John Gardner - Grendel

John Gardner

GRENDEL Tłumaczył Piotr Siemion 1. Stary baran stoi na skalnym obrywie i gapi się w dół z wyrazem głupiego triumfu w ślepiach. Mrugam. Patrzę ze zgrozą. — Jazda stąd — syczę. — Wracaj do tej swojej pieczary, czy tej swojej owczarni. Baran, niczym sędziwy, otępiały król, przekrzywia łeb i nasłuchuje. Po chwili namysłu postanawia mnie zignorować. Zaczynam tupać, walę pięścią w skałę, wreszcie miotam weń kamieniem wielkim jak głowa. Ani drgnie. Wznoszę ku niebu włochate pięści i wydaję z siebie ryk tak potworny, że zamarza nagle woda w kałuży, a nawet ja sam czuję się niepewnie. Baran dalej nic: oto znów nadchodzi nasza pora. Zaczyna się dwunasty rok mojej kretyńskiej wojny. Jakże bolesnej! Jakże głupiej! — Co tam — wzdycham. Wzruszam ramionami i wlokę się z powrotem do lasu. Nie sądźcie czasem, że jestem równie głupi jak baran, którego mózg ściskają korzenie krętych rogów. Podobne do kamyków oczy barana widzą tylko mały wycinek świata, który napiera z zewnątrz i wypełnia jego drżące boki niczym topniejący śnieg wyschłe koryto strumienia, drażni wielkie, obwisłe jądra, rodzi w mózgu ten sam niepokój, który baran czuł każdej minionej wiosny. (Dawno o tym zapomniał). Zadnie nogi dygocą w owej znajomej, ślepej żądzy, by okraczać wszystko, co się nawinie: burzowe chmury spiętrzone na zachodzie, zbutwiałe pnie drzew, rozkraczone uległe owce. Nie mogę znieść tego widoku. — Czy te stworzenia nie mają ani krzty godności? — pytam nieba, które, jak można było przewidzieć, milczy. Wykrzywiam twarz i robię ku niemu nieprzyzwoity gest, ale wiecznie niewzruszone niebo ignoruje mnie. Jego też nienawidzę, jak nienawidzę bezmyślnych, pączkujących drzew i piskliwych ptaków.

Nie łudzę się oczywiście myślą, że jestem od nich szlachetniejszy: bezsensowny, cudaczny potwór, czyhający w cieniu, cuchnący trupem, zamordowanymi dziećmi i zadręczonym bydłem. (Zrozumcie, nie wpadam w pychę, ale się też nie wstydzę. Kolejna ofiara chciwie wpatrzona w czas, którego nikt nie miał oglądać). — Och, mój ty biedny cudaku — chlipię, tuląc się do samego siebie, roniąc słone łzy i rechocąc (he, he, he!), wreszcie padam na ziemię, łkając i zawodząc. (Zwykle to tylko takie wygłupy). Nad głową kręci się obojętne słońce, cienie planowo wydłużają się i kurczą. Piskliwe ptaszki znoszą jaja. Z ziemi wyzierają już delikatne, żółte, niewinne trawki — latorośl zmarłych. (Właśnie tutaj, pośród straszliwej zieleni, gdy księżyc zniknął w grobowcu chmur, ukręciłem niegdyś głowę starej Athelgardzie. Tu, gdzie teraz się podnoszą, jak gdyby kąsając przedwiosenne niebo, maleńkie paszcze krokusów podobnych do główek świeżo wyklutych węży wodnych, zgładziłem stalowowłosą wiedźmę. Plułem długo, bo smakowała uryną i żółcią. Słodki kompost pod żółte kwiaty. Męczące są wspomnienia Łowcy Cieni, Wędrowca, Który Kroczy po Krawędzi Świata). — Aaaaaaaa! — wrzeszczę i znów wykrzywiam twarz ku niebu. Patrzę ponuro na świat, gorzko wspominając rzeczy minione i idiotyzm tego, co przyniesie jutro. — Auuuuuuu! — Tarzam się po ziemi, łamiąc drzewka. Kalekie dziecię wariatów. Mojej żółtej w świetle poranka sylwetce przypatrują się z góry potężne, obojętne pnie dębów. Nie widzą całej złożoności problemu. — Najmocniej przepraszam. — Z obrzydliwie przypochlebnym uśmieszkiem udaję, że uchylam kapelusza. Oczywiście nie zawsze wyglądało to tak jak teraz. Bywało gorzej. Nieważne, nieważne. Na widok mej potwornej postaci lania na polance zamiera w bezruchu, po chwili

odzyskuje siły w nogach i już jej nie ma. — Głupie przesądy! — wrzeszczę w stronę słonecznej plamy, gdzie stała przed chwilą. Pochmurnieję i załamuję ręce. — Co za niewdzięczny świat. — Potrząsam głową. Przecież naprawdę nigdy jeszcze nie zabiłem sarny i wcale nie zamierzam. Krowy mają więcej mięsa i są zamknięte w zagrodzie, gdzie łatwiej je złapać. Zresztą, być może, sarny istotnie budzą we mnie leciutką niechęć, ale w końcu nie większą niż reszta natury — nie licząc ludzi. Jednak kiedy dochodzi do spotkania ze mną, jeleni, zajęcy ani niedźwiedzi, ani nawet ludzi nie stać na żadne subtelne rozróżnienia. Na tym polega ich szczęście: patrzą na życie, nie obserwując go, są w nim zagrzebane jak kraby w mule. Nie mówię tu, rzecz jasna, o ludziach — ale nie mam teraz nastroju, by opowiadać o ludziach. 1 I tak to ze mną jest, mówię sobie, dzień za dniem, wiek za wiekiem. Uwięziony wśród martwego następstwa księżyca i gwiazd. Potrząsam głową, mruczę do siebie na cienistych ścieżkach i prowadzę długie rozmowy z jedynym na tym świecie pocieszycielem i przyjacielem, ze swoim cieniem. Na ścieżkę tuż przede mną pada skrzeczące pisklę. Zanoszę się złośliwym śmiechem i zostawiam je tam, gdzie upadło, jako dar dobrych niebios dla jakiegoś chorego lisa. I tak to ze mną jest, wiek za wiekiem. (Mówić, mówić, rozpinać sieć słów, blady mur snu pomiędzy mną a wszystkim, co widzę). Nadchodzą pierwsze ponure drgnienia wiosny (od spotkania z baranem wiedziałem już, że tak będzie). Nawet tam, gdzie mieszkam, pod ziemią, gdzie jedynym światłem jest czerwień mych ogni i gdzie nie porusza się nic oprócz cieni migocących na wilgotnych ścianach jaskini, szczurów myszkujących w stosie kości i ohydnego cielska mojej matki, kiedy przewraca się z boku na bok dręczona

koszmarnymi wspomnieniami, czuję, jak w czarnej próchnicy lasu ponad głową zaczynają kiełkować grzyby. Powraca wtedy wściekłość, która narasta we mnie jak niewidzialny ogień, aż wreszcie nie mogę się już dłużej oprzeć. Ruszam ku powierzchni — mechanicznie jak wszystko, co żyje — zaciskając pięści na myśl o swoim braku woli. Brzuchem targa żądza krwi ślepa jak wiatr. Płynę ku górze obok ognistych węży, których gorące, węgorzowate kształty kipią w jaśniejącej zieleni jeziora, i wynurzam się, łapiąc oddech, pośród bulgoczących fal i oparów. Dysząc, wypełzam na brzeg. Z początku jest mi dobrze. Leżę pośród nocy, nagi pod chłodną maszynerią gwiazd. Nade mną śmiga prędka jak sokół przestrzeń, narastając niczym śmiertelna choroba czy nieodwracalna krzywda. Chłód nocy niesie upragnioną realność. Jestem dla niej tak samo obojętny jak dla tamtej twarzy, wykutej w skale urwiska na znak, że świat został porzucony. Podobnie smakuje z początku dzieciństwo, jeszcze zanim zaczyna się z przerażeniem dostrzegać, że wiek za wiekiem wszystko się powtarza. Leżę w parującej trawie i odpoczywam, a za mną syczy i bulgoce pradawne jezioro, szepcząc słowa i zdania, których rozsądek nakazuje mi nie słyszeć. Wreszcie podnoszę się i ciężki jak oblodzona góra ruszam ku wewnętrznym murom wyznaczającym krawędź mojego królestwa, ku miejscu, gdzie zaczynają się wilcze stoki. Nieruchomieję na wietrze. Noc gęstnieje od mojego smrodu. Spoglądając w dół nie kończących się urwisk, raz jeszcze uświadamiam sobie, że mam inną możliwość: mogę umrzeć. Chichoczę wściekle i zachłystuję się powietrzem. — Zabierzcie mnie, otchłanie! — wyję, stojąc na samej krawędzi. — Zmiażdżcie mnie w swych czarnych, śmierdzących wnętrznościach! Przeraża mnie mój własny głos grzmiący w ciemności. Drżę cały. Czuję, że coś pcha mnie

ku morskim głębinom mojej istoty. Jestem niby zwierzę, które ujrzało tuż przed sobą piorun. Lecz jednocześnie uświadamiam sobie skrycie, że to bzdura. Ten grzmot to przecież tylko mój własny krzyk, otchłanie zaś, jak wszystko, co ogromne, są martwe. Nie połkną mnie, choćbym tu stał tysiąc lat, chyba że sam się tam rzucę w porywie jakiegoś religijnego szału. Wzdycham przygnębiony i zgrzytam zębami. Jeszcze przez chwilę próbuję swego krzyku: jest w nim jakaś przerażająca, niewypowiedziana groźba, zagadkowy zły urok. Nagle przestaje mnie to bawić. — A kuku! — wołam przekornie w otchłań dla dodania sobie otuchy i zręcznie odskakuję od krawędzi. Z westchnieniem podobnym do jęku zaczynam uważnie schodzić wzdłuż urwiska, w stronę moczarów i wrzosowisk, ku dworowi Hrothgara. Sowy niczym pirackie okręty przemykają cicho nad głową, a chude, szare wilki na odgłos mych kroków podnoszą się z niechętnym spojrzeniem i umykają bezszelestnie jak jaszczurki. Kiedyś byłem dumny z tego, że sowy boją się mojego cienia i że wprawiam w popłoch olbrzymie północne wilki. Byłem wtedy młodszy i miałem jeszcze ochotę igrać ze światem. Stąpam w ciemności, płonąc morderczą żądzą. Mój umysł trawi choroba, którą dostrzegam w sobie tak obiektywnie, jak to tylko możliwe z dystansu dziesięciu stuleci. Gwiazdy rozsiane z krańca w kraniec martwej nocy błyszczą niby klejnoty rozsypane w królewskim grobowcu. Drwią ze mnie, mamią zmysły i dręczą je złudzeniem jakiegoś znaczącego porządku. Ze szczytu skalnych ścian widzę wszystko w promieniu wielu mil — gęste lasy cichnące na mój widok, pełne przycupniętych, pogrążonych w duszącym, nieprzytomnym strachu jeleni, wilków, jeży i dzików; oniemiałe, dygoczące ptaki oblepiające bezmyślną gliną, uśpione stare drzewa, których splecione konary ukrywają różne brudne sprawki. Znów wzdycham, wtapiam się w ciszę i przenikam ją jak wiatr. Gdzieś za plecami, na końcu świata, śpi

w ponurym, podziemnym domu moja stara, udręczona matka. Rozdęta przez życie, znękana, nieszczęśliwa wiedźma. Jej tłuste, blade cielsko fosforyzuje w ciemnościach. W poczuciu winy rozmyśla o jakiejś zapomnianej, dziedziczonej od pokoleń zbrodni — musi mieć w sobie coś z człowieka. Nie znaczy to oczywiście, że umie myśleć, analizować, rozbierać na części swoje nieszczęsne, okryte klątwą życie. Kiedy śpi, przywiera do mnie, jakby chciała mnie zmiażdżyć, i muszę siłą wyrywać się z uścisku. — Dlaczego tu jesteśmy? — pytałem ją często. — Czemu tkwimy w tym brudnym, śmierdzącym dole? Na to pytanie wzdryga się cała, a jej grube wargi zaczynają drżeć. „Nie pytaj — błagają zaciskające się szpony (nie umie mówić). — Nie pytaj!” 2 Przypuszczałem, że chodzi tu o jakąś straszną tajemnicę, więc tylko chytrze zezowałem ku matce. Prędzej czy później mi powie, myślałem. Ale nic nie powiedziała, choć czekałem. Tak było kiedyś, zanim smok chłodny jak zima nie odsłonił przede mną prawdy. Nie był przyjacielem. Lecz teraz idę przez lasy i wioski, coraz bliżej świateł dworu Hrothgara. Znają mnie tutaj i szanują. Mija już dwunasty rok, odkąd zacząłem przychodzić w gości na to nagie wzgórze. Niczym mroczny cień wynurzający się z lasu u stóp wzniesienia uprzejmie waliłem do wysokich dębowych wrót, wyłamując zawiasy, a moje powitanie mroziło dwór falą jaskiniowego chłodu. — Grendel! — piszczą ludzie, a mój uśmiech wybucha jak wiosna. Stary Bard, człowiek, którego mimo wszystko podziwiam, z harfą pod pachą umyka przez okno, choć ślepy jest jak nietoperz. Pijani wojowie Hrothgara z hukiem zeskakują z łóżek i zataczają się w moją stronę, wznosząc bojowe okrzyki. Ciężkie miecze furkoczą jak orle skrzydła. — Biada nam, biada! — woła z sypialni stary, siwy szronem wielu zim Hrothgar i wbija w ciemność

szeroko rozwarte oczy. Zerkająca zza jego pleców żona wpada w histerię. Tymczasem wojowie gaszą w sali biesiadnej wszystkie światła i zarzucają tarczami szerokie kamienne palenisko. Patrząc na to, nie mogę opanować śmiechu. Tylko ja jeden widzę w ciemnościach jak w dzień. Kiedy więc tamci wciąż wrzeszczą, piszczą i wpadają jeden na drugiego, po cichutku porywam swoją ofiarę i wycofuję się do lasu. Tutaj żrę, śmieję się i znów żrę, aż w końcu ledwo mogę się podnieść. Kapiąca krew zlepia mi kudły na piersiach. Wreszcie pieją koguty na wzgórzu, a nad dachami domów wstaje świt. Wtedy powraca moja wielka żałość. — To kara zesłana na nas! — dobiegają mnie wrzaski. Boli mnie głowa. Światło poranka wykłuwa mi oczy. — Któryś z bogów wpadł w gniew — zawodzi kobieta. — Lud Skylda, Herogara i Hrothgara nurza się w występku. Napchany surowym mięsem brzuch odzywa się co chwila. Pełznę przez okrwawione liście na skraj lasu i wypatruję. Psy przestają ujadać, posłuszne mojemu zaklęciu. Tam, gdzie nad osadą góruje dwór Hrothgara, stoi ślepy Bard i przyciska do chudej piersi harfę, daremnie zwracając w moją stronę puste oczodoły. Poza tym nic się nie dzieje. Świnie ryją pod palikami płotu, krzyworogi wół ułożył się w chłodnym cieniu i starannie przeżuwa. Kilku wychudłych, odzianych w skóry mężczyzn popatruje to na ściany dworu, to znów na niedbale krążące wokół sępy. Hrothgar milczy i gładzi śnieżną brodę. Ma starą, spękaną twarz. Słyszę lament we dworze. Ludzie jęczą, bełkoczą i wznoszą błagalne modły do drewna i kamienia. Hrothgar nie wchodzi do środka. Króla stać na własne górne i chmurne teorie. — Teorie — mruczę, patrząc na zbryzganą krwią ziemię. To samo powiedział kiedyś smok. („Przy pomocy swoich teoryjek próbują wytyczyć drogę przez Piekło”. Pamiętam jego śmiech). Jęki i modły cichną, a na zboczu powoli idą w ruch łopaty. Ludzie budują kopiec pod stos

pogrzebowy, na którym spalą urwane ręce, nogi lub głowy porzucone przeze mnie w nocnym zamieszaniu. W splądrowanym dworze stukają młotki cieśli, budujących (pięćdziesiąty czy sześćdziesiąty raz z rzędu) nowe wrota. Robotnicy są pracowici i tępi jak mrówki: różnią się od nich tylko tym, że z niezmordowaną stanowczością wprowadzają tu i tam błahe zmiany. (Tu kilka ćwieków więcej, tam parę żelaznych sztab). Zapłonął ogień. Najpierw kilka jaszczurczych języków, a potem prawdziwe płomienie liżące stertę chrustu. (Głupia wrona umiałaby lepiej ułożyć swe gniazdo). Urwana noga puchnie i pęka, po niej ramiona, ogień obraca skwierczące, czerniejące szczątki, płomień strzela lepkim dymem, krąży jak sokół, wybiega ku nabrzmiałemu, obojętnemu niebu jak stado wilków. W myśl nakazów jakiejś szalonej teorii ludzie rzucają teraz na stos złote pierścienie, stare miecze i ozdobne hełmy. Tłum intonuje pieśń, śpiewaną jakby przez jeden wibrujący głos, który unosi się wraz z lepkim dymem. Spocone twarze lśnią, pieśń puchnie, przepychając się między lasem a niebem. Ich głosy brzmią teraz prawie radośnie. Można by sądzić, iż za sprawą kolejnej szalonej teorii uwierzyli, że odnieśli tej nocy zwycięstwo. Trzęsie mną wściekłość, oślepiający blask czerwonego słońca przyprawia mnie o mdłości. Żar stosu parzy skórę. Kulę się, drę ciało pazurami i umykam w stronę domu. 2. Mówić, mówić, rzucać zaklęcia, rozpinać skórę słów, która zamyka się wokół jak trumna. Mowa, której od dawna nikt nie rozumie, prędka fala zwyrodniałych, niewyraźnych dźwięków. Pcham ją przed sobą, gdziekolwiek idę, jak smok wypalający sobie ścieżkę przez chaszcze i mgłę. Kiedy byłem mały — równie dobrze mogło to być przed tysiącem lat — lubiłem się bawić, przemierzać nasz bezkresny podziemny świat w nie kończącej się grze w podchody. Skakałem w pustkę, wyswobadzałem

się i gnałem ku nowym niebezpieczeństwom. Zawiązywałem szeptane spiski z niewidzialnymi przyjaciółmi, gdakałem dziko z radości, kiedy udawał mi się akt zemsty. Podczas tych zabaw wtykałem nos w najwęższe komory i korytarze, najdalsze macki pieczary. Kiedyś dotarłem wreszcie do jeziorka ognistych węży. Długo gapiłem się z otwartymi ustami na szare jak popiół, ślepe węże, które przecinając toń, ciągnęły za sobą czysty zielony płomień. Wiedziałem — zupełnie, jak gdybym wiedział o tym zawsze — iż węże czegoś tu strzegą. Stałem przez długą chwilę, wodząc wzrokiem po ciemnej pieczarze i nasłuchując kroków matki. Kiedy poczułem, że nie potrafię się dłużej oprzeć, skoczyłem. Ogniste węże rozpierzchły się na wszystkie 3 strony, jak gdyby moje ciało było zaklęte. W głębinie ujrzałem zatopione drzwi i po raz pierwszy w życiu wyszedłem na światło księżyca. Tamtej pierwszej nocy nie szedłem dalej, ale wiedziałem, że wkrótce powrócę. W trakcie zabaw zacząłem coraz lepiej poznawać świat, tak podobny nocą do ogromnej, ciemnej pieczary. Przemykałem na paluszkach pomiędzy drzewami, pełen obawy przed rządzącymi ciemnością wrogimi mocami. O świcie kryłem się pod ziemią. Jak wszystko, co młode, żyłem wtedy pod działaniem czaru, bezpieczny niczym szczeniak, który dla zabawy warczy i kąsa, przygotowując się dopiero do prawdziwych walk z wilkami. Czasami czar znikał: w załomach pieczary pojawiały się wpatrzone we mnie płonącymi ślepiami ogromne, ciemne, garbate postacie. W ich gardzielach kipiał przeciągły pomruk. Wiele czasu minęło, nim domyśliłem się, że wiercące moje ciało ślepia nie dostrzegają nawet mej przecinającej ciemność sylwetki. Zresztą ze wszystkich stworzeń, które wtedy znalem, tylko moja matka umiała na mnie patrzeć — pożerała mnie wzrokiem jak troll. Chociaż nigdy mi tego nie wyznała, wiedziałem, że mnie kocha: sama mnie stworzyła, byłem jej dziełem.

Stanowiliśmy jedną całość niczym skała i mur, który z niej wyrasta — tak sobie rozpaczliwie i uparcie wmawiałem. Pod jej palącym spojrzeniem traciłem tę pewność. Niezwykle wyraźnie dostrzegałem wtedy miejsce, gdzie siedziałem, rozciągający się pomiędzy nami gładki, brudny spłacheć i to bijące z oczu mamy poczucie obcości. Poczułem się nagle samotny i brzydki, prawie nieprzyzwoity, jak gdybym wytarzał się w brudach. Głęboko pod nami dudniła podziemna rzeka. Byłem zbyt młody, by sprostać temu wszystkiemu, i z płaczem rzucałem się w szponiaste objęcia matki. Wiedziałem, że trochę się mnie boi (miałem zęby jak piła), a mimo to przygarniała mnie do tłustej, obwisłej piersi, jak gdyby chciała znów połączyć nasze ciała. Pocieszony, wracałem powoli do moich zabaw i — przebiegły niczym stary wilk — znów spiskowałem z wymyślonymi przyjaciółmi, wypróbowując w ciemnych zakątkach jaskini i lasu swój nowy obraz, moje wymarzone ja. I znów powracało obojętne spojrzenie tamtych płonących ślepi. Oczu mojej matki. Mój świat zmieniał się nagle i zastygał jak przebita gwoździem róża. Czułem wyciekającą ze mnie na wszystkie strony zimną przestrzeń, lecz wciąż jeszcze nie rozumiałem. Pewnego ranka noga zakleszczyła mi się w szczelinie między dwoma pniami. — Auuu! — krzyczałem. — Mamo! Aaaa! Był już prawie dzień i dawno powinienem był wrócić do jaskini. Zwykle wracałem o świcie, ale tym razem zatrzymał mnie dłużej niebiański, słodszy niż kwiaty — słodki jak mleko matki — zapach świeżo urodzonego cielaka. Ze złością i niedowierzaniem patrzyłem na stopę, która utkwiła głęboko między zdającymi się ją pożerać dębowymi pniami. Moją nogę aż po udo obsypały czarne trociny z wiewiórczego gniazda. Nie wiem, jak się to wszystko stało, musiałem chyba rozchylić pnie i postawić stopę tam, gdzie się zrastały, a kiedy je bezmyślnie puściłem, zatrzasnęły się jak wnyki. Z kostki i łydki

buchała krew, a ból pełzł wzdłuż ciała niczym pożar po górskim zboczu. Wpadłem w panikę i zacząłem przyzywać matkę na pomoc. Ryczałem w stronę lasu, nieba i skał, aż się trzęsła ziemia. Wskutek upływu krwi i osłabienia nie mogłem już machać rękami. — Ja tu umrę! — szlochałem. — Biedny Grendel! Biedna Mama! Mały Grendel będzie tu tkwił, aż umrze z głodu… I nikt nie będzie go żałować… Na tę myśl zawyłem z wściekłości i przypomniałem sobie wzrok matki, zimne, obojętne ślepia tamtych. Krzyknąłem ze strachu. Znikąd pomocy. Słońce stało już wysoko i chociaż przed jego blaskiem chroniły zielone dębowe liście, rozbolała mnie głowa. Wykręcałem się na wszystkie strony, z rozpaczą wypatrując matki wśród skał, ale nie widziałem nikogo. Czy raczej — wszystko oprócz niej. Coraz to nowy obcy kształt z cynicznym okrucieństwem próbował się pod nią podszyć: czarny głaz nad urwiskiem, uschnięty rosochaty pień, pędzący jeleń. Coraz to nowy przedmiot usiłował oddzielić się od reszty, podźwignąć z powszechnego chaosu, lecz zaraz znów osuwał się, roztapiał w splątanej masie tego wszystkiego, co nie było moją matką. Serce biło mi bardzo prędko. Czułem, że cały wszechświat, niebo i słońce, na mgnienie staje przede mną, by znów zatrzeć się i przepaść. Wszystko rozkładało się i gniło — skały, jaśniejące niebo, drzewa, jelonek i wodospad — ale gdyby nadeszła matka, mogłoby w jednej chwili znów zaistnieć, skupić się wokół niej w normalną, powszednią całość. Matka jednak nie nadchodziła i poranek oszalał. Zielona jasność przeszywała mnie rojem żywych igieł. — Mamo, proszę cię! — szlochałem, konając z żalu. Wtedy na polance pojawił się byk. Przystanął jakieś piętnaście kroków ode mnie i spuścił łeb. Świat, niczym jego sojusznik, skupił się nagle w

całość wokół jego sylwetki. Tamten cielak musiał być bliżej, niż sądziłem: byki zawsze bronią młodych, choć nie wiedzą nawet, czy to ich własne. Kiedy z pogardą potrząsnął ku mnie łbem, zadrżałem. Gdybym stał obiema nogami na ziemi, nie martwiłbym się o wynik walki. Mógłbym zresztą z łatwością mu uciec. Byłem jednak osłabiony i zamknięty w potrzasku ponad metr nad ziemią. Jedno uderzenie tej masywnej kwadratowej czaszki mogło strząsnąć mnie z drzewa i przy okazji urwać stopę. Później zaś byk mógł dla rozrywki 4 roznieść mnie na rogach. Na razie stał tylko pod drzewem, mierząc mnie morderczym spojrzeniem i bijąc racicami. — Sio! Zmykaj! — zawołałem. Bez skutku. Ryknąłem potężnie, a byk poderwał łeb, jak gdyby mój głos był ciśniętym w niego głazem. Nie ruszał się, zastanawiając się widocznie nad sytuacją. Potem znów zatupał racicami. Mój kolejny ryk zignorował zupełnie, parsknął tylko krótko i dalej rył ziemię, opryskując zadnie nogi fontanną poszarpanej darni. Mój czas zatrzymał się niczym w chwili umierania: widziałem, że byk przerzuca ciężar ciała na tylne nogi i pochylając łeb, przechodzi w galop. Zbliżał się niedbałym łukiem, stopniowo nabierając prędkości. Zawinięty ogon wzniósł się jak sztandar. Znowu zawyłem, ale byk nie zastrzygł nawet uchem. Nadciągał jak lawina. Grzmot racic odbijał się echem od skalnych urwisk. Uderzył w drzewo, szarpiąc jednocześnie łbem, a po mojej nodze przebiegł płomień. Czubek rogu rozdarł ją aż po kolano. I tylko tyle. Drzewo zadrżało, byk zatoczył się i przysiadł. Potrząsnął łbem, jak gdyby chciał oprzytomnieć, odwrócił się i potruchtał ku miejscu, z którego rozpoczął szarżę. Uderzył za nisko. Mimo paniki zrozumiałem, że zawsze będzie uderzał za nisko: był ślepym mechanizmem

kierowanym przez pradawny instynkt i w identyczny sposób walczyłby z orłem albo trzęsieniem ziemi. Musiałem tylko strzec się zakręconego rogu. Gdy byk zaszarżował powtórnie, miałem się już na baczności. Patrzyłem na róg niczym na krawędź szczeliny skalnej podczas skoku. Uchyliłem się w samą porę. Owionął mnie tylko podmuch rozcinanego powietrza. Roześmiałem się. Kostka mi zdrętwiała, noga paliła żywym ogniem aż po biodro. Obróciłem się, by jeszcze raz przeszukać wzrokiem urwiska. Matki wciąż nie było. Śmiałem się coraz głośniej. Rozumiałem już, jak gdybym dostąpił objawienia, pustkę w oczach zgarbionych postaci w pieczarze. (Być może snujące się po jaskiniach z czarnym jak sadza wzrokiem, mamroczące, zatopione każde we własnej, niedostępnej dla innych rozpaczy stworzenia były moimi braćmi, wujami?) Pojąłem, że świat jest niczym, że jest mechanicznym chaosem rządzonym przez bezmyślną, bydlęcą agresję, na którą nakładamy nasze lęki i nadzieje. Zrozumiałem też, w sposób całkowity i ostateczny, że jestem jedyną żywą istotą. Cała reszta popycha mnie tylko, a kiedy odpycham ją ślepo z powrotem, masa wszystkiego, co nie jest mną, napiera znowu. Każde moje spojrzenie od nowa stwarza świat — oto zły bóg umiera żałośnie na drzewie! Byk znów uderzył. Uchyliłem się, rycząc z bólu i wściekłości. Gdybym mógł dosięgnąć tamtych konarów nad głową, wychylających się jak głodne węże z gniazda, mógłbym zmienić je w broń, w zaporę pomiędzy sobą a jaskinią, w opał dla naszego ogniska. Były jednak za wysoko. Cóż mi po nich — przyjemny cień? Zamiast śmiechu wydałem jakiś rozdzierający skowyt. Byk wciąż atakował. Czasem, po kolejnej szarży, kładł się i leżał, dysząc. Powoli słabłem już od niepowstrzymanego śmiechu. Przestałem się uchylać i martwić o nogę. Róg dosięgał jej od czasu do czasu.

Przylgnąłem do pnia po prawej stronie i prawie zasnąłem. Może rzeczywiście spałem, chyba tak, zresztą czy to ważne? Było już dobrze po południu, kiedy otworzyłem oczy i zobaczyłem, że byk zniknął. Zdaje się, że znów zasnąłem, bo kiedy doszedłem do siebie i spojrzałem w górę, krążyły tam sępy. Westchnąłem obojętnie. Ból zelżał, albo też zaczynałem się do niego przyzwyczajać. Nieważne. Próbowałem spojrzeć na siebie z punktu widzenia sępa. Zamiast tego zobaczyłem oczy matki — pożerały mnie. Byłem dla niej punktem, wokół którego skupiał się i porządkował ogólny chaos, ale nie ze względu na mnie, na moje kudłate cielsko czy nienaturalnie sprytny umysł. Wiedziała, że sam nie pojmę nigdy, co dla niej znaczę, ani też nie będę chciał pojąć. Ja, obcy, skała wyrwana z muru. Znów zapadłem w sen. Tej nocy pierwszy raz zobaczyłem ludzi. Kiedy się zbudziłem, czy raczej ocknąłem, było ciemno. Od razu domyśliłem się, że coś jest nie tak. Las milczał. Ucichło nawet rechotanie żab i cykanie świerszczy. Wokół unosił się dziwny zapach, zapach ognia, ale innego niż nasz. Woń była ostra, kłująca niczym oset. Otworzyłem oczy, lecz widziałem wszystko niewyraźnie, jak pod wodą. Wokół mnie, niczym ślepia niezwykłych stworzeń, płonęły ognie. Kiedy na nie spojrzałem, uskoczyły gwałtownie. Później zaczęły do mnie docierać głosy, pojedyncze słowa. Dźwięki brzmiały obco, ale kiedy się trochę uspokoiłem, okazało się, że rozumiem. Był to mój własny język, chociaż brzmiał dziwnie, jak gdyby dźwięki wydawały kruche gałązki, suche patyki i pękające płytki łupka. Widziałem teraz trochę lepiej: siedzieli na koniach, trzymając w rękach pochodnie. Niektórzy mieli zamiast głów błyszczące kopuły (tak się wydawało), z których wyrastały rogi jak u byka. Te niewielkie stworzenia miały martwe oczka i szarobiałe twarze. Mimo że były do mnie trochę podobne, sprawiały dziwaczne, irytujące wrażenie — niczym szczury. W ich sztywno odmierzanych ruchach kryła się jakaś logika — chude,

nagie ręce skakały raptownie. W momencie kiedy zdałem sobie sprawę z ich obecności, wszyscy mówili coś jeden przez drugiego. Chciałem poruszyć się, lecz oprócz jednej ręki całe ciało miałem zupełnie zdrętwiałe. Ucichli jak stadko wróbli. Patrzyliśmy na siebie. Jeden z nich — wysoki, z długą czarną brodą — zauważył: — To coś porusza się inaczej niż drzewo! Wszyscy przytaknęli. 5 — Według mnie to chyba jakaś narośl. Rodzaj zwierzopodobnej huby — dodał wysoki. Wszyscy uważniej spojrzeli ku konarom. Grubasek z białą, splątaną brodą wskazał toporem w stronę drzewa. — Od północnej strony gałęzie są już martwe. Do jesieni zginie całe drzewo. Zawsze kiedy brakuje soków, północna strona schnie najpierw. Przytaknęli. — Rzeczywiście — odezwał się inny. — Popatrzcie tam, gdzie to coś wyrasta z pnia. Wszystko w soku! Podnieśli wyżej pochodnie i wychylili się z siodeł, by lepiej widzieć. Oczy koni rozbłysły. — Trzeba to zatamować, jeśli chcemy uratować drzewo — powiedział wysoki. Wszyscy chrząknęli z aprobatą. Wysoki z wyraźnym zakłopotaniem spojrzał mi w oczy. Nie mogłem się poruszyć. Zsiadł z konia i podszedł tak blisko, że gdybym miał władzę w rękach, jednym ruchem roztrzaskałbym mu głowę. — To wygląda jak krew — rzekł i zrobił dziwną minę. Dwaj następni zsiedli z wierzchowców i podeszli, aby się przyjrzeć. — Drzewo jest już do niczego — odezwał się jeden. Wszyscy, prócz tego wysokiego, przytaknęli. — Nie możemy dać mu tak po prostu uschnąć — zaprotestował wysoki. — Jeśli będziemy na to pozwalać, niedługo wszystko pójdzie w diabły. Pozostali przytaknęli. Zsiedli z koni i podeszli bliżej. — A może by tak odrąbać tę całą hubę? — zaproponował grubasek. Zamyślili się, ale po chwili wysoki potrząsnął głową.

— Bo ja wiem? To może być jakiś drzewny duch. Lepiej nie wchodzić mu w drogę. Zaniepokoili się trochę. Jeden z nich, chudy i łysy, z oczami jak dwie dziurki, wyciągnął ramiona i jął zataczać małe kółka. Wpatrywał się badawczo w drzewo, w las, w moje oczy. Nagle zatrzymał się i wykrzyknął: — Właśnie! Król ma rację! Oczywiście, że duch! — Myślisz? — spytali, wyciągając szyje. — Jestem tego zupełnie pewien. — A czy sądzisz, że to przyjazny duch? — zaniepokoił się król. Łysy przez chwilę patrzył na mnie, przygryzając palce. Rozmyślał tak, wbijając we mnie małe, czarne oczka, jak gdyby czekał, aż coś mu powiem. Spróbowałem się odezwać, ale z ust nie wydobył się żaden dźwięk. Ludzik odskoczył. — On jest głodny! — zawołał. — Głodny! — Poruszyli się. — A co on je? Łysy znów prześwidrował mnie wzrokiem i skulił się, jakby chciał wskoczyć mi do mózgu. Serce zabiło mi mocniej. Byłem już tak głodny, że mógłbym pożreć skałę. Nagle łysy rozpromienił się, jak gdyby doznał jakiegoś religijnego olśnienia. — On je świnie! — oświadczył. Miał widocznie wątpliwości, bo prędko dodał: — Albo może dym z pieczenia świńskiego mięsa. Jest w okresie przemiany. Spojrzeli na mnie, przez chwilę przeżuwając tę myśl, i pokiwali głowami. Król wyznaczył sześciu ludzi. — Natychmiast sprowadzić tu parę świń! — Tak jest! — Sześciu pospiesznie dosiadło koni i odjechało. Ucieszyłem się i chociaż czułem w tym wszystkim szaleństwo, roześmiałem się. Odskoczyli wszyscy, z lękiem popatrując ku górze. — Duch się gniewa—szepnął któryś. — To u niego normalne — wyjaśnił drugi. —Dlatego chce zabić drzewo. — Mylicie się obaj — przerwał łysy. — On chce świni.

— Świnia! — usiłowałem zawołać. Przestraszyli się. Zaczęli coś do siebie krzyczeć, któryś z koni zarżał i stanął dęba. Nie wiedzieć czemu, wzięli to za sygnał do ataku. Bez żadnego ostrzeżenia król wyszarpnął najbliższemu topór i cisnął we mnie. Uchyliłem się z rykiem. Topór przeleciał tuż obok i zadrasnął mi skórę. Pociekła krew. — Powariowaliście wszyscy! — chciałem zawołać, ale wydałem z siebie tylko jęk. Z wyciem przyzywałem matkę. — Otoczyć go! — wrzeszczał król. — Uwaga na konie! Wtedy wreszcie zorientowałem się, że mam do czynienia nie z głupim mechanicznym bykiem, lecz z istotami myślącymi, samodzielnie układającymi plany działania — najniebezpieczniejszymi stworzeniami, jakie napotkałem. Zacząłem wrzeszczeć na postrach, ale tamci, ukryci za krzakami, sięgali już po łuki i oszczepy. — Powariowaliście! — ryczałem. — Macie źle w głowie! — Nigdy w życiu nie wydałem głośniejszego ryku. Groty strzał parzyły mnie w nogi i ramiona jak gorące węgle, wyłem coraz głośniej. I wtedy, gdy myślałem, że już po mnie, od urwiska dobiegło wycie dziesięciokrotnie potężniejsze niż moje. Matka! 6 Spadała jak piorun, jak huragan, a oczy płonęły jej niczym ogień w smoczej paszczy. Była jeszcze o milę od nas, gdy ludzie wskoczyli na konie i co sił umknęli. Tam gdzie przechodziła, trzęsły się i padały potężne drzewa. Ziemia drżała. Zapach matki wlewał się w noc jak krew w srebrny puchar, wypełniając zalaną księżycowym światłem polanę aż po krawędzie. Poczułem, jak puszczają więżące mnie drzewa i oswobodzony potoczyłem się w trawę. Ocknąłem się w pieczarze. Po ścianach pełzał ciepły blask ognia. Matka grzebała w stercie kości. Usłyszawszy, że się ruszam, odwróciła się ze zmarszczonym czołem. Tamte postacie

zniknęły. Chyba już wtedy domyślałem się, że skryły się głębiej w ciemność, dalej od ludzi. Chciałem opowiedzieć matce o wszystkim, co mi się przytrafiło, o wszystkim, co zrozumiałem: o bezsensownej rzeczywistości świata, o bydlęcej wszechagresji. Matka patrzyła w milczeniu, zakłopotana tym potokiem słów. Dawno już zapomniała mowy, nawet jeśli niegdyś ją znała. Nie słyszałem nigdy jej rozmów z innymi mieszkańcami pieczary. (Nie pamiętam, skąd znam mowę ja sam. To było bardzo, bardzo dawno temu). Uparcie mówiłem dalej, chcąc przebić zaporę jej nieświadomości. — Świat nie chce mnie, a ja nie chcę świata — tłumaczyłem. Przecież góry są tym, co ja sam zechcę określić jako góry. Och, cóż za monstrualna głupota dzieciństwa, jakie nierozsądne nadzieje! Budzę się nagle i znów (kiedy jestem w jaskini, spaceruję albo siedzę nad jeziorem) widzę to wszystko. Moja pamięć wzbiera, jak gdyby mnie ścigała. Ogień w oczach matki jest coraz jaśniejszy, jej ciało pochyla się ku mnie, walcząc z dzielącym nas niewidzialnym prądem. — Świat to bezcelowy przypadek! — krzyczę, zaciskając pięści. — Istnieję tylko ja i nic więcej! Widzę zmiany zachodzące na jej twarzy. Matka unosi się na czworaki i zamiatając suche odłamki kości, wiedziona nadnaturalną siłą, rzuca się ku mnie poprzez pustkę. Tonę w jej szorstkiej sierści i tłuszczu. Mdli mnie ze strachu. — Sierść mojej matki jest szorstka — szepczę do siebie. — Ciało ma obwisłe. Nic nie widzę, przywalony cielskiem, które cuchnie rybami i dziką świnią. — Moja matka cuchnie rybą i dziką świnią — szepczę i rozmyślam, łapiąc z trudem oddech. Nadaję temu, co widzę, użyteczność, to zaś, czego nie widzę, jest puste i bezużyteczne… Obserwuję siebie obserwującego to, co obserwuję. Nagle podrywam się z miejsca. — A zatem to nie ja jestem tym, co obserwuje! Jestem brakiem bytu, bezbytem! Niestety,

nie ma żadnej nitki, nawet najcieńszego włoska pomiędzy mną a magmą wszechświata! Dudni podziemna rzeka. Nigdy jej nie widziałem. Mówić, mówić, rozpinać skórę, skórę… Tracę oddech i pazurami wyszarpuję się z uścisku. Matka szamocze się. Nagle czuję zapach jej krwi i poruszony słucham odbijających się od ścian i sklepienia pulsujących uderzeń jej bijącego serca. 3. Zwróciłem się przeciwko Hrothgarowi nie dlatego, że cisnął we mnie toporem. Tamto było po prostu nocnym szaleństwem, o którym prawie zapomniałem i które wspominałem, jak się wspomina przywalenie przez drzewo albo nadepnięcie na żmiję — choć oczywiście Hrothgar był o wiele bardziej niebezpieczny niż pień czy wąż. Dopiero gdy dorosłem, a Hrothgar był już wiekowym starcem, rzeczywiście zacząłem żyć okrutną, niespieszną żądzą zniszczenia króla. Pewnie i on zapomniałby o moim istnieniu, gdyby nie wojowie, którzy od czasu do czasu przynosili wieści o napotkaniu moich tropów. Zresztą Hrothgar był zajęty. Obserwowałem wszystko, kryjąc się w gałęziach drzew. Na samym początku były to obszarpane stadka przemierzające konno i pieszo puszczę, działający w grupach wprawni mordercy. W lecie polowali, w zimie trzęśli się w swoich jaskiniach i chatkach. Wychodzili z rzadka i brnęli przez kopne śniegi w poszukiwaniu mięsa. Na brwiach, rzęsach i brodach osiadał im szron. Słyszałem wyraźnie, jak idąc, jęczą i wzdychają. Kiedy polujący w lasach myśliwi z dwóch różnych band spostrzegali się nawzajem, wybuchała gwałtowna walka. Trwała tak długo, że śnieg zmieniał się w lepkie, czerwone błoto. Potem wśród jęków i sapania powracali do swych siedzib, by opowiadać najdziksze historie o tym, co się wydarzyło. W miarę jak rosła jej liczebność, banda zagarniała i oczyszczała z drzew wzgórze. Ze ściętych drzew

wznoszono zabudowania. Na samym szczycie wzniesienia stawiano wielką chałupę ze spiczastym dachem i szerokim kamiennym paleniskiem, gdzie ludzie chronili się na noc przed atakami innych band. Ściany domostwa pokrywały od wewnątrz przepiękne malowidła i tkaniny. Belki i żerdzie dla sokołów rzeźbiono w kształty ropuch, węży, smoków, jeleni, krów, świń, drzew i trolli. Pierwsze oznaki wiosny wypędzały ich z kryjówek. U stóp wzgórza rozsypywali ziarno, budowali drewniane zagrody dla krów i świń. Kobiety uprawiały ziemię, karmiły i doiły bydło, mężczyźni natomiast polowali. Kiedy o zmierzchu powracali z wilczych ścieżek, raczyli się miodem, podczas gdy kobiety oprawiały zdobycz. Potem wszyscy zabierali się do jedzenia, najpierw mężczyźni, na końcu kobiety i dzieci. Mężczyźni cały czas pili i przechwalali się, jak to rozprawią się z bandami z innych wzgórz. Stawali się coraz śmielsi i hałaśliwsi. Słuchając dobiegających mnie z ciemności głosów, kuliłem się, unosząc brwi i 7 zagryzając wargi. Sierść na mym grzbiecie jeżyła się jak świńska szczecina. Każda horda zachowywała się tak samo, więc ich groźby, zamiast przerażać, zaczęły mnie po pewnym czasie śmieszyć. Ludzkie porachunki przestały mnie obchodzić, chociaż wciąż były dla mnie czymś złowrogim i niepojętym — żaden wilk nie bywa tak okrutny wobec innych wilków. W końcu uwierzyłem prawie, że nie mówią tego wszystkiego serio. Słuchali swych opowieści rozparci na drewnianych ławach. Pokurczone, szczurze twarze chciwie chłonęły buńczuczne słowa. Z żerdzi nad głowami spoglądały czarne sokoły. Kiedy jeden woj przestawał miotać pogróżki, wstawał następny i dobywając miecza albo wznosząc róg — czasem, jeśli był bardziej pijany, jedno i drugie — opowiadał o swojej przyszłej rozprawie z wrogiem. Po tych przechwałkach

wybuchała czasem głupia kłótnia, kończąca się śmiercią jednego z gawędziarzy. Wszyscy odsuwali się nagle od mordercy, cisi jak krzepnąca krew. Rozważali sprawę tak długo, aż znaleźli jakieś usprawiedliwienie. Zdarzało się jednak, że skazywali winowajcę na wygnanie. Wypędzony żył w lesie jak ranny lis, kradnąc bydło. Czasem próbowałem zaprzyjaźnić się z takim wygnańcem, ale przeważnie wolałem ich ignorować. Byli zdradzieccy i koniec końców byłem zmuszony ich pożerać. Zwykle jednak pijaństwa kończyły się inaczej: mężczyźni nadal ciskali przechwałki, robiło się weselej i głośniej, król chwalił jednych wojów, krytykował drugich, ale nikomu, może oprócz jakiejś kobiety, która sama się o to prosiła, nie wyrządzano krzywdy. Potem wszyscy zasypiali jedni na drugich jak jaszczurki, a ja mogłem wreszcie ukraść krowę. Nie żartowali. Nie zauważony przekradałem się od osady do osady i widziałem zmiany w pijackich opowieściach. Była już późna wiosna, niosąca ze sobą obfitość jedzenia. Wszystkie owce i kozy urodziły już swe wiotkonogie bliźnięta. Na zboczach dojrzewały pierwsze zbiory. — Zabiorę im całe złoto i spalę dwór! — ryczał woj, wywijając mieczem, jakby klinga paliła żywym ogniem, a człowiek z oczami jak dwie szpilki podjudzał go: — Zrób to, zrób to zaraz, Krowia Mordo! I tak nie dorastasz do pasa swemu ojcu! Ludzie rechotali. Cofałem się z powrotem w ciemność, wściekły na swoją głupią chęć szpiegowania. Potem biegłem ku następnej osadzie. Tam słyszałem to samo. Aż kiedyś, około północy, natknąłem się na spalony dwór. Z nozdrzy krów leżących w zagrodach ciekła krew, w ich karkach tkwiły włócznie. Żadnej nie zjedzono. Czujne zwykle psy leżały wokół jak ciemne, wilgotne kamienie. Ich ucięte łby szczerzyły białe zęby. Dwór zamienił się w rozżarzony, śmierdzący kwaśnym dymem kwadrat. W środku leżały zwęglone, pokurczone ciała mieszkańców. Ich także nie

zjedzono. Tam gdzie przedtem był dach, teraz otwierała się dziura pustego nieba. Tlące się jeszcze drewniane ławy, stoły i łóżka były porozrzucane aż do skraju lasu. Trzymane we dworze złoto znikło bez śladu. Nie zostawiono nawet jednej nadtopionej ogniem rękojeści. Rozpoczęły się wojny, czas wojennych pieśni i kucia oręża. Jeżeli chociaż jedna z pieśni nie kłamała, wojny trwały od zawsze, a to, co widziałem przedtem, było tylko krótkim okresem ogólnego wyczerpania. Ukryty wysoko w gałęziach drzewa obserwowałem dwór. Dookoła śpiewały słowiki. Księżyc schował twarz w baszcie obłoków, poruszały się tylko listki potrącane lekkim wiosennym wiatrem i krążący wokół dworu ludzie z toporami i psami. Słyszałem Barda śpiewającego we dworze o sławnych uczynkach zmarłych królów, którzy tak chwacko rozłupywali głowy wrogów i umykali, unosząc zdobyte miecze i naszyjniki. Harfa naśladowała brzęk oręża towarzyszący szlachetnym słowom, wzdychała do wtóru ostatnim słowom konających bohaterów. Kiedy Bard przerywał grę, by obmyślić nową pieśń, ludzie wznosili okrzyki na jego cześć, pili jego zdrowie i walili sąsiadów po plecach. Inni siedzieli w cieniu dworu i pogwizdując albo mrucząc do siebie, naprawiali broń. Owijali jesionowe drzewca taśmami z brązu, nacierali ostrza jadem żmii, patrzyli, jak złotnik ozdabia rękojeści toporów. (Złotnicy cieszyli się powszechnym szacunkiem. Zapamiętałem jednego— wysokiego, milkliwego chudzielca w średnim wieku. Zawsze wyniośle milczał, czasem tylko roześmiał się: „hja, hja, hja, hja”). Naraz ptaki umilkły. Ze skraju polany, na której stał dwór, dobiegło skrzypnięcie uprzęży. Psy i strażnicy zamarli jak rażeni gromem. W następnej sekundzie psy zaczęły ujadać, a z otwartych nagle wrót dworu wysypali się zbrojni. Wyglądali jak tłum opętanych. Konie napastników wdzierały się już na polanę, skacząc przez opłotki i rozpędzając na wszystkie strony ryczącą, kwiczącą trzodę. Obie grupy pędem ruszyły na

siebie. Kiedy dzieliło je już tylko parę kroków, zatrzymały się i wznosząc miecze, zaczęły coś do siebie wykrzykiwać. Obaj wodzowie potrząsali ściskanymi kurczowo włóczniami, wrzeszcząc, jak gdyby chcieli wypluć płuca. Sądząc z dobiegających mnie słów, miotali straszliwe groźby, uwagi na temat swych ojców i ojców tamtych ojców. Było tam również coś o sprawiedliwości, honorze i słusznej pomście. Gardła puchły, oczy wychodziły z orbit jak u nowo narodzonych źrebaków, z ramion spływał pot. Wreszcie rozgorzała walka: dokoła fruwały włócznie, brzęczały miecze, z okien dworu i od skraju lasu sypał się grad strzał. Kruki krążyły w powietrzu jak obłąkane pożarem nietoperze. Wojowie potykali się, wciąż gestykulowali i przemawiali, padali martwi. Niektórzy udawali zabitych i chyłkiem odczołgiwali się na bok. Napastników czasem udawało się odeprzeć, czasem zwyciężali i palili dwór. Zdarzało się, że brali jedynie do niewoli króla, który musiał wykupić się bronią, złotymi pierścieniami i bydłem. 8 Wszystko to niepokoiło mnie i wprawiało w pomieszanie. Nie mogłem tego rozwikłać: przecież siedziałem bezpiecznie na drzewie, a bijący się w dole ludzie nic dla mnie nie znaczyli. Z drugiej strony używali oni języka, który trochę przypominał mój własny, czyli byliśmy, o dziwo, krewniakami. Płakać mi się jednak chciało na widok tego okropnego marnotrawstwa. Zabite konie, krowy i zabitych ludzi porzucano na pastwę płomieni i rozkładu. Zbierałem, co tylko mogłem, próbowałem przechowywać, ale rozdrażniona smrodem padliny matka warczała i krzywiła się. Walki ciągnęły się aż do jesieni. To samo powtarzało się przez następne dwa lata. Czasem uciekinierzy ze spalonego dworu szukali schronienia w obcej osadzie. Wyciągali błagalnie ręce i bez broni czołgali się ku wzgórzu. Błagali, by ich wpuścić, ofiarowywali wszystko, co udało im się ocalić, broń, bydło, świnie, w

zamian za nędzną szopę, najgorsze jedzenie i wiązkę siana. Obie grupy walczyły odtąd wspólnie, czasem tylko zdradzały się nawzajem, strzelały sobie w plecy, kradły złoto lub jedni wślizgiwali się do łóżek żon i córek drugich. Obserwowałem ich wiosna po wiośnie. Ze skalnego urwiska mogłem dojrzeć całą okolicę usianą podobnymi do płomyków świec światełkami dworów. Zupełnie jakby w ziemi przeglądało się gwiaździste niebo. W pogodne letnie noce mogłem przy odrobinie szczęścia dostrzec trzy dwory płonące jednocześnie. Pewnie, że nie zdarzało się to często. Przeciwnie, w miarę jak zmieniała się organizacja band, nawet coraz rzadziej. Niejaki Hrothgar, który na początku nie był wcale silniejszy od innych, zaczął zwyciężać. Wypracował specjalną teorię na temat celu wojny i odtąd zaprzestał walk z sześcioma najbliższymi sąsiadami. Zademonstrował im siłę swojej organizacji i zamiast walczyć, posyłał do nich co trzy miesiące ludzi z wozami i nosiłkami po daninę należną jego potędze. Ładowano wozy złotem, skórami i bronią, ograbiani na klęczkach wznosili mowy, obiecywali, że obronią Hrothgara przed każdym łajdakiem, który z głupoty ośmieli się go zaatakować, wysłannicy mówili o przyjaźni i chwalili ograbianych, jak gdyby to właśnie oni wszystko wymyślili. Potem zacinali batem woły, zarzucali na ramiona ciężkie nosiłki i ruszali do domu. Nie była to łatwa droga. Wysoka, jedwabista trawa łąk i leśnych ścieżek okręcała osie wozów i oplątywała wołom racice. Koła grzęzły w żyznej, czarnej ziemi, uprawianej dotąd tylko przez wiatr. Brnące ciężko woły ryczały i przewracały ślepiami. Mężczyźni klęli, wyciągając wozy z błota dębowymi drągami i smagali zwierzęta tak długo, aż grzbiety zmieniały się w sieć krwawych pręg, a z nozdrzy leciała różowa piana. Czasem wół desperackim szarpnięciem wyrywał się z uprzęży i znikał w gąszczu. Ścigający go jeździec

przedzierał się przez smagające go głogi i leszczyny, a kłuty cierniami koń wierzgał jak oszalały. Kiedy udawało się doścignąć wołu, człowiek szpikował go strzałami i porzucał na pożarcie wilkom, a czasem po prostu siadał i szlochał, patrząc w smutne wole ślepia. Zdarzało się, że ubłocony aż po brzuch koń padał i opuszczał łeb, jak gdyby czekał na śmierć. Rozwrzeszczani ludzie okładali go batem, ciskali weń kamieniami i bili grubymi kijami, aż wreszcie któryś z nich przytomniał i uspokajał resztę. Podnosili konia za pomocą sznurów, a jeśli się to nie udawało, zabijali. Zabierali tylko siodło, uzdę i bogato zdobioną uprząż. Jeżeli wóz całkiem ugrzązł w błocie, porzucali go i pieszo szli do dworu Hrothgara po pomoc. Kiedy wracali, złoto było już zrabowane, a wóz spalony — czasami nawet przez ich własnych współplemieńców, chociaż najczęściej przez obcych. Wokół leżały martwe konie i woły. Wiele dni i nocy spędził Hrothgar na naradach. Pili, gadali i modlili się do dziwacznych, rzeźbionych w drzewie istot, aż wreszcie podjęli decyzję. Zbudują drogi. Od królów, z których dotąd ściągali daninę w zlocie, zażądali teraz daniny w ludziach. Obładowani jak mrówki, Hrothgar i jego sąsiedzi metr po metrze i dzień po dniu posuwali się przez trzęsawiska, lasy i zagajniki. Wciskali w darń duże, płaskie głazy i obkładali je z boku mniejszymi kamieniami. Wreszcie widziane z mojego urwiska terytorium Hrothgara wyglądało jak wielkie, koślawe koło z kamiennymi szprychami. Od tamtej pory kiedy na rzekomych przyjaciół Hrothgara uderzali napastnicy, z dworu wymykał się cichaczem posłaniec i pędził do władcy. Po półgodzinie, gdy obie strony wciąż w najlepsze obrzucały się obelgami i machały włóczniami, las zaczynał trząść się od tętentu konnicy Hrothgara. Król prześcignął wszystkich: jego osady rozrosły się, a dzięki skarbom, którymi zdobywał sobie wdzięczność, jego wojownicy stali się bitni jak szerszenie. Coraz to nowe dwory zaczynały płacić daninę. Skarbiec pęczniał, aż

wreszcie malowane tarcze, złote bransolety, zdobione miecze i hełmy z wizerunkiem głowy dzika wypełniły stary dwór aż po sam dach. Władca i wojowie musieli przenieść się do przybudówek. Tymczasem ci, którzy już płacili daninę, zmuszeni byli napadać na dalsze dwory, by zdobyć złoto dla Hrothgara i przy okazji uszczknąć coś dla siebie. Potęga władcy ogarniała już cały świat, od stóp mego urwiska i wybrzeży północnego oceanu aż po nieprzebyte lasy na wschodzie i południu. Ludzie koncentrycznymi kręgami wycinali drzewa wokół dworów; chłopskie chaty i zagrody dla świń szpeciły krainę niczym pęcherze, aż wreszcie cała puszcza zaczęła przypominać psa zdychającego na parchy. Trzebiono zwierzynę, dla zabawy zabijano ptaki, rozniecano w lasach pożary, które gorzały przez wiele dni. Owce niszczyły zarośla, wyskubywały do czysta trawy w dolinach, świnie zżerały korzenie młodych roślin. Plemię Hrothgara zaczęło 9 już budować łodzie, chcąc przenieść się gdzieś dalej na północny zachód. Nic nie mogło zatrzymać ludzkiego pochodu. Na odgłos uprzęży umykały natychmiast potężne dziki, wilki niczym lisy kryły się w jarach, gdy tylko zwietrzyły złowieszczą woń. Wypełniała mnie niewysłowiona, niejasna żądza mordu. Jak można było oczekiwać, pewnego wieczoru zjawił się w tymczasowej siedzibie Hrothgara ślepiec z harfą na ramieniu. Obserwowałem go ukryty w cieniu obory, jako że na wzgórzu dawno już wycięto wszystkie drzewa. Na widok starca strażnicy u wrót skrzyżowali topory. Uśmiechnął się głupkowato i czekał na powrót pachołka, który miał zawiadomić władcę. Po kilku chwilach posłaniec wrócił i chrząknął na znak zgody. Starzec ruszył do wnętrza, wymacując drogę pokrzywionymi palcami stóp jak ktoś pogrążony w dziwacznym, religijnym pląsie. Z twarzy nie znikał mu głupi uśmiech. Spośród chaszczy u stóp wzgórza

wyskoczył mały chłopiec, towarzysz starca. Jego także wpuszczono. We wnętrzu dworu umilkły rozmowy, a po chwili przemówił sam Hrothgar. Mówił niskim głosem, z konieczności, bo za bardzo się niegdyś wydzierał podczas nocnych potyczek. Harfiarz odpowiedział mu coś i znów rozbrzmiał głos Hrothgara. Spojrzałem na stróżujące psy. Siedziały nieruchome jak pieńki drzew, posłuszne memu zaklęciu. Podkradłem się bliżej dworu, żeby lepiej słyszeć. Biesiadnicy pokrzykiwali, zaczepiali harfiarza, częstowali go miodem i żartowali, lecz ucichli, kiedy przemówił siwobrody król Hrothgar. Cisza przedłużała się. Ktoś zakaszlał. Nagle harfa, z pozoru nie dotknięta niczyją ręką, wydała kilka niewyraźnych dźwięków, prawie słów, a za nimi popłynął głuchy głos harfiarza. Ha, słyszeliśmy o dawnych Duńczyków Wielkich walkach wodzów przesławnych, Mężach mogących dzielności dokazać. Skyld Skefing nieraz stadom wrogów Ławy miodnych dworów wzburzył, Możnych gromił od maleńkości, Pod niebem podnosząc się z nędzy. Rosnąc, chwałę zdobywał i honor. Nawet władcy sąsiednich włości Za szlakiem wielorybów woleli Dawać daninę. Dobry był to król! Tak śpiewał, czy raczej zawodził do wtóru harfie, splatając ze sobą jak okrętowe liny strzępy najlepszych dawnych pieśni. Ucichli ludzie, ucichły nawet wzgórza dookoła, ujarzmione potęgą języka. Starzec znał swoją sztukę. Był królem szarpiących struny Bardów (omszałobrodych, natchnionych przez wichry). Oto co przywiodło go przez puszczę, wzdłuż znanych ślepcom zaułków czasu i przestrzeni, do dworu sławnego Hrothgara. Będzie odtąd sławił jego ród, opiewał mądrość władcy i pchał ludzi ku jeszcze dzielniejszym

uczynkom — za godziwą zapłatą. Bard śpiewał teraz, jak to Skyld trudem własnych rąk odbudował z popiołów bezpańskie królestwo narażone na atak każdej wędrownej bandy i jak syn jego, który w pełni rozumiał ludzkie uczucia i żądze, sztuką własnego umysłu pomnożył siłę państwa i stworzył szeroką na milę pięść zakutych w stal zbrojnych. Śpiewał o bitwach i małżeństwach, egzekucjach i pogrzebach, o skomleniu pobitych wrogów, wspaniałych łowach i żniwach. Śpiewał też o władcy, znanym ze wspaniałego rozumu, o siwym jak szron Hrothgarze. Kiedy skończył, dwór był cichy jak kurhan. Ja także zamarłem z uchem przyciśniętym do szczeliny między belkami. Niewiarygodne — to, co śpiewał, wydawało się prawdziwe i piękne. W następnej chwili rozległ się ogólny ryk zachwytu, wrzawa, wycie, oklaski i tupanie. Sztuka pobiła wszystkich: dla Hrothgara poskromiliby oceany, najdalsze gwiazdy, najgłębsze podziemne rzeki. Mężczyźni płakali jak dzieci, dzieci siedziały jak skamieniałe. Trwało to bez końca — ogień straszniejszy niż jakikolwiek z widzialnych płomieni. W całym królestwie tylko jeden człowiek sprawiał wrażenie przybitego: dotychczasowy harfiarz władcy. Nieszczęśnik wymknął się chyłkiem i ruszył w ciemność, trzymając pod pachą swój cenny instrument. Przemykał przez pola i lasy w poszukiwaniu schronienia na dworze jakiegoś pomniejszego rabusia. Ja także odpełzłem. W głowie wciąż kołowały mi złote i olśniewające frazy. Wszystkie były niewiarygodnym kłamstwem. Kim był Bard? Człowiekiem, który odmieniał ludzki świat, który wyrywał przeszłość z grubymi, pokręconymi korzeniami i przeinaczał ją. Ci, którzy przecież znali prawdę, pamiętali odtąd tylko taką przeszłość, jaka była w jego pieśni. Ja także. Biegłem przez trzęsawiska ogarnięty paniką, podobny do zwierzęcia, które traci zmysły.

Znałem prawdę. Była późna wiosna, niosąca z sobą obfitość jedzenia. Wszystkie owce i kozy urodziły już wiotkonogie bliźnięta. „Zabiorę im całe złoto i spalę dwór!” — ryczał woj, a inny podjudzał go: „Zrób to!” Przypomniałem sobie obdartych mężczyzn walczących do chwili, kiedy śnieg zmieniał się w krwawe błoto, ryk palonych żywcem ludzi i zwierząt, kaleczone batogiem woły na błotnistym trakcie, rozsypane na pobojowiskach nadżarte przez wilki szczątki, opite ludzką krwią sokoły. Pamiętałem też wielkiego Skylda, z 10 którego królestwa nie pozostał żaden ślad, pamiętałem o dalekowzrocznym synu Skylda i jego jeszcze większym królestwie, które spotkał taki sam los… Gwiazdy nad głową obiecywały Hrothgarowi potęgę, opowiadały o powszechnym pokoju pod jego panowaniem. W księżycowym świetle błyszczały trzęsawiska ogołocone z drzew przez topory. Żółte światełka chłopskich chat świeciły jak klejnoty na kruczoczarnym królewskim płaszczu. Przepełniały mnie smutek i ckliwość — w tamtej chwili nie potrafiłbym ukraść nawet głupiej świni. Uciekałem przed siebie, kudłaty potwór rozdany przez poezję. Szlochałem i roniłem łzy, podobny do dwugłowej istoty, mieszańca koziołka i jagnięcia, drepczącego za obojętną owcą. Zacisnąłem zęby i objąłem głowę rękami, jak gdybym chciał zaleczyć pęknięcie. Nie mogłem. Żył kiedyś Skyld, król Danów, po nim zaś rządzili następni. Wszystko to prawda. Ale reszta? Gdy dotarłem do szczytu urwiska, odwróciłem się. Ujrzałem światełka włości Hrothgara i innych krain, które wkrótce powiększą jego królestwo. Chcąc odpędzić złe myśli, wziąłem głęboki oddech i zawyłem. Głos popłynął aż po krawędź świata, by za chwilę powrócić. W porównaniu z harfą brzmiał chropawo i bezbożnie. Jak gdyby tysiąc torturowanych szczurów piszczało: koniec.

Zatkałem uszy i znów zawyłem, chcąc zniszczyć prawdę, zadać cios apokaliptycznej ludzkiej radości. Potem z bijącym sercem pobiegłem na czworakach w stronę jeziora. 4. Ten, który szarpie struny serca i rozdrapuje wspomnienia, śpiewa teraz smutniejszą pieśń — śpiewa o możnych władcach, których dusze chorzały pośród rozwłóczonych kości walecznych wojów. Późnym popołudniem pożar słabnie, a tłustoczarny słup dymu bieleje. Tego roku pożarów będzie więcej i wszyscy o tym wiedzą. Mimo to nie ustają. Słońce cofa się jak rak, porzucając świat, dni są coraz krótsze, noce coraz dłuższe, ciemniejsze i groźne. Gęstnieje zmierzch. Uśmiecham się złośliwie i pasę nienasycony wzrok widokiem najpotężniejszego z dworów. Oto Duma Hrothgara. Pochodnia Królestw. Nazywano ten dwór Hart—jeleń. Bard wciąż trwa przy władcy, chociaż teraz mógłby już śpiewać w bardziej szlachetnych i możnych domostwach. Kwestia dumy z własnego dzieła: wszak zbudował ten dwór mocą swej pieśni, z przypadkowo zebranych słów ułożył kodeks — a może epitafium — królestwa. Starcowi przygląda się chłopiec, wysoki, poważny, o dwanaście lat starszy niż owej nocy, kiedy przywlókł się w ślad za kamiennookim mistrzem. Ze wszystkich rodzajów sztuki zna tylko tragedię. Zawdzięcza to wyłącznie mnie. Natchniony przez wichry (przez co tylko chcecie) starzec śpiewał o przesławnych dworach, których blask bije aż po krańce wynędzniałej ziemi. W umyśle Hrothgara zaczął wtedy kiełkować i rosnąć pewien pomysł. Władca zwołał wszystkich i przedstawił im śmiały plan: na wysokim wzgórzu, w pobliżu ruin skalnej fortecy z pierwszej wojny świata, dzieła Gigantów, zbudują zwrócony ku zachodniemu morzu wspaniały dwór, siedzibę zwycięzców, która trwać będzie i po wieczne czasy upamiętniać chwałę i sprawiedliwość ludu Hrothgara. Król zasiądzie tam i będzie rozdawał swe skarby, wszystko, co ma, oprócz ziemi i

niewolników, po nim zaś zasiądą jego synowie i synowie synów, aż po ostatnie ludzkie pokolenie. Kuląc się w ciemnościach, słuchałem tych słów z nieufnością i udręką. Znałem ludzi, obserwowałem ich od dawna, lecz mimo to zdawało mi się, że król nie kłamie. Hrothgar rozesłał posłańców po sąsiednich krainach z poleceniem, by sprowadzili drwali, cieśli, kowali i złotników, a także woźniców, kucharzy, krawców i wszystkich potrzebnych do pomocy. Zgiełk wielu głosów niósł się dniem i nocą. Obserwowałem budowę ukryty wśród głazów oddalonej o dwie mile zrujnowanej twierdzy Gigantów. Wkrótce wszystkie ludy obiegła wieść, że dwór Hrothgara jest gotów. Król nadawał mu imię, a na uroczystość ściągnęli goście ze wszystkich sąsiednich krain, nawet zza morza. Harfiarz śpiewał. Pieśń porywała mnie, chociaż zdawałem sobie sprawę, jak śmieszne jest wszystko, o czym śpiewa starzec. Jego słowa nie wnosiły światła w ludzką ciemność, były iluzją, pochlebstwem, wirem wciągającym w ciemną gorączkę, rośliną kwitnącą w środku lata, tańczeniem walca z miotłą… A mimo to porywały mnie. ,,Dziwactwo”, syknąłem w ciemność lasu. Pochwyciłem pełznącego u moich stóp węża i szepnąłem do niego: „Przecież znałem go jeszcze kiedy. .” Chciałem wybuchnąć złośliwym chichotem, ale nie potrafiłem. Na myśl o dobroci Hrothgara robiło mi się lekko na sercu, lecz zaraz spochmurniałem, przypominając sobie własne krwawe obyczaje. Cofałem się w ciemność jak rak, rak umykający w bólu, gdy uderzy się o dwa kamienie u wylotu jego podwodnej jamy. Teraz nie słyszałem już mamiących, słodkich tonów harfy, lecz wciąż dręczyły mnie wizje: widziałem, jak olbrzymi tłum roześmianych wojów wypełnia dwór i wylewa się na wzgórze, jak zadumani mężczyźni słuchają harfy z miną ludzi, którzy nigdy w życiu nie zatopili noża w piersi bliźniego. — Cóż, widocznie potrafił ich odmienić — mruknąłem i runąłem jak długi, potknąwszy się o wystający

korzeń. — Czemu nie? „Czemu nie”, odszeptał las, a może nie las, tylko coś głębszego, głos innego umysłu, jakiejś żywej, odwiecznej i strasznej istoty. Nasłuchiwałem w napięciu. Cisza. — Zmienia kształt świata — szepnąłem wojowniczo. — Po to jest Bardem. Jego niezwykły wzrok omiata bezmyślny świat i zmienia suche patyki w sztaby złota. 11 Rzeczywiście, brzmi to trochę zbyt górnolotnie. Maniera tamtych pieśni. Złapałem ją, nie wiedzieć kiedy, i oto sam staję się pompatyczny. — A przecież… — rzekłem surowym tonem, lecz przerwałem, uświadamiając sobie, że znów mówię do siebie i jak zwykle przybieram pozę, daremnie usiłuję zakłamać świat słowami. Spojrzałem na trzymanego w ręku węża i położyłem go na ziemi. Uciekł. — Bard bierze, co popadnie — zacząłem znowu z uporem — i robi z tego cuda. Zmienia ludzkie umysły. Czemu nie? Brzmiało to jak pretensje dziecka. Co więcej, nie było prawdą. Dobrze wiedziałem, że Bard śpiewa dla pieniędzy, a także po to, by zyskać względy kobiet — zwłaszcza jednej — i dostępować zaszczytu poklepywania go przez króla po plecach. Jeśli ideą sztuki jest piękno, winna jest sama sztuka, a nie Bard. Niemal bezmyślny, ślepy instrument. Ptak. Czy kiedy w lasach słodko śpiewały ptaki, ludzie mordowali się subtelniej? Ale spokój nie chciał powrócić. Przecież palce harfiarza wybierały melodię tak bezbłędnie, jak gdyby kierowała nimi jakaś niezależna siła. Ściągnięte z dawnych pieśni słowa i przerażające sceny splatały się w doskonałą wizję, wizję, która tylko z pozoru była dziełem Barda i która wykraczała daleko poza to, o co chodziło hojnym mecenasom: była obrazem tego, co można urzeczywistnić. — Czemu nie? — szepnąłem. Szarpnąłem się nagle, usiłując dojrzeć coś w ciemnej gęstwinie pni i

zarośli. Wszędzie wokół siebie czułem tamtą niewidzialną obecność, podobną do nieruchomego wzroku tysięcy węży, zimną jak pierwsza myśl o śmierci. W zupełnej ciszy dotknąłem tłustej, śliskiej i poskręcanej łodygi, gotów odskoczyć w przerażeniu, ale była to na szczęście tylko roślina. Wciąż cisza i bezruch. Wstałem i kuląc się, ruszyłem przez las w stronę osady. To coś — czymkolwiek było — szło za mną, byłem tego zupełnie pewien! I nagle znikło, jak gdyby wszystko było moim przywidzeniem. Z dworu dobiegał huczny śmiech. Mężczyźni i kobiety tłoczyli się w smudze światła padającej z wrót dworu, zapełniali biegnące poniżej wąskie uliczki osady. Na łagodnym zboczu, obok owczych zagród bawili się chłopcy i dziewczęta. Niektóre pary trzymały się ukradkiem za ręce, kilka, obejmując się, leżało na skraju lasu. Na myśl o wrzasku, jaki by podnieśli na widok mojej twarzy, uśmiechnąłem się. Na razie dam im spokój. Młodzi opowiadali sobie różne głupstwa, a ich miękkie głosy splatały się jak dłonie. Stężałem, czując, że narasta we mnie niejasny niepokój. Nagle nadepnąłem na coś miękkiego; odskoczyłem. To był człowiek. Obdarto go z ubrania i poderżnięto gardło. Oszołomiony spojrzałem na dwór i zacząłem drżeć. A oni wciąż rozmawiali i czule splatali dłonie. W ich włosach błyszczało światło. Uniosłem zwłoki i przerzuciłem je przez ramię. Nagle zadźwięczała harfa. Tłum ucichł. Struny westchnęły i starzec zaśpiewał słodkim dziecięcym głosem. Śpiewał o tym, jak niegdyś powstał świat, dawno, dawno temu; o tym, jak największy z bogów zbudował go, stworzył jasne równiny i bystre morskie fale, a na znak swego zwycięstwa zawiesił słońce i księżyc, pochodnie królestw, wielkie lampy dla mieszkańców ziemi. Ozdobił pola barwami i kształtem, stworzył konary i liście, dał życie każdemu stworzeniu.

Ton harfy spoważniał. Bard śpiewał o pradawnej niezgodzie między dwoma braćmi, niezgodzie dzielącej świat na światłość i mrok. Z tego, co mówił, wynikało, że ja, Grendel, należę do tej ciemnej strony, do rodzaju przeklętego przez Boga. Wierzyłem mu — tak wielka była siła harfy. Stałem jak wryty, a łzy spływały mi po wykrzywionej twarzy. Tarłem kułakami wilgotne oczy, mimo że wciąż ściskałem pod pachą trupa, dowód na to, że człowiek też jest przeklęty, lub na to, że żaden z nas nie jest przeklęty, a dwaj bracia nie istnieli, podobnie jak nie istnieje Bóg, który ich osądził… — Uaaaa! — zawyłem. Och, jakaż zmiana! Wypadłem na otwartą przestrzeń i wciąż ściskając mój ciężar, pobiegłem w stronę dworu, jęcząc głośno: „Łaski! Zmiłowania!” Harfiarz zamilkł, a ludzie wrzasnęli wniebogłosy. (Ułożyli własne wersje tego zdarzenia, niemniej prawda jest właśnie taka). Pijani mężczyźni runęli na mnie z toporami i chociaż padłem na kolana, krzycząc: „Przyjaciel! Przyjaciel!”, opadli mnie, ujadając niczym psy. Zasłoniłem się znalezionym w lesie ciałem. Włócznie przebiły trupa, a jedna z nich drasnęła mnie w lewą pierś, ot, zadrapanie, ale sądząc po bólu, smarowali groty jadem. Zrozumiałem wreszcie, zaszokowany tak jak za pierwszym razem, że chcą mnie zabić — że zabiją, jeśli tylko im na to pozwolę. Natarłem na nich, trzymając trupa jak tarczę, a po pierwszym muśnięciu mych pazurów dwóch upadło, krwawiąc. Reszta odskoczyła. Zgniotłem trzymane dotąd ciało, cisnąłem im w twarze, odwróciłem się i uciekłem. Nie gonili mnie. Pobiegłem głęboko w las i dysząc, padłem na ziemię. W głowie miałem mętlik. — O biada, biada — płakałem (ja, potężny potwór z zębami rekina) i tłukłem pięścią w ziemię, aż otworzyła się długa na dwanaście stóp szczelina. — Kutasy! — ryczałem. — Skurwysyny! Gnoje! — słowa,

które usłyszałem od rozwścieczonych ludzi. Nie byłem tak zupełnie pewien, co znaczą, choć wyrobiłem 12 sobie na to ogólny pogląd: muszą być rodzajem wyzwania rzucanego bogom, których ja sam znałem tylko w postaci martwych patyków. Ryknąłem śmiechem, wciąż jeszcze rozszlochany: nam, wyklętym, odebrano nawet przekleństwa. — Auuuu! — zawyłem jeszcze, zatkałem uszy i umilkłem. Nie brzmiało to najmądrzej. Świadomość własnej głupoty uspokoiła mnie trochę. Wiedziony śmieszną nadzieją spojrzałem ku wierzchołkom drzew. To chyba mrok i obłęd sprawiły, że spodziewałem się ujrzeć tam brodatego i siwego jak geometria Boga, który patrzy na mnie groźnie i potrząsa bezkrwistym palcem. — Dlaczego nie mam z kim porozmawiać? — zapytałem, ale gwiazdy milczały. Udawałem, że nie widzę ich braku uprzejmości. — Bard ma z kim porozmawiać. — Zacząłem wyłamywać palce. — I Hrothgar ma z kim porozmawiać. Rozmyślałem nad tym. A może to nieprawda? Jeśli założyć, że wizja dobra i pokoju nie była dla Barda tylko rymowaną bajką, to w gruncie rzeczy nie rozumiał go nikt, nawet Hrothgar. Hrothgar zaś, jeżeli traktował serio ideę chwały — synowie i synowie synów rozdający skarby — był w błędzie. Jeśli urodzą mu się synowie, pozostaną głusi na jego słowa i w myślach dokładnie zważą ojcowskie złoto i srebro. Przyjrzałem się już temu pokoleniu. Mieli oczy łasic. Powstrzymałem uśmiech. — Ale to się może zmienić. — Skierowałem palec ku wyimaginowanej publiczności. — Przecież Bard może odmienić ich naturę i zaprowadzić pokój pośród nieszczęsnych Danów. Wiedziałem jednak dobrze, że są skazani, i cieszyło mnie to, nie przeczę. Niech przewędrują mgliste szlaki Piekła.

Dwie noce później powróciłem. Wpadłem w nałóg. Bard śpiewał właśnie o wielkich czynach zmarłych, chwalił wojnę, opowiadał, jak mnie pokonali (wierutne kłamstwo). Harfa świszczała jak bicz, sławiąc śmierć. Chwyciłem strażnika i roztrzaskałem go o drzewo, lecz zemdliło mnie na samą myśl, że mam go zjeść. — Biada temu — zawodził Bard — kto służąc złu, ciska swą duszę w ogień. Niechaj porzuci nadzieję, bo już nie umknie. Lecz szczęśliwy ten, kto po śmierci odnajdzie Księcia i pokój wieczny w objęciach swych przodków. — Brednie — syknąłem przez zaciśnięte zęby. Cóż mogło mnie tak rozwścieczyć? „Czemu nie?”, zaszeptała ciemność. „Czemu nie?”, dręczyła i zwodziła, zimna jak martwa dłoń zaciśnięta na mym przegubie. Wiedziałem, że to wyobraźnia. Siedzące we mnie zło wyrywało się na zewnątrz, między drzewa. Wiedziałem dosyć o bezmyślnym, mechanicznym okrucieństwie świata, a kiedy śpiew Barda skierował moje myśli ku zbożnym marzeniom, przypadła do mnie i pochwyciła za stopy odwieczna ciemność. A jednak zdziwiłbym się, gdyby istota, której obecność czułem wokół siebie, była częścią mnie samego. By wrócić do rzeczywistości, dotknąłem jakiejś łodygi. Wąż! Odskoczyłem w przerażeniu. Stopniowo odzyskałem spokój. Wąż mnie nie ukąsił, ale głęboko pośród nocy wciąż trwało to tajemnicze coś. Czułem, że jeśli prze stanę nad sobą panować, zginę w nim, czułem, jak mnie wciąga, jak wciąga cały świat niczym wir. Szaleństwo, rzecz prosta. Wstałem i choć uczucie to było równie silne jak przedtem, podreptałem z powrotem przez las i urwisko w stronę jeziora i jaskini. Potem położyłem się, przywołując w pamięci strzępki pieśni Barda. Matka grzebała smętnie w stercie kości. Nie przyniosłem jedzenia. — Śmieszne — szepnąłem.

Spojrzała na mnie. Kłamano w żywe oczy, że miłosierny Bóg stworzył świat, zawiesił nad nim słońce i księżyc, by świeciły mieszkańcom ziemi, że bracia walczyli ze sobą, że jedna z ras została zbawiona, a druga przeklęta — ale sztuczki Barda i słodki głos harfy potrafiły zmieniać to kłamstwo w prawdę. Targnęła mną myśl, że właściwie sam tego pragnę, pożądam kłamstwa tak samo jak wszyscy, choć byli bandą złośliwych, chytrych i opętanych przez obłąkańcze teorie zwierzaków. Tak, pragnę — nawet gdybym miał być wyrzutkiem, wyklętym zgodnie z okrutną bajką. Matka zaskomlała, skrobiąc się w pierś, której nie ssałem od tylu lat. Wyglądała żałośnie, bił od niej smród, a uśmiech lśnił w blasku ognia jak poszarpana łza: śmieć. Skomląc, powtarzała wciąż ten sam dźwięk — upiorna próba powrotu na wyżyny mowy. Zacisnąłem powieki, wsłuchując się w głos podziemnego strumienia, a potem zasnąłem. Przebudziłem się raptownie. To coś otaczało mnie szczelnie i było teraz jak naładowany elektrycznością piorun. — Kto tam? — rzuciłem w ciemność. Cisza. Matka spała. Wyglądała tak martwo jak wyciągnięty na brzegu w letni dzień, stary, szaroczerwony słoń morski. 13 Wstałem i cicho wyszedłem z jaskini. Wędrowałem aż do urwiska, a potem w dół, ku bagnom. Ciągle nic. Opróżniłem umysł z myśli i zacząłem tonąć, spadać jak kamień przez warstwy ziemi i morza, w stronę smoka. 5. I nie pomoże ryk, warczenie ni wycie, gdy staniesz twarzą w twarz z tą bestią! Olbrzymią, złotoczerwoną, z ogonem skręconym w spiralę i rozpostartymi na stosie złota i klejnotów łapami, o oczach, które nie płoną,

lecz są zimne jak wspomnienie śmierci kogoś bliskiego. Brylanty, drogie kamienie, srebrne i złote naczynia przeciekają przez niewidzialne podłogi w krwistoczerwonym, migotliwym blasku bijącym od smoka. Sklepiony strop i wysokie ściany jaskini roją się od nietoperzy. W miarę jak stwór powoli wpuszcza i wypuszcza powietrze z rozżarzonego wnętrza swego ciała podobnego do parowego kotła, ostre łuski iskrzą się i gasną na przemian. Wyostrzone kły lśnią niczym góra pod smokiem, tak jakby i one uformowane były z drogich kamieni i szlachetnych metali. Serce mi zadrżało. Patrzył prosto na mnie. W kolanach i trzewiach poczułem taką słabość, że opadłem na cztery łapy. Paszcza otwarła się nieco, wypuszczając płomyki ognia. — A, to ty, Grendel. Przyszedłeś. — Jego głos mnie zaskoczył. Nie był to, jak oczekiwałem, głuchy grzmot, lecz głos, który mógłby należeć do bardzo już sędziwego człowieka. Trochę, rzecz jasna, głośniejszy, ale nie za bardzo. — Czekaliśmy na ciebie — powiedział i zaraz roześmiał się nerwowo, niczym skąpiec przyłapany na liczeniu pieniędzy. Jego oczy pod ciężkimi pomarszczonymi powiekami były przekrwione jak u starego pijaka. — Bądź tak dobry, chłopcze, i stań trochę z boku — odezwał się nagle. — Czasem łapie mnie kaszel, a wtedy lepiej przede mną nie stać — zachichotał z ledwie skrywaną złośliwością, zwierając kąciki ust i znów marszcząc wysokie, martwe powieki. Prędko odskoczyłem na bok. — Grzeczny chłopiec. — Przekrzywił głowę, zniżając ku mnie spojrzenie. — A jaki pojętny! He, he, he! — Uniósł nade mną pomarszczoną łapę ze szponami długości człowieka, jakby chciał mnie zmiażdżyć, lecz tylko opuścił ją delikatnie i raz, dwa, trzy razy lekko klepnął mnie po głowie. — No, mówże coś, chłopcze — zniecierpliwił się. — Powiedz: „Dzień dobry, panie smoku” — znów zachichotał.

Gardło ścisnął mi taki skurcz, że na próżno usiłowałem złapać oddech i wyrzec choć słowo. Spękane i obwisłe jak u wiekowego psa smocze wargi wyciągnęły się w straszny, obleśny uśmiech. — Teraz już wiesz, co czują tamci na twój widok, co? Tak przerażeni, że gotowi zlać się w spodnie, he, he. — Zaskoczony nieprzyjemną myślą spoważniał i zapytał: — Nie zlałeś się chyba? Potrząsnąłem głową. — To dobrze. — Rozejrzał się. — Bo widzisz, to, na czym stoisz, ma swoją wartość, ot, cycki, hemoroidy, czyraki, flegma (hłe, hłe, Me)… — Tak więc… — niczym pijak stający przed sądem usiłował teraz nadać twarzy wyraz trzeźwości i powagi. Poruszył łbem, jakby wciskał wiotki kark w ciasną, żelazną obrożę, i nagle zaniósł się mimowolnym chichotem. To było straszne, ohydne. Nie mógł się opanować. Chichotał tak długo, aż po policzku ściekła mu łza podobna do ogromnego brylantu. Potem wskazał na mnie szponiastą łapą i odchylił łeb do tyłu, rycząc ze śmiechu, wypuszczając z nozdrzy i pyska płomienie. Chciał coś powiedzieć, lecz tylko śmiał się coraz głośniej, aż w końcu przetoczył się na bok, dla równowagi wyciągając ku górze potężne skrzydło, i zakrył oczy pazurem. Byłem już porządnie zły, choć nie śmiałem tego pokazać. — Jak królik! — wykrztusił wreszcie smok. — Hłe, hłe, hłe, hłe… Kiedy się boisz, wyglądasz, hłe, hłe, hłe, zupełnie jak, hep, zupełnie jak… Wściekłość wykrzywiła mi twarz. Dopiero teraz uświadomiłem sobie, że trzymam przed sobą ręce jak królik stojący słupka. Prędko schowałem je za siebie. Moja wściekłość doprowadziła go do ostateczności. Znów ryknął śmiechem, sapiąc, łkając, wyjąc i dławiąc się. Zdesperowany porwałem z ziemi szmaragd wielki jak pięść i zamachnąłem się. Smok natychmiast otrzeźwiał. — Rzuć to! — Nabrał powietrza i skierował prosto na mnie swój wielki łeb. Upuściłem szmaragd na ziemię, starając się zapanować nad wnętrznościami i nie zrobić pod siebie.

— Nie ruszaj — przykazał. Starczy głos był teraz tak samo straszny jak oczy i brzmiał, jakby jego właściciel był martwy od tysiącleci. — Nigdy, ale to nigdy nie ruszaj moich rzeczy. — Płomień, który wytrysnął wraz z tymi słowami, opalił mi sierść na nogach i brzuchu. Skinąłem głową, trzęsąc się cały. — W porządku — powiedział w końcu, raz jeszcze mi się przyjrzał, odwrócił się i z wyraźnym zakłopotaniem wgramolił się jak stara baba na swoją stertę skarbów, rozprostował skrzydła i usiadł. Był w podłym nastroju. Zwątpiłem już w to, że mógłbym nauczyć się od niego czegokolwiek. Będę szczęśliwy, jeśli w ogóle ujdę z życiem. Przypomniały mi się nagle jego słowa: „Teraz już wiesz, co czują tamci na twój widok”. Racja. Od tej pory będę się trzymał z daleka od ludzi. Co innego zjeść paru od czasu 14 do czasu —jest to, bądź co bądź, naturalne, chroni ich od przeludnienia albo, w zimie, od klęski głodu — a co innego siać przerażenie, przyprawiać ich o koszmary i ataki serca dla zwykłej zabawy. . — Dyrdymałki — rzucił smok. Osłupiałem. — Dyrdymałki, mówię — powtórzył. — Czemu to n i e miałbyś ich straszyć? Jesteś stworzeniem, które nie ma pojęcia o… — przewrócił ukrytymi w fałdach powiek ślepiami i wykrztusił: — Ghlahhhh. Trwał tak przez chwilę, dławiąc się z irytacji. — Durniu, durniu, durniu — wycharczał. — Po co tu przychodzisz z całym tym swoim cholernym kramem, dlaczego nie zostawisz mnie w spokoju? Milcz — dodał prędko, widząc, że chcę coś powiedzieć. — Wiem, co w tej chwili myślisz, wiem wszystko. Dlatego zresztą jestem taki stary, zmęczony i chory. — Przykro mi — bąknąłem. — Cicho! — zawył. Jęzor ognia strzelił aż do wylotu pieczary. — Wiem, że jest ci przykro, przynajmniej w tej chwili, w tym jednym mizernym błysku nieskończonego

upadku wieczności. Nic mnie to nie obchodzi… nie, nie, milcz! Zamknąłem usta. Smocze oko było straszne, otwierało się jak dziura, zniżało się ku mnie. Czułem, że spadam w jego straszną otchłań, lecę bez końca w dół przez bezkresną pustkę. Potwór kazał mi spadać ku czarnemu słońcu i pająkom, chociaż wiedział, że zaczynam umierać. Nie obchodziłem go w najmniejszym stopniu. Był gadem na wskroś. W końcu jednak przemówił, czy raczej zaśmiał się, i rzeczywistość wróciła na swoje miejsce. Zaśmiał się, przemówił, przerwał moje spadanie nie przez życzliwość dla mnie, lecz z powodu chłodnej rozkoszy, jaką daje wiedza. Znów byłem w jaskini, a po zmarszczonym smoczym policzku ślizgał się ten sam straszny uśmiech. Oko na powrót zwęziło się w szparę. — Chcesz więc słowa — odezwał się. — Przyszedłeś tu po słowo, prawda? Radzę ci, nie pytaj, tylko rób to, co ja. Znajdź sobie złoto, byle nie moje złoto, i pilnuj go. — Po co? — CICHO BĄDŹ! — W jednej sekundzie jaskinia pobielała od ognia, a od ścian powróciło odbite echo ryku. Nietoperze zakłębiły się jak pył w spichlerzu. Potem stopniowo powróciły na miejsce i wszystko znów zastygło w bezruchu. Rozprostowane smocze skrzydła opadły. Zdawało mi się, że mijają godziny. Wciąż kuliłem się, osłaniając głowę rękami. Potem: — Chcesz dowiedzie się czegoś o Bardzie. Przytaknąłem. — Iluzja — rzucił. Uśmiechnął się prawie, lecz zaraz powrócił mu wyraz ogromnego znużenia, znękania Czasem. — Widzisz, chłopcze, wiem wszystko — starczy głos zabrzmiał niemal przymilnie. — Znam początek, teraźniejszość i koniec, wszystko. Ty zaś jak inne stworzenia niższe widzisz wyłącznie przeszłość i teraźniejszość. Jedyne twoje zdolności to postrzeganie i pamięć. Ale trzeba ci wiedzieć, chłopcze, że umysł smoków jest krańcowo odmienny.

Rozciągnął wargi w uśmiech, w którym nie było jednak zadowolenia. — My, smoki, patrzymy na czas i przestrzeń jakby ze szczytu góry. W tej samej chwili widzimy płomienną wizję i jej nędzny kres. Rozumiesz oczywiście, że to nie my go powodujemy. — Smok zniecierpliwił się nagle, jak gdybym wciągał go w dyskusję znaną mu aż do obrzydzenia. — Smoki nie wtrącają się do waszej maluczkiej wolnej woli. Posłuchaj, chłopcze. — Martwe oko rozbłysło. — Nawet zakładając, że znasz przeszłość i teraźniejszość, to, że pamiętasz, jak ktoś pośliznął się, dajmy na to, na skórce od banana albo spadł z krzesła, albo, powiedzmy, utopił się w rzece, nie oznacza bynajmniej, że to ty spowodowałeś ów wypadek, pośliźnięcie czy utonięcie. Mam rację? Oczywiście, że mam. Coś się wydarzyło i ty o tym wiesz, ale ta twoja wiedza nie jest przyczyną zdarzenia, to jasne. Ktokolwiek twierdzi inaczej, jest ciemnym ignorantem. Podobnie ze mną: moja wiedza o przyszłości nie jest przyczyną tego, co się zdarzy. Ona po prostu widzi przyszłość w ten sam sposób, w jaki istoty twego pokroju pamiętają przeszłość. Zresztą jeśli nawet wtrącam się czasem w bieg wydarzeń — powiedzmy, kiedy dla kaprysu albo podmówiony palę czyjś dwór — nawet wtedy nie zmieniam przyszłości, lecz tylko robię to, o czym wiedziałem od początku. Jest to jasne i zrozumiałe, zgódźmy się. To tyle, jeśli chodzi o wolną wolę i wyższą ingerencję. Smocze oko zwęziło się. — Grendel! Podskoczyłem. — Nie bądź taki znudzony. — Skrzywił się, czarny teraz jak noc. — Pomyśl, jak ja się czuję. Chciałem powiedzieć, że mi przykro, ale w porę się powstrzymałem. — Ludzie — rzekł smok i zamilkł na dłuższą chwilę. Powietrze jaskini nasiąkało pogardą jak smoczy oddech jadem. — Widzę, że rozumiesz ludzi. Pomiary, rachunki, teoryjki. Wszystkie świnie jedzą ser.

Stary Snaggle jest świnią. Kiedy Snaggle jest chory i nie chce jeść, dajcie mu sera. 15 — Gry i gierki — parsknął płomieniem. — Oni tylko myślą, że myślą. Brak im zupełnie całościowego systemu, całościowych wizji. Rozumują za pomocą schematów opartych na powierzchownych analogiach, tożsamych z rzeczywistością mniej więcej tak, jak tożsame są mosty i pajęczyny. Budują z tych pajęczyn mosty nad otchłaniami, a kiedy czasem uda im się po nich przejść, myślą, że już wszystko wiedzą. Na temat absurdu ich działań znam setki głupich anegdot… Przy pomocy swoich teoryjek usiłują wytyczyć drogę przez piekło, a co mają naprawdę? Długą jak stąd do księżyca listę rozmaitych nieistotnych faktów. To czyste szaleństwo, zresztą najprostsze szaleństwo, jakie można wymyślić: bierzemy odrębne, odosobnione fakty i inne fakty, które je łączą, te wszystkie „i” i ”ale”, i oto widzimy sine qua non ich wiekopomnych odkryć. Ale takie fakty nie istnieją! Esencją rzeczy jest spójność, lecz oni nie zwracają na to uwagi i wciąż próbują zbudować świat z zębów, które wyrastają z pustki i żują pustkę. Naturalnie ludzie czują to i zaczynają się zadręczać myślą o bezsensie życia. Mają niejasne przeczucie, że twierdzenia w rodzaju: „Bóg nie istnieje”, są mocno wątpliwe, przynajmniej w porównaniu z twierdzeniami typu: „Wszystkie drapieżne krowy żywią się mięsem”.! Właśnie w tym momencie staje się im potrzebny Bard! Bard przynosi im złudzenie prawdy: spowija wszystkie znane im fakty lepką mgiełką spójności. Jest to, chłopcze, oczywista bzdura i wyciąganie filozoficznych królików z kapelusza, bo w końcu Bard wie o rzeczywistości dokładnie tyle, co reszta, ba, mniej — ma do czynienia z tym samym zlepem atomów, dana mu jest ta sama przestrzeń, czas i język. Wprawia to wszystko w ruch brzękiem swej harfy, a ludzie sądzą wtedy, że ich myśl żyje, i

uważają się za wybrańców niebios. Trzyma ich to przy życiu — tyle z tego pożytku — aleja osobiście nie mogę na to patrzeć. — Rozumiem — odezwałem się. Nie była to do końca prawda. Smok uśmiechnął się i przez krótką chwilę wyglądał niemal przyjaźnie. — Byłeś bardzo uważny i bystry — pochwalił mnie. — Zważywszy okoliczności. W nagrodę opowiem ci o Czasie i Przestrzeni. — Dziękuję bardzo — rzekłem najserdeczniejszym tonem, na jaki było mnie stać. Zdawało mi się, że mam już aż nadto spraw do przemyślenia. Smok spochmurniał, więc posłusznie umilkłem. Wziął głęboki oddech, ułożył wygodniej przednie łapy i po chwili namysłu rozpoczął: — Kiedy mowa jest o naturze, nie wolno tracić z oczu różnic skali, szczególnie zaś różnic w rozciągłości czasowej. Za wyznaczniki skali czasu zwykliśmy bowiem przyjmować (mam tu na myśli ciebie, nie nas) okres i sposób funkcjonowania naszych ciał. W rzeczywistości rozciąganie wniosków płynących z obserwacji na obszary o skali krańcowo różnej od tej, w której dokonana została obserwacja, to postępowanie wyjątkowo pochopne. I tak: brak wyraźnych zmian na przestrzeni jednej sekundy nie mówi nic o zmianach, jakie mogłyby zajść w przeciągu tysiąca lat. Również pojawienie się takich zmian w przeciągu tysiąclecia nie mówi nic o tym, co mogłoby zajść w ciągu, powiedzmy, miliona lat. Milion lat nie wzbogaci naszej wiedzy o miliardzie. Możemy rozwijać ten ciąg w nieskończoność, gdyż nie istnieje tu żadna wielkość podstawowa. Każdy element ciągu jest olbrzymi w porównaniu z poprzednim i niewielki w porównaniu z następnym. I znów, wszystkie nauki szczegółowe zakładają istnienie pewnych podstawowych kategorii. (Zauważ, że kategorie te dotyczą wszystkiego, więc właściwości, barw czy kształtów, ale także wartości). Jako

pochodzące od umysłów niższych, poznanie, czy raczej nauka, zajmuje się jedynie ograniczonym zbiorem rzeczy. Mamy tu więc do czynienia po pierwsze z rozmaitością typów, po drugie zaś musimy określić, jakie typy mogą występować w danej sytuacji. Weźmy na przykład szczególne twierdzenie: „To jest zielone” i drugie, ogólniejsze: „Wszystkie te rzeczy są zielone”. Otóż wasze typowe rozumowanie ogranicza się właśnie do tego rodzaju dociekań. Bez wątpienia rozumowanie takie może być przydatne w początkowym stadium rozwoju poznania, które jest udziałem niższych umysłów, ale też każda nauka powinna starać się wyjść poza te granice. Na nieszczęście… Obrzucił mnie podejrzliwym spojrzeniem. — Nie uważasz na to, co mówię! — Ależ uważam. — Złożyłem dłonie, chcąc pokazać, że jestem poważny. Potrząsnął z wolna głową. — Nie interesuje cię nic oprócz emocji i gwałtu. — To nieprawda! Oko otwarło się szerzej, a ciało smoka rozbłysło. — Ty chcesz mi mówić, co jest prawdą? — Chcę tylko nadążyć. Staram się, jak mogę, proszę mnie zrozumieć. Nie można oczekiwać zbyt wiele. Smok przeżuwał moje słowa, dysząc z wolna, pełen gniewu. Wreszcie przymknął oczy. — Zacznijmy z innej beczki — rzekł w końcu. — Zrozum, diabelnie mi trudno zniżyć się do poziomu umysłowego istoty z Ciemnowiecza. Nie mówię, że twoje czasy są bardziej zacofane od innych, to tylko techniczny żargon z innego ciemnego wieku. — Skrzywił się, jakby nie mógł zmusić się do dalszego ciągu. Po dłuższej chwili zaczął: 16 — Istotą życia jest zakłócanie istniejącego porządku. Wszechświat odrzuca zgubny wpływ całkowitego ładu i porządku, lecz odrzucając, ustanawia zarazem nowy porządek, który jest podstawą wszelkiego

doświadczenia. Musielibyśmy tu wyjaśnić cele różnych form porządku, cel ustanowienia nowego porządku, miarę sukcesu i miarę porażki. Kiedy możemy wyjść poza, jakkolwiek niepełne, zrozumienie tych cech procesu historycznego… — Jego głos zamierał z wolna. Po kolejnej przerwie smok podjął na nowo: — Podejdźmy do tego w inny sposób. Przyjrzyjmy się, dajmy na to, temu oto dzbanowi. — Podniósł złote naczynie i wyciągnął w moją stronę, nie pozwalając go jednak dotknąć. Jakby wbrew sobie stał się naraz wrogi i podejrzliwy, może sądząc, że w swej głupocie wydrę mu dzban i zacznę uciekać. — Czym różni się dzban od materii ożywionej? — Z powrotem odstawił dzban w bezpieczne miejsce. — Organizacją, rzecz jasna. Organizacja atomów dzbana jest w pełni demokratyczna. Dzban posiada więc ważność lub, jeśli wolisz, obecność, ale brak mu zupełnie ekspresji, czyli ogólnie mówiąc, ho-ho!-ści. Ważność jest w jej odniesieniu do wszechświata monistyczna: jeśli ograniczyć ją do skończonego, pojedynczego przypadku, ważność przestaje być ważna. W pewnym sensie — darujmy sobie szczegóły — ważność jest pochodną immanentnej nieskończoności w tym, co skończone. Natomiast ekspresja — słuchaj teraz uważnie — ekspresja opiera się na skończoności, jest działaniem skończoności, która odciska się na otoczeniu. Ważność przechodzi ze świata będącego jednością do świata będącego wielością, podczas gdy ekspresja jest darem świata jako wielości dla świata jako jedności. Prawa natury to tylko niedostrzegalna władza zasad statystyki bezosobowo dążących do wypośrodkowania rzeczywistości. W ekspresji natomiast brak jakiegokolwiek wypośrodkowania, gdyż jest ona z zasady swojej indywidualna. Weźmy na przykład jedną określoną molekułę… — Mole co? Jego zmrużone oczy zwęziły się jeszcze bardziej, a z pyska wybiegł długi jęzor

pomarańczowego płomienia. — Ujmijmy to inaczej. —Jego głos słabł, jak gdyby smok tracił już nadzieję. — W przypadku rośliny mamy do czynienia z ekspresywną organizacją cielesną, której brak jednak jakiegoś ośrodka koordynacji o wyższym stopniu komplikacji. Istotne jest tu tylko doświadczenie wrodzone lub pochodzące z odbieranej ekspresji zewnętrznej. Ponownie demokracja, tyle że, jak to zobaczymy dalej, ograniczona. Z kolei zwierzęta zdominowane są przez jeden — lub kilka — ośrodków koordynacji. Jeżeli czynności tych ośrodków odizolujemy od reszty ciała — na przykład jeśli utniemy głowę — koordynacja załamuje się i zwierzę umiera. Demokrację rośliny możemy rozczłonkować na małe demokracyjki mogące z łatwością przetrwać bez znaczącego spadku ekspresji funkcjonalnej — smok na moment przerwał. — Czy przynajmniej to jesteś w stanie zrozumieć? — Chyba tak. Smok westchnął ciężko. — Słuchaj mnie, słuchaj uważnie: kiedy człowiek wpadnie w złość, bardzo rzadko wygraża pięścią całemu uniwersum. Przeciwnie, dokonuje selekcji i daje w gębę któremuś ze swych bliźnich. Natomiast odłamek skały przyciąga cały wszechświat bez różnicy, zgodnie z prawem grawitacji. Prawda, że to nie to samo? Czekał na odpowiedź miotany niecierpliwością, a ja starałem się jak najdłużej wytrzymać jego spojrzenie. Wreszcie potrząsnąłem głową. To nie było uczciwe: równie dobrze mógł celowo wciskać mi jakieś bzdury. Usiadłem. Niech sobie paple albo mnie spali żywcem. Do diabła z nim. Po długiej, długiej chwili odezwał się jednak: — Głupio zrobiłeś, że w ogóle przyszedłeś. Przytaknąłem ponuro.

Smok rozprostował skrzydła — wyglądał, jakby prężył się gniewnie — i usadowił się na powrót. — Wszystko przychodzi i odchodzi, oto istota rzeczy. Za miliard miliardów miliardów lat wszystko zdąży się wielokrotnie pojawić i zniknąć, powracając we wciąż nowych formach. Nawet ja przeminę, zginę absurdalną śmiercią z ręki pewnego człowieka. To bolesna strata, gdyż oznacza kres jednej z najbardziej godnych uwagi form życia. Zachowawcze kręgi opinii publicznej będą wyć z żalu — zachichotał. — Ale to bez znaczenia. Te wszystkie naczynia i klejnoty, cóż, one także przeminą. Puff! Hemoroidy, czyraki, flegma… — Skąd wiesz! — sprzeciwiłem się. Smok wyszczerzył tylko wszystkie kły. Wiedziałem, że wie. — Wyobraź sobie wir w strumieniu czasu, chwilowe zagęszczenie fragmentów materii. Najpierw kilka przypadkowych obłoczków pyłu, jest to naturalnie czysta metafora, a w ślad za nimi cały wielki obłok pyłowy, rozszerzający się wszechświat… — Wzruszył ramionami. — Dalej kombinacje, modyfikacje: obok zwykłego pył zielony, purpurowy i złoty. Dodatkowe udoskonalenia: pył czujący, pył, który umie kopulować, pył, który wierzy.— Smok zaśmiał się, pusty w środku jak jaskinia wokół nas. — Rozumie się, 17 dla każdej nowej formy nowe prawa, nowe linie potencjałów, narastający stopień komplikacji, kumulujące się przypadki, aż wreszcie… — Powiało od niego lodowatym szyderstwem. — Mów dalej — wyszeptałem. Wciąż uśmiechając się, przymknął oczy. — Weźmy apokalipsę, jakąkolwiek apokalipsę: ocean czarnej ropy i martwych przedmiotów. Nie ma wiatru, nie ma światła, nie porusza się nic, nawet mrówka czy pająk. Milczący wszechświat. Oto kres owego mgnienia czasu, w którym przez przypadek zapłonął krótki, gorący lont zdarzeń i idei, by również przez

przypadek zostać zdmuchniętym przez człowieka. Nie jest to oczywiście prawdziwy koniec ani nawet początek czegokolwiek. To tylko drobna fala w rwącym nurcie czasu. — I mogłoby się to naprawdę zdarzyć? — Z wrażenia wytrzeszczyłem oczy. — Zdarzyło się — powiedział, jak gdyby sprawiało mu to przyjemność. — W przyszłości. Masz mnie za świadka. Głowiłem się nad tym przez chwilę, wspominając harfę Barda, a potem potrząsnąłem głową. — Nie wierzę ci. — Tak będzie. Wciąż zerkałem na niego podejrzliwie, z dłonią na ustach. Był dostatecznie złą bestią, by kłamać. Smok potrząsnął ciężkim łbem. — Och, chytry umysł człowieczy — zachichotał. — A to tylko nowa organizacja, nowe zdarzenie, nowy zbiór doraźnie stwarzanych zasad, które ad hoc tworzą nowe zasady, i tak w nieskończoność. Rzeczy istotnie zazębiają się: najpierw dewońska ryba, po niej przeciwstawnie umieszczony kciuk, ciemiączko, technologia: klik, klik, klik… — Myślę, że kłamiesz. — Byłem już zdezorientowany, gubiłem się w jego słowach. — Wiem, że tak myślisz. I tak nigdy się nie dowiesz, jak jest naprawdę. Jesteś uwięziony w swym ograniczonym umyśle jak mucha w pudełku. Musi cię to chyba okropnie frustrować… Tym razem jego śmieszek brzmiał nieprzekonywająco. Smok był już chyba bardzo zmęczony moją obecnością. — Powiedziałeś: „dyrdymałki” — nie ustępowałem. — Dlaczego nazywasz dyrdymałkami to, że chcę już skończyć z przyprawianiem ludzi o zawał serca? Dlaczego nie mielibyśmy zmieniać naszych przyzwyczajeń, uszlachetniać naszych charakterów? Swoją drogą, musiałem przedstawiać interesujący widok: olbrzymi, włochaty potwór, poważny i przejęty, klęczący jak zatopiony w modlitwie ksiądz.

Wzruszył ramionami. — Jak chcesz. Rób to, co uważasz za stosowne. — Ale dlaczego? — Dlaczego, dlaczego. Śmieszne pytanie. A dlaczego niby to wszystko? Moja rada dla ciebie jest taka… Zacisnąłem pięści, chociaż był to oczywisty absurd. Smokowi nie można przyłożyć. — Ale dlaczego? Smok poderwał wielki, łuskowaty łeb, wyprostował szyję i parsknął ogniem. — Och, Grendel… — Wydawało się prawie, że mi współczuje. — Przecież ty ich, mój chłopcze, udoskonalasz. Czy ty tego nie rozumiesz? Stymulujesz ludzi, zmuszasz ich do myślenia i planowania. Przez ciebie zwracają się ku poezji, nauce, religii — wszystkiemu, co czyni z nich to, czym są za życia. Jesteś dla nich, że tak powiem, brutalnym istnieniem, w obliczu którego uczą się określać samych siebie. Uczysz ich, zaznajamiasz z wygnaniem, niewolą, śmiercią, od której uciekają — wszystkimi nagimi faktami ich śmiertelności, ich opuszczenia. To ty jesteś ludzkością, czy też dolą człowieczą: jesteście nierozłączni jak wspinacz i skalna ściana. Zresztą jeżeli się nawet wycofasz, zostaniesz natychmiast zastąpiony, bo na tym świecie brutalnych istnień jest do licha i trochę. Możesz więc sobie darować sentymentalne bzdury. Jeżeli ze wszystkich błahostek interesuje cię właśnie człowiek, przystań do ludzi. Niech znajdą chwałę w przerażeniu! Rzeczy proste i rzeczy skomplikowane, materia i ruch, wszystko to znajdzie swój kres i stanie się jednym. Śmierć, czyli transfiguracja. Popiół popiołów i śluz śluzu, amen. Byłem już pewien, że kłamie. A przynajmniej na wpół pewien. Chciał mnie wrobić w prześladowanie ludzi, bo sam, ukryty w swej ponurej jaskini, kochał zło. Odpowiedziałem więc: — Niech sobie znajdą inne „brutalne istnienie”, czymkolwiek ono jest. Ja odmawiam. — Odmawiaj sobie — obrzucił mnie pogardliwym spojrzeniem. — Zajmij się czymś szlachetnym. Odmień przyszłość, spraw, by na świecie żyło się lepiej. Pomagaj biednym. Karm głodnych. Bądź uprzejmy

dla durniów. Cóż za zadanie! Przestał już na mnie patrzeć, przestał też udawać, że mówi prawdę. — Moją osobistą ambicją — odezwał się — jest policzyć to wszystko — niedbale machnął łapą w kierunku swoich skarbów — i w miarę możności posortować na osobne kupki. „Poznaj samego siebie”, oto moja dewiza. Wiedz dokładnie, ile czego masz, i strzeż się obcych. Odsunąłem nogą warstwę rubinów i szmaragdów. 18 — Może ci opowiedzieć, co śpiewał Bard. — Oszczędź mi tego, błagam. — Smok zakrył uszy łapami i wykrzywił się złośliwie. Ale ja byłem uparty. — Powiedział, że największy z bogów stworzył świat, każdą jasną równinę i bystre morskie fale. Powiedział… — To brednie. — Dlaczego? — Jaki bóg? Gdzie? Chodzi ci o siłę życiową? O zasadę procesu? O Boga jako dzieje przypadku? Czułem niejasno, że ma rację, gardząc moją dziecinną łatwowiernością. — Niemniej coś musi z tego wszystkiego wyniknąć. — Nic nie wyniknie. To krótki skurcz w czarnej dziurze wieczności. Moja rada dla ciebie… —Poczekaj, to się przekonasz. Smok pokręcił tylko łbem. — Moja rada dla ciebie, porywczy przyjacielu: Znajdź sobie jakiś skarb, usiądź i pilnuj go. 6. Rozmowa ze smokiem nie zmieniała niczego, zmieniała wszystko. Czym innym jest pełne wątpliwości i pogardy poznawanie poetyckich wersji czasu, który przeszedł, i wizji czasu, który nadejdzie, czym innym zaś zimna i prosta wiedza o tym, co jest, jak wiedza mojej matki o stosie kości. Nie wiem, czy zrozumiałem wiele z przemowy smoka, ale to, co po niej we mnie zostało, sięgało bardzo głęboko, stało

się moją aurą. Daremność i fatalizm wisiały w powietrzu jak ostry, martwy zapach po pożarze lasu, stały się zapachem moim i świata, drzew, skał i potoków. Stało się coś jeszcze gorszego: odkryłem, że smok rzucił na mnie zaklęcie. Odtąd nie można mnie było zranić żadnym mieczem. Mogłem teraz chodzić do dworu, kiedy tylko chciałem. Byli bezsilni. Poczułem się jeszcze żałośniej. Owszem, pogardzałem ludźmi, czasem ich wręcz nienawidziłem, ale kiedy jeszcze walczyliśmy, coś nas łączyło. Teraz kiedy nikt nie mógł mnie już skrzywdzić, zostałem sam jak jedyne żywe drzewo w zwęglonym krajobrazie. Nie muszę chyba dodawać, że z początku nie rozumiałem. Myślałem, że daje mi to przewagę. Była pełnia lata, trwały żniwa pierwszego roku tego, co nazwałem moją wojną z Hrothgarem. Nocne powietrze mocno pachniało jabłkami i wymłóconym zbożem. Słyszałem wyraźne głosy z oddalonego o milę dworu. Ruszyłem w tamtą stronę, gnany jak zawsze tym samym przekleństwem. Nie chciałem, aby mnie widziano: wbrew wszystkiemu, co mówił smok, nie nosiłem się z zamiarem straszenia Hrothgarowych wojów bez powodu. (W tamtym okresie moje ataki nie były jeszcze systematyczne. W rzeczywistości nawet przed sobą nie chciałem się przyznać, że prowadzę wojnę. Od czasu do czasu zabijałem łazików — co, nawiasem mówiąc, sprawiło mi specyficzną, okrutną przyjemność, różną od tej, jaką się odczuwa, rozłupując czaszkę krowy — ale nigdy nie atakowałem dworu. Nie pokazywałem się tam, jeśli nie liczyć owej szalonej nocy, kiedy chciałem się do nich przyłączyć). Przycupnąłem na skraju lasu, wpatrując się w błyszczące światła na wzgórzu. Znów usłyszałem pieśń Barda. Nie pamiętam dokładnie, o czym śpiewał. W każdym razie robiło to na mnie dziwne wrażenie. Nie czułem już niepokoju i zwątpienia, samotności i smutku. Ich miejsce zajęła wściekłość.

Może sprawiła to ich pewność siebie, ich świątobliwa, bydlęca niewiedza, nachalne samozadowolenie, może, co najgorsze, ich n a d z i e j a. Przemknąłem pomiędzy oborami aż do ściany dworu. Znalazłem szparę i zajrzałem przez nią. Teraz kiedy o tym myślę, przypominam sobie słowa Barda, choć może nie wszystkie. Śpiewał, że Bóg był dla Skyldingów łaskawy i zesłał im obfite zbiory. Siedzący wokół tłuści, rozpromienieni ludzie kiwali głowami, pełni uznania dla Boga. Bard śpiewał o szczodrobliwym Bogu, który zesłał im tak mądrego króla. Wszyscy wznieśli puchary, pijąc za Boga i Hrothgara. Uśmiechnięty Hrothgar miał w brodzie pełno okruchów. Bard opowiadał, jak Bóg w swej łaskawości rozgromił ich wrogów, napełniając skarbami domostwa Skyldingów, najpotężniejszych ludzi na ziemi. Tylko oni są wolni, ich bohaterowie dzielni, a dziewice dziewicze. Skończył pieśń, a wszyscy klaskali, wznosili pochwalne okrzyki i napełniali puchary. Czułem, jak nad tą spienioną głupotą unosi się smocza mgła. Nagle za moimi plecami trzasnęła gałązka, a równocześnie rozległo się ujadanie psa. Zbrojny w hełmie i kolczudze runął na mnie, wznosząc do ciosu trzymany w obu rękach miecz. Chciał rozpłatać mnie na dwoje. Odskoczyłem, potknąłem się o coś i upadłem. Chciałem jeszcze przetoczyć się na bok, widząc kątem oka spadające żelazo. Wiedziałem już, że nie ucieknę. Moje ciało zwiotczało jak ciało zwierzęcia na widok skaczącego napastnika. I nic. Obaj byliśmy równie zaskoczeni. Gapiliśmy się tylko na siebie, ja wciąż jeszcze rozciągnięty na ziemi. Ostrze spoczywało mi na brzuchu. Schylony strażnik kurczowo ściskał rękojeść, jak gdyby bał się ją wypuścić. Spod przyłbicy wystawały mu nos i broda, a skryte w zacienionym otworze oczy wyglądały jak dwie czarne dziuple. Serce waliło mi tak mocno, że całą pierś przepełniał ból. Wciąż trwaliśmy nieruchomo.

Nagle strażnik zawył, a ja ryknąłem jak oszalały buhaj, chcąc go odpędzić. Rzucił miecz i zaczął się z wolna cofać, ale zaraz potknął się o psa i legł jak długi. Zaśmiałem się dziko i wyciągnąłem szybkie jak wąż ramię. 19 Po sekundzie znów stałem wyprostowany, a trzymany w powietrzu za nogę strażnik kołysał się i wrzeszczał. Zaroiło się od zbrojnych. Próbowali ciskać we mnie topory i włócznie, jeden zaś chwycił strażnika za przebierające w powietrzu ramiona, chcąc mi wyszarpnąć ofiarę. Nie dopuściłem wprawdzie do tego, ale prawie nie reagowałem, zupełnie jakbym upił się miodem. Widziałem, jak żelazo leci w moją stronę, jak ostrza dotykają mego futra i cicho padają na trawę. Zacząłem wreszcie rozumieć, co się dzieje. Wzbierał we mnie śmiech. Chciało mi się śmiać ze smoczego zaklęcia, z Hrothgara, który drżał i szeptał coś u wrót dworu, z całej reszty: ślepych drzew i nieba, z bezmózgiego księżyca. Nie zamierzałem robić ludziom krzywdy, ale rzucili się na mnie znowu, tak jak zawsze. Dostali szału. Wzbierający śmiech wylał się ze mnie wreszcie, niepowstrzymany jak rechot smoka. Miałem ochotę wykrzyknąć: ,,Oto Bóg pokarał mych wrogów”, ale pomysł rozbawił mnie jeszcze bardziej. Moje serce nadal waliło mocno: bałem się ich pomimo wszystko. Zacząłem się cofać, wciąż trzymając wrzeszczącego strażnika. Tamci spoglądali bez ruchu, ściskając bezużyteczną broń, i wtulali głowy w ramiona, jakby chcieli je zasłonić przed mym śmiechem. Kiedy byłem już w bezpiecznej odległości, szyderczo uniosłem strażnika w górę. Potem uniosłem go jeszcze wyżej i spojrzałem mu w oczy. Przestał krzyczeć, a jego twarz zastygła w przerażeniu, jak gdyby domyślił się nagle, co z nim zrobię. Na oczach tłumu od niechcenia odgryzłem mu głowę, krusząc zębami jego hełm i czaszkę. Trzymałem oburącz wijące się, śliskie od posoki ciało i ssałem

buchającą z szyi gęstym, gorącym gejzerem krew. Oblewała mi sierść. Kobiety mdlały, mężczyźni chyłkiem cofali się w stronę dworu. Umknąłem z ciałem do lasu. Moje serce burzyło się jeszcze, kipiało radością jak napełniana wodą fosa. Trzy czy cztery noce później przeprowadziłem mój pierwszy atak. Kiedy już wszyscy zasnęli, wdarłem się do środka i porwawszy z posłań siedmiu mężczyzn, rozszarpałem ich i na miejscu pożarłem. Wypełniała mnie dziwna, nieziemska radość. Czułem się tak, jakbym dokonał jakiegoś nieprawdopodobnego odkrycia, jak wtedy, gdy trafiłem na leżący za jeziorem, rozświetlony księżycem świat. Zaszła we mnie przemiana. Stałem się nowym ogniskiem otaczającego mnie przestrzennego chaosu. Tak jak kiedyś świat skupił się wokół drzewa, gdzie uwięziony i wypełniony bólem czekałem na śmierć, tak teraz z kolei eksplodował, rozbiegał się na wszystkie strony od centrum, które stanowiłem, kiedy siałem postrach. Byłem teraz sam dla siebie matką, której niegdyś na próżno wypatrywałem wśród urwisk. Nie potrafię jasno tego określić. Nareszcie stałem się czymś, narodziłem się na nowo. Dotąd wahałem się pomiędzy rozmaitymi możliwościami, pomiędzy znaną mi okrutną prawdą a perfidią magicznych sztuczek Barda. To już minęło: byłem teraz Grendelem, Niszczycielem Dworów, Pogromcą Królów! Ale byłem też bardziej niż kiedykolwiek samotny. Nie skarżę się na to (mówić, mówić, skarżyć się, skarżyć, spowijać w słowa świat, przez który idę). Przyznaję, że był to dla mnie wstrząs. Podczas któregoś z kolejnych ataków, kiedy drzwi jak zwykle runęły pod moim dotknięciem, po raz pierwszy zawahałem się. Mężczyźni podrywali się z posłań, wyszarpywali ze stojaków hełmy, miecze i tarcze i z bojowym okrzykiem przypominającym pisk zeskakiwali na podłogę. Któryś wrzeszczał: — Pomnijcie tę godzinę, wojowie Hrothgara, pomnijcie wasze słowa, gdy piliście

królewski miód! Pomnijcie hojne dary i złote pierścienie naszego dobrego króla! Za jego dobroć odwdzięczcie się teraz swą mocą! Pompatyczni durnie. Cisnąłem w najbliższego ławą. Wszyscy cofnęli się raptownie. Stanąłem na rozstawionych nogach i czekałem, aż skończą swoje tasiemcowe oracje. Pochyliłem się jak zapaśnik i rozejrzałem dookoła, chcąc sprawdzić, czy któryś z tych tchórzy nie zada mi ciosu w plecy. Mój strach brał się właściwie z przyzwyczajenia, ale kiedy czterech czy pięciu najbardziej snadź pijanych ruszyło na mnie, wymachując bronią, wzmógł się jeszcze bardziej. Nie ustąpiłem jednak na krok. Wreszcie któryś runął na mnie ze skowytem, oburącz wznosząc nad głową miecz. Pozwoliłem, by cios spadł — zaklęcie nadal działało — chwyciłem za nagie ostrze, wyszarpnąłem je z rąk pijanego woja i cisnąłem w głąb sali. Miecz uderzył w kamienne palenisko i z brzękiem upadł na posadzkę. Właścicielowi skręciłem kark. Kolejny napastnik cieszył się jak dziecko. Z jego mętnych oczu biło poczucie bohaterstwa: kiedyś bredził, że zginie za swego króla, a obecnie miał tego dokonać. Dokonał. Za nim biegł już następny, zataczając się, wrzeszcząc i usiłując skupić na mnie spojrzenie. Roześmiałem się. Bezczelność: nadbiegali i padali, wykrzykując jakieś brednie o braciach, ojcach, przesławnym Hrothgarze i Bogu. Śmiałem się, ale w środku byłem pusty jak spróchniałe drzewo. Czułem się jak w pułapce; wnętrze dworu zdawało się ciągnąć całymi milami, aż po krańce przestrzeni i czasu. Ujrzałem siebie mordującego ich kolejno jednego po drugim, jak maszyna. Krew tych ludzi rozdymała mnie od wewnątrz jak kowalski miech — mnie, bezosobowy punkt zagubiony w martwym jak przesypujący kości wiatr wszechświecie. Pozostała mi tylko woń płynącej krwi — smoczy opar. Runąłem na oślep przed siebie,

miażdżąc i rozbijając na kawałki ławy, stoły, łóżka i wszystko, co wpadło mi w ręce. Kipiąca we mnie wściekłość była bezsensowna i straszna jak cały mój świat. 20 Wtedy — jako szczyt absurdu, lecz zarazem moje wówczas wybawienie — pojawił się ktoś, kogo wojowie zwali Unferthem. Oto pośrodku sali stanął naprzeciw mnie człowiek: młody, napięty, chłodny i trzeźwy. Górował nad resztą — wśród wojów wyglądał jak koń zabłąkany w stadzie krów. Jego nos był ciemny i porowaty niby wulkaniczna skała. Brodę okrywały kępki jasnego zarostu. — Odstąpcie — rzucił. Stado pijanych ludzików cofnęło się, pozostawiając między mną a Unferthem wolną przestrzeń. — Gotuj się na śmierć, potworze — rzekł z pewnością siebie. Ze swoimi płonącymi nozdrzami wyglądał jak urażony ksiądz. Parsknąłem śmiechem i wyplułem kilka drobnych kostek. Woj spojrzał za siebie, jakby chcąc się upewnić, że pamięta, gdzie jest okno. — Czy zakończyłeś rachunki ze swym bogiem? — spytał jeszcze. Zaśmiałem się znowu. Kolejny dureń. Zrobił krok w moją stronę, zatrzymał się i potrząsnął obnażonym mieczem. — Powiedz wszystkim tam, w Piekle, że przysyła cię Unferth, syn Ecglafa, ten, którego jak ziemia skańska długa i szeroka zwą Bohaterem Skyldingów. Zaczął teraz skradać się bokiem jak zapaśnik krążący wokół przeciwnika. Z tą różnicą, że dzieliło go ode mnie dobre paręnaście kroków. Uznałem ten manewr za dziwaczny. — Chodź, chodź — zachęciłem go. — Bo powiem im, że przysłał mnie Mały Tchórz. Zmarszczył brwi, próbując pojąć moje słowa, a kiedy powtórzyłem kwestię, tym razem głośniej i wolniej, na jego twarzy pojawiło się zaskoczenie. Nadal nie rozumiał, ale stało się dla niego jasne, że umiem mówić. W jego rysach pojawiła się nagle chytrość człowieka, który chce ubić interes. Takie

twarze mają ludzie, kiedy walczą nie przeciw biednym, głupim zwierzętom, ale przeciw własnym pobratymcom. Znów zaczął przemawiać, chcąc widocznie przyjść do siebie po tym szoku. — Przez wiele miesięcy mordowałeś we dworze Hrothgara dzielnych mężów, kiedy tylko miałeś na to ochotę. Lecz daję ci słowo, ohydny potworze, że twoje dni przeminęły. Chyba że i mnie potrafisz zamordować jak tylu pomniejszych wojów. Tej nocy mój dobry król ujrzy, iż wspaniałe dary, które mi ofiarował, nie poszły na marne! Szykuj się do klęski, pokrako! Niech ta czerwona godzina przyniesie jednemu z nas honor i sławę! Uśmiechnąłem się przewrotnie i potrząsnąłem głową. — Honor i sławę! -— powtórzyłem, udając, że jestem przejęty. Woj podniósł raptownie brwi. Teraz już nie było wątpliwości, że mnie zrozumiał. — Umiesz mówić! — wykrztusił i cofnął się jeszcze o krok. Przytaknąłem i ruszyłem w jego stronę. Na stojącym pośrodku sali, wspartym na krzyżakach stole piętrzyły się błyszczące jabłka. Przyszedł mi do głowy pewien pomysł, pomysł tak złowrogi, że aż zadrżałem. Przesunąłem się w stronę stołu. — Więc jesteś bohaterem? — zagadnąłem. Nie zrozumiał. Powtórzyłem moje słowa jeszcze dwa razy, a potem, ogarnięty niesmakiem, dałem spokój i ciągnąłem przemowę, nie zważając, czy ją pojmuje. Jeśli jest aż tak żądny chwały — proszę bardzo. — Zrobiłeś na mnie wrażenie — ciągnąłem. — Nigdy jeszcze nie widziałem żywego bohatera. Myślałem, że istnieją tylko w poezji. Ho, ho, takie bycie bohaterem to wielka odpowiedzialność. Wszyscy zwą cię Przesławnym Żniwiarzem, Kosiarzem Potworów i cały czas patrzą, upewniając się, czy nadal jesteś bohaterski. A tymczasem, sam wiesz, jak to jest, he, he, najczystszej ze żniwnych panien powinie się w końcu noga w jakimś stogu — dokończyłem radośnie. Wiszący w sali smoczy opar wzmógł się, jak gdyby moje szyderstwa przywabiały sędziwą

bestię. Od niechcenia podniosłem jabłko i lekko potarłem o sierść na ramieniu. Patrzyłem na woja spod zmarszczonych brwi. — Potworna istoto! — zawołał. — Musi to być strasznie uciążliwe. — Nadal z uśmiechem polerowałem jabłko. — Trzeba zawsze stać prosto, używać wyszukanych słów. . Dosyć męczące zajęcie. Woj zrobił nagle oburzoną i lekceważącą minę. Zrozumiał. — Nieszczęśniku! — wykrzyknął. — Ale na pewno można to sobie odbić. Ma się bądź co bądź miłe poczucie wyższości nad innymi, powodzenie u kobiet… — Potworze! — zawył. — Dochodzi jeszcze radość płynąca z poznania samego siebie. Czyż może być większa nagroda? Masz wreszcie całkowitą pewność, że choćbyś znalazł się w największych tarapatach i narażał się na najdziksze niebezpieczeństwa, zawsze wytrwasz i zachowasz honor bohatera, któremu będziesz wierny aż po grób. — Zamilcz! — wykrzyknął łamiącym się głosem i podniósł miecz, by na mnie natrzeć, a ja zaśmiałem się — ryknąłem śmiechem — i cisnąłem w niego jabłkiem. Woj uchylił się odruchowo i ze zdumienia otworzył usta. Ze śmiechem cisnąłem następnym. Znów się uchylił. — Ejże! — wrzasnął. Gafa do wybaczenia. 21 Rzucałem w niego jabłkami i powoli słabłem ze śmiechu. Unferth ryczał, zasłaniając głowę przed lawiną owoców, i próbował przedrzeć się przez mój ogień, ale nie mógł zrobić więcej niż trzy kroki. Trafiłem go w ospowaty nochal, stróżki krwi popłynęły jak dwa strumyki. Podłoga stała się śliska i Unferth — trach! — padł jak długi. Skręcałem się ze śmiechu. Nieszczęsny Pyskacz — Unferth — skorzystał z tego i na czworakach rzucił się ku mnie, chcąc chwycić mnie za kostki. Odskoczyłem i

przechyliłem ku niemu stół, grzebiąc woja pod stosami czerwonych, niewinnych jak uśmiechy jabłek. Wciąż jeszcze rzucał się i wrzeszczał, usiłując mnie dopaść, a jednocześnie zerkał na boki, starając się dojrzeć, czy inni na niego patrzą. Nie wiem, czy był bohaterem, ale kiedy płakał, wyglądał jak mały chłopiec: biedna, skrzywdzona dziewica. — Takie jest życie — udałem, że boleśnie wzdycham. — Oto czym są honor i chwała. Dałem spokój. Ta jabłkowa bitwa była najprzyjemniejszą w moim życiu. Kiedy wracałem do pieczary (zaczynało już świtać), byłem pewien, że nie będzie mnie ścigać. Nigdy się na to nie odważali. Myliłem się jednak: Unferth był nowym typem Skyldinga. Musiał wyruszyć mym tropem jeszcze tego samego poranka. Fanatyk albo jakiś maniak. Trzy noce później zjawił się w pieczarze. Coś wyrwało mnie nagle ze snu. Podniosłem głowę i ujrzałem, jak matka powoli i cicho pełznie w stronę wyjścia. W jej oczach jarzył się mord. Nim zdążyłem pomyśleć, zrozumiałem, co się dzieje, i runąłem w przód, by zagrodzić jej drogę. Odepchnąłem ją w głąb jaskini. Woj leżał na brzuchu i ciężko dyszał. Wyglądał jak na wpół utopiony szczur. Jego twarz, szyję i ręce pokrywała sieć ropiejących smug — dzieło ognistych węży. Obwisła broda i wąsy przypominały wodorosty. Długi czas dyszał, a potem podniósł głowę, szukając mnie wzrokiem. W ciemności nie był w stanie mnie dojrzeć, aleja widziałem go dobrze. Jego palce zacisnęły się na rękojeści miecza. Nie miał dość siły, żeby go unieść. — Oto przybywa Unferth — rzekł. Uśmiechnąłem się. Za moimi plecami jak rozdrażniony niedźwiedź kręciła się zaniepokojona obcym zapachem matka. Zaczął pełznąć w moją stronę, szurając mieczem po spągu jaskini. — Będą o tym śpiewać — zamilkł, by zaczerpnąć tchu. — Przez całe lata, przez całe epoki będą śpiewać

o tym, jak Unferth zstąpił w głębiny płonącego jeziora — przerwał, żeby złapać dech — i oddal życie w walce z potworem, panem krańców świata. Znów przywarł głową do skały. Przez długi czas ciszę przerywał tylko jego ciężki oddech. Zaświtało mi, że czeka po prostu, aż go zabiję. Rozsiadłem się wygodnie i podpierając brodę kułakiem, zacząłem się mu przyglądać. Wciąż leżał z zamkniętymi oczami i dyszał. Potem wyszeptał: — Pewnie, co to szkodzi strugać ze mnie durnia na oczach innych wojów, co to szkodzi wyrażać się o honorze, wyszukanej mowie i czym tam jeszcze, tak jakby bohaterstwo miało być pustą rzeczą na pokaz, jakąś złotą ozdóbką. Lecz to nie tak, potworze… Znaczy, chciałem powiedzieć… — zgubił wątek i zamilkł, usiłując zebrać myśli. Czekałem w milczeniu. Za każdym razem, gdy matka podchodziła bliżej, zagradzałem jej drogę wyciągniętym ramieniem. — Nawet teraz ze mnie drwisz — wyszeptał. Z zażenowaniem poznałem, że jest bliski płaczu. Gdyby zaczął szlochać, moje nerwy mogłyby nie wytrzymać. Drażniły mnie jego pretensje do nadludzkiej chwały. Gdyby choć przez moment rości! sobie pretensje do niedoli tak wielkiej jak moja… — Może myślisz, że jestem zwykłym durniem — dobiegł mnie szept. — Tak, słyszałem twoje słowa, pojąłem wszystkie te ohydne insynuacje. „Myślałem, że bohaterowie istnieją tylko w poezji”. To twoje słowa. Chciałeś pewnie powiedzieć, że robię z siebie jakiegoś bajkowego idiotę. — Znów podniósł ku mnie oczy, kierując jednak oślepły wzrok tam, skąd dobiegał odgłos kroków matki. — A ja ci mówię, że tak nie jest. — Zadrżały mu wargi; byłem pewien, że zaraz się rozpłacze. Zniszczyłbym go wtedy z samego obrzydzenia. Wytrzymał jednak, opuścił głowę i łapczywie wciągnął powietrze. Jego dotychczasowy szept przeszedł w rzężenie. — Poezja to śmiecie, chmura słów, pociecha dla tych, co już stracili nadzieję. Lecz to nie chmura, nie

żadna rymowana zjawa, ale ja sam stoję oto przed tobą z mieczem w dłoni. Darowałem mu lekką przesadę. Ale on sobie nie. — To znaczy leżę — poprawił się. — Bohater nie lęka się spojrzeć prawdzie w oczy. — Tu najwyraźniej przypomniał sobie, co chciał powiedzieć wcześniej. — Bohaterstwo to dla ciebie tylko honor i szlachetne słowa, aleja, przychodząc tu, udowadniam, że to coś więcej. Nikt z żyjących nad nami nie dowie się nigdy, czy Unferth zginął, czy też jak tchórz uciekł na wzgórza. Prawdę będziesz znał tylko ty, ja i Bóg. Tak wygląda wewnętrzne bohaterstwo. — Hmm… — mruknąłem. W gruncie rzeczy przyzwyczaiłem się już, że ludzie, gdy mówią, najczęściej sami sobie przeczą, ale wolałbym, żeby trzymał się jednej wersji i zdecydował, czy mają sławić jego tragedię, czy nie. Gdyby tylko Unferth coś sobą reprezentował — dobro, zło, bohaterstwo lub jego brak — z pewnością trafiłby do poezji. Niestety, rzeczywistość jest w swej istocie tandetna. Westchnąłem. 22 Zaszokowany woj poderwał głowę. — Czy twój kaleki umysł nie uznaje żadnych wartości? — zapytał. Czekałem. W końcu to on, nie ja, wymyślił tę gównianą scenę. — Rozumiem. — W jego oczach pojawiło się światło. — Rozumiem. Myślałem, że kiedy dotrze do niego bezdenna głupota mojego cynizmu, wybuchnie śmiechem, który zaczął się już tlić w kącikach oczu, lecz nagle wyraz jego twarzy zmienił się. — Aha, myślisz, że oszukuję sam siebie, że zaślepia mnie moja bajkowość. Sądzisz, że przybyłem tu bez nadziei na zwycięstwo, że chciałem po prostu samobójstwem zmazać plamę na honorze — zaśmiał się wreszcie, ale bez radości, raczej gniewnie. — Nie wiedziałem, że jezioro jest aż tak głębokie, ale miałem szansę. Miałem jakąś szansę. Dla bohatera to dosyć. Westchnąłem. Słowo „bohater” wychodziło mi już uszami. Mogłem rozdusić tego idiotę jak muchę, ale

powstrzymywałem się. — Dalej, szyderco! —teraz już krzyczał. — Świat nie ma sensu, gdy nie jest się bohaterem! Bohater widzi wartości w rzeczach, które przerastają ludzkie możliwości. Taka jest natura bohatera i to go w ostatecznym rozrachunku zabija, lecz zarazem nadaje sens walce całej ludzkości. Pokiwałem głową. — I pozwala zwalczać nudę — dorzuciłem.

Podniósł się na łokciach. Ramiona zadrżały mu od wysiłku. — Jeden z nas zginie tej nocy. Może to pozwoli zwalczyć twoją nudę? — Nieprawda — roześmiałem się. — Jeśli już mówimy o poezji, to za kilka minut odniosę cię całego i zdrowego do dworu Hrothgara. — Zabiję cię — wyszeptał. Drżał teraz gwałtownie. — Proszę bardzo — odrzekłem rozsądnie. — Przyznasz, że niektórym może się to wydać co najmniej tchórzostwem. Zacisnął pięści i zgrzytnął zębami, a potem opadł na ziemię. Czekałem, aż odpowie. Mijały minuty. Pomyślałem sobie, że chyba zrezygnował: dostrzegł swój chwalebny ideał, przedarł się ku niemu, pochwycił, zrozumiał — i rozczarował się. Godne współczucia. Spał. Ostrożnie odniosłem go do domu. Nadal śpiącego położyłem u wrót Hrothgarowego dworu, zabiłem dwóch strażników, by mnie dobrze zrozumiano, i poszedłem w swoją stronę. Unferth żyje, zachęcając mnie po trosze do nowych ataków (tego lata już trzech). Szaleje ze wstydu i zazdrości, że tylko on zostaje oszczędzony. Kiedy go widzę, śmieję się, a on rzuca się na mnie albo zakrada chyłkiem, niekiedy w przebraniu kozy, psa, chorej staruchy. Ze śmiechu tarzam się wtedy po podłodze. Tyle mogę powiedzieć o bohaterstwie i o żniwnych pannach, a także o alternatywnych wizjach ślepych starych poetów i smoków. 7. Najważniejsza jest równowaga — kiedy sunie się przez odmęty czasu jak pozbawiona steru łódź, której kil celuje w Piekło, a maszt kłuje oko nieba. He, he, he. (Tu westchnienie). Jestem potrzebny swym wrogom (tak mówił smok), by mogli się określić. Mógłbym ich zresztą wykończyć w jedną noc, zwalić potężne, rzeźbione belki stropu i pogrzebać wszystkich pod gruzami dworu razem z ich myszami, kartoflami, kuflami,

ale się powstrzymuję. Potrafię dostrzec absurd. Forma jest funkcją. Jakże nazwiemy Pogromcę Hrothgara, gdy Hrothgar przestanie istnieć? Potańcz sobie trochę, bestio. Otrząśnij się. To chyba ładne miejsce — hu, ha! — płaska skała, księżyc przyświeca, widok na dalekie krajobrazy. Śpiewaj! Nieszczęsny Hrothgar, Grendela wróg! Nieszczęsny Grendel, Tru-tu-tut! Zima za pasem. (— Szeptem, szeptem. Grendel, kochanie, czy nie przyszło ci nigdy do głowy, że jesteś wariatem?) (Lekko klaszcze wzniesionymi nad głową dłońmi, staje na palcach jednej stopy — uuuu! okropne pazury!! — robi krok, robi zwrot: Grendel to wariat, He, he, hep! Myśli, że Hrothgar Ściąga śnieg!) Najważniejsza jest równowaga, kiedy parasz się rymem… Nieszczęsny Grengar, Hrothdela wróg! A wir nas wciąga: Aaa! Chlup, chlup! Wkrótce będzie zima. Dobiega polowy dwunasty rok mej idiotycznej wojny. Mam nadzieję, że dwanaście jest liczbą magiczną. Liczbą ucieczek z potrzasków. Potwór poszukuje znaków pośród rozświetlonego księżycem świata. Zasłania ręką oczy. Stoi na jednej nodze, kudłatej, poplamionej krwią, przy której brak jednego palca — pamiątka po dawnym spotkaniu z toporem. Na bagnie u stóp wzgórza trzy martwe drzewa spalone żywcem przez piorun wyglądają jak zły omen. (Cześć, człowieku! To my, omeny!) A więc i drzewa. Na odległym, skutym przez mróz wzgórzu 23 pojawiają się jeźdźcy. „Tutaj, tutaj!”, krzyczy. Wymachuje ramionami. Tamci wahają się, udają, że są głusi, i prędko ruszają ku północy. „Szmaciarze”, myśli. Szmaciany, zimny świat. Dość tego! Zbliża się noc, noc urywania głów, noc krwawej łaźni. Kłopot tylko, że na ten sezon wyczerpał się już limit ofiar. Nie zarzyna się kury znoszącej złote jaja. Granice żądzy określa sama żądza

(prawo Grendela). Smoczy odór. Unosi się dokoła, ciężki i widzialny prawie jak mój oddech w mroźnym powietrzu. Niech więc wymienię po kolei me niezliczone błogosławieństwa: 1. Mam solidne zęby. 1. Moja jaskinia ma solidny strop. 1. Nie popełniłem jeszcze aktu krańcowego nihilizmu: nie zabiłem królowej. 1. Jak dotąd. (Leży nad krawędzią urwiska, drapie się po brzuchu i w zamyśleniu obserwuje swoje zamyślone obserwowanie królowej). Królowa. Niełatwa do zdefiniowania. Matematycznie rzecz ujmując, rozcięty torus, walec z przewężeniami i zgrubieniami tu i ówdzie. Całość lekko wybrzuszona. Innymi słowy, bryła utworzona do pewnego stopnia przez obrót jednego z przekrojów stożka wokół osi. Trudno tu, rzecz jasna, o precyzję. Największy problem sprawia określenie, gdzie kończy się królowa, a gdzie zaczyna jej królewska aura. Potwór śmieje się. Przekrój czasoprzestrzenny: Wealtheow. Sekcja A: Drugi rok mych ataków. Armia Skyldingów jest osłabiona i zdziesiątkowana. Nie słychać już nocą tętentu Hrothgarowych jeźdźców, kolczug brzęczących w pędzie, furkotu płaszczy powiewających na wietrze jak skrzydła, gdy zbrojni ruszają na pomoc któremuś z pomniejszych lenników. (Słuchajcie mnie, wzgórza!) Hrothgar nie jest w stanie obronić własnego dworu, a co dopiero innych. Aby nie psuć zabawy, przerwałem swoje wizyty i obserwowałem. Miłośnik przyrody. Przez kilka kolejnych tygodni spędzano we dworze całe dni i noce na naradach, rozprawach, modłach i zawodzeniach. Z rozmów zorientowałem się, że nie jestem dla plemienia jedynym zagrożeniem. Daleko na wschód od ziem Hrothgara buduje się nowy dwór, a jego

król szybko zdobywa sobie sławę. Jak przedtem Hrothgar, młody władca systematycznie pali i plądruje sąsiednie dwory, rozszerzając zasięg panowania. Jego uderzenia docierają już do zewnętrznego pierścienia strefy wpływów Hrothgara, atak na niego samego zaś jest tylko kwestią czasu. Obradujący gadali, pili i płakali. Czasami zjawiali się wśród nich sąsiedzi, sojusznicy Hrothgara. Bard śpiewał pieśni, mężczyźni stawali w kręgu, obejmując się ramionami — ludzie, którzy jeszcze niedawno byli śmiertelnymi wrogami. Patrząc na to, wyłamywałem palce i uśmiechałem się ze złością. Tymczasem poczerwieniały liście, purpurowe osty rosnące za domami poczerniały. Po niebie przeciągały wędrowne ptaki. Wkrótce z ludzi napływających z całego królestwa i sąsiednich włości zaczęła się tworzyć armia. Zaprzęgi wołów ciągnęły wozy wyładowane tarczami, włóczniami, namiotami, odzieżą i prowiantem. Co noc, gdy przychodziłem popatrzeć, było ich więcej. Koła ciężkich wozów miały grubo ciosane szprychy i były wysokości człowieka. Nakrapiane jak wilki konie, słysząc moje kroki, rżały i przewracały oczami, sprzymierzone z ludźmi —jak gdyby łączyła je z ludzkimi sprawami niewidzialna uprząż. Przez ciemniejący bezruch niósł się dźwięk rogów, zgrzytały szlifierskie kamienie, rześki dotąd powiew niósł woń gotowanych potraw. Obóz rozbito na lekko spadzistym pastwisku okolonym olbrzymimi dębami, orzechami i sosnami. Przez środek łąki przeskakiwał po skalnych stopniach strumyk, który przy samej krawędzi lasu tworzył jeziorko. Każdej nocy nowe ogniska roztapiały szron i wkrótce nie było już gdzie stanąć, tyle było tam ludzi i zwierząt. Trawa i więdnące liście wciąż jeszcze naszeptywały, lecz teren obozu milczał, jakby skrępowany ludzką obecnością. Obserwowałem z ukrycia. Mężczyźni mruczeli do siebie zamiast rozmawiać, biegający od ogniska gońcy rozprawiali szeptem z dowódcami. Bogate futra wojów jaśniały w blasku ognia jak ptasie

skrzydła. Uzbrojeni po zęby młodzi żołnierze przepychali się przez tłum w stronę strumienia, gdzie całymi nocami myli naczynia i prali odzież. Zgęstniała od tłuszczu i brudu woda nie szemrała już, spadając do jeziorka. Nad śpiącymi czuwały sfory strażników i psów. Wstawano przed świtem, by oporządzić konie i sprawdzić broń albo „wypuścić się z łukiem tropami jelenia. Kiedy kolejnej nocy wybrałem się na przeszpiegi, zobaczyłem, że zniknęli, odfrunęli jak chmara szpaków. Ślady stóp, odciski kopyt i ciężkich kół tworzyły w trawie biegnący ku wschodowi szeroki, brudny pokos. Dogoniwszy ich, zwolniłem. Śmiałem się i klepałem po brzuchu: zanosiło się na masakrę. Szli przez całą noc, a potem rozsypali się po lesie jak wilki i przez cały dzień spali. Nie rozpalano ognisk. Porwałem wołu i pożarłem w całości, tak żeby nie zostawić żadnych śladów. O zmierzchu znów zwarto szyki, o północy zaś wojska stanęły przed dworem zdobnym jelenimi porożami. Śnieżnobrody Hrothgar, przesławny Obrońca Skyldingów, zawołał: — Przywitaj gości, Hygmodzie, władco Helmingów! 24 Stojący obok niego Unferth splótł dłonie, skłonił głowę, przymrużył oczy i zacisnął skryte w gęstwinie wąsów wargi. Wiało od niego goryczą: Unferth Bohater (znany jak Skania długa i szeroka) był w tym potężnym tłumie samotny niczym jadowity wąż świadom swej mocy. Król Hrothgar powtórnie wzniósł okrzyk. Przed dwór wyszedł młody król w pełnym rynsztunku, prowadząc przy nodze niedźwiedzia. Za nim stanęło sześciu zbrojnych. Rozejrzał się dookoła, starając się pokryć niepokój słabym uśmiechem. Stał tak, jasnowłosy i pobladły, z błyszczącymi ozdobami na ramionach. W ciemnościach, jak okiem sięgnął, aż do stóp wzgórza i dalej, wzdłuż kamiennej drogi, stała armia Skyldingów. Hrothgar przemówił, potrząsając wzniesioną włócznią. Młody człowiek stał jak wryty, zaciskając prawą

dłoń na niedźwiedzim łańcuchu. Był bez szans i dobrze o tym wiedział. Wiedzieli o tym wszyscy oprócz niedźwiedzia, który stanął na tylnych łapach i spoglądał na tłum. Uśmiechnąłem się, czując już krew, którą nasiąknie ziemia, nim przyjdzie poranek. Niosący zapowiedź zimy lekki wietrzyk poruszał futrzanymi okryciami wojów i trząsł liśćmi wokół mojej kryjówki. Niedźwiedź opadł na cztery łapy i pochrząkiwał. Król szarpnął łańcuchem. Wtedy z dworu wyszedł jakiś starzec i omijając szerokim łukiem niedźwiedzia, podszedł do króla i coś szepnął. Hrothgar i jego sprzymierzeńcy umilkli, czekając, aż tamci skończą się naradzać. Do szeptu starca dołączyły zniżone głosy zbrojnych stojących we wrotach dworu. Czekałem z całą milczącą armią. Kiedy młody król ruszył w stronę Hrothgara, przez tłum przebiegł szmer, by zaraz opaść jak porywająca kamyki fala. Młody król bardzo powoli wyciągnął — lewą ręką, na znak ugody — miecz i rzucił go, jakby od niechcenia, pod stopy Hrothgara. — Ofiarujemy wam wielką daninę — odezwał się młody król. — Wspaniałe dary, które dowiodą naszej czci dla godnych Skyldingów. Jego głos i uśmiech były uprzejme, ale pozbawione wyrazu. Rybie oczy wyglądały jak dwie wyschłe studnie. Ciszę przerwał szyderczy śmiech Unfertha. Odgłos potoczył się w ciemność i przepadł między drzewami. Białowłosy i białobrody jak bożek lodowców Hrothgar potrząsnął głową. — Nie ma daru, który twoi ludzie mogliby dać Skyldingom. Myślisz pewnie, że zyskasz na czasie i kiedy pewnej pięknej nocy będziemy raczyć się miodem, ty i twoi dzielni sprzymierzeńcy spadniecie na nas — huzia! — a wtedy żaden nasz dar nie poskromi waszej wściekłości. — Starzec uśmiechnął się i zmrużył złośliwe oczka. — Masz nas za dzieci, które bawią się z psami na podwórku? Co moglibyśmy wam dać, czego wy nie moglibyście wówczas wziąć sobie siłą, i to wziąć nam dziesięciokrotnie

więcej? Unferth uśmiechnął się i spojrzał na niedźwiedzia. Młody król zachował swe uczucia dla siebie. Przyjął argumenty i kpinę Hrothgara, jak gdyby się ich spodziewał. Znów targnął łańcuchem. Niedźwiedź podszedł bliżej. Kiedy minęła stosowna chwila, władca ponownie podniósł wzrok ku Hrothgarowi. — Możemy wam dać takie góry skarbów, że nie pozostanie mi nic na opłacenie armii. Będziecie więc bezpieczni. — Zręcznyś, władco Helmingów — zaśmiał się Hrothgar — ale ja dobrze wiem, iż obrotny w słowach król potrafi zebrać armię samymi obietnicami; skarby zaś, które zdobyłbyś, niszcząc moje domostwo, uczyniłyby bogaczami wszystkich twoich zbrojnych. Nie, dosyć już, wystarczy nam słów. Noc jest chłodna, a rano musimy wydoić krowy. Chwyćcie za broń. Ustąpimy wam placu, nie przybyliśmy tu, aby wydusić was jak lisy w norze. Młody król wciąż zwlekał. Uśmiech nie znikał mu z twarzy, choć oczy były zupełnie martwe. Miał coś w zanadrzu — odpowiedź doradcy, coś, co pomiesza szyki Hrothgarowi. Odezwał się znowu, ciszej niż poprzednio: — Wielki Hrothgarze, ujrzysz skarb, który odmieni twój zamiar. Odwrócił się i dał znak pachołkowi, który wbiegł do dworu. Po dłuższej chwili chłopak wrócił z pustymi rękoma. Stojący za nim ludzie szeroko otworzyli wrota. Snop światła padł na stok i rozświetlił oczy i oręż Skyldingów. Niedźwiedź wiercił się niespokojnie, pełen irytacji, niczym uwiązany na łańcuchu gniew młodego władcy. Stary Hrothgar czekał. Wreszcie z dworu wyszła powoli, jak gdyby poruszała się we śnie, kobieta w sukni przetykanej srebrną nicią. Jej długie, gładkie włosy były czerwone jak ogień i miękkie niczym rudy poblask smoczego złota, delikatna twarz tajemnicza i spokojna. Noc stała się jeszcze cichsza. — Daję ci moją siostrę — powiedział młody król. — Niech odtąd nazywa się Wealtheow,

czyli święta służebnica wspólnego dobra. Skrzywiłem się szyderczo pośród mroku wypełnionego szelestem listowia. Imię było dziwaczne. — Jeszcze jeden pompatyczny osioł — syknąłem. Co prawda kobieta była piękna i zachowywała się z godnością dziewicy przeznaczonej na ofiarę… Poczułem ból w piersi, zapiekły mnie oczy, bałem się — o szarlatańska sztuczko odbierająca rozum! — bałem się, że za chwilę się rozpłaczę. Miałem ochotę porozbijać wszystko w drzazgi, przygwoździć noc wściekłym wyciem. Milczałem. Była piękna, niewinna jak świt na zimowych wzgórzach. Rozdarła mnie tak, jak niegdyś uczyniła to pieśń Barda. I nagle, jak gdyby 25 po to, bym odczuł złośliwą ludzką pogardę, z dworu wybiegło kilkoro dzieci i rzuciło się ku dziewczynie, płacząc i czepiając się jej rąk i sukni. — Przestańcie — syknąłem. — Przestańcie, głupki. Nie spojrzała na nie, pogłaskała je tylko po głowach i szepnęła: „cicho”. Jej słowo rozniosło się wśród tłumu. Wszyscy milczeli, jakby oczarowani tym głosem. Zacisnąłem zęby, by nie czuć spływających mi po twarzy łez. Wyglądała jak dziecko. Jej twarz była teraz bledsza niż księżyc. Podniosła wzrok ku brodzie Hrothgara, nie patrząc mu w oczy. Bała się go. — Panie mój — szepnęła. O biada nam! Biada pogwałconemu rozsądkowi! W duszy widziałem już, jak skaczę z wysokiego drzewa i na czworakach przebijam się ku niej przez tłum, wyjąc, skomląc, śliniąc się i czołgając do jej stóp w futrzanych bucikach. — Litości! — chciało mi się wyć. — Auuu! Bulg! — zakryłem oczy rękami, walcząc z ochotą do śmiechu. Cóż by tu jeszcze dodać. Stary król przyjął dar młodego władcy, tudzież pomniejsze prezenty — miecze, puchary, trochę młodych dziewcząt i chłopców, służących Wealtheow. Przez kilka dni ciągnęły się mowy,

górnolotne, poetyckie i skłamane od początku do końca. Potem wśród płaczu i siąkania nosami Skyldingowie załadowali Wealtheow i resztę ślicznotek na wozy, wymienili kilka ostatnich uwag i ruszyli do domu. Niedobra zima. Nijak nie mogłem położyć na nich łapy, zupełnie tak, jak gdyby przeszkadzał mi jakiś czar. Dzwoniąc zębami, kuliłem się w pieczarze, biłem się pięściami w czoło i przeklinałem naturę. Czasem tylko podchodziłem do skutego mrozem urwiska i patrzyłem w dół, ku niebieskim światełkom przezierającym przez śnieg na kształt promieni gwiazdy. Waliłem z całej siły pięścią w lodowatą skałę, ale nie przynosiło to ulgi. Wracałem do jaskini i słuchałem, jak matka miota się tam i z powrotem pełna złości i niepokoju z powodu tej złości i niepokoju, które wyczuwała we mnie i których nie mogła wyleczyć. Chętnie oddałaby życie, byle tylko położyć kres moim cierpieniom — przerażające, garbate stworzenie o zakrzywionych kłach i oczach rozognionych bezrozumną, niepotrzebną miłością… Czy można być ślepym na tak mroczną paralelę? Pani mieszkająca w dole również oddałaby — czy raczej już oddała — życie za tych, których kochała. Zrobiłaby to zresztą każda z jej rozszczebiotanych, zalotnych dworek, gdyby stworzyć odpowiednią sytuację i określić wstępne warunki. Smoczy opar zalegał wokół mnie jak siarczany dym. Czasem budziłem się z trwogą, nie mogąc już oddychać. Czasem schodziłem ku ludziom. Niosła misę z miodem od stołu do stołu i uśmiechała się lekko, jak gdyby ludzie, którym służyła, ludzie jej męża, byli jej własnymi poddanymi. Stary król patrzył na nią w zamyśleniu, tak poruszony jak niegdyś, gdy słuchał muzyki Barda, chociaż były to nader różne sprawy. Nie chodziło już o olśniewające wizje tego, co może się zdarzyć, nieważne były przekręcone wersje krwawej przeszłości. Piękno

istniejące w teraźniejszości zmieniało upływ czasu w iluzję, jak gdyby ustawało działanie jakiegoś ukrytego prawa. Znaczenie jest jakością. Kiedy podczas pijackich dyskusji wysuwano rozmaite teorie i wmawiano sobie nawzajem różne brednie, królowa zjawiała się pośród skłóconych i — nie rozsądzając sporu — obdzielała wszystkich miodem, niczym matczyną miłością. Wszyscy miękli, wracała im świadomość człowieczeństwa; miękliby chyba tak samo na widok płaczącego dziecka, cierpiącego starca czy wiosny. Bard śpiewał teraz o rzeczach, które nigdy przedtem nie przychodziły mu do głowy: o wygodzie i bezpieczeństwie, o pięknie, o mądrości delikatniejszej i trwalszej niż mądrość Hrothgara. Stary król obserwował żonę obcy i daleki, choć przecież dzielił z nią łoże, i dumał. Kiedyś zatrzymała się przed Unferthem. Siedział zgarbiony, jak zwykle gorzko uśmiechnięty, a jego rysy były napięte niby okrętowe liny podczas huraganu. Był brzydki jak pająk. — Panie mój? — zapytała. Często zwracała się tak do wojów. Służąca nawet najpośledniejszych spośród nich. — Nie, dziękuję. — Rzucił jej szybkie spojrzenie, opuścił wzrok i uśmiechnął się z wysiłkiem. Czekała, z wyrazem leciutkiego zmieszania na twarzy. — Mam dosyć — rzekł w końcu. Jeden z biesiadników rzucił w przypływie pijackiej odwagi: — Podobno niektórzy, jak napiją się za dużo miodu, mordują własnych braci, he, he, he, he! Kilku roześmiało się. Unferth zesztywniał. Królowa pobladła. Unferth znów spojrzał na nią i odwrócił wzrok. Jego zaciśnięte pięści spoczywały na stole tuż obok noża. Wszyscy zamarli, cała sala ucichła i tylko królowa spoglądała w zdumieniu, jak gdyby spadła tu z innego czasu i przestrzeni. Któż wie, co z tego rozumiała? Sam byłem świadkiem, jak bratobójca oblekał się w bohaterską wizję Barda niczym w radosną maskę,

widziałem jak maska spada i jak Unferth staje się tym, czym jest: obdartym z iluzji myślącym zwierzęciem, które choć przepełnione poczuciem bezsensu i wstydu, wciąż żyje, gdyż samobójstwo byłoby —jak całe życie — pozbawione heroizmu. Paradoks, który rozwiązać można tylko morderczym chichotem. Chwila rozciągała 26 się w nieskończoność. Jak gdyby padający pień przegrodził strumień czasu. Nikt się nie ruszał, nikt nie odezwał. Unferth bratobójca raz jeszcze podniósł wzrok ku królowej, tym razem wyzywająco. Nie spuścił oczu. Pogarda? Wstyd? Królowa uśmiechnęła się. To było niepojęte, niepojęte jak kwitnące w grudniu róże. Powiedziała tylko: — To już przeszłość. I rzeczywiście. Demon został wygnany, ręce Unfertha rozluźniły się i opadły. Rozdarty pomiędzy łzami a rykiem pogardy ruszyłem z powrotem ku jaskini. Zrozumcie, było tak nie dlatego, że królowa obdzielała wszystkich swą radością. Czujny strażnik, pełen przebiegłości, obserwowałem jej każdy krok i widziałem nieraz, że kiedy leży obok śpiącego króla, jej oczy są otwarte, a rzęsy błyszczą od łez. W takich chwilach była bardziej dzieckiem niż kobietą. Rozmyślała o domu, wspominała ścieżki kraju Helmingów, na których bawiła się, nim przyszło jej oddać własne szczęście za szczęście wszystkich. Obejmowała nagiego, kościstego króla jak dziecko i tylko jej białe ramię rozdzielało jego ciało od ciemności. Czasem, kiedy spał, wymykała się i biegła do drzwi, by spacerować samotnie pośród nocy. Samotnie, lecz nigdy sama. W ułamku sekundy zjawiali się strażnicy, których zadaniem było strzec kobietę-klejnot, perłę pośród skarbów Skyldingów. Stała na zimnym nocnym wietrze z ręką na dekolcie sukni i spoglądała ku wschodowi, a milczący strażnicy otaczali ją kręgiem jak drzewa.

Chociaż była dzieckiem, nigdy nie okazywała im swego smutku. Wreszcie któryś ze zbrojnych chrząkał, mówił coś o nocnym chłodzie, Wealtheow uśmiechała się, dziękowała skinieniem głowy i wracała do środka. Tamtej zimy przybył w odwiedziny jej brat. Przywiózł ze sobą niedźwiedzia i wielki orszak. Odgłos śmiechu i rozmów niósł się aż do urwiska. Obie gromady piły, Bard śpiewał, potem znów pito. Przysłuchiwałem się temu z daleka tak długo, jak tylko mogłem wytrzymać, i wpijałem się myślami w słowa smoka. Potem, bezradny jak zawsze, ruszyłem w dół. Wiatr wył i piętrzył śnieg w zaspy, zasypywał noc białym lodowym pyłem. Szedłem skulony, zasłaniając oczy dłońmi. Obok mnie majaczyły niewyraźnie drzewa, słupy i obory, które zaraz znikały połknięte przez biel. Kiedy dotarłem do Hart, zwęszyłem wokół siebie strażników. Nie mogli mnie dostrzec w zadymce, zresztą ja ich też nie widziałem. Przebrnąłem przez zaspy do ściany dworu, opadłem na kolana i przytuliłem się do ciepłej powierzchni. Ściana trzęsła się i drżała od panującego wewnątrz zgiełku. Przycupnąłem i spojrzałem przez szparę. Była teraz jaśniejsza niż ogień. Znów rozmawiała z rodziną i przyjaciółmi, śmiała się z figli niedźwiedzia. Tej nocy misę miodu dźwigał od stołu do stołu stary Hrothgar. Stąpał z godnością po sali, uśmiechał się i napełniał puchary. Patrząc na niego, można było przysiąc, że dopiero tej nocy stary człowiek jest w pełni szczęśliwy. Chodził pomiędzy Danami i Helmingami, własnymi i jej poddanymi, i od czasu do czasu rzucał na królową przelotne spojrzenie. Po każdym z tych spojrzeń uśmiech króla rozjaśniał się, a oczy stawały się zamyślone. Mijało to zaraz, odegnane gestem czy słowem któregoś z gości albo własnych wojów Hrothgara, a on znów był ożywiony i serdeczny. Nie udawał tej wesołości, lecz kiedy spoglądał na królową,

stawał się jeszcze weselszy. Wealtheow zdawała się nie pamiętać o jego obecności. Siedziała obok brata, trzymając jedną rękę na jego ramieniu, a drugą obejmując pokurczoną staruszkę, widocznie jakąś ukochaną krewną. Niedźwiedź siedział na podłodze i bawił się swoją kuśką, omiatając salę zdziwionym spojrzeniem. Może domyślał się, że ludzie nie pochwalają tego, co robi. Helmingowie rozprawiali głośno jeden przez drugiego, jakby chcieli w tym jednym wieczorze zmieścić całą swoją przeszłość. Nie słyszałem ich słów, przeszkadzał mi w tym wypełniający komnatę zgiełk głosów, brzęk pucharów, szuranie stóp. Wealtheow od czasu do czasu podrywała głowę i odrzucając miedziane włosy, śmiała się głośno. Słuchała innych, to uśmiechając się, to zaciskając wargi lub tylko potakując skinieniem głowy. Hrothgar powrócił na wysoki, rzeźbiony tron, powierzywszy misę z miodem najgodniejszemu z wojów. Siedział nieruchomo jak starzec, który przysłuchuje się rozbrzmiewającym w pamięci głosom dzieciństwa. Zatopiona w opowieściach brata królowa posłała mu długie spojrzenie, a jej oczy miały ten sam zamyślony wyraz, co przedtem oczy króla. Potem roześmiała się i rozma1 wiała dalej, podczas gdy Hrothgar gawędził z człowiekiem po swojej lewicy. Zupełnie jak gdyby ich myśli nie zdołały się spotkać. Potem przyniesiono harfę — oczywiście nie instrument Barda, tego nikt nie odważał się dotknąć — i brat królowej śpiewał. Nie miał gardła ani palców artysty, ale zasłuchana sala ucichła. Kiedy śpiewał, był podobny do dziecka — jeśli nie liczyć mrozu w jego szarych oczach. Śpiewał o bohaterze, który z miłości do dziewczyny zabił jej starego ojca; o tym, jak dziewczyna odtąd kochała go i zarazem nienawidziła, i o tym, jak go w końcu zabiła. Wealtheow uśmiechała się smutno. Niedźwiedź z irytacją spoglądał na psy. Potem śpiewali inni. Hrothgar patrzył i słuchał, rozważając możliwe niebezpieczeństwa. (Brat królowej miał włosy koloru siana i szare jak stal oczy, a kiedy ukradkiem zerkał na Hrothgara, jego twarz

stawała się ostra jak nóż). Nad ranem poszli spać, ale ja wciąż patrzyłem. Śnieg zasypał mnie prawie, stopy kąsał przenikliwy ziąb. Królowa położyła dłoń na nagim ramieniu śpiącego Hrothgara i przyglądała się królowi uważnie, zupełnie 27 tak, jak on sam przyglądał się jej ziomkom. Odsunęła mu z twarzy kosmyk włosów. Po bardzo długiej chwili zamknęła oczy, ale i wtedy nie byłem pewien, czy śpi. Oto znów jestem w pieczarze, krztuszę się dymem i ściskam piekące od odmrożeń stopy. Na myśl o swojej absurdalności zgrzytam zębami. Jeśli ludzie mają coś na swoje usprawiedliwienie, ja nie mam nic: widziałem przecież smoka. Proch z prochu. A jednak dręczyła mnie — mnie, torturowanego czerwienią jej włosów, linią podbródka i bielą ramion — niewiara w prawdy objawione przez smoka. Zbliża się owa sławetna chwila, podpowiadało serce, i nawet to, że nie będę miał w niej udziału — należałem przecież, zgodnie z teorią Barda, do rasy przeklętej przez Boga— nie miało znaczenia. W myślach widziałem, jak piegowata ręka królowej błądzi po ramieniu starca, i przeżywałem to tak jak niegdyś westchnienia harfy. O biada, biada! Ileż razy można wracać na tę samą drogę? Najpierw kłamstwa Barda, potem bzdury o bohaterach, teraz znów myśl o królowej! Moja matka dyszała ciężko, czochrała się zakrzywionymi szponami i patrzyła na mnie, jęcząc cicho od czasu do czasu. Następnej nocy — czarnej jak smoła — rozdarłem wrota dworu, zabiłem strażników i jak burza ruszyłem ku drzwiom, za którymi spała królowa. Leżący przy nich przesławny Unferth zerwał się, gotów do walki. Odtrąciłem go dłonią jak rozbrykanego źrebaka. Brat królowej zerwał się także i spuścił z uwięzi niedźwiedzia. Odwzajemniłem uścisk jego łap moim własnym i złamałem zwierzęciu kręgosłup. Wpadłem

do sypialni. Królowa poderwała się z krzykiem, a ja zaśmiałem się strasznie i chwyciłem ją za stopę. Bynajmniej nie królewskie wrzaski wierciły uszy jak kwik zarzynanej świni. Nikt nie stawał w jej obronie, nawet samobójca Unferth, który znieruchomiał w drzwiach, rycząc z wściekłości i nienawiści do samego siebie. Stary Hrothgar trząsł się, ślinił i wydawał szaleńcze okrzyki. Mógłbym teraz wyrwać ją z łoża i grzmotnąć o ścianę tą złotowłosą głową. Patrzyli w przerażeniu, Skyldingowie po jednej stronie, Helmingowie po drugiej (najpiękniejsza jest równowaga), jak chwytam drugą stopę, jak rozciągam jej nogi, chcąc ją rozedrzeć. „Bogowie!”, zawyła. Czekałem, czy bogowie przyjdą jej z pomocą, ale gdzie tam. Znów się zaśmiałem. Wołała swojego brata, potem Unfertha. Nie podchodzili. Zdecydowałem, że ją zabiję, i postanowiłem zrobić to w sposób możliwie powolny i okrutny. Najpierw potrzymam ją nad ogniem i osmalę tę brzydką dziurę między nogami. Zaśmiałem się jeszcze głośniej. Tamci wciąż wrzeszczeli, wzywając swych chruścianych bogów. Tak, zabiję ją! Wycisnę z niej wnętrzności. Tyle o znaczeniu jako jakości. Zabiję ją, ucząc ich w ten sposób, czym jest rzeczywistość. Grendel, który uczy prawd, Grendel, który zwalcza fantazmaty — oto kim będę, poczynając od dzisiaj, oto moja misja i kształt mej postaci, dopóki starczy mi życia — a mojego postanowienia nie zmieni nikt z żyjących i umarłych. Zmieniłem zamiar. Zabijanie jej nie miało sensu, tak jak nie miało sensu puszczanie jej z życiem. Byłaby to dla mnie jedynie bezmyślna rozrywka, iluzja porządku wprowadzona w ten jeden mizerny rozbłysk nieskończonego upadku wieczności (koniec cytatu). Puściłem stopy królowej. Ludzie gapili się z niedowierzaniem. Zepsułem im kolejną teorię. Wyszedłem. Byłem jednak wyleczony. Przynajmniej tyle pożytku z mojego skandalicznego zachowania owej nocy. Przywołałem w pamięci brzydotę między jej nogami (jasne łzy krwi) i biegnąc przez kopny śnieg,

roześmiałem się na całe gardło. Noc milczała. Z dworu dobiegały mnie ich krzyki. „Grendel, ty chytry diable”, szepnąłem drzewom. Zabrzmiało to fałszywie. (Wstawał szary świt). Balansując na granicy dwóch umysłów, słuchałem, jak jeden — nierozsądny, niezłomny niczym góry — szepcze o urodzie królowej, i postanowiłem, ostatecznie i nieodwołalnie, że się zabiję, zabiję z miłości do Małego Grendelka, który niegdyś istniał. Po chwili jednak bez żadnego szczególnego powodu zmieniłem zamiar. Najważniejsza jest równowaga, gdy ślizgasz się w śluzie… 8. Gdy z rąk zabójców zginął Halga Dobry, Brat ukochany bitnego Hrothgara (Steru Skyldingów, pana mocnych mieczy, strażnika złotych skarbów, który z Żoną miał już dwóch synów), przybył do jego dworu spowiły sierocym żalem Hrothulf. (O, posłuchajcie mnie skały i drzewa, huczne wodogrzmoty! Myślicie, że mówię to wszystko tylko po to, żeby usłyszeć swój głos? Więcej szacunku z waszej strony, bracia i siostry). (Oto nieszczęsny Grendel, dziecię gniewu, który kryjąc czerwone oczy w mroku czasowników, spina rym z rymem wśród wściekłych okrzyków). Scena: Przybycie Hrothulfa do Hart — Hrothulf! To ja, twoja ciocia Wealtheow! Mój ty biedny chłopczyku! — Bardzo z pani strony uprzejmie, że mnie pani przyjmie. — Cóż za głupstwa, kochanie! Jesteś krwią z krwi Hrothgara! — Tak mówią. — Mruknięcie. Cień uśmiechu. Stary król siedzi na rzeźbionym tronie i marszczy brew. Chłopiec ma maniery na wpół oswojonego wilka, martwi się król. Idzie mu ledwo czternasty rok, a już ma stać się przeklętym pretendentem? Wieku sędziwy, wspomnienie zwycięstw, gdzież twoje ukojenie? 28 Król chrząka. No dobrze, zmierzam do wniosków. Naturalnie, chłopiec przeszedł ciężkie chwile. Pogrzeb ojca i co tam

jeszcze. Obdarzony jest, oczywiście, dumnym sercem jak cały jego ród. (Skyld Skefing nieraz…) (Siedzący na krokwi sokół zachowuje swe zdanie dla siebie). Bard śpiewa — ton harfy szemrze w długiej sali jak letni wiatr. — ,,Gdyż dzięki uczynkom pochwały godnym człowiek żyć może dobrze we wszystkich królestwach”. Otóż to. Chłopiec siedzi w skupieniu i słucha harfy, zamknąwszy oczy. Wilki opadły październikowe wzgórza jego myśli. Theorum: Każda akcja (A) ludzkiego serca pociąga za sobą równą co do siły i przeciwną co do kierunku reakcję (Al). Oto jedna ze szczerozłotych myśli Barda. Oto jak — patrzę z radością — rozgościł się Hrothulf. Cichy jak księżyc, słodki skorpion, siedzi pomiędzy parą władców, ostrząc nóż. Scena: Hrothulf na dziedzińcu Hrothulf: Kuląc się w futrach, kmiecie kopią swoje pola, Ciężcy ciemnotą jeżeli nie ciałem. Cuchnie w ich sieniach, ślepo ciemnych, kędy krowiookie dziewki dzielą swe wdzięki między dzielnych młodych. Starcy skażeni parchem snują się po ścieżkach, jak psy schodzą się chyłkiem na tym bożym spłachciu, gdzie król wymierza zwykle sprawiedliwość. Jak kruki kiwają głową nad przejęzyczeniem, co kładzie proces omyłką obrony, dzięki której morderca umyka. „Niech żyje nasz król — wrzeszczą — co daje nam radość!” Tłuści fałszywą wolnością jeżeli nie sadłem, panowie naszych panów patrzą z góry oczami owczarków.

„Jest dobrze — wzdychają. — I król niech nam żyje!” Prawo włada tą ziemią. Gwałtowność człowiecza przykuta jest do dobra (tj. do króla): Prawomocna przemoc tnie kark złodzieja chleba i ociera topór — Cóż, prawomocna śmierć. Pomyśl, spocona bestio. Podnieś wzrok i pomyśl. Skąd wzięły się futra na grzbietach twych sytych obrońców? Dlaczego ginie ten, który chleb ukradł, a możny morderca umyka dzięki sztuczkom najdroższych prawników? Pomyśl! Skup swoją pomarszczoną twarz i schwyć za szpony tę parzącą myśl: To gwałt wyrąbał pełen domostw dół w puszczy, w której bawisz się w wolność. Gwałt nie bardziej usprawiedliwiony niż czyny wilków. A teraz gwałtem chcą nas zamknąć w środku — mnie i ciebie, starcze: chcą, aby im poddać nasz własny gwałt, niegodny, nieprzystojny królom. Wejdźmy w cień. Chcę słowa z tobą i z twym synem. Scena: Hrothulf w lesie Szeroki orzech ponad moją głową rozkłada zimne i czarne konary, śląc w mą pierś ciemność. Blask słoneczny chowa. Pośród plamistych gałęzi wiszarów ptaki mają swe gniazda. Po żyłach hojnej dłoni orzecha wiewiórki biegają. Ale pod drzewem ziemia jest jałowa. Dziwne zrządzenie! Czy nazwać to drzewo tyranem, bo w miejscu, gdzie stoi, 29 nic żyć nie może prócz niego samego i garści prędkich gości? Przekląć, bo zasłoni źdźbłom trawy światło i wyssie z nich życie,

pobieli i wysuszy lśniące sokiem liście dla uciechy przyjaciół skaczących tak lekko? Światem tym rządzi prawo białej zimy, a z nim przypadek. Mógłbym i ja przecież zagarnąć światło, użyć swojej siły i w zamian zyskać mroczną sławę w świecie, wyssać i wyjałowić grunt moich przemyśleń i ścisnąć własne żądze jak podziemne głazy: Niech to, co stare, chorzeje i ginie. Dotyka mej czupryny i uśmiech posyła ufna mowie miłości królowa: dać musisz, by wziąć. Lecz myśl tę przesłoniła już inna: są rzeczy trwalsze niż uczucia. Rosochate gałęzie wiszące nad głową zżerają słońce. Ziemia jest jałowa. A ja duszę się, oczekując wichru i ulewy. Scena: Królowa przy łóżku Hrothulfa Wealtheow: Tak młody i tak smutny? Nawet gdy zasnąłeś? Dowiedz się więc, kochanie, że będzie i gorzej . Dzieciom, które pocieszasz, gdy są zapłakane, przypadną wkrótce wszystkie twe wyśnione złote pierścienie. A wtedy, cóż, wtedy przygaśnie twoja miłość prawie-brata, twój czuły uśmiech odsłoni i zęby, kiedy młodszym kuzynom wpadnie w ręce władza. Gdy byłam dzieckiem, prawdziwie kochałam, miłością głębszą od myśli, głęboką jak Morze Północne. Lata przemijały, a teraz nie potrafię we śnie zmrużyć oka. Jednym słowem, widziałem, jak w Hrothulfie dojrzewa idea użycia przemocy, widziałem, jak rośnie ogólna obawa, i cieszyłem się (Wędrowiec Dróg Piekła, Włóczęga Krańca Świata), wysysałem radość z mej nienawiści, och, ssałem aż do szpiku. Kiedy się zjawił, chudy, pryszczaty i pozbawiony

zarostu, jeśli nie liczyć dziecinnego puszku pod nosem i na brodzie, przeważnie milczał. Pod koniec roku nie odzywał się już wcale, chyba że był do tego zmuszony lub kiedy spotykał się w lesie ze swym doradcą, ohydnym, sędziwym kmieciem. Miał czarną jak węgiel czuprynę i orzechowe oczy, którymi nigdy nie mrugał. Kiedy stał nieruchomo, wysuwał głowę do przodu i składał wargi w ciup. Wyglądał wtedy jak człowiek, który usiłuje sobie coś przypomnieć. Jego wiekowy doradca — przezywano go Czerwonym Koniem — miał wiecznie spłoszony wygląd, czerwone oczy i usta, siwe włosy, których kłaczki błyszczały wokół łysej czaszki jak promyki słońca. Ten z kolei wyglądał jak ktoś, kto nagle sobie coś przypomniał. Szedłem ich tropem przez znaczone czaszkami — często korzystałem z tych szlaków — cieniste ścieżki. (Ale nasi wędrowcy nie dostrzegali czaszek). Hrothulf potykał się co chwila o głazy i korzenie, a starzec balansował na swej sztywnej nodze. Kiedy mówił, zapluwał się, a oczy wychodziły mu z orbit. Poza tym śmierdział, był przygłuchy i przemawiając, darł się, jak gdyby inni też słabo słyszeli. — Trzeba nadzwyczajnego zbiegu okoliczności, by móc wyjść poza prawo! — wrzeszczał starzec. — By przemoc mogła rozpocząć swe rządy, należy najpierw całkowicie odwrócić powszechnie akceptowane systemy wartości, jednym pociągnięciem przemienić najstraszniejsze zbrodnie w czyny bohaterskie i chwalebne. Jeżeli rewolucję spotka klęska, będzie tak tylko dlatego, że ty i wszyscy, którzy będą jej przewodzić, cofniecie się, przestraszeni własną brutalnością! Hrothulf potknął się i upadł, ale niepomny na to starzec wciąż parł przed siebie, wymachując pięściami. Hrothulf spojrzał dookoła błędnym wzrokiem, zrozumiał, że upadł, po czym wstał. Pobiegł za doradcą, znów omal przy tym nie upadając. — Nie wolno ci popełnić błędu, umiłowany książę! — wrzeszczał starzec. — Totalne

zniszczenie wszelkich instytucji i kodeksów moralnych społeczeństwa jest już samo w sobie aktem kreacji, ba, aktem religijnym. Mordowanie i okaleczanie to dusza i ciało rewolucji. Wiem, że ciebie, w przeciwieństwie do wielu głupców, nie rozśmieszą te słowa. — Ach, gdzieżby! — Duszą i ciałem! Spójrzmy zresztą na działanie królestwa! Ma ono chronić powszechnie uznawane wartości, ustalać kompromisy społeczne, podnosić poziom życia ogółu. Jednym słowem, królestwo udaje, że walczy o lepsze życie dla całej wspólnoty. Możesz powiedzieć, że broni władzy sprawowanej przez garstkę 30 jednostek i tłumi dążenia mas. Jak głosi ta sama fikcja, dzieje się to za ogólną zgodą. Instytucja królestwa spełnia swe zadanie doskonale — to trzeba przyznać. — Musimy to przyznać — przytaknął Hrothulf. — Wiesz, jak to się robi, książę. Nagradzanie ludzi najlepiej przystosowanych do systemu: najpierw wasale króla, za nimi ich najlepsi słudzy i tak aż do końca, na którym znajdują się ci nieprzystosowani w ogóle. Tych zapędza się w najciemniejsze zakamarki królestwa, więc nie stanowią problemu. Można też ich zagłodzić, wtrącić do więzienia albo wysłać na wojnę. — Otóż to. — Wystarczy jednak zaspokoić chciwość większości, by owa reszta stała się nieszkodliwa. Tak to jest. Przy tym przez cały czas ludzie mają wrażenie, że dzieje się to za ich zgodą. Kiedy zaczynają szemrać najubożsi pracownicy, ty zaczynasz głosić, że władza państwowa stoi ponad społeczeństwem, aby mu służyć, regulować jego życie, temperować i utrzymywać w granicach porządku —jednym słowem, że stanowi wyższą, bezosobową instancję sprawiedliwości. A jeżeli pracownicy nadal nie chcą się z tobą pojednać, krzycz: „Prawo!”, krzycz: „Wspólne dobro!” i przykręcaj śrubę. Kilku

powinieneś wtedy aresztować i stracić. — Ależ to śmierdzące oszustwo. — Hrothulf przygryzł wargę, w jego oczach błysnęły łzy. Stary kmieć zarechotał. — Otóż to, chłopcze! Czymże jest państwo w okresie wewnętrznego lub zewnętrznego kryzysu? Czym jest, kiedy już przychodzi co do czego? Odpowiedź jest jasna! Ależ tak! Jeśli kilku ludzi przerwie pracę, wkroczy policja. Jeżeli zagrożone zostaną granice, wytoczy się armię! Duszą i ciałem każdego państwa są siły porządkowe i nie chodzi tu wyłącznie o policję i wojsko, ale także o więziennictwo, sędziów, poborców podatkowych, słowem, o każdy chwyt służący przymusowi i represji. Państwo to zorganizowana forma gwałtu, monopolista w dowolnie przez siebie rozumianym „usprawiedliwionym użyciu przemocy”. Rewolucja zaś, mój drogi książę, nie zastąpi niemoralnego moralnym, nie zastąpi też przemocy nieusprawiedliwionej przemocą słuszną. Jest to po prostu starcie jednej władzy z inną, starcie, w którym stawką jest wolność dla zwycięzców i zniewolenie całej reszty. Hrothulf przystanął. — To zupełnie nie to, o co mi chodzi — wybąkał. — Zresztą w różnych państwach może panować większa lub mniejsza wolność. Starzec również przystanął kilka kroków przed nim i obejrzał się z wymuszoną uprzejmością. — Cóż, może i tak. — Wzruszył ramionami. Hrothulf, choć niezdarny, nie był jednak głupi. — Nikt przy zdrowych zmysłach nie będzie głosił przemocy dla samej przemocy, niezależnie od tego, jaki cel mu przyświeca! — wykrzyknął zapalczywie (nieświadom ironii faktu, że oto on, książę, ma prawo się gniewać, a jego rozmówca, kmieć, jest go pozbawiony). Starzec znów wzruszył ramionami i uśmiechnął się łagodnie. — Jestem tylko prostym człowiekiem i tyle — rzekł. — Każdy system to zło, każdy rząd jest złem, i to

nie zwyczajnym, ale złem monstrualnym. — Choć wciąż się uśmiechał, dygotał cały, tracąc panowanie nad sobą. — Jeśli chcesz, bym pomógł ci zniszczyć obecną władzę, jestem do usług. Ale co do powszechnej sprawiedliwości. .. — zarechotał. Hrothulf wydął wargi, spoglądając nań w zamyśleniu nieobecnym wzrokiem. Hrothulf był melancholijny i samotny, bał się obcych i czuł się nieswojo nawet w znanym sobie towarzystwie, ale dla swych kuzynów, których chciał pozbawić korony, był bardzo grzeczny. Zresztą kuzyni, dwa pulchne blondasy, mieli zaledwie jeden trzy, a drugi cztery lata. Na dworze była też kuzynka, Freawaru, dziecko Hrothgara i pewnej zmarłej już kobiety. Hrothulf rumienił się, ilekroć Freawaru się doń odezwała. Siedział przy stole pomiędzy dwoma chłopcami, pomagał im przy jedzeniu i uśmiechał się, kiedy rozmawiali. Sam odzywał się rzadko. Od czasu do czasu królowa rzucała na całą trójkę szybkie spojrzenie. Inni też skrycie popatrywali. Wszyscy domyślali się, co wisi w powietrzu, chociaż nikt jeszcze nie mógł w to uwierzyć. Któż potrafi spoglądać w jasne i uśmiechnięte dziecięce buzie i widzieć zamiast nich płonący dwór, kto potrafi w dźwięcznym gaworzeniu dosłyszeć ryk szalejącego o północy pożaru? Może jeden Hrothgar. Lata przemocy i upokorzeń naznaczyły twarz starca dziwnym spokojem. Wystarczy mi raz na niego spojrzeć, a już wzbierają we mnie dziwne, nieprzyjemne uczucia. Król siedzi teraz sztywny i wyprostowany na rzeźbionym tronie. Jego oczy są starym zwyczajem zwrócone ku drzwiom dworu, przez które wchodzę, gdy idę tam z wizytą. Zapytany o coś, odpowiada uprzejmym i łagodnym tonem, ale jego myśli są daleko, zbłąkane pośród ciał martwych wojów i porzuconych nadziei. Król jest olbrzymem; w młodości miał siłę siedmiu dorosłych mężczyzn. Teraz już nie. Została mu już tylko siła umysłu, a tam nie ma miejsca na przyjemności. Umysł króla jest skrzynią sztyletów. Cywilizacja, którą

władca chciał niegdyś zbudować, jak zaczarowana zmieniła się w gąszcz pełen pułapek. Hrothgar wie, co grozi jego synom, ale przecież nie może porzucić dziecka własnego brata. Królewski szwagier, Hygmod, nie spieszy się jeszcze — ze względu na Wealtheow — lecz Hrothgar nie łudzi się, że mógłby w nim znaleźć przyjaciela. Jest także ktoś, kogo nazywają Ingled, władca Heathobardów, tak sławny ze swych rzezi jak w 31 swoim czasie Hrothgar. Sędziwy król chce mu sprzedać Freawaru, ale nie ma żadnej gwarancji, że się mu to uda. A jeszcze kwestia skarbca, kolejna pułapka. Człowiek rabuje, żeby mieć pieniądze na opłacenie ludzi, którzy zaprowadzą spokój w królestwie, ale gromadzony dla bezpieczeństwa skarbiec przyciąga każdego włóczęgę. Wielkiego umysłu Hrothgarowi skończyły się pomysły. Nie jego wina. Nowych brak. Król czeka jak skazaniec przykuty do ściany jaskini i wpatruje się w wejście. Czasem przenosi roztargniony wzrok na przykutą obok niego Wealtheow. Żona jest jeszcze jedną pułapką, najgorszą ze wszystkich: jest młoda, mogłaby więc służyć jakiemuś żywszemu mężczyźnie. Jest piękna, a marnuje noce z kościstym, drżącym starcem. Wie także, iż król zdaje sobie z tego sprawę. To zaś potęguje jego ból i poczucie winy. Królowa rozumie na szczęście Hrothgarową obawę o losy własnych ludzi, obawę, która czyni z niego tchórza: tamtej nocy, kiedy zaatakowałem Wealtheow, nie kiwnął nawet palcem w jej obronie. Nie ma zresztą pewności, czy jest to istotnie szlachetna obawa — może płynie ona wyłącznie z pragnienia, by trwały królewskie imię i sława? Królowa rozumie starcze zgorzknienie władcy, pojmuje — co jest najstraszniejsze —jego królewską wiedzę: pokój zdobywa się w kolejnych morderczych próbach, a ostateczną wizją przyszłości jest tak czy inaczej klęska. Z każdą przeżytą lekcją coraz głębiej przekonywali się o własnej niegodziwości, małości i hańbie. Tak będzie zawsze.

Moglibyście zapytać, dlaczego, wiedząc to wszystko, nadal robię, co tylko mogę, żeby zaszczuć króla? Dlaczego przyprawiam go o nowe wstrząsy, wpędzam w coraz większe przygnębienie? Nie znam odpowiedzi, oprócz może jednej: dlaczego nie? Czy Hrothgar uczynił cokolwiek, bym mógł się do niego przekonać? Jeśli zgodzę się zawrzeć pokój, czy zaprosi mnie na dwór, by złożyć na mym czole pocałunek i poczęstować miodem? Ha! Czy jego szlachetność, jego królewska godność nie są moim własnym dziełem? Czym Hrothgar był przedtem? Niczym: spuchniętym od opilstwa rozbójnikiem, którego interesował tylko miód, głupie dowcipy i własna pycha. Nie był szlachetniejszy od Czerwonego Konia, tego przyjaciela młodego Hrothulfa, i gdybym go wtedy zabił, nikt by nawet nie pisnął. To ja zrobiłem z niego władcę, czyż więc nie mam prawa poddawać próbom własne dzieło? Dosyć! Kto powiedział, że muszę się bronić? Jestem taką samą maszyną jak ty, jak wy wszyscy. Na mój charakter składają się wściekłość i żądza krwi. Dlaczego to lew miałby się ustatkować i zostać koniem? Zresztą ja także się uczę, lekcja za lekcją, uczę się własnego braku godności. To wszystko, co mam, to moja jedyna broń, która pozwala mi przebić trumienne ściany świata. Dlatego tańczę przy księżycu, robię złośliwe kawały i wstrząsam posadami nocy moim niepohamowanym rykiem wściekłości. W końcu musi coś z tego wyniknąć. Nie chce mi się wierzyć, że ogromna energia mojej melancholii miałaby iść na marne. Obmyśliłem koszmarny sen, który ześlę na Hrothgara. Hrothgar: Znów o tym śniłem: znienacka zmarłem Wśród gąszczu drzew wilgotnych, nagle oniemiały, Trzęsąc się lekko, nasłuchując echa. Porośnięta mchem ziemia ginie gdzieś bezbarwna W głębinie deszczu, znika pośród drzew. Tężeję, próbując pochwycić to echo. Jeśli wytrzymam… znajome „jeżeli wytrzymam”…

Czarne drzewo z podwójnym pniem — dwa drzewa Zrośnięte w jedno — wyrzuca konary. — Pnie w nieskończonościowym tańcu wzrostu Okręcają się wzajem, a tam gdzie się schodzą, Widnieje dawna blizna… którą rozpoznaję… Przez pustkę przemyka prędki łuk rozbłysku, Lot ciężkiego topora. Uderzenie w drzewo: Żelazo tonie w dygoczącej tkance. Będę śnił o tym jeszcze. 9. Grudzień. Zbliża się najciemniejsza noc w roku, a jedynym wyjściem ze snu jest pójść za nim i zstąpić do jego wnętrza. Drzewa umarły. Dni są grotami strzał tkwiącymi w piersi trupa. Blady, apokaliptyczny śnieg oślepia mnie zimnym płomieniem. Strumienie skuł lód. Jeleniom sterczą żebra. Widuję martwe wilki — spod śniegu wystaje łapa, poszarpany ogon Drzewa umarły i tylko najgłębsza religia potrafi przebić się prze czas, uwierzyć, że odżyją. W śnieżnym pejzażu wyglądają jak czarne pręgi ran na bardzo białej ręce. Dzieci z osady kładą się na plecach w kopnym śniegu i zataczają ramionami półkola. Kiedy podnoszą się, na śniegu pozostają tajemnicze, złowróżbne wizerunki skrzydlatych stworzeń. Spotykam je, podążając uśpionymi ulicami w stronę dworu i chociaż wiem, czym są naprawdę, przystaję i uważnie im się przyglądam, skubiąc w zamyśleniu wargę. Nie będę udawał, że rozumiem takie uczucia — wychwytuję je tylko, jedno po drugim, sprawdzam, zanim dotrą do głuchych uszu nocy. 32 Coś się zbliża, coś niezwykłego jak wiosna. Boję się. Stojąc na szczycie nagiego wzgórza, wyobrażam sobie nad głową stłumiony odgłos kroków. Patrzę, jak łucznik Hrothgara tropi jelenia. Okutany od stóp do głów w futra człowiek cicho jak sowa

przemierza rozświetlone śniegiem i księżycem lasy. Na ramieniu niesie ciężki łuk, oczy wypatrują ciemnych tropów. Wspina się na gęsto zarośnięte wzgórze, na którego szczycie jakby w oczekiwaniu stoi jeleń. Rozłożyste rogi zwierzęcia znieruchomiały jak konary drzew, jak gwiazdy ponad drzewami; trwają tak, podobne do spowitych niebiańskim światłem skrzydeł. Jeleń i myśliwy zamarli. Czas skrył się w ich wnętrzach, gdzie przesypuje się z komory do komory niczym piasek w klepsydrze, nie mogąc wydostać się na zewnątrz — tak jak piasek z dolnej komory zegara nie przesypie się do górnej bez pomocy ręki, która postawi na głowie całą naturę. Patrzą sobie w oczy, zastygli jak manekiny, a potem w bladym, niewiarygodnym świetle ręka człowieka zaczyna się z wolna poruszać — klik, klik, klik: chwyta łuk, ściąga go z ramienia i przesuwa do przodu (klik, klik), przekazując pełznącej ostrożnie drugiej ręce. Teraz dłoń cofa się i sięga (klik) po strzałę. Człowiek napina łuk. I nagle czas jelenia podrywa się z miejsca: zwierzę raptownie szarpie głową, podskakuje, krzyżując przednie nogi, i wali się na ziemię. Leży cicho jak śnieg kołujący aż po krawędź umilkłego świata. Ta scena przywarła do moich myśli jak narośl. Czuję w niej jakąś zagadkę. Obok dworu Hrothgara stoi krąg wizerunków bóstw Skyldingów — groteskowe figury wyciosane w kamieniu, wyrzeźbione w drewnie. Krąg twarzy zwraca oczy do wewnątrz, w zamyśleniu wpatrując się w nicość. Niosący pochodnie kapłani przybliżają się i służalczo chylą głowy. — O Wielki Duchu — zawodzi główny kapłan — Straszliwy Niszczycielu, raczże ocalić lud Skylda i zabić naszego wroga, strasznego Wędrowca z Krańca Świata! Na dźwięk swego imienia uśmiecham się, krzyżuję ręce na piersi i czekam, ale nikt jakoś nie kwapi się mnie zabić. Kapłani intonują pieśń w języku dziwacznym i postrzępionym jak ich brody, języku bliższym mojego niż ten, którego używają na co dzień. Przechodzą wzdłuż kręgu od bóstwa do

bóstwa, niepewni, być może, które z nich jest owym Wielkim Niszczycielem. — Czy to ty ? — zdają się pytać ich potulne, starcze twarze, kiedy unoszą pochodnie przed kolejnym poczwarnym kształtem. — Nie ja — szepcze głowa z czworgiem oczu. — Nie ja — szepcze twarz o oczach jak sztylety. — Nie ja — mówią bóg wilk, bóg byk, bóg koń, szczęśliwy, roześmiany bóg ze świńskim nosem… Kapłani zarzynają cielę i jeszcze drgające palą na ołtarzu. Stary kmieć, przyjaciel księcia Hrothulfa, spluwa: — Religia też upada. Za moich czasów ofiarowywali dziewicę… To prawda — religia upada. W pieśni starych kapłanów nie ma wewnętrznego przekonania. Pozostało czyste aktorstwo. Nikt w całym królestwie nie wierzy, że bóstwa noszą w sobie życie. Słabsi wciąż trzymają się rytuałów: zdejmują czapki, nakładają je, unoszą ramiona, opuszczają ramiona, zawodzą, śpiewają, składają dłonie. Ale i oni nie chowają w sobie nierozsądnych nadziei i oczekiwań. Silniejsi — stary Hrothgar czy Unferth — ignorują wizerunki. Wśród stalaktytów ich serc króluje jedynie żądza władzy. Wiele lat temu bez żadnego powodu zniszczyłem świątynię — drewniane bóstwa połamałem jak chrust, kamienne poprzewracałem. Gdy rankiem ujrzano moje dzieło, nie zmartwił się tym specjalnie nikt oprócz kapłanów. Ci za to lamentowali i rwali włosy z głowy, pełni tej samej zapobiegliwej retoryki, z jaką zwykle wznosili modły. Po kilku dniach ich jęki zaczęły niepokoić ludzi, więc na wszelki wypadek — cokolwiek by mówili ludzie rozsądni — podniesiono kamienne bóstwa przy pomocy drągów i sznurów i zaczęto rzeźbić na nowo drewniane. Choć widać było, że wszystkich nudzi to zajęcie, było im ono z jakichś przyczyn niezbędne. Kiedy krąg stanął na powrót, nosiłem się przez jakiś czas zmyślą, by zniszczyć go jeszcze raz, ale

bóstwa były tak niegroźne i nudne, że rzuciłem to w diabły. Zjadłem kilku kapłanów. Leżeli mi na żołądku jak kacze jaja. Północ. Siedzę pośrodku kręgu bóstw, medytując nad nimi, ścigając pewną myśl, której nie mogę pochwycić. Bóstwa czekają, sterczą ze śniegu jak ustawione na sztorc kości. Czeka też Hrothgar spoczywający z otwartymi oczami. Leżąca obok niego Wealtheow trzyma go miękko za rękę. Ma otwarte oczy. Hrothulf ciężko oddycha przez sen — dręczą go majaki. Unferth drzemie niespokojnie, trzymając straż u wrót. Mieszkający w osobnym domu stary Bard wierci się i kręci. Trzęsie nim gorączka. Przez sen mamrocze do kogoś nieobecnego kilka urwanych fraz. Wszystkie bóstwa mają ośnieżone kapelusze i oblepione nosy. W osadzie dawno zgasły światła. Chmury nad głową przesłoniły gwiazdy. Ktoś jednak nie śpi. Słyszę, jak idzie przez głęboki śnieg. Kroki przybliżają się niczym strzała wędrująca przez spowolniony wszechświat. Przebiega mnie dreszcz. Wreszcie dostrzegam przybysza i śmieję się ze swych lęków. To tylko kapłan, pokręcony starzec wsparty na jesionowej lasce, która podobno ma czarodziejską moc. 33 — Kto tu? — chrzęści starzec, zbliżając się do kręgu. Odziany jest w czarną szatę, a jego biała jak leżący wokół nas śnieg broda spływa mu aż za kolana. — Kto tu jest? — powtarza, przeciskając się między dwoma posągami .Maca drogę laską. — Czy ktoś tu jest? — zawodzi. — To ja. Niszczyciel. Starca przebiega gwałtowny dreszcz. Trzęsie się cały, tracąc równowagę. — Panie mój — skamle i osuwa się na klęczki. — O mój błogosławiony Panie. — Po jego twarzy przebiega nagle cień niepewności, ale kapłan odgania go szybko. — Usłyszałem, że ktoś tu jest— wyjaśnia. — Myślałem, że to… — Na jego twarz wraca niepewność, tym razem jednak pomieszana z lękiem. Wyciąga szyję i mruży

oczy, usiłując samą siłą woli przemóc ślepotę. — Jestem Ork — odzywa się niepewnie. — Najstarszy i najmędrszy z kapłanów. Uśmiecham się tylko i milczę, zastanawiając się, czy nie spryskać posągów dymiącą krwią starca. — Znam wszystkie sekrety religii — pospiesznie ciągnie kapłan. — Jestem ostatnim żyjącym z tych, którzy je wymyślili. — Cieszy nas twoja postawa, Orku — mówię, nadając słowom poważne brzmienie. I nagle — czasem nie mogę się od tego powstrzymać — rzucam: — Powiedz mi, co wiesz o Królu Bogów? — O Królu? — O Królu. — Nadal jestem poważny. Starzec przewraca ślepymi oczami, chcąc zorientować się w sytuacji. Gorączkowo szuka w pamięci formuł doktryny. — Przemów i wyrzecz słowa, które by mówiły o Jego niewypowiedzianej piękności i grozie — dodaję jeszcze i czekam. Śnieg miękko opada na bóstwa. Klękając, kapłan przydusił kolanem koniec swej długiej brody i nie może teraz podnieść głowy. Trzęsie się, jak gdyby myślał, że ten nagły paraliż przyszedł z zewnątrz i jest żywiołem tak jak wiatr. — Król Bogów — szepcze i zbiera myśli. Wreszcie składa białe, artretyczne ręce i wyciąga je przed siebie niby koszmarny kwiat. — Król Bogów — zaczyna zawodzić —jest ostatecznym ograniczeniem, a Jego istnienie jest absolutnie irracjonalne, jako że nie można wskazać przyczyny, która by nakładała na Niego owo ograniczenie właściwe Jego naturze. Kącikiem jego ust szarpie przebiegający po policzku tik. — Zaprawdę, Król Bogów nie jest realnością, lecz dopiero podstawą realnej rzeczywistości. Dla natury Boga nie potrafimy znaleźć żadnej racji, gdyż dopiero owa natura jest podstawą racjonalności.

Przekrzywia głowę i czeka, co powiem; próbuje odgadnąć z mych słów, jak oceniam jego przemowę. Milczę. Starzec chrząka, a jego twarz przybiera jeszcze bardziej uduchowiony wyraz. Wraca na nią również tik. — Król Bogów jest rzeczywistym bytem, którego moc nadaje całej wielości wiecznotrwałych obiektów stopniowalny związek z kolejnymi fazami ich własnego urzeczywistniania. Poza Nim nie może zaistnieć nic istotnie nowego. Spostrzegam ze zdziwieniem, że ślepe oczy kapłana są pełne łez, które spływają po policzkach i giną w brodzie. Zakłopotany przygryzam palce. — Cel, jaki Główny Bóg upatruje w twórczym wzroście, to ewokacja nowej intensywności. Ma On być podnietą dla naszych uczuć. — Ork szlocha teraz jak bóbr, jego głos łamie się ze wzruszenia. Przyglądam się w zaciekawieniu, jak węźlaste ręce drżą i podrygują. — On jest wiecznotrwałym bodźcem pragnienia nadającego cel wszystkiemu, co żyje. Jest nieskończoną cierpliwością, czułą troską O to, by nic na tym świecie nie było na próżno. Zawodzący starzec trzęsie się jak osika. Świta mi myśl, że jest mu po prostu zimno, ale on zamiast kulić się, wyciąga ręce ku niebu rozczapierza kościste palce, jak gdyby chciał mnie nastraszyć. — Ach, ostateczne zło doczesnego świata sięga głębiej niż jakiekolwiek zło konkretne, jak nienawiść, cierpienie albo śmierć! Ostatecznym złem jest to, że czas jawi się jako wieczyste przemijanie, to, że realne istnienie implikuje nieuniknioną eliminację. Tak więc naturę zła można przedstawić w dwóch prostych, lecz przerażających i świętych twierdzeniach: „Wszystko przemija” i ”Alternatywy wykluczają się”. Oto Jego tajemnica — piękno wymaga kontrastów, a dysonans jest podstawą, z której wyrasta nowa intensywność doznań. Objawiona mi ultymatywna mądrość leży w umiejętności dostrzeżenia

powolnego procesu unifikacji i wzrostu powagi oraz świetności wszechświata, procesu, w którym ulega przemianie cała różnorodność istnień i w którym nic, ale to nic nie ginie! Z tymi słowy starzec pada na kolana i zanosi się szlochem wdzięczności. Jestem w kropce. 34 Nim zdążyłem podjąć jakąkolwiek decyzję, zauważam, że zmierzają ku nam inni ludzie, ściągnięci widocznie zawodzeniem starca. Wyślizguję się z kręgu tak cicho, że nie słyszy mnie nawet ślepy Ork, i kryję się za kamiennym wizerunkiem dzierżącego czaszkę bóstwa w kowalskim fartuchu. Nadchodzą trzej młodsi kapłani. Nachylają się nad starcem. Na ich przygięte plecy miękko prószy śnieg. PIERWSZY KAPŁAN: Ork! A cóż ty tu robisz? Wszak napisane jest, iż starcy winni zażywać wygody swego łoża! DRUGI KAPŁAN: Zaprawdę, przyjacielu najdroższy, zły to obyczaj włóczyć się po nocy, gdy wokół grasują potwory. TRZECI KAPŁAN: Zdziadział i tyle. Od dawna wam powtarzam, że ten stary dziad już próchnieje. ORK: Bracia, rozmawiałem z Wielkim Niszczycielem! TRZECI KAPŁAN: Akurat. PIERWSZY KAPŁAN: On bluźni! Wszak napisane jest „nie ujrzysz oblicza mego”. DRUGI KAPŁAN: Pomyślże, bracie, jaki będziesz niewyspany podczas porannych obrzędów. ORK: Stał przy mnie! Stał tak blisko jak wy teraz. PIERWSZY KAPŁAN: „Zajęciem kapłanów jest oddawanie czci. To, co robią bogowie, obchodzi wyłącznie bogów”. Wszak pamiętasz pismo? TRZECI KAPŁAN: Stary dureń. Jeśli już ktoś chce dostąpić objawienia, powinien je mieć publicznie, bo wtedy służy to naszej sprawie. DRUGI KAPŁAN: Zaprawdę, przyjacielu najdroższy, nie robi dobrego wrażenia takie szwendanie się w

środku nocy. Trzeba prowadzić regularny tryb życia. ORK: A jednak Go widziałem. Spotkała mnie nagroda za poświęcony naukom i religii żywot! Powiedziałem Mu, co wiem o Królu Bogów, a On nie zaprzeczył. Teraz wierzę nareszcie, że mam do pewnego stopnia rację. PIERWSZY KAPŁAN: Twoja teoria jest dziwaczna i oparta na czystej spekulacji. Wszak napisane jest… DRUGI KAPŁAN: Błagam, przyjacielu najdroższy, wejdźże z nami do środka. Nie znoszę bycia na nogach po północy, rujnuje mi to cały następny dzień. Od razu wkładam szatę na lewą stronę, miesza mi się obrządek, odżywiam się nieprawidłowo… TRZECI KAPŁAN: Stuknięty kapłan to żaden interes. Wierni zaraz robią się nerwowi. Jeden taki jak on wystarczy, żeby puścić nas wszystkich z torbami. Potrząsam głową, dziwiąc się kapłańskiej dyskusji, i znów nadstawiam ucha. Nagle nadbiega czwarty kapłan, w biegu oblekając szatę. Jest młodszy niż tamci. Odwracają się ku niemu i mierzą nieżyczliwym wzrokiem. Przychodzi mi do głowy, że być może młody kapłan ma w czubie. — Cóż to? — krzyczy już z daleka. — O święci bogowie, cóż to? — Rozkłada szeroko ramiona, jakby oczarowany ich widokiem. Ork opowiada mu o swym spotkaniu. Młodzik słucha z przejęciem. Nim starzec dochodzi do końca opowieści, kapłan pada na kolana, wznosi ręce, a na jego wargach pojawia się uśmiech euforii. CZWARTY KAPŁAN: Błogosławiony! O błogosławiony! (na kolanach czołga się do Orka, chwyta głowę starca w obie dłonie i całuje). Bałem się już o ciebie, Orku błogosławiony, lękałem się twego bezkrwistego racjonalizmu. Lecz teraz widzę, widzę zaiste! Taka jest wola bogów! Rytm został przywrócony! Racjonalna myśl — wybaczcie mi, że nauczam, ale muszę, muszę! — zwykła racjonalna myśl

nieodwracalnie okalecza umysł, zamyka go w skostniałym systemie i pozwala jedynie ekstrapolować przeszłość. Ale oto nareszcie zapuściła korzeń w twą duszę słodka fantazja, a z nią wszystko, co absurdalne, niesamowite, inspirujące i groźne, wszystko, co straszne i ekstatyczne, i co nie mogło do ciebie dotrzeć przedtem! Zaiste, powinienem był wiedzieć, że ta chwila nastanie, należy mi się kopniak, bo nie widziałem, jak nadchodzi! Wizja Niszczyciela! Zaiste, zaiste! Orku, nim się spostrzeżemy, będziesz już całował dziewczyny! Czyż nie pojmujecie, bracia? Wiedzcie, że krew i nasienie są wybuchowe, nieobliczalne, powodowane uczuciem, nieporządne — i w niewytłumaczalny sposób fascynujące! Transcendują! Przeskakują nad otchłanią! Błogosławiony Orku! Twa wizja napełnia mnie wiarą, dowodzi, że i dla nas wszystkich jest nadzieja! Ogarnięty euforią kapłan miota się jak ktoś, kto wypił za dużo miodu. Trzej starsi koledzy spoglądają na niego niczym na zdychającego węża. Ork ignoruje go i niepomny na cały świat pociąga nosem. Wycofuję się chyłkiem. Taka mowa potrafi stłumić nawet żądzę krwi potwora. Kapłani nadal stoją w kręgu, a śnieg opada miękko na ich włosy i brody. Jeśli nie liczyć ich paplaniny, cała osada jest martwa. Hrothgar już śpi. Wypoczywa przed czekającą go nazajutrz kolejną próbą cierpliwości. Obok niego równo oddycha Wealtheow. Śpią także Hrothulf i synowie króla. W głównej sali chrapią rzędy wojów. Tylko Unferth przeciera zapuchnięte oczy i w półśnie wychodzi na zewnątrz zrobić siusiu. Gdzieś ujada pies — nie na mnie, bo przecież rzuciłem na niego zaklęcie. Unferth zdaje się nie słyszeć. Przenosi wzrok ponad ośnieżonymi dachami ku ośnieżonym bagnom i ośnieżonym lasom, nie wiedząc, że stoję tuż obok niego. Śnieg przesypuje się przez gałęzie drzew, zatyka lisie nory, zasypuje trop śpiącego już jelenia. Słysząc moje 35

kroki, drzemiący z pyskiem na przednich łapach wilk budzi się i otwiera szare ślepia, ale nie unosi łba. Patrzy na mnie wrogo, a potem znów zasypia w wygrzebanej w śniegu jaskini. W zimie, kiedy świat jest trupem, zaprzestaję zwykle ataków. Gdybym był mądrzejszy, leżałbym teraz w pieczarze zwinięty w kłębek jak śpiący niedźwiedź. Moje serce porusza się wolno niczym zamarzająca woda. Nie potrafię sobie wyraźnie przypomnieć zapachu krwi. A jednak nie mogę spać. Chciałbym jeszcze raz opaść przez czas i przestrzeń i ujrzeć smoka. Nie potrafię. Wędruję powoli, wierzchem ramienia ocierając z twarzy śnieg. Jedynym odgłosem na ziemi jest szmer padających płatków. Nagle coś sobie przypominam. Pustka bezgraniczna jak niebiosa Piekła. Zatrzymuję się przy powykręcanych korzeniach dębu, wpatrując się w bezmiar. W ogromnej odległości widzę słońce, czarne, ale wciąż jaśniejące. Wokół niego powoli krążą pająki. Na chwilę staję jak wryty, zaintrygowany widokiem — choć nim nie poruszony. Ale oto znów jestem w lesie, a wszystko, co żyje, śpi. To tylko sen. Niepewnie ruszam przed siebie. Wciąż czekam. 10. Najbardziej boli czekanie. Posępna ofiara, wpatrzona niewidzącym wzrokiem w czas, którego nikt nie miał oglądać. Nad głową maszeruje bezmyślne słońce, cienie na przemian wydłużają się i kurczą. „Bogowie stworzyli ten świat, aby dać nam radość”, piszczy młody kapłan, a ludzie słuchają go pokornie i chylą głowy. Nie dociera do nich wcale, że mówca jest szalony. Smoczy opar jest zaduchem ziemi. Bard zachorował. Patrzę, jak wielki, rogaty kozioł skacze po skałach, pnąc się w stronę mojego jeziora. Nie mam wielkiej ochoty oglądać bezdennej głupoty zwierzęcia. — Ej ty! — wołam. — Nic tu po tobie! Jazda stąd! Kozioł unosi łeb i uważnie mi się przygląda, opuszcza go i znów wypatruje szczelin, lodowych piargów i

śliskich skalnych półek -uparcie idzie dalej. Unoszą głaz i z turkotem spycham go po zboczu. Uszy kozła podnoszą się, zwierzę sztywnieje, rozgląda się pospiesznie i odskakuje. Głaz przechodzi bokiem. Kozioł patrzy w ślad za nim, a potem odwraca łeb i spogląda na mnie karcąco. Rusza dalej. Rzeczą kozłów jest wspinaczka — kozioł będzie się wspinał. — Och, koźle, koźle—mruczę, niby to rozczarowany. — Wykaż trochę rozsądku. Nic tu po tobie. Kozioł idzie dalej. Chwyta mnie złość. Jego głupota przestaje mnie bawić. Jezioro należy wyłącznie do mnie i do ognistych węży. Co będzie, jeśli wszyscy zechcą urządzać sobie tam spacery? — Wracaj na dół, koźle! — wrzeszczę, ale zwierzę wciąż wspina się jak bezmyślny mechanizm. Rzeczą kozłów jest wspinaczka. — Poszedł stąd! — ryczę. — Jeżeli bogowie każą ci się wspinać, czemu nie wdrapujesz się na dach dworu? Idzie dalej. Odwracam się od krawędzi i spostrzegam uschnięte drzewo. Rzucam się na nie, obalam i wlokę ze sobą ku urwisku. — Ostrzegałem cię! — Jestem wściekły. Echo moich słów wraca odbite od skał. Kładę drzewo na krawędzi, czekam, aż kozioł znajdzie się w jego zasięgu, i spycham. Pień spada z hukiem i toczy się ukosem po zboczu. Kozioł daje susa w lewo, odwraca się, skacze w prawo i w tym momencie dosięga go jeden z konarów. Zwierzę pada, becząc, ale w mgnieniu oka podnosi się, znów beczy i przebiera nogami, ześlizgując się ku krawędzi skalnej półki. Toczące się powoli drzewo znika z oczu. Kozioł jeszcze raz podrywa się na nogi, kopyta ryją ziemię, ale nim jeszcze może złapać równowagę, pada znowu, trafiony w łeb moim kamieniem. Zbiegam ku niemu, by się upewnić, że tym razem na pewno przeleci przez krawędź. Kozioł staje na nogach i w tej samej sekundzie trafia go drugi kamień. Coś pryska z rozbitej czaszki, ale zwierzę wciąż

stoi i chociaż oślepione, jest jeszcze groźne. Niełatwo zabić górskiego kozła, zwierzę, które myśli kręgosłupem. Chociaż przez jego boki przebiega śmiertelny dreszcz, skacze ku mnie, bodąc powietrze wielkimi zakrzywionymi rogami. Cofam się do jeziora — tam będę bezpieczny — i uśmiecham się na myśl, że ścigające mnie zwierzą jest na dobrą sprawę martwe. Kozioł wspina się dalej. Łapię następny kamień i roztrzaskują mu pysk, łamią kark. Kozioł opada na przednie nogi i znowu wstaje. Powietrze nabrzmiewa słodką wonią krwi. Śmierć trzęsie koźlim ciałem, jak wiatr potrząsa drzewami, lecz kozioł wciąż wspina się ku mnie. Podnoszę kamień. O zmierzchu obserwuję ludzką krzątaninę w osadzie. Chłopcy pędzą ku rzece konie i woły i łamią lód na zmarzłym wodopoju. W stodołach mężczyźni przewracają drewnianymi widłami siano, wygarniają nawóz, sypią ziarno do żłobów. W ciemnym warsztacie przykucnęli kołodziej i jego pomocnik, zajęci wbijaniem szprych w piastę. Przysłuchuję się skrzypieniu drewna, uderzeniom młota; skrzyp, uderzenie, skrzyp, uderzenie—jak głos steranego serca. Zapachy z kuchni. Ku ołowianoszaremu niebu pełznie ołowianoszary dym. Na nadmorskich urwiskach stoją oddaleni o parą rzutów kamieniem strażnicy Hrothgara. Tulą się w futra, wciskają w siodła lub kryją pod osłoną skalnych nawisów. Dla rozgrzewki tupią i rozcierają zgrabiałe ręce. Nikt nie uderzy na królestwo od morza; milę od brzegu dryfują góry lodowe, które ocierając się o siebie, 36 wydają przeciągły niski dźwięk, podobny do głosu jakiejś morskiej bestii. Jednak strażnicy nadal pełnią służbę, posłuszni rozkazom, które król zapomniał odwołać. Ludzie pochylają głowy nad misami i odzywając się z rzadka jedzą, a ich oczy błyszczą w świetle lamp. Leżące u stóp psy podnoszą co jakiś czas pyski. Dziewczyna, która podaje jedzenie,

patrzy na ścianą, czekając, aż opróżnią się talerze. Starzec kończy jeść pierwszy i wychodzi, by przynieść drew. Szpieguję dalej. Słucham teraz, jak stara kobieta opowiada dzieciom przeróżne bujdy. (Jej twarz pociemniała od jakiejś choroby, żyły na dłoniach są jak postronki. Kobieta jest już zbyt stara, by gotować czy zamiatać). Dzieci słuchają z przejęciem historii o mieszkającym za morzem olbrzymie silnym jak trzydziestu mężczyzn. — Kiedyś przybędzie i do nas — mówi kobieta, a dzieci robią wielkie oczy. Pochylony nad kołem garncarskim starszy, łysy mężczyzna podnosi głowę i rechocze. O jego nogę ociera się szary pies. Mężczyzna kopie psa. Słońce świeci teraz z dnia na dzień dłużej, wspina się— mechanicznie jak kozioł— ponad ołowianym horyzontem. Dzieci zjeżdżają z pagórków na wygładzonych deskach, ich wesołe okrzyki przedzierają się przez martwiejącą ciszę. Półmrok pogłębia się, matki wołają dzieci do domów. Kilkoro udaje, że nie słyszy. Nagle pada na nie cień (mój cień) i oto znikają na zawsze. I tak to jest. Ciemność. Ludzie wchodzą i wychodzą z domu Barda. Twarze są poważne, chód lekki, głowy zgięte w ukłonie, ręce złożone, by odegnać od chorego senne koszmary. Sługa Barda - chłopiec, który przybył wraz z nim — usiadł obok łóżka i wydobywa z harfy ciche dźwięki. Starzec podnosi głowę, próbuje podźwignąć się z chaosu i słuchać. Potem pyta o pewną kobietę, która wciąż nie przychodzi. Odpowiedzi brak. Przychodzi za to król z królową u boku. Cztery kroki za nimi stąpa młody Hrothulf, trzymając za rączki królewskie dzieci. Król siada przy łóżku, jak siaduje zwykle na tronie, i wytrzeszcza swoje cierpliwe oczy. Hrothulf i dzieci zatrzymują się w sieni. Królowa dotyka czoła starca koniuszkami palców. Bard szepcze, żeby przynieść lampę. Służący udaje, że ją przynosi, choć lampa od

początku stoi koło łóżka. — Teraz lepiej — odzywa się z obowiązku królowa, a król, jak gdyby nie mógł tego dostrzec wcześniej, zauważa: — Wyglądasz dziś o wiele zdrowiej. Bard nie odpowiada. Zaglądam do wnętrza chaty niczym oczekujący państwa sędziwy stangret z parą bokobrodów. Mam wilgotne wargi i czerwone oczy, pierś wypełnia bezsensowna udręka: patrzę, jak starzec dojrzewa do decyzji, by zatrzymać swoje serce. — Gdzież są wszystkie jego piękne frazy? — szepczę w ciemność i chichoczę. Noc, jak zwykle, nie mówi nic. Bard siedzi bez ruchu na łóżku, trzymając białe jak śmierć ręce na kołdrze. Oczy, niegdyś omotane pajęczyną wizji, ma zamknięte. Młody sługa przestaje grać. Król i królowa wciąż czekają, być może licząc w myślach czas, a zielarz — garbus w czarnej szacie i z nerwowym tikiem na pół twarzy, już niepotrzebny dawnemu królowi poetów — przechadza się tam i z powrotem po izbie, zacierając ręce. Czeka, aż łagodny, suchy skurcz krtani uwolni starca i pozwoli mu iść w następne miejsce. Bard chce coś powiedzieć. Tamci nachylają się. — Widzę… Nadejdzie czas— płynie głos — nadejdzie czas, kiedy Danowie znów będą… Głos cichnie, czoło starca marszczy się w namyśle, biała ręka unosi się, chcąc może wygładzić zmarszczki, lecz zaraz opada bezwładnie na przykrycie. Bard unosi głowę, nasłuchując kroków. Cisza. Głowa osuwa się na poduszkę. Goście wciąż na coś czekają. Zdają się nie rozumieć, że starzec nie żyje. W innym domu siedzi przy rzeźbionym stole niemłoda już kobieta. Jej włosy mają prawie ten sam rudy odcień co włosy królowej. (Oczy kobiety są blisko rozstawione, a brwi równe jak ślad po cięciu nożem). Tak jak przed chwilą Bard, nasłuchuje kroków. W pokoju obok śpi jej szlachetnie urodzony mąż. Głowę złożył

na ramieniu, jak gdyby słuchał bicia swego serca. Dla tej właśnie kobiety żywiłem największy podziw. Wierność, wyrafinowanie… Kiedy się odzywała, Bard schylał pobielałą głowę i patrzył ślepym wzrokiem w podłogę. Czasami, kiedy śpiewał o bohaterach i strzaskanych kręgosłupach okrętów, czuło się, że robi to właśnie dla niej. Jednak wszystko spełzło na niczym, kobieta niezmiennie opuszczała dwór wsparta na ramieniu męża. Bard kłaniał się uprzejmie, kiedy go mijała. Kobieta słyszy zbliżające się kroki. Odskakuję w ciemność, by czekać wraz z nią. Do drzwi podbiega goniec wysłany przez sługę Barda. Nim zdążył zapukać, kobieta pojawia się w otwartych drzwiach i spogląda pustym wzrokiem. — Nie żyje — mówi goniec, pani kiwa głową, a potem, kiedy goniec znika, wychodzi przed dom i staje ze skrzyżowanymi ramionami. Jej twarz traci wszelki wyraz. Kobieta patrzy w stronę domu na wzgórzu. „Wszyscy prędzej czy później przeminiemy — mam pokusę szepnąć. — Niestety”. Powstrzymuję się. Tylko wiatr żyje, przyciska suknię do obfitych bioder i piersi kobiety nieruchomej jak ów martwy starzec w swym łożu. Mam ochotę schwycić ją i słuchać krzyku tańczącego po oblodzonych ścianach nocy, lecz 37 cofam się i idę raz jeszcze popatrzeć na Barda. Stare kobiety oporządzają ciało i kładą na oczodoły złote monety, by martwy nie mógł ujrzeć, dokąd idzie. Wciąż nienasycony, wracam wreszcie chyłkiem do domu. Kiedy siedzę w pieczarze, czekanie boli jeszcze bardziej. Matka, która już dawno zatraciła resztki rozumu, miota się szaleńczo od ściany do ściany, podrywa się i znów opada na czworaki. Jej ciemne czoło marszczy się niczym zaorane pole, oczy błyszczą szaleństwem uwięzionego orła. Za każdym razem kiedy wracam, zagradza mi wyjście, jakby chciała mnie już na zawsze zatrzymać przy sobie. Znoszę to przez

pewien czas. Zasypiając, przytula się do mnie, na poły grzebiąc mnie w szorstkim futrze i fałdach tłuszczu. Zawodzi coś, ślini się i jęczy, czasem skomlę i drze ciało pazurami, wyrywając kępki szarawej sierści. Siedzę w kącie i obserwuję ją z chłodnym obiektywizmem, a że Bard odszedł, nachodzą mnie różne dziwne myśli. Zastanawiam się nad przemijaniem tego, co przemija. Chwila, w której żyję, w której jestem uwięziony, porusza się, jest formą toczącą się przez ciemność niby podziemna rzeka, i nie tylko starożytność — mityczna epoka walki dwóch braci— ale także moja własna historia sprzed sekundy przemija, bez śladu przepada w nieistnieniu. Dzielne czyny króla Skylda nie istnieją „gdzieś tam” w Czasie, bo „gdzieś w Czasie” jest tylko aluzją podsuwaną nam przez język. Nie istnieją więc wcale. Moje niegodziwości sprzed lat pięciu, sześciu czy dwunastu są pozbawione innego istnienia niż jako teraz — gdy składam ofiarę ze światła na ołtarzu wszechmocnych słów i wysilam pamięć, by odzyskać tamten czas. Pamiętam lata, kiedy byłem jeszcze bardzo mały, a matka trzymała mnie czule w ramionach. Ach, mamo, jak ja cię kochałem, od tylu lat martwą. Pamiętam czas, kiedy kuląc się przy ścianie dworu, słuchałem pierwszych niezwykłych hymnów Barda. Piękno! Świętość! Moje serce drżało jak liść! Bard nie żyje. Powinienem był pochwycić go, udręczyć, wydrwić, zrobić z niego durnia, przerwać pieśń w pół słowa i roztrzaskać czaszkę, zmienić tonację, rozbryzgując krew po wnętrzu dworu… Jeśli zaniedbasz choć jeden zły uczynek, nie odrobisz tego przez całą wieczność. Oczywiście wezmę udział w pogrzebie. Matka próbuje mnie zatrzymać, ale unoszę ją, jak gdyby była dzieckiem, i delikatnie odstawiam na bok. Matka, pełna przerażenia i żalu nad sobą, drży. A może ukrywa coś przede mną? Wiem, że to nieprawda. Przyszłość jest równie nierealna i ciemna jak przeszłość. Przyglądam się drżącej matce z chłodnym obiektywizmem. Wygląda tak, jak gdyby jej

mięśnie poraził węgorz elektryczny. Kiedy ją odpycham, wyje. Biegnę prędko ku wodzie i nurkuję, wciąż słysząc jej głos. Jutro i tak o nim zapomnę, więc ból matki jest mi obojętny. A zatem na pogrzeb. Dawny sługa Barda, tuląc polerowaną harfę, śpiewa o starym Hoku, jego córce, pięknej Hildebruh, i synu Hnaefie, o dzielnym Hengeście i o tym, jak wojowie Finna walczyli przeciwko ukochanym współplemieńcom jego żony, jak padł król Hnaef i jakie straszne rzeczy z tego wynikły. Kiedy Finnowi zostało już tylko paru ludzi, jego przeciwnikom zaś zabrakło króla, zawarto przymierze. Układ był taki: Finn zostanie władcą dotkniętych bezkrólewiem Danów, jako że król bez poddanych nie jest królem, a wojowie bez władcy są tylko wygnańcami. Obie strony złożyły śluby i poprzysięgły sobie pokój. Zamieszkali wszyscy razem. Nad kraj Jutów nadciągała zima. Ludzie w ciszy słuchają płynącej z ust młodzieńca pieśni starego Barda. Stos, na którym leży ciało, jest gotów. Martwe ramiona skrzyżowane na piersi. Twarz trupa jest sztywna i sina, jak gdyby zamarzła. Obok stosu pobłyskuje lód. Świat zbielał. Gdy młody Hengest jeszcze U boku Finna spędzał ciemną od krwi zim, Smutek miał w sercu, o swym domu myślał,. Choć nie mógł płynąć po pienistym morzu Krzywodziobym okrętem. Wyły morskie wichry, Pył pędząc, pieniste bałwany Skuł lód. Przyszła nowa pora. Nowy rok nastał, jak przychodzą lata. Czas nadszedł jasnej błyszczącej pogody. Zima odeszła, pierś ziemi odżyła,. A wypędzony Hengest gotów był, by iść — niepożądany gość w domostwie Finna. —Ale

Jak lód skował wybrzeże, tak serce Hengesta Stężało: zemsta wołała go głośniej niż dom. Myślą przyzywał zwadę i zwada nadeszła, A kiedy Finn legł we krwi, a z nim reszta wojów, Król dzielny, królową porwano I objuczeni złotem, którego nie wzbraniał Już Finn, popłynęli Danowie do domu. Podwójne śluby mężów prędko prysły. Przez krokwie Kapie wiosenny deszcz. 38 Tak śpiewa młodzieniec, przyzywając i powtarzając dawne słowa. Jego raka lekko trąca struny harfy. Oczy króla są suche, a myśli błądzą daleko, bardzo daleko. Książę Hrothulf stanął obok dzieci Hrothgara i Wealtheow. Jego twarz nie mówi nic, milczy jak śnieg. Zapłonął stos. Unferth wbija w płomień swoje kamienne spojrzenie. Ja także wpatruję się w ogień, który wydaje się bezbarwny, podobny do błyszczącego punktu na jasnym śniegu i lodzie. Płomień strzela do gór^’, sycąc swój głód tym kiepskim, chudym mięsem. Kroczący wokół stosu kapłani mruczą staroświeckie modlitwy. Tłum zawodzący żałobną pieśń ignoruje ich. Pęka w ogniu odarta z wizji głowa, z ucha i kącika ust kapie ciemna krew. Koniec pewnej epoki. Mógłbym to powiedzieć królowi. Oto znów jesteśmy na swoim. Porzuceni. Przebudziłem się nagle i wyobrażam sobie, że kozioł wciąż wspina się po urwisku w stronę jeziora. Daleko na morzu słychać dziwne zawodzenie. Matka coś mówi. Wytężam myśli, chcąc ją zrozumieć. Strzeż się ryby. Wstaję i ruszam przed siebie. Wypełnia mnie niespokojne oczekiwanie, chociaż wiem, że nie mam już na co czekać. Nie jestem jedynym potworem tych bagien. Widziałem dziką jak wicher staruchę, Jak wychodziła w bieli z śródnocnej pieczary. Jej

płaszcz wisiał w strzępach, jej ciało wychudło, A oczy, jej oczy, jej mordercze oczy… Smoczy opar. Powinienem pójść spać, odłożyć wojnę do wiosny, jak to zwykłe czynię. Budzę się przerażony, a ręce mam zaciśnięte na gardle. Głupia sprawa. Nihil ex nihilo, zawsze to mówiłem. 11. Szaleję z radości — a przynajmniej sądzę, że to radość. Przybyli tu obcy wojowie, a zatem cała gra zaczyna się na nowo. Całują lód zamarzniętych strumyków i przyciskam ucho do jego tafli w hołdzie dla szemrzącej pod spodem wody — bo też obcy przybyli wodą. Góry lodowe rozstąpiły się nagle, jakby rozsunęła je łagodnie czyjaś ogromna ręka, a spomiędzy nich wyłonił się okręt, pieniący fale, żądny żeglugi biały żagiel tnący łabędzią drogę. Szybował jak ptak! Ach, szczęśliwy Grendel, któremu spadło w darze piętnastu sławnych bohaterów prężących się w swoim rynsztunku, tłustych niczym krowy. Czułem, że tu przybędą. Leżałem w ciemnościach pieczary nękany jakimś dziwnym przeczuciem. Chcąc poznać przyczynę swojego niepokoju, zacząłem się wiercić i wtykać nos w najdalsze zakamarki podziemi. Czułem się jak kiedyś przed spotkaniem ze smokiem. — Coś się zbliża — powiedziałem głośno. Nagle wyraźniej niż kiedykolwiek dobiegł mnie odgłos stóp kroczących po kopule świata. Zorientowałem się zaraz, że to, co słyszę, jest tylko biciem mojego własnego serca, lecz równocześnie upewniłem się, że coś się wydarzy. Wstałem i ruszyłem przez komnaty kamiennych sopli w stronę jeziorka i zatopionych drzwi. Matka nie zrobiła żadnego gestu, żeby mnie zatrzymać. Kiedy nachyliłem się nad wodą, ogniste węże uskoczyły na wszystkie strony, wijąc się i sycząc. One także to czuły, słyszały ów odgłos — miarowy, nieludzko miarowy i nieprzenikniony. Brakowało jeszcze godziny do świtu,

kiedy zaczaiłem się w cieniu nadmorskiego urwiska u stóp skalnej twierdzy Gigantów. Był odpływ. Ołowianoszara woda uparcie i dokładnie wsysała się w szare, oblodzone głazy, szary wiatr drażnił bezlistne drzewa. W ciszy słychać było tylko lodowaty szum fal i krzyk niewidocznego w szarości ponad głową ptaka. Dwie mile od brzegu niczym długi czarny pień przesunął się wieloryb. Niebo za plecami zaczynało już jaśnieć. Wtedy dostrzegłem żagiel. Nie ja jeden. Stojący obok wierzchowca okutany w futra strażnik również zakrył oczy, chroniąc je przed blaskiem unoszących się za okrętem gór lodowych, i obserwował, jak obcy przybijają do brzegu. Drewniany kil wrył się w piach, żłobiąc w nim długą na czterdzieści stóp — połowę długości okrętu — krechę, która ciągnęła się aż ku nadmorskim głazom. Natychmiast z pokładu zaczęli wyskakiwać obcy — szybcy jak wilki, mechaniczni i przerażający. Bez słowa, błyskawicznie przycumowali okręt za pomocą sztywnych od lodu lin, szarych jak morze, niebo i ziemia. Jak chodzące trupy uwijali się w ciszy mąconej tylko brzękiem kolczug, spuszczając żagiel, przywiązując ster, wyrzucając na brzeg drzewca i topory. Strażnik dosiadł konia, pochwycił włócznię i z hałasem ruszył ku nim po zboczu. Podkowy krzesały iskry na kamieniach. Zaśmiałem się. Jeśli tamci przybyli tu, by walczyć, strażnik musi mieć źle w głowie. — Kim jesteście, o zbrojni odziani w kolczugi, którzy przybywacie morską drogą wysokim okrętem przez zimny ocean do krainy Danów? — rzecze strażnik. Wiatr pochwycił słowa, zmącił je i uniósł. Zgiąłem się we dwoje, usiłując powstrzymać rechot. Omal nie pękłem ze śmiechu. Przybysze przypominali drzewa. Ich wielki jak góra wódz zmierzał teraz na czele swego lasu w stronę strażnika, który nie zrażony zaczął potrząsać włócznią, jak to robią zwykle wojowie, kiedy zapowiadają przeciwnikowi, co stanie się z jego genitaliami.

39 — Patrzcie go — szepczę i przez chwilę boksuję się z cieniem. — Jeśli się na ciebie rzucą, gryź ich, chłopcze po łydkach! Strażnik wciąż kipiał gniewem, wrzeszczał i domagał się przedstawienia rodowodów. Obcy złożyli ręce na piersiach i słuchali. Wiatr stał się zimniejszy. Nareszcie strażnik ochrypł, pochylił się nad łękiem i zaczął kaszleć w złożone dłonie. Wtedy przemówił wódz przybyszów. Jego głos był potężny, lecz bardzo spokojny: głos czegoś, co umarło, martwy jak lód, jak suche gałęzie, nad którymi wieje zimowy wiatr. Twarz mężczyzny była dziwna i zaczynała mnie coraz bardziej niepokoić. Przez chwilę zdawało mi się, że znam ją, że to twarz z jakiegoś prawie zapomnianego snu. Nieruchome, pozbawione wyrazu i wbite w ziemię oczy przypominały oczy węża. Zarostu miał tyle co ryba. Kiedy mówił, uśmiechał się, lecz ja czułem, że za tym delikatnym głosem i dziecięcym uśmiechem kryje się magiczna moc, która potrafi obracać w popiół tak łatwo, jak piorun roztrzaskuje drzewo. — Jesteśmy Geatami — odezwał się. — Towarzyszami ogniska króla Hygelaka. Słyszałeś zapewne o moim ojcu, sławnym starcu imieniem Ecgtheow. Zdawało się, że mówiąc, błądzi myślami gdzieś daleko i chociaż stara się być uprzejmy, jest w nim doskonała obojętność. Obcy nie tylko w kraju Danów, ale wszędzie. — Przybywamy tu jako przyjaciele, by odwiedzić waszego pana, króla Hrothgara, obrońcę ludu. Przerwał i przechylił głowę. Sprawiał wrażenie kogoś, kto żyje od stuleci. Nagle wzruszył ramionami i zwrócił się do strażnika: — Starcze, bądź tak miły i udziel nam dobrej rady. Zjawiamy się tu w dość ważnej sprawie — ironiczna nutka w jego glosie stwardniała. Wódz nie patrzył już na strażnika, lecz na jego wierzchowca. — Myślę, że pewnych faktów nie da się ukrywać bez końca. Zapewne potrafisz nam wyjaśnić, czy

prawdą jest, co słyszeliśmy w naszych stronach, a mianowicie, że nocami nawiedza wasz dwór tajemniczy wróg — powiadają, że zabija ludzi i, nie wiedzieć czemu, szydzi z waszych wojów. Jeśli to prawda… — urwał i lekko uniósł brwi. Potem spojrzał na strażnika i znów się uśmiechnął. — Przybyłem, bo mam dla Hrothgara dobrą radę. Łatwo mogłem zorientować się, jaką radę ma na myśli. Jego pierś była szeroka jak piec, a ramiona grube niczym belki. — Na co czekasz? — szepnąłem. — Zacznij zabawę! Zrób, co możesz! Pokaż, na co cię stać! Byłem jednak mniej pewny siebie, niż udawałem, i patrząc na te groteskowo, umięśnione ramiona, gładkie niczym brzuch rekina, obnażone pomimo mrozu i wypełnione siłą jak końskie kłęby, czułem narastającą w głowie pustkę. Jeżeli nie zapanuję nad sobą, dostanę zawału na sam widok tych rąk. Ten człowiek był niebezpieczny. Naraz jednak otrząsnąłem się, wróciło moje poprzednie ożywienie. Uświadomiłem sobie, że już go nie słucham, a tylko patrzę na usta, poruszające się — przynajmniej tak mi się zdawało — niezależnie od słów, jak gdyby ciało przybysza było pułapką, przebraniem, pod którym kryje się coś nieskończenie strasznego… Strażnik zawrócił konia i poprowadził obcych ku miejscu, gdzie zaczynała się szara smuga kamiennej drogi wijącej się między zaspami. — Każę, by pilnowano waszego okrętu — rzekł jeszcze, wskazał im górujące nad osadą wzgórze, gdzie stał dwór, i odjechał. Blade jak morska woda oczy obcego wpatrywały się w pustkę. Ruszyli naprzód jak jedna potężna i groźna maszyna pośród rozbrzmiewającego uroczyście i złowrogo niby werbel szczęku oręża i dzwonienia kolczug. Słońce błyszczało na hełmach, skrzyło się w grotach włóczni. Zamiast ruszyć ich śladem. Pozostałem wśród ruin, snując się po miejscach, gdzie niegdyś mieszkali Giganci.

Serce drżało mi z niecierpliwości, by dowiedzieć się, co robią przybysze, którzy pewnie dotarli już do dworu — ale iść tam za dnia byłoby głupotą. Wróciłem więc do jaskini. Trudno powiedzieć, czy bałem się obcych. Od zbyt długiego przebywania na świetle dziennym rozbolała mnie głowa, a ręce zupełnie zdrętwiały, tak jakby zasnęły. Wszystkie odgłosy pieczary docierały do mnie nienaturalnie wyraźnie: ryk podziemnej rzeki płynącej setki stóp pod nami, wypłukującej ściany i drążącej coraz głębiej; odwieczne kap, kap kropel wody, tworząc w ciągu stu lat cal stalagmitu; szmer źródła w sąsiedniej pieczarze — komnacie na pół zatartych w kamieniu wizerunków— gdzie strużka wody spływa ze sklepienia… Zawieszony pomiędzy snem a jawą czułem, że sam jestem jaskinią. Moje myśli spływały w dół, w dół, przez puste przestrzenie… Byłem jaskinią, byłem ciemniejszym i starszym niż wszystkie myśli impulsem, dawnym jak bezrozumny mechanizm kierujący niedźwiedziem, jak namysł siedzącego wilka, drzewo… Któż wie, co to wszystko znaczy? Leżę, ni to śpiąc, ni czuwając, a moją pierś wypełnia wielka radość. Próbuję zastanowić się, czy tak naprawdę boję się przybyszów, ale nie ma to żadnego sensu. Wszystko jest bezpostaciowe i nierzeczywiste jak przepływająca przez okno nić babiego lata. Obserwowałem już zagadkowe ludzkie uczynki. Cieśla z żoną i siedmiorgiem dzieci, znany wszystkim jako mądry człowiek, nie drążony żadną ukrytą pasją, nie zajmujący się głupstwami, prowadzący regularny tryb życia, mężczyzna o godnych manierach, co więcej, zakochany w swojej pracy (każda krawędź wygładzona, kołek 40 wypolerowany, płaszczyzny bez pęknięć i wybrzuszeń), wypełzł pewnej nocy ze swego domu na skraju

osady i zostawiając śpiącą rodzinę, pomknął zasypaną śniegiem ścieżką do domku myśliwego, który udał był się na polowanie. Żona myśliwego przyjęła go chętnie i cieśla spał z nią aż do drugiego piania kogutów, a potem chyłkiem wrócił do domu. Któż powie, dlaczego? Najbardziej boli czekanie (nasz umysł układa świat w równe klocki, lecz okiełznana krew czeka, by się zemścić). Wszelki porządek —jak się o tym stopniowo przekonałem — jest tylko teoretyczny, nierzeczywisty, podobny łagodnie uśmiechniętej masce, którą ludzie wsuwają między dwa gniazda węży, dwie wielkie i ciemne realności: świat i jaźń. Czujny i chytry umysł kłamie, pokrywa swymi kłamstwami ciemną żądzę — kłamie i kłamie, aż wreszcie zmęczony mówieniem zasypia, a wtedy, nie wiadomo skąd, uderza nagle prędki wróg, otchłanne serce. Prawda leży w przemocy, tłumaczył Hrothulfowi szalony kmieć, lecz stary dureń tylko w połowie rozumiał własne słowa. Nigdy nie rozmawiał ze smokiem. A obcy? Wiedziałem, że choćbym się nawet bał, pójdę do dworu. Oczywiście przez chwilę bawiłem się myślą, że lepiej być rozsądnym zwierzęciem i pozostać w bezpiecznym ukryciu. — Czy nie jestem wolny? Wolny jak ptak? — wydobyłem z siebie szyderczy szept. Poznałem przecież — jestem jej wcieleniem — smoczą wizję: ostateczną, krańcową pustkę. Kiedyś widziałem cały wszechświat jako to, co nie jest moją matką; dostrzegałem w nim też moje miejsce, moją dziuplę. „A jednak jestem” — tyle wiedziałem. „Lecz w takim razie jedynie j a j e s t e m”, dodawałem zaraz. „Albo ja, albo ono”. Jaką radość sprawiło mi to odkrycie! (Pieczara jest moja, jest zazdrosną pieczarą). Nawet mama nie kocha mnie ze względu na mnie, na moją (he, he, he, ha, ha) świętą jedyność, lecz tylko przez wzgląd na moją synowatość, ze względu na to, że może mnie posiadać i że przestrzeń, którą sobą wypełniam, jest namacalną oznaką jej siły. Lecz ja odsunąłem matkę na bok — delikatnie, unosząc ją pod ramiona, jak gdyby była

dzieckiem — udowadniając jej, że nie posiada żadnej siły prócz tej, którą obdarzam ją w przelotnym kaprysie. W ten sam sposób mógłbym odsunąć całe królestwo Hrothgara ze wszystkimi wojami, gdyby nie to, że dla dobra słodkiej żądzy narzuciłem jej pewne granice. Co wypełni moje życie, kiedy zabiję ostatniego Skyldinga? Musiałbym przenieść się gdzieś dalej. Właśnie teraz, kiedy nie jestem pewien zwycięstwa, mógłbym ograniczyć swą żądzę: położyć się spać, zaczekać z wojną do czasu, kiedy Geatowie powrócą do domu. Przecież doświadczenie uczy, że świat dzieli się na dwie części: na to, co jest mordowane, i na to, co nie pozwala mordować. Geatów można zaliczyć do obu tych rodzajów. Tak szepczę, brnąc po pas przez głębokie zaspy, w tajemniczy sposób nieomylnie znajdując drogę do dworu. Ciemność zaległa nad światem jak wieko trumny. Wstydziłbym się, gdyby ominęło mnie wysłuchanie przechwałek przybyszów. Dotarłem wreszcie do dworu, nachyliłem ku mej szczelinie i patrzyłem, podczas gdy wycie ostrego wiatru układało się w strzępy melodii. To, co zobaczyłem, było sceną radującą serce. Danowie, mówiąc oględnie, nie byli zachwyceni tym, że Geatowie przybywają im na ratunek. Honor był dla nich najważniejszy i woleliby raczej dać się pożreć żywcem, niż pozwolić, by ktoś obcy miał ich wyciągać z kabały. Również kapłani nie byli najszczęśliwsi: od wielu lat powtarzali, że Wielki Niszczyciel zajmie się wszystkim we właściwym czasie, tymczasem zjawia się banda cudzoziemskich przybłędów i zamierza zdemaskować całą religię! Mój stary przyjaciel Ork siedział nieruchomo, w zgorszeniu potrząsając głową, i milczał, rozważając z pewnością metafizyczne implikacje tej mrocznej sytuacji. Wszystko przemija. Alternatywy wykluczają się. Nie jest ważne, który z nas wykluczy tego drugiego, kiedy nadejdzie czas mojego spotkania z obcym — oczy ludzi i tak będą

wpatrzone w samą walkę i nie uniosą się, by uchwycić świętą ideę procesu. Teologia nie umie kwitnąć w świecie akcji i reakcji, w świecie zmiany: jak rzęsa na spokojnym stawie rośnie, rozkwita i prosperuje tylko na czyimś rozkładzie i upadku. Jedynie w świecie, gdzie wiadomo, że i tak utraci się wszystko, kapłani są w stanie poruszyć ludzkie serca, niczym poeci utrzymując, że nic nie dzieje się na próżno. Właśnie w imię dawnych czasów, w imię honoru kapłanów będę musiał zabić obcego. Także w imię honoru Hrothgarowych wojów. Naburmuszeni Danowie patrzą na posilających się przybyszy i marzą po cichu, by któryś dostarczył pretekstu do użycia sztyletu. Znów zakryłem usta, by nie parsknąć śmiechem. Górujący nad otoczeniem król siedzi uroczysty i poirytowany. Wie dobrze, że jego wojowie nie dadzą mi rady sami. Jest już zbyt stary i zmęczony, by przejmować się kretyńskimi wyobrażeniami o honorze, choć bywają one użyteczne dla królestwa. Przebrnąć przez ucztę, to najważniejsze, myśli. Nie można pozwolić im na popisy, bo zaczną się tłuc między sobą i nie będzie miał kto walczyć z potworem. Królowej nie ma przy stole. Zbyt delikatna sytuacja. Wtedy przemówił Unferth, syn Ecglafa, najznamienitszy woj na dworze Hrothgara. Jego nos przypominał czarny, zdeformowany ziemniak, a oczy zmieniły się w dwa kły. Unferth nachylił się nad stołem i położył przed sobą sztylet. — Powiedz mi, przyjacielu — zwrócił się do pozbawionego brody wodza Geatów — czy to ty jesteś owym człowiekiem, który kiedyś wraz z młodym Breką ruszył wpław przez morze? Czy to ty w środku zimy narażałeś życie dla jednej pijackiej przechwałki? 41 Obcy przerwał jedzenie i uśmiechnął się. — Słyszeliśmy o tej historii — ciągnął Unferth. — Nikt nie był w stanie was powstrzymać, ani król, ani

kapłani i dostojnicy. Chlup! Uch, uch, uch! — Unferth udawał pływaka, sapiąc i wywracając oczami. Otaczający go wojowie zarżeli śmiechem. — Morze kipiało od fal, groźnych, zimowych bałwanów, lecz ludzie mówią, że płynęliście siedem dni i siedem nocy. — Zrobił zdziwioną minę. Wojowie znów się zaśmiali. — Aż wreszcie Breka, snadź silniejszy od ciebie, pobił cię i pokazał, że nie kłamał przy miodowym pucharze. Tyle dobrego w tym, czego dokonał. Śmiali się teraz wszyscy Danowie, nawet Hrothgar lekko się uśmiechnął. Unferth spoważniał nagle. Teraz uśmiechał się już tylko przybysz, a za nim siedzący obok, cierpliwi jak wilczury Geatowie. Unferth gestykulował ze sztyletem w dłoni, udzielając teraz przyjacielskiej przestrogi: Myślę, że tej nocy pójdzie ci jeszcze gorzej. Może i miałeś jakieś sukcesy, ja tam nie słyszałem. Ale poczekaj, niech tylko przyjdzie Grendel. W jedną noc skończą się twoje sławne czyny. Danowie zaczęli klaskać. Obcy nadal uśmiechał się. Jego zwrócone w dół oczy przypominały puste otwory. Zimny umysł przybysza pracował niczym trący młyński kamień. Kiedy sala ucichła, obcy odezwał się łagodnym głosem, nadal wbijając oczy w pustkę. — Ach, Unferth, przyjacielu mój, upiłeś się miodem i opowiadasz tyle o Brece. Ale prawda jest taka, że to ja go wtedy pokonałem, gdyż w morzu jestem silniejszy niż ktokolwiek z żyjących. Zgodziliśmy się na tę próbę jak głupi chłopcy, przechwalaliśmy się, tak… Byliśmy bardzo młodzi. Poprzysięgliśmy narażać życie w falach i tak też się stało. Zabraliśmy ze sobą miecze, by bronić się przed wielorybami, więc pływać mogliśmy, używając jednej tylko ręki. Unferth roześmiał się serdecznie, a z nim wszyscy inni. 1 słusznie. Słowa przybysza brzmiały niedorzecznie. — Breka nie potrafił odpłynąć ode mnie, mimo że był tak silny. . miał ramiona podobne do twoich,

Unferth, przyjacielu. Ja zaś nie chciałem go zostawiać. Płynęliśmy tak przez pięć nocy, lecz potem lodowaty północny wiatr przygnał sztorm. Rozdzieliły nas czarne niebo i lodowate fale. Burza obudziła potwory morskie; jeden z nich napadł na mnie i pociągnął za sobą aż na dno morza, gdzie ciężar wody zmiażdżyłby każdego innego człowieka. Dane mi jednak było zgładzić potwora mym mieczem. Napadły wtedy na mnie inne morskie bestie i nie ustępowały, dopóki ich także nie zabiłem. Pozbawiłem dziewięć starych morskich potworów marzeń o uczcie, jaką chciały wyprawić na dnie morza. Rankiem fale wyrzuciły brzuchami do góry ich pokłute mieczem ciała. Odtąd nie napadają już na przepływających żeglarzy. Ze wschodu przyszedł brzask i oto, spójrzcie, dojrzałem brzeg i popłynąłem ku niemu. Często bywa, że los oszczędza człowieka, którego nie opuści odwaga. Tym razem nikt się nie roześmiał — zbyt spokojnie i łagodnie opowiedział obcy tę historię. Widać było, że wierzy w każde swoje słowo. Zrozumiałem wreszcie wyraz jego oczu: przybysz był obłąkany. Lecz i tak nie byłem przygotowany na to, co zdarzyło się w chwilę później. Nikt się tego nie spodziewał. Obcy, poważny i, mimo ironicznego uśmiechu, niewesoły, zadał naraz cios. Zrobił to tak samo łagodnie i nieludzko obojętnie — jeśli nie liczyć bladego błysku ognia w jego oczach. — Nie walczyłeś w ten sposób ani ty, ani Breka — rzucił. — Nie chwalę się tym zbytnio, ale też nie przypominam sobie, bym słyszał o jakimkolwiek twoim sławnym czynie, oprócz tego, że zamordowałeś swoich braci. Będziesz się za to przez wieczność błąkał między stalagmitami. Piekła, przyjacielu. Mimo że takiś sprytny. Sala oniemiała. Przybysz nie bawił się w dyplomację. Trzeba przyznać, że miał przenikliwy umysł. Chociaż wojowie mogli nadal nie wierzyć w jego obłędną historię o nadludzkiej walce, żaden z nich nie odważyłby się teraz zaatakować go

ponownie i narazić się na cięcie morderczo spokojnego języka. Jeden tylko Hrothgar był zadowolony z takiego obrotu sprawy. Prostoduszność tego wariata będzie pomocna przy rozprawie z potworem. Odezwał się więc pospiesznie. — Ale gdzież jest królowa? Wszak jesteśmy tu wszyscy przyjaciółmi! Niechaj przyjdzie i obdzieli nas miodem! Musiała podsłuchiwać pod drzwiami, bo weszła natychmiast i cała promienna podbiegła do wielkiej, złotej misy stojącej obok paleniska. Zdawało się, że wraz z nią weszło ciepło i światło, bo mężczyźni zaraz zaczęli rozmawiać, żartować i śmiać się chórem. Danowie wraz z Geatami. Kiedy królowa obsłużyła już wszystkich Danów i pomniejszych Geatów, stanęła obok wodza przybyszów. Jej rude włosy falowały, błyszczały złote ozdoby na szyi i ramionach. — Dziękuję Bogu — szepnęła — że spełniło się moje życzenie. Znalazłam wreszcie kogoś, czyjemu męstwu mogę ufać. Obcy uśmiechnął się i spojrzał na Unfertha. Najdzielniejszy spośród wojów Hrothgara odżył już trochę, choć jego kark nadal był krwistoczerwony. — Zobaczymy — powiedział przybysz. 42 — I nagle znów z moim umysłem zaczęło się dziać coś dziwnego. Usta przybysza raz jeszcze zaczęły się poruszać niezależnie od słów. Im usilniej wpatrywałem się w błyszczące ramiona, tym mniej byłem pewien ich kształtu. Salę wypełniał ciężki, nieprzyjemny zapach, którego źródła nie mogłem odkryć. Rozpaczliwie próbuję sobie coś przypomnieć: pokręcone korzenie, otchłań… Nie mogę. Dziwny spazm przerażenia mija. W przybyszu nie ma nic okropnego — może tylko ten brak zarostu. Łamałem już karki silniejszym od niego. Hrothgar przemawiał, trzymając królową za rękę. Unferth siedział w zupełnym milczeniu. Nie czerwienił

się już. Bez wątpienia usiłował teraz zmusić się do wiary w sukces przybysza. Bohaterstwo to nie tylko godność i szlachetne słowa. Bohaterstwo wewnętrzne, to jest coś. Przesławny klejnot duszy. Jeśli nie jest się bohaterem, świat nie ma sensu. Wziął głęboki oddech. Tak, spróbuje być kimś lepszym. Usiłuje się uśmiechnąć, lecz wychodzi mu z tego tylko jakiś grymas. Łzy! Wstaje nagle i oddala się bez słowa. Hrothgar obwieścił, że będzie traktował przybysza jak własnego syna. Uśmiech królowej jest daleki. Królewski bratanek Hrothulf stuka brudnym paznokciem w blat stołu. — Masz już i tak więcej synów, niż trzeba — śmieje się królowa. Hrothgar wtóruje, chociaż zdaje się nie rozumieć. Jest już podpity. Z twarzy obcego nie znika ten sam słaby uśmiech. Stary król mówi o swoich planach względem Freawaru, ojej małżeństwie z nieprzyjaznym królem Heathobardów. Obcy, wciąż uśmiechnięty, przymknął oczy. Sądzę, że od pierwszej chwili wiedział, co wisi w powietrzu, ale z tej czy innej przyczyny, zachowywał spokój. Bałem się go coraz bardziej, choć jednocześnie — któż to może wyjaśnić? — coraz radośniej wyczekiwałem godziny naszego spotkania. Wreszcie królowa opuściła salę, przygasł ogień w palenisku. Kapłani ruszyli w stronę bóstw, by dokonać wieczornych obrządków. Nikt nie poszedł za nimi, słyszałem tylko w oddali ich: „O Upiorny Niszczycielu… „Zimny pierścień bóstw patrzył martwym wzrokiem w środek kręgu. Rzeczą barana jest być baranem, rzeczą kozła kozłem. Rzeczą bardów jest śpiew, rzeczą królów rządy. Obcy czeka, cierpliwy niczym grobowy kurhan. Ja także czekam, szepcząc, coś do siebie. Taki sam wariat jak on. Czas rośnie z nami, przestrzegając praw swojej mechaniki —jak my wszyscy, jak młody Bard, który śpiewa dla kilku ludzi pozostałych w komnacie. Czubki palców budzą ze snu harfę umarłego. Szron zamarznie, ogień stopi drewno, Ziemia wyda swój owoc, lód utworzy most, Nad ciemną wodą

stworzy dach i zamknie Kwitnienie ziemi. Lecz okowy mrozu Opadną. Wróci słoneczna pogoda, A wstępujące słońce przywróci ruch falom… Czekamy. Król wraz ze swymi ludźmi idzie na spoczynek. Geatowie podsycają ogień, kładą się do snu. Teraz zupełna cisza. Ciemność. Już czas. 12. Dotykam palcami wrót, które choć chronione żelaznymi sztabami, trzaskają, odskakują jak spłoszony jeleń! Wdzieram się do milczącego, rozświetlonego paleniskiem wnętrza dworu ze śmiechem tak strasznym, że i ja nie chciałbym być nim wyrwany ze snu. Depczę deski, które jeszcze przed sekundą tworzyły wrota chroniące dwór niczym dłoń podniesiona ku otwartym z przerażenia ustom — ach, czysta poezja! Rozbite zawiasy klekoczą jak wleczone po belkowanej ścianie ostrze miecza. Geatowie leżą skamieniali. Nie wiem, czy skuł ich strach, czy może uśpił nadmiar miodu. Wzbiera we mnie uniesienie; żądza krwi, radość i tajemniczy lęk splatają się w mojej piersi jak płomienie. Idę po rozświetlonej posadzce. Wojowie twardo śpią. Nie mogę wprost uwierzyć swojemu szczęściu; serce śmieje się dziko, lecz ja nie wydaję głosu, tylko podkradam się bliżej. Prędko, miękko przemknę od łoża do łoża i pożrę ich wszystkich, połknę co do jednego. W porywie upiornej fantazji zdzieram z najbliższego stołu obrus i zawiązuję go wokół szyi jak serwetkę. Dłużej już nie zwlekam, chwytam śpiącego woja i wgryzam się łakomie, krusząc zębami kości i ssąc gorącą, śliską krew. Wielkimi kęsami pochłaniam całe ciało, głowę, potem tors, biodra, nogi, nawet dłonie i stopy. Serwetka ocieka krwią, ciemna podłoga paruje, sierść na twarzy i piersi mam mokrą i zlepioną. Przesuwam się dalej, bez wahania sięgam do następnego woja (szeptać, szeptać,

przeżuwać wszechświat na drobne słowa). Chwytam go za przegub i nagle przebiega mnie dreszcz. Błąd! To podstęp! Oczy woja są otwarte — były otwarte i widziały wszystko, a teraz przygważdżają mnie, tak jak ręka woja przygważdża moje ramię. Odskakuję bez namysłu (szaleńczo szepcząc: odskakuję bez namysłu), lecz obcy daje susa z łoża w ślad za mną, a jego dłoń wciąż ściska moją jak szczęka smoka. Nigdy jeszcze nie spotkałem na tym padole tak potężnego uścisku. Moje ramię płonie niewiarygodnym, ognistym bólem — jak gdyby miażdżące palce tamtego miały w sobie jad węża. Skowyczę prosto w twarz napastnika, ściskając jednocześnie jego dłoń w groteskowym geście powitania — z drogim mi, dawno nie widzianym bratem-wojem — a za moimi plecami skowyczy belkowana sala. Znów wyję, czując jak moje kości ustępują i wychodzą ze stawów, i nagle budzę się, W jednej chwili przepada mój nie kończący się blady koszmar, moje dzieje. Sala ożywa, upodabniając się do potężnego, przepaścistego brzucha, zdobnego złotem, 43 splamionego posoką, pełnego ryku i oświetlonego ogniem, który gorzeje w oczach obcego. Obcy ma skrzydła. Czy to możliwe? A jednak: z jego ramion wyrastają straszne, płomienne skrzydła. Potrząsam głową, chcąc odegnać majak. Świat jest tylko tym, czym jest i czym był zawsze. W tym cała nadzieja, nasza szansa. Nawet podczas katastrofy staramy się zapełnić świat naszymi sztuczkami… Grendel, Grendel, trzymaj się mocno prawdy! 1 nagle ciemność. Szaleństwo przegrało. Obcy jest tylko człowiekiem. Mogę mu ujść, mam już plan, plan, który porusza się we mnie jak wezbrana odwilżą woda między skałami. Kiedy już jestem gotowy, wymierzam najpierw okrutnego kopniaka… Lecz co to: obracam się w miejscu — aaa! — spadam w

bezdenną pustkę — chwytam się potężnych, powykręcanych korzeni dębu… Oślepiający błysk ognia — auuu — nie, ciemność. Koncentruję się, już wiem: upadłem. Poślizgnąłem się w kałuży krwi, a przeciwnik wykręcił mi rękę na plecy. Dociera wreszcie do mnie, że przez przypadek zdobył nade mną wielką przewagę. Śmiechu warte. Biada mi, biada! A teraz coś jeszcze straszniejszego. Obcy zaczyna szeptać. Ulewa słów, grad słów, tuż przy moim uchu. Nie będę słuchał. Ja także szepczę; dopóki szepczę, nie słyszę go. Sylaby liżą mnie jak chłodny ogień. Sylaby liżą mnie jak chłodny ogień. Sylaby liżą… Bezsensowny wir w strumieniu czasu, tymczasowe zagęszczenie fragmentów materii. Kilka przypadkowych obłoczków, obłok… Kombinacje: pyl zielony, purpurowy i złoty. Dodatkowe udoskonalenia: pyl czujący, pyl, który kopuluje… Świat jamą kości mych, na niczem mnie nie zbędzie… (Obcy szepcze i śmieje się. Przewracam oczami. Z kącików jego ust wyślizgują się płomienie). To, co widzisz, istnieje, odkąd istnieje wzrok, i jest ciemną opowieścią - koszmarem, światem-trumną. Lecz gdzie mróz skul wodę, tam pojawią się ryby, a ludzie wyżywią się ich ciałem do wiosny. Bracie mój, ta chwila nadchodzi. Nie musisz w to wierzyć. Chociaż mordujesz świat i zmieniasz równiny w skałę, chociaż przekształcasz życie w Ja i To, wszędobylskie mocne korzenie rozsadzą twą jaskinię, a deszcz ją oczyści: świat znów zapłonie zielenią, nasienie wzejdzie raz jeszcze. Obiecuję ci to. Czas jest umysłem, ręką, która tworzy (palcami na harfie, orężem bohaterów, czynami mężów, oczyma królowych). On właśnie każe mi cię zabić. Nie słucham go. Moje serce wypełnia żal i zgryzota. Kiedyś już oszukały mnie podobne słowa. „Mamo”, jęczę. Otaczające nas cienie majaczą niewyraźnie niby zaczajone wodorosty. Wraca mi wzrok. Wokół nas

stoją towarzysze obcego, ściskając bezużyteczne miecze. Gdyby nie ból, który każe mi wyć, pewnie bym się roześmiał. A jednak mówię do niego, szepczę, skomlę, skowyczę. — Jeśli zwyciężysz, to tylko przez ślepy przypadek. Sam dobrze wiesz. Najpierw mnie nabrałeś, a potem poślizgnąłem się we krwi. Wypadek. Odpowiada ruchem ramienia, który każe mi z wyciem paść do przodu. Wojowie rozstępują się, uderzam w stół i rozbijam go w drzazgi. Trzeszczą drewniane ściany. Obcy wciąż szepce. Grendel, Grendel, swym szeptem stwarzasz świat sekunda za sekundą. Czy ty tego nie widzisz? Nie ma znaczenia, czy zmieniasz go w grób, czy też w różany ogród. Poczuj tę ścianę: czyż nie jest twarda? Uderza mną o nią, rozcinam sobie czoło. Tak, twarda. Patrz teraz na jej twardość, opisz ją w starannych runach. A teraz śpiewaj o ścianach! Śpiewaj! Wyję. Śpiewaj! — Śpiewam przecież! Śpiewaj słowami! Chcę wściekłych hymnów! — Zwariowałeś! Au! — Śpiewaj! — Śpiewam o ścianach — wyję. — Niech żyje twardość ścian! Straszne, szepcze. Straszne, śmieje się, zionąc ogniem. — Zwariowałeś — mówię mu. — Pierdolnięty wariacie, myślisz, że to ja sam stworzyłem ścianę, o którą rozbiłeś mi łeb? Śpiewaj o ścianach, syczy. Nie mam wyboru. Ściana runie od wichru, tak jak runie wzgórze targane wichrem, jak runie wszystko, co stworzone: Nic, co istnieje, nie trwa, człowiek gubi pamięć. A owe miasta będą zwać się jasnymi miastami. Teraz lepiej, syczy. Teraz już lepiej, śmieje się. Ten zły śmiech upewnia mnie, że jestem

jednak sprytniejszy, niż myśli. To wariat. Rozumiem go teraz bezbłędnie, pojmuję na wylot jego szaleńczą teorię materii i umysłu, poznałem jego zimny intelekt, gorącą wyobraźnię, budulec i budowniczego, rzeczywistość jako bodziec… Niemniej tylko przez przypadek udało mu się wykręcić mi rękę. Nie zgłębił tajemnic. Miał szczęście. Gdybym wiedział, że nie śpi, gdybym wiedział, kiedy chciałem go kopnąć, że na podłodze jest krew. . 44 Sala bieleje nagle jak rażona błyskawicą. Patrzę w osłupieniu. Obcy urwał mi ramię! Z rozdartego barku bucha krew. Płaczę, szlocham jak dziecko, a on znów rozpościera oślepiająco białe skrzydła i zieje ogniem. Rzucam się ku drzwiom, jak wiatr mknę przez pola, potykam się, wstaję, padam. Umrę! Noc jaśnieje płomieniem skrzydlatych rycerzy. Nie, nie! Musisz myśleć! Kolejny raz budzę się z koszmaru. Ciemność. Naprawdę umrę. Wokół mnie każda skała, drzewo i kryształek śniegu wołają, że istnieją, zaznaczają swą zimnokrwistą obecność. Wszędzie zimne, ostre kontury; wyraźne i dalekie jak umarli ludzie. Zaczynam rozumieć. — Mamo! Mamo, umieram! — ryczę, ale jej miłość to już historia. Dawno zgubiłem pogoń, lecz wciąż ściga mnie po lasach szept obcego — To był przypadek! — ryczę w ciemność. Będę się trzymał prawdy. — Ślepy, mechaniczny, głupi przypadek. Zwykła logika prawdopodobieństwa. — Słabnę z upływu krwi. Nikt mnie nie goni. Potykam się i chwytam osłabłą dłonią potężne, poskręcane korzenie dębu. Patrzę poprzez gwiazdy w przerażającą ciemność. Wydaje mi się, że znam już to miejsce, chociaż to niemożliwe. — Przypadek — wzdycham. Upadnę. Mam teraz wrażenie, że pragnę upadku w tę przepaść, i chociaż walczę ze sobą całą siłą woli, wiem z góry, że nie wygram. Osłupiały, drżący ze strachu

stoję o trzy stopy od koszmarnej krawędzi. Choć to niewiarygodne, wydaje mi się, że sunę w jej stronę. Patrzę w dół, w dół, w bezdenną czerń, czując, jak porusza się we mnie niczym przypływ oceanu ciemna siła, mroczny potwór z głębin, snujący się po jaskini straszliwy monarcha nocy, który pcha mnie z wolna ku ostatecznemu, dobrowolnemu skokowi w śmierć. Znów powraca wzrok. Lepię się od krwi. Nie czuję już żadnego bólu. Starzy wrogowie, zwierzęta, zbierają się wokół, by patrzeć na moją śmierć. Zwracam się ku nim, starając się przywrócić na twarz potulny uśmiech. Przerażone serce wali mocno. Czy mogę odetchnąć, czy też opuści mnie wtedy resztka życia? Zwierzęta patrzą na mnie bezmyślnymi, obojętnymi ślepiami, spokojne jak otchłań przede mną. Czy to, co czuję, to radość? Wciąż patrzą, złe, niewiarygodnie głupie. Cieszą się z mojej zguby. Biedny Grendel miał wypadek — szepczę. — Was też może to spotkać. 45