kobiet. Taka jest «kara» za atak na trzech żołnierzy niemieckich. W jednej z wiosek w Grecji rozstrzelano

220 mężczyzn, pozostawiając na pogorzelisku kobiety i dzieci płaczące za swymi mężami, ojcami i domami. W chwili gdy to piszę, we Francji odbywają się egzekucje na szeroką skalę. Z pewnością ponad tysiąc osób jest w ten sposób codziennie mordowanych, a dalszy tysiąc niemieckich mężczyzn oswaja się z mordowaniem. Wszystko to jest dziecinną zabawą w porównaniu z tym, co się dzieje w Polsce i w Rosji. Czy ja mogę o tym wiedzieć i mimo to siedzieć sobie przy herbacie w moim ogrzewanym mieszkaniu? Czy w ten sposób sam nie staję się winny? Co powiem, gdy usłyszę pytanie: «A co ty robiłeś w tamtym czasie?». Od soboty wyłapywani są berlińscy Żydzi”. O Holokauście mówi się dziś często w oderwaniu od innych spraw. Jest to w pewnym sensie logiczne, ponieważ Żydzi zostali wyszczególnieni jako najważniejszy obiekt ludobójstwa, ale kartoteki AuschwitzBirkenau, najbardziej osławionego obozu śmierci, wyraźnie wskazują na wielkie liczby ofiar z innych grup rasowych, które podzieliły los żydowskich więźniów. Najbardziej wiarygodne z dostępnych statystyk wykazują, że do obozu trafiło 1,1 miliona Żydów, z czego przeżyło 100 tysięcy; spośród 140 tysięcy Polaków nieżydowskiego pochodzenia przeżyła połowa; z 23 tysięcy Cyganów zostało jedynie 2 tysiące; spośród 15 tysięcy sowieckich jeńców wojennych zginęli wszyscy oraz połowa spośród 25 tysięcy innych – głównie więźniów politycznych. Poza blisko 6 milionami Żydów zamordowanymi przez Niemców zginęły ponad 3 miliony pojmanych przez nich Rosjan, tysiące zaś nieżydowskich cywilów straciły życie w masakrach dokonywanych w Rosji, Polsce, Jugosławii, Grecji i innych krajach okupowanych. Wydaje się więc ważne, aby oceniać Holokaust na tle sposobu, w jaki Hitler rządził swoim imperium. Jedną z najbardziej poruszających i światłych orędowniczek drążenia tego kontekstu była Ruth Maier. Jako dwudziestodwuletnia uciekinierka w Oslo, zaledwie miesiąc przed własną deportacją i śmiercią w Auschwitz, zapisała w pamiętniku: „Jeśli zamkniesz się w sobie i będziesz patrzeć na te prześladowania i torturowanie Żydów tylko z punktu widzenia Żyda, to powstanie u ciebie pewien rodzaj kompleksu prowadzącego do powolnego, lecz nieuchronnego załamania psychicznego [...]. Jedynym rozwiązaniem jest spojrzenie na kwestię żydowską w szerszej perspektywie [...] w odniesieniu do uciskanych Czechów i Norwegów, uciskanych robotników [...]. Będziemy bogaci, dopiero gdy zrozumiemy, że nie tylko my jesteśmy rasą męczenników. Że obok nas cierpią niezliczone rzesze innych, które podobnie jak my cierpieć będą po wsze czasy [...], jeśli nie będziemy walczyć o lepsze [...]”. Tu przerwała, bo jednak instynktownie pragnęła postrzegać żydowską tragedię jako coś unikalnego. Co w niczym zresztą nie umniejsza szlachetności i bezinteresowności słów tej młodej kobiety, która wkrótce też stała się ofiarą Zagłady. Jednym z największych błędów Hitlera z punktu widzenia jego własnych interesów było usiłowanie przekształcenia zajętych przez siebie ziem wschodnich zgodnie z wytycznymi nazistowskiej ideologii, i to w czasie trwania wojny. Niemal wszystkie porównania między Hitlerem a Churchillem są chybione, lecz jedno zestawienie wydaje się w tym kontekście szczególnie znaczące: brytyjski przywódca wzbudzał irytację zarówno swoich ministrów, jak i skromniej usytuowanych rodaków tym, że odmawiał poważnego zajęcia się reformami społecznymi w kraju przed osiągnięciem zwycięstwa. Przywódca Niemiec natomiast już po niewielu tygodniach od zajęcia podbitych terenów wschodnich wprowadził drastyczne zmiany w funkcjonowaniu ich społeczeństw. Dokonał zakrojonych na wielką skalę deportacji tamtejszej ludności, aby stworzyć miejsce dla niemieckich kolonistów, oraz doprowadził do zamordowania wielu ludzi, głównie Żydów oraz działaczy społecznych i politycznych, niezależnie od tego, czy stawiali opór jego władzy, czy nie. Poza grozą w wymiarze ludzkim – ignorowaną oczywiście przez nazistów – polityka ta spowodowała olbrzymie zakłócenia w gospodarce i rolnictwie hitlerowskiej machiny wojennej. Niektórzy członkowie społeczeństw desygnowanych jako niższe zaciągnęli się do służby u nazistów, aby zapewnić sobie żywność i wynagrodzenie, ponieważ nienawidzili Żydów lub dlatego że szukali okazji do wywyższania się i znęcania nad innymi. Ucisk stosowany przez Niemców wzbudził jednak głęboką niechęć wśród milionów dawnych poddanych Stalina, którzy mogli z własnej woli stać się akolitami Niemców.

Żniwa na Ukrainie – chłopi koszący zboże są nadzorowani przez niemieckich żołnierzy Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W okupowanej zachodniej Europie naziści znaleźli wielu aktywnych lub choćby potencjalnych kolaborantów. Przywódcy Francji z Vichy byli gotowi do nawiązania partnerstwa z Niemcami, które mogło zyskać poparcie wielu mieszkańców Francji i być może doprowadziłoby do podjęcia zbrojnych działań przeciwko Wielkiej Brytanii. Ale gospodarcza eksploatacja państwa Pétaina przez Hitlera, zwłaszcza poprzez sztuczne narzucenie wysokiego kursu wymiany marki w stosunku do franka, stopniowo, nawet jeszcze przed wprowadzeniem w 1943 roku robót przymusowych w Niemczech – znienawidzonego Service de Travail Obligatoire – zrażała Francuzów. Dokonywane przez nazistów masowe deportacje z Polski, Czechosłowacji i Ukrainy poważnie zaszkodziły produkcji w rolnictwie. Wielu etnicznie niemieckich kolonistów, którzy mieli zastąpić ludność miejscową, okazało się nieskorych, a także technicznie niewykwalifikowanych do wypełnienia przewidzianych dla nich zadań. Wszystkie w historii imperia odnoszące sukcesy opierały się częściowo na force majeure , lecz także w części na oferowaniu podbitym ludom rekompensaty za podporządkowanie: a więc stabilności, dobrobytu i rządów prawa. Tymczasem naziści przynosili z sobą jedynie brutalność, korupcję i administracyjną niekompetencję. Oni sami utrzymywaliby, że ich okrucieństwa z powodzeniem pozwalały tłumić szerszy ruch oporu wobec okupacji – wszędzie poza Jugosławią i Rosją. Było to prawdą, ale była to też tylko część pełnego obrazu. Wiele okupowanych krajów, a zwłaszcza Francja, wniosło pod przymusem pożyteczny wkład do niemieckiej gospodarki wojennej: łącznie na Francję przypadało 9,3 procent produkcji zbrojeniowej Rzeszy, a duńskie rolnictwo zaspokajało 10 procent zapotrzebowania Niemiec na żywność. Hitlerowi jednak mogłoby się powodzić lepiej, gdyby zaoferował podbitym narodom bodźce obok gróźb, nagrody obok drakońskich konfiskat nieruchomości i towarów. Podejście nazistów do gospodarki było groteskowo prymitywne: uważali tworzenie majątku za grę, w której rachunek musi się sprowadzać do zera – aby Niemcy zyskały, ktoś inny musi stracić. W konsekwencji od 1940 roku imperium Hitlera było stopniowo plądrowane na potrzeby finansowania jego wojny, co mogło się skończyć jedynie bankructwem. Nazistowska hierarchia bardzo powoli uświadamiała sobie bezsensowność mordowania potencjalnych

niewolników w sytuacji, kiedy w Niemczech panował ostry deficyt siły roboczej, co wynikało z mobilizacji większości mężczyzn w wieku poborowym. Adam Tooze wyliczył, że łącznie siedem milionów mężczyzn w wieku produkcyjnym – zwłaszcza Żydów, Polaków i rosyjskich jeńców wojennych – zostało przez Niemców zabitych lub pozwolono im umrzeć, w większości w latach 1941–1943. Opisuje on Holokaust jako „katastrofalne niszczenie siły roboczej”. W latach 1941–1942 naziści uważali, że najlepszym sposobem pokonania ich trudności z wyżywieniem niemieckiego społeczeństwa jest wyeliminowanie każdego „zbędnego” człowieka pozostającego w ich zasięgu. Na spotkaniu w Berlinie 16 września 1941 roku z udziałem Göringa omawiano braki w zaopatrzeniu w żywność. Reichsmarschall oświadczył, że zmniejszenie przydziałów dla niemieckiej ludności cywilnej byłoby niewyobrażalne, „biorąc pod uwagę nastroje w kraju”. Ludzie Hitlera potrzebowali zarówno materialnych, jak i moralnych zapewnień, że warto prowadzić tę wojnę. Naziści doszli do wniosku, że w tej sytuacji jedyną możliwą odpowiedzią powinno być zredukowanie zaopatrzenia dla rdzennych mieszkańców okupowanych terytoriów oraz rosyjskich jeńców wojennych. 13 listopada kwatermistrz generalny Eduard Wagner (później uczestnik spisku przeciwko Hitlerowi, w lipcu 1944 roku) powiedział szefom swoich wydziałów, że „jeńcy wojenni, którzy nie pracują, będą musieli umrzeć z głodu”. Tak więc rosyjscy jeńcy zaczęli umierać na wielką skalę, niektórzy z głodu, inni z rąk strażników, którzy mogli zabijać bez ograniczeń. Do lutego 1942 roku zginęło niemal 60 procent spośród 3,35 miliona sowieckich jeńców znajdujących się w rękach niemieckich; do 1945 roku zmarło 3,3 miliona spośród 5,7 miliona wziętych do niewoli. Dopiero w 1943 roku naziści zdali sobie sprawę, że głodne żołądki mogą także oznaczać pożyteczne ręce, uświadomili więc sobie w końcu wartość, czy wręcz konieczność utrzymania więźniów przy życiu, aby można było uzupełnić kurczącą się siłę roboczą w niemieckim przemyśle. Po wprowadzeniu w życie tej polityki Göring stwierdził z zadowoleniem, że Rosjanie wykonują 80 procent pracy przy produkcji jego stukasów typu Ju 87. Z nadejściem jesieni 1944 roku w gospodarce niemieckiej zatrudnionych było blisko 8 milionów pracowników zagranicznych i jeńców wojennych. W samej tylko fabryce BMW w Monachium pracowało 16 600 więźniów, przy czym choć wciąż traktowano ich ze zinstytucjonalizowanym okrucieństwem, ich przydziały zwiększono na tyle, aby mogli utrzymać się przy życiu. Przemysłowcy natomiast wystąpili z wnioskiem o wymierzanie kar poza miejscem zakwaterowania jeńców, aby uniknąć stresowania niemieckiego personelu. We wszystkich większych miastach Niemiec i w ich pobliżu tworzono wielką sieć strzeżonych miejsc zakwaterowania dla wszelkiego rodzaju obcokrajowców. W okolicach Monachium znajdowało się 120 obozów jenieckich, 286 koszar i obozów dla cywilów wraz z domem publicznym do ich obsługi, a także 7 oddziałów obozów koncentracyjnych, w tym placówka obozu z Dachau – łącznie 80 tysięcy miejsc. Większość niemieckich cywilów nie mogła w wiarygodny sposób stwierdzić, że nie wiedziała o obozach koncentracyjnych i systemie pracy niewolniczej. Widywano dziewczynki w pobliżu Ravensbrück, które bawiły się w „obozowe strażniczki”. Więźniów powszechnie wykorzystywano do gaszenia pożarów, prac ratowniczych i usuwania gruzów po bombardowaniach z powietrza. Wysyłano ich także do rozbrajania bomb, które nie wybuchły, co było tak niebezpieczne, że na ich strażników wyznaczano esesmanów skazanych za przestępstwa. Aby zapewnić stały dopływ niewolników, w pobliżu aglomeracji miejskich tworzono obozy satelickie. Więźniów z Sachsenhausen kierowano na przykład do pobliskiego Berlina, gdzie ze względu na ich pasiaste drelichy byli przez cywilów nazywani „zebrami”. W Osnabrück matki poskarżyły się w SS, że dzieci na szkolnym podwórku są zmuszone patrzeć na bicie więźniów przez strażników. SS odpowiedziało, że „jeśli dzieci nie są jeszcze wystarczająco silne, trzeba je zahartować”. Lokalne władze na ogół doceniały znaczenie tej taniej siły roboczej, określonej przez burmistrza Duisburga mianem „wysoce zadowalającej”. Znaleźli się jednak cywile, którzy wyrażali swoje oburzenie z powodu rzekomego zbyt pobłażliwego traktowania więźniów. Pewien przedsiębiorca budowlany pisał w marcu 1944 roku, że „ciągle obchodzimy się zbyt łagodnie z jeńcami wojennymi i innymi ekipami roboczymi na naszych ulicach. Ja uważam, że lepiej wyrzucić kogoś za burtę, niż dopuścić, abyśmy utonęli”. SS często posługiwało się

więźniami do grabienia zniszczonych domów dla własnej korzyści – w Düsseldorfie zastrzelono dwóch mężczyzn, aby nie mogli ujawnić przestępczych działań swoich nadzorców. Cywilni lekarze często podpisywali fałszywe akty zgonu więźniów zastrzelonych lub zmarłych z powodu pobicia; i w tym, i w wielu innych aspektach niemieckie środowisko medyczne wykazało się gotowością do pójścia na rękę reżimowi nazistowskiemu. Robotnicy przymusowi nadal umierali po przejściu na służbę niemieckiego przemysłu, częściowo z powodu stałego oscylowania pomiędzy zapotrzebowaniem na ich usługi a niechęcią nazistów do ich żywienia. Według jednego z obliczeń zginęło 177 tysięcy spośród 2,77 miliona rosyjskich robotników cywilnych, 130 tysięcy Polaków oraz 32 tysięcy włoskich jeńców wojennych. Od 1943 roku umieralność wśród więźniów gwałtownie spadła. Nawet niektórych Żydów utrzymywano przy życiu, zwłaszcza jako robotników w wielkich zakładach IG Farben w pobliżu Auschwitz-Birkenau (w tym czasie większość mordów w ramach Holokaustu, poza likwidacją Żydów węgierskich, była już dokonana). Zagraniczni robotnicy i niewolnicy nigdy nie stanowili w pełni zadowalającej siły roboczej – uważano, że są mniej wydajni od swych niemieckich odpowiedników o co najmniej 15 procent, być może nawet 30 procent. Było jednak szaleństwem i barbarzyństwem formułowanie przypuszczeń, że wygłodzeni i brutalnie traktowani robotnicy przymusowi mogą osiągnąć poziom wydajności dorównujący pracownikom, z którymi obchodzono się w sposób choćby minimalnie humanitarny. System obozów koncentracyjnych, który SS chciało uczynić źródłem zysków, był niewydolny nawet we własnych założeniach, ale dzięki pracy niewolniczej Niemcy mogły kontynuować wojnę do 1945 roku. 2. ZABIJANIE ŻYDÓW Literatura na temat Holokaustu jest niebywale szeroka, nie wyjaśnia jednak wyczerpująco, dlaczego naziści zaakceptowali ekonomiczny koszt zniszczenia narodu żydowskiego, przesuwając ciągle niewystarczającą siłę roboczą i środki transportu do programu masowych mordów, podczas gdy losy wojny wciąż się ważyły. Odpowiedź musi leżeć w obłędnym priorytecie prześladowania Żydów, który był najistotniejszy nie tylko dla ideologii narodowosocjalistycznej, lecz także dla polityki Niemiec przez cały okres światowego konfliktu. Naziści byli zawsze zdecydowani wykorzystać legitymizację rządu prowadzącego wojnę totalną do celów, które w innej sytuacji sprawiałyby trudności nawet reżimowi totalitarnemu. Na kluczowym spotkaniu partyjnym 12 listopada 1938 roku, po Kristallnacht („nocy kryształowej”, serii ataków przeciw ludności żydowskiej w Niemczech, łącznie z morderstwami, paleniem synagog i domów przeprowadzonych w listopadzie 1938 roku przez SA i ludność cywilną) Göring oświadczył: „Jeśli w niedalekiej przyszłości Rzesza Niemiecka miałaby wejść w konflikt z obcymi mocarstwami, to rozumie się samo przez się, że my tutaj w Niemczech sprowadzilibyśmy to najpierw do konfrontacji z Żydami”. W tamtym czasie polityka niemiecka wciąż popierała emigrację Żydów z Rzeszy, lecz artykuł zamieszczony w listopadzie 1939 roku na łamach pisma SS „Das Schwarze Korps” podkreślał zaangażowanie na rzecz „rzeczywistego i definitywnego końca żydostwa w Niemczech, jego totalnej eksterminacji”. Czołowi naziści wielokrotnie otwarcie wypowiadali się w ten sposób. Hitler wystąpił ze swym osławionym „proroctwem” w przemówieniu wygłoszonym w Reichstagu 30 stycznia 1939 roku, utrzymując, że wojna doprowadzi do „unicestwienia europejskiego żydostwa”. Jasno dał do zrozumienia, że każdy Żyd w jego zasięgu stał się zakładnikiem, a jego życie zależało od „dobrego zachowania” mocarstw zachodnich. Gdyby Brytyjczycy i Francuzi nie zgodzili się z jego ambicjami – a nade wszystko gdyby postanowili im się sprzeciwić, używając siły – odpowiedzialność za konsekwencje miała spaść na nich. Zachodnie mocarstwa uznawały takie wypowiedzi za niewiarygodne. Nawet gdy Hitler rozpoczął swój szaleńczy podbój kontynentu, demokracjom trudno było pojąć, że członkowie dobrze wykształconego i cywilizowanego społeczeństwa mogliby spełnić niesłychane zapowiedzi swych przywódców i dokonać ludobójstwa. Pomimo rosnącej liczby dowodów nazistowskich zbrodni złudzenie to utrzymywało się w pewnym stopniu aż do 1945 roku, a nawet przez jakiś czas później.

W ramach rozpoczętego w lipcu 1939 roku nazistowskiego programu eutanazji o nazwie „T4” zabijano niemieckich i polskich pacjentów zakładów psychiatrycznych w tempie, które w 1940 roku osiągnęło około pięciu tysięcy ofiar miesięcznie. Większość zagazowywano, choć niektórych rozstrzeliwano pod nadzorem Gestapo i SS przy udziale lekarzy; spośród siedemdziesięciu tysięcy ofiar od czterech do pięciu tysięcy stanowili Żydzi. Program „T4” był historycznie ważny, ponieważ na wczesnym etapie pokazał gotowość niemieckiego rządu do podjęcia procesu unicestwienia, szczegółowo określanego przez biurokrację z Berlina, w celu wyeliminowania podgrupy zbędnej z punktu widzenia wymogów Trzeciej Rzeszy. Z chwilą masowego wymordowania jednej mniejszości, nie było już żadnej dalszej moralnej przeszkody na drodze do Holokaustu. Dylematy stojące przed nazistowskim kierownictwem dotyczyły jedynie jego wykonalności w kategoriach czasu i logistyki. Przez ponad dwa lata od wybuchu wojny uznawano, że zwycięstwo jest priorytetem, chwilowo decydującym o odroczeniu całkowitej eliminacji europejskich Żydów. Od sierpnia 1939 do lata 1942 roku, gdy program obozów śmierci osiągnął pełną wydolność, naziści zadowalali się zabijaniem wielkich liczb ludzi w wielu krajach na zasadach arbitralnych. W pierwszych miesiącach po wkroczeniu wojsk niemieckich do Polski zamordowano około 10 tysięcy Polaków – Żydów i nie-Żydów uznanych za szkodliwych dla interesów Niemiec. Wyznaczono pięć SS Einsatzgruppen – szwadronów śmierci – które szły śladem atakujących z przodu oddziałów pancernych. Ich dowódcom przyznano szeroką swobodę w dobieraniu ofiar, wykorzystywaną przez niektórych do eliminowania prostytutek, Cyganów i chorych psychicznie. Około 60 tysięcy polskich żołnierzy pochodzenia żydowskiego oddzielono od pozostałych jeńców wojennych, a decyzje o ich losie miały zapaść później. Wszyscy polscy Żydzi – 3,5 miliona – mieli zostać przesiedleni do gett. Na początku 1940 roku naziści rozpoczęli przymusowe wysiedlanie 600 tysięcy Żydów z terenów właśnie wcielonych do Wielkiej Rzeszy; zostali oni wywiezieni do odrębnie administrowanego Generalnego Gubernatorstwa. Wielu spośród nich, pozbawionych schronienia i żywności, zmarło w nadchodzących miesiącach. Na tym etapie polityka nazistów była wciąż niespójna. Wiele dyskutowano o deportacji, w maju 1940 roku Himmler przedłożył Hitlerowi memorandum o możliwości wywiezienia europejskich Żydów do Afryki lub na Madagaskar. Reichsführer SS wspomniał o radykalnej alternatywie „bolszewickiej metody fizycznej eksterminacji narodu”, lecz odrzucił ją jako „niegermańską i niemożliwą”. Uzgodniono, że możliwie największa liczba Żydów powinna zginąć w toku normalnego przebiegu administrowania okupacją, lecz nie podjęto jeszcze decyzji na rzecz systemowego ich mordowania. W ciągu następnych dwóch lat, a zwłaszcza po inwazji na Rosję, Niemcy zabijali Żydów wedle uznania, w skali determinowanej głównie dostępnością siły roboczej i zasobów. Niemiecki sierżant, zaopatrzeniowiec z kompanii piekarniczej, wspominał: „Widziałem, jak ci ludzie byli wyłapywani i musiałem po prostu się odwracać, kiedy byli pałowani na śmierć na naszych oczach [...]. Stało tam i przyglądało się bardzo wielu niemieckich żołnierzy oraz Litwinów. Nie wyrażali ani zgody, ani dezaprobaty – po prostu stali, całkowicie obojętni”. Garstka niemieckich oficerów miała odwagę protestować: pułkownik Walter Bruns, inżynier, który przypadkowo natknął się na masakrę Żydów podczas konnej przejażdżki w lesie Rumbuli na Łotwie 30 listopada 1941 roku, przedłożył formalny raport Grupie Armii „Północ”. Osobiście odwiedził także kwaterę główną armii w Angerburgu (dzisiejsze Węgorzewo), aby złożyć tam jego kopię. Nie otrzymał żadnej formalnej odpowiedzi; szef sztabu oznajmił jedynie, że w przyszłości tego rodzaju egzekucje „muszą być wykonywane z większą ostrożnością”. Einsatzgruppen były stosunkowo nieliczne, udało się im jednak dokonać wielu robiących wrażenie masakr, choć liczba ich ofiar wciąż obejmowała „tylko” dziesiątki tysięcy. Energiczne wysiłki Brygady Kawalerii SS na obszarze bagien Prypeci na początku sierpnia 1941 roku przyniosły 6504 żydowskich ofiar. Końcowy miesięczny raport tej jednostki mówił o 15 878 zabitych, choć rzeczywista liczba prawdopodobnie przekraczała 25 tysięcy. Okazało się, że logistyczne trudności mordowania w skali hurtowej są olbrzymie, nawet z zastosowaniem

oszczędnych metod działania, na przykład zapędzania ofiar do masowych grobów przed ich rozstrzelaniem. Przy tak wolnym tempie proces „ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego w Europie” wymagałby dziesięcioleci i pod koniec lata 1941 roku dowódcy SS zaczęli domagać się o wiele bardziej radykalnego i kompleksowego podejścia do sprawy. We wrześniu Einsatzgruppe C zaproponowała wyniszczenie Żydów pracą: „Jeśli całkowicie zrezygnujemy z żydowskiej siły roboczej, to ekonomiczna odbudowa ukraińskiego przemysłu [...] będzie właściwie niemożliwa. Jest tylko jedna możliwość [...] rozwiązanie problemu żydowskiego poprzez wykorzystanie żydowskiej siły roboczej w pełnej skali. To pociągnęłoby za sobą stopniową likwidację żydostwa”. Z końcem lipca 1941 roku przyjęto nową politykę: zamknięcie wschodnioeuropejskich Żydów w gettach, gdzie można by ich łatwiej kontrolować i wykorzystać jako siłę roboczą, a jednocześnie zwolniłyby się miejsca zamieszkania. Wehrmacht zdecydowanie poparł ten pomysł, gdyż rozwiązywało to trudności administracyjne na tyłach. SS rozszerzyło wachlarz swych mordów: zabijano teraz znacznie więcej kobiet i dzieci. Lecz wciąż wobec trudności zabijania na skalę „przemysłową” niewielu oficerów SS było gotowych zmierzyć się z wyzwaniem tak ambitnym jak eksterminacja całej rasy. Podczas zimy przełomu lat 1941 i 1942 skupili się na zapełnieniu gett, a następnie na dokończeniu oczyszczania poszczególnych regionów poprzez zabijanie wszystkich Żydów wykrytych poza dzielnicami zamkniętymi, głównie na terenach wiejskich. Warunki życia w gettach były nie do opisania: od sierpnia 1941 roku w warszawskim getcie, gdzie odizolowano łącznie 338 tysięcy Żydów, 5500 umierało co miesiąc z głodu i chorób, a umieralność w innych była porównywalna. Niemcy wciąż zakładali rychłe zwycięstwo w Rosji, ale przed jego nadejściem większość nazistowskiego kierownictwa była za odroczeniem Ostatecznego Rozwiązania. Heinrich Himmler nie chciał jednak już z tym dłużej zwlekać. Uważał szybką likwidację Żydów na okupowanych terytoriach za priorytet narodowy, a przy okazji zamierzał w ten sposób poszerzyć zakres swej władzy. Chełpił się mandatem komisarza Rzeszy „dla umocnienia narodu niemieckiego”, choć na ówczesnym etapie Hitler nie podjął jeszcze decyzji w sprawie „germanizacji” okupowanych terenów sowieckich. Podkreślanie zasadniczego wpływu SS na Holokaust może wydawać się banałem, mimo to jest potrzebne: najpotężniejsza autonomiczna formacja w nazistowskich Niemczech dążyła do unicestwienia Żydów, nie licząc się zresztą z wpływem tego działania na zdolność kraju do prowadzenia wojny. Jak zauważył John Lukacs, Himmler skupiał się na tym celu o wiele bardziej niż Hitler.

Einsatzgruppe D dokonuje masowej egzekucji rosyjskich Żydów, około 1942 roku Fot. Library of Congress

We wrześniu 1941 roku Führer potwierdził zwycięstwo Himmlera w rywalizacji z Alfredem Rosenbergiem o władzę nad Europą Wschodnią. Reichsführer SS otrzymał jednoznaczne upoważnienie do przeprowadzenia czystek etnicznych na Wschodzie. Oznaczało to początek prowadzonej przez Trzecią Rzeszę systematycznej kampanii ludobójstwa. Gdy oczekiwano bliskiego zwycięstwa, podjęto decyzje, które miały poważnie utrudnić wysiłek wojenny Niemiec w obliczu narastającego widma klęski. Nie zostały one jednak nigdy odwołane: Himmler realizował eksterminację Żydów z zawziętością niespotykaną w innych obszarach działań wojennych.

Jakakolwiek racjonalna ocena sytuacji Niemiec w 1941 roku wymagała skoncentrowania się na wygraniu wojny, przede wszystkim przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Gdyby do tego doszło, Trzecia Rzesza mogłaby dowolnie ukształtować swój ustrój; jeśli nie, oznaczało to klęskę narodowego socjalizmu. Himmler jednak zaangażował SS do zadania, które nie mogło wnieść niczego do niemieckiego zwycięstwa i wręcz oddalało od jego osiągnięcia. Jesienią i z nadejściem zimy 1941 roku tempo mordów narastało: w dziesiątkach miasteczek i wsi Żydów systematycznie eliminowano. W październiku, gdy pozostawiona na tyłach linii frontu sowiecka jednostka specjalna wysadziła w powietrze nowo utworzoną kwaterę główną armii rumuńskiej w Odessie, żołnierze rumuńscy wspierani przez niemieckie SS zabili około 40 tysięcy miejscowych Żydów. 18 i 19 tego miesiąca SS wymordowało wszystkich żydowskich mieszkańców Mariupola, 8 tysięcy osób, a tydzień później dalszych 1800 w Taganrogu. Z tygodnia na tydzień akcję kontynuowano w miejscowościach, o których świat nigdy nie słyszał, takich jak Skadowsk i Teodozja, Kercz i Dżankoj, Nikołajew i Chersoń. Pacjenci zakładów psychiatrycznych byli zabijani z marszu, niezależnie od wyznania. SS dokonywało także egzekucji wielu więźniów „o azjatyckim wyglądzie” i rozpoczęło akcję mordowania Cyganów, która nabrała systematycznego charakteru w 1942 roku. Obozy jenieckie były przeczesywane w poszukiwaniu rosyjskich Żydów i komisarzy. Zidentyfikowanych jako takich – w łącznej liczbie co najmniej 140 tysięcy – wywieziono i rozstrzelano. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że jeszcze przed oficjalnym uzgodnieniem Ostatecznego Rozwiązania co najmniej dwa miliony sowieckich jeńców wojennych zostało zabitych lub pozwolono im umrzeć. Wszelkie moralne bariery przed masowymi mordami zostały już przełamane, a liczne precedensy zabijania w skali hurtowej ustanowione na długo, zanim doszło do największych masakr Żydów. W zimie 1941 roku trwało administracyjne zamieszanie w kwestii, czy należy utrzymywać przy życiu Żydów zdolnych do pracy przymusowej. Lokalni dowódcy przejawiali tutaj różne podejścia: 26 września w Kownie zamordowano 1608 mężczyzn, kobiet i dzieci „chorych lub podejrzewanych o stan zakaźny”, następnie dalszych 1845 w ramach „karnej operacji” 4 października oraz kolejnych 9200 po nowej kontroli 29 października. Dzień później szef niemieckiej cywilnej administracji w Słucku wystąpił do Generalnego Komisarza w Mińsku z formalnym protestem w sprawie masakry tamtejszych Żydów. Stwierdził w nim, że „po prostu nie można się obejść bez żydowskich rzemieślników [...] wszystkie kluczowe przedsiębiorstwa zostałyby za jednym zamachem sparaliżowane, gdyby wszyscy Żydzi zostali zlikwidowani”. Jego skargi, jak stwierdził, zostały odrzucone przez dowódcę policyjnego batalionu dokonującego mordów, który wraził swoje zdumienie „oraz wyjaśnił, że otrzymał instrukcje [...] uwolnienia miasta od Żydów bez wyjątków, podobnie jak to robiono w innych miastach. Oczyszczanie musiało być dokonywane ze względów politycznych i nigdzie dotąd czynniki ekonomiczne nie odgrywały żadnej roli [...]. Podczas akcji miasto przedstawiało sobą straszliwy obraz [...]. Żydzi, wśród nich rzemieślnicy, byli brutalnie maltretowani. Nie można już mówić o akcji dotyczącej Żydów, wyglądało to zdecydowanie bardziej na rewolucję”. Nic z tego nie robiło oczywiście wrażenia na Himmlerze czy jego oficerach. 29–30 listopada ponad 10 tysięcy mieszkańców getta w Rydze zostało rozstrzelanych poza miastem, a tydzień później dalszych 20 tysięcy. Z nadejściem grudnia większość Żydów w państwach bałtyckich już nie żyła, a tysiące kolaborantów zwerbowanych przez Niemców do „lokalnych sił ochotniczych” entuzjastycznie uczestniczyły w mordach. Przez resztę wojny Łotysze, Litwini, Estończycy i Ukraińcy odgrywali ważną rolę w realizowanym przez Himmlera programie eksterminacji Żydów – ponad 300 tysięcy zostało z czasem włączonych do formacji pomocniczych SS (ludzie ci mogliby w innym razie służyć w armiach Hitlera). Wehrmacht w pełni współdziałał z operacjami Himmlera, choć większości mordów dokonywało SS. 10 sierpnia 1941 roku dowódca 6. Armii Walter von Reichenau wymienił w rozkazie „niezbędne egzekucje elementów kryminalnych, bolszewickich i głównie żydowskich”. Generał Karl-Heinrich von Stülpnagel, dowódca 17. Armii, przestrzegał swe jednostki przed zabijaniem cywilów bez żadnej selekcji i zamiast tego zalecał skupiać się na „miejscowych Żydach i komunistach”. Wehrmacht rutynowo zapewniał logistyczne wsparcie dla masakr popełnianych przez SS, jak również dostarczał żołnierzy do kordonów wokół pól śmierci. W wielu udokumentowanych przypadkach

jednostki armii uczestniczyły w rozstrzeliwaniach mimo rozkazów wyższych rangą dowódców zakazujących takiego plamienia żołnierskiego honoru. Działania sowieckich partyzantów dawały pretekst do podejmowania „operacji bezpieczeństwa” w rodzaju tej, dla której zachowały się rozkazy wydane przez dowódcę 707. Dywizji Piechoty Wehrmachtu generała majora Gustawa Freiherra von Bechtholsheima. 16 października 1941 roku pisał on, że „Żydzi są dla partyzantów jedynym wsparciem umożliwiającym im przetrwanie teraz i w ciągu zimy. Ich unicestwienie musi więc zostać dokonane w sposób bezkompromisowy”. Bez aktywnego wsparcia ze strony Wehrmachtu masowe mordy w skali, w jakiej ich dokonywano w latach 1942–1942, nie byłyby możliwe. Z końcem 1941 roku nie żyło już co najmniej pół miliona wschodnioeuropejskich Żydów. Eliminacji europejskich Żydów przyznawano coraz wyższy priorytet w programie nazistów. Hitler wmówił sobie, że ogłoszona w sierpniu 1941 roku Karta Atlantycka oraz rysujące się w bliskiej perspektywie przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny są wynikiem wpływu wywieranego przez Żydów na rząd amerykański. Umocniło to jeszcze jego determinację w zabijaniu przedstawicieli tego narodu w Europie. W następnych miesiącach i latach niemiecki przywódca doszedł do przekonania, że cel ten jest równie ważny jak zwycięstwo militarne, a nawet że jest koniecznym warunkiem wstępnym do jego osiągnięcia. Próby doszukania się racjonalności w strategii nazistów, zwłaszcza od 1941 roku, nie dają rezultatów. Peter Longerich, jeden z bardziej szanowanych historyków Holokaustu, przekonująco argumentuje, że zaangażowanie się nazistowskiego kierownictwa na rzecz realizacji Ostatecznego Rozwiązania poprzez wdrożenie idei obozów śmierci nastąpiło dopiero pod koniec 1941 roku: „Kierownictwo w centrum i organizacje wykonawcze na peryferiach radykalizowały się w procesie wzajemnego oddziaływania”. Budowa pierwszego celowo zaprojektowanego obozu zagłady w Bełżcu koło Lublina rozpoczęła się dopiero 1 listopada 1941 roku. Longerich przytacza dowody, że prawie do końca tego roku kluczowi oficerowie SS wciąż mówili raczej o masowych deportacjach niż o eksterminacji i interesowało ich głównie to, jak najlepiej zorganizować i zmobilizować Żydów do pracy niewolniczej. Jesienią tego samego roku wyraźnie nasiliła się antyżydowska propaganda na terenie Rzeszy, aby przygotować opinię publiczną na deportację niemieckich Żydów na Wschód. Jeśli rozróżnienie pomiędzy wywózką skazańców na pustkowia, gdzie według oczekiwań mieli umrzeć z głodu, a masowym ich zagazowaniem wydaje się pokrętne, było ono jednak znaczące w ewolucji historii Holokaustu. Gdy zaangażowanie USA po stronie aliantów było oczywiste, Hitler nie dostrzegał już żadnych korzyści w oszczędzaniu Żydów. Longerich pisze, że „jesienią 1941 roku nazistowskie kierownictwo rozpoczęło prowadzenie wojny na wszystkich szczeblach jako wojny «przeciwko Żydom»”. Rozpoczęto budowę komór gazowych w Chełmnie, Bełżcu, Auschwitz i w innych obozach. Ciężarówki do zagazowywania chorych umysłowo były już wcześniej używane w Niemczech i w innych częściach nazistowskiego imperium. Himmler sprzyjał szerszemu wykorzystaniu tej technologii, choćby ze względu na zmniejszenie psychicznego stresu, na który byli narażeni esesmani dokonujący masowych rozstrzeliwań. Z nadejściem jesieni 1941 roku stosowano już gaz – cyklon B do zabijania wybranych więźniów w Auschwitz i w innych obozach, choć na tamtym etapie większości ofiar nie stanowili Żydzi. To raczej lokalne inicjatywy oficerów SS niż spójne dyrektywy z centrum determinowały wybór, kto ma zginąć. W połowie października 1941 roku rozpoczęły się masowe wywózki Żydów z Rzeszy, w czasie których tysiące ludzi kierowano do Łodzi, Rygi, Kowna i Mińska. Wielu z nich popełniło samobójstwo, nie godząc się na rolę biernych ofiar, co w świetle późniejszych wydarzeń trudno jednoznacznie uznać za najgorsze możliwe wyjście. Hans Michaelis był emerytowanym prawnikiem z Charlottenburga. Tuż przed wywiezieniem wezwał swą siostrzenicę. „Mario – powiedział – mam niewiele czasu. Co mam robić? Co jest najłatwiejsze, najbardziej godne? Żyć czy umierać? Znieść straszliwy los czy położyć kres własnemu życiu?” Siostrzenica zanotowała: „Rozmawiamy. Rozpatrujemy obie możliwości. Zadajemy sobie pytanie [...], co doradziłaby jego nieżyjąca żona. Znów spojrzał na zegarek”. I wtedy powiedział: „Zostało mi tu jeszcze najwyżej pięćdziesiąt godzin! [...] Chwała Bogu, że moja Gertruda zmarła normalną śmiercią, przed Hitlerem. Cóż ja dałbym za to! [...] Mario, zobacz, jak ten czas leci!”. Gdy się rozstawali, powiedziała: „Wujku Hansie, będziesz wiedział, co należy zrobić. Żegnaj”.

Hans Michaelis zażył truciznę. Mieszkanka Berlina Hilde Meikley obserwowała wywózkę miejscowych Żydów: „Z przykrością muszę powiedzieć, że wielu ludzi stało w bramach, wyrażając radość na widok przechodzących kolumn. Ktoś krzyknął: «Popatrzcie na tych bezczelnych Żydów. Teraz się śmieją, ale wybiła ich ostatnia godzina»”. Ofiarom pozwolono na zabranie 50 kilogramów bagażu na osobę. Wszystkie cenne rzeczy rekwirowano im na stacjach odjazdu pociągów, gdzie dokonywano rewizji osobistych i pobierano opłatę za przejazd. Bagaż ładowano do wagonów towarowych i właściciele mieli go już nigdy nie zobaczyć. Lokalne władze przejmowały opuszczone mieszkania, które przekazywano niecierpliwie oczekującym na ten moment nowym lokatorom. Na konferencji prasowej w listopadzie 1941 roku Rosenberg powiedział: „Na wschodzie wciąż mieszka około sześciu milionów Żydów i ta kwestia może być rozwiązana tylko przez biologiczną eksterminację całego żydostwa w Europie. Kwestia żydowska zostanie rozwiązana dla Niemiec dopiero wtedy, gdy ostatni Żyd opuści niemieckie terytorium, a dla Europy, gdy nie będzie ani jednego Żyda na europejskim kontynencie aż do Uralu”. Jeśli naziści byli odpowiedzialni za Holokaust, to w swoich zbrodniach byli wspomagani przez niektóre, jeśli nie większość, z reżimów w okupowanej Europie. Antysemityzm, choć mniej śmiercionośny niż w Niemczech, był zjawiskiem powszechnym. Mihail Sebastian, żydowski pisarz na krótko wcielony do armii rumuńskiej, opisał postawę właściwą dla wielu żołnierzy (w tym świetle nie dziwiło przyzwolenie na to, by państwo rumuńskie zostało zdominowane przez nazistów): „Voichita Aurel, mój kolega z 21. Dywizji Piechoty, powiedział wczoraj o kapitanie Capsuneanu coś, co podsumowuje całość rumuńskiego podejścia do polityki: «To naprawdę wredny drań, który gotów jest cię bić i przeklinać. Ale ma jedną dobrą stronę: nie cierpi żydków i nam też pozwala się na nich odgrywać»”. Sebastian pisał dalej, że „taką właśnie pociechę Niemcy oferują Czechom i Polakom i są gotowi oferować ją Rumunom”. Niemiecka okupacja we Francji zinstytucjonalizowała francuski antysemityzm, który i tak był szeroko rozpowszechniony, a rząd w Vichy chętnie dawał mu jednoznaczny wyraz. Tak wielu prominentnych nazistów wyraźnie i publicznie mówiło o swoich zamiarach wobec Żydów, że jest wręcz niewiarygodne, iż przywódcy krajów sojuszniczych tak długo nie traktowali tego poważnie. Lepiej zorientowani obywatele Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wyciągali właściwe wnioski z zachodzących wydarzeń, w czym umacniały ich relacje naocznych świadków z Europy Wschodniej. Pani Blanche Dugdale, gorąca brytyjska orędowniczka interesów żydowskich, pisała w liście opublikowanym na łamach tygodnika „Spectator”: „W marcu 1942 roku Himmler odwiedził Polskę i zarządził, że do końca roku 50 procent ludności żydowskiej ma być «eksterminowana» [...] i wydaje się, że od tamtego czasu nabrało to jeszcze tempa. Obecny program niemiecki wymaga, by zniknęli wszyscy Żydzi [...]. Masowe mordy w skali niesłychanej od początków cywilizacji rozpoczęły się natychmiast po wydaniu tego rozporządzenia”. Dugdale zrelacjonowała wywózki, identyfikując Bełżec, Sobibór i Treblinkę jako obozy śmierci. „Wydaje się pewne – pisała – że polskiemu żydostwu nic nie pomoże, jeśli nie uda się powstrzymać kampanii mordów przed zakończeniem wojny”. Helmuth von Moltke z Abwehry w tajnym liście przesłanym w marcu 1943 roku przez Sztokholm informował Brytyjczyków: „Co najmniej dziewięć dziesiątych ludności [Niemiec] nie wie, że zabiliśmy setki tysięcy Żydów. Oni nadal wierzą, że tamci zostali tylko zepchnięci [...] dalej na wschód [...]. Gdyby powiedzieć tym ludziom, co się wydarzyło naprawdę, odpowiedzieliby: «Jesteś tylko ofiarą brytyjskiej propagandy»”. W niektórych państwach sojuszniczych istniała pewna ambiwalencja w podejściu do najbardziej masowych nazistowskich prześladowań. O ile to była tylko ambiwalencja. Antysemityzm był głęboko wryty w rosyjską historię i mentalność. Na przykład z nadejściem Wielkanocy w 1942 roku po Moskwie zaczęła krążyć jedna z niezliczonych plotek, według których Żydzi dokonywali rytualnych mordów prawosławnych dzieci – był to nawrót dawnego wschodnioeuropejskiego „oszczerstwa przelewania krwi” w stosunku do Żydów. W 1944 roku NKWD donosiło, że według rosyjskiego społeczeństwa „Hitler zrobił dobrą robotę, tłukąc Żydów”. Ujawnienie istnienia obozów śmierci stworzyło dla Moskwy dylemat, którego sowieckie władze nigdy nie rozwiązały. Nie mogły wyrazić uznania dla mordowania Żydów przez nazistów, ale jeden z historyków określił Holokaust mianem

„niestrawnego połcia w brzuchu radzieckiego zwycięstwa”. Uznanie jego ogromu wymagałoby od Rosjan podzielenia się z Żydami częścią przemożnego poczucia krzywdy – a z wyjątkowości swej ofiary nie chcieli rezygnować. W doniesieniach sowieckich korespondentów wojennych wszystkie wzmianki wyraźnie mówiące o cierpieniach Żydów były usuwane przez cenzurę. W 1945 roku, gdy Rosjanie obrzucali obelgami swych pokonanych wrogów, co bardziej spostrzegawczy Niemcy zauważali, że niemal jedynym zarzutem, jakiego im nie stawiano, było prześladowanie Żydów. W Polsce, gdzie antysemityzm był zjawiskiem powszechnym, dowodem perfidii Żydów miały być doniesienia, że witali oni z radością wkroczenie Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku. Gdy Żydzi z warszawskiego getta wzniecili krótkotrwałe i skazane na niepowodzenie powstanie w 1943 roku, w nacjonalistycznej polskiej gazetce podziemnej napisano 5 maja: „Podczas sowieckiej okupacji [...] Żydzi regularnie zabierali naszym żołnierzom broń, zabijali ich, zdradzali przywódców naszych społeczności oraz otwarcie przechodzili na stronę okupanta. [W pewnym miasteczku] chwilowo będącym w rękach Sowietów [...] Żydzi wznieśli łuk triumfalny dla przemarszu sowieckich żołnierzy i wszyscy byli przyozdobieni w czerwone opaski i kokardy. Takie było, i nadal jest, ich nastawienie do Polski. Każdy w Polsce powinien o tym pamiętać”. Wiosną 1944 roku niektórzy żydowscy żołnierze zdezerterowali z polskiego korpusu stacjonującego w Szkocji, utrzymując, że mieli dość antysemityzmu, który w armii na uchodźstwie był równie widoczny jak w rodzinnym kraju. Anglosasi nie byli bynajmniej wolni od tego rodzaju nastrojów. Brytyjskim żołnierzem Lenem Englandem wstrząsnęły poglądy wielu jego kolegów z koszar, w rodzaju tych, które tak wyraziście opisał później na przykładzie służby w armii USA Irwin Shaw w powieści Młode lwy. England pisał: „Dwóch spośród najinteligentniejszych ludzi, jakich dotąd poznałem, to zdeklarowani żydofobi. Argumentacja zwykle jest taka: gdzie są Żydzi w armii? Nie ma ich, ponieważ wszystkim udało się załatwić sobie ciepłe posadki i wymigać się od poboru. W ten sam sposób Żydzi byli zawsze pierwszymi, którzy opuszczali niebezpieczne rejony. Żydzi kontrolują finanse, przejęli władzę w kraju. Poszczególni Żydzi mogą być całkiem sympatyczni, ale jako rasa znajdują się u korzeni wszelkiego zła”. Murray Mendelsohn, inżynier w armii USA, który wraz z rodziną jako dziecko wyemigrował z Warszawy, był świadomy antysemityzmu w koszarach. Jego wykształcenie i inteligencja budziły podejrzliwość u kolegów, z których wielu było przedtem górnikami lub robotnikami budowlanymi. Nadali mu ksywkę „Mózg”, ale – jak sam stwierdził – „nie dlatego, że byłem taki mądry, tylko przez porównanie z nimi. Nauczyłem się być jak najmniej widoczny”. Gdy żołnierze kompanii „Easy” z 506. pułku piechoty spadochronowej przeklinali swego znienawidzonego pierwszego dowódcę porucznika Sobela, używali określenia „jebany Żyd”. Nawet jeszcze w czerwcu 1945 roku, gdy istnienie obozów koncentracyjnych zostało ujawnione światu, coraz bardziej niepoczytalny generał George Patton potępiał liberałów, którzy „uważają, że osoba wypędzona jest człowiekiem, którym nie jest, i odnosi się to szczególnie do Żydów, którzy znajdują się poniżej zwierząt”. Choć Churchill reagował kategorycznym potępieniem na doniesienia o nazistowskim programie eksterminacji, jego rząd – podobnie jak rząd Franklina Delano Roosevelta – nie wykazywał gotowości do przyjęcia dużych liczb żydowskich uchodźców, nawet gdyby udało się przekonać Niemców do ich uwolnienia lub wymiany na jeńców niemieckich. Gdy w listopadzie 1938 roku przeprowadzono wśród Amerykanów sondaż, czy żydowscy uciekinierzy spod rządów Hitlera powinni otrzymać specjalne uprawnienia imigracyjne wjazdu do USA, 23 procent odpowiedziało twierdząco, 77 procent przecząco. W sierpniu 1944 roku około 44 procent Australijczyków zapytanych, czy akceptowaliby osadnictwo żydowskich uchodźców na pustkowiach północy kraju, odpowiedziało, że nie, 37 procent było za. Nawet jeszcze w grudniu 1944 roku kolejny sondaż amerykańskiej opinii publicznej na temat przyjmowania Żydów do USA wykazał, że zdaniem 61 procent nie powinny ich dotyczyć żadne ułatwienia w tej kwestii. Urzędnik brytyjskiego Biura do spraw Kolonii cynicznie skomentował raport z grudnia 1942 roku na temat obozów śmierci: „To znane rzeczy. Żydzi zaszkodzili swojej sprawie, grubo przesadzając w ostatnich latach”. Podobnie urzędnik Foreign Office wyraził niezadowolenie z powodu utyskiwań „tych lamentujących Żydów”.

Działacz polskiego podziemia Jan Karski po fantastycznej odysei przez Europę przedostał się do Londynu jesienią 1942 roku, aby jako naoczny świadek złożyć relację nie tylko z cierpień swojego kraju, lecz także dobitnie przedstawić warunki panujące w żydowskich gettach – sam dokonał niezwykłego wyczynu, dostając się do hitlerowskiego obozu śmierci w Bełżcu. Choć został przyjęty nader uprzejmie przez premiera polskiego rządu na uchodźstwie generała Sikorskiego, brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Anthony’ego Edena oraz później w Waszyngtonie przez prezydenta Roosevelta, nękała go przygnębiająca świadomość, że opisywane przez niego okropności jakoś tracą na sile w bezpiecznych, nieokupowanych stolicach zachodnich. „Z brytyjskiej perspektywy – pisał – nasz wkład wydawał się mniejszy, niż nam się zdawało. Londyn stanowił centrum wojennych decyzji. Tu podejmowano dyspozycje wprowadzające w ruch miliardy dolarów, armady samolotów bojowych, flotylle okrętów wojennych czy milionowe armie, które ponosiły ogromne straty. Często ludzie pytali: czy można porównać polski wysiłek i cierpienia z cierpieniami, bohaterstwem i wysiłkiem narodu rosyjskiego? Chcieli więcej konkretów na temat udziału Polski w tych historycznych i heroicznych zmaganiach. Inni pytali: kim właściwie są Polacy? [...] My, Polacy, nie mieliśmy szczęścia w tej wojnie”. Przełożeni Karskiego sami namawiali go, by nie kładł nadmiernego nacisku na prześladowania Żydów, bo osłabi w ten sposób siłę swojej relacji o ciężkiej sytuacji całej Polski. Arthur Schlesinger, stosunkowo dobrze poinformowany dzięki pracy w Biurze Służb Strategicznych, tak pisał o stanie swej wiedzy na temat losów europejskich Żydów w 1944 roku: „Większość z nas wciąż myślała raczej o nasileniu prześladowań niż o nowej i barbarzyńskiej polityce ludobójstwa [...]. Nie potrafię znaleźć kolegów, którzy przypominają sobie chwile nagłego olśnienia w kwestii Ostatecznego Rozwiązania”. W podobnym tonie wypowiadał się oficer brytyjskiego wywiadu Noel Annan: „Wymagało czasu [...], aby ogrom niemieckich zbrodni wobec Żydów dotarł do świadomości. W wywiadzie wiedzieliśmy o komorach gazowych i piecach, ale nie o skali, skrupulatności i biurokratycznej sprawności, z jaką Żydzi byli wyłapywani i mordowani. Z tego, co pamiętam, nikt pod koniec wojny nie zdawał sobie sprawy, że liczba Żydów, którzy zginęli, szła w miliony”. W całym archiwum brytyjskiego wywiadu z okresu wojny nie pojawia się żadna wzmianka – przynajmniej żadna nie przetrwała – o prześladowaniach Żydów czy Holokauście, prawdopodobnie dlatego, że nigdy nie zwracano się do wywiadu o zbadanie tych kwestii. Wbrew niektórym popularnym mitom bombardowanie połączeń transportowych z obozami śmierci byłoby trudne, zwłaszcza w 1942 roku, gdy zginęła większość ofiar Holokaustu. Przywódcy alianccy rozpatrywali doniesienia o cierpieniach Żydów w kontekście zbrodni dokonywanych na mieszkańcach okupowanych krajów w całej Europie. Choć trudno dostrzec, jakie praktyczne kroki można było podjąć, aby powstrzymać mordowanie Żydów, brytyjskie i amerykańskie dokumenty z tamtego okresu wskazują na brak jakiejkolwiek emocjonalnej reakcji w odniesieniu do narastających dowodów ludobójstwa, co sprawia, że w XXI wieku jest to lektura odstręczająca. Amerykański dyplomata George Ball napisał później: „Może byliśmy tak zajęci ponurą groźbą wojny, że nie skupialiśmy się na tej upiorności? Mogło być również tak, że pomysł masowej eksterminacji tak daleko wykraczał poza tradycyjne pojmowanie świata przez większość Amerykanów, że instynktownie nie chcieliśmy wierzyć w jego istnienie”. Wielu Amerykanów i Europejczyków przerażonych doniesieniami o niemieckich zbrodniach w Belgii w 1914 roku[26] doszło po pierwszej wojnie światowej do wniosku, że zostali oszukani przez aliancką propagandę, okazało się bowiem, że wiadomości o zabijaniu cywilów były przesadzone. W następnej wojnie zachodnie mocarstwa nie miały zamiaru dać się znów w podobny sposób wprowadzić w błąd. Dobrze świadczy o brytyjskim i amerykańskim idealizmie, że wielu ludzi nie chciało wierzyć, iż ich wrogowie są aż tak barbarzyńscy, jak później wykazały dowody. Według badań opinii większość społeczeństwa w USA nadal uważała Niemców za ludzi przyzwoitych i pokojowo nastawionych, sprowadzonych na manowce przez swych przywódców. Jeszcze w maju 1945 roku, gdy na całym świecie pokazywano już relacje filmowe z obozów koncentracyjnych, 53,7 procent ankietowanych wyrażało pogląd, że jedynie niewielka część społeczeństwa niemieckiego jest „z natury okrutna i brutalna”.

Nic nie jest w stanie umniejszyć odpowiedzialności nazistów i społeczeństwa niemieckiego za Holokaust, należy jednak przyznać, że nawet gdy pojawiły się przygniatające dowody, państwa sojusznicze niezwykle opieszale reagowały na istnienie obozów śmierci. Choć niewiele można było zrobić dla uratowania więźniów czy milionów rosyjskich jeńców, którzy zginęli z rąk Niemców, alianckie dokumenty z tego okresu dają wyraz niefrasobliwości niezbyt dobrze świadczącej o Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Nawet jeśli Żydzi nie byli prześladowani w społeczeństwach anglosaskich, nie cieszyli się tam też powszechną sympatią. Do 1945 roku utrzymywał się ze strony oficjalnych czynników zdecydowany brak gotowości do oceny ich tragedii w wymiarze odrębnym od cierpień innych więźniów Hitlera oraz okupowanych narodów Europy. Tego rodzaju brak wrażliwości daje się zrozumieć, słusznie jednak budzi wątpliwości u potomnych. W zimie przełomu lat 1941 i 1942 wielu Żydów wywiezionych z Niemiec zostało rozstrzelanych natychmiast po przybyciu na miejsce przeznaczenia na Wschodzie, odbyło się to jednak z inicjatywy lokalnych dowódców SS, nie było jeszcze żadnego generalnego rozkazu przesądzającego o ich unicestwieniu lub zachowaniu przy życiu. Pod koniec listopada doszło do niezwykłej interwencji ze strony Himmlera, który wydał rozkaz czasowego wstrzymania egzekucji Żydów z Rzeszy, w odróżnieniu od tych ze Wschodu, ale rozkaz ten został wkrótce odwołany. Regionalna autonomia i względy logistyczne – niedobór miejsc zakwaterowania lub żywności albo brak siły roboczej – w dużym stopniu decydowały o tym, kto miał żyć, a kto zginąć. Zakrojone na wielką skalę zabijanie wschodnich Żydów, zwłaszcza niezdolnych do pracy, trwało przez całą zimę. W Serbii rozstrzelano tysiące Żydów i Cyganów w odwecie za działania partyzantów. Lokalni dowódcy niemieccy wiedzieli, że mogą być pewni aprobaty Berlina, wybierając w pierwszej kolejności przedstawicieli tych właśnie nacji. Nazistowskiemu kierownictwu pozostał do zrobienia jeszcze tylko jeden krok. Zarządzenie zmiany polityki: przejście od uśmiercania w sposób arbitralny na poziomie regionalnym do narzucenia instytucjonalnego zabijania poprzez bezpośredni rozkaz z góry, w ramach uzgodnionej polityki totalnej eksterminacji. W przemówieniu wygłoszonym 12 grudnia 1941 roku po wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym Hitler jasno wyraził swe zaangażowanie na rzecz zniszczenia Żydów, jakoby w odwecie za ich odpowiedzialność za wywołanie tego konfliktu. Realizacja programu ludobójstwa została powierzona szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhardowi Heydrichowi, któremu Himmler później oddał górnolotny pośmiertny hołd: „Miał charakter o rzadkiej czystości, wyróżniający się inteligencją jasną i wielce przenikliwą. Przepełniało go nieskazitelne poczucie sprawiedliwości. Uczciwi i przyzwoici ludzie mogli zawsze polegać na jego szlachetnym uczuciu i ludzkim zrozumieniu”. Cnoty te najwyraźniej zostały zepchnięte na dalszy plan, gdy 20 stycznia 1942 roku na konferencji w Wannsee Heydrich wytyczał drogę do obozów śmierci. Nie ma dokumentu potwierdzającego, że wypowiedział się jednoznacznie na rzecz wymordowania wszystkich europejskich Żydów, choćby ze względu na to, że wciąż utrzymywały się poważne przeszkody logistyczne. Głód miał nadal do odegrania pożyteczną rolę – gdy było to wygodne, ofiary można było doprowadzić do śmierci pracą. Ale zamierzony rezultat nie pozostawiał już wątpliwości: Ostateczne Rozwiązanie problemu żydowskiego miało następować etapami, z których tylko ostatni musiał poczekać do końca wojny. Nader szczegółowo dyskutowano o budowie obozów eksterminacji i o zaletach gazu. Głównym wynikiem konferencji było uzgodnienie, że SS będzie w przyszłości w pełni decydować o losie europejskich Żydów i że żadna inna agencja Rzeszy nie może odwoływać się od jego decyzji. A polityka będzie odtąd ukierunkowana na najważniejszy cel: oczyszczenia nazistowskiego imperium. Było to wdrażane z niezwykłą szybkością. W połowie marca 1942 roku wciąż żyły niemal trzy czwarte ofiar Holokaustu, ale po jedenastu miesiącach proporcja ta się odwróciła. Ministerialny doradca zapytał SS Brigadeführera generała majora Odila Globocnika, czy nie lepiej byłoby spalać ciała żydowskich ofiar, zamiast je grzebać, bo – jak argumentował – „Po nas może pojawić się pokolenie, które nie zrozumie całej tej sprawy!”. Globocnik odparł: „Panowie, jeśli kiedykolwiek po nas nadejdzie pokolenie tak słabe i miękkie, że nie zrozumie naszego wielkiego osiągnięcia, całość narodowego socjalizmu

okaże się daremna [...]. Powinno się wkopać tablice z brązu potwierdzające, że to my mieliśmy odwagę wykonać to doniosłe i jakże potrzebne zadanie”. Jest jednak również uderzające, że choć nazistowscy przywódcy wielokrotnie i publicznie potwierdzali swe zaangażowanie na rzecz eliminacji europejskich Żydów, to szczegóły realizacji Ostatecznego Rozwiązania pozostawały ściśle strzeżoną tajemnicą. Nawet Hitler i jego współpracownicy obawiali się światowej reakcji, a zwłaszcza wpływu publicznego ujawnienia istnienia obozów śmierci na własne społeczeństwo. Wiosną 1942 roku Himmler dopracował plan wykorzystania pracy w obozach koncentracyjnych zarówno dla produkcji zbrojeniowej, jak i zysków dla samego SS. Tymczasem systemowa niekompetencja i korupcja powodowały, że produkcja pod nadzorem SS miała niewielką wartość dla Rzeszy. Wręcz przeciwnie, program obozów był obciążeniem dla niemieckiego transportu i generalnie dla zasobów ekonomicznych kraju. Choć miliony więźniów zaprzęgnięto do pracy, przeważnie prymitywnej, SS nigdy nie próbowało pogodzić potrzeby usług swych niewolników z wynikającą z tego koniecznością traktowania ich w ludzki sposób – ponieważ głównym celem było masowe zabijanie, produktem było przede wszystkim upiorne żniwo ludzkich włosów, złotych zębów i porzuconej odzieży. Na początku 1942 roku, gdy odbywały się dalsze masowe wywózki z dystryktów Generalnego Gubernatorstwa Lubelskiego i Galicyjskiego, SS rozszerzyło program likwidowania ofiar natychmiast po ich przybyciu do obozów. Koncepcja przesiedlenia Żydów na Wschód została zarzucona, choć zachowano listek figowy pozorów. Niemieccy przywódcy przewidywali wówczas, że letnia ofensywa w Rosji zakończy wojnę i tym samym praca niewolnicza Żydów przestanie być potrzebna. Rząd Słowacji zgodził się na wywiezienie pięćdziesięciu tysięcy swych obywateli do Auschwitz. Wprowadzono program deportacji zachodnioeuropejskich Żydów przy udziale narodowych sił bezpieczeństwa – nazistowskiemu imperium brakowało środków do oczyszczenia okupowanych terytoriów, musieli liczyć na pomoc ze strony miejscowych biurokracji i formacji egzekwujących prawo. Niemiecki rząd wyraźnie postawił sobie za cel, aby możliwie największa liczba zagranicznych reżimów współdziałała w masowym eliminowaniu Żydów. Pod tym względem udało się osiągnąć znaczne sukcesy. Potomnych fascynuje łatwość, z jaką naziści znajdowali tak wielu zwykłych ludzi – aby posłużyć się tytułem klasycznego studium Christophera Browninga – gotowych z zimną krwią mordować tysiące niewinnych w każdym wieku i obojga płci. Z doświadczenia współczesnych czasów wynika jednak, że wielu ludzi gotowych jest zabijać innych na zamówienie, jeśli wiedzą, że takie jest życzenie akceptowanych przez nich władz. Setki tysięcy Rosjan współdziałało na życzenie Stalina i Berii w doprowadzeniu do śmierci milionów swych rodaków, kiedy jeszcze nikt nie myślał o Holokauście. Niemieccy generałowie sami mogli nie zabijać cywilów, lecz chętnie godzili się, aby czynili to inni. Powojenne zeznania wykazują, że realizacja Ostatecznego Rozwiązania wymagała jedynie trochę cierpliwości i praktyki w przełamywaniu skrupułów niektórych nowicjuszy w masowym mordowaniu. 13 lipca 1942 roku 101. Batalion Rezerwy Policji przybył w konwoju ciężarówek do polskiej wsi Józefów, wśród której mieszkańców znajdowało się 1800 Żydów. W większości rezerwiści w średnim wieku, mieli po przyjeździe zebrać się wokół swego dowódcy, pięćdziesięciotrzyletniego majora Wilhelma Trappa, zawodowego policjanta ciepło nazywanego w jednostce „Papą Trappem”. Łamiącym się głosem i ze łzami w oczach powiedział im, że mają bardzo niewdzięczne zadanie zlecone na najwyższym szczeblu: aresztowanie wszystkich Żydów ze wsi, przewiezienie mężczyzn w wieku produkcyjnym do obozu pracy oraz zabicie pozostałych. Stwierdził, że uzasadnieniem tego jest zaangażowanie Żydów po stronie partyzantów oraz inspirowanie przez Żydów szkodzącego Niemcom amerykańskiego bojkotu. Następnie oświadczył, że każdy, kto nie czuje się na siłach, aby spełnić ten nieprzyjemny obowiązek, może odejść na bok. Kilku policjantów rzeczywiście odmówiło uczestnictwa, a po rozpoczęciu egzekucji ich liczba wzrosła. Co najmniej dwudziestu pozwolono wrócić do koszar. Wszak wystarczająco wielu zostało, aby załatwić sprawę. Jeden wspominał później, jak jego pierwsza ofiara daremnie błagała o litość, wskazując, że jest odznaczonym weteranem pierwszej wojny światowej.

Trzydziestosiedmioletni krawiec Georg Kageler dość łatwo rozprawił się z pierwszą grupką, lecz potem wdał się w rozmowę z matką i córką z Kassel, które miały zginąć jako następne. Zwrócił się do dowódcy plutonu o zwolnienie i został skierowany do służby wartowniczej na rynku, podczas gdy przy zabijaniu zastąpili go inni. Inny żołnierz, który wycofał się z rzezi, wyjaśniał, że stresowała go nieudolność kolegi: „Ciągle mierzył zbyt wysoko, powodując u swych ofiar straszliwe rany. Często odstrzeliwał cały tył głowy, powodując rozbryzgiwanie się mózgu. Po prostu nie mogłem już dłużej na to patrzyć”. Jeszcze inny członek batalionu Walter Zimmerman zeznał później: „Nie pamiętam przypadku, aby ktokolwiek był zmuszany do udziału w egzekucjach, jeśli mówił, że nie jest już w stanie [...]. Zawsze byli jacyś koledzy, którym łatwiej było rozstrzeliwać Żydów niż innych, więc dowódcy poszczególnych plutonów nigdy nie mieli trudności ze znajdowaniem odpowiednich ludzi”.

Okulary zabrane ofiarom jednego z obozów koncentracyjnych Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Christopher Browning ukazuje, że w następnych tygodniach i miesiącach członkowie 101. Batalionu Rezerwy Policji w większości przełamali początkowe opory i stali się bezwzględnymi zabójcami. Na pewno uciekali się do alkoholu, aby jakoś znieść swoje obowiązki, lecz wykonywali je z coraz większą brutalnością. Na przykład porucznik Hartwig Gnade swoje rutynowe działania przy zabijaniu ludzi zaczął uzupełniać sadyzmem: „Podczas masowego mordu w Łomazach 16 sierpnia, czekając, aż tysiąc siedmiuset Żydów skończy kopanie własnego masowego grobu, wybrał dwudziestu starszych, brodatych Żydów i zmusił ich do czołgania się przed nim nago. Gdy to robili, wrzasnął na swoją drużynę: «Gdzie są moi podoficerowie? Nie macie jeszcze pałek?». Podkomendni poszli na skraj lasu, zaopatrzyli się w pałki i przystąpili do energicznego bicia Żydów”. Do czasu ukończenia przez 101. Batalion w listopadzie 1943 roku swego zadania, stanowiącego wkład do Holokaustu, jego 500 żołnierzy rozstrzelało co najmniej 38 tysięcy Żydów i zagnało dalszych 45 tysięcy do pociągów kierowanych do Treblinki. Browning nie natknął się na nic, co świadczyłoby o jakichkolwiek sankcjach w stosunku do odmawiających udziału w egzekucjach – w jednym z najbardziej wykształconych społeczeństw łatwo było

znaleźć ludzi gotowych bez przymusu do mordowania tych, których władze uznawały za wrogów państwa. Gdy mordercy zjawiali się w ich gminach, wielu Żydów odwoływało się w swych ostatnich chwilach do Wszechmogącego i oddawało się pod Jego opiekę. Wuj dziewiętnastoletniego Efraima Bleichmana, Mosze, został zastrzelony przez funkcjonariuszy tak zwanej policji granatowej po znalezieniu w jego domu świeżego mięsa, a kuzynka Brucha poniosła śmierć z rąk włóczęgów, którzy zapragnęli jej świeżego chleba. Młody Bleichman myślał: „Jeśli ta tragedia była z woli Boga, nic nie można było zrobić. Moja rodzina [...] polegała jednak na Bogu, a nie człowieku, chcąc poprawić swoją sytuację. Nie mogłem ani pogodzić się z ich filozofią, ani jej zakwestionować. Machina propagandowa w połączeniu z systematycznym nękaniem wpędziła wielu z nas w apatię. [Oni] uważali się za bezsilnych”. Gdy usłyszał o zbliżającej się wywózce, uciekł do lasu, gdzie przetrwał, ukrywając się przez wiele miesięcy. „Mieszkaliśmy w lesie z sowami, wężami, dzikami i jeleniami. Podczas wietrznych nocy gałęzie drzew wydawały dziwne odgłosy. Cienie krzaków przypominały napastników gotowych do rzucenia się na nas. Naturalne ruchy zwierząt zawsze budziły w nas obawę, że wróg jest blisko. Przyzwyczajenie się do nocy zabrało nam wiele czasu”. Z nadejściem lata 1942 roku wszyscy sowieccy Żydzi z terenów pod niemiecką kontrolą już nie żyli. Później, w miarę pogarszania się sytuacji wojskowej Niemiec, tempo mordowania uległo przyspieszeniu. W 1943 roku nastąpiły wywózki na wielką skalę z Grecji i Bułgarii. Powstanie w getcie warszawskim w kwietniu tamtego roku spowodowało nasilenie prześladowań w Polsce, Holandii, Belgii, we Francji, w Chorwacji i na Słowacji. Zachowało się wiele relacji ofiar Holokaustu, lecz jedna z najbardziej zdumiewających została przedstawiona światu dopiero po sześćdziesięciu latach od śmierci autorki. Irène Némirovsky urodziła się w 1903 roku w Kijowie jako córka bogatego bankiera, który wydostał się z ukraińskich gett i pogromów, aby przenieść się do wielkiej rezydencji w Sankt Petersburgu. Dorastała w luksusie, często podróżując z rodziną do Francji. W 1917 roku uciekli przed rewolucją i po ciężkich przejściach dotarli dwa lata później do Paryża, gdzie ojciec odbudował swą fortunę. Irène pisała od czternastego roku życia. W 1927 roku opublikowała swą pierwszą nowelę. Gdy wybuchła wojna, była uznaną figurą na francuskiej scenie literackiej, autorką dziewięciu powieści, z których jedna została sfilmowana, oraz mężatką i matką dwóch córek. Gdy w 1940 roku Niemcy okupowali Paryż, przeniosła się do wynajętego domu we wsi Issy-l’Évêque w departamencie Saône-et-Loire. Tam właśnie w następnym roku zaczęła pracować nad dziełem, które miało się stać wojenną trylogią o epickiej skali Wojny i pokoju. Nie miała większych złudzeń co do swego prawdopodobnego losu i w 1942 roku napisała w desperacji: „Niech to się już skończy – w jedną albo drugą stronę!”. Choć przeszła na katolicyzm, nie było ucieczki od nazistowskiej klątwy: 13 lipca została aresztowana przez francuską policję i wywieziona do Auschwitz – została zamordowana w Birkenau 17 sierpnia. Jej mąż zginął wkrótce po niej. Némirovsky ukończyła dwa pierwsze tomy swego niezwykłego dzieła. Jej córki, które przetrwały wojnę, ukrywając się, cudem przechowały rękopisy napisane drobniutkim pismem z powodu braku atramentu i papieru. Dziewczyny nie mogły zmusić się do przeczytania tego jedynego świadectwa swej matki, zanim nie upłynęło przeszło pół wieku. I wtedy jedna z nich, Denise, posługując się szkłem powiększającym, skrupulatnie przepisała rękopis i z wahaniem przekazała go wydawcy. Francuska suita została opublikowana we Francji w 2004 roku i stała się światową sensacją. Pierwszy tom opisuje francuskie doświadczenia z czerwca 1940 roku, los milionów uchodźców. Drugi skupia się na relacji pomiędzy niemieckim żołnierzem okupacyjnej armii a Francuzką. Skazana na śmierć Żydówka z patosem i jednocześnie zrozumieniem przedstawia uczucia i zachowania osób, które miały ją zamordować. Jej opis francuskiego społeczeństwa pod okupacją, jego cierpień, przejawów spokojnej odwagi, a także moralnej zdrady, składa się na jedną z najbardziej godnych uwagi części literackiej spuścizny wojny. Chłodnej, cierpkiej analizie towarzyszyło ciepłe współczucie, które okazywała, sama oczekując na śmierć – wiedziała, że wraz z Niemcami współwinne będzie społeczeństwo francuskie. Némirovsky jest obecnie uznawana za jednego z najbardziej znaczących świadków swych czasów oraz tragedii Żydów. Podczas gdy bardzo wielu Niemców bezpośrednio lub pośrednio współdziałało w eksterminacji Żydów,

nieliczna mniejszość wykazała się wielką odwagą we wspieraniu ofiar, narażając się na śmiertelne niebezpieczeństwo. Młody szewc, komunista August Kossman, ukrywał przez dwa lata w swym małym mieszkaniu Irmę Simon, jej męża i syna. Właścicielka kawiarni, matka nastoletniego Ericha Neumanna, przez pięć miesięcy dawała w Charlottenburgu schronienie młodemu żydowskiemu przyjacielowi rodziny. Ukrywający się Żyd Max Krakauer sporządził z końcem wojny listę wszystkich berlińczyków, którzy pomogli mu w długiej walce o uniknięcie śmierci, i przypomniał sobie sześćdziesiąt sześć nazwisk. Matka Rity Knirsch ukrywała młodego człowieka, przyjaciela rodziny o nazwisku Solomon Striem, mówiąc do córki: „Rita, nie możesz nikomu o tym powiedzieć! [...] Po prostu nie mogę odmówić temu biednemu ściganemu człowiekowi”. Tacy odważni ludzie ratowali resztki honoru niemieckiej cywilizacji. W 1944 roku, gdy naziści okupowali Węgry i Słowację, nadeszła kolej na większość z pozostałych przy życiu 750 tysięcy tamtejszych Żydów, którzy mieli wsiąść do pociągów i zginąć w ostatnich masowych mordach Holokaustu. Później, gdy zanosiło się na zwycięstwo aliantów, perspektywy wciąż ocalałych Żydów znacznie się poprawiły – także dlatego, że więcej ludzi było gotowych ryzykować ich ukrywanie. W owym czasie jednak większość tych, których Hitler wybrał na swe najważniejsze ofiary, już nie żyła. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

21 EUROPA STAJE SIĘ POLEM BITWY

dniu 3 listopada 1943 roku Hitler oznajmił swym generałom, że podjął strategiczną decyzję i zabronił im wysyłania dalszych posiłków na Front Wschodni. Wychodził z założenia, że ponieważ siły niemieckie nadal zajmują szeroką strefę buforową chroniącą Rzeszę przed Sowietami, powinien przerzucać swe wojska do Włoch, gdzie armie anglo-amerykańskie zdobyły już spore obszary, oraz Francji, na której terytorium alianci zamierzali z pewnością wkrótce wylądować. Ale podczas gdy on usiłował zneutralizować zagrożenia istniejące na Zachodzie, Rosjanie rozpoczęli 14 stycznia 1944 roku nową ofensywę na północy. Odwrót strategiczny wydawał się logicznym wyjściem, gdyż nikt nie wierzył, że Niemcy mogą nadal stanowić zagrożenie dla Leningradu, ale Führer, po krótkim wahaniu, raz jeszcze zażądał, by jego siły trwały na swoich pozycjach. „Hitler umiał myśleć tylko linearnie, a nie miał pojęcia o ruchach wojsk – wzdychał później niemiecki oficer Rolf-Helmut Schröder. – Gdyby pozwolił naszym generałom wykonywać swoją pracę, wiele spraw mogłoby wyglądać inaczej”. Sowieci przełamali i pokawałkowali niemiecką linię obrony. 27 stycznia Stalin oficjalnie ogłosił, że Leningrad został wyzwolony. Hitler wysłał Modela, swego ulubionego generała, z zadaniem odzyskania utraconych terenów, ale po miesiącu nowy dowódca musiał się cofnąć o 160 kilometrów na z góry upatrzone pozycje leżące wzdłuż Newy oraz nad jeziorem Pejpus i nad Jeziorem Pskowskim. Później wiosenna odwilż jak zwykle uniemożliwiła na pewien czas dalsze operacje. Ponawiane wielokrotnie w okresie od stycznia do marca natarcia Sowietów nie przyniosły większego postępu. Pogoda sprawiała trudności obu walczącym stronom, ale bardziej przeszkadzała Rosjanom, bo to oni próbowali iść naprzód. 11 lutego Żukow nakłonił Stalina do wyrażenia zgody na podjęcie nowej próby oskrzydlenia nieprzyjaciela. Tym razem chciał odciąć sześć niemieckich dywizji na zachodnim brzegu Dniepru, pomiędzy dwoma sowieckimi przyczółkami mostowymi. Manewr okazał się w końcu udany i zapewnił gwiazdę marszałka Koniewowi, ale 17 lutego trzydzieści tysięcy niemieckich żołnierzy wyrwało się z okrążenia. Wehrmacht ponownie zademonstrował waleczność, na jaką umiał się zdobyć w rozpaczliwej sytuacji. Nieco dalej na południe trzy ukraińskie fronty przez cały marzec parły na zachód. Stojący na ich drodze niemieccy dowódcy, feldmarszałek Ewald von Kleist, dowódca Grupy Armii „A”, i feldmarszałek Erich von Manstein, dowodzący Grupą Armii „Południe”, zignorowali wyraźne rozkazy Berlina i przeprowadzili całkowity odwrót, by ocalić zagrożone formacje od zniszczenia. Hitler zareagował bardzo szybko, zwalniając obu marszałków ze stanowisk i wyznaczając na ich miejsca Modela oraz prymitywnego Ferdinanda Schörnera, który, zdaniem Führera, odznaczał się niezbędną w owych czasach bezwzględnością. Schörner – choć sam uważał te działania za bezcelowe – podjął upartą obronę Krymu, ale musiał w końcu pogodzić się z tym, co było nieuniknione: 12 maja liczące dwadzieścia siedem tysięcy żołnierzy resztki stupięćdziesięciotysięcznego garnizonu zostały ewakuowane drogą morską. Rosjanie utrzymali Sewastopol przez dwieście pięćdziesiąt dni, a Niemcy opuścili tę fortecę po zaledwie siedmiodniowej obronie. Kapitan Nikołaj Biełow pisał z frontu w połowie kwietnia: „Wszystko topnieje. Będą tu potworne pokłady błota, które nie zniknie do czerwca”. Tej wiosny warunki życia obywateli ZSRS uległy nieznacznej poprawie: Luftwaffe mogła oddelegować tylko nieliczne samoloty do bombardowania miast i ludności cywilnej, a niemieccy jeńcy wojenni zostali w wielu miejscach skierowani do pracy przy odgruzowywaniu terenu. Na tysiącach kilometrów kwadratowych obszarów, na których toczyły się walki, żołnierze i cywile poruszali się z trudem między rozbitymi pojazdami, porzuconymi okopami, zalegającymi jeszcze minami i spalonymi wioskami. Rosjanie, wegetujący na krawędzi przetrwania dzięki dziennym trzystugramowym przydziałom chleba, niechętnie dzielili się żywnością z niemieckimi jeńcami, ale przyznawali, że są oni dobrymi robotnikami. NKWD i Smiersz – nazwany przez pewnego historyka „sowieckim bakcylem nieufności” – bezlitośnie ścigały domniemanych zdrajców, kolaborantów i szpiegów na terenach zajmowanych niegdyś przez Wehrmacht. Na

W

przykład w Czernihowie przez wiele dni lutego z postawionej na centralnym skwerze szubienicy zwisały ciała czworga powieszonych zdrajców, w tym jednej kobiety. Mieszkańcy Kijowa ostrzegali przybyszów przed kontaktami z niektórymi zamieszkałymi w tym mieście młodymi kobietami, mówiąc: „One sypiały z Niemcami za kawałek kiełbasy”. Do miasta wracał strumień uciekinierów, wiozących swój żałosny dobytek na taczkach i wózkach. Zaczęły ponownie kursować tramwaje, otwierano sklepy i kina, można było czerpać wodę z ulicznych hydrantów, a od czasu do czasu pojawiała się nawet elektryczność. Ale ulice nie były sprzątane, a żeby nabyć podstawowe produkty, trzeba było stać w wielogodzinnych kolejkach. Na niektórych murach nadal wisiały hitlerowskie plakaty propagandowe, wizerunki „Hitlera Wyzwoliciela”. Wspólnym losem dziesiątków milionów Rosjan była nędza w każdym wymiarze życia. Kiedy trzej mali ulicznicy zaczepili na ulicy w Jelsku korespondenta „Prawdy” Łazara Brontmana, spodziewał się, że poproszą go o pieniądze lub jedzenie. Tymczasem oni spytali: „Wujku, czy nie masz przypadkiem ołówka? Nie mamy w szkole czym pisać”. Brontman dał im ołówek. „Zapomnieli mi podziękować i zniknęli w ulicznym tłumie, oglądając swą nową zdobycz i najwyraźniej kłócąc się o to, kto powinien zostać jej właścicielem”. W maju 1944 roku na drodze wojsk sowieckich stało 2,2 miliona niemieckich żołnierzy. Hitler czuł się jeszcze spokojny, bo na najbardziej wysuniętym w kierunku zachodnim odcinku frontu nieprzyjaciel nadal był oddalony o niemal tysiąc kilometrów od Berlina. Führer trwał w przekonaniu, że głównym obszarem aktywności Armii Czerwonej będzie Ukraina, i rozmieścił swe siły zgodnie z tym założeniem. Ale było ono błędne: celem nadchodzącej operacji „Bagration”, najbardziej spektakularnej sowieckiej ofensywy podczas całej wojny, był obszar broniony przez Grupę Armii „Środek”. Ofensywa miała się rozpocząć w czerwcu, a jej skala świadczyła o ogromie środków, jakimi dysponowała teraz Armia Czerwona. We wstępnym ataku, skierowanym w stronę Mińska, miało uczestniczyć 2,4 miliona żołnierzy, 5200 czołgów i 5300 samolotów. Podczas drugiej fazy ofensywy dwa fronty – 2. Bałtycki i 1. Ukraiński – miały wykorzystać moment przełamania obrony i rozpocząć natarcie na obu flankach. Plan operacji „Bagration” był bardzo ambitny, ale potencjał Armii Czerwonej i słabość Wehrmachtu umożliwiały realizację tak szeroko zakrojonych koncepcji. Pomysłowość i sukcesy brytyjskich i amerykańskich operacji mających za zadanie dezinformację nieprzyjaciela były często, słusznie zresztą, chwalone, ale mniej uwagi poświęcono osiągnięciom sowieckiej maskirowki. W 1943 roku jej metody stawały się coraz bardziej wyrafinowane i osiągnęły szczyt podczas działań, które miały ukryć przed nieprzyjacielem prawdziwe cele operacji „Bagration”. Budowa makiet czołgów, dział i instalacji mających sugerować Niemcom, że główne uderzenie Armii Czerwonej będzie skierowane na północne rejony Ukrainy, pochłonęła ogromne środki. Budowano też fałszywe drogi i przeprawy przez rzeki. Sowieckie formacje usytuowane w pobliżu Grupy Armii „Środek” stały na pozycjach obronnych i nie przejawiały aktywności. Posiłki przemieszczały się tylko w nocy i przestrzegały rygorystycznych zaleceń dotyczących zaciemnienia, a poza tym do ostatniej chwili były przetrzymywane na pozycjach oddalonych o 50–90 kilometrów od linii frontu. Intencje Żukowa były na tyle utajnione, że znała je tylko nieliczna grupa najwyższych rangą oficerów. Niemcy rozpoznali 60 procent sowieckich sił stojących naprzeciw Grupy Armii „Środek”, ale przeoczyli niezwykle ważną 5. Armię Pancerną Gwardii marszałka Pawła Rotmistrowa, więc zakładali, że będą mieli do czynienia tylko z 1800 czołgami i samobieżnymi działami, choć w istocie było ich 5200. Wysoko ceniony szef wywiadu Wehrmachtu, odpowiedzialny za wschodni front Reinhard Gehlen, dał się wprowadzić w błąd przez sowiecką maskirowkę, która okazała się tak zręczna i skuteczna jak dezinformacyjne poczynania Amerykanów i Brytyjczyków przed D-Day. Resztki złudzeń Hitlera dotyczące sytuacji na Wschodzie miały zostać rozwiane w chwili, gdy Armia Czerwona była gotowa do uderzenia. Podczas tej wiosny cały świat z ironią traktował anglo-amerykański wkład w wysiłek wojenny, bardzo skromny w porównaniu z poczynaniami ZSRS. Dowódca Polskiego Korpusu walczącego we Włoszech generał Władysław Anders pisał posępnie w połowie kwietnia: „Przebieg wojny dalej wygląda tak samo; Armia Czerwona nadal odnosi zwycięstwa, a Brytyjczycy albo ponoszą klęski, jak w Birmie, albo – razem

z Amerykanami – utknęli we Włoszech”. Inwazja zachodnich sojuszników w Normandii jest zwyczajowo przedstawiana jako drugi front, ale na południu Europy mniej więcej jedna dziesiąta armii Hitlera, obejmująca część jego najlepszych formacji, toczyła już wcześniej walki w położonych na południe od Rzymu górach i na wybrzeżu leżącym nieco dalej na północ. Kolejne ataki sojuszników na niemieckie pozycje w okolicach Monte Cassino cechował brak koordynacji, wyobraźni i kompetencji. Pochodzący z VI wieku klasztor został zamieniony w kupę gruzów. Spadły na niego tysiące ton bomb i pocisków. Brytyjczycy, Hindusi, Nowozelandczycy i Polacy tracili życie. Niemcy zaś nadal stawiali opór. Anglo-amerykańskie oddziały, które zgodnie z osobistą wizją Churchilla wylądowały w styczniu na położonym dalej na północ odcinku wybrzeża, w Anzio, zajmowały tylko niewielki obszar, zajadle i wielokrotnie atakowany przez Niemców. „A więc wracamy do pierwszej wojny światowej – napisał młody oficer szkockiego pułku broniącego tamtejszych pozycji. – Grząskie, gęste błoto. Potężne cielska czołgów. Chłód, mój Boże, jaki chłód. Groby oznaczone hełmami, podziurawionymi przez odłamki szrapnela. Strzępy drutu kolczastego. Drzewa jak połamane kręgosłupy ryb [...]”. Rutyna życia w okopach i nieprzerwany ostrzał przytępiały zmysły żołnierzy. „Sprawność, a szczególnie sprawność bojowa, ulega obniżeniu, kiedy jednostki ludzkie przebywają zbyt długo i zbyt regularnie w zasięgu ostrzału” – pisał amerykański podpułkownik Jack Toffey. Życie za linią frontu, mimo warunków przypominających oblężenie, w dziwny sposób nabierało cech normalności. „Ten przyczółek desantowy to najdziwniejsze miejsce, jakie w życiu widziałem – pisał oficer łączności U.S. Army do brata w New Jersey. – Chłopcy mają swoje prywatne konie, kury, zwierzęta domowe, rowery i wszystko, co zostawiła ludność cywilna”. Niektórzy żołnierze zakładali warzywniki. W lutym Niemcy przeprowadzili zmasowany atak na przyczółek desantowy. „Nigdy dotąd nie widziałem wokół siebie tylu zabitych – mówił z goryczą kapral Irish Guards, który widział w «strefie niczyjej» wałęsające się wśród trupów świnie. – Czy o to walczymy? O to, żeby zjadły nas świnie?” Dla Niemców walki pod Anzio były równie ciężkim przeżyciem jak dla żołnierzy sojuszniczych. „Nastroje nie są szczególnie dobre, bo cztery i pół roku, jakie upłynęły od początku wojny, zaczynają odbijać się na stanie naszych nerwów” – napisał jeden z żołnierzy Kesselringa. Niemcy zapłacili za lutową ofensywę 5400 ofiarami, a w dzienniku ich armii zapisano: „Ewakuacja rannych stała się bardzo trudna. Straciliśmy wszystkie ambulanse, nawet te opancerzone, więc musimy wykorzystywać działa samobieżne i czołgi «Tygrys»”. Niektóre jednostki sojusznicze złamały szyk i uciekły w kierunku tyłów. To samo robiły liczne oddziały niemieckie, które nie mogły wytrzymać morderczego ognia amerykańskiej i brytyjskiej artylerii. W ciągu lutowych walk sojusznicy wystrzelili 158 tysięcy pocisków, dziesięciokrotnie więcej niż Wehrmacht. Na południowym odcinku frontu sojusznicy nadal nie mogli przebrnąć przez góry, ale ich przeciwnicy nie mieli powodów do zadowolenia. „Najgorsze jest to, że musimy ciągle walczyć, choć od dawna wiemy, że przegraliśmy tę wojnę – powiedział do swego adiutanta dowódca oddziałów niemieckich pod Monte Cassino generał Fridolin von Senger und Etterlin. – Optymizm jest eliksirem życia dla słabych”. Von Senger, rzadki, ale niepodważalny przykład „dobrego Niemca”, postępował jak zawodowy żołnierz. Jego ludzie jednak znosili piekło pod alianckimi pociskami i bombami, które zrównały z ziemią zarówno stojący na górze klasztor, jak i położone niżej miasto. Wybuchy rozrzucały żołnierzy „jak skrawki papieru”. „Nie widzieliśmy się już nawzajem – twierdził niemiecki żołnierz opisujący skutki marcowych ataków z powietrza. – Mogliśmy tylko dotykiem stwierdzić obecność stojącego obok kolegi. Ogarnęła nas czerń nocy, a na językach mieliśmy smak spalonej ziemi”. Ale kiedy chmury dymu rozpraszały się, a sojusznicza piechota i czołgi ruszały do natarcia, Niemcy nadal stawiali opór. Leje po bombach i gruzy utrudniały zadanie atakującym, a nie obrońcom klasztoru. „Niestety mamy do czynienia z najlepszymi żołnierzami na świecie – co za ludzie!” – pisał z zabarwionym goryczą podziwem Alexander do Brooke’a 22 marca. We Włoszech doszło w końcu do przełomu, ale nastąpił on zbyt późno i był zbyt niekompletny, by dać powody do poczucia triumfu. 12 maja Alexander rozpoczął swój pierwszy inteligentnie zaplanowany atak, polegający na równoczesnym natarciu dwóch sojuszniczych formacji. Kesselring, wprowadzony w błąd przez dezinformacyjną

działalność aliantów, spodziewał się desantu morskiego na tyły niemieckiej linii frontu, więc zatrzymał w odwodzie swe rezerwy. Żołnierze generała Alphonse’a Juina, wchodzący w skład francuskiego korpusu ekspedycyjnego, odegrali istotną rolę, przełamując niemieckie linie na południowy zachód od Cassino, a siły polskie wyparły niemiecką obronę z pozycji położonych na północ od klasztoru. Amerykanie zaatakowali z lewej, od strony morza. Niemcy, wiedząc, że ich front został przełamany, natychmiast rozpoczęli odwrót w kierunku północnym. 23 maja Alexander rozkazał przebić się przez niemiecką obronę z obleganego od czterech miesięcy przyczółka desantowego w Anzio. Liczebność wielu niemieckich jednostek spadła do poziomu jednej trzeciej stanu wyjściowego, niekiedy nawet jeszcze bardziej. „Pęka mi serce, gdy patrzę na mój wspaniały batalion – pisał do żony jeden z dowódców. – [...] do zobaczenie niebawem, mam nadzieję, że w lepszych czasach”. Operacja „Diadem”, bo taki kryptonim nosiła majowa ofensywa, dała sojusznikom jedyną w latach 1943–1945 szansę decydującego zwycięstwa nad stacjonującymi we Włoszech armiami Kesselringa, które można było rozbić, odcinając ich odwrót. Ale generał Mark Clark, obsesyjnie pragnąc zapewnić sobie sławę zdobywcy Rzymu, jasno pokazał, że nie nadaje się na dowódcę 5. Armii i zlekceważył skierowane do niego rozkazy. Alexander, słaby wódz naczelny, nie zdołał sobie podporządkować nienawidzącego Anglików Clarka i ponosi znaczną część odpowiedzialności za nieudolność wojsk sojuszniczych, która nie pozwoliła im wykorzystać sukcesu operacji „Diadem”. Kiedy 4 czerwca upadła stolica Włoch, Kesselring wycofał się bez przeszkód na nowe pozycje obronne, oparte o północno-zachodnie pasmo Apeninów i sięgające od miejscowości Spezia na zachodnim wybrzeżu aż po Pesaro na wschodzie. Trzeba jednak oddać sprawiedliwość sfrustrowanym własną nieudolnością siłom sojuszniczym walczącym w czerwcu 1944 roku na terenie Włoch i oceniać ich porażki w kontekście niepowodzeń, jakie spotykały ich armie w innych rejonach Europy. Wehrmacht, dzięki swej sprawności bojowej i determinacji, wymykał się z okrążeń zarówno na zachodnim, jak i na wschodnim froncie. Armia Czerwona wielokrotnie oskrzydlała niemieckie formacje, które przeważnie umiały uciec z zastawionej na nie pułapki. Gdyby Clark zamknął we Włoszech drogi prowadzące na północ, oddziały Kesselringa zapewne zdołałyby się przebić przez jego przeszkody. Realizujący operację „Diadem” nie umieli przekształcić sukcesu taktycznego w sukces strategiczny, ale nie byli w swym niepowodzeniu odosobnieni. Kilka tygodni później znaczne siły niemieckie uciekły przez lukę w rejonie Falaise w Normandii, a w styczniu 1945 roku Amerykanie nie odcięli siłom von Rundstedta drogi odwrotu po przegranej bitwie w Ardenach – w historiografii anglosaskiej znanej także jako bitwa o Wybrzuszenie. We Włoszech sojusznicy musieli być zadowoleni z tego, że posunęli się o 400 kilometrów do przodu, przerywając pasmo cierpień, na jakie narażał ich zimowy impas. Kiedy stało się jasne, że decydujące zwycięstwo na tym obszarze walk jest niemożliwe, Amerykanie – budząc wściekłość Churchilla – zaczęli uparcie dążyć do ograniczenia rozmiarów kampanii. Wycofali sześć amerykańskich i francuskich dywizji, kierując je na fronty walki o Francję. W ciągu ostatnich ośmiu miesięcy wojny szczątkowe operacje na terenie Włoch zdaniem Waszyngtonu miały tylko jeden pozytywny aspekt: angażowały dwadzieścia niemieckich dywizji, uniemożliwiając skierowanie ich do obrony Rzeszy przed Eisenhowerem lub Żukowem. Hitler przyjął wiadomość o odwrocie z Włoch z nietypowym dla siebie fatalizmem. Późną wiosną 1944 roku wiedział już, że jego armie będą musiały za kilka tygodni stawić czoło wielkiej ofensywie Armii Czerwonej. Zamierzał więc przedtem odeprzeć anglo-amerykańską inwazję na Francję, która wydawała się nieuchronna. Gdyby zdołał tego dokonać, zachodni sojusznicy nie byliby zapewne w stanie zaatakować ponownie wybrzeży kanału La Manche przed 1945 rokiem. Mógłby więc przerzucić większość niemieckich sił z zachodu Europy na Front Wschodni, znacznie zwiększając swoje szanse na odparcie ofensywy Stalina. Choć niemieccy generałowie uważali ten scenariusz za mało wiarygodny, Hitler traktował swą opartą na nadziei strategię jako racjonalną. Wszystko zależało od rezultatu zaplanowanej przez Eisenhowera inwazji. Alianci również zdawali sobie sprawę, że stawka jest bardzo wysoka. Z dokonywanych na papierze obliczeń wynikało, że Anglicy i Amerykanie muszą odnieść sukces przede wszystkim dzięki swej dominacji w powietrzu,

bo morskie operacje w rejonie Morza Śródziemnego nie dawały powodów do optymizmu: na Sycylii, w Salerno i w Anzio lądowaniu sił alianckich towarzyszył chaos, który o mało co nie doprowadził do katastrofy. Brytyjczycy zawsze wzdragali się przed toczeniem wielkiej bitwy we Francji. Kiedy generał sir Frederick Morgan objął w 1943 roku stanowisko głównego sojuszniczego koordynatora D-Day, uznał za oczywiste, „że projekt ten nie był wysoko oceniony przez ministerstwo wojny, które widziało w nim tylko pomysłowe przedsięwzięcie o charakterze szkoleniowym [...]. Brytyjczycy od początku podchodzili do tej inicjatywy bardzo niechętnie, przy czym słowo «niechętnie» jest określeniem dość oględnym”. W maju 1944 roku Churchill i Brooke nadal mieli w pamięci nieudane lądowanie w Anzio. Nienajlepsze były również wzajemne stosunki amerykańskich i brytyjskich dowódców sił lotniczych. Uważali oni, że strategiczne bombardowania doprowadzą niebawem do klęski Niemiec i nie chcieli uszczuplać swych sił, zapewniając inwazji wsparcie z powietrza. Churchill był przeciwny bombardowaniu francuskich linii kolejowych, zagrażającemu życiu ludności cywilnej. Jego nagle ujawniona wrażliwość wzbudziła niesmak dowódcy brytyjskiego lotnictwa wojskowego sir Arthura Harrisa, który powiedział: „Osobiście nie miałem nic przeciwko temu, żeby zabijać Francuzów. Powinni byli sami toczyć swoją wojnę. Ale Winston nieustannie narzucał mi swoją wolę”. Roosevelt, Marshall i Eisenhower przegłosowali brytyjskiego premiera. W czasie całej wojny zginęło od alianckich bomb około siedemdziesięciu tysięcy Francuzów, z czego wynika, że sojusznicy zabili w tym kraju „przypadkowo” niemal jedną trzecią z ogólnej liczby osób, jakie straciły życie na Wyspach Brytyjskich w wyniku celowych nalotów Luftwaffe. Bombardowania przyczyniły się w zasadniczym stopniu do opóźnienia reakcji Niemiec na inwazję we Francji, ale cena była wysoka. Obywatele państw sojuszniczych z niecierpliwością oczekiwali na inwazję, niektórzy bezpośredni uczestnicy działań przejawiali jednak mniejszy entuzjazm: brytyjscy żołnierze, którzy służyli przez lata w Afryce Północnej i we Włoszech, byli oburzeni, że każe im się ponownie narażać życie w Normandii. Uważali, że nadeszła kolej na innych. „Kto jeszcze bierze udział w tej wojnie?” – pytali z goryczą żołnierze szkockiej 51. Dywizji Strzelców Górskich, która była – według opinii jednego z jej oficerów – „bardziej zmiękczona niż utwardzona” sześciomiesięcznym szkoleniem w Anglii po powrocie z rejonu Morza Śródziemnego. Inna formacja weteranów znad Morza Śródziemnego, 3. pułk pancerny, prawie się zbuntowała, a szef sztabu brygady major Anthony Kershaw zanotował później: „Wypisywali na ścianach swoich koszar w Aldershot slogany w rodzaju: «Nie chcemy drugiego frontu», a gdyby nie ich nowy dowódca, najlepszy oficer pułku pancernego, jakiego spotkałem w czasie tej wojny – myślę, że naprawdę by się zbuntowali”. Tylko nieliczne jednostki, które walczyły przedtem nad Morzem Śródziemnym, zasłużyły na podziw podczas kampanii w północno-zachodniej Europie, co nie wydaje się zaskakujące. Służący w nich weterani niechętnie patrzyli na miliony innych brytyjskich i amerykańskich żołnierzy, którzy nie brali dotąd udziału w walce. W dniu inwazji, która nastąpiła trzydzieści miesięcy po Pearl Harbor, połowa ośmiomilionowej U.S. Army nie przekroczyła jeszcze granic swego kraju, a liczba tych, którzy nie uczestniczyli dotychczas w żadnej akcji, była znacznie większa. Na przykład 21. Dywizja Piechoty spędziła dziewiętnaście miesięcy w garnizonie na Hawajach, a potem siedem miesięcy w Australii, przechodząc szkolenie, które miało przygotować ją do walk w dżungli. Żołnierze, którzy wstąpili do zawodowej służby wojskowej już przed wojną, mieli prawo domagać się odesłania do kraju, zanim ich formacja spędziła choćby jeden dzień na polu bitwy. W trzydzieści miesięcy po przystąpieniu Ameryki do wojny tylko niecały tuzin dywizji U.S. Army walczył z Niemcami. Także wielu żołnierzy brytyjskich od 1940 roku przechodziło przeszkolenie. Statystyka uwzględniająca oddziały pomocnicze i obsadę garnizonów dowodzi, że w maju 1944 roku zaledwie połowa żołnierzy Churchilla oddała choćby jeden starzał do nieprzyjaciela. Kampania, w której uczestniczyły później siły Montgomery’ego, była trudna i krwawa, ale w porównaniu z walkami toczonymi na innych frontach trwała bardzo krótko. Uparte naciski Amerykanów na brytyjskich przywódców skłoniły ich w końcu do wyrażenia zgody na udział w inwazji. Tym bardziej osobliwy jest fakt, że Brytyjczycy objęli stanowiska dowódcze na wczesnym etapie

operacji. Montgomery dowodził brytyjskimi i amerykańskimi siłami lądowymi, Ramsey flotą, a Leigh-Mallory armadą powietrzną. Choć naczelnym wodzem był Eisenhower, Montgomery łudził się, że zdoła zachować operacyjną kontrolę nad sojuszniczymi armiami aż do Berlina, a jego amerykański przełożony będzie tylko figurantem. Niezawodny brak wrażliwości tego niewielkiego wzrostem generała podtrzymywał w nim te ambicje aż do ostatnich miesięcy wojny. Skrupulatne planowanie i olbrzymie zasoby broni wróżyły sukces operacji „Overlord”, ale lęk w sercach wielu Brytyjczyków i Amerykanów budziły sprawność niemieckiej armii i nieprzewidywalność warunków atmosferycznych. Konsekwencje ewentualnego niepowodzenia z pewnością byłyby przerażające. Morale ludności cywilnej spadłoby dramatycznie po obu stronach Atlantyku. Rządy USA i Wielkiej Brytanii musiałyby zwolnić i zastąpić najważniejszych dowódców. Prestiż zachodnich sojuszników, od dawna oskarżanych przez Stalina o chwiejność, doznałby poważnego uszczerbku, podobnie jak autorytet Roosevelta i Churchilla. Mimo trzech lat wyniszczających walk na Wschodzie armia niemiecka nadal była groźna. Nie ulegało wątpliwości, że siły alianckie, które Eisenhower rzuci do walki z sześćdziesięcioma dywizjami von Rundstedta, muszą dysponować znaczną przewagą siły bojowej. Atakujący mieli jednak do swej dyspozycji ogromny potencjał logistyki i sił pomocniczych, które ich wspierały, wobec czego nawet w 1945 roku, kiedy byli u szczytu swych możliwości, mogli ograniczyć się do sześćdziesięciu amerykańskich oraz dwudziestu brytyjskich i kanadyjskich dywizji bojowych. Ich dowództwo usiłowało zrekompensować niedobór piechoty wielkimi siłami wojsk pancernych i artylerii i osiągnęło to, lecz za cenę ruchliwości. Churchill i Roosevelt zasłużyli na wdzięczność swych narodów, opóźniając D-Day aż do 1944 roku, kiedy ich środki bojowe były już bardzo poważne, a zasoby Hitlera drastycznie się skurczyły. Straty sojuszników podczas kampanii na kontynencie były ułamkiem strat, jakie ponieśliby alianci, gdyby inwazja nastąpiła wcześniej. Choć oczywiście dla młodych ludzi uczestniczących w natarciu 6 czerwca 1944 roku te istotne dane nie miały żadnego znaczenia – dostrzegali tylko śmiertelne niebezpieczeństwo zagrażające każdemu, kto forsował Wał Atlantycki. Inwazja zaczęła się od desantów spadochronowych przeprowadzonych przez jedną dywizję brytyjską (6. Dywizję Powietrznodesantową) i dwie amerykańskie (82. i 101. Dywizje Powietrznodesantowe) w nocy z 5 na 6 czerwca. Miały one chaotyczny przebieg, ale osiągnęły swe cele, wprowadzając dezorientację w szeregi Niemców i umożliwiając opanowanie ważnych rejonów na obu skrzydłach strefy inwazyjnej. Spadochroniarze wciągali do walki napotkane siły nieprzyjacielskie, wykazując energię godną żołnierzy tak elitarnych formacji. Sierżant Mickey McCallum nigdy nie zapomniał swej pierwszej wymiany ognia, do której doszło kilka godzin po wylądowaniu. Niemiecki celowniczy karabinu maszynowego śmiertelnie zranił jego idącego obok kolegę, szeregowca Billa Atlee. McCallum spytał go, czy jego obrażenia są ciężkie, a żołnierz odpowiedział: „Umieram, sierżancie Mickey, ale wygramy tę cholerną wojnę, prawda?”. McCallum nie wiedział, skąd pochodzi Atlee, choć jego słownictwo sugerowało, że wychował się na wschodnim wybrzeżu USA, ale był wzruszony bohaterstwem człowieka, który w ostatnich chwilach swego życia myślał nie o sobie, lecz o sprawie. W ciągu najbliższych godzin i dni wielu młodych prezentowało podobną postawę i ponosiło takie same ofiary. 6 czerwca o brzasku plaże Normandii zostały zaatakowane na pięćdziesięciokilometrowym odcinku przez sześć dywizji piechoty i wspierające je wojska pancerne. Jedna dywizja kanadyjska i dwie brytyjskie wylądowały po lewej stronie frontu, a trzy dywizje amerykańskie po prawej. Operacja „Overlord” była największą wspólną operacją w dziejach. Pierwsza fala uderzeniowa – 150 tysięcy żołnierzy i 1500 czołgów – została przerzucona przez kanał La Manche na pokładach 5300 okrętów, a całość operacji ochraniało 12 tysięcy samolotów. Tego dnia na wybrzeżu Francji toczył się dramat, jakiego świat nigdy do tej pory nie widział. Brytyjskie i kanadyjskie oddziały wylały się na plaże oznaczone „Sword”, „Juno” i „Gold”, korzystając ze wsparcia najnowszej technologii pancernej mającej ułatwić sforsowanie pozycji niemieckich, często bronionych przez Osttruppen[27] hitlerowskiego imperium. „Siedziałem w pierwszym czołgu, który wyszedł na brzeg – opowiadał kanadyjski sierżant Léo Gariépy. – Niemcy zaczęli ostrzeliwać nas z karabinów maszynowych. Ale zdali sobie sprawę, że jesteśmy czołgiem dopiero wtedy, kiedy zatrzymaliśmy się

na plaży, by zrzucić specjalny gumowy ekran, który ułatwiał unoszenie się na falach. Wtedy zrozumieli, że mają do czynienia z shermanami”. Szeregowiec Jim Cartwright z South Lancashires przyznał: „Gdy tylko dotarłem do brzegu, chciałem jak najszybciej wydostać się z wody. Chyba przebiegłem przez tę plażę tak szybko jak zając”. Amerykanie zajęli plażę „Utah”, łuk półwyspu Cotentin, ponosząc jedynie niewielkie straty. „Wiesz co, to zabrzmi głupio, ale miałem wrażenie, że jesteśmy na ćwiczeniach – opowiadał ze zdziwieniem pewien szeregowiec. – Wyszliśmy na brzeg parami, jak dzieci, i wygramoliliśmy się na plażę. Nadleciało kilka pocisków, ale żaden nie spadł blisko nas. Chyba czułem się nawet trochę zawiedziony”. Zdobywający położoną nieco dalej na wschód plażę „Omaha” Amerykanie ponieśli najcięższe tego dnia straty, gdyż zginęło ponad ośmiuset żołnierzy. Broniąca plaży niemiecka 352. Dywizja Piechoty, choć nie zaliczała się do elitarnych, była lepiej wyszkolona niż większość rozlokowanych nad kanałem oddziałów i energicznie ostrzeliwała lądujących żołnierzy wojsk sojuszniczych. „Nikt nie posuwał się do przodu – pisał korespondent «Associated Press» Don Whitehead. – Ranni, których odzież była nasiąknięta zimną wodą, leżeli na piasku [...]. «O Boże, ześlij mi łódź» – jęczał w malignie jakiś chłopak. Niedaleko od niego inny drżący z zimna młody żołnierz rozkopywał żwir gołymi rękami. Wszędzie wokół nas wybuchały pociski, niektóre tak blisko, że od czasu do czasu spadały nam na głowy strugi zmieszanej z ziemią wody”. Pewien szeregowiec napisał: „Ludzie płakali ze strachu, robili pod siebie. Leżałem obok innych, przerażony i zastygły w bezruchu. Nikt nie wstawał. Przypominało to zbiorowy paraliż. Nie widziałem żadnego oficera. W pewnym momencie coś uderzyło mnie w ramię. Myślałem, że trafiła mnie kula. A to była czyjaś ręka, odcięta nie wiem przez co. Miałem tego dosyć”. Przez połowę przedpołudnia wydawało się, że atak na plażę „Omaha” zakończy się niepowodzeniem. Dopiero po kilku godzinach pozornego bezruchu małe grupy zdeterminowanych żołnierzy, wśród których na wyróżnienie zasługiwali komandosi, wdarły się na nadmorskie wydmy, stopniowo zdobywając przewagę nad obrońcami. Kiedy ogłoszono komunikaty o inwazji, kościoły we wszystkich sojuszniczych państwach wypełniły się ludźmi, którzy teraz modlili się za żołnierzy, choć dotąd nie odwiedzali świątyń. Amerykańskie stacje radiowe przestały nadawać reklamy, a miliony ludzi wsłuchiwały się z niepokojem w komunikaty i nadawane na żywo raporty z plaż. Robotnicy przemysłowi przerwali strajki, a liczba cywilnych krwiodawców gwałtownie wzrosła. Miliony prześladowanych i zagrożonych mieszkańców Europy przeżyły dreszcz radosnego podniecenia. Wiedeński Żyd Victor Klemperer miał większe niż inni powody do radości, ale zachował umiar, pomny wcześniejszych rozczarowań. Porównując swą reakcję do reakcji żony, zanotował: „Eva była tak podniecona, że drżały jej kolana. Ja zachowałem całkowity spokój. Nie potrafię już (albo jeszcze) przeżywać nadziei [...]. Trudno mi sobie wyobrazić, że mogę dożyć końca tych męczarni, tych lat niewolnictwa”. Inne były wrażenia niemieckich żołnierzy stacjonujących we Francji. „Rankiem 6 czerwca ujrzeliśmy całą potęgę Anglików i Amerykanów – napisał jeden z nich w liście do żony, który znaleziono później przy jego zwłokach. – Niedaleko wybrzeża stała flota złożona z nieskończonej ilości małych i dużych okrętów, ustawionych w takim szyku, jakby brały udział w defiladzie. Był to wspaniały spektakl. Ci, którzy go nie widzieli, nie będą mogli w to uwierzyć. Świst pocisków i huk eksplozji tworzyły najgorszy rodzaj muzyki. Nasza jednostka poniosła straszliwe straty – ty i dzieci możecie być zadowoleni, że przeżyłem. Z naszej kompanii została tylko nieliczna garstka”. Spadochroniarz Luftwaffe porucznik Martin Poppel, przez długi czas pewny zwycięstwa zajadły hitlerowiec, napisał 6 czerwca: „Wychodzi na to, że sojusznicy przeżywają swój wielki dzień, co niestety oznacza, iż dla nas również jest on ważny”. Geyr von Schweppenburg, dowódca Grupy Pancernej „Zachód”, był przekonany, że Rommel, który kierował rozmieszczeniem wojsk za Wałem Atlantyckim, popełnił błąd, stawiając na „obronę przez atak”. Twierdził, że dywizje pancerne powinny być trzymane w odwodzie i wykorzystane podczas zmasowanego kontrnatarcia. Ale, podobnie jak większość myślących oficerów Trzeciej Rzeszy, był przekonany, że wynik tych zmagań i tak jest już przesądzony i niezależny od rozmieszczenia niemieckich wojsk. „Nie mogliśmy uniemożliwić lądowania wojsk sojuszniczych ani ich ruchu bez wsparcia lotnictwa, którego byliśmy całkowicie pozbawieni”.

Późnym popołudniem 6 czerwca – o wiele za późno, by mieć realne szanse na sukces – 21. Dywizja Pancerna Wehrmachtu przeprowadziła na brytyjskim froncie kontrnatarcie, które zostało bez trudu zatrzymane przez armaty przeciwpancerne i czołgi Sherman „Firefly” uzbrojone w armaty ośmiokilogramowe. Gdy zapadł zmrok, siły Eisenhowera zajmowały już bezpieczne pozycje, sięgające do 4 kilometrów w głąb lądu. W ciągu następnych dni pozycje te zostały połączone. Przebywający na niemieckiej linii obrony Martin Poppel pisał: „Wszyscy uważamy, że [nasz] batalion został rzucony do bitwy bez żadnego wsparcia i z miernymi szansami na powodzenie [...]. Ludzie są cholernie roztrzęsieni [...]. Podczas tej upiornej nocy wszyscy byli, szczerze mówiąc, śmiertelnie wystraszeni, więc musiałem zmuszać ich do wykonania każdego ruchu przekleństwami i obelgami”. Posiłki sojusznicze ciągle wysiadały na plażach z krążących wahadłowo jednostek desantowych, więc pod koniec Dnia D + 1 (7 czerwca) Montgomery dysponował już czterystu pięćdziesięcioma tysiącami żołnierzy. Z zaimprowizowanych miejscowych lotnisk zaczynały startować pierwsze sojusznicze myśliwce. Luftwaffe była tak osłabiona wielomiesięczną samobójczą obroną Niemiec, że jej maszyny prawie nie stawiały oporu zdobywcom. Piloci wojsk sojuszniczych zachwycali się kontrastem między oglądaną za dnia plażą, po której posuwały się bezkarnie naprzód długie kolumny pojazdów, a bezruchem, jaki panował na pozycjach zajmowanych przez nieprzyjaciela. Niemcy wiedzieli, że każde ich poruszenie przyciągnie samoloty myśliwsko-bombowe. Siły Rommla mogły się przemieszczać i zaopatrywać tylko w ciągu krótkiej latem nocy. A sam ich dowódca został ciężko ranny w wyniku ataku alianckiego w lipcu 1944 roku. W pierwszym dniu inwazji zginęły trzy tysiące Brytyjczyków, Amerykanów i Kanadyjczyków, więc cena za to decydujące osiągnięcie strategiczne była niezbyt wygórowana. Ale mieszkańcy Normandii ponieśli straszliwe koszty, gdyż 6 czerwca stracili tylu zabitych, co ich wyzwoliciele. Żołnierze sił sojuszniczych wzbudzili oburzenie miejscowej ludności, okazując brak szacunku dla własności prywatnej. Komórka do spraw kontaktów z miejscową ludnością zanotowała w Ouistreham: „Rabunki dokonywane przez żołnierzy są na porządku dziennym. Prestiż Brytyjczyków doznał dziś uszczerbku”. Mieszkająca w Colombières Francuzka opisała postępowanie Kanadyjczyków, którzy ograbili jej dom: „Cała wioska przeżyła najazd. Żołnierze kradli, rabowali, grabili i wywozili łup na taczkach lub w ciężarówkach [...]. Wybuchały kłótnie dotyczące podziału zdobyczy. Zabrali odzież, buty, artykuły spożywcze, nawet pieniądze z naszej kasy pancernej. Mój ojciec nie zdołał ich powstrzymać. Meble znikły – ukradli nawet moją maszynę do szycia”. Rabunki były przyjętą praktyką w armiach Eisenhowera przez cały czas trwania kampanii, a dowódcy prawie nigdy nie usiłowali ich powstrzymać. Podczas zaciętych, wyniszczających walk, które wybuchły wkrótce po inwazji, pociski i bomby zabiły około dwudziestu tysięcy mieszkańców północno-zachodniej Francji. Eisenhower i jego generałowie zawsze uważali, że „rozbudowa sił” w ciągu tygodni następujących po wylądowaniu będzie miała krytyczne znaczenie dla przebiegu całej inwazji. Gdyby Niemcy skoncentrowali swe wojska w Normandii szybciej niż sojusznicy, toby atakujący mogli jeszcze zostać wyparci (na co liczył i czego domagał się Hitler). Alianccy specjaliści od dezinformacji przyczynili się do sukcesu, przeprowadzając błyskotliwą operację „Fortitude”, która przekonała Niemców, że zagrożone jest Pas-de-Calais i skłoniła ich do zatrzymania tam znacznych sił przez kilka następnych tygodni. Ale choć sojusznicy, niszcząc linie kolejowe i mosty na drogach, opóźnili przerzut posiłków, przybywające w czerwcu i lipcu do Normandii nowe niemieckie formacje były stopniowo rzucane w ogień walki. Jedenastotygodniowa kampania stała się najbardziej kosztownym elementem wojny prowadzonej na Zachodzie, a Normandia – jedynym polem walki, na którym liczba ofiar była przez krótki czas równie wysoka jak na Froncie Wschodnim. Choć D-Day miał ogromne znaczenie symboliczne i stał się obiektem fascynacji potomnych, walki, które nastąpiły po nim, były o wiele bardziej krwawe. Na przykład kompania D brytyjskiego pułku Ox and Bucks, która triumfalnie zdobyła rankiem 6 czerwca most „Pegaz” na kanale w Caen za cenę dwóch zabitych i czternastu rannych, następnego dnia straciła sześćdziesięciu ludzi podczas drobnej potyczki pod Escoville. Montgomery wyznaczył walczącym na wschodniej flance Brytyjczykom ambitne zadania wstępne, obejmujące zdobycie miasta Caen. Ale – jak można się było spodziewać – uderzenie straciło rozmach już 6 czerwca, gdyż

postęp wkraczających w głąb lądu oddziałów był opóźniany przez labirynt niemieckich punktów oporu i gąszcz pospiesznie przerzucanych sił obronnych. W ciągu następnych dni sojusznicy po zaciętych walkach umocnili swe pozycje na przyczółkach desantowych i zdobyli nowe obszary, ale formacje niemieckie, wśród których na wyróżnienie zasłużyła 12. Dywizja Pancerna SS „Hitlerjugend”, nie dopuściły do decydującego przełamania frontu. Siły brytyjskie wielokrotnie ruszały do natarcia i były odpierane przez walczące z typową dla siebie energią nieprzyjacielskie czołgi oraz oddziały piechoty. „Atak wymagał przebycia około tysiąca metrów otwartego pola kukurydzy przylegającego do Combes Wood – zapisał oficer King’s Own Scottish Borderers. – Zaledwie stanęliśmy na linii wyjściowej, nieprzyjaciel stawił nam zacięty opór, intensywnie ostrzeliwując posuwające się naprzód kompanie z moździerzy i dobrze rozlokowanych karabinów maszynowych. Sytuacja mogła nasunąć porównanie z warunkami panującymi na jakimś polu bitwy pierwszej wojny światowej [...]. Widzieliśmy pociski smugowe, ścinające łodygi kukurydzy”. Szeregowiec Robert Macduff z pułku Wiltshires opowiadał: „Nigdy nie zapomnę widoku leżących na poboczu drogi rąk i nóg, które obsiadły robaki. Smród był przeraźliwy. Ktoś został zabity, ktoś odszedł na zawsze [...]. A ja z łaski Boga przeżyłem”. Brygadier Frank Richardson, jeden z najzdolniejszych oficerów sztabowych Montgomery’ego, bezgranicznie podziwiał Niemców i pisał o nich później: „Często się zastanawiałem, jak zdołaliśmy ich pobić”.

Transport rannego podczas walk we Francji Fot. AP Photo/Press Association

Ale Wehrmacht był też zdolny do wielkich błędów i wiele z nich popełnił w Normandii, zwłaszcza w okresie, w którym jego dowódcy nie doceniali jeszcze siły ognia sojuszników i jego możliwości w zakresie paraliżowania dziennych ruchów wojsk. „Ujrzeliśmy jeden z najbardziej potwornych obrazów tej wojny – pisał 8 czerwca niemiecki podoficer, przebywający w pobliżu Brouay. – Nieprzyjaciel dosłownie porąbał na kawałki jednostki Dywizji Pancernej «Lehr»[28] za pomocą ciężkiej broni. [Pojazdy półgąsienicowe] i elementy sprzętu zostały rozszarpane, części ciała naszych zabitych towarzyszy broni leżały na ziemi, a nawet wisiały na pobliskich drzewach. Wszystko spowijała straszliwa cisza”. 9 czerwca tuzin czołgów 12. Dywizji Pancernej SS przypuścił lekkomyślnie czołowy atak na pozycje Kanadyjczyków w Bretteville. Sierżant SS Morawetz tak opisał przebieg wydarzeń: „Cała kompania pędziła z maksymalną szybkością szerokim frontem, prosto przed siebie [...]. Usłyszałem stłumiony huk – nasz czołg zachwiał się tak silnie, jakby urwało mu gąsienicę, a potem stanął. Spojrzałem w lewo i zobaczyłem, że od czołgu jadącego na lewej flance odpada wieżyczka. W tym samym

momencie rozległ się niezbyt głośny wybuch i mój pojazd zaczął się palić [...]. Paul Veith, siedzący przede mną strzelec, nie poruszał się. Wyskoczyłem na zewnątrz i zobaczyłem, że płomienie buchają z otwartego włazu, który wyglądał jak pochodnia [...]. Na lewo ode mnie płonęły inne czołgi [...]. Członkowie wszystkich załóg mieli poparzone dłonie i twarze [...]. Cały obszar był ostrzeliwany przez piechotę”. Armaty przeciwpancerne zniszczyły w ciągu kilku minut siedem czołgów. Kiedy dowódca jednostki, któremu opatrywano rany odniesione podczas wcześniejszej akcji, wrócił do swego pułku, stwierdził, że został on zdziesiątkowany. Zrozpaczony bezsensownością ataku napisał: „Omal się nie rozpłakałem z wściekłości i żalu”. Amerykanie stoczyli serię ciężkich bitew, zdobywając półwysep, na którym leżał Cherbourg, gdyż niewielkie poletka, strome wzniesienia i gęste żywopłoty umożliwiały obrońcom zadawanie atakującym ciężkich strat na każdym kroku. „Musieliśmy ich wykopywać z ziemi – opowiadał oficer amerykańskiej piechoty. – Szło to powoli i opornie, a walka nie miała w sobie nic porywającego. Nasi ludzie nie biegli przez otwarty teren w czasie dramatycznych ataków [...]. Początkowo próbowali to robić, ale potem nabrali rozumu. Utworzyli niewielkie grupy, niekiedy mniejsze niż drużyna, i szli rozstawieni co kilka metrów, trzymając się blisko rosnących po obu stronach pola żywopłotów. Podczołgiwali się o kilka metrów, przylegali do ziemi, odczekiwali chwilę i pełzli dalej”. Żołnierze amerykańskich wojsk powietrznodesantowych, którzy spodziewali się wycofania z terenu działań bojowych po inwazji i przeniesienia na inny front, walczyli w Normandii przez pięć tygodni. Dzięki swej odwadze i zaangażowaniu, których nieraz brakowało jednostkom piechoty, przyczynili się w decydującym stopniu do zwycięstwa. Operacyjny meldunek sporządzony w kwaterze amerykańskiej 1. Armii podkreślał „pilną potrzebę wyrobienia w żołnierzach piechoty ducha agresji [...]. Wiele jednostek zaczyna wykazywać taką postawę dopiero po dłuższym czasie od wkroczenia do walki, a są takie, które nie nabywają jej nigdy. Natomiast jednostki elitarne, takie jak siły powietrznodesantowe i oddziały komandosów, demonstrują ducha agresji od samego początku”. Niemcy usiłowali na niektórych odcinkach przejść do natarcia, ale byli zdecydowanie odpierani za pomocą artylerii, samolotów myśliwsko-bombowych i armat przeciwpancernych. Strategiczny cel – zdobywanie terenu – spoczywał jednak na barkach wojsk sojuszniczych. Brytyjczycy stracili ogromną liczbę czołgów podczas serii nieudanych prób przedarcia się do Caen i jeszcze dalej, a lokalne sukcesy były często neutralizowane przez kontrataki nieprzyjaciela. „Byliśmy w zasadzie nastawieni defensywnie, a Niemcy z natury nastawieni na atak, poza tym oni walczyli o przetrwanie – pisał major Anthony Kershaw. – Nie jesteśmy bardzo dziarskimi żołnierzami, a angielska kawaleria nigdy nie była bardzo dobra”. Ataki sojuszniczej piechoty okazywały się mało pomysłowe, ich koordynacja z wojskami pancernymi pozostawiała zaś wiele do życzenia.

Niemieccy żołnierze w ruinach normandzkiego miasta, lipiec 1944 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Na wynik bitew wpływają w zasadniczym stopniu liczebność, poziom dowodzenia i instytucjonalna sprawność armii. I tak było w Normandii. Ale ważną rolę odgrywała też jakość rywalizujących z sobą systemów uzbrojenia.

Dotyczy to szczególnie czołgów. Armia brytyjska i amerykańska dysponowały znakomitą artylerią. Amerykanie wyposażyli swą piechotę w dobre karabiny samopowtarzalne M1 Garand, choć ich ręczne karabiny maszynowe BAR (Browning Automatic Rifle) były kiepskie. Ręczne wyrzutnie przeciwpancernych pocisków rakietowych M1 „Bazooka” kaliber 60 mm – które wzięły swą nazwę od dziwnego instrumentu dętego, wynalezionego przez amerykańskiego komika Boba Burnsa – nie miały wystarczającej zdolności przebijania osłon pancernych. Armia brytyjska chlubiła się niezawodnym karabinem powtarzalnym Lee-Enfield No. 4 Mk I i bardzo popularnym lekkim karabinem maszynowym Bren. Niemcy mieli lepszą broń. Ogromną siłę ognia zapewniał im karabin maszynowy MG-42, nazywany przez żołnierzy sojuszniczych „Spandau”. Wyprodukowano około 400 tysięcy sztuk tej broni, która była zasilana z taśmy nabojowej. Terkot MG-42, wystrzeliwującego 1200 pocisków na minutę, brzmiał znacznie groźniej niż powolny warkot karabinów typu Bren czy BAR, wyrzucających nie więcej niż 500 pocisków na minutę. Brytyjczycy i Amerykanie mieli też ciężkie karabiny maszynowe (vickersy i browningi) ale MG-42, prostszy w produkcji dzięki szerokiemu zastosowaniu technologii tłoczenia i pozwalający na wymianę lufy w ciągu pięciu sekund, przyczynił się w wielkim stopniu do sprawności taktycznej niemieckiej armii. Równie ważną rolę odgrywał Panzerfaust, bezodrzutowy granatnik przeciwpancerny, którego produkcja sięgała 200 tysięcy sztuk miesięcznie. Z bliskiej odległości był znacznie skuteczniejszy niż amerykańska „Bazooka” czy brytyjski PIAT i był szeroko wykorzystywany w walkach z sojuszniczymi jednostkami pancernymi w latach 1944–1945, kiedy Wehrmacht odczuwał niedobór armat przeciwpancernych. Nie do przecenienia były też armaty kaliber 88 mm, stosowane zarówno do obrony przeciwlotniczej, jak i niszczenia czołgów, podobnie jak wyrzutnie pocisków rakietowych „Nebelwerfer”. Wszystkie europejskie armie dysponowały też pistoletami maszynowymi, których używano podczas walk toczonych z bliskiej odległości. Brytyjski pistolet maszynowy Sten kaliber 9 mm był trafionym modelem, a w warunkach masowej, wielomilionowej produkcji, koszt jednej sztuki spadał poniżej trzech funtów. Pistolet maszynowy Thompson kaliber 11,43 mm, stanowiący wyposażenie U.S. Army, był ceniony za niezawodność, ale koszt jego wytworzenia sięgał 50 dolarów. W latach 1944–1945 większość amerykańskich jednostek posługiwała się tańszym i prostszym pistoletem maszynowym M 3 zwanym „smarownicą”. Żołnierze wojsk sojuszniczych zazdrościli Niemcom ich pistoletów maszynowych MP 38 i MP 40. Nazywano je popularnie schmeisserami, choć projektant broni Schmeisser nie miał nic wspólnego z ich powstaniem. Pod koniec wojny Niemcy otrzymali również niewielkie ilości znakomitych karabinków szturmowych MP 34 (później oznaczonych jako MP 44 i StG.44), będących protoplastami całej generacji broni europejskiej piechoty. Największym jednak problemem sojuszników było zbyt słabe uzbrojenie i opancerzenie. Przewaga liczebna nie miała wielkiego znaczenia, kiedy brytyjskie i amerykańskie pociski często odbijały się od dobrze opancerzonych „Tygrysów” i „Panter”, a trafienie „Shermana”, „Churchilla” czy „Cromwella” – jak zostały nazwane trzy rodzaje czołgów – niemal zawsze miało katastrofalne następstwa. „Nad wieżyczką unosiła się ściana ognia, a moje usta były pełne żwiru i palonej farby – napisał wstrząśnięty oficer brytyjskich wojsk pancernych, którego «Cromwell» został trafiony przez 88-milimetrowy pocisk wystrzelony z «Tygrysa». – «Opuścić pojazd!» wrzasnąłem i wyskoczyłem na zewnątrz [...]. Moja załoga, cudem ocalona, kryła się pod krzakami porzeczki. Joe, kierowca, klęczał z rewolwerem w ręce, drżąc na całym ciele. Był bardzo blady i wyglądał jak osaczony szczur [...]. «Tygrys» odjechał nienaruszony; jego dowódca machał czapką i pękał ze śmiechu [...]. Nasze ręce tak się trzęsły, że trudno nam było zapalić papierosy”. Choć wojska sojusznicze dysponowały nieskończonymi rezerwami czołgów, trudno przecenić wpływ niemieckiej przewagi w zakresie broni pancernej na morale alianckich jednostek. Kapitan Charles Farrell napisał: „Myślę, że nie było wielu brytyjskich dowódców czołgów, którzy nie oddaliby chętnie swych «dodatkowych korzyści» za maszynę tej klasy, co niemieckie «Pantery» lub «Tygrysy»”. „Wszyscy byliśmy mocno wystraszeni – napisał brytyjski oficer, który brał udział w nocnej bitwie na grzbiecie Bourgebus, jednym z najbardziej zaciętych starć jednostek pancernych. – Dwaj członkowie załogi czołgu mojego dowódcy pododdziału stanęli przede mną i oznajmili, że wolą stanąć przed sądem polowym, niż walczyć dalej.

Powiedziałem im, że wszyscy odczuwamy to samo, ale nie mamy wyboru”. Dwa dni później, kiedy został trafiony jeden z czołgów z oddziału dowodzonego przez tego oficera, załoga wyskoczyła na zewnątrz. „Już nigdy więcej nie zobaczyłem strzelca ani radiotelegrafisty. Nadawali się do leczenia psychiatrycznego i zostali odesłani na tyły. Ci faceci uczestniczyli w niemal wszystkich bitwach stoczonych przez nasz pułk, a każdy z nich opuszczał trafiony czołg co najmniej dwanaście razy”. Peter Hennessy, dowódca batalionu „Shermanów”, otrzymał rozkaz zbadania przyczyn zatrzymania się innego czołgu, jadącego dotąd o kilka metrów przed nim. Jego kierowca wysiadł, wspiął się na kadłub pojazdu, zajrzał do wnętrza wieżyczki i pospiesznie zeskoczył na ziemię. „Chryste Panie! – zawołał – oni wszyscy są martwi. Co za krwawa jatka!”. Osiemdziesięcioośmiomilimetrowy pocisk wdarł się do wnętrza, zabił załogę i utkwił w plecach drugiego kierowcy. Kilka chwil później z przedniego włazu wychylił się wstrząśnięty i przerażony kierowca – jedyny człowiek, który przeżył trafienie. Walki we Francji były upiornym doświadczeniem nie tylko dla formacji, które służyły przedtem w rejonie Morza Śródziemnego. Przeżywali je ciężko także żołnierze niebiorący dotąd udziału w żadnej akcji. „W Normandii pojawiło się wiele problemów, a część jednostek brytyjskiej armii, szczerze mówiąc, nie stanęła na wysokości zadania – pisał porucznik Michael Kerr. – [One] służyły przez wiele lat w Anglii, zanim wzięły udział w bitwie”. Niektóre niedoświadczone oddziały dopiero po pewnym czasie zaczęły się bardziej angażować w wykonywane zadania. Pewien oficer Waffen SS był zdumiony, widząc 18 czerwca idącą za czołgami angielską piechotę: „Szli jak na spacer, z rękami w kieszeniach i papierosami w zębach, a ich karabiny były niedbale zawieszone na ramionach”. Porucznik Tony Finucane miał wrażenie, że doktryna, która zakładała wsparcie artylerii i lotnictwa, ma niekorzystny wpływ na bojowego ducha piechoty. Twierdził, że jego jednostka nacierała, „wiedząc, że przy pierwszej serii z karabinu maszynowego «Spandau» wszyscy padną na ziemię i na tym się skończy dzień. Nikt nie wykazywał energii, odwagi ani chęci zdobywania terenu, a ci, którzy próbowali, dostawali się zwykle pod ogień naszych własnych dział dwudziestopięciofuntowych”. Finucane uważał, że odpowiedzialność za wiele problemów spada na starszych rangą oficerów funkcjonujących na szczeblu brygady i dywizji, bo niektórzy z nich nie mają większego doświadczenia bojowego niż podlegli im żołnierze. „Słabością angielskiej armii niekoniecznie było wyszkolenie. Raczej to, że część starszych rangą oficerów nie miała doświadczenia i uważała, że reprezentuje «poziom», który zwalnia ich z obowiązku podnoszenia kwalifikacji”. Prawdopodobnie nie sposób opisać napięcia, jakie towarzyszyło żołnierzom przydzielonym do oddziałów czołowych. Ken Tout relacjonował boleśnie powolny postęp typowego natarcia jednostki pancernej: „Czołgi jadące na czele kolumny wolno i ostrożnie posuwają się w kierunku pierwszych niewidocznych pozycji nieprzyjaciela. Ich ostrożność udziela się stopniowo reszcie kolumny, dyktując ślimacze tempo [...]. Poranek wlecze się ospale, a postęp wskazówek zegarka jest prawie niezauważalny. Jedziemy nerwowo do przodu, pokonując skokami dziesięciometrowe odcinki terenu. Wiercimy się w naszych ciasnych kabinach jak nakręcane kurczaki, usiłując przywrócić krążenie w nogach, pośladkach i ramionach”. Pewien oficer pułku lansjerów skierował swego shermana w głąb lasu, rozkazując reszcie batalionu jechać swoim tropem. Dowódca następnego czołgu zapomniał wyłączyć nadajnik interkomu, więc cała jednostka usłyszała następującą wymianę zdań: „Na lewo, kierowco, na lewo!”. „Ale on skręcił na prawo, panie sierżancie”. „Wiem, do cholery, że on skręcił na prawo, ale nie zamierzam jechać za tym pierdolonym piździelcem, to jest do kurwy nędzy zbyt niebezpieczne”. „To był piekielny dzień – zanotował brytyjski dowódca kompanii, opisując doświadczenia swego pododdziału z nietypową dla alianckich żołnierzy szczerością. – Pierwszy wstrząs polegał na tym, że mieliśmy korzystać z osłony dymnej, a byliśmy całkowicie odsłonięci [...]. Dwaj żołnierze kompanii nie mogli tego znieść i postrzelili się prawie jednocześnie w nogi [...]. Wybuch pocisku zwala mnie z nóg, ale odnoszę tylko niegroźną ranę [...]. Gdzie są moi chłopcy? Tu ich nie ma. Wracam i wołam: Naprzód! Przechodzę ponownie przez żywopłot, nadal ich nie widzę. Wracam jeszcze raz. NAPRZÓD! Pojawiają się, przechodzimy przez kolejne żywopłoty [...]. Masakra, ludzie padają jak muchy. Bierzemy do niewoli żołnierzy dywizji «Hitlerjugend» [...].

Podczas tego natarcia jeden z moich plutonów uciekł i został przyprowadzony pod groźbą użycia pistoletu przez „Tuga” Wilsona, mojego zastępcę [...]. Kiedy niemiecka piechota, wspierana przez dwa czołgi, ruszyła do kontrataku, ten sam pluton ponownie czmychnął. W końcu wszystko ucichło. Nieprzyjaciel wycofał się, zostawiając dwa unieruchomione czołgi i sporo zabitych”. Żołnierze piechoty i jednostek pancernych nieustannie zarzucali sobie wzajemnie błędy taktyczne. „Omawialiśmy nadchodzące natarcie w tonie delikatnych, łagodnych targów, do jakich zawsze dochodzi między czołgami a piechotą – zapisał brytyjski oficer piechoty porucznik Norman Craig, relacjonując pertraktacje z dowódcą jednostki pancernej. – Miałem nadzieję, że uda mi się nakłonić czołgi do zajęcia pozycji czołowych, on zaś uprzejmie wyjaśniał powody, dla których uważał moje stanowisko za błędne. Piechur traktował czołgi niczym potężnego potwora, którego należy bez namysłu rzucić do natarcia, czołgista uważał piechotę za szarą masę, którą można wykorzystać do neutralizacji armat przeciwpancernych, a potem spisać na straty”. Podczas wszystkich walk toczonych na terenie północno-zachodniej Europy starsi rangą oficerowie wojsk alianckich narzekali na ciągłą zależność piechoty od artylerii. Forrest Pogue zanotował opinie niektórych amerykańskich dowódców: „Stale powtarzali, że piechota nie potrafi się maskować, nie wykorzystuje przygotowania artyleryjskiego, nie naciera z należytą determinacją i nie potrafi się okopywać na pozycjach. [Pod ciężkim ogniem] ratowała ją umiejętność okopywania się, ale podczas szkolenia wykopaliśmy tylko jeden rów. Artyleria jest wykorzystywana bardzo rozrzutnie. Widziałem wiele stanowisk dowodzenia. Kiedy ktoś mówił, że dostrzegł trzech Niemców w odległości kilkuset metrów, często wystrzeliwano w ich kierunku od pięciu do trzydziestu pocisków”. Bardzo dużo zależało od dowodzenia na niższym szczeblu, a podczas działań bojowych ginęło właśnie wielu odważnych oficerów niższych stopni. „Duch walki ma magiczną skłonność do ulatniania się, gdy tylko padną pierwsze wystrzały – pisał Norman Craig – a wtedy człowiek reaguje wyłącznie na dwa bodźce: wymogi dyscypliny i szacunek do samego siebie, który zmusza go do działania [...]. Odwaga opiera się w zasadzie na rywalizacji i naśladownictwie”. Dowódca jednego z brytyjskich batalionów piechoty powiedział: „Statystyka dowodzi, że kiedy pluton liczy dwudziestu pięciu ludzi, pięciu walczy z pełną determinacją, a piętnastu idzie ich śladem. Z reszty nie ma żadnego pożytku. Odnosi się to do wszystkich wojsk piechoty, a jeśli młodsi oficerowie i podoficerowie nie dają dobrego przykładu, sytuacja wygląda fatalnie”. Oficer jednostki czołgów Michael Rathbone zanotował: „Wyciągnąłem rewolwer, by zatrzymać uciekających piechurów; przebiegali obok mojego czołgu, kiedy naprawialiśmy gąsienicę uszkodzoną przez minę. Prosiłem Boga, żebyśmy nigdy nie musieli ponownie walczyć ramię w ramię z 59. Dywizją”. W podobnym tonie pisał służący w wojskach pancernych Peter Selerie: „Często piechota nas denerwowała [...]. Pamiętam, że pewien batalion piechoty rozpłynął się po niewiarygodnie ciężkim ostrzale z moździerzy i salwach artyleryjskich. W wyniku zaniedbania jego żołnierze niestety nie okopali się we właściwy sposób i stracili swych oficerów oraz większość podoficerów. Batalion karabinów maszynowych z Kensington utrzymał pozycje, korzystając ze wsparcia naszych czołgów”. Żołnierze piechoty ponosili z reguły większe straty niż załogi czołgów i byli tego świadomi. Większość nowicjuszy po raz pierwszy uczestniczących w bitwie odczuwała mniejszy lęk niż weterani, którzy dobrze znali towarzyszące starciom realia. Służący w amerykańskiej piechocie Royce Lapp, który wylądował we Francji, napisał: „Żaden z nas nie był wtedy zbyt wystraszony, bo nie wiedzieliśmy, w co się pakujemy”. Żołnierze amerykańskiej jednostki kawalerii z ciekawością oglądali ciało niemieckiego oficera, bo nigdy dotąd nie widzieli zwłok. Ich dowódca porucznik Lyman Diercks zwrócił się do nich z krótką przemową: „Powiedziałem im, że jest wysoce prawdopodobne, iż niektórzy z nas nie przeżyją tej wojny. Że musimy być jak rodzina. Że nie wymagam od nich bohaterstwa, ale jeśli stchórzą, będą musieli z tym żyć do końca swoich dni. Ale wygłaszając te słowa, mówiłem w gruncie rzeczy do siebie”. Kiedy w Normandii pocisk artyleryjski spadł niedaleko kanadyjskiego sierżanta, ten zawołał ze złością: „Co za przeklęte gówno!”. Zapytany przez jakiegoś nowicjusza, czy został ranny, odpowiedział: „Nie, ale zlałem się

w spodnie. Zawsze to robię na początku walki, a potem już jestem okej [...]. Kiedyś zdałem sobie sprawę, że po mojej nodze spływa jakaś ciepła ciecz. Myślałem, że to krew, ale okazało się, że to mocz”. Gdy wspomniany nowicjusz wyznał mu, że też ma mokre spodnie, powiedział: „Witaj na wojnie”. Lęk wywoływał różne reakcje. Gdy kanadyjski jeniec wojenny został przyprowadzony do dowództwa pułku Waffen SS podczas ciężkiego bombardowania prowadzonego przez sojusznicze lotnictwo, stwierdził ze zdumieniem, że cały sztab kryje się pod stołami, na których leżą mapy, i śpiewa chórem Piękny jest niemiecki Ren przy akompaniamencie ustnej harmonijki. Z niedowierzaniem potrząsnął głową i wymamrotał: „Wojna to wesołe zajęcie!”. Niektóre mało zaszczytne funkcje były nieproporcjonalnie ryzykowne. „Pierwszymi ludźmi, którzy ginęli w większości bitew, byli żołnierze rozciągający przewody telefoniczne” – twierdził kapitan Waffen SS Karl Godau. Łączność telefoniczna na polu walki była nadzwyczaj ważna, gdyż tylko nieliczne jednostki dysponowały aparaturą radiową. Telefoniści musieli się stale narażać na ostrzał, usuwając awarie spowodowane przez pociski lub przejeżdżające pojazdy, i często ginęli podczas wypełniania swoich zadań. Sierżant sztabowy jednostki pancernej wzięty do niewoli przez Amerykanów powiedział im, jaka jest różnica między wschodnim a zachodnim frontem: „Rosjanin nie pozwoli ci zapomnieć ani na chwilę [...] że walczysz na jego ziemi, że jesteś przez niego znienawidzony. Zniesie największe trudy i niewygody [...]. To prawda, że przeciętny żołnierz nie jest tak przedsiębiorczy jak Amerykanin, ale nadrabia to niezłomną wytrwałością, której nie potrafię z niczym porównać. Jeśli dziewięciu żołnierzy zginie podczas przecinania zasieków, dziesiąty podejmie kolejną próbę – i odniesie sukces. Wy, Amerykanie, jesteście mistrzami w wykorzystywaniu swego sprzętu, który jest bardzo dobry. Ale brakuje wam nieustępliwości Rosjan”. Obie strony straszliwie ucierpiały podczas walk w Normandii, ale straty Niemców były cięższe – i nie do odrobienia. Dwunasta Dywizja Pancerna SS dowodzona przez SS-Oberführera Kurta Meyera już 16 czerwca była znacznie osłabiona, gdyż straciła 1149 żołnierzy i połowę czołgów. Podczas odprawy, która odbyła się na stanowisku dowodzenia, Meyer zanotował: „Widzę twarze, na których maluje się niepokój [...]. Nie mówimy tego otwarcie, ale wiemy, że katastrofa jest bliska [...]. Wobec olbrzymiej przewagi sił morskich i powietrznych nieprzyjaciela możemy przewidzieć przełamanie naszych linii obronnych [...]. Już teraz trzymamy się resztkami sił. Straciliśmy wielu zabitych i rannych kolegów, ale do tej pory nie dostaliśmy żadnych posiłków: ani jednego żołnierza, ani jednego czołgu, ani jednego działa”. Panzergrenadier SS Fritz Zimmer zanotował w dzienniku pod koniec czerwca, że stan jego kompanii zmniejszył się do osiemnastu ludzi; tydzień później, 8 lipca, wziął udział w ostatniej akcji podczas tej wojny: „Od 6.30 do 8.00 ciężki ogień huraganowy. Potem zmasowany atak amerykańskiej piechoty, wspieranej przez masę czołgów. Walczymy, jak długo się da, ale zdajemy sobie sprawę, że nasza sytuacja jest beznadziejna. Kiedy usiłujemy się wycofać, zachowując resztki sił, odkrywamy, że jesteśmy okrążeni [...]. Wyczołguję się na poprzednią pozycję pod ciągłym ogniem. Niektórzy koledzy próbują robić to samo, ale bez powodzenia. Nadal nie potrafię pojąć, dlaczego nic mi się nie stało, choć pociski padały o 2 lub 3 metry przede mną, za mną i obok mnie. Odłamki gwizdały nad uchem. Dotarłem do miejsca oddalonego o jakieś 200 metrów od naszych pozycji. To była ciężka praca: czołgałem się na brzuchu, tylko od czasu do czasu na rękach i kolanach, przez 3 lub 4 kilometry. Atakujący Tommies przebiegali o kilka kroków ode mnie, ale leżałem w wysokim zbożu i nie zauważyli mnie. Byłem u kresu sił, straszliwie bolały mnie stopy i łokcie, a gardło miałem zaschnięte z pragnienia, mimo to pełzłem dalej. Nagle zboże się przerzedziło i miałem przed sobą otwartą przestrzeń. Byłem zaledwie o 10 metrów od następnego pola, kiedy zjawili się nagle Tommies i wzięli mnie do niewoli. Natychmiast dostałem coś do picia i papierosa. Na punkcie zbiórki spotkałem mojego Unterscharführera i innych kolegów z mojej kompanii”. W dniu 22 lipca spadochroniarz Luftwaffe Martin Poppel leżał w szpitalu, lecząc rany odniesione w Normandii i niepokojąc się o przyszłość swego narodu. „Czym sobie zasłużyli ci biedacy na froncie i wycieńczeni cywile w kraju na tak fatalne przywództwo? Mamy wiele niepokojących pytań dotyczących przyszłości i naszych perspektyw w tej długiej wojnie. Nawet najbardziej wierni zaczynają wątpić”. Inny żołnierz napisał do żony 12 sierpnia: „Moja najdroższa Irmi, to wszystko nie wygląda zbyt dobrze –

mówiąc oględnie – ale znasz pogodę ducha, z jaką podchodzę do życia [...]. Człowiek jest istotą, która łatwo się do wszystkiego przyzwyczaja. Ryk dział i wybuchy bomb, które początkowo fatalnie wpływają na stan nerwów, straciły swą groźną moc po dwóch lub trzech dniach [...]. Od trzech dni mamy cudowną letnią pogodę – słońce, ciepło, błękitne niebo – żywo kontrastującą z wszystkim, co nas otacza. Och, sprawy przybiorą w końcu lepszy obrót. Po prostu wierz w moje szczęście, tak samo jak ja wierzę, a wszystko przestanie być takie straszne, całuję cię tysiąc razy, kochana Irmi, ucałuj dzieci, twój Ferd”. Jeden z jego towarzyszy broni w podobnym tonie pisał do rodziny 10 sierpnia: „Moja kochana żono i kochane dzieci. [...] grzmot dział stale się zbliża. Kiedy go słyszę, moje myśli wracają do ciebie, najdroższa, i zadaję sobie pytanie, czy jeszcze kiedykolwiek cię zobaczę. Bitwa może mnie dopaść w każdej chwili. Jaki będzie mój los? [...] Ubiegłej nocy byłem z tobą w moich snach. Ach, jakie to było piękne! Czy możesz sobie wyobrazić, moja droga, co odczuwa człowiek, który budzi się z takiej idylli przy huku dział? Noszę twój wizerunek w moim sercu. Jest mi bardzo ciężko. Chciałbym pofrunąć do domu, do ciebie, najdroższa! Jaki będzie mój los? Jak było mi dobrze, kiedy mogłem spędzić z tobą tych kilka cudownych dni w Fallingbostel, moja droga, lojalna żono!”. Oba cytowane powyżej listy zostały znalezione przez amerykańskiego żołnierza przy zwłokach ich autorów. W ciągu tych kilku miesięcy Brytyjczycy i Amerykanie myśleli niemal wyłącznie o walkach, jakie toczą ich armie w Normandii. Ale przebywający w Berlinie Hitler stał w obliczu jeszcze większego zagrożenia: niecałe trzy tygodnie po inwazji we Francji Sowieci rozpoczęli na wschodzie operację „Bagration”, która stała się największą ofensywą tej wojny (i ostatnią na rosyjskiej ziemi). Ponieważ Hitler nie pozwolił tej wiosny na strategiczny odwrót, jego siły dysponujące bardzo skromnymi rezerwami broniły frontu o długości dwóch tysięcy kilometrów. Dwie trzecie całej niemieckiej armii nadal walczyły z Rosjanami, ale nie mogły powstrzymać natarcia, w którym uczestniczyło 2,4 miliona żołnierzy i przeszło 5000 czołgów, czyli dwukrotnie więcej niż podczas ofensywy Armii Czerwonej z 1943 roku. W wygłoszonym 1 maja 1944 roku przemówieniu do narodu Stalin powiedział: „Jeśli mamy uwolnić nasz kraj i kraje naszych sojuszników od groźby zniewolenia, musimy ścigać ranną niemiecką bestię i zadać jej ostatni cios w jej własnym mateczniku”. Rosyjskim odpowiednikiem słowa „matecznik” jest wyraz bierłoga, więc jednostki wojsk pancernych malowały na swych czołgach nie hasło: „Na Berlin!”, tylko: „Na bierłogę!”. 22 czerwca cztery sowieckie fronty dowodzone przez Żukowa uderzyły na siedemsettysięczną Grupę Armii „Środek”. A ofensywa partyzantów, przeprowadzona równocześnie na tyłach Niemców, niemal całkowicie zerwała linie łączności marszałka Ernsta Buscha. Sowieci ustawili na każdym kilometrze pięciusetkilometrowego odcinka frontu około trzystu dział i rozpoczęli natarcie od przygotowania artyleryjskiego. Mieli też miażdżącą przewagę w powietrzu, głównie dzięki zachodnim sojusznikom, którzy zniszczyli Luftwaffe podczas walk toczonych nad terytorium Niemiec. Kiedy piechota i czołgi Żukowa ruszyły naprzód, pozycje obrońców tonęły w kłębach dymu i pyłu, niemieckie linie telefoniczne były zerwane, a kanały dowodzenia nie funkcjonowały. Formacje Buscha, daremnie usiłujące spełnić polecenia Hitlera, broniły zaciekle swych pozycji i zostały zmiażdżone. Miasta wyznaczone na „twierdze” – Witebsk, Orsza, Mogilew i Bobrujsk – miały rozkaz obrony do ostatniego żołnierza. Konsekwencje tego posunięcia były katastrofalne. Sowieci nacierali niepowstrzymaną falą, omijając „twierdze” i gnając na zachód. 28 czerwca następcą Buscha został pospiesznie mianowany Model, ale sytuacja była już nie do uratowania. Mińsk upadł 4 lipca, a na północy Sowieci skierowali natarcie w kierunku Bałtyku i wkrótce okrążyli Rygę. Armia Czerwona nigdy nie odznaczała się finezją w dziedzinie taktyki, a jej żołnierze przewyższali swych zachodnich kolegów chyba tylko w jednym – umieli jak nikt inny nękać nieprzyjaciela w nocy. Brytyjski analityk pisał: „W sowieckim sposobie myślenia pojęcie ekonomii sił zajmuje niewiele miejsca. Podczas gdy dla Anglika użycie dwuręcznego młota do rozbicia orzecha jest przykładem błędnej decyzji i objawem umysłowej niedojrzałości [...], Rosjanin uważa, że dwuręczne młoty zostały najwyraźniej wyprodukowane właśnie po to, by

nimi rozłupywać orzechy”. Ofensywne działania Armii Czerwonej poprzedzał z reguły zmasowany ostrzał artyleryjski, po którym następowało natarcie piechoty i czołgów, prowadzone bez oglądania się na koszty własne. Na czele atakujących wojsk szły często tak zwane bataliony karne – jednostki złożone z aresztowanych oficerów, podoficerów i żołnierzy, a także więźniów z łagrów. Kierowano ich na najtrudniejsze odcinki frontu, obiecując możliwość ułaskawienia. Służyło w nich około 442 700 ludzi, z których większość zginęła. Rosjanie nadal ponosili większe straty niż Niemcy. Wszyscy żołnierze odkrywają po wojnie, że opisywanie cywilom tego, co przeszli, jest zadaniem niełatwym, ale Rosjanom przychodziło to z wyjątkowym trudem. Nawet w okresie zwycięstw, czyli w latach 1943–1945, jednostki szturmowe Armii Czerwonej podczas każdej akcji musiały pogodzić się ze stratami sięgającymi 25 procent, czyli znacznie przekraczającymi wszystko, co mogłyby zaakceptować siły anglo-amerykańskie. Z 403 272 sowieckich żołnierzy, którzy przeszli w czasie wojny szkolenie i zostali skierowani do służby w jednostkach pancernych, zginęło 310 tysięcy. Poeta Dawid Samojłow nazwał drugą wojnę światową „ostatnią rosyjską wojną, w której większość żołnierzy miała chłopskie pochodzenie”. Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy było to, że sowieccy żołnierze byli niezwykle przesądni. Niektórzy z nich uważali na przykład, że przeklinanie podczas ładowania broni przynosi nieszczęście, poza tym wielu nosiło talizmany i krzyżyki. Choć tylko nieliczni deklarowali przynależność do zakazanego w Związku Sowieckim chrześcijaństwa, często żegnali się przed wkroczeniem do akcji. W kulturze Armii Czerwonej ważną rolę odgrywały pieśni. Żołnierze śpiewali podczas marszu i podczas wieczornych biwaków przy ogniskach; w ich repertuarze przeważały sentymentalne ballady, którym brakowało cynizmu, charakterystycznego dla ulubionych piosenek żołnierzy brytyjskich. Ponieważ wielu na froncie zostawało zabitych albo byli ranni, z obliczeń wynika, że rosyjscy żołnierze spędzali z sobą przeciętnie tylko trzy miesiące. Ale mówili, że w ciągu tygodnia poznawali się nawzajem lepiej niż w ciągu roku cywilnego życia. Armia Czerwona nie zapewniała im ani edukacji seksualnej, ani prezerwatyw. Ci, którzy zarazili się chorobami wenerycznymi, byli czasem karani odebraniem prawa do opieki medycznej. Wraz z pułkami maszerowały niekiedy dzieci, które straciły wszystko, i tylko armia dawała im szanse przetrwania. Z sowieckiego meldunku opatrzonego datą 25 sierpnia 1944 roku wynika, że Niemcy nadal stawiali skuteczny opór: „Nieprzyjaciel osłania swój odwrót za pomocą samobieżnych dział, co utrudnia nam wiązanie w walce jego piechoty. W tych warunkach nasza piechota często wykazuje brak zdecydowania. Charakter naszych jednostek zmienił się znacznie w ciągu ostatnich kilku miesięcy. Wiele spośród nich składa się w przeważającym stopniu z niedoświadczonych rekrutów. Pozostało niewielu żołnierzy, którzy służą od 1941 roku. Ci, którzy walczą od 1943 roku, często skarżą się na brak doświadczenia niedawno wcielonych do armii kolegów”. Niektóre sowieckie operacje trzeba uznać za przykłady zdumiewającego braku kompetencji, często mającego swe źródło w pijaństwie. Szeregowcy nierzadko byli narażeni na okrucieństwo ze strony dowódców, co wyjaśnia przyczyny, dla których nawet w latach 1944–1945 dezerterowali i przechodzili na stronę Niemców. Można powiedzieć, że – podobnie jak w przypadku Japończyków – barbarzyńskie postępowanie żołnierzy Stalina wobec przedstawicieli innych narodowości wynikało ze sposobu, w jaki oni sami byli traktowani przez oficerów i – szerzej – władze. A sowieccy dowódcy wyższego szczebla demonstrowali teraz imponującą pewność siebie. Sprawnie zarządzali ruchami wielkich sił bojowych i koordynowali poczynania wszystkich rodzajów sił zbrojnych, wykorzystując dostarczone przez Amerykanów środki łączności.

W latach 1944–1945 Armia Czerwona posuwała się naprzód szybciej niż siły Eisenhowera między innymi dlatego, że jej żołnierze zdobywali zaopatrzenie w miejscach stacjonowania i mieli znacznie mniejsze wymagania. Na długiej liście urządzeń i artykułów codziennego użytku rutynowo zapewnianych żołnierzom zachodnich sił sojuszniczych (czego mogli im jedynie pozazdrościć sowieccy koledzy) znajdowały się między innymi maszynki do golenia, komory do odwszawiania, ołówki, atrament, papier, noże, latarki, świece i gry towarzyskie. Jedynym środkiem stymulującym, w jaki zaopatrywała swych żołnierzy Armia Czerwona, była wódka, a niektóre jednostki łączyły swe przydziały, żeby członkowie takich „spółdzielni” mogli na zmianę upijać się do nieprzytomności. Rosjanie często szli do ataku głodni i zawszeni albo cierpieli z powodu hemoroidów, bólu zębów, krwawienia dziąseł wywołanego przez szkorbut, a niekiedy gruźlicy. Najważniejszymi atutami doktryny wojennej ZSRS były gotowość dowództwa do ponoszenia niemal nieograniczonych strat oraz postawa żołnierzy, którzy wiedzieli, że jeśli zawiodą lub okażą słabość, poniosą drakońskie kary. Jednostki rosyjskie natrafiające na opór Niemców nigdy nie miały prawa uciec się do standardowej metody postępowania przyjętej w siłach anglo-amerykańskich, polegającej na zajęciu bezpiecznych pozycji i wezwaniu na pomoc artylerii i lotnictwa. Musiały iść naprzód, nie zważając na przeszkody czy pola minowe, i płacić odpowiednio wysoką cenę – ludzi zawsze można było zastąpić nowymi. W dniu 5 lipca pierwsza faza operacji „Bagration”, polegająca na zniszczeniu niemieckiej 9. Armii, dobiegła końca. Trzecia Armia Pancerna i 4. Armia straciły około 130 tysięcy żołnierzy ze 165 tysięcy, z którymi przystępowały do bitwy. W stronę sowieckich tyłów wlokły się długie kolumny obdartych niemieckich jeńców –

żałosne szczątki niezwyciężonego niegdyś Wehrmachtu. Pierwszy Front Białoruski ruszył teraz na zachód, w kierunku Warszawy, dwie zaś inne grupy armii wkroczyły do Prus Wschodnich i na Litwę. 13 lipca 1. Front Ukraiński rozpoczął natarcie w stronę Wisły. Pod koniec miesiąca zarówno Wilno, jak i Brześć Litewski znalazły się w rękach Sowietów. Polacy opowiadali sobie w 1944 roku ponury dowcip o ptaku, który spada z nieba w kupę krowiego nawozu i zostaje uratowany przez kota. Morał brzmiał: „Nie każdy, kto wyciąga cię z gówna, jest koniecznie twoim przyjacielem”. „Wyzwolenie” Polski przez Armię Czerwoną, które zaczęło się od operacji „Bagration”, narzuciło jej mieszkańcom zamianę jednej tyranii na inną. 14 lipca Stawka skierowała do wszystkich sowieckich dowódców następujący rozkaz: „Radzieckie wojska [...] zetknęły się z polskimi oddziałami wojskowymi, podporządkowanymi polskiemu rządowi emigracyjnemu. Oddziały te zachowywały się w sposób podejrzany, a ich poczynania były sprzeczne z interesami Związku Sowieckiego. Kontakt z nimi jest więc zabroniony. Wszędzie tam, gdzie znajdą się takie formacje, muszą być niezwłocznie rozbrojone i wysłane do specjalnych punktów zbornych, na których zostanie przeprowadzone dochodzenie”. Sowieci wymordowali tysiące Polaków, których jedyną winą było przywiązanie do swobód demokratycznych. Ich najbardziej kontrowersyjną decyzją była odmowa przyjścia z pomocą sierpniowemu Powstaniu Warszawskiemu. Rosjanie żywili historyczną nienawiść do Polaków i wyładowali ją w latach 1944–1945, bezlitośnie prześladując zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Podczas gdy Armia Czerwona zbliżała się do Wisły, jej Front Karelski wkroczył głęboko na terytorium Finlandii, naruszając linię Mannerheima, której Finowie tak zajadle bronili w 1940 roku. Naród fiński drogo zapłacił za to, że po raz drugi rzucił wyzwanie Stalinowi: 2 września rząd helsiński podpisał zawieszenie broni, na mocy którego zrzekał się na zawsze wschodnich regionów kraju. Hitler nie zgodził się na ewakuację wojsk z leżącego na terytorium Łotwy Półwyspu Kurlandzkiego, choć jego generałowie tłumaczyli mu, że stacjonujące na jego terenie siły mogą wnieść ważny wkład w obronę Niemiec. Dwadzieścia jeden dywizji – 149 tysięcy żołnierzy i 42 generałów – pozostało w Kurlandii aż do maja 1945 roku. Kiedy zwycięska operacja „Bagration” dobiegła końca, Sowieci twierdzili, że zabili 400 tysięcy Niemców, zniszczyli 2 tysiące czołgów i wzięli do niewoli 158 tysięcy jeńców. Zwycięzcy byli zaskoczeni kiepskim stanem fizycznym wielu pojmanych Niemców. Jeden z Rosjan napisał: „Wszyscy wyglądali żałośnie. Przypominają urzędników bankowych. Wielu nosi okulary”. Pod koniec sierpnia 1944 roku Sowieci stali nad Wisłą, niemal mając w zasięgu swych dział Warszawę, i na granicy Prus Wschodnich. Oblegali Rygę, a na południu dotarli do Dunaju. W ciągu dwóch miesięcy posunęli się naprzód o 700 kilometrów. Pewien oficer Armii Czerwonej ze zdumieniem obserwował nieskończone szeregi rozbitych czołgów, które mijał w drodze na zachód, i porównywał je pomysłowo do „klęczących wielbłądów”. Armia Stalina rozkoszowała się swą dominacją na polach bitew, a jej żołnierze po raz pierwszy korzystali z okazji, jakie stwarzało stacjonowanie i prowadzenie operacji na terytorium innych krajów. „Jednej nocy śpisz pod gołym niebem, a drugiej rozpierasz się na puchowym łóżku jak jakiś szlachcic – pisał z Ukrainy do rodziców Gienadij Pietrow. – Żyje mi się tak dobrze, że nie narzekam na brak niczego, z wyjątkiem płyt z muzyką i filmów do aparatu”. Na lewej flance sowieckich linii dwa ukraińskie fronty (2. i 3.), rozpoczęły 20 sierpnia skierowaną na południowy wschód Europy ofensywę, której cele były bardziej polityczne niż militarne. Stalin, chcąc zająć większą część Bałkanów, zanim zrobią to zachodni sojusznicy, skierował swe siły na Rumunię, która poddała się 23 sierpnia. Rumunów czekała kolejna danina krwi za zmianę obozu sojuszników – ich armia, zmuszona do wspierania Sowietów wypędzających z Rumunii Niemców, straciła do 25 października dalsze dwadzieścia pięć tysięcy ludzi. 5 września ZSRS wypowiedział wojnę Bułgarii, która formalnie rzecz biorąc, walczyła tylko z Anglikami i Amerykanami. Wobec olbrzymiej przewagi Sowietów Bułgaria skapitulowała cztery dni później. Stalin zainstalował w Sofii komunistyczny rząd, co pozwoliło mu przerzucić swe siły do Siedmiogrodu i Jugosławii. Belgrad upadł 19 października. Zorganizowany przez faszystów zamach stanu, do którego doszło w Budapeszcie 15 października, uniemożliwił węgierskiemu rządowi podporządkowanie się sowieckiej władzy. 30 grudnia Budapeszt był już oblężony. Letnie

sukcesy militarne ZSRS pozbawiły Hitlera złudzeń – stało się jasne, że nie uda mu się obronić przeważającej części Bałkanów. Pod koniec października Niemcy rozpoczęli ewakuację z terenu Grecji. Weichs, dowódca tego rejonu działań wojennych, był od tej pory pochłonięty głównie przemieszczaniem swych sześciuset tysięcy żołnierzy – z których większość miała niską kategorię zdolności do służby lub wywodziła się z personelu pomocniczego – na teren Albanii i Jugosławii, gdzie mieli oni osłaniać prawą flankę Grupy Armii „Południe”. Na całym Froncie Wschodnim sytuacja Niemców była fatalna. Nieuchronny triumf Sowietów opóźniały tylko problemy logistyczne związane z koniecznością zaopatrywania w paliwo i karmienia ogromnych sił na obszarze, na którym brakowało dróg, a linie kolejowe były zniszczone. Ich armie przerwały natarcie, by się przegrupować i dozbroić. Generałowie Hitlera wiedzieli, że kiedy Sowieci postanowią ruszyć naprzód, Wehrmacht może tylko spowalniać nieuchronny przebieg wydarzeń. Gdyby wielkimi wojnami rządziły racjonalne zasady, Niemcy uznałyby, że nadszedł moment kapitulacji. Zrobiły to w 1918 roku, nie chcąc, by ich ojczyzna stała się polem bitwy. W 1944 roku prawie wszystkie ich największe miasta były już zniszczone przez osiągającą właśnie swój szczytowy punkt sojuszniczą ofensywę bombową. Luftwaffe była rozbita, siłom zbrojnym brakowało paliwa, ludzi, czołgów, pojazdów, artylerii. Nie jest zaskakujące to, że czołowi hitlerowcy chcieli kontynuować walkę, gdyż od zwycięzców mogli się spodziewać jedynie wyroków śmierci. Można się zastanawiać nad tym, czy Hitler podświadomie nadal żywił nadzieje na odwrócenie losów wojny. Ostatecznie opowiedział się za polityką totalnej, nieprzerwanej wojny. W ciągu ostatnich miesięcy swego panowania wiedział już zapewne, że nie może odnieść zwycięstwa, postanowił jednak doprowadzić do gigantycznego finałowego kataklizmu, którego skala odpowiadała krachowi jego gigantycznych ambicji. Dla potomności bardziej niepojęte jest to, że inni Niemcy nie zaakceptowali logiki swego losu, nie obalili reżimu hitlerowskiego i nie ocalili życia setek tysięcy ludzi, rezygnując z dalszej walki. Taka inicjatywa – aby miała szanse powodzenia – mogła wyjść tylko od generałów. Zamach bombowy z 20 lipca 1944 roku, będący jedyną przeprowadzoną przez koła wojskowe próbą obalenia reżimu hitlerowskiego, dowiódł zdumiewającej niekompetencji i braku przekonania nawet tej stosunkowo nielicznej garstki oficerów, którzy w nim uczestniczyli. Legenda sugerująca istnienie antyhitlerowskiego ruchu oporu została stworzona – i jest do dziś podtrzymywana – głównie po to, by ułatwić powojennym Niemcom odzyskanie szacunku do samych siebie. Pułkownik Claus von Stauffenberg niemal na pewno zabiłby Hitlera w lipcu 1944 roku, gdyby pozostał w jego kwaterze głównej i zdetonował bombę, zamiast pospiesznie wracać do Berlina. Wielu innych oficerów miało okazję osiągnięcia tego celu, ale wymagało to ofiary z własnego życia. W istocie to wypaczone poczucie obowiązku kazało większości dowódców Wehrmachtu trwać przy reżimie hitlerowskim aż do samego końca i okryło ich wieczną hańbą. Niemieccy generałowie często wyszydzali we własnym gronie charakter i postępowanie rządzących krajem hitlerowców, których uważali za groteskowych gangsterów, ale ich uległość wobec Führera z reguły nie budziła wątpliwości. 27 stycznia 1944 roku podczas narady, na której wezwał on obecnych tam oficerów do lojalnego trwania przy narodowym socjalizmie bez względu na wszystko, Manstein zawołał: „I tak będzie, Mein Führer!”. Twierdził później, że wypowiedziane przez niego słowa miały charakter ironiczny, ale mało kto mu wierzył. On i ludzie jego pokroju tworzyli militarną kastę przekonaną o konieczności dotrzymania złożonej Hitlerowi przysięgi i pozostania na służbie aż do końca, więc przedłożyli własną reputację nad interesy społeczeństwa, któremu zobowiązali się służyć. Mniej lub bardziej ostentacyjnie postanowili walczyć i zginąć w obronie ideałów Trzeciej Rzeszy, zamiast chronić swój naród, zapewniając mu pokój na jakichkolwiek warunkach, lub nawet bez stawiania żadnych warunków. Oficer Waffen SS Hubert Meyer napisał z oburzeniem o spisku 20 lipca: „To niepojęte, że żołnierze mogli podjąć próbę obalenia najwyższego dowództwa wojskowego, biorąc równocześnie udział w zażartych walkach obronnych z nieprzyjacielem, który domagał się «bezwarunkowej kapitulacji» i odmawiał negocjacji na temat zawieszenia broni czy nawet pokoju”. Jego poglądy podzielało wielu oficerów Wehrmachtu, nawet ci, którzy mieli wrogi stosunek do hitlerowców.

Oficer Abwehry Helmuth von Moltke tłumaczył to trwałe poparcie znacznej liczby Niemców dla Hitlera w tajnym liście napisanym po angielsku do swego dawnego tutora z Oksfordu, wysłanym ze Sztokholmu jeszcze w marcu 1943 roku. „Jest wielu ludzi, którym Trzecia Rzesza przyniosła korzyści i którzy wiedzą, że ich czas upłynie wraz z jej końcem. Ta kategoria obejmuje nie setki, lecz setki tysięcy Niemców. Są też tacy, którzy popierali nazizm jako przeciwwagę dla zagranicznych nacisków, a teraz niełatwo im się z tego wyplątać; nawet jeśli uważają, że w pewnych sferach hitlerowcy postępują źle, twierdzą, iż to zło jest przeciwwagą dla zła wyrządzonego nam wcześniej [...]. Są i tacy, którzy [...] mówią: jeśli przegramy tę wojnę, będziemy prześladowani przez naszych wrogów, więc musimy to przetrwać z Hitlerem”. Moltke zauważył, że żołnierze niemieccy są „stale stawiani w sytuacji, w której nie mając wyboru, muszą walczyć. Ich umysły są pochłonięte nieprzyjacielem tak całkowicie, jak umysł pani domu jest pochłonięty troską o jego funkcjonowanie”. Zacytował uwagę wygłoszoną przez Hitlera do Mansteina: „Niemiecki generał i żołnierz nie może nigdy czuć się bezpieczny, bo inaczej będzie chciał odpoczywać. Musi zawsze wiedzieć, że ma przed sobą i za sobą nieprzyjaciół, więc może robić tylko jedno – walczyć”. Analiza Helmutha von Moltkego nie straciła na aktualności aż do 1945 roku. Żołnierze nie przejmowali się rozpaczliwym losem cywilów. Mieszkająca w Hamburgu stara Mathilde WolffMonckeburg napisała 25 czerwca 1944 roku: „Nikt się już nie śmieje, nikt nie jest pogodny ani szczęśliwy [...]. Czekamy na ostatni akt”. Kilka tygodni później dodała: „Od wielu dni nie mamy wody, wszystko jest zniszczone i potłuczone. Podróże nie wchodzą w rachubę. Niczego nie można kupić – zostaliśmy skazani na wegetację. Życie nie miałoby sensu, gdyby nie było książek i ukochanych ludzi, o których los martwimy się dniami i nocami”. Niemieccy przywódcy wojskowi, którzy wypierali się współodpowiedzialności za zbrodnie hitlerowców, zasłużyli na pogardę potomnych, wykazując uległość wobec morderców rządzących ich krajem. Planowanie buntu w ostatniej fazie walki o przetrwanie narodu wymagało moralnej odwagi, którą wykazali się tylko nieliczni niemieccy oficerowie. Zdecydowana większość znała rozmiary zbrodni, jakich Niemcy dopuścili się na terenie ZSRS, i nie mogli liczyć na wyrozumiałość ludzi Stalina. Lęk przed zemstą Sowietów stał się dla milionów niemieckich żołnierzy dominującym bodźcem motywacyjnym. A także, w przewrotny i obłudny sposób, usprawiedliwiał niechęć generałów do wystąpienia przeciw Hitlerowi lub choćby rozpatrzenia takiej możliwości. Ich rozumowanie było irracjonalne, gdyż podtrzymywanie oporu jedynie opóźniało nieuchronny wynik wojny, ale nawet najbardziej inteligentni mieli cień nadziei, że zachodni sojusznicy ocalą ich przed Rosjanami. Kapitan Rolf-Helmut Schröder, zawodowy oficer, był przekonany, że kiedy Amerykanie pobiją Niemców, przyjmą konfrontacyjną postawę wobec ZSRS. „Nie wyobrażaliśmy sobie, że Amerykanie mogliby się pogodzić z zajęciem Niemiec przez Rosjan”. Wojna trwała, popychana swą jałową, morderczą, upartą siłą bezwładu. W ciągu ostatnich miesięcy walk w Europie niektórzy Niemcy szli do niewoli z wyraźną radością, ale inni nadal stawiali zacięty opór. Okazywali znacznie większą gotowość do poświęceń niż znajdujący się w podobnej sytuacji na początku wojny Francuzi lub większość żołnierzy brytyjskich po 1940 roku. Postawę Wehrmachtu można częściowo uznać za wymuszoną, gdyż w ciągu tych ostatnich miesięcy rozstrzelano bezlitośnie tysiące dezerterów i rzekomych tchórzy. W latach 1914– 1918 na żołnierzy armii Kaisera wydano 150 wyroków śmierci, z których wykonano zaledwie 48. Natomiast w latach 1939–1945 przed plutonami egzekucyjnymi stanęło według oficjalnych dokumentów ponad 15 tysięcy ludzi, ale w rzeczywistości ich liczba była znacznie większa. Oprócz zagrożeń ze strony sądów wojskowych swoistą logikę narzucały też realia pola walki – szczególnie bliskość wroga, który znajdował się na polu obok lub na sąsiedniej ulicy. Nawet konająca Trzecia Rzesza umiała skłonić wielu Niemców do ekstremalnej, acz daremnej nieustępliwości. Po miesiącu walk w Normandii Anglicy i Amerykanie zajmowali niezagrożone pozycje, sięgające 30 kilometrów w głąb lądu. Fatalna pogoda utrudniała jednak operacje lotnicze i dowóz środków zaopatrzenia. Każdy ruch do przodu wymagał ogromnego wysiłku i pociągał za sobą ofiary, których skala przerażała sprzymierzonych, a szczególnie Brytyjczyków. Kiedy przeprowadzona pod koniec czerwca operacja „Epsom” nie

doprowadziła do zajęcia miasta Caen (które według pierwotnych planów miało być celem inwazji), Montgomery wezwał wsparcie w postaci ciężkich bombowców. Lancastery zniszczyły miasto w godzinach wieczornych 7 lipca, a brytyjskie i kanadyjskie oddziały wkroczyły do jego zrujnowanych północnych dzielnic. 18 lipca olbrzymie siły pancerne wzięły udział w operacji „Goodwood”, czyli ataku na Falaise. Montgomery przerwał go pod koniec drugiego dnia, straciwszy cztery tysiące zabitych i rannych oraz pięćset czołgów, czyli jedną trzecią wszystkich brytyjskich sił pancernych znajdujących się w Normandii. Zniszczone shermany zostały wkrótce zastąpione nowymi, ale niepowodzenie odbiło się bardzo niekorzystnie na psychice atakujących. „Mieliśmy nerwy w strzępach – stwierdził dowódca czołgu John Cropper, opisując pod koniec lipca nastroje swej załogi. – Ritchie i Keith zaczęli się kłócić, chyba o muzykę. Po kilku sekundach darli się już na siebie jak szaleni. Musiałem w bardzo stanowczy sposób przerwać tę awanturę [...]. Minął długi czas, zanim któryś z nich ponownie się odezwał”. Na prawej flance sprzymierzonych 1. Armia generała Omara Bradleya brnęła tymczasem mozolnie przez „krainę bocage” (żywopłotów), gdzie trudne i tak warunki uległy pogorszeniu, gdyż Niemcy zalali nisko położone obszary. Amerykanie w ciągu dwóch tygodni stracili czterdzieści tysięcy zabitych i rannych, ale wyszli w końcu na suchą ziemię w okolicach Saint-Lô i zajęli pozycje, z których można było przypuścić szeroko zakrojone natarcie sił pancernych. Operację „Cobra” poprzedził zmasowany atak bombowy, który obezwładnił idącą w tamtym kierunku niemiecką Dywizję Pancerną „Lehr”. 25 lipca Amerykanie natarli na Coutances, nie napotykając większego oporu, gdyż niemiecka armia w Normandii już się rozpadała. Siły Bradleya pognały niebawem na południe, w ślad za wycofującymi się Niemcami. Avranches padło 30 lipca, a zdobycie nieuszkodzonego mostu w Pontaubault otworzyło drogę do leżącej na południe od Loary, a na wschód od Sekwany Bretanii oraz do tak zwanego przesmyku Paryż–Orlean. Patton, który dowodził nowo utworzoną 3. Armią, zlecił jednej ze swych formacji śmiały atak na południowy wschód, w kierunku Mayenne i Le Mans. Jego siły zajęły tę ostatnią miejscowość, przebywszy w ciągu tygodnia przeszło 100 kilometrów. Ale choć większość starszych rangą oficerów Wehrmachtu zdawała sobie już sprawę z konieczności strategicznego odwrotu, przeważająca liczba niemieckich formacji trwała na swoich pozycjach. Hitler domagał się nowego kontrataku, a sojusznicy znali jego zamiary dzięki systemowi Ultra. 7 sierpnia krótko po północy von Kluge rozpoczął w ciemności zmasowaną kontrofensywę, która miała rozdzielić dwie amerykańskie armie – 1. i 3. Tej nocy jego czołgi odzyskały Mortain i posunęły się 10 kilometrów do przodu, ale z nadejściem dnia ich dobra passa się skończyła. Sojusznicze myśliwce bombardujące szybko zniszczyły czterdzieści z siedemdziesięciu nacierających czołgów. W ciągu następnych czterech dni Niemcy usiłowali odzyskać inicjatywę, ale amerykańska piechota utrzymała swoje pozycje dzięki wsparciu zmasowanego ognia artylerii. Na froncie Montgomery’ego każdy postęp nadal wymagał wiele trudu i czasu. Wieczorem 7 sierpnia kanadyjska 1. Armia Harry’ego Crerara zaatakowała południowe dzielnice Caen. Jej czołgi posunęły się pod osłoną ciemności do przodu, ale wkrótce po brzasku natarcie straciło rozmach. Do akcji wkroczyły jednostki pancerne kanadyjskie i polskie (1. Dywizja Pancerna generała Stanisława Maczka), ale na skutek ich niedoświadczenia oraz błędnie skierowanego ataku bombowego, który zniszczył kilka oddziałów czołowych, operacje ponownie utknęły w martwym punkcie. Walki, które trwały w rejonie drogi do Falaise do 10 sierpnia, nie przyniosły rozstrzygnięcia. Siły Montgomery’ego miały przeciwko sobie większość pozostałych niemieckich jednostek pancernych. Brytyjczycy ubolewali nad tym, że posuwają się do przodu tak ospale, podczas gdy walczący na zachodzie Amerykanie triumfalnie mkną naprzód. Ponieważ siły Pattona poruszały się tak szybko, Bradley dostrzegł szansę schwytania w pułapkę dwudziestu jeden niemieckich dywizji – a mówiąc ściśle, ich resztek. Gdyby 3. Armia dotarła na północy do Alençon, a Kanadyjczycy zajęli Falaise, obie formacje byłyby od siebie oddalone zaledwie o 20 kilometrów. Jeden z korpusów Pattona ruszył w kierunku Alençon, prawie nie natrafiając na opór nieprzyjaciela, przeszedł przez to miasto i wieczorem 12 sierpnia znalazł się na przedmieściach Argentan. W tym momencie Patton podjął jedną z najbardziej kontrowersyjnych decyzji całej kampanii, wstrzymując natarcie. Twierdził, że chciał uniknąć ryzyka

kolizji z nacierającymi Kanadyjczykami, ale to wyjaśnienie nie wytrzymuje poważnej analizy. Bardziej prawdopodobne jest to, że postanowił zachować ostrożność i nie narażać stosunkowo słabych formacji na konfrontację z wycofującymi się Niemcami, którzy mogli zachować się jak ranny tygrys. Kanadyjczycy nadal toczyli zacięte walki z Niemcami. Raz po raz ścierali się z jednostkami straży tylnej nieprzyjaciela, które broniły się niekiedy do ostatniego żołnierza. Niektórym potyczkom towarzyszyły nadzwyczaj wysokie straty. Rankiem 8 sierpnia Sherman „Firefly” z pułku Northamptonshire Yeomanry rozbił trzy „Tygrysy” i czołg PzKpfwIV, ale godzinę później pojedynczy niemiecki PzKpfwIV, ustawiony na stromym zboczu, unieruchomił siedem czołgów tej samej jednostki, zanim sam został zniszczony. Kanadyjczycy dotarli w końcu do Falaise 16 sierpnia, dwadzieścia godzin po rozpoczęciu operacji „Anvil”, w ramach której amerykańskie i francuskie oddziały wylądowały na południu Francji, nie natrafiwszy na silny opór. Tego dnia, kiedy armia Pattona pospiesznie pognała na zachód, napotykając niewielu Niemców i tłumy euforycznie wiwatujących Francuzów, Hitler zarządził strategiczny odwrót z Normandii. Stupięćdziesięciotysięczna armia niemiecka uwięziona w tak zwanym kotle Falaise była nieustannie ostrzeliwana przez artylerię i bombardowana przez samoloty. „Dno doliny zdawało się tętnić życiem – pisał oficer wojsk sojuszniczych stacjonujących w pobliżu Trun – maszerujący, jeżdżący na rowerach, biegający żołnierze, kolumny ciągniętych przez konie wozów, zmotoryzowane środki transportu, a kiedy wschodziło słońce, ukazywały się dalsze cele [...]. To był raj dla artylerzystów, a oni wykorzystywali sytuację [...]. Na lewo od nas leżało słynne pole bitwy. Przez cały dzień warczały samoloty myśliwsko-szturmowe «Typhoon», a horyzont przesłaniały nowe kłęby dymu [...] to był miniaturowy obraz rozbitej armii. Oddział biegnących żołnierzy mijała jednostka rowerzystów, za którą galopowały konie ciągnące orczyki, a wszystko wyprzedzał czołg typu «Pantera», obładowany żołnierzami i jadący z szybkością pięćdziesięciu kilometrów na godzinę”.

Cena kolaboracji: publiczny osąd w wyzwolonej Francji Fot. US National Archives & Records Administration

Wieczorem 19 sierpnia polskie i amerykańskie jednostki spotkały się w Chambois, rzekomo zamykając „kocioł Falaise”. Sojusznicze myśliwce bombardujące zniszczyły tysiące uwięzionych w kotle pojazdów. Ale Niemcy

wymykali się z okrążenia małymi grupkami jeszcze przez dwa kolejne dni. Stracili pod Falaise dziesięć tysięcy zabitych i pięciokrotnie większą liczbę wziętych do niewoli. „Mój kierowca się palił – pisał Panzergrenadier SS Herbert Walther – a ja miałem przestrzeloną rękę. Wyskoczyłem na tory kolejowe i uciekłem”. Trafiony ponownie, tym razem w nogę, przebył jeszcze 300 metrów, a potem – jak opowiadał – „poczułem się tak, jakby ktoś mnie uderzył wielkim młotem w kark – kula weszła pod uchem i wyszła przez policzek. Dławiłem się własną krwią. Stali nade mną dwaj Amerykanie i dwaj Francuzi, którzy chcieli mnie wykończyć”. Z okrążenia wydostała się zadziwiająco duża liczba uciekinierów. Historiografia tej wojny przyjmuje za pewnik, że niemieckie armie we Francji zostały zniszczone, ale to twierdzenie nie jest do końca prawdziwe. Niemcy stracili podczas tej kampanii około 240 tysięcy zabitych i rannych, a sojusznicy rozbili 40 dywizji. Między 19 a 31 sierpnia na wschodni brzeg Sekwany przedarło się jednak 240 tysięcy niemieckich żołnierzy i 25 tysięcy pojazdów, co należy uznać za niezwykłe osiągnięcie. Poniżej Rouen przez cały dzień i całą noc stała nad Sekwaną ośmiokilometrowa kolejka niemieckich czołgów i pojazdów, a saperzy Wehrmachtu gorączkowo naprawiali most kolejowy. Ulewny deszcz powstrzymywał siły sojusznicze od natarcia przez cały okres budowy przeprawy. Sporadyczny ostrzał artyleryjski naraził uchodzące jednostki na niewielkie straty, ale tysiące żołnierzy i pojazdów ruszyły wkrótce w kierunku Niemiec. Wielu innych żołnierzy Wehrmachtu przewiózł na drugą stronę rzeki prom, skonstruowany z dwóch barek przez jednostkę marynarki wojennej niedaleko miejscowości Elbeuf. Choć były to tylko fragmenty armii, okazały się dla Hitlera w nadchodzących miesiącach bezcenne, gdyż stanowiły szkielet, na którym zbudowano zaimprowizowaną obronę zachodnich rejonów Rzeszy. Oficer jednostki pancernej SS Herbert Rink napisał: „Byliśmy ogłuszeni przez pociski i wyczerpani. Gdy minęliśmy linię Zygfryda, mogliśmy dołączyć do wszystkich pobitych, zdziesiątkowanych niemieckich jednostek, które przebyły 600 kilometrów, tocząc przerażające, wyniszczające walki [...]. My, którzy wyszliśmy uszczupleni i wyczerpani z piekła Caen, wyrwaliśmy się z kotła pod Falaise, mieliśmy za sobą rujnujący psychicznie odwrót przez Francję i najeżoną partyzantami Belgię – zebraliśmy nasze siły i odbudowaliśmy naszą wiarę w siebie”. Choć ostatnie twierdzenie Rinka zawiera sporo przesady, nie ulega wątpliwości, że feldmarszałek von Rundstedt, który po samobójstwie generała von Klugego został głównodowodzącym na Zachodzie, mógł zbudować nową linię obrony. Niemcy opuścili Paryż prawie bez walki. Dywizja pancerna Wolnych Francuzów dowodzona przez Leclerca wkroczyła do stolicy 25 sierpnia i odkryła, że została ona opanowana przez ruch oporu. Tak zrodziła się legenda, która stała się fundamentem odbudowy narodowego szacunku Francuzów do samych siebie. Armie sojusznicze rozpoczęły energiczny pościg, który doprowadził do zajęcia wschodniej części Belgii i wyzwolenia Brukseli. 1 września Eisenhower objął dowództwo operacyjne nad siłami anglo-amerykańskimi, pozostawiając Montgomery’emu dowództwo brytyjsko-kanadyjskiej 21. Grupy Armii, rzucając mu na osłodę symboliczny ochłap w postaci awansu do rangi marszałka. Zachodni sojusznicy byli przekonani, że odnosząc zwycięstwo w Normandii, zepchnęli Niemcy na krawędź klęski. Wyzwolenie przeważającej części Francji pochłonęło życie „jedynie” czterdziestu tysięcy ludzi. Na początku września spodziewali się ostatecznego zwycięstwa jeszcze przed końcem 1944 roku. Ich nadzieje spełniły się z opóźnieniem, ale jak napisał dowódca Grupy Pancernej „Zachód” Geyr von Schweppenburg: „pozostała część wojny była tylko przedłużonym epilogiem”. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

22 JAPONIA: WBREW PRZEZNACZENIU

ojna jest niebywałym marnotrawstwem, ponieważ duża część wysiłku rywalizujących w niej stron okazuje się daremna, a ceną jest zawsze ludzkie życie. Historykom łatwo jest wskazywać nie tylko bitwy, lecz całe kampanie, których można było nie toczyć, ponieważ ich wyniki były już przesądzone za sprawą wydarzeń toczących się gdzie indziej. Wiele wysiłku i ludzkiego poświęcenia w zbyt małym stopniu przyczynia się do ostatecznego zwycięstwa. Gdy jednak wielkie siły są już utworzone i rozlokowane, ich wykorzystanie staje się niemal nieuchronne. Dopóki nieprzyjaciel odmawia uznania się za pokonanego, jest nie do przyjęcia, aby armie stały bezczynnie, a bomby pozostawały w magazynach. W 1944 roku U.S. Navy zdobyła niekwestionowaną dominację na Pacyfiku. Blokada sprawiła, że załamanie się wroga całkowicie uzależnionego od importu ropy naftowej i surowców było nieuniknione – amerykańskie okręty podwodne zdławiły japoński handel, czego nie udało się osiągnąć niemieckim U-Bootom w odniesieniu do Wielkiej Brytanii. Rzadko w historii tak niewielkie siły – 16 tysięcy ludzi, 1,6 procent stanu osobowego żołnierzy służących na morzu, nigdy nie korzystających z więcej niż 50 okrętów – doprowadziły do rezultatów o tak decydującym znaczeniu. Na amerykańskie okręty podwodne przypadło 55 procent wszystkich strat japońskiej żeglugi podczas wojny – 1300 jednostek pływających o wyporności ponad 6 milionów ton. Rozmiary zniszczeń były najwyższe w październiku 1944 roku, gdy zatopiono 322 265 ton ładunków. Straty japońskie zaczęły odtąd maleć tylko dlatego, że pozostało niewiele do zatopienia – japoński import ładunków masowych spadł o 40 procent. Jest czymś niezwykłym, że naród Hirohity poszedł na wojnę, zdając sobie sprawę, że jego marynarka handlowa będzie wystawiona na ataki nieprzyjaciela, nie dysponując właściwie żadną ochroną konwojów. Reżim w Tokio wybudował wielkie okręty dla swej Połączonej Floty, natomiast zupełnie niewystarczającą liczbę jednostek eskortujących. Japońska myśl techniczna w dziedzinie zwalczania okrętów podwodnych pozostawała daleko w tyle za metodami stosowanymi przez innych uczestników wojny, z kolei możliwości wykorzystywania radaru i działań z powietrza były tak niewielkie, że amerykańskie okręty podwodne mogły często operować na powierzchni przy świetle dziennym. Podczas gdy Niemcy stracili 781 U-Bootów, a Japonia 128, cesarska marynarka Japonii zatopiła jedynie 41 amerykańskich okrętów podwodnych, a dalszych 6 zatonęło w wyniku wypadków. Amerykańskie załogi okrętów podwodnych miały wskaźnik strat porównywalny z lotnikami – blisko jeden żołnierz na czterech – osiągnięte jednak rezultaty były tak ważne, że ich cena nie wydawała się zbyt wygórowana. Zasoby przemysłowe zainwestowane przez USA w okręty podwodne były ułamkiem kwot, jakie hojną ręką wydano na bombowce „Superfortece” B-29, które z opóźnieniem włączyły się do akcji, natomiast formacje podwodne wniosły o wiele większy wkład do zwycięstwa. Japońskie garnizony na wyspach zostały odizolowane, unieruchomione i głodowały. Żołnierz na Bougainville pisał 14 września 1944 roku: „Stare przyjaźnie wyparowują, gdy ludzie głodują. Każdy zawsze stara się zaspokoić swój głód. To budzi o wiele większy strach niż odpieranie ataków wroga. W naszych szeregach toczy się zaciekła wojna. Czy morale może aż tak podupaść?”. Tymczasem amerykańska dominacja w powietrzu i na morzu pozbawiła Japonię jakiejkolwiek szansy na wyprowadzenie skutecznego kontruderzenia strategicznego, za to japońscy żołnierze, marynarze i lotnicy wciąż mieli wiele okazji, aby mężnie zginąć czy zadać cierpienia lub śmierć swym nieprzyjaciołom oraz uciskanym poddanym swego imperium. Ale los ich narodu był przypieczętowany. Racjonalny ogląd całej tej sytuacji pozwala stwierdzić, że nie było potrzeby, aby alianci dokonywali wielkich operacji lądowych w Azji Południowo-Wschodniej (zresztą także na Filipinach). Wystarczyło jedynie utrzymać blokadę morską i bombardowania z powietrza, aby Japończycy z czasem zaczęli głodować, a ich pozbawiona ropy naftowej machina wojenna stała się bezsilna. Uwzględniając jednak naturę wojny, demokracji i globalnej geopolityki, nie można się spodziewać, że określenie „z czasem” spełni czyjeś oczekiwania. Wiosną 1944 roku

W

z góry zakładano, że siły sojusznicze muszą atakować Japończyków, gdziekolwiek będzie taka możliwość. Brytyjczycy ścierali się z nimi od dwóch lat na północno-wschodniej granicy Indii bez znaczących sukcesów, lecz teraz wreszcie znalazły się zasoby, w tym duża liczba amerykańskich samolotów transportowych, pozwalające na rozpoczęcie ofensywy w warunkach dysponowania przygniatającą przewagą. Churchill był przeciwny lądowej operacji odbicia Birmy. Generał „Vinegar Joe” Stilwell gorzko skarżył się Marshallowi w lipcu 1944 roku, że „[Brytyjczycy] po prostu nie chcą walczyć w Birmie ani przywrócić łączności z Chinami”. Była to prawda. Wspólny anglo-amerykański raport z wiosny 1944 roku stwierdzał: „Indie nie są w chwili obecnej odpowiednią bazą do podejmowania operacji zakrojonych na dużą skalę. Ich system transportu jest już przeciążony, sytuacja polityczna niezadowalająca, a położenie ekonomiczne niepewne”. Dokument wyrażał pogląd, że Australia zapewni o wiele dogodniejsze warunki do utworzenia baz. Żołnierze imperium brytyjskiego wielokrotnie ustępowali przeciwnikowi pola w walkach w dżungli, Churchill zaś preferował desant z morza na południu Birmy poniżej Rangunu (a jeszcze lepiej na krańcu Sumatry), który stałby się bazą do odbicia Malajów. Waszyngton jednak odmawiał dostarczenia okrętów desantowych tylko po to, by umożliwić Brytyjczykom – jak widzieli to Roosevelt i jego szefowie sztabów – ponowny podbój ich wschodniego imperium. Amerykanie nie starali się już zbytnio o względy Churchilla i jasno dali wyraz swej determinacji, jeśli chodzi o przejęcie kierowania dalszym przebiegiem wojny na Wschodzie. Amerykański urzędnik rządowy odwiedzający Londyn powiedział wprost: „Teraz nasza kolej na wejście do gry w Azji”. Amerykanie domagali się lądowego ataku na północną Birmę, aby drogi z Indii do Chin kontrolowanych przez Czang Kaj-szeka mogły być ponownie otwarte. Czang tymczasem odmawiał angażowania swoich wojsk w tym celu, jeśli (lub dopóki) Brytyjczycy nie posuną się naprzód z Asamu. Wielka Brytania niechętnie spełniła życzenia Amerykanów, choć zarówno Churchill, jak i jego lokalny dowódca w polu generał William Slim zdawali sobie sprawę, że niezależnie od ich wyniku operacje 14. Armii niewiele wniosą do pokonania Japonii w porównaniu z kampanią USA na Pacyfiku. Pierwotny plan sojuszników na 1944 rok przewidywał nową ofensywę dwóch dywizji Slima na wybrzeżu Arakanu – dwie dywizje indyjskie miały spróbować przejść z Asamu do północnej Birmy, podczas gdy Stilwell kierowałby uderzeniem z Chin na południe w celu zajęcia Myitkyiny i ponownego otwarcia „szlaku birmańskiego”. Ta ostatnia operacja miała być wspierana przez wzmocnioną formację Chinditów w sile sześciu brygad przerzuconych drogą powietrzną do północnej Birmy na tyły frontu japońskiego, a następnie zaopatrywanych przez amerykańskie samoloty. Gdy alianci zaczęli już koncentrować swoje siły, nieprzyjaciel ich uprzedził: dwie japońskie dywizje zaatakowały w Arakanie, aby związać tam siły brytyjskie przed rozpoczęciem dużej ofensywy na Asam, której głównym celem miało być zajęcie Imphalu. Była to inicjatywa nierozważnie ambitna, w sytuacji gdy wojska indyjskie i brytyjskie były już rozmieszczone w takiej sile. Przy braku przewagi w powietrzu oraz niewielkiej liczbie czołgów i słabej artylerii kierowanie piechoty przez setki kilometrów niezwykle trudnego terenu przeciwko pozycjom Slima było ze strony Japończyków szaleństwem. Ofensywa japońska dała Brytyjczykom okazję dotąd niespotykaną: walki na własnym terenie przy potężnym wsparciu artylerii oraz wojsk pancernych i lotnictwa. Atak japoński na Arakan został tak szybko całkowicie rozbity, że Slim mógł drogą powietrzną przerzucić część swych jednostek na północny wschód w celu umocnienia Imphalu i Kohimy, kluczowych węzłów drogowych położonych od siebie w odległości 160 kilometrów. Walki rozpoczęły się tam na wiosnę 1944 roku i były najcięższe na brytyjskim froncie wschodnim. Warunki klimatyczne w Asamie i Birmie były równie paskudne jak na Pacyfiku, a dodatkowe utrudnienie stanowił górzysty teren, tak że jeszcze nawet przed rozpoczęciem walki żołnierze byli już skrajnie wyczerpani poruszaniem się po stromych stokach. „Fizycznie tak dostaje się w kość, że jest to trudne do pojęcia” – pisał porucznik Sam Hornor, oficer łączności z 1. batalionu pułku The Royal Norfolk Regiment. „Upał, wilgotność, wysokość oraz nachylenie niemal każdej piędzi ziemi piekielnie wyniszczają nawet

najsilniejszy organizm. Łapiesz powietrze, którego wydaje się wciąż brakować, wleczesz się pod górę, aż nogi wydają się mieć siłę zapałek, ocierasz z oczu słony pot. Wtedy czujesz, jak serce bije ci tak gwałtownie, że myślisz: wyskoczy ci z klatki piersiowej [...]. Wreszcie, długo po tym, jak wszystko mówiło ci, że powinieneś był umrzeć na niewydolność serca, docierasz do tego, co wydaje ci się szczytem wzgórza i okazuje się, że to fałszywa grań [...]. Zapominasz o Japońcach, zapominasz o czasie, zapominasz o głodzie i pragnieniu. Jesteś w stanie myśleć tylko o następnym postoju”. Trębacz Bert May tak opisywał Kohimę: „Piekielna śmierdząca dziura. Cała roślinność zniszczona [...]. Pijawki uczepiały się każdej odkrytej części ciała. Brało się zapalonego papierosa, przytykało jej do ogona i «pyk», odpadała”. Po rozpoczętym 7 marca japońskim ataku jego losy ważyły się tygodniami. Japończycy okrążyli pozycje Slima. Doszło do paniki w Dimapurze, wielkiej bazie zaopatrzeniowej na tyłach Kohimy. Porucznik Trevor Highett wspominał później: „Jest niewiele bardziej nieprzyjemnych rzeczy niż baza w stanie oklapnięcia. Było tam pełno ludzi, którzy nigdy nie spodziewali się walczyć i którzy nie mogli się doczekać, aż się stamtąd wydostaną. – Bierz, co chcesz, daj tylko podpis, jeśli masz czas – mówili”. Potem żołnierze ruszali naprzód, aby przyłączyć się do walki. Japończycy wielokrotnie ponawiali ataki i każdego dnia dochodziło do starć z bliskiej odległości z użyciem broni ręcznej i granatów. Centralnym punktem walki o Kohimę stał się kort tenisowy byłego komisarza dystryktu i tylko kilka metrów dzieliło pozycje pułku The Queen’s Own Royal West Kent od nieprzyjaciela. Dowódca kompanii John Winstanley mówił: „Ostrzeliwaliśmy ich na korcie tenisowym, obrzucaliśmy ich tam granatami. Trzymaliśmy się, ponieważ byłem w stałym kontakcie radiowym z naszą artylerią, a Japońcy jakoś nie mogli się zorientować, jak nas zaskoczyć. Gdy zwierali szeregi, krzyczeli po angielsku: «poddajcie się» [...]. Można było dokładnie ocenić moment rozpoczęcia ostrzału z karabinów i moździerzy [...]. Nie działali inteligentnie i wciąż powtarzali te same głupie manewry. Walczyliśmy już z Japońcami w Arakanie, [kiedy oni] zabijali bagnetami rannych i jeńców [...]. Sami pozbawili się wszelkich praw do uważania ich za ludzi i myśleliśmy o nich jak o robactwie, które trzeba wytępić. To było ważne – jesteśmy z natury pokojowo usposobieni, ale kiedy się nas rozdrażni, walczymy całkiem dobrze”.

Jeden z żołnierzy generała Slima w Birmie Fot. Imperial War Museum

Pole walki zamieniło się wkrótce w jałową, sczerniałą przestrzeń pozbawioną przez wybuchy roślinności, naznaczoną bliznami kraterów i okopów, upstrzoną kolorowymi spadochronami, na których zrzucano dostawy dla garnizonu. Nad wszystkim unosił się fetor śmierci i gnijących ciał. Major Frankie Boshell, dowódca kompanii z pułku The Royal Berkshire, który zmienił pułk West Kent, mówił: „Byliśmy atakowani dosłownie każdej nocy. W drugą noc zaczęli o dziewiętnastej, a ostatni atak nastąpił o czwartej następnego ranka. Nacierali falami, trochę jak przy odstrzale gołębi. Przeważnie zajmowali część pozycji batalionu, więc musieliśmy kontratakować”. Jego kompania straciła połowę ze swych 120 żołnierzy w Kohimie, a straty innych jednostek były podobne. Sierżant Ben McCrae napisał: „Dopadały cię nerwy. Można było usiąść i wypłakać sobie oczy. Wielu tak robiło – byli tym wszystkim tak przygnębieni. Byłeś głodny, zmarznięty i przemoczony i myślałeś: «Kiedy ja się stąd wydostanę?». Ale nie dawałeś rady, nie mogłeś”. Sierżant Bert Fitt zniszczył granatami trzy bunkry, po czym gdy natknął się na Japończyka, okazało się, że nie ma już amunicji w swym karabinie: „Kiedy dochodzi do takiej

walki wręcz, zdajesz sobie sprawę, że zginiesz ty albo on [...]. Nacierasz i liczysz, że jakoś to będzie [...]. Uderzyłem go karabinem w twarz [...]. Zanim zdążył upaść, już trzymałem go za gardło [...]. Udało mi się zerwać bagnet z jego karabinu i tym go wykończyłem”. W tych okolicznościach granica między krzepiącą dla innych odwagą a budzącą wzgardę brawurą była bardzo cienka. Żołnierze z 2. batalionu pułku The Royal Norfolk nie byli pewni, po której stronie umiejscowić swego bombastycznego pułkownika Roberta Scotta. Gdy w czasie jednej z akcji okazało się, że trup ściele się gęsto, oświadczył on buńczucznie swoim strzelcom: „Chłopaki, nie ma się czego bać, jesteście lepsi od tych małych żółtych drani”. Draśnięty w czaszkę przez odłamek szrapnela, pogroził pięścią w stronę linii japońskich, wołając: „Nie dałeś rady trafić największego faceta na tej pozycji! Gdybyś był w moim batalionie, odebrałbym ci premię za celność!”. Kapitan Michael Fulton powiedział do kolegi: „No cóż, Sam, pora ruszyć i zasłużyć na Krzyż Wojskowy”. Pobiegł naprzód i po kilku sekundach padł z przestrzeloną głową. W Kohimie z 2. batalionu pułku The Royal Norfolk straciło życie 11 oficerów i 79 żołnierzy, a 13 oficerów i 150 żołnierzy zostało rannych. Po nocnym starciu dalej na południe, na równinie Imphal, brytyjski dowódca kompanii pisał: „Niemal co do jednego Japońcy umierali, nie próbując uciekać. Jeden palił się na otwartej przestrzeni, a jego żółte kończyny stały się czarne i błyszczące jak u jakiegoś fantastycznego Murzyna. Inny, który wyszedł walczyć, leżał nieżywy z bagnetem sterczącym z piersi niczym wielka strzała. Trzech kolejnych, już rannych, biegło schronić się w zagajniku bambusowym szerokości około trzydziestu metrów”. Dla niektórych żołnierzy walka stała się nie do wytrzymania. Po kolejnym starciu w Imphalu ten sam oficer zapisał: „W tym dniu po raz pierwszy zobaczyłem, jak dwóch facetów pękło. Jeden, wysoki na sześć stóp kapral, który spędził popołudnie skulony w rowie, oraz drugi, z odwodu, który w środku nocy, kiedy nic się nie działo, nagle poderwał się i zaczął uciekać – aż ktoś go powstrzymał za pomocą bagnetu”. Zakrojone na szeroką skalę działania artylerii, broni pancernej i sił powietrznych stopniowo redukowały liczbę atakujących. Czołg typu „Lee” przetoczył się w dół po stromych, czarnych od bombardowań tarasach, ostrzeliwując bezpośrednim ogniem japońskie okopy i odzyskując kort tenisowy w Kohimie. Japoński dowódca generał Renya Mutaguchi rozpoczął swą ofensywę przy słabym wsparciu logistycznym, a brytyjskie lotnictwo codziennie atakowało jego linie łączności. Oblegający zaczęli wkrótce głodować. 31 maja lokalny japoński dowódca w Kohimie bez upoważnienia zarządził odwrót, który przerodził się w szaleńczą ucieczkę. Wkrótce także Mutaguchi ugiął się przed taką koniecznością: 18 lipca resztki japońskich sił wokół Imphalu rozpoczęły pożałowania godny, nieuporządkowany marsz w kierunku rzeki Chindwin. Na górskich szlakach nękał je głód oraz ataki alianckich samolotów i podążających ich śladem wojsk sojuszniczych. Zrozpaczony japoński żołnierz pisał: „W deszczu, nie mając gdzie usiąść, drzemaliśmy przez krótkie chwile na stojąco. Wszędzie naokoło leżały przemoknięte i cuchnące ciała naszych kolegów, którzy wcześniej przedzierali się tym szlakiem. Nawet podpierając się kijami, ciągle przewracaliśmy się wśród tych ciał, potykając się o kamienie i korzenie drzew odsłonięte przez deszcz. Wyczerpani, próbowaliśmy zrobić kolejny krok, a potem następny”. Bitwy w Imphalu i Kohimie uznano za największą klęskę, jaką kiedykolwiek poniosła armia japońska: na 85 tysięcy uczestniczących w nich żołnierzy było 53 tysięcy ofiar, w tym 30 tysięcy śmiertelnych, z których tyle samo straciło życie z powodu chorób i niedożywienia, co w wyniku działań sojuszników. Wojska Mutaguchiego straciły wszystkie czołgi, działa i cały transport zwierzęcy, który był nie do zastąpienia. Siły Hirohito nie ucierpiały tak poważnie na żadnym innym polu walki podczas kampanii na Pacyfiku. Morale zwycięzców, którzy uprzednio przez blisko trzy lata ponosili na Wschodzie porażki, poszybowało w górę. Choć w 1945 roku należało oczekiwać trudnej kampanii przy zajmowaniu Birmy na krańcu długiej linii zaopatrzenia, Slim wiedział, że przetrącił kręgosłup armii japońskiej w Azji Południowo-Wschodniej i dał powody do uznania go za najzdolniejszego i najbardziej lubianego brytyjskiego dowódcę polowego w tej wojnie. Co do Japończyków, Mutaguchi nigdy nie spodziewał się, że może podbić Indie, żywił jednak nadzieję, że widok Indyjskiej Armii Narodowej atakującej Brytyjczyków może wywołać generalne powstanie przeciwko imperialnej władzy. Zamiast tego INA zdyskredytowała się jako formacja bojowa. Zwycięstwo w Asamie i późniejsze

wkroczenie Slima do Birmy tymczasowo przywróciły brytyjską władzę w Indiach. Choć społeczne poparcie dla niepodległości Indii nie malało, strajki i akty przemocy na ulicach osłabły. Kluczowe bitwy 1944 roku rozegrały się jednak o wiele dalej na wschód. Latem tego roku wielki napływ sił na teatr wojenny Pacyfiku, zwłaszcza okrętów i samolotów, pozwolił Stanom Zjednoczonym zacisnąć pętlę wokół Japonii. Podczas gdy żołnierze wciąż ginęli, a okręty tonęły, dominacja U.S. Navy zmieniła charakter zmagań. Podoficer Roger Bond z lotniskowca „Saratoga” powiedział: „Jeśli znalazłeś się na Pacyfiku po [...] styczniu 1944 roku, miałeś całkowicie inne doświadczenia i punkt widzenia niż przedtem [...]. Nie byłem uczestnikiem walk, gdy naprawdę przegrywaliśmy, gdy nas stamtąd przeganiano”. Japończycy nadal zawzięcie walczyli, lecz wszędzie byli spychani. Na Bougainville, podobnie jak na wielu innych wyspach, żołnierze Hirohito zapłacili wysoką cenę za nieprzemyślane, daremne ataki piechoty na dobrze uzbrojonych obrońców. Jeden z Amerykanów napisał w marcu 1944 roku: „Zabici nieprzyjacielscy żołnierze leżeli w stosach ciał w większości poszarpanych przez pociski tak bardzo, że nie można ich było policzyć. Tu i tam widniały noga, ręka lub oderwana wybuchem dłoń [...]. W jednym miejscu ciała Japończyków tworzyły ludzkie schody nad drutem kolczastym. Pięciu leżało jeden na drugim, ponieważ każdy po kolei podchodził tam, aby posłużyć się poprzednikiem jako podporą, po czym padał na niego, gdy sam ginął. Dalej poza linią obrony, gdzie płynął równolegle do niej niewielki strumień, leżeli Japońcy zabici wybuchami tysięcy pocisków moździerzowych, z głowami schowanymi niczym strusie pod każdym możliwym do znalezienia schronieniem”. Z nadejściem 1944 roku Stany Zjednoczone produkowały już tak wiele okrętów i samolotów, że były w stanie zaangażować duże siły na Pacyfiku. Realizację doktryny „Najpierw Niemcy” zawsze utrudniało to, że nastroje społeczne w Ameryce były znacznie silniej skierowane przeciwko Japończykom niż Niemcom, U.S. Navy zaś zdecydowanie chciała być postrzegana jako zwycięzca w wojnie na Wschodzie. Gdy wciąż ważyły się losy wojny toczonej przez Rosję, było to ryzykowne. Teraz stało się jednak jasne, że wojska Stalina triumfują, a Wehrmacht jest w odwrocie. Siły Eisenhowera w Europie były relatywnie duże, lecz nie na tyle, by samodzielnie stawić czoło legionom Hitlera. Choć armie anglo-amerykańskie były bogato wyposażone w czołgi, działa, pojazdy i samoloty, zawsze brakowało im piechoty. Ponadto kampanie na Pacyfiku stwarzały ogromne (choć nieproporcjonalne do stosunkowo niewielkich oddziałów bojowych), obciążenie dla alianckiego transportu morskiego z powodu wchodzących w grę odległości. Służba na Pacyfiku była doświadczeniem odległym o lata świetlne od tej w Europie, po pierwsze ze względu na izolację geograficzną. Pilot amerykańskiej piechoty morskiej Samuel Hynes pisał: „Tutaj nie było niczego poza życiem wojennym; nie było widać żadnej historii, żadnych pomników przeszłości, żadnych miast zapamiętanych z książek. Nie było niczego przypominającego żołnierzowi o jego innym życiu; żadnych miejscowości, żadnych barów, niczego do odwiedzenia, nawet miejsc, dokąd można by zdezerterować”. Ludzie zmuszeni do egzystowania miesiącami na otwartym powietrzu w warunkach tropikalnych nieuchronnie cierpieli z powodu chorób i dolegliwości skórnych, jeszcze zanim działania wroga powodowały dotkliwsze obrażenia. Frazer West z piechoty morskiej tak opisywał charakterystyczny problem na Bougainville: „To nie była czerwonka [...]. To była biegunka od złego deszczu – złej wody [...]. Biegunki można dostać bardzo szybko [...]. Niewątpliwie stres odgrywał w tym swoją rolę. Nie znaliśmy nawet wtedy znaczenia słowa «stres», ale teraz znamy”. Operacje desantowe z wody stały się na Pacyfiku rutyną, choć ryzykowną i stanowiącą duże wyzwanie. Amerykański żołnierz zanotował: „Nawet przy najlepszych warunkach faza wyładunku podczas operacji lądowania jest trudnym i męczącym zadaniem. Gdy wysokie fale przybrzeżne uderzają w wąski pas zarośli dżungli, gdy istnieje ustalony terminarz godzin dziennych i przy palącym listopadowym słońcu południowych mórz, czynność ta jest prawdziwym koszmarem. Ekipy robocze dobywały z siebie resztki sił, aby wydostać z łodzi amunicję, paliwo, zapasy, pojazdy, racje żywnościowe i wodę. Dowódcy drużyn na wybrzeżu gorączkowo usiłowali znaleźć kilka metrów kwadratowych przestrzeni magazynowej, po czym okazywało się, że wzdłuż plaży

są tylko grzęzawiska. Saperzy i inżynierowie marynarki nie szczędzili wysiłku, aby zbudować jakąkolwiek drogę na wyższy teren, gdzie można by zaparkować pojazdy oraz składować paliwo i amunicję. Ale nie było żadnego wyższego terenu w zasięgu tysięcy metrów – tylko trochę rozproszonych wysepek z częściowo zalanym gruntem otoczonym cuchnącym, lepkim bagnem. A przez kolejne godziny z hukiem lądowały na plaży łodzie wyładowane zapasami”. Najważniejszą operacją na Pacyfiku w 1944 roku było zajęcie Marianów, które otwierały drogę do pozycji obronnych najbliższych Japonii. Gdy amerykańska piechota morska zaczęła atakować Saipan, Tinian i Guam, japońska Połączona Flota wypłynęła najeźdźcom na spotkanie. W efekcie doszło do największego w tej wojnie starcia lotniskowców. „Los Cesarstwa zależy od tej jednej bitwy” – oświadczył 13 czerwca admirał Soemu Toyoda, rozpoczynając swą akcję przeciwko 5. Flocie Spruance’a. Ale system Ultra raz jeszcze zdradził Amerykanom plan wroga: pozorowany manewr wiceadmirała Jisaburo Ozawy nie przyciągnął Spruance’a, który poczekał na główne siły Toyody. Japończycy liczyli na wykorzystanie okrętów podwodnych i samolotów startujących z baz lądowych do poważnego osłabienia Amerykanów przed głównym starciem. Zamiast tego zatopionych zostało siedemnaście z dwudziestu pięciu okrętów podwodnych Toyody, a jego lotniska na wyspach Guam i Tinian zniszczyły amerykańskie bombardowania. Obie strony rzuciły do boju poważne siły, lecz Amerykanie mieli nad Japończykami prawie dwukrotną przewagę liczebną zarówno w powietrzu, jak i na morzu – 956 samolotów i 15 lotniskowców amerykańskich w porównaniu z 473 samolotami japońskimi i 9 lotniskowcami. Ozawa uważał, że zyskał przewagę, gdy określił położenie okrętów Spruance’a, i jako pierwszy 19 czerwca o godzinie 8.30 rozpoczął ataki z powietrza. Samoloty zostały jednak szybko wykryte przez amerykański radar i admirał Marc Mitscher otrzymał telegraficznie następujący raport: „Duże niezidentyfikowane samoloty na kierunku 265 stopni, szybkość 125 mil na wysokości 24 000 stóp”. Jego szef sztabu kapitan Arleigh Burke powiedział później: „Na to właśnie czekaliśmy, więc wypuściliśmy na nich wszystkie nasze myśliwce – dosłownie wszystko, co mieliśmy”. Wówczas nastąpiło to, co nazwano „wielkim polowaniem na Marianach”: spośród 373 samolotów rzuconych do walki przez Ozawę przetrwało jedynie 130, bez wyrządzenia amerykańskiej flocie znaczących szkód. Dalszych 50 samolotów zestrzelono nad Guamem. „[Japończycy] byli po prostu zdruzgotani. Można się było o tym przekonać z ich rozmów prowadzonych przez radio” – stwierdził Burke. W sali operacyjnej lotniskowca specjaliści od podsłuchu monitorowali transmisje radiowe nieprzyjaciela. Gdy w końcu przygnębiony japoński kontroler lotów zwrócił się z powietrza do dowódcy o pozwolenie powrotu do floty, słyszący to amerykański oficer powiedział: „Zestrzelmy go”. W odpowiedzi Burke odparł protekcjonalnie: „Nie możemy zestrzelić tego człowieka. On dziś zrobił więcej dobrego dla Stanów Zjednoczonych niż ktokolwiek z nas. A więc pozwólmy mu wrócić do domu”. Amerykańskie okręty podwodne storpedowały okręt flagowy Ozawy, nowy lotniskowiec „Taiho” oraz wysłużony „Shokaku”. Sukcesy te kosztowały Amerykanów zaledwie 29 samolotów. Ocalałe okręty Ozawy odpłynęły. Grupa operacyjna numer 58 lotniskowców Mitschera usilnie ścigała wycofujących się Japończyków i po południu następnego dnia samoloty wywiadowcze określiły położenie eskadry Ozawy. Mitscher odważnie zdecydował się na uderzenie dalekiego zasięgu, wiedząc, że jego 216 samolotów będzie musiało wrócić w ciemnościach. Siły Amerykanów były tak wielkie, a stawka tak wysoka, że można było zaryzykować spisanie samolotów z lotniskowców na straty. Podbudowani wcześniejszymi sukcesami lotnicy znaleźli Japończyków. Pilot bombowca nurkującego Don Lewis wspominał potem: „Lotniskowiec poniżej wyglądał na wielki, olbrzymi, prawie nierzeczywisty. Miałem chwilę prawdziwej radości. Często marzyłem o czymś takim. Następnie przeraziłem się samym sobą. Być w takim miejscu. Chyba zwariowałem [...]. Po każdej ze stron lotniskowca widać było masę błyskających czerwonych kropek [...]. Powoli skręcał w lewo. Zatrzymał się. Czy można było życzyć sobie więcej? Pociągnąłem za spust bombowy, poczułem, jak bomba wypada, rozpocząłem manewr odlatywania. Oczy zaczęły mi łzawić, uszy bolały, wysokościomierz wskazywał pięćset metrów. Niebo było pełne czarnych i białych dymków, a między nimi samoloty już trafione, płonące i rozbijające się o wodę. To

dziwne, jak człowiek może być zafascynowany, nawet gdy rozgrywa się horror”.

Japońska rodzina na Saipanie po raz pierwszy spotyka amerykańskiego żołnierza Fot. US Marine Corps/Time & Life Pictures/Getty Images

W trakcie tego wypadu zatopiono inny lotniskowiec, „Hiyō”, oraz uszkodzono dwa kolejne. Japończykom pozostały 32 samoloty, sami zniszczyli jedynie 20 amerykańskich. Dalszych 80 z dywizjonu Mitschera musiało wodować z powodu braku paliwa lub zostało utraconych podczas prób lądowania w ciemnościach, lecz większość załóg uratowano. Amerykańskie fabryki mogły łatwo uzupełnić straty w samolotach, ale japońskie nie były w stanie dozbroić Ozawy. Spruance naraził się na krytykę za przerwanie bitwy na tym etapie – uważano, jakoby zmarnował szansę na dokończenie dzieła zniszczenia, nie dobijając uciekających Japończyków. Zadał jednak flocie Ozawy wielki cios, który spowodował nieodwracalną klęskę. Nie miał potrzeby narażania na niebezpiecznych wodach własnych okrętów i być może całej operacji na Marianach. Podczas bitwy na Morzu Filipińskim Spruance wykazał się odwagą i rozwagą – cechami, które rzadko demonstrował jego odpowiednik i rywal „Bull” Halsey. Akcja ta potwierdziła, że amerykańskie zdolności bojowe, a także potęga USA na morzu

bezwzględnie przewyższały możliwości wroga. Przez resztę wojny japońscy piloci wykazywali coraz mniejszą sprawność, a niekiedy nawet brak odwagi. Samoloty z amerykańskich lotniskowców, w tym zwłaszcza myśliwce Hellcat, były w stanie poradzić sobie w powietrzu z wszystkim, co wróg mógł przeciwko nim wystawić. Zwycięstwo na morzu nieopodal Marianów nie było jednak w stanie zapobiec krwawym walkom na lądzie. Pierwszym celem piechoty morskiej był Saipan. Na jego dwudziestokilometrowym odcinku obejmującym nieco wyżej położone miejsca Japończycy rozmieścili 32 tysiące dobrze okopanych obrońców. Gdy 15 czerwca 77 tysięcy marines wydostało się na brzeg, napotkało ogień karabinów maszynowych i artylerii, który spowodował cztery tysiące ofiar w ciągu pierwszych czterdziestu ośmiu godzin. Planiści przewidywali trzydniowe walki, lecz zdobycie wyspy wymagało trzech tygodni – obrońców trzeba było metr po metrze wysadzać wraz z bunkrami w powietrze. Marines otrzymali wsparcie w postaci 27. Dywizji Piechoty wojsk lądowych, po nieudanej jednak próbie zajęcia gęsto zalesionej pozycji, smętnie nazwanej Grzbietem Purpurowego Serca, jej dowódca został odwołany. Ale też dzień po dniu, podczas gdy setki tysięcy ich rodaków walczyły w równie zawziętej bitwie w Normandii, atakujący powoli posuwali się w głąb lądu. W nocy z 6 na 7 lipca, wyczuwając bliski koniec, trzy tysiące, Japończyków przypuściło daremny, samobójczy atak banzai, podczas którego zostali skoszeni przez amerykański ostrzał. „Nie mieliśmy prawie żadnej broni. Niektórzy mieli tylko łopaty, inni kije” – powiedział jeden z nielicznych ocalałych Noda Mitsuharu. Amerykański oficer stwierdził: „To mi przypominało sceny pędzącego w popłochu bydła ze starych filmów. Kamera znajduje się w otworze wykopanym w ziemi i widzisz nadbiegające stado, które przeskakuje nad tobą i znika. Tylko że Japończycy wciąż nadbiegali i nadbiegali. Myślałem, że nigdy nie przestaną”. Mitsuharu, leżący przed stanowiskami Amerykanów z dwiema kulami w brzuchu, zobaczył grupkę swych towarzyszy czołgającą się w jego kierunku. Jeden z nich podniósł w górę granat i powiedział zapraszająco: „Hej tam, marynarzu! Nie poszedłbyś z nami?”. Po czym ranny usłyszał okrzyk: „Niech żyje cesarz!” i nastąpił wybuch. „Kilku żołnierzy wyleciało w powietrze, ich ciała rozerwały się na strzępy [...] ich głowy były roztrzaskane i wokół unosił się dym” – wspominał Mitsuharu, który przeżył i dostał się do niewoli. Przez całe tygodnie po przełamaniu 9 lipca zorganizowanego oporu na wyspie niewielkie grupki ocalałych nadal atakowały Amerykanów. Wielu żołnierzy i cywilów – niektórzy z tych ostatnich pod przymusem – zginęło, skacząc z klifów na cyplu Marpi. W dniu 21 lipca Amerykanie zaczęli lądować na większej wyspie Guam o długości prawie 60 kilometrów – wyspie o kluczowym znaczeniu, ponieważ miała jedyne w całym łańcuchu Marianów wystarczające zasoby wody, a także najlepszą przystań. Przedłużający się opór na Saipanie dał liczącemu dziewiętnaście tysięcy ludzi japońskiemu garnizonowi czas na zbudowanie silnych umocnień obronnych na plażach, lecz Amerykanie poprzedzili atak jednymi z najdłuższych w całej kampanii bombardowaniami z morza i powietrza. Spowodowało to wielkie zniszczenia i zorganizowany opór wkrótce się załamał, choć potrzeba było trzech tygodni walk, aby zdobyć pojedyncze umocnione stanowiska i zabezpieczyć wyspę pod realizację wielkiego amerykańskiego programu budowy lotnisk. Niemniej jednak piechota musiała nadal wysyłać patrole, które ścierały się z niewielkimi grupkami Japończyków aż do końca wojny. Ale już 24 lipca marines zaatakowali swój trzeci cel na Marianach, mniejszą wyspę Tinian. Dowodzący operacją generał Holland Smith uznał ją za najlepiej przeprowadzony w całej kampanii desant z morza. Zorganizowany opór został wyeliminowany w ciągu dwunastu dni, choć i tutaj Japończycy nie chcieli się poddawać. Korespondent tygodnika „Time” Robert Sherrod napisał: „Nigdzie nie widziałem lepszej ilustracji natury Japończyka niż w pobliżu lądowiska o zmierzchu. Kopałem sobie na noc okop, gdy ktoś krzyknął: «Pod tymi pniami jest Japoniec!». Oficer na stanowisku dowódczym miał wątpliwości, ale dał żołnierzowi granaty hukowe i polecił wypłoszyć Japońca. Wówczas dał się słyszeć ostry świst japońskiej kuli i spod pni wyskoczył, wymachując bagnetem, mały chudzielec – niewiele ponad pięć stóp wzrostu. Amerykanin rzucił granatem i Japoniec upadł. Z trudem wstał, skierował bagnet na brzuch i próbował się rozpłatać w stylu harakiri. To mu nie wyszło. Ktoś strzelił do niego z karabinu. Ale podobnie jak każdego Japońca nie było łatwo go zabić. Nawet po

tym, jak dostał cztery kule, podniósł się na jedno kolano. Wtedy Amerykanin strzelił mu w głowę”. Tysiące tego rodzaju przypadków pozwalają łatwo zrozumieć, dlaczego amerykańscy marines i żołnierze walczący na Pacyfiku traktowali swych wrogów jak śmiertelnie niebezpieczne dzikie zwierzęta. Japończycy wiedzieli, że ich macierzyste wyspy, na których miliony domów było zbudowanych z drewna i papieru, czeka teraz ciężka próba bombardowań z powietrza – lotniska alianckie na Marianach sprawiały, że japońskie miasta znalazły się w zasięgu amerykańskich bombowców. Walki na wybrzeżach pokazały, jak wielka jest gotowość Japończyków do poświęceń, przez co każde amerykańskie zwycięstwo miało swoją cenę, lecz siła ognia najeźdźców była nie do odparcia. Okręty podwodne Nimitza zadawały japońskiej marynarce handlowej straty, które były nie do wytrzymania dla kraju uzależnionego od importu. Połączenie blokady morskiej i bombardowań z powietrza zapewniało pokonanie Japonii, nawet gdyby siły lądowe USA nie posunęły się już dalej naprzód. Rząd japoński był jednak zdecydowany walczyć dalej. Główni rozgrywający w polityce Tokio – uparci wojskowi – uważali, że wciąż mogą osiągnąć wynegocjowane porozumienie, zachowując przynajmniej swój stan posiadania w Chinach, jeśli przekonają Amerykanów, że koszt inwazji na samą Japonię byłby nie do przyjęcia. W czasie gdy marines walczyli o Mariany, na południowo-zachodnim Pacyfiku USA prowadziły o wiele bardziej kontrowersyjną kampanię. Regionalny naczelny dowódca generał Douglas MacArthur postawił sobie za cel osobiście doprowadzić do wyzwolenia siedemnastu milionów mieszkańców Filipin, gdzie spędził dużą część swojej służby wojskowej. Jako były dowódca armii, mający wielu wpływowych prawicowych przyjaciół w kraju, MacArthur rozważał w 1944 roku możliwość startu w wyborach prezydenckich przeciwko Rooseveltowi. Porzucił ten zamysł, dopiero gdy stało się jasne, że nie uzyska nominacji republikanów, nie mówiąc już o nikłej szansie na pokonanie urzędującego prezydenta. Pozostawał jednak wciąż bardzo wpływową postacią, a jego prestiż został wywindowany tak wysoko przez propagandę w kraju, że praktycznie nie można było go zdymisjonować. Planiści marynarki wojennej utrzymywali, że w sytuacji, gdy bazy lotnicze na Marianach znajdują się w rękach USA, dużą japońską armię na Filipinach można pozostawić kontemplowaniu własnej bezsilności, podczas gdy siły amerykańskie zajęłyby się Peleliu, Okinawą, a następnie wyspami samej Japonii. Można było argumentować na rzecz podjęcia przez USA ograniczonych operacji w celu zajęcia niektórych lotnisk i portów na Filipinach, lecz nie tego, co nastąpiło w rzeczywistości. MacArthur był zdecydowany przebić się przez cały archipelag, i tak uczynił. Choć nigdy nie uzyskał formalnego poparcia szefów sztabów dla swych przedsięwzięć, nikt w Waszyngtonie nie był wystarczająco silny ani przewidujący, aby go powstrzymać. Marshall napisał kiedyś do MacArthura: „Pamiętaj, że marynarka wojenna jest po naszej stronie”. Wódz na południowo-zachodnim Pacyfiku nigdy nie przyjął tego do wiadomości. We wrześniu 1944 roku lotniskowce 3. Floty admirała Halseya u południowych wybrzeży Filipin mocno przetrzebiły to, czym Japonia jeszcze dysponowała w powietrzu. Tylko 12 września lotnictwo amerykańskie w 2400 lotach bojowych zniszczyło 200 nieprzyjacielskich samolotów w powietrzu i na ziemi. Nimitz i MacArthur uzgodnili, że należy zdobyć bazę na wyspie Peleliu, zanim armia zajmie się Filipinami. 15 września 1. Dywizja Piechoty Morskiej dokonała desantu z morza przy zmasowanym wsparciu lotnictwa i marynarki, napotykając zaciekły opór 10 tysięcy japońskich obrońców. Kampania, która się w efekcie tych działań wywiązała, dodatkowo z udziałem dywizji amerykańskiej armii, okazała się niewyobrażalnym koszmarem: wielkim nakładem sił i amunicji trzeba było zdobywać nieprzyjacielskie pozycje bunkier po bunkrze. Później obliczono, że na każdego zabitego obrońcę przypadało 1500 wystrzelonych pocisków artyleryjskich. Japończycy jak zwykle walczyli prawie do ostatniego żołnierza i zginęło 1950 Amerykanów, zanim dowódca Peleliu pułkownik Kunio Nakagawa popełnił 24 listopada samobójstwo. Bitwa ta, choć miniaturowa, miała niezwykle zażarty przebieg, a jednocześnie wątpliwą wartość dla wielkiej strategii USA. Umocniła jedynie przesłanie, że nie da się zająć japońskich placówek na Pacyfiku, idąc na skróty.

W dniu 20 października 1944 roku cztery dywizje armii zaczęły lądować na położonej w środku Filipin wyspie Leyte. Napotkały niewielki opór i z nadejściem popołudnia przyczółek był wystarczająco zabezpieczony, aby MacArthur mógł osobiście pojawić się na brzegu i wygłosić przez radio górnolotne przemówienie o wyzwoleniu. Później jednak dla dziesiątek tysięcy amerykańskich żołnierzy narastający opór ze strony Japończyków zamienił tę kampanię w pasmo udręk, w którym naprzemiennie przewijały się deszcz, błoto i krew. Sztab MacArthura zignorował ostrzeżenia inżynierów, że Leyte nie nadaje się do budowania lotnisk, i wojska amerykańskie były w olbrzymiej mierze uzależnione od wsparcia ze strony samolotów z lotniskowców. Szef public relations w sztabie MacArthura pułkownik Bonner Fellers zasłynął w 1942 roku, wysyłając z Kairu codzienne raporty na temat brytyjskich operacji i zamiarów, które były przechwytywane przez Rommla. Teraz Fellers utrwalał swą żałosną reputację, wielokrotnie informując o zwycięstwie na Leyte, podczas gdy żołnierze MacArthura walczyli o uratowanie życia. Tydzień po tygodniu i miesiąc po miesiącu pogoda i góry, owady i nieprzyjacielski ogień, wyczerpanie i bagna odciskały swe piętno na każdym żołnierzu piechoty znajdującym się na wyspie. Norman Mailer, który służył na Filipinach, tak pisał w swej fabularyzowanej, ale opartej na własnym doświadczeniu relacji z marszu pewnego patrolu: „Utracili wszelkie poczucie przebytego dystansu. Wszystko pod nogami miało zatarte kształty, nawet dotychczasowe udręki poszły w zapomnienie [...]. Zataczali się jak pijani, brnąc naprzód z pochylonymi głowami i poklepując się odruchowo po bokach [...]. Na ramionach mieli otarcia od pasków plecaków, w pasie siniaki od obijających się pasów z amunicją, a na biodrach, poobijanych przez niesione karabiny, pęcherze [...]. Zapomnieli o wszystkim, nie myśleli już o sobie jak o indywidualnych osobach. Byli jedynie kopertami zawierającymi cierpienie”. Podczas gdy Amerykanie mozolnie przebijali się przez wyspę Leyte, japońska Połączona Flota podjęła ambitną i rozpaczliwą próbę udaremnienia tej kampanii: Cesarska Marynarka Wojenna skierowała cztery lotniskowce skąpo wyposażone w samoloty do wykonania pozorowanego manewru na północy, aby odciągnąć 3. Flotę Halseya kosztem niemal pewnej własnej klęski. Jednocześnie duże siły japońskie wyruszyły w kierunku zatoki Leyte, gdzie miały zaatakować amerykańską armadę desantową oraz jej relatywnie słabe wsparcie – 7. Flotę wiceadmirała Thomasa Kinkaida. Operacja „Sho-Go” miała niewielkie szanse powodzenia – niezależnie od rozmiarów zniszczeń spowodowanych przez atakujących strategiczna przewaga Amerykanów była przygniatająca. Zmiana japońskich kodów i cisza radiowa pozbawiły jednak Halseya i Kinkaida możliwości zorientowania się w zamiarach wroga. Dopiero 24 października dostrzeżono potężną japońską eskadrę bojową dowodzoną przez wiceadmirała Takeo Kuritę wpływającą do cieśniny San Bernardino pomiędzy wyspami Leyte a Luzon. Amerykańskie okręty podwodne szybko zatopiły dwa spośród jej krążowników, a 3. Flota wysłała samoloty z lotniskowców, które zatopiły wielki pancernik „Musashi” i uszkodziły inne okręty. Kurita zawrócił, uznając, jak się wydawało, swą porażkę. Impulsywny Halsey, przekonany, że rozprawił się z Japończykami, odpłynął na północ z wszystkimi swymi sześćdziesięcioma pięcioma okrętami w pościgu za zlokalizowaną przez samoloty wywiadowcze i wykonującą tam manewr pozorowany grupą lotniskowców Ozawy. Tej nocy 24 października, gdy Halsey pospiesznie płynął na północ, 7. Flota stoczyła własną godną uwagi bitwę. Dostrzeżono drugą japońską eskadrę bojową, zbliżającą się od południa do zatoki Leyte przez cieśninę Surigao. Na jej spotkanie Kinkaid wysłał swe stare, używane do ostrzeliwania celów lądowych pancerniki wraz z niszczycielami i kutrami torpedowymi. Wywiązała się niezwykła akcja. W ciemnościach, wkrótce rozświetlonych wybuchami płomieni, lekkie jednostki amerykańskie wyrządziły niewielkie szkody kolumnie japońskich okrętów wojennych. Tuż przed godziną 4.00 torpedy z niszczycieli i naprowadzany radarem ogień z 356- i 406-milimetrowych głównych dział wielkich okrętów Kinkaida zatopiły japońskie pancerniki „Yamashiro” i „Fuso” oraz dwie jednostki z ich eskorty. Trafiony został także ciężki krążownik „Mogami”, później zatopiony przez amerykańskie samoloty. Pozostałe jednostki z japońskiej grupy operacyjnej zawróciły do domu – udało się uciec jednemu ciężkiemu krążownikowi i pięciu niszczycielom. Straty na amerykańskich okrętach wyniosły jedynie trzydziestu dziewięciu zabitych, w większości w wyniku ostrzału sił własnych

w zamieszaniu spowodowanym ciemnościami. To była jatka: działania Japończyków były odzwierciedleniem nie tylko ich niższego poziomu pod względem technologii i sztuki artyleryjskiej, lecz także pogodzenia się z koniecznością ponoszenia ofiar. Eskadra bojowa nie miała żadnych realnych szans na przepłynięcie wąskich wód cieśniny Surigao i osiągnięcia znaczących rezultatów bez elementu zaskoczenia, chyba że reakcja Amerykanów byłaby tak słaba, jak dwa lata wcześniej w podobnych okolicznościach nieopodal wyspy Savo. Na to nie można było jednak liczyć. Japończycy płynęli na spotkanie ze śmiercią, do którego faktycznie doszło.

Walki na Leyte, amerykańscy żołnierze i zwłoki Japończyków, 1944 rok Fot. akg-images/BE&W

Ale najbardziej niezwykła akcja w tej bitwie i wręcz jedna z najdziwniejszych w historii walk na morzu miała się dopiero wydarzyć. W nocy zbombardowana przez samoloty Halseya japońska eskadra bojowa ponownie zawróciła. Po przepłynięciu cieśniny San Bernardino skierowała się na południe ku zatoce Leyte niezauważona nawet przy świetle dziennym i nie napotykając żadnego oporu. Tuż przed godziną 7.00 pięć niewielkich lotniskowców eskortujących i siedem okrętów z eskorty Grupy Operacyjnej 3 kontradmirała Cliftona Sprague’a –

znanej jako „Taffy 3” – nagle usłyszało z samolotu wywiadowczego pobrzmiewający paniką meldunek, że namierzono cztery japońskie pancerniki oraz osiem krążowników i eskortujących niszczycieli w odległości mniejszej niż 30 kilometrów, które szybko się zbliżają. „Ten sukinsyn Halsey zostawił nas z gołą dupą!” – wykrzyknął ze zrozumiałą złością Sprague. Jego okręty, powolne pływające platformy zapewniające wsparcie dla żołnierzy MacArthura na wybrzeżu, starały się rozpaczliwie zwiększyć odległość, wysyłając jednocześnie do boju takie samoloty, jakie miały do dyspozycji. Japończycy jednak już wkrótce intensywnie ostrzeliwali „Taffy 3”. Dowodzący japońską eskadrą wiceadmirał Kurita dostał od losu wyjątkową okazję unicestwienia małej, żałośnie słabej amerykańskiej grupy operacyjnej. Niszczyciele i samoloty Sprague’a wielokrotnie i z niezwykłą odwagą atakowały wroga, były jednak liczebnie słabsze i brakowało im bomb przeciwpancernych. Pancerniki Kinkaida znajdowały się daleko na południu po swej nocnej bitwie w cieśninie Surigao. Załogi lotniskowców eskortujących i samolotów wiedziały, że same muszą stawić czoło nieprzyjacielskiej eskadrze bojowej. Wielu pilotów wykazało się nadzwyczajną odwagą, choć byli i tacy, którzy nie wytrzymywali napięcia związanego z koniecznością dokonywania wielokrotnych ataków. Jeden z nich po wylądowaniu na „Manila Bay” nie chciał ponownie odlecieć, aby po raz trzeci tego ranka zrzucić torpedę. Kapitan Fitzhugh Lee wezwał młodego człowieka na mostek i tak później wspominał tę rozmowę: „Był dosyć roztrzęsiony, ponieważ widział, jak zestrzeliwani byli jego kumple [...]. Została nam już tylko jedna torpeda [...]. Nie mieliśmy na pokładzie innego pilota – wszyscy nasi byli w powietrzu. A więc załadowaliśmy go i pogadałem z nim na mostku, dodając mu otuchy, po czym poklepałem go po plecach, mówiąc: «Leć tam i zrób, co potrafisz». Poleciał po raz trzeci i przeżył”. Zmasowany ogień Japończyków zatopił trzy amerykańskie jednostki eskortowe oraz jeden lotniskowiec z „Taffy 3” w szeregu starć z bliskiej odległości. Około pięćdziesięciu amerykańskich samolotów zostało zestrzelonych podczas nalotów na Połączoną Flotę. Ale krążowniki „Chokai” i „Chikuma” zatonęły po bombardowaniach z powietrza i Kurita nie wytrzymał nerwowo. Zniechęcony zawziętością amerykańskiego oporu, przekonany o bliskości 3. Floty, której wielkie okręty mogłyby go wkrótce zaatakować i pokonać, wstrzymał akcję w 143 minucie po wystrzeleniu pierwszych pocisków i zawrócił w stronę swego kraju. Heroiczne wyczyny „Taffy 3” powstrzymały eskadrę bojową w sposób całkowicie zdumiewający dla tysięcy amerykańskich marynarzy, którzy wcześniej tego ranka uważali się za skazanych na zgubę. Amerykanie stracili jeszcze jeden zatopiony lotniskowiec eskortujący oraz dwa inne poważnie uszkodzone, gdy japońskie samoloty bazujące na Filipinach dokonały pierwszych samobójczych ataków w tej kampanii. Samoloty Halseya zaatakowały pozorującą działania eskadrę Ozawy, zatapiając wszystkie cztery lotniskowce i jeden lekki krążownik. Następnie 3. Flota zawróciła na południe, gdzie spotkała się z gorzkimi wyrzutami za opuszczenie eskadr na wodach Leyte. Lekkomyślność Halseya w normalnych okolicznościach byłaby wystarczającym powodem do jego zdymisjonowanie. Ale wobec skali amerykańskiego triumfu, który przeszedł do historii jako bitwa w zatoce Leyte, największe starcie na morzu w dziejach, jego nieodpowiedzialność przeszła niezauważona. Japończycy zaangażowali w walkę 64 okręty przeciwko 216 amerykańskim i 2 australijskim; stracili okręty wojenne o wyporności 285 tysięcy ton, Amerykanie zaledwie 29 tysięcy ton; zginęło jedynie 2803 Amerykanów wobec ponad 11 tysięcy Japończyków. Operacja „Sho-Go” zakończyła się utratą przez Cesarską Marynarkę Wojenną 4 lotniskowców, 3 pancerników, 10 krążowników i 10 niszczycieli. Amerykanie stracili lekki lotniskowiec, 2 lotniskowce eskortowe i niszczyciel eskortowy, kilka zaś innych jednostek zostało poważnie uszkodzonych i zatonęłyby, gdyby nie energia i odwaga amerykańskich ekip ratowniczych działających wśród płonącego paliwa. Zatoka Leyte obnażyła załamanie się pozycji Japonii w sztuce artyleryjskiej, marynarskiej i w identyfikacji okrętów. Japońscy admirałowie prowadzili „Sho-Go”, jak gdyby spodziewali się przegranej. Wydawali się bardziej gotowi umrzeć, niż walczyć, co trzeba uznać za dziwną przemianę, gdyż byli to ludzie, którzy w latach 1941–1942 dali się poznać jako zagorzali i skuteczni wojownicy. W wielu wcześniejszych walkach na Pacyfiku

rozpoznanie radiowe dawało Amerykanom kluczową przewagę, której nie mieli podczas działań w zatoce Leyte. Za sprawą błędów Halseya siła 3. Floty nie została nigdy w pełni wykorzystana, ale na każdym kroku U.S. Navy brała górę nad swymi wrogami. Na pewno technologia, a szczególnie radar, działały na korzyść Amerykanów. Zniszczenie powietrznego ramienia japońskiej marynarki pozwalało pilotom Halseya i Kinkaida latać niemal bez przeszkód. Istotnym przesłaniem tej bitwy było jednak to, że Cesarską Marynarkę Wojenną dotknęła zapaść zarówno moralna, jak i materialna. Wyspa Leyte została zdobyta pod koniec grudnia. Następnie siły amerykańskie wylądowały w styczniu 1945 roku na głównej wyspie Filipin Luzon, aby rozpocząć trwającą do końca kampanię przeciwko wojskom japońskim, umiejętnie i z uporem dowodzonym przez generała Tomoyuki Yamashitę, „Tygrysa z Malajów” z 1942 roku. Stolica Manila została zrównana z ziemią podczas tygodni walk, w których japońscy marynarze walczyli niemal do ostatniego człowieka. Żołnierze ci dokonywali także masakr na cywilach – bez najmniejszego wojskowego uzasadnienia, demonstrując determinację Japonii, aby przed poddaniem się losowi zadać każdej będącej w zasięgu ofierze śmierć, często poprzedzaną gwałtami i okaleczeniami. Wielu Filipińczyków uciekających przed barbarzyństwem Japończyków zginęło pod ostrzałem amerykańskiej artylerii. Manila stała się gruzowiskiem urągającym pojęciu wyzwolenia. Około 100 tysięcy jej mieszkańców poniosło śmierć w ruinach swej stolicy, obok tysiąca Amerykanów i 16 tysięcy Japończyków. Yamashita wycofał się do górzystego, gęsto zalesionego centrum wyspy, gdzie utrzymywał kurczący się obszar aż do sierpnia 1945 roku. Amerykańska 8. Armia dowodzona przez Eichelbergera prowadziła dalsze operacje desantowe z morza na całych Filipinach do końca wojny. Wyspy zajmowano kolejno jedna po drugiej, niekiedy po bardzo zaciekłych i kosztownych walkach. MacArthur mógł twierdzić, że odbił archipelag i zadał klęskę jego japońskim okupantom. Ponieważ jednak żołnierzy nie dało się przerzucić na inne pola bitwy, gdzie mogliby wpłynąć na wynik wojny, stali się na Filipinach w równym stopniu więźniami jak duży garnizon daremnie stacjonujący na okupowanych przez Niemcy brytyjskich Wyspach Normandzkich. „Kampania filipińska była błędem. MacArthur zrobił to dla własnych celów. Japonia przegrała wojnę z chwilą utraty Marianów” – twierdzi współczesny japoński historyk Kazutoshi Hando, który przeżył wojnę. MacArthur utrzymywał, że kocha naród filipiński, ale ten zapłacił za jego egocentryzm ogromną liczbą istnień ludzkich – szacowaną na co najmniej pół miliona, a być może dwukrotnie więcej, uwzględniając tych, którzy zginęli z powodu chorób i głodu – oraz zrujnowanych domostw. Dla Filipińczyków, a także dla alianckiego wysiłku wojennego, wielkim nieszczęściem było to, że ani prezydent Roosevelt, ani amerykańscy szefowie sztabów nie byli w stanie ograniczyć ambicji MacArthura przynajmniej do szaleństwa mniejszego wymiaru. W 1944 roku amerykański marsz do zwycięstwa nad Japonią był nie do powstrzymania, błędne jednak oceny naczelnego dowódcy na południowo-zachodnim Pacyfiku wypaczyły to osiągnięcie. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

23 OBLĘŻONE NIEMCY

pierwszych dniach września 1944 roku wielu przywódców państw sojuszniczych – do których, co warto odnotować, nie zaliczał się Winston Churchill – było przekonanych, że od podboju Trzeciej Rzeszy dzielą ich tylko tygodnie. Opinię tę podzielało sporo Niemców, przygotowujących się z posępną determinacją na moment, w którym najeźdźcy zaleją ich kraj. Niemiecki podoficer o nazwisku Pickers pisał do swej przebywającej w Saarlouis żony: „Ty i ja żyjemy w stanie stałego śmiertelnego zagrożenia. Opatrzyłem moje życie słowem finis, bo wątpię, żebym wyszedł z tego żywy. Więc żegnam ciebie i dzieci”. Ojciec szeregowca Josefa Rollera napisał do niego z Trieru: „Zakopałem całą porcelanę, srebra i ten duży dywan w stajniach. Mały dywan jest w piwnicy u Anny. Zamurowałem też u niej trochę porcelany w tym miejscu, w którym było wino. Więc jeśli nas nie będzie, znajdziesz to wszystko, ale kop ostrożnie, żeby nic się nie stłukło. A więc, Josefie, wszystkiego najlepszego, uważaj na siebie, wszyscy cię pozdrawiamy i całujemy, twój papa”. Niemcy rozumieli, że jeśli Rosjanie przebiją się na Wschodzie, wszystko będzie stracone. „Wtedy nie pozostanie nam nic innego, jak zażyć truciznę” – powiedziała do Mathilde Wolff-Monckeburg jej hamburska sąsiadka, „całkiem spokojnie, takim tonem, jakby proponowała, że zrobi jutro na obiad naleśniki”. Bardziej zaskakujące jest to, że niektórzy zwolennicy nazizmu nadal kurczowo trzymali się resztek nadziei. Konrad Moser był dzieckiem ewakuowanym do jednego z licznych domów opieki. Usytuowano je obok istniejącego w Eichstädt obozu dla jeńców wojennych, w przekonaniu, że sojusznicy nie będą ich bombardować. Kiedy pod koniec 1944 roku zjawił się tam jego brat Hans, by zabrać go z powrotem do Norymbergi, kierownik domu oznajmił oskarżycielskim tonem: „Wiem, dlaczego chce pan go zabrać. Nie wierzy pan w ostateczne zwycięstwo!”. Hans Moser potrząsnął głową i powiedział: „Jestem na przepustce z wschodniego frontu”. Odwiózł Konrada do rodziców, przy których chłopiec przeżył wojnę. Większość niemieckich dużych miast była już zrujnowana przez bombardowania. Emma Suppanz tak opisywała codzienne życie w liście do przebywającego na zachodnim froncie syna: „Cafe Käfer jest nadal otwarta od 6.30 do 9 rano i od 5 do 10 albo 11 wieczorem. Podczas ostatniego nalotu z sufitów spadły kawałki tynku, ale o dziwo lustra są nadal całe. Szyby w kawiarni i znajdującym się nad nią mieszkaniu oczywiście wyleciały. Burschi miał dwa króliki – dość dużego o imieniu Hansi i małego, szarego, którego zjedliśmy dwa tygodnie temu, zanim jeszcze otrzymał imię. Kucharka chciała zabić także Hansiego, ale tego nie zrobiła. Wczoraj Burschi przekazała mi wiadomość, że Hansi ma siódemkę małych! Sepp, nasze miasto [...] jest przerażające”. Takie wieści z domu musiały mieć duży wpływ na nastroje żołnierzy walczących na odległym froncie o swoje życie. Na przeciwległym biegunie znajdowały się sojusznicze armie, które pędziły przez Francję. Widok wiwatujących tłumów wprawiał zarówno dowódców, jak i żołnierzy w euforyczny nastrój. Amerykański szeregowiec Edwin Wood tak opisywał radosne podniecenie ścigających nieprzyjaciela młodych ludzi: „Ach, mieć dziewiętnaście lat, mieć dziewiętnaście lat i służyć w piechocie, mieć dziewiętnaście lat i walczyć z nazistami o wyzwolenie Francji latem 1944 roku! Był to czas gorących, bezchmurnych błękitnych dni, kiedy pszczoły brzęczały nad naszymi głowami, a my wykrzykiwaliśmy niezrozumiałe dla nas słowa i zdania do ludzi, którzy witali nas tak, jakbyśmy byli bogami [...]. Przez tę wspaniałą chwilę żyło marzenie o wolności, a każdy z nas miał trzy metry wzrostu”. Sir Artur Harris twierdził, że dzięki wsparciu bombowców RAF-u i U.S. Air Force armie walczące we Francji „wygrały walkowerem”. W jego opinii, zresztą powszechnej wśród brytyjskich i amerykańskich dowódców sił lotniczych, było wiele przesady, ale prawdą jest, że jesienią 1944 roku zachodni sojusznicy wyzwolili Francję i Belgię, ponosząc znacznie mniejsze straty w ludziach, niż przewidywali przywódcy. Zalew przechwyconych przez system Ultra sygnałów ujawniał rozpacz hitlerowskich generałów i żałosny stan ich sił. To zaś wyzwoliło na krótki czas w Eisenhowerze i jego podwładnych niespodziewaną lekkomyślność. Ponieważ Niemcy byli już rzuceni na kolana, wydawało się, że ryzykowne posunięcia mogą

W

przynieść bezprecedensowe korzyści. Montgomery przekonał Eisenhowera, że na jego północnym odcinku frontu istnieje szansa przeprowadzenia natarcia, które zapewni wygranie wojny. By jednak wojska sojusznicze mogły tłumnie wkroczyć na teren Niemiec, trzeba było zdobyć most na Renie w holenderskim miasteczku Arnhem. O to, czy zachodni sojusznicy mogli wygrać wojnę już w 1944 roku, po druzgoczącej klęsce Wehrmachtu we Francji, nadal toczą się zacięte spory. Jest prawdopodobne, że gdyby dowództwo wykazało nieco więcej energii, amerykańskiej 1. Armii generała Hodgesa udałoby się przebić przez linię Zygfryda w pobliżu Akwizgranu. Dowódca 3. Armii generał Patton wierzył, że mógłby dokonać wielkich rzeczy, gdyby jego czołgi dysponowały niezbędnymi przydziałami paliwa, ale wydaje się to wątpliwe. Południowy sektor, w którym działała jego armia, był trudnym terenem i aż do kwietnia 1945 roku niemieccy obrońcy wykorzystywali kolejne wzgórza i rzeki, by hamować jego postęp. Sojusznicy poświęcili niezwykle ważny początek września na regenerację swych sił po szybkim marszu na wschód. Siódma Armia generała Patcha, która wylądowała na południu Francji 15 sierpnia i szła na północ wzdłuż doliny Renu, nie natrafiając na większy opór, spotkała się z oddziałami Pattona 12 września w Châtillon-sur-Seine. Generał Jacob „Jake” Devers został dowódcą nowej francuskoamerykańskiej 6. Grupy Armii, operującej na prawej flance wojsk sojuszniczych. Siły Eisenhowera utrzymywały teraz nieprzerwaną linię frontu, sięgającą od kanału La Manche do granicy szwajcarskiej.

Ale nadal nie dysponowały dużym, sprawnie funkcjonującym portem. Francuski system kolei był w większości zrujnowany. Niektórzy stratedzy uważali, że sojusznicze naloty poprzedzające D-Day, były przesadnie intensywne, ale pogląd ten można było sformułować dopiero wtedy, kiedy bitwa o Normandię została wygrana.

Ponieważ jedynym szlakiem komunikacyjnym pozostały drogi, transport paliwa, amunicji i środków zaopatrzenia przeznaczonych dla dwumilionowej armii rodził olbrzymie problemy. Niemal każdą tonę ładunków trzeba było przewozić ciężarówkami z wybrzeża na odległe o setki kilometrów miejsca stacjonowania armii. Dopiero po jakimś czasie ważną rolę w systemie transportu zaczęła odgrywać Marsylia. „Dopóki nie dotrzemy do Antwerpii – pisał Eisenhower do Marshalla – zawsze będziemy skazani na improwizację”. Wiele czołgów i pojazdów wymagało remontów lub przeglądów. Na tej samej zasadzie, na jakiej w 1940 roku, w okresie niemieckiej euforii, Wehrmacht pozwolił Brytyjczykom ewakuować się z kontynentu, wybuch „choroby zwycięstwa”, która zaatakowała sojuszników, stworzył ich przeciwnikom szansę przegrupowania swych sił. Zanim Montgomery rozpoczął operację „Market Garden”, czyli ambitne natarcie w kierunku Renu, Niemcy odzyskali równowagę. Ich sytuacja strategiczna nadal była beznadziejna, ale podczas lokalnych zmagań obronnych dowiedli swej nieustępliwości i niespożytej energii, która pozwoliła im reagować na inicjatywy sojuszników. W dniu 17 września wylądowały w Holandii trzy sojusznicze dywizje powietrznodesantowe. Zadaniem Amerykanów służących w dywizjach 82. i 101. było opanowanie przepraw na rzekach i kanałach rozciągających się między przednią linią aliantów a Arnhem. Brytyjska 1. Dywizja Powietrznodesantowa miała zająć most na Renie i utrzymać leżący za nim przyczółek[29]. Cała grupa uderzeniowa została zrzucona w wyznaczonej strefie, leżącej na północ od rzeki. Działania Amerykanów były w znacznej mierze skuteczne, choć Niemcy zniszczyli most na Kanale Wilhelminy w Son, a montaż zastępczego mostu zajął sporo czasu. Natomiast Brytyjczycy, najbardziej oddaleni od sił Montgomery’ego, które mogły im pospieszyć na odsiecz, od razu stanęli w obliczu sporych trudności. Z informacji zdobytych dzięki systemowi Ultra wynikało, że resztki 9. i 10. Dywizji Pancernych SS uzupełniają w Arnhem swe wyposażenie. Dowódcy wojsk sojuszniczych zignorowali ich obecność, gdyż wiedzieli, jak bardzo zostały one osłabione w Normandii. Ale Niemcy zareagowali na niespodziewany desant Brytyjczyków z typową dla siebie imponującą werwą. Szczupłe siły lokalne, złożone w znacznej części z jednostek tyłowych i personelu pomocniczego, stworzyły pozycje ryglowe zabezpieczające tyły, które znacznie opóźniły marsz spadochroniarzy w kierunku mostu. Obroną Niemców pokierował znajdujący się na miejscu ulubieniec Hitlera, „dyżurny strażak” wschodniego frontu – generał Model. Niektóre jednostki 1. Dywizji Powietrznodesantowej, które wykazały się skandalicznym brakiem energii i kompetencji w dziedzinie taktyki, zostały rozproszone i były kolejno niszczone podczas próby natarcia na Arnhem. Stacjonujące wokół miasta nieliczne niemieckie pojazdy pancerne zadały ciężkie straty oddziałom spadochroniarzy, którzy nie byli osłaniani przez czołgi, a także boleśnie odczuwali brak broni przeciwpancernej. Osamotniony batalion, który dotarł do mostu, mógł jedynie utrzymywać pozycje znajdujące się na jego północnym końcu. Był odcięty od pancernych posiłków przez Ren i przez gwałtownie rosnące siły niemieckie. Decyzja Brytyjczyków, którzy zrzucili 1. Dywizję przed Arnhem, doprowadziła do tego, że stojący na czele swego oddziału piechurów podpułkownik John Frost pojawił się na moście dopiero cztery godziny po otwarciu pierwszego spadochronu. Dysponujący pojazdami Niemcy mieli więc dość czasu, by przygotować się na jego spotkanie. Brytyjczycy mogliby opanować przeprawę przez Ren, gdyby posłużyli się szybowcami i dowieźli grupy szturmowe nad sam cel ataku, tak jak zrobili to Niemcy w Holandii w 1940 roku, i oni sami pod Caen podczas D-Day. Takie rozwiązanie pociągnęłoby za sobą straty w ludziach, ale byłoby znacznie mniej kosztowne niż przebijanie się w kierunku Arnhem. Poczynając od godzin popołudniowych 17 września, znajdujący się w mieście i wokół niego Brytyjczycy mogli jedynie walczyć o przetrwanie, gdyż nie mieli żadnych szans na wywiązanie się z powierzonych im zadań. Ale plan Montgomery’ego zawierał inny, jeszcze bardziej fundamentalny błąd, który prawdopodobnie udaremniłby realizację jego celów, nawet gdyby brytyjscy spadochroniarze zabezpieczyli obie strony mostu. Sojusznicze siły, które miały udzielić wsparcia grupie uderzeniowej, potrzebowały aż trzech dni na przebycie 100 kilometrów dzielących Kanał Moza–Skalda od Arnhem, gdyż mogły korzystać na terenie Holandii tylko z jednej drogi (przejazd przez otwarte tereny nie wchodził w rachubę, bo ziemia była zbyt rozmiękła dla czołgów).

W ciągu kilku minut od wyruszenia w kierunku miasta brytyjska Dywizja Pancerna Gwardii stanęła w obliczu pierwszych trudności, gdyż jej przednie czołgi zostały wyłączone z walki przez broń przeciwpancerną, a wspierająca ją brytyjska piechota została wciągnięta w wymianę ognia. Amerykańskie formacje spadochronowe zrobiły wszystko, czego od nich oczekiwano, i zabezpieczyły kluczowe przeprawy, ale natarcie sojusznicze zaczęło przebiegać wolniej, niż przewidywał harmonogram. Niemcy stale przemieszczali swe siły, ponieważ znali intencje wojsk sojuszniczych – znaleźli plan operacji „Market Garden” przy zwłokach jednego z amerykańskich oficerów sztabowych, który lekkomyślnie nosił go przy sobie podczas bitwy. W ciągu kilku godzin dokument znalazł się na biurku Modela, który w pełni wykorzystał zawarte w nim informacje. W dniu 20 września, kiedy XXX Korpus dotarł z opóźnieniem do Nijmegen, spadochroniarze 82. Dywizji generała Gavina dokonali bohaterskiego wyczynu, przepływając Waal w łodziach szturmowych pod morderczym ogniem, i zajęli na przeciwległym brzegu przyczółek. Czołgi brytyjskiej Dywizji Pancernej Gwardii mogły dzięki temu przekroczyć most, cudownym zrządzeniem losu nie ponosząc żadnych strat. Z niezrozumiałych dla Amerykanów przyczyn Brytyjczycy zgłosili swą gotowość do marszu na Arnhem dopiero po jakimś czasie, w wyniku czego nastąpiło kolejne, trwające dobę opóźnienie. Nie miało ono zresztą w istocie większego znaczenia, gdyż bitwa była już przegrana. Niemcy rzucili wszystkie swe siły do obrony wiodących od południa dróg do Arnhem. Szczątkowy opór brytyjskich spadochroniarzy, którzy znajdowali się już na drugim brzegu rzeki, nie wpłynął znacząco na bieg wydarzeń, a Montgomery przyznał się do niepowodzenia. W nocy 25 września dwa tysiące żołnierzy 1. Dywizji Powietrznodesantowej przebyły Ren na pokładzie promu, który przekroczył rzekę poniżej Arnhem, i znalazły się w bezpiecznym miejscu. Dalsze dwa tysiące zdecydowały się na inne drogi ucieczki. Na miejscu zostało sześć tysięcy żołnierzy, którzy dostali się do niewoli. Zginęło 1485 brytyjskich spadochroniarzy, czyli około 16 procent stanu osobowego uczestniczących w akcji jednostek, w związku z czym 1. Dywizja Powietrznodesantowa została rozwiązana. Operacja pochłonęła też życie 478 lotników. Amerykańska 82. Dywizja Powietrznodesantowa straciła 1432 żołnierzy, a 101. – 2118. Zginęło 1300 Niemców i 453 holenderskich cywilów – ci ostatni w znacznej części za sprawą alianckich bomb.

Operacja „Market Garden”, spadochroniarz nad Arnhem Fot. Airborne Assault Museum

Apologowie „Market Garden”, do których – co warto podkreślić – należał Montgomery, twierdzili, że osiągnęła ona znaczny sukces, pozostawiając w rękach sojuszników wysunięty przyczółek sięgający w głąb

Holandii. Zapewnienia te trzeba uznać za nonsensowne, gdyż był to w istocie ślepy zaułek, który nie przydał się sojusznikom na nic aż do lutego 1945 roku. Przez osiem tygodni po bitwie pod Arnhem dwie amerykańskie dywizje spadochronowe musiały toczyć ciężkie walki, by utrzymać zdobyte we wrześniu pozycje, choć stały się one strategicznie bezwartościowe. Natarcie na Arnhem było zdecydowanie kiepskim pomysłem, a szanse na jego sukces były minimalne. Brytyjscy dowódcy, którym zlecono realizację tego zadania, dowiedli swej haniebnej niekompetencji i zasłużyli raczej na upokarzającą dymisję niż na zaszczyty, jakie ich spotkały w ramach typowo brytyjskiej akcji propagandowej, mającej zatuszować katastrofę. Montgomery popełnił kardynalny błąd, ulegając żądzy chwały, która często przesłaniała sojuszniczym dowódcom strategiczne interesy własnej strony konfliktu. Generał „Jake” Devers, jeden z najzdolniejszych, choć najrzadziej wynoszonych na świecznik dowódców amerykańskich grup armii w tej wojnie, twierdził później, że przedstawiciele różnych narodów, połączeni wspólnym celem, jakim było pokonanie nieprzyjaciela, musieli nieuchronnie różnić się poglądami w sprawie jego realizacji. Pisał on: „Dotyczy to nie tylko ludzi na najwyższych szczeblach polityki [...] jest to naturalna cecha zawodowych żołnierzy [...]. Nieracjonalnie byłoby oczekiwać, że wojskowi przedstawiciele poszczególnych państw służący pod wspólną komendą będą bezzwłocznie i dobrowolnie podporządkowywać własne opinie poglądom dowódcy wywodzącego się z innego narodu, chyba że ten dowódca [...] przekona ich, że leży to – indywidualnie i kolektywnie – w interesie ich samych i ich państwa”. Eisenhower nie miał żadnej spójnej wizji, jego podwładni często usiłowali realizować własne koncepcje i zawzięcie z sobą rywalizowali. Podsycane przez próżność osobiste ambicje Montgomery’ego, który chciał zadać nieprzyjacielowi decydujący cios, skłoniły go do podjęcia jedynej wielkiej operacji, na jaką pozwalały tej jesieni armiom sojuszniczym uwarunkowania logistyczne, choć teren działań w najmniejszym stopniu nie sprzyjał jej powodzeniu. Nie zauważył tego, że znacznie ważniejszym i bardziej rokującym sukces zadaniem dla jego armii byłoby oczyszczenie rejonu Skaldy, pozwalające zamienić Antwerpię w sojuszniczą bazę zaopatrzeniową. Próba zdobycia mostu na Renie dowiodła, że liderzy państw sojuszniczych przeceniali swoje możliwości. Brytyjska robotnica rolna Muriel Green opisała w dzienniku przerażenie, jakie odczuwali mieszkańcy państw sojuszniczych na wieść o klęsce pod Arnhem: „Wszyscy myśleliśmy, że wojna jest bliska końca, więc kiedy usłyszałam o tak wielkiej ofierze z ludzkiego życia, wpadłam w rozpacz. Tego rodzaju katastrofy wydają się nam chyba tym straszniejsze, im bardziej byliśmy przekonani o nieuchronności zwycięstwa”. Kiedy wojna wkroczyła w ostatnią fazę, rodzinom zabitych żołnierzy było jeszcze trudniej znieść utratę najbliższych, z którymi zamierzali dzielić owoce pokoju. Ivor Rowberry, dwudziestojednoletni praktykant w zawodzie księgowego, który zginął jako sygnalista pułku South Staffordshires, zostawił list do rodziców, odzwierciedlający uczucia wielu żołnierzy z różnych krajów: „Miałem nadzieję [...], że nigdy nie dostaniecie tego listu [...]. Jutro wkraczamy do akcji. Nie wiemy jeszcze dokładnie, jakie otrzymamy zadanie, ale nie ulega wątpliwości, że będzie ono niebezpieczne i że zginie wielu ludzi – ja mogę być jednym z nich. No cóż, mamo, nie boję się śmierci. Owszem, lubię to życie, a od dwóch lat układałem sobie plany na przyszłość. Chciałbym, żeby one się zmaterializowały, ale liczy się nie moja wola, lecz wola Boża. Jeśli rezygnując z tego wszystkiego, zostawię świat trochę lepszym, niż go zastałem, to jestem gotów na to poświęcenie. Nie zrozum mnie źle, mamo, nie jestem wymachującym flagą patriotą [...]. Anglia jest wspaniałym małym krajem – najlepszym, jaki istnieje – ale nie mogę uczciwie powiedzieć, że «zasługuje na to, żeby o nią walczyć». Nie widzę też siebie w roli szlachetnego krzyżowca, walczącego o wyzwolenie Europy. Byłaby to ładna wizja, ale oszukiwałbym samego siebie. Nie, mamo, mój mały świat obraca się wokół Ciebie, Taty, wszystkich mieszkańców naszego domu i moich przyjaciół z W[olverhamp]ton – t e n świat zasługuje na to, żeby o niego walczyć, a jeśli mogę w ten sposób zwiększyć wasze bezpieczeństwo i poprawić w jakikolwiek sposób wasze życie, to zasługuje on również na to, by za niego zginąć”. Nadzieje aliantów na wkroczenie do Niemiec – a nawet na wygranie wojny przed końcem 1944 roku – nie rozwiały się nagle pod koniec września, po niepowodzeniu operacji „Market Garden”. Raczej kurczyły się stopniowo w ciągu następnych tygodni, podczas których żołnierze brnęli w morzu błota i drobnych niepowodzeń.

Historycy poświęcili stanowczo zbyt wiele uwagi dramatycznemu natarciu na Arnhem. Nawet gdyby Montgomery zdobył most na Renie, wydaje się mało prawdopodobne, by zdołał go wykorzystać strategicznie i wedrzeć się na teren Niemiec. Bardziej obiecujące możliwości stwarzała droga wybrana przez amerykańską 1. Armię Hodgesa, która chciała obejść Akwizgran, leżący tuż za niemiecką granicą. Ten sektor granicy, znajdujący się najbliżej hitlerowskiego Wału Zachodniego, prawie wcale nie był broniony. Ale pozbawione większego przekonania próby jego przełamania, podejmowane kilkakrotnie przez Amerykanów między 12 a 15 września, zakończyły się niepowodzeniem. Hodges był najmniej godnym podziwu i najmniej dynamicznym z amerykańskich generałów, a jego jesienne operacje wyróżniały się nieudolnością (minęło pięć tygodni, zanim 1. Armia zajęła ruiny Akwizgranu). Gdyby dowodził tam Patton, nie jest wykluczone, że szybkie przełamanie Wału Zachodniego okazałoby się możliwe. Ale jego 3. Armia walczyła przez cały wrzesień w okolicach Metzu, przeklinając nieustanne deszcze, a jedynym rezultatem jej poczynań okazała się wydłużająca się lista ofiar. Hodges popełnił następny błąd, skazując swą armię na desperacką, krwawą, dwumiesięczną walkę z Niemcami zajmującymi pozycje w lasach Hürtgen i zagrażającymi rzekomo jego prawej flance oraz tyłom. Rzucając cztery dywizje w głąb gęstego lasu, naraził je na znoszenie trudów, ciężkie straty i rosnące wyczerpanie psychiczne. Niemcy zaciekle bronili swych pozycji, wyznaczając aliantom wysoką cenę za każdy krok do przodu, a kiedy 1. Armia wyszła w końcu pod koniec grudnia na płaskowyż Roer, wszystkie nadzieje na zwycięstwo były już pogrzebane. Natomiast armie Montgomery’ego musiały spędzić zimę na oczyszczaniu ujścia Skaldy, zamykającego drogę do Antwerpii. W połowie września, kiedy w szeregach nieprzyjaciela panował chaos, można było wykonać to zadanie w ciągu kilku dni, ale w październiku i listopadzie wymagało ono miesięcy ciężkich walk, prowadzonych na podmokłym terenie. Jednostki sojusznicze musiały wielokrotnie ponawiać ataki, posuwając się po wąskich, otwartych groblach, wystawionych na morderczy ogień Niemców. Ujścia Skaldy broniły nie jednostki pancerne SS czy elitarne formacje piechoty, lecz 70. Dywizja Piechoty, zwana potocznie Dywizją „Piekarzy”, złożona ze szwankujących na zdrowiu żołnierzy, których pewien niemiecki oficer marynarki nazwał „apatyczną, niezdyscyplinowaną bandą”. Ale strzelanie z karabinów maszynowych i moździerzy do wyraźnie widocznych napastników nie wymagało wielkich umiejętności, więc ci chorzy Niemcy przez kilka tygodni udaremniali wysiłki najlepszych jednostek Armii Kanadyjskiej. Dowódca Pułku Królewskich Strzelców Kanadyjskich pisał, że „warunki były bardzo ciężkie, a najprostsze rzeczy wymagały wielkiej odwagi. Ataki musiały być prowadzone po wałach ochronnych, omiatanych przez ogień nieprzyjaciela. Wybierając drogę przez poldery, musieliśmy brnąć – bez możliwości ukrycia się – przez wodę, sięgającą niekiedy do piersi. Ogień moździerzy, którymi po mistrzowsku posługiwali się Niemcy, spadał na wszystkie punkty zborne [...]. Najważniejszą rolę odgrywała w tej kampanii piechota. Nie było tam wielkich, decydujących bitew, tylko ciągła, nieustanna walka”. Na większości tego obszaru żołnierze sił sojuszniczym mogli nacierać tylko w sile plutonu, posuwając się jeden za drugim. Ogień niemieckich karabinów maszynowych był dosłownie tak morderczy, że procentowy stosunek zabitych do rannych był dwukrotnie wyższy niż zazwyczaj. Po tygodniu walk w kotle Breskens jedna tylko kanadyjska brygada straciła 533 ludzi, w tym 111 zabitych. Pod koniec listopada straty jednej z dywizji sięgały 2077 żołnierzy, w tym 544 zabitych lub zaginionych. Inna dywizja straciła w ciągu trzydziestu trzech dni 3650 ludzi, czyli średnio 405 na każdy batalion piechoty. Skala strat Kanadyjczyków była równie wielka jak w listopadzie 1917 roku podczas bitwy pod Passchendaele, uchodzącej w ich kraju za jedno z najgorszych doświadczeń pierwszej wojny światowej. Nawet kiepsko wyszkoleni niemieccy żołnierze potrafili utrzymać linie obronne w terenie, gdzie wykorzystanie czołgów było niemożliwe, bunkry zapewniały ochronę przed wszystkim z wyjątkiem bezpośrednich trafień, a pozbawiony drzew teren wykluczał możliwość posługiwania się subtelną taktyką. Przeprowadzona 1 listopada wodna operacja desantowa wymierzona przeciw wyspie Walcheren była chaotyczna i kosztowna, a Niemcy poddali się dopiero po tygodniu zaciekłych walk. Pierwszy aliancki konwój, mający wyładować sprzęt w Antwerpii, zjawił się dopiero 28 listopada. Biorąc pod uwagę problemy zaopatrzeniowe, nękające armie sojusznicze już od końca sierpnia, i to, że nienaruszone doki Antwerpii dostały

się w ręce aliantów już we wrześniu, można stwierdzić, że nieopanowanie rejonu Skaldy okazało się największym błędem tej kampanii. Odpowiedzialna była za to cała sojusznicza hierarchia wojskowa, poczynając od Eisenhowera, a kończąc na najniższych szczeblach dowodzenia. Ale za operacyjną stronę całego przedsięwzięcia odpowiedzialny był Montgomery, który uważał się za mistrza sztuki wojennej, więc lwia część winy spada na niego. „Tej zimy Amerykanie przestali uważać, że «Monty» jest zabawny – powiedział generał sir Frederick Morgan – a w przypadku takich ludzi, jak [Bedell] Smith i Bradley [...] miejsce lekceważenia zajęła otwarta wrogość”. Zachodni sojusznicy stracili we wrześniu nawet tę niewielką szansę wdarcia się do Niemiec (niewielką, ponieważ z rachunku prawdopodobieństwa wynika, że nie mieli wystarczających sił bojowych, by wygrać wojnę w 1944 roku) – w znacznym stopniu dlatego, że dali się unieść euforii, która ogarnęła ich po zwycięstwie we Francji. Zabrakło im energii, wyobraźni i zmysłu improwizacji, więc nie umieli rozwiązać problemów związanych z zaopatrzeniem w taki sposób, w jaki rozwiązałaby je nacierająca armia niemiecka. Można też twierdzić, że ogrom nakładów, jakie pochłonęły w 1944 roku operacje na Pacyfiku, prowadzone wbrew strategii „najpierw Niemcy”, pozbawił Eisenhowera ludzi i środków transportu, które mogłyby umożliwić jego armiom zadanie decydującego o losach wojny uderzenia. Obie armie – brytyjska i amerykańska – cierpiały na chroniczny brak piechoty, a były przeładowane wielką liczbą jednostek przeciwlotniczych i przeciwpancernych. W 21. Grupie Armii Montgomery’ego właśnie te jednostki liczyły 47 120 ludzi, czyli 7,1 procent całego stanu osobowego, w Normandii zaś z 662 tysięcy brytyjskich żołnierzy tylko 82 tysiące służyły w piechocie. Podczas zimy niektóre jednostki przeciwlotnicze i przeciwpancerne zostały rozwiązane, a ich żołnierze przerzuceni do piechoty. Ale aż do końca kampanii procent walczących amerykańskich i angielskich żołnierzy był zbyt niski, tych zaś, którzy odgrywali role marginesowe – zbyt wysoki. Taktyka sojuszników była tym mniej skuteczna, im bardziej ich armie stawały się zależne od pojazdów. Anglicy i Amerykanie nie zdołali zamienić wielkiego zwycięstwa w zwycięstwo decydujące i zapłacili za to wysoką cenę w czasie wielomiesięcznych walk, do których później doszło. Gazeta niemieckiej 9. Armii, „Wacht”, konstatowała 1 października: „Anglicy, a w jeszcze większym stopniu Amerykanie, starali się unikać podczas tej wojny wielkich ofiar w ludziach [...]. Nadal uchylają się od całkowitego zaangażowania i prawdziwego żołnierskiego poświęcenia [...]. Amerykańska piechota nigdy nie atakuje bez osłony wielkich pancernych sił przednich i rozpoczyna natarcie dopiero wtedy, kiedy pole walki jest zasypane gradem pocisków i bomb. Kiedy napotykają niemiecki opór, natychmiast przerywają operację i powtarzają ją następnego dnia przy wsparciu wielkiej siły ognia”. Powyższy pogląd można uznać za subiektywny, ale nie był on daleki od rzeczywistości. Zima 1944 roku okazała się w Europie Zachodniej jedną z najbardziej mokrych od dziesiątków lat. Była to okoliczność korzystna dla Niemców, bo poczynając od października, na froncie zapanowała wymuszona stagnacja. „Drogi generale – pisał Eisenhower do Marshalla 11 listopada – ta pogoda coraz bardziej mnie męczy”. Warunki były jednakowo trudne dla obu stron, ale bardziej komplikowały życie sojusznikom, którzy usiłowali kontynuować natarcie. Podmokły grunt uniemożliwiał szybkie ataki poza obszarem dróg. Pojazdy i czołgi zapadały się w błocie. Operacje powietrzne zostały drastycznie ograniczone, Niemcy zaś wykorzystywali wszystkie przeszkody tworzone przez wodę. Brytyjczycy zaczęli zdawać sobie boleśnie sprawę z rozmiaru swoich strat, gdyż ich armie się kurczyły, a rezerwy ludzkie były na wyczerpaniu. Podczas tej zimy brnęli powoli przez wschodnią część Holandii, czasem nie posuwając się choćby o krok do przodu przez całe tygodnie. Nijmegen jest oddalone zaledwie o 50 kilometrów na zachód od Wesel, ale między nimi leży las Reichswald – od zdobycia tego pierwszego miasta, co nastąpiło 20 września 1944 roku, do chwili, w której Brytyjczycy przekroczyli Ren pod Wesel (23 marca 1945 roku), upłynęło sześć miesięcy. Patton zdobył status gwiazdy filmowej, ale jego armia posuwała się przez Alzację i Lotaryngię bardzo wolno i dotarła do granicy niemieckiej dopiero w połowie grudnia. Nacierająca na prawo od niego 6. Grupa Armii generała „Jake’a” Deversa natrafiła na zacięty opór Niemców, broniących tak zwanego kotła Colmar, położonego

na zachodnim brzegu górnego Renu. Szeregowiec William Tsuchida, asystent lekarski, napisał do rodziców z Wogezów: „Całym tym przedsięwzięciem rządzi chaos. Mój umysł jest plątaniną przypadków, nocnych lęków i czekania na światło dzienne. Wolałbym zapomnieć o reszcie, bo jest okropna. Mam nadzieję, że wszyscy ludzie, którym udało się wylądować na bezpiecznych posadach, zdają sobie sprawę, jak straszne dni i noce spędzają tu liniowi żołnierze [...]. Czasem jestem tak ogłupiały, że zmuszam się do przeczytania czegokolwiek – czasopisma albo starego listu. Wszyscy zastanawiamy się tylko nad tym, czy lepiej coś zjeść teraz czy później, i czy znajdziemy tej nocy suche miejsce do spania, a poza tym mamy nadzieję, że liczba ofiar będzie się zmniejszać. Całe nasze życie sprowadza się do nadziei, nadziei”. Służący w jednostce powietrznodesantowej starszy szeregowiec Bill True był bardzo wzruszony, kiedy podczas walk na terenie Holandii do okopu, w którym krył się wraz z kolegą, podeszła jakaś dziewczynka i podała im dwie poduszki. Ten drobny, życzliwy gest przypomniał mu o urokach cywilizacji, która skądinąd wydawała się bardzo odległa. Sojusznicy mieli problemy z zaopatrzeniem, choć w Antwerpii zaczął się już rozładunek statków transportowych. Żołnierze brytyjscy i amerykańscy mieli znacznie większe wymagania w zakresie żywności i sprzętu niż ich przeciwnicy i zużywali ogromne ilości amunicji, atakując nawet najmniejsze lokalne cele. Idący przez Europę ludzie Eisenhowera zachowywali się o wiele lepiej niż Rosjanie, ale niemal wszyscy żołnierze, żyjący w stałym lęku przed utratą życia, mają skłonność do ignorowania cudzego prawa własności i do okrucieństwa. Pewien holenderski lekarz z niesmakiem opisywał wygląd zajętego przez brytyjskich żołnierzy miasteczka Venray, leżącego tuż za linią frontu: „Brak mi słów, by opisać oburzenie, które ogarnęło mnie, gdy ujrzałem to splądrowane i zdewastowane miasto. Rozmawiałem z jakimś starszym angielskim oficerem, którego słowa mówią same za siebie: «Jest mi przykro i bardzo się wstydzę, nasza armia straciła tu swoją dobrą reputację»”. Zabijanie jeńców nigdy nie było tak powszechne i zinstytucjonalizowane jak na Froncie Wschodnim, ale żołnierze Eisenhowera też popełniali zbrodnie. Pewien kanadyjski żołnierz, służący w jednostce patrolowej na terenie Holandii, opisał wydarzenia, do których doszło, gdy jego oddział wziął do niewoli ośmiu niemieckich czołgistów, którzy usiłowali dołączyć do swoich kolegów. Dowodzący nimi oficer mówił dobrze po angielsku, więc rozmawiali przez chwilę o tym, że jest bardzo zimno, więc chcieliby rozpalić ognisko. Kiedy mijali jakieś gospodarstwo, stwierdził, że może tam być trochę sznapsa i choć jedna świnia, więc zaproponował, żeby ją upiec. „Dla niego wojna była skończona, a on wydawał się zadowolony” – opowiadał później Kanadyjczyk. Ale dowodzący patrolem porucznik odwrócił się nagle do swego podwładnego, który niósł lekki karabin maszynowy, i powiedział: „Zastrzel ich”. Niemiecki oficer, który przedtem żartował, „podbiegł kilka kroków do przodu, skrzyżował ręce na piersiach i zaczął coś mówić, a ten żołnierz otworzył ogień [...]. Dwaj Niemcy rzucali się jeszcze przez chwilę jak wyciągnięte z wody łososie, a ten facet z Cape Breton – którego nazywaliśmy sztygarem, bo zawsze się chwalił, że jest doskonałym górnikiem – dobił ich z pistoletu [...]. Przypuszczam, że w naszym meldunku znalazła się informacja o zlikwidowanym niemieckim patrolu. Na żadnym z nas nie zrobiło to szczególnego wrażenia. Ale wierzcie mi, gdyby coś takiego zdarzyło się rok wcześniej, chyba wyrzygałbym wszystkie flaki”. Sojusznicy posuwali się w kierunku niemieckiej granicy, z trudem zdobywając każdy metr terenu. Kiedy pluton szeregowca Roberta Kotłowicza nacierał na nieprzyjaciela w Alzacji pod morderczym ogniem karabinów maszynowych, zdał on sobie nagle sprawę, że jest jedynym żołnierzem, który nie odniósł żadnych ran. „Pamiętam, że w tym momencie byłem całkowicie zdezorientowany, a w moje nozdrza uderzył smród błota [...]. Miałem wyschnięte usta, w których nagle zabrakło śliny. Miałem wrażenie, że moje ciało jest ciężarem, który dźwigam z największym trudem. Leżałem na ziemi, czekając bezradnie na rozwój wydarzeń. Czułem obecność moich narażonych na ostrzał kończyn, drżącej klatki piersiowej i osłoniętej hełmem głowy. A także najbardziej delikatnych organów – krocza, skurczonych genitaliów, piekącego i nabrzmiałego pęcherza [...]. Słyszałem wystrzały z broni ręcznej, terkot karabinów maszynowych, głosy naszych żołnierzy, błagających o pomoc lub

krzyczących z bólu i przerażenia. I szum we własnej głowie, usiłujący zagłuszyć dochodzące z wszystkich stron dźwięki”. Kotłowicz leżał bez ruchu aż do zmroku, a potem został ewakuowany przez ekipę ratunkową i uznany za ofiarę wyczerpania walką. Nigdy już nie służył w jednostce liniowej. Porucznik wojsk brytyjskich Tony Finucane opisał spotkanie z nieprzyjacielem, do którego doszło w Holandii: „Szliśmy tyralierą przez puste pole, czując się tak, jakbyśmy odbywali spacer w popołudniowym słońcu. Kiedy zbliżyliśmy się do miejsca przeznaczenia i nasi ludzie sięgnęli po saperki, by okopać się przed nocą, ujrzeliśmy nagle o sto metrów przed sobą żołnierzy w szarych mundurach, idących naprzód w takim samym szyku. Czy możecie to sobie wyobrazić? Dwa bataliony, twarzą w twarz, na otwartym terenie! Po chwili zaczęła się prawdziwa bitwa piechoty, która wkrótce przybrała formę pandemonium. Nie mieliśmy wsparcia ogniowego, a nieprzyjaciel (którego zwykle nazywamy przebiegłym Hunem) zaczął do nas strzelać z czegoś, co wyglądało na dwudziestomilimetrowe działo przeciwlotnicze. Ale tym razem, przy równych szansach, my okazaliśmy się lepsi i zepchnęliśmy ich o jakiś kilometr do tyłu”.

Głodujące holenderskie dziecko sfotografowane w okresie tak zwanej Hongerwinter, przełom lat 1944 i 1945 Fot. Marius Meijboom/Nederlands Fotomuseum

Każda taka drobna potyczka, nawet zwycięska, oznaczała utratę tempa natarcia i narażała Brytyjczyków na straty, których nie mogli uzupełnić. Zanim Finucane dotarł w grudniu do Cleve, stan liczebny jego pluton zmniejszył się z trzydziestu pięciu do jedenastu ludzi. Kiedy jego brygadier wizytował wysunięte pozycje i dowiedział się o stratach w ludziach, westchnął i powiedział: „Właśnie o tym ciągle mówię generałowi. Straty nie robią wielkiego wrażenia, kiedy weźmie się pod uwagę ogólną liczbę ludzi uczestniczących w tej kampanii, ale wszystkie te dane odnoszą się do żołnierzy, którzy biorą bezpośredni udział w walce”. Alan Brooke

powiedział podobno, że wolałby, aby okoliczności umieściły Brytyjczyków na prawo, a nie na lewo od linii Eisenhowera. Szef Brytyjskiego Sztabu Generalnego uważał, że na południowym odcinku walk istniały warunki, które armia Montgomery’ego umiałaby wykorzystać lepiej, niż zrobili to Amerykanie. Z pewnością nie miał racji. Jego pogląd był jednak odbiciem wzajemnego braku zaufania, który stawał się bardziej widoczny, gdy generałowie obu narodów pozwalali sobie na złośliwą ocenę niepowodzeń sojuszników. Stalin o dziwo przejawiał tej zimy większy entuzjazm dla sojuszniczego wkładu w wysiłek wojenny niż kiedykolwiek przedtem, choć we wzajemnych stosunkach panowało pewne napięcie, wywołane jego odmową udzielenia pomocy Polakom, którzy zorganizowali skazane na porażkę Powstanie Warszawskie. „W walce z hitlerowskimi Niemcami pojawił się w ubiegłym roku nowy element – powiedział 6 listopada podczas moskiewskiej konferencji partyjnej. – Mam na myśli to, że Związek Radziecki nie walczy już z Niemcami samotnie. Konferencja w Teheranie przyniosła rezultaty – jej postanowienia dotyczące wspólnej ofensywy przeciwko Niemcom z zachodu, ze wschodu i z południa są wprowadzane w czyn z prawdziwym przekonaniem. Nie ma wątpliwości, że bez drugiego europejskiego frontu, który wiązał w walce do siedemdziesięciu pięciu nieprzyjacielskich dywizji, nasze siły nie mogłyby tak szybko przełamać niemieckiego oporu i wygnać armii niemieckich ze Związku Radzieckiego. I odwrotnie: bez potężnej letniej ofensywy Armii Czerwonej, która związała w walce dwieście dywizji nieprzyjacielskich, nasi sojusznicy nie byliby w stanie tak szybko wyprzeć Niemców z centralnych Włoch, Francji i Belgii. Stojące przed nami wyzwanie, będące kluczem do zwycięstwa, polega na tym, by nadal zmuszać Niemcy do walki na dwóch frontach”. W grudniu, kiedy spadł śniegi, armie Eisenhowera pogodziły się z tym, że będą musiały marznąć przez całą zimę i podejmą działania ofensywne dopiero wtedy, gdy pozwoli na to pogoda. Osobom, które nigdy nie służyły w wojsku, trudno wyobrazić sobie udrękę, na jaką naraża żołnierzy biwakowanie w takich warunkach przez wiele tygodni i miesięcy. „Nasz namiot i nasze ubrania były mokre i na wpół zamarznięte – pisał amerykański żołnierz George Neill. – Czułem się tak otępiały, że było mi prawie wszystko jedno, co się ze mną stanie”. W ciemnym okopie „temperatura spadała grubo poniżej zera. Na wpół zamarznięte błoto, pokrywające dno ziemianki, było twarde i zlodowaciałe. Leżeliśmy w pozycji embrionalnej i przeklinaliśmy pod nosem [...]. Moi koledzy i ja przyznaliśmy zgodnie, że nie sposób przesadzić, opisując naszą beznadziejną żałosną wegetację”. Tak wyglądał codzienny los milionów żołnierzy obu stron w okresie od października 1944 do marca 1945 roku. Cierpieli na odmrożenia stóp, zwłaszcza w tych jednostkach, w których morale było niskie, więc nie przestrzegano wymogów higieny. Powszechna była dyzenteria. Zaburzenia procesów trawiennych stały się przekleństwem milionów ludzi, pozbawionych wpływu na działanie swych jelit. Na polu bitwy żołnierze często nie docierali do latryn, a nawet nie zdążyli opuścić spodni przed oddaniem stolca. Walka z nieprzyjacielem była trudna, a walka w brudnym mundurze stawała się jeszcze trudniejsza. Na szczególne niedogodności były narażone załogi czołgów. Niemiecki kierowca pisał: „Widziałem przez moją szczelinę obserwacyjną wielu dzielnych żołnierzy, którzy zwisali z wieżyczki jadącego czołgu z opuszczonymi do kostek spodniami i wykrzywiali twarze, usiłując dokonać czegoś, co było niemal niemożliwe”. Żołnierz piechoty Guy Sajer stracił panowanie nad swoim żołądkiem podczas odwrotu znad Donu i podobnie jak inni żołnierze, siedzący w tej samej ciężarówce, brnął potem przez śniegi umazany własnymi odchodami. Starszy szeregowiec Donald Schoo cierpiał takie same męki podczas bitwy w Ardenach. Po defekacji na drewnianej skrzynce po amunicji „tyłek bolał cię za bardzo, żeby go wycierać, więc po prostu podciągałeś spodnie i wracałeś do swojej dziury w ziemi. Nikt nie mówił ci, że śmierdzisz, bo śmierdzieli wszyscy”. Robert Kotłowicz kulił się w okopie na terenie Alzacji, gdy jego jelita nagle eksplodowały. Wyskoczył przed ziemiankę, zdarł spodnie i przykucnął. Jego kolega zawołał: „Chryste Panie, wracaj na miejsce”. Kotłowicz spojrzał na niego z pełnym wyższości współczuciem. „Nagle usłyszałem huk oddanego niedaleko wystrzału i kula uderzyła w ziemię o kilka stóp za mną, wznosząc obłok kurzu [...]. Nie zmieniając pozycji, rozejrzałem się wokół siebie, przysłaniając oczy dłonią. Dostrzegłem oddalonego o jakieś dwieście metrów niemieckiego żołnierza, który był widoczny od pasa w górę [...] on się śmiał. Wszystko widziałem z wielką jasnością: jego śmiech,

szczegóły ubrania, naramienniki, wysoki kołnierz, gołą głowę [...]. Wydawało mi się nawet, że widzę jego zęby [...]. Strzelił ponownie i znowu omal mnie nie trafił. I tym razem wzniósł się obłoczek kurzu. Ale wtedy stałem już na nogach, podciągając spodnie i w ciągu sekundy znalazłem się w naszym okopie [...]. Myślę, że ten sukinsyn celowo chybił [...] chciał tylko się rozerwać, żeby stłumić popołudniową nudę, a ja przypadkiem stałem się obiektem jego zabawy”. Na znacznie bardziej krępujące upokorzenia byli narażeni ci, którzy doznali urazów jamy brzusznej. Zatrudniona w szpitalu polowym pielęgniarka U.S. Army Dorothy Beavers twierdziła, że jej pacjenci znosili utratę kończyn z pozornym choćby stoicyzmem, natomiast ci, którzy przechodzili kolostomię, często „wybuchali płaczem na widok swych odchodów w worku”. Cierpienia wywołane przez kule, materiały wybuchowe, choroby i fatalne warunki atmosferyczne zdawały się przekraczać granice ludzkiej wyobraźni. Zimą 1944 roku Hitler dobrze wiedział, że zagraża mu kolejna sowiecka ofensywa. Świadomie ignorując ograniczenia, jakie narzucały pogoda i kurczące się zasoby armii niemieckiej, postanowił zadać paraliżujący cios armiom Eisenhowera, a potem przerzucić swe siły na Wschód i stawić czoło Armii Czerwonej. Mimo żywiołowego sprzeciwu swych generałów rozpoczął ofensywę na Zachodzie o najgorszej możliwej dla działań wojennych porze roku i w miejscu, w którym sojusznicy najmniej się jej spodziewali, czyli w Lasach Ardeńskich, gdzie zbiegały się granice Niemiec, Belgii i Luksemburga. Celem ofensywy było dotarcie do Antwerpii i rozdzielenie sił sojuszniczych. Przeprowadzenie tej operacji wymagało stworzenia dwóch nowych armii pancernych, zgromadzenia trzydziestu dywizji i zmagazynowania zapasów cennego paliwa. „Jeśli okażecie się odważni, sumienni i energiczni – brzmiał rozkaz dzienny, skierowany 16 grudnia do drżących z zimna volksgrenadierów – będziecie prowadzić amerykańskie pojazdy i jeść dobrą amerykańską żywność. Jeśli jednak okażecie się głupi, tchórzliwi i bierni, będziecie musieli przebyć pieszo, głodni i zmarznięci, całą drogę do kanału”. W dniu 16 grudnia rozpoczęła się operacja „Jesienna mgła”[30], wymierzona przeciwko najsłabszemu sektorowi pozycji amerykańskiej – 1. Armii Hodgesa. Niemcy odnieśli pełny sukces taktyczny i strategiczny: wykorzystując element zaskoczenia, przełamali front na sześćdziesięciokilometrowym odcinku. Ogarnięci paniką Amerykanie uciekali w popłochu przed czołgami SS, a gęsta mgła uniemożliwiała interwencję sojuszniczego lotnictwa. W ciągu dwóch dni przez otwartą lukę w amerykańskich liniach obronnych zaczęły się wlewać niemieckie wojska, tworząc wybrzuszenie, znane w historiografii jako „The Bulge” (Wybrzuszenie). Znaczną część odpowiedzialności za zbagatelizowanie niemieckiej koncentracji sił w Ardenach, sygnalizowanej przez system Ultra, ponosił brytyjski szef służb wywiadowczych Eisenhowera generał Kenneth Strong. Zapewnił on naczelnego wodza, że dostrzeżone w tym regionie formacje niemieckie jedynie odpoczywają i dokonują niezbędnych uzupełnień, by odzyskać stan gotowości bojowej. Fundamentalny błąd wielu najwyższych rangą brytyjskich i amerykańskich oficerów polegał na przekonaniu, że to oni panują nad przebiegiem kampanii, i wykluczaniu możliwości zakrojonego na szeroką skalę natarcia Niemców. Porucznik Tony Moody był jednym z wielu młodych Amerykanów, dla których konieczność odwrotu okazała się wstrząsającym doświadczeniem. „Początkowo nie odczuwałem lęku, ale stopniowo zaczynałem się bać coraz bardziej. Najgorsza była niepewność – nie wyznaczono nam żadnych zadań i nie wiedzieliśmy, gdzie są Niemcy. Byliśmy głodni, nasze racje żywnościowe się wyczerpały, brakowało nam amunicji. Wszędzie panika i chaos. Kiedy człowiek czuje, że otaczają go przeważające siły nieprzyjaciela, jego naturalnym odruchem jest chęć ucieczki. Byłem załamany i chory. Miałem odmrożenia, które bardzo mnie niepokoiły. Myślałem: «O Boże, w co ja się wpakowałem? Jak wiele będę w stanie wytrzymać?». Nagle zobaczyłem, że jestem zupełnie sam i ruszyłem przed siebie. Dowlokłem się do batalionowego punktu medycznego i padłem jak kłoda [...] przespałem dwadzieścia cztery godziny. Umysł wypiera wiele oglądanych scen, ale człowiek pamięta poczucie bezsilności i rozpaczy. Ma ochotę po prostu umrzeć. Czuliśmy, że Niemcy są o wiele lepiej wyszkoleni i lepiej wyposażeni, że są lepszą machiną bojową niż my”.

„Wszystkim rządził strach – napisał Donald Burgett. Jego formacja, 101. Dywizja Powietrznodesantowa, przyczyniła się w decydującym stopniu do stabilizacji frontu, podczas gdy żołnierze niektórych innych jednostek uciekali w obawie o swe życie. – Kiedy pojawia się strach, rozprzestrzenia się jak epidemia, szybciej niż pożar. Gdy ucieka pierwszy żołnierz, inni wkrótce idą w jego ślady. Potem jest już po wszystkim: dzikie hordy przerażonych ludzi biegną przed siebie z obłędem w oczach”. Starszy szeregowiec Harold Lindstrom z Alexandrii (stan Minnesota) był tak przerażony, że patrzył z zazdrością na zwłoki Niemców. „Wyglądali tak spokojnie. Dla nich wojna dobiegła już końca. Nie odczuwali już zimna”. Zazdrościł nawet kolegom, którzy pod wpływem desperacji sami się okaleczyli. „Nikt nigdy się nie dowie, ilu ludzi naprawdę odniosło rany, a ilu zraniło się umyślnie”. Dowódca pewnej kompanii piechoty tak opisywał akcję, w której uczestniczył 21 grudnia niedaleko Stoumont: „Mgła była tak gęsta, że jeden z naszych ludzi dostrzegł niemiecki karabin maszynowy dopiero z odległości dziesięciu metrów [...]. Wszyscy byliśmy u kresu wytrzymałości. Nerwy wysiadały nawet takim ludziom, którzy wydawali się niezłomni”. Młody żołnierz piechoty, który przebywał w okopie z rannym kolegą, opisał swe dramatyczne przeżycia w następujących słowach: „Seria z karabinu maszynowego rozerwała ciało Gordona od lewego biodra do prawego. Powiedział mi [...], że jest też ranny w brzuch [...]. Byliśmy odcięci [...]. Siedzieliśmy w okopie sami, więc obaj wiedzieliśmy, że musi umrzeć. Nie mieliśmy morfiny. Nie potrafiliśmy złagodzić bólu, więc próbowałem go znokautować. Zdjąłem mu hełm i uderzyłem go z całych sił w szczękę, bo sam mnie o to prosił. Nie odniosło to skutku, więc huknąłem go w głowę hełmem, ale i to nic nie dało. Nadal był przytomny. Powoli się wykrwawiał i w końcu zamarzł”. Belgijska ludność cywilna straszliwie cierpiała w wyniku działań obu stron. Podczas krótkiej ponownej okupacji wyzwolonych miast i miasteczek Niemcy zdążyli przeprowadzić egzekucję dziesiątków cywilów oskarżonych o udział w ruchu oporu i dokonać wielu mordów, by zastraszyć ludność. Bestialstwo niektórych żołnierzy Modela było charakterystyczne dla zachowań Niemców na froncie w latach 1944–1945. Wiedząc, że nie zdołają wygrać wojny, a sami zapewne zginą, starali się pozbawić jak największą liczbę nieprzyjaciół szans na przeżycie i wyzwolenie. Sytuację ludności cywilnej pogarszały alianckie bombardowania i pociski artyleryjskie. I tak ze 192 zabitych mieszkańców miasteczka Houffalize tylko 8 nie zginęło od sojuszniczych bomb. Aż 27 ofiar nie miało jeszcze piętnastu lat, a ci, którzy przeżyli, zostali skazani na życie w ruinach i skrajną nędzę. Z kolei w miasteczku Sainlez, leżącym nieopodal Bastogne, podczas nalotu, który zamienił wszystkie domy w kupę gruzów, zginęło 20 mieszkańców. Było wśród nich 8 członków rodziny Didier: czterdziestoletni Joseph, szesnastoletnia Marie-Angele, piętnastoletnia Alice, trzynastoletnia Renee, jedenastoletnia Lucille, dziewięcioletnia Bernadette, ośmioletni Lucien i sześcioletni Noel. Poza tym na wszystkich terenach, na których toczyły się walki, dochodziło do masowych rabunków mienia, których dopuszczali się zarówno żołnierze alianccy, jak i Niemcy. Sukces początkowej fazy operacji wprawił w euforię czołgistów Modela. Dowódcy sił sojuszniczych byli zaskoczeni i wstrząśnięci. Skierowana przez Niemców na teren walk nieliczna jednostka mówiących po angielsku komandosów w amerykańskich mundurach, którymi dowodził Otto Skorzenny, wywołała tak obsesyjny lęk przed „piątą kolumną”, że Amerykanie zaczęli rozstrzeliwać wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy tej formacji. W Nowy Rok Luftwaffe zaatakowała alianckie lotniska i straciła 300 samolotów, niszcząc tylko 156 amerykańskich i brytyjskich maszyn, które łatwo było zastąpić. Naloty te jeszcze bardziej zaniepokoiły podwładnych Eisenhowera, choć położenie anglo-amerykańskich armii wcale nie było tak fatalne, jak sobie początkowo wyobrażali ich dowódcy. Dysponowali wciąż ogromnym potencjałem bojowym, a Niemcy odczuwali dramatyczny niedobór czołgów, samolotów, paliwa i wyszkolonych żołnierzy. Mieli też ogromne problemy logistyczne wynikające z konieczności zaopatrywania swych sił przednich, brnących przez wąwozy Ardenów. Już po kilku dniach czołgi Modela zostały unieruchomione z powodu brakupaliwa. Niemcy przełamali sojuszniczą linię frontu, ale liczne amerykańskie jednostki stawiły im tak zacięty opór – zwłaszcza na przyczółkach „wybrzuszenia” – że ich początkowy sukces nie zamienił się w decydujące

zwycięstwo. Amerykanie rzucili do walki swe rezerwy, z których szczególnie wyróżniły się dwie dywizje powietrznodesantowe. Jeden z żołnierzy Bradleya obserwował oddziały wycofujące się z rejonu Chenoux po dwóch dniach ciężkich walk (20 i 21 grudnia): „Niedobitki 1. batalionu, apatycznie człapiące w kierunku tyłów, nie przypominały bynajmniej pogodnych żołnierzy, którzy zaledwie dwa dni wcześniej maszerowali tą samą drogą, rwąc się do walki i wesoło żartując. Zarośnięci uczestnicy dwudniowych zmagań mieli zaczerwienione oczy, byli od stóp do głów pochlapani błotem i tępo patrzyli przed siebie. Żaden z nich się nie odzywał [...]. Zapisali kartę historii, o której wiedzieć będą tylko nieliczni [...], gdyż toczona obecnie bitwa zapisze się w pamięci jako chaotyczna mieszanina miejsc, jednostek i operacji bojowych, przypominająca tygiel, w którym warzą swój eliksir czarownice”. Sojusznicy mieli w zasięgu ręki potężne rezerwy, które zaczęły stopniowo wkraczać do akcji. Sytuacja Niemców pogarszała się z godziny na godzinę, gdyż ich jednostki dziesiątkował morderczy ostrzał amerykańskiej artylerii. „Obaj z moim sierżantem wskoczyliśmy do rowu – pisał 21 grudnia doświadczony podoficer SS Karl Leitner, relacjonując tę walkę. – Po jakichś dziesięciu minutach pocisk spadł na prawo od nas, uderzając prawdopodobnie w drzewo. Mój sierżant musiał być poważnie ranny w płuca, bo głośno westchnął, a po chwili umarł. Następny pocisk trafił w drzewo, które stało tuż za mną. Kawałek szrapnela uderzył w moją lewą kostkę, a inne odłamki zraniły mnie w prawą stopę i kostkę. Wcisnąłem się częściowo pod ciało martwego kolegi [...]. Fragmenty innego pocisku trafiły mnie w lewe ramię”. Leitner został uratowany i zabrany do punktu opatrunkowego dopiero po kilku godzinach, podczas których amerykański ostrzał nie ucichł ani na chwilę. Montgomery, któremu powierzono dowodzenie północnym odcinkiem frontu, zgromadził wielkie siły, które miały odeprzeć Niemców, gdyby dotarli oni do miejsca stacjonowania brytyjskich jednostek pancernych. Ale większość nie zdołała tego zrobić. 22 grudnia pogoda na tyle się poprawiła, że alianckie siły lotnicze mogły wzbić się w powietrze, co miało zabójcze następstwa dla nieprzyjacielskich czołgów. Niemieckie szpice pancerne posunęły się w najdalszym punkcie, do którego dotarło ich natarcie (Foy-Notre-Dame), o 100 kilometrów. Ale 3 stycznia armie Pattona i Hodgesa rozpoczęły kontrataki od północy i południa, tymczasem czołgi Modela, które wyczerpały paliwo, straciły rozpęd. 16 stycznia dwie amerykańskie jednostki biorące udział w akcji okrążającej pokonały opór nieprzyjaciela oraz głębokie śniegi i spotkały się w Houffalize. Po stronie niemieckiej (z 500 tysięcy biorących udział w operacji) liczba zabitych, zaginionych, rannych i jeńców wziętych do niewoli wynosiła 100 tysięcy, zniszczeniu uległy także niemal wszystkie czołgi i samoloty. Służący w piechocie kapitan Wehrmachtu Rolf-Helmut Schröder podsumował swoje wrażenia w następujący sposób: „Kiedy skończyliśmy bitwę w tym samym miejscu, w którym ją zaczęliśmy, wiedziałem już, że to koniec”. W styczniu 1945 roku Schröder przyznawał, że Niemcy przegrają wojnę, choć miesiąc wcześniej miał inne zdanie na ten temat. Sojusznikom zabrakło odwagi, by podjąć próbę odcięcia nieprzyjacielowi odwrotu. Siły Modela zdołały wycofać się w szyku bojowym, gdyż Amerykanie, mimo że szli ich śladem, nie zrobili nic, by im w tym przeszkodzić. Eisenhower, który przeżył najbardziej bolesny wstrząs w ciągu całej kampanii prowadzonej w północno-zachodniej Europie, był zadowolony, że udało się mu odtworzyć dotychczasową linię frontu. Bitwa w Ardenach zmieniła w umysłach niektórych dowódców podejście do pewnych spraw na nieco ostrożniejsze, którego ślady przetrwały aż do końca wojny. „Amerykanie nie są wychowani na katastrofach tak jak Brytyjczycy, dla których był to jedynie epizod na nieuchronnie wyboistej drodze do ostatecznego zwycięstwa” – stwierdził nie bez ironii sir Frederick Morgan. „Lista osiągnięć jest w zasadzie bezbarwna i skromna – napisał arbitralnie amerykański historyk Martin Blumenson. – Dowódcy postępowali na ogół prawidłowo, ale nie odznaczali się fantazją; byli ostrożni, może też niezbyt odważni, a jedynym godnym uwagi wyjątkiem okazał się oczywiście George S. Patton”. Przy czym Patton, który wniósł cenny wkład w utrzymanie linii frontu w Ardenach i podbudował swą reputację energicznego dowódcy, zademonstrował też po raz kolejny swoją gruboskórność. Odwiedzając polowy szpital, niemal powtórzył błąd, jaki popełnił na Sycylii, obrażając żołnierzy cierpiących na nerwicę frontową. Tym razem spytał

jednego ze swych ludzi o odniesione obrażenia i okazał oburzenie, kiedy ten odparł: „Postrzeliłem się w nogę”. Wtedy ranny, który miał strzaskaną kostkę, dodał: „Panie generale, walczyłem w Afryce, na Sycylii, we Francji, a teraz w Niemczech. Gdybym chciał się okaleczyć, by uzyskać zwolnienie ze służby, zrobiłbym to już dawno temu”. Patton powiedział wtedy do niego: „Synu, przepraszam cię, popełniłem błąd”. Najbardziej poszkodowanymi ofiarami ofensywy w Ardenach byli Niemcy. Większość z nich żyła już tylko nadzieją, że ich miasta i miasteczka będą okupowali nie Rosjanie, lecz zachodni sojusznicy. Ale po wydarzeniach z grudnia 1944 roku operacje Eisenhowera pod względem strategicznym były bardzo zachowawcze. Jego armie wkraczały do Niemiec ospale, gdyż kierował nimi śmiertelny lęk przed narażeniem swych skrzydeł na kontratak. Natomiast głównymi beneficjentami strat Hitlera stali się Sowieci. Kiedy 12 stycznia 1945 roku rozpoczęli wielką ofensywę, wiele niemieckich czołgów, które mogłyby zahamować ich natarcie, leżało rozbitych na zachodnim froncie. Kampania w Ardenach, uszczuplając pancerne rezerwy Hitlera, przyspieszyła agonię Niemiec w sposób niekorzystny dla ich mieszkańców. Doprowadziła przede wszystkim do tego, że do stolicy Trzeciej Rzeszy pierwsza wkroczyła Armia Czerwona, a nie Amerykanie i Brytyjczycy. Siły Eisenhowera dopiero 28 stycznia ponownie zajęły pozycje, na których stały przed rozpoczęciem operacji „Jesienna mgła”. Podczas gdy miejsca na czołówkach światowych gazet zajmowała batalia w Ardenach, Anglicy i Amerykanie nadal toczyli ciężkie zmagania na Półwyspie Apenińskim, płacąc wysoką cenę za każdą piędź odbitej ziemi. Żołnierze sił sojuszniczych coraz bardziej utwierdzali się w gorzkim przekonaniu, że ich ciężkie ofiary nie przyniosą im spodziewanego uznania. W niektórych jednostkach dochodziło do całkowitego rozprzężenia. Jeden z plutonów batalionu piechoty porucznika Alexa Bowlby’ego zebrał się w szyku i złożył zbiorowy protest, usłyszawszy, że pewien znienawidzony oficer został przedstawiony do odznaczenia Krzyżem Wojskowym. Rekomendacja została wycofana, ale Bowlby czuł, że jego ludzie są bliscy buntu i niechętnie biorą udział w patrolach oraz natarciach. Nie ulega wątpliwości, że jednostka Bowlby’ego była wyjątkowo niezdyscyplinowana, a inne pułki znacznie nad nią górowały pod względem utrzymywanego morale i determinacji. Czasem jednak trudno było przekonywać żołnierzy, że muszą narażać, a nawet poświęcać życie, gdyż wiedzieli oni dobrze, że losy wojny decydują się gdzie indziej. Ostatnia faza kampanii włoskiej, odbywająca się wiosną 1945 roku, była zdecydowanie najlepiej prowadzona, gdyż sojusznicy oddali ją wreszcie w ręce utalentowanych generałów. Generał Lucian Truscott zastąpił Clarka na stanowisku dowódcy amerykańskiej 5. Armii w grudniu 1944 roku, a Richard McCreery przejął brytyjską 8. Armię od Olivera Leese’a. Obaj wykazali się wyobraźnią, której tak bardzo brakowało ich poprzednikom, i zasłużyli na szczególne słowa uznania za to, że ograniczyli liczbę frontalnych ataków. Natarcie w dolinie Padu, bronionej przez znacznie uszczuplone siły niemieckie, było imponującym wyczynem militarnym, ale nastąpiło zbyt późno, by wywrzeć wielki wpływ na wynik wojny. Niektórzy walczący we Włoszech żołnierze mieli jednak wciąż powody, by kwestionować sens kampanii. Uczestnicy konferencji w Jałcie, która odbyła się na początku lutego, dali jasno do zrozumienia, że po zwycięstwie nad Niemcami władzę w Polsce obejmie rząd komunistyczny, a wschodnie obszary tego kraju zostaną wcielone do ZSRS. 13 lutego dowódca polskiego korpusu we Włoszech generał Władysław Anders wysłał do swego brytyjskiego wodza naczelnego list, w którym wspomniał o ofiarach, jakie ponosili jego ludzie od 1942 roku: „Pozostawiliśmy na naszym szlaku, który uważaliśmy za szlak bojowy do Polski, tysiące mogił naszych towarzyszy broni. Dlatego też żołnierz 2. Korpusu odczuł ostatnią decyzję Konferencji Trzech jako najwyższą niesprawiedliwość. Żołnierz pyta mnie, jaki ma być cel jego walki. Nie umiem dziś odpowiedzieć na to pytanie”. Anders poważnie rozważał możliwość wycofania swych oddziałów z sojuszniczego frontu, ale od tego pomysłu odwiódł go McCreery. Polacy trzymali się resztek nadziei, że ich bojowy wkład w zwycięstwo sojuszników może jeszcze umożliwić korzystną dla nich modyfikację postanowień jałtańskich. Rzeczywistość wyglądała tak, że każde ze zwycięskich mocarstw miało decydować o przyszłości zajętych przez siebie państw w sposób, jaki uzna za stosowny. Żołnierze Stalina byli już w Polsce – atak na nią był powodem przystąpienia

Wielkiej Brytanii i Francji do wojny – a armie zachodnie dzieliła od niej wielka odległość. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

24 UPADEK TRZECIEJ RZESZY

1. BUDAPESZT: W OKU CYKLONU od koniec października 1944 roku Heinrich Himmler wygłosił w Prusach Wschodnich dramatyczną mowę, w której przedstawił apokaliptyczną wizję ostatecznej obrony Trzeciej Rzeszy: „Nasi wrogowie muszą wiedzieć, że za każdy kilometr marszu w głąb naszego kraju zapłacą rzekami krwi. Wkroczą na ludzkie pola minowe, składające się z fanatycznych, nieugiętych wojowników. Każda kamienica i wioska, każde gospodarstwo rolne, każdy las będą bronione przez mężczyzn, chłopców, starych ludzi, a w razie potrzeby przez kobiety i dziewczęta”. W ciągu następnych kilku miesięcy jego wizja była bliska urzeczywistnienia: w daremnej walce o powstrzymanie sowieckiego natarcia zginęło 1,2 miliona niemieckich żołnierzy i około 250 tysięcy cywilów. Podobny los spotkał wielu ludzi, których rządy pochopnie sprzymierzyły się z Trzecią Rzeszą w latach jej dominacji na kontynencie europejskim lub z własnej woli wystąpiły w roli obrońców hitleryzmu. Jedna trzecia wszystkich strat poniesionych przez Niemców na Wschodzie przypadła na ostatnie miesiące wojny, czyli na okres, w którym ich ofiary służyły już tylko jednemu celowi – realizacji zamierzeń hitlerowskich przywódców, dążących do samozagłady. W gronie tych, którzy stanęli na drodze „sowieckiego walca”, była dziewięciomilionowa rzesza Węgrów. Znajdowali oni wątpliwą pociechę w przypominaniu sobie, że ich naród ponosił klęski we wszystkich wojnach, w jakich brał udział na przestrzeni ostatnich pięciuset lat. Teraz ponosili konsekwencje aliansu z państwem, które przegrywało najbardziej okrutną wojnę wszystkich czasów. Na początku grudnia 1945 roku Sowieci przedarli się nad Dunaj pod morderczym ogniem, jak zwykle nie przywiązując wagi do strat w ludziach. Pewien węgierski huzar, widząc stosy leżących na brzegu rzeki ciał, odwrócił się do swego dowódcy i spytał z przerażeniem: „Panie poruczniku, jeśli oni tak traktują własnych ludzi, to co zrobią ze swymi wrogami?”. Po jednym z sowieckich ataków na północne okolice Budapesztu obrońcy zdjęli z zasieków drgające jeszcze ciało rannego Rosjanina. „Leżący na plecach młody żołnierz ma ogoloną głowę i mongolskie kości policzkowe – zanotował jeden z Węgrów. – Poruszają się tylko jego usta. Nie ma obu nóg i obu przedramion. Kikuty są pokryte grubą warstwą błota, zmieszanego z krwią i zaschniętymi liśćmi. Nachylam się nad nim i słyszę, że w przedśmiertnej agonii szepcze: «Budapeszt... Budapeszt [...]». Być może widzi oczyma wyobraźni miasto bogatych łupów i pięknych kobiet [...]. Zaskakując nawet siebie samego, wyciągam pistolet, przykładam lufę do skroni konającego i strzelam”. Wkrótce węgierska stolica stała się widownią jednej z najbardziej brutalnych bitew tej wojny. Nie została ona prawie wcale zauważona na Zachodzie, ponieważ zbiegła się w czasie najpierw z niemiecką ofensywą w Ardenach, a później ze zmasowanym natarciem sowieckim, przeprowadzonym nieco dalej na północ. W ostatnich dniach grudnia 2. Front Ukraiński marszałka Rodiona Malinowskiego przebrnął przez głębokie śniegi i zagroził Budapesztowi. Rząd węgierski zamierzał poddać się Stalinowi, ale kapitulację uprzedził zorganizowany przez zwolenników Hitlera zamach stanu. Kraj dostał się w ręce faszystowskiego reżimu, utrzymywanego przy władzy przez brutalną milicję strzałokrzyżowców. Armia walczyła po stronie Niemców, choć stały odpływ dezerterów dowodził ograniczonego entuzjazmu jej żołnierzy. Ludność cywilna w osobliwy sposób ignorowała katastrofę; funkcjonujące w Budapeszcie teatry i kina pozostały otwarte aż do Nowego Roku. 23 grudnia, podczas spektaklu Aidy, przed kurtynę wyszedł aktor przebrany za żołnierza. Pozdrowił wypełnioną do połowy widownię, stwierdził z zadowoleniem, że wszyscy wydają się spokojniejsi i bardziej pogodni niż przed kilku tygodniami, a potem, według słów jednego z obecnych na sali miłośników opery, „obiecał, że Budapeszt pozostanie węgierski, a mieszkańcy naszej wspaniałej stolicy

P

nie mają żadnych powodów do obaw”. Węgierskie rodziny dekorowały choinki „oknami” – paskami srebrnej folii rozrzucanymi przez brytyjskie i amerykańskie bombowce, by zmylić niemieckie radary. Wielu mieszkańców milionowej stolicy rezygnowało z szans ucieczki na Zachód, zamykając oczy na nadchodzącą katastrofę. Niektórzy zamierzali witać Sowietów jako wyzwolicieli. Liberalny polityk Imre Csécsy, słysząc dochodzący z bliska huk dział Malinowskiego, pisał: „To najpiękniejsza muzyka na Boże Narodzenie. Czy naprawdę zostaniemy niedługo wyzwoleni? Boże, pomóż nam i połóż kres rządom tych gangsterów”. Stalin, który wydał rozkazy dotyczące zdobycia Budapesztu, miał początkowo nadzieję, że zdoła to osiągnąć bez walki. Sowieci otoczyli miasto niemal ścisłym kordonem, ale pozostawili przesmyk, którym niemiecki garnizon mógł się wycofać w kierunku zachodnim. Szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych generał Heinz Guderian chciał opuścić miasto, ale Hitler jak zwykle zażądał jego obrony do ostatniego żołnierza. Siły niemieckie, liczące około pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy i wspierane przez czterdziestotysięczną armię węgierską, walczyły o utrzymanie swych pozycji, wiedząc od początku, że ich sytuacja jest beznadziejna (jeden z batalionów artylerii składał się z Ukraińców ubranych w polskie mundury i noszących niemieckie odznaki). Dywizja kawalerii SS była według opinii świadków „całkowicie zdemoralizowana”, a trzy pułki policji węgierskiej zostały uznane za „skrajnie nieodpowiedzialne”. Generał SS Karl Pfeffer-Wildenbruch, dowódca sił niemieckich, nie opuścił swego bunkra przez sześć tygodni i demonstrował niemal ostentacyjne przygnębienie. Pewien węgierski generał, wstrząśnięty nieustannymi dezercjami swoich ludzi, oznajmił, że „nie zamierza rujnować swej wojskowej kariery” i zrezygnował ze stanowiska, powołując się na zły stan zdrowia. Ale – jak to często bywa – z chwilą rozpoczęcia bitwy jej uczestnicy zostali mimowolnie wciągnięci w walkę o przetrwanie, która dalej toczyła się już siłą rozpędu. 30 grudnia tysiąc sowieckich dział rozpoczęło ostrzał Budapesztu, który trwał codziennie przez dziesięć godzin. Niezależnie od niego trwały naloty bombowe. Ludność cywilna kryła się w piwnicach, które często nie chroniły jej przed spaleniem lub uduszeniem. Po trzech dniach sowieckie czołgi i oddziały piechoty ruszyły do natarcia, spychając rozlokowane w Peszcie i na brzegu Dunaju siły niemieckie z zajmowanych przez nie pozycji, a równocześnie wkraczając metr po metrze w głąb Budy.

Oficer węgierskiej artylerii kapitan Sandor Hanak oczekiwał 7 stycznia na atak nieprzyjaciela za drewnianym ogrodzeniem miejskiego toru wyścigów konnych. „Ruscy [...] szli w zwartym szyku przez otwarty stadion, śpiewając [...] zapewne zamroczeni przez alkohol. Wywróciliśmy płot, obrzuciliśmy ich granatami odłamkowymi

i ostrzelaliśmy seriami z karabinów maszynowych. Dobiegli do trybun, na których nastąpiła straszliwa masakra, gdyż nasze działa szturmowe strzelały kolejno do wszystkich rzędów siedzeń. Niemcy stwierdzili w meldunku, że zginęło tam około ośmiuset Rosjan”. Kiedy Niemcy stracili ostatecznie przyczółek mostowy w Peszcie i wysadzili mosty na Dunaju, garnizon broniący Budy walczył o każdą ulicę, o każdy dom. Na niektórych odcinkach frontu Sowieci pędzili przed sobą jeńców, którzy krzyczeli rozpaczliwie: „Jesteśmy Węgrami”, zanim trafili pod morderczy ogień obu stron. Na stronę obrońców miasta przeszła o dziwo siedemdziesięcioosobowa grupa rosyjskich dezerterów, którzy oświadczyli, że mniejszym strachem napawa ich niewola niż odwrót w kierunku własnych tyłów, bo tam oczekują na nich karabiny maszynowe NKWD. Ciężkie straty ponieśli przymusowi sojusznicy Stalina – w meldunku z 16 stycznia rumuński korpus stwierdzał, że od października stracił 23 tysiące zabitych, rannych i zaginionych żołnierzy, czyli 60 procent swego potencjału bojowego. Sowieci zmuszali nieszczęsnych cywilów do przenoszenia pod ogniem amunicji na pierwszą linię walk. Zajmowali systematycznie kolejne ulice, ale byli wielokrotnie zatrzymywani i masakrowani przez niemieckie i węgierskie działa, gdy tylko musieli wychodzić na otwarte przestrzenie. Los obrońców miasta był jeszcze cięższy. Kiedy szeregowiec Denes Vass przeciskał się między rzędami rannych żołnierzy i cywilów, leżących pokotem na korytarzach punktu dowodzenia jego jednostki, chwyciła go za połę płaszcza czyjaś ręka. „To była osiemnasto- lub dwudziestoletnia dziewczyna o jasnych włosach i pięknej twarzy. Błagała mnie szeptem: «Zastrzel mnie». Spojrzałem na nią uważniej i z przerażeniem uświadomiłem sobie, że straciła obie nogi”. Głód nękał wszystkich – mężczyzn, kobiety i dzieci. Zjedzono 25 tysięcy koni stanowiących własność garnizonu. Z 2500 zwierząt znajdujących się w miejskim ogrodzie zoologicznym ocalało tylko 14 – reszta zginęła na skutek sowieckiego ostrzału lub została zarżnięta i zjedzona. Jeden z lwów błąkał się w podziemnych tunelach kolejowych przez kilka tygodni, dopóki nie został schwytany przez specjalnie w tym celu stworzoną sowiecką jednostkę do zadań specjalnych. Po naradzie, która odbyła się w głównej kwaterze 26 stycznia, pewien niemiecki oficer napisał: „Wychodząc z sali po tym spotkaniu, dowódcy otwarcie krytykowali upór Hitlera. Nawet niektórzy esesmani zaczynają wątpić w sens jego przywództwa”. Ceniony węgierski generał meldował 1 lutego ministerstwu obrony: „Sytuacja zaopatrzeniowa nie do przyjęcia. Dzienny jadłospis na głowę w okresie najbliższych pięciu dni: 5 gramów słoniny, 1 kromka chleba i konina [...]. Zawszenie stale się zwiększa, szczególnie wśród rannych. Już sześć przypadków tyfusu”. Luftwaffe dostarczało skąpe zaopatrzenie z powietrza, ale liczne zrzuty spadały na pozycje Sowietów. Głodujący cywile byli rozstrzeliwani bez sądu za otwieranie zrzucanych na spadochronach pojemników w poszukiwaniu jedzenia. Na oddziale położniczym szpitala pielęgniarki przytulały do piersi skazane na śmierć głodową nowo narodzone sieroty, by zapewnić im choć odrobinę ludzkiego ciepła. Przez cały czas oblężenia trwało prześladowanie i zabijanie zamieszkałych w Budapeszcie Żydów. Rankiem 24 grudnia strzałokrzyżowcy podjechali pod gmach żydowskiej ochronki przy ulicy Monkacsy Mihaly w Budzie, wyprowadzili jej mieszkańców wraz z opiekunami na dziedziniec pobliskich koszar imienia Radetzky’ego i ustawili ich naprzeciw karabinu maszynowego. Całą grupę uratowało nagłe lokalne natarcie Sowietów, które zmusiło niedoszłych oprawców do ucieczki, ale rodzice tych dzieci zostali już wywiezieni i zamordowani. Inni Żydzi byli rozstrzeliwani na brzegu Dunaju, tylko garstka ocaliła życie, wskakując do lodowatej wody. Pewien oficer armii węgierskiej zgromił kilkunastoletniego milicjanta z formacji strzałokrzyżowców, który bił starą kobietę prowadzoną wraz z gromadą innych Żydów na miejsce egzekucji. Zapytał: „Jak możesz tak postępować, chłopcze? Czy ty nie masz serca?”. Młody człowiek odpowiedział lekceważącym tonem: „Przecież to tylko Żydówka, wujku [...]”. Liczbę Żydów, którzy zginęli lub zaginęli w Budapeszcie w okresie od połowy października 1944 roku do upadku miasta, szacuje się na 105 453. Ci, którzy przeżyli, byli skazani na straszliwe warunki bytowe. Naoczny świadek tak opisywał sceny rozgrywające się w getcie: „Na wąskiej ulicy Kazinczy wynędzniali ludzie z pochylonymi głowami pchali rozklekotane taczki, wyładowane żółtymi jak wosk nagimi zwłokami. Zwisająca z nich sztywna, poczerniała ręka ocierała się o szprychy koła. Zatrzymali się przed łaźnią [...] i ułożyli przed jej fasadą stertę zesztywniałych od mrozu i twardych jak kłody ciał [...]. Przeszedłem przez

plac Klauzál. Na jego środku klęczeli wokół martwego konia jacyś ludzie, którzy wycinali nożami kawały mięsa. Z otwartej rany na jego brzuchu wylewały się galaretowate, żółte i niebieskie wnętrzności”. Skazany na pobyt w oblężonym Budapeszcie szwedzki dyplomata Raoul Wallenberg starał się powstrzymać masakrę Żydów, ostrzegając niemieckich dowódców, że zostaną za to pociągnięci do odpowiedzialności. Ale mordercze akty przemocy trwały nadal, obejmując czasem węgierskich policjantów, którym kazano ochraniać Żydów. Sam Wallenberg został jakiś czas później zamordowany przez Sowietów. Na początku lutego liczba poległych Niemców wzrosła, zapasy żywności jeszcze bardziej się skurczyły, a znaczna część Budapesztu była zrujnowana. Pożary ogarniały stopniowo coraz większą liczbę pałaców, kamienic, budynków publicznych i bloków mieszkalnych. Wybuchy i strzelanina rozbrzmiewały przez całą dobę. Sowieckie samoloty latały nisko nad miastem, zrzucając bomby i ostrzeliwując naziemne cele, a ranni, zrozpaczeni ludzie bezsilnie krzyczeli z bólu, nie mogąc się ruszyć z miejsca pod ich ogniem. Groteska stała się chlebem codziennym – nikogo nie dziwił widok armaty przeciwpancernej osłoniętej przed wzrokiem nieprzyjacielskich pilotów perskimi dywanami, które pochodziły z rekwizytorni opery. Gromady przerażonych koni, płaczących kobiet i dzieci, zrozpaczonych żołnierzy biegały w popłochu z miejsca na miejsce, szukając bezpiecznego schronienia. Zacięte walki toczyły się równocześnie w kilkunastu punktach miasta. Poszczególne budynki przechodziły po kilka razy z rąk do rąk w wyniku ataków i kontrataków. Węgierscy żołnierze, którzy dezerterowali i uciekali w kierunku linii sowieckich, mieli do wyboru: albo wstąpić do Armii Czerwonej i walczyć ze swymi byłymi kolegami, albo jechać na Syberię. Ci, którzy wybrali pierwsze wyjście, dostawali identyfikatory w postaci czerwonych wstążek, wyciętych z jedwabnej powłoki spadochronów, i byli natychmiast rzucani do walki. Rosjanie traktowali takich renegatów z zaskakującą tolerancją – jeden z dowódców piechoty zaprosił na przykład węgierskich oficerów na obiad. Po wojnie obliczono, że ci, którzy wybrali niewolę, byli narażeni na śmierć w podobnym stopniu jak ich koledzy wstępujący do Armii Czerwonej. Powiązania polityczne oparte na lojalności i ideologii były tak zagmatwane, że oddziały węgierskiego ruchu oporu starały się wspierać Sowietów, a przede wszystkim zabijać dowódców i szeregowych strzałokrzyżowców. Pod koniec stycznia dziesiątki uwięzionych i niejednokrotnie poddawanych torturom przeciwników nowej władzy zostały rozstrzelane przez własnych rodaków na tarasie królewskiego pałacu. W dniu 11 lutego załamał się opór Niemców na terenie Budy. Dowódca węgierskiej artylerii przeciwlotniczej rozbroił Niemców w swej kwaterze, na terenie hotelu „Gellerta”, i wywiesił białą flagę, a jego ludzie rozstrzelali tych, którzy byli innego zdania i chcieli się nadal bronić. Tej nocy resztki garnizonu, w tym również starsi rangą oficerowie, podzieliły się na mniejsze lub większe grupy i podjęły próbę wymknięcia się z miasta. Większość zginęła na skutek sowieckiego ostrzału, więc na wielu otwartych przestrzeniach leżały stosy zwłok. Obaj dowódcy dywizji Kawalerii SS popełnili samobójstwo, gdy stało się jasne, że nie zdołają uciec. Dwudziestu sześciu esesmanów zastrzeliło się w ogrodzie pewnego domu przy ulicy Diosarok. Dowódca niemieckiej 13. Dywizji Pancernej zginął od ognia sowieckiego karabinu maszynowego. Stary pułkownik armii węgierskiej Janos Vertessy potknął się na ulicy, upadł na twarz i wybił sobie ostatni ząb. „To nie jest mój dobry dzień” – mruknął z niesmakiem, przypominając sobie, że dokładnie trzydzieści lat wcześniej został zestrzelony i wzięty do niewoli jako pilot uczestniczący w pierwszej wojnie światowej. Zaraz też został zresztą schwytany i stracony w trybie doraźnym przez żołnierzy Armii Czerwonej. W piwnicach królewskiego pałacu leżały dwa tysiące rannych. Naoczny świadek opowiadał, że „unosił się tam straszliwy smród ropy, krwi, ekskrementów, uryny, dymu tytoniowego i prochu”. W skazanym na klęskę garnizonie zapanowała panika i dochodziło do osobistych porachunków. Dwaj żołnierze wpadli do sali szpitalnej, w której lekarze otwierali właśnie brzuch jednego z rannych, i zaczęli strzelać do siebie nad stołem operacyjnym. Wkrótce w budynku wybuchł pożar, w którym zginęli niemal wszyscy poszkodowani pacjenci. W kwaterze generała Pfeffer-Wildenbrucha młody podoficer przebrał się w porzucony mundur swego dowódcy – i został niebawem zastrzelony przez jakiegoś oszalałego żołnierza. Maruderzy plądrowali budynki użyteczności

publicznej, zostawiając po sobie pocięte obrazy, potłuczoną porcelanę, połamane meble i porzucone sprzęty. Wszędzie szalały pożary, których nikt nie gasił. Grupa obrońców miasta podjęła próbę ucieczki kanałami. Jej członkowie brnęli ze świecami w rękach przez nieczystości, które sięgały im niekiedy do pasa, i wsłuchiwali się w dobiegające z położonych nad nimi ulic odgłosy zaciętych walk. W pewnym momencie natrafili na zwłoki kobiety, która miała na sobie eleganckie futro oraz jedwabne pończochy i nadal ściskała w rękach torebkę, ale choć snuli różne domysły, nie ustalili jej tożsamości. Po kilkuset metrach wędrówki poziom wody podniósł się tak bardzo, że dalszy marsz był niemożliwy. Większość uciekających, wśród których znalazł się Pfeffer-Wildenbruch, wyszła przez włazy na ulicę i została od razu schwytana przez Sowietów. Około szesnastu tysięcy uciekinierów – żołnierzy i cywilów – dotarło do otaczających miasto wzgórz, na których można się było ukryć. Kiedy jedna z uchodzących grup przechwyciła wyładowany chlebem sowiecki pojazd konny, między jej członkami wybuchły spory i doszło do strzelaniny. Inni, którzy skierowali się na zachód, wynurzali się z lasów i wyszli na otwarty teren otaczający zbiornik wodny Zsámbok. Sowieccy strzelcy wyborowi i żołnierze obsługujący karabiny maszynowe zabijali tam setki uciekinierów, zostawiając ich ciała na śniegu. Ogarnięci paniką uchodźcy ginęli też na ulicach Budapesztu. Sowiecki oficer zanotował: „Hitlerowcy, choć ponosili ciężkie straty, nadal zmierzali w kierunku drogi wylotowej z miasta, ale wkrótce zagrodziły im przejście nasze katiusze i oddały w ich kierunku kilka salw. Był to okropny widok”. Z 43 900 żołnierzy niemieckiego garnizonu tylko 700 przedarło się na zachód i dotarło 11 lutego do niemieckich pozycji. Z tych, którzy pozostali, 17 tysięcy zginęło, a 22 tysiące trafiły do niewoli. Nad Budapesztem zapadła śmiertelna cisza. Piętnastoletni László Deseo zakradł się do rodzinnego domu, przez który przeszła pierwsza fala nacierających Sowietów. „Chodząc po pokojach, można wyć z rozpaczy. Jest tu osiem martwych koni. Ściany są czerwone od krwi do wysokości człowieka, wszędzie pełno śmieci i gruzu. Wszystkie drzwi, szafy, meble i okna są roztrzaskane. Nie ma tynku. Chodzi się po martwych koniach. Są miękkie i gąbczaste. Kiedy ktoś po nich skacze, wokół ran od kul pojawiają się krwawe, syczące banieczki”. Ocaleni zaczęli ostrożnie wynurzać się z gruzów. Byli zdezorientowani tym, w jak nieprzewidywalny sposób postępują zwycięzcy. Sowieci, wchodząc do mieszkań, zabijali czasem całe rodziny, kiedy indziej zaś kładli się na podłodze, by obejrzeć zabawki, a potem spokojnie wychodzili. Pewien węgierski pisarz powiedział o nich: „Byli prymitywni i okrutni jak dzieci. Ponieważ z rąk Lenina, Trockiego i Stalina albo na skutek wojny zginęły miliony ludzi, śmierć stała się dla nich atrybutem codziennego życia. Zabijali bez nienawiści i dawali się zabijać, nie stawiając oporu”. Dochodziło do wielu egzekucji. Ze szczególną zajadłością zabijano Rosjan złapanych w niemieckich mundurach. Zastrzelono pewną liczbę listonoszy i konduktorów, ponieważ Sowieci przez pomyłkę wzięli ich mundury za uniformy strzałokrzyżowców. Pod auspicjami NKWD odbywała się systematyczna grabież depozytów bankowych i zbiorów sztuki, szczególnie tych, które należały do znanych węgiersko-żydowskich kolekcjonerów. Łupy były wysyłane do Moskwy. Żołnierze Armii Czerwonej zgwałcili znaczną część pozostałych przy życiu mieszkanek Budapesztu – ofiary miały od dziesięciu do dziewięćdziesięciu lat, gwałcono nawet kobiety w ciąży. Ich los pogarszało to, że wielu gwałcicieli cierpiało na choroby weneryczne, a na całym obszarze Węgier nie można było zdobyć żadnych lekarstw. Biskup Joseph Grosz napisał z rozpaczą: „Tak musiała wyglądać sytuacja w Jerozolimie, kiedy jej los opłakiwał prorok Jeremiasz”. Węgierscy komuniści prosili sowieckie dowództwo, by zapanowało nad postępowaniem swych żołnierzy. „Nic nie pomoże wychwalanie Armii Czerwonej na plakatach, w Partii, w fabrykach i wszędzie indziej – pisali w jednym z pełnych goryczy apeli pod koniec lutego – jeśli ludzie, którzy przeżyli tyranię, są teraz pędzeni przez rosyjskich żołnierzy jak bydło i zostawiają na swej drodze liczne zwłoki. Towarzysze skierowani na wieś, by promować reformę rolną, są pytani przez chłopów, po co im ziemia, skoro ich konie zabrali z pastwisk Rosjanie. Nie potrafią orać ziemi nosami”. Tego rodzaju apele nie przynosiły rezultatów. Stalin zadeklarował, że grabież i gwałty są dla jego żołnierzy zasłużoną nagrodą za poniesione ofiary. Polacy, mieszkańcy Jugosławii, Czesi i Węgrzy znosili los, który miał wkrótce przypaść w udziale Niemcom. Jeszcze przed ostatecznym załamaniem się obrony miasta otwarto w Budapeszcie na nowo pierwsze kino,

w którym wyświetlano sowiecki film propagandowy Bitwa pod Orłem. Niemal natychmiast rozpoczęto w miejscach publicznych budowę pomników sowieckich bohaterów. Węgrzy, którzy tak wiele wycierpieli, pragnęli znowu się śmiać, więc powstające wśród gruzów kabarety cieszyły się ogromnym powodzeniem. Znany komik Kálmán Latabár został w chwili wejścia na scenę powitany burzliwymi oklaskami, które przybrały jeszcze bardziej na sile, gdy podwinął nogawki spodni i odsłonił rzędy zegarków, otwarcie drwiąc z sowieckich „wyzwolicieli”. Kilka miesięcy później zostałby rozstrzelany nawet za znacznie bardziej niewinny żart. Zdobycie Budapesztu kosztowało Sowietów około 80 tysięcy zabitych i ćwierć miliona rannych żołnierzy. Podczas oblężenia zginęło 38 tysięcy cywilnych mieszkańców miasta, a dziesiątki tysięcy zostały wywiezione do przymusowej pracy na terenie ZSRS, wielu z nich nigdy nie wróciło. Siły niemieckie i węgierskie straciły około 40 tysięcy zabitych i 63 tysiące żołnierzy, którzy dostali się do niewoli. Ta niepotrzebna, mordercza bitwa zostałaby uznana za dramatyczne wydarzenie, gdyby doszło do niej na froncie anglo-amerykańskim. W istniejącym stanie rzeczy jej tragiczny wymiar byli w stanie ocenić tylko Węgrzy. A trzy miesiące później i tak pamięć o niej została zepchnięta na drugi plan przez zakrojone na znacznie większą skalę zmagania w stolicy hitlerowskich Niemiec. 2. NATARCIE EISENHOWERA W KIERUNKU ŁABY W pierwszych miesiącach 1945 roku większość Niemców uważała wkroczenie amerykańskich i brytyjskich wojsk na teren ich kraju za niezasłużony akt agresji. Choć zrozumieli już, że Hitler doprowadził ich do katastrofy, trudno im było zaakceptować wpływ tej katastrofy na ich życie prywatne. Żołnierze amerykańskiego 273. batalionu artylerii polowej zajęli dom, zamieszkany, według relacji jednego z nich, przez „drobną, podobną do ptaka, ubraną na czarno kobietę, która obserwowała nas, wychylając się z bocznych drzwi. Gdy tylko zauważyła, że uszczuplamy jej stos drewna, zaczęła wrzeszczeć na nas po niemiecku. Ponieważ nas to nie powstrzymało, wybuchnęła płaczem i zarzuciła nam jękliwym głosem, że jesteśmy pozbawieni skrupułów. «Do diabła, przecież ona jest taką samą Niemką jak reszta tych szwabów» – powiedział Frenchie”. Podobnie zareagował pewien prosty szeregowiec z oddziału, w którym służył Charles Felix, kiedy jakaś elokwentna Niemka skarżyła się, że amerykańscy żołnierze porysowali jej meble. „Mam dosyć tych cholernych szwabów! – zawołał. – Jesteśmy tu dlatego, że oni wywołali wojnę, a ona ma czelność użalać się nad swymi meblami! Popatrz, paniusiu, pokażę ci, jak wyglądają prawdziwe zniszczenia!” Chwycił krzesło i rzucił nim o ścianę. Niewielu alianckich żołnierzy okazywało względy niemieckim cywilom. Kolega Aarona Larkina, służący wraz z nim w plutonie saperów, wybuchnął płaczem, kiedy musiał wyeksmitować niemiecką rodzinę z jej domu, by zrobić miejsce dla swej jednostki. Starszy szeregowiec Harold Lindstrom poczuł wyrzuty sumienia, kładąc się na puchowej kołdrze pewnej kobiety w pełnym rynsztunku żołnierza piechoty i w wojskowych butach. Naczelny prokurator wojskowy U.S. Army odnotował znaczny wzrost przypadków gwałtu, gdy tylko alianccy żołnierze wkroczyli na terytorium Niemiec. „Byliśmy przedstawicielami zwycięskiej armii, więc weszliśmy tam jak zdobywcy – napisał po wojnie w raporcie. – Niemieckie ofiary stawiały energiczny opór uzbrojonym napastnikom tylko w wyjątkowych przypadkach [...]. Najwyraźniej czuły się całkowicie zastraszone [...]. Ich śmiertelny strach nie był zupełnie bezpodstawny, czego dowodzi szereg przypadków, w których Niemcy, usiłujący powstrzymać żołnierzy od zamierzonego gwałtu, byli bezlitośnie mordowani”. Reporter „Stars and Stripes”, który w marcu 1945 roku opisał liczne przypadki gwałtu, do jakich dochodziło w Nadrenii, dowiedział się, że jego artykuł został zdjęty przez cenzora. Ten sam los spotkał inne teksty, którym zarzucono, że rzucają „negatywne światło” na postępowanie sojuszniczych żołnierzy w Niemczech. Oczywiście dochodziło również do wielu na wpół dobrowolnych stosunków seksualnych, których skutkiem był gwałtowny wzrost liczby sojuszniczych żołnierzy zapadających na choroby weneryczne. Choć wielu alianckich żołnierzy było oburzonych bezwstydem ich postępowania, zdesperowane niemieckie kobiety, pozbawione innych możliwości wyżywienia swych rodzin, często sprzedawały jedyny wartościowy towar, jakim dysponowały.

Żołnierze Gwardii Szkockiej, przyjmowani gościnnie przez wysoko urodzonych właścicieli zamku leżącego w północnych Niemczech, odkryli z przerażeniem, że w sąsiadującym z nim parku mieści się mały obóz koncentracyjny, w którym przebywa dwustu głodujących przymusowych robotników. Kiedy brytyjski oficer wyraził swe oburzenie, gospodarz oświadczył ze zdumieniem: „Panie majorze, pan tego nie rozumie. Ci ludzie są zwierzętami, więc muszą być traktowani jak zwierzęta”. Ostatnie bitwy armii anglo-amerykańskich były nieporównanie mniej krwawe niż zmagania toczące się na Wschodzie, gdyż obie strony chciały uniknąć strat. Porucznik wojsk brytyjskich Peter White opisał reakcję oddalającego się biegiem niemieckiego żołnierza na jego okrzyk – „Halt!”: „Pokonałem opory, powstrzymujące mnie od strzelania do uciekającego człowieka, i skierowałem wylot lufy w stronę jego pleców [...], ale on nagle zdał sobie chyba sprawę, że nie ma szans. Ku mojemu wielkiemu zadowoleniu odwrócił się, rzucił swój karabin w śnieg i dramatycznym gestem uniósł ręce do góry. A potem łamaną angielszczyzną zaczął wołać z przerażeniem: «Nie strzelać, proszę, sir! [...]. Hitler niedobry [...]. Nie strzelać [...]. Kamerad, proszę!». Kiedy sięgnął nagle do kieszeni, myślałem, że wyjmie z niej granat albo pistolet i omal do niego nie wystrzeliłem. Ale [...] on wyciągnął złoty kieszonkowy zegarek na łańcuszku i zaczął nim kołysać w obie strony przed moją twarzą, najwyraźniej uznając ten gest za propozycję pokojową”. Zachodni sojusznicy szli przez Niemcy z umiarkowanym pośpiechem, zachowując ostrożność, która cechowała ich kampanię od października 1944 roku. Pragnęli doprowadzić do ostatecznego upadku hitleryzmu, unikając nadmiernie wysokich strat w ludziach, więc z reguły nie przekraczali wytyczonych wspólnie z Sowietami granic stref okupacyjnych. Niemcy nadal stawiali opór, ale tylko nieliczni demonstrowali fanatyzm, który do końca charakteryzował walki na Froncie Wschodnim. Pokonani nie zawsze umieli znaleźć taki sposób rezygnacji z dalszej walki, który nie naraziłby ich na ogień jednej lub drugiej strony konfliktu. Amerykański sanitariusz Leo Litvak udzielał pierwszej pomocy pewnemu niemłodemu żołnierzowi niemieckiemu, którego postrzelono, kiedy usiłował bez broni dotrzeć do amerykańskich pozycji i zapewne się poddać: „Miał szary, wełniany mundur i czapkę, wielkie oczy, zapadnięte, zarośnięte policzki i usta otwarte tak szeroko, jakby coś krzyczał, ale wydobywały się z nich tylko zdławione jęki: «Och, och!». Kiedy dostrzegł na moich ramionach i hełmie czerwone krzyże, wyciągnął do mnie rękę i zaczął jęczeć: «Vater! Ojcze!». Z jego spodni wystawał fragment kości udowej. Rozciąłem nogawkę, by obejrzeć ranę w biodrze, i zobaczyłem, że zrobił pod siebie. Jego odchody wyglądały jak małe, twarde, szare kulki – takie, jakie zostawiają w lesie dzikie zwierzęta. Nad jego raną unosił się ostry, duszący fetor. Posypałem otwarte złamanie sulfamidem, przykryłem je kompresem i założyłem opaskę uciskową na udo, powyżej rany. Robił się coraz bardziej szary, był bliski zapaści. Mówił do mnie: «Vater, ich sterbe. Ojcze, ja umieram». Wstrzyknąłem morfinę w jego udo. Nic to nie pomogło, więc dałem mu jeszcze jedną dawkę. Widziałem, że grozi mu wstrząs pourazowy – sine wargi, zimny pot, szara skóra, rozszerzone źrenice, słabe i nierówne tętno [...]. Chciałem, żeby umarł, żebyśmy obaj nie musieli znosić jego bólu”. Większość sił Wehrmachtu i Waffen SS została skierowana przeciwko armiom Żukowa, Koniewa i Rokossowskiego. Na Froncie Wschodnim, sięgającym od Bałtyku po Adriatyk, Sowieci dysponowali 6,7 miliona żołnierzy. Końcowe, śmiertelne zmagania dwóch rywalizujących z sobą tyranów – Hitlera i Stalina – były jednym z najbardziej przerażających militarnych spektakli tej wojny. Wojska Eisenhowera zajmowały boczną część sceny. Zmagania te były całkowicie irracjonalne, gdyż ich wynik nie ulegał wątpliwości, ale hitlerowcy zdołali nakłonić większość swych żołnierzy do ostatniego wysiłku i poniesienia ostatniej ofiary. Los tych, którzy się wahali, przedstawiła nauczycielka z Prus Wschodnich Henner Pflug, pisząc, że przestał już patrzeć na zwisających z drzew żołnierzy, którzy mieli na szyjach tablice z napisem: „Jestem dezerterem” lub: „Nie chciałem bronić ojczyzny” – widziała ich już zbyt wielu. Nawet partyzanci Tity mówili z niechętnym podziwem o odwrocie Wehrmachtu, który zachował spokój mimo fatalnej sytuacji. Milovan Ðilas napisał: „Niemiecka armia zostawiła za sobą szlak heroizmu, choć hitleryzm wymazał ze świadomości obiektywizm, który umożliwiłby dostrzeżenie jej walorów [...]. Głodni i obdarci żołnierze oczyszczali górskie osuwiska, wspinali się na skaliste szczyty, wykuwali nowe ścieżki. Alianccy piloci,

doskonalący się dla rozrywki w sztuce strzelania, wykorzystywali ich jako ruchome cele. Nie mieli paliwa [...] zabijali swych ciężko rannych [...]. W końcu przedarli się, zostawiając wspomnienie o swym wojennym męstwie. Okazało się, że armia niemiecka może toczyć wojnę [...] bez masakrowania ludności i komór gazowych”. Narzeczona żołnierza jednostki spadochronowej Martina Poppela Gerda należała do licznej rzeszy Niemców, którzy zbyt późno odwrócili się od hitlerowskiego reżimu, przerażeni ogromem nieszczęść, jakie ściągnął na ich kraj. W styczniu 1945 roku pisała do odbywającego służbę w Holandii Poppela: „Jesteśmy wyczerpani po tym straszliwym gradzie bomb. Słyszymy ich nieustanny gwizd, czekamy na śmierć w ciemnych piwnicach, nic nie widzimy – och, a życie naprawdę jest cudowne. Chciałabym, żeby to się już skończyło – oni naprawdę wymagają od ludzi zbyt wiele. Czy pamiętasz jeszcze nasze jezioro? Chyba tam właśnie pocałowałeś mnie po raz pierwszy! Wszystko odeszło – śliczne kawiarenki Branda i Bohninga – ratusz jest całkowicie spalony. Nie potrafię ci tego opisać, bo nie wiem nawet, jak zacząć. Ale ty potrafisz to sobie wyobrazić. Widziałeś Monachium. Czy wszystko zostanie zniszczone? Nie widać innego wyjścia. Dlaczego ludzie pozwalają naszym żołnierzom niepotrzebnie ginąć, dlaczego narażają na zniszczenie resztę Niemiec, po co te nieszczęścia, po co?”. Później dodała: „Gdybyś był po wojnie nadal lojalnym zwolennikiem tych ludzi – wiesz, kogo mam na myśli – nieuchronnie doprowadziłoby to do naszego rozstania. Co oni zrobili z naszym pięknym, wspaniałym krajem? Mam ochotę płakać. I nie chcę nawet myśleć o tym, jak zostaniemy zniewoleni przez obcych”. Historycy, którzy pisząc o 1945 roku, przedstawiają hitlerowskie „armie” i „dywizje” jako poważne formacje bojowe, ukazują wykrzywiony obraz rzeczywistości. Każda jednostka była tak uszczuplona, że dysponowała tylko częścią swej nominalnej siły bojowej. Dotyczyło to nie tylko potencjału ludzkiego, lecz także czołgów, artylerii oraz środków transportu. W okresie od czerwca 1944 do marca 1945 roku Wehrmacht stracił trzy i pół miliona karabinów, więc podczas ostatnich kampanii niedobory obejmowały nawet lekką broń. Stan fizyczny żołnierzy był często żałosny. W raporcie medycznym z 10 stycznia dotyczącym spadochronowej baterii artylerii czytamy, że z jej siedemdziesięciu dziewięciu żołnierzy wszyscy z wyjątkiem dwóch mają wszy, a osiemnastu cierpi na egzemę wywołaną nieprawidłowym odżywianiem. Próby zachowania dyscypliny wywoływały drwiny. Żołnierze 1. kompanii 1120. pułku Grenadierów musieli być rozbawieni postawą swego dowódcy majora Beissa, który w styczniu, kiedy Trzecia Rzesza już się rozpadała, zarzucał im w rozkazie dziennym niechlujstwo. „Karabin ma być noszony na prawym ramieniu, lufą do góry. Jeśli zobaczę jeszcze raz «myśliwego», który spaceruje z lufą w dół, zostanie on ukarany siedmioma dniami ścisłego aresztu. Świeże plamy z błota wystawiają żołnierzowi zaszczytne świadectwo, ale stare plamy dowodzą lenistwa. Jeśli jeszcze raz zobaczę żołnierza z «lwią grzywą» lub jakąkolwiek inną dziwaczną fryzurą, osobiście zetnę mu włosy”.

Wszystkie armie świata wiedzą, że żołnierze – szczególnie w obliczu niepowodzeń – nie powinni być bezczynni, gdyż nadmiar wolnego czasu skłania do posępnych rozważań. W pierwszych tygodniach 1945 roku, kiedy przebieg wojny był już dla Niemców bardzo niepomyślny, dowódca kompanii czołgów porucznik Tony Saurma starał się zająć swych żołnierzy, wygłaszając do nich odczyty. Pewnego razu mówił do nich przez godzinę o Stanach Zjednoczonych – o obszarach uprawy zbóż, okręgach przemysłowych i wielkich miastach. Wiedział, podobnie jak jego słuchacze, że jeśli uda im się przeżyć, ten kraj zacznie wkrótce odgrywać w ich życiu ważną rolę. Niezwykłe było nie to, że w ostatnich miesiącach wojny porzuciły służbę wojskową setki tysięcy Niemców, lecz to, że tak wielu nadal stawiało opór, a niektórzy z nich nawet godzili się ze swoim losem. Dowódca plutonu pancernego SS przerzuconego na Węgry pisał w połowie lutego, podczas krótkiej przerwy w walkach: „przydziały żywności były świetne. Nauczyliśmy się od ludności cywilnej różnych zastosowań papryki. Tutejsi mieszkańcy traktowali nas bardzo przyjaźnie. Wieczorami jeździliśmy do miejscowości Nové Zámky, by oglądać filmy”. W dniu 1 lutego szefowie sztabów państw zachodniego sojuszu, którzy zebrali się na Malcie przed konferencją jałtańską, zatwierdzili plan Eisenhowera, zakładający, że w ostatniej fazie kampanii główny ciężar operacji w północnych Niemczech weźmie na siebie 21. Grupa Armii Montgomery’ego, wspomagana przez amerykańską 9. Armię Simpsona. Ciężkie lotnictwo bombowe otrzymało rozkaz niszczenia infrastruktury niemieckiego transportu leżącej na szlaku natarcia Sowietów, między innymi tak ważnych węzłów kolejowych, jak Drezno

i Lipsk[31]. Ale armie sojusznicze posuwały się naprzód bardzo powoli. Kolejna wielka ofensywa Montgomery’ego, operacja „Veritable”, załamała się w lasach Reichwald, a formacje Simpsona ruszyły naprzód dopiero 23 lutego, gdyż Niemcy zalali leżące na ich drodze wielkie obszary terenu. Siły Montgomery’ego, po ciężkich walkach, dopiero 10 marca dotarły do Renu i zajęły pozycje między granicą holenderską a Koblencją. W rozpaczliwej sytuacji, w jakiej znalazły się Niemcy, Hitler sięgnął po znane panaceum i zaczął zmieniać generałów. Kesselring, który wsławił się podczas obrony Włoch, zastąpił von Rundstedta na stanowisku dowódcy zachodniego frontu. Ale – podobnie jak jego poprzednik – nie był w stanie prowadzić spójnej kampanii, bo dysponował zaledwie pięćdziesięcioma pięcioma osłabionymi dywizjami, a miał przeciwko sobie osiemdziesiąt pięć w pełni sprawnych dywizji Eisenhowera, wspieranych przez niepodzielnie panujące w powietrzu lotnictwo. Pierwsza Armia Hodgesa opanowała noszący imię Ludendorfa most kolejowy na Renie w Remagen i natychmiast zaczęła tworzyć przyczółek na wschodnim brzegu rzeki. Patton zajął 22 marca przyczółek mostowy leżący trochę dalej na południe, w Oppenheim. Ostatni Niemcy utrzymujący pozycje na zachodnim brzegu Renu zostali z nich wyparci trzy dni później. 24 marca wojska Montgomery’ego przekroczyły Ren w miejscowości Wesel. Radość z tego spektakularnego osiągnięcia zakłóciły tylko ciężkie straty poniesione przez jednostki spadochronowe, zrzucone na przeciwległy brzeg. Okazało się, że broniący go Niemcy, mimo problemów z zaopatrzeniem, dysponowali pokaźnymi zasobami artylerii przeciwlotniczej. Pod koniec miesiąca czołowe oddziały Bradleya połączyły się w Lippstadt z siłami Simpsona i okrążyły dowodzoną przez Modela Grupę Armii „B” w tak zwanym kotle Ruhry. Model zastrzelił się 17 kwietnia, a 317 tysięcy jego żołnierzy zostało jeńcami zachodnich sojuszników. Amerykanie mieli teraz większe szanse na przeprowadzenie szybkiego końcowego natarcia niż Brytyjczycy, gdyż ku oburzeniu Montgomery’ego jego formacje zostały skierowane na drugoplanowy odcinek walk i otrzymały rozkaz wyparcia obrońców z północnych obszarów Niemiec, sięgających aż po Hamburg i Lubekę. Alianci zachodni chcieli jak najszybciej opanować podstawę Półwyspu Jutlandzkiego, by uchronić Danię od groźby sowieckiej okupacji. Eisenhower oficjalnie zrezygnował z próby zajęcia Berlina i poinformował o tym Stalina. Przerzucił dwie armie na południe, w pobliżu granicy austriackiej, by udaremnić ewentualną niemiecką próbę stworzenia „narodowej reduty”, która mogłaby się bronić nawet po spotkaniu sił rosyjskich i anglo-amerykańskich na północnych obszarach kraju. „Narodowa reduta” była jednym z wytworów wyobraźni sztabu wywiadu Eisenhowera, a on, pozbywając się części sił, znacznie osłabił swe główne, centralne natarcie i umożliwił Sowietom zajęcie Czechosłowacji. Wbrew zarzutom krytyków naczelnego wodza trudno byłoby jednak uzasadnić twierdzenie, że którakolwiek z tych decyzji zmieniła powojenną mapę Europy. Granice sojuszniczych stref okupacyjnych zostały ustalone wiele miesięcy wcześniej i zatwierdzone w lutym 1945 roku, podczas konferencji w Jałcie. Rosjanie jako pierwsi wkroczyli do Europy Wschodniej. Zachodni sojusznicy, by udaremnić ich imperialistyczne plany i uchronić uwolnioną od hitlerowskiego terroru Europę Środkową od stalinowskiej tyranii, musieliby stoczyć zupełnie inną, bardziej brutalną wojnę i ponieść znacznie większe straty. Musieliby liczyć się z możliwością, a nawet prawdopodobieństwem równoczesnej walki z Armią Czerwoną i Wehrmachtem. Taki scenariusz był niewyobrażalny zarówno ze względów militarnych, jak i politycznych, choć Churchill łudził się przez krótki czas, że polityka siły może zapewnić wolność Europie Wschodniej. Obsesyjne przekonanie Stalina, że Berlin powinien być zdobyty przez ZSRS, było zgodne z wizją jego poddanych, którzy uważali ten symboliczny triumf za jedyne możliwe zwieńczenie ich zmagań wojennych, realizację wszystkich celów, o jakie walczyli od 1941 roku. Z militarnego punktu widzenia siły Eisenhowera być może zdołałyby dotrzeć do niemieckiej stolicy przed Armią Czerwoną, ale doprowadziłoby to do konfliktu między sojusznikami. Rosjanie byliby oburzeni każdą próbą odebrania im zasłużonej nagrody. Psychoza na tle intencji Zachodu, jaka ogarnęła Sowietów, była powodem ich działań w kwietniu i maju. Stalin wielokrotnie okłamywał Waszyngton i Londyn, zapewniając, że Berlin nie jest jego celem. Nie był w stanie sobie wyobrazić, że Amerykanie i Brytyjczycy mogą zrezygnować z szansy wyprzedzenia Armii Czerwonej w drodze do niemieckiej stolicy. Sposób, w jaki Sowieci okrążyli Berlin, wynikał po części z wymogów strategii

zmierzającej do odebrania go Hitlerowi, ale miał też na celu uniemożliwienie dostępu do miasta wojskom Roosevelta i Churchilla. Na postępowanie Sowietów wpływały też inne czynniki: chcieli za wszelką cenę dostać w swoje ręce hitlerowskich specjalistów od techniki nuklearnej oraz materiały badawcze. Stalin, poinformowany przez swych operujących na Zachodzie agentów, że Amerykanie są bliscy stworzenia bomby atomowej, chciał przyspieszyć start konkurencyjnego projektu sowieckiego, więc Instytut Fizyki imienia cesarza Wilhelma w Dahlem został uznany za jeden z najważniejszych celów ofensywy Armii Czerwonej. W końcowej fazie wojny na Zachodzie nacierające armie anglo-amerykańskie natrafiały jedynie na sporadyczny i źle skoordynowany opór. Najcięższe zadanie miała jak zwykle piechota, likwidująca pojedyncze punkty niemieckiej obrony. Służba w charakterze członka załogi czołgu nigdy nie była synekurą, ale w ciągu ostatnich sześciu tygodni kampanii w zachodniej Europie batalion pancerny Gwardii Szkockiej stracił tylko jednego oficera i siedmiu zabitych żołnierzy oraz garstkę rannych. W tym samym okresie piechota 2. batalionu Gwardii Szkockiej odnotowała następujące straty: 9 oficerów i 76 podoficerów i żołnierzy, którzy zostali zabici, oraz 17 oficerów i 248 podoficerów i żołnierzy, którzy odnieśli rany. Poszczególne jednostki sojusznicze musiały stawiać czoło grupom fanatyków uparcie broniącym przepraw przez rzeki i kluczowych skrzyżowań, ale rozbijały je kolejno i zbliżały się coraz bardziej do Łaby. 12 kwietnia 1. Armia otrzymała rozkaz postoju w Dreźnie w oczekiwaniu na Rosjan. Sowieckie i amerykańskie patrole spotkały się rankiem 24 kwietnia w małym saksońskim miasteczku Strehla nad Łabą. Tego samego dnia, nieco później, nastąpiło uroczyste spotkanie w Torgau, które upłynęło pod znakiem entuzjazmu Anglików oraz Amerykanów i sztywnej nieufności Rosjan. Brytyjczycy dotarli do bałtyckiego portu Lubeka 2 maja, rozwiewając obawy sojuszników, którzy podejrzewali, że Sowieci mogą podjąć próbę zajęcia Danii. Na szczęście dla Duńczyków uwaga Sowietów była wtedy skupiona na Berlinie, stolicy faszystowskich Niemiec i ostatnim bastionie hitleryzmu. 3. BERLIN: OSTATNIA BITWA Stalin objął osobiste dowództwo nad ostatnią wielką operacją tej wojny głównie po to, by pozbawić chwały Żukowa, który został zesłany na stanowisko dowódcy 1. Frontu Białoruskiego. 12 stycznia Sowieci rozpoczęli ze swych nadwiślańskich przyczółków generalną ofensywę. Wykorzystując przewagę liczebną, która wynosiła dziesięć do jednego, czołgi i oddziały piechoty Armii Czerwonej ruszyły na zachód, miażdżąc wszystko, co znalazło się na ich drodze. Radio „Berlin” w niemal histerycznym komunikacie ogłoszonym 20 stycznia nazwało sowieckie natarcie „masową inwazją, której skalę i znaczenie można porównać tylko z dawnymi najazdami mongolskich hord, Hunów i Tatarów”.

Ostatnia nadzieja Hitlera. Żołnierze Wehrmachtu wzięci do niewoli nad Renem, marzec 1945 roku Fot. Mirrorpix

Znany komentator Hans Fritzche przestrzegał słuchaczy, że celem nieprzyjaciela jest „totalna destrukcja”, a klęska „oznaczałaby kres cywilizacji”. Dowodził, że Trzecia Rzesza ma teraz przewagę, którą zapewniają jej skrócenie linii zaopatrzenia i „niezłomna wola obrony ojczyzny”. Niemcy – stwierdził – stały się „przedmurzem Europy, zapewniającym jej obronę przez barbarzyńskimi hordami pochodzącymi ze wschodnich stepów”. Oburzał się na Brytyjczyków, którzy nie chcieli się sprzymierzyć z Niemcami przeciwko bolszewikom. Hitlerowcy nie bagatelizowali już groźby klęski, co często czynili w przeszłości, lecz wzywali swych rodaków do rozpaczliwej obrony, przyznając, że sytuacja jest katastrofalna. „Niemieckie przywództwo musi teraz stawić czoło najpoważniejszemu kryzysowi na przestrzeni tej wojny – oznajmiło Radio «Berlin» 22 stycznia. – Odwroty i strategiczne manewry mające na celu oderwanie się od nieprzyjaciela nie są już możliwe, gdyż nasze armie walczą o obszary, które mają kluczowe znaczenie dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego [...]. Od każdego Niemca wymaga się najwyższego wysiłku. Niemcy chętnie reagują na ten apel, bo wiedzą, że nasi przywódcy zawsze w przeszłości umieli – mimo wszystkich trudności – odwrócić każdą sytuację w sposób korzystny dla kraju”. Podczas gdy poddani Hitlera pogrążali się w rozpaczy, Rosjanie wpadali w euforię. Korespondent wojenny Wasilij Grossman wyznał, że choć od 1941 roku oglądał wiele bitew, widząc forsowanie Wisły, odczuł gwałtowny przypływ „wielkiej radości”. Nieco później napisał: „Chciałem krzyczeć, wołać do wszystkich naszych braci, naszych żołnierzy, leżących w rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, polskiej ziemi, pogrążonych w wiecznym śnie na polach bitew: «Towarzysze, czy nas słyszycie? Zrobiliśmy, co do nas należało». Straty poniesione podczas ofensywy znad Wisły były przerażające nawet jak na normy przyjęte na wschodnim froncie: Sowieci wyrzynali wszystkie formacje, które znalazły się na ich drodze. W styczniu zginęło 450 tysięcy Niemców, a w każdym z następnych trzech miesięcy liczba zabitych przekraczała 280 tysięcy (dane te obejmują ofiary anglo-amerykańskich nalotów na Drezno, Lipsk i inne wschodnioniemieckie miasta). W ciągu ostatnich czterech miesięcy wojny zginęło więcej Niemców niż w latach 1942–1943. Naród niemiecki zapłacił wysoką

cenę za postawę dowództwa armii, które nie umiało usunąć hitlerowców i zakończyć wojny, zanim nastąpił jej ostatni, przerażający akt. Na początku lutego dowódca Grupy Armii „Wisła”, którego zwierzchnikiem był wówczas Reichsführer SS Heinrich Himmler, pisał: „My, żołnierze Wehrmachtu, mamy do czynienia z bardzo poważnym kryzysem przywództwa. Korpus oficerski nie kontroluje już postępowania żołnierzy. Armii poważnie zagraża dezintegracja. Nierzadkie są przypadki żołnierzy, którzy pozbywają się mundurów i zdobywają cywilne ubrania, umożliwiające im ucieczkę”. Niemieckich generałów spotykały jeszcze inne upokorzenia: Guderian był przesłuchiwany przez szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy SS-Obergruppenführera Ernsta Kaltenbrunnera i szefa Gestapo SS-Gruppenführera Heinricha Müllera, którzy zarzucali mu, że wbrew rozkazom Hitlera zarządził ewakuację Warszawy.

Główną przeszkodą, na jaką natrafili nacierający Sowieci, była pogoda. Gwałtowna odwilż opóźniała postęp jednostek pancernych, brnących przez błoto i topniejący śnieg. 3 lutego armie frontów Koniewa i Żukowa zajęły pozycje wzdłuż Odry od miejscowości Kostrzyn, położonej 50 kilometrów na wschód od Berlina, aż do granicy czeskiej, i stworzyły przyczółki na zachodnim brzegu rzeki. 5 lutego dowódca sił niemieckich na Węgrzech meldował: „Wobec tych wszystkich napięć i obciążeń psychicznych nie dostrzega się poprawy morale ani sprawności bojowej. Liczebna przewaga nieprzyjaciela w połączeniu ze świadomością, że walka toczy się teraz na niemieckiej ziemi, wpływa bardzo demoralizująco na żołnierzy. Ich jedynym pożywieniem jest kromka chleba

i odrobina koniny, a osłabienie fizyczne utrudnia jakiekolwiek ruchy. Mimo tego wszystkiego, mimo że od sześciu tygodni nie otrzymali obiecanych posiłków, walczą z determinacją i wykonują rozkazy”. Rosjanie potwierdzili to z niechętnym uznaniem w raporcie wywiadowczym z 2 marca: „Większość żołnierzy niemieckich zdaje sobie sprawę z beznadziejności położenia swego kraju, choć nieliczni nadal wierzą w zwycięstwo Niemiec. Ale nie widać objawów załamania się ich morale. Nadal walczą z zajadłym uporem i utrzymują nienaruszoną dyscyplinę”. Hitler odrzucił nalegania swych generałów nakłaniających go do ewakuacji Półwyspu Kurlandzkiego, choć stacjonująca tam dwustutysięczna armia, która mogła wspomóc obrońców Rzeszy, pozostawała bezczynna. Sowieci zatrzymali chwilowo swe natarcie na centralnym odcinku frontu. Wydaje się, że Żukow był w stanie kontynuować ofensywę i wykorzystać jej rozpęd do ataku na Berlin, ale stanął w obliczu olbrzymich problemów logistycznych. Armie Stalina nie musiały podejmować ryzyka. Nieco dalej na północ Rokossowski przebijał się przez śniegi Prus. Sowieccy żołnierze, którzy byli naocznymi świadkami zniszczeń dokonanych przez hitlerowców w ich kraju, z satysfakcją obserwowali teraz destrukcję terytorium Trzeciej Rzeszy. Jeden z nich napisał z Prus Wschodnich 28 stycznia 1945 roku: „Majątki, wsie i miasta płonęły. W całej okolicy kolumny wozów, pełnych Niemców obojga płci, którzy nie zdążyli uciec. Wszędzie leżały bezkształtne części czołgów i samobieżnych dział oraz setki ciał. Przypominało mi to sceny rozgrywające się w pierwszych dniach wojny [...]”. Miał oczywiście na myśli walkę o ocalenie Matki Rosji. Właściciele ziemscy z terenu Pomorza i Prus Wschodnich, którzy nieopatrznie pozostali w swych domach, często z powodu podeszłego wieku lub złego stanu zdrowia, byli narażeni na straszliwe cierpienia. Kiedy najeźdźcy odkrywali, że są nie tylko Niemcami, lecz również arystokratami, ich śmierć poprzedzały tortury. Miliony uchodźców uciekały przed Sowietami na zachód. Silni przetrwali trudy wędrówki, ale dzieci i ludzie starzy często nie dożywali jej kresu. „Byliśmy przynajmniej młodzi – wspominała Ulrike Kowitz, dwudziestoletnia mieszkanka Prus Wschodnich. – Znosiliśmy to lepiej niż starcy”. Pokryte śniegiem obszary wschodniej Europy zostały upstrzone dziesiątkami tysięcy ciał. Uciekinierzy przeżywali wspólnie niezwykłe przygody, które czyniły z nich na jakiś czas kompanów w nieszczęściu: razem jedli lub głodowali, żyli lub umierali, wędrowali i sypiali, dopóki nie rozdzieliły ich jakieś nowe okoliczności. „Ludzie, których zetknął z sobą przypadek – opowiadała nauczycielka Henner Pflug – nawiązywali w takich sytuacjach na kilka godzin, dni lub tygodni zażyłą znajomość, a potem znów stawali się sobie obcy”. Jedna z wielu skazanych na wygnanie niemieckich kobiet napisała: „Człowiek pozbawiony rodziny, przyjaciół czy nawet domowej atmosfery czuje się na świecie bardzo samotnie”. Poznała znaczenie słowa „desperacja”, kiedy ujrzała, jak inne panie domu, pragnące za wszelką cenę zdobyć ciepłą odzież, przebiegają obok żołnierzy, którzy strzelali z karabinów i moździerzy do Rosjan, i pędzą w kierunku Schloss, gdyż usłyszały, że jest tam sklep, z którego będą mogły zabrać, co tylko zechcą. Ona sama uciekała z dwójką dzieci i była w pewnym momencie tak wyczerpana, że nie mogła wciągnąć na wzgórze wózka, na którym znajdował się ich żałosny bagaż. „Oparłam się o cały nasz dobytek i zaczęłam gorzko szlochać”. Dwaj przechodzący obok francuscy jeńcy wojenni zlitowali się nad nią i pomogli jej przebyć wzniesienie. Kilka dni później pewien rolnik, u którego na krótki czas znalazła schronienie, zaproponował jej, żeby zostawiła u niego swego synka, którego chciał zaadoptować. „Obiecywał mi złote góry, jeśli oddam w jego ręce to dziecko. Tłumaczył, że chłopiec nie ma żadnej przyszłości, a pod jego dachem znajdzie dostatni i spokojny dom”. Ale ona zdobyła się na resztki odwagi i odmówiła. „Wyznaczyłam sobie zadanie, polegające na tym, żeby zapewnić dzieciom bezpieczeństwo i patrzeć, jak dorastają. Jak? Nie miałam pojęcia. Po prostu żyłam z dnia na dzień, rozwiązując bieżące problemy”. Ta trzyosobowa rodzina dotarła w końcu do bezpiecznego azylu za liniami Amerykanów, ale wiele podobnych historii nie miało szczęśliwego zakończenia. Nacierające sowieckie legiony nie przypominały żadnej armii, jaką kiedykolwiek oglądał świat. Były mieszaniną starego i nowego, Europy i Azji, wysokiej inteligencji i prostackiej ignorancji, ideologii i patriotyzmu, technologicznego wyrafinowania i prymitywnych środków transportu oraz elementów wyposażenia.

Za czołgami T-34, artylerią i katiuszami jechały dżipy oraz ciężarówki studebaker i dodge, pozyskane w ramach systemu Lend–Lease. Po nich szły nędzne koniki, kolumny jeźdźców i wozów oraz szeregi wieśniaków, pochodzących z odległych republik Azji Środkowej. Piechurzy mieli na sobie podarte mundury, a ich nogi były owinięte szmatami. Szerzyło się pijaństwo. Niemieckie harmonijki ustne były w wielu jednostkach ulubionym instrumentem żołnierzy, ponieważ można było na nich grać w rozklekotanych ciężarówkach. Jedynym ściśle egzekwowanym – zarówno od mężczyzn, jak i od kobiet – elementem dyscypliny była gotowość do ataku, do walki – i do umierania. Stalinowi i jego marszałkom bynajmniej nie zależało na tym, by chronić życie i własność ludności cywilnej. Kiedy jeden z oficerów marszałka Wasilewskiego, dowódcy 3. Frontu Białoruskiego, spytał go, jak ma reagować na nieustanne akty wandalizmu, którego dopuszczali się jego podwładni, dowódca milczał przez kilka sekund, a potem powiedział: „Gówno mnie to obchodzi. Nadszedł czas, by nasi żołnierze wymierzali własną sprawiedliwość”. Jeden z takich ludzi, Siemion Pozdniakow, dostrzegł niedaleko Torunia, na ziemi niczyjej dzielącej obie armie, jakiegoś niemieckiego żołnierza, który wlókł się z pochyloną głową w kierunku własnych linii. Był ranny w prawą rękę, a w lewej, zwisającej bezwładnie wzdłuż ciała, niósł pistolet maszynowy. Pozdniakow zagrodził mu drogę, krzycząc: „Fritz, halt!”. Niemiec upuścił broń i podniósł lewą rękę, dając do zrozumienia, że się poddaje. W tym momencie zbliżyła się do nich grupa Rosjan, którzy dostrzegli zakrwawioną twarz jeńca i wyzierający z jego oczu wyraz rozpaczy. „Hitler kaput”, wymamrotał odruchowo Niemiec. Rosjanie wybuchnęli śmiechem, bo słyszeli te słowa już wiele razy, a jeden z oficerów kazał zaprowadzić jeńca na tyły. „Nein, nein!” – zaprotestował Niemiec, sądząc, że zostanie rozstrzelany, a Pozdniakow krzyknął do niego z gniewem: „Czemu się drzesz, ty ledwie żywy faszysto? Boisz się śmierci? Czy nie traktowałeś naszych ludzi w taki sam sposób? Powinniśmy cię wykończyć i nie zawracać sobie tobą głowy”. Taki los spotykał w istocie wielu Niemców, którzy na próżno prosili o litość. Sowieccy żołnierze nieostrożnie obchodzili się z bronią, a pociągnięcie za spust przychodziło im tak łatwo jak ich zachodnim kolegom przeklinanie lub spluwanie pod nogi. Mnożyły się więc wypadki śmiertelnych postrzeleń, których przyczynami były ataki gniewu lub lekkomyślność. Mimo militarnego wyrafinowania dowódców była to armia barbarzyńców, zawdzięczająca swe osiągnięcia barbarzyńskim metodom. Ale poczucie dobra i zła, którym kierowali się jej wykształceni żołnierze, było bardziej złożone niż motywy popychające do walki Amerykanów czy Brytyjczyków. Ci ludzie nie popierali diabelskiego paktu zawartego przez Stalina z Hitlerem w 1939 roku ani sowieckiej agresji wymierzonej przeciwko Polsce, Finlandii czy Rumunii. Ale wiedzieli, że Rosja została napadnięta i zniszczona, a teraz nadchodzi czas wyrównania rachunków z państwem, które było za to odpowiedzialne. Wiaczesław Ejsymont, były nauczyciel historii, który służył jako obserwator w artylerii, pisał z Prus Wschodnich 19 lutego: „Nocujemy w różnych miejscach: czasem w szopie, czasem w bunkrze, a dziś w czyimś domu. Wiosenna pogoda, wilgoć, czasem deszcz. Cywile, którzy nie zdążyli uciec, są teraz wysyłani na tyły [...]. Widzieliśmy ich, zbliżając się do Królewca: starzy mężczyźni, kobiety i dzieci z węzełkami na plecach wlekli się gęsiego poboczem drogi, którą zajmowała nasza kolumna. Tego wieczoru widzieliśmy straszne rzeczy. Ale dowódca naszej baterii wyraził zdanie wielu ludzi, kiedy powiedział: «Jasne, zasmuca was widok starych ludzi i dzieci umierających podczas marszu. Ale przypomnijcie sobie, co oni zrobili z naszym krajem, a przestaniecie odczuwać litość!»”. W lutym Koniew przekroczył Odrę, ruszył w kierunku Drezna i zatrzymał się na linii Nysy. W ciągu najbliższych tygodni jego najważniejszym osiągnięciem było zajęcie Górnego Śląska. Na początku marca Sowieci bez trudu odparli przeprowadzoną bez większego przekonania kontrofensywę pancernych jednostek SS na terenie Węgier, podyktowaną obsesyjnym dążeniem Hitlera do odzyskania utraconych złóż ropy naftowej. 16 marca dwa sowieckie fronty rozpoczęły natarcie w kierunku Wiednia. Nawet tak wierny zwolennik nazizmu jak marszałek Ferdinand Schörner powiedział Hitlerowi 20 marca: „Muszę zameldować, że militarna nieprzydatność oddziałów na [Górnym Śląsku] przekracza moje najgorsze przypuszczenia. Niemal bez wyjątków są wyczerpane. Rozwiązane formacje zostały zmieszane z jednostkami alarmowymi, Volkssturmu i obrony cywilnej. Ich wartość

bojowa jest szokująco niska. Na północ od Loebschutz nie ma ani jednego człowieka, który zasługiwałby na miano niemieckiego żołnierza. Moim zdaniem Rosjanie mogą zrobić, co zechcą, bez wielkiego trudu i angażowania znacznych sił”. Druga Armia Pancerna, walcząca na Węgrzech, informowała (bez cienia ironii) Naczelne Dowództwo 10 kwietnia: „Aby poprawić morale, dokonano egzekucji na polu bitwy”. Kapral Helmut Fromm walczący z Sowietami w Saksonii zanotował w dzienniku podczas Wielkanocy: „Siedzę w moim oświetlonym przez świece p[unkcie] o[obserwacyjnym], oddalonym o pięćset metrów od Iwanów. Lodowaty wiatr przedziera się przez brezentową osłonę. Przez całą noc trwa ostrzał artyleryjski, któremu towarzyszy co jakiś czas ogień karabinów maszynowych i chrapanie mojego sąsiada. Spotkany przed godziną w okopie podoficer powiedział mi, że Amerykanie są już w Heidelbergu. Jestem więc odcięty od wszystkich bliskich, którzy muszą się o mnie niepokoić. Zastanawiam się, gdzie może być mój brat. Jestem przekonany, że ich jeszcze zobaczę, bo wierzę w Boga. Jak długo potrwa to szaleństwo? Oby Bóg zlitował się nad swoim ludem. To była długa krucjata, usłana zwłokami i łzami. Boże, spraw, aby po Wielkanocy nastąpiło odkupienie”. Kapral Fromm miał szesnaście lat.

Obóz koncentracyjny w Ohrdrufie – pierwszy obóz wyzwolony przez Amerykanów, kwiecień 1945 roku Fot. AP Photo/Byron H. Rollins/Press Association

Służący w Dywizji „Grossdeutschland” Guy Sajer zapisał: „Nie walczyliśmy już za Hitlera ani za Trzecią Rzeszę, ani nawet za nasze narzeczone, matki i rodziny, uwięzione w zrujnowanych przez bomby miastach. Walczyliśmy po prostu ze strachu [...]. Walczyliśmy dla siebie, po to, żeby nie umierać w jakichś dziurach wypełnionych błotem i śniegiem; walczyliśmy jak szczury”. Niemiecki porucznik skarżył się swej narzeczonej: „Każdy oficer jest skazany na huśtanie się w tę i z powrotem, jak wahadło, między Krzyżem Rycerskim, krzyżem brzozowym a sądem wojennym”. A mieszkanka Berlina pisała: „Zauważyłam ostatnio, że mój stosunek do mężczyzn [...] ulega zmianie. Jest mi ich żal, wydają się tak nieszczęśliwi i bezsilni. Słabsza płeć. My, kobiety, odczuwamy w głębi duszy coś w rodzaju zbiorowego rozczarowania. Świat faszystowski, rządzony przez mężczyzn, gloryfikujący silnych mężczyzn, zaczyna się kruszyć, a wraz z nim mit «Mężczyzny»”.

Rosyjski żołnierz pisał do żony 19 kwietnia z Prus Wschodnich: „Witaj, kochanie! Od dwóch tygodni niemal codziennie jestem w drodze, sypiając w bunkrach, namiotach albo po prostu pod gołym niebem. Ale od wczoraj jesteśmy zakwaterowani w domu i śpimy w łóżkach [...]. Nasza jednostka zasłużyła na to, bo zrobiliśmy co do nas należało w natarciu na Królewiec i oczywiście zdobyliśmy go. Nasze samoloty bombardowały miasto przez trzy dni. Ziemia drżała od pocisków artyleryjskich, które zasłoniły je chmurami dymu. Faszyści stawiali początkowo zacięty opór, ale nie mogli znieść tego piekła. Chyba brakowało im amunicji i nie mieli wsparcia z powietrza [...]. Wzięliśmy mnóstwo jeńców. Radio oznajmiło: «Sojusznicze patrole przekroczyły granice Czechosłowacji!». To wszystko musi się niebawem skończyć! Ale może tak nie będzie, bo została jeszcze ta cholerna Japonia [...]. Można jednak założyć, że kiedy wojna w Europie wygaśnie, sojusznicy będą się starali szybko się z tym uporać”. Niemiecki system dystrybucji żywności całkowicie się załamał, więc już od końca marca ludność cywilna cierpiała głód nawet na obszarach nadal zajmowanych przez Wehrmacht. I wiedziała, że najgorsze jeszcze przed nią. Berliński nastolatek Dieter Borkowski jechał 14 kwietnia kolejką podziemną, której pasażerowie dawali głośno wyraz swojemu niezadowoleniu i rozpaczy. Jakiś drobny, brudny żołnierz, obwieszony medalami, które w absurdalny sposób kontrastowały z jego wyglądem, krzyknął nagle: „Cisza! Mam wam coś do powiedzenia. Nawet jeśli nie chcecie mnie słuchać, przestańcie biadolić. Musimy wygrać tę wojnę! Nie wolno nam tracić odwagi. Jeśli wojnę wygrają nasi wrogowie i zrobią nam choćby cząstkę tego, co my robiliśmy z nimi na okupowanych terytoriach, to za kilka tygodni nie zostanie przy życiu ani jeden Niemiec”. Borkowski zanotował: „W wagonie zrobiło się cicho jak makiem zasiał”. Kiedy Sowieci dotarli do Lübbenau, miasta położonego o 90 kilometrów na południe od Berlina, żona oficera SS Hildegarda Trutz miała nadzieję, że uniknie zgwałcenia, zasłaniając się dwójką swych małych dzieci. „Mój Boże, jak ja strasznie przeżyłam ten pierwszy raz! – wspominała później. – Kiedy o tym teraz myślę, chce mi się śmiać. Trzymałam Elke na rękach i wypchnęłam Norfrieda przed siebie, mając nadzieję, że to zmiękczy serce tego Rosjanina. Ale on po prostu odepchnął chłopca i przewrócił mnie na ziemię. Krzyczałam i przyciskałam do siebie Elke, ale on robił swoje, więc w końcu musiałam ją wypuścić. Bardzo się spieszył, więc wszystko razem trwało nie dłużej niż pięć minut [...]. Wkrótce odkryłam, że lepiej nie stawiać oporu, bo to znacznie przyspiesza całą sprawę”. Friedrike Grensemann wróciła z pracy do domu i zastała w nim swego ojca, który otrzymał powołanie do Volkssturmu i przygotowywał się do wyjścia. Wręczył jej swój pistolet, mówiąc: „Już po wszystkim, moje dziecko. Obiecaj mi, że się zastrzelisz, kiedy przyjdą Rosjanie”. Potem ucałował ją i odszedł, a wkrótce zginął. Tylko nieliczni Niemcy czuli się bardziej zaszczyceni powołaniem do Volkssturmu niż Herr Grensemann. Większość parodiowała pieśń Die Wach am Rhein, śpiewając: „Droga ojczyzno, bądź spokojna / Führer powołał do służby dziadków”. Berlińczycy ogołocili sklepy z wszystkich produktów żywnościowych, jakie tylko w nich jeszcze zostały, a potem zeszli do piwnic, które miały być ich schronieniem w ciągu następnych dni. RuthAndreas Friedrich odważyła się wyjrzeć na ulicę w przerwie między sowieckimi nalotami. Stwierdziła, że niebo nad wschodnią częścią miasta jest tak czerwone, „jakby oblano je krwią”. Słyszała nieustanną kanonadę dział, „przypominającą odległy pomruk grzmotów. To nie były bomby [...] tylko artyleria [...]. Przed nami leżało niekończące się miasto, czarne czernią nocy wyglądało tak bezbronnie, jakby chciało się ukryć pod ziemią. A my odczuwaliśmy lęk”. Duński korespondent Jacob Kronika napisał, że berlińczycy marzyli teraz o jak najszybszym końcu swego przywódcy. „Kilka lat temu krzyczeli: «Heil!», a teraz nienawidzą człowieka, który nazywa się ich Führerem. Nienawidzą go, ale się go boją. Przez niego cierpią męki i umierają, ale nie mają dość siły ani charakteru, by uwolnić się od jego demonicznej mocy. Czekają w biernej rozpaczy na ostatni akt tego dramatu”.

Za liniami frontu hitlerowcy rozpoczęli końcową orgię mordów. Opróżniali więzienia i rozstrzeliwali przebywających w nich skazańców. Wymordowali niemal wszystkich pozostałych przy życiu przeciwników reżimu, zamkniętych w obozach koncentracyjnych, i z przerażającą nonszalancją masakrowali innych więźniów. 31 marca zgromadzono na stacji Kassel-Wilhelmshöhe 78 włoskich robotników podejrzanych o obrabowanie pociągu z zaopatrzeniem dla Wehrmachtu i postawiono ich przed plutonami egzekucyjnymi. Na zachodnich obrzeżach Hanoweru Gestapo zamordowało 82 uwięzionych robotników przymusowych i jeńców wojennych. 6 kwietnia na terenie więzienia w Lahde zabito 154 sowieckich więźniów, a 200 następnych w Kiel. W ciągu ostatnich dni, podczas których hitlerowcy byli panami życia i śmierci, siepacze Führera w szaleńczym amoku pozbawiali znajdujących się w ich zasięgu ludzi szans na przeżycie radosnego wyzwolenia. Setki tysięcy więźniów gnano na zachód, by znaleźli się jak najdalej od nadchodzących Sowietów. Dla wielu z nich ta wędrówka okazała się marszem śmierci. Żyd Hugo Gryn opisał swe przeżycia z marszu w kolumnie głodujących niewolników, pędzonych w kierunku Sachsenhausen: „Kiedy wyszliśmy z Lieberose i przebyliśmy jeszcze kawałek drogi, kazano nam się zatrzymać. Usłyszeliśmy odgłosy wystrzałów i ujrzeliśmy dym. Zabijali wszystkich, którzy nie mieli dość siły, by iść dalej, i palili ich zwłoki. Był to upiorny marsz. Śnieg, błoto. A kiedy

zapadał zmrok, kazano nam wykonać zwrot w lewo lub w prawo, wejść na najbliższe pole i położyć się na ziemi. Rano ci, którzy mieli dość siły, by się podnieść, wstawali z ziemi, ruszali naprzód, przystawali, słyszeli wystrzały, a potem szli dalej”. Niemal połowa z 714 211 więźniów obozów koncentracyjnych, przebywających na terenie Rzeszy w styczniu 1945 roku, została zabita przed nadejściem maja. Zamordowano też wielu jeńców wojennych. 12 kwietnia Albert Speer zorganizował ostatni występ orkiestry niemieckich filharmoników. W jego programie, obok Koncertu Skrzypcowego Beethovena i VIII Symfonii Brucknera, znalazł się finał Götterdämmerung Wagnera. Pozostała jeszcze ostatnia bitwa, która miała się stać punktem kulminacyjnym całej wojny. Od 1939 roku uwagę świata przyciągały znane i nieznane, ale stale się zmieniające punkty na mapie: Warszawa, Dunkierka, Paryż, Londyn, Tobruk, Smoleńsk, Moskwa, Stalingrad, Al-Alamajn, Kursk, Salerno, Anzio, Normandia, Bastogne i ponownie Warszawa. Teraz stolica Hitlera stała się nie tylko przedmiotem wielu nadziei i obaw, lecz również olbrzymim skupiskiem potęgi militarnej. Trzy sowieckie fronty stojące u wrót miasta dysponowały siłą 2,5 miliona żołnierzy i 6250 pojazdów opancerzonych, a ich poczynania wspierało 7500 samolotów. 16 kwietnia we wczesnych godzinach rannych Żukow rozpoczął pod osłoną ciemności frontalne natarcie na wzgórza Seelow, leżące na wschód od miasta. Była to jedna z najbardziej pozbawionych wyobraźni operacji sowieckich w ciągu całej wojny. Jej dowódca, zachwycony zniszczeniami, jakie spowodował ostrzał artyleryjski niemieckich pozycji obronnych, po trzydziestu minutach wydał rozkaz do ataku. Rosyjski saper napisał tego wieczoru do rodziny: „Horyzont był na całym obszarze jasny jak w dzień. Po stronie niemieckiej wszystko zasłaniały kłęby dymu i tryskające w górę fontanny ziemi. Po niebie latały wielkie stada ptaków, wystraszonych przez nieustanne wybuchy. Musieliśmy zatykać uszy, by nie popękały nam bębenki. Potem zaryczały czołgi, a na całej linii frontu zapłonęły reflektory, mające oślepić Niemców. I wszyscy zaczęli wrzeszczeć: «Na Berlin!»”. Sowiecka piechota wbiegła na niemieckie pola minowe, ale pierwsze czołgi zmierzały już z rykiem w stronę wzgórz. Przez jakiś czas wydawało się, że artyleria uciszyła obrońców. Potem Niemcy otworzyli ogień. Zdążyli się wycofać z wcześniej zajmowanych pozycji, więc pociski artylerii Żukowa spadały na puste okopy. Kiedy czołgi sowieckie zaczęły grzęznąć w gęstym błocie pokrywającym strome zbocza wzgórz, obrońcy zadali im ogromne straty. „Posuwaliśmy się naprzód przez obszar, na który spadły pociski artyleryjskie – pisał sowiecki saper Piotr Siebielew. – Wszędzie leżały rozbite niemieckie działa, pojazdy, płonące czołgi i zwłoki żołnierzy [...]. Niemcy masowo się poddają. Nie chcą walczyć i oddawać życia za Hitlera”. Ale inni nadal strzelali. „Po co ciągnąć dalej to nieszczęście? – pytał zrozpaczony niemiecki żołnierz, którego żona z trójką dzieci utonęli 15 kwietnia, kiedy statek z uchodźcami «Wilhelm Gustloff» został zatopiony przez torpedy na Bałtyku. – Ale przecież mam wielu kolegów. Wielu z nich znam od lat. Czy mógłbym zostawić ich na lodzie w tak trudnej chwili?” Obrońcy wzgórz, którymi dowodził generał Theodor Busse, ponieśli trzykrotnie mniejsze straty w ludziach niż atakujący ich żołnierze Armii Czerwonej. Sowieckie dowództwo nie wykazało choćby cienia taktycznej inwencji: hordy Żukowa po prostu rzucały się naprzód, atakując kolejnymi falami. Niemcy zasypywali napastników ogniem, niszcząc setki czołgów i zabijając tysiące ludzi. Sowieckie armie przez sześć dni nacierały na ich linie obronne, ale nie zdołały ich przełamać. Koniew, zajmujący pozycje na południe od wzgórz Seelow, otrzymał rozkaz natarcia dwiema armiami czołgów, a okupujący północną flankę Rokossowski skierował część swych sił na pomoc Żukowowi. 18 kwietnia kapral Wehrmachtu Helmut Fromm pisał z sektora atakowanego przez Koniewa: „Teraz mamy przed sobą Forst. Rosjanie zaatakowali nas dziś o jedenastej rano z przyczółka mostowego na Nysie. Musieliśmy się wycofać. Mam już tylko jeden karabin maszynowy i dwóch żołnierzy. Tylko ja umiem obsługiwać panzerfaust – większość pozostałych ludzi zajmowała się dotąd pracą biurową. Jechaliśmy bardzo szybko na rowerach autostradą Wrocław–Berlin [...]. Działa Iwana nadal strzelają. Dziesięć minut temu Böhmer i Bucksbraun zostali ranni – Böhmer bardzo ciężko. Kiedy nieśliśmy go na desce w kierunku tyłów, krzyczał z bólu. Kto będzie następny? Ostrzał artyleryjski od strony drogi. Stojąca na lewo od nas armata przeciwpancerna

kaliber .88 znalazła się pod ogniem. Próbuję się okopać jak najgłębiej. Nad nami krąży po niebie rosyjski samolot szturmowy [...]. Jeśli przeżyję, będę dziękował Bogu”. Hitler nie wysłał posiłków generałowi Heinriciemu, gdyż chciał, żeby 9. Armia utrzymała swe pozycje na Odrze. Żukow nie wykazał się jako strateg, ale dzięki przewadze liczebnej posunął się w końcu naprzód i 21 kwietnia dotarł do zewnętrznego pierścienia obrony Berlina. Podczas walk o wzgórza Seelow zginęło 30 tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej i 12 tysięcy Niemców. Atakujący Sowieci ruszyli pospiesznie w kierunku miasta główną szosą, tak zwaną Reichstrasse 1. Przed nimi gnały w popłochu tłumy uchodźców i dezerterów. „Oni wszyscy wyglądają tak żałośnie, tak mało przypominają mężczyzn – pisała mieszkanka Berlina, obserwując 22 kwietnia przechodzących pod jej oknami niemieckich żołnierzy. – Budzą tylko litość, żadnych oczekiwań, żadnych nadziei. Już teraz wyglądają jak pokonani jeńcy. Patrzą na nas obojętnie, jakby nas nie widzieli [...]. Najwyraźniej nie przejmują się naszym losem, losem swego Volk, losem cywilów, berlińczyków, czy jak tam można nas nazwać. Jesteśmy teraz tylko ciężarem. Chyba nie są wcale zawstydzeni swoim nędznym, apatycznym wyglądem. Wszyscy walczyli tak długo, że wyczerpali cały zapas sił”. W dniu 25 kwietnia Żukow i Koniew okrążyli niemiecką stolicę, bez trudu odpierając atak 12. Armii generała Walthera Wencka, która próbowała przerwać pierścień i przyjść oblężonym z pomocą. Sowieci, usiłujący wyrąbać sobie drogę do miasta, rozpoczęli trwające tydzień walki o każdą ulicę i każdy dom. Rowy przeciwczołgowe, wykopane z wielkim trudem przez tysiące berlińczyków, okazały się równie bezużyteczne jak inne tego rodzaju przeszkody. Bardziej skuteczne były barykady z gruzów, narzuconych na wagony tramwajowe i kolejowe. Żołnierze regularnej armii, wspierani przez starców i nastolatków z Hitlerjugend, stawiali Sowietom zacięty opór, choć mieli do dyspozycji tylko lekką broń, granaty i panzerfausty. Ale tragicznymi ofiarami byli nie tylko młodzi ochotnicy, którzy ginęli w walkach o Berlin. Dorothea von Schwanenflügel opisała swoje spotkanie z „chłopcem o wyglądzie nieszczęśliwego dziecka, który miał na sobie o wiele za duży mundur i stał obok leżącego na bruku przeciwczołgowego granatu. Po jego twarzy ciekły łzy, a on był najwyraźniej bardzo wystraszony. Spytałam go delikatnym tonem, co tutaj robi. Nabrał do mnie zaufania i powiedział, że kazano mu czekać na sowiecki czołg, a potem wbiec pod jego kadłub i spowodować wybuch granatu. Spytałam, jak się to robi, ale on tego nie wiedział. To wątłe dziecko nie byłoby chyba nawet w stanie unieść tego granatu”. W podobnym tonie pisała inna mieszkanka Berlina: „Widzi się chłopców, których dziecinne twarze wystają spod za dużych stalowych hełmów. Ich cienkie głosy brzmią przerażająco. Mają najwyżej po piętnaście lat, a w zbyt obszernych kurtkach mundurów wydają się chudzi i mali. Dlaczego tak nami wstrząsa myśl o mordowanych dzieciach? Za trzy lub cztery lata te same dzieci przestaną budzić naszą litość [...]. Do tej pory w wojsku służyli mężczyźni [...]. Zabijanie tych chłopców, zanim osiągną dojrzałość, jest sprzeczne z podstawowymi prawami natury, z naszym instynktem, z dążeniem do zachowania gatunku. Niektóre ryby i owady pożerają własne potomstwo. Nie powinni tego robić ludzie. Nasze postępowanie jest niewątpliwie objawem szaleństwa”.

Sowiecka artyleria przygotowana do ataku na Berlin

Żadna ze stron nie wykazała się podczas bitwy o Berlin taktycznym wyrafinowaniem. Była ona po prostu tysiącem lokalnych potyczek, podczas których atakujący mierzyli swe postępy w metrach. Żołnierze piechoty idący w szpicy natarcia byli zawsze zabijani, a czołgi z pierwszej linii niszczone. Sowieckie działa i samoloty bombardowały obrońców miasta. Całe ulice zamieniały się w kupy gruzów. Artyleria wielkiej mocy, złożona z haubic kaliber 203 mm, zajęła pozycje na pierwszej linii i burzyła wolno stojące budynki, z których ostrzeliwali się obrońcy. Powietrze było gęste od dymu i kurzu. Przebywający w Moskwie Stalin telefonicznie instruował swoich marszałków. Tysiące żołnierzy zapłaciły życiem za to, że Koniew i Żukow nie prowadzili skoordynowanego natarcia, lecz rywalizowali z sobą o tytuł zdobywcy Berlina. „Berlin [...] wyglądał przerażająco – zanotował przedstawiciel szwedzkiego Czerwonego Krzyża Sven Frykman, który oglądał w nocy oblężone miasto. – Z bezchmurnego nieba świecił ogromny księżyc w pełni, więc straszliwa skala zniszczeń była wyraźnie widoczna. Ta światowa metropolia zamieniła się w widmowe miasto, zamieszkane przez jaskiniowców [...]. Cesarski pałac, wszystkie wspaniałe zamki, pałac książęcy, Królewska Biblioteka, Tempelhof, budynki wzdłuż Unter den Linden – prawie nic z tego nie zostało. Księżyc przeświecał przez te puste okna i otwory drzwi, więc miasto wyglądało jeszcze bardziej groteskowo niż w świetle dziennym. Tu i ówdzie migotały jeszcze płomienie, będące skutkiem ostatnich nalotów, i uwijali się strażacy. Przewody wodno-kanalizacyjne są popękane, więc niektóre ulice przypominają Wenecję i jej kanały”. Helga Schneider zapisała: „Wegetujemy w mieście duchów, bez światła elektrycznego i gazu, bez wody. Osobista higiena stała się dla nas luksusem, a ciepłe posiłki abstrakcją. Żyjemy jak upiory na wielkim polu ruin [...] w mieście nie funkcjonuje nic oprócz telefonów, które dzwonią czasem posępnie i bezsensownie spod gruzów”. Nie wszystkie aparaty były bezużyteczne – przebywający w bunkrze Hitlera członkowie sztabu, nie mając innego źródła informacji, musieli telefonować do osób mieszkających w wybranych dzielnicach, by się dowiedzieć, dokąd dotarł nieprzyjaciel. Kiedy Sowieci zajmowali kolejne odcinki miasta i do piwnic docierały rosyjskie słowa, ukryci w nich cywile szeptali do siebie z przerażeniem: „Der Iwan kommt!”. Niemcy masowo uciekali lub poddawali się przy każdej sposobności, więc powinno dziwić, że obrona miasta trwała tak długo. Liczące 45 tysięcy żołnierzy oddziały Wehrmachtu i SS, wspierane przez 40 tysięcy członków Volkssturmu i zaledwie 60 czołgów, stawiały przez tydzień opór całej potędze armii Żukowa i Koniewa. Walki uliczne nigdy nie są łatwe, bo trudno zwalczać i wypierać małe grupy żołnierzy ukrywające się wśród budynków, Niemcy zaś wykrzesali z siebie w ostatnim tygodniu kwietnia siłę, której źródłem była desperacja. Armia

Czerwona zapłaciła w stolicy Rzeszy wysoką cenę za swą politykę niepohamowanej brutalności wobec niemieckich żołnierzy i cywilów. Niezależnie od poglądów Hitlera i SS trudno przypuszczać, że obrońcy Berlina walczyliby tak zaciekle, gdyby mogli liczyć na litość dla siebie i ludności cywilnej. Ponieważ wszyscy Niemcy wiedzieli, że Sowieci dopuszczają się morderstw, gwałtów i rabunków, większość broniących miasta żołnierzy nie widziała przed sobą żadnych perspektyw oprócz śmierci. Jednym z pozostających do końca na posterunku oddziałów była francuska jednostka Waffen SS, tak zwana Dywizja „Charlemagne”. Dowódca tych skazanych na śmierć żołnierzy, dwudziestopięcioletni Henri Fenet, został odznaczony Krzyżem Rycerskim podczas uroczystej ceremonii (przy świecach), która odbyła się w rozbitym wagonie tramwajowym. Fenet był już zresztą kawalerem orderu Croix de Guerre za walkę po stronie Francji w 1940 roku. Zdumiewające jest to, że zarówno Dywizja „Charlemagne”, jak i inne jednostki Waffen SS miały dość determinacji, by zdobywać się na lokalne kontrataki. Jeden z nich doprowadził do odebrania Sowietom budynku siedziby Gestapo przy Prinz Albrechtstrasse. Mężczyźni i chłopcy, którzy próbowali ratować się ucieczką, byli bez sądu wieszani na ulicach przez patrolujących miasto esesmanów. Tak Rosjan, jak i Niemców uderzał kontrast między wszechobecnymi zwałami gruzów i stosami ciał a oznakami budzącej się wiosny. Kiedy ogień choć na chwilę ustawał, zaczynały śpiewać ptaki. Drzewa były pokryte kwiatami, dopóki kolejna eksplozja nie zamieniła ich w poczerniałe szkielety. Tu i ówdzie zakwitały tulipany, a w parkach unosił się aromat bzów. Ale dominującym elementem krajobrazu pozostawały zwłoki. Przywódcy Niemiec od dawna romansowali ze śmiercią, a w kwietniu 1945 roku związek ten został ostatecznie skonsumowany na ulicach Berlina. W dniu 28 kwietnia Benito Mussolini został schwytany i zastrzelony przez partyzantów podczas próby ucieczki z północnych Włoch. 30 kwietnia po południu, kiedy sowieccy żołnierze szturmowali już budynek Reichstagu, oddalony o 400 metrów od bunkra Hitlera, niemiecki przywódca zabił swoją żonę i siebie. Zachowanie tej pary w ciągu ostatnich dni było jaskrawym przejawem banalności zła. Ewę Braun pochłaniały takie sprawy, jak podział biżuterii („moja brylantowa broszka jest niestety w naprawie”) i ukrywanie przed potomnością rachunków od swej krawcowej („nie wolno dopuścić do tego, żeby ktoś znalazł rachunki od Heise”). W ostatnim liście do przyjaciółki Herty Ostermayr napisała: „Co ja powinnam ci powiedzieć? Nie potrafię pojąć, jak mogło do tego wszystkiego dojść, ale nie umiem już wierzyć w Boga”. Większość Niemców zareagowała na wieść o śmierci Hitlera tępą obojętnością. Szeregowiec Gerd Schmuckle przebywał w odległej od Berlina zatłoczonej gospodzie, kiedy nadano przez radio specjalny komunikat. „Gdyby właściciel gospody stanął w drzwiach i oznajmił, że w stajni zdechło jedno z jego zwierząt, obecni nie okazaliby mniejszego współczucia. Tylko jeden młody żołnierz zerwał się, wyciągnął prawą rękę i wrzasnął: «Niech żyje Führer!». Wszyscy inni dalej jedli zupę, jakby nie zdarzyło się nic ważnego”. W stolicy wybuchały jeszcze przez dwa dni sporadyczne walki, a 2 maja komendant miasta generał Helmuth Weidling skapitulował. Miasto pogrążyło się w straszliwej ciszy, ciszy umarłych i przeklętych. „Nie było słychać żadnych dźwięków, wydawanych przez ludzi, zwierzęta, samochody, radioaparaty czy tramwaje – zapisała mieszkanka Berlina. – Tylko dokuczliwa cisza, przerywana jedynie odgłosami naszych kroków. Jeśli z wnętrza budynków obserwowali nas jacyś ludzie, robili to w tajemnicy”. Tydzień później dodała: „Wszędzie brud i końskie łajna, wszędzie bawią się dzieci – jeśli można to nazwać zabawą. Włóczą się po okolicy, patrzą na nas, szepczą coś do siebie. Jedynymi ludźmi, którzy mówią głośno, są Rosjanie [...]. Ich pieśni wydają się nam prymitywne i wyzywające”.

Niemiecki żołnierz na ruinach Reichstagu, wiosna 1945 roku Fot. akg-images/BE&W

Na wszystkich zajętych przez siebie obszarach sowieccy zdobywcy rozpoczynali orgię radosnych libacji, gwałtów i zniszczeń, jakich nie widziano w Europie od XVII wieku. „Na korytarzu spotkałam znajomego piekarza – pisała inna mieszkanka Berlina. – Był blady jak ściana i bezradnie wyciągał do mnie ręce. «Oni porwali moją żonę...» – wykrztusił łamiącym się głosem. Przez sekundę miałam wrażenie, że występuję w jakiejś sztuce. Ten prosty piekarz nie mógł przecież poruszać się w taki sposób, mówić z taką ekspresją, wkładać tyle uczucia w swój głos, obnażać tak wzruszająco swej rozdartej duszy. Potrafili to robić tylko wielcy aktorzy, których widywałam na scenie”. Niemiecki prawnik, który cudem uratował swą żydowską żonę przed hitlerowcami, teraz próbował obronić ją przed sowieckimi żołnierzami. Jeden z nich strzelił mu w biodro. Leżąc na ziemi w przedśmiertnych drgawkach, widział, jak trzej mężczyźni gwałcą jego żonę, która głośno krzyczała, że jest Żydówką. Anonimowa mieszkanka Berlina, która odnotowała ten epizod w dzienniku, napisała: „Nikt nie potrafiłby czegoś takiego wymyślić, to było samo życie w swej najbardziej okrutnej postaci. Ślepy, szalony przypadek”. Pewien starszy wiekiem berlińczyk wzdychał: „Chciałbym, żeby ten okropny fragment życia dobiegł już końca”. Wielokrotnie zgwałcona autorka innego dziennika miała wrażenie, że wszystko, co przeżywa, dzieje się w oderwaniu od jej fizycznej egzystencji. „Moje prawdziwe «ja» po prostu opuszczało moje ciało, moje biedne, splugawione, zniewolone ciało i odpływało, nieskalane, w jakąś białą przestrzeń. Nie mogłam pogodzić się z tym, co mnie spotyka, więc odpychałam od siebie rzeczywistość”. Sowiecki żołnierz tak opisał przyjacielowi niemieckie kobiety: „Nie mówią ani słowa po rosyjsku, ale to tylko ułatwia całą sprawę. Nie musisz ich do niczego namawiać. Po prostu wyciągasz nagan [pistolet] i każesz im się położyć. Potem robisz swoje i odchodzisz”. Kiedy znaleziono zmasakrowane zwłoki grupy zgwałconych kobiet, odkryto, że każda z nich ma wciśniętą do pochwy butelkę. Wasilij Grossman był wstrząśnięty tym, że żołnierze Armii Czerwonej traktują wszystkie swe ofiary tak samo. „Niemieckie kobiety przeżywają straszne rzeczy [...]. Uwolnione z obozów pracy młode Rosjanki też narażone są na wielkie cierpienia”. Aleksandr Sołżenicyn, który służył w armii Rokossowskiego jako oficer artylerii, opisał z gorzką ironią zachowanie swych świętujących zwycięstwo rodaków w takim oto wierszu: Rosyjscy zdobywcy Europy Biegają tłumnie z miejsca na miejsce. Odkurzacze, wino, świece, Suknie, ramy do obrazów, fajki, Broszki i medaliony, bluzki, klamry, Maszyny do pisania (bez rosyjskich czcionek), Wianki kiełbas i serów. W chwilę później zza muru Dobiega krzyk jakiejś dziewczyny: „Nie jestem Niemką. Nie jestem Niemką. Nie! Jestem Polką. Polką”. Ci wszyscy chłopcy, jak jeden mąż, Chwytają wszystko, co wpadnie im w ręce, Ale kto byłby na tyle pozbawiony serca, Żeby im tego zabronić? Żołnierze Armii Czerwonej, którzy 24 kwietnia zajęli dawny żydowski szpital w Wedding, zastali w nim

ośmiuset Żydów – cudownym zrządzeniem losu przeoczyła ich hitlerowska machina do zabijania. Ich stan fizyczny był przeważnie opłakany. Nie mogąc uwierzyć własnym oczom, sowiecki żołnierz powiedział łamaną niemczyzną: „Nichts Juden. Juden kaput”. Ale Rosjanie i tak zgwałcili przebywające w szpitalu kobiety, mówiąc: „Frau ist frau”. Po zajęciu Berlina przez Sowietów z ukrycia wyszło tysiąc czterystu Żydów, którzy byli ostatnimi żyjącymi przedstawicielami licznej niegdyś społeczności. Żydzi służyli też w Armii Czerwonej – pewna przerażona niemiecka rodzina została postawiona przed obliczem sowieckiego komisarza, który powiedział: „Jestem Rosjaninem, komunistą i Żydem [...]. Moja matka i ojciec zostali zamordowani przez SS, bo byli Żydami. Moja żona z dwójką dzieci zaginęła. Mój dom leży w gruzach. To, co wydarzyło się mnie, przeżyły w Rosji miliony ludzi. Niemcy mordowali, gwałcili, rabowali i niszczyli [...]. Jak myślicie, co mamy ochotę robić teraz, kiedy pobiliśmy niemieckie armie?”. Potem zwrócił się do najstarszego chłopca w rodzinie i powiedział: „Wstań. Ile masz lat?”. „Piętnaście”. „Mój syn byłby teraz w twoim wieku. Ale odebrali mi go bandyci z SS”. Wyciągnął pistolet i wymierzył do chłopca, a jego rodzice gorączkowo błagali o litość. W końcu powiedział: „Nie, nie, nie, panie i panowie, nie będę strzelał. Ale musicie przyznać, że miałbym do tego powody. To wszystko, co się wydarzyło, zasługuje na zemstę”. Akurat ten epizod zakończył się bez przelewu krwi, bo jego sowieckiego bohatera ruszyło jednak sumienie, ale pokłosiem wielu podobnych spotkań były okrzyki przerażenia, łzy kobiet, zniszczone domy, zmasakrowane zwłoki. Powtórzmy: Stalin nie przejmował się postępowaniem swych żołnierzy wobec Niemców. Sowieci nie odczuwali skrupułów, jakie mieli ludzie Zachodu, gdy myśleli o zemście. Do tej pory wojna toczyła się w przeważającej części na ich ziemi. Wycierpieli znacznie więcej niż Amerykanie czy Brytyjczycy. Niemcy, dopóki grali rolę zdobywców, postępowali jak barbarzyńcy, a ich zachowanie było tym bardziej godne pogardy, że tak dużo mówili o honorze i swym przywiązaniu do wysokiej kultury i jej standardów etycznych. Teraz ZSRS wymierzał im okrutną karę. Naród niemiecki sprowadził na świat nieszczęście, a w 1945 roku musiał za to zapłacić. Niemcy rozpoczęli wojnę i przegrali z bezwzględną tyranią Stalina, która teraz brała na nich odwet, dyktując tak okrutne warunki, jakie siepacze Hitlera narzucali Europie od 1939 roku. Na całym obszarze wschodnich Niemiec dochodziło do dziesiątków tysięcy samobójstw. Szesnastoletnia Liselotte Grünauer zapisała w dzienniku: „Pastor zastrzelił siebie oraz żonę i córkę [...]. Pani H. zastrzeliła siebie i dwóch synów, a córeczce poderżnęła gardło [...]. Nasza nauczycielka panna K. powiesiła się, była nazistką. Miejscowy przywódca partii zastrzelił się, a pani N. zażyła truciznę. Brak gazu jest teraz błogosławieństwem, bo liczba przypadków targnięcia się na własne życie byłaby jeszcze większa”. Brutalność Sowietów nie ograniczała się tylko do obszaru Niemiec. Partyzanci Tity byli wstrząśnięci aktami okrucieństwa, jakich Armia Czerwona dopuszczała się w Jugosławii, bez skrupułów mordując, gwałcąc i ograbiając przedstawicieli narodu, który walczył o tę samą sprawę. Oficer brytyjskiego SOE Basil Irwin był zdumiony pogardą, z jaką Sowieci traktowali swych sojuszników. „Nie okazywali nam wrogości ani podejrzliwości, ale partyzantów traktowali jak bydło [...]. Ci, którzy myśleli, że będą z radością witać swych braci Słowian i wielką armię rosyjską, przeżyli bolesny wstrząs”. Stalin zbywał wszystkie skargi wzruszeniem ramion. Milovan Ðilas pisał z goryczą: „Wszelkie iluzje dotyczące Armii Czerwonej, a w konsekwencji samych komunistów, zostały brutalnie rozwiane”. Kiedy Tito osobiście oświadczył w Belgradzie miejscowemu dowódcy sowieckiemu Korniejewowi, że jego zwolennicy są oburzeni kontrastem między wzorowym zachowaniem żołnierzy brytyjskich a barbarzyństwem Rosjan, jego rozmówca zawołał z gniewem: „Stanowczo protestuję przeciwko obraźliwemu porównywaniu Armii Czerwonej z armiami państw kapitalistycznych!”. W Jugosławii, podobnie jak we wszystkich krajach, do których dotarli żołnierze Stalina, ZSRS – tak samo jak współczesna Rosja – odmawiał przyznania się do zbrodni popełnionych przez ludzi w jego mundurach. 22 kwietnia 1945 roku „Prawda” stwierdziła z ironią: „Prasa brytyjska słusznie opisuje i potępia akty okrucieństwa, jakich dopuścili się Niemcy w obozie koncentracyjnym Buchenwald. Ludzie sowieccy potrafią

zrozumieć lepiej niż ktokolwiek inny gniew, żal, ból i oburzenie, które przeżywa teraz brytyjska opinia publiczna [...]. Dostrzegliśmy prawdziwe oblicze nieprzyjaciela już dawno temu. Nasi sojusznicy nie widzieli tego, co widzieliśmy my. Teraz będą mogli lepiej nas zrozumieć i uznać słuszność naszych uporczywych apeli o postawienie faszystowskich siepaczy w stan oskarżenia”. Po śmierci Hitlera wielki admirał Karl Dönitz przejął uprawnienia führera. Występował w tej roli przez dwa tygodnie, inscenizując lokalne kapitulacje i usiłując pertraktować z Amerykanami, by zyskać na czasie i umożliwić niemieckim siłom zbrojnym ucieczkę przed Armią Czerwoną na zachód. Generał SS Karl Wolff już wcześniej na własną rękę zawarł porozumienie dotyczące kapitulacji jego walczącej we Włoszech armii. Zostało ono podpisane w Casercie 29 kwietnia. Siły niemieckie przebywające w północno-zachodniej części kraju oraz w Holandii i Danii poddały się Montgomery’emu w lesie pod Lüneburgiem 4 maja. Opór na froncie amerykańskim ustał dwa dni później, gdy Armia Czerwona dotarła do Łaby. Ale żołnierze ginęli aż do samego końca tragedii. Kapitan Nikołaj Biełow, który tak barwnie opisał swe frontowe przeżycia w dzienniku i był od 1941 roku pięciokrotnie ranny, zginął na polu walki 5 maja 1945 roku. Armia Pattona dotarła do Pilzna i mogła ruszyć na Pragę, ale Sowieci upierali się przy swoim prawie do samodzielnego zdobycia czeskiej stolicy. Zajęli ją w końcu 11 maja, po ostatnim paroksyzmie przelewu krwi, do którego doszło po katastrofalnym w skutkach powstaniu wywołanym przez miejscowych partyzantów. Tymczasem wysłana przez Dönitza delegacja dotarła 5 maja do kwatery Eisenhowera w Reims, by uzyskać zgodę na jednostronne poddanie się Amerykanom. Naczelny Wódz zażądał równoczesnej i bezwarunkowej kapitulacji na wszystkich frontach, którą generał Alfred Jodl, jeden z najważniejszych doradców wojskowych Hitlera, podpisał 7 maja. Dzień 8 maja był obchodzony przez wszystkich zachodnich sojuszników jako Dzień Zwycięstwa. Stalin zdecydowanie jednak obstawał przy dodatkowej ceremonii w Berlinie, w której mogliby uczestniczyć na równych prawach Sowieci. Doszło do niej 8 maja, a dzień 9 maja był odtąd uważany w ZSRS za Dzień Zwycięstwa. Podobnie jak przy wielu innych okazjach naród Stalina chciał iść własną drogą. Do sporadycznej wymiany ognia dochodziło na Wschodzie jeszcze przez kilka tygodni. Siły NKWD zabijały Polaków i Ukraińców, którzy nie chcieli, by nazistowską tyranię zastąpiły rządy Sowietów. Brytyjski żołnierz porucznik David Fraser pisał: „Na świecie było jeszcze zbyt wiele okrucieństwa, byśmy mogli powiedzieć z prawdziwą satysfakcją: «Dobro zwyciężyło»”. Amerykański porucznik Lyman Diercks przebywający na terenie Austrii w Unterach koło Salzburga zanotował: „Nasze obchody były skromne. Pewien mieszkający w tym miasteczku rodak pożyczył nam amerykańską flagę, którą wywiesiliśmy na słupie w centralnym punkcie rynku. Para starych Austriaków, do których należy tutejszy hotel, przyrządziła dla nas znakomity posiłek. Ta kobieta powiedziała z płaczem: «Może teraz mój syn będzie mógł wrócić do domu z Rosji, jest tam jeńcem wojennym». Ale on nigdy nie wrócił”. Kapral John Cropper opisał uczucie „natychmiastowej ulgi, ale bez żadnych dzikich okrzyków radości ani bieganiny. Myśleliśmy: «Chwała Bogu, że to się już skończyło i jesteśmy wreszcie bezpieczni». I tak zresztą nie mieliśmy czym uczcić tego dnia, bo dysponowaliśmy tylko kiepską herbatą i zwykłymi racjami żywnościowymi. Czuliśmy się tak, jakbyśmy mogli po ciężkim dniu usiąść w końcu na wygodnym krześle”. Przebywające na terenie Niemiec armie amerykańskie i brytyjskie wciąż dokonywały rabunków mienia, a niekiedy dopuszczały się także gwałtów, rzadko jednak żołnierze mścili się na pokonanych. Francuzi natomiast uważali, że mają do wyrównania liczne rachunki. Major Albrecht Hamlin, dowódca amerykańskiej jednostki sprawującej rządy w Merzig (miejscowości liczącej 12 500 mieszkańców), przedłożył dramatyczny raport, w którym skatalogował masowe akty grabieży, do jakich doszło po przybyciu oddziału francuskiej kawalerii. „W ciągu godziny w miasteczku zapanował kompletny chaos. Szaserzy rozbiegli się po okolicy, zajmując wszystkie domy, na jakie przyszła im ochota, wyrzucając z nich na ulice cywilnych mieszkańców, których kierowali do przymusowej pracy, konfiskując rowery, samochody, ciężarówki i grabiąc sklepy oraz domy prywatne [...]. Według ich zapewnień miała to być zemsta na Niemcach. Francuscy oficerowie, do których kierowaliśmy protesty, stale powtarzali, że Niemcy postępowali tak samo we Francji, a teraz nadeszła ich kolej”.

Hamlin opisał chaotyczne strzelaniny, gwałty popełniane przez francuskie oddziały kolonialne, zabójstwo amerykańskiego sierżanta przez francuski patrol. „Hotel w Mettlach był systematycznie grabiony, a zdobyte w nim łupy wysyłano ciężarówką do Francji [...]. 5 kwietnia otrzymaliśmy z Luitwin-on-Boch informację, że francuscy żołnierze odkryli dzieła sztuki oraz precjoza przechowywane w podziemiach muzeum ceramiki firmy Villeroy & Boch i zaczęli je niszczyć”. Rozmiary ogólnego zamieszania zwiększali demolujący wszystko, co stanęło na ich drodze, uwolnieni sowieccy jeńcy wojenni oraz amerykańscy żołnierze, którzy ogłuszali granatami ryby w strumieniu Hausbacher. Według Hamlina lokalni mieszkańcy zachowywali się w sposób całkowicie uległy. Tego rodzaju sceny powtarzały się na terenie całych Niemiec. Na obszarze strefy okupacyjnej zarządzanej przez zachodnich sojuszników porządek został przywrócony już w ciągu najbliższych kilku tygodni. W strefie sowieckiej było inaczej. Zinstytucjonalizowane grabieże, gwałty i morderstwa trwały jeszcze przez dłuższy czas po kapitulacji Niemiec. Koniec wojny na Zachodzie oznaczał wybawienie dla żołnierzy Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, ale proces łagodzenia cierpień Europy i milionów jej mieszkańców przebiegał znacznie wolniej. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

25 JAPONIA POWALONA

iosną 1945 roku indyjskie i brytyjskie siły dowodzone przez generała „Billa” Slima przeprowadziły udaną, błyskotliwą kampanię odzyskania Birmy. Mimo że nie miała ona znaczenia dla wyniku wojny – co od początku przewidywali Slim i Churchill – Stany Zjednoczone trzymały już bowiem Japonię w morderczym uścisku na Pacyfiku, to jednak przywróciła wiarę w siebie imperium brytyjskiemu oraz umocniła jego nadszarpnięty prestiż. A także odsłoniła słabość Japonii. Churchill starał się uniknąć tysiącsześćsetkilometrowego marszu przez jeden z najtrudniejszych terenów na świecie, chciał jednak doprowadzić do desantu z morza od południa na Rangun. Ale Amerykanie nalegali na atak poprzez północną Birmę, aby osiągnąć jedyny ważny dla nich strategicznie cel w tym regionie – ponowne otwarcie lądowego szlaku do Chin. Armia Slima, z przewagą wojsk indyjskich i z trzema dywizjami pochodzącymi z brytyjskich kolonii w Afryce, była o wiele mocniejsza od japońskiej, wystawiając 530 tysięcy żołnierzy wobec 400 tysięcy. Dysponowała też wsparciem ze strony potężnych sił pancernych i powietrznych. Jej głównym problemem było zaopatrzenie wojsk pokonujących niemal pozbawione dróg, górzyste i gęsto zalesione tereny. Kluczowym elementem kampanii stały się zrzuty z powietrza, możliwe dzięki zaangażowaniu dużej liczby amerykańskich samolotów. Początkowo Slim zamierzał stoczyć bitwę na położonej na zachód od rzeki Irrawaddy równinie Shwebo, gdzie mogły być wykorzystane jego czołgi i myśliwce bombardujące. Nowy japoński dowódca generał Hyotaro Kimura postanowił jednak nie stawiać tam silnego oporu, tylko uderzyć na Brytyjczyków podczas przekraczania przez nich rzeki. Gdy za sprawą systemu Ultra Slim poznał zamiary Kimury, brytyjski generał zmienił plany. Skierował część wojsk w stronę przeprawy przez Irrawaddy na północ od Mandalaj, gdzie czekali na niego Japończycy, lecz główne uderzenie przeprowadził o wiele dalej na południu, w Meiktili, aby odciąć drogę odwrotu na tyłach nieprzyjaciela. Jednocześnie inny korpus brytyjski przyciągał uwagę Japończyków w nadbrzeżnym regionie Arakan. Za powodzenie tych operacji odpowiadały dwie rzeczy: po pierwsze, siła aliantów, i po drugie, ich absolutna dominacja w powietrzu, która pozbawiła Japończyków szans na przeprowadzenie działań rozpoznawczych – od początku do końca kampanii Kimura nie był zorientowany w ruchach i zamiarach brytyjskich wojsk. Posuwające się z indyjskiego Asamu siły Slima w grudniu 1944 roku zaczęły się przeprawiać przez rzekę Chindwin, która była scenerią wielu tragicznych zdarzeń podczas odwrotu z Birmy w 1942 roku. Na północy Stilwell dowodził zgrupowaniem pięciu chińskich dywizji zmierzających w kierunku kluczowego lotniska Myitkyina. 5 marca zaczęło się przerzucanie dziewięciu tysięcy Chinditów generała Orde Wingate’a na lądowiska w dżungli na tyłach japońskiego frontu. Sam Wingate zginął w katastrofie, ale w następnych miesiącach jego jednostki uczestniczyły w zaciekłych walkach. Dopiero 17 maja Chindici i Chińczycy połączyli się w Myitkyinie, zajmując lotnisko. Cierpienia i straty w ludziach oddziałów Wingate’a były przerażające, lecz odciągnęły one znaczące siły japońskie od głównej marszruty wojsk Slima. Następnie dostarczono samolotami do Myitkyiny około 40 tysięcy ton zapasów i sprzętu, które miały być dalej przerzucone do Chin. Dostawy te nie mogły wiele pomóc w umocnieniu armii Czang Kaj-szeka, nadal niezdolnej do wyrządzenia Japończykom większych szkód – za to głównie przyczyniały się do wzbogacenia nacjonalistycznych watażków, którzy kradli dużą część materiałów, zanim dotarły do ich wojsk. Choć Japończycy płacili wysoką cenę za okupowanie przez całą wojnę wschodnich Chin, angażując milion żołnierzy do kontrolowania tych rozległych obszarów, nie mieli większych trudności z pokonywaniem bosonogich i wygłodzonych wojsk nacjonalistów, gdziekolwiek przyszło im z nimi walczyć. Komunistyczne oddziały Mao Zedonga na północy z pewnym powodzeniem przekonywały przedstawicieli Zachodu, że skutecznie przeciwstawiają się Japończykom, lecz w rzeczywistości Mao zbierał siły do nadchodzących wewnętrznych

W

zmagań o kontrolę nad Chinami. W połowie stycznia indyjskie jednostki przekroczyły rzekę Irrawaddy na północ od Mandalaj. W ciągu następnego miesiąca trzy dywizje dokonały głównej przeprawy na zachód od Sagaing, o wiele dalej na południu. W tym miejscu rzeka miała szerokość półtora kilometra, siły brytyjskie miały utrudnione zadanie, gdyż odczuwały dotkliwy brak wojsk inżynieryjnych i wodnodesantowych, którymi dysponowały armie Eisenhowera w Europie. W sytuacji, gdy większość jednostek japońskich była zaangażowana dalej na północy, Brytyjczykom udało się jednak zdobyć przyczółek, niestrudzenie improwizując i wykazując się dużą odwagą. Ruiny Mandalaj zostały przez nich zajęte 20 marca. Było to ważne symboliczne zwycięstwo, lecz Kimura wycofywał się już, aby stoczyć kluczową bitwę w Meiktili. Szczodrze wspomagana finansowo przez Japończyków Armia Obrony Birmy (BDA) nacjonalistycznego przywódcy Aung Sana przygotowywała się do zmiany stron. Niektórzy brytyjscy oficerowie przeciwstawiali się pomysłowi dostarczenia broni jego dziewięciu batalionom, obawiając się, że wkrótce BDA zostanie użyta przeciwko nim. Ale naczelny dowódca sił alianckich Mountbatten odrzucił tę argumentację i polecił im współpracować z BDA, bo – jak sam stwierdził – „nie będziemy robić niczego ponad to, co zostało zrobione we Włoszech, w Rumunii, na Węgrzech i w Finlandii”. Aung San spotkał się ze Slimem i w czasie tego spotkania przepraszał, że nie zna angielskiego. Generał odparł z właściwą sobie uprzejmością, że sam też jest w kłopotliwej sytuacji, nie znając birmańskiego. Uzgodnili, że będą walczyć wspólnie i 27 marca, gdy armia Slima była w odległości około 160 kilometrów od Rangunu, jednostki BDA nagle zaatakowały pozycje Japończyków. Wielu Birmańczyków cieszyło się z możliwości zemsty na przybyszach, których opacznie witali w 1942 roku jako wyzwolicieli. Jeden z nich, Maung Maung, napisał: „Partyzanci, młodzi ludzie z wiosek, pozostawiali swe domy, aby pójść z nami. Jedliśmy żywność oferowaną nam przez wieśniaków, zalecaliśmy się do ich córek, sprowadzaliśmy do ich drzwi zagrożenie i zabieraliśmy z sobą ich synów”. Było to dość romantyczne spojrzenie na spóźnioną i cyniczną zmianę stron, porównywalną do zachowania wielu Francuzów w lecie 1944 roku. Pomogło jednak w stworzeniu legendy, która później okazała się użyteczna dla birmańskich nacjonalistów. W dniu 29 kwietnia Brytyjczycy stacjonowali w Pegu, 80 kilometrów od Rangunu. Padał ulewny deszcz, zapowiedź nadchodzącego monsunu. Na południowym wybrzeżu indyjska dywizja dokonała desantu z morza, którego od dawna domagał się Churchill, i ruszyła w kierunku stolicy, napotykając niewielki opór. Armia japońska była zdruzgotana, straciła niemal wszystkie działa i pojazdy. Do końca wojny utrzymywały się izolowane punkty oporu, lecz rozbite jednostki narażały się na prawdziwą rzeź, usiłując się przebić przez armię Slima, która tworzyła obecnie kordon wzdłuż rzeki Sittang, odcinając Japończykom drogę ucieczki do Syjamu. W ostatnich miesiącach Brytyjczycy stracili jedynie kilkuset ludzi, podczas gdy po stronie wroga kampania ta kosztowała życie osiemdziesięciu tysięcy żołnierzy. Główne działania prowadzące do zamknięcia pierścienia wokół Japonii odbywały się na Pacyfiku. Rankiem 19 lutego trzy dywizje amerykańskiej piechoty morskiej zaczęły lądować na Iwo Jimie, wysepce położonej 4600 kilometrów na zachód od Pearl Harbor i niecały tysiąc na południe od Japonii. Jeden z Amerykanów obserwujących bombardowania poprzedzające desant powiedział: „Wszystkim nam się wydawało, że nikt nie będzie w stanie tego przeżyć, a samoloty z lotniskowców także robiły tam piekło”. Obrońcy byli jednak dobrze przygotowani i głęboko okopani. Poniesiono duże straty, proporcjonalnie nawet większe niż w dniu lądowania w Normandii: o zmierzchu na brzegu było 30 tysięcy marines, lecz 566 już nie żyło lub dogorywało. Żywi brnęli przez sięgający do kolan popiół wulkaniczny w księżycowej scenerii pozbawionej jakiejkolwiek osłony, a połączona z ulewą burza jeszcze bardziej pogorszyła ich położenie. Żołnierz Joseph Raspilair zapisał: „Nie sądzę, abym kiedykolwiek w życiu czuł się bardziej udręczony niż tamtej nocy. Wszystko, co można było zrobić, to leżeć w wodzie i czekać na poranek, aby wydostać się z dołka”. Potem przyszły tygodnie zaciętych walk. Kapral George Wayman tak cierpiał z bólu, tkwiąc godzinami w wyrwie po wybuchu pocisku w oczekiwaniu na pomoc, że myślał o samobójstwie. Został jednak w końcu ewakuowany spod ognia Japończyków

ostrzeliwujących pozycje marines. Wielu żołnierzy z posiłków rzucanych do akcji, aby zmienić jednostki na linii walk, ginęło, jeszcze zanim zdążyli poznać imiona swych towarzyszy broni. Porucznik Patrick Caruso żartobliwie nazwał jednego z tych młodych ludzi małolatem, wkrótce po tym chłopak już nie żył, po zaledwie dwóch godzinach od wylądowania na wyspie. Nie zdążył nawet zdjąć karabinu z ramienia i choćby przelotnie dostrzec nieprzyjaciela. Pomysłowość obrońców wydawała się nie mieć granic. Jeden z marines ze zdumieniem zobaczył, że otwiera się przed nim zbocze wzgórza, skąd trzech Japończyków wytacza działko polowe. Po wystrzeleniu trzech pocisków wciągnęli je z powrotem do jaskini. W tym miejscu wzgórze zostało później ostrzelane, a działko zniszczone ogniem z moździerzy, lecz setki tego rodzaju pozycji musiało zostać wyeliminowanych, zanim obrona się załamała. Oficerowie nauczyli się zniechęcać żołnierzy do zabierania pamiątek, które często okazywały się japońskimi pułapkami. „Najlepszą pamiątką, jaką możesz zabrać do domu, jesteś ty sam” – powiedział lakonicznie swym żołnierzom dowódca jednej z kompanii marines. Zorganizowany opór żołnierzy japońskich na Iwo Jimie zakończył się rankiem 26 marca. Amerykanie stracili 24 tysięce ludzi, w tym 7184 zabitych – taka była cena zdobycia wyspy o wielkości jednej trzeciej Manhattanu. Jej lądowiska okazały się użyteczne dla bombowców B-29, które wracały z misji uszkodzone lub z niedoborem paliwa, lecz nigdy nie były wykorzystywane do operacji ofensywnych. Geograficznie Iwo Jima wydawała się kamieniem milowym na drodze do Japonii, ale od strony strategicznej trudno było utrzymywać, podobnie jak w wypadku wielu innych z trudem zdobytych celów, że jej zajęcie było opłacalne – Mariany były o wiele ważniejsze. Niemal absolutna dominacja U.S. Navy na morzu uniemożliwiała Japończykom przerzucanie sił z Iwo Jimy czy skądkolwiek indziej w celu zakłócania operacji amerykańskich. Japonia krwawiła z tysiąca ran i do ustalenia pozostawał już tylko sposób, w jaki można by nakłonić jej władców, aby przyznali się do klęski, przy czym wiosną 1945 roku wydawało się, że są wciąż dalecy od pogodzenia się z rzeczywistością. Japońscy generałowie uważali, że nadal można wynegocjować pokój poprzez narzucenie Amerykanom wysokiej ceny krwi za każdy sukces, a przede wszystkim przekonując Waszyngton, że koszt inwazji na wyspy samej Japonii byłby nie do przyjęcia. Dowodem na to miało być nasilenie samobójczych ataków japońskich pilotów kamikaze na U.S. Navy. Komandor Stephen Juricka, oficer nawigacyjny lotniskowca „Franklin” o wyporności 36 tysięcy ton, był jednym z tysięcy zdumionych świadków zniszczeń wyrządzanych przez tych samobójców. „Widziałem [...], jak trafiają w niszczyciele, które stawały w płomieniach, ludzie wyskakiwali za burtę, aby uciec przed ogniem [...]. Po niedługim czasie załogi tych niszczycieli zaczęły podejrzewać, że zostały tam wystawione jako przynęta”. Wczesnym rankiem 19 marca 1945 roku nadeszła również kolej na „Franklina”. Kamikaze zanurkował w pokład lotniczy, powodując duży wybuch: „Zauważył samoloty tuż za windą, gotowe do odlotu, załadowane rakietami Tiny Tim oraz bombami o masie 125 i 500 kilogramów. Podniosły się ściany ognia i zaczęliśmy naprawdę dymić [...]. Ludzie wyskakiwali z pokładu lotniczego [...]. Wyławiały ich z morza dwa niszczyciele tuż za nami [...] [było] wielu rannych, poparzonych [...]. Pożary i wybuchy trwały aż do następnego popołudnia”. Katolicki kapelan ojciec O’Callaghan udzielał umierającym ostatniego namaszczenia, gdy zapaliła się rakieta Tiny Tim i przeleciała mu nad głową. Większość z liczącej 2700 ludzi załogi została ewakuowana w pierwszych godzinach po ataku, lecz 772 marynarzy pozostało na pokładzie, tocząc epicką wręcz walkę o utrzymanie okrętu na powierzchni. Od 1941 roku amerykańska marynarka wiele się nauczyła w zakresie kontroli zniszczeń i cała ta wiedza została wykorzystana do uratowania lotniskowca. Jak to bywa w takich sytuacjach, jedni ludzie zachowali się wspaniale, drudzy niecałkiem. Stephen Juricka wspominał: „Byłem zdumiony, gdy niektórzy z naszych wysokich, dobrze prezentujących się oficerów, po których można było oczekiwać siły, okazywali się malutkimi ludzikami potrzebującymi ciągłego wsparcia, a niektórzy mali chudzielcy stawali się prawdziwymi tygrysami [...]. To ci mali faceci naprawdę się sprawdzili [...]. Siedmiu oficerów uciekło z «Franklina» przez wysoką linę [łączącą okręt z krążownikiem «Santa Fe»] mimo rozkazów nakazujących powrót na pokład i kapitan Gehres doniósł na każdego z nich, rekomendując postawienie ich przed sądem wojennym”.

Już w 1939 roku generał lotnictwa Carl „Tooey” Spaatz przewidywał możliwość wykorzystania dopiero powstającego bombowca B-29 do zaatakowania Japonii. Sporadyczne naloty przeprowadzono w 1944 roku, niektóre z Indii, inne z lotnisk zbudowanych wielkim kosztem przy dużych lokalnych trudnościach w Chinach. Wady techniczne wczesnych wersji B-29, odległość do Japonii oraz niedociągnięcia w dowodzeniu, nawigacji i namierzaniu celów do bombardowań – wszystko to sprawiało, że działanie lotnictwa USA było mało efektywne. Dopiero w 1945 roku doszło do radykalnej zmiany: po pierwsze, założono rozległą sieć baz na Marianach, po drugie, otrzymano wielkie dostawy samolotów, i wreszcie po trzecie, awansowano generała Curtisa LeMaya na dowódcę XX Dowództwa Bombowego w Chinach. LeMay był architektem pierwszego wzniecającego pożary nalotu na Tokio 9 marca 1945 roku. Skierował 345 samolotów do nocnego ataku na niskiej wysokości (między 2 a 3 tysiącami metrów). Na miasto spadła lawina bomb zapalających z ich charakterystycznym trzaskiem. Stracono tylko dwanaście bombowców, w większości z powodu silnego podmuchu gorącego powietrza z płonącego miasta. Czterdzieści dwa zostały uszkodzone przez ostrzał przeciwlotniczy, ale japońska obrona okazała się słaba. Jeden z pilotów zapisał następnego dnia: „Odlecieliśmy wczoraj wieczorem o 18.35 i po nudnym locie zobaczyliśmy w końcu wybrzeża Japonii o 2.10. Jeszcze zanim dotarliśmy do lądu, było widać pożary w Tokio. Byliśmy na wysokości 2500 metrów i unosił się nad nami dym. Namiar z radaru był idealny i dokonaliśmy zrzutu na otwarte miejsce, kierując się wizualnie. Miasto przypominało «dantejskie piekło». Jakiś myśliwiec próbował się na nas zamachnąć, ale poszliśmy prosto na niego i zgubiliśmy go. Wszędzie widać było pożary, a zniszczenia wyrządzone tej nocy nie mogły być niczym innym niż katastrofą”. Lotnik miał rację: zginęło około stu tysięcy ludzi, a milion zostało bez dachu nad głową. Ponad jedna czwarta powierzchni miasta została spopielona. Dla weterana kampanii na Filipinach majora Shoji Takahashiego Tokio rankiem 10 marca wyglądało jak „największe i najbardziej spustoszone pole bitwy, jakie można sobie wyobrazić – Leyte w skali gigantycznej”. Był zdumiony i oburzony, gdy w ramach licznych gestów pojednania kierowanych przez powojenny rząd w Tokio wobec USA LeMay otrzymał japońskie odznaczenie. Szefowie amerykańskiego lotnictwa okazywali prężnemu dowódcy XXI Dowództwa Bombowego szacunek niezmącony żadnymi skrupułami moralnymi. Generał Lauris Norstad współczująco powiedział odwołanemu poprzednikowi LeMaya, generałowi Heywoodowi Hansellowi, że „LeMay jest operatorem, a my pozostali jesteśmy planistami. I do tego się to sprowadza”. W ciągu kolejnych nocy dokonano podobnych nalotów ogniowych na Nagoję, Osakę, Kobe i inne miasta. Nawet gdy bombowce zaczęły uderzać w świetle dnia, straty były nadal niewielkie, a z amerykańskich fabryk przybywało co miesiąc sto nowych B-29. Lotnictwo niechętnie przystąpiło do przeprowadzanej na życzenie marynarki akcji zaminowywania wód przybrzeżnych. Rozpoczęta z końcem marca operacja „Starvation” („Wygłodzenie”) również przyniosła oczekiwane rezultaty, Japończykom brakowało bowiem nie tylko poławiaczy min, lecz także wszystkiego innego. Pierwszych 900 min wrzuconych do wód wokół Japonii spowodowało dalsze drastyczne zredukowanie importu. Gdy marynarce handlowej nakazano kontynuować rejsy, doszło do wielu zatopień. Do końca wojny bombowce B-29 rozmieściły 12 tysięcy min morskich, na które przypadło 63 procent całości strat japońskiej żeglugi pomiędzy marcem a sierpniem 1945 roku. Główny wysiłek „Superfortec” był wymierzony przeciwko miastom. Niektóre dzienne naloty na fabryki samolotów wywoływały mocną reakcję – naprzeciw jednej z formacji wyleciały 233 myśliwce. Ale zarówno japońskie samoloty, jak i ich piloci spisywali się tak kiepsko, że wskaźnik strat bombowców nigdy nie przekroczył 1,6 procent, czyli poziomu nieistotnego według standardów europejskich. Po jednym z nalotów Japończycy podali, że zestrzelonych zostało dwadzieścia osiem B-29, podczas gdy w rzeczywistości było ich pięć. W swej desperacji obrońcy uciekali się także do metod kamikaze, kiedy to japońskie myśliwce zderzały się z amerykańskimi bombowcami. Ale nawet tak drastyczne środki nie zawsze były skuteczne przeciwko wielkim, mocno opancerzonym „Superfortecom”. Jedna z nich powróciła po ataku samobójcy zaledwie z uszkodzonym silnikiem. Jej inżynier pokładowy porucznik Robert Watson powiedział: „Gdy Japoniec w nas uderzył, wstrząs był zaskakująco słaby, i nasz nawigator nawet nie zauważył zderzenia”. Pogoda i warunki atmosferyczne

stwarzały załogom większe kłopoty niż nieprzyjacielska obrona, a prądy termiczne powodowały dziwaczne efekty – jedna z „Superfortec” wylądowała na Saipanie z kawałkiem blaszanego dachu uczepionym na skrzydle. W opracowaniach historycznych wielokrotnie i drobiazgowo analizowano gotowość japońskich pilotów do poświęcania własnego życia, lecz na tym etapie wojny niewielu z latających na konwencjonalnych myśliwcach pilotów wykazywało jakąś szczególną ochotę na takie wyczyny. Amerykańskie załogi często podkreślały brak agresywności z ich strony. Tokio było atakowane wiele razy. 5 czerwca, przy kolejnym nalocie na Kobe, samoloty obrońców po raz ostatni pojawiły się w znaczącej liczbie – nieprzyjacielowi zaczynało brakować sprzętu i załóg. W nocy z 15 na 16 czerwca podczas nalotu na Osakę zniszczono trzysta tysięcy domów, śmierć poniosło bardzo wielu ludzi. Lotnictwo USA zaczęło mieć trudności ze wskazywaniem kolejnych celów wartych zniszczenia: bombardowano zatem rafinerie naftowe, choć miało to marginalne znaczenie, gdyż Japończykom pozostało już niewiele ropy do przetwarzania. Wskaźnik strat bombowców spadł do poziomu 0,3 procent. Kwestie moralne nie niepokoiły załóg „Superfortec”, podobnie jak ich dowódców. Z charakterystyczną dla młodego wieku niefrasobliwością każdemu członkowi 330. Grupy Bombowej wręczano certyfikat stwierdzający, że „po odwiedzeniu japońskiego cesarza łącznie... razy, aby złożyć Jego Ekscelencji wyrazy szacunku za pomocą bomb zapalających i puszek po racjach żywnościowych, po przyczynieniu się do oczyszczenia tokijskich slumsów i dopomożeniu w wiosennych podorywkach, jest niniejszym przyjęty do królewskiego i zaprawionego w bojach konwentu ROZWALACZY IMPERIUM”. W ciągu czternastu miesięcy kampanii bombardowania Japonii przez lotnictwo USA zrzucono 170 tysięcy ton bomb, w większości podczas ostatnich sześciu miesięcy; straty wyniosły 414 bombowców B-29 i 3015 ofiar śmiertelnych wśród członków załóg. Na każdego amerykańskiego lotnika przypadało około 100 zabitych Japończyków, a 65 japońskich miast legło w gruzach. Do ofensywy powietrznej w latach 1944–1945 doszło głównie dlatego, że bombowce B-29, wymyślone w całkiem innych okolicznościach 1942 roku, zostały wyprodukowane po to, aby ją przeprowadzić (program budowy „Superfortec” kosztował cztery miliardy dolarów wobec trzech miliardów wydanych na projekt „Manhattan”). Amerykańscy lotnicy byli zdeterminowani, aby wykazać swoją zdolność wniesienia decydującego wkładu do zwycięstwa. Naloty powodujące pożary miały jednak mniejszy wpływ na gospodarkę japońską niż blokada morska, ponieważ zostały przeprowadzone, gdy przemysł był już okaleczony brakiem paliw i surowców. Ale przekonały wszystkich – oczywiście poza najbardziej zatwardziałymi militarystami w tokijskim kierownictwie – że wojna została przegrana. Rola LeMaya w ukaraniu Japonii za wszczęcie agresywnej wojny była znacznie większa od jego wkładu w zmuszenie jej do kapitulacji. Amerykańskie lądowanie na Okinawie miało utorować drogę do czegoś, co groziło najbardziej krwawą bitwą wojny w Azji – inwazją na samą Japonię. Okinawa, dziewięćdziesięciokilometrowe pasemko pól i wzgórz, leży w połowie drogi pomiędzy Luzonem a Kiusiu. Mieszkało tam 150 tysięcy ludzi mających japońskie obywatelstwo, choć byli zróżnicowani kulturowo. Atakiem, który rozpoczął się w niedzielę wielkanocną 1 kwietnia, po intensywnym bombardowaniu, dowodził Nimitz. Ponad 1200 jednostek pływających odstawiło na brzeg 170 tysięcy żołnierzy wojsk lądowych i piechoty morskiej wchodzących w skład 10. Armii, podczas gdy na wodach przybrzeżnych krążyła wielka wspierająca flota lotniskowców, pancerników i mniejszych okrętów wojennych. Ku zaskoczeniu Amerykanów pierwszy atak nie napotkał żadnego oporu – Japończycy wyciągnęli wnioski z wcześniejszych walk na wyspach i wycofali się poza zasięg ostrzału z morza. Dopiero po tygodniu potyczek w głębi wyspy wojska amerykańskie natknęły się na intensywny ogień karabinów maszynowych i artylerii. Południowa część Okinawy została przekształcona w fortecę, z kolejnymi liniami pozycji głęboko okopanymi na wzgórzach. I wtedy w ciągu pierwszej doby na 24. Korpus Armijny spadło 14 tysięcy pocisków. W miejscu konfrontacji obu armii szerokość wyspy wynosiła zaledwie 5 kilometrów. Jak przekonali się potem Amerykanie, generał Mitsuru Ushijima skoncentrował 77 tysięcy swych żołnierzy na terenie praktycznie uniemożliwiającym frontalny atak. Nadciągnęły ulewne deszcze, zamieniając pole bitwy w błotne grzęzawisko. Amerykańscy żołnierze i marines ponawiali uderzenia – i byli odpierani. Generałowie domagali się od nich

większego wysiłku. 6 maja dowódca korpusu odwiedził dywizyjny punkt dowodzenia i zwrócił uwagę, że tamtejsze jednostki poniosły mniejsze straty niż wszystkie inne formacje. Oficerowie uznali to za komplement, dopóki nie dodał: „Dla mnie oznacza to tylko jedno – nie przykładacie się”. W ciągu pierwszych dwudziestu czterech dni na Okinawie dywizja ta posunęła się naprzód 25 kilometrów, zabijając według własnych szacunków około pięciu tysięcy Japończyków – jednak podczas następnych szesnastu dni zdołała się przedrzeć w głąb na jedynie 2,5 kilometra. W sytuacji gdy wojna w Europie zbliżała się do końca i potęga Stanów Zjednoczonych wszędzie pozwalała odnosić triumfy, Amerykanom w kraju wydawało się nie do przyjęcia, aby ich chłopcy ginęli tysiącami, próbując wyrwać fanatykom odległy i pozbawiony znaczenia kawałek ziemi. Narastał społeczny gniew, ukierunkowany nie tyle na wroga, ile na własnych dowódców. Gdy w maju 1945 roku Hitler był już pokonany, społeczeństwo amerykańskie uważało rychłe zwycięstwo na Pacyfiku za przesądzone i odnosiło się do wojny coraz bardziej cynicznie. Aby zmienić te nastroje, U.S. Navy zachęcała ludzi do odwiedzania zachodniego wybrzeża i doków, w których stały zniszczone i czarne od dymu okręty wojenne sprowadzone spod Okinawy. Z kolei Amerykański Czerwony Krzyż miał trudności z zebraniem ochotników do przygotowywania opatrunków chirurgicznych, odczuwano też stały niedobór ludzi do pracy w fabrykach zbrojeniowych. Znużenie wojną to eufemistyczne określenie nastrojów w kraju: w istocie można mówić o znudzeniu, tej chorobie krajów demokratycznych, w których cierpliwość to zawsze towar deficytowy. Żołnierze walczący na Okinawie podzielali frustrację amerykańskiego społeczeństwa. Pytali: czemu nie dokonać desantu z morza, aby oskrzydlić obrońców? Czemu nie użyć trującego gazu? Po co prowadzić tę wojnę w jej ostatniej fazie przed nieuchronnym zwycięstwem w sposób ułatwiający zadanie japońskim samobójcom? Na żadne z tych pytań nie udzielono satysfakcjonującej odpowiedzi. Oficerem dowodzącym 10. Armią był pozbawiony wyobraźni generał Simon Bolivar Buckner. Przez ponad dwa miesiące prowadził kampanię, która jej uczestnikom wydawała się bardzo podobna do walk podczas pierwszej wojny światowej we Flandrii. Dokonywał wielokrotnych frontalnych ataków na umocnione pozycje, powoli zyskując teren, lecz kosztem ciężkich strat. Amerykański korpus piechoty morskiej nie radził sobie na Okinawie lepiej od lekceważonych przez siebie jednostek armii. Przynajmniej tym razem MacArthur miał chyba rację, utrzymując, że najlepszym wyjściem byłoby odcięcie japońskiego garnizonu na południu wyspy i pozostawienie go własnemu losowi, podczas gdy wojska USA zajęłyby się samą Japonią. Japończycy nigdy się nie spodziewali, że ich opór na wyspie przyniesie decydujące rezultaty, raczej pokładając nadzieję w niszczycielskim ataku z powietrza na amerykańską flotę, w którym kluczową rolę mieli odgrywać kamikaze. Samoloty pilotowane przez samobójców były wykorzystywane z pewnymi sukcesami na Filipinach od października 1944 roku. Choć sojusznicy uważali tę metodę prowadzenia wojny za odrażającą, z punktu widzenia ich wrogów była ona całkowicie racjonalna. Powojenny japoński historyk komentował z rozdrażnieniem: „Dały się słyszeć niezliczone japońskie głosy krytykujące ataki kamikaze. Ale większość z nich wydaje się pochodzić od ludzi niedoinformowanych, którzy zadowalali się funkcją jedynie obserwatorów wielkiego kryzysu, jaki pojawił się przed ich narodem”. W zestawieniu z przytłaczającą siłą amerykańskiego lotnictwa stosujący konwencjonalną taktykę słabo wyszkoleni piloci japońscy ponosili dotkliwe straty. Traktując śmierć jako pewnik – zamiast prawdopodobieństwa – można było o połowę zmniejszyć obciążenie paliwem i znacznie zwiększyć precyzję niszczycielskich działań. Zgodnie z tą logiką kampania powietrzna przeprowadzona u wybrzeży Okinawy przyniosła marynarce amerykańskiej cięższe straty, niż kiedykolwiek udało się jej zadać głównym okrętom Połączonej Floty w jakimkolwiek momencie wojny. W tych ostatnich miesiącach okręty Spruance’a były zmuszone podejmować jedne ze swych najtrudniejszych i najdłużej trwających akcji. Komandor Fitzhugh Lee, zastępca dowódcy lotniskowca „Essex”, tak opisywał swe wrażenia z Centrum Informacji Bojowej (Combat Information Center, CIC) na pokładzie tej jednostki, które monitorowało uderzenia japońskich bomb i torped: „Pamiętam wiele nieprzyjemnych godzin spędzonych w CIC, kiedy obserwowaliśmy te

zbliżające się do nas punkciki na ekranie radaru i wiedzieliśmy, co oni robią, ale mieliśmy nadzieję, że nasze działa ich zestrzelą. Gdy widzieliśmy na ekranie, jak zawracają, wówczas było wiadomo, że torpedy były już w wodzie i zmierzały w naszym kierunku. Te minuty wydawały się latami, kiedy siedziałeś tam i czekałeś, aby się dowiedzieć, czy zostałeś trafiony. CIC nie było przyjemnym miejscem. Było ciekawe od strony psychologicznej [...] moje pierwsze doświadczenie prawdziwego strachu – w obliczu czegoś, o czym było wiadomo, że w każdej chwili może skończyć się śmiercią [...]. Siedziałeś tam wokół tych ekranów radarowych i patrzyłeś, co się dzieje, razem z młodymi marynarzami po osiemnaście czy dziewiętnaście lat, prosto z farmy czy sklepu z obuwiem [...]. Ich reakcje były przeważnie znakomite. Od czasu do czasu trafiał się jakiś, który nie mógł tego wytrzymać [...]. Przekonałem się, że potrafię wychwycić, gdy ktoś zaczyna reagować trochę histerycznie [...]. Jeśli zaczynał za bardzo ulegać emocjom, mógł wpłynąć na innych, trzeba więc było szybko coś wymyślić – wyprowadzić go [...]. Mieliśmy kilku, którzy stracili nad sobą kontrolę i zaczęli płakać, szlochać, modlić się”. Wizerunek japońskich kamikaze wzbijających się w powietrze z promiennym entuzjazmem jest w przeważającej mierze chybiony. Wśród pierwszej fali samobójców w jesieni 1944 roku było wielu prawdziwych ochotników, później jednak napływ młodych fanatyków się zmniejszył. Wielu następnych rekrutów podejmowało się tej roli w wyniku presji moralnej, a niekiedy po prostu poboru do wojska. Ich szkolenie było równie surowe jak wszystkich japońskich wojowników i towarzyszył mu taki sam nacisk na kary cielesne. Takeo Kasuga, dyżurny stołówki w bazie kamikaze Tsuchitura, mówił o melancholii, a niekiedy histerii towarzyszącej ostatnim godzinom pilotów. Niektórzy roztrzaskiwali meble lub siedzieli w niemej zadumie, inni frenetycznie tańczyli. Takeo wspominał o nastroju „całkowitej rozpaczy”. Presja środowiska, od niepamiętnych czasów dominująca siła społeczna w Japonii, w programie kamikaze osiągnęła swe apogeum. Japoński historyk pisał cierpko o skazanych na zgubę lotnikach tamtego okresu: „Wydawało się, że wielu nowo przybyłym brakowało nie tylko entuzjazmu, lecz stwarzali oni wrażenie zaniepokojonych swym położeniem. U niektórych ten stan trwał jedynie kilka godzin, u innych kilka dni. Był to okres melancholii, który z czasem przemijał, ustępując miejsca duchowemu przebudzeniu. Wówczas, niczym w przypływie mądrości, znikała troska i pojawiał się spokój ducha wraz z pogodzeniem się życia ze śmiercią, śmiertelności z nieśmiertelnością”. Wskazał na przykład niejakiego porucznika Kuno, który przybył na swe operacyjne lotnisko niezadowolony, lecz przed ostatnim lotem stał się wręcz beztroski i nalegał na usunięcie ze swego samolotu wszelkiego wyposażenia, poza niezbędnym. Autor wyrażał jednak ubolewanie, że „nieliczni spośród tych pilotów, pod wpływem wdzięcznego i wielbiącego ich społeczeństwa, niepotrzebnie zaczęli się uważać za żyjących bogów i stali się nieznośnie wyniośli”. Większość była po prostu udręczona. Jeden młody adept snuł smętne rozważania, gdy trudna sytuacja jego kraju stała się już jasna: „Teraz zaczyna się zmasowany atak wroga posiadającego olbrzymią przewagę materialną. Ostatni katastrofalny etap opisany w Na Zachodzie bez zmian nadejdzie już wkrótce”. Podobnie pisał w pamiętniku dwudziestojednoletni pilot bombowca Norimitsu Takushima: „Naród japoński nie ma dziś swobody wypowiadania się i nie możemy publicznie wyrażać naszej krytyki [...]. Naród japoński nie ma nawet dostępu do wystarczających informacji, aby poznać fakty [...]. To jeszcze jeden przykład rutyny i demagogii, które stały się siłami napędowymi naszego społeczeństwa [...]. Spotkamy się z naszym losem kierowani zimną wolą rządu. Nie utracę swego zapału i nadziei aż do końca [...]. Istnieje jeden ideał – wolność”. 9 kwietnia 1945 roku samolot Takushimy zaginął podczas operacji.

Amerykańscy marines na Iwo Jimie, 1945 rok Fot. AP Photo/US Marine Corps/Press Association

Niektórzy młodzi ludzie twierdzili jednak, że zgłosili się dobrowolnie. Porucznik Kanno Naoishi, uważany przez swych towarzyszy za jednego z najbarwniejszych japońskich pilotów myśliwców, zderzył się

z bombowcem B-24 i uszedł z życiem, lecz nie spodziewał się, że pożyje jeszcze zbyt długo. Członkowie załóg podróżowali pomiędzy placówkami, do których dostali skierowanie z niewielkim bagażem w postaci rzeczy osobistych, ołówków kartograficznych i bielizny. Na jego torbie widniał niefrasobliwy napis: „Rzeczy osobiste zmarłego komandora porucznika Kanno Naoishiego”, zakładał bowiem własną śmierć i następujący po niej zwyczajowy awans dla każdego zestrzelonego lotnika. W jednym z niezliczonych ostatnich listów pozostawionych dla rodzin przez kamikaze Hayashi Ichizo napisał w kwietniu 1945 roku: „Mamo, jestem mężczyzną. Przeznaczeniem wszystkich mężczyzn urodzonych w Japonii jest umrzeć, walcząc dla kraju. Znakomicie wywiązałaś się z zadania, wychowując mnie na człowieka honoru. Ja znakomicie wywiążę się z zadania, zatapiając nieprzyjacielski lotniskowiec. Możesz być ze mnie dumna”. Ichizo zginął u wybrzeży Okinawy 12 kwietnia 1945 roku, w wieku dwudziestu trzech lat. Podobny list zostawił 28 kwietnia swoim rodzicom Nakao Takenonori: „Przedwczoraj odwiedziłem świątynię Kotohira i zrobiłem tam sobie zdjęcie. Poleciłem, aby wysłano do was gotową fotografię. Na wszelki wypadek załączam pokwitowanie [...]. Proszę, nie upadajcie na duchu i walczcie, aby pokonać Amerykę i Wielką Brytanię. Proszę, powiedzcie to samo babci. Zostawię swój pamiętnik. Choć nie osiągnąłem wiele w życiu, jestem zadowolony, że spełniłem swoje pragnienie życia czystego, bez pozostawiania za sobą czegoś brzydkiego [...]. Chcę wyrazić podziękowanie dla wujka i wielu innych ludzi [...]. Życzę wam wszystkiego najlepszego na przyszłość”. Walka z kamikaze okazała się dla U.S. Navy jednym z najkrwawszych i najboleśniejszych doświadczeń w całej wojnie. Od 11 marca do końca czerwca 1945 roku japońscy lotnicy wykonali blisko 1700 lotów bojowych nad Okinawę. Dzień po dniu załogi okrętów ostrzeliwały nurkujące i manewrujące myśliwce napastników. Większość pilotów ginęła w tym ostrzale, lecz kilku zawsze udawało się przebić, aby roztrzaskać się na pokładach startowych i nadbudowie okrętów z niszczycielskimi efektami w postaci płonącego paliwa, wybuchającej amunicji oraz marynarzy – chronionych jedynie przez kaptury i rękawice ochronne – miotających się wśród płomieni. 12 kwietnia niemal wszystkie 183 atakujące myśliwce zostały zniszczone, lecz Amerykanie stracili dwa zatopione okręty, a czternaście zostało uszkodzonych, w tym dwa pancerniki. 16 kwietnia został trafiony lotniskowiec „Intrepid”; 4 maja zatonęło pięć okrętów, a jedenaście zostało uszkodzonych; pomiędzy 11 a 14 maja poważnych uszkodzeń doznały trzy okręty flagowe, w tym lotniskowce „Bunker Hill” i „Enterprise”. Od 6 kwietnia do 22 czerwca Japończycy przeprowadzili dziesięć poważnych nalotów samobójczych w dzień i w nocy z udziałem 1465 samolotów i dodatkowo 4800 nalotów konwencjonalnych. Kamikaze zatopili 27 okrętów i uszkodzili kolejnych 164, podczas gdy bombowce zatopiły jeden i uszkodziły 63. Około 20 procent ataków kamikaze trafiło w cel – był to wskaźnik dziesięciokrotnie wyższy od nalotów konwencjonalnych. Jedynie przytłaczająca siła amerykańskiej marynarki pozwoliła jej na wytrzymanie takich strat. Do czasu gdy 22 czerwca, osiemdziesiąt osiem dni po pierwszym lądowaniu sił Bucknera, ogłoszono, że Okinawa została zabezpieczona, armia i piechota morska straciły 7503 zabitych i 36 613 rannych, do których doszło 36 tysięcy ofiar spoza pola walki, głównie przypadków wyczerpania udziałem w działaniach bojowych. Ponadto U.S. Navy poniosła straty w liczbie 4907 zabitych i ponad 8 tysięcy rannych. Zginęli niemal wszyscy obrońcy na lądzie wraz z tysiącami rdzennych mieszkańców Okinawy, którzy w części zostali nakłonieni przez wojskowych do popełnienia samobójstwa. Japończykom udało się w dużej mierze osiągnąć swój cel: straty Ameryki przekonały przywódców kraju, że inwazja na samą Japonię byłaby ogromnie kosztowna. Konsekwencje tego okazały się jednak zupełnie inne od zamierzonych przez Tokio. Przez następne tygodnie dochodziło do ograniczonych operacji lądowych. Na życzenie MacArthura siły australijskie wylądowały na Borneo i walczyły w niewielkiej, ale bardzo zaciekłej kampanii, której celem było zabezpieczenie regionów przybrzeżnych. Na Filipinach wojska amerykańskie spychały kurczącą się linię oporu Yamashity w górach i przeprowadziły szereg desantów z morza, aby wyzwolić inne wyspy tego rozległego archipelagu. Nie ustawano w wysiłkach, aby nakłonić pozostających z tyłu japońskich maruderów do poddania się. Jeden z więźniów, dwudziestodziewięcioletni sierżant Kiyoshi Ito, w cywilu handlowiec z Nagoi, został namówiony do podpisania ulotki przeznaczonej do rozpowszechniania przez wojska amerykańskie o następującej

treści: „Towarzysze! Wy, którzy postanowiliście mężnie stawiać opór do końca [...] PROSZĘ ZATRZYMAJCIE SIĘ NA CHWILĘ, ZANIM UMRZECIE, I POMYŚLCIE! OFICEROWIE, PODOFICEROWIE I ŻOŁNIERZE! [...] Nie muszę wam mówić o sytuacji, w jakiej się znaleźliśmy, gdy nasza osamotniona ojczyzna walczy przeciwko całemu światu. Czy to już nie tylko kwestia czasu? Proszę spróbować myśleć rozsądnie. Niech Przeznaczenie rozstrzygnie o wyniku wojny. Cokolwiek się wydarzy, naród japoński z jego wspaniałą trzechtysiącletnią historią, nigdy nie zostanie zgładzony. Towarzysze, czemu nie mielibyście się zastanowić nad przeszłością i zacząć nowe życie, aby odbudować Japonię? Złóżcie broń i zejdźcie ze swoich pozycji. Zdejmijcie koszule, machajcie nimi nad głowami i podejdźcie do amerykańskich pozycji w świetle dnia, głównymi drogami. Wtedy skończą się wasze zmartwienia i będziecie potraktowani po ludzku. STANOWCZO UWAŻAM, ŻE JEST TO JEDYNA I NAJLEPSZA DROGA, JAKA POZOSTAŁA W SŁUŻBIE NASZEMU KRAJOWI! Podoficer japońskiej armii, obecnie jeniec wojenny”. Tego rodzaju apele były niemal całkowicie ignorowane do sierpnia 1945 roku, ale i później. Podobnie było w Birmie, gdzie 14. Armia Slima nadal likwidowała resztki wojsk japońskich i przygotowywała się do operacji „Zipper” oznaczającej inwazję na Malaje. Na wiadomość o Dniu Zwycięstwa w Europie wśród żołnierzy walczących na Wschodzie pojawiło się wiele zgryźliwych dowcipów. Łącznik dostarczył informację o tym wydarzeniu wysokiej rangi oficerowi sztabu jednej z dywizji w Birmie, ten zaś krzyknął do swego sierżanta: „Mam tu wiadomość, że wojna w Europie się skończyła!”. Podoficer zwrócił się wtedy do swych żołnierzy i powiedział: „Wojna w Europie się skończyła. Pięć minut przerwy”. Major John Randle, który walczył na froncie birmańskim od kwietnia 1942, tak opisywał nastroje w lecie 1945 roku: „Myśleliśmy, że to będzie trwało bez końca. Gdyby mój dowódca powiedział mi: zasłużyłeś na urlop, jeszcze zanim wróciliśmy [do Birmy] na początku 1945 roku, poszedłbym na to. Ale sam nigdy bym o to nie poprosił. Nie można było podnieść ręki i powiedzieć: mam już dość”. Ku wyraźnej konsternacji wielu wysoko postawionych Amerykanów MacArthur został desygnowany na naczelnego dowódcę operacji „Olympic” – inwazji na Japonię, którą w postaci lądowania na Kiusiu przewidziano na listopad. Tymczasem bombowce LeMaya nadal spopielały nieprzyjacielskie miasta, a produkcja przemysłowa Japonii była bliska załamania. 10 lipca 1945 roku dowodzona przez Halseya amerykańska 5. Flota zbliżyła się do Japonii i rozpoczęła własny intensywny program nalotów z lotniskowców na cele lądowe, siejąc spustoszenie na terenach, które uszły uwadze XXI Dowództwa Bombowego. „Na przedpolu najeźdźcy szalała jego wielka grupa operacyjna lotniskowców [...] niczym potężny tajfun” – pisał zdumiony i sfrustrowany oficer marynarki Yoshida Mitsuru. Stalin obiecał przyłączyć się do wojny na Wschodzie i rozpocząć w sierpniu wielką ofensywę w Mandżurii. Wydawało się, że istnieją wszelkie szanse na oszczędzenie życia amerykańskich żołnierzy, jeśli pozwoliłoby się Rosjanom na udział w najkrwawszych działaniach prowadzących do rozgromienia wroga. Waszyngton był nader naiwny, nie zdając sobie sprawy, że Stalin planował wystąpić przeciwko Japończykom nie dla wygody Stanów Zjednoczonych, lecz z zamiarem uzyskania własnych zdobyczy terytorialnych. Bynajmniej nie potrzebując specjalnej zachęty do zaangażowania w walkę swych żołnierzy, sowiecki przywódca nie dałby się od tego odwieść. Spośród wszystkich uczestników wojny to on miał najwyraźniej określoną wizję własnych celów. W lipcu i sierpniu 1945 roku tysiące wojskowych pociągów kursowało tam i z powrotem przez Azję, przewożąc armie, które pokonały Niemcy, aby teraz dokończyły dzieła zniszczenia Japonii. Tymczasem w około dwudziestu wielkich, ściśle strzeżonych ośrodkach badań w różnych miejscach Stanów Zjednoczonych sto dwadzieścia pięć tysięcy naukowców, inżynierów i personelu pomocniczego pracowało nad urzeczywistnieniem projektu „Manhattan”, największego i najstraszniejszego przedsięwzięcia naukowego czasów wojny. Laura Fermi, żona Enrica, jednego z najważniejszych luminarzy na terenie takiej placówki w Los Alamos, napisała później, że było jej żal lekarzy wojskowych opiekujących się naukowcami: „Oni byli przygotowani na

nagłe sytuacje na polach bitwy, a zamiast tego mieli do czynienia ze znajdującymi się w stanie wielkiego napięcia mężczyznami, kobietami i dziećmi. W stanie wielkiego napięcia, ponieważ wpływała na nas wysokość nad poziomem morza, ponieważ nasi mężczyźni pracowali przez długie godziny pod nieustającą presją, ponieważ było nas za dużo podobnych i bliskich sobie, zbyt zdanych na własne towarzystwo nawet w godzinach odpoczynku, a wszyscy byliśmy stuknięci. W stanie wielkiego napięcia, ponieważ czuliśmy się bezsilni w dziwnych okolicznościach”. W 1942 roku Brytyjczycy dokonali znaczącego postępu w badaniach nad bombą atomową, a ich wiedza teoretyczna była wówczas nawet większa niż naukowców amerykańskich. Ale w sytuacji, gdy ich wyspa była oblężona, zdawali sobie sprawę, że brakuje im środków na szybkie zbudowanie tej broni. Osiągnięto porozumienie, w myśl którego naukowcy brytyjscy i europejscy emigranci mieli pokonać Atlantyk, aby pracować razem z Amerykanami. Odtąd o brytyjskim wkładzie szybko w Waszyngtonie zapomniano i Stany Zjednoczone brutalnie przywłaszczyły sobie bombę. Technologiczny determinizm jest wyróżniającą się cechą współczesnego sposobu prowadzenia wojny i nie znalazło to nigdy bardziej jaskrawego odzwierciedlenia niż przy wykorzystaniu niszczycielskiej siły atomu. Podobnie jak było nieuniknione, że z chwilą zbudowania armady bombowców B-29 do zaatakowania Japonii zostaną one w tym celu wykorzystane, tak zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w projekt „Manhattan” zadecydowało o losie Hiroszimy i Nagasaki. Potomność patrzy na użycie bomb atomowych w oderwaniu od kontekstu. Należy podkreślić, że w umysłach większości polityków i generałów dopuszczonych do tajemnicy te pierwsze bronie jądrowe dawały jedynie możliwość dramatycznego zwiększenia skuteczności ataków z powietrza już dokonywanych przez „Superfortece” LeMaya i nie wywoływały w kraju żadnych zauważalnych zastrzeżeń natury moralnej. Tylko niewielka liczba naukowców zdawała sobie sprawę z przełomowego dla świata znaczenia energii atomowej. Churchill dał dowód, jak niewiele z tego rozumiał, gdy w 1941 roku zwrócono się do niego o aprobatę dla brytyjskiego zaangażowania się w prace nad bronią jądrową. Odparł, że jest zadowolony z niszczycielskiej siły już istniejących materiałów wybuchowych, ale nie ma obiekcji wobec podjęcia prac nad nową technologią, która obiecuje więcej. Wymiana poglądów pomiędzy Trumanem – który został prezydentem po śmierci Roosevelta 12 kwietnia 1945 roku – Stimsonem, Marshallem oraz innymi osobistościami potwierdzała przypuszczenia, że bomba może się okazać bronią o niszczycielskiej sile, lecz nie uznano, że może to być początek nowej ery dla ludzkości. Na przykład Marshall do sierpnia 1945 roku nakazywał kontynuację planów operacji „Olympic”, nie był bowiem przekonany co do tego, że nawet gdyby bomby atomowe zostały zrzucone i zadziałały zgodnie z planem, spowodowałyby zakończenie wojny. Kierujący projektem „Manhattan” generał Leslie Groves był zwolennikiem wykorzystania nowych broni w najbliższym możliwym terminie. Nie przejmował się wcale rozterkami takich naukowców, jak Edward Teller, który niemal w rozpaczy napisał do kolegi: „Nie mam nadziei na oczyszczenie swego sumienia. Sprawy, nad którymi pracujemy, są tak straszliwe, że żadne protesty ani wdawanie się w politykę nie uratują naszych dusz”. Jedyną poważnie dyskutowaną kwestią było to, czy zademonstrowanie bomby zamiast jej wykorzystania przeciwko celowi w aglomeracji miejskiej mogłoby przynieść pożądany skutek. Po ożywionej debacie podczas weekendu w dniach 14–16 lipca panel naukowców pod przewodnictwem Roberta Oppenheimera stwierdził: „Zwolennicy czysto technicznej demonstracji chcieliby zakazu stosowania broni atomowych i obawiają się, że jeśli teraz użyjemy tych broni, nasza pozycja w przyszłych rokowaniach zostanie osłabiona. Inni kładą nacisk na możliwość oszczędzenia życia Amerykanów poprzez natychmiastowe wykorzystanie tych broni do celów wojskowych i uważają, że poprawi to perspektywy w wymiarze międzynarodowym [...]. My sami jesteśmy bliżsi tym ostatnim poglądom – nie możemy zaproponować żadnej technicznej demonstracji prawdopodobnie kładącej kres wojnie i nie widzimy możliwej do zaakceptowania alternatywy dla bezpośredniego wykorzystania wojskowego”. Nawet Teller przekonał sam siebie – bynajmniej nie nierozważnie – że nadzieja na przyszłość ludzkości leży

w demonstracji na żywo, która pokazałaby światu niesłychane okropności spowodowane zastosowaniem takich broni. To wielkie przedsięwzięcie żyło już własnym życiem, a powstrzymać je mogły tylko dwa wydarzenia. Po pierwsze, Truman mógł doznać niezwykłego olśnienia i ogłosić, że ta broń jest zbyt straszna, aby można było jej użyć. Bardziej prawdopodobne wydawało się drugie wyjście: zaproponowanie bezwarunkowej kapitulacji przez Japończyków. Przechwycone jednak w połowie 1945 roku tajne telegramy oraz publiczne deklaracje Tokio wskazywały na uporczywe odrzucanie przez Japończyków takiej linii postępowania. Patrząc obiektywnie, dla aliantów było jasne, że klęska Japonii jest nieuchronna, zarówno ze względów militarnych, jak i ekonomicznych, toteż użycie broni atomowych było niepotrzebne. Ale perspektywa konieczności dalszego zmagania się z gniazdami fanatycznego oporu w całej Azji przez miesiące, jeśli nie lata, budziła grozę. W Tokio utrzymywał się pogląd, że nieustępliwa obrona rodzimych wysp może wciąż uchronić Japonię przed zaakceptowaniem absolutnej klęski. Szef japońskiego sztabu generalnego generał Yoshijiro Umezu w charakterystycznym dla siebie napuszonym stylu napisał w maju w artykule prasowym: „Niezawodną drogą do zwycięstwa w decydującej bitwie jest zjednoczenie zasobów Cesarstwa w celu wsparcia wysiłku wojennego oraz mobilizacja wszystkich sił narodu, zarówno fizycznych, jak i duchowych, niezbędna do unicestwienia amerykańskich najeźdźców. Wzbudzenie metafizycznego ducha jest pierwszym warunkiem stoczenia decydującej bitwy. Zawsze należy kłaść nacisk na intensywne zaangażowanie w akcje zaczepne”. Oficer sztabowy major Yoshitaka Horie wygłosił do kadetów pogadankę na temat aktualnej sytuacji. Otrzymał za to reprymendę od oficera dyrektoriatu edukacji, który oświadczył: „Twoje referaty są tak przygnębiające, że słuchacze zaczną tracić wolę walki. Musisz kończyć górnolotnym akcentem, zapewniając ich, że cesarska armia jest wciąż w bojowym nastroju”. Niektórzy z dzisiejszych najbardziej zdecydowanych krytyków użycia bomb atomowych pomijają to, że z każdym dniem trwania wojny nadal tysiącami umierali więźniowie i niewolnicy japońskiego imperium w Azji. Paradoksalnie, sojusznicy mogli uczynić więcej dla udaremnienia poczynań japońskich militarystów, ogłaszając publicznie, że nie zamierzają dokonywać inwazji na samą Japonię, a zamiast tego kontynuować głodzenie i bombardowanie japońskiego społeczeństwa aż do kapitulacji. Największym błędem Trumana z punktu widzenia ochrony własnej reputacji było to, że nie wystosował jednoznacznego ultimatum przed atakami na Hiroszimę i Nagasaki. Ogłoszona 25 lipca Deklaracja Poczdamska zachodnich sojuszników groziła Japonii „niezwłocznym i całkowitym zniszczeniem”, jeśli od razu się nie podda. Sformułowanie to miało szczególne znaczenie dla przywódców alianckich, którzy wiedzieli, że pierwsza bomba atomowa właśnie przeszła udaną próbę w Alamogordo. Dla Japończyków zaś była tylko zapowiedzią kontynuacji tego samego: nalotów wzniecających pożary i z czasem inwazji. W połowie lata 1945 roku rządzący Japonią chcieli zakończenia wojny, ale generałowie i niektórzy politycy wciąż obstawali przy uzyskaniu „honorowych warunków”, które obejmowały na przykład zachowanie znacznych części japońskiego imperium w Mandżurii, Korei i Chinach oraz zgodę aliantów na oszczędzenie krajowi okupacji czy wyroków za zbrodnie wojenne. Współczesny japoński historyk profesor Akira Namkamura z uniwersytetu Dokkyo mówi: „Żaden człowiek w Japonii nie miał władzy nawet w przybliżeniu przypominającej uprawnienia amerykańskiego prezydenta. Cesarz był zobowiązany działać zgodnie z japońską konstytucją, co oznaczało, że musiał spełniać życzenia armii, marynarki i polityków cywilnych. Mógł podjąć decyzję o zakończeniu wojny, tylko jeśli te siły się o to do niego zwróciły”. Nawet jeżeli twierdzenie to można było na różne sposoby interpretować, jak to się dzieje także dzisiaj, było jasne, że Hirohito mógł pójść w kierunku kapitulacji dopiero wtedy, kiedy wyłoniłoby się porozumienie w tej sprawie wśród japońskich przywódców. Zostało to z trudem osiągnięte w połowie sierpnia 1945 roku i ani dnia wcześniej. Wielu współczesnych krytyków zbombardowania Hiroszimy i Nagasaki twierdzi, że tak naprawdę to Stany Zjednoczone powinny były przyjąć moralną odpowiedzialność za działania, które w założeniu miały ratować Japończyków przed konsekwencjami uporu ich własnych przywódców. Żaden przytomny człowiek nie sugerowałby, że użycie bomb atomowych było równoznaczne z absolutnym dobrem, lub nawet że był to czyn szlachetny. Co prawda, w toku wojny konieczne było zarówno popełnianie wielu strasznych rzeczy, aby wesprzeć

sprawę zwycięstwa sojuszników, jak i kierowanie działaniami prowadzącymi do rozlewu krwi na wielką skalę. Z nadejściem sierpnia 1945 roku życie rodaków wydawało się dla przywódców alianckich bardzo drogie, a życie wrogów nieistotne. W tych warunkach wydaje się zrozumiałe, że prezydent Truman nie zatrzymał rydwanu, który poniósł bomby atomowe na Tinian, a stamtąd nad Japonię. Podobnie jak Hitler był architektem zniszczenia Niemiec, tak reżim w Tokio ponosił lwią część odpowiedzialności za to, co się wydarzyło w Hiroszimie i Nagasaki. Gdyby japońscy przywódcy kierowali się logiką, a także interesem własnego społeczeństwa, bomby atomowe nie zostałyby zrzucone. Gdy dziewiętnastoletni strzelec pokładowy Joseph Majeski zobaczył przylot na Tinian „Superfortecy” „Enola Gay”, zmodyfikowanej do przenoszenia broni tylko w części ogonowej oraz wyposażonej w specjalne śmigła i inny dodatkowy sprzęt, podszedł bliżej i zapytał jednego z członków załogi, w jakim celu przylecieli. Ten odparł nonszalancko: „Jesteśmy tu, aby wygrać wojnę”, a młody lotnik oczywiście mu nie uwierzył. Kilka dni później, 6 sierpnia 1945 roku, samolot ten zrzucił bombę „Little Boy” („Małego Chłopca”) na Hiroszimę. Detonacja miała siłę 12 500 ton konwencjonalnych materiałów wybuchowych, spowodowała obrażenia nigdy dotąd niespotykane w historii ludzkości oraz zabiła co najmniej 70 tysięcy osób. Wielu ludzi na całym świecie na początku nie było w stanie wyobrazić sobie, co się w ogóle wydarzyło. Komandor porucznik Michael BloisBrooke z brytyjskiego okrętu „Sefton”, przygotowującego się do inwazji na Malaje, powiedział: „Usłyszeliśmy o jakiejś zrzuconej na Japonię cudownej bombie, która miała zakończyć wojnę. Tak naprawdę nie zwróciliśmy na to uwagi, sądząc, że jedna pojedyncza bomba nie zmieni biegu historii”.

Hiroshima Fot. Alfred Eisenstadt/Time & Life Pictures/Getty Images

Trzy dni później bomba „Fat Man” („Gruby Facet”) została zrzucona na Nagasaki, dorównując siłą eksplozji 22 tysiącom ton TNT (trotylu) i zabijając co najmniej 30 tysięcy ludzi. We wczesnych godzinach tego samego dnia pierwsze oddziały półtoramilionowej armii sowieckiej, wspierane przez 5500 czołgów i dział samobieżnych, wkroczyły do Mandżurii. Przetoczyły się przez region, zmiatając po drodze dysponujących znacznie mniejszą siłą ognia Japończyków. W niektórych miejscach obrońcy walczyli do końca, stawiając opór jeszcze przez dziesięć dni po oficjalnym zakończeniu wojny. Z nadejściem 20 sierpnia Rosjanie zajęli już większość Mandżurii i północnej Korei. Ta krótka kampania kosztowała ich 12 tysięcy zabitych, czyli więcej, niż Brytyjczycy stracili we Francji w 1940 roku, natomiast po drugiej stronie straciło życie około 80 tysięcy Japończyków. Większość młodych ludzi bombardujących Japonię od dawna chroniła się w sprawach swego rzemiosła za pancerzem bezduszności – podobną zbroję nosili ich dowódcy. Generał „Hap” Arnold, dowódca sił

powietrznych USA, chciał zakończyć ofensywę „Superfortec” „wielkim finałem” z udziałem tysiąca samolotów wzniecających pożary. Spaatz, wówczas głównodowodzący lotnictwa na Pacyfiku, preferował zrzucenie trzeciej bomby atomowej na Tokio. Ostatecznie 14 sierpnia osiemset bombowców B-29 zaatakowało bombami zapalającymi aglomeracje miejską Isesaki, nie tracąc ani jednego samolotu i powodując ostatnią po Nagasaki nawałnicę zniszczeń. Jeden z pilotów, pułkownik Carl Storrie, tak mówił następnego ranka o swojej własnej roli: „Wszystkie inne samoloty miały bomby zapalające, ale my mieliśmy bomby o wadze dwóch tysięcy kilogramów i zeszliśmy obudzić mieszkańców Kumugayi [...]. Byliśmy na wysokości ponad pięciu tysięcy metrów i mogliśmy wyczuć wstrząs. To była brudna sztuczka. Liczyliśmy, że Japońcy uznają to za jeszcze jedną bombę atomową”. Cesarz Hirohito wezwał na spotkanie przywódców politycznych i wojskowych swego kraju i poinformował ich o swej determinacji, by zakończyć wojnę, co kilka godzin później ogłosił w radiowym przemówieniu do narodu. Nawet wtedy nie wszyscy jego poddani akceptowali tę decyzję. Pilot myśliwca komandor Hariyushi Iki powiedział: „Nigdy nie pozwalałem sobie myśleć o możliwości przegrania wojny. Kiedy Rosjanie zaatakowali Mandżurię, byłem bardzo przygnębiony – ale nawet wtedy nie mogłem pogodzić się z tym, że przegraliśmy”. Niektóre wysoko postawione osobistości, w tym minister wojny oraz kilku generałów i admirałów, popełniło rytualne samobójstwo, a za ich przykładem poszło kilkuset oficerów pośledniejszej rangi. Oficer wywiadu w sztabie generalnym major Shoji Takahashi stwierdził: „W armii istniała wyraźna różnica zdań w kwestii zakończenia wojny. Wielu naszych ludzi w Chinach i Azji Południowo-Wschodniej chciało dalej walczyć. Większość w Japonii akceptowała, że nie możemy tego kontynuować. Byłem przekonany, że z chwilą gdy wypowiedział się cesarz, musimy się poddać”. I ten pogląd przeważył. 14 sierpnia o dziewiętnastej czasu waszyngtońskiego – już 15 sierpnia w Japonii – Harry Truman odczytał w Białym Domu przed gęsto stłoczonymi politykami i dziennikarzami komunikat o bezwarunkowej kapitulacji Japonii. Prezydent wydał następnie rozkaz wstrzymania wszelkich ofensywnych operacji przeciwko nieprzyjacielowi. 2 września w Zatoce Tokijskiej przedstawiciele Japonii i aliantów z generałem Douglasem MacArthurem na czele podpisali na pokładzie pancernika „Missouri” dokument o kapitulacji. Druga wojna światowa oficjalnie dobiegła końca. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

26 ZWYCIĘZCY I ZWYCIĘŻENI

a początku XIX wieku Goethe napisał: „Nasze współczesne wojny unieszczęśliwiają wielu ludzi, kiedy trwają, i nie uszczęśliwiają nikogo, kiedy dobiegają końca”. Niemal tak samo było w 1945 roku. Wojna w Europie zakończyła się nagle. Miliony niemieckich żołnierzy poddały się z żalem lub z ulgą i złożyły broń, a potem przyłączyły się do długich szeregów jeńców, człapiących w kierunku zaimprowizowanych obozów. Tylko bardzo nieliczni próbowali podtrzymywać na Wschodzie opór przeciwko Sowietom. Pokonani pojawiali się w najbardziej nieoczekiwanych miejscach i postaciach – niemiecki okręt podwodny z białą flagą wpłynął do rzeki Piscataqua w stanie New Hampshire i przebył spory odcinek drogi, zanim zdumiona policja stanowa zatrzymała kapitana i załogę. Irlandzki premier Éamon de Valera, wykorzystując ostatnią okazję zademonstrowania swej nienawiści do Brytyjczyków, złożył oficjalną wizytę w dublińskiej ambasadzie Niemiec, by wyrazić ubolewanie z powodu śmierci głowy państwa Trzeciej Rzeszy. Wielu Niemców uważało, że są takimi samymi ofiarami hitleryzmu jak narody, które podbili i zniewolili. Stara Mathilde Wolff-Monckeburg zapisała z rozpaczą w Hamburgu 1 maja: „My [...] opłakujemy najbardziej szczerze los naszych biednych Niemiec. Czujemy się tak, jakby ostatnia bomba trafiła prosto w naszą duszę, niszcząc ostatnie schronienie radości i nadziei. Nasze piękne i dumne Niemcy zostały zmiażdżone, wdeptane w ziemię i zamienione w gruzy. Miliony ludzi poświęciły swe życie, a wszystkie nasze piękne miasta i dzieła sztuki są zniszczone. Wszystko z powodu obłąkańczej wizji jednego człowieka, który uważał się za bożego wybrańca”. Zarówno latem 1945 roku, jak i później Niemcy o wiele częściej litowali się nad sobą, niż odczuwali skruchę. W czasie wojny zginęła jedna trzecia wszystkich chłopców urodzonych w latach 1915–1924 oraz dwie piąte spośród tych, którzy przyszli na świat w latach 1920–1925. Podczas olbrzymich ruchów migracyjnych, do jakich doszło przed Dniem Zwycięstwa i po nim, ponad 14 milionów etnicznych Niemców opuściło – dobrowolnie lub nie – swe domy na Wschodzie. Co najmniej milion – najnowsze oceny bardzo się w tych szacunkach od siebie różnią – straciło życie podczas wędrówek, które nastąpiły później. Historyczny problem niemieckich mniejszości nękający Europę Środkową został rozwiązany w najbardziej brutalny sposób: przez czystki etniczne. W tym samym czasie miliony przedstawicieli wielu zniewolonych przez Hitlera narodów wkroczyły w nowy, ciemny tunel niepewności. Niektórzy z nich spędzili całe lata w administrowanych przez sojuszników obozach dla tak zwanych dipisów, czyli osób, które w wyniku wojny znalazły się poza granicami swego państwa. Jeszcze mniej szczęścia mieli ci, którzy zostali przymusowo deportowani do ZSRS, czyli swej nominalnej ojczyzny, gdyż wielu spośród nich zamordowano, jako że zostali uznani przez NKWD za zdrajców lub podejrzanych o zdradę. Połowa substancji mieszkaniowej niemieckich miast była zniszczona; z 19 milionów mieszkań w gruzach leżało 3,8 miliona. Dziennikarz „New York Timesa” Richard Johnston napisał z ruin Norymbergi: „Nieliczni Niemcy, jak wystraszone robaki ziemne, wychodzą dziś rano ze swych schronów, jaskiń i piwnic, mrużą oczy w jasnym świetle słonecznym i patrzą z niedowierzaniem na straszliwe pobojowisko, które było ich miastem [...]. Norymberga jest miastem umarłych”. W jeszcze gorszym stanie były Berlin, Drezno czy Hamburg. Stoczona trzysta lat wcześniej wojna trzydziestoletnia naraziła Niemcy na proporcjonalnie większe straty ludności, ale skala zniszczeń materialnych w 1945 roku nie miała sobie równych w dziejach. Wielkie miasta Europy aż tak nie ucierpiały ani podczas pierwszej wojny światowej, ani nawet podczas awanturniczych poczynań Napoleona. Przez dwa lata po Dniu Zwycięstwa NKWD prowadziło w Polsce i na Ukrainie krwawą kampanię przeciwko opozycji – celem było narzucenie woli Stalina społeczeństwom, które nie godziły się na zamianę tyranii hitlerowskiej na tyranię sowiecką. Przebywający na Zachodzie polscy emigranci byli oburzeni tym, że nowy laburzystowski rząd, nie chcąc drażnić Sowietów, odmówił im prawa do udziału w londyńskiej defiladzie zwycięstwa. Generał Władysław Anders napisał: „Czułem się tak, jakbym zaglądał na salę balową zza zasłony, wiszącej przy drzwiach, przez które nie mogę wejść”. Na krótko przed objęciem rządów przez Partię Pracy, co

N

nastąpiło w lipcu, Anders spotkał na bankiecie brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Anthony’ego Edena i ambasadora Stanów Zjednoczonych. „Powitali mnie uprzejmie, ale bez entuzjazmu. Ponieważ jedyną naszą zbrodnią jest to, że komplikujemy przez fakt swego istnienia politykę sojuszników, nie czuję się zobowiązany do tego, by się ukrywać lub odczuwać wstyd”. Gorycz generała była usprawiedliwiona. Niemal dwustutysięczna rzesza jego rodaków dzielnie walczyła u boku sił sojuszniczych, ponosząc ciężkie straty we Włoszech i w północno-zachodniej Europie. „My, umundurowani Polacy, wcieleni do sił brytyjskich, staliśmy się brzydkim wrzodem na sumieniu Anglików” – napisał oficer, pilot B. Lwow. W 1945 roku ludzie, którzy odmówili uznania marionetkowego reżimu narzuconego przez Stalina ich krajowi, nagle odkryli, że stali się pariasami. Polacy zakończyli wojnę tak, jak ją zaczęli – ludzka ofiarność nie miała szans w konfrontacji z realiami polityki siły. Anders, Lwow i wielu ich towarzyszy broni wolało zostać wygnańcami na Zachodzie, niż wrócić do podporządkowanego Sowietom kraju, w którym groziła im egzekucja. Amerykanie i Anglicy wyzwolili połowę Europy od totalitarnej tyranii, ale nie mieli dość politycznej woli i środków militarnych, by ocalić 90 milionów mieszkańców wschodniej Europy przed nową, sowiecką niewolą, która miała trwać niemal pół wieku. Cena za sojusz ze Stalinem była naprawdę wysoka. Zwykli obywatele zwycięskich państw, nie przejmując się tym, że wyzwolenie było wątpliwym dobrodziejstwem dla innych regionów świata, czcili wynik wojny jako triumf dobra nad złem. W dzielnicy Sheffield, w której mieszkała gospodyni domowa Edie Rutherford, na ścianach kilku sąsiadujących z sobą domów ktoś napisał: „BOŻE, POBŁOGOSŁAW NASZYCH CHŁOPCÓW ZA TO ZWYCIĘSTWO”. Ona i jej przyjaciele wielbili Churchilla. „Wszyscy się zgadzali, że taki przywódca był błogosławieństwem. Znowu jestem zadowolona z tego, że urodziłam się jako Brytyjka”. Miliony zwykłych ludzi nie roztrząsały globalnych problemów, lecz znajdywały wzruszająco osobiste powody do zadowolenia. 7 września 1941 roku pochodzący ze wschodniej części Londynu dziewiętnastoletni artylerzysta Bob Grafton pisał do swej ukochanej Dot tuż przed zaokrętowaniem się na pokład jednostki płynącej na Daleki Wschód: „Kochanie, wiem, że będziesz na mnie czekała. Kochanie, chcę ci coś powiedzieć. Przysięgam, że podczas naszej rozłąki nie zadam się z żadną kobietą, ani w sensie fizycznym, ani psychicznym. Ty jesteś dla mnie najważniejsza [...]. Twój na zawsze, z miłością i przywiązaniem, które są tak głębokie, że ich ogień pali się nawet wtedy, kiedy śpię, Bob”. Tuż przed upadkiem Singapuru Grafton uciekł jakąś łódeczką na Sumatrę i ukrywał się w dżungli, dopóki w marcu 1942 roku nie został schwytany przez Japończyków. Przeżył niewolę, podczas której przez dwa lata budował linię kolejową w Birmie, a we wrześniu 1945 roku pisał do Dot z pokładu zmierzającego w stronę Anglii statku: „Wiem, że z nas dwojga ty miałaś trudniejsze zadanie. Bo ja jestem mężczyzną (być może przedwcześnie), a mężczyźni muszą walczyć, kobiety zaś muszą płakać. Więc mój los nie był wyjątkowy, a twój był [...]. Straciliśmy cztery lata, ale ułożymy sobie życie w taki sposób, że nigdy nie będziemy tego żałować”. Historia Graftona miała szczęśliwe zakończenie: poślubił swoją Dot, a potem oboje żyli długo i szczęśliwie. Inny artylerzysta, David McCormick, trafił do niewoli na terenie Afryki Północnej w grudniu 1941 roku i przeżył przeszło trzy lata we włoskich i w niemieckich obozach dla jeńców. Kilka dni po Dniu Zwycięstwa jego żona spotkała się z nim na stacji kolejowej Salisbury. „Był bardzo chudy, bardzo blady i miał na czole ogromnego guza. Ja włożyłam na tę okazję ozdobioną kokardami niebieską sukienkę w białe kropki, która kosztowała mnie kilka kuponów odzieżowych. Nie pamiętam, czy mnie pocałował. Chyba nie, może dopiero trochę później, kiedy zatrzymaliśmy się w drodze do Ditchinhampton. Oboje byliśmy bardzo zdenerwowani. Przeprosił mnie za tego guza, tłumacząc, że podczas pierwszego wieczoru po wyzwoleniu jacyś Belgowie trochę zbyt entuzjastycznie podejmowali byłych jeńców, a on wpadł do rowu przeciwczołgowego. Bardzo dużo mówił [...]. Rozpaczliwie pragnął jak najszybciej wyrzucić ze swej świadomości te cztery spędzone «w pudle» lata”. Ale inni żołnierze odkrywali po powrocie, że dawne więzy zostały zerwane, a niegdysiejsze namiętności wygasły. Musieli więc zadowolić się tym, że przeżyli. Miliony innych nie wróciły przecież nigdy. Jesienią

1944 roku dwudziestojednoletnia Kay Kirby została uznana za wdowę, gdyż jej mąż, nawigator służący w siłach bombowych, zaginął nad Niemcami. Ponieważ nie znaleziono jego ciała, trzymała się resztek nadziei. „Przez całe lata liczyłam na to, że on zaraz się zjawi. Nie mogłam się pogodzić z myślą o tym, że nigdy nie wróci [...]. Kiedy dostawał niespodziewanie przepustkę i przyjeżdżał do domu, zawsze stukał w moje okno podpórką od sznura do bielizny. Kiedy zaginął, wielokrotnie podchodziłam do drzwi, bo wydawało mi się, że słyszę to pukanie. Oczywiście nikogo tam nie było”. Intelektualiści rozważali różne aspekty wstrząsającego doświadczenia, jakim była wojna dla świata. Arthur Schlesinger pisał z wyraźną niechęcią: „Przypuszczam, że była to Słuszna Wojna. Ale jak wszystkim wojnom towarzyszyły jej okrucieństwa i sadyzm, głupstwa i kłamstwa, napuszone pozy i małostkowość. Wojna zawsze będzie piekłem, ale niektóre wojny były podyktowane dobrymi zamiarami i przyniosły korzystne rezultaty”. Inny historyk, Forrest Pogue, który przeszedł północno-zachodnią Europę z armią amerykańską, napisał: „Wojna dała mi szansę lepszego poznania świata i różnych rodzajów ludzi, ale równocześnie pomieszała mi w głowie [...]. Żyłem jak nigdy dotąd życiem zwykłego człowieka [...]. Odkryłem, jak mało różni się życie człowieka od egzystencji zwierzęcia [...] to mnie wzmocniło psychicznie i nauczyło tolerancji dla ludzkich słabości [...] [ale również] zmieniło mój sposób myślenia do tego stopnia, że dotąd nie potrafię znaleźć żadnych odpowiedzi”. Choć garstki japońskich żołnierzy ukrywały się jeszcze przez kilka miesięcy, a nawet lat po zakończeniu wojny i prowadziły działalność partyzancką na Filipinach i odległych wyspach Pacyfiku, MacArthur i żołnierze jego okupacyjnej armii byli traktowani w Japonii z niemal niewolniczą uległością. Wielu wojowników Hirohito, deklarujących jeszcze niedawno gotowość oddania życia za swego cesarza, wyrażało teraz ulgę, że nikt nie wymagał już od nich takiej ofiary. Kapitan Yoshiro Minamoto, dowodzący trzydziestoma żołnierzami załóg samobójczych łodzi motorowych, wyszedł wraz z nimi z ukrycia na wyspie Tokashiki (niedaleko Okinawy) w odpowiedzi na wygłaszane przez głośniki apele Amerykanów. „Chciałem, żeby wszystko odbyło się tak jak należy – powiedział – więc kazałem wszystkim wyprać mundury i oczyścić broń. Dokonałem przeglądu oddziału, a potem pochyliliśmy głowy w kierunku Tokio, przyłożyliśmy dłonie do czapek i pomaszerowaliśmy w szyku z białą flagą w kierunku amerykańskich pozycji. Potraktowali nas bardzo dobrze. Jestem szczęśliwy, że przeżyłem”. Toshiharu Konada dowodził załogą innej samobójczej łodzi, zacumowanej przy jednej z otaczających Japonię wysp. 15 sierpnia wszystkie stacjonujące w tej bazie oddziały otrzymały rozkaz słuchania radia. Ale na skutek zakłóceń żołnierze nie zrozumieli wygłoszonego przez cesarza komunikatu o kapitulacji i byli przekonani, że mieli tylko wysłuchać kolejnej patriotycznej pogadanki. Konada poznał prawdę dopiero wtedy, kiedy odwiedził ukrytą w górach kwaterę miejscowego dowództwa. Jego przełożony zarządził stan najwyższej gotowości wszystkich jednostek. Nikt nie miał pojęcia, co może się wydarzyć, a niektórzy uważali, że radiowy komunikat został sfałszowany przez Amerykanów. Zaskoczony i zdezorientowany Konada zszedł pieszo nad morze, by zebrać myśli. Liczył się z tym, że on i jego towarzysze broni otrzymają rozkaz popełnienia samobójstwa – w obliczu klęski narodowej żadne inne wyjście nie wydawało się możliwe. Ale w tym przypadku nie doszło do ostateczności. Przygotowani na śmierć młodzi ludzie jeszcze przez miesiąc byli gotowi do samobójczego ataku na Amerykanów, a potem stopniowo zaczęli się przyzwyczajać do myśli, że uda im się przeżyć. Konada zaczął uczyć swych podkomendnych przedmiotów ścisłych i angielskiego, chcąc złagodzić nękającą ich nudę i wpoić im wiedzę, która mogła okazać się przydatna w przyszłości. Dopiero pod koniec listopada 1945 roku wrócił do rodzinnego domu na terenie Japonii. Jego ojciec, również oficer marynarki, był przekonany, że stracił najstarszego syna, bo w wyniku biurokratycznej pomyłki Konada znalazł się na liście sterników samobójczych łodzi motorowych, którzy zginęli podczas ataków na amerykańskie okręty. „W owych czasach japońscy ojcowie nie okazywali uczuć – opowiadał potem niedoszły samobójca. – Powiedział tylko: «Myśleliśmy, że cię już nie zobaczymy»”. Inne rodziny miały mniej szczęścia: z ogromnej liczby japońskich żołnierzy, którzy wpadli w ręce Sowietów podczas ostatniej krótkotrwałej kampanii w Mandżurii, trzysta tysięcy poniosło śmierć w niewoli.

Ludzie ginęli między innymi w wyniku pomyłek jeszcze przez wiele miesięcy po zakończeniu wojny. 29 sierpnia sowieckie myśliwce zestrzeliły amerykański samolot B-29, który dokonywał zrzutów na teren obozu jeńców wojennych w Korei. Do tego rodzaju tragicznych pomyłek dochodziło też wielokrotnie w granicach niemieckiej przestrzeni powietrznej. Zakończenie działań zbrojnych nie złagodziło panującego na wielu obszarach głodu – w samym tylko ZSRS stał się on w latach 1945–1947 przyczyną śmierci około miliona osób. Na całym świecie dochodziło też do wypadków, które były skutkami lekkomyślnego obchodzenia się z bronią i nieostrożnego prowadzenia pojazdów. Ich sprawcami często byli młodzi żołnierze, uwolnieni od dyscypliny i narażający życie, którego nie zdołał odebrać im nieprzyjaciel. Zarówno zwycięzcy, jak i zwyciężeni odczuwali przede wszystkim wielką ulgę, wynikającą ze świadomości, że największy w dziejach przelew krwi dobiegł końca. Główny ochmistrz amerykańskiego lotniskowca „Princeton” Cecil King był zachwycony tym, że „wszystko tak dobrze się ułożyło [...] zupełnie jak w kinie, kiedy nasza piechota morska pojawia się na horyzoncie w ostatniej chwili”. Historyk stacjonującej na wyspie Saipan grupy bombowej amerykańskich sił lotniczych stwierdził błyskotliwie, choć niezbyt gramatycznie: „Zakończenie wojny było największym bodźcem dla morale tej grupy od chwili jej powstania”. Ale mimo radości panującej w sojuszniczych stolicach i w domach rodzin oczekujących na obiecany powrót najbliższych wielu ludzi nie potrafiło strząsnąć z siebie otępienia i smutku, narosłych przez lata cierpień i lęku lub wywołanych przez utratę ukochanych osób. Po wyzwoleniu Bukaresztu Michail Sebastian napisał: „Wstydzę się, że jestem smutny. Bądź co bądź, ten rok zwrócił mi wolność”. Ale czym była owa „wolność”? Na rok przed kapitulacją Japonii australijski poseł w Chinach ostrzegał Doradczą Radę Wojenną w Canberze, że koncepcja przywrócenia białych, kolonialnych rządów napotka w Azji powszechny opór. „Błędne byłoby założenie, że zostaniemy po powrocie przychylnie powitani przez miejscowe społeczności” – pisał. I miał słuszność. Malajski nacjonalista Mustapha Hussein powiedział: „Płakałem, kiedy mi powiedziano, że Japończycy się poddali [...] po prostu dlatego że tylko czterdzieści osiem godzin dzieliło nas od ogłoszenia niepodległości Malajów. Był to tragiczny przypadek, który można opisać słowami: Tak blisko, a jednak tak daleko. Z rozpaczą myślałem o tym, że Malaje zostaną ponownie skolonizowane i znajdą się w ręku zachodniego mocarstwa. Nawet krwawe łzy nie mogły zmienić tej sytuacji”. W kilku krajach, w których nacjonaliści opierali się przywróceniu hegemonii Europejczyków, wybuchły poważne konflikty. Miały one szczególnie dramatyczny przebieg we francuskich Indochinach i Holenderskich Indiach Wschodnich. Lord Louis Mountbatten, naczelny dowódca sił sojuszniczych w Azji PołudniowoWschodniej, zachęcał powracających przedstawicieli władz kolonialnych do zrzeczenia się części swych uprawnień na rzecz miejscowych autonomii, uważając to za jedyny sposób uniknięcia konfrontacji. Ale Francuzi i Holendrzy zignorowali jego sugestie i rozpoczęli długie, skazane na niepowodzenie kampanie, wymierzone przeciwko buntownikom. Japończycy, zarządzający obozem dla internowanych numer 10 w Banya Bini na Jawie, poinformowali wycieńczonych i nękanych przez choroby holenderskich więźniów o zakończeniu wojny dopiero 24 sierpnia. Kiedy jeńcy zaczęli wychodzić na zewnątrz, odkryli, że grozi im niebezpieczeństwo, przybierające niekiedy formę zbrojnej napaści, ze strony indonezyjskich nacjonalistów, którzy nie chcieli przywrócenia rządów kolonialnych. Dopiero we wrześniu zjawiły się tam oddziały Gurkhów. Minęły jednak dwa miesiące, zanim więźniowie mogli opuścić znienawidzony przez siebie obóz i wyruszyć do Holandii. Na Jawie pozostał tysiąc japońskich dezerterów, którzy wtopili się w miejscową społeczność. Wielu spośród nich wspomagało później oddziały nacjonalistycznych partyzantów. W Chinach samoloty U.S. Air Force przerzuciły do Pekinu, Szanghaju i Nankinu oddziały nacjonalistów oraz pewną liczbę żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej. Opóźniło to przejęcie władzy przez komunistów, ale kraj ogarnęła wkrótce wojna domowa, w której zwycięzcą okazał się Mao Zedong. Powracający do Birmy brytyjscy urzędnicy byli przerażeni skalą ubóstwa: służby publiczne i komunikacja prawie nie istniały, a mieszkańcy głodowali lub cierpieli psychicznie wskutek niedawnych przeżyć. Pracujący w Rangunie przedstawiciel państwowej administracji T.L. Hughes stwierdził, że jego „starzy przyjaciele zmienili

się nie do poznania. Niektórzy byli wynędzniali i skurczeni, inni przedwcześnie osiwieli, a jeszcze inni ciągle zerkali za siebie, w obawie przed japońskim Gestapo”. Brytyjczycy, obserwujący w stolicy Birmy defiladę zwycięstwa, z mieszanymi uczuciami patrzyli na oddziały nacjonalistów Aunga Sana maszerujące krokiem defiladowym główną ulicą w mundurach, które do złudzenia przypominały japońskie. Wszyscy, z wyjątkiem najbardziej nieprzejednanych imperialistów, wyraźnie widzieli, że nie da się cofnąć czasu do 1941 roku, że Brytyjczycy będą musieli niebawem odejść na zawsze nie tylko z Birmy, lecz także z Indii. Radykalizm zapanował także na Filipinach. Pewien komunistyczny partyzant z formacji Huka, komentując wydarzenia, do których doszło po kapitulacji Japończyków, powiedział: „Wiedziałem, że będziemy musieli się oprzeć na grupach chłopów, bo obszarnicy będą wracać. Życie nadal było trudne [...], a kraj bardzo zniszczony. Ale myślę, że w ludziach obudziła się nadzieja. Wiedziałem, że obudziła się we mnie. My, mali ludzie, staliśmy się silniejsi; byliśmy lepiej zorganizowani”. Każdy z trzech najważniejszych zwycięskich narodów był po drugiej wojnie światowej przekonany, że przyczynił się w decydującym stopniu do zwycięstwa. Przez wiele lat nie pojawiła się – przynajmniej w społeczeństwach zachodnich – bardziej subtelna ocena rzeczywistości. Hitler słusznie przewidywał, że „nienaturalna koalicja” jego nieprzyjaciół musi się rozpaść i że jej miejsce zajmie antagonizm między ZSRS a Zachodem (choć nastąpiło to zbyt późno, by ocalić Trzecią Rzeszę). Wielka Koalicja – termin, za pomocą którego Churchill nobilitował wojenną współpracę Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i ZSRS – była zawsze wielką grą pozorów, opartą z konieczności na fikcyjnym założeniu, że trzy mocarstwa nie tylko wspólnie prowadzą wojnę, lecz także mają wspólne cele. Niektórzy współcześni historycy usiłowali dowodzić, że można było uniknąć całego konfliktu, gdyby Wielka Brytania i Francja stworzyły z ZSRS w pierwszych latach nazizmu wspólny front wymierzony przeciwko Hitlerowi. Pogląd ten wydaje się nie tylko niesłuszny, lecz w dodatku wyraźnie cyniczny: w jaki sposób zachodnie demokracje mogłyby uzgodnić wspólne polityczne cele z reżimem sowieckim, który był równie brutalny i imperialistyczny jak rządy nazistów? W zamian za jakiekolwiek porozumienie Stalin zażądałby od Francji i Wielkiej Brytanii tego samego, czego zażądał w 1939 roku od Niemiec w ramach paktu Ribbentrop– Mołotow: wolnej ręki dla swych ekspansjonistycznych aspiracji. Dla zachodnich demokracji była to za wysoka cena, dopóki wojenna zawierucha nie narzuciła nieprzewidzianych zobowiązań i politycznych realiów. Potężne odłamy brytyjskiej, francuskiej i amerykańskiej opinii publicznej nienawidziły komunizmu jeszcze bardziej niż faszyzmu i sprzeciwiłyby się polityce ugłaskiwania Stalina z takim samym zapałem, z jakim występowały przeciwko ugłaskiwaniu Hitlera. Francja i Wielka Brytania (wraz ze swymi dominiami) były jedynymi mocarstwami, które wzięły udział w drugiej wojnie światowej z powodu przywiązania do zasad, a nie dlatego, że chciały zdobyć jakieś terytoria lub zostały zaatakowane. Ale ich prawo do przypisywania sobie wyższości moralnej podważa nieco fakt, że zadeklarowały pomoc dla zagrożonej Polski, nie zamierzając poprzeć tych deklaracji skuteczną akcją militarną. Francuska opinia publiczna nie miała najmniejszej ochoty na zbrojny konflikt z Niemcami we wrześniu 1939 roku, a jeszcze mniej paliła się do niego w czerwcu 1940 roku, kiedy angielskie siły ekspedycyjne mogły odegrać jedynie marginesową rolę. Po klęsce Francji bardziej przenikliwi brytyjscy i amerykańscy żołnierze twierdzili nie bez racji, że wielu Francuzów nienawidziło rodaków Churchilla bardziej niż Niemców. Nawet jeśli przyznamy, że wojska francuskie odegrały ważną rolę podczas ostatnich operacji prowadzonych w północnozachodniej Europie, statystyka dowodzi, że wkład w obronę interesów Osi resztek armii Vichy i francuskich sił bezpieczeństwa wewnętrznego był większy niż wkład tych Francuzów, którzy później wstąpili do sił de Gaulle’a, oddziałów ruchu oporu lub armii Eisenhowera. W 1940 roku większość Francuzów wmawiała sobie, że reżim Pétaina jest legalnym organem władzy i choć nie zawsze czyniła to chętnie, tolerowała jego rządy aż do ostatnich dni poprzedzających wyzwolenie. Po klęsce z 1940 roku, która odebrała Francuzom szanse odegrania heroicznej roli w walce z faszyzmem, wielu spośród

nich aż do końca wojny nie bardzo wiedziało, jakie postępowanie okryje ich naród najmniejszą niesławą. W 1944 roku, po wyzwoleniu, Francja pogrążyła się w orgii wzajemnych oskarżeń, odzwierciedlających urazy nabyte w wyniku klęski z 1940 roku. Zarówno na szczeblu narodowym, jak i lokalnym dochodziło też do wyrównywania rachunków między byłymi kolaborantami a członkami ruchu oporu. W trakcie tego procesu, nazwanego ironicznie l’epuration – czyli „oczyszczenie” – zamordowano dziesiątki tysięcy ludzi. Forrest Page napisał po wizycie w Paryżu: „Wkrótce odkryłem, że dawna niechęć do Żydów i związków zawodowych przetrwała”. Ugrupowania komunistyczne wyszły z wojny wzmocnione nie tylko we Francji, lecz również we Włoszech i w Grecji, a sytuacja panująca w tych trzech krajach budziła przez kilka lat obawy o losy demokracji. Zwyciężył w końcu burżuazyjny kapitalizm, ale minęło sporo czasu, zanim udało się osiągnąć polityczną stabilizację. We Francji do tej pory nie istnieje oficjalna historia doświadczeń związanych z wojną. I zapewne nigdy nie powstanie, bo zdobycie zgodnego poparcia dla którejkolwiek wersji wydarzeń okaże się niemożliwe. Uderzające jest to, że najbardziej wiarygodne współczesne opracowania poświęcone Francji z epoki wojny zostały napisane przez Amerykanów i Brytyjczyków. W samej Francji zechcieli zająć się tą problematyką tylko stosunkowo nieliczni autorzy.

Wielu Francuzów i liczne Francuzki korzystali z uroków kolaboracji

Trudno sobie wyobrazić, by Wielka Brytania nadal mogła przeciwstawiać się Hitlerowi po czerwcu 1940 roku, gdyby nie miała Winstona Churchilla, który w błyskotliwy i wiarygodny sposób najpierw poinformował swych rodaków, co mogą zrobić, a potem unaocznił im, jak wiele zrobili. Niemieccy przywódcy, wychowani na lądzie, nie zdawali sobie sprawy, jak trudno jest zdobyć hegemonię na całej północnej półkuli, mając przeciwko sobie potęgę morską i nie dysponując sprawną i skuteczną flotą wojenną. Churchill powinien być Hitlerowi bardzo wdzięczny za serię niewymuszonych błędów. Niemiecki przywódca, rzucając Luftwaffe przeciwko brytyjskim siłom lotniczym, dał Anglii jedyną możliwą okazję do wyniesienia zwycięstwa z popiołów strategicznej klęski, poniesionej latem 1940 roku. Nie zawierając w 1941 roku odpowiednich porozumień z Mussolinim i generałem Franco, nie uzyskał możliwości wyparcia Brytyjczyków z rejonu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. Po nieudanej konfrontacji z Wielką Brytanią zaatakował ZSRS, co zmieniło charakter konfliktu i sprawiło, że cały ciężar walki z nazizmem spadł na barki poddanych Stalina. Państwo niemieckie, mające 79 milionów mieszkańców, rzuciło wyzwanie 193 milionom obywateli ZSRS, choć niemiecka baza ekonomiczna była znacznie słabsza, niż wynikało z obliczeń zachodnich sojuszników. Churchill dowiódł swej wielkiej politycznej mądrości, uznając w 1941 roku ZSRS za towarzysza broni, ale zarówno on, jak i Roosevelt popełnili błąd, zakładając możliwość prawdziwie partnerskiej współpracy z Krajem Rad. (Brytyjski premier szybko odzyskał jasność widzenia, natomiast amerykański prezydent trwał w tym błędnym przekonaniu przez dłuższy czas). Stalin, z typową dla siebie przenikliwością, zdawał sobie sprawę, że współpraca Wielkiej Brytanii, ZSRS i USA, mająca zapewnić zwycięstwo nad hitleryzmem, w żaden sposób nie zmniejsza sprzeczności między narodowymi interesami tych państw. Sam zamierzał utrzymać tyranię, która pozbawiała jego rodaków choćby odrobiny wolności, i zapewnić ZSRS zdobycze terytorialne, których zachodni sojusznicy nie mogli dobrowolnie zaakceptować. Monumentalna ofiara rosyjskiej krwi ocaliła życie tysięcy brytyjskich i amerykańskich żołnierzy, ale jednocześnie Armia Czerwona zapewniła Stalinowi władzę nad wschodnioeuropejskim imperium. Amerykanie i Brytyjczycy musieli się z tym pogodzić, bo nie mieli ani potencjału militarnego, ani poparcia opinii publicznej swoich krajów, umożliwiających im rozpoczęcie nowej wojny. Wojny, która miałaby wyprzeć ZSRS z zagarniętych obszarów. Sowieci otrzymali nagrodę za swój decydujący wkład w pokonanie Hitlera. Zachodnia pomoc w dziedzinie zaopatrzenia przyczyniła się w latach 1943–1945 do zwiększenia sowieckiej siły bojowej, ale wydaje się mało istotna w zestawieniu z ogromem zniszczeń i strat, jakie przypadły w udziale ZSRS. Stalin popełnił wiele błędów w pierwszym roku od rozpoczęcia operacji „Barbarossa”, ale później – w odróżnieniu od Hitlera – szybko się uczył. ZSRS rozwinął potencjał przemysłowy i militarny, który umożliwiłby mu zniszczenie hitlerowskiej machiny wojennej, nawet gdyby zachodni sojusznicy nie wylądowali we Włoszech lub Francji (choć ich interwencja przyspieszyła koniec wojny). Twierdzenie, że grabarzem hitleryzmu mógł zostać tylko tak pozbawiony skrupułów i empatii przywódca jak Stalin, rządzący społeczeństwem, w którym bezwzględność była bardziej zinstytucjonalizowana niż w Niemczech, wydaje się przekonujące. Po prostu Stalin okazał się skuteczniejszym tyranem niż Hitler. Stosowane przez zachodnich sojuszników metody walki, skażone burżuazyjną wrażliwością na straty w ludziach, notorycznie utrudniały zwycięstwa nad Wehrmachtem. Kiedy w 1944 roku włoski oficer Eugenio Corti po raz pierwszy spotkał na gruncie towarzyskim brytyjskich żołnierzy, uznał ich za sympatycznych ludzi, ale zauważył z pewnym zdziwieniem, że „oni są bardziej cywilami niż żołnierzami, co może tłumaczyć niemrawość ich natarcia”. I miał rację. Niemieccy i japońscy żołnierze wykazywali się tak wielką odwagą i sprawnością taktyczną, że potencjał militarny najsilniejszych państw Osi był przeceniany przez obserwujących ich poczynania nieprzyjaciół. Ale od czerwca 1940 roku strategię Berlina i Tokio cechowała przerażająca niekompetencja. Początkowe zwycięstwa Japończyków, odnoszone w latach 1941–1942, odzwierciedlały słabość sojuszników, a nie prawdziwą siłę Japonii. Zdumienie budzi to, że cesarz Hirohito przystąpił do wojny, nie podejmując żadnych kroków, które

mogłyby uchronić jego morskie linie zaopatrzenia przed ofensywą amerykańskich okrętów podwodnych. W ciągu kilku miesięcy stało się jasne, że hazardowa zagrywka Japończyków skończy się fiaskiem, gdyż warunkiem jej powodzenia było zwycięstwo Niemiec w Europie, w tej chwili już nierealne. Kiedy brytyjski i amerykański wysiłek wojenny nabrał rozpędu, oba zachodnie mocarstwa w każdym elemencie wojny (z wyjątkiem lokalnych walk na lądzie) prowadziły ją w sposób znacznie bardziej efektywny niż Niemcy i Japończycy. Niezależnie od tego, czy przywódcy Niemiec i Japonii byli głupcami czy nie, popełnili wiele głupstw, często dlatego że nie rozumieli swoich przeciwników. Najbliżsi współpracownicy Hitlera – szczególnie Himmler i Göring – zostaliby przez potomnych w większości uznani za postacie groteskowe, gdyby nie to, że wykorzystali swe możliwości przelania tak wielkiej ilości krwi. Podczas gdy rządzony przez Stalina ZSRS był prawdziwie totalitarnym monolitem, przywództwo nazistowskie rozdzierały personalne rywalizacje, a jego wysiłek wojenny osłabiały spory między skłóconymi frakcjami oraz powtarzające się ciągle błędy Hitlera. Państwa demokratyczne zmobilizowały najtęższe umysły i stworzyły inteligentnym ludziom warunki do wykorzystania wcześniejszego dorobku naukowego i potencjału przemysłowego. Ameryka i Wielka Brytania realizowały swe strategiczne cele stosunkowo niskim kosztem, gdyż umiały w odkrywczy sposób zwiększać siłę ognia i wykorzystywać wiodące technologie, szczególnie na morzu i w powietrzu. Tym samym ich przywódcy, a przede wszystkim Roosevelt i Churchill, zasłużyli na wdzięczność, jaką byli obdarzani przez swoje narody. Nieprzejednane stanowisko Wielkiej Brytanii w latach 1939–1941 uniemożliwiło Niemcom odniesienie zwycięstwa, ale w późniejszym okresie wojny rodacy Churchilla wnosili tylko drugorzędny wkład w dzieło zwycięstwa. Cena krwi i środków materialnych wydawała się im wysoka, ale była skromna w porównaniu z okropnościami, jakie przypadły w udziale narodom kontynentu. Nawet brytyjscy przywódcy dopiero po jakimś czasie zdali sobie sprawę, że choć wojna przyspieszyła utratę przez ich kraj statusu globalnego mocarstwa, proces ten był tak czy owak nieunikniony. Anglicy narzekali na powojenną biedę, która doprowadziła do tego, że niektóre artykuły żywnościowe były racjonowane aż do 1952 roku. Do 1939 roku mieli wyolbrzymione przekonanie o potędze i bogactwie Wielkiej Brytanii, więc utrata znaczenia i stosunkowe zubożenie ich ojczyzny były dla nich tym bardziej bolesne, że w 1945 roku znaleźli się w gronie zwycięzców. Wojna weszła do panteonu narodowej dumy, gdyż Brytyjczycy uznali ją za ostatni akord swej wielkości, historyczne osiągnięcie, które można było przeciwstawiać licznym powojennym niepowodzeniom i rozczarowaniom. Występując samotnie przeciw Niemcom w latach 1940–1941, przeżyli istotnie godziny największej świetności. Zawdzięczali to Winstonowi Churchillowi, który zdecydowanie górował nad innymi postaciami po stronie „sił jasności”. Przez cały okres wojny Wielka Brytania była zarządzana w sposób imponująco sprawny. Jej przywódcy zapewnili sobie współpracę najwybitniejszych przedstawicieli ludności cywilnej oraz genialnych naukowców i odnieśli olśniewający sukces. Jego symbolem jest historia ekipy polskich uczonych z Bletchley Park, którzy złamali niemieckie szyfry, co było największym pojedynczym osiągnięciem Wielkiej Brytanii w całej wojnie. Royal Navy i RAF wykazały się wielką odwagą i sprawnością, choć stawiane przed nimi zadania zawsze przewyższały ich potencjalne możliwości. Ale całokształt poczynań armii brytyjskiej zasługiwał na ocenę tylko dostateczną, a często nawet nie osiągał tego poziomu. Jak przyznał Alan Brooke, wszystkim rodzajom broni z wyjątkiem artylerii brakowało kompetentnych dowódców, wyobraźni, sprawnego transportu i uzbrojenia, energii i profesjonalizmu. Słabości sił zbrojnych zostałyby obnażone w sposób jeszcze bardziej brutalny, gdyby na jej barki spadł większy ciężar zadań narzuconych przez walkę z Wehrmachtem. Potęga przemysłowa Stanów Zjednoczonych przyczyniła się do zwycięstwa w większym stopniu niż ich armie. Ludzie zarządzający niemiecką gospodarką już w grudniu 1941 roku wiedzieli dobrze, że z powodu przebiegu wydarzeń na terenie ZSRS i przystąpienia Ameryki do wojny zwycięstwo leży poza zasięgiem Hitlera. Mieli tę świadomość na długo przed osiągnięciem szczytu możliwości przez strategiczne ofensywy brytyjskiego i amerykańskiego lotnictwa bombowego. Sojusznicze naloty na Niemcy przyspieszyły koniec wojny, ale nie miały decydującego wpływu na jej wynik. Należy jednak podkreślić znaczenie powietrznego wsparcia działań bojowych, prowadzonych na Froncie Zachodnim w latach 1943–1945, kiedy alianci panowali już na niebie

w sposób zdecydowany. Zachodni sojusznicy nie tylko stworzyli znakomite taktyczne siły powietrzne, ale w dodatku posługiwali się nimi z wyobraźnią i zręcznością, których brakowało ich operacjom lądowym. Każdy, kto widział wojskowe konwoje posuwające się w ciasnym szyku po drogach Włoch, a później północnozachodniej Europy i nie niepokojone przez Luftwaffe, musiał docenić zasługi lotników, którzy zapewniali siłom sojuszniczym swobodę ruchu, odbierając ją Wehrmachtowi. Główną rolę w walce z Japonią odegrały Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych i amerykańska piechota morska. W drodze do zwycięstwa Amerykanie stoczyli – szczególnie w Birmie i na Filipinach – wiele bitew, które ze strategicznego punktu widzenia były zbędne. Ale przebieg wojny narzucał swoje własne imperatywy, których ocena jest łatwiejsza dla współczesnych historyków, niż była dla ówczesnych przywódców uczestniczących w konflikcie państw. W taki sam sposób można skomentować spory dotyczące celowości zrzucenia bomb atomowych. Stany Zjednoczone były jedynym uczestnikiem konfliktu, który po zakończeniu wojny nie czuł się jej ofiarą. Większość obywateli była dumna ze swego wkładu w zwycięstwo sojuszników i zadowolona z osiągniętego przez ich ojczyznę statusu najbogatszego i najpotężniejszego państwa świata. Amerykański duch romantyzmu sprawił, że wojna, do której Stany Zjednoczone przystąpiły tylko dlatego, że zostały zaatakowane, przerodziła się podczas następnych czterdziestu pięciu miesięcy w „krucjatę na rzecz wolności”. Dzięki Pearl Harbor liczba rodaków Roosevelta kwestionujących słuszność narodowej sprawy była mniejsza niż podczas wszystkich innych wojen toczonych przez ich kraj. „Był to ostatni przypadek, w którym większość Amerykanów uważała się bez zastrzeżeń za niewinnych i dobrych” – powiedział szeregowiec Robert Lekachman. Operacyjna współpraca między Amerykanami a Brytyjczykami układała się bardzo dobrze, co należy uznać za spore osiągnięcie ze względu na wzajemną nieufność i różnice w poglądach. Ta współpraca układała się najlepiej na najniższym poziomie współdziałania, na którym Amerykanów i Brytyjczyków łączyły wręcz przyjazne stosunki, i ulegała stopniowemu pogorszeniu, im wyższy był szczebel dowodzenia. Amerykanie żywili niechęć do imperializmu, silną zwłaszcza w przypadku tych osób, które widziały jego funkcjonowanie w Egipcie, Indiach i Azji Południowo-Wschodniej. Wierzyli też niezachwianie we własne cnoty i byli świadomi swej dominacji. Kongres Stanów Zjednoczonych, brutalnie zrywając w 1945 roku umowę Lend–Lease, dał wyraz swemu brakowi sympatii dla Brytyjczyków, a badania opinii publicznej dowodziły, że obywatele USA są bardziej skłonni umorzyć wynikający z tej umowy dług ZSRS niż Wielkiej Brytanii. Gdyby nie imperatywy narzucone przez zagrożenie ze strony ZSRS stosunki między obu państwami mogłyby w tym momencie ulec znacznemu pogorszeniu. Gwałtownie przybierająca na sile konfrontacja między Wschodem a Zachodem zmusiła USA do zaakceptowania konieczności utrzymania sojuszu z Wielką Brytanią i innymi państwami Europy, do powściągnięcia swych antyimperialistycznych skrupułów i do wsparcia gospodarczego odrodzenia zniszczonego kontynentu, czyli przekazania mu części olbrzymich dochodów osiągniętych w czasie wojny. Stalin popełniał błędy w dziedzinie dowodzenia i był przerażającym tyranem, ale doprowadził do stworzenia niezwykłej machiny wojennej i osiągnął wielki triumf, realizując wszystkie swoje zamierzenia. W 1945 roku Związek Sowiecki wydawał się jedynym państwem, które osiągnęło wszystkie wyznaczone sobie cele: zbudował nowe wschodnioeuropejskie imperium, mające osłonić jego granice od zachodu, i zdobył ważne przyczółki na wybrzeżu Pacyfiku. Były sekretarz stanu USA Sumner Welles cytował wymianę zdań, do jakiej miało dojść między Stalinem a brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem. Rosyjski przywódca powiedział: „Hitler jest geniuszem, ale nie wie, kiedy się zatrzymać”. Eden: „Czy ktokolwiek to wie?”. Stalin: „Owszem, ja”. Nawet jeśli ta konwersacja jest apokryfem, odzwierciedla rzeczywisty układ sytuacji. W latach 1944–1945 Stalin sprytnie zachowywał umiar w wykroczeniach przeciwko wolności, by uniknąć otwartego sporu z zachodnimi sojusznikami, z których najważniejszym były dla niego Stany Zjednoczone. Dotrzymując części obietnic złożonych Churchillowi i Rooseveltowi (na przykład nie ingerując w sprawy Grecji i wycofując się z Chin), zdobył pozycję, która pozwoliła mu zachować swe wschodnioeuropejskie zdobycze, nie wywołując nowego konfliktu. Ale ZSRS, oszołomiony militarnymi i dyplomatycznymi sukcesami, przecenił swoje znaczenie.

Po 1945 roku przez ponad czterdzieści lat ponosił rujnujące państwo koszty, stwarzając, a potem utrzymując sytuację, stanowiącą zbrojne zagrożenie dla Zachodu. Bieg wydarzeń obnażył jednak w końcu ekonomiczne, społeczne i polityczne bankructwo systemu stalinowskiego. Rosjanie wyszli z wojny świadomi swej zdobytej niedawno pozycji światowego mocarstwa, niemniej rozgoryczeni olbrzymimi zniszczeniami i stratami w ludziach, jakie poniósł ich kraj. Poniekąd uzasadnione przekonanie, że zachodni sojusznicy tanio kupili swój udział w zwycięstwie, potęgowało ich instynktowną niechęć do Europy i Stanów Zjednoczonych. Zapominali o tym, że w latach 1939–1941 byli sojusznikami Hitlera. Współczesna Rosja uparcie, wręcz wyzywająco, wypiera ze swej świadomości orgię gwałtów, rabunków i morderstw, jakich dopuszczała się w latach 1944–1945 Armia Czerwona. Postępowanie cudzoziemców, którzy nadawali tej sprawie tak wielkie znaczenie, uważa za obraźliwą próbę podważenia zarówno jej roli jako ofiary wojny, jak i chwały, jaką przyniósł jej militarny triumf. Wiele lat po wycofaniu się zachodnich sojuszników niemal z wszystkich terytoriów okupowanych w wyniku zwycięstwa Rosja uparcie trzyma się granic, które uznała za wojenną zdobycz. Obejmują one wschodnią część Finlandii oraz niektóre obszary Prus Wschodnich i Rumunii, a także zdobycze na wybrzeżu Pacyfiku. Wydaje się nieprawdopodobne, by państwo rządzone przez Władimira Putina zgodziło się na ich rewizję. O przebiegu wojny decydowała w większym stopniu liczebność i instytucjonalna sprawność rywalizujących z sobą armii niż ważna skądinąd postawa poszczególnych dowódców. Każda lista osobistości, które przesądziły o losach wojny, musi obejmować wielkich „menedżerów” armii Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii – Marshalla i Brooke’a, choć żaden z nich nie kierował ani jedną kampanią. Marshall dowiódł, że jest nie tylko wybitnym żołnierzem, lecz także wielkim mężem stanu. Brooke znakomicie współpracował z Churchillem i wiele wniósł do strategii sojuszników w latach 1941–1943. Potem jednak trochę zmącił swój wizerunek protekcjonalnym stosunkiem do Amerykanów i upartym entuzjazmem dla operacji w rejonie Morza Śródziemnego. Generalicja zachodnich sojuszników rzadko wykazywała się błyskotliwością, choć armia amerykańska wydała wielu wybitnych dowódców korpusów i dywizji. Michael Howard pisał: „Istnieją dwie wielkie trudności, z którymi muszą się pogodzić zawodowi żołnierze, marynarze lub lotnicy aspirujący do stanowiska dowódcy. Po pierwsze, każdy z nich musi pamiętać, że być może uda mu się wykorzystać swe umiejętności tylko raz w życiu, a może nigdy. Będzie w sytuacji chirurga, który szkoli się przez całe życie, krojąc manekiny, by przeprowadzić jedną prawdziwą operację, prawnika, który staje w sądzie tylko raz lub dwa razy pod koniec swej kariery, lub wyczynowego pływaka, spędzającego życie na suchej zaprawie przed jedną olimpiadą, od której zależą losy jego narodu. Po drugie, problemy związane z dowodzeniem armią mogą wymagać tak wielkiego zaangażowania jego umysłu i umiejętności, że łatwo mu będzie zapomnieć, po co nią dowodzi. Trudności, na jakie naraża dowódcę zarządzanie organizacją o rozmiarach sporego miasta, narzucanie jej dyscypliny i zaopatrywanie jej we wszystkie niezbędne elementy wyposażenia, mogą okazać się tak absorbujące, że zepchną na dalszy plan jego prawdziwe zadanie, jakim jest prowadzenie wojny”.

Członkowie załogi lotniskowca „Ticonderoga” świętują zakończenie wojny z Japonią

Niemcy i Rosjanie potrafili uporać się z wymienionymi przez Howarda trudnościami lepiej niż zachodni sojusznicy – umieli oddawać dowodzenie w ręce ludzi, którzy woleli walczyć, niż zarządzać. Dla amerykańskich, brytyjskich, kanadyjskich, polskich i francuskich żołnierzy działania wojenne prowadzone w latach 1944–1945 na terenie północno-zachodniej Europy były przeważnie koszmarem, ale dane dotyczące ofiar w ludziach, które były po obu stronach wielokrotnie mniejsze niż na Wschodzie, dowodzą, że po zakończeniu walk w Normandii przebieg wojny okazał się tam stosunkowo łagodny. Dowódcy wojsk sojuszniczych, z wyjątkiem takich entuzjastów jak Patton, zdawali sobie sprawę, że ich zadaniem jest wygranie wojny jak najniższym kosztem ludzkiego życia i pamiętali o tym, iż ostrożność jest cnotą nawet w zwycięstwie. Prowadząc taką politykę, wypełniali wolę zarówno swych narodów, jak i swych żołnierzy. Sprzeczne z sobą przekonania o wielkości poszczególnych dowódców są odporne na obiektywne rankingi. Okoliczności w decydujący sposób wpływały na rezultaty: sprawność funkcjonowania każdego generała zależała od instytucjonalnej siły lub słabości podległej mu formacji. Nie jest więc wykluczone, że na przykład Patton mógłby się okazać wielkim generałem, gdyby dowodził siłami wyszkolonymi tak dobrze jak Wehrmacht lub tak przygotowanymi na straty w ludziach jak Armia Czerwona. Ponieważ tak nie było, odznaczył się – szczególnie podczas pogoni za nieprzyjacielem – inwencją i odwagą, czyli cechami rzadko spotykanymi u sojuszniczych generałów, ale na polu bitwy jego armia wcale nie poczynała sobie lepiej niż jednostki równych mu rangą kolegów. Eisenhower nigdy nie będzie uznany za genialnego stratega czy taktyka, ale osiągnął wielkość, gdyż dzięki talentom dyplomatycznym znakomicie potrafił zarządzać na polu walki siłami anglo-amerykańskiego sojuszu. Lucian Truscott, który zakończył karierę we Włoszech jako dowódca 5. Armii USA, był chyba najzdolniejszym amerykańskim oficerem tej rangi, choć znacznie mniej słynnym niż niektórzy jego koledzy. MacArthur wsławił się bardziej jako mistrz autoreklamy, dzięki której jego rodacy uważali go niemal za Boga wojny, niż jako dowódca kierujący operacjami zbrojnymi. W 1944 roku, podczas walk na Nowej Gwinei, wykazał się pewną dozą talentu, ale na Filipinach poczynał sobie dość ospale i zawdzięczał zwycięstwa

przewadze w zakresie środków bojowych, szczególnie wsparcia lotniczego. Z punktu widzenia strategicznych celów USA MacArthur był raczej kosztownym luksusem niż cennym atutem. Wybitną osobowością wojny z Japończykami był Nimitz, który dowodził amerykańską marynarką wojenną na Pacyfiku z chłodnym profesjonalizmem, demonstrując umiejętność właściwej oceny sytuacji, a często również olśniewające zdolności, szczególnie przy wykorzystania wywiadu. Spruance udowodnił, że jest najbardziej utalentowanym dowódcą floty operującej na morzu. Po stronie brytyjskiej wybitnymi oficerami marynarki byli Cunningham, Somerville i Horton, a najlepszym dowódcą lotnictwa sir Arthur Tedder. Slim, który dowodził 14. Armią w Birmie, był zapewne najzdolniejszym brytyjskim generałem tej wojny, a z pewnością najbardziej błyskotliwym. Odnotował na swym koncie znaczące osiągnięcia, przekraczając w 1945 roku rzekę Irrawaddy i oskrzydlając Japończyków pod Meiktilą. Ale w latach 1941–1942 nie osiągnąłby na pustyni z armią brytyjską lepszych rezultatów niż Wavell lub Auchinleck, gdyż nie potrafił funkcjonować w zespole. Montgomery był bardzo kompetentnym profesjonalistą – wydaje się wątpliwe, by którykolwiek inny dowódca wojsk sojuszniczych zdołał lepiej niż on pokierować w 1944 roku kampanią na terenie Normandii, podczas której nie dało się uniknąć wyniszczających walk. Ale zaszkodził swej reputacji, narażając na szwank tak ważne stosunki z Amerykanami, których traktował w sposób wręcz grubiański. „Monty” zasługuje na to, by przyznać mu znaczącą część chwały za udaną inwazję we Francji, ale nigdy nie zdobył się na mistrzowskie posunięcie, które zapewniłoby mu miejsce w gronie wielkich, znanych z historii wodzów. Najlepsi dowódcy Armii Czerwonej kierowali ruchami wielkich formacji, demonstrując pewność siebie, jaką nie mógł się pochwalić żaden z sojuszniczych generałów. W pierwszej połowie wojny byli narażeni na ingerencje Stalina, równie zabójcze dla perspektyw przetrwania Rosji jak ingerencje Hitlera dla interesów Niemiec. Ale od 1942 roku Stalin stał się o wiele bardziej otwarty na sugestie swych marszałków, co wpłynęło korzystnie na sprawność sowieckiej armii. Czujkow zasługuje na pełne uznanie za obronę Stalingradu. Żukow, Koniew, Wasilewski i Rokossowski byli niezwykle utalentowanymi dowódcami, ale zawdzięczają swoje osiągnięcia gotowości rodaków do ponoszenia ofiar. Zwycięstwa Sowietów były okupione takimi ofiarami w ludziach, których nie zaakceptowałoby żadne demokratyczne państwo, na które nie uzyskałby zgody żaden zachodni generał. Brutalna agresywność sowieckich dowódców w latach 1943–1945, kontrastująca z ostrożnością większości amerykańskich i brytyjskich generałów, rzuca światło na różnice dzielące społeczeństwa tych krajów. Ale kiedy siły były równe, Armia Czerwona nigdy nie umiała dowieść swej wyższości nad niemieckim przeciwnikiem i do samego końca ponosiła w starciach z Wehrmachtem nieproporcjonalnie duże straty. Sowieccy dowódcy wspięli się na szczyty swych możliwości latem 1944 roku, podczas operacji „Bagration”, kiedy 166 dywizji nacierało na froncie o szerokości niemal tysiąca kilometrów. Natomiast szturm na Berlin cechowała prymitywna nieporadność, negatywnie rzutująca na reputację Żukowa. Jeśli idzie o Niemców, trzeba przyznać, że von Rundstedt od 1939 roku do samego końca demonstrował profesjonalizm najwyższej klasy. Rommel prezentował podczas operacji pustynnych takie same uzdolnienia, jakimi odznaczał się Patton, ale podobnie jak Amerykanin nie uwzględniał decydującego znaczenia logistyki. Sojusznicy cenili Rommla wyżej niż oficerowie niemieccy, po części dlatego że mogli przypisywać swoje niepowodzenia jego domniemanemu geniuszowi, co ułatwiało im zachowanie szacunku dla samych siebie. Manstein, profesjonalista najwyższej klasy, był architektem wielkich zwycięstw na terenie ZSRS w latach 1941– 1942 i zapewne najlepszym niemieckim generałem czasu wojny, ale niepowodzenie pod Kurskiem pokazało jego wady, bo oto wiedziony pychą, wziął na siebie odpowiedzialność za wielką ofensywę, która wobec ogromnej przewagi Sowietów nie miała szans powodzenia. Obrona Włoch prowadzona przez Kesselringa w latach 1943– 1945 stawia go w pierwszym rzędzie najwybitniejszych dowódców. Guderian był personifikacją biegłości Wehrmachtu w posługiwaniu się wojskami pancernymi. Wielu niemieckich generałów – między innymi Model – zasługuje na większe uznanie za sposób, w jaki dowodzili walkami obronnymi w latach odwrotu, mając do czynienia z silniejszym nieprzyjacielem i nie dysponując prawie wcale wsparciem lotniczym, niż za zwycięstwa w okresie, gdzie Wehrmacht w porównaniu z wrogiem był potęgą. Strategiczne ingerencje Hitlera nie pozwoliły

żadnemu niemieckiemu dowódcy przypisać sobie pełni zasług za zwycięstwa ani wziąć na siebie pełnej odpowiedzialności za klęski. Instytucjonalne osiągnięcia armii niemieckiej i jej sztabu były bardziej imponujące niż sukcesy poszczególnych generałów. Ale historyczna prawda wygląda tak, że Niemcy przegrały wojnę. Yamashita, który w 1942 roku kierował atakiem na Malaje, a w latach 1944–1945 obroną Filipin, to najzdolniejszy japoński dowódca sił lądowych. Ale energia i odwaga japońskich żołnierzy oraz młodszych rangą oficerów były bardziej imponujące niż strategiczne możliwości ich przełożonych. Piętą achillesową Japończyków były poważne niedociągnięcia służb wywiadowczych, które wynikały nie tylko z niedostatków technologii, lecz także z nieumiejętności przyjęcia sposobu myślenia przeciwnika. Obrona kolejnych wysp Pacyfiku dowiodła zawodowych kompetencji tych komendantów garnizonów, którzy nie dysponowali wystarczającymi siłami i środkami, by wykorzystać wszystkie swoje uzdolnienia. Choć podczas bitwy o Morze Koralowe i Midway ważną rolę odegrało szczęście, japońscy admirałowie zademonstrowali zadziwiającą lękliwość i byli wielokrotnie wyprowadzani w pole i pokonywani przez swych amerykańskich przeciwników. Yamamoto zasługuje na uznanie za sposób, w jaki dowodził pierwszymi natarciami Japończyków podczas ofensywy z lat 1941–1942, ale ponosi lwią część odpowiedzialności za wszystkie późniejsze niepowodzenia. Tylko jego śmierć w kwietniu 1943 roku uchroniła go od tego, by stanął na czele ogólnonarodowego marszu ku klęsce, którą zawsze zresztą uważał za nieuniknioną. Skutków konfliktu zbrojnego nie można mierzyć jedynie rozmiarami strat poniesionych przez poszczególne kraje, ale z globalnego punktu widzenia, należy brać to pod uwagę. Liczba osób, które straciły życie na skutek wojny, nie została nigdy ustalona w drodze międzynarodowego konsensusu, przyjmuje się, że było ich co najmniej 60, a może nawet 70 milionów. Straty Japonii oblicza się na 2,69 miliona zabitych, w tym 1,74 miliona żołnierzy (dwie trzecie tych ostatnich były ofiarami głodu i chorób, a nie akcji nieprzyjaciela). Niemcy straciły 6,9 miliona zabitych (5,3 miliona żołnierzy). Sowieci zabili około 4,7 miliona niemieckich uczestników walk, w tym 474 967 ludzi, którzy umarli w sowieckiej niewoli, oraz znaczną liczbę cywilów. Zachodni sojusznicy mają na koncie śmierć 500 tysięcy niemieckich żołnierzy i 200 tysięcy cywilów, którzy zginęli podczas nalotów. ZSRS stracił 27 milionów ludzi, a Chiny co najmniej 15 milionów. Oblicza się, że około 5 milionów ludzi umarło pod japońską okupacją w południowo-wschodniej Azji oraz Holenderskich Indiach Wschodnich, czyli dzisiejszej Indonezji. Około miliona osób straciło życie na Filipinach – znaczna ich część zginęła w latach 1944–1945, podczas wyzwalania wysp. Włochy straciły ponad 300 tysięcy zabitych żołnierzy i około 250 tysięcy cywilów. Zginęło ponad 5 milionów Polaków i polskich Żydów (5,6–5,8 miliona) – 110 tysięcy w walce, większość pozostałych w niemieckich obozach koncentracyjnych, choć swój udział w zwiększeniu liczby polskich ofiar mieli także Sowieci. Francja straciła 567 tysięcy obywateli, w tym 267 tysięcy cywilów. Trzydzieści tysięcy brytyjskich żołnierzy zginęło w walkach z Japończykami lub w japońskiej niewoli, a łączne straty armii Zjednoczonego Królestwa wyniosły 382 700. Wielka Brytania straciła w sumie 449 tysięcy żołnierzy i cywilów. Wojska hinduskie walczące pod brytyjskim dowództwem straciły 87 tysięcy zabitych. Stany Zjednoczone straciły 418 500 zabitych, czyli nieco mniej niż Wielka Brytania. W tym 143 tysiące żołnierzy U.S. Army zginęły w Europie i w rejonie Morza Śródziemnego, a 55 tysięcy na Pacyfiku. Amerykańska marynarka wojenna straciła 29 263 ludzi na Wschodzie, a piechota morska 19 163. Nielogiczne byłoby uznanie 20 ludzi, którzy umarli na skutek głodu i chorób pod okupacją państw Osi, za ofiary Niemiec i Japonii, nie czyniąc takiego samego zestawienia po stronie sojuszników: klęski głodu, które nawiedzały znajdujące się pod brytyjskim panowaniem Indie w latach wojny, doprowadziły do śmierci blisko 3 milionów Hindusów. Inne narody poniosły również wielkie straty, ale wszystkie statystyki mogą być uznane za niezbyt precyzyjne, gdyż nadal są przedmiotem sporów. Lista śmiertelnych ofiar obejmuje 769 tysięcy Rumunów (w tym wielu Żydów), około 400 tysięcy Koreańczyków, 97 tysięcy Finów (na niecałe 4 miliony mieszkańców kraju), 415 tysięcy Greków (na 7 milionów mieszkańców), co najmniej 1,2 miliona Jugosłowian (z 15,4 miliona), ponad 343 tysiące Czechów, w tym 277 tysięcy Żydów, 45 tysięcy Kanadyjczyków, 41 tysięcy Australijczyków, 11 900

Nowozelandczyków (na 1,6 miliona mieszkańców kraju, z czego wynika, że to właśnie Nowa Zelandia poniosła proporcjonalnie najwyższe straty). Najbardziej godnym uwagi aspektem tych statystyk jest to, że największą ofiarę poniosły te kraje, które znalazły się pod nieprzyjacielską okupacją lub których terytoria stały się polami bitwy. Z łącznej liczby 20 milionów żołnierzy, którzy stracili życie w wyniku wojny, jedna czwarta zmarła w niemieckiej lub japońskiej niewoli, a większość tej jednej czwartej stanowili Rosjanie lub Polacy. Żołnierze byli w lepszej sytuacji niż cywile: trzy czwarte wszystkich poległych stanowiły bezbronne ofiary, a nie aktywni uczestnicy zmagań. Narody Europy Zachodniej ucierpiały mniej niż mieszkańcy terenów położonych na Wschodzie. Z najbardziej wiarygodnych współczesnych badań wynika, że dążący do Ostatecznego Rozwiązania hitlerowcy zabili na terenach okupowanych przez Rzeszę 5,7 miliona z 7,3 miliona zamieszkałych tam przed wojną Żydów różnej narodowości. Agenci Hitlera zabili również – lub narazili na śmierć – około 3 milionów sowieckich jeńców, 1,8 miliona Polaków niebędących Żydami, 5 milionów nieżydowskich obywateli ZSRS, 150 tysięcy osób upośledzonych umysłowo i 10 tysięcy homoseksualistów.

„Normalne” życie po wojnie – plac Trzech Krzyży w Warszawie, wiosna lub lato 1945 roku

Przeważnie Niemcy uważali, że zapłacili za zbrodnie nazizmu swymi zburzonymi miastami, zrujnowanymi zakładami przemysłowymi i milionami ofiar w ludziach. Młodzi byli zdumieni i oburzeni, że ich starsi rodacy, których darzyli zaufaniem, narazili ich na taką katastrofę. „Nie byłem pewien, co powinienem odczuwać – powiedział Helmut Lott, w 1945 roku nastolatek. – Pewien świat, świat, w którym dorastałem, w który wierzyłem – został zniszczony”. Wielu Niemców uczestniczyło w zmowie mającej umożliwić byłym hitlerowcom bezkarne wtopienie się w powojenną społeczność. „Nikt dziś nie wierzy w istnienie uczciwych Niemców – mówiła z goryczą w 1947 roku żona byłego oficera SS Hildegarda Trutz – ale wszystko, co mówią ci parszywi Żydzi, jest traktowane jak ewangelia”. Popularnym miejscem schronienia najbardziej nieprzejednanych hitlerowców i najbardziej obciążonych winą zbrodniarzy wojennych stała się Ameryka Południowa. Niektórzy z nich korzystali podczas ucieczki przez Europę z pomocy Kościoła katolickiego. Tylko niewielki ułamek tych zbrodniarzy został postawiony w stan oskarżenia. Stało się tak po części dlatego, że zwycięzcy nie mieli dość odporności psychicznej, by zorganizować setki tysięcy egzekucji, których wymagałoby wymierzenie sprawiedliwości wszystkim mordercom z państw Osi. W zachodnich strefach

okupacyjnych doszło do wykonania niespełna tysiąca wyroków śmierci. Stracono też około 920 Japończyków – wśród których niemal trzystuosobową grupę stanowili ludzie skazani przez Holendrów za zbrodnie popełnione w Indiach Wschodnich. Sojusznicy potraktowali Austriaków jako ofiary nazizmu, a nie współsprawców hitlerowskich przestępstw, więc nie doszło tam do zakrojonego na szeroką skalę procesu denazyfikacji. Jednym z austriackich oficerów Wehrmachtu oskarżanych o udział w zbrodniach wojennych – a konkretnie o mordowanie brytyjskich jeńców na terenie Bałkanów – był Kurt Waldheim. Jego rodacy, mając tego pełną świadomość, wybrali go w jakiś czas potem na kanclerza swego państwa. Liczne grono osądzonych niemieckich masowych zabójców spędziło w więzieniach zaledwie kilka lat lub nawet uniknęło kary, płacąc grzywnę w wysokości 50 niemal bezwartościowych reichsmarek. Niemcy i Japończycy, którzy uważali toczące się w latach 1945–1946 przed międzynarodowymi trybunałami procesy zbrodniarzy wojennych za przejaw „sprawiedliwości zwycięzców”, nie mijali się całkowicie z prawdą. Niektórzy Anglicy i Amerykanie oraz wielu Rosjan dopuścili się czynów sprzecznych z prawem międzynarodowym – wśród których należy w pierwszym rzędzie wymienić zabijanie jeńców – ale tylko nieliczni stanęli choćby przed sądem wojennym. Przynależność do grona zwycięzców była równoznaczna z amnestią, a tylko niektóre zbrodnie wojenne popełnione przez sojuszników zostały ujawnione. Na przykład dowódca brytyjskiego okrętu podwodnego Anthony Miers „Skip” Myer, który w 1941 roku naraził na wstrząs nawet członków własnej załogi, każąc ostrzelać z karabinu maszynowego niemieckich żołnierzy walczących z falami Morza Śródziemnego po zatopieniu ich kaików, otrzymał w 1942 roku Krzyż Wiktorii i w 1956 roku został awansowany na kontradmirała. Amerykańscy, kanadyjscy i brytyjscy żołnierze, którzy rutynowo rozstrzeliwali wziętych do niewoli strzelców wyborowych i żołnierzy Waffen SS, zwykle w odwecie za podobne czyny nieprzyjaciela, nie zostali nigdy postawieni nawet w stan oskarżenia. Norymberskie czy tokijskie procesy i wyroki nie były aktami niesprawiedliwości, lecz aktami sprawiedliwości niepełnej. Konfrontacja z ZSRS, do której doszło po 1945 roku zarówno w Azji, jak i w Europie, stworzyła nowe imperatywy strategiczne, które wymagały rekrutacji tysięcy niemieckich i japońskich zbrodniarzy wojennych do brytyjskich, amerykańskich i sowieckich instytucji wywiadowczych oraz placówek naukowo-badawczych. Amerykanie z rzucającym się w oczy cynizmem amnestionowali generała Shiro Ishii, dowódcę japońskiego Zespołu 731 prowadzącego badania nad bronią chemiczną – w zamian za jego sekrety. Po weryfikacji dostarczonych przez niego danych amerykańscy naukowcy z Camp Detrick uznali je za bezwartościowe. Ale w wyniku decyzji podjętej samodzielnie przez naczelnego wodza generała Douglasa MacArthura dwudziestotysięczna grupa naukowców i lekarzy biorących udział podczas wojny w japońskim programie wojny biologicznej mogła wrócić do wygodnego cywilnego życia zawodowego, choć była odpowiedzialna za straszliwe morderstwa popełnione w Chinach. Jedyną karę za ich zbrodnie wymierzyli Japończykom Sowieci, którzy w 1949 roku, podczas procesów w Chabarowsku, skazali dwunastu czołowych członków Zespołu 731. Otrzymali oni wyroki wieloletniego więzienia. Główna kwatera generała MacArthura w Tokio nazwała chwytami propagandowymi zarówno wspomniane procesy, jak i uzasadnione oskarżenia Sowietów, którzy twierdzili, że Amerykanie tuszują japońskie przestępstwa związane z bronią biologiczną. Kto był odpowiedzialny za katastrofę, która spadła na Japonię? Oficer cesarskiej armii Kisao Ebisawa oznajmił, wzruszając ramionami: „Naczelne dowództwo, ludzie, którzy sprawowali rządy”. Potem dodał: „Ale w gruncie rzeczy należy objąć oskarżeniem cały naród, bo jego postawa od dawna pchała nas do wojny. Pogrążaliśmy się coraz głębiej w bagnie i była w tym jakaś straszliwa nieuchronność”. Po 1945 roku naród japoński wyrzekł się swych militarystów, a nawet żołnierzy uczestniczących w wojnie, którzy demonstrowali zacietrzewienie będące zaskoczeniem nawet dla weteranów, często nieokazujących ani śladu skruchy. Pułkownik Hattori Takushiro, wojskowy sekretarz japońskiego ministra wojny, pisał z dumą w 1956 roku: „Japońska armia nie miała sobie równych w dziedzinie sprawności bojowej, co nie ma nic wspólnego z tym, że Japonia przegrała wojnę”. Japończycy stali się po wojnie entuzjastycznymi wielbicielami Stanów Zjednoczonych, co zyskało im serca większości Amerykanów służących w siłach okupacyjnych. Podboje Japończyków i sposób, w jaki

traktowali oni mieszkańców podbitych terytoriów, szczególnie Chińczyków, stały się tematem zakazanym nie tylko w rozmowach prowadzonych na gruncie towarzyskim czy forach politycznych, ale również w programach nauczania. Powojenny sposób postrzegania świata przez Japończyków był zdominowany przez Hiroszimę i Nagasaki. Cesarz Hirohito zachował tron, choć poprowadził swój kraj do wojny, więc jego poddani nie widzieli powodu, by brać na siebie zbiorową winę. Kazutoshi Hando, japoński pisarz, który przeżył burzę ogniową nad Tokio, powiedział w 2007 roku: „W okresie powojennym całą winą obciążano wyłącznie japońską armię i flotę. Wydawało się to sprawiedliwe, gdyż ludność cywilna zawsze była oszukiwana przez siły zbrojne, które przedstawiały jej nieprawdziwy obraz sytuacji. Japonia cywilów nie miała poczucia zbiorowej winy – i tego właśnie chcieli amerykańscy zwycięzcy i okupanci. To Amerykanie doprowadzili w pewnym sensie do tego, że w szkołach nie uczono najnowszej historii Japonii. W rezultacie tylko bardzo nieliczni, którzy nie ukończyli pięćdziesięciu lat, wiedzą cokolwiek o japońskiej napaści na Chiny lub kolonizacji Mandżurii”. Na początku XXI wieku Hando wygłosił w żeńskim college’u wykład poświęcony epoce Shōwa. „Poprosiłem pięćdziesiąt studentek o sporządzenie listy państw, z którymi Japonia nie walczyła w czasach nowożytnych; jedenaście wymieniło Amerykę”. „Trzeba szczerze dyskutować o tym, co się wydarzyło podczas drugiej wojny światowej – dodał. – Jest to ważne, bo dziś stosunki między Chinami a Japonią są tak niedobre. Ale trudno jest zacząć taką dyskusję, bo tylko niewielu młodszych Japończyków zna fakty. Są tacy, którzy nie popierają naszych wojujących nacjonalistów, ale czują się obrażeni nieustannym krytycyzmem płynącym z Chin i Korei. Są niezadowoleni, kiedy te kraje wtrącają się do spraw, które ich zdaniem są wewnętrznymi sprawami Japończyków. Większość z nas uważa, że już przeprosiliśmy za wojnę, bo jeden z naszych byłych premierów złożył wylewne wyrazy ubolewania. Ja osobiście sądzę, że nasze przeprosiny były wystarczające”. Jest to nadal sprawa dyskusyjna, a niektórzy Brytyjczycy i Amerykanie stanowczo nie zgadzają się z opinią Hando. Bardzo niedawno, bo w 2007 roku, dowódca japońskich wojsk lotniczych był zmuszony zrezygnować ze stanowiska, gdyż ogłosił pracę naukową, w której zapewniał, że poczynania Japonii na terenie Chin w latach 1937–1945 miały charakter filantropijny. Do krajów, na których losy wynik wojny miał największy wpływ, należała Palestyna. W ciągu ponad dwudziestu lat, podczas których była ona terytorium powierniczym Wielkiej Brytanii, trwały ożywione spory dotyczące jej przyszłości. Kapitan David Hopkinson był jednym z setek tysięcy brytyjskich żołnierzy, którzy w trakcie służby wojskowej odwiedzili przelotnie Ziemię Świętą i rozważali możliwość sprawiedliwego rozwiązania związanych z nią problemów. Hopkinson miał szczególne powody do interesowania się losem tego kraju, gdyż jego żona była w połowie Żydówką. Pisząc do niej w 1942 roku z Haify, wyrażał niechęć do syjonizmu, powstałego na gruncie przekonania, że „Żydzi są największą wartością dla krajów, w których od dawna mieszkają. Jestem oczywiście pod wrażeniem technicznych i kulturalnych osiągnięć Żydów na terenie Palestyny, ale dążenie silnie nacjonalistycznej mniejszości do wykrojenia dla siebie suwerennego państwa z obszarów, do których roszczą sobie prawa również inni, wydaje mi się niezgodne ze wzniosłymi ideałami pokoju i humanizmu, w które wierzą cywilizowani Europejczycy”. Ale w 1945 roku takie umiarkowane poglądy zostały zagłuszone przez ujawniane właśnie przerażające informacje dotyczące Holokaustu. Należy podkreślić, że choć kroniki filmowe nakręcone w wyzwolonych obozach Belsen i Buchenwald wstrząsnęły cywilizowanym światem, nawet zachodnie rządy dopiero po pewnym czasie zdały sobie sprawę z rozmiarów wymierzonego przeciw Żydom ludobójstwa. Świat dowiedział się niebawem, że europejscy Żydzi padli ofiarą szatańskiego programu masowej eksterminacji, a ci, którzy przeżyli, są bezdomni i pozbawieni środków do życia. Amerykański komisarz do spraw imigracji Earl Harrison odwiedził europejskie obozy dla dipisów i był wstrząśnięty tym, co tam zobaczył. W sierpniu 1945 roku donosił prezydentowi Trumanowi: „Wygląda na to, że traktujemy Żydów tak samo jak traktowali ich naziści, z tą jedynie różnicą, że ich nie eksterminujemy”. W wyniku szyderstwa historii straszliwe prześladowania hitlerowców zmieniły losy Żydów na całym świecie. Dały pożywkę syjonizmowi, który wydał się ludziom Zachodu ideologią o nieodpartych walorach moralnych. Demokratyczne społeczeństwa zachodnie nigdy już nie zaakceptują

antysemityzmu, a rzeź europejskich Żydów przyspieszyła powstanie państwa Izrael, do którego doszło w 1948 roku. Choć Holokaust wywarł druzgoczący i trwały wpływ na kulturę Zachodu, wiele społeczeństw świata dotąd nie docenia jego znaczenia, nie brak również ludzi, którzy nawet twierdzą, że go w ogóle nie było. Niektórzy krytycy Zachodu utrzymują z uporem, że zachodnie mocarstwa, by uśmierzyć swe poczucie winy wynikające z obojętności na los Żydów, wykonały wspaniałomyślny historyczny gest i pozwoliły im zająć ziemie, które świat muzułmański uważa za własność Arabów. Problem ten ma również szerszy aspekt: niektórzy współcześni historycy, będący obywatelami państw, które niegdyś znajdowały się w rękach Europejczyków, uważają, że ich rodacy byli podczas wojny ofiarami eksploatacji. Twierdzą, że szczególnie Wielka Brytania wciągnęła ich w walkę, w której nie mieli nic do wygrania, za sprawę, która nie była ich sprawą. Tego rodzaju teorie nie są udokumentowanymi konkluzjami i przedstawiają jedynie punkt widzenia ich autorów, ale ludzie Zachodu powinni przyjąć je do wiadomości i uznać za kontrapunkt naszego instynktownego założenia, że nasi dziadkowie prowadzili „słuszną wojnę”. W obrębie zachodniej kultury cały konflikt nadal budzi oczywiście niezwykłe zainteresowanie przedstawicieli pokolenia, którego nie było jeszcze na świecie w momencie jego wybuchu. Można je wytłumaczyć tym, że był on najbardziej przerażającym wydarzeniem w dziejach ludzkości. Miał różne oblicza – niektórzy wznosili się na szczyty szlachetności i odwagi, a inni tonęli w odmętach zła, którego rozmiary nadal budzą przerażenie potomnych. Udręki, jakie znosiły w latach 1939–1945 setki milionów ludzi, niemal przekraczają granice wyobraźni obywateli współczesnych państw demokratycznych, nieznających poważnego niedostatku ani zbiorowego zagrożenia. Niemal wszystkie uczestniczące w wojnie narody i jednostki godziły się na moralne kompromisy. Nie można idealizować wojny, sprowadzając ją do wymiaru czystej walki dobra ze złem. Nieracjonalne byłoby również gloryfikowanie konfliktu, a nawet jego wyniku, gdyż unieszczęśliwił on wielu ludzi. Zwycięstwo sojuszników nie przyniosło powszechnego pokoju, pomyślności, sprawiedliwości ani wolności – przyniosło jedynie część tych zdobyczy niewielkiemu gronu tych, którzy uczestniczyli w wojnie. Pewne wydaje się tylko to, że sojusznicy uratowali świat przed znacznie gorszym losem, który przyniosłoby mu zwycięstwo Niemiec i Japonii. Tą właśnie świadomością muszą się zadowolić poszukiwacze cnoty i prawdy. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

PODZIĘKOWANIA

Szczęśliwym dla mnie zrządzeniem losu grupa kolegów i przyjaciół, którym jestem wdzięczny za pomoc, nie ulega większym zmianom podczas powstawania kolejnych książek. Moi redaktorzy – Arabella Pike i Robert Lacey z londyńskiego wydawnictwa Harper Collins oraz Andrew Miller z nowojorskiego wydawnictwa Knopf – udzielili mi rad, które miały bardzo korzystny wpływ na końcowy tekst. Moi agenci – Michael Sissons w Londynie i Peter Matson w Nowym Jorku – wyznaczają kurs mojej zawodowej działalności od tak dawna, że nikt z nas już nie wspomina początków współpracy. Profesor sir Michael Howard OM, CH, MC, Don Berry, profesor N.A.M. Rodger i doktor Williamson Murray udzielili mi bezcennych rad, dotyczących wszystkich fragmentów maszynopisu, i poprawili niektóre z moich najbardziej rażących błędów. Doktor Luba Winogradowna przełożyła większość rosyjskich materiałów, a Serena Sissons zdobyła dla mnie włoskie pamiętniki, listy i dzienniki. Doktor Tami Biddle z U.S. War Army College niezwykle hojnie udostępniła mi materiały, które zebrała w trakcie swych własnych prac badawczych. Rod Suddaby jest tylko jednym z członków personelu Imperial War Museum, którego pomoc wnosi tak wiele do dzieł wszystkich historyków współczesnych wojen. London Library i National Archive są instytucjami, których atmosfera wspaniale sprzyja wszelkim pracom badawczym. Rachel Lawrence jest od dwudziestu pięciu lat, z krótką przerwą, moją cierpliwą i niezwykle sprawną osobistą asystentką, niestrudzenie korygującą moje notatki i przypisy. Moja żona, Penny, jest zawsze idealną partnerką, choć podejrzewam czasem, że wolałaby przeżyć drugą wojnę światową, niż czytać kolejne poświęcone jej książki. Wyrażam głęboką wdzięczność wobec wszystkich wymienionych tu osób, bo wiem, że bez ich zachęty, wskazówek i poparcia moja praca szybko osiadłaby na mieliźnie. ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

PRZYPISY I ODSYŁACZE

Odsyłacze do moich wcześniejszych prac dotyczą materiałów zdeponowanych teraz w archiwum Liddell Hart Archive w Kings College (Londyn) – w skrócie LHA. Skrót AI oznacza Author Interview (wywiad autora) i odnosi się do wszystkich rozmów, jakie prowadziłem z naocznymi świadkami wydarzeń w ciągu minionych trzydziestu pięciu lat. Skrót IWM dotyczy rękopisów w zbiorach Imperial War Museum. BNA to British National Archive; USNA – United States National Archive; USMHI – United States Military History Institute w Carlisle Barracks (stan Pensylwania). Odsyłacze do „Poczdamu” wskazują na znakomitą, wielotomową historię Germany and the Second World War (Niemcy i druga wojna światowa), wydaną przez poczdamski Research Institute for Military History i przetłumaczoną przez Oxford University Press. Pisząc niniejszą książkę, korzystałem z zapisu relacji i niektórych dokumentów marszałka sił powietrznych sir Ralpha Cochrane’a, znajdujących się w posiadaniu jego syna Johna. Nie opatrywałem odsyłaczami tych wypowiedzi wybitnych postaci, które od dawna są powszechnie znane.

WSTĘP Anonim, A Woman in Berlin, Virago, 2009, s. 35. Eric Diller, Memoirs of a Combat Infantryman, 2002, s. 77. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, red. K. Huszcza, H.-Ch. Trepte, Wrocław 2008, s. 33, 204 (4.01.1942).

1. ZDRADZONA POLSKA Rulka Langer, The Mermaid and the Messerschmitt, Nowy Jork 1942, s. 20. Lynn Olson, Stanley Cloud, For Your Freedom and Ours, Heinemann, 2003, s. 46, 52, 69. Jan Karski, Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu, Londyn 1945, s. 5, 23. Walter Duranty, „Atlantic Monthly”, wrzesień 1939, s. 393. Galeazzo Ciano, Dziennik 1937–1943, przeł. i oprac. nauk. T. Wituch, Pułtusk 2006, vol. I (15.05.1939). Norman Davies, Boże igrzysko: historia Polski, Kraków 2006, t. 2, s. 83, 426. Edward Raczyński, W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939–1945, Londyn 1997, s. 20 (30.08.1939), 27, 34, 36. James Owen, Guy Walters (red.), The Voices of War, Londyn 2004, s. 9, 16, 52. IWM (08/132/1, Kruczkiewicz, ms, s. 163, 166, 168; 02/23/1, Ephrahim Blaichman, ms; 86/17/1, P. Fleming, ms; 01/1/1, Kornicki, ms; 03/41/1, Ralph Smorczewski, ms; pilot B.J. Solak, ms; 86/15/1, P. Fleming, ms; Lt. Piotr Tarczyński, ms; 95/13/1, George Slazak, ms; 78/52/1, Stefan Kurylak, ms; 91/6/1, Feliks Lachman, ms; 99/3/1, Tadeusz Żukowski, ms; 06/52/1, Szmulek Goldberg, ms). Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Londyn 1983, s. 3, 7, 13. Adrian Carton de Wiart, Happy Odyssey, Londyn 1950, s. 156, 160. Evelyn Waugh, Officers and Gentlemen, Chapman & Hall, 1955, s. 5. William Shirer, This is Berlin, Hutchinson, 1999, s. 75. Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, Spellmount, 2011, s. 32–33. Alexander Stahlberg, Bounden Duty, Brassey 1990, s. 116. Stefan Zweig, Świat wczorajszy, przeł. M. Wisłowska, Warszawa 1958, s. 247. Cuthbert Headlam, Stuart Ball (red.), Parliament and Politics in the Age of Churchill and Attlee, Cambridge 1999, s. 167. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, Profile, 2008, s. 31. David Killingray, Fighting for Britain, James Currey, 2010, s. 11. Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy, Londyn 1984 (korespondencja). David Fraser, Wars and Shadows, Penguin, 2002, s. 122. Max Hastings, Bomber Command, Londyn 1979 (archiwum: Davis). Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, przeł. J. Kotliński, Sejny 2006, s. 234. Janusz Piekałkiewicz, Wojna kawalerii 1939–1945, przeł. M. Merunowicz, Janki 2003, s. 9, 12.

Heinz Knoke, I Flew for the Führer, Londyn 1979, s. 20. Adrian Ball, The Last Days of the Old World, Doubleday, 1963, s. 27–28. Janet Flanner, „New Yorker”, 10.09.1939. Leo Amery, My Political Life, Hutchinson, 1955, vol. III – The Empire at Bay: The Leo Amery Diaries 1929–45, red. John Barnes, David Nicholson, Hutchinson, 1988 s. 328. Simon Garfield (red.), We Are at War, Ebury, 2009, s. 36. Mungo Melvin, Manstein – najlepszy generał Hitlera, przeł. Ł. Witczak, Wrocław 2011, s. 122, 125. Klemens Rudnicki, Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 1939–1947, Londyn 1986, s. 49, 54, 63. John Raleigh, Behind the Nazi Front, Dodd Mead, 1940, s. 320. Simon Garfield, Private Battles, Ebury, 2006, s. 48.

2. ANI POKÓJ, ANI PRAWDZIWA WOJNA Arthur Bryant, The Turn of the Tide, Collins, 1957, s. 71. IWM (01/1/1, Kornicki, ms, s. 89; korespondencja Elizabeth Belsey, 6.03.1941). Douglas Arthur, Desert Watch, Blaisdon, 2000, s. 28, 76. Norman Longmate, The Home Front, Chatto & Windus, 1981, s. 17. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 15, 18, 32. Public Opinion 1935–1946, Princeton 1951, s. 48. E.S. Turner, The Phoney War, Michael Joseph, 1961, s. 53, 169. Arthur Kellas, Down to Earth, Pentland Press, 1989, s. 11. Franklin Roosevelt, The Roosevelt Letters, red. E. Roosevelt, vol. III, Harrap, 1952, s. 286. Robert Edwards, White Death, Weidenfeld & Nicolson, 2007, s. 59, 68, 82, 156, 206, 232, 254, 261. Chris Bellamy, Wojna absolutna: Związek Sowiecki w II wojnie światowej, przeł. M. Antosiewicz, M. Kabura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 76. Carl Mydans, More than Meets the Eye, Harper, 1959, s. 119, 129. Harold Macmillan, „Hansard”, 19.03.1940. François Kersaudy, Norway 1940, Collins, 1990, s. 31. Julian Jackson, The Fall of France, Oxford 2003, s. 127.

3. BŁYSKAWICZNE WOJNY NA ZACHODZIE 1. NORWEGIA Ruth Maier, Ruth Maier’s Diary, Harvill Secker, 2009, s. 115, 231. François Kersaudy, Norway 1940, Collins, 1990, s. 103, 169. Keith Jeffery, MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909–49, Bloomsbury, 2010, s. 374. Robert Kershaw, Never Surrender, Hodder & Stoughton, 2009, s. 37. UKNA (FO371/24833; W0106/1962). Dziennik w posiadaniu Mirandy Corben, 27.04.1940. Adrian Gilbert, Voices of the Foreign Legion, Skyhorse, 2010, s. 190. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 35. 2. UPADEK FRANCJI Julian Jackson, The Fall of France, Oxford 2003, s. 11, 47, 126, 144, 164, 166, 170, 172, 176, 178, 182, 224, 233. Robert Kershaw, Never Surrender, s. 54, 56, 168, 169. Irène Némirovsky, Francuska suita, przeł. H. Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2006, s. 3, 41, 42, 53, 351. John Horsfall, Say Not the Struggle, Roundwood, 1977, s. 54, 57, 151, 157. Michael Howard, Liberation or Catastrophe, Hambledon, 2008, s. 9. Sir Edmund Ironside, The Ironside Diaries, red. Roderic McLeod, Denis Kelly, Londyn 1962, s. 321.

James Owen, Guy Walters (red.), The Voices of War, s. 45. Peter Hart, At the Sharp End, Leo Cooper, 1998, s. 47, 75. McCormick, list w posiadaniu Mirandy Corben. Nella Last, Nella Last’s War, Sphere, 1981, s. 62. Constantin Joffe, We Were Free, Smith & Durrell, 1943, s. 47. Alastair Horne, To Lose a Battle, Macmillan, 1969, s. 489. Stefan Zweig, Świat wczorajszy, s. 149. Paul Richey, Fighter Pilot, Cassell, 2001, s. 69–70, 90. Franz Halder, Command in Conflict: The Diaries and Notes of Colonel-General Franz Halder and Other Members of the German High Command, red. B. Leach, I. MacDonald, Oxford 1985, s. 656, 668. Roy Macnab, For Honour Alone, Hale, 1988, s. 59. Max Hastings, Finest Years, HarperCollins, 2009, s. 45 i nast. Nikita S. Chruszczow, Fragmenty wspomnień, Warszawa 1984, s. 256. Denis Mack Smith, Mussolini, przeł. J.G. Brochocki, Warszawa 1994, s. 250. Rosemary Say, Noel Holland, Rosie’s War, Michael O’Mara Books, 2011, s. 86.

4. OSAMOTNIONA WIELKA BRYTANIA Paul Richey, Fighter Pilot, Cassell, 2001, s. 155. Ronald Blythe (red.), Private Words, Viking, 1991, s. 98 (19.07.1940). Michael Burleigh, Moral Combat, HarperCollins, 2010, s. 202. Geoffrey Wellum, First Light, Penguin, 2002, s. 148. Stephen Bungay, Bitwa o Anglię, przeł. J. Wąsiński, Znak, Kraków 2010, s. 116, 118, 119, 124, 165, 179. James Holland, Battle of Britain, HarperPress, 2010, s. 383, 387, 537, 543, 548, 578. Robert Kershaw, Never Surrender, s. 163, 166. Beatrice Bishop Berle, Travis Beal Jacobs, Navigating the Rapids 1918–1971, Harcourt Brace, 1973, s. 150. IWM (97/43/1, dziennik Denisa Wisslera, 16.06.1940). George Barclay, Fighter Pilot, Kimber, 1976, s. 43, 45, 73. Sandy Johnstone, Enemy in the Sky, Kimber, 1976, s. 118, 161. Cuthbert Headlam, Stuart Ball (red.), Parliament and Politics in the Age of Churchill and Attlee, s. 220. Charles Hudson, Journal of Major-General Charles Hudson, Wilton 65, 1992, s. 187–189. Sarah Baring, The Road to Station X, Wilton 65, 1992, s. 20. A.G. Street, From Dusk Until Dawn, Blandford, 1945, s. 59–60. Barbara Nixon, Raiders Overhead, Scolar, 1980, s. 42–43, 62, 129. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 37 (4.06.1940), 52–53, 60 (15.11.1940). Norman Longmate, The Home Front, s. 66, 79–80. James Owen, Guy Walters (red.), The Voices of War, s. 94. James Owen, Danger UXB, Little Brown, 2010, s. 115–119. Howard Smith, Last Train from Berlin, London 1942, s. 86. Keith Jeffery, MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909–49, s. 373. Ian Kershaw, Punkty zwrotne. Decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej, przeł. M. Romanek, Kraków 2009. Heinz Knoke, I Flew for the Führer, s. 32. Adam Tooze, The Wages of Destruction, Penguin, 2007. Evelyn Waugh, Unconditional Surrender, Chapman & Hall, 1961, s. 147.

5. BASEN MORZA ŚRÓDZIEMNEGO 1. RYZYKOWNA GRA MUSSOLINIEGO

IWM (08/132/1, Kruczkiewicz, ms, s. 150). Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 34. Knox MacGregor, Mussolini Unleashed, Cambridge 1982, s. 135, 153. Colin Smith, John Bierman, Alamein: War Without Hate, Penguin, 2002, s. 28, 49, 70, 149. Douglas Arthur, Desert Watch, s. 191, 212. Mark Johnston, At the Front Line, Cambridge 1996, s. 14, 15. David Killingray, Fighting for Britain, s. 169. Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 320. Stanley Payne, Franco and Hitler, New Haven 2008, s. 62, 94. Andrea Rebora (red.), Letters of Lt. Pietro Ostellino N. Africa Jan. 1941 to March 1943, Prospettiva Editrice, s. 51, 52, 73, 79 (3.06.1941). 2. TRAGEDIA GRECKA Denis Mack Smith, Mussolini, s. 357. C.N. Hadjipateras, M.S. Falfalios (red.), Greece 1940–41 Eyewitnessed, Efstathiadis, 1995, s. 33, 35, 104, 122, 124, 197, 230, 255. Knox MacGregor, Mussolini Unleashed, s. 201. Tony Simpson, Operation Mercury, Hodder & Stoughton, 1981, s. 92, 97, 101, 107. Mark Johnston, At the Front Line, Cambridge 1996, s. 29. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 92. 3. BURZE PIASKOWE Colin Smith, England’s Last War with France: Fighting Vichy 1940–42, Weidenfeld Nicolson, 2009, s. 96–98. Warren Tute, The Reluctant Enemies, Collins, 1990, s. 81. Irène Némirovsky, Francuska suita, s. 347 (21.06.1941). Alan Moorehead, African Trilogy, Hamish Hamilton, 1999, s. 164. Roald Dahl, Going Solo, Penguin, 1988, s. 196. Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 358. Andrea Rebora (red.), Letters of Lt. Pietro Ostellino N. Africa Jan. 1941 to March 1943, s. 54 (14.03.1941), 96 (5.08.1941), 140, 143 (11.12.1941). Mark Johnston, At the Front Line, s. 28, 43–44, 46, 56. Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy (korespondencja). Colin Smith, John Bierman, Alamein: War Without Hate, s. 32, 110, 134. John McManners, Fusilier, Michael Russell, 2002, s. 46, 67, 85, 101, 108. Douglas Arthur, Desert Watch, s. 153. Alastair Borthwick, Battalion, Baton Wicks, 1994, s. 39. Artemis Cooper, Cairo in the War, Hamish Hamilton, 1989, s. 80, 117. Vittorio Vallicella, Diario di Guerra da El Alamein alla tragica ritirata 1942–1943, Edizioni Arterigere, 2009, s. 16–20, 22, 59, 62, 65, 70, 76, 85. J. Cloudsley-Thompson, ms.

6. BARBAROSSA Catherine Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, przeł. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Poznań 2007, s. 69, 75, 77, 84–85, 127, 220 (25.03.1943). Michael Howard, Liberation or Catastrophe, Hambledon, 2008, s. 9. Heinz Knoke, I Flew for the Führer, s. 45, 47. Henry Metelmann, Through Hell for Hitler, Spellmount, 1990, s. 15, 24. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, Poczdam–Oxford 1990–2008, vol. IV, s. 341; vol. IX/I, s. 545, 546. Adam Tooze, The Wages of Destruction, s. 546. Michael Jones, The Retreat: Hitler’s First Defeat, John Murray, 2009, s. 1, 6–7, 10, 14, 18, 23, 27, 52, 55–56, 59, 74, 192. Chris Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, s. 63, 147, 187, 189, 197, 232. Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 368, 374.

The Goebbels Diaries 1942–1943, red., przekład i wstęp L.P. Lochner, Nowy Jork 1948 (23.06.1941). Walentin Bereszkow, Stranicy diplomaticzeskoj istorii, Moskwa 1982, s. 69, 212. Martin Poppel, Heaven & Hell, Spellmount, 1988, s. 11, 70. IWM (Kurylak, ms). Clare Milburn, Mrs Milburn’s Diaries, Harrap, 1979, s. 101. Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, oprac. A. Beevor, L. Winogradowa, przeł. M. Antosiewicz, Warszawa 2006, s. 17, 19, 23, 45, 48, 96. Rodric Braithwaite, Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej, przeł. M. Komorowska, Kraków 2008, s. 80. Yoshar-Ola, Pisma s wojny, 1995, s. 24–25, 60, 87. Gabriel Temkin, My Just War, Presidio, 1998, s. 60. Franz Halder, Command in Conflict: The Diaries and Notes of Colonel-General Franz Halder and Other Members of the German High Command, s. 167. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 151 (16.07.1941), 154, 168, 187. Pisma s ogniennogo rubieża (1941–1945), St. Petersburg 1992. David Glantz, Barbarossa, Tempus, 2001, s. 82. James Owen, Guy Walters (red.), The Voices of War, s. 155. Korespondencja Żukowa i Konstantina Simonowa, „The Times”, 6.05.2010.

7. MOSKWA URATOWANA, LENINGRAD WYGŁODZONY Konstanty Rokossowski, Żołnierski obowiązek, przeł. F. Czuchrowski, Warszawa 1973, s. 8. Chris Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, s. 316. Michael Jones, The Retreat: Hitler’s First Defeat, s. 61, 82, 97–98, 107, 125, 140–141, 193, 196, 201, 203, 235, 261. Michael Jones, The Siege of Leningrad, John Murray, 2008, s. 40, 45, 74, 78, 117, 134, 149, 152, 163, 193, 206, 215, 279. Nikita S. Chruszczow, Fragmenty wspomnień, s. 256. Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, Moskwa 2007, s. 55–56 (19.08.1942). Yoshar-Ola, Pisma s wojny, s. 31. Nikołaj Nikulin, Wospominanija o wojnie, St. Petersburg 2009. Catherine Merridale, Wojna Iwana: Armia Czerwona 1939–1945, s. 99, 251. Zadobin i in. (red.), Ogennaja Duga: Kurskaja bitwa głazami Lubjanki, Moskwa 2003, s. 25. Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, red. Ruth Evans, Pan, 1979, s. 57. Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, s. 53–54. Barbara Nixon, Raiders Overhead, s. 156. Wendell Willkie, One World, Nowy Jork 1942, s. 167. „Spectator”, 19.06.1942. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 122 (23.02.1942).

8. WOJNA U WRÓT AMERYKI Public Opinion 1935–1946, s. 19. Franklin Roosevelt, The Roosevelt Letters, red. E. Roosevelt, vol. III, s. 286, 370. Robert Sherwood, The White House Papers of Harry L. Hopkins, vol. I, Eyre & Spottiswoode, 1948, s. 131, 132. Elaine Steinbeck, Robert Wallsten (red.), John Steinbeck: A Life in Letters, Heinemann, 1975, s. 201, 206, 248 (8.12.1941). Beatrice Bishop Berle, Travis Beal Jacobs, Navigating the Rapids 1918–1971, s. 314. Donald Nelson, Arsenal of Democracy, Harcourt Brace, 1946, s. 85. Carson McCullers, W zwierciadle złotego oka, przeł. M. Skroczyńska, Warszawa 1967, s. 1. Eric Sevareid, Not So Wild a Dream, Knopf, 1969, s. 201. Martin Blumenson, „Parameters”, vol. XIX, nr 4, grudzień 1989.

Carlo D’Este, Eisenhower, Holt, 2002, s. 264. UKNA (PREM3/475/1). David Kennedy, Freedom from Fear, Oxford 1999, s. 232, 525. Robert Dallek, Lone Star Rising, Nowy Jork–Oxford 1991, s. 197. IWM (maszynopis, dokumenty Troya, 95/25/1, list z 9.06.1941). Geoffrey Perrett, Days of Sadness Years of Triumph, University of Wisconsin, 1973, s. 79, 191, 199. Meirion Harries, Susie Harries, Soldiers of the Sun, Heinemann, 1991, s. 222. John Colvin, Nomonhan, Quartet, 1999. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, Penguin, 2004, s. 71. Alvin Kiernan, The Unknown Battle of Midway, New Haven 2005, s. 2. Izumiya Tatsuro, The Minami Organ, Rangoon 1967, s. 82. Denis Mack Smith, Mussolini, s. 273. „Ladies’ Home Journal”, How America Lives, Nowy Jork 1941, s. 20. Arthur Schlesinger, A Life in the Twentieth Century, s. 287, 288. John Morton Blum, V Was for Victory, Harcourt Brace, 1976, s. 89, 201.

9. CZAS TRIUMFU JAPONII 1. „MAM NADZIEJĘ, ŻE WYKOPIECIE STAMTĄD TYCH LUDZIKÓW” John Dower, War Without Mercy, Pantheon, 1986, s. 242. Emiko Ohnuki-Tierney, Kamikaze Diaries, Chicago 2006, s. 62, 79 i nast. Evelyn M. Monahan, Rosemary Neidel-Greenlee, All This Hell, Kentucky University Press, 2000, s. 8. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 66, 111, 117, 120, 124, 126, 130, 141–142, 147. Colin Smith, Singapore Burning, Penguin, 2005, s. 123, 146, 157, 220, 238, 245, 286, 416, 426, 438, 473, 480, 496–497, 533, 550. Masanobu Tsuji, Japan’s Greatest Victory, Britain’s Worst Defeat, Spellmount, 1997, s. 91, 102. Diana Cooper, Trumpets from the Steep, Hart Davis, 1960, s. 127. BNA (WO106/2550B). Stephen Abbott, And All My War is Done, Pentland Press, 1991, s. 31. Meirion Harries, Susie Harries, Soldiers of the Sun, s. 264. John Kennedy, The Business of War, Hutchinson, 1957, s. 198. Edward Dunlop, The Diaries of ‘Weary’ Dunlop, Viking, 1986, s. 12–13.

2. „BIAŁA DROGA” Z BIRMY Yvonne Vaz Ezdani (red.), Songs of the Survivors, Noronha Goa 2007, s. 80, 87. Claude Delachet-Guillon, Daw Sein. Les dix milles vies d’une femme birmane, Paryż 1978, s. 152–155. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 160–161, 163, 173, 175, 189, 339. Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, Ebury, 2009, s. 11–12, 21, 34, 41, 88, 164. KCL (LHA, dokumenty Brooke Popham, V 7/18/2). John Smyth, Before the Dawn, Cassell, 1957, s. 139–140. Mi Mi Khaing, A Burmese Family, Longman, 1946, s. 130. Izumiya Tatsuro, The Minami Organ, s. 120, 142. Geoffrey Tyson, Forgotten Frontier, Kalkuta 1945, s. 79. Jawaharlal Nehru, Selected Works of Nehru, vol. XII, Orient Longman, 1980, s. 269.

10. ZMIENNOŚĆ FORTUNY

1. BATAAN James Reston, Prelude to Victory, Nowy Jork 1942. Dokumenty Slessora, XIIc. Forrest Pogue, The Supreme Command, Office of the Chief of Military History, Waszyngton 1954, s. 335. Christopher Thorne, The Issue of War, Oxford 1985, s. 25. John Morton Blum, V Was for Victory, Harcourt Brace, 1976, s. 54, 97. Arthur Schlesinger, A Life in the Twentieth Century, Mariner Books, 2000, s. 283–284. Geoffrey Perrett, Days of Sadness Years of Triumph, University of Wisconsin, 1973, s. 213. Fred Mears, Carrier Combat, Doubleday, 1944, s. 3. Alvin Kiernan, The Unknown Battle of Midway, New Haven 2005, s. 3. Ernie Pyle, Here is Your War, Pocket, Nowy Jork 1945, s. 555. Carl Mydans, More than Meets the Eye, s. 147. Elizabeth Norman, Band of Angels, Random House, 1999, s. 66. William E. Dyess, The Dyess Story, Nowy Jork 1944, s. 43. John Glusman, Conduct Under Fire, Viking, 2007, s. 136, 197. Evelyn M. Monahan, Rosemary Neidel-Greenlee, All This Hell, Kentucky University Press, 2000, s. 41, 50. Alfred Weinstein, Barbed Wire Surgeon, Macmillan, 1947, s. 34. Donald Knox, Death March, Harcourt Brace, 1981, s. 121, 136. Dwight Eisenhower, The Eisenhower Diaries, Norton, 1981, s. 54. 2. MORZE KORALOWE I MIDWAY Walter Karig, Eric Purdon, Battle Report: Pacific War Middle Phase, Rinehart, 1946, s. 19. E.T. Wooldridge (red.), Carrier Warfare in the Pacific, Smithsonian, 1993, s. 41–42, 45, 56– 58, 68, 168, 281, 285. Alvin Kiernan, The Unknown Battle of Midway, s. 13, 45. Herman Melville, Israel Potter, 1854. Walter Lord, Incredible Victory, Nowy Jork 1967, s. 87. John Costello, The Pacific War, Collins, 1981, s. 285. The Battle of Midway Roundtable, http://www.midway12.org. US Naval Historical Center Esders After-Action report. Tom Cheek, A Ring of Coral, Battle of Midway Roundtable, http://home.comcast.net/r2russ/midway.ringcoral.htm. Mitsuo Fuchida, Masatake Okimuya, Midway. Bitwa, która przesądziła o losie Japonii. Historia Japońskiej Marynarki Wojennej, przeł. A. Saczek, Gdańsk 1996, s. 177. 3. GUADALCANAL I NOWA GWINEA Robert Leckie, Helmet for my Pillow, Ebury, 2010, s. 57, 78. John Costello, The Pacific War, s. 177. Bruce Loxton, Chris Coulthard-Clark, The Shame of Savo, Allen & Unwin, 1994, s. 143–147, 265. Donald Miller, D-Days in the Pacific, Simon & Schuster, 2005, s. 67–68, 72. James Jones, The Thin Red Line, Collins, 1963, s. 43. Ronald Spector, Eagle Against the Sun, Viking, 1985, s. 205–206. George Johnston, The Toughest Fighting in the World, Nowy Jork 1943, s. 5, 8, 40, 45, 167–168, 198. Robert Eichelberger, Our Jungle Road to Tokyo, Nashville 1989, s. 21–23.

11. BRYTYJCZYCY NA MORZU 1. ATLANTYK Julian Thompson, The War at Sea, Sidgwick & Jackson, 1996, s. 113, 149.

James B. Lamb, The Corvette Navy: True Stories from Canada’s Atlantic War, Toronto 1979, s. 73. Max Hastings, Bomber Command (archiwum: AI, Harris, 11.10.1976). Stephen Howarth, David Law (red.), The Battle of the Atlantic 1939–45, Greenhill, 1994, s. 51, 199, 215, 217, 411, 522. Richard Woodman, The Real Cruel Sea, John Murray, 2004, s. 166. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. IX/I, s. 612. Corelli Barnett, Engage the Enemy More Closely, Hodder & Stoughton, 1991, s. 486. 2. KONWOJE ARKTYCZNE Julian Thompson, The War at Sea, s. 160–161. Richard Woodman, Konwoje arktyczne 1941–1945, przeł. J. Palasek, Warszawa 2002, s. 107, 161, 220, 323, 445. 3. NIEPOWODZENIE OPERACJI „PEDESTAL” Richard Woodman, Malta Convoys, John Murray, 2000, s. 379, 403. Julian Thompson, The War at Sea, s. 192, 195.

12. ZSRS 1942: ROZŻARZONY PIEC Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, s. 22 (18.06.1942), 31 (4.04.1942), 132. Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, (19.05.1942), s. 271–272 (23.10.1942), 273. Gunther Blumentritt, w: Siegfried Westphal (red.), The Fatal Decisions, Michael Joseph, 1952, s. 37–38. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. VI, s. 938, 1097; vol. IX/I, s. 583. Catherine Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, s. 133, 150, 162, 165. N.F. Belov, Front Diary of N.F. Belov 1941–44, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945 (23.04.1942), (9.09.1942), (8.10.1942), (13.02.1943). UKNA (WO208/1777). Keith Jeffery, MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909–49, s. 376. Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, s. 114, 124. Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, s. 127, 131, 151–152, 170, 174, 183, 225. Władimir Perszanin, Sztrafniki, radwiedcziki, piechota, Moskwa 2010, s. 177, 185. Chris Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, s. 380, 520. Nikołai Nikulin, Wospominanija o wojnie, St. Petersburg 2009. Michael Jones, The Siege of Leningrad, s. 269, 276, 279. Henry Metelmann, Through Hell for Hitler, Spellmount, 1990, s. 120. Heinz Knoke, I Flew for the Führer, s. 80. Martin Poppel, Heaven & Hell, s. 99. Eugenio Corti, Few Returned: 28 days on the Russian Front, Winter 1942–43, University of Missouri Press, 1997, s. 10, 26, 30–31, 61, 65, 76, 78, 138, 194, 218. Denis Mack Smith, Mussolini, s. 293. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 152. Franz Halder, Command in Conflict: The Diaries and Notes of Colonel-General Franz Halder and Other Members of the German High Command, s. 387. G.A. Kumaniow, Riadom so Stalinom, Moskwa 1999, s. 38.

13. ŻYCIE W CZASIE WOJNY 1. ŻOŁNIERZE Antony Hichens, Gunboat Command, Pen & Sword, 2007, s. 96. Forrest Pogue, The Supreme Command (wywiad z Morganem). Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (dokumenty: Ron Davidson, ms; Harold Fennema, ms; Eugene Gagliardi, ms; Schoo, ms; AI: Thompson; Moody; Mahlo; Moser; Gunther; Beavers).

Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy, s. 203 (korespondencja: Robert Kershaw). Julian Thompson, The War at Sea, s. 111. Peter White, With the Jocks, Sutton, 2001, s. 37, 155. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 60, 71, 173 (5.04.1943). Pisma s ogniennogo rubieża (1941–1945), s. 210. Ronald Blythe (red.), Private Words, (28.07.1943), s. 183 (30.04.1943). Ronald Blythe (red.), Components of the Scene, Penguin, 1966, s. 85. USMHI (dokumenty Bruce’a, box 6). E.J. Kahn, „New Yorker”, 5.12.1942. Eugene Sledge, Ze starą wiarą na Peleliu i Okinawie, przeł. T. Stramel, Gdańsk 2002, s. 72, 91. Farley Mowat, And No Birds Sang, Cassell, 1980, s. 107, 203. Alastair Borthwick, Battalion, Baton Wicks, 1994, s. 61. IWM (92/1/1, C.R. Eke, ms, A Game of Soldiers). James Jones, Art Weithas, WW II: A Chronicle of Soldiering, Grosset & Dunlap, 1975. Roscoe Blunt, Foot Soldier: A Combat’s Infantryman’s War in Europe, Da Capo Press, 2002, s. 86. Norman Craig, The Broken Plume, IWM, 1982, s. 77. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 275 (26.01.1943). Paul Fussell, The Boys’ Crusade, Weidenfeld & Nicolson, 2004, s. 98. „Spectator”, 18.12.1942; 16.07.1943. Michael Foot, Bevan, McGibbon & Kee, 1965, s. 388. John Morton Blum, V Was for Victory, Harcourt Brace, 1976, s. 64–67. Elaine Steinbeck, Robert Wallsten (red.), John Steinbeck: A Life in Letters, s. 264. Iris Origo, War in Val D’Orcia, Cape, 1947, s. 58 (15.08.1943). 2. FRONTY WEWNĘTRZNE N.F. Belov, Front Diary of N.F. Belov 1941–44, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945 (31.12.1942). Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 585 (2.12.1943). Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, s. 273 (11.09.1942), (1.10.1942) (20.10.1942). Rodric Braithwaite, Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej, s. 131. Lizzie Collingham, The Taste of War, Allen Lane, 2011, s. 78, 112, 116, 217. David Fraser, Wars and Shadows, s. 183. List w posiadaniu Mirandy Corben. „Times”, nekrolog Colina Smitha z 27.02.2010. Miriam Mafai, Pane Nero: Donne e vita quotidiana nella seconda Guerra mondiale, Arnoldo Mondadori Editore, 1987, s. 159–162, 167, 243. Rosemary Say, Noel Holland, Rosie’s War, s. 297. IWM (Kurylak, ms; 99/9/1, Poznański, ms). Anthony Powell, A Writer’s Notebook, Heinemann, 2001, s. 94. Evelyn Waugh, Diaries, red. M. Davie, Weidenfeld & Nicolson, 1976, s. 567 (1.06.1944). Nella Last, Nella Last’s War, s. 221 (11.10.1942). Martin Crook (red.), Wartime Letters of a West Kent Man, 2007. „Spectator”, 14.12.1942. Ronald Blythe (red.), Private Words, s. 43. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 135 (16.06.1942), 144 (9.10.1942), 188 (7.09.1943). Studs Terkel, The Good War, Hamish Hamilton, 1984, s. 118, 224. Janine Sinkoskey Brodine (red.), Missing Pieces, Hara Publishing, 2000, s. 49. Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 35 (12.01.1941), 60 (25.06.1942). Norman Longmate, The Home Front, s. 150, 156. Tamsin Day-Lewis (red.), Last Letters Home, Macmillan, 1995. John Morton Blum, V Was for Victory, Harcourt Brace, 1976, s. 98.

Theodore White, Annalee Jacoby, Thunder Out of China, Gollancz, 1947, s. 166–167. Alan Moorehead, Eclipse, Granta, 2000, s. 66. Norman Lewis, Naples ’44, Eland, 1983, s. 26 (4.10.1943). BNA (FO371 ZM257/18/22). David W. Ellwood, Italy 1943–45, Leicester 1985, s. 152. 3. ROLA KOBIET Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 94 (17.06.1941), 104 (7.10.1941), 129 (15.04.1942), 172 (25.03.1943), 248 (31.12.1944), 257 (31.03.1945). Norman Longmate, The Home Front, s. 123. Sarah Baring, The Road to Station X, s. 55. Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, s. 185 (29.08.1942). Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, (18.03.1943), (1.12.1942), (1.02.1943), (20.02.1944), (1.07.1943). Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, s. 119–120. Nikołai Nikulin, Wospominanija o wojnie. Yoshar-Ola, Pisma s wojny, s. 83. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum: Fennema, ms; AI: Beavers; von Joest). Max Hastings, Bomber Command (archiwum, AI: Harris, 14.10.1976; Addison; Owen). Miriam Mafai, Pane Nero: Donne e vita quotidiana nella seconda Guerra mondiale, s. 177.

14. POŻEGNANIE Z AFRYKĄ Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy (korespondencja: Dugan, ms). Bob Raymond, Michael Moynihan, A Yank in Bomber Command, Newton Abbot 1977, s. 101. USNA (25 March 1942, Survey of Intelligence Materials, nr 16). BNA (FO371/34116). Keith Douglas, Alamein to Zem Zem, Penguin, 1967, s. 87. Harold Nicolson, Diaries, vol. II, Collins, 1965, (11.02.1942). Commons, 22.04.1942. Andrea Rebora (red.), Letters of Lt. Pietro Ostellino N. Africa Jan. 1941 to March 1943, s. 216. Victor Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki, t. 1–3, przeł. A. i A. Klubowie, Kraków 2000, t. 2, s. 117. Vittorio Vallicella, Diario di Guerra da El Alamein alla tragica ritirata 1942–1943, s. 39, 46, 55, 58, 95, 105, 117, 125, 154–155. Norman Craig, The Broken Plume, s. 75. F. Formica (red.), Account of the Battle of Deir El Murra, Dziennik podporucznika Vincenza Formica, www.fereamole.it, (3.11.1942), (17.11.1942), (11.09.1943). Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 119, 176–177. Alfred Perrott-White, French Legionnaire, John Murray, 1953, s. 147. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 148, 168 (28.02.1943). Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 260. N.F. Belov, Front Diary of N.F. Belov 1941–44, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945 (10.11.1942). Forrest Pogue, The Supreme Command (wywiad).

15. NIEDŹWIEDŹ PRZECHODZI DO NATARCIA: ZWIĄZEK SOWIECKI W 1943 ROKU Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, s. 39–40 (26.07.1942), 62 (12.09.1942), 153 (14.07.1943), 162 (28.07.1943). Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (dokumenty, AI: Godau). Władimir Perszanin, Szarafniki, radwiecziki, piechota, s. 27, 35, 41, 78, 198, (1.11.1943). N.F. Belov, Front Diary of N.F. Belov 1941–1944, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945 (13.03.1943), (13.01.1943), (11.08.1943), (2.06.1943), (28.11.1943).

Yoshar-Ola, Pisma s wojny, s. 132–133, 194, 199. Guy Sajer, Zapomniany żołnierz, przeł. J. Kortas, Gdańsk 2001, s. 171, 315. Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, s. 247, 249. Catherine Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, s. 183, 194, 203, 261. Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, s. 199–202 (31.03.1943), (9.10.1943), (20.09.1943). Robin Cross, Operacja „Cytadela”, przeł. R. Miernicki, Warszawa 2001, s. 195, 214–215, 229, 250. Zadobin i in. (red.), Ogiennaja Duga: Kurskaja bitwa głazami Lubjanki, s. 34, 52, 79–80, 89–90. Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 181.

16. PODZIELONE IMPERIA 1. CZYJA WOLNOŚĆ? Nicholas Monsarrat, Okrutne morze, przeł. M. Boduszyńska, Warszawa 1957, s. 151–152. Tom Bower, Nazi Gold, HarperCollins, 1997, s. 13, 58, 111. USNA State Department Opinion Surveys RG59 Box 11. Fydor Mochalasky, Gulag Boss, Oxford 2010, s. 141. John Morton Blum, V Was for Victory, Harcourt Brace, 1976, s. 92, 149, 160. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (dokumenty). Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 169. Warren Tute, The Reluctant Enemies, s. 206. Generazione ribelle: Diari e lettere dal 1943 al 1945, red. Mario Avagliano, Einaudi Storia, 2006, s. 77. Anne-Marie Walters, Moondrop to Gascony, MPG Books, 2009, s. 233. Peter Kemp, The Thorns of Memory, Sinclair-Stevenson, 1990, s. 196, 200. David Killingray, Fighting for Britain, s. 50, 54, 59, 61, 86, 109, 122, 134–135, 160, 172. Christopher Somerville, Our War, Weidenfeld & Nicolson, 1998, s. 29, 183. Richard Hough, One Boy’s War, Heinemann, 1975, s. 17. Public Opinion 1935–1946, s. 86. Anwar Sadat, In Search of Identity, Collins, 1978, s. 25–26. Edgar Snow, Journey to the Beginning, Gollancz, 1959, s. 206. Jawaharlal Nehru, Selected Works of Nehru, vol. XII, s. 39 (25.12.1942). Colin Smith, Singapore Burning, s. 57. Diana Cooper, Trumpets from the Steep, s. 131. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 343.

2. IMPERIUM W INDIACH: NIEDOBRY CZAS Leo Amery, My Political Life, vol. III – The Empire at Bay: The Leo Amery Diaries 1929–45, red. John Barnes, David Nicholson, s. 104, 1026 (21.01.1945). Jayakar, dokumenty 709 1940, National Archives of India. Towards Freedom: Documents on the Movement for Independence in India 1940, t. 1, OUP, 1978. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 74, 248, 303, 332, 448. „Statesman”, 10.06.1940. Jawaharlal Nehru, Selected Works of Nehru, vol. XII, s. 2, 59 (13.02.1943); vol. XIII, s. 19 (3.10.1942), 242. Madhusree Mukerjee, Churchill’s Secret War, Basic, 2010, s. 63, 282. Clive Branson, British Soldier in India: The Letters of Clive Branson, Communist Party London, 1944, s. 87, 134. Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, Ebury, 2009, s. 103, 117, 151, 154, 167, 254, 326–327, 286–287.

17. FRONTY AZJATYCKIE 1. CHINY Edgar Snow, „Saturday Evening Post”, czerwiec 1936. Jonathan Fenby, Czang Kaj-szek i jego Chiny, przeł. J. Włodarczyk, Wrocław–Poznań 2010, s. 315. Jeffrey Lockwood, Six-Legged Soldiers: Using Insects as Weapons of War, Oxford 2009, s. 108, passim. Daniel Barenblatt, A Plague Upon Humanity, Souvenir, 2004. Max Hastings, Nemesis: The Battle for Japan 1944–45, HarperCollins, 2007 (archiwum, AI: Lin Yajin; Deng Yumin; Hando). Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 2.

2. W DŻUNGLACH I NA WYSPACH Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 274. Dokumenty Marshalla, katalog 64/27. Hugh Dalton, Diaries, red. Ben Pimlott, Jonathan Cape, 1986, (4.08.1944). Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, s. 71, 83, 107. Karl Albrecht, Tarawa Remembered, „Follow Me”, listopad 1993, s. 28. Donald Miller, D-Days in the Pacific, s. 105. Public Opinion 1935–1946, s. 263.

18. WŁOCHY: WIELKIE NADZIEJE, GORZKIE OWOCE 1. SYCYLIA Evelyn Waugh, The Diaries, red. M. Davie, s. 559. Dokumenty Marshalla. Iris Origo, War in Val D’Orcia, s. 55. Carlo D’Este, Bitter Victory, Collins, 1988, s. 244, 439. Martin Poppel, Heaven & Hell, s. 123, 130, 133. Rick Atkinson, Day of Battle, Henry Holt, 2007, s. 115, 127. Peter Schrijvers, The Crash of Ruin, New York University Press, 1998, s. 120. David Cole, Rough Road to Rome, Kimber, 1983, s. 443–444. Jack Belden, „Time”, 23.08.1943. Victor Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki, t. 2, s. 303, 349. Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 74. Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 73. Denis Forman, To Reason Why, André Deutsch, 1991, s. 197–204 (appendix). 2. DROGA DO RZYMU Norman Lewis, Naples ’44, s. 17, 143–144. Michael Howard, Captain Professor, Continuum, 2004, s. 73. Peter Moore, No Need to Worry, Wilton 65, 2002, s. 109. Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 75. Iris Origo, War in Val D’Orcia, s. 23 (1.04.1943), 97, 101 (20.10.1943), 186 (21.05.1944), 198, 236 (1.07.1944). Rick Atkinson, Day of Battle, s. 251, 258, 288–289, 293. John Guest, Broken Images, Hart Davis, 1949, s. 199. Farley Mowat, And No Birds Sang, s. 137, 187. Richard Doherty, A Noble Crusade, Nowy Jork 1999, s. 159. George Biddle, Artist at War, Nowy Jork 1944, s. 177.

D.C. Bloomfield-Smith (red.), Fourth Indian Reflections, Larman, 1987, s. 56, 59. Franco Busatti, Dal Volturno a Cassino, strona internetowa RSI, s. 50. Generazione ribelle: Diari e lettere dal 1943 al 1945, red. Mario Avagliano, s. 25 (8.09.1943), 48. Eugenio Corti, The Last Soldiers of the King, University of Missouri Press, 2003, s. 108. Miriam Mafai, Pane Nero: Donne e vita quotidiana nella seconda Guerra mondiale, s. 211. Alex Bowlby, Recollections of Rifleman Bowlby, Leo Cooper, 1969, s. 127. LHA (dokumenty Penneya, 8/33). 3. JUGOSŁAWIA Milovan Djilas, Wartime, Secker & Warburg, 1980, s. 139, 155, 160, 170, 180, 197, 236, 283, 285, 304, 309, 330. Roderick Bailey (red.), D-Day. Lądowanie w Normandii. Świadkowie. Zapomniane głosy, przeł. K. Skwarna, Warszawa 2011, s. 160, 167, 169, 171. Dimitris Livanios, The Macedonian Question, Oxford 2008, s. 119. Vito Mantia, Diario di Guerra: Con gli Alpini in Montenegro 1941–1943, Mursia, 2010, s. 15.

19. WOJNA NA NIEBIE 1. BOMBOWCE Max Hastings, Bomber Command (archiwum, korespondencja, dokumenty: E.P. Bone, niepublikowane, ms; Crafter, ms; Raynes, ms; dokumenty Cochrane’a, ms; AI: Owen; Addison; Bufton; Harris; Maze). Geoffrey Wellum, First Light, s. 105. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum, dokumenty, AI: Dorfman; Wells; Brennan). Tamsin Day-Lewis (red.), Last Letters Home, s. 81. Alexander Seversky, Victory Thru Air Power, Nowy Jork 1942, s. 73. Williamson Murray, Luftwaffe, Allen & Unwin, 1985. E.T. Wooldridge (red.), Carrier Warfare in the Pacific, Smithsonian, 1993, s. 196. Ernie Pyle, V was for Victory, Nowy Jork 1945, s. 61. Max Hastings, Bomber Command, s. 104. John Muirhead, Those Who Fall, Random House, 1986, s. 4. Harry H. Crosby, A Wing and a Prayer, Robson, 1993, s. 95. 2. CELE Forrest Pogue, The Supreme Command (dokumenty). John Sweetman, The Dambusters Raid, Arms & Armour, 1993. Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 72, 76 (24.08.1943). Adam Tooze, The Wages of Destruction, Penguin, 2007, s. 556, 603, 629–630. Max Hastings, Bomber Command (archiwum, dokumenty: Just a Gamble; dokumenty Cochrane’a i Harrisa; AI: Harris). Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. IX/I, s. 75, 382, 390–391, 404–405, 427, 453, 468, 473. Ursula Gebel, November 1943 in Charlottenburg, w: Roger Moorhouse, Stolica Hitlera: życie i śmierć w wojennym Berlinie, przeł. J. Wąsiński, Kraków 2011, s. 323. Klaus Schmidt, Die Brandnacht, Darmstadt 1964, s. 80, 83, 91. Henry Metelmann, Through Hell for Hitler, Spellmount, 1990, s. 180. Andrea Rebora (red.), Letters of Lt. Pietro Ostellino N. Africa Jan. 1941 to March 1943, s. 268 (9.12.1942). „Spectator”, 25.02.1944.

20. OFIARY 1. PANOWIE I NIEWOLNICY Victor Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki, t. 2, s. 408. IWM (96/55/1 ZR, Pomorski; 91/6/1, Feliks Lachman, ms; 06/52/1, Szmulek Goldberg, ms; 95/13/1, Ślązak, ms).

British Library India Office Records (L/PJ/8/412/319). Matthew Kelly, Ocaleni. Wojenna tułaczka kresowej rodziny, przeł. M. Miłkowski, Warszawa 2011. John Guest, Broken Images, s. 202. Chin Kee On, Malaya Upside Down, Singapore 1946, s. 190. Elizabeth van Kampen (wspomnienia), strona internetowa, Dutch East Indies. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 175, 244. Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 179, 223, 234. Ruth Maier, Ruth Maier’s Diary, s. 328, (29.10.1942). Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum, AI: Gabor). Mark Mazower, Imperium Hitlera, przeł. A. i J. Maziarscy, Warszawa 2011. Adam Tooze, The Wages of Destruction, s. 522, 537. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. IX/I, s. 262, 267. 2. ZABIJANIE ŻYDÓW Michael Jones, The Retreat: Hitler’s First Defeat, s. 23. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. IX/I, s. 342, 349–351, 362. Peter Longerich, Holocaust, Oxford 2010, s. 211, 261 (i nast.), 271, 426. John Lukacs, The Legacy of the Second World War, New Haven 2010. Christopher Browning, Zwykli ludzie: 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. P. Budkiewicz, Warszawa 2000, s. 2, 19–21, 83, 128. Maria Sello, Ein Familien und Zeitdokument 1933–45, niepublikowane. Roger Moorhouse, Stolica Hitlera: życie i śmierć w wojennym Berlinie, s. 178, 195–196. „Spectator”, 11.12.1942. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 285. Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 268 (28.01.1940). Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, s. 132. Catherine Merridale, Wojna Iwana: Armia Czerwona 1939–1945, s. 108, 253. Anonymous, A Woman in Berlin. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 74 (26.03.1941). Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum, AI: Mendelsohn). Stephen Ambrose, Kompania braci: od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera. Kompania E 506 pułku piechoty spadochronowej 101 Dywizji Powietrznodesantowej, przeł. L. Erenfeicht, Warszawa 2001, s. 22. Public Opinion 1935–1946, s. 385, 501. Martin Gilbert, Auschwitz and the Allies, Weidenfeld & Nicolson, 1981, s. 99. BNA (FO 921/7). Jan Karski, Tajne państwo. Opowieść o polskim Podziemiu, s. 393. Arthur Schlesinger, A Life in the Twentieth Century, s. 307. Keith Jeffery, MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909–49, s. xiii. IWM (02/23/1, Frank Blaichman).

21. EUROPA STAJE SIĘ POLEM BITWY Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum: Second Army intelligence report; AI: Schroder; Lapp; Diercks; Godau; Schroder). N.F. Belov, Front Diary of N.F. Belov 1941–44, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945 (17.04.1943). Catherine Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, s. 167, 200, 242, 259. Lazar Brontman, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, s. 231–233 (9.11.1943), 262 (21.02.1944), 271 (21.04.1044). David Glantz, Soviet Military Deception in the Second World War, Frank Cass, 1989. Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, s. 201 (16.04.1944).

Raleigh Trevelyan, Rome ’44, Nowy Jork 1982, s. 142. Rick Atkinson, Day of Battle, s. 386, 416, 428, 463, 488, 490, 534. Forrest Pogue, The Supreme Command (wywiad), s. 333, 25.01.1945. Max Hastings, Bomber Command (archiwum, AI: Harris). John Donovan (red.), ‘A Very Fine Commander’: The Memoirs of General Sir Horatius Murray, Pen & Sword, 2010, s. 164. Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy (korespondencja: Kershaw; McCallum; Richardson; J.L. Cloudsley-Thompson; Kerr; Finucane; Rathbone; Selerie; Zimmer). Norman Lewis, Naples ’44, s. 117, 167, 173, 271. Jon Lewis (red.), Eyewitness D-Day, Robinson, 1994, s. 101–102. Victor Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki, t. 2, s. 395. Martin Poppel, Heaven & Hell, s. 179, 181, 221. von Schweppenburg, „Spectator”, 5.06.1964. FSV Donnison Civil Affairs and Military Government: NorthWest Europe 1944–46, HMS0, 1961, s. 74, raport z 12.06.1944. IWM (78/35/1, Madame A. de Vigneral; Col. H.S.Gillies, list z czerwca 1944 r.). Michael Reynolds, Steel Inferno, Spellmount, 1997, s. 36, 40, 75, 81. USMHI (First US Army report of operations 20.10.1943–1.08.1944). Charles Farrell, Reflections, Pentland, 2000, s. 20. Patrick Hennessy, Young Man in a Tank, 1997, s. 79. Ken Tout, Tank! Forty Hours of Battle, Londyn 1985, s. 39. Andy Cropper, Dad’s War, Anmas, 1994, s. 33, 38. Lewis Keeble, Worm’s Eye View: The Recollections of Lewis Keeble, Appendix C do Battlefield Tour: 1/4 KOYLI in the NW Europe Campaign, „Canadian Military History” 1994, vol. 3, nr 1. Norman Craig, The Broken Plume, s. 31, 176. Robin Hastings, An Undergraduate’s War, Bell House, 1997, s. 104. Barry Broadfoot (red.), Six War Years, Toronto 1974, s. 97. Kurt Meyer, Grenadiers, Fedorowicz Publishing, 1994, s. 134. P.H. Vigor, Soviet Blitzkrieg Theory, Macmillan, 1984, s. 137. Yoskar-Ola, Pisma s wojny, s. 188. Helmuth von Moltke, Listy do Freyi: 1943–1944, s. 282–283. Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 104 (25.06.1944), 107. Eversley Belfield, H. Essame, The Battle for Normandy, Londyn 1975, s. 209. Michael Reynolds, Men of Steel, Spellmount, 1999, s. 32–33. „Spectator”, 5.06.1964.

22. JAPONIA: WBREW PRZEZNACZENIU „Australian Forces Weekly Intelligence Review”, nr 118, NZ External Affairs, dokument 84/6/1, t. 1. LHA (raport Lethbridge’a, s. 5). Christopher Thorne, Allies of a Kind, Hamish Hamilton, 1978, s. 555. Peter Hart, At the Sharp End, s. 158, 162, 173, 187. Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, s. 190, 193, 215, 219–220. Raymond Cooper, B Company, Dobson, 1978, s. 137, 389. E.T. Wooldridge (red.), Carrier Warfare in the Pacific, Smithsonian, 1993, s. 132, 163, 177, 209. Harry Gailey, Bougainville 1943–45: The Forgotten Campaign, University of Kentucky, 1991, s. 124, 155. Paul Fussell, The Boys’ Crusade, s. 109. John Monks, A Ribbon and a Star, Henry Holt, 1945, s. 40. Donald Miller, D-Days in the Pacific, s. 147. Carl Hoffman, Saipan: The Beginning of the End, US Marine Corps, 1950, s. 223.

„Time”, 3.07.1944. Norman Mailer, Nadzy i martwi, przeł. J. Zakrzewski, Warszawa 1957, s. 249.

23. OBLĘŻONE NIEMCY Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum: Second Army Intelligence Report; Lindstrom, ms; AI: Moser; Beavers; Moody; Schroder; Henry Hills, s. 257). Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 86. Paul Fussell, The Boys’ Crusade, s. 10, 131. Dokumenty Cochrane’a, Harris do Portala, 1.11.1944 r. Dokumenty Marshalla, katalog 67/13, 25.09.1944 r. Devers, „Military Review”, vol. XXVII, nr 7, październik 1947 r., s. 6. Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 236 (29.09.1944). Tamsin Day-Lewis (red.), Last Letters Home, s. 19. John Ellis, The Sharp End, Pimlico, 1993, s. 30, 96. Forrest Pogue, The Supreme Command (MHI Carlisle, USMHI sir Frederick Morgan). John Petty, „British Army Review”, 2010, s. 89. Dokumenty Marshalla, katalog 67/15. A.K. Altes, N.K.C.A. In’t Veld, The Forgotten Battle: Overlook and the Maas Salient 1944–45, Spellmount, 1995, s. 160. Barry Broadfoot (red.), Six War Years, s. 231. Robert Kotlowitz, Before Their Times, Anchor, 1998, s. 120–121, 137. Max Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy (korespondencja: Finucane). George Neill, Infantry Soldier: Holding the Line at the Battle of the Bulge, Norman 2000, s. 85, 91, 95–97. Henry Metelmann, Through Hell for Hitler, Spellmount, 1990, s. 87. Donald Burgett, Seven Roads to Hell: A Screaming Eagle at Bastogne, Dell, 1999, s. 1. Michael Reynolds, Men of Steel, s. 113, 120. William Hitchock, Liberation: The Bitter Road to Freedom, Europe 1944–45, Faber & Faber, 2008, s. 87, 89. Martin Blumenson, „Parameters”, vol. XIX, nr 4, grudzień 1989. Alex Bowlby, Recollections of Rifleman Bowlby, s. 109. Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, s. 251.

24. UPADEK TRZECIEJ RZESZY 1. BUDAPESZT: W OKU CYKLONU Krisztian Ungvary, Battle for Budapest, Tauris, 2003, s. 20, 28, 35, 41, 52, 64, 111, 141–142, 147, 203, 208, 239, 247, 293. 2. NATARCIE EISENHOWERA W KIERUNKU ŁABY Donald T. Peak, Fire Mission, Sunflower University Press, 2001, s. 148. Charles Felix, Crossing the Sauer, Burford Books, 2002, s. 153. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum: Aaron’s War, ms; Lindstrom, ms; Second Army Intelligence Report; AI: Pflug; Saurma). History Branch Office of the JAG with the US Forces European Theatre, 18.061942–1.09.1945, vol. I, s. 242–249. Peter White, With the Jocks, s. 102. Paul Fussell, The Boys’ Crusade, s. 120. Milovan Djilas, Wartime, s. 446. Martin Poppel, Heaven & Hell, s. 133. Michael Reynolds, Men of Steel, s. 231. 3. BERLIN: OSTATNIA BITWA

Wasilij Grossman, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, s. 327, 330. Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, s. 100, 137, 186. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum: Diercks, ms; Detachment 14A2 BCA Regiment; AI: Fromm; Kowitz; Pflug). IWM (94/7/1, Mrs. S.H. Stewart, ms). Antony Beevor, Berlin 1945. Upadek, przeł. J. Kozłowski, Kraków 2009, s. 33, 164, 189, 219, 226. Stanisław Górski, Zapiski Nawodczika SU-76, Moskwa 2010, s. 108. Guy Sajer, Zapomniany żołnierz, przeł. J. Kortas, Gdańsk 2001, s. 382. Anonim, A Woman in Berlin, s. 36, 40–41, 62, 71, 81, 185, 189, 230. Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 213. Roger Moorhouse, Stolica Hitlera: życie i śmierć w wojennym Berlinie, s. 351, 359–360, 372, 385. Ruth Andreas-Friedrich, Berlin Underground 1938–45, Nowy Jork 1947, s. 273. Jacob Kronika, Der Untergang Berlins, Flensburg–Hamburg 1946, s. 127. Hugo Gryn, Naomi Gryn, Chasing Shadows, Harmondsworth 2001, s. 238–239. Jorg Echternkamp (red.), Germany and the Second World War, vol. IX/I, s. 59. Dorothea von Schwanenflugel, Laughter Wasn’t Rationed, Alexandria, VA 1999, s. 342. Sune Persson, Escape from the Third Reich, Londyn 2010, s. 113–114. Helga Schneider, The Bonfire of Berlin, Londyn 2005, s. 55. Richard Bessel, Germany 1945, Simon & Schuster, 2009, s. 141, 267. Roderick Bailey (red.), D-Day. Lądowanie w Normandii. Świadkowie. Zapomniane głosy, s. 244. Milovan Djilas, Wartime, s. 420. David Fraser, Wars and Shadows, s. 267. Andy Cropper, Dad’s War, s. 90.

25. JAPONIA POWALONA Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 431, 434. US Marine Corps Historical Institute Quantico Joseph Raspilair Papers. Patrick Caruso, Nightmare on Iwo, Naval Institute Press, 2001. E.T. Wooldridge (red.), Carrier Warfare in the Pacific, s. 110, 253, 263. http://b-29.org/. Steve Birdsall, Saga of the Superfortress, Sidgwick & Jackson, 1981, s. 143, 149, 309, 312. Rikihei Inoguchi, Tadashi Nakajima, Roger Pineau, Boski wiatr. Japońskie formacje kamikaze w II wojnie światowej, przeł. K. Kasterka, E. PliethPikus, Gdańsk 1995, s. 148–149, 179. Emiko Ohnuki-Tierney, Kamikaze Diaries, Chicago 2006, s. 9, 88, 126, 173, 209. USMHI (Japanese PoW dox PW2050 24.06.1945). Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, s. 352, 356. Yoshida Mitsuru, Requiem for Battleship Yamato, Constable, 1999, s. 44. Laura Fermi, Atomy w naszym domu. Moje życie z Enrikiem Fermim, przeł. M. Nowakowska-Hurwic, Warszawa 1961, s. 254. Richard Rhodes, Ultimate Powers, Simon & Schuster, 1986, s. 641. Yoshijiro Umezu, ‘Facing the Decisive Battle’ Kaikosha Kiji, 17.05.1945. Max Hastings, Nemesis: The Battle for Japan 1944–45 (archiwum: s. 21; AI: Nakamura). IWM (RNR 95/5/1).

26. ZWYCIĘZCY I ZWYCIĘŻENI Mathilde Wolff-Monckeburg, On the Other Side, s. 130. „New York Times”, 22.04.1945.

Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, s. 282, 286. IWM (90/11/1, B. Lwow). Sandra Koa Wing (red.), Our Longest Days, s. 268 (11.05.1945). Tamsin Day-Lewis (red.), Last Letters Home, s. 174. List w posiadaniu Mirandy Corben. Kevin Wilson, Journey’s End, Weidenfeld & Nicolson, 2010, s. 392. Arthur Schlesinger, A Life in the Twentieth Century, s. 353. Forrest Pogue, Pogue’s War, University of Kentucky, 2001, s. 202, 379. Max Hastings, Nemesis: The Battle for Japan 1944–45 (archiwum, AI: Minamoto; Konada; Hando; Ebisawa). E.T. Wooldridge (red.), Carrier Warfare in the Pacific, s. 286. Steve Birdsall, Saga of the Superfortress, Sidgwick & Jackson, 1981, s. 311. Mihail Sebastian, Dziennik 1935–1944, s. 628 (31.12.1944). Christopher Thorne, Allies of a Kind, s. 401 (5.04.1944). Christopher Bayly, Tim Harper, Forgotten Armies, s. 438, 455. B.J. Kerkvliet, The Huk Rebellion: A Study of Peasant Revolt in the Philippines, Berkeley 1977, s. 109. Eugenio Corti, The Last Soldiers of the King, s. 80. Studs Terkel, The Good War, Hamish Hamilton, 1984, s. 67. Drew Pearson, Diaries 1939–59, Nowy Jork 1974, s. 134. „RUSI Journal”, czerwiec 1979. Rudiger Overmans, German Armed Force Military History Research Office, 2000. Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45 (archiwum, AI: Lott). Louis Hagen, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, s. 218. „Bungei Shunju”, marzec 1956. Ronald Blythe (red.), Private Words, s. 33.

PRZYPISY [1] Cameronians (Scottish Rifles) – pułk piechoty armii brytyjskiej sformowany w 1881 roku. (Jeśli nie zaznaczono inaczej, przypisy pochodzą od redakcji). [2] Na terytorium Węgier, Rumunii, Łotwy i Litwy przeszło około 80 tysięcy polskich żołnierzy. [3] We Francji sformowano ponadosiemdziesięciotysięczną polską armię. Były to jednostki z polskim dowództwem. Formalną podstawą tworzenia jednostek Wojska Polskiego we Francji była umowa podpisana 4 stycznia 1940 roku w Paryżu przez premiera Edouarda Daladiera i generała Władysława Sikorskiego. Większość żołnierzy naszych odradzających się sił zbrojnych rekrutowała się spośród emigracji polskiej we Francji (44,5 tysiąca zmobilizowanych). [4] W walkach tych brała udział także polska Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. [5] W ewakuacji Dunkierki brał również udział polski niszczyciel ORP „Błyskawica”. [6] Polacy uczestniczyli w obronie Francji na kilku odcinkach: 1. Dywizja Grenadierów generała Bronisława Ducha w Lotaryngii, 2. Dywizja Strzelców Pieszych generała Bronisława Prugar-Ketlinga – w Alzacji, 10. Brygada Kawalerii Pancernej generała Stanisława Maczka – w Szwajcarii i Burgundii. [7] Air Marshal to odpowiednik polskiego generała dywizji. [8] Liczba ta dotyczy wyłącznie pilotów myśliwskich. [9] Polacy latali nie tylko w brytyjskich dywizjonach, lecz także w dwóch polskich jednostkach: 302. i 303. dywizjonie myśliwskim. [10] W obronie Tobruku od sierpnia do grudnia 1941 roku brała udział także polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. [11] Tommies – potoczne określenie żołnierzy brytyjskich. [12] Liczba ta obejmuje tylko Wehrmacht bez żołnierzy innych państw biorących udział w operacji „Barbarossa”. [13] W 1917 roku mianowany głównodowodzącym Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych, skierowanych do Europy na pomoc armiom francuskiej i brytyjskiej. [14] Lend–Lease Act był ustawą federalną z marca 1941 roku pozwalającą prezydentowi Stanów Zjednoczonych udzielać innym państwom pomocy materialnej związanej z szeroko pojętą sferą obronności. [15] Amerykanie przekazali Royal Navy 50 starych niszczycieli w zamian za udostępnienie na 99 lat terenów pod budowę baz wojskowych w rejonie Karaibów, na Bermudach i w Nowej Funlandii. [16] Mitsubishi A6M „Zero” – najważniejszy samolot myśliwski japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej w latach 1941–1942. [17] Home Fleet – Flota Macierzysta, nazwa ta oznaczała flotę stacjonującą i działającą na wodach wokół Wysp Brytyjskich. [18] Wśród okrętów pływających w eskorcie konwojów atlantyckich nie zabrakło w czasie drugiej wojny światowej polskich niszczycieli ORP „Burza”, ORP „Błyskawica”, ORP „Garland”, ORP „Piorun” i ORP „Orkan”. [19] Chinditis (Chindici) – specjalna jednostka przeznaczona do działań przeciwko wojskom japońskim poza linią frontu. [20] Ocenia się, że w sumie w Armii Czerwonej służyło w czasie wojny ponad dwa tysiące kobiet snajperów. Jedną z najbardziej znanych była odznaczona Złotą Gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego Ludmiła Pawliczenko, która zabiła 309 wrogów. [21] Francuscy ochotnicy walczyli głównie w takich niemieckich formacjach, jak Legion des Volontaires Français (LVF), a później w Brygadzie i Dywizji SS „Charlemagne”. Francuzi służyli także w Kriegsmarine i Organisation Todt. W sumie szacuje się, że około 40 tysięcy obywateli tego kraju aktywnie wsparło wysiłek zbrojny Trzeciej Rzeszy. [22] Juju – termin używany przez europejskich kolonizatorów na określenie tradycyjnych wierzeń ludów afrykańskich. [23] Subadar – odpowiednik stopnia kapitana w oddziałach indyjskich służących w armii brytyjskiej. [24] Projekt „Manhattan” – w ramach tego projektu Stany Zjednoczone skonstruowały bombę atomową. [25] Założyciel „Kręgu z Krzyżowej”, jednej z najważniejszych grup opozycyjnych w nazistowskich Niemczech. Aresztowany przez Gestapo w styczniu 1944 roku, rok później zamordowany.

[26] Wojska niemieckie przekroczyły w sierpniu 1914 roku granice Belgii, w której doszło do rzezi. Aby zastraszyć ludność, masowo mordowano mężczyzn, kobiety i dzieci. Palono też miasta i wsie. [27] Osttruppen – oddziały Wehrmachtu rekrutowane z ludności z okupowanej obszarów ZSRS lub jeńców – byłych żołnierzy Armii Czerwonej. [28] Dywizja Pancerna „Lehr” – elitarna jednostka, której zadaniem było testowanie nowych metod walki, nowych broni oraz szkolenie instruktorów; przekazywali później swoją wiedzę i doświadczenie innym oddziałom. [29] Działania Brytyjczyków miała wspierać polska 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa dowodzona przez generała Stanisława Sosabowskiego. [30] „Jesienna mgła” – niemiecka nazwa operacji, zmieniona później na „Wacht am Rhein” (Straż nad Renem). [31] Zniszczenie Drezna zajmuje tak ważne miejsce wśród popularnych legend dotyczących wojny, że zdziwieniem napawa fakt, iż według najnowszych badań zginęło tam w dniach 13–14 lutego 25 tysięcy osób, a nie – jak niegdyś przypuszczano – setki tysięcy. Nie ma to wpływu na spór o to, czy nalot był konieczny, ale sugeruje, że liczba ofiar była mniejsza, niż liczba zabitych mieszkańców Hamburga podczas bombardowania tego miasta w 1943 roku, lub liczba Japończyków, którzy zginęli w wyniku burzy ogniowej, jaka rozpętała się w Tokio po nalocie z 1945 roku (przyp. autora). ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

BIBLIOGRAFIA

Pełny wykaz książek dotyczących drugiej wojny światowej, lub choćby tylko tych, które znajdują się na moich półkach, wykraczałby poza ramy niniejszego dzieła. Wymieniam więc poniżej jedynie te pozycje, które cytuję w tekście lub na które się powołuję. Przyczyną pominięcia niezliczonych cennych i wybitnych prac nie była chęć umniejszenia ich znaczenia czy wartości, lecz decyzja o rezygnacji z relacji i anegdot, które są bardzo dobrze znane badaczom tego okresu. Tytuły dzieł, z których korzystałem często i chętnie w mojej narracji, bądź te, które wydają mi się szczególnie godne polecenia, zostały wyróżnione wytłuszczonym drukiem. Nie uwzględniłem też wielu pozycji, które uchodzą za oficjalne historie dziejów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych i które, oczywiście, stanowią lekturę obowiązkową. Abbott Stephen, And All My War is Done, Edinburgh, In. 1991 Altes A.K., In’t Veld, N.K.C.A., The Forgotten Battle: Overlook and the Maas Salient 1944–45, Stroud 1995 Ambrose Stephen, Kompania braci: od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera. Kompania E 506 pułku piechoty spadochronowej 101 Dywizji Powietrznodesantowej, przeł. Leszek Erenfeicht, Warszawa 2001 Amery Leo, My Political Life, Londyn 1955, vol. III – The Empire at Bay: The Leo Amery Diaries 1929–45, red. John Barnes, David Nicholson, Londyn 1988 Anders Władysław, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Londyn 1983 Andreas-Friedrich Ruth, Berlin Underground 1938–45, Nowy Jork 1947 Anonim, A Woman in Berlin, Londyn 2009 Arthur Douglas, Desert Watch, Bedale 2000 Atkinson Rick, The Day of Battle, Nowy Jork 2007 Avagliano Mario (red.), Generazione ribelle: Diari e lettere dal 1943 al 1945, Turyn 2006 Bailey Roderick (red.), D-Day. Lądowanie w Normandii. Świadkowie. Zapomniane głosy, przeł. Katarzyna Skwarna, Warszawa 2011 Ball Adrian, The Last Days of the Old World, Garden City 1963 Barclay George, Fighter Pilot, Londyn 1976 Barenblatt Daniel, A Plague Upon Humanity, Nowy Jork 2004 Baring Sarah, The Road to Station X, Winkfield 1992 Barnett Correlli, Engage the Enemy More Closely, Londyn 1991 Bayly Christopher, Harper, Tim, Forgotten Armies, Londyn 2004 Beevor Antony, Stalingrad, przeł. Stanisław Głąbiński, Warszawa 2000 Beevor Antony, Berlin 1945. Upadek, przeł. Józef Kozłowski, Kraków 2009 Belfield Eversley, Essame H., The Battle for Normandy, Londyn 1975 Bellamy Chris, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, przeł. Maciej Antosiewicz, Miłosz Kabura, Paweł Laskowicz, Warszawa 2010 Belov N.F., Front Diary of N.F. Belov 1941–44, w: Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, Sankt Petersburg 1992 Bereszkow Walentin, Stranicy diplomaticzeskoj istorii, Moskwa 1982 Berle Beatrice Bishop, Jacobs Travis Beal, Navigating the Rapids 1918–1971, Nowy Jork 1973 Bessel Richard, Germany 1945, Nowy Jork 2009 Biddle George, Artist at War, Nowy Jork 1944 Birdsall Steve, Saga of the Superfortress, Londyn 1981 Blair Clay, Hitlera wojna U-Bootów, t. 1: Myśliwi: 1939–1942, przeł. Rafał Brzeski, Stanisław Pawliszewski, Warszawa 1998 Bloomfield-Smith D.C. (red.), Fourth Indian Reflections, Larman, 1987 Blum John Morton, V was for Victory, Nowy Jork 1976 Blunt Roscoe, Foot Soldier: A Combat Infantryman’s War in Europe, Cambridge, Mass. 2002 Blunt Roscoe, Components of the Scene, Londyn 1966 Blythe Ronald (red.), Private Words, Nowy Jork 1991. Borthwick Alastair, Battalion, Londyn 1994 Bower Tom, Nazi Gold, Nowy Jork 1997

Bowlby Alex, Recollections of Rifleman Bowlby, Londyn 1969 Braithwaite Rodric, Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej, przeł. Magdalena Komorowska, Kraków 2008 Branson Clive, British Soldier in India: The Letters of Clive Branson, Communist Party, Londyn 1944 Broadfoot Barry (red.), Six War Years, Toronto 1974 Brontman Lazar, Wojennyj dniewnik korrespondienta „Prawdy”, Moskwa 2007 Browning Christopher, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2000 Bryant Arthur, The Turn of the Tide, Londyn 1957 Bungay Stephen, Bitwa o Anglię, przeł. Jan Wąsiński, Kraków 2010 Burgett Donald, Seven Roads to Hell: A Screaming Eagle at Bastogne, Nowy Jork 1999 Burleigh Michael, Moral Combat, Nowy Jork 2010 Busatti Franco, Dal Volturno a Cassino, strona internetowa RSI Calvocoressi Peter, Wint Guy, Pritchard John, Total War, Nowy Jork 1972 Carton de Wiart Adrian, Happy Odyssey, Londyn 1950 Caruso Patrick, Nightmare on Iwo, Annapolis 2001 Cheek Tom, A Ring of Coral, Battle of Midway Roundtable, http://home.comcast.net/​/​r2russ​/​midway.ringcoral.htm Chin Kee On, Malaya Upside Down, Singapur 1946 Chruszczow Nikita S., Fragmenty wspomnień, Warszawa 1984 Ciano Galleazo, Dziennik 1937–1943, przeł. i oprac. nauk. Tomasz Wituch, Pułtusk 2006 Cole David, Rough Road to Rome, Londyn 1983 Collingham Lizzie, The Taste of War, Londyn 2011 Colvin John, Nomonhan, Londyn 1999 Cooper Artemis, Cairo in the War, Londyn 1989 Cooper Diana, Trumpets from the Steep, Londyn 1960 Cooper Raymond, B Company, Londyn 1978 Corti Eugenio, Few Returned: 28 Days on the Russian Front, Winter 1942–43, Columbia 1997 Corti Eugenio, The Last Soldiers of the King, Columbia 2003 Costello John, The Pacific War, Londyn 1981 Craig Norman, The Broken Plume, Londyn 1982 Cremer Peter, U-333, Londyn 1986 Crook Martin (red.), Wartime Letters of a West Kent Man, 2007 Cropper Andy, Dad’s War, Thurlstone 1994 Crosby Harry H., A Wing and a Prayer, Londyn 1993 Cross Robin, Operacja „Cytadela”, przeł. Robert Miernicki, Warszawa 2001 Dahl Roald, Going Solo, Londyn 1988 Dallek Robert, Lone Star Rising, Nowy Jork–Oxford 1991 Dalton Hugh, Diaries, red. Ben Pimlott, Londyn 1986 Davies Norman, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków 2006 Day-Lewis Tamsin (red.), Last Letters Home, Londyn 1995 Dear I.C.B., Foot M.R.D. (red.), The Oxford Companion to the Second World War, Oxford 1995 Delachet-Guillon Claude, Daw Sein. Les dix milles vies d’une femme birmane, Paryż 1978 D’Este Carlo, Eisenhower, Nowy Jork 2002 D’Este Carlo, Bitter Victory, Londyn 1988 D’Este Carlo, Decision in Normandy, Londyn 1983 Diller Eric, Memoirs of a Combat Infantryman, 2002 Djilas Milovan, Wartime, Londyn 1980 Doherty Richard, A Noble Crusade, Nowy Jork 1999 Donnison F.S.V., Civil Affairs and Military Government: North-West Europe 1944–46, HMS0, 1961 Donovan John (red.), ‘A Very Fine Commander’: The Memoirs of General Sir Horatius Murray, Barnsley 2010

Douglas Keith, Alamein to Zem Zem, Londyn 1969 Dower John, War Without Mercy, Nowy Jork 1986 Dunlop Edward, The Diaries of ‘Weary’ Dunlop, Nowy Jork 1986 Dyess William E., The Dyess Story, Nowy Jork 1944 Echternkamp Jorg (red.), Germany and the Second World War, Poczdam–Oxford, vol. I–IX, 1990–2008 Edwards Robert, White Death, Londyn 2007 Eichelberger Robert, Our Jungle Road to Tokyo, Nashville 1989 Eisenhower Dwight, The Eisenhower Diaries, Nowy Jork 1981 Ellis John, The Sharp End, Londyn 1993 Ellwood David W., Italy 1943–45, Leicester 1985 Farrell Charles, Reflections, Edinburgh, In. 2000 Felix Charles, Crossing the Sauer, Short Hills 2002 Fenby Jonathan, Czang Kaj-szek i jego Chiny, przeł. Jarosław Włodarczyk, Wrocław–Poznań 2010 Generalissimo, Nowy Jork 2003 Fermi Laura, Atomy w naszym domu. Moje życie z Enrikiem Fermim, przeł. Maria Nowakowska-Hurwic, Warszawa 1961 Foot Michael, Bevan, Londyn 1965 Forman Denis, To Reason Why, Londyn 1991 Formica F. (red.), Account of the Battle of Deir El Murra, Dziennik podporucznika Vincenza Formica, www.fereamole.it Fraser David, Wars and Shadows, Londyn–Nowy Jork 2002 Fuchida Mitsuo, Okimuya Masatake, Midway. Bitwa, która przesądziła o losie Japonii. Historia Japońskiej Marynarki Wojennej, przeł. Andrzej Saczek, Gdańsk 1996 Fussell Paul, The Boys’ Crusade, Londyn 2004 Gailey Harry, Bougainville 1943–45: The Forgotten Campaign, Lexington 1991 Garfield Simon (red.), Private Battles, Londyn 2006 Garfield Simon, We Are at War, Londym 2009 Gilbert Adrian, Voices of the Foreign Legion, Nowy Jork 2010 Gilbert Martin, Auschwitz and the Allies, Londyn 1981 Glantz David, Barbarossa, Charleston 2001 Glantz David, Soviet Military Deception in the Second World War, Londyn 1989 Glusman John, Conduct Under Fire, Nowy Jork 2007 Gorsky Stanislav, Zapiski Nawodczika SU-76, Moskwa 2010 Graves George D., Blood and Snow: The Ardennes Grossman Wasilij, Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, oprac. Antony Beevor, Luba Winogradowa, przeł. Maciej Antosiewicz, Warszawa 2006 Gryn Hugo, Gryn Naomi, Chasing Shadows, Harmondsworth 2001 Guest John, Broken Images, Londyn 1949 Hadjipateras C.N., Falfalios M.S. (red.), Greece 1940–41 Eyewitnessed, Anixi 1995 Hagen Louis, Ein Volk ein Reich: Nine Lives Under the Reich, Stroud 2011 Halder Franz, Command in Conflict: The Diaries and Notes of Colonel-General Franz Halder and Other Members of the German High Command, red. Barry Leach, Ian MacDonald, Oxford 1985 [Halder, Franz, Dziennik wojenny: codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych 1939–1942, t. 1–3, oprac. Hans Adolf Jacobsen, przy współpr. Alfreda Philippiego, przeł. Bernard Woźniecki, Warszawa 1971–1974] Harries Meirion, Harries Susie, Soldiers of the Sun, Londyn 1991 Hart Peter, At the Sharp End, Londyn 1998 Hastings Max, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy, Londyn 1984 Hastings Max, Bomber Command, Londyn 1979 Hastings Max, Finest Years, Nowy Jork 2009 Hastings Max, Armageddon: The Battle for Germany 1944–45, Londyn 2004 Hastings Max, Nemesis: The Battle for Japan 1944–45, Nowy Jork 2007 Hastings Robin, An Undergraduate’s War, Londyn 1997

Headlam Cuthbert, Parliament and Politics in the Age of Churchill and Attlee, red. Stuart Ball, Cambridge 1999 Hennessy Patrick, Young Man in a Tank, 1997 Hichens Antony, Gunboat Command, Barnsley 2007 Hitchcock William, Liberation: The Bitter Road to Freedom, Europe 1944–45, Londyn 2008 Hoffman Carl, Saipan: The Beginning of the End, Waszyngton 1950 Holland James, Battle of Britain, Nowy Jork 2010 Horne Alastair, To Lose a Battle, Londyn 1969 Horsfall John, Say Not the Struggle, Kineton 1977 Hough Richard, One Boy’s War, Londyn 1975 Howard Michael, Liberation or Catastrophe, Londyn–Nowy Jork 2008 Howard Michael, Captain Professor, Londyn 2004 Howarth Stephen, Law David (red.), The Battle of the Atlantic 1939–45, Londyn 1994 Hudson Charles, Journal of Major-General Charles Hudson, Winkfield 1992 Inoguchi Rikihei, Nakajima Tadashi, Pineau Roger, Boski wiatr. Japońskie formacje kamikaze w II wojnie światowej, przeł. Katarzyna Kasterka, Ewa Plieth-Pikus, Gdańsk 1995 Edmund Ironside, The Ironside Diaries, red. Roderic McLeod, Denis Kelly, Londyn 1962 Jackson Julian, The Fall of France, Oxford 2003 Jeffery Keith, MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909–49, Londyn 2010 Joffe Constantin, We Were Free, Nowy Jork 1943 Johnston George, The Toughest Fighting in the World, Nowy Jork 1943 Johnston Mark, At the Front Line, Cambridge 1996 Johnstone Sandy, Enemy in the Sky, Londyn 1976 Jones James, The Thin Red Line, Londyn 1963 Jones James, WW II: A Chronicle of Soldiering, Nowy Jork 1975 Jones Michael, The Retreat: Hitler’s First Defeat, Londyn 2009 Jones Michael, The Siege of Leningrad, Londyn 2008 Karig Walter, Purdon Eric, Battle Report: Pacific War Middle Phase, Nowy Jork 1946 Karski Jan, Tajne państwo. Opowieść o polskim Podziemiu, Londyn 1945 Keeble Lewis, Worm’s Eye View: The Recollections of Lewis Keeble, Appendix C: Battlefield Tour: 1/4 KOYLI in the NW Europe Campaign, „Canadian Military History” 1994, vol. 3, nr 1 Kellas Arthur, Down to Earth, Edinburgh, In. 1989 Kelly Matthew, Ocaleni. Wojenna tułaczka kresowej rodziny, przeł. Maciej Miłkowski, Warszawa 2011 Kemp Peter, The Thorns of Memory, Londyn 1990 Kennedy David, Freedom from Fear, Oxford 1999 Kennedy John, The Business of War, Londyn 1957 Kerkvliet B.J., The Huk Rebellion: A Study of Peasant Revolt in the Philippines, Berkeley 1977 Kersaudy François, Norway 1940, Londyn 1990 Kershaw Ian, Punkty zwrotne. Decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej, przeł. Michał Romanek, Kraków 2009 Kershaw Robert, Never Surrender, Londyn 2009 Khaing Mi Mi, A Burmese Family, Londyn–Nowy Jork–Toronto 1946 Kiernan Alvin, The Unknown Battle of Midway, New Haven 2005 Killingray David, Fighting for Britain, Woodbridge 2010 Klemperer Victor, Chcę dawać świadectwo aż do końca. Dzienniki, t. 1–3, przeł. Anna i Antoni Klubowie, Kraków 2000 Knoke Heinz, I Flew for the Führer, Londyn 1979 Knox Donald, Death March, Nowy Jork 1981 Koa Wing Sandra (red.), Our Longest Days, Londyn 2008 Kotlowitz Robert, Before their Times, Nowy Jork 1998 Kronika Jacob, Der Untergang Berlins, Flensburg–Hamburg 1946 Kumaniow G.A., Riadom so Stalinom, Moskwa 1999

„Ladies’ Home Journal”, How America Lives, Nowy Jork 1941 Lamb J.B., The Corvette Navy: True Stories from Canada’s Atlantic War, Toronto 1979 Langer Rulka, The Mermaid and the Messerschmitt, Nowy Jork 1942 Last Nella, Nella Last’s War, Londyn 1981 Leckie Robert, Helmet for my Pillow, Londyn 2010 Lewis Jon (red.), Eyewitness D-Day, Londyn 1994 Lewis Norman, Naples ’44, Londyn 1983 Livanios Dimitris, The Macedonian Question, Oxford 2008 Lockwood Jeffrey, Six-Legged Soldiers: Using Insects as Weapons of War, Oxford 2009 Longerich Peter, Holocaust, Oxford 2010 Longmate Norman, The Home Front, Londyn 1981 Lord Walter, Incredible Victory, Nowy Jork 1967 Loxton Bruce, Coulthard-Clark Chris, The Shame of Savo, St. Leonards 1994 Lukacs John, The Legacy of the Second World War, New Haven 2010 MacGregor Knox, Mussolini Unleashed, 1939–1941: Politics and Strategy in Fascist Italy’s Last War, Cambridge–Nowy Jork 1982 Mack Smith Denis, Mussolini, przeł. Jan Grzegorz Brochocki, Warszawa 1994 Macnab Roy, For Honour Alone, Londyn 1988 Mafai Miriam, Pane Nero: Donne e vita quotidiana nella seconda Guerra mondiale, Mediolan 1987 Maier Ruth, Ruth Maier’s Diary, Londyn 2009 Mailer Norman, Nadzy i martwi, przeł. Jan Zakrzewski, Warszawa 1957 Mantia Vito, Diario di Guerra: Con gli Alpini in Montenegro 1941–1943, Mediolan 2010 Mazower Mark, Imperium Hitlera, przeł. Anna i Jacek Maziarscy, Warszawa 2011 McCullers Carson, W zwierciadle złotego oka, przeł. Maria Skroczyńska, Warszawa 1967 McManners John, Fusilier, Wilby 2002 Mears Fred, Carrier Combat, Garden City 1944 Melville Herman, Israel Potter, 1854 Melvin Mungo, Manstein – najlepszy generał Hitlera, przeł. Łukasz Witczak, Wrocław 2011 Merridale Catherine, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, przeł. Katarzyna Bażyńska-Chojnacka, Piotr Chojnacki, Poznań 2007 Metelmann Henry, Through Hell for Hitler, Stroud 1990 Meyer Kurt, Grenadiers, Winnipeg 1994 Milburn Clara, Mrs Milburn’s Diaries, Londyn 1979 Miller Donald, D-Days in the Pacific, Nowy Jork 2005 Mitsuru Yoshida, Requiem for Battleship Yamato, Londyn 1999 Mochalasky Fydor, Gulag Boss, Oxford 2010 Moltke Helmuth von, Listy do Freyi: 1943–1944, red. Krzysztof Huszcza, Hans-Christian Trepte, Wrocław 2008 Monahan Evelyn M., Neidel-Greenlee Rosemary, All this Hell, Lexington 2000 Monks John, A Ribbon and a Star, Nowy Jork 1945 Monsarrat Nicholas, Okrutne morze, przeł. Maria Boduszyńska, Warszawa 1957 Moore Peter, No Need to Worry, Winkfield 2002 Moorehead Alan, African Trilogy, Londyn 1999 Moorehead Alan, Eclipse, Londyn 2000 Moorhouse Roger, Stolica Hitlera. Życie i śmierć w wojennym Berlinie, przeł. Jan Wąsiński, Kraków 2011 Mowat Farley, And No Birds Sang, Londyn 1980 Muirhead John, Those Who Fall, Nowy Jork 1986 Mukerjee Madhusree, Churchill’s Secret War, Nowy Jork 2010 Murray Williamson, Luftwaffe, Londyn 1985 Murray Williamson, Millett Allan, A War to Be Won, Cambridge, Mass. 2000 Mydans Carl, More than Meets the Eye, Nowe Delhi 1959

Nehru Jawaharlal, Selected Works of Nehru, Nowy Jork 1980, vol. XII–XIII Neill George, Infantry Soldier: Holding the Line at the Battle of the Bulge, Norman 2000 Némirovsky Irène, Francuska suita, przeł. Hanna Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2006 Newton Steven H., Kursk: The German View, Cambridge, Mass. 2002 Nicolson Harold, Diaries, Londyn 1965, vol. II Nikulin Nikolai, Wospominanija o wojnie, Sankt Petersburg 2009 Nixon Barbara, Raiders Overhead, Londyn 1980 Norman Elizabeth, Band of Angels, Nowy Jork 1999 Ohnuki-Tierney Emiko, Kamikaze Diaries, Chicago 2006 Olson Lynn, Cloud, Stanley, For Your Freedom and Ours, Londyn 2003 Origo Iris, War in the Val d’Orcia, Londyn 1947 Overy Richard, Why the Allies Won, Londyn 1995 Overy Richard, Russia’s War, Londyn 1997 Owen James, Danger UXB, Londyn 2010 Owen James, Walters, Guy (red.), The Voices of War, Londyn 2004 Payne Stanley, Franco and Hitler, New Haven 2008 Peak Donald T., Fire Mission, Manhattan, Kan. 2001 Pearson Drew, Diaries 1939–59, Nowy Jork 1974 Perrett Geoffrey, Days of Sadness, Years of Triumph, Madison 1973 Perrott-White Alfred, French Legionnaire, Londyn 1953 Perszanin Władimir (red.), Sztrafniki, radwiedcziki, piechota, Moskwa 2010 Persson Sune, Escape from the Third Reich, Londyn 2010 Piekałkiewicz Janusz, Wojna kawalerii: 1939–1945, przeł. Maurycy Merunowicz, Janki 2003 Pisma s ogniennogo rubieża 1941–1945, Sankt Petersburg 1992 Pogue Forrest, The Supreme Command, Waszyngton 1954 Pogue Forrest, Pogue’s War, Lexington 2001 Poppel Martin, Heaven and Hell, Stroud 1988 Powell Anthony, A Writer’s Notebook, Londyn 2001 Public Opinion 1935–1946, Princeton 1951 Pyle Ernie, Here is Your War, Nowy Jork 1945 Pyle Ernie, V was for Victory, Nowy Jork 1945 Raczyński Edward, W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939–1945, Londyn 1997 Raleigh John, Behind the Nazi Front, Nowy Jork 1940 Raymond Bob, Michael Moynihan, A Yank in Bomber Command, Newton Abbot 1977 Rebora Andrea (red.), Letters of Lt. Pietro Ostellino: North Africa January 1941 to March 1943, Siena 2009 Reston James, Prelude to Victory, Nowy Jork 1942 Reynolds Michael, Steel Inferno, Stroud 1997 Reynolds Michael, Men of Steel, Stroud 1999 Rhodes Richard, Ultimate Powers, Nowy Jork 1986 Richey Paul, Fighter Pilot, Londyn 2001 Roberts Andrew, Wicher wojny. Nowa historia drugiej wojny światowej, przeł. Grzegorz Woźniak, Władysław Jeżewski, Warszawa 2010 Roberts Andrew, Masters and Commanders, Londyn 2008 Rokossowski Konstanty, Żołnierski obowiązek, przeł. Franciszek Czuchrowski, Warszawa 1973 Roosevelt Franklin, The Roosevelt Letters, vol. III, red. Elliot Roosevelt, Londyn 1952 Rudnicki Klemens, Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 1939–1947, Londyn 1986 Sajer Guy, Zapomniany żołnierz, przeł. Jan Kortas, Gdańsk 2001 Say Rosemary, Holland Noel, Rosie’s War, Londyn 2011 Schlesinger Arthur, A Life in the Twentieth Century, Boston 2000

Schmidt Klaus, Die Brandnacht, Darmstadt 1964 Schneider Helga, The Bonfire of Berlin, Londyn 2005 Schrijvers Peter, The Crash of Ruin, Nowy Jork 1998 Schwanenflugel Dorothea von, Laughter Wasn’t Rationed, Alexandria, VA 1999 Sebastian Mihail, Dziennik 1935–1944, przeł. Jerzy Kotliński, Sejny 2006 Sello Maria, Ein Familien und Zeitdokument 1933–45, maszynopis, Biblioteka Wiedeńska Sevareid Eric, Not So Wild a Dream, Nowy Jork 1969 Seversky Alexander, Victory Thru Air Power, Nowy Jork 1942 Sherwood Robert, The White House Papers of Harry L. Hopkins, Londyn 1948, vol. I Shirer William, This is Berlin, Londyn 1999 Simpson Tony, Operation Mercury, Londyn 1981 Sinkoskey Brodine Janine (red.), Missing Pieces, Lynnwood 2000 Sledge Eugene, Ze starą wiarą na Peleliu i Okinawie, przeł. Tomasz Stramel, Gdańsk 2002 Smith Colin, England’s Last War with France: Fighting Vichy 1940–42, Londyn 2009 Smith Colin, Singapore Burning, Londyn 2005 Smith Colin, Bierman, John, Alamein: War Without Hate, Londyn 2002 Smith Howard, Last Train from Berlin, Londyn 1942 Smyth John, Before the Dawn, Londyn 1957 Snow Edgar, Journey to the Beginning, Londyn 1959 Somerville Christopher, Our War, Londyn 1998 Spector Ronald, Eagle Against the Sun, Harmondsworth 1985 Stahlberg Alexander, Bounden Duty, Londyn 1990 Steinbeck Elaine, Wallsten Robert (red.), John Steinbeck: A Life in Letters, Londyn 1975 Street A.G., From Dusk Until Dawn, Londyn 1945 Sweetman John, The Dambusters Raid, Londyn 1993 Tatsuro Izumiya, The Minami Organ, Rangun 1967 Temkin Gabriel, My Just War, Novato 1998 Terkel Studs, The Good War, Londyn 1984 The Goebbels Diaries 1942–1943, przekład, wstęp Louis P. Lochner, Nowy Jork 1948 Thompson Julian, Forgotten Voices of Burma, Londyn 2009 Thompson Julian, The War at Sea, Londyn 1996 Thompson Julian, Thorne Christopher, The Issue of War, Oxford 1985 Thompson Julian, Allies of a Kind, Londyn 1978 Tooze Adam, The Wages of Destruction, Londyn 2007 Tout Ken, Tank!: Forty Hours of Battle, Londyn 1985 Towards Freedom: Documents on the Movement for Independence in India 1940, pt. 1 OUP, 1978 Trevelyan Raleigh, Rome ’44, Nowy Jork 1982 Tsuji Masanobu, Japan’s Greatest Victory, Britain’s Worst Defeat, Stroud 1997 Turner E.S., The Phoney War, Londyn 1961 Tute Warren, The Reluctant Enemies, Londyn 1990 Tyson Geoffrey, Forgotten Frontier, Kalkuta 1945 Umezu Yoshijiro, ‘Facing the Decisive Battle’ Kaikosha Kiji, 1945 Ungvary Krisztian, Battle for Budapest, Londyn 2003 Vallicella Vittorio, Diario di Guerra da El Alamein alla tragica ritirata 1942–1943, Varese 2009 Vaz Ezdani Yvonne (red.), Songs of the Survivors, Noronha Goa 2007 Vigor P.H., Soviet Blitzkrieg Theory, Londyn 1984 Walters Anne-Marie, Moondrop to Gascony, Wiltshire 2009 Waugh Evelyn, Officers and Gentlemen, Londyn 1955

Waugh Evelyn, Unconditional Surrender, Londyn 1961 Waugh Evelyn, Diaries, red. Michael Davie, Londyn 1976 Waugh Evelyn, Weinburg Gerhard, A World at Arms, Cambridge 1994 Waugh Evelyn, Weinstein Alfred, Barbed Wire Surgeon, Londyn 1947 Waugh Evelyn, Wellum Geoffrey, First Light, Londyn 2002 Westphal Siegfried (red.), The Fatal Decisions, Londyn 1952 White, Peter, With the Jocks, Thrupp–Stroud 2001 White Theodore, Jacoby, Annalee, Thunder Out of China, Londyn 1947 Willkie Wendell, One World, Nowy Jork 1942 Wilmot Chester, The Struggle for Europe, Ware 1997 Wilson Kevin, Journey’s End, Londyn 2010 Wolff-Monckeburg Mathilde, On the Other Side, red. Ruth Evans, Londyn 1979 Woodman Richard, The Real Cruel Sea, Londyn 2004 Woodman Richard, Konwoje arktyczne 1941–1945, przeł. Jarosław Palasek, Warszawa 2002 Woodman Richard, Malta Convoys, Londyn 2000 Wooldridge E.T. (red.), Carrier Warfare in the Pacific, Waszyngton 1993 Yoshkar-Ola, Pisma s wojny, 1995 Zadobin i in. (red.), Ogennaja Duga. Kurskaja bitwa głazami Lubjanki, Moskwa 2003 Zweig Stefan, Świat wczorajszy, przeł. Maria Wisłowska, Warszawa 1958 ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=

SPIS MAP

[1] Polska kampania wrześniowa [2] Wojna sowiecko-fińska 1939–1940 [3] Walki w Norwegii, kwiecień–maj 1940 [4] Ostatnia faza kampanii francuskiej, czerwiec 1940 [5] Inwazja na Grecję, 1941 [6] Ofensywa na Moskwę, październik–grudzień 1941 [7] Teatr wojny na Pacyfiku [8] Bitwa na Morzu Koralowym [9] Bitwa pod Midway [10] Operacja „Uran” – okrążenie niemieckiej 6. Armii [11] Ofensywa brytyjskiej 8. Armii, listopad 1942–luty 1943 [12] Kontrofensywy Armii Czerwonej po bitwie pod Kurskiem, lipiec–sierpień 1943 [13] Operacje Armii Czerwonej na Ukrainie, grudzień 1943–kwiecień 1944 [14] Działania sprzymierzonych we Włoszech, wrzesień–grudzień 1943 [15] Uderzenia Armii Czerwonej na Białorusi, Ukrainie i Polsce, czerwiec–sierpień 1944 [16] Uderzenie sił sojuszniczych z Normandii, czerwiec–wrzesień 1944 [17] Ofensywy sprzymierzonych na europejskim teatrze działań wojennych, czerwiec–wrzesień 1944 [18] Uderzenie sojuszników zachodnich na Niemcy, marzec–maj 1945 [19] Sowiecki marsz do Odry [20] Ostatnia ofensywa Armii Czerwonej, kwiecień–maj 1945 ===P15vCzMBZVAy BTQBMQlqWG4PbF1lVm5YbVs9DW5cOA8=