John J. Murphy - Analiza techniczna rynkow finansowych

Wydawnictwo Finansowe WIG-PRESS Warszawa 1999 Gazeta Gietdy Parkiet Tytułoryginału Podręcznik: Technical Analysis ofthe Financial Markets Zbiór zadań:...

18 downloads 32 Views 80MB Size

Download PDF

Wydawnictwo Finansowe WIG-PRESS Gazeta Gietdy Parkiet

Warszawa 1999

Tytuł oryginału Podręcznik: Technical Analysis of the Financial Markets Zbiór zadań: Study Guide for Technical Analysis of the Financial Markets Original English language edition published by New York Institute of Finance. Text Copyright © 1999 by John J. Murphy. Study Guide Copyright © 1999 by Prentice Hall. All Rights Reserved. Copyright © for the Polish language edition 1995, 1999 by WIG-Press Copyright © for the Polish translation by Wojciech Madej All Rights Reserved. Redakcja techniczna Paweł Dąbrowski

Korekta Lucyna Zbucka Projekt okładki Este Studio Graficzne

WIG-Press Warszawa 1999 tel.: (022) 844-2573 (022) 646-0986 faks: (022) 646-0988 e-mail: [email protected] Skład: Alpha+ Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA w Łodzi

ISBN 83-87014-22-2

Spis treści O Autorze

XXVII

Wprowadzenie

XXIX

Podziękowania

XXXI

ROZDZIAŁ PIERWSZY:

Filozofia analizy technicznej ROZDZIAŁ DRUGI:

Teoria Dowa ROZDZIAŁ TRZECI:

Tworzenie wykresów ROZDZIAŁ CZWARTY:

Podstawowe pojęcia analizy trendu

1 21 31 43

ROZDZIAŁ PIĄTY:

Podstawowe formacje zapowiadające odwrócenie trendu

87

ROZDZIAŁ SZÓSTY:

Podstawowe formacje zapowiadające kontynuację trendu ROZDZIAŁ SIÓDMY:

Wolumen i liczba otwartych kontraktów ROZDZIAŁ ÓSMY:

Wykresy długoterminowe

113 139 159

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY:

Średnie kroczące

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY:

Oscylatory i opinia większości

ROZDZIAŁ JEDENASTY:

Wykresy punktowo-symboliczne ROZDZIAŁ DWUNASTY:

Świece japońskie

ROZDZIAŁ TRZYNASTY:

Teoria Elłiotta ROZDZIAŁ CZTERNASTY:

Cykle

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY:

Komputery i systemy transakcyjne

173 197 229 259 279 301 329

ROZDZIAŁ SZESNASTY:

Zasady zarządzania pieniędzmi i taktyka zawierania transakcji

341

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY:

Rynki akcji a rynki terminowe. Analiza międzyrynkowa ROZDZIAŁ OSIEMNASTY:

Wskaźniki rynku akcji ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY:

Lista najważniejszych kwestii DODATEK A:

Zaawansowane wskaźniki techniczne

DODATEK B:

Profil rynku

359 375 391 397 407

DODATEK C:

Tworzenie systemu transakcyjnego

423

Słownik

433

Bibliografia

441

ZBIÓR ZADAŃ Jak korzystać ze zbioru zadań? LEKCJA PIERWSZA:

Analiza techniczna i teoria Dowa LEKCJA DRUGA:

Tworzenie wykresów LEKCJA TRZECIA:

Podstawowe pojęcia analizy trendu

LEKCJA CZWARTA:

Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu LEKCJA PIĄTA:

Średnie kroczące

LEKCJA SZÓSTA:

Oscylatory

445 447 449 455 461 473 483 491

LEKCJA SIÓDMA:

Wykresy punktowo-symboliczne i świece japońskie

499

Test podsumowujący

511

Skorowidz pojęć

543

Skorowidz nazwisk

549

Szczegółowy spis treści O Autorze

O współautorach

XXVII XXVII

Wprowadzenie

XXIX

Podziękowania

XXXI

ROZDZIAŁ PIERWSZY:

Filozofia analizy technicznej

1

WPROWADZENIE................................................................ 1 FILOZOFIA, CZYLI UZASADNIENIE ANALIZY TECHNICZNEJ...................... 2 Rynek dyskontuje wszystko 2 Ceny podlegają trendom 3 Historia się powtarza 3 ANALIZA TECHNICZNA CZY FUNDAMENTALNA?..............4 RODZAJ ANALIZY A MOMENT ZAWARCIA TRANSAKCJI.... 6 ELASTYCZNOŚĆ I MOŻLIWOŚCI ADAPTACJI ANALIZY TECHNICZNEJ............................. 6 ZASTOSOWANIE ANALIZY TECHNICZNEJ DO BADANIA RÓŻNYCH RODZAJÓW RYNKÓW........... 7 ZASTOSOWANIE ANALIZY TECHNICZNEJ DO RÓŻNYCH WYMIARÓW CZASU...... 8 PROGNOZOWANIE GOSPODARCZE ................................... 9 ANALIZA TECHNICZNA CZY ANALIZA WYKRESÓW? 9 KRÓTKIE PORÓWNANIE ANALIZY TECHNICZNEJ RYNKÓW KAPITAŁOWYCH I TERMINOWYCH..............10 Oznaczanie cen 11 Ograniczony czas ważności kontraktu terminowego 11 Mniejszy depozyt zabezpieczający 12 Ramy czasowe 12 Większe znaczenie momentu zawarcia transakcji 13 RÓŻNICE W ZNACZENIU INDEKSÓW I WSKAŹNIKÓW RYNKOWYCH 13 Specyfika narzędzi technicznych 13

NIEKTÓRE ZARZUTY WOBEC ANALIZY TECHNICZNEJ................................. Samospełniająca się przepowiednia Czy można wykorzystywać przeszłość do przewidywania przyszłości? TEORIA BŁĄDZENIA LOSOWEGO...................................... UNIWERSALNE ZASADY ROZDZIAŁ DRUGI:

Teoria Dowa

14 14 16 17 19

21

WPROWADZENIE ............................................................... 21 PODSTAWOWE TEZY....................................................... 22 1. Średnie giełdowe dyskontują wszystko 22 2. Trzy trendy rynkowe 23 3. Trzy fazy trendu głównego 23 4. Średnie rynkowe muszą się nawzajem potwierdzać 24 5. Wolumen jako potwierdzenie trendu 24 6. Trend jest kontynuowany, dopóki nie pojawią się definitywne oznaki świadczące o jego odwróceniu 26 CENY ZAMKNIĘCIA I LINIE 27 KILKA ZARZUTÓW WOBEC TEORII DOWA ......................28 RYNEK AKCJI JAKO WSKAŹNIK GOSPODARCZY 28 TEORIA DOWA NA RYNKACH TERMINOWYCH................ 28 Nowe sposoby stosowania średnich Dowa 29 PODSUMOWANIE................................................................ 29

ROZDZIAŁ TRZECI:

Tworzenie wykresów

31

WPROWADZENIE.............................................................. 31 RODZAJE WYKRESÓW.....................................................31 WYKRESY ŚWIECOWE...................................................32 SKALA ARYTMETYCZNĄ A LOGARYTMICZNA ..................34 TWORZENIE WYKRESÓW SŁUPKOWYCH.......................37 WOLUMEN....................................................................... 37 LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW...............................37 Wolumen ogółem a wolumen cząstkowy oraz liczba otwartych kontraktów 38 Podawanie wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów z jednodniowym opóźnieniem 39 Wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów z pojedynczych transakcji 39 WYKRESY SŁUPKOWE SPORZĄDZONE W UKŁADZIE TYGODNIOWYM I MIESIĘCZNYM.........41 PODSUMOWANIE............................................................. 41

ROZDZIAŁ CZWARTY:

Podstawowe pojęcia analizy trendu

43

DEFINICJA TRENDU....................................................... 43 TRZY KIERUNKI TRENDU................................................ 44 TRZY STOPNIE TRENDU................................................... 46 LINIE WSPARCIA I OPORU................................................... 49 Poziomy wsparcia i oporu zamieniają się rolami 51 Psychologia poziomów wsparcia i oporu 52 Przełamanie linii wsparcia i linii oporu 54 Znaczenie okrągłych liczb jako poziomów wsparcia i oporu 56 LINIE TRENDU................................................................. 57 Wyznaczanie linii trendu 57 Wstępne i potwierdzone linie trendu 59 Jak posługiwać się linią trendu? 59 Jak ocenić znaczenie linii trendu? 60 Linie trendu powinny uwzględniać wszystkie ruchy cen 60 Jak traktować nieznaczne przełamanie linii trendu? 61 Kiedy można mówić o istotnym przełamaniu linii trendu? 63 W jaki sposób linia trendu zmienia swoją rolę? 64 Sposoby pomiaru 64 ZASADA WACHLARZA ...................................................... 66 ZNACZENIE LICZBY TRZY................................................ 66 KĄT NACHYLENIA LINII TRENDU...................................... 68 Dostosowanie linii trendu 69 LINIA KANAŁU..................................................................... 70 PROPORCJE POMIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI RUCHAMI CEN ............................ 76 LINIE TEMPA 78 WACHLARZE GANNA IFIBONACCIEGO 80 WEWNĘTRZNE LINIE TRENDU.......................................80 DNI ODWROTU 81 Tygodnie i miesiące odwrotu 82 LUKI CENOWE 83 Trzy rodzaje luk 83 Luka startu 83 Luka ucieczki lub pomiarowa 84 Luka wyczerpania 85 Wyspa odwrotu 85 PODSUMOWANIE.........................................................86

ROZDZIAŁ PIĄTY:

Podstawowe formacje zapowiadające odwrócenie trendu

87

WPROWADZENIE............................................................... 87 FORMACJE.......................................................................... 88 DWA RODZAJE FORMACJI: ZAPOWIADAJĄCE ODWRÓCENIE TRENDU ORAZ SYGNALIZUJĄCE JEGO KONTYNUACJĘ .......... 88 Uwarunkowania formacji zapowiadających odwrócenie trendu 89 Konieczność istnienia uprzedniego trendu 89 Przełamanie ważnych linii trendu 89 Im większa formacja, tym większy jej potencjał 90 Różnice pomiędzy formacją odwrócenia trendu w hossie i w bessie 90 Wielkość wolumenu jest bardziej istotna przy formowaniu się trendu wzrostowego 90 FORMACJE GŁOWY I RAMION.........................................91 Przerwanie linii szyi oznacza ukształtowanie się pełnej formacji 93 Ruch powrotny 94 Podsumowanie 94 ZNACZENIE WOLUMENU...............................................95 PROGNOZOWANIE DOCELOWEGO POZIOMU CEN ........ 95 Modyfikowanie prognoz dotyczących poziomu cen 96 ODWRÓCONA FORMACJA GŁOWY I RAMION.................97 Nachylenie linii szyi 99 ZŁOŻONA FORMACJA GŁOWY I RAMION 99 Taktyka 99 Załamanie się formacji głowy i ramion 100 Głowa i ramiona, jako formacja konsolidacji trendu 101 FORMACJE POTRÓJNEGO SZCZYTU I POTRÓJNEGO DNA................................... 101 PODWÓJNE SZCZYTY I PODWÓJNE DNA..................... 104 Metoda pomiaru 106 ODCHYLENIA OD MODELOWEJ FORMACJI.................. 106 Filtry 107 Nadużywanie pojęcia „podwójnego szczytu" 108 Znaczenie czasu kształtowania się formacji 109 SPODKI I FORMACJE V...................................................... 111 PODSUMOWANIE............................................................ 112

ROZDZIAŁ SZÓSTY:

Podstawowe formacje zapowiadające kontynuację trendu

113

WPROWADZENIE............................................................ 113 TRÓJKĄTY........................................................................ 114 TRÓJKĄT SYMETRYCZNY............................................... 115 Ograniczony okres kształtowania się trójkąta 116 Znaczenie wielkości wolumenu 117 Metoda pomiaru 118 TRÓJKĄT ZWYŻKUJĄCY....................................................... 119 Technika pomiaru 120 Trójkąt zwyżkujący jako formacja odwrócenia trendu spadkowego 120 TRÓJKĄT ZNIŻKUJĄCY ..................................................... 121 Trójkąt zniżkujący jako formacja odwrócenia trendu wzrostowego 121 Wolumen 122 Czynnik czasu 122 FORMACJĄ ROZSZERZAJĄCEGO SIĘ (ODWRÓCONEGO) TRÓJKĄTA...................................... 123 FLAGI I CHORĄGIEWKI................................................ 124 Struktura flagi i chorągiewki 124 Metody pomiaru 126 Podsumowanie 127 FORMACJA KLINA............................................................. 128 Kliny jako formacje zapowiadające odwrócenie trendu 128 FORMACJA PROSTOKĄTA................................................... 130 Znaczenie wolumenu 131 Możliwość wykorzystania wahań cen 132 Inne podobieństwa i różnice 132 RUCH MIERZONY....................................................... 133 GŁOWA I RAMIONA JAKO FORMACJA ZAPOWIADAJĄCA KONTYNUACJĘ TRENDU ............... 133 POTWIERDZENIE I ROZBIEŻNOŚĆ............................. 136 PODSUMOWANIE............................................................ 137

ROZDZIAŁ SIÓDMY:

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

139

WPROWADZENIE......................................................... 139 WOLUMEN I LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW JAKO WSKAŹNIKI WTÓRNE............. 139 Wolumen 140 Liczba otwartych kontraktów na rynkach terminowych 140 Ogólna zasada interpretacji wolumenu i liczby otwartych kontraktów 142

INTERPRETACJA WOLUMENU DLA WSZYSTKICH RYNKÓW ........................................ 142 Wolumen jako potwierdzenie formacji 144 Wolumen wyprzedza cenę 145 Wskaźnik wolumenu OBV 145 Alternatywy dla OBV 147 Inne ograniczenia w analizowaniu wolumenu na rynkach terminowych 149 INTERPRETACJA LICZBY OTWARTYCH KONTRAKTÓW NA RYNKACH TERMINOWYCH . 149 Inne sytuacje, w których ważna jest liczba otwartych kontraktów 152 PODSUMOWANIE............................................................. 153 KULMINACJA KUPNA I SPRZEDAŻY................................ 154 RAPORT O POZYCJACH ZAJMOWANYCH PRZEZ GRACZY.................................. 154 OBSERWOWANIE POSZCZEGÓLNYCH GRUP UCZESTNIKÓW RYNKU...................................... 155 POZYCJE GRUP UCZESTNIKÓW RYNKU.......................... 156 LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW NA RYNKU OPCJI......................................................... 156 WSKAŹNIK WOLUMEN SPRZEDAŻY/WOLUMEN KUPNA.............156 ŁĄCZENIE WSKAŹNIKÓW NASTROJU Z INNYMI NARZĘDZIAMI TECHNICZNYMI.............158 PODSUMOWANIE..................................................... 158 ROZDZIAŁ ÓSMY:

Wykresy długoterminowe

159

WPROWADZENIE............................................................ 159 ZNACZENIE PERSPEKTYWY DŁUGOTERMINOWEJ .....160 KONSTRUOWANIE WYKRESÓW KONTYNUACYJNYCH ............................160 Inne sposoby konstruowania wykresów kontynuacyjnych 161 KONTRAKT BEZTERMINOWY.....................................161 TRENDY DŁUGOTERMINOWE PODWAŻAJĄ HIPOTEZĘ PRZYPADKOWYCH RUCHÓW CEN............162 FORMACJE NA WYKRESACH: ODWRÓCENIA TYGODNIOWE I MIESIĘCZNE...........162 PRZEJŚCIE OD WYKRESÓW DŁUGOTERMINOWYCH DO KRÓTKOTERMINOWYCH...................................163 CZY NALEŻY KORYGOWAĆ WYKRESY DŁUGOTERMINOWE O WSKAŹNIK INFLACJI? ..... 163 WYKRESY DŁUGOTERMINOWE NIE NADAJĄ SIĘ DO PODEJMOWANIA DECYZJI INWESTYCYJNYCH...... 165 PRZYKŁADY WYKRESÓW DŁUGOTERMINOWYCH...... 165

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY:

Średnie kroczące

173

WPROWADZENIE......................................................... 173 ŚREDNIA KROCZĄCA JAKO NIWELATOR ODCHYLEŃ................................. 174 Jakich cen ma dotyczyć średnia? 175 Prosta średnia krocząca 176 Średnia ważona 177 Średnia wykładnicza 177 Posługiwanie się jedną średnią kroczącą 177 Sygnały płynące z dwóch średnich 179 Stosowanie trzech średnich, czyli metoda potrójnego przecięcia 181 Jak posługiwać się systemem średnich 4-, 9- i 18-dniowych? 181 KOPERTY.......................................................................183 WSTĘGI BOLLINGERA.....................................................183 WSTĘGI BOLLINGERA JAKO DOCELOWE POZIOMY CENOWE...............................183 SZEROKOŚĆ WSTĘGI MIERZY ZMIENNOŚĆ..................186 Centrowanie średniej 186 POWIĄZANIE ŚREDNICH KROCZĄCYCH Z CYKLAMI - 186 WYKORZYSTANIE LICZB FIBONACCIEGO W ŚREDNICH KROCZĄCYCH............ 187 STOSOWANIE ŚREDNICH KROCZĄCYCH NA WYKRESACH DŁUGOTERMINOWYCH................... 187 Zalety i wady średnich kroczących 188 Średnie kroczące jako oscylatory 189 Średnia krocząca stosowana do innych wskaźników 189 REGUŁA CZTERECH TYGODNI .....................................189 Reguła czterech tygodni 190 Modyfikacje reguły czterech tygodni 191 Zmiana długości przedziałów czasowych 192 Powiązanie reguły czterech tygodni z cyklami 192 OPTYMALIZOWAĆ CZYNIE? .......................................... 193 PODSUMOWANIE........................................................... 195 ADAPTACYJNA ŚREDNIA KROCZĄCA............................. 195 ALTERNATYWY DLA ŚREDNICH KROCZĄCYCH............. 196

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY:

Oscylatory i opinia większości

197

WPROWADZENIE.........................................................197 STOSOWANIE OSCYLATORÓW W POŁĄCZENIU Z ANALIZĄ TRENDU 198 Interpretacja oscylatorów 198 Ogólne zasady interpretacji 198 Trzy najważniejsze zastosowania oscylatora 199

FORMACJE CENOWE........................................................ Analiza trendów i linie trendów WYKRESY PUNKTOWO-SYMBOLICZNE O TRZYKRATKOWYM ODWRÓCENIU........................ KONSTRUOWANIE WYKRESU O TRZYKRATKOWYM ODWRÓCENIU....................... Formacje WYTYCZANIE LINII TRENDÓW................................... Podstawowa linia wsparcia hossy i linia oporu bessy TECHNIKI POMIARU..................................................... TAKTYKA STOSOWANA PRZY ZAWIERANIU TRANSAKCJI.............................. Dostosowywanie linii obrony Co należy zrobić po przedłużonym ruchu? KORZYŚCI PŁYNĄCE ZE STOSOWANIA WYKRESÓW PUNKTOWO-SYMBOLICZNYCH............ WSKAŹNIKI TECHNICZNE........................................... WYKRESY PUNKTOWO-SYMBOLICZNE NA KOMPUTERZE...................................................... ŚREDNIE KROCZĄCE NA WYKRESACH PUNKTOWO-SYMBOLICZNYCH............................... PODSUMOWANIE........................................................... ROZDZIAŁ DWUNASTY:

Świece japońskie

239 239 240 240 243 244 244 248 248 249 249 250 250 254 254 257

259

WPROWADZENIE............................................................ 259 WYKRESY ŚWIECOWE................................................ 259 PODSTAWOWE ŚWIECE................................................. 261 ANALIZA FORMACJI ŚWIECOWYCH............................ 262 Formacje odwrócenia trendu 263 Zasłona ciemnej chmury 263 Formacja przenikania 264 Gwiazda wieczorna i gwiazda poranna 264 Formacje kontynuacji 265 Trójki hossy i bessy 266 Korzystanie z komputera 267 FILTROWANIE FORMACJI ŚWIECOWYCH................... 267 PODSUMOWANIE........................................................... 268 FORMACJE ŚWIECOWE..................................................... 269

ROZDZIAŁ TRZYNASTY:

Teoria Elliotta

279

TŁO HISTORYCZNE....................................................... 279 PODSTAWOWE ZASADY TEORII ELLIOTTA................. 280 TEORIA ELLIOTTA A TEORIA DOWA.............................. 283

FALE KORYGUJĄCE........................................................... Zygzaki Fale płaskie Trójkąty REGUŁA ZMIENNOŚCI................................................. KANAŁY TRENDOWE.................................................... CZWARTA FALA JAKO OBSZAR WSPARCIA LICZBY FIBONACCIEGO JAKO PODSTAWA TEORII FAL..................................... PROPORCJE FIBONACCIEGO I ZALEŻNOŚCI PROCENTOWE................................... Procentowe relacje pomiędzy ruchami cen LICZBY FIBONACCIEGO I CZAS.................................... POŁĄCZENIE WSZYSTKICH TRZECH ASPEKTÓW TEORII FAL TEORIA ELLIOTTA NA RYNKACH TOWAROWYCH I NA RYNKACH AKCJI PODSUMOWANIE I WNIOSKI...................................... Teoria fal powinna być wykorzystywana w połączeniu z innymi narzędziami analizy technicznej LITERATURA PRZEDMIOTU............................................ ROZDZIAŁ CZTERNASTY:

Cykle

283 283 285 288 290 290 292 293 293 294 295 296 298 299 300 300

301

WPROWADZENIE........................................................... 301 CYKLE............................................................................... 302 Podstawowe pojęcia dotyczące cykli 304 Zasady dotyczące cykli 306 Odchylenia i model cykli 309 KONCEPCJA CYKLU A METODY ANALIZOWANIA WYKRESÓW................. 310 CYKLE DOMINUJĄCE....................................................... 311 Klasyfikacja cykli 313 Fale Kondratiewa 314 ŁĄCZENIE CYKLI O RÓŻNYCH DŁUGOŚCIACH............. 314 ZNACZENIE TRENDU...................................................... 315 Cykl 28-dniowy 315 LEWA I PRAWA TRANSLACJA........................................... 316 WYODRĘBNIANIE CYKLI............................................... 318 CYKLE SEZONOWE........................................................ 319 CYKLE NA RYNKU AKCJI.................................................... 325 STYCZNIOWY BAROMETR............................................ 325 CYKL PREZYDENCKI...................................................... 326 ŁĄCZENIE ANALIZY CYKLI Z INNYMI NARZĘDZIAMI TECHNICZNYMI 326 ANALIZA SPEKTRALNA................................................... 326 KSIĄŻKI I PROGRAMY KOMPUTEROWE ........................ 327

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY:

Komputery i systemy transakcyjne

329

WPROWADZENIE............................................................. 329 Programy komputerowe 330 Ruch kierunkowy i systemy paraboliczne Wellesa Wildera 330 Zbyt wiele dobrego naraz 330 NIECO O KOMPUTERZE .................................................. 330 GRUPOWANIE NARZĘDZI I WSKAŹNIKÓW . 331 STOSOWANIE NARZĘDZI I WSKAŹNIKÓW 331 SYSTEM PARABOLICZNY I RUCH KIERUNKOWY 332 System paraboliczny (SAR) 332 Ruch kierunkowy (DMI) i ADX 335 ZALETY I WADY SYSTEMÓW TRANSAKCYJNYCH 337 Zalety systemów mechanicznych 337 Wady systemów mechanicznych 337 Sygnały systemu jako element dyscypliny 338 Sygnały systemu jako ostrzeżenia 339 POTRZEBNA POMOC EKSPERTA?....................................339 TESTOWANIE GOTOWYCH SYSTEMÓW LUB TWORZENIE WŁASNYCH 339 PODSUMOWANIE ................................................. 340

ROZDZIAŁ SZESNASTY:

Zasady zarządzania pieniędzmi i taktyka zawierania transakcji

341

WPROWADZENIE .. 341 TRZY CZYNNIKI SUKCESU NA RYNKU ............................ 341 ZASADY ZARZĄDZANIA PIENIĘDZMI.......................... 342 Kilka wskazówek ogólnych 343 Dywersyfikacja czy koncentracja? 344 Posługiwanie się liniami obrony 344 RELACJA ZYSKU DO RYZYKA........................................ 345 OPEROWANIE RÓŻNYMI JEDNOSTKAMI TRANSAKCYJNYMI.......................... 345 JAK POSTĘPOWAĆ PO OKRESACH SUKCESÓW LUB NIEPOWODZEŃ?.............................. 346 TAKTYKA ZAWIERANIA TRANSAKCJI............................. 347 Wykorzystywanie analizy technicznej w określaniu momentu zawarcia transakcji 347 Wybicie z formacji 347 Przełamanie linii trendu 348 Wykorzystywanie linii wsparcia i oporu 348 Wykorzystywanie relacji procentowych 348 Wykorzystywanie luk cenowych 349 Łączenie narzędzi technicznych 349

ŁĄCZENIE WSKAZÓWEK TECHNICZNYCH I ZASAD ZARZĄDZANIA PIENIĘDZMI RODZAJE ZLECEŃ WYKORZYSTYWANIE WYKRESÓW KRÓTKOTERMINOWYCH DZIENNE PUNKTY OSIOWE PODSUMOWANIE RYNEK AKCJI ALOKACJA ŚRODKÓW ZARZĄDZANE RACHUNKI I FUNDUSZE POWIERNICZE PROFIL RYNKU

349 350 352 352 354 355 356 356 357

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY:

Rynki akcji a rynki terminowe. Analiza międzyrynkowa

ANALIZA MIĘDZYRYNKOWA OBRÓT PROGRAMOWANY POWIĄZANIA POMIĘDZY OBLIGACJAMI I AKCJAMI POWIĄZANIA POMIĘDZY OBLIGACJAMI I TOWARAMI POWIĄZANIA MIĘDZY TOWARAMI I DOLAREM SEKTORY I BRANŻE NA RYNKU AKCJI DOLAR I DUŻE SPÓŁKI ANALIZA MIĘDZYRYNKOWA I FUNDUSZE POWIERNICZE ANALIZA SIŁY WZGLĘDNEJ SIŁA WZGLĘDNA I SEKTORY SIŁA WZGLĘDNA I AKCJE POSZCZEGÓLNYCH SPÓŁEK SYSTEMATYCZNA ANALIZA RYNKU SCENARIUSZ DEFLACYJNY KORELACJA MIĘDZYRYNKOWA ANALIZA MIĘDZYRYNKOWA I SIECI NEURONOWE PODSUMOWANIE

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY:

Wskaźniki rynku akcji

MIERZENIE SZEROKOŚCI RYNKU DANE PORÓWNYWANIE INDEKSÓW RYNKOWYCH WSKAŹNIK WZROSTÓW I SPADKÓW (A/D LINE) DYWERGENCJA A/D A/D DZIENNY I TYGODNIOWY ODMIANY WSKAŹNIKA A/D OSCYLATOR MCCLELLANA

359 360 360

361 362 362 365 365 367 367 368 369 370 371 371 372 3 72

375 375 3 75 376 377 377 378 379 379

MCCLELLAN SUMMATION INDEX NOWE MAKSIMA I NOWE MINIMA WSKAŹNIK NOWYCH MAKSIMÓW I NOWYCH MINIMÓW (NEW HIGH-NEW LOW INDEX) WOLUMEN WZROSTOWY I SPADKOWY WSKAŹNIK ARMSA TRINITICK WYGŁADZANIE WSKAŹNIKA ARMSA OTWARTY WSKAŹNIK ARMSA WYKRESY EQUIVOLUME WYKRESY ŚWIECOWE EQUIVOLUME PORÓWNYWANIE INDEKSÓW RYNKOWYCH PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY:

Lista najważniejszych kwestii

LISTA NAJWAŻNIEJSZYCH KWESTII SPOSÓB KOORDYNACJI ANALIZY TECHNICZNEJ I FUNDAMENTALNEJ ANALITYK TECHNICZNY STOWARZYSZENIE ANALITYKÓW TECHNICZNYCH (MTA) OGÓLNOŚWIATOWY ZASIĘG ANALIZY TECHNICZNEJ RÓŻNE MIANA ANALIZY TECHNICZNEJ APROBATA REZERWY FEDERALNEJ PODSUMOWANIE

DODATEK A:

Zaawansowane wskaźniki techniczne WSKAŹNIK POPYTU (DEMAND INDEX-DI) HERRICK PAYOFF INDEX (HPI) WSTĘGI STARĆ I KANAŁY KELTNERA WZÓR NA WSKAŹNIK POPYTU (DEMAND INDEX-DI)

DODATEK B:

Profil rynku

WPROWADZENIE GRAFICZNA PREZENTACJA PROFILU RYNKU STRUKTURA RYNKU ZASADY PROFILU RYNKU Zasady aukcji Ciągle negocjacje Równowaga i nierównowaga Ramy czasowe i zachowanie uczestników rynku

379 381 381 383 383 383 385 385 385 357 387 388

391 391

393 393 394 394 395 396 396

397 397 399 401

404

407 407 410 410 412 412 412 412 413

Różne role graczy krótkoterminowych i inwestorów długoterminowych Cena i wartość ROZWÓJ ZAKRESU I FORMACJE PROFILU RYNKU ANALIZA DŁUGOTERMINOWEJ AKTYWNOŚCI RYNKU Wpływ na kształtowanie się zakresu dziennego Wpływ długoterminowy PODSUMOWANIE DODATEK C:

Tworzenie systemu transakcyjnego

PIĘCIOETAPOWY PLAN ETAP PIERWSZY: ZACZNIJ OD KONCEPCJI (POMYSŁU) Cechy dobrej koncepcji ETAP DRUGI: ZAMIANA KONCEPCJI NA ZESPÓŁ OBIEKTYWNYCH REGUŁ ETAP TRZECI: WIZUALNY SPRAWDZIAN NA WYKRESIE ETAP CZWARTY: FORMALNY TEST KOMPUTEROWY ETAP PIĄTY: OCENA WYNIKÓW ZARZĄDZANIE PIENIĘDZMI PODSUMOWANIE

414 414 415 416 416 419 420

423 424

424 424 426 426 426 429 429 430

Słownik

433

Bibliografia

441

ZBIÓR ZADAŃ Jak korzystać ze zbioru zadań? LEKCJA PIERWSZA:

Analiza techniczna i teoria Dowa MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru

445 447 449 449 449 449 450 450 450 451 453 453 454

LEKCJA DRUGA:

Tworzenie wykresów

MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru

LEKCJA TRZECIA:

Podstawowe pojęcia analizy trendu MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Testy wyboru

LEKCJA CZWARTA:

Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Uzupełnij poniższe zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Uzupełnienia Testy wyboru

LEKCJA PIĄTA:

Średnie kroczące

MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY

455 455 455 455 456 456 456 457 460 460 460

461 461 461 461 462 462 462 464 471 471 472

473 473 473 4 73 474 4 74 474 476 476 481 481 481 481

483 483 483 483 484

ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Uzupełnij poniższe zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Uzupełnienia Testy wyboru LEKCJA SZÓSTA:

Oscylatory

MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Uzupełnij poniższe zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Uzupełnienia Testy wyboru

484 484 485 485 490 490 490 490

491 491 491 491 492 492 492 493 493 497 497 497 498

LEKCJA SIÓDMA:

Wykresy punktowo-symboliczne i świece japońskie

499

Test podsumowujący

511

Skorowidz pojęć

543

Skorowidz nazwisk

549

MATERIAŁ LEKCJI CELE LEKCJI GŁÓWNE TEMATY KLUCZOWE TERMINY ZADANIA Quiz „Połącz w pary" Uzupełnij poniższe zdania Testy wyboru ARKUSZ ODPOWIEDZI Quiz „Połącz w pary" Uzupełnienia Testy wyboru

ARKUSZ ODPOWIEDZI

499 499 499 500 500 500 502 502 509 509 509 509

538

Moim rodzicom, Timothy 'emu i Margaret oraz Patty, Clare i Bńanowi

O Autorze John J. Murphy zajmuje się analizą techniczną od trzydziestu lat. Był dyrektorem zespołu Futures Technical Research i starszym doradcą w Merrill Lynch. Przez siedem lat współpracował jako analityk z telewizją CNBC. Jest autorem trzech książek, w tym Analizy technicznej, poprzedniczki tej książki. Jego druga praca, Międzyrynkowa analiza techniczna, stworzyła nową dziedzinę badań. W swojej trzeciej książce, Visual Investor, Murphy stosuje analizę techniczną do badania rynku funduszy powierniczych. W 1996 roku John J. Murphy założył wraz z twórcą oprogramowania Gregiem Morrisem firmę MURPHYMORRIS, Inc., która zajmuje się tworzeniem interaktywnych programów edukacyjnych i oferuje inwestorom bieżące analizy. Ich adres internetowy to: www.murphymorris.com. John J. Murphy prowadzi także własną firmę konsultingową, JJM Technical Advisors, z siedzibą w Oradell, New Jersey.

O współautorach Thomas E. Aspray (Dodatek A) jest prezesem APM Asset Management (PO.Box 15366, Little Rock, AR 72231, (501) 676-9241; e-mail: [email protected]). Jego firma oferuje analizy rynku inwestorom indywidualnym i instytucjom. Thomas E. Aspray działa na rynkach od lat siedemdziesiątych. Wiele jego pionierskich metod, które stosował od lat osiemdziesiątych, jest dziś wykorzystywanych przez innych profesjonalistów. Dennis C. Hynes (Dodatek B) jest dyrektorem i współzałożycielem R.W. Pressprich & Co., Inc., firmy maklerskiej z Nowego Jorku. Jest także licencjonowanym doradcą w zakresie rynków terminowych (CTA) i ma stopień MBA w dziedzinie finansów uzyskany na uniwersytecie Houston.

XXVIII

ANALIZA TECHNICZNA

Greg Morris (rozdział dwunasty) od dwudziestu lat tworzy systemy transakcyjne i wskaźniki wykorzystywane w najpopularniejszych programach komputerowych do analizowania rynku. Jest autorem dwóch książek o wykresach świecowych (patrz rozdział dwunasty). W sierpniu 1996 roku połączył siły z Johnem Murphym, by stworzyć MURPHYMORRIS, Inc., firmę zajmującą się tworzeniem programów edukacyjnych dla inwestorów, z siedzibą w Dallas. Fred G. Schutzman (Dodatek C) jest prezesem i dyrektorem w Briarwood Capital Management, Inc, nowojorskiej firmie doradczej. Pracuje także w firmie Emcor Eurocurrency Management Corporation, gdzie odpowiada za dział analizy technicznej i systemów transakcyjnych. Fred G. Schutzmann należy do stowarzyszenia Market Technicians Association i obecnie jest członkiem jego zarządu.

Wprowadzenie Publikując Analizę techniczną... w 1986 roku nie zdawałem sobie sprawy, że książka ta wywoła taki oddźwięk w naszej branży. Wiele osób mówi o niej jako o „biblii" analizy technicznej. Stowarzyszenie analityków technicznych Market Technicians Association korzysta z niej jako z podstawowego źródła do egzaminów dla analityków rynku. Rezerwa Federalna cytuje ją w swoich badaniach analizujących wartość podejścia technicznego. Analiza techniczna... została też przełożona na osiem języków. Nie byłem przygotowany na tak długi żywot tej pracy na półkach księgarskich. W dziesięć lat po wydaniu sprzedawano jej tyle samo egzemplarzy rocznie, ile podczas dwóch pierwszych lat. Jasne stało się jednak, że w ostatnim dziesięcioleciu w analizie technicznej pojawiło sporo nowego materiału, do czego sam się nieco przyczyniłem. Moja druga książka, Międzyrynkowa analiza techniczna (Wiley 1991, wyd. poi. WIG-Press 1998), pomogła stworzyć nową dziedzinę analizy technicznej, dziś powszechnie znaną i akceptowaną. W pejzażu analizy technicznej pojawiły się metody od dawna stosowane -jak wykresy świecowe - i nowsze, jak profil rynku. Narzędzia te musiały oczywiście znaleźć się w każdej książce, która ma ambicje przedstawienia całościowego obrazu analizy technicznej. Zmieniło się także nieco centrum moich zainteresowań. O ile dziesięć lat temu głównym przedmiotem mojej uwagi były rynki terminowe, o tyle obecna praca w większym stopniu koncentruje się na rynku akcji. Można powiedzieć, że zatoczyłem tym samym pełne koło, bowiem swoją pracę w tej branży rozpoczynałem jako analityk rynku akcji. Był to również jeden z efektów ubocznych mojej pracy dla telewizji CNBC przez siedem lat, gdzie występowałem jako analityk techniczny. Skupienie uwagi na tym, co robi ogół inwestorów, skłoniło mnie do napisania mojej trzeciej książki, The Visual Investor (Wiley, 1996). W tej pracy koncentruję się na wykorzystywaniu różnych narzędzi technicznych w określonych sektorach rynku, głównie w sferze funduszy powierniczych, który stały się tak niezwykle popularne w latach dziewięćdziesiątych.

XXX

ANALIZA TECHNICZNA

Wiele wskaźników technicznych, o których pisałem dziesięć lat temu, stosowanych niegdyś przede wszystkim na rynkach terminowych, jest obecnie wykorzystywanych w analizach rynku akcji. Podobnie jak zasób wiedzy we wszelkich dziedzinach, zmieniają się również autorzy. Pewne rzeczy, które niegdyś wydawały mi się bardzo ważne, nie są już dziś dla mnie tak istotne. Ponieważ moja praca analityczna zaczęła obejmować wszystkie rynki finansowe, także i nowe wydanie tej książki musiało odzwierciedlać tę ewolucję. Starałem się zachować strukturę pierwszego wydania i dlatego wiele rozdziałów jest takich samych. Zmieniona i uzupełniona została jednak ich treść, nowy jest także materiał ilustracyjny. Ponieważ zasady analizy technicznej są uniwersalne, nie było trudno rozszerzyć zakres zainteresowań na wszystkie rynki finansowe, przede wszystkim zaś pojawia się tu dużo nowego materiału dotyczącego rynku akcji. W wydaniu tym są cztery nowe rozdziały. Dwa rozdziały z poprzedniego wydania dotyczące wykresów punktowo-symbolicznych (jedenasty i dwunasty) zostały złączone w jeden. Nowy rozdział dwunasty poświęcony jest wykresom świecowym. Rozdział siedemnasty to swego rodzaju wprowadzenie do mojej pracy o analizie międzyrynkowej. Rozdział osiemnasty przedstawia wskaźniki rynku akcji. Nowe są też dodatki zamieszczone na końcu książki. W dodatku B omawiany jest Profil Rynku. W innych prezentujemy bardziej zaawansowane wskaźniki techniczne i wyjaśniamy, jak stworzyć system transakcyjny. W wydaniu tym jest także słowniczek. Do zmian w swojej książce podchodziłem z pewnym niepokojem. Wcale nie byłem pewien, że przerabianie „klasyki" jest dobrym pomysłem. Mam jednak nadzieję, że teraz praca ta jest jeszcze lepsza, bo nowe wydanie przygotowywałem jako bardziej doświadczony i dojrzalszy autor i analityk. W całej książce starałem się dać wyraz szacunkowi, jaki zawsze miałem dla analizy technicznej i dla wielu utalentowanych analityków, którzy ją rozwijają. Ich sukces i zaangażowanie zawsze były dla mnie źródłem otuchy i inspiracji. Mam nadzieję, że udało mi się oddać sprawiedliwość analizie technicznej i tym ludziom. John Murphy

Podziękowania Osobą, której należą się największe podziękowania za drugie wydanie Analizy technicznej... jest Ellen Schneid Coleman z wydawnictwa Simon & Schuster. To ona przekonała mnie, że przyszedł czas na publikację zmienionego i uzupełnionego wydania tej pracy. Cieszę się, że wykazała przy tym tyle uporu. Specjalne podziękowania chciałbym złożyć ludziom z Omega Research, którzy dostarczyli mi niezbędnego oprogramowania, a zwłaszcza Gastonowi Sanchezowi, który musiał poświęcić wiele czasu na rozmowy telefoniczne ze mną. Swój wkład jako autorzy mają także eksperci: Tom Aspray, Dennis Hynes i Fred Schutzman. Wykresy udostępnili mi także analitycy Michael Burke, Stan Ehrlich, Jerry Toepke, Ken Tower i Nick Van Nice. Nowe ujęcie rozdziału drugiego o teorii Dowa zostało przygotowane we współpracy z Elyce Picciotti, analitykiem technicznym i konsultantem z New Orleans w Indianie. Na szczególną wzmiankę zasłużył Greg Morris. Napisał on rozdział dwunasty i przygotował większość materiału graficznego. Fred Dahl z Inkwell Publishing Services (Fishkill, NY), który kierował produkcją pierwszego wydania, także i tym razem podjął się tego przedsięwzięcia. Wspaniale było z nim znów współpracować.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Filozofia analizy technicznej Wprowadzenie Zanim zaczniemy prezentację metod i narzędzi wykorzystywanych w analizie technicznej, musimy najpierw sprecyzować, czym jest analiza techniczna, omówić leżące u jej podstaw przesłanki natury filozoficznej, wskazać kilka wyraźnych różnic dzielących ją od analizy fundamentalnej i w końcu podjąć niektóre zarzuty często wysuwane przeciw analizie technicznej. Jestem głęboko przekonany, że aby w pełni docenić znaczenie analizy technicznej, należy najpierw zrozumieć jej aspiracje oraz, co być może ważniejsze, filozofię, czyli racjonalne uzasadnienie, na jakim aspiracje te się opierają. Zacznijmy od definicji. Analiza techniczna to badanie zachowań rynku, przede wszystkim przy użyciu wykresów, którego celem, jest przewidywanie przyszłych trendów cenowych. Termin „zachowanie rynku" dotyczy trzech podstawowych źródeł informacji, jakimi posługuje się analityk, to znaczy ceny, wolumenu oraz liczby otwartych kontraktów (liczba otwartych kontraktów wykorzystywana jest tylko na rynkach terminowych). Mówienie o „zachowaniu cen" wydaje się nazbyt wąskim ujęciem, ponieważ dla większości analityków badających rynki towarowe wolumen i otwarte kontrakty stanowią nieodłączną część analizy rynku. W dalszych częściach tej pracy będziemy obu terminów używać zamiennie, ale warto pamiętać o poczynionym tu zastrzeżeniu.

2

ANALIZA TECHNICZNA

Filozofia, czyli uzasadnienie analizy technicznej Analiza techniczna opiera się na trzech przesłankach: 1. Rynek dyskontuje wszystko. 2. Ceny podlegają trendom. 3. Historia się powtarza.

Rynek dyskontuje wszystko Twierdzenie „rynek dyskontuje wszystko" można prawdopodobnie uznać za kamień węgielny analizy technicznej. Jeśli nie uchwyci się i nie zaakceptuje znaczenia tej pierwszej przesłanki, to również wszystkie kolejne wynikające z niej tezy nie będą miały większego sensu. Zwolennik analizy technicznej uważa, że wszystkie czynniki, które mogą oddziaływać na rynkową cenę towaru w kontrakcie terminowym - fundamentalne, polityczne, psychologiczne bądź jeszcze inne - znajdują pełne odbicie w cenie tego towaru. Z założenia tego wynika zatem, że badanie zachowań cen jest podejściem całkowicie samowystarczalnym. Wprawdzie twierdzenie to może wydać się aroganckim roszczeniem, ale jeśli poświęci się nieco czasu na jego zrozumienie, trudno będzie się z nim nie zgodzić. Otóż teza ta sprowadza się w istocie do przekonania, że zachowania cen powinny odzwierciedlać zmiany w relacji popytu i podaży. Jeśli popyt przewyższa podaż, ceny powinny rosnąć, a jeśli podaż będzie większa od popytu, ceny powinny spadać. Ten mechanizm stanowi podstawę wszelkich prognoz gospodarczych i fundamentalnych. Analityk odwraca tę zależność, dochodząc do wniosku, że skoro ceny rosną, to - niezależnie od przyczyn tego stanu rzeczy - popyt musi przewyższać podaż, a uwarunkowania fundamentalne muszą sprzyjać wzrostom cen. Jeśli ceny spadają, oznacza to, że podaż przewyższa popyt, a uwarunkowania fundamentalne sprzyjają spadkom. Być może ta ostatnia uwaga dotycząca uwarunkowań fundamentalnych wydaje się zaskakująca w kontekście prezentacji analizy technicznej, ale jeśli tak, to niesłusznie, albowiem przedmiotem badań analizy technicznej są pośrednio także i owe uwarunkowania. Większość przedstawicieli tego podejścia zgodziłaby się zapewne, że przyczyną hossy lub bessy na danym rynku są właśnie uwarunkowania gospodarcze, czyli czynniki podaży i popytu. To nie wykresy same w sobie są przyczyną wzrostów lub spadków cen. One jedynie odzwierciedlają psychologię rynku byka lub niedźwiedzia. Analitycy wykresów z zasady nie zajmują się przyczynami spadków lub wzrostów cen. We wczesnych fazach trendu cenowego lub w krytycznych momentach zwrotnych bardzo często nikt dokładnie nie wie, dlaczego rynek zachowuje się w pewien sposób. Wprawdzie

Filozofia analizy technicznej

3

podejście analizy technicznej może czasami wydawać się zbytnim uproszczeniem, ale logika leżąca u podstaw pierwszej przesłanki, mówiącej że rynek dyskontuje wszystko, staje się w miarę zdobywania doświadczeń coraz bardziej przekonująca. Wynika stąd, że skoro wszystkie czynniki oddziałujące na cenę rynkową znajdują w niej swoje odbicie, to badanie owej ceny jest podejściem samowystarczalnym. Dzięki studiowaniu wykresów i ogromnej liczby wskaźników technicznych analityk dowiaduje się od rynku, jeśli można tak rzec, w którą stronę rynek ów najprawdopodobniej podąży. W analizie technicznej niekoniecznie idzie o to, aby przechytrzyć rynek. Wszystkie jej narzędzia, omawiane w dalszych rozdziałach, służą analitykowi wykresów jako pomoc w badaniu zachowań cen. Analityk wie, że istnieją pewne przyczyny, dla których ceny rosną lub spadają, ale nie sądzi, by poznanie tych przyczyn było niezbędne dla prognozowania rozwoju sytuacji na rynku.

Ceny podlegają trendom Pojęcie trendu ma absolutnie podstawowe znaczenie w analizie technicznej. Jeśli nie zaakceptuje się przesłanki mówiącej, że ceny podlegają trendom, dalsza lektura tej książki nie ma sensu. Zasadniczym celem badania wykresów cen jest rozpoznanie trendów w ich wczesnych fazach, co pozwoli na dokonywanie transakcji zgodnie z kierunkiem owych trendów. Większość metod stosowanych w analizie technicznej z natury swojej przeznaczona jest do badania trendu, to znaczy do rozpoznawania i śledzenia trendów już istniejących (diagram 1.1). Uzupełnieniem przesłanki mówiącej o istnieniu trendów cenowych jest twierdzenie, że trend wykazuje silniejszą tendencję do kontynuacji swego biegu w dotychczasowym kierunku aniżeli do jego zmiany. Jest to oczywiście adaptacja pierwszej zasady dynamiki Newtona. Inną postacią tego twierdzenia jest teza mówiąca, że istniejący trend będzie kontynuował swój bieg, dopóki nie nastąpi jego odwrócenie. Jest to kolejne twierdzenie analizy technicznej, które wydaje się niemal błędnym kołem. A jednak całe podejście oparte na analizie trendu wiąże się z wykorzystywaniem istniejącego trendu, dopóki nie pojawią się oznaki jego zmiany.

Historia się powtarza Analiza techniczna zachowań rynku w znacznej mierze wiąże się z badaniem ludzkiej psychiki. Formacje cenowe, znane już od ponad stu lat, są na przykład odzwierciedleniem pewnych kształtów, jakie pojawiają się na wykresach, oznajmiając o dominującej na rynku psychologii hossy lub bessy. Ponieważ formacje te sprawdziły się w przeszłości, zakłada się, że znajdą potwierdzenie również i w przyszłości.

4

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 1.1 Przykład trendu wzrostowego. Analiza techniczna opiera się na założeniu mówiącym, że rynki podlegają trendom i że owe trendy wykazują tendencję do utrzymywania się. Opierają się one na badaniu psychiki ludzkiej, która raczej się nie zmienia. Założenie mówiące, że historia się powtarza, można przedstawić również jako tezę, według której kluczem do zrozumienia przyszłości jest badanie przeszłości.

Analiza techniczna czy fundamentalna? Podczas gdy analiza techniczna koncentruje się na badaniu zachowań rynku, analiza fundamentalna zajmuje się gospodarczymi uwarunkowaniami popytu i podaży, które są przyczyną wzrostów, spadków lub stabilizacji cen. Przy podejściu fundamentalnym bada się wszystkie czynniki oddziałujące na cenę danego towaru, w celu określenia jego rzeczywistej wartości. Wartość ta uzależniona jest od prawa popytu i podaży. Jeśli rzeczywista wartość danego towaru jest niższa od jego bieżącej ceny rynkowej, znaczy to, że towar ów jest „przewartościowany" i należy go sprzedać. Jeśli cena towaru jest niższa od jego rzeczywistej wartości, jest on „niedowartościowany" i należy go kupić. W obu tych podejściach do prognozowania zachowań rynku usiłuje się rozwiązać ten sam problem, to znaczy określić prawdopodobny

Filozofia analizy technicznej

5

kierunek ruchu cen, tyle że dokonuje się tego z odmiennej perspektywy. Zwolennik analizy fundamentalnej bada przyczyny zachowań rynku, natomiast zwolennik analizy technicznej - same skutki. Ten drugi uważa, że wystarczy poznać owe skutki, a znajomość przyczyn czy uwarunkowań nie jest potrzebna. Przedstawiciel analizy fundamentalnej zawsze musi wiedzieć „dlaczego". Większość tych, którzy zawierają transakcje na rynku, określa siebie jako zwolenników albo analizy technicznej, albo analizy fundamentalnej. W istocie rzeczy jednak łączy ich bardzo wiele. Większość zwolenników analizy fundamentalnej zna podstawowe narzędzia analizy wykresów, a większość zwolenników analizy technicznej ma przynajmniej pobieżną wiedzę na temat uwarunkowań fundamentalnych. (Wśród przedstawicieli analizy technicznej są oczywiście i puryści, którzy dokładają wielu starań, by ich wizje nie zostały zmącone żadnymi danymi fundamentalnymi). Problem polega na tym, że wykresy i uwarunkowania fundamentalne często sobie przeczą. Zazwyczaj na początku istotnych ruchów cen sytuacja fundamentalna nie wyjaśnia, dlaczego rynek zachowuje się w dany sposób. Właśnie w takich krytycznych momentach te dwa podejścia różnią się między sobą najbardziej. Po pewnym czasie rezultaty ich analiz znów są podobne, ale często jest już zbyt późno, by podjąć właściwe działania na rynku. Wytłumaczeniem tych rozbieżności jest fakt, że ceny rynkowe wyprzedzają wiedzę fundamentalną. Inaczej mówiąc, cena rynkowa funkcjonuje jako wskaźnik uwarunkowań fundamentalnych, wyprzedzając powszechną wiedzę na ich temat. Podczas gdy znane uwarunkowania fundamentalne zostały już zdyskontowane przez cenę i tym samym są już „na rynku", ceny zaczynają z kolei reagować na nieznane jeszcze aspekty sytuacji fundamentalnej. Niektóre z najbardziej dramatycznych okresów hossy i bessy zaczynały się od nieznanych lub w ogóle niedostrzeganych zmian uwarunkowań fundamentalnych. Zanim zmiany te stały się ogólnie znane, nowy trend nabrał już rozpędu. Zwolennik analizy technicznej z biegiem czasu ma coraz większe zaufanie do swoich możliwości odczytywania wykresów i uczy się przyjmować ze spokojem sytuacje, w których rynek nie zachowuje się zgodnie z obiegowymi przekonaniami. Zaczyna też akceptować fakt, że należy do mniejszości, wiedząc, że powody, dla których rynek zachowuje się w określony sposób, staną się w końcu powszechnie znane. Rzecz jednak w tym, iż nie chce on czekać na to dodatkowe potwierdzenie. Akceptując przesłanki analizy technicznej można zrozumieć, dlaczego jej zwolennicy sądzą, że ich podejście jest lepsze od fundamentalnego. Jeśli ktoś miałby wybrać tylko jedno z nich, logika nakazywałaby wybór analizy technicznej, ponieważ obejmuje ona, z natury rzeczy, podejście fundamentalne. Skoro uwarunkowania fundamentalne znajdują odzwierciedlenie w cenie, to badanie ich staje się zbędne. Odczytywanie wykresów jest zatem swego rodzaju skróconą formą

6

ANALIZA TECHNICZNA

analizy fundamentalnej. Odwrotne twierdzenie nie jest jednak prawdziwe. Analiza fundamentalna nie obejmuje badania zachowań cen rynkowych. Na rynkach finansowych możliwe jest zawieranie transakcji wyłącznie na podstawie analizy technicznej, ale należy wątpić, czy rolę taką mogłaby odegrać sama analiza fundamentalna.

Rodzaj analizy a moment zawarcia transakcji Ta ostatnia uwaga stanie się bardziej zrozumiała, jeśli proces decyzyjny podzielimy na dwa odrębne etapy - analizę i wybór momentu dokonania transakcji (timing). Ze względu na efekt dźwigni na rynkach terminowych właściwe określenie momentu zawarcia transakcji ma decydujące znaczenie dla odniesienia sukcesu. Można poprawnie rozpoznawać istniejący trend, a mimo to tracić pieniądze. Ponieważ wymagania dotyczące depozytów zabezpieczających są w transakcjach terminowych tak niewielkie (zazwyczaj poniżej 10 procent), stosunkowo nieznaczny ruch cen w niewłaściwym kierunku może wypchnąć gracza z rynku i spowodować utratę całego depozytu lub jego większości. Na rynku akcji natomiast gracz, który stwierdza, że znalazł się po niewłaściwej stronie rynku, może po prostu nadal trzymać akcje w nadziei, że ich ceny w przyszłości wrócą do dawnego poziomu. Ci, którzy działają na rynkach terminowych, nie mogą pozwolić sobie na taki luksus. Strategia „kup i trzymaj" nie znajduje tu zastosowania. W pierwszej fazie, to znaczy podczas dokonywania analizy, można wykorzystywać zarówno podejście techniczne, jak i fundamentalne, ale jeśli chodzi o określanie czasu zawarcia transakcji, momentów wejścia na rynek i wyjścia z niego, jest to kwestia niemal wyłącznie techniczna. A zatem biorąc pod uwagę kroki, jakie należy podjąć przed zawarciem transakcji, można dostrzec, że stosowanie analizy technicznej staje się w pewnym momencie niezbędne, nawet jeśli we wcześniejszych fazach posługiwaliśmy się analizą fundamentalną. Synchronizacja {timing) transakcji z rynkiem ważna jest również przy wyborze sektorów, grup spółek i konkretnych akcji.

Elastyczność i możliwości adaptacji analizy technicznej Jedną z wielkich zalet analizy technicznej jest możliwość przystosowania jej do dowolnego rodzaju transakcji i wymiaru czasu. Nie ma takich dziedzin transakcji na rynku kapitałowym lub terminowym, w których zasady analizy technicznej nie znalazłyby zastosowania. Analityk wykresów może z łatwością śledzić sytuację na dowolnej liczbie rynków, czego na ogół nie da się powiedzieć o tych, którzy

Filozofia analizy technicznej

7

stosują wyłącznie analizę fundamentalną. Mają oni do czynienia z ogromną liczbą danych, w związku z czym specjalizują się zazwyczaj w rynku jednego towaru lub pewnej grupy towarów, takich jak zboża lub metale. Nie jest to różnica bez znaczenia. Rynki przeżywają rozmaite okresy - aktywności i uśpienia, fazy wyraźnych trendów i braku trendów. Stosując analizę techniczną, można skupić swą uwagę i środki na tych rynkach, gdzie trendy są widoczne, nie zaprzątając sobie głowy pozostałymi. Analityk wykresów może zatem przerzucić swoją uwagę i kapitał, wykorzystując charakterystyczną dla rynków zmienność sytuacji. Rozmaite rynki przeżywają w różnych okresach swoje gorące chwile, czyli silne trendy. Zazwyczaj po takich okresach wyraźnych trendów sytuacja się uspokaja, natomiast na innych rynkach zaczyna się dziać coś interesującego. Dokonując transakcji na podstawie analizy technicznej można swobodnie wybierać pole do swoich działań. Stosowanie analizy fundamentalnej i z konieczności specjalizowanie się tylko w jednej grupie towarów nie pozwala na zachowanie takiej elastyczności. Nawet gdyby można było wówczas zmieniać grupy towarów, to z pewnością byłoby to o wiele trudniejsze niż w przypadku posługiwania się analizą wykresów. Kolejną przewagą analizy technicznej jest to, że daje ona „szerokie spojrzenie". Śledząc sytuację na wszystkich rynkach, można zyskać doskonałą orientację co do ich ogólnego zachowania, unikając zarazem „wąskiego spojrzenia" narzucanego przez analizę tylko jednej grupy rynków. Ponadto, ze względu na powiązania gospodarcze pomiędzy wieloma rynkami, które reagują na podobne czynniki ekonomiczne, zachowanie cen na jednym rynku może stanowić cenną wskazówkę odnośnie do przyszłego rozwoju wydarzeń na innych rynkach.

Zastosowanie analizy technicznej do badania różnych rodzajów rynków Zasady analizy wykresów znajdują zastosowanie zarówno w przypadku rynków kapitałowych, jak i terminowych. W istocie rzeczy podejście to pierwotnie wykorzystywane było dla analizy rynku akcji, a dopiero później przystosowano je do badania rynków terminowych. Wraz z pomyślnym wprowadzeniem terminowego indeksu akcji granica dzieląca te dwa rodzaje rynków zaczęła bardzo szybko zanikać. Wykresy i zasady analizy technicznej stosuje się również do badania międzynarodowych rynków kapitałowych (diagram 1.2). Terminowe rynki finansowe, w tym rynki stóp procentowych i rynki walutowe, stały się w ostatnich dziesięcioleciach niezwykle popularne, okazując się doskonałym przedmiotem badań dla analizy technicznej.

8

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 1.2 Japoński rynek akcji dobrze poddaje się analizie wykresów, podobnit jak większość rynków akcji na całym świecie.

Zasady analizy technicznej odgrywają też pewną rolę w transakcjach dotyczących opcji, a także w transakcjach zabezpieczających (hedge).

Zastosowanie analizy technicznej do różnych wymiarów czasu Kolejną zaletą analizy wykresów jest możliwość stosowania jej do różnych wymiarów czasu. Te same zasady zachowują ważność niezależnie od tego, czy gra się na niewielkich wahaniach cen w ciągu dnia (transakcje dzienne), czy też inwestuje zgodnie ze średniookresowym trendem. Analiza techniczna sprawdza się również w perspektywie długoterminowej, co często jest niedoceniane. Pojawiająca się tu i ówdzie opinia, że analiza techniczna przydaje się jedynie do badania krótkich okresów, jest po prostu nieprawdziwa. Niektórzy sugerują, że badając dłuższe okresy, należy posługiwać się analizą fundamentalną, pozostawiając wskaźnikom technicznym jedynie trendy krótkoterminowe w celu ustalenia samego momentu zawarcia transakcji. Zastosowanie analizy technicznej okazało się jednak niezwykle użyteczne również w przypadku prognoz długofalowych opartych na wykresach długoterminowych obejmujących wiele lat.

Filozofia analizy technicznej

9

Dogłębne zrozumienie zasad analizy technicznej prezentowanych w tej książce pozwoli ich użytkownikowi stosować je w bardzo elastyczny sposób zarówno jeśli chodzi o rodzaj rynku, jak i wymiar czasu.

Prognozowanie gospodarcze Analiza techniczna może też odgrywać istotną rolę w prognozowaniu gospodarczym. Na przykład kierunek cen towarów mówi nam coś o kierunku inflacji. Jest to również wskazówka informująca o sile lub słabości gospodarki. Rosnące ceny towarów są zwykle oznaką gospodarczej siły i wzrostu presji inflacyjnej. Spadek cen towarów jest zwykle ostrzeżeniem, że wraz z inflacją zwalnia gospodarka. Trend stóp procentowych zależy od trendu na rynkach towarowych. A zatem wykresy takich rynków jak złoto i ropa naftowa, a także obligacje skarbowe, mogą nam wiele powiedzieć o kondycji gospodarki i oczekiwaniach dotyczących inflacji. Trendy na terminowych rynkach dolara amerykańskiego i innych walut także są wczesnymi sygnałami siły lub słabości gospodarki ogólnoświatowej. Jeszcze bardziej znamienne jest to, że trendy na tych rynkach zaznaczają się na długo, zanim zostaną odzwierciedlone w tradycyjnych wskaźnikach gospodarczych, które sporządza się na bazie miesięcznej lub kwartalnej, i które informują nas o tym, co już się zdarzyło. Indeks giełdowy S&P 500 od dawna uchodzi oficjalnie za wyprzedzający wskaźnik gospodarczy. W książce Leading Indicators for the 1990s autorstwa Moore'a, jednego z najwybitniejszych ekspertów w dziedzinie cyklu koniunkturalnego, znaleźć można przekonujące argumenty na temat znaczenia trendów na rynkach towarów, obligacji i akcji jako istotnych wskaźników gospodarczych. Wszystkie trzy rynki można badać, stosując analizę techniczną. Temat ten omówimy w rozdziale siedemnastym.

Analiza techniczna czy analiza wykresów? Istnieje kilka nazw, jakimi określa się podejście techniczne: analiza wykresów, analiza techniczna, analiza rynku. Do niedawna wszystkie te określenia znaczyły dokładnie to samo, ale wraz z postępującą specjalizacją w tej dziedzinie pojawiła się konieczność dokonania pewnych rozróżnień i bardziej precyzyjnego definiowania owych terminów. Ponieważ praktycznie cała analiza techniczna do ostatniego dziesięciolecia opierała się na wykorzystywaniu wykresów,

10

ANALIZA TECHNICZNA

terminy „analiza techniczna" i „analiza wykresów" oznaczały to samo. Dzisiaj sprawa wygląda nieco inaczej. Cała dziedzina podejścia technicznego coraz wyraźniej dzieli się na dwa obszary: tradycyjną analizę wykresów oraz analizę opartą na wykorzystaniu statystyki i komputera. Wielu przedstawicieli podejścia technicznego łączy wprawdzie w swej praktyce obie te metody, ale podobnie jak przypadku zwolenników analizy technicznej i fundamentalnej, można ich zaliczać do jednej lub drugiej kategorii. Niezależnie od tego, czy w tradycyjnej analizie wykresów wykorzystuje się technikę komputerową, podstawowym narzędziem pracy pozostają wykresy, a wszystko inne ma znaczenie drugorzędne. Analiza wykresów z konieczności obciążona jest pewną dozą subiektywizmu. Sukces zależy tu przede wszystkim od kunsztu analityka. Określenie „sztuka analizowania wykresów" używane jest właśnie dlatego, że podejście to jest w dużym stopniu pewną „sztuką". Analiza statystyczna lub ilościowa oznacza natomiast próbę kwantyfikacji, testowania i optymalizacji na gruncie tego subiektywnego podejścia w celu stworzenia takiego systemu dokonywania transakcji, który dzięki odpowiednim programom komputerowym będzie w automatyczny sposób generował sygnały kupna i sprzedaży. Systemy te mogą być mniej lub bardziej złożone, ale u ich podstaw leży intencja ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania z procesu zawierania transakcji ludzkiego czynnika subiektywnego i nadanie temu procesowi bardziej „naukowego" charakteru. Można wówczas nawet nie korzystać z wykresów, ale jeśli przedmiotem badania jest sam ruch cen, to nadal mamy do czynienia z podejściem „technicznym". Także i przedstawicieli tej grupy można podzielić na tych, którzy wolą podejście mechaniczne oparte na automatycznych sygnałach oraz tych, którzy wykorzystują technikę komputerową do tworzenia coraz doskonalszych wskaźników technicznych. Ci ostatni zachowują kontrolę zarówno nad interpretacją wskaźników, jak i nad procesem podejmowania decyzji. Poszukując różnic pomiędzy analizą wykresów oraz analizą statystyczną, można również powiedzieć, że wszyscy analitycy wykresów są przedstawicielami analizy technicznej, ale nie wszyscy przedstawiciele analizy technicznej są analitykami wykresów. Wprawdzie terminy te stosować będę zamiennie, ale należy pamiętać, że analiza wykresów jest tylko częścią całej dziedziny teorii technicznej.

Krótkie porównanie analizy technicznej rynków kapitałowych i terminowych Często zadaje się pytanie: czy analiza techniczna stosowana do transakcji terminowych jest taka sama jak w wypadku rynków kapitałowych?

Filozofia analizy technicznej

11

Filozofia analizy technicznej 11 Odpowiedź brzmi zarazem „tak i nie". Podstawowe zasady są te same, ale występują też pewne istotne różnice. Zasady analizy technicznej zostały po raz pierwszy zastosowane w odniesieniu do rynków akcji (kapitałowych) i dopiero później adaptowane do potrzeb rynków terminowych. Większość podstawowych narzędzi, jak na przykład wykresy słupkowe oraz wykresy punktowo-symboliczne (typu „kółko i krzyżyk"), formacje cenowe, wielkość wolumenu, linie trendu, średnie kroczące i oscylatory, wykorzystuje się zarówno na rynkach kapitałowych, jak i na terminowych. Zaznajomienie się z tymi pojęciami na przykładzie jednego rodzaju rynku pozwala bez trudu stosować je również na drugim. Istnieją jednak pewne różnice związane nie tyle z samymi narzędziami, co z odmienną naturą tych dwóch rynków.

Oznaczanie cen Oznaczanie cen na rynkach terminowych jest o wiele bardziej skomplikowane niż na rynku kapitałowym. Ceny poszczególnych towarów podawane są w różnych jednostkach. Na przykład ceny na rynku zbożowym podawane są w centach za buszel, ceny żywca w centach za funt, złota i srebra w dolarach za uncję, a stopy procentowe w punktach bazowych. Chcąc zawierać tu transakcje, należy poznać szczegóły dotyczące kontraktów specyficznych dla każdego rynku: jednostki, w jakich podawane są ceny towarów, minimalne i maksymalne wzrosty cen oraz faktyczną wartość tych wzrostów.

Ograniczony czas ważności kontraktu terminowego W przeciwieństwie do akcji kontrakty terminowe mają wyznaczone daty, po których wygasają, jak na przykład obligacje o określonym terminie realizacji. Typowy kontrakt terminowy obowiązuje przez około półtora roku, po czym traci ważność. A zatem w obrocie znajduje się zawsze szereg kontraktów terminowych na ten sam towar wygasających w różnych miesiącach. W związku z tym należy się orientować, które kontrakty mogą stać się przedmiotem transakcji, a których należy unikać (zostanie to wyjaśnione w dalszej części tej książki). W wyniku tych ograniczeń w czasie powstają pewne problemy z prognozowaniem długoterminowym. Stwarza to stałą konieczność uzyskiwania nowych wykresów, niewiele jest bowiem pożytku z wykresów ukazujących wygasłe kontrakty. Potrzebne są nowe wykresy wraz ze specyficznymi dla nich nowymi wskaźnikami. Na skutek tej ciągłej rotacji znacznie trudniej jest w każdej chwili dysponować aktualnym zestawem wykresów. Również dla użytkowników komputerów oznacza to większy wysiłek i wydatki, ponieważ muszą oni w miarę wygasania kolejnych kontraktów stale aktualizować swoje dane.

12

ANALIZA TECHNICZNA

Mniejszy depozyt zabezpieczający Jest to prawdopodobnie najbardziej istotna różnica dzieląca rynki terminowe od kapitałowych. Wszystkie transakcje terminowe zabezpieczane są depozytami, których wysokość wynosi zwykle poniżej 10 procent wartości kontraktu. Rezultatem tych niskich wymagań dotyczących depozytów jest niezwykle silny efekt dźwigni. Stosunkowo niewielkie ruchy cen w górę lub w dół mają ogromny wpływ na rezultaty całej transakcji. Właśnie dlatego na rynkach terminowych można bardzo szybko wiele zarobić lub wiele stracić. Ponieważ wykłada się tu jako depozyt jedynie 10 procent wartości kontraktu, 10-procentowy ruch cen w górę lub w dół oznacza podwojenie wkładu lub jego utratę. Można zawrzeć transakcję zaraz po śniadaniu i jeszcze przed obiadem poznać jej ostateczne rezultaty. Potęgowanie przez efekt dźwigni skutków nawet niewielkich ruchów rynkowych sprawia wrażenie, że rynki terminowe podlegają większym wahaniom cen, niż jest w istocie. Pamiętajmy też, że kiedy ktoś mówi, że „stracił wszystko" na rynku terminowym, to z początku wyłożył on jedynie 10 procent. Czynnik dźwigni powoduje, że wyznaczenie momentu zawarcia transakcji na rynkach terminowych staje się jeszcze bardziej istotne niż w przypadku rynku kapitałowego. Jest to przedsięwzięcie o wiele trudniejsze i bardziej stresujące niż sama analiza rynku. Głównie z tego powodu znajomość analizy technicznej jest niezbędnym warunkiem odniesienia sukcesu na rynkach terminowych.

Ramy czasowe Ze względu na czynnik dźwigni i konieczność uważnego śledzenia zajmowanych pozycji ramy czasowe w przypadku zawierania transakcji na rynku towarowym są siłą rzeczy o wiele węższe. Analitycy rynku kapitałowego więcej uwagi zwracają na dłuższe okresy, przyjmując horyzont czasu, który w przypadku transakcji terminowej może być abstrakcją. Przedmiotem ich zainteresowania może być na przykład sytuacja na rynku za trzy lub za sześć miesięcy, natomiast ci, którzy dokonują transakcji terminowych chcą wiedzieć, jakie będą ceny w następnym tygodniu, nazajutrz, a nawet tego samego dnia po południu. Dlatego właśnie konieczne stało się tu wypracowanie wskaźników krótkookresowych, które w analizach rynków kapitałowych mogą wcale nie występować. Jednym z przykładów jest średnia krocząca; najczęściej wykorzystywane średnie na rynkach akcji obejmują 50 i 200 dni. Na rynkach towarowych większość średnich kroczących dotyczy okresów krótszych niż 40 dni. Często spotykanym połączeniem średnich są tu średnie z 4, 9 i 18 dni.

Filozofia analizy technicznej

13

Większe znaczenie momentu zawarcia transakcji Ustalenie momentu zawarcia transakcji ma absolutnie decydujące znaczenie na rynkach terminowych. Samo rozpoznanie kierunku ruchu cen nie wystarczy tu do odniesienia sukcesu. Pomyłka o jeden dzień, czy nawet o kilka minut, przy wyznaczaniu momentu wejścia na rynek może przesądzić o niepowodzeniu. Niedobrze jest znajdować się po niewłaściwej stronie rynku i tracić pieniądze, ale tracić je, kiedy jest się po właściwej stronie, to jeden z najbardziej przygnębiających i denerwujących aspektów transakcji terminowych. Nie trzeba dodawać, że wyznaczenie momentu zawarcia transakcji jest domeną niemal wyłącznie analizy technicznej, bowiem warunki fundamentalne rzadko zmieniają się z dnia na dzień.

Różnice w znaczeniu indeksów i wskaźników rynkowych Analiza techniczna rynku akcji opiera się w dużej mierze na badaniu takich indeksów giełdowych jak średnia przemysłowa Dow-Jones czy S&P 500. Powszechnie stosuje się też wskaźniki techniczne mierzące siłę całego rynku, jak linia A/D czy nowe maksima i nowe minima. Wprawdzie rynki towarowe można badać, posługując się takimi indeksami jak Commodity Research Bureau Futures Price Index, ale nie zwraca się tu tak wielkiej uwagi na zachowanie rynku jako całości. Analiza giełd towarowych skupia się raczej na zachowaniach poszczególnych rynków. Wskaźniki techniczne mierzące ogólne trendy na rynkach towarowych nie są powszechnie stosowane. Skoro aktywnych rynków towarowych jest zaledwie około 20, nie ma takiej potrzeby.

Specyfika narzędzi technicznych Wprawdzie większość narzędzi analizy technicznej stworzonych pierwotnie dla rynków kapitałowych stosowana jest na rynkach towarowych, ale nie są one wykorzystywane w ten sam sposób. Formacje cenowe na rynkach terminowych często nie przybierają tak regularnych kształtów jak na rynkach akcji. Uczestnicy rynków terminowych w większym stopniu stosują wskaźniki krótkoterminowe, które dają bardziej precyzyjne sygnały. Ta i inne różnice będą jeszcze omawiane w późniejszych rozdziałach. Pomiędzy rynkami kapitałowymi i terminowymi istnieje jeszcze jedna zasadnicza różnica. W analizie technicznej rynku akcji przywiązuje się znacznie większą wagę do wskaźników nastroju i przepływu

14

ANALIZA TECHNICZNA

kapitałów. Wskaźniki nastroju służą do obserwacji zachowań różnych grup inwestorów, takich jak posiadacze niepełnych pakietów akcji (odd-lotters), fundusze powiernicze czy specjaliści „z parkietu". Ogromne znaczenie przywiązywane do tych wskaźników, obrazujących optymistyczne lub pesymistyczne nastroje panujące na rynku, wypływa z założenia, wedle którego większość uczestników rynku jest zazwyczaj w błędzie. Analiza przepływu kapitałów wskazuje na stan gotówki posiadanej przez na przykład fundusze powiernicze lub wielkie instytucje finansowe. W tym przypadku podstawą analizy jest założenie, w myśl którego im więcej zgromadzono gotówki, tym większa jest potencjalna siła nabywcza, która może zostać skierowana na rynek. Analiza techniczna stosowana w odniesieniu do rynków terminowych jest analizą cen w o wiele czystszej postaci. Wprawdzie teoria nakazująca przyjmować punkt widzenia przeciwny do poglądu większości jest tu w pewnym stopniu wykorzystywana, ale znacznie większą wagę przykłada się do podstawowej analizy trendu i stosowania tradycyjnych wskaźników technicznych.

Niektóre zarzuty wobec analizy technicznej We wszystkich dyskusjach toczonych wokół analizy technicznej pojawia się zwykle kilka tych samych kwestii. Jedną z nich jest problem samospełniającej się przepowiedni. Inne wysuwane zastrzeżenie dotyczy tego, czy dotychczasowe kursy mogą być wykorzystywane do prognozowania przyszłego kierunku cen. Krytyk analizy technicznej powiada wówczas zwykle: „Wykresy pokazują nam, jak rynek zachowywał się do tej pory, ale nie mogą wskazać, dokąd zmierza". Pomińmy tu na razie narzucającą się odpowiedź, że wykresy nie powiedzą niczego, jeśli nie umie się ich czytać. Zwolennicy teorii błądzenia losowego (random walk theory) kwestionują z kolei istnienie trendów, powątpiewając by jakakolwiek technika prognozowania ruchów cen mogła być lepsza od prostej strategii „kup i trzymaj". Zarzuty te wymagają od nas odpowiedzi.

Samospełniająca się przepowiednia Zarzut mówiący, że analiza techniczna funkcjonuje jako samospełniająca się przepowiednia, nabrał znaczenia głównie na skutek tego, że jest niemal bezustannie wysuwany. Jest to oczywiście pewien problem, ale o wiele mniej istotny, niż się często wydaje. Zacznijmy może od przywołania cytatu, w którym mówi się o niekorzystnych aspektach posługiwania się formacjami cenowymi:

Filozofia analizy technicznej

15

a. „W ostatnich latach ukazało się wiele publikacji na temat wykorzystywania formacji cenowych. Wielu graczy i inwestorów zaznajomiło się z nimi i często podejmuje działania sugerowane przez te formacje. A zatem mamy do czynienia z , bowiem fale zakupów lub sprzedaży powstają jako reakcja na formacje zapowiadające «hossę» lub «bessę»... b. Formacje widoczne na wykresach są tworem niemal całkowicie subiektywnym. Nikomu nie udało się jeszcze poddać ich matematycznej kwantyfikacji. Tak naprawdę istnieją one wyłącznie w umyśle tego, kto je widzi..." (Teweles i in.). Zarzuty te przeczą sobie nawzajem, zaś punkt b) podważa w istocie prawdziwość tezy podstawowej zawartej w punkcie a). Jeśli formacje są tworem „całkowicie subiektywnym" i „istnieją... wyłącznie w umyśle tego, kto je widzi", to trudno sobie wyobrazić, w jaki sposób każdy mógłby dostrzec to samo w tym samym czasie, co stanowi podstawę samospełniającej się przepowiedni. Nie da się utrzymać obu tych zarzutów jednocześnie. Nie można z jednej strony zarzucać analizie wykresów, że jest tak oczywista, że wszyscy naraz postępują tak samo (powodując spełnienie się prognozy płynącej z formacji), z drugiej zaś - krytykować ją za nadmierny subiektywizm. Analiza wykresów jest faktycznie rzeczą bardzo subiektywną. Czytanie wykresów jest pewną sztuką. (Być może słowo „umiejętność" byłoby tu bardziej stosowne). Kształty na wykresach rzadko bywają tak klarowne, by wszyscy analitycy zgodni byli co do ich interpretacji. Zawsze występują tu wątpliwości i rozbieżności zdań. Jak zobaczymy w tej książce, jest wiele różnych metod uprawiania analizy technicznej, które często pozostają ze sobą w niezgodzie. Nawet jeśli większość analityków zgadza się ze sobą co do prognozy zachowań rynku, to niekoniecznie muszą oni wchodzić na rynek w tym samym czasie i w ten sam sposób. Niektórzy będą się starali wyprzedzić sygnał płynący z wykresu i wejść na rynek bardzo wcześnie. Inni dokonają sprzedaży lub kupna z chwilą wybicia się cen z określonej formacji. Jeszcze inni zaczekają na ruch powrotny następujący po wybiciu. Niektórzy gracze są agresywni, inni zaś ostrożni. Jedni składają zlecenia po kursie dnia, inni z limitami cen. Niektórzy inwestują długoterminowo, inni dokonują transakcji, wykorzystując wahania cen w ciągu dnia. A zatem możliwość, że wszyscy ci, którzy posługują się analizą techniczną, będą jednocześnie postępować w ten sam sposób, jest w istocie rzeczy dość abstrakcyjna. Nawet gdyby istniał tu poważny problem, to naturalną koleją rzeczy doszłoby do skorygowania go. Inaczej mówiąc, analitycy i gracze uzależnialiby swe decyzje od wykresów do chwili, w której ich zgodne działania zaczęłyby wypaczać obraz rynku. Gdyby zdali sobie wówczas sprawę, co się dzieje, przestaliby korzystać z wykresów lub dostosowaliby odpowiednio do sytuacji swoją taktykę gry. Staraliby się na przykład wyprzedzać działania większości bądź czekać na bardziej wiarygodne potwierdzenie. A zatem nawet gdyby samospełniająca się

16

ANALIZA TECHNICZNA

przepowiednia stała się poważnym problemem, sytuacja uregulowałaby się sama. Należy pamiętać, że hossa i bessa pojawiają się i utrzymują tylko wówczas, gdy uzasadnia je prawo popytu i podaży. Gracze stosujący analizę techniczną nie mogliby sami wywołać swoimi zleceniami poważniejszego ruchu cen. Gdyby tak było, wszyscy analitycy techniczni bardzo szybko staliby się bogaci. O wiele poważniejszym problemem niż działania wynikające z analizy wykresów jest coraz powszechniejsze wykorzystywanie skomputeryzowanych systemów transakcyjnych, jakimi posługują się wielcy inwestorzy instytucjonalni. Systemy te z natury swojej opierają się na analizie trendu, to znaczy zostały zaprogramowane tak, by rozpoznawać główne trendy i dokonywać zgodnie z nimi transakcji. Wraz z gwałtownym upowszechnianiem się w ostatnim dziesięcioleciu profesjonalnego zarządzania pieniędzmi na rynkach terminowych i pojawieniem się coraz liczniejszych ogromnych funduszy publicznych i prywatnych, które posługują się na ogół właśnie takimi systemami, dochodzi do sytuacji, w której bardzo silnie skoncentrowane środki pieniężne kierowane są śladem bardzo niewielu istniejących trendów. Ponieważ świat rynków terminowych jest wciąż jeszcze dość niewielki, wzrasta możliwość zniekształcania krótkookresowych trendów w wyniku presji ze strony tych systemów. Mimo wszystko, nawet jeśli zakłócenia takie się pojawiają, mają na ogół charakter krótkookresowy i nie wywołują poważniejszych ruchów cen. Nawet i w tym przypadku potencjalny problem silnie skoncentrowanych środków lokowanych w taki sam sposób zgodnie ze wskazaniami systemów technicznych zostałby zapewne skorygowany, bowiem sytuacja ta stanowiłaby siłą rzeczy bodziec do zmiany taktyki. Kwestia samospełniającej się przepowiedni wysuwana jest na ogół jako zarzut pod adresem analizy wykresów, choć być może należałoby raczej doszukiwać się tu komplementu. Przecież każda metoda prognozowania, która zdobywa taką popularność, że pozwala zmieniać bieg wydarzeń, powinna uchodzić za świetną. Możemy się jedynie domyślać, dlaczego zarzuty tego rodzaju rzadko podnoszone są przeciw analizie fundamentalnej.

Czy można wykorzystywać przeszłość do przewidywania przyszłości? Inny często wysuwany zarzut wiąże się z powątpiewaniem w możliwość przewidywania przyszłej sytuacji rynku na podstawie danych z jego przeszłości. To zadziwiające, że krytycy analizy technicznej tak często stawiają tę kwestię, zważywszy na fakt, że każda znana metoda prognozowania, od prognoz pogody po analizę fundamentalną, opiera się całkowicie na danych z przeszłości. A jakimiż innymi danymi można by się tu posłużyć?

Filozofia analizy technicznej

17

W statystyce występuje rozróżnienie pomiędzy statystyką opisową i indukcyjną. Statystyka opisowa odnosi się do graficznej prezentacji danych, na przykład takich jak ceny widoczne na wykresie słupkowym. Statystyka indukcyjna wiąże się z uogólnieniem, prognozami i ekstrapolacjami wynikającymi z tych danych. A zatem sam wykres cenowy zalicza się do statystyki opisowej, a dokonywana na jego podstawie analiza do statystyki indukcyjnej. W jednym z opracowań na temat statystyki czytamy: „Pierwszy krok w prognozowaniu przyszłej sytuacji gospodarczej polega na gromadzeniu danych z przeszłości" (Freund i Williams). Analiza wykresów jest po prostu pewną formą analizy szeregów czasowych, opartą, jak każda analiza tego rodzaju, na badaniu przeszłości. Przyszłe zdarzenia możemy przewidywać jedynie poprzez projekcję danych z przeszłości. A zatem można twierdzić, że wykorzystywanie w analizie technicznej danych z przeszłości w celu prognozowania przyszłych zdarzeń ugruntowane jest w pojęciach statystycznych. Jeśli ktokolwiek chciałby poważnie kwestionować ten aspekt analizy technicznej, musiałby podważyć również zasadność każdej innej formy prognozowania opartej na danych z przeszłości, w tym analizę gospodarczą i fundamentalną.

Teoria błądzenia losowego Według teorii błądzenia losowego, stworzonej i podtrzymywanej w kręgach akademickich, zmiany cen nie podlegają żadnemu prawu serii, zaś dane z przeszłości nie mogą być wiarygodnym wskaźnikiem przyszłego rozwoju sytuacji na rynku. Mówiąc krótko, ruchy cen są przypadkowe i nieprzewidywalne. Podstawą teorii jest hipoteza mówiąca o efektywności rynku, zgodnie z którą ceny oscylują na zasadzie przypadku wokół rzeczywistej wartości danego towaru czy akcji. Najlepsza strategia polega po prostu na tym, by „kupić i trzymać", a nie na tym, aby dążyć do „wygrania" z rynkiem. Wprawdzie nie ma raczej wątpliwości co do tego, że pewne elementy przypadkowości istnieją na wszystkich rynkach, ale pogląd, że wszystkie ruchy cen są przypadkowe jest po prostu niezgodny z rzeczywistością. Akurat w tej dziedzinie obserwacja empiryczna i praktyczne doświadczenia okazują się bardziej użyteczne niż wyszukane metody statystyczne, które zdolne są, jak się wydaje, udowodnić wszystko, czego zażyczy sobie ich użytkownik, a zarazem nie potrafią niczego wykluczyć. Warto zapamiętać, że przypadkowość można zdefiniować tylko w sensie negatywnym jako niemożność wykrycia regularnych formacji w ruchach cen. To, że wielu naukowców nie zdołało stwierdzić występowania tych formacji, nie jest jednak dowodem, że one nie istnieją.

18

ANALIZA TECHNICZNA

Akademicki spór na temat tego, czy istnieją trendy rynkowe, nie interesuje zbytnio przeciętnych analityków czy graczy mających do czynienia z rzeczywistym światem, w którym trendy rynkowe są wyraźnie widoczne. Gdyby ktoś miał co do tego jakieś wątpliwości, wystarczy rzut oka na różne wykresy (wybrane choćby przypadkowo), by znaleźć dowód istnienia trendów w postaci graficznej. W jaki sposób zwolennicy teorii przypadkowych ruchów cen wyjaśnią utrzymywanie się tych trendów, jeśli ruchy cen są serią niezależnych zdarzeń, czyli to, co wydarzyło się poprzedniego dnia czy tydzień wcześniej, nie ma żadnego wpływu na to, co wydarzy się dziś lub nazajutrz? Jak wytłumaczyć fakt, że wiele systemów analizy i zawierania transakcji zakładających istnienie trendu przynosi realne zyski? W jaki sposób strategia „kup i trzymaj" mogłaby przynieść powodzenie na rynkach terminowych, gdzie moment zawarcia transakcji odgrywa tak istotną rolę? Czy w trakcie bessy utrzymywano by cały czas długie pozycje? Skąd uczestnicy rynku w ogóle wiedzieliby o różnicy między rynkiem byka i niedźwiedzia, gdyby ceny były nieprzewidywalne i nie podlegały żadnym trendom? Jak w ogóle mogłaby istnieć bessa, która oznacza przecież istnienie pewnego trendu? (Patrz diagram 1.3). Wydaje się wątpliwe, czy dowody statystyczne definitywnie potwierdzą kiedykolwiek lub obalą tę teorię. Koncepcja, wedle której zachowania rynku są przypadkowe, jest w każdym razie całkowicie odrzucana przez wszystkich analityków. Gdyby ruchami cen faktycznie rządził przypadek, nie sprawdzałaby się żadna metoda prognostyczna. Hipoteza mówiąca o efektywności rynku wcale nie przeczy analizie technicznej, lecz w istocie bardzo bliska jest założeniu, według którego rynek dyskontuje wszystko. W kręgach akademickich sądzi się jednak, że skoro rynek szybko dyskontuje wszystkie informacje, nie ma sposobu, by te informacje wykorzystać. Podstawą prognozowania technicznego jest wspomniane już założenie, że istotne informacje rynkowe zostają zdyskontowane w cenach rynkowych na długo przedtem, zanim staną się powszechnie znane. Naukowcy mimowolnie potwierdzili w ten sposób konieczność uważnego obserwowania ruchów cen i daremność prób osiągnięcia zysków na podstawie informacji fundamentalnych, przynajmniej w krótkim okresie. Na koniec można również zauważyć, że każdy proces wydaje się przypadkowy i nieprzewidywalny, jeśli nie rozumie się zasad leżących u jego podstaw. Wydruk elektrokardiogramu może się wydawać laikowi zbiorem przypadkowych zygzaków, ale dla lekarza wszystkie najdrobniejsze nawet fale tego wykresu mają istotne znaczenie i z pewnością nie są przypadkowe. Zachowania cen na rynkach terminowych mogą się wydawać przypadkowe tym, którzy nie poświęcili dostatecznie dużo czasu na badanie reguł, które rządzą tymi zachowaniami. Złudne wrażenie przypadkowości stopniowo znika w miarę nabywania umiejętności czytania wykresów. Mam nadzieję, że tak właśnie będzie również dzięki lekturze kolejnych rozdziałów tej książki.

Filozofia analizy technicznej

19

Diagram 1.3 Zwolennik teorii błądzenia losowego musiałby się sporo natrudzić, aby przekonać posiadacza złota, że nie ma tu żadnego trendu. Jest jednak pewna nadzieja dla świata akademickiego. Na czołowych uniwersytetach amerykańskich rozpoczęto badania nad tak zwaną behawioralną teorią finansów, w której przyjmuje się wzajemną zależność psychologii i struktury cen. To właśnie jest podstawowym założeniem analizy technicznej.

Uniwersalne zasady Kiedy dwanaście lat temu ukazało się poprzednie wydanie tej książki, wiele omawianych w niej narzędzi technicznych stosowanych było głównie na rynkach terminowych. W ostatnim dziesięcioleciu jednak narzędzia te znalazły szerokie zastosowanie także na rynkach akcji. Zasady techniczne prezentowane w tej pracy można wykorzystywać do badania wszelkich rynków, nawet funduszy powierniczych. Dużą popularność w ostatnich latach zdobyło także inwestowanie sektorowe, przede wszystkim za pośrednictwem opcji na indeksy i funduszy powierniczych. W dalszej części książki ukażemy, w jaki sposób dzięki zastosowaniu odpowiednich narzędzi technicznych można stwierdzić, które sektory warte są zainteresowania inwestorów.

ROZDZIAŁ DRUGI

Teoria Dowa Wprowadzenie W 1882 roku Charles Dow i Edward Jones założyli firmę Dow Jones & Company. Większość analityków technicznych i badaczy rynku zgodnych jest, że dzisiejsza analiza techniczna w dużej mierze wywodzi się z teorii przedstawionych przez Dowa w końcu ubiegłego stulecia. Swoje koncepcje Dow opublikował w cyklu artykułów zamieszczonych w The Wall Street Journal. Teoria Dowa pozostaje wciąż kamieniem węgielnym analizy technicznej, mimo że era technologii komputerowej przyniosła wiele nowszych i rzekomo lepszych wskaźników. Trzeciego lipca 1884 roku Dow przedstawił pierwszą ze średnich rynkowych, która obejmowała ceny zamknięcia akcji jedenastu firm, w tym dziewięciu firm kolejowych i dwóch produkcyjnych. Według Dowa te jedenaście firm stanowiło dobrą wskazówkę dotyczącą kondycji gospodarczej kraju. W roku 1897 Dow uznał, że kondycję tę jeszcze lepiej reprezentować będą dwa indeksy i stworzył obejmującą akcje dwunastu przedsiębiorstw średnią przemysłową oraz średnią dla dwudziestu firm kolejowych. W 1928 roku średnia przemysłowa obejmowała już trzydzieści firm i tyle pozostało do dzisiaj. W roku 1929 wydawcy The Wall Street Journal dołączyli średnią dla przedsiębiorstw użyteczności publicznej. W setną rocznicę pierwszej publikacji Dowa, w 1984 roku, stowarzyszenie Market Technician Association ofiarowało srebrny puchar organizacji Dow Jones & Co., uzasadniając to stwierdzeniem, że „nagroda jest wyrazem uznania dla trwałego wkładu, jaki Charles Dow wniósł w dziedzinę analizy inwestycyjnej. Stworzony przezeń indeks będący dziś jednym z najważniejszych wskaźników

22

ANALIZA TECHNICZNA

aktywności rynku kapitałowego pozostaje po 80 latach od śmierci swego twórcy podstawowym narzędziem dla analityków rynku". Dow nigdy nie opublikował, niestety, żadnej książki na temat swojej teorii, którą wyłożył w serii artykułów zamieszczonych w The Wall Street Journal. Dopiero po śmierci Dowa (1902) artykuły te zostały przedrukowane w 1903 roku przez S.A. Nelsona w pracy The ABC of Stock Speculation. Właśnie w tej pracy po raz pierwszy użyty został termin „teoria Dowa". We wprowadzeniu do niej Richard Russell porównuje wkład Dowa w teorię rynku kapitałowego z wkładem Freuda w psychiatrię. Bardziej usystematyzowaną postać nadał tym koncepcjom William Peter Hamilton, współpracownik i następca Dowa w The Wall Street Journal, publikując w 1922 roku pracę The Stock Market. Kolejnym rozwinięciem tej teorii była książka Dow Theory wydana w 1932 roku, której autorem był Robert Rhea (New York, Barron's). Wprawdzie Dow stworzył swoją teorię dla średnich rynku kapitałowego (przemysłowej i kolejowej), ale większość jej pojęć można z powodzeniem zastosować również do innych średnich rynkowych. W rozdziale tym omówimy sześć podstawowych zasad teorii Dowa i pokażemy, w jaki sposób wiążą się one z dzisiejszą analizą techniczną.

Podstawowe tezy 1. Średnie giełdowe dyskontują wszystko Suma i tendencje transakcji zawieranych na giełdzie nowojorskiej reprezentują sumę całej wiedzy Wall Street o przeszłości, bliskiej i odległej, wykorzystywanej do dyskontowania przyszłości. Nie ma potrzeby dodawania do średnich, jak robią to niektórzy statystycy, obszernych kompilacji danych z rynków towarowych, rozliczeń międzybankowych, handlu krajowego i zagranicznego czy jeszcze czegoś innego. Wall Street uwzględnia wszystkie te rzeczy. (Hamilton, s. 40-41). Brzmi to znajomo, nieprawdaż? Koncepcja, wedle której rynki odzwierciedlają każdy poznawalny czynnik oddziałujący na podaż i popyt, to oczywiście jedna z podstawowych przesłanek teorii technicznej wspomniana w rozdziale pierwszym. Teoria ta stosuje się do średnich rynkowych, ale także wszystkich poszczególnych rynków. Uwzględnia ona nawet „ingerencje Boże" w postaci trzęsień ziemi i innych klęsk żywiołowych. Wprawdzie wydarzenia takie nie mogą być przewidziane przez rynek, ale są one szybko dyskontowane przez ceny.

Teoria Dowa

23

Teoria Dowa

23

2. Trzy trendy rynkowe

Zanim powiemy, w jaki sposób zachowują się trendy, musimy wyjaśnić, co Dow uważał za trend. Dow zdefiniował trend wzrostowy jako sytuację, w której kolejne szczyty i dołki kształtują się na coraz wyższym poziomie. Trend spadkowy to sytuacja odwrotna, w której kolejne szczyty i dołki formują się na coraz niższym poziomie. Definicja ta przetrwała próbę czasu i wciąż jest punktem wyjścia do wszelkich analiz trendu. Dow uważał, że prawa działania i reakcji występują na rynkach tak samo jak w przyrodzie. Pisał: „Historia dotychczasowych transakcji pokazuje, że w wielu przypadkach kiedy akcje osiągają szczyt, dochodzi do łagodnego spadku, a następnie powrotu do dawnej wysokości. Jeśli po takim ruchu cena znów się cofnie, to prawdopodobnie nastąpi jej dalszy spadek" (Nelson, s. 43). Dow wyodrębnił trzy kategorie trendu, główny, wtórny i krótkookresowy, i porównał je do ruchów morza. Trend główny porównany został do przypływów i odpływów morza, trend wtórny do fal składających się na przypływy i odpływy, a trend krótkookresowy do zmarszczek tworzących się na falach. Mierząc zasięg kolejnych fal na plaży, można określić kierunek ruchu morza; jeśli każda kolejna fala wdziera się dalej w głąb lądu niż poprzednia, znaczy to, że trwa przypływ. Dopiero kiedy fale zaczynają się cofać, można się zorientować, że zaczął się odpływ. Główne trendy na rynkach mogą - zdaniem Dowa - trwać ponad rok, a nawet kilkanaście lat. Trend wtórny, czyli średniookresowy, stanowi korektę trendu głównego i na ogół trwa od trzech tygodni do trzech miesięcy. Korekty te znoszą zwykle od jednej trzeciej do dwóch trzecich poprzedniego ruchu cen, a często jego połowę, czyli 50 procent. Trendy krótkookresowe trwają zwykle niespełna trzy tygodnie i stanowią krótkie korekty trendu wtórnego. Podczas bardziej szczegółowej prezentacji pojęcia trendu w rozdziale czwartym będziemy posługiwać się niemal tą samą terminologią, jak również podobnymi parametrami procentowymi.

3. Trzy fazy trendu głównego Dow skupiał swoją uwagę na trendach głównych, które jego zdaniem przebiegały zwykle w trzech odrębnych fazach. Pierwsza z nich, zwana fazą akumulacji, polega na kupowaniu akcji przez najbardziej wytrawnych inwestorów, kiedy wszystkie „złe" wiadomości zostają już zdyskontowane przez rynek. Faza druga, w której zaczyna uczestniczyć większość inwestorów, opierających swe decyzje na technicznej analizie trendu, przebiega pod znakiem szybkich wzrostów cen i napływania coraz lepszych wiadomości gospodarczych. Trzecią i ostatnią fazę zwaną dystrybucją cechuje masowy udział inwestorów,

24

ANALIZA TECHNICZNA

optymistyczne publikacje w prasie, doskonałe wiadomości o sytuacji gospodarczej oraz nasilenie działań spekulacyjnych. Właśnie podczas tej fazy ci inwestorzy, którzy zaczęli „akumulować" akcje blisko rynkowego dna, kiedy nikt nie chciał kupować, zaczynają sprzedawać, kiedy wydaje się z kolei, że nikt jeszcze nie pozbywa się akcji. Podział głównego trendu wzrostowego na trzy odrębne fazy znany jest również z teorii Elliotta, dla którego inspiracją była wspomniana już praca Dow Theory. On także wyróżniał trzy podstawowe ruchy cen w górę podczas hossy. W rozdziale trzynastym zwrócimy uwagę na to podobieństwo pomiędzy trzema fazami hossy z teorii Dowa a pięciofalową sekwencją Elliotta.

4. Średnie rynkowe muszą się nawzajem potwierdzać Dow odwoływał się do średniej przemysłowej i średniej kolejowej (transportowej). Zakładał, że każdy istotny sygnał zapowiadający hossę lub bessę musi zostać potwierdzony przez wskazania obu tych średnich. Obie średnie muszą przebić się ponad ostatni szczyt z poprzedniego trendu wtórnego, aby można było mówić o początku hossy. Dow nie sądził, że sygnały te muszą wystąpić równocześnie, ale stwierdził, że im bliżej siebie są w czasie, tym lepiej. Kiedy średnie dają rozbieżne sygnały, należy zakładać, że dotychczasowy trend będzie kontynuowany. Teoria Elliotta różni się w tym punkcie o tyle, że wymaga sygnału tylko od jednej średniej. O zasadzie potwierdzenia i dywergencji znacznie więcej powiemy w rozdziale szóstym poświęconym formacjom kontynuacji trendu (patrz diagramy 2.1 i 2.2).

5. Wolumen jako potwierdzenie trendu Dow traktował wolumen jako wtórny choć istotny czynnik potwierdzający sygnały pojawiające się na wykresach. Ujmując rzecz prościej, wolumen powinien wzrastać w kierunku głównego trendu. Jeśli główny trend ma charakter wzrostowy, wolumen powinien zwiększać się wraz ze zwyżką cen i zmniejszać się podczas spadków. W trendzie spadkowym na odwrót - wolumen powinien wzrastać podczas zniżek i zmniejszać się podczas zwyżek cen. Należy jednak podkreślić, że wolumen miał dla Dowa znaczenie wtórne. Rzeczywiste sygnały kupna i sprzedaży w teorii Dowa oparte są wyłącznie na cenach zamknięcia. W rozdziale siódmym omówimy kwestię wolumenu znacznie obszerniej, ale jak zobaczymy, także i w tym przypadku zasady pozostają te same. Nawet bardziej wyrafinowane wskaźniki wolumenu wykorzystywane są w celu rozpoznania kierunku jego wzrostów. Informacje te są później porównywane z zachowaniem cen, aby sprawdzić, czy wszystkie dane potwierdzają się nawzajem.

Teoria Dowa

25

Diagram 2.1 Długoterminowa perspektywa teorii Dowa. Jeśli trend byka ma być kontynuowany, obie średnie, przemysłowa i transportowa, muszą rosnąć.

Diagram 2.2 Przykłady dwóch potwierdzeń w teorii Dowa. Na początku 1997 roku (punkt 1) średnia transportowa potwierdziła wcześniejsze wybicie średniej przemysłowej. W maju (punkt 2) średnia przemysłowa potwierdziła nowy szczyt ukształtowany przez średnią transportową.

26

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 2.3a Ruch załamany. Zwyżka do punktu C nie zdołała przekroczyć szczytu A, po czym ceny przełamały poziom dołka B, dając sygnał sprzedaży w punkcie S. Diagram 2.3b Zwróćmy uwagę, że przed spadkami do punktu B zwyżka sięgnęła do punktu C położonego wyżej niż poprzedni wierzchołek A. Niektórzy zwolennicy teorii Dowa uznaliby za sygnał sprzedaży punkt S1, natomiast inni zaczekaliby do ukształtowania się kolejnego niższego wierzchołka oznaczonego punktem E i spadków poniżej poziomu dołka D, przyjmując punkt S2 za sygnał dalszych zniżek.

6. Trend jest kontynuowany, dopóki nie pojawią się definitywne oznaki świadczące o jego odwróceniu Teza ta, o której wspomnieliśmy w rozdziale pierwszym, jest jedną z podstawowych zasad współczesnej analizy trendu. Jest to odniesienie do rynku prawa fizyki, które mówi, że obiekt w ruchu (w tym przypadku trend) wykazuje tendencję do kontynuacji swego ruchu w dotychczasowym kierunku, jeśli nie zmienią tego jakieś zewnętrzne czynniki. Poziomy wsparcia i oporu, formacje cenowe, linie trendu i średnie kroczące to niektóre z szeregu dostępnych narzędzi technicznych, które pomagają w niełatwym zadaniu określenia, kiedy może się dokonywać zmiana trendu. Niektóre wskaźniki mogą dawać jeszcze wcześniejsze sygnały mówiące o osłabieniu impetu cechującego trend. Zwykle jednak szansę są większe na to, że trend będzie kontynuowany. Najtrudniejsze zadanie, przed jakim staje użytkownik teorii Dowa, a także każdy, kto posługuje się analizą trendu, polega na rozróżnieniu pomiędzy zwykłą korektą w istniejącym trendzie a pierwszą falą nowego trendu biegnącego w przeciwnym kierunku. Wśród użytkowników tej teorii istnieje rozbieżność opinii co do momentu, w którym pojawia się sygnał odwrócenia trendu. Diagramy 2.3a-b ukazują dwa różne scenariusze rozwoju sytuacji. Na pierwszym z nich widzimy, że zwyżka do punktu C nie zdołała przekroczyć poziomu szczytu A, po czym nastąpił spadek poniżej punktu B. W tym przypadku pojawiły się po dwa opadające szczyty

Teoria Dowa

27

Diagram 24a Sygnałem kupna jest przekroczenie poziomu punktu B (punkt B1). Diagram 2.4b Sygnały kupna pojawiają się w punktach Bl i B2.

i dołki dając wyraźny sygnał sprzedaży w punkcie przełamania poziomu dołka B, czyli w punkcie S. Formację taką nazywa się czasem ruchem załamanym. Na diagramie 2.3b widzimy, że poprzedzająca spadek do punktu B zwyżka do punktu C przekroczyła poziom wierzchołka A. Wprawdzie przełamanie linii wsparcia nastąpiło w punkcie S1, ale niektórzy analitycy nie uznaliby tego za wiarygodny sygnał sprzedaży. Powodem tego jest fakt, że ukształtowały się w tym momencie tylko opadające dołki i nie ma jeszcze opadających szczytów. A zatem zaczekaliby oni do uformowania się wierzchołka E poniżej poziomu C, uznając za sygnał sprzedaży punkt S2, kiedy widoczne są już zarówno opadające dołki, jak i opadające szczyty. Sytuacja przedstawiona na diagramie 2.3a jest znacznie słabszą formacją niż ta z diagramu 2.3b. Na diagramach 2.4a-b widzimy ten sam scenariusz wydarzeń, tyle że jest to odwrócenie trendu spadkowego.

Ceny zamknięcia i linie Dow przywiązywał wagę wyłącznie do cen zamknięcia. Aby sygnał był wiarygodny, średnie musiały zamykać się powyżej lub poniżej poprzedniego szczytu bądź dołka. Przełamanie tych poziomów w ciągu dnia nie miało dla Dowa znaczenia. Ruch cen wewnątrz horyzontalnie biegnącej wstęgi wyznaczającej zakres wahań kursów Dow nazywał linią. Takie boczne trendy występują często jako fazy korekty określane zazwyczaj mianem konsolidacji. Mogą one stanowić również ostatnią fazę trendu wzrostowego lub spadkowego. Odwołując się do bardziej współczesnego terminu, moglibyśmy określić takie formacje jako „prostokąty".

28

ANALIZA TECHNICZNA

Kilka zarzutów wobec teorii Dowa Pomimo iż teoria Dowa przez wiele lat pozwalała dobrze rozpoznawać główne trendy wzrostowe i spadkowe, wysuwa się przeciw niej pewne zarzuty. Najczęstszym jest chyba stwierdzenie, że sygnały płynące z tej teorii są spóźnione. Sygnał kupna pojawia się tu zwykle w drugiej fazie trendu wzrostowego, po przekroczeniu poziomu poprzedniego szczytu, w związku z czym stosując teorię Dowa, traci się, przeciętnie rzecz biorąc, 20-25 procent całego ruchu. Przy okazji można zauważyć, że mniej więcej w tym samym punkcie trend zaczyna być rozpoznawany i wykorzystywany przez większość systemów technicznych opierających się na analizie trendu. Odpowiadając na ten zarzut, należy przypomnieć, że teoria Dowa nigdy nie miała zapowiadać trendów. Jej celem było sygnalizowanie pojawienia się rynku byka lub niedźwiedzia i wykorzystanie środkowej części istotnych ruchów. Dostępne dane świadczą o tym, że z zadania tego wywiązywała się całkiem nieźle. Wspomniany już artykuł zamieszczony w Barrons przytacza dane statystyczne wykazujące, że w latach 1920-1975 sygnały płynące z teorii Dowa wychwyciły na podstawie średniej przemysłowej i transportowej 68 procent istotnych ruchów oraz 67 procent takich ruchów na podstawie S&P 500 Composite Index.

Rynek akcji jako wskaźnik gospodarczy Dow nigdy nie miał zamiaru wykorzystywać swej teorii do prognozowania kierunku, w jakim podąży rynek. W jego przekonaniu prawdziwa wartość teorii polegała na możliwości wykorzystania tendencji rynkowych jako barometru ogólnej sytuacji gospodarczej. Możemy jedynie podziwiać dalekowzroczność Dowa, który oprócz stworzenia podstaw współczesnego prognozowania potrafił już dawno temu rozpoznać przydatność średnich rynku kapitałowego jako jednego z najważniejszych wskaźników gospodarczych.

Teoria Dowa na rynkach terminowych Wprawdzie większość tez teorii Dowa znajduje zastosowanie w analizie rynków terminowych, ale istnieje też kilka istotnych różnic. Otóż Dow zakładał, że inwestorzy dokonują transakcji tylko zgodnie z głównym trendem. Trendy wtórne mogły stanowić okazję do wyznaczenia

Teoria Dowa

29

momentu zawarcia transakcji, a trendy krótkookresowe nie miały w ogóle znaczenia. W przypadku transakcji terminowych jest oczywiście inaczej. Większość transakcji terminowych dokonywanych jest zgodnie z trendem średniookresowym, a nie głównym. Drobne wahnięcia cen są niezwykle ważne dla wyznaczenia momentu zawarcia transakcji. Inaczej mówiąc, we wzrostowym trendzie wtórnym, który, jak się przewiduje, potrwa kilka miesięcy, wykorzystuje się okresowe dołki dla dokonania zakupów. Zwyżki podczas wtórnego trendu spadkowego będą okazjami do krótkiej sprzedaży. A zatem w transakcjach terminowych trendy krótkookresowe stają się niezwykle istotne.

Nowe sposoby stosowania średnich Dowa Przez pierwsze sto lat swojego istnienia średnia przemysłowa Dow Jones mogła być stosowana jedynie jako wskaźnik rynku. Wszystko to zmieniło się 6 października 1997 roku, kiedy rozpoczęto transakcje terminowe i opcyjne dotyczące tej szacownej średniej. Giełda Chicago Board of Trade stworzyła kontrakt na średnią przemysłową Dow Jones, a opcje na tę średnią (symbol DJX) pojawiły się na Chicago Board Options Exchange. Stworzono także opcje na średnią transportową (symbol DJTA) i indeks spółek użyteczności publicznej (symbol DJUA). W styczniu 1998 roku na American Stock Exchange pojawiły się jednostki Diamond Trust, który imituje 30 spółek objętych średnią przemysłową. Są też inne dwa fundusze oparte na tych 30 spółkach. Pan Dow byłby szczęśliwy wiedząc, że po stu latach od ich stworzenia można dokonywać transakcji dotyczących jego średnich i wykorzystywać przy tym w praktyce jego teorię.

Podsumowanie W rozdziale tym dokonaliśmy dość pobieżnego przeglądu najważniejszych aspektów teorii Dowa, ale w miarę zapoznawania się z kolejnymi częściami tej książki stanie się jasne, że zrozumienie teorii Dowa daje solidne podstawy do wszelkich studiów nad analizą techniczną. Jak się przekonamy, znaczna część materiału prezentowanego w dalszych rozdziałach stanowi pewną adaptację teorii Dowa. Ogólnie przyjęta definicja trendu, podział trendu na trzy kategorie i fazy, zasady potwierdzenia i rozbieżności, interpretacja wolumenu i wykorzystanie proporcji procentowych, by wymienić tylko niektóre kwestie, w ten lub inny sposób wywodzą się z teorii Dowa. Obok źródeł już cytowanych w tym rozdziale doskonałą prezentację teorii Dowa zawiera także praca Technical Analysis of Stock Trends Roberta D. Edwardsa i Johna Magee.

ROZDZIAŁ TRZECI

Tworzenie wykresów Wprowadzenie W tym rozdziale zawarliśmy podstawowe wiadomości dotyczące konstruowania wykresów słupkowych. Zaczniemy od omówienia różnych metod sporządzania wykresów, po czym zajmiemy się najczęściej używanym - wykresem słupkowym sporządzanym w układzie dziennym. Przyjrzymy się też metodom czytania danych cenowych i sposobom nanoszenia ich na wykres. Następnie zajmiemy się rodzajami wykresów słupkowych, w tym wykresami uwzględniającymi dłuższy okres inwestycyjny, sporządzanymi w układzie tygodniowym i miesięcznym. Czytelnicy, którzy znają już zasady konstrukcji wykresów, mogą od razu przejść do lektury następnego rozdziału omawiającego narzędzia analityczne.

Rodzaje wykresów Jak już zauważyliśmy, wykres słupkowy sporządzany w układzie dziennym jest wykresem najpowszechniej wykorzystywanym w analizie technicznej, choć należy pamiętać, że analitycy posługują się jeszcze innymi rodzajami wykresów, a mianowicie wykresami liniowymi, punktowo-symbolicznymi, a ostatnio także świecowymi. Diagram 3.1 przedstawia standardowy wykres słupkowy ukazujący ceny zamknięcia w poszczególnych dniach. Wykres ten nazwano słupkowym, ponieważ ruch cen z każdego dnia przedstawiany jest w postaci pionowego słupka, na którym naniesione są kursy: najwyższy (maksimum), najniższy (minimum) i zamknięcia.

32

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 3.1 Wykres słupkowy Intela sporządzony w układzie dziennym. Każdy słupek pionowy oznacza ruch cen z danego dnia. Kreseczka po prawej stronie słupka oznacza kurs zamknięcia. Po lewej stronie słupka podobną kreseczka zaznacza się czasami kurs otwarcia. Diagram 3.2 ukazuje ten sam rynek na wykresie liniowym. W tym przypadku wykorzystywany jest jedynie kurs zamknięcia z każdego kolejnego dnia. Wielu analityków uważa, że wykres liniowy ukazujący jedynie kursy zamknięcia jest bardziej miarodajny niż analiza ruchów cen z danego dnia, ponieważ kurs zamknięcia jest najważniejszą ceną zanotowaną podczas dnia. Diagram 3.3 przedstawia trzeci rodzaj wykresu - punktowo-symboliczny. Zauważmy, że wykres punktowo-symboliczny ukazuje ten sam ruch cen co wykresy słupkowe i liniowe, ale w bardziej przystępnej formie. Kolumny „X" ukazują rosnące ceny, zaś kolumny „O" ceny malejące. Na wykresie punktowo-symbolicznym można łatwiej i precyzyjniej niż na słupkowym wychwycić sygnały kupna i sprzedaży. Ten rodzaj wykresu charakteryzuje się także większą elastycznością. Wykresom punktowo-symbolicznym poświęcony jest rozdział jedenasty.

Wykresy świecowe Wykresy świecowe to japońska odmiana wykresów słupkowych, która w ostatnich latach stała się bardzo popularna na Zachodzie. Świeca

Tworzenie wykresów

33

Diagram 3.2 Wykres liniowy Intela. Linia ciągła powstała w wyniku połączenia kursów zamknięcia z poszczególnych dni.

Diagram 3.3 Wykres typu „kółko i krzyżyk" Intela. Występują tu na przemian kolumny znaków „X" i „O". Kolumna „X" pokazuje ceny rosnące, kolumna „O" - ceny malejące. Na wykresie tego typu bardziej precyzyjnie można wskazać sygnały kupna i sprzedaży.

34

ANALIZA TECHNICZNA

japońska uwzględnia te same cztery ceny co tradycyjny słupek, to znaczy otwarcie, zamknięcie, maksimum i minimum. Inny jest jednak sposób wizualnej prezentacji. Cienka linia świecy (nazywana cieniem) pokazuje dzienny zakres cenowy od maksimum do minimum. Szersza część, nazywana korpusem, odzwierciedla odległość pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. Jeśli kurs zamknięcia jest wyższy od kursu otwarcia, korpus jest biały (sygnał pozytywny). Jeśli kurs zamknięcia jest niższy od otwarcia, powstaje korpus czarny (negatywny sygnał). (Patrz diagram 3.4). Kluczową kwestią w wykresach świecowych jest relacja pomiędzy ceną zamknięcia i ceną otwarcia. Być może na skutek rosnącej popularności wykresów świecowych analitycy zachodni zwracają obecnie o wiele większą uwagę na kreseczkę otwarcia na swoich wykresach słupkowych. Na wykresie świecowym można przeprowadzać wszelkie analizy dokonywane na wykresach słupkowych. Inaczej mówiąc, wszystkie techniczne narzędzia i wskaźniki, o jakich będziemy mówić, można również stosować na wykresach świecowych. W dalszej części tego rozdziału pokażemy, w jaki sposób konstruować wykresy słupkowe w układzie tygodniowym i miesięcznym. To samo można zrobić na wykresach świecowych, które szerzej omawiamy w rozdziale dwunastym.

Skala arytmetyczna a logarytmiczna Wykresy można sporządzać w skali arytmetycznej lub logarytmicznej. W przypadku długoterminowej analizy trendu przydatniejsze może się okazać korzystanie z wykresów logarytmicznych (diagramy 3.5 i 3.6). Diagram 3.5 przedstawia obie skale. Na arytmetycznej pionowa skala cenowa ukazuje równą odległość między jednostkami cenowymi. Na przykład zmianie z 5 na 10 przyporządkowana jest na skali taka sama odległość jak w przypadku zmiany z 50 na 55, pomimo iż w pierwszym przypadku cena ulega podwojeniu, zaś w drugim wzrosła jedynie o 10 procent. Na skalach logarytmicznych odległości między jednostkami cenowymi odpowiadają ich procentowym zmianom. Odległość między punktami 1 i 2 jest taka sama jak odległość między punktami 5 i 10, ponieważ w obu przypadkach jest to podwojenie ceny. Na przykład zmianę z 10 do 20 (wzrost o 100 procent) przedstawia taki sam odcinek jak w przypadku zmiany z 20 do 40 bądź z 40 do 80. Wiele serwisów analitycznych rynku akcji stosuje wykresy logarytmiczne, natomiast na rynkach terminowych dominują wykresy arytmetyczne. Jak widzimy na diagramie 3.6, programy komputerowe do analizy rynku pozwalają na korzystanie z obu skal.

Tworzenie wykresów

35

Diagram 3.4 Wykres świecowy Intela. Kolor świecy zależy od relacji ceny otwarcia i ceny zamknięcia. Białe świece są sygnałami pozytywnymi, a czarne negatywnymi.

Diagram 3.5 Porównanie skal arytmetycznej i logarytmicznej. Zwróćmy uwagę na równe umieszczenie miar na skali po lewej stronie. Skala logarytmiczna ukazuje zmiany procentowe (po prawej stronie).

36

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 3.6 Akcje Intela w dłuższej perspektywie przedstawione na dwóch różnych skalach. Po lewej stronie widzimy skalę arytmetyczną, a po prawej logarytmiczną. Zwróćmy uwagę, że trzyletnia linia trendu lepiej sprawdza się na wykresie w skali logarytmicznej.

Diagram 3.7 Bliższe spojrzenie na wykres akcji Intela w układzie dziennym. Każdy słupek mierzy dzienny zakres cenowy. Cena otwarcia jest zaznaczona kreseczką widoczną po lewej stronie każdego słupka. Cena zamknięcia znajduje się po prawej stronie. Słupki na dole odpowiadają wolumenowi.

Tworzenie wykresów

37

Tworzenie wykresów słupkowych Wyjątkowo prosta jest budowa wykresu słupkowego w układzie dziennym. Oś pionowa (y) przedstawia cenę danego kontraktu, oś pozioma (x) czas, w którym dana cena została zanotowana. Na dole wykresu nanoszone są daty. Słupek pionowy ukazujący dystans między najwyższym i najniższym kursem zanotowanym w ciągu dnia (zwany zakresem) należy umieścić przy odpowiedniej dacie, a następnie poziomą kreseczką po prawej stronie słupka zaznaczyć kurs zamknięcia (po lewej stronie zaznaczany jest zazwyczaj kurs otwarcia) (diagram 3.7). Tradycyjnie na wykresie nanoszone były jedynie kursy najwyższe, najniższe i zamknięcia. Po zapisaniu kursów z danego dnia w kolejnej rubryce po prawej stronie należy nanieść kursy z dnia następnego. Większość firm sporządzających wykresy posługuje się okresem pięciodniowym. Sobót i niedziel wykres nie wykazuje. Jeżeli sesja zostanie odwołana, pozostawia się puste miejsce. Słupki u dołu wykresu przedstawiają wolumen (diagram 3.7).

Wolumen Na wykresach słupkowych należy ponadto umieszczać informację dotyczącą wolumenu. Wolumen wyraża wielkość aktywności transakcyjnej w danym dniu. Jest to łączna liczba kontraktów terminowych lub liczba akcji zwykłych, które zmieniły właścicieli w danym dniu. Wolumen zapisuje się w postaci słupka pionowego na dole wykresu pod słupkiem cenowym z tego samego dnia. Wyższy słupek wolumenu oznacza, że wolumen był danego dnia większy. Żeby ułatwić nanoszenie danych, na wykresie została umieszczona pionowa skala (diagram 3.7).

Liczba otwartych kontraktów Liczba otwartych kontraktów określa ogół kontraktów „długich" lub „krótkich" będących w posiadaniu uczestników rynku na koniec dnia (nie sumę obu). Pamiętajmy, że ponieważ mamy do czynienia z kontraktami dwustronnymi, dla każdej pozycji długiej musi istnieć odpowiednia pozycja krótka. Wystarczy zatem znać liczbę kontraktów po jednej stronie. Liczbę otwartych kontraktów nanosi się linią ciągłą

38

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 3.8 Wykres liniowy kontraktu na obligacje skarbowe. Pionowe słupki u dołu wykresu odpowiadają dziennemu wolumenowi. Ciągła linia w środku wykresu reprezentuje liczbę otwartych kontraktów. na dole wykresu, zwykle tuż nad wolumenem, ale pod cenami (diagram 3.8).

Wolumen ogółem a wolumen cząstkowy oraz liczba otwartych kontraktów Większość firm sporządzających wykresy odpłatnie, a także wielu analityków posługuje się jedynie wolumenem i liczbą otwartych kontraktów ogółem. Pomimo iż dostępne są szczegółowe dane z poszczególnych miesięcy dostaw, do celów prognostycznych wykorzystuje się wyłącznie dane ogółem dla każdego rynku towarowego. Ma to swoje praktyczne uzasadnienie. We wczesnych stadiach istnienia kontraktu terminowego wolumen i liczba otwartych kontraktów zwykle są niskie, potem wzrastają, natomiast w dwóch ostatnich miesiącach przed terminem wygaśnięcia wielkości te maleją. Wynika to z oczywistej potrzeby likwidacji otwartych pozycji w miarę zbliżania się terminu wygaśnięcia kontraktu. Wzrosty obu wartości podczas pierwszych miesięcy po otwarciu kontraktu i ich spadek tuż przed terminem jego wygaśnięcia nie mają żadnego związku z kierunkiem rynku, są bowiem spowodowane wyłącznie ograniczeniem czasowym ważności terminowego kontraktu

Tworzenie wykresów

39

Tworzenie wykresów 39 towarowego. Wielu analityków uważa, że dla środkowego stadium kontraktu ciągłość zapisu wielkości wolumenu pojedynczego kontraktu i liczby otwartych kontraktów ma wartość prognostyczną. Aby utrzymać ciągłość zapisu, wykorzystuje się zazwyczaj wartości ogółem. (Wykresy rynku akcji przedstawiają wolumen, bez liczby otwartych kontraktów).

Podawanie wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów z jednodniowym opóźnieniem Oficjalne wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów na rynkach terminowych podawane są z jednodniowym opóźnieniem, podczas następnej sesji (zbyt późno jednak, żeby mogły zostać opublikowane tego dnia przez gazety giełdowe), co należy uwzględnić przy interpretowaniu tych danych. Po zamknięciu sesji można natomiast poznać szacunkowe wielkości wolumenu, podawane następnego dnia przez prasę poranną. Mimo swego szacunkowego charakteru wielkości wolumenu dają nam wskazówkę, czy liczba kontraktów zawieranych dzień wcześniej rośnie czy maleje. Przypomnijmy: w prasie porannej znajdziemy ceny z poprzedniego dnia wraz z szacunkową wielkością wolumenu. Natomiast oficjalne wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów podana zostaną w dniu następnym. W porannej gazecie czytelnik otrzymuje zatem szacunkowy wolumen z poprzedniego dnia, a oficjalne wielkości wolumenu i otwartych kontraktów sprzed dwóch dni. Analitycy rynku akcji nie mają tego problemu, ponieważ wielkości wolumenu znane są natychmiast.

Wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów z pojedynczych transakcji Wprawdzie wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów z pojedynczych transakcji nie są aż tak znaczące w analizie rynku, ale mogą dostarczyć cennych informacji. Mówią o tym, które kontrakty mają największą płynność. Regułą jest, że transakcje należy zawierać w miesiącach dostaw o najwyższej liczbie otwartych kontraktów. W miesiącach o niskiej liczbie otwartych kontraktów lepiej powstrzymać się od działania. Wyższa liczba otwartych kontraktów wskazuje na większe zainteresowanie transakcjami w pewnych miesiącach dostaw.

40

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 3.9 Wykres indeksu dolara (UDX) w ujęciu tygodniowym. Każdy słupek reprezentuje dane cenowe z jednego tygodnia. Wykres taki pozwala na analizę dłuższych trendów cenowych, mniej więcej pięcioletnich.

Diagram 3.10 Wykres indeksu dolara w układzie miesięcznym. Każdy słupek reprezentuje dane cenowe z jednego miesiąca. Wykresy takie pozwalają na analizę okresów nawet dwudziestoletnich.

Tworzenie wykresów

41

Tworzenie wykresów

41

Wykresy słupkowe sporządzone w układzie tygodniowym i miesięcznym

Do tej pory koncentrowaliśmy się na wykresie słupkowym sporządzanym w układzie dziennym. Zwróćmy teraz uwagę na możliwość tworzenia takiego wykresu dla dowolnego odcinka czasu. Przeciętny wykres słupkowy sporządzony w układzie dziennym obejmuje ruchy cen z ostatnich sześciu do dziewięciu miesięcy. Przy analizie długookresowej konieczne jest natomiast korzystanie z wykresów słupkowych sporządzanych w układzie tygodniowym i miesięcznym. Ich znaczenie omówimy w rozdziale ósmym. Sposób ich tworzenia i uaktualniania nie odbiega od metod już omówionych (diagramy 3.9 i 3.10). Na wykresie sporządzonym w układzie tygodniowym ruch cen z całego tygodnia przedstawia jeden słupek. Na wykresie w układzie miesięcznym jeden słupek przedstawia ruch cen z całego miesiąca. Dane te są zagęszczane, aby umożliwić analizy trendu w dłuższych okresach. Na przykład wykres kontynuacyjny sporządzony w układzie tygodniowym może objąć okres pięcioletni, a w układzie miesięcznym - nawet ponad dwudziestoletni. Jest to prosta technika oferująca cenną perspektywę, którą często gubi się, polegając wyłącznie na wykresach o układzie dziennym.

Podsumowanie Ponieważ już potrafimy konstruować wykresy słupkowe korzystając z trzech podstawowych źródeł informacji, jakimi są cena, wolumen i liczba otwartych kontraktów, możemy się zająć ich interpretacją. Pamiętajmy jednak, że wykres jest jedynie zapisem danych. Sam w sobie nie ma większej wartości, tak jak pędzel i płótno nie mają wartości, dopóki artysta nie użyje ich do tworzenia pięknych obrazów. Być może lepszym porównaniem będzie skalpel. W rękach doświadczonego chirurga staje się narzędziem ratującym ludzkie życie, dla nas jest tylko bezużyteczny albo groźny. Wykres może stać się niezwykle cennym narzędziem w sztuce prognozowania, jeśli rozumiemy jej podstawowe zasady. Zacznijmy zatem tę naukę. W następnym rozdziale omówimy podstawowe kwestie dotyczące pojęcia trendu i tego, co uważam za elementarz analizy wykresów.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Podstawowe pojęcia analizy trendu Definicja trendu Pojęcie trendu ma absolutnie podstawowe znaczenie dla analizy technicznej rynku. Wszystkie narzędzia, jakimi posługuje się analityk linie wsparcia i oporu, formacje cenowe, średnie kroczące, linie trendu itd. - służą do badania trendu rynkowego, które ma pomóc w podjęciu właściwych decyzji. Często słyszy się takie powiedzenia jak: „Zawsze dokonuj transakcji zgodnie z kierunkiem trendu", „Nigdy nie walcz z trendem" czy „Trend jest twoim sprzymierzeńcem". Poświęćmy zatem nieco czasu na zdefiniowanie pojęcia trendu i wyodrębnienie jego kilku rodzajów. W ogólnym znaczeniu trend to po prostu kierunek, w którym podąża rynek. Dla naszych analiz potrzebujemy jednak bardziej precyzyjnej definicji. Po pierwsze, ceny na ogół, niezależnie od swego kierunku, nie poruszają się po linii prostej. Ich ruchy to serie zygzaków, które przypominają następujące po sobie fale z dość wyraźnymi wierzchołkami i punktami odbicia zniżek. Właśnie kierunek, jaki przyjmują szczyty i dołki, stanowi o trendzie rynkowym. Charakter trendu zależy od tego, czy punkty te układają się coraz wyżej, coraz niżej, czy też horyzontalnie. Trend wzrostowy należałoby zatem zdefiniować jako serię coraz wyżej położonych szczytów i dołków; trend spadkowy na odwrót - jako serię opadających szczytów i dołków; szczyty i dołki układające się horyzontalnie oznaczałyby trend boczny (patrz diagramy 4.1a-d).

44

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.la Trend wzrostowy.

Diagram 4.1b Trend spadkowy.

Diagram 4.1c Trend horyzontalny. W sytuacji takiej mówi się też często o „braku trendu".

Trzy kierunki trendu Nie bez powodu wyróżniliśmy przed chwilą trzy rodzaje trendu. Ludzie sądzą na ogół, że rynki znajdują się zawsze albo w trendzie wzrostowym, albo w spadkowym. Tak naprawdę jednak poruszają

Podstawowe pojęcia analizy trendu

45

Diagram 4.Id Przykład trendu spadkowego, który zmienia się w trend wzrostowy. Po lewej stronie wykresu widoczny jest trend spadkowy. Od kwietnia 1996 do kwietnia 1997 roku dominował trend horyzontalny. W lecie 1997 roku rozpoczął się trend wzrostowy. się one w trzech kierunkach - w górę, w dół i horyzontalnie. Należy o tym pamiętać, ponieważ przynajmniej jedną trzecią czasu, licząc ostrożnie, ceny poruszają się wewnątrz formacji horyzontalnej znanej między innymi jako prostokąt. Takie boczne ruchy są odzwierciedleniem okresu stabilizacji poziomu cen, w którym siły podaży i popytu znajdują się w stanie względnej równowagi. (Jak pamiętamy, w teorii Dowa jest to linia). Wprawdzie powiedzieliśmy, że rynek tego rodzaju cechuje trend horyzontalny, ale jeszcze częściej mówi się w takiej sytuacji o „braku trendu". Większość narzędzi i systemów analizy technicznej z natury przystosowana jest do badania trendu, czyli przede wszystkim do takich rynków, gdzie ceny wyraźnie rosną lub spadają. Teorie te bardzo kiepsko spisują się, lub w ogóle okazują się nieprzydatne, kiedy nie ma trendu, czyli ceny poruszają się horyzontalnie. Właśnie w okresach trendów bocznych gracze opierający się na systemach analizy technicznej doświadczają najdotkliwszych frustracji i największych strat. Teoria przeznaczona do analizy trendu potrzebuje oczywiście pewnego trendu, aby mogła się sprawdzić. Błąd tkwi tu nie w samej koncepcji, ale po stronie gracza, który usiłuje stosować pewną teorię przeznaczoną do badania trendu w odniesieniu do rynku, na którym tego trendu nie ma.

46

ANALIZA TECHNICZNA

Uczestnik rynku ma przed sobą zawsze trzy możliwości: otworzyć długą pozycję, zająć krótką pozycję albo nie robić nic. Kiedy rynek idzie do góry, należy kupować. Kiedy spada, trzeba sprzedawać krótko. Kiedy jednak rynek znajduje się w trendzie horyzontalnym, najbardziej rozsądna będzie zazwyczaj trzecia możliwość, czyli pozostanie poza rynkiem.

Trzy stopnie trendu Obok trzech kierunków trendu wyróżnia się także jego trzy rodzaje, o których wspomnieliśmy w rozdziale poprzednim. Mowa o trendach głównych, średnio- i krótkookresowych. W rzeczywistości istnieje niemal nieskończenie wiele powiązanych nawzajem trendów, od bardzo krótkich, liczonych w minutach i godzinach, po trendy obejmujące 50 lub nawet 100 lat. Większość analityków ogranicza jednak klasyfikację trendów do powyższych trzech kategorii, choć istnieją różnice zdań dotyczące długości trwania poszczególnych trendów. Według teorii Dowa na przykład, trend główny trwa co najmniej rok. Ponieważ ci, którzy zawierają transakcje terminowe, mają do czynienia z krótszymi odcinkami czasu niż inwestorzy giełdowi, skłaniałbym się do pewnego ograniczenia długości głównego trendu i założenia, że dla rynków towarowych jest nim każdy trend dłuższy niż sześć miesięcy. Trend średniookresowy, zwany też wtórnym, trwa wedle Dowa od trzech tygodni do trzech miesięcy, co można przyjąć także w przypadku transakcji terminowych. Trend krótkookresowy trwa zwykle do dwóch, trzech tygodni. Każdy trend staje się częścią większego trendu wyższego stopnia. Trend średniookresowy będzie na przykład korektą trendu głównego. W długookresowym trendzie wzrostowym rynek zatrzymuje się na kilka miesięcy, po czym kontynuuje swój ruch w górę. Ten wtórny trend będzie się składał z krótszych fal stanowiących krótkookresowe spadki i zwyżki. Wątek ów powtarza się wielokrotnie - każdy trend jest częścią większego trendu wyższego stopnia i sam składa się z mniejszych trendów (patrz diagramy 4.2a-b). Na diagramie 4.2a główny trend ma charakter wzrostowy, co widać po coraz wyżej położonych szczytach i dołkach (1, 2, 3, 4). Faza korygująca (2-3) stanowi trend wtórny względem głównego trendu wzrostowego. Zauważmy jednak, że ona także dzieli się na trzy mniejsze fale (A-B-C). Analityk powiedziałby w tej sytuacji, że w punkcie C trend główny nadal jest wzrostowy, ale trend wtórny i krótkookresowy mają charakter spadkowy. W punkcie 4 wszystkie trzy trendy będą wzrostowe. Musimy dobrze zapamiętać to rozróżnienie między stopniami trendu. Jeśli ktoś pyta, jaki trend dominuje obecnie na danym rynku, jest rzeczą trudną, jeśli nie wręcz niemożliwą, udzielić właściwej odpowiedzi, gdy nie wiadomo, jakiego stopnia trendu

Podstawowe pojęcia analizy trendu

Al

Diagram 4.2a Trzy stopnie trendu: główny, wtórny i krótkoterminowy. Punkty 1,2, 3 i 4 oznaczają trend główny. Fala 2-3 stanowi korektę (trend wtórny) w ramach trendu głównego. Każda wtórna fala dzieli się z kolei na trendy krótkoterminowe. Tu widzimy, że fala 2-3 dzieli się na mniejsze fale A-B-C.

Diagram 4.2b Główny trend ma charakter wzrostowy. Krótkoterminowa korekta nastąpiła w marcu. Średnioterminowa korekta trwała od sierpnia do listopada (trzy miesiące). Korekta średnioterminowa składała się z trzech trendów krótkoterminowych.

48

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.3a Widzimy tu coraz wyżej położone linie wsparcia i oporu w trendzie wzrostowym. Punkty 2 i 4 wyznaczają poziomy wsparcia, którymi są zazwyczaj dna poprzednich spadków. Punkty 1 i 3 wyznaczają poziomy oporu, którymi są na ogół szczyty poprzednich zwyżek.

Diagram 4.3b Linie oporu i wsparcia w trendzie spadkowym.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

49

Podstawowe pojęcia analizy trendu 49 dotyczy pytanie. Odpowiedź nasza musiałaby zapewne uwzględnić wspomniane przed chwilą wszystkie trzy kategorie trendu. Sporo nieporozumień powstaje w związku z tym, że różni uczestnicy rynku odmiennie pojmują to, czym jest trend. Dla inwestorów długoterminowych kilkudniowy czy kilkutygodniowy ruch cen może nie mieć żadnego znaczenia, natomiast dla gracza krótkoterminowego, dokonującego transakcji w ciągu dnia, dwu- lub trzydniowy wzrost cen może być głównym trendem wzrostowym. A zatem rzeczą szczególnie ważną dla uniknięcia możliwych rozbieżności interpretacyjnych jest zrozumienie różnicy pomiędzy stopniami trendu. Ogólnie można przyjąć, że większość systemów opartych na analizie trendu koncentruje się na badaniu trendu średniookresowego, który może trwać do kilku miesięcy. Trend krótkookresowy służy przede wszystkim do wyznaczenia czasu dokonania transakcji. W średniookresowym trendzie wzrostowym krótkotrwałe zniżki będą wykorzystywane do otwarcia długiej pozycji, natomiast w średniookresowych trendach spadkowych przejściowe zwyżki będą okazjami do krótkiej sprzedaży.

Linie wsparcia i oporu Omawiając pojęcie trendu powiedzieliśmy, że ruch cen ustanawia kolejne szczyty i dołki, zaś kierunek, w jakim one się układają, decyduje o charakterze trendu. Punkty te mają w analizie technicznej swoje nazwy, które teraz przywołamy, wprowadzając tym samym pojęcia wsparcia i oporu. Punkty odbicia zniżek nazywane są wsparciem. Termin ten określa poziom lub obszar, na którym zainteresowanie ze strony kupujących jest dostatecznie silne, aby przezwyciężyć presję ze strony sprzedających. W rezultacie spadek zostaje powstrzymany, a ceny ponownie idą w górę. Zazwyczaj poziom ten znany jest wcześniej, bowiem wyznacza go dno poprzedniej zniżki. Na diagramie 4.3a punkty 2 i 4 oznaczają poziomy wsparcia w trendzie wzrostowym (patrz diagramy 4.3a-b). Linia oporu jest przeciwieństwem linii wsparcia i stanowi pewien poziom cen, na którym presja ze strony sprzedających jest silniejsza od popytu, w rezultacie czego ceny cofają się. Zazwyczaj linia ta wyznaczana jest przez poprzedni szczyt. Na diagramie 4.3a punkty 1 i 3 stanowią poziomy oporu. Diagram 4.3a ukazuje trend wzrostowy. Poziomy wsparcia i oporu położone są tu coraz wyżej. W trendzie spadkowym (diagram 4.3b) sytuacja jest odwrotna. Odbicie cen od poziomów oporu podczas trendu wzrostowego oznacza przerwę w zwyżkach, po której poziomy te są na ogół przekraczane. W trendzie spadkowym poziomy wsparcia nie mogą zatrzymać zniżek na dobre, ale są w stanie je na pewien czas zahamować.

50

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.4a Przykład odwrócenia trendu. Ceny nie zdołały przekroczyć poziomu poprzedniego szczytu, po czym spadły, przełamując poziom dna poprzedniej zniżki; ten rodzaj odwrócenia trendu wzrostowego nazywany jest formacją podwójnego szczytu.

Diagram 4.4b Przykład odwrócenia trendu spadkowego. Zazwyczaj pierwszym sygnałem zmiany trendu jest zatrzymanie się spadków na poziomie dna poprzedniej zniżki, oznaczonego punktem 3. Odwrócenie trendu zostaje potwierdzone z chwilą przełamania poziomu oporu wyznaczonego przez poprzedni szczyt (4).

Uchwycenie znaczenia koncepcji wsparcia i oporu jest niezbędne dla pełnego zrozumienia pojęcia trendu. Aby trend wzrostowy był kontynuowany, każda kolejna zniżka (poziom wsparcia) musi znajdować punkt odbicia wyżej niż poprzednia. Każda zwyżka (poziom oporu) musi sięgać wyżej niż poprzedni szczyt. Jeśli korygujący spadek w trendzie wzrostowym przebywa całą drogę do dna poprzedniej zniżki, może to stanowić wczesne ostrzeżenie, iż trend wzrostowy zakończył się lub przynajmniej zmienił charakter na horyzontalny. Jeśli poziom wsparcia zostaje przełamany, prawdopodobne staje się odwrócenie trendu na spadkowy. Za każdym razem, kiedy testowany jest poziom poprzedniego szczytu (poziom oporu), trend wzrostowy znajduje się w szczególnie krytycznej fazie. Jeśli ceny nie przewyższają poprzedniego szczytu

Podstawowe pojęcia analizy trendu

51

Diagram 4.4c Klasyczny przykład odwrócenia trendu spadkowego. W styczniu 1998 roku ceny testowały obszar wsparcia, czyli grudniowy dołek, po czym odbiły się w górę, umacniając ten poziom jako wsparcie dla spadków cen. Przebicie poziomu oporu było sygnałem nowego trendu wzrostowego.

w trendzie wzrostowym lub nie przełamują poziomu poprzedniej zniżki w trendzie spadkowym, jest to zwykle pierwsze ostrzeżenie, że dotychczasowy trend ulega zmianie. W rozdziałach piątym i szóstym dotyczących formacji zobaczymy, w jaki sposób to testowanie poziomów wsparcia i oporu tworzy na wykresach określone kształty zapowiadające bądź odwrócenie trendu, bądź jedynie przerwę, po której trend ów jest kontynuowany. Podstawowymi elementami, na których opierają się formacje cenowe, są jednak poziomy wsparcia i oporu. Diagramy 4.4a-c ukazują przykłady odwrócenia trendu. Na diagramie 4.4a widzimy, że w punkcie 5 ceny nie zdołały przekroczyć poprzedniego szczytu (punkt 3), po czym spadły, przełamując poziom poprzedniej zniżki (punkt 4). Do rozpoznania tego odwrócenia trendu wystarczyłaby sama obserwacja poziomów wsparcia i oporu. Z następnego rozdziału dowiemy się, że sytuację taką określa się mianem formacji podwójnego szczytu.

Poziomy wsparcia i oporu zamieniają się rolami Poziom „wsparcia" określaliśmy dotąd jako poziom dna poprzedniej zniżki, a poziom „oporu" jako poziom poprzedniego szczytu. Czasami bywa jednak inaczej. Mam tu na myśli jeden z bardziej

52

ANALIZA TECHNICZNA

interesujących i mniej znanych aspektów pojęć wsparcia i oporu, to znaczy wymienność ról między tymi poziomami. Kiedy poziomy wsparcia lub oporu zostają wyraźnie przełamane, zaczynają odgrywać rolę przeciwstawną względem dotychczasowej. Inaczej mówiąc, poziom oporu staje się wówczas poziomem wsparcia, a poziom wsparcia poziomem oporu. Aby lepiej zrozumieć to zjawisko, warto chyba zwrócić uwagę na czynniki natury psychologicznej kryjące się za powstawaniem poziomów wsparcia i oporu.

Psychologia poziomów wsparcia i oporu Dla ilustracji naszego wywodu podzielmy uczestników rynku na trzy kategorie: zajmujących pozycje długie, krótkie i niezaangażowanych. Pierwsi nabyli już kontrakty, drudzy sprzedali je krótko i czekają na zniżki, a ci ostatni albo wyszli z rynku, albo nie wiedzą, jaką pozycję powinni zająć. Załóżmy, że rynek zaczyna zwyżkować od obszaru wsparcia, w którym ceny przebywały przez jakiś czas. Posiadacze długich pozycji są zachwyceni (ci, którzy kupili w obszarze wsparcia), ale żałują, że nie kupili więcej. Gdyby tylko rynek jeszcze raz zniżkował blisko poziomu wsparcia, mogliby zainwestować kolejną kwotę. Ci, którzy zajęli krótkie pozycje, zdali sobie teraz sprawę (lub przynajmniej podejrzewają), że zrobili błąd. (Na ich decyzje w znacznym stopniu będzie miało wpływ to, jak dalece ceny odbiegły od obszaru wsparcia, ale do kwestii tej wrócimy nieco później). Wyczekują oni zatem z utęsknieniem zniżki do tego poziomu, na którym zajęli krótkie pozycje, ponieważ bardzo chcieliby wyjść z rynku. Niezaangażowanych można podzielić na dwie grupy - tych, którzy w ogóle nie otworzyli jeszcze swoich pozycji i tych, którzy z tego czy z innego powodu zamknęli je w obszarze wsparcia. Ci ostatni są oczywiście wściekli na siebie za przedwczesny ruch i mają nadzieję na jeszcze jedną szansę odzyskania sprzedanych akcji po zbliżonych cenach. Niezaangażowani wiedzą, że ceny idą w górę i postanawiają wejść na rynek przy najbliższej dobrej okazji do kupna. Wszystkie wymienione grupy zamierzają zatem „kupić najbliższy dołek"; tym samym każda z nich interesuje się istniejącym „obszarem wsparcia" i jeśli rynek będzie zniżkował do jego poziomu, to zakupy dokonane przez wszystkie te grupy wyniosą ceny z powrotem w górę. Im więcej transakcji dokonywanych jest w danym obszarze wsparcia, tym bardziej staje się on istotny, ponieważ więcej uczestników rynku „zainwestowało" w niego. Znaczenie danego obszaru wsparcia lub oporu określają trzy czynniki: czas, w jakim obszar ten się kształtował, wielkość wolumenu oraz odcinek czasu, jaki upłynął od powstania tego obszaru. Im dłużej ceny utrzymują się w danym obszarze wsparcia lub oporu, tym bardziej istotny staje się ten obszar. Jeśli na przykład przed wybiciem w górę ceny utrzymywały się w trendzie bocznym przez trzy

Podstawowe pojęcia analizy trendu

53

Podstawowe pojęcia analizy trendu 53 tygodnie, to powstały w ten sposób obszar wsparcia jest bardziej istotny niż wówczas, gdyby poprzedzająca wzrosty stabilizacja cen trwała tylko trzy dni. Znaczenie obszaru oporu lub wsparcia można oceniać również przez wielkość wolumenu. Jeśli dany obszar wsparcia kształtował się przy bardzo dużym wolumenie, to obszar ten odgrywa ważniejszą rolę niż ten, w którym niewiele akcji zmieniło właścicieli. W rozpoznaniu tych poziomów cen, przy których zawarto najwięcej transakcji, a zatem prawdopodobnych obszarów wsparcia i oporu, szczególnie pomocne są krótkoterminowe wykresy punktowo-symboliczne (typu „kółko i krzyżyk"). Znaczenie obszaru wsparcia lub oporu zależy również od tego, jak dawno dokonywano w nim transakcji. Ponieważ mamy do czynienia z reakcjami uczestników rynku wobec ruchów cen i pozycji, jakie już zajęli lub jakich nie zdołali zająć, należy zakładać, że znaczenie danego obszaru wsparcia lub oporu jest tym większe, im mniej czasu upłynęło od jego powstania. A teraz odwróćmy sytuację i załóżmy, że ceny nie rosną, lecz spadają. W poprzednim przykładzie połączone reakcje uczestników rynku powodowały, że każda zniżka spotykała się ze wzmożonym popytem (tworzącym nowe poziomy wsparcia). Jeśli jednak ceny zaczynają spadać poniżej dotychczasowego poziomu wsparcia, reakcje są odwrotne. Wszyscy ci, którzy kupili w obszarze wsparcia, zdali sobie teraz sprawę, że popełnili błąd. W jeszcze gorszej sytuacji są ci, którzy wzięli krótkoterminowe kredyty na zakup akcji. W przypadku transakcji terminowych ze względu na bardzo silny efekt dźwigni, gracze nie mogą długo akceptować strat. Muszą wyłożyć dodatkowe pieniądze albo zamknąć pozycje. O ukształtowaniu się poziomu wsparcia zadecydowała wcześniej przede wszystkim przewaga zleceń kupna. Teraz jednak wszystkie te zlecenia, podtrzymujące dotąd rynek „od dołu", stały się zleceniami sprzedaży utrudniającymi wzrosty. Obszar wsparcia stał się obszarem oporu. Im większe znaczenie miał dany obszar jako wsparcie, tym mocniej będzie on teraz oddziaływać jako obszar oporu. Wszystkie czynniki, które tworzyły wsparcie - działania kupujących, sprzedających i niezdecydowanych - będą obecnie tworzyć pułap dla wzrostów. Warto czasami zastanowić się, dlaczego używane przez analityków narzędzia, takie jak formacje bądź pojęcia obszaru wsparcia i oporu, sprawdzają się w praktyce. Nie jest to rezultat żadnej magii, jaka miałaby się kryć w wykresach. Narzędzia te sprawdzają się, ponieważ obrazują rzeczywiste działania ludzi zawierających transakcje, dzięki czemu możemy przewidywać ich reakcje na wydarzenia na rynku. Analiza wykresów jest w istocie rzeczy badaniem ludzkiej psychiki i reakcji uczestników rynku na zachodzące na nim wydarzenia. Ponieważ żyjemy w świecie szybkich zmian rynkowych, mamy niestety skłonność, by ograniczać się jedynie do terminologii technicznej i skrótowych sformułowań, nie dostrzegając realnych sił, które tworzą na wykresach analizowane kształty. Istnienie obszarów wsparcia

54

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.5a W trendzie wzrostowym przełamane poziomy oporu stają się poziomami wsparcia. Zauważmy, że po przekroczeniu poziomu oporu oznaczonego punktem 1 staje się on poziomem wsparcia w punkcie 4. Poprzednie szczyty działają jako wsparcie dla przyszłych zniżek.

i oporu widocznych na wykresach i wykorzystywanie ich do przewidywania zachowań rynku uzasadnione jest poważnymi przyczynami natury psychologicznej.

Przełamanie linii wsparcia i linii oporu Poziom wsparcia, który zostanie w istotny sposób przełamany, staje się poziomem oporu i na odwrót. Diagramy 4.5a-c podobne są do diagramów 4.3a-b, ale różni je pewien szczegół. Zauważmy, że zniżka do punktu 4 zatrzymuje się tu na poziomie szczytu oznaczonego punktem 1 lub powyżej niego. Ten poprzedni szczyt w punkcie 1 był poziomem oporu. Kiedy jednak został wyraźnie pokonany przez falę 3, stał się poziomem wsparcia. Ci, którzy sprzedali akcje w okolicach szczytu fali 1 (tworząc poziom oporu), starają się teraz odkupić je na tym poziomie. Na diagramie 4.5b, pokazującym spadek cen, punkt 1 (który był uprzednio poziomem wsparcia dla spadków) stał się teraz poziomem oporu dla wzrostów (4). Wspominaliśmy wcześniej, że dystans, jaki ceny przebyły od poziomu wsparcia lub oporu, zwiększa znaczenie takiego obszaru. Jest tak zwłaszcza wówczas, gdy poziomy te zostają przełamane i zamieniają się rolami. Powiedzieliśmy, że poziomy te zamieniają się rolami dopiero wtedy, kiedy dojdzie do ich istotnego przełamania. Ale co to znaczy „istotne" przełamanie? Ocena znaczenia przełamania jest kwestią w dużej mierze subiektywną. Niektórzy analitycy posługują się w takim przypadku kryterium 10-procentowego przełamania, zwłaszcza w odniesieniu do głównych linii oporu lub wsparcia. Dla krótkoterminowych obszarów wsparcia lub oporu należałoby zapewne przyjąć znacznie mniejszą wartość, na przykład 3-5 procent.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

55

Diagram 4.5b W trendzie spadkowym przełamane poziomy wsparcia stają się poziomami oporu dla przyszłych wzrostów. Zauważmy, że uprzedni poziom wsparcia (1) stał się poziomem oporu (4).

Diagram 4.5c Zamiana ról. Kiedy poziom oporu z początku 1997 roku został przełamany, stał się poziomem wsparcia. Rok później wsparcie znalazł tam średnioterminowy spadek cen. W rzeczywistości każdy analityk musi sam zdecydować, co stanowi o „istotnym" przełamaniu. Należy jednak pamiętać, że obszary wsparcia i oporu zamieniają się rolami tylko wówczas, gdy ceny oddalą się na tyle, by przekonać

56

ANALIZA TECHNICZNA

uczestników rynku, że popełnili błąd, a im bardziej się oddalają, tym silniejsze staje się to przekonanie.

Znaczenie okrągłych liczb jako poziomów wsparcia i oporu Istnieje pewna tendencja, zgodnie z którą wzrosty lub spadki zatrzymują się na okrągłych liczbach. Uczestnicy rynku mają skłonność do postrzegania poziomów cen w kategoriach okrągłych liczb, takich jak 10, 20, 50, 75, 100 (oraz wielokrotności 100) i odpowiednio do tego postępują. Liczby te funkcjonują zatem często jako psychologiczne poziomy wsparcia lub oporu. Doskonałych przykładów tego zjawiska dostarcza rynek złota. W 1982 roku ceny osiągnęły w czasie bessy dno na poziomie dokładnie 300 dolarów. Następnie wzrosły do około 500 dolarów w pierwszym kwartale roku 1983, po czym spadły do 400 dolarów. Na tym poziomie ustabilizowały się na około sześć miesięcy. Zwyżka z roku 1987 zatrzymała się na wysokości 500 dolarów. W latach 1990-1997 każda próba sforsowania poziomu 400 dolarów kończyła się niepowodzeniem. Z kolei średnia przemysłowa Dow Jones ma skłonność do zatrzymywania się na poziomach stanowiących wielokrotność 1000 punktów. Z występowania owej tendencji wynika pewna zasada postępowania nakazująca unikać wystawiania zleceń opiewających na okrągłe liczby Jeśli na przykład ktoś chce kupić akcje na krótkotrwałej zniżce w trendzie wzrostowym, powinien ustalić wysokość zlecenia tuż ponad okrągłą liczbą. Ponieważ inni składają zlecenia kupna na okrągłe liczby, ceny mogą nigdy nie osiągnąć tego poziomu. Z kolei ci, którzy chcą sprzedać akcje na krótkotrwałej zwyżce w trendzie spadkowym, powinni ustalać wysokość zleceń tuż poniżej okrągłych liczb. Analogicznie rzecz wygląda w przypadku określania linii obrony dla otwartych pozycji. Jako ogólną zasadę również i w tym przypadku należy przyjąć unikanie okrągłych liczb. Inaczej mówiąc, w przypadku pozycji długich zlecenia powinny być składane na poziom nieco wyższy od okrągłej liczby, a w przypadku pozycji krótkich - na poziom nieco niższy. Tendencja do zatrzymywania się cen w okolicach okrągłych liczb jest jedną z tych charakterystycznych cech rynków, które mogą się okazać bardzo pomocne w zawieraniu transakcji i powinny być uwzględniane przez inwestorów stosujących analizę techniczną.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

57

Diagram 4.6a Linia trendu wzrostowego. Linia ta wykreślana jest początkowo wzdłuż dwóch punktów oznaczających coraz wyżej położone dna kolejnych korygujących zniżek (punkty 1 i 3), ale potrzebny jest trzeci punkt dla potwierdzenia wiarygodności tej linii (punkt 5).

Linie trendu Skoro poznaliśmy już pojęcia wsparcia i oporu, dodajmy kolejny podstawowy element do naszego arsenału narzędzi technicznych, czyli linię trendu (diagramy 4.6a-c). Podstawowa linia trendu jest jednym z najprostszych i zarazem najbardziej wartościowych narzędzi technicznych wykorzystywanych przez analityka wykresów. Linia trendu wzrostowego jest prostą biegnącą prawoskośnie ku górze wzdłuż punktów wyznaczonych przez dna kolejnych korygujących zniżek (diagram 4.6a). Linia trendu spadkowego jest prostą biegnącą prawoskośnie w dół wzdłuż punktów wyznaczonych przez wierzchołki kolejnych zwyżek (diagram 4.6b).

Wyznaczanie linii trendu Prawidłowe wyznaczenie linii trendu jest pewną sztuką, podobnie jak każdy inny aspekt analizy wykresów; aby dokonać tego we właściwy sposób, trzeba zwykle eksperymentować, wykreślając różne linie. Czasami linia trendu, która wygląda na prawidłową, musi być wytyczona na nowo. Istnieje jednak kilka wskazówek pomocnych w odnalezieniu właściwej linii. Po pierwsze, musi być oczywiste, że występuje pewien trend. Oznacza to, że dla wyznaczenia linii trendu wzrostowego muszą istnieć przynajmniej dwa dołki powstałe w wyniku korekt, przy czym drugi

58

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.6b Linia trendu spadkowego wyznaczana jest wzdłuż coraz niżej położonych wierzchołków. Do jej wstępnego wykreślenia potrzebne są dwa punkty (1 i 3), ale dla potwierdzenia wiarygodności tej linii niezbędny jest trzeci sprawdzian (punkt 5).

Diagram 4.6c Długoterminowa linia trendu wzrostowego. Linia została wytyczona pod dwoma pierwszymi dołkami korekt (strzałki). Trzeci dołek z początku 1998 roku także wypadł na linii, potwierdzając dotychczasowy kierunek trendu.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

59

winien być położony powyżej pierwszego. Aby wytyczyć linię prostą, zawsze trzeba mieć dwa punkty, co jest oczywiste. Na przykład na diagramie 4.6a, dopiero kiedy ceny zaczną rosnąć powyżej punktu 3, można w uzasadniony sposób zakładać, że korekta dobiegła końca, co pozwala wyznaczyć wstępną linię trendu wzdłuż punktów 1 i 3. Niektórzy analitycy wykresów stawiają tu dodatkowy warunek potwierdzenia trendu wzrostowego, dla którego można będzie wyznaczyć linię, to znaczy przełamanie poziomu wierzchołka oznaczonego punktem 2. Jeszcze inni przyjmują warunek 50-procentowego zniwelowania spadków 2-3 bądź zbliżenia się cen do poziomu szczytu fali 2. Wprawdzie kryteria te mogą się różnić, ale najważniejsze jest to, że analityk wykresów chce mieć pewność, iż prawidłowo zidentyfikował koniec korekty. Kiedy dwa wznoszące się dołki zostaną już rozpoznane, można wyznaczyć łączącą je linię prostą i poprowadzić ją prawoskośnie w górę.

Wstępne i potwierdzone linie trendu Jak dotąd, mamy jedynie wstępną linię trendu. Aby jej ważność została potwierdzona, ceny muszą odbić się od niej po raz trzeci. A zatem, na diagramie 4.6a pomyślny sprawdzian linii trendu wzrostowego w punkcie 5 stanowi potwierdzenie ważności tej linii. Diagram 4.6b ukazuje trend spadkowy, ale zasady są te same. Ostatecznym sprawdzianem linii trendu jest zwyżka do punktu 5. Podsumowując, do wyznaczenia linii trendu potrzebne są dwa punkty, zaś dla potwierdzenia jej wiarygodności niezbędny jest punkt trzeci.

Jak posługiwać się linią trendu? Kiedy trzeci punkt potwierdził linię trendu i trend ów nadal przebiega w dotychczasowym kierunku, wyznaczona linia może być wykorzystywana na kilka sposobów. Jedna z podstawowych zasad dotyczących trendu mówi, że biegnący trend wykazuje tendencję do zachowania swego kierunku. Dodatkowo przyjmuje się tu również, że jeśli trend cechuje się określonym kątem nachylenia, czyli tempem, które pokazuje linia trendu, zazwyczaj będzie zachowywał to samo nachylenie w przyszłości. Linia trendu pomaga wówczas nie tylko określić rozmiar korekt, ale, co bardziej istotne, mówi nam, kiedy trend się zmienia. W trendzie wzrostowym na przykład korekty często dotykają linii trendu lub dochodzą w jej pobliże. Ponieważ zamiarem gracza jest „kupowanie dołków" w trendzie wzrostowym, może on wykorzystać w tym celu linię trendu, która wyznacza obszary wsparcia dla rynku. Natomiast linię trendu spadkowego, która wyznacza obszary oporu, można wykorzystywać dla sprzedaży.

60

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.7a Kiedy linia trendu wzrostowego została już wyznaczona, kolejne zniżki ku tej linii mogą być wykorzystywane jako okazje do kupna. Punkty 5 i 7 widoczne na diagramie mogą być sposobnością do otwarcia nowych pozycji lub powiększenia już zajmowanych. Przełamanie linii trendu w punkcie 9 sygnalizuje zmianę trendu na spadkowy i nakazuje likwidację wszystkich długich pozycji.

Dopóki linia trendu nie została przełamana, można ją wykorzystywać do wyznaczania obszarów kupna i sprzedaży. Jednakże w punkcie 9 na diagramach 4.7a-b przełamanie linii trendu nakazuje likwidację wszystkich pozycji zajmowanych zgodnie z kierunkiem dotychczasowego trendu. Bardzo często przełamanie linii trendu jest jednym Z najlepszych wczesnych sygnałów ostrzegających o zmianie trendu.

Jak ocenić znaczenie linii trendu? Co stanowi o znaczeniu linii trendu? Otóż zależy ono po pierwsze, od długości czasu, jaki linia ta nieprzerwanie obejmuje, po drugie zaś od tego, ile razy linię tę poddano sprawdzianowi. Linia trendu, która sprawdziła się na przykład ośmiokrotnie, wykazując nieprzerwanie swoją ważność, jest oczywiście bardziej istotna niż ta, którą wyznaczają tylko trzy punkty. Również ta linia trendu, która funkcjonuje przez, powiedzmy, dziewięć miesięcy, ma większe znaczenie niż ta, która obejmuje dziewięć tygodni czy dziewięć dni. Im bardziej istotna i wiarygodna jest pewna linia trendu, tym bardziej znaczące jest jej ewentualne przełamanie.

Linie trendu powinny uwzględniać wszystkie ruchy cen Linie trendu na wykresach powinny być wytyczane wzdłuż punktów określających cały zakres wahań cen notowanych w ciągu dnia.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

61

Diagram 4.7b Punkty 5 i 7 mogą być wykorzystane jako okazje do sprzedaży. Przełamanie linii trendu w punkcie 9 sygnalizuje odwrócenie trendu spadkowego.

Niektórzy analitycy wykresów opowiadają się za uwzględnieniem tylko punktów oznaczających ceny zamknięcia, ale nie jest to najbardziej powszechna procedura. Cena zamknięcia może być oczywiście najważniejszą ceną danego dnia, ale mimo wszystko odzwierciedla jedynie drobną cząstkę aktywności, jaka miała miejsce tego dnia na rynku. Uwzględnianie pełnego zakresu dziennych wahań cen ukazuje wszystkie ruchy rynku i jest podejściem częściej stosowanym (diagram 4.8).

Jak traktować nieznaczne przełamanie linii trendu? Czasami ceny przebijają linię trendu w ciągu dnia, ale cena zamknięcia kształtuje się już zgodnie z dotychczasowym trendem, pozostawiając analitykowi wykresów pewne wątpliwości dotyczące tego, czy linia trendu została przełamana, czy nie (diagram 4.9). Jeśli okaże się, że nieznaczne przełamanie linii trendu miało jedynie charakter tymczasowy, czy należy wytyczyć nową linię uwzględniającą nowe dane? Diagram 4.9 ukazuje, jak taka sytuacja mogłaby wyglądać. Ceny spadły w ciągu dnia poniżej linii trendu, ale cena zamknięcia powróciła ponad tę linię. Czy należy tu wykreślić nową linię? Niestety, nie ma jednoznacznej reguły, która rozstrzygałaby wątpliwości powstające w tego rodzaju przypadkach. Nieraz najlepiej zignorować takie nieznaczne przełamanie, zwłaszcza jeśli kolejne ruchy cen dowodzą, że pierwotna linia trendu zachowuje swą ważność. Czasami trzeba przyjąć rozwiązanie kompromisowe i wytyczyć próbnie nową linię, która na diagramie 4.9 zaznaczona została linią przerywaną. W ten sposób analityk ma do dyspozycji zarówno

62

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.8 Prawidłowe wytyczenie linii trendu powinno uwzględniać cały zakres dziennych wahań cen.

Diagram 4.9 Czasami przełamanie linii trendu w ciągu dnia nastręcza analitykowi wykresów wątpliwości, czy dotychczasowa linia nadal obowiązuje, czy też należy wyznaczyć nową. Pewnym kompromisem może tu być zachowanie dotychczasowej linii i dodanie na próbę nowej, do czasu, kiedy będzie więcej danych na temat tego, która z tych linii jest bardziej istotna. linię pierwotną, jak i próbną, z której skorzysta być może w przyszłości. Ogólnie przyjęta reguła mówi, że kiedy przełamanie linii jest nieznaczne i dokonuje się w ciągu dnia, a cena zamknięcia wraca do pierwotnej linii trendu, wówczas należy trzymać się dotychczasowej linii i nie zwracać uwagi na przełamanie. Podobnie jak w wielu innych dziedzinach analizy rynku, także i tu decydującą rolę muszą odegrać doświadczenie i własna ocena sytuacji.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

63

Kiedy można mówić o istotnym przełamaniu linii trendu? W odpowiedzi na to pytanie zawsze kryje się pewna doza subiektywizmu. Ogólnie przyjmuje się, że przełamanie linii trendu przez cenę zamknięcia jest bardziej istotne niż przejściowe przełamanie tej linii w ciągu dnia. Idąc dalej, można powiedzieć, że czasami nawet cena zamknięcia nie jest wystarczającym dowodem definitywnego przełamania linii trendu. Większość analityków posługuje się różnymi filtrami czasu i ceny w celu wyeliminowania mylnych sygnałów i rozpoznania istotnych przełamań linii trendu. Jednym z przykładów filtru cenowego może być kryterium przełamania 3-procentowego. Ten filtr cenowy wykorzystywany jest przede wszystkim do długoterminowych linii trendu i oznacza, że linia trendu musi być przełamana przez cenę zamknięcia przynajmniej o 3 procent. (Zasada ta nie stosuje się do niektórych rynków finansowych). Jeśli na przykład ceny złota przełamały główną linię trendu biegnącą na poziomie 400 dolarów, to ceny musiałyby na koniec dnia zejść 3 procent poniżej tej linii (w tym przypadku musiałyby spaść o 12 dolarów, czyli do 388 dolarów). Takie kryterium nie byłoby rzecz jasna właściwe w przypadku gry krótkoterminowej, dla której lepszym kryterium jest zapewne 1 procent. Zasada trzech procent to tylko jeden z rodzajów filtrów cenowych. Niektórzy analitycy uzależniają rodzaj filtru od zakresu wahań cen specyficznego dla danego rynku. Jeszcze inni w ogóle nie posługują się filtrami cenowymi. Trzeba tu zresztą powiedzieć, że nie ma filtru idealnego. Jeśli jest on zbyt wąski, to nie będzie przydatny w eliminowaniu niewłaściwych sygnałów. Jeśli natomiast będzie zbyt szeroki, to zanim otrzymamy oczekiwany sygnał, znaczna część ruchu cen już się dokona. Także i w tym przypadku uczestnik rynku musi sam określić, jaki rodzaj filtru najlepiej pasuje do stopnia analizowanego trendu, uwzględniając przy tym zawsze specyfikę poszczególnych rynków. Alternatywą wobec filtru cenowego (określającego pewien procent ceny) jest filtr czasu. Bardzo często stosowanym filtrem tego rodzaju jest reguła dwóch dni. Inaczej mówiąc, aby przełamanie linii trendu uznać za wiarygodne, ceny zamknięcia muszą znajdować się poza tą linią przez dwa kolejne dni. Trzeba tu również wspomnieć, że zasady trzech procent i dwóch dni stosowane są także do oceny przełamania istotnych poziomów wsparcia i oporu, a nie tylko w przypadku linii trendów. Inny filtr wymaga zamknięcia w piątek poza punktem wybicia, co ma być potwierdzeniem sygnału tygodniowego.

64

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.10a Wznosząca się linia wsparcia, która staje się linią oporu. Przełamana linia wsparcia staje się zazwyczaj barierą dla przyszłych zwyżek.

W jaki sposób linia trendu zmienia swoją rolę? Stwierdziliśmy wcześniej, że przełamanie poziomów wsparcia lub oporu powoduje, że zaczynają one grać rolę odwrotną względem dotychczasowej. Ta sama zasada odnosi się do linii trendu (diagramy 4.10a-c). Inaczej mówiąc, linia trendu (linia wsparcia) staje się zazwyczaj po jej przełamaniu linią oporu. Linia trendu spadkowego (linia oporu) często staje się po jej przełamaniu linią wsparcia. Dlatego właśnie warto wytyczać na wykresie wszystkie linie trendu maksymalnie w prawo, nawet jeśli zostały już przełamane. Jest rzeczą wręcz zaskakującą, jak często stare linie trendu funkcjonują jako linie wsparcia lub oporu w przyszłości, tyle że w odwrotnej roli.

Sposoby pomiaru Linie trendu mogą być również wykorzystywane do określania poziomów docelowych. O mierzeniu poziomów docelowych znacznie więcej powiemy w następnych dwóch rozdziałach poświęconych formacjom cenowym, choć już teraz możemy stwierdzić, że pomiędzy pomiarem opartym na linii trendu a pomiarem wynikającym z formacji cenowej zachodzą pewne podobieństwa. Mówiąc krótko, kiedy linia trendu zostaje przełamana, ceny przebywają zwykle poza nią dystans równy odległości w pionie, jaką przebyły po drugiej stronie tej linii przed odwróceniem trendu. Jeśli zatem w uprzednim trendzie wzrostowym ceny wzrosły na przykład o 50 dolarów ponad linię tego trendu (mierząc w pionie), to należy oczekiwać, że spadną również o 50 dolarów poniżej tej linii po jej przełamaniu. W następnym rozdziale zobaczymy, że ten

Podstawowe pojęcia analizy trendu

65

Diagram 4.1 Ob Przełamana linia trendu spadkowego staje się bardzo często linią wsparcia.

Diagram 4.10c Także linie trendu zamieniają się rolami. Widoczna tu linia trendu wzrostowego stała się po jej przełamaniu barierą późniejszych wzrostów. sposób pomiaru podobny jest do techniki stosowanej w przypadku znanej formacji odwrócenia trendu, jaką jest formacja głowy i ramion, gdzie do wyznaczenia przyszłego ruchu cen służy odległość od „głowy" do linii szyi odmierzana od punktu przerwania tej linii.

66

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.1 la Zasada wachlarza. Przełamanie linii 3 jest sygnałem odwrócenia trendu. Zwróćmy uwagę, że przełamane linie 1 i 2 często stają się liniami oporu.

Zasada wachlarza Kolejnym interesującym przykładem wykorzystania linii trendu jest zasada wachlarza (diagramy 4.11a-c). Czasami po przełamaniu linii trendu wzrostowego ceny spadają nieco, po czym wracają w górę do dawnej linii trendu (będącej obecnie linią oporu). Na diagramie 4.1 la widzimy, że ceny wzrosły do linii 1, ale jej nie przebiły. Można wówczas wytyczyć drugą linię, która również zostaje przełamana. Kiedy załamuje się kolejna zwyżka, wykreśla się trzecią linię. Przełamanie trzeciej linii jest zazwyczaj sygnałem dalszych spadków. Na diagramie 4.11b przełamanie trzeciej linii spadkowej (3) stanowi z kolei sygnał zapoczątkowania nowego trendu wzrostowego. Zauważmy, że przełamane linie wsparcia stają się liniami oporu i na odwrót. Określenie „zasada wachlarza" pochodzi oczywiście od kształtu, jaki linie te wyznaczają na wykresie. Zapamiętajmy, że wiarygodnym sygnałem odwrócenia trendu jest przełamanie trzeciej linii wachłarza.

Znaczenie liczby trzy Przy okazji omawiania wachlarza złożonego z trzech linii warto zauważyć, że liczba trzy bardzo często pojawia się w analizie technicznej i odgrywa w niej istotną rolę. Zasada wachlarza opiera się na trzech liniach) hossa i bessa składają się zwykle z trzech zasadniczych faz (teoria Dowa i teoria Elliotta); są trzy rodzaje łuk (którym za chwilę poświęcimy nieco uwagi); niektóre z najbardziej znanych

Podstawowe pojęcia analizy trendu

67

Diagram 4.11b Wachlarz w trendzie spadkowym. Przełamanie linii 3 jest sygnałem zapoczątkowania trendu wzrostowego. Uprzednio przełamane linie trendu (1 i 2) często stają się poziomami wsparcia.

Diagram 4.11c Linie wachlarza wytyczone wzdłuż kolejnych szczytów. Przełamanie linii 3 wachlarza sygnalizuje początek trendu wzrostowego. formacji zapowiadających odwrócenie trendu, jak potrójne szczyty oraz głowa i ramiona, mają trzy wyraźne wierzchołki; wyróżnia się trzy rodzaje trendu (główny, wtórny i krótkoterminowy) oraz trzy kierunki trendu (w górę, w dół i w poziomie); mamy trzy rodzaje trójkątów- symetryczne, zwyżkujące i zniżkujące; i wreszcie trzy podstawowe źródła informacji: cenę, wolumen oraz liczbę otwartych

68

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.12 Większość istotnych linii trendu biegnie pod kątem około 45 stopni (linia 2). Jeśli linia trendu pnie się nazbyt stromo, oznacza to zwykle, że dotychczasowe tempo wzrostu jest nie do utrzymania. Zbyt płaska linia trendu (linia 3) sugeruje, że trend wzrostowy jest za słaby i może budzić wątpliwości. Wielu analityków wykorzystuje linię 45 stopni wykreślaną od poprzednich ważnych szczytów lub dołków.

kontraktów. Nie wnikając w przyczynę tego stanu rzeczy, można stwierdzić, że liczba trzy ma bardzo ważne znaczenie w całej analizie technicznej.

Kąt nachylenia linii trendu Ogólnie rzecz biorąc, najważniejsze linie trendu wzrostowego biegną w przybliżeniu pod kątem 45 stopni. Niektórzy wytyczają na wykresie linię nachyloną pod kątem 45 stopni biegnącą od ważnego szczytu lub dołka i posługują się nią jako podstawową linią trendu. Linia nachylona pod kątem 45 stopni to również jedno z najważniejszych narzędzi w analizie stosowanej przez W.D. Ganna. Linia taka odzwierciedla sytuację, w której ceny rosną lub spadają w takim tempie, że cena i czas znajdują się w idealnej równowadze. Jeśli pewna linia trendu pnie się nazbyt stromo (linia 1 na diagramie 4.12), oznacza to zwykle, iż ceny wzrastały zbyt szybko i ich dotychczasowe tempo wzrostu jest nie do utrzymania na dłuższą metę. Przełamanie tej linii może być po prostu powrotem do bardziej spokojnego tempa wzrostu, bliższego linii 45 stopni (linia 2). Jeśli natomiast linia trendu biegnie zbyt płasko (linia 3), może to oznaczać, że trend wzrostowy jest za słaby i przez to mało wiarygodny.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

69

Diagram 4.13 Pierwotna linia trendu wzrostowego (1) okazała się zbyt stroma. Przełamanie takiej linii oznacza często jedynie powrót do łatwiejszego do utrzymania, wolniejszego tempa wzrostu (linia 2).

Dostosowanie linii trendu Czasami linie trendu muszą być dostosowane odpowiednio do przyspieszającego lub zwalniającego trendu (diagramy 4.13 oraz 4.14a-b). Jak widzieliśmy poprzednio, jeśli zbyt stroma linia trendu zostanie przełamana, może zajść potrzeba wyznaczenia nowej linii dla bardziej powolnego tempa wzrostów. Jeśli pierwotna linia trendu jest zbyt płaska, również czasami trzeba ją wytyczyć na nowo, dostosowując do szybszego tempa trendu. Na diagramie 4.13 widzimy sytuację, w której przełamanie pierwotnej linii trendu wzrostowego wymagało wytyczenia linii dla spokojniejszego tempa wzrostów (linia 2). Na diagramie 4.14a linia trendu (1) okazała się zbyt płaska wobec przyspieszenia trendu i należało ją wyznaczyć na nowo (linia 2). Linia trendu, która biegnie zbyt daleko od wykresu cen, jest oczywiście mało przydatna do analizy bieżącego trendu. W przypadku ciągłego przyspieszania trendu czasami trzeba wyznaczać kilka linii pod coraz ostrzejszym kątem. Niektórzy analitycy wykresów zalecają w takiej sytuacji posługiwanie się hiperbolami. Na podstawie swego doświadczenia mogę jednak powiedzieć, że najlepiej jest odwołać się wówczas do innego narzędzia, to znaczy do średniej kroczącej, która jest taka sama jak hiperbola linii trendu. Jedną z korzyści posiadania dostępu do różnych rodzajów wskaźników technicznych jest możliwość wybrania z nich tego, który najbardziej pasuje do danej sytuacji. Wszystkie techniki omawiane w tej książce w pewnych przypadkach spisują się lepiej, w innych zaś nieco gorzej. Mając do dyspozycji cały arsenał narzędzi, analityk może szybko zmienić wskaźnik na taki, który lepiej sprawdza się w danej sytuacji. Przyspieszenie trendu to właśnie jeden z takich przypadków, w których średnia krocząca będzie bardziej użyteczna niż kolejne linie trendu biegnące pod coraz ostrzejszym kątem.

70

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.14a Przykład linii trendu wzrostowego, którajest zbyt płaska (linia 1). Linia 1 okazała się niewystarczająca wobec przyspieszenia trendu. W takim przypadku należy wykreślić drugą linię trendu (linia 2), która lepiej oddaje jego faktyczny bieg.

Ponieważ w każdym momencie występuje na rynku szereg trendów różnego stopnia, do ich pomiaru potrzebne są różne linie trendu. Główna linia trendu będzie na przykład łączyła dna największych korekt trendu głównego, natomiast krótsze i bardziej czułe linie mogą być wykorzystane dla ruchów średnioterminowych. Jeszcze krótsze linie mogą wyznaczać ruchy krótkoterminowe (diagram 4.15).

Linia kanału Linia kanału bądź, jak się ją nieraz nazywa, linia powrotu to kolejny przykład zastosowania technik związanych z linią trendu. Czasami trend biegnie pomiędzy dwiema równoległymi liniami - podstawową linią trendu i linią kanału. Jeśli stwierdzi się istnienie takiego kanału trendowego, można go oczywiście wykorzystać z powodzeniem przy dokonywaniu transakcji na rynku. Wykreślenie linii kanału jest dość proste. W przypadku trendu wzrostowego (diagram 4.16a) rysujemy najpierw podstawową linię trendu wzrostowego wzdłuż dołków. Następnie od pierwszego szczytu (punkt 2) wykreślamy prostą równoległą do podstawowej linii trendu. Obie linie tworzą biegnący w prawo kanał trendowy. Pierwszym potwierdzeniem istnienia kanału może być odbicie się kolejnej zwyżki (punkt 4) od linii kanału. Jeśli ceny powrócą do linii trendu (punkt 5), możemy założyć, że prawdopodobnie mamy do czynienia z kanałem

Podstawowe pojęcia analizy trendu

Diagram 4.14b trendu.

71

Przyspieszający trend wzrostowy wymaga wytyczania nowych linii

Diagram 4.15 Linie trendu wykorzystywane są do wyznaczania różnych stopni trendu. Linia 1 to linia głównego trendu wzrostowego. Linie 2, 3 i 4 wytyczają trendy średnioterminowe. Linia 5 wyznacza krótkoterminowy wzrost w ramach trendu średnioterminowego. Analitycy stosują na tym samym wykresie wiele różnych linii trendu.

72

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.16a Kanał trendowy. Kiedy wyznaczy się podstawową linię trendu (punkty 1 i 3), można poprowadzić równoległą do niej linię kanału biegnącą przez wierzchołek 2.

Diagram 4.16b Kanał trendu spadkowego. Od dna pierwszej zniżki w punkcie 2 wytycza się prostą równoległą do linii trendu biegnącej wzdłuż wierzchołków 1 i 3. Kanał taki często wyznacza zakres przyszłych wahań cen.

trendowym. To samo odnosi się do trendu spadkowego (diagram 4.16b), ale kierunek ruchu cen jest wówczas, oczywiście, przeciwny. Czytelnik powinien natychmiast dostrzec przydatność takich sytuacji. Podstawową linię trendu wzrostowego można wykorzystywać do otwierania długoterminowych pozycji, natomiast linia kanału może posłużyć do osiągania krótkoterminowych zysków. Bardziej agresywni gracze mogą nawet wykorzystywać linię kanału do przeprowadzania transakcji w kierunku przeciwnym do istniejącego trendu, ale bywa

Podstawowe pojęcia analizy trendu

73

Diagram 4.16c Zauważmy, że ceny oscylowały między liniami kanału w okresie 25 lat. Szczyty z lat 1987, 1989 i 1993 wypadły na górnej linii kanału. Dołek z roku 1994 ukształtował się przy dolnej linii. to niebezpieczne i kosztowne. Podobnie jak w przypadku podstawowej linii trendu, kanał trendowy jest tym bardziej istotny i wiarygodny, im dłużej się utrzymuje i im częściej przechodzi pomyślnie kolejne sprawdziany. Przełamanie głównej linii trendu wskazuje na istotną zmianę owego trendu, natomiast przełamanie wznoszącej się linii kanału ma znaczenie dokładnie odwrotne i stanowi zapowiedź przyspieszenia dotychczasowego trendu. Niektórzy uczestnicy rynku traktują przebicie górnej linii kanału jako sygnał do powiększenia długich pozycji. Innym sposobem wykorzystywania kanału trendowego jest obserwowanie, czy zwyżki dochodzą do jego górnej linii. Jeśli tak się nie dzieje, jest to zwykle oznaką słabnięcia trendu. Na diagramie 4.17 widzimy, że zwyżka oznaczona punktem 5 nie zdołała sięgnąć górnej linii kanału, co mogło być wczesnym ostrzeżeniem przed zmianą trendu; w takiej sytuacji zwiększa się możliwość, że druga linia (podstawowa linia trendu) zostanie przełamana. Jako ogólną zasadę przyjmuje się tu, że jeśli jakikolwiek ruch wewnątrz ukształtowanego kanału trendowego nie sięga jednej z jego linii, to trend zaczyna się zmieniać i zwiększa się prawdopodobieństwo, że druga linia zostanie przełamana. Kanały trendowe można wykorzystywać również dla dostosowywania podstawowej linii trendu (diagramy 4.18-19). Jeśli ceny wyraźnie wykroczą ponad dotychczasową wznoszącą się linię kanału,

74

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.17 Jeśli kolejna zwyżka nie sięga górnej linii kanału (punkt 5), bywa to często wczesnym ostrzeżeniem przed możliwością przełamania dolnej linii (punkt 6).

Diagram 4.18 Kiedy górna linia kanału zostaje przełamana (przez falę 5), często wykreśla się nową podstawową linię trendu równoległą do nowej linii kanału. Inaczej mówiąc, wyznaczana jest linia 4-6 równoległa do linii 3-5. Ponieważ trend wzrostowy przyspieszył, należy również dostosować do niego podstawową linię trendu.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

75

Diagram 4.19 Kiedy podczas kolejnej zwyżki ceny nie sięgnęły górnej linii kanału i wyznaczona została spadkowa linia trendu ponad dwoma opadającymi wierzchołkami (3-5), można już wykreślić wstępnie równoległą do niej linię kanału biegnącą od dołka oznaczonego punktem 4. Niższa linia wskazuje czasami, gdzie należy się spodziewać pierwszego obszaru wsparcia. jest to zwykle oznaką wzmocnienia trendu. Niektórzy wykreślają wówczas od ostatniego dołka nową linię trendu wzrostowego biegnącą równolegle do nowej linii kanału (diagram 4.18). Nowa linia wsparcia często lepiej sprawdza się w praktyce niż dotychczasowa. Jeśli z kolei zwyżka w ramach trendu wzrostowego nie zdoła sięgnąć górnej linii kanału, można wykreślić nową linię wsparcia pod dnem ostatniej korekty, biegnącą równolegle do nowej linii oporu wyznaczonej wzdłuż ostatnich dwóch wierzchołków (diagram 4.19). Linie kanału stwarzają możliwość dokonywania pomiaru. Po wyłamaniu się z dotychczasowego kanału trendowego ceny zazwyczaj przebywają odległość równą szerokości tego kanału. A zatem analityk musi po prostu zmierzyć szerokość kanału, a następnie odmierzyć ją od punktu przerwania linii trendu. Należy jednak zawsze pamiętać, że spośród tych dwóch linii podstawowa linia trendu jest o wiele ważniejsza i bardziej wiarygodna. Linia kanału ma w analizie trendu znaczenie wtórne, ale odgrywa pewną rolę tak często, że można włączyć ją do zestawu narzędzi analityka wykresów.

76

ANALIZA TECHNICZNA

Proporcje pomiędzy poszczególnymi ruchami cen We wszystkich poprzednich przykładach ukazujących trendy wzrostowe i spadkowe można było dostrzec, że ceny po wykonaniu określonego ruchu przebywały pewien dystans w kierunku przeciwnym, po czym kontynuowały swój bieg zgodnie z uprzednim trendem. Owe ruchy cen przeciwne trendowi wyższego stopnia przebywają na ogół odległości równe pewnym przewidywalnym procentowym parametrom, z których najczęściej spotykany wynosi 50 procent. Powiedzmy na przykład, że rynek znajduje się w trendzie wzrostowym i przebywa dystans od poziomu 100 do poziomu 200. W takich przypadkach bardzo często następuje reakcja w postaci zniżki niwelującej ten wzrost do poziomu mniej więcej 150, po czym dotychczasowy trend jest kontynuowany. Jest to zjawisko często występujące na różnych rynkach. Określone proporcje pomiędzy poszczególnymi ruchami cen występują w trendach każdego stopnia - głównych, wtórnych i krótkoterminowych. Oprócz proporcji 50 procent, która jest raczej pewną tendencją, niż żelazną zasadą, powszechnie przyjmuje się też parametry określające minimum i maksimum korygującego ruchu cen, które wynoszą odpowiednio - jedną trzecią i dwie trzecie. Inaczej mówiąc, cały ruch cen można podzielić na trzy równe części. Minimalna korekta wynosi zwykle około 33 procent, a maksymalna - około 66 procent. Oznacza to, że w przypadku korekty silnego trendu wzrost lub spadek cen wynosi mniej więcej jedną trzecią uprzedniego ruchu. Jest to informacja pod wieloma względami bardzo użyteczna. Jeśli ktoś poszukuje okazji do kupna akcji na zniżce, może wyznaczyć na wykresie obszar 33-50-procentowego zniesienia dotychczasowego ruchu cen i wykorzystywać go jako strefę stwarzającą sposobność do dokonywania zakupów (diagram 4.20a i b). Maksymalne zniesienie uprzedniego ruchu wynosi 66 procent i obszar ten ma szczególne znaczenie. Jeśli dotychczasowy trend ma być kontynuowany, korekta nie może być głębsza niż 66 procent. Jest to zatem obszar, w którym kupno bądź sprzedaż - w przypadku trendu spadkowego - wiąże się ze stosunkowo niewielkim ryzykiem. Jeśli ceny wykroczą poza ten obszar, to mamy do czynienia raczej z odwróceniem trendu, niż z jego korektą. W takim przypadku ceny znoszą zwykle 100 procent, czyli cały uprzedni trend. Czytelnicy dostrzegli zapewne, że wspomniane trzy parametry procentowe - 50, 33 i 66 - pochodzą wprost z teorii Dowa. Kiedy przejdziemy do omawiania teorii Elliotta i liczb Fibonacciego, zobaczymy, że wykorzystuje się tam parametry 38 i 62 procent. Jeśli o mnie chodzi, to stosuję połączenie obu tych metod, przyjmując obszar minimalnego zniesienia na 33-38 procent, zaś maksymalnego na 6266 procent. Niektórzy analitycy zaokrąglają te liczby i posługują się parametrami 40 i 60 procent.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

77

Diagram 4.20a Ceny często znoszą około połowy dotychczasowego trendu, po czym trend ów jest kontynuowany. Na tym przykładzie widzimy korektę 50-procentową. Minimalna korekta wynosi jedną trzecią, a maksymalna - dwie trzecie uprzedniego ruchu cen.

Diagram 4.20b Trzy poziome linie oznaczają poziomy zniesień (38, 50 i 62 procent) mierzone od dołka z kwietnia 1997 do sierpniowego szczytu. Pierwszy spadek sięgnął linii 38 procent, drugi linii 62 procent, a trzeci znalazł się w pobliżu linii 50 procent. Większość korekt napotyka na wsparcie w obszarze od 38 do 50 procent zniesienia. Poziomy 38 i 62 procent to popularne wśród analityków wielkości wynikające z ciągu liczb Fibonacciego.

78

ANALIZA TECHNICZNA

Ci, którzy znają teorię Ganna wiedzą, że dzielił on strukturę trendu na „ósme" części - 1/8, 2/8, 3/8, 4/8, 5/8, 6/8, 7/8, 8/8. Nawet jednak i Gann szczególną wagę przywiązywał do wielkości 3/8 (38 procent), 4/8 (50 procent) i 5/8 (62 procent), uznając również istotne znaczenie podziału trendu na 1/3 (33 procent) i 2/3 (66 procent).

Linie tempa Skoro omówiliśmy kwestię podziału ruchu cen na trzy równe części, powiedzmy też nieco o liniach tempa wyznaczających zakresy spadków lub wzrostów. Technika ta, stworzona przez Edsona Goulda, stanowi pewną modyfikację koncepcji podziału trendu na trzy równe części. Specyfika linii tempa polega na tym, że mierzą one szybkość wzrostu lub spadku danego trendu. Aby wyznaczyć linię tempa wzrostu, należy odszukać najwyższy punkt w bieżącym trendzie wzrostowym (diagram 4.21 a). Z tego punktu wytycza się pionowy odcinek biegnący w dół wykresu do poziomu, na którym rozpoczął się cały trend. Odcinek ten dzieli się na trzy równe części. Następnie od punktu stanowiącego początek trendu wyznacza się linie przechodzące przez dwa punkty oznaczające jedną trzecią i dwie trzecie pionowego odcinka. W przypadku trendu spadkowego należy zmierzyć pionową odległość od najniższego punktu trendu spadkowego do początku tego trendu i poprowadzić dwie linie z punktu oznaczającego początek trendu przez punkty wyznaczające jedną trzecią i dwie trzecie pionowego odcinka (diagramy 4.21a-b). Za każdym razem, gdy w analizowanych trendach powstaje nowy szczyt lub dołek, należy wykreślać nowe linie, jako że najwyższy lub najniższy punkt znajduje się już w innym, miejscu. Ponieważ linie tempa wykreślane są pomiędzy punktem stanowiącym początek trendu a punktami oznaczającymi jedną trzecią i dwie trzecie odcinka pionowego, mogą czasami przebiegać przez wykres cen. Podczas korekty trendu wzrostowego zniżka zatrzymuje się zwykle na wyższej linii tempa 2/3. Jeśli nie, to ceny spadają do niższej linii tempa (1/3). Gdyby także i ta linia została przełamana, spadki sięgną prawdopodobnie punktu wyjścia całego ruchu cen. W trendzie spadkowym przełamanie niższej linii zapowiada na ogół wzrosty do wyższej linii; przełamanie również i tej linii stanowi sygnał kontynuacji wzrostów do początku dotychczasowego trendu. Podobnie jak wszystkie inne linie trendu, także linia tempa zmienia swą rolę, jeśli zostanie przełamana. A zatem podczas korekty trendu wzrostowego, jeśli górna linia (2/3) zostaje przełamana i ceny spadają do niższej linii (1/3), po czym zaczynają wzrastać, linia górna staje się linią oporu. Dopiero przełamanie tej linii będzie sygnałem, że poziom poprzednich szczytów zostanie prawdopodobnie pokonany. Ta sama zasada odnosi się do trendu spadkowego.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

79

Diagram 4.21a Linie tempa w trendzie wzrostowym. Pionowy odcinek od szczytu do poziomu początku trendu dzielony jest na trzy równe części. Następnie z punktu 1 wytycza się dwie linie przechodzące przez punkty 2 i 3. Górna linia jest linią tempa 2/3, a niższa linią 1/3. Linie te powinny funkcjonować jako wsparcie podczas korekt. Kiedy zostaną przełamane, stają się liniami oporu dla przyszłych zwyżek. Czasami linie tempa przebiegają przez wykres cen.

Diagram 4.21b Linie tempa w trendzie spadkowym.

80

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.21c Wewnętrzne linie trendu przebiegają przez wykres ceny, łącząc jak najwięcej punktów zwrotnych. Ta wewnętrzna linia trendu wytyczona ponad szczytami z początku 1996 roku okazała się rok później linią wsparcia.

Wachlarze Ganna i Fibonacciego Programy komputerowe pozwalają też wyznaczać wachlarze Ganna i Fibonacciego. Wachlarz Fibonacciego wyznacza się w taki sam sposób jak linie tempa, tyle że na poziomach 38 i 62 procent. (O wielkościach tych więcej powiemy w rozdziale trzynastym poświęconym teorii Elliotta). Linie Fibonacciego i Ganna wykorzystywane są podobnie jak linie tempa, to znaczy jako poziom wsparcia podczas korekt wzrostów. Kiedy jedna linia zostaje przełamana, ceny zwykle spadają do następnej linii. Stosowanie linii Ganna budzi więcej kontrowersji i niektórzy analitycy kwestionują ich przydatność.

Wewnętrzne linie trendu Są to odmiany linii trendu, które przebiegają przez wykres ceny, łącząc maksymalnie dużą liczbę punktów zwrotnych. Niektórzy analitycy uważają ten rodzaj linii trendu za użyteczny, ale wytyczanie ich jest rzeczą bardzo subiektywną, nie tak jak w przypadku wyznaczania tradycyjnych linii trendu łączących szczyty lub dołki (diagram 4.2 lc).

Podstawowe pojęcia analizy trendu

81

Diagram 4.22a Przykład dnia odwrotu ze szczytu. Im większy jest wolumen i zakres wahań cen, tym bardziej istotny staje się sygnał zmiany trendu. Diagram 4.22b Przykład dnia odwrotu od dna. Jeśli wolumen jest szczególnie duży, sytuację tę nazywa się często „kulminacją sprzedaży".

Dni odwrotu Kolejnym istotnym elementem analizy trendu jest pojęcie dnia odwrotu. Ta szczególna formacja znana jest pod różnymi nazwami - „dzień odwrotu ze szczytu", „dzień odwrotu od dna", „kulminacja kupna", „kulminacja sprzedaży" oraz „kluczowy dzień odwrotu". Czasami są to dwa dni odwrotu. Sama w sobie formacja ta nie ma wielkiego znaczenia, ale rozpatrywana w kontekście innych sygnałów technicznych może odgrywać nieraz istotną rolę. Zacznijmy od zdefiniowania dnia odwrotu. Dzień odwrotu występuje w cenowym szczycie lub dołku. Ogólnie przyjmuje się, że dzień odwrotu ze szczytu to sytuacja, w której podczas trendu wzrostowego ceny w ciągu dnia, zazwyczaj na otwarcie lub zaraz po nim, ustanawiają nowy szczyt, ale cena zamknięcia kształtuje się poniżej tego poziomu. W przypadku dna cenowego sytuacja będzie odwrotna, to znaczy w ciągu dnia kształtuje się nowy najniższy poziom, po czym cena zamknięcia ustala się powyżej niego. Im szerszy jest zakres wahań cen w ciągu dnia i im większy wolumen, tym bardziej znaczący staje się sygnał możliwego odwrócenia trendu krótkoterminowego. Diagramy 4.22a-c ukazują te sytuacje na wykresach. Zwróćmy uwagę na zwiększony wolumen podczas dnia odwrotu. Zauważmy też, że zarówno najwyższy, jak i najniższy poziom cen w dniu odwrotu wykracza poza zakres wahań kursów z poprzedniego dnia. Jest to tak zwany dzień zewnętrzny. Wprawdzie sytuacja taka nie jest koniecznym warunkiem pojawienia się dnia odwrotu, ale jeśli już występuje, to cała formacja nabiera większego znaczenia.

82

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.22c Wydarzenia z 28 października 1997 roku były klasycznym przykładem dnia odwrotu od dna, czyli kulminacji sprzedaży. Ceny otworzyły się znacznie niżej i zamknęły się wysoko. Znaczenie tego dnia uwydatniał niezwykle duży wolumen. Inne dwa dni odwrotu od dna oznaczono strzałkami. Dzień odwrotu od dna nazywany jest czasem kulminacją sprzedaży. Jest to dokonujący się przy dużym wolumenie gwałtowny zwrot na rynku niedźwiedzia, podczas którego wszyscy zniechęceni posiadacze akcji w końcu zostają wypchnięci z rynku. Następujący po tym zanik presji ze strony sprzedających stwarza na rynku próżnię, którą szybko zapełniają wzrosty cen. Kulminacja sprzedaży to jeden z najbardziej dramatycznych przykładów dnia odwrotu i mimo że nie musi oznaczać definitywnego końca bessy, zazwyczaj jest zapowiedzią istotnego przełomu.

Tygodnie i miesiące odwrotu Ten rodzaj formacji odwrócenia trendu ma dużo większe znaczenie i choć może pojawić się na każdym wykresie, to oczywiście najlepiej widoczny jest na wykresach przyjmujących tygodnie i miesiące za podstawową jednostkę czasu. Na wykresie uwzględniającym tygodnie każdy słupek reprezentuje zakres wahań cen z całego tygodnia z ceną zamknięcia z piątku. Tydzień odwrotu od dna występuje zatem wówczas, kiedy rynek zniżkuje w ciągu tygodnia, ustanawiając nowy najniższy poziom, ale w piątek ceny zamknięcia są wyższe od cen zamknięcia z poprzedniego piątku.

Podstawowe pojęcia analizy trendu

83

Tygodnie odwrotu są oczywiście o wiele bardziej istotne niż dni odwrotu i analitycy traktują je jako poważne sygnały zbliżającego się przełomu. Na tej samej zasadzie jeszcze większe znaczenie mają miesiące odwrotu.

Luki cenowe Luki cenowe to po prostu pewne obszary na wykresie, w których nie dokonano żadnych transakcji. Dzieje się tak wówczas, gdy na przykład w trendzie wzrostowym ceny otwarcia ustalają się na poziomie wyższym od najwyższego punktu z poprzedniego dnia, pozostawiając na wykresie pewną lukę, czy też wolną przestrzeń, która przez cały dzień pozostaje nie zapełniona. Luka w trendzie spadkowym to sytuacja, w której najwyższa cena danego dnia znajduje się poniżej dołka z dnia poprzedniego. Luki w trendzie wzrostowym są oznakami siły rynku, zaś w trendzie spadkowym - jego słabości. Luki mogą pojawić się też na wykresach długoterminowych (uwzględniających tygodnie i miesiące) i są to wówczas sygnały bardzo istotne. Wokół interpretacji luk cenowych nagromadziło się wiele obiegowych opinii. Często słyszy się na przykład, że „luki są zawsze zapełniane". Jest to po prostu nieprawda. Poświęćmy tej kwestii nieco czasu i spróbujmy wyjaśnić choćby część związanych z nią zagadek. Otóż zobaczymy, że niektóre luki mają istotne znaczenie, a inne nie. Niektóre powinny zostać zapełnione, a inne nie muszą. Przekonamy się również, że pojawienie się luk stwarza różne możliwości prognostyczne w zależności od tego, do jakiego rodzaju luki te należą i w którym miejscu występują.

Trzy rodzaje luk Istnieją trzy podstawowe rodzaje luk: luka startu, luka ucieczki (pomiarowa) oraz luka wyczerpania. Luka startu Zazwyczaj pojawia się wraz z pełnym ukształtowaniem się jakiejś istotnej formacji cenowej i stanowi zapowiedź znaczącego ruchu cen. Na przykład przerwanie linii szyi w odwróconej formacji głowy i ramion dokonuje się zwykle poprzez lukę startu. Najbardziej sprzyjającym gruntem dla luk tego rodzaju są właśnie podstawowe formacje odwrócenia trendu. Przełamanie głównej linii trendu zapowiadające jego odwrócenie również może dokonać się poprzez lukę startu. Powstaniu luki startu towarzyszy zazwyczaj duży wolumen. Luki te nie są na ogół zapełniane. Ceny mogą powrócić do górnej krawędzi luki (w przypadku zapoczątkowania trendu wzrostowego), a nawet zapełnić fragment luki, ale jakaś jej część pozostaje zwykle pusta. Jako

84

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.23a Trzy rodzaje luk. Luka startu była sygnałem ukształtowania się podstawowej formacji odwrócenia trendu. Luka ucieczki pojawiła się mniej więcej w połowie całego ruchu (dlatego nazywa się ją również luką pomiarową). W górnej części diagramu widzimy lukę wyczerpania, po której w ciągu tygodnia pojawiła się luka startu, będąca zapowiedzią trendu spadkowego. U samej góry widoczna jest wyspa odwrotu. Zwróćmy uwagę, że luka startu i luka ucieczki nie zostały zapełnione i tak właśnie często bywa w przypadku tego rodzaju luk. ogólną zasadę można przyjąć, że im większy wolumen występuje po takiej luce, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zostanie ona zapełniona. Jeśli luka zostaje zapełniona w całości i ceny wracają poniżej jej poziomu, może to być sygnał, że zmiana trendu była pozorna. Luki pojawiające się na początku trendu wzrostowego stanowią zwykle obszary wsparcia dla przyszłych korekt, zaś w przypadku trendu spadkowego stają się obszarami oporu (diagramy 4.23 a-b). Luka ucieczki lub pomiarowa Mniej więcej w połowie całego ruchu ceny gwałtownie rosną lub spadają, tworząc lukę ucieczki. Najczęściej dzieje się tak, gdy rynek bez trudu podąża w pewnym kierunku przy umiarkowanych obrotach. W trendzie wzrostowym jest to oznaka siły rynku, w spadkowym jego słabości. Również tego rodzaju luki funkcjonują jako obszary wsparcia dla przyszłych korekt i zwykle nie są zapełniane. Podobnie jak w przypadku luki startu, zejście cen poniżej poziomu luki ucieczki jest ostrzeżeniem przed zmianą trendu.

Podstawowe pojęcia

analizy

trendu

8!5

Diagram 4.23b Pierwszy prostokąt ukazuje lukę wyczerpania w pobliżu końca ruchu wzrostowego. Spadek cen poniżej tej luki oznaczał zmianę trendu. Drugi prostokąt to luka pomiarowa powstała mniej więcej w połowie trendu spadkowego. Trzeci prostokąt to kolejna luka wyczerpania, tym razem przy dołku. Wybicie cen ponad ten poziom oznaczało zmianę trendu. L u k a ucieczki n a z y w a n a jest r ó w n i e ż luką p o m i a r o w ą , p o n i e w a ż pojawia się na ogół w połowie całego r u c h u cen. Dokonując p o m i a r u odległości, jaką już przebył p e w i e n trend, m o ż n a określić jego p r a w d o p o d o b n y zasięg przez podwojenie jego dotychczasowej wielkości. Luka wyczerpania Ten rodzaj luki pojawia się w końcowej fazie ruchu cen. Kiedy ceny osiągnęły już swój przewidywany poziom, a po drodze można było dostrzec lukę startu i lukę ucieczki, analityk powinien spodziewać się wystąpienia luki wyczerpania. Przy końcu trendu wzrostowego ceny skaczą, jeśli można tak rzec, ostatkiem sił. Energia tego skoku szybko jednak zanika i ceny po kilku dniach zaczynają zniżkować. Spadek cen poniżej tej luki to zazwyczaj niezawodna oznaka, że mieliśmy właśnie do czynienia z luką wyczerpania. Jest to klasyczny przypadek, w którym zapełnienie luki w trendzie wzrostowym jest jednoznacznym sygnałem spadków.

Wyspa odwrotu Czasami po luce wyczerpania, pojawiającej się w ostatniej fazie trendu wzrostowego, ceny przez kilka dni niemal się nie zmieniają, po

86

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 4.23c Dwie luki na tym wykresie tworzą szczyt w postaci „wyspy odwrotu". Pierwszy prostokąt oznacza lukę powstałą na skutek wzrostu, a drugi - lukę ukształtowaną podczas spadku cen trzy tygodnie później.

czym tworząc lukę startu trendu spadkowego, gwałtownie zniżkują. W rezultacie, notowania z owych kilku dni względnej równowagi wyglądają jak wyspa otoczona przestrzenią lub wodą. Ukształtowanie się formacji wyspy odwrotu - czyli pojawienie się po luce wyczerpania spadkowej luki startu - wskazuje zwykle na pewną zmianę trendu. Znaczenie tego odwrotu zależy oczywiście od jego usytuowania w całej strukturze trendu (diagram 4.23c).

Podsumowanie W rozdziale tym omówiliśmy szereg podstawowych narzędzi, które w moim przekonaniu, stanowią fundamenty analizy wykresów: wsparcie i opór, linie trendu i kanału, proporcje pomiędzy poszczególnymi ruchami cen, linie tempa, dni odwrotu oraz luki. Każda z metod analizy technicznej, o których będzie mowa w następnych rozdziałach, wykorzystuje te podstawowe pojęcia w tej bądź w innej formie. A zatem skoro poznaliśmy je już nieco bliżej, możemy rozpocząć omawianie formacji cenowych.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Podstawowe formacje zapowiadające odwrócenie trendu Wprowadzenie Mówiliśmy już o teorii Dowa, która stanowi podstawę większości wykorzystywanych dziś analiz rynku opierających się na badaniu trendów. Przyjrzeliśmy się też najważniejszym zagadnieniom, jakie wiążą się z pojęciem trendu, takim jak linia wsparcia, linia oporu i linie trendu. Poruszyliśmy również kwestię wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów. Możemy zatem zrobić już krok następny, jakim będzie badanie formacji pojawiających się na wykresach. Niebawem przekonamy się, że formacje te są ściśle związane z powyższymi zagadnieniami. W rozdziale poprzednim posługiwaliśmy się definicją trendu jako ruchu cen biegnącego wzdłuż linii wyznaczanej przez coraz wyższe lub coraz niższe wierzchołki i dna. Jeśli punkty te kolejno się wznosiły, trend miał charakter wzrostowy, natomiast jeśli położone były coraz niżej, mówiliśmy o trendzie spadkowym. Podkreślaliśmy jednak, że ruchy cen przebiegają często horyzontalnie i właśnie okresy tych ruchów będą nas najbardziej interesowały w następnych dwóch rozdziałach. Mylne byłoby przypuszczenie, że większość zmian trendu dokonuje się w sposób gwałtowny. Tak naprawdę, istotne zmiany trendu wymagają zazwyczaj pewnego okresu przejściowego. Problem polega na tym, że owe okresy nie zawsze sygnalizują odwrócenie trendu. Czasami oznaczają po prostu przerwę lub konsolidację w ramach istniejącego trendu, po czym jego dotychczasowy kierunek jest kontynuowany.

88

ANALIZA TECHNICZNA

Formacje Badanie tych okresów przejściowych i tkwiących w nich zapowiedzi przyszłych ruchów cen prowadzi nas do kwestii formacji. Na początek musimy powiedzieć sobie, czym one są. Otóż są to pewne kształty czy też wzory, jakie ukazują się na wykresach cen akcji lub towarów. Formacje można ująć w odrębne kategorie i posługiwać się nimi w celu prognozowania przyszłego ruchu cen.

Dwa rodzaje formacji: zapowiadające odwrócenie trendu oraz sygnalizujące jego kontynuację Wyróżniamy dwie zasadnicze kategorie formacji - odwrócenia i kontynuacji trendu. Jak wskazują same nazwy, formacje odwrócenia trendu oznaczają dokonywanie się jego zasadniczej zmiany. Formacje kontynuacji sugerują natomiast, że rynek „przystanął" na chwilę, prawdopodobnie po to, by skorygować krótkoterminowe wyprzedanie lub wykupienie, po czym istniejący trend będzie kontynuowany. Sztuka polega na tym, aby jak najwcześniej, jeszcze w okresie ich powstawania, rozróżnić te dwa rodzaje formacji. W rozdziale tym przyjrzymy się pięciu najczęściej wykorzystywanym formacjom zapowiadającym odwrócenie trendu, jakimi są formacje głowy i ramion, potrójnego szczytu i potrójnego dna, podwójnego szczytu i podwójnego dna, formacja V oraz formacja spodka. Najpierw będziemy analizować samą formację, sposób, w jaki kształtuje się na wykresie, a także cechy umożliwiające jej rozpoznanie. Następnie powiemy nieco o znaczeniu wielkości wolumenu towarzyszącego powstawaniu formacji oraz o możliwości dokonywania na jej podstawie pomiaru przyszłych ruchów cen. Wolumen odgrywa istotną rolę jako potwierdzenie ukształtowania się każdej z tych formacji. W okresach wątpliwości (a jest ich bardzo wiele) obserwacja zmian wolumenu towarzyszących ruchom cen może się okazać czynnikiem, który przesądza o tym, czy dana formacja jest wiarygodna. Z większością formacji wiążą się również określone metody pomiaru pomagające analitykowi w wyznaczeniu minimalnego zasięgu przyszłego ruchu cen. Są to wprawdzie tylko wielkości przybliżone, ale pomagają się zorientować, jak wygląda stosunek potencjalnych zysków do związanego z ich osiągnięciem ryzyka. W następnym rozdziale omówimy drugą kategorię formacji - formacje zapowiadające kontynuację trendu. Przyjrzymy się wówczas trójkątom, flagom, chorągiewkom, klinom i prostokątom. Wskazują one zazwyczaj na przerwy w istniejącym trendzie, a nie na jego odwrócenie,

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

89

i zaliczane są na ogół do formacji średnio- i krótkoterminowych, w przeciwieństwie do kształtujących się przez dłuższy czas formacji zapowiadających odwrócenie głównego trendu.

Uwarunkowania formacji zapowiadających odwrócenie trendu Zanim zaczniemy omawianie poszczególnych formacji sygnalizujących odwrócenie trendu, wskażemy kilka podstawowych uwarunkowań dotyczących wszystkich formacji tego rodzaju. 1. Podstawowym warunkiem pojawienia się każdej formacji odwrócenia trendu jest istnienie owego trendu. 2. Pierwszym sygnałem nadchodzącego odwrócenia trendu jest często przełamanie ważnej linii trendu. 3. Im większa formacja, tym większy wynikający z niej ruch cen. 4. Formacje powstające w końcowej fazie hossy kształtują się zazwyczaj krócej i cechują się większymi wahaniami cen niż formacje kształtujące się podczas końca bessy. 5. Wielkość wolumenu jest na ogół bardziej istotna w przypadku zapoczątkowania trendu wzrostowego. Konieczność istnienia uprzedniego trendu Istnienie uprzedniego trendu głównego stanowi ważny warunek pojawienia się każdej formacji odwrócenia trendu. Na rynku musi przecież występować coś, co ulegnie odwróceniu. Na wykresach może się czasami pojawić jakiś kształt przypominający jedną z formacji zapowiadających odwrócenie trendu, ale jeśli nie zostało to poprzedzone pewnym trendem, to nie ma czego odwracać i nasze odkrycie staje się podejrzane. Jednym z kluczowych elementów w rozpoznawaniu formacji jest wiedza dotycząca tego, w którym miejscu struktury trendu mogą się pojawić określone formacje. Z występowaniem trendu, który może ulec odwróceniu, łączy się kwestia możliwości dokonywania pomiarów. Powiedzieliśmy wcześniej, że większość metod pomiaru wskazuje jedynie na minimalny zasięg cen. Maksymalny zasięg odpowiadałby całości uprzedniego ruchu. Jeśli mamy do czynienia z rynkiem byka, na którym kształtuje się formacja odwrócenia trendu, to potencjalny spadek cen może maksymalnie znieść 100 procent całego ruchu w górę, czyli powrócić do punktu wyjścia. Przełamanie ważnych linii trendu Pierwszą oznaką nadchodzącego odwrócenia trendu jest często przełamanie istotnej linii trendu. Pamiętajmy jednak, że naruszenie głównej linii trendu niekoniecznie oznacza jego odwrócenie. W ten sposób sygnalizowana jest jedynie pewna zmiana trendu. Przełamanie

90

ANALIZA TECHNICZNA

głównej linii trendu wzrostowego może wskazywać na początek kształtowania się formacji horyzontalnej, która później zostanie rozpoznana jako formacja odwrócenia lub kontynuacji. Bywa również i tak, że przełamanie głównej linii trendu zbiega się z pełnym ukształtowaniem się danej formacji. Im większa formacja, tym większy jej potencjał Kiedy mówimy o „wielkości" formacji, odwołujemy się do jej wysokości i szerokości. Wysokość jest tu miarą wahań cen w ramach formacji, natomiast szerokość oznacza czas potrzebny do jej pełnego ukształtowania. Im większe są rozmiary danej formacji - to znaczy, im szerszy jest zakres ruchów cen w ramach formacji i im dłużej się ona kształtuje - tym większe staje się jej znaczenie dla przyszłego ruchu cen. Praktycznie wszystkie techniki pomiaru omawiane w tym i w następnym rozdziale oparte są na wysokości formacji. Metodę tę stosuje się przede wszystkim do wykresów słupkowych bazujących na pionowych kryteriach pomiaru. Praktyka mierzenia w poziomie szerokości danej formacji dotyczy zazwyczaj wykresów symbolicznych (typu „kółko i krzyżyk"). W metodzie tej wykorzystuje się tak zwane odliczanie, w którym zakłada się z grubsza proporcje jeden do jednego pomiędzy szerokością szczytu lub dna a wynikającym stąd zasięgiem ruchu cen. Różnice pomiędzy formacją odwrócenia trendu w hossie i w bessie Formacje charakterystyczne dla końcowej fazy hossy kształtują się zazwyczaj w krótszym okresie i cechują się większymi wahaniami cen niż formacje zapowiadające koniec bessy. Zmiany cen na szczycie trendu są zwykle większe i bardziej gwałtowne. Wierzchołki formują się na ogół szybciej. Dna cenowe cechują się zwykle niewielkimi zakresami zmian, ale kształtują się dłużej. Dlatego właśnie łatwiej i mniejszym kosztem można rozpoznać i „kupić" dołek, aniżeli utrafić ze sprzedażą w szczyt. Pocieszające jest tu jedynie to - dzięki czemu tak podstępne formacje wierzchołkowe są warte uwagi - że ceny spadają na ogól szybciej niż rosną. Gracz może zatem osiągnąć zysk o wiele szybciej, zajmując krótką pozycję na rynku niedźwiedzia, niż zajmując długą pozycję na rynku byka. Podobnie jak w życiu, mamy tu zależność pomiędzy wynagrodzeniem a ponoszonym ryzykiem. Wyższe ryzyko kompensowane jest przez większe zdobycze i na odwrót. Trudniej utrafić w formacje wierzchołkowe, ale warto podejmować ten wysiłek. Wielkość wolumenu jest bardziej istotna przy formowaniu się trendu wzrostowego Ważnym czynnikiem potwierdzającym pełne ukształtowanie się każdej formacji jest wolumen, który powinien, generalnie rzecz biorąc, wzrastać w kierunku trendu. Pełnemu ukształtowaniu się każdej

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

91

formacji powinien towarzyszyć znaczący wzrost wolumenu. We wczesnych fazach procesu odwracania trendu wolumen nie jest tak istotny w przypadku formacji zapowiadających kres rynku byka. Kiedy nadchodzi bessa, rynki „spadają pod własnym ciężarem". Analitycy twierdzą wprawdzie, że spadkowi cen powinien towarzyszyć wzrost wolumenu, ale nie jest to warunek konieczny. Natomiast w przypadku kształtowania się formacji zapowiadających początek hossy wzrost wolumenu jest kwestią absolutnie podstawową. Jeśli nie rośnie on w wyraźny sposób podczas odwracania trendu spadkowego, to należałoby zakwestionować całą formację. Sprawie tej poświęcimy więcej uwagi w rozdziale siódmym.

Formacje głowy i ramion Przyjrzyjmy się teraz uważniej najbardziej chyba znanej i najbardziej wiarygodnej ze wszystkich podstawowych formacji zapowiadających odwrócenie trendu, to znaczy formacji głowy i ramion. Ze względu na znaczenie tej formacji, a także w celu wyjaśnienia wszystkich związanych z nią niuansów, poświęcimy jej więcej miejsca. Większość innych formacji zapowiadających odwrócenie trendu to jedynie pewne odmiany głowy i ramion, w związku z czym nie wymagają one tak obszernego omówienia. Formacja głowy i ramion, podobnie jak wszystkie inne, stanowi po prostu pewne sprecyzowanie koncepcji trendu omawianej w poprzednim rozdziale. Przedstawmy sobie zatem sytuację w głównym trendzie wzrostowym, gdzie proces powstawania coraz wyżej położonych szczytów i dołków stopniowo zaczyna tracić impet. Trend wyrównuje swój bieg na pewien czas. W tym okresie podaż i popyt znajdują się w stanie względnej równowagi. Po zakończeniu tej fazy następuje przełamanie dotychczasowej dolnej linii zakresu wahań cen będącej linią wsparcia i ustanowiony zostaje nowy trend zniżkujący, w którym kolejne szczyty i dołki powstają coraz niżej. Zobaczymy, jak ten scenariusz wygląda w przypadku formacji głowy i ramion kształtującej się na szczycie trendu wzrostowego (diagramy 5.1a-b). W punkcie A trend zwyżkujący przebiega zgodnie z oczekiwaniami nie dając żadnych sygnałów zbliżającego się szczytu. Wolumen wzrasta wraz z osiągnięciem nowego poziomu cen, co jest sytuacją normalną. Korekta w postaci spadku do punktu B przebiega przy zmniejszonym wolumenie, co również jest zgodne z oczekiwaniami. W punkcie C czujny analityk może jednak dostrzec, że przebicie linii oporu wyznaczonej przez punkt A dokonało się przy nieco niższym wolumenie aniżeli w przypadku poprzedniego wzrostu. Zmiana ta sama w sobie nie ma wielkiego znaczenia, ale dla analityka zapala się żółte światełko ostrzegawcze.

92

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.1a Formacja głowy i ramion zapowiadająca odwrócenie trendu wzrostowego. Lewe i prawe ramię (A i E) znajduje się na tej samej niemal wysokości. Głowa (C) jest położona wyżej niż oba ramiona. Zwróćmy uwagę na spadek wolumenu towarzyszący powstaniu każdego z tych wierzchołków Formacja zostaje ukształtowana po przerwaniu linii szyi (2). Minimalny zakres spadku wyznaczony jest przez odległość w pionie pomiędzy szczytem głowy a linią szyi; odległość tę odmierza się w dół od punktu przerwania linii szyi. Często występuje tu również ruch powrotny ku tej linii, który jednak nie powinien jej przekraczać.

Ceny zaczynają następnie spadać do punktu D i dzieje się coś jeszcze bardziej niepokojącego. Spadek sięga punktu D, który znajduje się poniżej poprzedniego szczytu w punkcie A. Pamiętajmy, że w trendzie zwyżkującym punkt taki powinien wyznaczać linię wsparcia dla kolejnej korekty. Spadek cen wyraźnie poniżej punktu A, niemal do poziomu wyznaczonego przez korektę zakończoną w punkcie B, stanowi kolejne ostrzeżenie, że z trendem zwyżkującym dzieje się coś niedobrego. Ceny zwyżkują ponownie do punktu E, tym razem przy jeszcze mniejszym wolumenie, ale nie są w stanie sięgnąć poprzedniego szczytu oznaczonego punktem C. (Wzrost do punktu E często ma wielkość od połowy do dwóch trzecich spadku z punktu C do D). Aby trend wzrostowy był kontynuowany, każdy kolejny wierzchołek musi przekraczać najwyższy punkt poprzedniego ruchu w górę. Położenie punktu E poniżej poprzedniego wierzchołka w punkcie C stanowi spełnienie pierwszego z dwóch warunków ukształtowania się trendu spadkowego - pojawiają się opadające wierzchołki.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

93

Diagram 5.1b Formacja głowy i ramion na szczycie cenowym. Widzimy tu trzy wierzchołki z głową wznoszącą się ponad dwoma ramionami. Zwykle występuje tu ruch powrotny (strzałka) do linii szyi.

Główna linia trendu wzrostowego (1) została już zatem przełamana, zazwyczaj w punkcie D, dając kolejny sygnał niebezpieczeństwa. Pomimo tych wszystkich ostrzeżeń, w tym momencie wiemy jednak tylko tyle, że trend zmienił się ze zwyżkującego na boczny. Może to być wystarczający powód do zamknięcia pozycji długich, ale niekoniecznie do otwierania pozycji krótkich.

Przerwanie linii szyi oznacza ukształtowanie się pełnej formacji W tym okresie można już wytyczyć bardziej płaską linię trendu przebiegającego pod ostatnimi dwoma punktami odbicia (punkty B i D), zwaną linią szyi (2). Linia ta na ogół biegnie lekkim skosem w górę (choć czasami bywa pozioma lub, rzadziej, opada w dół). Decydującym czynnikiem w ukształtowaniu się formacji głowy i ramion jest wyraźne przerwanie linii szyi. Ceny przełamują wówczas linię trendu biegnącą wzdłuż punktów B i D, przebiegając tym samym linię wsparcia wyznaczoną przez punkt D i dopełniając drugiego warunku ukształtowania się trendu spadkowego - obok opadających wierzchołków pojawiają się coraz niżej położone dna kolejnych spadków. Nowy trend wyznaczany jest teraz przez punkty C, D, E i F. Przy

94

ANALIZA TECHNICZNA

przerwaniu linii szyi wolumen powinien się zwiększyć, choć w początkowych fazach powstawania formacji nie musi on wzrastać gwałtownie.

Ruch powrotny Ruch powrotny przebiega zazwyczaj w górę ku linii szyi lub do poziomu wyznaczonego przez zniżkę do punktu D (punkt G), które teraz tworzą linię oporu. Ruch ten występuje nie zawsze, czasami bywa nieznaczny. W określeniu jego rozmiarów może pomóc obserwacja wolumenu. Jeśli przerwanie linii szyi odbywa się przy bardzo dużym wolumenie, szansę na ruch powrotny zmniejszają się, ponieważ zwiększona aktywność na rynku oznacza silniejszą presję spadkową. Mniejszy wolumen przy przerwaniu linii szyi zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia ruchu powrotnego. Towarzyszy mu jednak na ogół mniejszy wolumen, następująca zaś po nim kontynuacja trendu spadkowego powinna się cechować jego zauważalnym wzrostem.

Podsumowanie Przypomnijmy podstawowe elementy formacji głowy i ramion. 1. Uprzedni trend wzrostowy. 2. Lewe ramię kształtuje się przy większym wolumenie (punkt A), po czym następuje korekta w dół do punktu B. 3. Zwyżka do nowego poziomu cen, ale przy mniejszym wolumenie (punkt C). 4. Spadek poniżej poprzedniego szczytu (punkt A), blisko poziomu poprzedniego dołka (punkt D). 5. Trzeci wzrost (punkt E) przy wyraźnie malejącym wolumenie, który nie dosięga szczytu głowy (punkt C). 6. Przerwanie linii szyi. 7. Ruch powrotny do linii szyi (punkt G), po którym następują kolejne spadki. Charakterystyczne dla omawianej formacji są zatem trzy wyraźnie zarysowane wierzchołki. Środkowy (głowa) znajduje się nieco wyżej niż każde z ramion (punkty A i E). Formacja nie jest jednak w pełni ukształtowana, dopóki nie dokona się zdecydowane przerwanie linii szyi. Dla dodatkowego potwierdzenia można się tu posługiwać kryterium trzyprocentowego przerwania (lub podobnym) bądź warunkiem dwóch kolejnych spadków poniżej linii szyi (reguła „dwóch dni"). Dopóki jednak nie dojdzie do takiego przerwania, istnieje zawsze możliwość, że nie mamy do czynienia z formacją głowy i ramion oznaczającą odwrócenie trendu wzrostowego i trend ów może być w pewnym punkcie kontynuowany.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

95

Znaczenie wolumenu Wielkość wolumenu odgrywa dość istotną rolę w kształtowaniu się formacji głowy i ramion na szczycie trendu wzrostowego, podobnie zresztą jak w przypadku wszystkich innych formacji. Jako ogólną zasadę przyjmuje się, że drugi wierzchołek (głowa) powinien się ukształtować przy mniejszym wolumenie niż lewe ramię. Nie jest to warunek konieczny, ale dość silna tendencja i wczesne ostrzeżenie o zmniejszającej się presji ze strony kupujących. Najważniejszy sygnał związany z wolumenem pojawia się w czasie formowania się prawego ramienia. Wolumen powinien być wówczas wyraźnie mniejszy niż przy poprzednich dwóch wierzchołkach. Następnie powinien wzrosnąć przy przerwaniu linii szyi, zmniejszyć się podczas ruchu powrotnego i znów zwiększyć się po zakończeniu tego ruchu. Jak stwierdziliśmy wcześniej, wolumen nie ma tak decydującego znaczenia w czasie kształtowania się formacji głowy i ramion w końcowej fazie hossy. W pewnym punkcie jednak powinien on zacząć rosnąć, jeśli nowy, spadkowy trend ma być kontynuowany. O wiele znaczniejszą rolę odgrywa wolumen w końcowej fazie bessy, czemu niebawem poświęcimy kilka uwag. Wcześniej jednak przedstawmy sposoby pomiaru ruchu cen wynikające z formacji głowy i ramion.

Prognozowanie docelowego poziomu cen Metoda określania spodziewanego poziomu cen opiera się na wysokości formacji - pionową odległość od głowy (C) do linii szyi odmierzamy w dół od punktu przerwania tej linii. Załóżmy na przykład, że szczyt głowy znajduje się na poziomie 100, a linia szyi na poziomie 80. Pionowa odległość będzie zatem stanowić różnicę tych dwóch wielkości, czyli 20. Te 20 punktów odliczamy w dół od poziomu przerwania linii szyi. Skoro na diagramie 5.la linia szyi przerwana została na poziomie 82, to spodziewany zasięg spadku cen należy wyznaczyć na poziomie 62 punktów (= 82 -20). Inna technika pomiaru przyszłego ruchu cen jest nieco łatwiejsza i polega po prostu na zmierzeniu długości pierwszej fali spadku (pomiędzy punktami C i D), a następnie podwojeniu jej. W każdym z tych przypadków im większa wysokość (czyli zakres wahań cen) formacji, tym większy zasięg ruchu. W rozdziale czwartym mówiliśmy, że metoda pomiaru oparta na przebiciu linii trendu jest podobna do techniki używanej w przypadku formacji głowy i ramion. Teraz właśnie to widzimy. Ceny przebywają mniej więcej ten sam dystans poniżej przełamanej linii, jaki przebyły powyżej niej. Jak się wkrótce przekonamy na przykładach kolejnych omawianych formacji,

96

ANALIZA TECHNICZNA

prognozy dotyczące zasięgu cen na wykresach słupkowych opierają się na ogól na wysokości rozmaitych formacji, czyli na zakresie wahań cen. Motyw mierzenia wysokości formacji, a następnie odliczania tej odległości od punktu przerwania bądź wybicia będzie się nieustannie powtarzał. Należy pamiętać, że wyznaczany w ten sposób poziom cen stanowi jedynie minimalny zasięg ich ruchu; ceny często znacznie wykraczają poza ten poziom. Ustalenie takiego minimum może być jednak bardzo pomocne w określeniu zawczasu, czy rynek dysponuje dostatecznym potencjałem, by można było bezpiecznie otworzyć lub zamknąć pozycję. Maksymalny zasięg ruchu cen równa się rozmiarom poprzedniego ruchu. Jeśli podczas hossy rynek przebył odległość od 30 do 100, to maksymalny zasięg spadku ze szczytu równać się będzie całkowitemu zniesieniu tego ruchu, czyli zejściu do poziomu 30. Formacje odwrócenia trendu i wynikające z nich ruchy cen mogą odwracać i znosić jedynie to, co je bezpośrednio poprzedziło.

Modyfikowanie prognoz dotyczących poziomu cen Techniki pomiaru takie jak ta, o której wspomnieliśmy przed chwilą, stanowią jedynie pierwszy krok. Starając się ustalić zasięg ruchu cen, należy wziąć pod uwagę także szereg innych czynników. Na przykład: gdzie znajdują się istotne poziomy wsparcia pozostałe po korektach przeprowadzonych w uprzednim trendzie zwyżkującym? Rynki niedźwiedzia często zatrzymują się na pewien czas na tych poziomach. Jak wygląda procentowe zniesienie uprzedniego ruchu? Maksymalny zasięg wynosiłby 100 procent, ale gdzie przebiegają poziomy 50 i 66 procent? Czy występują jakieś znaczące luki? One także bywają często obszarami wsparcia. Czy można dostrzec długoterminowe linie stanowiące potencjalne wsparcie dla rynku? Analityk usiłując określić zasięg ruchu cen wynikający z rozpoznanej formacji, musi uwzględniać różne dane techniczne. Jeśli pomiar wskazuje na spadek do poziomu 30, a na poziomie 32 znajduje się istotna linia wsparcia, to rozsądnie będzie przyjąć właśnie tę ostatnią wielkość zamiast 30. Kiedy pomiędzy spodziewanym poziomem cen a wyraźną linią wsparcia lub oporu istnieje niewielka rozbieżność, z reguły bezpieczniej jest dostosować poziom cen wynikający z pewnej formacji do poziomu owych linii. Często należy modyfikować wyliczony ruch cen również w związku z innymi sygnałami technicznymi. Analitycy mają do dyspozycji wiele różnorodnych narzędzi. Najbardziej wytrawnymi specjalistami są jednak właśnie ci, którzy starają się poznać właściwy sposób łącznego wykorzystywania wszystkich narzędzi i danych analizy technicznej.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

97

Diagram 5.2a Odwrócona formacja głowy i ramion. Jest to lustrzane odbicie wcześniej omawianej formacji. Jedyna istotna różnica polega na innej sekwencji zmian wielkości wolumenu w drugiej połowie formacji. Zwyżka od głowy powinna się odbywać przy większym wolumenie, przy przerwaniu zaś linii szyi powinien on gwałtownie wzrosnąć. Ruch powrotny ku linii szyi częściej występuje w przypadku zapoczątkowania trendu zwyżkującego.

Odwrócona formacja głowy i ramion Formacja głowy i ramion zapowiadająca odwrócenie trendu spadkowego - lub odwrócona formacja głowy i ramion, jak się ją czasem nazywa - jest lustrzanym odbiciem formacji omówionej przed chwilą. Jak widzimy na diagramie 5.2a, występują tu trzy wyraźne dna, z głową (w środku) znajdującą się nieco poniżej każdego z ramion. Także i w tym przypadku dla ukształtowania się pełnej formacji niezbędne jest przerwanie linii szyi; taka sama jest też technika pomiaru. Niewielka odmienność tej formacji polega natomiast na nieco silniejszej tendencji do wystąpienia ruchu powrotnego (diagram 5.2b). Najważniejsza różnica pomiędzy tymi dwiema formacjami głowy i ramion wyraża się w sekwencji zmian wielkości wolumenu, który odgrywa o wiele ważniejszą rolę w rozpoznaniu i pełnym ukształtowaniu się odwróconej formacji głowy i ramion. Na ogół odnosi się to do wszystkich formacji kształtujących się w ostatniej fazie bessy. Powiedzieliśmy wcześniej, że rynek wykazuje tendencję do spadania „pod własnym ciężarem". Przełamanie trendu spadkowego wymaga jednak znaczącego wzrostu presji kupujących, znajdującego

98

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.2b Przykład formacji głowy i ramion zapowiadającej odwrócenie trendu spadkowego. Linia szyi nachyla się nieco w dół i tak zwykle się dzieje. Ruch powrotny po wybiciu naruszył linię szyi, ale później trend był kontynuowany. odbicie w zwyżce wolumenu, który będzie mógł dać początek nowemu rynkowi byka. Inaczej mówiąc, rynek może zniżkować na zasadzie zwykłej inercji. Brak popytu ze strony kupujących bywa często wystarczającym powodem spadków, ale ta sama bezwładność nie jest przecież w stanie wywołać wzrostu. Ceny rosną tylko wówczas, gdy popyt przewyższa podaż, a kupujący są bardziej agresywni niż sprzedający. W przypadku tej formacji wolumen kształtuje się w jej pierwszej połowie podobnie jak w formacji odwracającej trend zwyżkujący, to znaczy przy powstawaniu głowy jest nieco mniejszy niż przy lewym ramieniu. Jednak podczas zwyżki od głowy wolumen nie tylko wzrasta, ale także przewyższa często swój poziom zanotowany przy powstawaniu lewego ramienia. Spadek ku prawemu ramieniu powinien się odbywać przy bardzo niewielkim wolumenie. Punkt krytyczny pojawia się przy ruchu przerywającym linię szyi. Sygnałowi temu musi towarzyszyć gwałtowny wzrost wolumenu, jeśli przełamanie trendu ma mieć charakter trwały. W tym miejscu formacja ta różni się najbardziej od głowy i ramion powstających na szczycie trendu wzrostowego. Duży wolumen jest w przypadku formacji zapowiadającej odwrócenie trendu spadkowego absolutnie konieczny dla jej pełnego ukształtowania. Częściej występuje tu także ruch powrotny, który powinien przebiegać przy niewielkim wolumenie. Kontynuacji nowego trendu zwyżkującego powinien

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

99

towarzyszyć wzrost wolumenu. Technika pomiaru jest taka sama jak w przypadku głowy i ramion powstających w ostatniej fazie hossy.

Nachylenie linii szyi W przypadku formacji głowy i ramion kształtującej się na szczycie trendu linia szyi biegnie zazwyczaj lekkim skosem w górę. Czasami jednak przebiega poziomo. W żadnym z tych przypadków nie ma to większego znaczenia. Bywa jednak również i tak, że nachyla się ona ku dołowi, co jest oznaką słabości rynku i zazwyczaj wiąże się ze słabo wykształconym prawym ramieniem. Nie jest to jednak dla analityka wyłącznie fortunna okoliczność, bowiem aby podjąć odpowiednie decyzje, musi on zaczekać nieco dłużej, ponieważ sygnał płynący z przerwania pochylonej linii szyi przychodzi znacznie później, kiedy spora część całego ruchu już się dokonała. W przypadku podstawowych formacji linie szyi są na ogół nachylone nieco ku dołowi. Wznosząca się linia szyi jest oznaką większej siły rynku, ale również i w tym przypadku sygnał pojawia się ze znacznym opóźnieniem.

Złożona formacja głowy i ramion Czasami mamy do czynienia z pewną odmianą formacji głowy i ramion, zwaną złożoną formacją głowy i ramion. Jest to formacja, w której mogą się pojawić dwie głowy lub podwójne ramiona. Formacje te nie występują często, ale także i w tych przypadkach stosuje się podobne techniki prognostyczne. Pomocną wskazówką jest tu silna tendencja do zachowania symetrii formacji. Oznacza to, że pojedyncze lewe ramię zapowiada zazwyczaj ukształtowanie się pojedynczego prawego ramienia. Podwójne lewe ramię zwiększa natomiast szansę na powstanie podwójnego prawego ramienia.

Taktyka Kwestia taktyki odgrywa istotną rolę we wszystkich transakcjach i będzie dokładniej omówiona w następnych rozdziałach. Nie wszyscy działający na podstawie sygnałów technicznych chcą czekać z zajęciem nowej pozycji na przełamanie linii szyi. Jak widzimy na diagramie 5.3, bardziej agresywni gracze, uważając że prawidłowo rozpoznali formację głowy i ramion, będą się starali zająć pozycję podczas kształtowania się prawego ramienia lub po otrzymaniu pierwszego technicznego sygnału o tym, że spadek ku prawemu ramieniu dobiegł końca.

100

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.3 Taktyka zawierania transakcji w przypadku odwróconej formacji głowy i ramion. Wielu uczestników rynku opierających swe działania na analizie technicznej zacznie otwierać długoterminowe pozycje jeszcze w czasie kształtowania się prawego ramienia. Wczesne możliwości wejścia na rynek sygnalizuje zniesienie połowy lub dwóch trzecich zwyżki od C do D, zniżka ku linii wsparcia lub ku luce, spadek do tego samego poziomu, którego sięgnęło lewe ramię w punkcie A lub przełamanie linii krótkoterminowego trendu zniżkowego (1). Kolejne pozycje można będzie otworzyć przy przełamaniu linii szyi lub przy ruchu powrotnym ku tej linii.

Niektórzy zmierzą długość zwyżki od dna (między punktami C i D), a następnie kupią akcje na poziomie 50 lub 66 procent spadku znoszącego tę zwyżkę. Inni będą szukać jakiejś luki wsparcia, którą wykorzystają jako moment do kupowania. Jeszcze inni wytyczą linię wzdłuż spadku biegnącego od D do E i dokonają zakupu przy pierwszym przełamaniu tej linii w górę. Ponieważ formacje te są dość symetryczne, niektórzy kupią akcje w chwili, gdy prawe ramię zbliży się do tego samego poziomu, którego sięgnęło lewe ramię. A zatem widzimy, że w czasie formowania się prawego ramienia dokonuje się wiele wyprzedzających zakupów. Jeśli początkowe próby okażą się zyskowne, można będzie otworzyć kolejne pozycje przy przerwaniu linii szyi lub przy ruchu powrotnym.

Załamanie się formacji głowy i ramion Jeśli ceny ukształtowały pełną formację głowy i ramion przebijając się przez linię szyi, to nie powinny ponownie przekroczyć tej linii. W przypadku formacji powstającej na szczycie trendu, jeśli linia szyi została przerwana, każdy kolejny powrót cen powyżej tej linii stanowi poważne ostrzeżenie, że początkowe przerwanie było prawdopodobnie niewłaściwym sygnałem i mamy do czynienia z załamaniem

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

101

się formacji głowy i ramion jako formacji odwrócenia trendu. Sytuacja przypomina z początku klasyczny schemat, ale w pewnym momencie (przed przełamaniem linii szyi lub zaraz po nim) ceny powracają do swego uprzedniego trendu. Wynikają stąd dość istotne wnioski. Po pierwsze, żadna z formacji widocznych na wykresach nie jest absolutnie pewna. W większości przypadków formacje te się sprawdzają, ale nie zawsze. Po drugie, analitycy muszą stale zachowywać czujność wobec sygnałów technicznych, które mogą wskazywać, że ich analizy są nieprawidłowe. Jedną z kluczowych kwestii decydujących o przetrwaniu na rynku jest zasada akceptowania małych strat i wychodzenia z nieudanej transakcji tak szybko, jak to jest możliwe. Do największych zalet analizy wykresów należy to, iż może ona szybko wskazać graczom i inwestorom, że znajdują się po niewłaściwej stronie rynku. Zdolność szybkiego rozpoznawania własnych błędów i gotowość do ich naprawienia przez podjęcie obronnych kroków to cechy, które mają istotne znaczenie dla właściwego funkcjonowania na rynkach finansowych.

Głowa i ramiona jako formacja konsolidacji trendu Zanim przejdziemy do omówienia następnej formacji, musimy poruszyć jeszcze jedną kwestię. Prezentację tę zaczęliśmy od stwierdzenia, że formacja głowy i ramion jest najbardziej znaną i najbardziej wiarygodną spośród głównych formacji zapowiadających odwrócenie trendu. Otóż pragniemy ostrzec, że formacja ta może czasami występować jako faza konsolidacji trendu, a nie jego odwrócenia. Jest to raczej wyjątek od reguły, o którym nieco więcej powiemy w rozdziale szóstym poświęconym formacjom konsolidacji trendu.

Formacje potrójnego szczytu i potrójnego dna Większość kwestii poruszanych przy okazji omawiania formacji głowy i ramion odnosi się również do innych formacji zapowiadających odwrócenie trendu (diagramy 5.4a-c). Znacznie rzadziej występująca formacja potrójnego szczytu lub potrójnego dna tylko w nieznacznym stopniu różni się od formacji głowy i ramion. Zasadnicza różnica polega na tym, że trzy szczyty lub dna znajdują się tu na mniej więcej tym samym poziomie (diagram 5.4a). Analitycy wykresów często mają rozbieżne opinie w kwestii, czy dana formacja odwrócenia trendu to głowa i ramiona, czy potrójny szczyt. Spór ten ma jednak charakter czysto akademicki, ponieważ obie formacje oznaczają w istocie to samo.

102

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.4a Potrójny szczyt. Obraz jest podobny do głowy i ramion, z wyjątkiem tego, że wszystkie wierzchołki znajdują się na tym samym poziomie. Każdej zwyżce powinno towarzyszyć zmniejszenie wolumenu. Formacja jest w pełni ukształtowana, kiedy linia wyznaczona przez dwa punkty odbicia zostaje przerwana przy zwiększonym wolumenie. Metoda pomiaru opiera się na wysokości formacji, którą się odlicza w dół od punktu przerwania. Również i tu występuje nieraz ruch powrotny.

Diagram 5.4b Potrójne dno. Formacja podobna do odpowiadającej jej formacji głowy i ramion, z wyjątkiem tego, że wszystkie dna znajdują się na tym samym poziomie. Jest to lustrzane odbicie potrójnego szczytu, tyle że wolumen odgrywa większą rolę przy wybiciu w górę.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

103

Diagram 54c Potrójne dno. Ceny trzykrotnie znalazły wsparcie nieco poniżej poziomu 12, po czym rozpoczął się duży wzrost. Powstawanie formacji potrójnego dna przedstawionej na tym wykresie trwało pełne dwa lata, co nadało jej bardzo istotne znaczenie. Wolumen wykazuje tendencję do spadku wraz z każdym kolejnym wierzchołkiem kształtującym się na szczycie trendu, natomiast powinien wzrastać przy przełamywaniu trendu zniżkującego. Formacja potrójnego szczytu nie jest w pełni ukształtowana, dopóki poziomy wsparcia biegnące wzdłuż kolejnych punktów odbicia nie zostaną przełamane. I na odwrót, w przypadku odwrócenia trendu spadkowego ceny muszą się przebić powyżej poziomu wyznaczonego przez dwa kolejne wierzchołki, aby formacja potrójnego dna została w pełni ukształtowana. (Jako sygnał odwrócenia trendu można również traktować przełamanie linii najbliższego wierzchołka lub dna). Także i w tym przypadku wyraźny wzrost wolumenu odgrywa zasadniczą rolę przy przełamywaniu trendu spadkowego. Stosowane tu metody pomiaru są podobne i opierają się na wysokości formacji. Od punktu przerwania ceny przebywają zazwyczaj odległość co najmniej równą wysokości formacji. Po przełamaniu występuje nieraz ruch powrotny. Ponieważ formacje te w niewielkim stopniu różnią się od formacji głowy i ramion, na tym kończymy ich omawianie.

104

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.5a Podwójny szczyt. Formacja ta ma dwa wierzchołki (A i C) znajdujące się mniej więcej na tym samym poziomie. Formacja jest w pełni ukształtowana, kiedy linia wsparcia wyznaczona przez spadek do punktu B zostaje wyraźnie przerwana. Wolumen jest zazwyczaj mniejszy przy powstawaniu drugiego wierzchołka (C) i wzrasta przy przerwaniu linii wsparcia (D). Także i tu występuje nieraz ruch powrotny. Minimalny zasięg spadku cen wyznacza wysokość formacji odmierzoną od punktu przerwania.

Diagram 5.5b Formacja podwójnego dna. Lustrzane odbicie podwójnego szczytu. Wolumen jest bardziej istotny przy zapoczątkowaniu trendu wzrostowego. Ruch powrotny występuje tu częściej niż w formacji podwójnego szczytu.

Podwójne szczyty i podwójne dna O wiele bardziej znaną formacją zapowiadającą odwrócenie trendu jest podwójny szczyt lub podwójne dno. Obok formacji głowy i ramion jest on najczęściej spotykany i najłatwiej rozpoznawalny (diagramy

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

105

Diagram 5.5c Przykład formacji podwójnego dna. W okresie trzech miesięcy akcje dwa razy ostro odbiły się od poziomu 68. Zwróćmy uwagę, że drugie dno było dniem odwrotu w górę. Przełamanie linii oporu na poziomie 80 oznaczało pełne ukształtowanie się formacji. 5.5a-e). Diagramy 5.5a i 5.5b ukazują obie postaci tej formacji. Z oczywistych powodów pierwsza z nich nazywana jest często formacją „M", a druga formacją „W". Ogólna charakterystyka podwójnego szczytu jest podobna jak w przypadku głowy i ramion oraz potrójnego szczytu, tyle że zamiast trzech, występują tu dwa wierzchołki. Podobna jest również sekwencja wielkości wolumenu oraz metoda pomiaru. W przypadku trendu wzrostowego (co widzimy na diagramie 5.5a) rynek zwyżkuje do nowego szczytu w punkcie A, zazwyczaj przy rosnącym wolumenie, a następnie spada do punktu B przy zniżce wolumenu. Jak dotąd, wszystko przebiega zatem tak, jak podczas normalnego trendu wzrostowego. Następna zwyżka do punktu C nie wznosi się jednak powyżej poprzedniego wierzchołka oznaczonego punktem A i następuje kolejny spadek. Potencjalny podwójny szczyt został ukształtowany. „Potencjalny", ponieważ podobnie jak w przypadku innych formacji zapowiadających odwrócenie trendu, nie dokonało się to, jeśli dotychczasowa linia wsparcia wyznaczona przez punkt B nie została wyraźnie przełamana. Dopóki to nie nastąpi, ceny mogą przebywać w poziomej fazie konsolidacji, przygotowując się do kontynuowania dotychczasowego trendu. W idealnym przypadku oba wierzchołki tej formacji kształtują się na tym samym poziomie cen. Wolumen bywa na ogół większy przy

106

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.5d Przykład podwójnego szczytu. Czasami drugi wierzchołek kształtuje się nieco niżej, co widzimy na tym diagramie. Formacja ta powstawała dwa miesiące i zapowiadała istotny spadek. Sygnałem zmiany trendu było przełamanie linii wsparcia na poziomie 46 (prostokąt). pierwszym wierzchołku, a zmniejsza się przy drugim. Decydujące przebicie linii wyznaczonej przez punkt B przy rosnącym wolumenie dopełnia ukształtowania się całej formacji i sygnalizuje odwrócenie trendu. Również i tu zdarza się ruch powrotny, po którym następuje kontynuacja zapoczątkowanego wcześniej trendu zniżkującego.

Metoda pomiaru Metoda pomiaru jest oparta na wysokości formacji odliczanej od punktu przełamania, czyli linii wyznaczonej przez punkt odbicia B. Można również mierzyć długość pierwszej zniżki (od A do B) i odliczać ją w dół od punktu B. Pomiary dla formacji podwójnego dna dokonywane są podobnie, tyle że w przeciwną stronę.

Odchylenia od modelowej formacji Podobnie jak w większości kwestii, których dotyczą analizy rynku, rzeczywisty bieg wydarzeń stanowi zazwyczaj pewne odchylenie od

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

107

Diagram 5.5e Formacje cenowe regularnie pojawiają się na wykresach najważniejszych indeksów rynkowych. Tu widzimy Nasdaq Composite Index, który uformował podwójne dno w okolicach poziomu 1470, po czym zaczął wzrastać. Przełamanie spadkowej linii trendu potwierdziło zwrot w górę.

modelowej formacji. Po pierwsze, czasami dwa wierzchołki nie znajdują się na tej samej wysokości. Bywa tak, że drugi wierzchołek kształtuje się poniżej pierwszego, co nie nastręcza szczególnych problemów interpretacyjnych. Pewne kłopoty pojawiają się wówczas, gdy formuje się on nieco powyżej pierwszego wierzchołka. To, co na pierwszy rzut oka wygląda na przebicie się w górę i kontynuację trendu wzrostowego, może się okazać częścią procesu odwracania trendu. Pomocą w rozwiązaniu tego problemu mogą być wspomniane już pewne kryteria filtrujące.

Filtry Większość analityków postuluje, by przebicie to nie miało charakteru jednorazowego podczas notowań dziennych, lecz ukształtowało się wraz z ceną zamknięcia. Można się posługiwać również tak zwanym filtrem cenowym, kiedy to przyjmuje się na ogół kryteria procentowego przebicia (od 1 do 3 procent). Po trzecie, można też wykorzystywać filtr czasu w postaci reguły dwudniowego przebicia. Inaczej mówiąc, aby potwierdzić kontynuację trendu, ceny zamknięcia dwóch kolejnych dni powinny się kształtować powyżej poprzedniego wierzchołka. Innym filtrem może być piątkowe zamknięcie

108

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.6a Przykład fałszywego wybicia, zwanego czasem „pułapką hossy". Czasami, blisko końca głównego trendu zwyżkującego, ceny przewyższają poprzedni wierzchołek, po czym zaczynają spadać. Analitycy używają różnych filtrów, aby zmniejszyć możliwość popełnienia błędu. Widoczną tu formację odwrócenia trendu można by zapewne uznać za podwójny szczyt.

powyżej poprzedniego szczytu. Wybicie staje się jeszcze bardziej wiarygodne, jeśli towarzyszy mu duży wolumen. Filtry te nie są niezawodne, ale rzeczywiście pomagają w ograniczeniu liczby fałszywych sygnałów, które pojawiają się dość często. Czasami filtry są pomocne, a czasami nie; analityk musi zdawać sobie sprawę z tego, że ma do czynienia z procentami i prawdopodobieństwami i że mylące sygnały będą się pojawiać nieustannie. Taka jest po prostu rzeczywistość rynku. Ustanowienie wyższego wierzchołka w ostatniej fali trendu wzrostowego, tuż przed jego odwróceniem, nie jest czymś niezwykłym. W takim przypadku to ostatnie wybicie okazuje się pułapką hossy (diagramy 5.6a-b). Później omówimy kilka wskaźników, które mogą pomóc wykrywać takie fałszywe wybicia.

Nadużywanie pojęcia „podwójnego szczytu" Pojęcia podwójnego szczytu lub podwójnego dna są bardzo często nadużywane. Większość potencjalnych formacji tego rodzaju przekształca się ostatecznie w coś innego. Powodem tej sytuacji jest to, że ceny wykazują silną tendencję do cofania się od poziomu poprzedniego wierzchołka lub dna. Takie zmiany cen są naturalną reakcją i nie stanowią same w sobie formacji odwrócenia trendu. Pamiętajmy, że aby powstała formacja podwójnego szczytu, ceny muszą przebić poziom końca poprzedniej zniżki.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

109

Diagram 5.6b Przykład fałszywego wybicia. Zauważmy, że wybicie w górę odbyło się przy niskim wolumenie, a następujący później spadek przy dużym wolumenie. Obserwacja wolumenu pomaga czasem, ale nie zawsze, uniknąć fałszywych wybić.

Na diagramie 5.7a widzimy, że ceny w punkcie C cofnęły się od linii wyznaczanej przez wierzchołek A. Jest to absolutnie normalna reakcja w trendzie zwyżkującym. Wielu inwestorów uzna jednak tę sytuację za powstanie formacji podwójnego szczytu, skoro ceny nie zdołały przebić poziomu poprzedniej zwyżki. Diagram 5.7b ukazuje tę samą sytuację w trendzie spadkowym. Analitykowi bardzo trudno określić, czy cofnięcie się od poprzedniego wierzchołka lub odbicie od poziomu poprzedniego dna jest tylko tymczasowym zahamowaniem istniejącego trendu, czy też początkiem kształtowania się formacji jego odwrócenia w postaci podwójnego szczytu lub podwójnego dna. Ponieważ względy techniczne przemawiają zazwyczaj za kontynuacją dotychczasowego trendu, rozsądnie jest na ogół zaczekać na ukształtowanie się pełnej formacji, zanim podejmie się określone działania.

Znaczenie czasu kształtowania się formacji Wielkość formacji jest zawsze bardzo istotna. Im dłuższy jest odcinek czasu pomiędzy dwoma wierzchołkami i im większa jest wysokość formacji, tym większy kryje się w niej potencjał odwrócenia trendu. Odnosi się to do wszystkich formacji. Ogólnie rzecz biorąc, większość wiarygodnych formacji podwójnego szczytu lub podwójnego dna

110

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.7a Przykład cofnięcia się cen od poziomu poprzedniego wierzchołka przed kontynuacją trendu wzrostowego. Jest to normalne zachowanie rynku i nie należy go mylić z podwójnym szczytem, który ukształtowałby się dopiero po przełamaniu poziomu wyznaczonego przez punkt B.

Diagram 5.7b Przykład odbicia od poziomu poprzedniego dna. Także i tu nie ma nic osobliwego i nie należy mylić tej sytuacji z formacją podwójnego dna. Ceny często się odbijają od poprzedniego dna, przynajmniej raz, stwarzając przedwcześnie złudzenie kształtowania się formacji podwójnego dna.

powinien cechować odstęp przynajmniej miesiąca pomiędzy dwoma wierzchołkami lub dwoma dnami. Niektóre z nich dzielić będą nawet dwa lub trzy miesiące. (Na wykresach długoterminowych, przyjmujących za jednostkę czasu tydzień lub miesiąc, odstęp ten może wynosić nawet kilka lat). Większość prezentowanych przez nas przykładów ukazuje formacje charakterystyczne dla odwrócenia trendu wzrostowego. Czytelnik wie już jednak zapewne, że formacje zapowiadające odwrócenie trendu spadkowego stanowią lustrzane odbicia tych poprzednich, z wyjątkiem kilku różnic, o których wspomnieliśmy na początku tego rozdziału.

Podstawowe formacje odwrócenia trendu

111

Diagram 5.8 Przykład formacji spodka. Formacje te kształtują się bardzo powoli i stopniowo, ale zwykle zapowiadają znaczące odwrócenia trendu. W tym przypadku spodek formował się przez cztery lata.

Spodki i formacje V Inne, rzadziej spotykane, formacje odwrócenia trendu przybierają czasem kształt zaokrąglony i nazywane są spodkami. Formacja spodka jako odwrócenie trendu spadkowego kształtuje się bardzo powoli, przechodząc stopniowo w trend horyzontalny, a następnie wzrostowy. Trudno jest dokładnie stwierdzić, kiedy spodek jest w pełni uformowany lub zmierzyć przyszły zasięg cen. Spodki można zwykle dostrzec na wykresach długoterminowych obejmujących kilka lat. Im dłużej kształtują się te formacje, tym większe jest ich znaczenie (diagram 5.8). Formacje V to najtrudniejsze przypadki dla analityków i inwestorów, ponieważ powstają bardzo szybko, niemal bez okresu przejściowego. Występują zwykle na rynku, który zbyt gwałtownie wzrasta lub spada, po czym jakieś niespodziewane wieści powodują gwałtowny zwrot cen w przeciwnym kierunku. Jedynym ostrzeżeniem jest często dzień lub tydzień odwrotu przy bardzo dużym wolumenie. Niewiele możemy poradzić w takich sytuacjach, chyba tylko wyrazić nadzieję, że nie będą się zbyt często przytrafiać. Niektóre wskaźniki techniczne, jakie będziemy omawiać w późniejszych rozdziałach mogą pomóc

112

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 5.9 Formacja V. Takie nagłe odwrócenia trendu występują na ogół bez żadnego ostrzeżenia i trudno je przewidzieć.

w stwierdzeniu, czy rynek nie jest podatny na gwałtowną zmianę trendu (diagram 5.9).

Podsumowanie Omówiliśmy pięć najbardziej znanych formacji zapowiadających odwrócenie trendu, to znaczy głowę i ramiona, podwójne i potrójne szczyty i dna, spodki oraz formacje V. Najczęściej spotykane są: formacja głowy i ramion, podwójne szczyty i dna oraz formacje V. Formacje te sygnalizują zazwyczaj istotne zmiany trendu i są uważane za formacje podstawowe. Jest jednak inna grupa formacji, które odnoszą się do krótszych okresów i zwykle zapowiadają raczej konsolidację aniżeli odwrócenie trendu. Trafnie nazywa się je formacjami kontynuacji. Właśnie im przyjrzymy się w następnym rozdziale.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Podstawowe formacje zapowiadające kontynuację trendu Wprowadzenie Formacje omawiane w tym rozdziale nazywane są formacjami kontynuacji. Wskazują zazwyczaj na to, że horyzontalny trend, jaki uwidocznił się na wykresie, jest jedynie przerwą w dominującym trendzie głównym i że następny ruch cen będzie miał ten sam kierunek, co trend poprzedzający ukształtowanie się tej formacji. Cecha ta odróżnia formacje kontynuacji od formacji omawianych w poprzednim rozdziale, które zapowiadają zwykle zasadnicze odwrócenie istniejącego trendu. Inna różnica pomiędzy formacjami odwrócenia i kontynuacji trendu związana jest z długością okresu, w jakim powstają. Formacje odwrócenia trendu tworzą się zwykle o wiele dłużej i zapowiadają zmianę kierunku głównego trendu. Formacje kontynuacji natomiast trwają na ogół krócej, w związku z czym zalicza się je do formacji krótko- lub średniookresowych. Zwróćmy uwagę na nieustanne występowanie tu słów „zazwyczaj" czy „na ogół". Analiza wszelkich formacji widocznych na wykresach zależy z konieczności od ogólnych tendencji, a nie tylko od ścisłych reguł; wyjątki zawsze się zdarzają. Nawet samo zaszeregowanie formacji do określonej kategorii bywa czasami problematyczne. Trójkąty są zazwyczaj formacjami kontynuacji trendu, ale czasami występują też jako formacje jego odwrócenia. Wprawdzie trójkąty uchodzą zwykle za formacje średniookresowe, mogą się jednak pojawiać również na wykresach długoterminowych, zmieniając charakter głównego trendu. Pewna odmiana trójkąta - trójkąt odwrócony - sygnalizuje

114

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.1a Formacja trójkąta symetrycznego stanowiącego kontynuację trendu wzrostowego. Zauważmy dwie zbiegające się linie; wybicie się poza jedną z nich oznacza pełne ukształtowanie się formacji. Pionowy odcinek po lewej stronie to podstawa, zaś punkt spotkania dwóch linii to apex.

zwykle odwrócenie trendu wzrostowego. Nawet głowa i ramiona, najbardziej znana z formacji zapowiadających odwrócenie trendu, może czasami występować jako formacja jego konsolidacji. Pomimo istnienia owych dwuznaczności i zdarzających się od czasu do czasu wyjątków, formacje można jednak podzielić na wspomniane dwie kategorie, i jeśli je właściwie interpretować, mogą w większości przypadków pomóc analitykowi w określeniu aktualnej i przyszłej sytuacji na rynku.

Trójkąty Omówienie formacji kontynuacji trendu zacznijmy od trójkąta. Wyróżnia się trzy rodzaje trójkątów - symetryczny, zwyżkujący oraz zniżkujący (Niektórzy dodają jeszcze czwarty rodzaj, znany jako trójkąt rozszerzający się lub odwrócony. Tę formację omawiamy osobno na stronach 123-124). Wspomniane trójkąty nieco się różnią między sobą kształtem, a także sposobami prognozowania na ich podstawie przyszłych ruchów cen. Diagramy 6.1a-c ukazują formacje takich trójkątów. W przypadku trójkąta symetrycznego (diagram 6.la) widzimy dwie zbiegające się linie trendu: górną zniżkującą, oraz dolną, zwyżkującą. Pionowy odcinek po lewej stronie odpowiadający wysokości formacji nazywany jest podstawą. Punkt przecięcia się dwóch linii po prawej stronie to tak zwany apex. W trójkącie zwyżkującym mamy wznoszącą się linię dolną oraz płasko biegnącą lub poziomą linię górną (diagram 6. lb), natomiast

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

115

Diagram 6.1b Formacja trójkąta zwyżkującego. Widzimy tu płasko biegnącą linię górną oraz wznoszącą się linię dolną. Jest to na ogół formacja stanowiąca zapowiedź kontynuacji trendu wzrostowego.

Diagram 6. 1e Przykład formacji trójkąta zniżkującego. Linia dolna biegnie płasko, natomiast linia górna nachyla się ku dołowi. Jest to zazwyczaj formacja stanowiąca zapowiedź kontynuacji trendu spadkowego.

w trójkącie zniżkującym (diagram 6.1c) sytuacja jest odwrotna. Zobaczmy, w jaki sposób interpretuje się każdą z tych formacji.

Trójkąt symetryczny Trójkąt symetryczny jest na ogół formacją sygnalizującą kontynuację trendu. Stanowi on przerwę w istniejącym trendzie, po której trend ów jest kontynuowany. Na diagramie 6.la widzimy, że uprzedni trend miał charakter wzrostowy, w związku z czym po okresie konsolidacji trend ten prawdopodobnie będzie trwał nadal. Gdyby uprzedni trend był spadkowy, formacja ta zapowiadałaby dalsze spadki.

116

ANALIZA TECHNICZNA

Każda formacja trójkąta musi mieć co najmniej cztery punkty zwrotne. Pamiętajmy, że aby poprowadzić linię trendu, musimy zawsze mieć co najmniej dwa punkty. Na diagramie 6.la formacja trójkąta zaczyna się w punkcie 1, który daje początek konsolidacji trendu wzrostowego. Ceny cofają się następnie do punktu 2, po czym zwyżkują do punktu 3. Punkt 3 położony jest jednak poniżej punktu 1. Górną linię można wytyczyć dopiero wówczas, gdy ceny cofną się od punktu 3. Zauważmy, że punkt 4 leży wyżej niż punkt 2. Tylko wówczas, gdy ceny odbiją się od punktu 4, można wyznaczyć biegnącą ku górze linię dolną. W tym właśnie momencie analityk zaczyna podejrzewać, że ma do czynienia z trójkątem symetrycznym. Ukształtowały się już teraz cztery punkty oraz dwie zbiegające się linie trendu. Wprawdzie minimalny wymóg to cztery punkty zwrotne, ale w rzeczywistości formacje trójkątów mają na ogół sześć takich punktów (jak na diagramie 6.la). Oznacza to, że występują tu trzy wierzchołki i trzy punkty odbicia zniżek, które przed kontynuacją trendu tworzą razem pięć fal wewnątrz trójkąta. (Przy omawianiu teorii Elliotta powiemy więcej o tej pięciofalowej strukturze trójkątów).

Ograniczony okres kształtowania się trójkąta Kształtowanie się formacji trójkąta ma swoje ograniczenie w czasie, które wyznaczone jest punktem przecięcia się dwóch linii, czyli apexem. Jako ogólną zasadę przyjmuje się, że ceny powinny się wybić w kierunku uprzedniego trendu na odcinku przebiegającym mniej więcej pomiędzy połową a trzema czwartymi poziomej szerokości trójkąta, czyli odległości od pionowej podstawy po lewej stronie formacji do punktu przecięcia się dwóch linii po prawej. Ponieważ obie te linie muszą się w którymś momencie spotkać, moment ów można wyliczyć z chwilą wytyczenia dwóch zbiegających się linii. Wybicie w górę sygnalizowane jest przerwaniem górnej linii trendu. Jeśli ceny pozostają wewnątrz trójkąta poza punktem trzech czwartych szerokości, to formacja ta zaczyna tracić swój potencjał, co zwykle oznacza, że ceny będą nadal dryfować ku punktowi przecięcia i jeszcze dalej. Trójkąt stanowi zatem interesujące połączenie ruchu cen i czasu. Zbiegające się linie wyznaczają cenowe granice trójkąta i wskazują, w jakim punkcie formacja zostanie w pełni ukształtowana, a co za tym idzie, przy jakiej cenie rozpocznie się kontynuacja trendu przez przebicie górnej linii (w przypadku trendu wzrostowego). Ponieważ linie te pozwalają zmierzyć szerokość formacji, informują również, kiedy to nastąpi. Jeśli szerokość ta obejmowałaby na przykład dwadzieścia tygodni, do wybicia powinno dojść pomiędzy trzynastym a piętnastym tygodniem (diagram 6.1d). Sygnałem trendu jest przebicie się przez jedną z linii. Czasami po przerwaniu tej linii następuje ruch powrotny. W przypadku trendu wzrostowego linia ta staje się poziomem wsparcia, zaś podczas trendu

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

117

Diagram 6.1d Akcje Delia utworzyły w czwartym kwartale 1997 roku trójkąt symetryczny zapowiadający kontynuację hossy. Szerokość trójkąta wynosiła osiemnaście tygodni, a ceny wybiły się w górę w trzynastym tygodniu (kółko), w okolicach dwóchtrzech szerokości.

spadkowego stanowi linię oporu. Poziom wyznaczony przez wierzchołek trójkąta również odgrywa rolę ważnej linii wsparcia lub oporu. Dla potwierdzenia przerwania linii można stosować różne kryteria, podobne do tych, które omawialiśmy w poprzednich dwóch rozdziałach. Koniecznym warunkiem będzie tu ukształtowanie się ceny zamknięcia poza linią, a nie jej pojedyncze przerwanie w ciągu dnia.

Znaczenie wielkości wolumenu Wolumen powinien zmniejszać się w miarę zwężania się zakresu wahań cen wewnątrz trójkąta. Taka tendencja cechuje wszystkie formacje konsolidacji. Wolumen powinien jednak wyraźnie wzrastać z chwilą przebicia linii trendu, co oznacza pełne ukształtowanie się formacji. Ruch powrotny powinien się odbywać przy niewielkim wolumenie, który zwiększa się ponownie wraz z kontynuacją trendu. Mówiąc o wolumenie, należy wspomnieć jeszcze o dwóch sprawach. Podobnie jak w przypadku formacji zapowiadającej odwrócenie trendu, jest on bardziej istotny w trendzie wzrostowym. Wzrost wolumenu jest podstawowym warunkiem kontynuacji trendu zwyżkującego we wszystkich formacjach konsolidacji.

118

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.2 Są dwa sposoby dokonywania pomiaru opartego na formacji trójkąta symetrycznego. Jeden polega na zmierzeniu wysokości podstawy (AB) i odliczeniu tej odległości od punktu wybicia (C), drugi zaś na wytyczeniu ze szczytu podstawy (A) linii równoległej do niższej linii trójkąta.

Druga kwestia związana z wolumenem to fakt, że pomimo jego zmniejszania w czasie kształtowania się formacji, uważna obserwacja pozwala zwykle dostrzec, czy większy wolumen występuje przy ruchach w dół, czy przy wzrostach. W trendzie wzrostowym na przykład powinna występować pewna tendencja do zwiększania się wolumenu przy zwyżkach i zmniejszania się przy spadkach.

Metoda pomiaru Także i w przypadku trójkątów istnieją pewne sposoby dokonywania pomiaru przyszłego ruchu cen. Jeśli chodzi o trójkąt symetryczny, to w powszechnym użyciu są dwie metody. Prostsza z nich polega na mierzeniu długości pionowego odcinka w najszerszej części trójkąta (podstawy) i odliczaniu jej od punktu wybicia. Diagram 6.2 ukazuje tę odległość odmierzoną od punktu wybicia i taką właśnie metodę sami stosujemy. Druga metoda polega na wytyczeniu ze szczytu podstawy (punkt A) linii równoległej do dolnej linii trendu. Wyższa linia kanału trendowego wyznacza wówczas zasięg wzrostów. Można określić w przybliżeniu czas, w jakim ceny dojdą do górnej linii kanału, ponieważ czasami dzieje się to w tym samym momencie, kiedy przecinają się dwie linie trójkąta.

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

119

Diagram 6.3a Trójkąt zwyżkujący. Formacja ta zostaje w pełni ukształtowana wraz z wyraźnym wyjściem cen ponad górną linię. Temu wybiciu powinno towarzyszyć gwałtowne zwiększenie wolumenu. Górna linia oporu powinna zacząć działać jako linia wsparcia dla przyszłych zniżek. Minimalny zasięg ruchu cen wyznacza wysokość podstawy trójkąta (AB) odmierzona od punktu wybicia C.

Trójkąt zwyżkujący Trójkąty zwyżkujące i zniżkujące to pewne odmiany trójkąta symetrycznego, ale inne są ich konsekwencje dla prognozowania przyszłego ruchu cen. Diagramy 6.3a-b pokazują przykłady trójkąta zwyżkującego. Widzimy tu, że górna linia biegnie płasko, natomiast dolna się wznosi. Formacja ta wskazuje, że kupujący są bardziej agresywni niż sprzedający. Trójkąt taki uznaje się za kontynuację trendu wzrostowego i ceny akcji zazwyczaj wybijają się z tej formacji do góry. Trójkąty zwyżkujące i zniżkujące różnią się od trójkąta symetrycznego pod pewnym bardzo istotnym względem. Niezależnie od tego, w którym miejscu trendu się pojawią, wiążą się z nimi bardzo wyraźnie określone konsekwencje prognostyczne. Otóż trójkąt zwyżkujący stanowi formację trendu wzrostowego, natomiast trójkąt zniżkujący to formacja charakterystyczna dla bessy. Trójkąt symetryczny jest, w gruncie rzeczy, formacją „neutralną", choć nie znaczy to, że nie można na jego podstawie stawiać prognoz. Przeciwnie, ponieważ jest to formacja kontynuacji trendu, analityk musi po prostu rozpoznać kierunek dotychczasowego trendu, a następnie założyć, że trend ten będzie kontynuowany. Jak już stwierdziliśmy, trójkąt zwyżkujący jest najczęściej formacją kontynuacji hossy. Decydujące wybicie w górę sygnalizowane jest przez cenę zamknięcia położoną powyżej płaskiej górnej linii trójkąta. Podobnie jak w innych przypadkach wolumen przy takim

120

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.3b Średnia transportowa Dow Jones utworzyła w końcu 1997 roku trójkąt zwyżkujący zapowiadający kontynuację wzrostów. Zwróćmy uwagę na płaską linię górną i wznoszącą się dolną. Jest to zwykle formacja kontynuacji hossy niezależnie od miejsca, w jakim pokazuje się na wykresie.

wybiciu powinien znacząco wzrosnąć. Czasem występuje też ruch powrotny do linii wsparcia (górna płaska linia), ale przy niewielkim wolumenie.

Technika pomiaru Sposób dokonywania pomiaru jest w przypadku trójkąta zwyżkującego stosunkowo prosty: mierzymy wysokość formacji w jej najszerszym miejscu i odliczamy ją od punktu wybicia. Jest to kolejny przykład wykorzystania zakresu wahań cen w ramach formacji do określenia minimalnego zasięgu ich przyszłego ruchu.

Trójkąt zwyżkujący jako formacja odwrócenia trendu spadkowego Wprawdzie trójkąt zwyżkujący najczęściej pojawia się w trendach wzrostowych, ale czasami bywa też formacją stanowiącą odwrócenie trendu spadkowego. Nawet wówczas pozostaje jednak formacją charakterystyczną dla rynku byka, któremu daje początek. Przełamanie górnej

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

121

Diagram 6.4a Trójkąt zniżkujący. Ta typowa dla bessy formacja zostaje w pełni ukształtowana z chwilą wyraźnego przebicia niższej horyzontalnej linii. Technika pomiaru polega na odmierzeniu w dół od punktu przebicia linii (C) wysokości trójkąta (AB).

górnej linii oznacza pełne ukształtowanie się formacji i uważane jest za zapowiedź hossy. Trójkąty zwyżkujące i zniżkujące nazywa się czasem trójkątami prostokątnymi.

Trójkąt zniżkujący Trójkąt zniżkujący to po prostu lustrzane odbicie poprzednio omawianej formacji; uznawany jest na ogół za formację charakterystyczną dla bessy. Na diagramach 6.4a-b widzimy opadającą górną linię i płasko biegnącą linię dolną. Formacja ta oznacza, że sprzedający są bardziej agresywni niż kupujący i zazwyczaj wybicie z niej następuje w dół. Sygnałem trendu spadkowego jest wyraźne przebicie niższej linii trendu, czemu zwykle towarzyszy zwiększenie wolumenu. Czasami występuje tu ruch powrotny przy zmniejszonym wolumenie. Sposób dokonywania pomiaru jest dokładnie taki sam jak w przypadku trójkąta zwyżkującego, to znaczy mierzymy wysokość formacji w jej najszerszym miejscu i odliczamy ją od punktu wyjścia.

Trójkąt zniżkujący jako formacja odwrócenia trendu wzrostowego Wprawdzie trójkąt zniżkujący stanowi formację kontynuacji i na ogół charakterystyczny jest dla trendów spadkowych, ale czasem występuje

122

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.4b Przykład trójkąta zniżkującego utworzonego przez akcje Du Pont na jesieni 1997 roku. Górna linia opada, a dolna jest płaska. Przełamanie dolnej linii w październiku przesądziło o dalszych spadkach. także jako formacja odwrócenia trendu wzrostowego. Można go rozpoznać stosunkowo łatwo; przebicie niższej horyzontalnej linii jest sygnałem zmiany trendu na spadkowy.

Wolumen Sekwencja wielkości wolumenu w przypadku obu trójkątów jest bardzo podobna, to znaczy zmniejsza się on wraz z powstawaniem formacji i zwiększa podczas wybicia z niej. Także i w czasie kształtowania się tych formacji analityk może dostrzec nieznaczne zmiany wielkości wolumenu zbiegające się z ruchami cen. W trójkącie zwyżkującym wolumen powinien być nieco większy przy wzrostach i zmniejszać się przy spadkach, w trójkącie zniżkującym zaś na odwrót.

Czynnik czasu Na koniec pozostaje jeszcze do omówienia kwestia czasu powstawania tej formacji. Trójkąty uznaje się za formacje średniookresowe, co oznacza, że ukształtowanie ich zajmuje zazwyczaj więcej niż miesiąc, ale mniej niż trzy miesiące. Trójkąt, który ukształtował się w krótszym czasie, jest prawdopodobnie inną formacją, na przykład

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

123

Diagram 6.5 Rozszerzający się trójkąt. Ten rodzaj trójkąta zazwyczaj pojawia się jako formacja odwrócenia trendu wzrostowego. Widzimy tu trzy coraz wyższe wierzchołki i dwa opadające dna. Przebicie poziomu drugiego z nich oznacza ukształtowanie się całej formacji. Jest to sytuacja niezwykle utrudniająca podejmowanie właściwych decyzji i na szczęście występuje dość rzadko. chorągiewką, o której niebawem powiemy kilka słów. Jak wspominaliśmy, trójkąty pojawiają się czasami na wykresach długoterminowych, ale ich podstawowe znaczenie jest zawsze takie samo.

Formacja rozszerzającego się (odwróconego) trójkąta Formacja ta stanowi nietypową odmianę trójkąta i jest stosunkowo rzadko spotykana. Wszystkie omawiane dotąd formacje trójkątów wyznaczane są przez zbiegające się linie trendu. Trójkąt rozszerzający się, jak wskazuje sama nazwa, stanowi pod tym względem przeciwieństwo. Jak widzimy na diagramie 6.5, linie trendów rozbiegają się, tworząc coś, co wygląda jak rozszerzający się trójkąt i nazywane bywa też megafonem. Również sekwencja wielkości wolumenu jest w tym przypadku odmienna. W omówionych wcześniej trójkątach wolumen wykazuje tendencję do zmniejszania się wraz ze zwężaniem się zakresu wahań cen. W przypadku rozszerzającego się trójkąta dzieje się na odwrót. Wolumen wzrasta wraz ze. zwiększaniem się zakresu wahań cen. Formacja ta obrazuje sytuację na rynku, która wymknęła się spod

124

ANALIZA TECHNICZNA

kontroli i podlega już tylko emocjom. Ponieważ dla tej formacji charakterystyczna jest również nadzwyczaj wysoka liczba uczestników gry rynkowej, najczęściej pojawia się ona jako formacja odwrócenia trendu wzrostowego. Formacja rozszerzającego się trójkąta jest zatem na ogół formacją bessy. Pojawia się ona zwykle przy końcu głównego trendu wzrostowego.

Flagi i chorągiewki Flagi i chorągiewki bardzo często pojawiają się na wykresach cen. Zwykle omawia się je razem, ponieważ mają bardzo podobny wygląd, na ogół występują w tym samym miejscu trendu i stosują się do nich podobne kryteria dotyczące wielkości wolumenu i sposobów dokonywania pomiaru przyszłego ruchu cen. Flagi i chorągiewki reprezentują krótkie przerwy w dynamicznych ruchach cen. Jednym z wymagań w przypadku obu tych formacji jest uprzednie ukształtowanie się ostro rosnącej, niemal prostej linii ruchu cen. Obrazują one sytuację, w której wzrosty lub spadki dokonały się zbyt gwałtownie i rynek zatrzymuje się na chwilę, aby „złapać oddech" przed dalszym biegiem w tym samym kierunku. Flagi i chorągiewki należą do najbardziej wiarygodnych formacji zapowiadających kontynuację trendu i bardzo rzadko stanowią jego odwrócenie. Na diagramach 6.6a-b widzimy gwałtowny wzrost cen zilustrowany wznoszącą się, niemal pionową linią w górę, czemu towarzyszy wzrost wolumenu. W trakcie kształtowania się formacji wolumen bardzo wyraźnie spada, a następnie znów gwałtownie rośnie przy wybiciu oznaczającym kontynuację trendu.

Struktura flagi i chorągiewki Struktura obu tych formacji nieco się różni. Flaga przypomina równoległobok lub prostokąt wyznaczony przez dwie równoległe linie trendu, które na ogół nachylają się w kierunku przeciwnym do istniejącego trendu. W trendzie spadkowym flaga będzie „powiewać" ku górze. Chorągiewkę można rozpoznać po dwóch zbieżnych liniach trendu; na ogół też kształtuje się ona w poziomie. Formacja ta bardzo wyraźnie przypomina mały trójkąt symetryczny. Istotnym warunkiem jest zauważalne zmniejszanie się wolumenu podczas powstawania tych formacji. Flagi i chorągiewki są raczej formacjami krótkoterminowymi i powinny się ukształtować w okresie od jednego do trzech tygodni. W trendzie spadkowym formują się jeszcze krócej, często od jednego do dwóch tygodni. Obie te formacje są w pełni ukształtowane z chwilą

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

125

Diagram 6.6a Formacja flagi typowa dla rynku byka. Flaga kształtuje się zwykle po gwałtownych wzrostach cen i stanowi krótką przerwę w istniejącym trendzie. Formacja ta powinna się nachylać w kierunku przeciwnym do linii trendu. Wolumen powinien się zmniejszać w trakcie powstawania formacji i wzrastać wraz z wybiciem oznaczającym kontynuację wzrostów. Flagi pojawiają się zazwyczaj w połowie całego ruchu cen.

Diagram 6.6b Formacja chorągiewki typowa dla rynku byka. Przypomina ona maty trójkąt symetryczny, ale zazwyczaj nie trwa dłużej niż trzy tygodnie. Wolumen powinien się zmniejszać podczas powstawania tej formacji. Ruch następujący po uformowaniu się chorągiewki powinien mieć taką długość jak ruch poprzedzający jej powstanie.

126

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.7a Flaga na wykresie akcji International Paper. Flaga wygląda jak pochylający się równoległobok. Zauważmy, że formacja ta wystąpiła dokładnie w połowie ruchu wzrostowego.

przebicia górnej linii w przypadku trendu wzrostowego. Przełamanie dolnej linii jest sygnałem kontynuacji trendu spadkowego. Momentom tym powinno towarzyszyć zwiększenie wolumenu. Jak zwykle, jego wielkość ma dużo większe znaczenie w przypadku wybicia w górę (diagramy 6.7a-b).

Metody pomiaru Sposoby pomiaru są podobne dla obu formacji. Mówi się, że flagi i chorągiewki „powiewają w połowie masztu". Połowę masztu wyznacza uprzedni gwałtowny wzrost lub spadek cen, zwany też słupkiem. Termin „w połowie masztu" sugeruje, że te formacje kontynuacji pojawiają się na ogół w połowie całego ruchu. Ruch cen po wyjściu z formacji flagi lub chorągiewki będzie miał na ogół wielkość ruchu poprzedzającego powstanie całej formacji. Mówiąc dokładniej, należy odmierzyć długość uprzedniego ruchu z pierwotnego punktu wybicia, czyli punktu, w którym przez przebicie poziomu ważnej linii oporu lub wsparcia dany został sygnał trendu. Odległość tę odmierza się następnie od punktu wybicia z flagi lub chorągiewki - to znaczy punktu, w którym została przerwana górna linia w przypadku trendu wzrostowego lub dolna w przypadku trendu zniżkującego.

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

127

Diagram 6.7b Dwie chorągiewki na wykresie akcji Caterpillar. Są to krótkoterminowe formacje kontynuacji trendu przypominające małe trójkąty symetryczne. Chorągiewka po lewej stronie była kontynuacją trendu wzrostowego, a chorągiewka widoczna po prawej stronie kontynuacją trendu spadkowego.

Podsumowanie Podsumujmy bardziej istotne kwestie dotyczące obu formacji. 1. Ukształtowanie się flagi i chorągiewki poprzedza gwałtowny ruch cen wyznaczający niemal pionową linię (zwaną słupkiem), któremu towarzyszy wysoki wolumen. 2. Wzrost cen zatrzymuje się na okres od jednego do trzech tygodni przy bardzo niewielkim wolumenie. 3. Kontynuacja trendu następuje przy gwałtownym wzroście wolumenu. 4. Obie te formacje pojawiają się mniej więcej w połowie całego ruchu cen. 5. Chorągiewka przypomina niewielki trójkąt symetryczny. 6. Flaga przypomina mały równoległobok opadający w kierunku przeciwnym do istniejącego trendu. 7. Obie te formacje wykształcają się w krótszym czasie w przypadku trendu zniżkującego. 8. Obie formacje pojawiają się bardzo często na wykresach rynków finansowych.

128

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.8a Formacja zniżkującego klina typowego dla rynku byka. Widzimy tu dwie zbiegające się linie opadające skosem w kierunku przeciwnym do istniejącego trendu.

Formacja klina Formacja klina podobna jest do trójkąta symetrycznego zarówno pod względem kształtu, jak i długości czasu, w jakim powstaje. Podobnie jak trójkąt symetryczny, rozpoznać ją można po dwóch zbiegających się liniach trendów, które przecinają się na wierzchołku formacji. Tworzenie się klina trwa zwykle nie krócej niż miesiąc, ale nie dłużej niż trzy miesiące, w związku z czym zalicza się go do formacji średniookresowych. Specyficzne dla formacji klina jest wyraźnie skośne położenie. Formacja klina biegnie skosem w górę lub w dół, przypominając zwykle, podobnie jak formacja flagi, kierunek przeciwny do istniejącego trendu. Klin zniżkujący jest uznawany za typowy dla trendu wzrostowego, klin zwyżkujący zaś za kontynuację trendu spadkowego. Na diagramie 6.8a widzimy, jak typowy dla hossy klin zniżkujący opada ukośnie w dół pomiędzy dwiema zbiegającymi się liniami. W trendzie spadkowym, widocznym na diagramie 6.8b, zbiegające się linie trendu wznoszą się wyraźnie ku górze.

Kliny jako formacje zapowiadające odwrócenie trendu Kliny występują najczęściej w granicach istniejącego trendu i są zwykle formacjami kontynuacji, ale mogą pojawić się również, choć zdarza się to dość rzadko, jako formacje sygnalizujące odwrócenie trendu. W ostatniej fazie trendu wzrostowego można czasami dostrzec na

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

129

Diagram 6.8b Formacja klina typowego dla bessy. Klin taki powinien wznosić się skosem w górę, czyli w kierunku przeciwnym do głównego trendu.

Diagram 6.8c Przykład klina zwyżkującego. Dwie zbiegające się linie wznoszą się wyraźnie ku górze. Klin ma kierunek przeciwny do dominującego trendu. Klin zwyżkujący zapowiada spadki, a klin zniżkujący wzrosty. wykresach wyraźny klin zwyżkujący. Ponieważ klin jako kontynuacja trendu wzrostowego powinien nachylać się ku dołowi, jego wznoszenie się stanowi wskazówkę, że tym razem jest to formacja zapowiadająca spadki, a nie wzrosty. Z kolei w przypadku bessy pojawienie się klina zniżkującego oznaczałoby możliwość jej zakończenia. Niezależnie od tego, czy klin pojawia się w środku, czy przy końcu pewnego ruchu cen, analityk powinien zawsze kierować się zasadą mówiącą, że klin zwyżkujący jest typowy dla bessy, a klin zniżkujący dla hossy (diagram 6.8c).

130

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.9a Formacja prostokąta będącego kontynuacją trendu wzrostowego. Oznacza on oscylowanie cen pomiędzy dwiema poziomymi liniami. Nazywa się go też „obszarem zgęszczenia".

Diagram 6.9b Formacja prostokąta stanowiącego kontynuację trendu spadkowego. Wprawdzie prostokąt uchodzi zazwyczaj za formację zapowiadającą kontynuację trendu, ale należy zawsze uważać, czy nie zamienia się on w formację odwrócenia trendu, taką jak na przykład potrójny szczyt.

Formacja prostokąta Formacja prostokąta określana jest różnymi nazwami, ale zwykle nie ma kłopotu z rozpoznaniem jej na wykresach. Stanowi ona przerwę w istniejącym trendzie, podczas której ceny poruszają się w trendzie

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

131

Diagram 6.9c Prostokąt hossy. Trend wzrostowy akcji Compaq został przerwany na cztery miesiące trendem horyzontalnym. Wybicie ponad górną linię na początku maja oznaczało pełne ukształtowanie się formacji i kontynuację uprzedniego trendu wzrostowego. Prostokąty są zwykle formacjami kontynuacji. horyzontalnym pomiędzy dwiema równoległymi poziomymi liniami (diagramy 6.9a-c). Formacja prostokąta bywa również nazywana „obszarem zgęszczenia", a w teorii Dowa sytuację taką nazywa się linią. Niezależnie od nazwy, formacja ta reprezentuje zwykle okres konsolidacji trendu i zazwyczaj wyjście z niej następuje zgodnie z jego dotychczasowym kierunkiem. Jeśli chodzi o jej konsekwencje prognostyczne, to sytuacja wygląda podobnie jak w przypadku trójkąta symetrycznego, tyle że linie nie przecinają się, lecz biegną równolegle. Wyraźne wybicie poza górną lub dolną linię sygnalizuje ukształtowanie się pełnej formacji i wskazuje kierunek trendu. Analityk rynku musi jednak stale bacznie obserwować, czy ta faza konsolidacji nie zamienia się w formację odwrócenia trendu. Zwróćmy uwagę na to, że sytuację powstałą w trendzie wzrostowym, widocznym na diagramie 6.9a, można uznać za formację potrójnego szczytu zapowiadającą odwrócenie trendu.

Znaczenie wolumenu Istotnej wskazówki może tu dostarczyć obserwacja wielkości wolumenu. Ponieważ wahania cen w obie strony są dość znaczne, analityk powinien zwracać baczną uwagę na to, kiedy wolumen wzrasta. Jeśli

132

ANALIZA TECHNICZNA

dzieje się tak przy zwyżkach, a spadkom towarzyszy zmniejszenie się wolumenu, to prawdopodobnie formacja prostokąta jest kontynuacją trendu wzrostowego. Jeśli wyższy wolumen pojawia się przy zniżkach, należy to uznać za ostrzeżenie przed możliwym odwróceniem trendu.

Możliwość wykorzystania wahań cen Niektórzy analitycy wykorzystują taką formację, kupując na spadkach i sprzedając przy górnej linii zwyżek. Metoda ta pozwala graczowi krótkoterminowemu wykorzystać wyraźnie wytyczone granice wahań cen i osiągać zyski nawet podczas tego bocznego trendu. Ponieważ pozycje są tu zajmowane przy skrajnych poziomach zakresu wahań cen, ryzyko jest stosunkowo niewielkie i łatwe do obliczenia. Jeśli zakres wahań cen pozostaje bez zmian, metoda ta sprawdza się bardzo dobrze. Kiedy dokona się wybicie, gracz nie tylko natychmiast porzuca ostatnio zajętą pozycję, która okazała się niewłaściwa, ale może też dokonać kolejnych transakcji zgodnie z nowym trendem. W trendach bocznych szczególnie przydatne są oscylatory, choć w przypadku wybicia się cen w pewnym kierunku nie są już tak użyteczne z powodów, które omówimy w rozdziale dziesiątym. Część graczy zakłada, że prostokąt jest formacją kontynuacji, w związku z czym otwierają oni długie pozycje w dolnych strefach wahań cenowych w przypadku trendu wzrostowego lub krótkie pozycje w górnej strefie cen w trendzie spadkowym. Jeszcze inni w ogóle unikają bocznych trendów i czekają z zainwestowaniem swoich pieniędzy na wyraźne wybicie w górę. W okresach horyzontalnych ruchów cen większość systemów gry z trendem sprawdza się bardzo słabo.

Inne podobieństwa i różnice Jeśli chodzi o wymiar czasu, prostokąt powstaje zazwyczaj w okresie od jednego do trzech miesięcy, podobnie jak trójkąty i kliny. Różnica dotycząca wolumenu polega na tym, że nie występują tu tak wyraźne jego spadki towarzyszące zwężaniu się innych formacji zapowiadających kontynuację trendu. Najczęściej stosowana metoda pomiaru opiera się na wysokości formacji, czyli na zakresie wahań cen, którą odmierza się następnie od punktu wybicia. Jest to metoda podobna do innych wspomnianych już sposobów pomiaru w pionie wysokości formacji, które również opierają się na zakresie wahań cen rynkowych. Na temat kwestii pomiaru w poziomie więcej powiemy przy okazji omawiania wykresów punktowo-symbolicznych (typu „kółko i krzyżyk"). Do formacji prostokąta odnosi się również wszystko, co mówiliśmy dotąd na temat wielkości wolumenu towarzyszącego wybiciu z formacji i prawdopodobieństwa wystąpienia ruchu powrotnego. Ponieważ

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

133

górne i dolne granice prostokątów biegną poziomo i są wyraźnie określone, to tym samym bardzo czytelne są również linie wsparcia i linie oporu. Oznacza to, że w przypadku wybicia się cen w górę poprzedni wierzchołek powinien stać się solidną linią wsparcia dla ewentualnych przyszłych zniżek. Natomiast po przerwaniu linii w trendzie spadkowym dolna granica, która dotąd była linią wsparcia, stanowić będzie przy wszelkich zwyżkach silną linię oporu.

Ruch mierzony Ruch mierzony to pojęcie stosowane do określenia sytuacji, w której istotny trend wzrostowy lub spadkowy dzieli się na dwa równe pod względem długości i równoległe ruchy (diagram 6.10a). Koncepcja ta sprawdza się w odniesieniu do tych ruchów rynku, które mają uporządkowany charakter i biegną wzdłuż wyraźnie zarysowanych linii. Jest to w istocie pewien sposób pomiaru przyszłego ruchu cen, podobny do tych, które już omawialiśmy. Widzieliśmy już, że niektóre z formacji zapowiadających kontynuację trendu, takie jak flagi i chorągiewki, pojawiają się zazwyczaj w połowie całego ruchu cen. Wspominaliśmy również o tendencji rynku do znoszenia podczas korekt od jednej trzeciej do połowy dotychczasowego trendu. W przypadku ruchu mierzonego, kiedy analityk widzi tak wyraźnie zarysowaną sytuację, jak na diagramie 6.10b, gdzie po wzroście od punktu A do B następuje zniżka biegnąca do punktu C (znosząca od jednej trzeciej do połowy fali AB), zakłada się, że następny wzrost w ramach dotychczasowego głównego trendu (CD) odpowiadać będzie długością pierwszemu (AB). Wysokość fali (AB) mierzona jest zatem w górę od dna korekty oznaczonego punktem C.

Głowa i ramiona jako formacja zapowiadająca kontynuację trendu W poprzednim rozdziale poświęciliśmy sporo miejsca przedstawieniu formacji głowy i ramion jako najbardziej znanej i najbardziej wiarygodnej spośród wszystkich formacji odwrócenia trendu. Tak na wszelki wypadek, gdyby Czytelnik zaczął myśleć, że wszystko wygląda bardzo prosto, dorzućmy kolejną szczyptę zwątpienia stwierdzając, że formacja ta może czasami występować jako formacja kontynuacji trendu, a nie jego odwrócenia.

134

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.10a Ruch mierzony w trendzie wzrostowym. W koncepcji tej zakłada się, że druga zwyżka (CD) jest powieleniem pierwszej zwyżki (AB) zarówno pod względem długości, jak i kąta. Fala korekcyjna (BC) często znosi od jednej trzeciej do połowy ruchu AB przed kontynuacją trendu.

Diagram 6.10b Przykład ruchu mierzonego. Pierwszy ruch wzrostowy wynosił 20 punktów. Po dodaniu tej wartości do poziomu dołka C (62) można było prognozować zasięg ruchu na 82 (D).

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

135

Diagram 6.11a Formacja głowy i ramion jako kontynuacja trendu wzrostowego.

Diagram 6.11b Formacja głowy i ramion jako kontynuacja trendu spadkowego.

W przypadku formacji głowy i ramion stanowiącej kontynuację trendu ceny wykreślają kształt wyglądający bardzo podobnie do formacji prostokąta, tyle że środkowy dołek (diagram 6.11a) bywa na ogół w trendzie wzrostowym położony niżej od obu ramion. Natomiast podczas konsolidacji trendu spadkowego (diagram 6.11b) środkowy wierzchołek tworzy się wyżej niż dwa pozostałe. W obu przypadkach powstaje formacja głowy i ramion odwrócona o 180 stopni. Z tego właśnie powodu nie można jej pomylić z formacją odwrócenia trendu.

136

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 6.11c Akcje General Motors utworzyły w pierwszej połowie 1997 roku formację głowy i ramion zapowiadającą kontynuację trendu. Formacja jest bardzo wyraźna, ale pojawia się w nietypowym miejscu. Trend wzrostowy był kontynuowany wraz z wybiciem cen ponad linię szyi biegnącą na poziomie 60.

Potwierdzenie i rozbieżność Potwierdzenie i rozbieżność to jedne z najbardziej znanych kwestii związanych z analizą rynku. Oba te pojęcia wyjaśnimy już teraz, ale ze względu na ich niezwykle istotne znaczenie będziemy do nich jeszcze wielokrotnie powracać. Problem potwierdzenia omawiamy tu w kontekście formacji cenowych, rzecz dotyczy jednak praktycznie każdego aspektu analizy technicznej. Zasada potwierdzenia nakazuje porównanie wszystkich sygnałów technicznych i wskaźników w celu upewnienia się, że większość z nich wskazuje ten sam kierunek i nawzajem się potwierdza. Rozbieżność (dywergencja) jest przeciwieństwem potwierdzenia i odnosi się do sytuacji, w której różne wskaźniki techniczne nie potwierdzają się nawzajem. Wprawdzie używamy tego pojęcia w sensie negatywnym, ale wykrycie dywergencji może być bardzo pomocne w analizie rynku i stanowić jeden z najlepszych wczesnych sygnałów zapowiadających odwrócenie trendu. Dywergencje omówimy nieco obszerniej w rozdziale dziesiątym poświęconym oscylatorom.

Podstawowe formacje kontynuacji trendu

137

Podsumowanie Na tym kończymy prezentację formacji technicznych. Powiedzieliśmy wcześniej, że podstawowe dane, jakimi posługuje się analiza techniczna, to cena, wolumen oraz liczba otwartych kontraktów. Większość naszych dotychczasowych rozważań dotyczyła ceny. Przyjrzyjmy się teraz uważniej kwestii wolumenu i liczbie otwartych kontraktów, a także sposobowi wykorzystania tych danych w procesie analitycznym.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Wolumen i liczba otwartych kontraktów Wprowadzenie Większość analityków rynków finansowych posługuje się metodą uwzględniającą trzy wielkości - cenę, wolumen i liczbę otwartych kontraktów. Analiza wolumenu jest istotna na wszystkich rynkach, natomiast liczba otwartych kontraktów analizowana jest na rynkach terminowych. Sposób budowy wykresu słupkowego dla poszczególnych dni i umieszczenie tych trzech wielkości na wykresie omówiliśmy w rozdziale trzecim. Dostępne są wprawdzie dane dotyczące wolumenu i liczby otwartych kontraktów za każdy miesiąc dostawy na rynkach terminowych, ale w praktyce przy prognozowaniu bierze się pod uwagę ich wartości ogółem. Analitycy rynku akcji po prostu nanoszą łączny wolumen pod wykresem ceny. Do tego momentu nasze rozważania nad teorią tworzenia wykresów w dużej mierze skupiały się na ruchach cen. W tym rozdziale zajmiemy się szczegółowo rolą wolumenu i liczby otwartych kontraktów w prognozowaniu przyszłych zachowań rynku.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów jako wskaźniki wtórne Rozpocznijmy od właściwego umiejscowienia wolumenu i liczby otwartych kontraktów. Najważniejsza jest cena. Wolumen i liczba otwartych kontraktów traktowane są zazwyczaj jako wskaźniki potwierdzające, przy czym bardziej istotny jest tu wolumen.

140

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 7.1 Zwróćmy uwagę, że słupki wolumenu wyraźnie zwiększają się wraz ze wzrostem cen (kółka). Oznacza to, że wolumen potwierdza wzrost cen i ma wymowę optymistyczną.

Wolumen Wolumen jest to liczba walorów, które w badanym okresie były w obrocie. Ze względu na stosowane wykresy będzie nas interesował przede wszystkim wolumen dzienny. Wartość wolumenu jest nanoszona na diagram w postaci pionowego słupka na dole pod ruchem cen dnia (na diagramie 7.1 skala wolumenu znajduje się po prawej stronie wykresu, pod skalą cen). Wolumen można zaznaczyć także na wykresach słupkowych sporządzanych w układzie tygodniowym. W takim przypadku wolumen ogółem nanoszony jest pod słupkiem przedstawiającym ruch cen w określonym tygodniu. Zazwyczaj wolumen nie jest uwzględniany na wykresach słupkowych sporządzanych w układzie miesięcznym.

Liczba otwartych kontraktów na rynkach terminowych Liczba otwartych kontraktów to liczba kontraktów nie upłynnionych do końca dnia. Na diagramie 7.2 wielkość ta zaznaczona jest ciągłą linią pod danymi dotyczącymi cen dnia, ale nad słupkami wolumenu.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

141

Trzeba pamiętać, że na rynkach towarowych oficjalne wartości wolumenu i liczby otwartych kontraktów podawane są z jednodniowym opóźnieniem, i tak też są nanoszone (dostępne są jedynie szacunkowe wartości wolumenu z ostatniego dnia obrotów). Oznacza to, że na diagramie przedstawiane są najwyższe i najniższe notowania kursu z dnia bieżącego, zaś oficjalne wartości wolumenu i liczby otwartych kontraktów dotyczą dnia poprzedniego. Liczba otwartych kontraktów reprezentuje łączną liczbę pozostających na rynku kontraktów długich lub krótkich, a nie sumę obu. Żeby utworzyć kontrakt, potrzeba kupującego i sprzedającego. Dwaj uczestnicy rynku, kupujący i sprzedający, tworzą tylko jeden kontrakt. Codziennie podawana liczba (dodatnia lub ujemna) pokazuje spadek lub wzrost liczby zawartych tego dnia kontraktów. Ta wartość pozwala określić nastawienie uczestników rynku i przewidywać kierunek zmian. Jak dokonują się zmiany liczby otwartych kontraktów? Aby docenić znaczenie interpretacji zmian wartości liczby otwartych kontraktów, musimy zrozumieć, w jaki sposób obrót wpływa na zmianę wartości liczby otwartych kontraktów. Każdy dokonany na giełdzie obrót wpływa na liczbę otwartych kontraktów na jeden z trzech sposobów - liczba otwartych kontraktów zwiększa się, zmniejsza się albo pozostaje nie zmieniona. Zwróćmy uwagę na sposób dokonywania się zmian. Kupujący 1 kupuje nową długą 2. kupuje nową długą 3. kupuje starą krótką 4. kupuje starą krótką

Sprzedający

Zmiana liczby otwartych kontraktów

sprzedaje nową krótką sprzedaje starą krótką sprzedaje nową krótką sprzedaje starą długą

wzrost bez. zmian bez zmian spadek

W pierwszym przypadku kupujący i sprzedający tworzą nowy kontrakt. W drugim przypadku kupujący inicjuje nową pozycję długą, sprzedający tylko likwiduje starą długą, czyli jeden wchodzi, a drugi wychodzi z rynku. Transakcje znoszą się nawzajem i nie zmienia się liczba kontraktów. W trzecim przypadku sytuacja jest taka sama, z tym że sprzedający inicjuje nową krótką pozycję, a kupujący likwiduje starą krótką. Ponieważ jeden z graczy wchodzi, a drugi wychodzi z rynku, nie następuje żadna zmiana. W czwartym przypadku obaj gracze likwidują starą pozycję i wartość liczby otwartych kontraktów odpowiednio spada. Podsumujmy: jeżeli obaj uczestniczący w obrocie inicjują nową pozycję, to liczba otwartych kontraktów się zwiększa. Jeżeli obaj likwidują starą pozycję, to liczba otwartych kontraktów spada. Jeżeli natomiast jeden otwiera nową pozycję, a drugi zamyka starą, liczba otwartych kontraktów się nie zmienia. Badając zmiany netto liczby otwartych kontraktów pod koniec dnia, można ustalić, czy pieniądz

142

ANALIZA TECHNICZNA

napływa, czy odpływa z rynku. Informacja ta umożliwia wyciągnięcie wniosków o sile lub słabości aktualnego trendu cenowego.

Ogólna zasada interpretacji wolumenu i liczby otwartych kontraktów Analitycy rynków terminowych uwzględniają dane o wolumenie i liczbie otwartych kontraktów. Zasady interpretacji tych danych są podobne. Istnieje natomiast kilka różnic, które należy zaznaczyć. Zaczniemy od podania zasady ogólnej. Następnie omówimy problem szczegółowo. Cena

Wolumen

Liczba otwartych kontraktów

Rynek

rośnie rośnie spada spada

wzrasta maleje wzrasta wzrasta

wzrasta maleje wzrasta maleje

silny słaby słaby silny

Jeżeli zwyżkują i wolumen, i liczba otwartych kontraktów, to ceny prawdopodobnie będą zmierzały w tym samym kierunku. Jeżeli natomiast wolumen i liczba otwartych kontraktów zniżkują, taki ruch można uznać za zapowiedź zmiany trendu cenowego. Przyjrzyjmy się teraz dokładnie wolumenowi i liczbie otwartych kontraktów (diagram 7.2).

Interpretacja wolumenu dla wszystkich rynków Wielkość wolumenu jest miarą intensywności i tempa ruchu cen. Wyższy wolumen odzwierciedla siłę trendu. Śledząc poziom wolumenu wraz z ruchem cen, można łatwiej zmierzyć powodującą zmiany na rynku przewagę popytu lub podaży. Te informacje mogą potwierdzać ruch cen albo ostrzegać, że jest on mało wiarygodny (diagramy 7.3 i 7.4). Zwięźlej tę zasadę można sformułować tak: wolumen powinien wzrastać zgodnie z kierunkiem aktualnego trendu cenowego. W trendzie zwyżkującym wolumen powinien rosnąć w miarę wzrostu cen, zaś w miarę spadku cen jego wartość powinna spadać. Dopóki taka zależność występuje, mówi się, że wolumen potwierdza trend. Mniejszy wolumen przy drugim szczycie cenowym oraz duży wolumen zniżkujący w ramach styczniowej wyprzedaży stanowiły zapowiedź bessy. Ważna jest również umiejętność dostrzegania oznak rozbieżności (dywergencji). O rozbieżności mówimy wtedy, gdy trend cenowy

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

143

Diagram 7.2 Wykres cen kontraktu na ropę naftową uwzględniający wolumen i liczbę otwartych kontraktów. Wraz ze spadkiem cen liczba otwartych kontraktów rośnie, co zapowiada bessę.

Diagram 7.3 Wybiciu w górę akcji McDonalds ponad poziom szczytu z listopada towarzyszył gwałtowny wzrost aktywności transakcyjnej, co było zapowiedzią hossy.

144

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 7.4 Wolumen podąża za wzrostem cen Intela. Jest większy, gdy ceny rosną i maleje, kiedy ceny spadają. Zwróćmy uwagę na nagły wzrost aktywności transakcyjnej podczas ostatnich trzech dni skoku cen.

przekracza poprzedni szczyt cenowy przy zniżkującym wolumenie. Taki ruch sygnalizuje malejące zainteresowanie kupnem. Niepokoić powinien wzrost wolumenu przy spadkach cen.

Wolumen jako potwierdzenie formacji W rozdziałach piątym i szóstym omówiliśmy formacje cenowe i kilkakrotnie podkreśliliśmy, że wolumen jest ważnym wskaźnikiem potwierdzającym dokonujące się na rynku zmiany. Jedna z pierwszych oznak szczytu głowy i ramion wystąpiła w chwili, gdy ceny osiągnęły nowe szczyty przy kształtowaniu się głowy w warunkach niskiego wolumenu, ale przy wysokich obrotach podczas zejścia do szyi. Podwójnym i potrójnym szczytom towarzyszył niższy wolumen przy każdym kolejnym szczycie, po czym wolumen rósł przy spadkach. Formacjom zapowiadającym kontynuację trendu, takim jak trójkąt, powinien towarzyszyć stopniowy spadek wolumenu. Jeżeli sygnał wybicia z trendu jest prawdziwy, to z reguły przy większych obrotach następuje pełne ukształtowanie się formacji cenowych (punkt wybicia z trendu - diagram 7.5). W trendzie spadkowym wolumen powinien być wyższy przy spadkach i niższy przy szczytach. Dopóki taka tendencja się utrzymuje, podaż przewyższa popyt, co oznacza kontynuację trendu spadkowego.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

145

Diagram 7.5 Z lewej strony wykresu widzimy trend rosnący z dużym wolumenem podczas dni wzrostowych. Prostokąt na szczycie pokazuje nagły zwrot w dół przy dużym wolumenie, co było sygnałem negatywnym. Zwróćmy uwagę na wzrost wolumenu przy wybiciu w dół z trójkąta.

Gdy tendencja ta zaczyna ulegać zmianie, należy zacząć szukać oznak zbliżającego się dna.

Wolumen wyprzedza cenę Śledząc jednocześnie ceny i wolumen, używamy dwóch odmiennych narzędzi do obserwacji tego samego zjawiska - kierunku trendu. Na podstawie obserwacji wzrastających cen wyciągamy wniosek, że popyt jest większy od podaży. Logiczne jest zatem, że wolumen będzie zmierzał w tym samym kierunku co dominujący trend cenowy. Analitycy twierdzą, że wolumen poprzedza cenę, co oznacza, że spadek liczby zawieranych transakcji przy trendzie wzrostowym lub malejąca liczba transakcji przy trendzie spadkowym ujawniają się w wartościach wolumenu, zanim nastąpi odwrócenie trendu cenowego.

Wskaźnik wolumenu OBV Analitycy techniczni badali wiele wskaźników wolumenu określających presję popytu lub podaży. Przeanalizowanie pionowych słupków wolumenu znajdujących się na dole wykresu nie zawsze wystarcza,

146

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 7.6 Linia u dołu wykresu pokazuje OBV dla tego samego wykresu akcji Compaq. Zauważmy, że o wiele łatwiej było dzięki temu wykryć odwrócenie trendu w październiku 1997.

by wykryć znaczące ruchy. Najprostszym i najbardziej znanym wskaźnikiem ułatwiającym analizę wolumenu jest OBV ovpracowany i przedstawiony przez Josepha Granville'a w jego książce z 1963 roku Granville's New Key to Stock Market Profits OBV ma postać krzywej widocznej na wykresie cenowym. Linia ta potwierdza aktualny trend cenowy albo ostrzega przed jego rychłym odwróceniem. Diagram 7.6 przedstawia standardowy wykres z linią OBV zamiast słupków wolumenu. Zauważmy, o ile łatwiej obserwować trend wolumenu, korzystając z linii OBV. Sama budowa linii OBV jest bardzo prosta. Wolumenowi przypisuje się wartość dodatnią lub ujemną w zależności od wysokości ceny zamknięcia danego dnia względem ceny zamknięcia dnia poprzedniego. Wyższy kurs powoduje przypisanie wolumenowi za określony dzień wartości dodatniej, podczas gdy niższy kurs oznacza wolumen ujemny. Bieżące saldo narastające prowadzi się, dodając lub odejmując wolumen z każdego dnia, zależnie od kierunku kursu dnia. Ważny jest kierunek linii OBV Faktyczna wielkość liczb nie ma tu znaczenia i zależy od długości okresu, jaki badamy. Obliczeniami niech zajmie się komputer, a my obserwujmy kierunek OBV. Linia równowagi wolumenu powinna przebiegać w tym samym kierunku co linia trendu cenowego. Jeżeli ceny wykazują kolejne wyższe szczyty i dołki (trend wzrostowy), linia OBV powinna zachować się tak samo. Jeżeli ceny spadają, podobnie powinna się kształtować linia

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

147

OBV. Gdy linia wolumenu odbiega od kierunku cen, istniejąca rozbieżność ostrzega przed możliwością odwrócenia trendu.

Alternatywa dla OBV Linia równowagi wolumenu sprawdza się tylko do pewnego stopnia, ma bowiem też i swoje wady. Po pierwsze, niesłuszne wydaje się przypisywanie wartości dodatniej lub ujemnej wolumenowi z całego dnia. Przypuśćmy, że rynek zamyka się na minimalnie wyższym poziomie, na przykład o jeden czy dwa punkty wyżej. Czy rozsądne jest przypisanie całemu dziennemu obrotowi wartości dodatniej? Rozważmy jeszcze sytuację, kiedy rynek zwyżkuje przez większą część dnia, ale kurs zamknięcia jest nieco niższy. Czy należy przypisać całemu dziennemu obrotowi wartość ujemną? Badano wiele możliwych wariantów OBV by rozstrzygnąć wątpliwości i określić zależność między obrazem OBV i rzeczywistą wartością wolumenu. Jeden wariant polega na przypisaniu większej wagi dniom, w których trend zaznacza się najsilniej. W dniu zwyżki, na przykład, wolumen mnożony jest przez wskaźnik wzrostu cen. Technika obliczania tej krzywej polega także na przypisywaniu wartości dodatnich i ujemnych, ale to nadaje przewagę dniom o silniejszych ruchach cen i ogranicza wpływ dni, w których rzeczywista zmiana cen jest minimalna. Istnieją też bardziej zaawansowane wskaźniki uwzględniające jednocześnie wolumen (i liczbę otwartych kontraktów) oraz cenę, takie jak wskaźnik popytu (Demand Index) Jamesa Sibbeta czy Herrick Payoff Index (objaśnienie tych wskaźników można znaleźć w Dodatku A). Warto zaznaczyć, że obserwowanie wolumenu na rynkach akcji jest o wiele bardziej przydatne niż w przypadku rynków terminowych. Na rynkach akcji wielkość wolumenu jest podawana od razu, natomiast na terminowych - dzień później. Na rynkach akcji dostępne są także wielkości wolumenu wzrostowego i spadkowego. Dostępność danych dotyczących wolumenu towarzyszącego każdej zmianie cen akcji w ciągu dnia pozwoliła stworzyć jeszcze bardziej zaawansowany wskaźnik przepływu pieniądza (Money Flow), którego autorem jest Laszlo Birinyi, Jr. Ta odmiana OBV w czasie rzeczywistym pozwala stwierdzić, czy pieniądze wpływają na dany rynek, czy z niego wypływają. Sposób obliczania jest jednak bardzo zawiły i wymaga komputera takiej mocy, że nie wszyscy mogą skorzystać z tego wskaźnika. Nawet przy bardziej zaawansowanych wariantach OBV cel jest ten sam - ustalenie, czy rosnący wolumen zapowiada hossę, czy bessę. Przy całej swojej prostocie linia OBV pozwala dosyć skutecznie obserwować zmiany wolumenu tak na rynkach terminowych, jak i na rynkach akcji. Jest to również wskaźnik dostępny w większości programów komputerowych do analizy rynku, które dla łatwiejszego porównywania umożliwiają nanoszenie linii OBV bezpośrednio na wykres ceny (diagramy 7.7 i 7.8).

148

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 7.7 Doskonały przykład dywergencji negatywnej pomiędzy OBV i ceną Intela trafnie ostrzegającej przed odwróceniem trendu wzrostowego.

Diagram 7.8 Linia OBV naniesiona bezpośrednio na wykres cenowy pozwala na łatwiejsze porównywanie ceny i wolumenu. Wykres ten pokazuje, że OBV był wskaźnikiem wyprzedzającym i sygnalizował wybicie cen w górę.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

149

Inne ograniczenia w analizowaniu wolumenu na rynkach terminowych Wspominaliśmy już o problemie wynikającym z jednodniowego opóźnienia w podawaniu danych dotyczących wolumenu na rynkach terminowych. Poza tym istnieje dość myląca praktyka wykorzystywania do analizy poszczególnych kontraktów wartości wolumenu ogółem, zamiast rzeczywistego wolumenu każdego kontraktu. Wykorzystywanie wolumenu ogółem ma swoje uzasadnienie. Ale jak poradzić sobie w sytuacji, kiedy w tym samym dniu niektóre kontrakty mają wyższy, a inne niższy kurs dnia na tej samej giełdzie towarowej? Dni, kiedy następuje maksymalny zakres zmiany kursu i w związku z tym obrót zostaje wstrzymany, przynoszą inne problemy. W dniach, kiedy rynki osiągają górny pułap zmiany wartość wolumenu jest zazwyczaj niska. Jest to oznaką siły, ponieważ popyt tak przewyższa podaż, że ceny dochodzą do górnych poziomów, przy których ustaje obrót. Według tradycyjnych zasad interpretacji, niski wolumen przy zwyżce oznacza bessę. Niski wolumen w dniach osiągnięcia górnego pułapu stanowi pogwałcenie tych zasad i może zniekształcić wartości OBY Mimo tych ograniczeń analiza wolumenu na rynkach terminowych przynosi konkretne korzyści. Dobrze poinformowany uczestnik rynku powinien zwracać baczną uwagę na wskaźniki wolumenu.

Interpretacja liczby otwartych kontraktów na rynkach terminowych Zasady interpretacji zmian liczby otwartych kontraktów i wolumenu są podobne, ale wymagają dodatkowego wyjaśnienia. 1. Przy gwałtownym ruchu cen do góry w trendzie wzrostowym i wzroście liczby otwartych kontraktów ogółem, na rynek wpływa nowy pieniądz, odzwierciedlając nowe agresywne zakupy - jest to sygnał pozytywny (diagram 7.9). 2. Jeżeli natomiast ceny rosną, a liczba otwartych kontraktów spada poniżej tendencji sezonowej, zwyżka spowodowana jest głównie zamykaniem krótkich pozycji (posiadacze nierentownych krótkich pozycji zmuszeni są do ich pokrycia). Pieniądz nie wchodzi na rynek, lecz wychodzi Z niego. Uważa się to za sygnał negatywny, ponieważ prawdopodobnej zwyżce zabraknie „pary" po niezbędnym uregulowaniu pozycji krótkich (diagram 7.10). 3. Spadek cen i wzrost liczby otwartych kontraktów sygnalizują, że nowy pieniądz wpływa na rynek, odzwierciedlając nową agresywną

150

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 7.9 Trend wzrostowy na rynku srebra został potwierdzony przez wzrost liczby otwartych kontraktów. Prostokąty z prawej strony diagramu oznaczają normalną likwidację kontraktów podczas spadku. krótką sprzedaż. Ruch ten zwiększa prawdopodobieństwo kontynuacji trendu spadkowego i uważany jest za oznakę bessy (diagram 7.11). 4. Jeżeli natomiast liczba otwartych kontraktów ogółem spada przy równoczesnym spadku cen, przyczyną spadku cen jest przymusowa likwidacja długich pozycji przez zniechęconych i ponoszących straty posiadaczy- Uważa się, że taki ruch wskazuje na poprawę koniunktury, ponieważ trend spadkowy ulegnie odwróceniu po zakończeniu sprzedaży większości pozycji długich, które przynoszą straty. Podsumujmy powyższe cztery punkty: 1. Rosnąca liczba otwartych kontraktów w trendzie wzrostowym zapowiada hossę. 2. Zniżkująca liczba otwartych kontraktów w trendzie wzrostowym zapowiada bessę. 3. Rosnąca liczba otwartych kontraktów w trendzie spadkowym zapowiada bessę. 4. Zniżkująca liczba otwartych kontraktów w trendzie spadkowym zapowiada hossę.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

151

Diagram 7.10 Przykład słabego odbicia cen na terminowym rynku złota. Wzrostowi cen towarzyszy spadek liczby otwartych kontraktów, natomiast spadkowi cen wzrost tej liczby. Gdyby trend był silny, trendy ceny i liczby otwartych kontraktów byłyby zgodne.

Diagram 7.11 Odwróceniu trendu na rynku miedzi w lecie 1997 i spadkowi cen towarzyszył wzrost liczby otwartych kontraktów. Sytuacja taka jest oznaką bessy, ponieważ odzwierciedla agresywną krótką sprzedaż.

152

ANALIZA TECHNICZNA

Inne sytuacje, w których ważna jest liczba otwartych kontraktów Istnieją również inne sytuacje, w których analiza liczby otwartych kontraktów może się okazać pomocna. 1. W miarę uspokajania się rynku, na którym liczba otwartych kontraktów rośnie od początku trendu cenowego, wyrównanie lub spadek liczby otwartych kontraktów często stanowi wstępną przestrogę przed odwróceniem trendu. 2. Duża liczba otwartych kontraktów na szczytach może zapowiadać bessę, jeżeli nastąpi gwałtowny spadek cen. Oznacza to, że wszystkie nowe długie pozycje otwarte pod koniec trendu wzrostowego przynoszą teraz straty. Ich wymuszona likwidacja wywiera presję na ceny do momentu, kiedy liczba otwartych kontraktów odpowiednio nie spadnie. Załóżmy na przykład, że trwa trend wzrostowy. W ciągu ostatniego miesiąca znacznie wzrosła liczba otwartych kontraktów. Musimy pamiętać, że każdy nowo otwarty kontrakt składa się z jednej nowej długiej pozycji i jednej nowej krótkiej. Ceny zaczynają spadać gwałtownie aż do poziomu poniżej najniższej ceny z ostatniego miesiąca. Każda nowa długa pozycja otwarta w tym miesiącu przynosi teraz straty. Wymuszona likwidacja pozycji długich wywiera presję na ceny. Często następstwem wymuszonej sprzedaży, a zjawisko to potęguje się w miarę spadania cen, jest dalsza sprzedaż innych długich pozycji i dalszy spadek cen. Jak z tego wynika, nadzwyczajnie wysoka liczba otwartych kontraktów w warunkach hossy sygnalizuje niebezpieczeństwo. 3. Jeżeli liczba otwartych kontraktów znacznie rośnie podczas horyzontalnej konsolidacji, ruch cen wzmoże się po wybiciu z trendu. Jest to logiczne. Rynek przeżywa okres niezdecydowania. Nikt nie ma pewności co do kierunku rynku po wybiciu z trendu. Wzrost liczby otwartych kontraktów świadczy natomiast o tym, że wielu graczy zajmuje pozycje, przewidując wybicie z panującego trendu. Po wybiciu wielu graczy znajdzie się po złej stronie rynku. Załóżmy, że przez trzy miesiące ceny poruszają się w tym samym przedziale cenowym oraz że liczba otwartych kontraktów podskoczyła o 10 000. Oznacza to, że zajęto 10 000 nowych długich pozycji i 10 000 krótkich. Następnie ceny zwyżkują i zostają osiągnięte nowe trzymiesięczne maksima. Ponieważ ceny kształtują się na najwyższym od trzech miesięcy poziomie, każda krótka pozycja (10 000) otwarta podczas poprzednich trzech miesięcy przyniesie teraz straty. Gorączkowe próby pokrycia przynoszących straty krótkich pozycji oczywiście przyczyniają się do wzmożonego wzrostu cen, powodując coraz większą panikę. Ceny pozostają wysokie, dopóki wszystkie (czy większość) 10 000 krótkich

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

153

pozycji nie zostanie zrównoważone przez kolejne zakupy dokonywane zgodnie z tendencją rynkową. Gdyby wybicie nastąpiło w stronę spadku, to posiadacze długich pozycji gorączkowo szukaliby możliwości pokrycia strat. Pierwsze etapy każdego nowego trendu są podgrzewane paniczną likwidacją pozycji przez osoby zaskoczone po złej stronie rynku. Im więcej inwestorów znajduje się po złej stronie (czego dowodem jest wysoki poziom liczby otwartych kontraktów), tym ostrzejsza jest odpowiedź na gwałtowny, niekorzystny ruch rynku. Miłą wiadomością bywa, że nowa tendencja wspierana jest dodatkowo przez inwestorów z właściwej strony rynku, których przewidywania sprawdziły się i którzy teraz wykorzystują akumulowane na papierze zyski, by finansować kolejne pozycje. Można więc zrozumieć zależność, że im większy wzrost liczby otwartych kontraktów w danym okresie, tym większy potencjał ma wynikający stąd ruch cen. 4. Rosnąca liczba otwartych kontraktów przy zakończeniu formacji cenowej postrzegana jest jako dodatkowe potwierdzenie sygnału zapowiadającego wybicie z trendu. Na przykładzie formacji głowy i ramion widzimy, że przebicie linii szyi na spadku jest bardziej przekonujące, jeżeli wybicie z trendu następuje przy rosnącej liczbie otwartych kontraktów i przy wyższym wolumenie. W tym przypadku trzeba postępować ostrożnie. Często zdarza się, że po pierwszym sygnale zmiany trendu osoby znajdujące się po złej stronie rynku powodują dalszy spadek liczby otwartych kontraktów. Spadek liczby otwartych kontraktów następujący zaraz po wybiciu z trendu może zmylić nieuważnego obserwatora i stanowi argument przeciw nadmiernemu koncentrowaniu uwagi na zmianach liczby otwartych kontraktów w bardzo krótkich okresach.

Podsumowanie Podsumujmy ważniejsze kwestie dotyczące ceny, wolumenu i liczby otwartych kontraktów. 1. Wolumen jest istotny na wszystkich rynkach, a liczba otwartych kontraktów - głównie na rynkach terminowych. 2. Na rynku terminowym wykorzystuje się tylko wolumen ogółem i liczbę otwartych kontraktów. 3. Rosnący wolumen (i liczba otwartych kontraktów) zapowiadają prawdopodobną kontynuację aktualnego trendu cenowego. 4. Spadające wolumen i liczba otwartych kontraktów wskazują na potencjalną zmianę trendu cenowego. 5. Wolumen wyprzedza cenę. Uważnie obserwując wolumen, można często wykryć zmiany nastawienia kupujących i sprzedających, zanim znajdą one odzwierciedlenie w cenach.

154

ANALIZA TECHNICZNA

6. Wskaźnik wolumenu (OBV) lub jeden z jego wariantów można wykorzystać do dokładniejszego określenia kierunku, w jakim będzie zmierzał rynek. 7. Podczas trendu zwyżkowego gwałtowne zahamowanie lub spadek liczby otwartych kontraktów często przestrzega przed zmianą trendu (tylko na rynkach terminowych). 8. Bardzo wysoka liczba otwartych kontraktów na szczytach rynkowych jest niebezpieczna i może wzmocnić trend zniżkujący (tylko na rynkach terminowych). 9. Wzrost liczby otwartych kontraktów podczas okresów akumulacji potęguje wybicie z trendu (tylko na rynkach terminowych). 10. Wzrost wolumenu (i liczby otwartych kontraktów) potwierdza formacje cenowe oraz inne ważne zmiany zapowiadające początek nowego trendu.

Kulminacja kupna i sprzedaży Jeszcze jedna sytuacja zasługuje na uwagę. Jest to rodzaj dramatycznego ruchu cenowego, który często występuje na szczytach i w dołkach - kulminacja kupna i sprzedaży. Kulminacje kupna zdarzają się na wielkich szczytach rynkowych, a kulminacje sprzedaży w dołkach. W przypadku kulminacji kupna na szczytach rynku, ceny nagle gwałtownie rosną po długiej zwyżce, czemu towarzyszy duży wzrost obrotów i nagłe uformowanie szczytu (diagram 7.12). W przypadku kulminacji sprzedaży, po długotrwałej tendencji zniżkowej nagle ceny spadają gwałtownie przy wysokich obrotach i szybko się odbijają (diagram 4.22c).

Raport o pozycjach zajmowanych przez graczy Omówienie liczby otwartych kontraktów byłoby niekompletne, gdybyśmy nie wspomnieli o Raporcie o pozycjach zajmowanych przez graczy i sposobie jego wykorzystania przy prognozowaniu. Raport publikowany jest przez Komisję do spraw Obrotu Towarowymi Kontraktami Terminowymi (Commodity Futures Trading Commission CFTC) dwa razy w miesiącu, w jego połowie i na końcu. Raport podaje liczbę otwartych kontraktów dla trzech kategorii uczestników rynku - dokonujących transakcji zabezpieczających na dużą skalę (large hedgers), wielkich inwestorów i drobnych graczy. Ci pierwsi wykorzystują rynki terminowe głównie dla zabezpieczania swoich pozycji. Druga grupa obejmuje duże fundusze, które posługują się

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

155

Diagram 7.12 Kulminacje sprzedaży na terminowym rynku kawy. W obu przypadkach ceny wzrastały przy dużym wolumenie. Ostrzeżeniami były spadki liczby otwartych kontraktów oznaczone strzałkami.

głównie mechanicznymi systemami podążającymi za trendem. Grupa trzecia to indywidualni inwestorzy, którzy dokonują znacznie mniejszych transakcji. Na rynkach terminowych istnieje wymóg informowania CFTC o transakcjach obejmujących znacząco dużą liczbę kontraktów. Zebrane statystyki o transakcjach zabezpieczających na wielką skalę i posunięciach wielkich inwestorów pozwalają określić udział drobnych graczy w rynku.

Obserwowanie poszczególnych grup uczestników rynku Główna zasada w analizowaniu raportu opiera się na przekonaniu, że uczestnicy rynku dokonujący transakcji zabezpieczających na dużą skalę mają zwykle rację, podczas gdy drobni gracze i wielcy inwestorzy mylą się. Skoro tak, to należy zajmować takie pozycje jak pierwsza grupa. Na przykład sygnałem wzrostów po dłuższym trendzie spadkowym będzie sytuacja, w której grupa ta zajmuje poważne długie pozycje, podczas gdy pozostałe dwie są mocno zaangażowane w pozycje krótkie. Z kolei na rynku byka sygnałem ostrzegającym przed możliwym odwróceniem trendu jest sytuacja odwrotna.

156

ANALIZA TECHNICZNA

Pozycje grup uczestników rynku Można wykreślać trendy zachowań tych trzech grup uczestników rynku i wykrywać sytuacje ekstremalne. Jednym ze sposobów na to jest analizowanie informacji o pozycjach, które zajmują uczestnicy rynku publikowanych w Futures Charts. Serwis ten przedstawia na wykresie w ujęciu tygodniowym trzy linie odzwierciedlające pozycje zajmowane przez te grupy w okresie ostatnich czterech lat. Nick Van Nice, wydawca tego serwisu, szuka sytuacji, w których grupy te zajmują skrajnie przeciwne pozycje, co pozwala na znajdowanie okazji do kupna lub sprzedaży (diagramy 7.13 i 7.14). Nawet jeśli nie posługujemy się raportem jako źródłem istotnych danych dla swojej praktyki transakcyjnej, warto byśmy wiedzieli, co robią te trzy grupy.

Liczba otwartych kontraktów na rynku opcji Omawiając liczbę otwartych kontraktów, koncentrowaliśmy się na rynkach terminowych, ale jest ona również istotna na rynkach opcji. Wielkości te, publikowane każdego dnia, odnoszą się do opcji kupna i sprzedaży dla rynków terminowych, indeksów giełdowych i branżowych oraz akcji indywidualnych spółek. Wprawdzie liczby otwartych kontraktów dla opcji nie można interpretować tak samo jak na rynkach terminowych, ale mówi ona o tym samym, to znaczy czym interesują się inwestorzy i jaka jest płynność. Niektórzy uczestnicy rynku opcji porównują liczbę opcji kupna z liczbą opcji sprzedaży w celu określenia nastrojów dominujących na rynku, inni badają wolumen objęty tymi opcjami.

Wskaźnik wolumen sprzedaży/wolumen kupna Dane dotyczące wielkości wolumenu na rynkach opcji wykorzystuje się z grubsza tak samo jak na rynkach terminowych czy na rynkach akcji, to znaczy jako informacje o presji popytu i podaży. Wolumen na rynku opcji dzieli się na wolumen kupna (sygnał hossy) i wolumen sprzedaży (sygnał bessy). Obserwując stosunek tych dwóch wielkości, możemy określić, jakie nastawienie dominuje na rynku. W tym celu skonstruowany został wskaźnik wyrażający stosunek wolumenu sprzedaży do wolumenu kupna. Kiedy uczestnicy rynku opcji spodziewają się wzrostów, wolumen kupna jest wyższy od wolumenu sprzedaży i współczynnik sprzedaż/kupno spada. Dominacja oczekiwania bessy

Wolumen i liczba otwartych kontraktów

157

Diagram 7.13 Na tym wykresie S&P 500 widzimy trzy sygnały kupna (strzałki). Linie u dołu pokazują, że przy każdym sygnale kupna uczestnicy rynku dokonujący transakcji zabezpieczających na wielką skalę zajmowali długie pozycje (linia ciągła), a wielcy inwestorzy pozycje krótkie (linia przerywana).

Diagram 7.14 Wykres kontraktu terminowego na miedź ukazuje trzy sygnały sprzedaży (strzałki). Przy każdym sygnale sprzedaży grupa dokonująca transakcji zabezpieczających na dużą skalę zajmowała krótkie pozycje, a pozostałe dwie grupy pozycje długie.

158

ANALIZA TECHNICZNA

wyraża się w większym wolumenie sprzedaży i współczynnik ten rośnie. Bardzo wysokie wartości tego wskaźnika sygnalizują wyprzedanie rynku, a bardzo niskie - wykupienie.

Łączenie wskaźników nastroju z innymi narzędziami technicznymi Wskaźniki nastroju stosowane przez uczestników rynku opcji sprawdzają się najlepiej, kiedy łączy się je z innymi narzędziami technicznymi takimi jak linie wsparcia i oporu oraz z analizą trendu dominującego na danym rynku. Ze względu na bardzo istotne znaczenie precyzji (timing) zawierania transakcji na tym rynku, większość jego uczestników stosuje analizę techniczną.

Podsumowanie Tak oto zakończyliśmy omawianie kwestii wolumenu i otwartych kontraktów. Analizę wolumenu stosuje się na wszystkich rynkach finansowych. Liczba otwartych kontraktów istotna jest tylko na rynkach opcji i terminowych. Skoro jednak kontrakty i opcje dotyczą tak wielu różnych walorów z rynku akcji, wiedza o liczbie otwartych kontraktów może przydać się na wszystkich rynkach finansowych. Jak dotąd posługiwaliśmy się jedynie standardowymi wykresami w ujęciu dziennym. Następnym krokiem będzie poszerzenie naszego horyzontu czasowego i poznanie sposobów stosowania poznanych już narzędzi na wykresach długoterminowych sporządzanych w układzie tygodniowym i miesięcznym, które pozwalają na wydłużenie perspektywy badań trendu.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Wykresy długoterminowe Wprowadzenie Najbardziej popularny i najczęściej wykorzystywany do prognozowania i podejmowania decyzji inwestycyjnych na rynkach finansowych jest wykres słupkowy w układzie dziennym. Zazwyczaj wykres taki obejmuje jedynie okres od sześciu do dziewięciu miesięcy. Ponieważ większość inwestorów i analityków interesuje się ruchami cen właśnie w takim okresie, ten rodzaj wykresów zyskał szeroką akceptację i stał się głównym narzędziem używanym do analizy trendów rynkowych. Nadmierne zainteresowanie przeciętnych inwestorów krótkoterminowymi zachowaniami rynku powoduje, że ich uwagi uchodzą pożyteczne i cenne źródła informacji zawarte w wykresach sporządzanych w układzie tygodniowym lub miesięcznym wykorzystywanych do długoterminowej analizy i prognozowania trendów. Wykres słupkowy sporządzany w układzie dziennym obejmuje swym zasięgiem stosunkowo krótki okres i wykorzystywany jest przeważnie przez inwestorów preferujących krótki horyzont inwestycyjny. Gruntowna analiza rynku powinna jednak uwzględnić ruch cen z danego dnia i określać jego znaczenie w strukturze trendu długoterminowego. Aby sprostać temu zadaniu, należy wykorzystać wykresy przedstawiające ruchy cen w sposób pozwalający na badanie zachowań tynku w długoterminowej perspektywie. Na wykresie dziennym każdy słupek reprezentuje zachowanie cen z jednego dnia, a na wykresach długoterminowych - tydzień lub miesiąc. Wykresy długoterminowe stosuje się po to, by zagęścić dane cenowe i rozszerzyć horyzont czasowy, a tym samym umożliwić analizę znacznie dłuższych okresów.

160

ANALIZA TECHNICZNA

Znaczenie perspektywy długoterminowej Długoterminowe wykresy cenowe pozwalają spojrzeć perspektywicznie na trend rynkowy, którego nie da się zauważyć na wykresach krótkoterminowych. We wprowadzeniu do zasad analizy technicznej w rozdziale pierwszym zauważyliśmy, że najważniejszą jej zaletą jest wypracowanie zasad, które sprawdzają się przy analizowaniu dowolnie wybranych okresów. Tamże omówiliśmy niesłuszny, aczkolwiek lansowany niekiedy pogląd, że analizę techniczną należy ograniczyć do krótkich okresów, zostawiając prognozowanie długoterminowe specjalistom dokonującym analizy fundamentalnej. Załączone wykresy udowodnią możliwość zastosowania analizy technicznej w perspektywie długoterminowej i pozwolą stwierdzić, że linie trendów i kanałów, wsparcia i oporu oraz zniesienia procentowe sprawdzają się w każdym horyzoncie czasowym. Ten, kto nie korzysta z wykresów długoterminowych, nie dostrzega bardzo wielu cennych informacji.

Konstruowanie wykresów kontynuacyjnych Przeciętny kontrakt terminowy jest w obrocie przez półtora roku. Ograniczony czas obrotu utrudnia konstruowanie wykresu długoterminowego, obejmującego swym zasięgiem kilka lat. Ten problem nie dotyczy inwestorów na rynkach akcji, ponieważ mają oni dostęp do wykresów zawierających informacje na temat akcji poszczególnych przedsiębiorstw od momentu dopuszczenia ich do obrotu aż do chwili obecnej. W przypadku rynków terminowych powstaje natomiast pytanie: jak można sporządzić wykres długoterminowy dla kontraktów, które wygasają średnio co półtora roku? Odpowiedzią jest właśnie wykres kontynuacyjny. Zwróćmy uwagę, że nacisk położony jest na słowo „kontynuacyjny". Najpowszechniej używaną techniką jest połączenie kilku kontraktów w sposób zapewniający ciągłość. Kiedy wygasa jeden kontrakt, zastępuje go następny. Najprostszym i najczęściej wykorzystywanym sposobem zapewnienia kontynuacji jest uwzględnienie ceny kontraktu, który najszybciej wygaśnie. W chwili, w której ustaje obrót najbliższym wygasającym kontraktem, zastępuje go na wykresie kolejny kontrakt bliski wygaśnięcia.

Wykresy długo term i n owe

161

Inne sposoby konstruowania wykresów kontynuacyjnych Technika łączenia cen kontraktów, które najszybciej wygasną, jest stosunkowo prosta i rozwiązuje kwestię zapewnienia ciągłości cenowej. Ma jednak wady. Czasem kontrakt wygasający notowany jest ze sporym dyskontem w stosunku do kontraktu następnego. Przejście na nowy kontrakt jako podstawę do obliczenia przebiegu ciągłych cen może spowodować gwałtowny spadek bądź wzrost wartości zapisywanych na wykresie. Potencjalną przyczyną tego zniekształcenia jest skrajna niestabilność, jaka cechuje szereg kontraktów typu „spot", zwłaszcza tuż przed wygaśnięciem. Analitycy opracowali wiele rozwiązań niwelujących skutki takich zniekształceń. W celu uniknięcia skutków skrajnej niestabilności kontraktów typu „spot" wielu analityków rezygnuje z obserwowania wygasającego kontraktu na miesiąc lub dwa przed upływem terminu jego ważności. Inna metoda polega na śledzeniu transakcji o najwyższej liczbie otwartych kontraktów, przy założeniu, że miesiąc dostaw najbardziej wiarygodnie odzwierciedla wartość rynkową. Wykresy kontynuacyjne można skonstruować, łącząc poszczególne miesiące kalendarzowe. Na przykład kontynuacyjny wykres dla soi w listopadzie uwzględnia jedynie dane historyczne z każdego kolejnego kontraktu soi w tym miesiącu. (Technikę łączenia poszczególnych miesięcy dostaw preferował W.D. Gann). Wielu analityków uśrednia ceny kilku kontraktów lub w celu wygładzenia przebiegu cen w okresie przejściowym, konstruuje indeksy uwzględniające wysokość premii lub wielkość dyskonta.

Kontrakt bezterminowy Innowacyjne rozwiązanie problemu ciągłości cen zaproponował Robert Pelletier - prezes spółki Commodity Systems, Inc., która gromadzi i przetwarza dane o rynkach terminowych i rynkach akcji. Przedstawił on nową koncepcję, jaką jest kontrakt bezterminowy Perpetual Contract™. („Perpetual Contract™" jest znakiem handlowym zastrzeżonym przez tę firmę). Celem kontraktu bezterminowego jest zestawienie w jednym nieprzerwanym ciągu czasowym danych cenowych z wielu lat. Przy konstruowaniu ciągu czasowego należy najpierw ustalić dokładny termin, dla którego prognozujemy cenę kontraktu. Wykorzystanie ciągu pozwoli określić, jaką wartość będzie miał ów kontrakt w przewidywanym przez nas terminie. Kontrakt bezterminowy konstruuje

162

ANALIZA TECHNICZNA

się, wyliczając średnią ważoną dwóch kontraktów terminowych, które wygasają tuż przed i tuż po żądanym przez nas terminie. Wartość kontraktu bezterminowego nie jest ceną rzeczywistą, lecz średnią ważoną cen pozostałych dwóch kontraktów. Główną zaletą kontraktu bezterminowego jest to, że nie trzeba się ograniczać do kontraktów wygasających, unika się też konieczności wygładzania zniekształceń cenowych występujących w okresie przejściowym między miesiącami dostaw. Dla analizy wykresów bardziej odpowiednie są wykresy kontynuacyjne na najbliższy miesiąc, ale do testowania systemów i wskaźników - bardziej przydatne dłuższe szeregi cenowe.

Trendy długoterminowe podważają hipotezę przypadkowych ruchów cen Najbardziej znamienną cechą wykresów długoterminowych jest to, że nie tylko widać na nich wyraźnie trendy, ale że trendy te trwają często całe lata. Wyobraźmy sobie prognozowanie na podstawie jednego z tych długoterminowych trendów bez konieczności zmieniania prognozy przez kilka lat! Utrzymywanie się długoterminowych trendów każe zastanowić się nad jeszcze jedną interesującą kwestią, to znaczy hipotezą mówiącą, że ruchy cen są przypadkowe. Wprawdzie analitycy techniczni nie zgadzają się z teorią, wedle której zachowania rynku są przypadkowe i nieprzewidywalne, ale bezpiecznie będzie stwierdzić, że jeśli nawet występuje tu jakaś przypadkowość, to dotyczy ona bardzo krótkich okresów. Utrzymywanie się trendów przez długie okresy, w wielu przypadkach przez lata, jest przekonującym argumentem przeciwko teońi błądzenia losowego, według której ceny są seryjnie niezależne i minione ceny nie mają żadnego wpływu na kształtowanie się cen w przyszłości.

Formacje na wykresach: odwrócenia tygodniowe i miesięczne Formacje cenowe występujące na wykresach długoterminowych interpretujemy w taki sam sposób, jak w przypadku wykresów krótkoterminowych. Szczególnie widoczne na tych wykresach są podwójne szczyty i podwójne dna oraz formacje głowy i ramion. Równie często występują trójkąty, które są formacjami kontynuacji trendu. Inna formacja, która często pojawia się na tych wykresach, to odwrócenie tygodniowe i miesięczne. Na wykresie sporządzonym w układzie miesięcznym maksimum cenowe, po którym występuje kurs zamknięcia niższy od kursu zamknięcia z poprzedniego miesiąca, często

Wykresy długoterminowe

163

daje sygnał o ważnym punkcie odwrócenia, zwłaszcza jeżeli plasuje się w pobliżu głównej linii wsparcia lub oporu. Odwrócenia tygodniowe często występują na wykresach sporządzanych w układzie tygodniowym. Powyższe formacje są odpowiednikami kluczowego dnia odwrotu z wykresów krótkoterminowych, z tym że na wykresach długoterminowych sytuacje takie mają dużo większe znaczenie.

Przejście od wykresów długoterminowych do krótkoterminowych Bardzo ważne jest zrozumienie kolejności, w jakiej należy badać wykresy cenowe, by dokonać gruntownej analizy trendów. Prawidłowa analiza wykresów powinna się zaczynać od badania wykresów długoterminowych i stopniowo przechodzić do krótkoterminowych. Powód takiego postępowania jest oczywisty. Jeżeli analityk rozpoczyna analizę od perspektywy krótkoterminowej, to musi ciągle rewidować wnioski w miarę uwzględniania coraz większej liczby danych cenowych, a być może i dokonać ponownej gruntownej analizy, kiedy uwzględni rezultaty badań wykresów długoterminowych. Przyjrzawszy się zaś na wstępie danym sprzed 20 lat, analityk zyskuje szerszy obraz sytuacji, i określiwszy pozycję rynku z perspektywy czasu, może stopniowo zawężać analizowany okres. Pierwszym analizowanym wykresem jest 20-letni wykres kontynuacyjny. Dokonując analizy, należy poszukać formacji, głównych linii trendów i głównych poziomów wsparcia lub oporu. Następnie trzeba sięgnąć do wykresów sporządzonych w układzie tygodniowym, obejmujących ostatnie pięć lat, i poddać je podobnej analizie. Po dokonaniu tej dwuetapowej analizy można zawęzić badany okres do ostatnich 6-9 miesięcy, biorąc pod uwagę ruchy cen na wykresach krótkoterminowych. W ten sposób analityk wykresów przechodzi od podejścia „makro" do „mikro". Żeby dokonać drobiazgowej analizy ostatnich ruchów cen, można zawęzić badany okres do czasu krótszego niż jeden dzień.

Czy należy korygować wykresy długoterminowe o wskaźnik inflacji? W przypadku wykresów długoterminowych często stawia się pytanie, czy widoczne na nich historyczne poziomy cenowe należy skorygować, uwzględniając inflację. Argumentuje się, że jeśli te dawne ceny mają

164

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 8.1 Po szczycie ceny złota w 1980 roku przyszły dwa dziesięciolecia niskiej inflacji. Niska inflacja powoduje zwykle spadek cen złota i wzrost cen akcji, co widzimy na tym wykresie. Po co raz jeszcze uwzględniać na wykrsach inflację? Już zostało to zrobione.

być wiarygodne, powinny uwzględniać zmiany wartości dolara. Kwestia ta budzi pewne kontrowersje wśród analityków. Z kilku powodów uważam, że takie korygowanie wykresów długoterminowych jest zbędne. Głównym powodem jest moje przekonanie, że rynki same dokonały niezbędnych zmian. Waluta tracąc na wartości, powoduje wzrost cen towarów notowanych w tej walucie. Malejąca wartość dolara przyczynia się zatem do wzrostu cen towarów. Wzrost wartości dolara powoduje spadek cen większości towarów. Ogromne wzrosty cenowe na rynkach towarowych w latach siedemdziesiątych i spadki w dwóch kolejnych dziesięcioleciach to klasyczne przykłady wpływu mechanizmu inflacji. Sugerowanie korygowania poziomów cen towarów w latach siedemdziesiątych, w wyniku ich podwojenia i potrojenia spowodowanego inflacją, byłoby bezpodstawne. Rosnące ceny na rynkach towarowych - to właśnie wynik wpływu inflacji. Malejące ceny na rynkach towarowych w latach osiemdziesiątych ekonomiści uznają za sygnał odzyskania kontroli nad inflacją. Czy powinniśmy zmienić cenę złota, która kształtuje się na poziomie niższym o ponad połowę od ceny z roku 1980, tak aby uwzględnić stopę inflacji? Rynek już się tym zajął.

Wykresy długoterminowe

165

Ostatnia uwaga wynika z podstaw teorii analizy technicznej, która opiera się na założeniu, że ostatecznie ruch cen dyskontuje wszystko. Rynek sam dostosowuje się do okresów inflacji i deflacji oraz wahań wartości pieniądza. Pełną odpowiedź na pytanie, czy należy korygować wykresy długoterminowe o inflację, można znaleźć w samych wykresach. Wiele rynków nie przełamało historycznych linii oporu wyznaczonych kilka lat wcześniej i spadło do poziomów wsparcia nie notowanych od kilku lat. Oczywiste jest też, że spadek inflacji od początku lat osiemdziesiątych przyczynił się do hossy na rynkach akcji i obligacji. Wydaje się, że rynki te już uwzględniły wskaźniki inflacji (diagram 8.1).

Wykresy długoterminowe nie nadają się do podejmowania decyzji inwestycyjnych Wykresów długoterminowych nie wykorzystuje się przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Należy rozróżnić analizę rynkową dla celów prognostycznych oraz do określania momentów wejścia i wyjścia z rynku. Wykresy długoterminowe są pożyteczne w procesie analitycznym służącym do określenia trendu głównego oraz możliwego zakresu wahań cenowych. Nie dają nam natomiast informacji pozwalających na ustalenie momentów wejścia i wyjścia z rynku i nie należy ich wykorzystywać do takich celów. Temu delikatnemu zadaniu mogą sprostać jedynie wykresy krótkoterminowe.

Przykłady wykresów długoterminowych Na następnych kilku stronach podaję przykłady wykresów sporządzonych w układzie tygodniowym i miesięcznym (diagramy 8.2 do 8.12). Na wykresach tych znaleźć można długoterminowe linie wsparcia i oporu, linie trendu, procentowe zniesienia i czasami formacje cenowe, ale pamiętajmy że wszelkie metody techniczne stosowane na wykresach dziennych można wykorzystywać również w przypadku wykresów długoterminowych. Nieco później pokażemy, w jaki sposób należy to robić. Jak zobaczymy, sygnały z wykresów długoterminowych mogą stać się filtrami użytecznymi przy podejmowaniu krótkoterminowych decyzji. Pamiętajmy też, że w analizie dłuższych trendów cenowych bardziej przydatne są wykresy w skali logarytmicznej.

166

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 8.2 Ten wykres akcji producentów półprzewodników ukazuje zalety ujęcia tygodniowego. Spadek cen z końca 1997 roku zatrzymał się dokładnie na poziomie 62 procent zniesienia. Wsparciem dla cen okazał się obszar cenowy z wiosny oznaczony kółkiem.

Diagram 8.3 Dołek cenowy akcji General Motors z początku 1998 roku wypadł dokładnie na linii trendu wyznaczonej przez dołki z lat 1995 i 1996. Jak widać, warto korzystać z wykresów długoterminowych.

Wykresy długoterminowe

167

Diagram 8.4 Ten wykres w ujęciu miesięcznym pokazuje wzrost akcji Burlington Resources, który w roku 1997 zatrzymał się dokładnie na tym samym poziomie, co wzrosty z lat 1989 i 1993. Dno cenowe w 1995 roku było na tym samym poziomie co w roku 1991. Kto powiedział, że wykresy nie mają pamięci?

Diagram 8.5 Ten, kto miał akcje Inco Ltd. podczas ich wzrostu w 1997 roku, wiele skorzystałby wiedząc, że szczyty w latach 1989, 1991 i 1995 wypadały dokładnie na poziomie 38.

168

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 8.6 Czy wykresy długoterminowe mają znaczenie? Dno cenowe akcji IBM z 1993 roku wypadło na dokładnie tym samym poziomie co dno ukształtowane dwadzieścia lat wcześniej - w roku 1974. Przełamanie ośmioletniej spadkowej linii trendu (prostokąt) potwierdziło nowy główny trend wzrostowy.

Diagram 8.7 Akcje Helmerich & Payne wybiły się w 1996 roku ponad poziom 19, co nie udało im się w latach 1987, 1990 i 1993. Korekta z końca 1996 roku wypadła w pobliżu poziomu szczytu z 1980 roku.

Wykresy długoterminowe

169

Diagram 8.8 Ten wykres w ujęciu miesięcznym przedstawia odwróconą formację głowy i ramion kształtującą się przez dziesięć lat od 1988 do 1997 roku. Prawe ramię ma kształt trójkąta zwyżkującego. Wybicie ponad poziom linii szyi (42) oznaczało zakończenie procesu odwracania trendu.

Diagram 8.9 Na wykresie Southwest Airlines sporządzonym w ujęciu miesięcznym łatwo wykryć trójkąt symetryczny, ale nie dostrzeglibyśmy go na wykresie dziennym.

170

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 8.10 Dno średniej spółek użyteczności publicznej z 1994 roku wypadło na linii trendu trwającego dwadzieścia lat. Są tacy, którzy twierdzą, że minione ceny nie mają wpływu na ceny przyszłe. Kto tak sądzi, niech raz jeszcze przyjrzy się zamieszczonym tu wykresom.

Diagram 8.11 Wykres japońskiego rynku akcji w skali arytmetycznej. Widzimy tu przełamanie długoterminowej linii trendu w 1992 roku w pobliżu poziomu 22 000. Nastąpiło to w dwa lata po uformowaniu się szczytu.

Wykresy długoterminowe

171

Diagram 8.12 Ten sam rynek japoński w skali logarytmicznej. Linia 1 to linia trendu z poprzedniego diagramu. Linia 2 została przełamana w połowie 1990 roku (prostokąt) na poziomie 30 000. Linie trendów wzrostowych na wykresach logarytmicznych są przełamywane szybciej niż na wykresach w skali arytmetycznej.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Średnie kroczące Wprowadzenie Średnia krocząca jest jednym z najbardziej uniwersalnych i najpowszechniej stosowanych wskaźników technicznych. Ze względu na swą konstrukcję oraz łatwość obliczania i weryfikacji stanowi podstawę większości stosowanych dziś systemów technicznych opartych na mechanicznej analizie trendu. Analiza wykresów jest metodą w znacznej mierze subiektywną i trudną do weryfikacji, w związku z czym komputeryzacja niewiele do niej wnosi. Natomiast zasady dotyczące konstrukcji średnich kroczących łatwo zaprogramować w komputerze, który następnie będzie generował określone sygnały kupna i sprzedaży. Zawsze można się spierać na przykład co do tego, czy pewna formacja widoczna na wykresie to trójkąt czy klin, bądź czy charakter wolumenu zapowiada hossę czy bessę, ale sygnały trendu dawane przez średnie kroczące są precyzyjne i nie podlegają kwestionowaniu. Zacznijmy od definicji średniej kroczącej. Jak wskazuje pierwszy człon tego terminu, jest to średnia z pewnej grupy danych. Jeśli na przykład chcemy uzyskać 10-dniową średnią z cen zamknięcia, należy dodać do siebie ceny z ostatnich dziesięciu dni i podzielić wynik przez dziesięć. Drugi człon, krocząca, występuje dlatego, że w obliczeniach uwzględniane są tylko ceny z dziesięciu ostatnich dni. A zatem średnia cen zamknięcia z ostatnich dziesięciu dni przesuwa się do przodu z każdym kolejnym dniem notowań. Najczęściej oblicza się średnią kroczącą na podstawie sumy ostatnich dziesięciu cen zamknięcia. Do sumy tej dodaje się każdą nową cenę i odejmuje cenę zamknięcia sprzed jedenastu dni. Nowa suma jest następnie dzielona przez liczbę dni, czyli dziesięć (diagram 9.la). Powyższy przykład dotyczy prostej 10-dniowej średniej z cen zamknięcia, ale używa się też średnich nieco bardziej skomplikowanych.

174

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 9.1a 10-dniowa średnia krocząca na wykresie S&P 500. Wykres indeksu przecinał średnią kilka razy (strzałki) aż w końcu zaczął rosnąć i pozostawał ponad średnią przez cały okres zwyżki.

Skuteczne posługiwanie się średnimi kroczącymi wiąże się z określonymi problemami. Trzeba na przykład odpowiedzieć sobie na pytanie ile dni ma zostać objętych średnią? Czy należy zastosować średnią krótko- czy długoterminową? Czy jest jakaś uniwersalna, najlepsza średnia krocząca dla wszystkich rynków lub dla danego rynku? Czy średnie powinny dotyczyć cen zamknięcia? Czy korzystniej będzie użyć kilku średnich? Jakiego rodzaju średnia sprawdza się lepiej - prosta, ważona czy wykładnicza? Czy bywają takie okresy, w których średnie kroczące są bardziej przydatne i takie, w których okazują się mniej skuteczne? Posługując się średnimi kroczącymi, należy rozstrzygnąć wiele kwestii. W rozdziale tym spróbujemy odpowiedzieć na powyższe pytania, pokazując jednocześnie przykłady najczęściej spotykanych zastosowań średnich kroczących.

Średnia krocząca jako niwelator odchyleń Średnia krocząca jest z istoty swojej narzędziem badania istniejącego już trendu. Jej zadaniem jest rozpoznanie lub zasygnalizowanie zapoczątkowania nowego trendu bądź odwrócenia się trendu dotychczasowego. Średnia krocząca ma śledzić przebieg trendu. Można ją

Średnie kroczące

175

Diagram 9.1b Porównanie średniej kroczącej 20- i 200-dniowej. Podczas ruchu bocznego trwającego od sierpnia do stycznia wykres indeksu kilka razy przecinał krótszą średnią, ale przez cały ten okres pozostawał ponad dłuższą średnią.

też traktować jako krzywą linię trendu. Nie prognozuje ona jednak zachowań rynku w tym samym sensie, w jakim stara się to czynić standardowa analiza wykresów. Średnia krocząca podąża za trendem, a nie przed nim; nie zapowiada go, lecz jedynie odzwierciedla. Średnia krocząca podąża w ślad za ruchem cen i dopiero po fakcie informuje nas, że rozpoczął się pewien trend. Średnia krocząca jest narzędziem służącym do niwelacji odchyleń głównego ruchu cen. Uśrednienie cen pozwala na uzyskanie mniej pofalowanej linii, ułatwiając w ten sposób obserwację zasadniczego trendu. Z natury swojej średnia krocząca jest zawsze spóźniona w stosunku do aktualnych cen. Krótsza średnia, na przykład 20-dniowa, będzie się trzymać bliżej ruchu cen niż średnia 200-dniowa. Opóźnienie zmniejsza się w przypadku zastosowania średnich krótkoterminowych, ale nigdy nie da się go wyeliminować całkowicie. Średnie krótkoterminowe są bardziej czułe na ruch cen niż średnie długoterminowe. Na niektórych rynkach korzystnie jest zmieniać długość średniej w zależności od specyfiki badanego okresu (diagram 9.1b).

Jakich cen ma dotyczyć średnia? We wszystkich naszych dotychczasowych przykładach posługiwaliśmy się cenami zamknięcia. Wprawdzie cena zamknięcia uważana

176

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 9.2 40-dniowa średnia wykładnicza (linia kropkowana) jest bardziej czuła niż prosta średnia 40-dniowa (linia ciągła).

jest za najważniejszą cenę dnia notowań i najczęściej właśnie tę cenę wykorzystuje się do konstruowania średnich, ale warto wiedzieć, że niektórzy analitycy wolą posługiwać się innymi cenami. Niektórzy z nich opowiadają się za wykorzystywaniem ceny będącej wynikiem dzielenia dziennego zakresu wahań cen przez dwa {midpoint value). Jeszcze inni obliczają średnią, dodając do siebie najwyższą i najniższą cenę danego dnia oraz cenę zamknięcia i następnie dzieląc uzyskaną sumę przez trzy. Niektórzy tworzą z kolei wstęgę cenową uzyskiwaną przez obliczanie odrębnych średnich dla najwyższych i najniższych cen danego dnia. W rezultacie powstają dwie linie średnich, które funkcjonują jako coś w rodzaju wyznacznika zakresu wahań cen. Potencjalne korzyści płynące z wykorzystywania wstęgi cenowej omówimy nieco później. Mimo wszystko, w analizach średnich kroczących najczęściej uwzględnia się ceny zamknięcia lub ceny rozliczeniowe i właśnie one będą przedmiotem naszej uwagi w tym rozdziale.

Prosta średnia krocząca Większość analityków posługuje się prostą średnią kroczącą, czyli średnią arytmetyczną, choć istnieją pewne zastrzeżenia co do jej użyteczności. Pierwszy zarzut dotyczy tego, że uwzględnia się w ten sposób jedynie okres obejmowany przez średnią (na przykład ostatnie dziesięć dni). Kwestia druga wiąże się z tym, że stosując prostą

Średnie kroczące

177

średnią, nadaje się taką samą wagę każdej cenie zamknięcia. W obliczaniu średniej 10-dniowej ostatni dzień ma tę samą wagę co pierwszy, to znaczy waga każdej z uwzględnionych cen wynosi 10 procent. W średniej 5-dniowej każdy z dni miałby taką samą 20-procentową wagę. Niektórzy analitycy uważają, iż większe znaczenie powinny mieć ceny z ostatnich notowań.

Średnia ważona Próbując poradzić sobie z problemami wagi cen z poszczególnych dni, niektórzy analitycy posługują się liniowo ważoną średnią kroczącą. Przy jej obliczaniu cena zamknięcia dziesiątego dnia (w przypadku średniej 10-dniowej) będzie mnożona przez dziesięć, cena z dziewiątego dnia przez dziewięć, z ósmego przez osiem itd. Większa waga zostaje w ten sposób przywiązana do bardziej aktualnych cen zamknięcia. Wynik jest następnie dzielony przez sumę mnożników (w przypadku średniej 10-dniowej jest to 55, to znaczy 10 + 9 + 8 + ... + 1). Średnia taka wciąż jednak nie rozwiązuje problemu polegającego na tym, że uwzględnia się tu wyłącznie okres, którego dotyczy średnia.

Średnia wykładnicza Średnia, która ma uwzględniać oba zarzuty wysuwane pod adresem prostej średniej kroczącej, nazywana jest średnią wygładzaną wykładniczo. Nadaje ona większą wagę bardziej aktualnym cenom, w związku z czym jest średnią ważoną, ale przykładając coraz mniejszą wagę do bardziej odległych cen obejmuje jednocześnie wszystkie dane dotyczące historii danego waloru. Ponadto można nadawać większą lub mniejszą wagę ostatnim cenom. Uzyskuje się to, przypisując pewną procentową wartość cenie z ostatniego dnia, którą się dodaje do procentowej wartości ceny dnia poprzedniego. Suma obu procentowych wartości daje 100. Na przykład, cenie z ostatniego dnia można przypisać wartość 10 procent, które jest dodawane do wartości poprzedniego dnia (90 procent). Nadaje się w ten sposób ostatniej cenie 10 procent łącznej wagi. Przypisując ostatniej cenie mniejszą o 5 procent wartość zmniejszamy wrażliwość średniej (diagram 9.2). Komputer bardzo ułatwia to zadanie. Wystarczy wybrać liczbę dni dla średniej, na przykład 10, 20, 40 itd. Następnie wybieramy rodzaj średniej - prostą, ważoną wykładniczą - oraz liczbę średnich, jedną dwie lub trzy.

Posługiwanie się jedną średnią kroczącą Analitycy techniczni najczęściej posługują się prostą średnią kroczącą i my również skupimy na niej uwagę. Niektórzy wykorzystują

178

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 9.3 Ceny spadły w październiku poniżej 50-dniowej średniej (lewe kółko). Sygnał sprzedaży jest silniejszy, kiedy także średnia kieruje się w dół (lewa strzałka). Sygnał kupna ze stycznia został potwierdzony, kiedy sama średnia skierowała się w górę.

do generowania sygnałów trendu tylko jedną średnią kroczącą, która nanoszona jest na wykres wzdłuż linii cen zamknięcia z poszczególnych dni. Sygnałem kupna jest przebicie od dołu średniej kroczącej przez cenę zamknięcia, natomiast sygnał sprzedaży pojawia się, kiedy cena zamknięcia przebija średnią kroczącą od góry. Dla potwierdzenia tych sygnałów niektórzy analitycy czekają jeszcze do chwili, w której sama średnia podąży w kierunku przebicia (diagram 9.3). Jeśli stosuje się średnie krótkoterminowe (5- lub 10-dniowe), przebiegają one bardzo blisko wykresu cen, w związku z czym często dochodzi do przecinania się tych linii. Ma to swoje dobre i złe strony. Posługiwanie się bardzo czułymi średnimi prowadzi do zawierania większej liczby transakcji (co zwiększa koszta prowizji) i wiąże się z ryzykiem odbierania wielu fałszywych sygnałów. Jeśli średnia jest zbyt czuła, to część przypadkowych, krótkotrwałych ruchów cen („szum") wysyła mylne sygnały zmiany trendu. Wprawdzie krótsze średnie wysyłają więcej fałszywych sygnałów, ale ich zaletą jest to, że wcześniej informują o pewnym ruchu cen. Jest rzeczą zrozumiałą, że im bardziej czuła jest średnia, tym wcześniejsze będą płynące z niej sygnały. A zatem mamy tu „coś za coś". Cała sztuka polega na tym, aby znaleźć taką średnią, która jest dostatecznie czuła, by wcześnie wysyłała sygnały, a jednocześnie na

Średnie kroczące

179

Diagram 9.4 Krótsza średnia daje wcześniejsze sygnały. Dłuższa średnia jest wolniejsza, ale bardziej wiarygodna. Średnia 10-dniowa jako pierwsza skierowała się do góry po ukształtowaniu się dna, ale dała przedwczesny sygnał kupna w listopadzie i niepotrzebny sygnał sprzedaży w lutym.

tyle „odporna", by nie reagowała na przypadkowe zakłócenia głównego ruchu cen (diagram 9.4). Wprawdzie dłuższa średnia sprawdza się lepiej, kiedy trend kontynuuje swój bieg, ale za to z nawiązką ujawnia swe wady podczas odwrócenia trendu. Właśnie fakt, że przebiega ona w większej odległości od ruchu cen (przez co nie wysyła mylnych sygnałów podczas drobnych korekt głównego trendu), okazuje się wówczas niesprzyjający. A zatem musimy uzupełnić nasz wniosek: dłuższe średnie kroczące są lepsze podczas utrzymywania się istniejącego trendu, natomiast kiedy dochodzi do zmiany jego kierunku, skuteczniejsze okazują się krótsze średnie. Jak widać, posługiwanie się tylko jedną średnią ma swoje złe strony. Bardziej korzystne może być stosowanie dwóch średnich kroczących.

Sygnały płynące z dwóch średnich Podejście to nazywane jest metodą podwójnego przecięcia. Oznacza to, że sygnał kupna pojawia się z chwilą, gdy krótsza średnia przecina od dołu dłuższą średnią. Dwa często spotykane połączenia to średnie 5- i 20-dniowe oraz 10- i 50-dniowe. W pierwszym przypadku sygnałem kupna jest przecięcie od dołu średniej 20-dniowej przez

180

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 9.5 W metodzie podwójnego przecięcia stosuje się dwie średnie kroczące. Na rynkach terminowych najbardziej popularne jest połączenie średnich 5- i 20-dniowej. Średnia 5-dniowa spadla w październiku (kółko) poniżej średniej 20-dniowej, co pozwoliło uchwycić cały trend spadkowy na rynku ropy naftowej.

Diagram 9.6 Uczestnicy rynku akcji stosują najczęściej średnie 10- i 50-dniowe. Średnia 10-dniowa spadła w październiku poniżej średniej 50-dniowej, dając precyzyjny sygnał sprzedaży. Przecięcie w przeciwną stronę nastąpiło w styczniu.

Średnie kroczące

181

średnią 5-dniową, a sygnałem krótkiej sprzedaży przecięcie od góry średniej 20-dniowej przez średnią 5-dniową. System ten ma charakter ciągły, to znaczy stosując go, zawsze pozostaje się na rynku. W drugim przykładzie przecięcie od dołu średniej 50-dniowej przez średnią 10-dniową sygnalizuje trend wzrostowy, zaś przecięcie dłuższej średniej od góry - trend spadkowy. Otrzymuje się w ten sposób sygnały nieco później niż w przypadku stosowania pojedynczej średniej, ale za to pojawia się mniej sygnałów błędnych (diagramy 9.5 i 9.6).

Stosowanie trzech średnich, czyli metoda potrójnego przecięcia Istnieje również metoda potrójnego przecięcia. Najczęściej spotykany system tego rodzaju łączy średnie 4-, 9- i 18-dniowe. Koncepcja ta po raz pierwszy pojawiła się w książkach R.C. Allena How to Build a Fortune in Commodities oraz How to Use the 4-Day, 9-Day and 18-Day Moving Averages to Earn Larger Profits from Commodities. Średnie 4-, 9- i 18-dniowe stanowią pewną odmianę średnich 5-, 10- i 20-dniowych często spotykaną w serwisach informacyjnych dotyczących rynków towarowych (Wiele programów komputerowych przy wykreślaniu trzech średnich przyjmuje domyślnie wartości 4, 9 i 18).

Jak posługiwać się systemem średnich 4-, 9- i 18-dniowych? Wyjaśniliśmy już, że im krótsza średnia, tym bliżej podąża za ruchem cen. A zatem najbliżej trendu przebiegać będzie średnia 4-dniowa, za nią średnia 9-dniowa i wreszcie 18-dniowa. W trendzie wzrostowym właściwa kolejność powinna wyglądać następująco: 4-dniowa średnia przebiega ponad średnią 9-dniową, która z kolei znajduje się powyżej średniej 18-dniowej. W trendzie spadkowym kolejność jest odwrotna, to znaczy najniżej położona jest średnia 4-dniowa, ponad nią 9-dniowa, a następnie 18-dniowa (diagramy 9.7a-b). Pierwszym sygnałem kupna w trendzie spadkowym jest przecięcie od dołu średnich 9- i 18-dniowej przez średnią 4-dniową. Jego potwierdzeniem jest przecięcie od dołu średniej 18-dniowej przez średnią 9-dniową, w wyniku czego wszystkie trzy średnie zostają usytuowane we właściwej kolejności. Podczas korekt lub konsolidacji mogą tu występować pewne przemieszczenia, ale ogólny trend pozostaje bez zmian. Niektórzy mogą wówczas realizować zyski, a inni wykorzystywać tę sytuację jako okazję do kupna. Zasady te można stosować bardzo elastycznie, w zależności od tego, jak agresywnie dokonuje się transakcji. Kiedy trend wzrostowy zmienia swój kierunek na spadkowy, najpierw najkrótsza (i najbardziej czuła) średnia 4-dniowa przecina od

182

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 9 Ja Na rynkach terminowych często stosuje się połączenie średnich 9i 18-dnio\vej. W końcu października pojawił się sygnał sprzedaży, kiedy średnia 9-dniowa spadła poniżej średniej 18-dniowej. Sygnałem kupna był powrót krótszej średniej ponad dłuższą na początku 1998 roku.

Diagram 9. 7b Również połączenie średnich 4-, 9- i 18-dniowej jest popularne na rynkach terminowych. Po ukształtowaniu się dołka średnia 4-dniowa (linia ciągła) jako pierwsza skierowała się w górę i przecięła dwie pozostałe średnie. Potwierdzeniem było przecięcie średniej 18-dniowej przez 9-dniową.

Średnie kroczące

183

góry średnią 9- i 18-dniową. Jest to dopiero pierwszy sygnał, choć niektórzy mogą uznać go za dostateczny powód do zamknięcia długich pozycji. Przecięcie od góry średniej 18-dniowej przez średnią 9-dniową jest już potwierdzonym sygnałem do krótkiej sprzedaży.

Koperty Przydatność pojedynczej średniej kroczącej można zwiększyć, dodając do niej koperty. Procentowe koperty można wykorzystywać dla określania, kiedy rynek jest wykupiony lub wyprzedany. Inaczej mówiąc, informują nas, kiedy ceny nazbyt oddaliły się od swojej średniej. Koperty te umieszcza się w stałych odległościach procentowych powyżej i poniżej średniej. Gracze krótkoterminowi stosują na przykład koperty 3-procentowe wokół prostej średniej 21-dniowej. Kiedy ceny docierają do jednej z kopert (3 procent odchylenia od średniej), uznaje się, że trend krótkoterminowy znalazł się w ekstremum. Przy dłuższej perspektywie można stosować koperty 5-procentowe wokół średniej 10-tygodniowej lub 10-procentowe wokół średniej 40-tygodniowej (diagramy 9.8a-b).

Wstęgi Bollingera Metoda ta została opracowana przez Johna Bollingera. Wokół średniej umieszcza się dwie wstęgi, podobnie jak w przypadku kopert. Różnica polega na tym, że wstęgi Bollingera oddalone są o dwa odchylenia standardowe od średniej, zwykle 20-dniowej. Odchylenie standardowe to pojęcie statystyczne przedstawiające rozproszenie cen wokół wartości średniej. Przy stosowaniu dwóch odchyleń standardowych 95 procent danych cenowych znajdzie się pomiędzy dwiema wstęgami. Przyjmuje się, że jeśli ceny docierają do górnej lub dolnej wstęgi, rynek jest wykupiony lub wyprzedany (diagramy 9.9a-b).

Wstęgi Bollingera jako docelowe poziomy cenowe Najprostszym sposobem wykorzystywania wstęg Bollingera jest traktowanie ich jako docelowych poziomów cenowych. Inaczej mówiąc, jeśli ceny odbiją się od dolnej wstęgi i przetną średnią 20-dniową, to górna wstęga staje się poziomem docelowym. Po spadku cen poniżej średniej 20-dniowej poziomem takim staje się dolna wstęga. W silnym trendzie wzrostowym ceny zwykle oscylują pomiędzy górną wstęgą

184

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 9.8a Koperty 3-procentowe wokół średniej 21-dniowej średniej przemysłowej Dow Jones. Ruchy cen poza linie kopert wskazują na wykupienie lub wyprzedanie rynku.

Diagram 9.8b Przy dłuższej perspektywie analitycznej można stosować koperty 5-procentowe wokół średniej 10-tygodniowej.

Średnie kroczące

185

Diagram 9.9a Wstęgi Bollingera wokół średniej 20-dniowej. Podczas ruchu bocznego trwającego od sierpnia do stycznia ceny oscylowały między obiema wstęgami. Po rozpoczęciu się trendu wzrostowego przebiegały pomiędzy górną wstęgą a średnią 20-dniową.

Diagram 9.9b Wstęgi Bollingera można stosować również na wykresach w ujęciu tygodniowym, przyjmując jako linię środkową średnią 20-tygodniową. Każde dotknięcie niższej wstęgi sygnalizowało istotny dołek cenowy i okazję do kupna.

186

ANALIZA TECHNICZNA

i średnią 20-dniową. Przecięcie średniej od góry ostrzega w takiej sytuacji o możliwej zmianie trendu na spadkowy.

Szerokość wstęgi mierzy zmienność Wstęgi Bollingera różnią się od kopert pod jednym zasadniczym względem. Podczas gdy koperty pozostają w stałych odległościach procentowych od średniej, wstęgi Bollingera rozszerzają się i zwężają w zależności od zmienności w okresie ostatnich 20 dni. W okresie rosnącej zmienności cen odległość pomiędzy dwiema wstęgami będzie się zwiększać, natomiast w okresach niskiej zmienności, odległość ta będzie się zmniejszać. Kiedy wstęgi są od siebie oddalone dużo bardziej niż zwykle, jest to często oznaką końca trendu. Kiedy zaś odległość ta zbytnio się zmniejsza, może to oznaczać rychły początek nowego trendu. Wstęgi Bollingera można stosować także na wykresach długoterminowych, przyjmując zamiast 20 dni 20 tygodni lub 20 miesięcy. Wstęgi te najlepiej sprawdzają się w połączeniu z oscylatorami wykupienia i wyprzedania, które przedstawimy w następnym rozdziale (inne metody stosowania wstęg omówione są w Dodatku A).

Centrowanie średniej Bardziej poprawne ze statystycznego punktu widzenia jest centrowanie średniej kroczącej, czyli umieszczenie jej pośrodku okresu, który średnia ta obejmuje. Na przykład średnia 10-dniowa byłaby cofnięta wówczas o pięć dni, a średnia 20-dniowa o dziesięć dni. Centrowanie średniej ma jednak istotną wadę polegającą na znacznym opóźnieniu w wysyłaniu sygnałów trendu, wskutek czego średnie kroczące umieszczane są jednak najczęściej na końcu okresu, którego dotyczą. Metoda centrowania stosowana jest niemal wyłącznie w celu wyodrębniania cykli rynkowych.

Powiązanie średnich kroczących z cyklami Wielu analityków uważa, że istotną rolę w ruchach cen odgrywają cykle. Ponieważ cykle powtarzają się i można je mierzyć, możliwe staje się również określanie w przybliżeniu momentów kształtowania się szczytów lub dołków. Na rynku występuje równocześnie wiele różnych cykli, od krótkoterminowego cyklu 5 -dniowego do długiego, 54-letniego cyklu Kondratiewa. Tą fascynującą dziedziną analizy technicznej zajmiemy się w rozdziale czternastym.

Średnie kroczące

187

Poruszyliśmy tu kwestię cykli jedynie po to, by wskazać, że istnieje, jak można sądzić, pewien związek pomiędzy cyklami oddziałującymi na dany rynek a optymalnymi średnimi kroczącymi. Inaczej mówiąc, średnie kroczące powinny być dopasowane do cykli dominujących na danym rynku. Relacje pomiędzy cyklami a średnimi kroczącymi są, jak się wydaje, dość precyzyjnie określone. Na przykład cykl miesięczny jest jednym z najbardziej znanych cykli występujących na rynkach towarowych. Miesiąc to 20 do 21 dni notowań. Cykle są na ogół powiązane z najbliższymi cyklami wyższego i niższego stopnia w sposób harmoniczny, czyli przez współczynnik dwa. Oznacza to, że najbliższy cykl wyższego stopnia jest dwa razy dłuższy, a cykl niższego stopnia dwa razy krótszy. Istnienie cyklu miesięcznego może być zatem wytłumaczeniem popularności średnich 5-, 10-, 20- i 40-dniowych. Cykl 20-dniowy odpowiada cyklowi miesięcznemu. Średnia 40-dniowa oznacza podwojenie tej liczby. 10 to połowa 20, a 5 to połowa 10. Wiele spośród często stosowanych średnich kroczących (w tym 4-, 9- i 18-dniowa jako pochodne wspomnianych przed chwilą) można wyjaśnić oddziaływaniem cykli i harmonicznymi relacjami pomiędzy sąsiadującymi cyklami. Przy okazji warto zauważyć, że cykl czterotygodniowy może również tłumaczyć znaczenie reguły czterech tygodni oraz jej krótszego odpowiednika, reguły dwóch tygodni, które omówimy jeszcze w tym rozdziale.

Wykorzystanie liczb Fibonacciego w średnich kroczących Liczby Fibonacciego zostaną szerzej omówione w rozdziale poświęconym teorii Elliotta. Chciałbym jednak wspomnieć w tym miejscu, że ów tajemniczy ciąg liczb - takich jak 13, 21, 34, 55 itd. - można z powodzeniem wykorzystać w analizie średnich kroczących. Odnosi się to nie tylko do zwykłych wykresów, ale także do wykresów długoterminowych sporządzanych w układzie tygodniowym. Średnia 21-dniowa, o której już wspominaliśmy, opiera się na liczbie Fibonacciego. Również średnia 13-tygodniowa okazała się bardzo przydatna w analizie rynków kapitałowych i terminowych. Uważniej przyjrzymy się tej kwestii w rozdziale trzynastym.

Stosowanie średnich kroczących na wykresach długoterminowych Warto wiedzieć, że metodę tę można stosować również w odniesieniu do wykresów długoterminowych oraz do wykresów krótkoterminowych

188

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 9.10 Średnie kroczące są przydatne także w przypadku wykresów sporządzanych w ujęciu tygodniowym. 40-tygodniowa średnia powinna, tak jak tu, stanowić wsparcie podczas korekt trendu wzrostowego.

ukazujących dzienne wahania cen. Dłuższe średnie, na przykład 10lub 13-tygodniowa, w połączeniu ze średnią 30- lub 40-tygodniową, były od dawna wykorzystywane w analizach rynków akcji, ale nie zwracano na nie większej uwagi w przypadku rynków terminowych. Średnie 10- i 30-tygodniowe można stosować w analizie głównych trendów widocznych na wykresach długoterminowych (diagram 9.10).

Zalety i wady średnich kroczących Jedną z wielkich korzyści płynących ze stosowania średnich kroczących i jedną z przyczyn popularności tego sposobu analizy trendu jest to, że są one poniekąd ucieleśnieniem najstarszych maksym dotyczących skutecznego dokonywania transakcji. Nakazują inwestować zgodnie z kierunkiem trendu, pozwalają na akumulację zysku i skłaniają do ograniczania strat. System analizy rynku oparty na średnich kroczących zmusza użytkownika do przestrzegania tych zasad, dostarczając określonych sygnałów kupna i sprzedaży, które wynikają właśnie z uwzględnienia owych reguł. Średnie kroczące z natury swojej podążają za trendem, w związku z czym najbardziej skuteczne okazują się wówczas, gdy istnieje wyraźny trend wzrostowy lub spadkowy. Bardzo kiepsko natomiast wypadają, gdy rynek znajduje się w trendzie horyzontalnym, a bywa tak przez jedną trzecią lub połowę wszystkich sesji.

Średnie kroczące

189

Ponieważ średnie kroczące okazują się nieskuteczne podczas tak długich okresów, przywiązywanie do nich zbyt wielkiej wagi jest niebezpieczne. Na niektórych rynkach podczas wyraźnego trendu średnie kroczące są najlepsze. Wystarczy uruchomić system transakcyjny. W innych sytuacjach bardziej odpowiednie okazują się wskaźniki niezależne od istnienia trendu, takie jak oscylatory ukazujące wykupienie lub wyprzedanie rynku. (W rozdziale piętnastym przedstawimy wskaźnik ADX, który informuje o tym, czy na danym rynku jest wyraźny trend czy nie, i jakie metody należy w związku z tym zastosować).

Średnie kroczące jako oscylatory Jednym ze sposobów konstruowania oscylatora jest porównywanie różnicy pomiędzy dwiema średnimi kroczącymi. Posługiwanie się dwiema średnimi nabiera wówczas większego znaczenia i staje się jeszcze bardziej użyteczne. W następnym rozdziale zobaczymy, na czym to polega. Wspomnieliśmy niedawno o metodzie opartej na porównywaniu dwóch średnich wykładniczych; jest to analiza zbieżności i rozbieżności średnich kroczących, znana jako MACD (Moving Average Converegence/Divergence), którą stosuje się przede wszystkim jako oscylator. Również omówienie tej metody odkładamy do następnego rozdziału poświęconego oscylatorom.

Średnia krocząca stosowana do innych wskaźników Średnią kroczącą można stosować do praktycznie wszystkich danych technicznych lub wskaźników. Można ją wykorzystywać do analizy liczby otwartych kontraktów oraz wolumenu, w tym także OBV. Średnie kroczące znajdują również zastosowanie w odniesieniu do rozmaitych wskaźników i oscylatorów.

Reguła czterech tygodni Jedną z najbardziej znanych metod, alternatywnych wobec sposobów stosowania średnich kroczących jako narzędzi analizy trendu, jest tak zwana reguła czterech tygodni lub kanał cenowy. Ma ona wiele zalet średnich kroczących, ale jest mniej czasochłonna i łatwiejsza w stosowaniu. Dzięki rozwojowi techniki komputerowej w ostatnim dziesięcioleciu dokonano wielu badań w zakresie technicznych systemów wykorzystywanych na towarowych rynkach terminowych. Te coraz bardziej skomplikowane systemy są z natury swojej mechaniczne, to znaczy wyeliminowano z nich ludzkie emocje i sądy. Początkowo stosowano w nich

190

ANALIZA TECHNICZNA

tylko proste średnie kroczące; następnie dodano podwójne i potrójne przecięcia średnich, po czym wprowadzone zostały średnie ważone i wykładnicze. Ostatnio stosuje się bardziej zaawansowane metody statystyczne, takie jak regresja liniowa. Systemy te są przede wszystkim narzędziami analizy istniejącego trendu, co oznacza, że stosuje się je w celu rozpoznawania trendu i dokonywania zgodnie z nim transakcji. Wraz z narastającą fascynacją coraz bardziej skomplikowanymi metodami i wskaźnikami pojawiła się też tendencja do pomijania prostszych sposobów analizy, które nadal sprawdzają się całkiem dobrze i przetrwały próbę czasu. Omówimy teraz jeden z nich, czyli regułę czterech tygodni. W roku 1970 ukazała się broszura Trader's Notebook (Dunn &Hargitt's Financial Services Lafayette, Indiana), w której przedstawiono wyniki testów komputerowych i porównania dotyczące najbardziej znanych wówczas mechanicznych systemów analizy rynku. Ostatecznym wnioskiem wynikającym z przeprowadzonych badań było stwierdzenie, że najbardziej skuteczną spośród wszystkich metod jest reguła czterech tygodni stworzona przez Richarda Donchiana. Donchian uważany jest za pioniera w dziedzinie zastosowań mechanicznych systemów analizy rynków towarowych. (W roku 1983 Donchian został jako pierwszy laureatem nagrody przyznawanej odtąd przez Managed Account Reports za wybitny wkład w dziedzinę zarządzania pieniędzmi na rynkach towarowych). Badania na ten temat prowadził też Louis Lukac, dawniej dyrektor w Dunn & Hargitt, obecnie prezes Wizard Trading, potwierdzając wcześniejsze wnioski mówiące, że systemy wybicia z kanału oparte na regule czterech tygodni dają doskonałe rezultaty (Lukac i in.). Spośród dwunastu systemów testowanych w latach 1975-1984 tylko cztery dały znaczące zyski. Z tych czterech dwa były systemami wybicia z kanału, a jeden opierał się na przecięciu dwóch średnich kroczących. Artykuł Lukaca i Brorsena w Financial Review z listopada 1990 przedstawiał rezultaty obszerniejszych badań na danych z lat 1976-1986, w których porównywano dwadzieścia trzy systemy transakcyjne. Raz jeszcze najlepsze okazały się systemy oparte na wybiciu z kanału i średnich kroczących. Lukac stwierdził we wnioskach, że system wybicia z kanału jest najlepszym punktem wyjścia w tworzeniu i testowaniu systemów transakcyjnych.

Reguła czterech tygodni Metodę tę stosuje się głównie na rynkach terminowych. System oparty na regule czterech tygodni jest bardzo prosty: 1. Zamknij krótkie pozycje i zajmuj długie, kiedy tylko cena przekroczy swój najwyższy poziom z czterech ostatnich pełnych tygodni kalendarzowych.

Średnie kroczące

191

2. Zlikwiduj długie pozycje i sprzedawaj krótko, kiedy tylko cena spadnie poniżej najniższego poziomu z ostatnich czterech tygodni kalendarzowych. System ten ma charakter ciągły, co oznacza, że zawsze zajmuje się jakąś pozycję na rynku - długą lub krótką. Wynika stąd również zasadnicza słabość metod tego rodzaju, które narażają swych użytkowników na otrzymywanie mylnych sygnałów podczas trendów horyzontalnych. Podkreślaliśmy już, że metody gry z trendem nie są skuteczne w okresach bocznych ruchów cen. W celu usunięcia owej wady można dokonać pewnej modyfikacji reguły czterech tygodni. Mogłoby to polegać na skróceniu podstawowego okresu do tygodnia lub dwóch w przypadku sygnału zamknięcia pozycji. Inaczej mówiąc, czterotygodniowe wybicie byłoby potrzebne do otwarcia nowej pozycji, ale jej zamknięcie zapewniałby już sygnał dwutygodniowy. Można by wówczas pozostać poza rynkiem do czasu pojawienia się następnego sygnału czterotygodniowego wybicia. Koncepcja kryjąca się za tą metodą oparta jest na solidnych zasadach analizy technicznej. Sygnały pojawiają się tu w sposób mechaniczny i są wyraźne. Ponieważ jest to strategia gry z trendem, gwarantuje obecność po właściwej stronie rynku podczas każdego istotnego ruchu cen. Metoda ta z natury swojej respektuje też jedną z najczęściej cytowanych zasad warunkujących sukces na rynku: „nie ograniczaj zysków, lecz straty". Kolejną wartą uwagi cechą jest to, że jej stosowanie nie wymaga dokonywania zbyt wielu transakcji, w związku z czym mniejsze są koszty prowizji. Kolejnym plusem jest fakt, że nie zmusza ona do posługiwania się komputerem. Podobnie jak w przypadku wszystkich metod gry z trendem, głównym zarzutem pod adresem reguły czterech tygodni jest to, że nie pozwala wychwytywać szczytów i dołków. Nie może być inaczej, ponieważ taka jest po prostu natura tego rodzaju systemów. Należy jednak dostrzegać fakt, że reguła czterech tygodni jest równie skuteczna jak większość innych metod podążania za trendem, a od wielu z nich jest nawet lepsza dzięki dodatkowej zalecie - niezwykłej prostocie.

Modyfikacje reguły czterech tygodni Wprawdzie przedstawiliśmy tę metodę w jej oryginalnej postaci, ale istnieje szereg jej modyfikacji, które również można wykorzystywać w praktyce. Po pierwsze, nie musi ona być podstawową wskazówką w dokonywaniu transakcji. Sygnały tygodniowe można wykorzystywać jako jeszcze jeden wskaźnik techniczny umożliwiający rozpoznawanie zmian trendu. Można je stosować jako filtr służący do potwierdzenia innych metod - na przykład przecięć średnich. Reguła jednego lub dwóch tygodni jest doskonałym filtrem. A zatem, aby

192

ANALIZA TECHNICZNA

można było zająć pozycję na rynku, sygnał w postaci przecięcia się średnich musiałby zostać potwierdzony przez dwutygodniowe wybicie w tym samym kierunku.

Zmiana długości przedziałów czasowych Okres uwzględniany w analizie można wydłużać lub skracać w zależności od potrzeb wynikających ze stopnia akceptowanego ryzyka. Jeśli system ma być bardziej czuły, okres ten można skrócić. W przypadku rynku o stosunkowo wysokich cenach, na którym ceny te nadal gwałtownie rosną, należałoby przyjąć właśnie krótszy okres. Przypuśćmy na przykład, że po czterotygodniowym wybiciu w górę zajmujemy długą pozycję z linią obrony usytuowaną tuż poniżej najniższego poziomu cen z ostatnich dwóch tygodni. Jeśli rynek gwałtownie zwyżkuje i chcemy zachować pozycję z bliższą linią obrony, można przyjąć linię obrony wyznaczoną przez najniższy poziom cen z ostatniego tygodnia. W przypadku bocznych ruchów cen i pozostawania poza rynkiem w oczekiwaniu na istotny sygnał wyraźnego trendu, okres ten można wydłużyć do ośmiu tygodni, co pozwoli uniknąć zajęcia pozycji w razie pojawienia się przedwczesnych sygnałów.

Powiązanie reguły czterech tygodni z cyklami Wspominaliśmy już o znaczeniu cyklu miesięcznego na rynkach towarowych. Czterotygodniowy, czyli 20-dniowy cykl transakcyjny jest cyklem dominującym na wszystkich rynkach. Może to wyjaśniać, dlaczego okres czterech tygodni okazał się tak skuteczny. Jest to prawdopodobnie najlepszy przedział czasu stosowany w analizach. Wspominaliśmy również o regułach jednego tygodnia, a także dwóch i ośmiu tygodni. Zasada harmonii przyjmowana w analizach cykli mówi, że każdy cykl jest powiązany z najbliższymi cyklami niższego i wyższego stopnia przez współczynnik 2. Omawiając średnie kroczące, wskazywaliśmy, że cykl miesięczny i zasada harmoniczności tłumaczy popularność średnich 5-, 10-, 20i 40-dniowych. Te same okresy występują w przypadku reguł tygodniowych w postaci jednego, dwóch, czterech i ośmiu tygodni. A zatem najlepszą modyfikacją reguły czterech tygodni wydaje się podzielenie lub pomnożenie wyjściowej liczby (cztery) przez dwa. Jeśli chcemy uzyskać okres jeszcze krótszy lub jeszcze dłuższy, zamieniamy dwa tygodnie na jeden lub cztery tygodnie na osiem. Ponieważ metoda ta łączy w sobie analizę czasu i ceny, cykliczna zasada harmoniczności powinna odgrywać w niej istotną rolę. Właśnie logika cyklu kryje się za dzieleniem lub mnożeniem parametrów tygodniowych przez dwa w celu ich skracania lub wydłużania.

Średnie kroczące

193

Diagram 9.11 20-dniowy kanał cenowy na wykresie kontraktu na obligacje skarbowe. Sygnał kupna pojawił się, kiedy ceny zamknęły się powyżej górnej linii kanału. Sygnałem odwrotnym byłoby zamknięcie cen poniżej dolnej linii kanału.

Reguła czterech tygodni jest prostym systemem opartym na wybiciu cen. System ten można zmodyfikować, przyjmując dla likwidacji pozycji krótszy okres, na przykład tydzień lub dwa. Jeśli użytkownik chce mieć bardziej czuły system, okres dwóch tygodni można przyjąć dla sygnałów wejścia. Reguła czterech tygodni jest prosta, ale się sprawdza. (Programy komputerowe pozwalają wykreślać kanały cenowe wzdłuż wykresu cen, co pozwala dostrzegać wybicia z kanału. Kanały cenowe można stosować na wykresach krótko- i długoterminowych. Patrz diagramy 9.11 i 9.12).

Optymalizować czy nie? W pierwszym wydaniu tej książki zamieszczono wyniki badań metod transakcyjnych, jakie przeprowadził Merrill Lynch dla lat 19781982 na rynkach terminowych. Testowano w nich różne parametry systemów średnich kroczących i wybić z kanału, aby znaleźć najlepsze kombinacje liczb dla każdego rynku terminowego. Analitycy z Merrill Lynch przedstawili zatem zoptymalizowane zestawy wartości wskaźników dla każdego rynku.

194

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 9.12 4-miesięczny kanał cenowy na wykresie S&P 500. Indeks przeciął górną linię kanału na początku 1995 roku, dając sygnał kupna obowiązujący już przez trzy lata. Sygnałem sprzedaży byłoby zejście indeksu poniżej dolnej linii kanału.

Większość programów komputerowych wykonuje optymalizację systemów i wskaźników. Zamiast stosować tę samą średnią na wszystkich rynkach, można na przykład powierzyć komputerowi zadanie znalezienia takiej średniej lub ich kombinacji, która najlepiej sprawdzała się na danym rynku w przeszłości. Można to zrobić praktycznie ze wszystkimi systemami i wskaźnikami przedstawianymi w tej książce. Optymalizacja pozwala na dostosowanie parametrów technicznych do zmieniających się warunków rynkowych. Niektórzy twierdzą, że optymalizacja pomaga im osiągać lepsze wyniki w transakcjach, inni zaś, że jest nieprzydatna. Główną kwestią w tym sporze jest sposób optymalizacji danych. Badacze twierdzą, że właściwa procedura polega na tym, by do wyboru najlepszych parametrów wykorzystywać tylko część danych cenowych, pozostawiając inną część do przetestowania uzyskanych rezultatów. W ten sposób ma się większą pewność, że ostateczne wyniki będą bliższe temu, czego można oczekiwać w rzeczywistych transakcjach. Decyzja dotycząca optymalizacji jest sprawą indywidualną. Większość dowodów sugeruje jednak, że optymalizacja nie jest świętym Graalem, za jakiego niektórzy ją uważają. Radziłbym, aby eksperymenty z optymalizacją przeprowadzać tylko na kilku rynkach. Dlaczego średnia dla obligacji skarbowych i marki niemieckiej miałaby być taka sama jak dla kukurydzy czy bawełny? Inaczej wygląda sprawa na rynku akcji. Skoro ma się tu do czynienia z tysiącami spółek,

Średnie kroczące

195

trudno mówić o optymalizacji. Jeśli ktoś specjalizuje się w kilku rynkach, można spróbować. Jeśli jednak analizuje się dużą liczbę rynków, lepiej stosować te same parametry dla wszystkich.

Podsumowanie Przedstawiliśmy wiele sposobów stosowania średnich kroczących. Postarajmy się teraz rzecz nieco uprościć. Większość analityków technicznych stosuje połączenia dwóch średnich kroczących. Są to zwykle proste średnie kroczące. Średnie wykładnicze stały się popularne, ale nie ma żadnych dowodów, że sprawdzają się lepiej niż proste. Na rynkach terminowych najczęściej wykorzystuje się połączenia średnich o długościach 4 i 9, 9 i 18, 5 i 20 oraz 10 i 40. Na rynkach akcji najbardziej popularna jest średnia 50-dniowa (czyli 10-tygodniowa). W analizie długoterminowej przyjmuje się tu na ogół średnie 30- i 40-tygodniowe (200 dni). Wstęgi Bollingera opierają się na średniej 20-dniowej i 20-tygodniowej. Średnią 20-tygodniową można zamienić na średnią 100-dniową do analizy na wykresie dziennym. Podczas trendów doskonale spisują się systemy oparte na wybiciu z kanału, które można stosować na wykresach krótko- i długoterminowych.

Adaptacyjna średnia krocząca Jednym z problemów związanych ze stosowaniem średnich kroczących jest kwestia wyboru pomiędzy szybką i wolną średnią. Podczas gdy jedna może lepiej spisywać się w bocznym ruchu cenowym, inna lepiej sprawdzi się w trakcie silnego trendu. Ten problem wyboru można rozstrzygnąć dzięki nowemu narzędziu nazywanemu „adaptacyjną średnią kroczącą". Metoda ta przedstawiona została przez Perry'ego Kaufmana w jego książce Smarter Trading. Szybkość średniej adaptacyjnej (Adaptative Moving Average - AMA) dostosowuje się do poziomu zmienności rynku. AMA porusza się wolniej, kiedy na rynku dominuje ruch boczny i przyspiesza, kiedy pojawia się trend. Unika się w ten sposób mylnych sygnałów wysyłanych przez szybszą średnią w ruchu bocznym oraz sygnałów spóźnionych dawanych przez wolną średnią podczas wyraźnego trendu. Kaufman skonstruował specjalny współczynnik, który porównuje kierunek ceny z poziomem zmienności. Kiedy współczynnik ten jest wysoki, to ruch cen jest bardziej kierunkowy niż zmienny i należy zastosować szybszą średnią. Kiedy współczynnik jest niski, większa jest zmienność i trzeba zastosować wolniejszą średnią. Uwzględniając

196

ANALIZA TECHNICZNA

wielkość tego współczynnika, AMA automatycznie dostosowuje się do szybkości najbardziej odpowiedniej dla bieżącej sytuacji na rynku.

Alternatywa dla średnich kroczących Średnie kroczące nie zawsze się sprawdzają. Najlepiej spisują się podczas wyraźnych trendów, ale w okresach ruchów bocznych niewiele mogą pomóc. Na szczęście jest inna grupa wskaźników, które dużo lepiej niż średnie wypadają w tych trudnych okresach. Są to oscylatory, którymi zajmiemy się w następnym rozdziale.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Oscylatory i opinia większości Wprowadzenie W rozdziale tym przedstawimy pewną alternatywę dla podejścia opartego na badaniu trendu, jaką jest oscylator. Oscylatory są niezwykle użyteczne w analizie rynków cechujących się brakiem wyraźnego trendu, kiedy ceny wahają się wewnątrz horyzontalnie biegnących granic. W sytuacjach takich większość systemów gry z trendem okazuje się po prostu mało skuteczna. Oscylatory stanowią zatem dla analityka narzędzie, dzięki któremu jest on w stanie osiągać zyski również w tych okresach, gdy na rynku nie ma wyraźnego trendu. Znaczenie oscylatorów nie ogranicza się jednak do okresów bocznych ruchów cen. Wykorzystywane w połączeniu z wykresami cen podczas trendów wzrostowych lub spadkowych oscylatory stają się źródłem niezwykle cennych sygnałów informujących o krótkoterminowych sytuacjach skrajnych, nazywanych powszechnie wykupieniem i wyprzedaniem rynku. Oscylator może również ostrzegać, że trend traci swój impet, zanim stanie się to widoczne w zachowaniach cen. Oscylatory mogą też ukazywać różne dywergencje sygnalizujące, że pewien trend dobiega końca. Zaczniemy od wyjaśnienia, czym jest oscylator oraz od omówienia zasad jego konstruowania i interpretacji. Następnie przedstawimy znaczenie impetu (momentum) i jego konsekwencje dla prognozowania zachowań rynku. Zaprezentujemy też najczęściej stosowane metody posługiwania się oscylatorami, od prostych do nieco bardziej skomplikowanych. Omówiona zostanie również istotna kwestia dywergencji, czyli rozbieżności. Poruszymy także sprawę znaczenia koordynacji analizy oscylatorów z analizą dominujących cykli. Na koniec zastanowimy się, w jaki sposób należy stosować oscylatory w ramach całościowego podejścia technicznego do analizy rynku.

198

ANALIZA TECHNICZNA

Stosowanie oscylatorów w połączeniu z analizą trendu Oscylator jest wskaźnikiem o charakterze wyłącznie pomocniczym w tym sensie, że jego stosowanie powinno być podporządkowane podstawowej analizie trendu. W trakcie omawiania różnych oscylatorów będziemy nieustannie podkreślać znaczenie dokonywania transakcji zgodnie z kierunkiem dominującego trendu. Należy również mieć świadomość, że w pewnych okresach oscylatory są bardziej użyteczne, a w innych mniej. Jak niebawem zobaczymy, na przykład na początku istotnych ruchów cen analiza oscylatorów nie jest szczególnie pomocna, a nawet bywa myląca, ale pod koniec tych ruchów oscylator okazuje się niezwykle cennym wskaźnikiem. Omawiając sposoby badania ekstremalnych sytuacji rynkowych, należy wspomnieć również o zasadzie działania wbrew opinii większości. Przedstawimy zatem znaczenie filozofii gry „pod prąd" i możliwość włączenia jej do analizy rynku i metod dokonywania transakcji.

Interpretacja oscylatorów Oscylatory mierzące impet konstruowane są na wiele sposobów, ale ich interpretacja różni się w bardzo niewielkim stopniu. Oscylatory są na ogół bardzo podobne do siebie, przypominają horyzontalną wstęgę umieszczaną zwykle pod wykresem cen. Wstęga oscylatora biegnie poziomo, podczas gdy ceny mogą rosnąć, spadać lub poruszać się w trendzie bocznym. Punkty zwrotne widoczne na oscylatorze zbieżne są jednak ze szczytami i dołkami występującymi na wykresie cen. Niektóre oscylatory mają pewną oś, zazwyczaj na poziomie zerowym, która dzieli ich wykres na górną i dolną połowę. Część oscylatorów jest tak skonstruowana, że ich wahania mieszczą się w zakresie od 0 do 100.

Ogólne zasady interpretacji Jako generalną zasadę przyjmuje się, że kiedy oscylator osiąga skrajne wartości w górnej lub w dolnej strefie swojego zakresu wahań, oznacza to, że ceny zbyt szybko przemierzyły pewien dystans i można się spodziewać ich korekty lub pewnego rodzaju konsolidacji. Kolejna z ogólnych zasad mówi, że należy kupować, kiedy linia oscylatora przebywa w dolnej strefie zakresu swych wahań, a sprzedawać, kiedy znajdzie się w górnej strefie. Przecięcia poziomu „zero" wykorzystywane są często jako sygnały do kupna i sprzedaży. Zastosowanie tych zasad omówimy podczas prezentacji różnych rodzajów oscylatorów.

Oscylatory i opinia większości

199

Trzy najważniejsze zastosowania oscylatora Oscylatory są najbardziej przydatne w trzech rodzajach sytuacji, które, jak zobaczymy, charakterystyczne są dla większości stosowanych oscylatorów. 1.

Oscylatory są najbardziej przydatne, kiedy osiągają skrajne wartości minimalne lub maksymalne. Mówi się, że rynek jest wykupiony, kiedy oscylator przebiega w pobliżu górnej granicy swoich wahań, zaś rynkiem wyprzedanym nazywa się sytuację, w której oscylator znajduje się w okolicach dolnego ekstremum. Stanowi to ostrzeżenie przed możliwością zmiany kierunku ruchu cen. 2. Dywergencja, czyli rozbieżność pomiędzy zachowaniem oscylatora i ruchem cen w sytuacji, gdy oscylator znajduje się blisko swego ekstremum, jest zazwyczaj istotnym ostrzeżeniem przed możliwością zmiany trendu. 3. Przecięcie poziomu zerowego może stanowić ważny sygnał do zawierania transakcji zgodnych z kierunkiem głównego trendu.

Mierzenie impetu Pojęcie impetu stanowi najbardziej podstawową formę analizy oscylatorów. Impet wyraża stosunek zmiany cen, a nie aktualny ich poziom. Impet rynku mierzy się, obliczając na bieżąco różnicę cen dla pewnego okresu. Aby skonstruować linię impetu 10-dniowego, należy po prostu odjąć cenę zamknięcia sprzed dziesięciu dni od ostatniej ceny zamknięcia. Otrzymana w ten sposób wartość dodatnia lub ujemna umieszczana jest na wykresie powyżej lub poniżej poziomu „zero". Wzór impetu jest następujący: gdzie: V Vx

M = V-VX ostatnia cena zamknięcia, cena zamknięcia sprzed x dni.

Jeśli ostatnia cena zamknięcia jest wyższa od tej sprzed dziesięciu dni (czyli jeśli ceny wzrosły), to zaznacza się wartość dodatnią impetu powyżej poziomu „zero". Jeśli ostatnia cena zamknięcia jest niższa od ceny sprzed dziesięciu dni (a zatem jeśli ceny spadły), to zaznacza się wartość ujemną poniżej poziomu „zero". Wprawdzie z powodów, o których powiemy za chwilę, najczęściej stosuje się okres 10-dniowy, ale można posługiwać się dowolnym

200

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram W.1a Linia 10-dniowego wskaźnika impetu oscyluje wokół linii zero. Wartości znacznie oddalone w górę lub w dół od tej linii uważa się odpowiednio za wykupienie lub wyprzedanie rynku. Wskaźnik ten powinien być stosowany z uwzględnieniem trendu dominującego na rynku.

Diagram 10.1b Porównanie 10- i 40-dniowego wskaźnika impetu. Dłuższy wskaźnik jest bardziej pomocny w wykrywaniu głównych punktów zwrotnych.

Oscylatory i opinia większości

201

przedziałem czasu (diagram 10. la). Przy stosowaniu krótszego okresu, na przykład 5-dniowego, wskaźnik impetu staje się bardziej czuły, wykazując wyraźniejsze oscylacje. Zwiększenie liczby dni, na przykład do 20, daje w rezultacie linię bardziej gładką, czyli zmniejszenie zakresu wahań oscylatora (diagram 10.1b).

Wskaźnik impetu jako miara tempa wzrostów lub spadków Uwzględniając różnice cen dla danego okresu, analityk bada tempo wzrostów lub spadków. Jeśli ceny rosną, a linia impetu znajduje się powyżej poziomu zerowego i wznosi się, oznacza to, że trend przyspiesza. Jeśli wznosząca się linia impetu zaczyna biec płasko, oznacza to, że ceny zamknięcia wzrastają w takim samym stopniu jak dziesięć dni wcześniej. Wprawdzie ceny mogą wciąż rosnąć, ale tempo ich wzrostu (czyli prędkość) wyrównało się. Kiedy linia impetu zaczyna spadać ku poziomowi zerowemu, trend wzrostowy wciąż jeszcze się utrzymuje, ale jest wolniejszy. Trend ów traci swój impet. Kiedy linia impetu przecina od góry poziom zero, ostatnia cena zamknięcia jest niższa od ceny zamknięcia sprzed 10 dni i pojawia się krótkoterminowy trend spadkowy (również 10-dniowa średnia krocząca zaczęła opadać). Jeśli wskaźnik impetu nadal spada poniżej poziomu zero, trend spadkowy przybiera na sile. Dopiero wówczas, gdy linia impetu zacznie się znowu wznosić, analityk wie na pewno, że trend spadkowy słabnie. Należy pamiętać, że wskaźnik impetu (momentum) mierzy różnice pomiędzy cenami z dwóch przedziałów czasu. Aby jego linia się wznosiła, wzrost ostatniej ceny zamknięcia musi być większy niż wzrost ceny zamknięcia sprzed dziesięciu dni. Jeśli cena wzrośnie o tę samą wielkość, linia impetu będzie przebiegać płasko. Jeśli wzrost ceny będzie mniejszy niż przed dziesięcioma dniami, linia impetu zacznie spadać, nawet jeśli ceny będą wciąż rosnąć. W ten właśnie sposób wskaźnik impetu mierzy przyspieszenie lub osłabienie tempa wzrostu lub spadku trendu cenowego.

Linia impetu wyprzedza ruch cen Ze względu na swą konstrukcję wskaźnik impetu zawsze wyprzedza ruch cen o kilka dni, po czym wyrównuje swój bieg podczas trwania trendu, a następnie zaczyna poruszać się w przeciwnym kierunku, kiedy ceny dopiero zwalniają tempo swego spadku lub wzrostu.

202

ANALIZA TECHNICZNA

Przecięcie poziomu zerowego jako sygnał do zawarcia transakcji Przez wykres impetu biegnie linia „zero". Wielu analityków wykorzystuje przecięcia tego poziomu jako sygnały do kupna i sprzedaży. Należy tu jednak raz jeszcze podkreślić, że decydującą rolę powinna odgrywać analiza dominującego trendu. Nie można wykorzystywać analizy oscylatorów jako uzasadnienia transakcji niezgodnych z dominującym trendem. Przy przecięciach poziomu zerowego od dołu kupować należy tylko podczas trendu wzrostowego. Z kolei przecięcia poziomu zerowego od góry mogą być sygnałami do sprzedaży tylko wówczas, gdy trend ma charakter spadkowy (diagramy 10.2a-b).

Zakres wahań linii impetu Jednym z problemów związanych z prezentowanym tu wskaźnikiem impetu jest brak stałych granic jego wahań. Mówiliśmy wcześniej, że jedną z głównych korzyści płynących z analizy oscylatorów jest możliwość stwierdzenia, kiedy rynek osiąga swe ekstrema. Pojawia się tu jednak pytanie: jakie wartości impetu należałoby uznawać za skrajne, to znaczy zbyt wysokie lub zbyt niskie? Najprostszym sposobem jest przyjrzenie się dotychczasowemu przebiegowi wskaźnika impetu i wykreślenie poziomych linii wzdłuż jego najwyższych i najniższych punktów. Linie te można zmieniać co pewien czas, zwłaszcza gdy trend ulegnie odwróceniu. Jest to jednak najłatwiejszy i chyba najbardziej skuteczny sposób rozpoznania skrajnych wartości tego wskaźnika (diagramy 10.3 i 10.4).

Wskaźnik zmian (ROC) Do określenia impetu należało uwzględnić różnicę cen pomiędzy dwoma przedziałami czasu. Aby zmierzyć tempo zmian, bada się stosunek ostatniej ceny zamknięcia do pewnej ceny sprzed określonej liczby dni. Aby skonstruować oscylator 10-dniowego wskaźnika zmian, dzieli się ostatnią cenę zamknięcia przez cenę zamknięcia sprzed 10 dni. Wzór jest następujący: Wskaźnik zmian = 100 (V/Vx) gdzie: V Vx

ostatnia cena zamknięcia, cena zamknięcia sprzed x dni.

Oscylatory i opinia większości

203

Diagram 10.2a Linie trendu impetu są przełamywane szybciej niż linie trendu cenowego. Wartość wskaźnika impetu polega na tym, że jest to wskaźnik wyprzedzający.

Diagram l0.2b Niektórzy uważają przecięcie linii zero od dołu za sygnał kupna, a przecięcie jej od dołu za sygnał sprzedaży. W potwierdzaniu zmian trendu pomocna jest średnia krocząca. Impet uformował szczyt szybciej niż cena.

204

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 10.3 Przyglądając się wykresowi, analityk może znaleźć górne i dolne granice przebiegu impetu odpowiednie dla każdego rynku (linie poziome).

Diagram 10.4 13-tygodniowy impet na wykresie obligacji skarbowych. Strzałki oznaczają punkty zwrotne. Linia impetu zmieniała kierunek szybciej niż cena w każdym z tych punktów (1, 2, 3).

Oscylatory i opinia większości

205

W tym przypadku poziom 100 staje się linią „zero". Jeśli ostatnia cena jest wyższa od ceny sprzed dziesięciu dni (to znaczy ceny rosną), to wskaźnik zmian będzie znajdował się powyżej poziomu 100. Jeśli ostatnia cena zamknięcia jest niższa od ceny sprzed dziesięciu dni, wskaźnik spadnie poniżej 100. (Programy komputerowe stosują czasami nieco inne postaci wzorów impetu i wskaźnika zmian, ale zasady interpretacji pozostają takie same).

Konstruowanie oscylatora opartego na dwóch średnich kroczących W rozdziale dziewiątym omawialiśmy posługiwanie się dwiema średnimi kroczącymi w celu uzyskiwania sygnałów kupna i sprzedaży. Przecięcie dłuższej średniej przez krótszą od dołu lub od góry oznaczało odpowiednio sygnały kupna lub sprzedaży. Wspominaliśmy wówczas, że to połączenie dwóch średnich stosowane jest również do konstrukcji wykresu oscylatora. Można tego dokonać na dwa sposoby. Pierwszy, i najczęściej spotykany, polega na ujęciu różnicy pomiędzy dwiema średnimi w postaci histogramu. Słupki histogramu ukazują wartości dodatnie lub ujemne, oscylując wokół poziomu zerowego. Ten rodzaj oscylatora ma trzy zastosowania: 1. Wykrywanie dywergencji. 2. Rozpoznawanie krótkoterminowych odchyleń od trendu długoterminowego, kiedy krótsza średnia nazbyt oddala się od dłuższej średniej. 3. Potwierdzenie przecięcia dwóch średnich, kiedy oscylator przecina linię „zero". Krótszą średnią dzieli się przez dłuższą. W obu przypadkach krótsza średnia oscyluje wokół dłuższej, która stanowi w istocie poziom zerowy. Jeśli krótsza średnia znajduje się powyżej dłuższej, oscylator będzie miał wartość dodatnią. Wartość ujemna oscylatora pojawi się wówczas, gdy krótsza średnia znajdzie się poniżej dłuższej średniej (diagramy 10.5-7). Kiedy dwie średnie za bardzo oddalają się od siebie, rynek osiąga pewne ekstremum zapowiadające przerwę w istniejącym trendzie (diagramy 10.6 i 10.7). Bardzo często trend zatrzymuje się do chwili, w której krótsza średnia powróci do dłuższej. Jest to moment krytyczny. W trendzie wzrostowym na przykład krótsza średnia spada wówczas do dłuższej, ale powinna się od niej odbić. Jest to zazwyczaj doskonała sposobność do kupna, przypominająca testowanie głównej linii trendu wzrostowego. Jeśli jednak krótsza średnia przetnie dłuższą średnią, jest to sygnał zmiany trendu.

206

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 10.5 Linie histogramu mierzą różnicę pomiędzy dwiema średnimi kroczącymi. Przecięcia linii zero dają sygnały kupna i sprzedaży (strzałki). Zwróćmy uwagę, że sygnały z histogramu są wcześniejsze.

Diagram 10.6 Histogram mierzący różnicę pomiędzy średnimi 10- i 50-dniową. Histogram zawsze jest wyraźnie szybszy od ceny. W trendzie wzrostowym histogram znajdzie wsparcie na linii zero i ponownie zwróci się ku górze (trzecia strzałka).

Oscylatory i opinia większości

207

Diagram 10.7 Histogram ukazujący różnicę pomiędzy średnią 10- i 40-tygodniową. Histogram zasygnalizował nowy kierunek cen kilka tygodni przed przecięciem linii zero. Poziomy wykupienia i wyprzedania są bardzo widoczne.

W trendzie spadkowym wzniesienie się krótszej średniej ku dłuższej średniej jest idealną okazją do sprzedaży, jeżeli dłuższa średnia nie zostanie przecięta, co stanowiłoby sygnał zmiany trendu. Relacje pomiędzy dwiema średnimi można zatem wykorzystywać nie tylko jako doskonałą metodę analizy trendu, ale również jako pomoc w rozpoznawaniu wykupienia lub wyprzedania rynku.

Commodity Channel Index Oscylator można znormalizować, dzieląc wartości przez stały dzielnik. Commodity Channel Index (CCI) skonstruowany przez Donalda R. Lamberta porównuje bieżącą cenę ze średnią dla wybranego okresu, zwykle 20 dni. Następnie wartości oscylatora są normalizowane przy użyciu dzielnika opartego na przeciętnym odchyleniu. W rezultacie CCI oscyluje w stałym zakresie od +100 u góry do -100 u dołu. Lambert zaleca zajmowanie długich pozycji na tych rynkach, gdzie wartości są wyższe od +100. Wartości CCI poniżej -100 sugerują krótką sprzedaż. Wydaje się jednak, że większość analityków stosuje CCI jako zwykły oscylator wykupienia i wyprzedania, zaś odczyty powyżej +100

208

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 10.8 20-dniowy CCI. W pierwotnym zamyśle odczyty powyżej +100 były sygnałami kupna, a odczyty poniżej -100 sygnałami krótkiej sprzedaży.

uważane są za sygnał wykupienia rynku, a poniżej -100 za sygnał wyprzedania. CCI został skonstruowany dla rynków towarowych, ale wykorzystuje się go na również przykład na rynkach kontraktów terminowych i opcji na indeksy giełdowe takie jak S&P 100 (OEX). Najczęściej przyjmuje się długość 20 dni, ale można modyfikować tę wartość, by zmieniać czułość wskaźnika (diagramy 10.8 i 10.9).

Wskaźnik siły względnej (RSI) Oscylator RSI został zaprezentowany przez J. Wellesa Wildera, Jr. w jego książce z 1978 roku New Concepts in Technical Trading Systems. Omówimy tu jedynie najważniejsze kwestie związane z tym wskaźnikiem, ale dla jego głębszej analizy warto zapoznać się bezpośrednio z pracą Wildera. Ponieważ jest to bardzo popularny oscylator, na jego przykładzie przedstawimy większość zasad analizy oscylatorów. Jak podkreślał Wilder, jednym z dwóch zasadniczych problemów związanych z konstrukcją wskaźnika impetu (opierającego się na różnicach cen) bywają jego dość zaskakujące zachowania powodowane często przez nagłe zmiany wartości, których już się nie uwzględnia.

Oscylatory i opinia większości

209

Diagram 10.9 CCI można stosować w analizie indeksów, jak w tym przypadku, a także jak każdy inny oscylator, do wskazywania ekstremów rynkowych. Zwróćmy uwagę, że CCI jest szybszy od ceny przy każdym punkcie zwrotnym. Na ogół przyjmuje się długość 20 dni.

Gwałtowny wzrost lub spadek sprzed dziesięciu dni (w przypadku impetu 10-dniowego) może wywołać nagłe przesunięcia linii impetu, nawet jeśli bieżące ceny wykazują niewielkie zmiany. A zatem należało podjąć pewne kroki w celu zminimalizowania tych zniekształceń. Drugi problem polega na tym, że potrzebny jest stały zakres wahań wskaźnika, aby można było dokonywać porównań. Konstrukcja RSI nie tylko pozwala na niezbędną niwelację zakłóceń, ale również rozwiązuje drugi problem, ustanawiając stały pionowy zakres wahań od 0 do 100. Przy okazji warto zauważyć, że termin „siła względna" jest nieco mylący i często wywołuje nieporozumienia wśród tych, którzy posługują się tym pojęciem w analizach rynków kapitałowych. Jednym ze sposobów obiektywnego szacowania siły względnej pewnych akcji lub grupy towarów jest na przykład odnoszenie ich wskaźników do indeksu S&P 500. Na rynkach towarowych współczynnik ten może wyrażać względną siłę dwóch różnych miesięcy kontraktowych lub rynków, bądź nawet odnosić je do bardziej ogólnych wskaźników, takich jak indeks cen transakcji terminowych CRB. RSI Wildera nie mierzy tak rozumianej siły względnej i o tyle nazwa ta jest nieco myląca. Wzór służący do obliczania RSI wygląda następująco:

210

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 10.10 14-dniowy RSI wskazuje wykupienie rynku powyżej poziomu 70 i wyprzedanie poniżej poziomu 30. Na tym wykresie widzimy wyprzedanie S&P 100 w październiku i wykupienie w lutym.

Diagram 10.11 Amplitudę RSI można zwiększyć, skracając okres. Zauważmy, że 7-dniowy RSI częściej dociera do stref skrajnych niż RSI 14-dniowy. A zatem 7-dniowy RSI jest bardziej przydatny dla graczy krótkoterminowych.

Oscylatory i opinia większości

211

Do obliczeń przyjmujemy okres 14 dni; w przypadku wykresów w ujęciu tygodniowym przyjmuje się 14 tygodni. Aby znaleźć średnią wartość wzrostu, należy dodać wszystkie punkty zyskane podczas wzrostów, jakie wystąpiły podczas tych 14 dni, i podzielić ich sumę przez 14. Aby otrzymać średnią wartość spadku, należy dodać wszystkie punkty „stracone" podczas dni spadkowych, a następnie podzielić ich sumę przez 14. Siłę względną (RS) oblicza się, dzieląc średnią wzrostu przez średnią spadku. Wartość RS jest następnie podstawiana do wzoru na obliczanie RSI. Liczbę dni można zmieniać różnicując wartość x. Wilder posługiwał się okresem 14-dniowym. Im krótszy okres, tym bardziej czuły jest oscylator i tym szersza jest jego amplituda. RSI sprawdza się najlepiej, kiedy jego oscylacje sięgają dolnych i górnych ekstremów. A zatem jeśli dokonujemy transakcji krótkoterminowych i chcemy, aby ruchy oscylatora były bardziej wyraźne, można skrócić okres obejmowany przez RSI. Dla eliminacji zakłóceń krótkoterminowych i zawężenia amplitudy okres należy wydłużyć. Amplituda wahań w przypadku RSI 9-dniowego jest zatem szersza niż przy 14 dniach przyjmowanych przez Wildera. Wprawdzie najczęściej stosuje się okresy 9- i 14-dniowe, ale dla zwiększenia zmienności RSI analitycy eksperymentują z innymi okresami, na przykład 5- i 7-dniowymi. Stosuje się również 21 lub 28 dni dla wygładzenia sygnałów RSI (diagramy 10.10 i 10.11).

Interpretowanie RSI RSI umieszczany jest na pionowej skali od 0 do 100. Wartości oscylatora powyżej poziomu 70 uznawane są za sygnał wykupienia rynku, natomiast o jego wyprzedaniu świadczy spadek wartości oscylatora poniżej 30. Ponieważ jego wahania mają szerszy zakres przy 9-dniowym okresie, zamiast poziomów 70 i 30 używa się czasem 80 i 20. Ze względu na przesunięcia, jakie występują w okresach silnych trendów, za poziom wykupienia uznaje się 80 podczas hossy i 20 za poziom wyprzedania podczas bessy. Kiedy RSI znajduje się powyżej poziomu 70 lub 30, obserwuje się, czy nie pojawiają się ruchy załamane (failure swings), jak je nazywał Wilder. Ruch załamany na szczycie występuje wówczas, gdy kolejny wierzchołek RSI znajdującego się powyżej poziomu 70 nie przewyższa poprzedniego wierzchołka, po czym następuje przebicie od góry poziomu poprzedniego dołka. Ruch załamany charakterystyczny dla formowania się dna to sytuacja, w której RSI znajduje się w trendzie

212

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram W.12a Ruch załamany RSI. Drugi dołek RSI (punkt 2) jest wyżej niż pierwszy (punkt 1), ale znajduje się poniżej poziomu 30 i ceny wciąż spadają. Wybicie w górę (punkt 3) sygnalizuje zmianę trendu.

Diagram 10.12b Przykład ruchu załamanego podczas formowania się szczytu. Drugi szczyt (2) jest niżej od pierwszego (1), ale znajduje się powyżej poziomu 70 i ceny wciąż rosną. Spadek RSI poniżej punktu 3 sygnalizuje zmianę trendu.

Oscylatory i opinia większości

213

Diagram 10.13 Na wykresie RSI można z powodzeniem stosować linie trendu. Przełamania dwóch linii trendu RSI były precyzyjnymi sygnałami kupna i sprzedaży (strzałki).

spadkowym poniżej poziomu 30, ale nie ustanawia nowego dołka, a następnie przekracza poprzedni wierzchołek (diagramy 10.12a-b). Dywergencja pomiędzy RSI i ceną, kiedy oscylator wykazuje wartości powyżej 70 lub poniżej 30, stanowi poważne ostrzeżenie, którego nie wolno lekceważyć. Wilder uznawał te dywergencje za najważniejszy aspekt RSI (Wilder, s. 70). W celu wykrywania zmian przebiegu RSI można posługiwać się tradycyjną analizą trendu lub średnimi kroczącymi (diagram 10.13). Na podstawie własnego doświadczenia mogę stwierdzić, że największą zaletą RSI są wykazywane przez ten oscylator dywergencje, które pojawiają się, kiedy RSI znajduje się powyżej poziomu 70 lub poniżej 30. Musimy też wyjaśnić w tym miejscu inną ważną kwestię związaną ze stosowaniem oscylatorów. Każdy silny trend, wzrostowy bądź spadkowy, dość szybko prowadzi do osiągnięcia przez oscylator skrajnych wartości. W takich sytuacjach twierdzenie, że rynek jest wykupiony lub wyprzedany okazuje się zazwyczaj przedwczesne i może prowadzić do zbyt szybkiego zamknięcia pozycji przynoszących zyski. W silnych trendach wzrostowych stan wykupienia rynku może się utrzymywać przez pewien czas. Samo przesunięcie się oscylatora w górne strefy nie jest dostatecznym powodem do zamykania długich pozycji (lub, co jeszcze gorsze, zajmowania pozycji krótkich podczas hossy).

214

ANALIZA TECHNICZNA

Pierwsze pojawienie się oscylatora w strefie wykupienia lub wyprzedania jest zwykle tylko ostrzeżeniem. Sygnałem wymagającym szczególnej uwagi jest drugie wejście oscylatora w tę niebezpieczną strefę. Jeśli nie potwierdza ono ustanowienia przez ceny nowego najwyższego lub najniższego poziomu (kształtując na wykresie podwójny szczyt lub podwójne dno), mamy prawdopodobnie do czynienia z dywergencją. W tym momencie należy podjąć działania obronne w celu ochrony zajmowanych pozycji. Dywergencja zostaje potwierdzona, jeśli oscylator zaczyna podążać w przeciwnym kierunku, przełamując poziom poprzedniego szczytu lub dołka. Poziom 50 jest wartością środkową RSI i często działa jako wsparcie podczas korekt spadkowych i opór przy korektach wzrostowych. Niektórzy traktują przecięcia tego poziomu jako sygnały kupna i sprzedaży.

Posługiwanie się poziomami 70 i 30 w celu uzyskiwania sygnałów Na wykresie oscylatora widoczne są horyzontalne linie na poziomach 70 i 30, które często wykorzystuje się jako źródło sygnałów kupna i sprzedaży. Wiemy już, że spadek oscylatora poniżej poziomu 30 informuje o wyprzedaniu rynku. Przypuśćmy zatem, że spodziewamy się, iż rynek jest blisko swego dna cenowego i poszukujemy okazji do kupna, oczekując na spadek oscylatora poniżej poziomu 30. Jeśli tak się stanie, to oczekujemy z kolei, że w obszarze tym pojawi się pewna dywergencja, czyli podwójne dno. Za potwierdzenie zmiany trendu oscylatora można wówczas uznać przecięcie od dołu linii 30. Na rynku wykupionym przecięcie poziomu 70 od góry będzie sygnałem do sprzedaży (diagram 10.14).

Oscylator stochastyczny (K%D) Oscylator stochastyczny skonstruowany został przed wielu laty przez George'a Lane'a prezesa Investment Educators, Inc. Opiera się on na spostrzeżeniu, że podczas trendów wzrostowych ceny zamknięcia kształtują się na ogół blisko górnej granicy zakresu swych wahań, zaś w trendach spadkowych zbliżają się do dolnej granicy tego zakresu. W oscylatorze stochastycznym używa się dwóch linii - %K oraz %D. Ważniejszą rolę odgrywa linia %D, która jest źródłem zasadniczych sygnałów.

Oscylatory i opinia większości

215

Diagram 10.14 Oscylator RSI można stosować na wykresach długoterminowych. Zauważmy dwa sygnały kupna w latach 1974 i 1994. Również sygnały wykupienia rynku bardzo dobrze wskazywały kształtowanie się szczytów średniej spółek użyteczności publicznej.

Stosowanie oscylatora stochastycznego ma na celu określenie relacji ostatniej ceny zamknięcia do zakresu wahań cen z danego okresu. Najczęściej stosuje się tu okres 5-dniowy. Wzór konstrukcji bardziej czułej linii K jest następujący: %K =100 [(C - L14)/(H14 - L14)] gdzie: C L14 H14

ostatnia cena zamknięcia, najniższa cena z ostatnich czternastu okresów, najwyższa cena z ostatnich 14 okresów.

Wzór ten pozwala zmierzyć w procentach (od 0 do 100), w jakiej relacji pozostaje cena zamknięcia do całego zakresu cenowego w danym okresie. Bardzo wysokie wartości (ponad 70) oznaczają ceny zamknięcia bliskie górnej granicy zakresu swych wahań, natomiast niskie (poniżej 30) to ceny kształtujące się w pobliżu dolnej granicy tego zakresu. Druga linia (%D) to 3-okresowa średnia linii %K. Jest to tak zwany szybki oscylator stochastyczny. Kolejna 3-okresowa średnia linii %D to wolny oscylator stochastyczny. Większość praktyków posługuje się wersją wolniejszą, ponieważ jej sygnały są bardziej wiarygodne.

216

ANALIZA TECHNICZNA

W wyniku zastosowania tych wzorów powstają dwie linie oscylujące na pionowej skali od 0 do 100. Linia K jest linią ciągłą, a linia D przerywaną. Głównym sygnałem, który należy obserwować, jest dywergencja pomiędzy linią D a ceną, kiedy linia D znajduje się w obszarze wykupienia lub wyprzedania. Podobnie jak w przypadku RSI, wartości skrajne wyznaczone są poziomami 80 i 20 (diagram 10.15). Negatywna dywergencja występuje wówczas, gdy linia D znajduje się powyżej poziomu 80, formując dwa opadające wierzchołki, zaś ceny nadal rosną. Dywergencja pozytywna pojawia się w sytuacji, gdy linia D przebywa poniżej poziomu 20 i kształtuje dwa wznoszące się dołki, a ceny nadal spadają. Zakładając, że wszystkie te warunki zostały spełnione, sygnał kupna lub sprzedaży pojawia się w chwili, gdy szybsza linia K przecina wolniejszą linię D. Istnieją także inne, bardziej zaawansowane, sposoby stosowania oscylatora stochastycznego, ale podstawowe zasady interpretacji pozostają w każdym przypadku takie same. Sygnał ostrzegawczy pojawia się, kiedy linia %D jest w obszarze skrajnym i wykazuje dywergencję z zachowaniem cen. Sygnałem do działania jest przecięcie linii D przez szybszą linię K. Oscylator stochastyczny można stosować również na wykresach długoterminowych (sporządzanych w układzie miesięcznym i tygodniowym), co pozwala uzyskać w analizie znacznie dłuższą perspektywę. Oscylator stochastyczny można stosować również na wykresach krótkoterminowych ukazujących dzienny zakres wahań cen (diagramy 10.16). Można również posługiwać się tą metodą uwzględniającą sygnały oscylatora długo- i krótkoterminowego. Oscylator długoterminowy wykorzystuje się do określania kierunku trendu, a krótkoterminowy do sprecyzowania momentu zawarcia transakcji. Warto również łączyć oscylator stochastyczny z RSI (diagram 10.17).

Oscylator Williamsa %R Oscylator Williamsa %R oparty jest na podobnej koncepcji pomiaru relacji ostatniej ceny zamknięcia do zakresu wahań cen w danym okresie. Aktualna cena zamknięcia jest odejmowana od najwyższej ceny z danego okresu, a powstałą w ten sposób różnicę dzieli się przez cały zakres wahań cen dla tego okresu. Omówione już zasady interpretacji oscylatorów odnoszą się także do oscylatora %R. Również w tym przypadku główną rolę odgrywają dywergencje w obszarach wykupienia lub wyprzedania (diagram 10.18). Ponieważ %R odejmuje się od maksimum cenowego, wygląda on jak odwrócony oscylator stochastyczny. Dla skorygowania tej sytuacji programy komputerowe oferują odwróconą wersję %R.

Oscylatory i opinia większości

217

Diagram 10.15 Strzałki skierowane w dół pokazują dwa sygnały sprzedaży, które pojawiły się, kiedy szybsza linia %K przecięła wolniejszą linię %D powyżej poziomu 80. Przecięcie linii %D przez linię %K od dołu było sygnałem kupna (strzałka w górę).

Diagram 10.16 Ruchy 14-tygodniowego oscylatora stochastycznego w strefach skrajnych bardzo dobrze zapowiadały główne punkty zwrotne na rynku obligacji.

218

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 10.17 Porównanie 14-tygodniowego RSI i oscylatora stochastycznego. RSI wykazuje mniejszą zmienność i rzadziej niż oscylator stochastyczny dociera do stref skrajnych. Najlepsze sygnały pojawiają się wówczas, gdy oba oscylatory są w obszarach wykupienia lub wyprzedania.

Diagram 10.18 %R Williamsa stosuje się podobnie jak inne oscylatory. Wartości powyżej 80 i poniżej 20 to strefy skrajne.

Oscylatory i opinia większości

219

Wybór okresu powiązanego z cyklami Długości oscylatorów można powiązać z dominującymi cyklami rynkowymi. Wykorzystuje się tu okres połowy cyklu, czyli 5, 10 i 20 dni wynikające z okresów kalendarzowych 14, 28 i 56 dni. W oscylatorze RSI stosuje się 14 dni, czyli połowę 28. W poprzednim rozdziale omówiliśmy już kilka przyczyn, dla których liczby 5, 10 i 20 występują w średnich kroczących i oscylatorach. W tym miejscu wystarczy zatem wspomnieć, że 28 dni kalendarzowych (20 sesji) to ważny cykl transakcyjny, z którym harmonicznie powiązane są pozostałe, krótsze cykle. Popularność 10-dniowego wskaźnika impetu i 14-dniowego RSI wynika przede wszystkim z 28-dniowego cyklu transakcyjnego, odpowiadając połowie tego dominującego cyklu. Do znaczenia cykli powrócimy w rozdziale czternastym.

Znaczenie trendu W rozdziale tym omawialiśmy stosowanie oscylatorów w analizie rynku, którego celem jest rozpoznanie krótkoterminowych stanów wykupienia i wyprzedania oraz sygnalizowanie możliwych dywergencji. Zaczęliśmy od linii impetu, która po normalizacji stała się oscylatorem. Przedstawiliśmy też inny sposób mierzenia wskaźnika zmian (ROC) polegający na wykorzystaniu relacji cen zamiast ich różnic. Następnie pokazaliśmy, w jaki sposób można porównywać dwie średnie kroczące w celu wykrywania krótkoterminowych ekstremów. Na koniec omówiliśmy RSI i oscylator stochastyczny, zastanawiając się również nad możliwością zsynchronizowania ich z cyklami. Największą zaletą oscylatorów są ukazywane przez nie dywergencje. Należy jednak przestrzec przed przykładaniem zbyt wielkiej wagi do dywergencji bez powiązania ich z analizą głównego trendu. Większość analityków stosujących oscylatory podkreśla, że sygnały kupna widoczne na wykresach oscylatorów najbardziej przydatne okazują się podczas trendów wzrostowych, a sygnały sprzedaży podczas trendów spadkowych. Analizę rynku należy zawsze zaczynać od określenia ogólnego trendu dominującego na rynku. Jeśli trend ma charakter zwyżkujący, potrzebna jest strategia kupna. Oscylatory mogą zostać wówczas wykorzystane jako pomoc w wyznaczeniu momentu wejścia na rynek. Kupuj, kiedy rynek jest wyprzedany podczas trendu wzrostowego. Sprzedawaj, kiedy rynek jest wykupiony podczas trendu spadkowego. To znaczy: kupuj, kiedy oscylator impetu przecina od dołu poziom zerowy podczas trendu wzrostowego i sprzedawaj, kiedy spada poniżej tego poziomu podczas bessy. Nie sposób przecenić znaczenia dokonywania transakcji zgodnie z kierunkiem głównego trendu. Niebezpieczeństwo przywiązywania zbyt wielkiej wagi do oscylatorów wyraża się w pokusie wykorzystywania

220

ANALIZA TECHNICZNA

dywergencji jako uzasadnienia transakcji niezgodnych z kierunkiem głównego trendu. Działania takie okazują się na ogół kosztownym i przykrym doświadczeniem. Oscylator, przy całej swej użyteczności, jest po prostu jednym z wielu narzędzi i zawsze powinien być stosowany jako pewna pomoc w podstawowej analizie trendu, a nie jako jej substytut.

Kiedy oscylatory są najbardziej przydatne? Są pewne okresy, w których oscylatory okazują się szczególnie użyteczne. Podczas bocznych ruchów cen trwających kilka tygodni lub miesięcy oscylatory bardzo dokładnie odzwierciedlają ruch cen. Szczyty i dołki na wykresie cenowym niemal dokładnie pokrywają się ze szczytami i dołkami oscylatora. Ponieważ zarówno cena, jak i oscylator poruszają się wówczas w trendzie bocznym, wyglądają bardzo podobnie. W pewnym punkcie jednak następuje wybicie się cen i zaczyna się nowy trend wzrostowy lub spadkowy. Z samej swojej natury oscylator przyjmuje wartości skrajne już w chwili wybicia. Jeśli jest to wybicie w górę, oscylator już znajduje się w obszarze wykupienia. Wybicie w dół następuje z kolei, kiedy oscylator przebywa w obszarze wyprzedania. Powstaje wówczas poważny dylemat. Czy należy kupować, kiedy oscylator informuje o wykupionym rynku lub sprzedawać, kiedy wskazuje na rynek już wyprzedany? W takich sytuacjach najlepiej na pewien czas zignorować oscylator i zająć pozycję. We wczesnych fazach nowego trendu, po istotnym wybiciu, oscylatory często osiągają swe ekstrema w bardzo szybkim czasie i przez pewien okres utrzymują się na tych poziomach. W takich przypadkach głównych wskazówek należy szukać w podstawowej analizie trendu, nie przywiązując szczególnej wagi do oscylatorów. W okresie późniejszym, kiedy trend się już rozwinie, należy baczniej przyglądać się oscylatorom. (W rozdziale trzynastym zobaczymy, że piąta, ostatnia fala Elliotta jest często potwierdzana przez dywergencje widoczne na oscylatorach). Wiele dynamicznych ruchów wzrostowych zostało przegapionych przez tych, którzy widzieli sygnał trendu, ale czekali z kupnem, aż oscylatory przesuną się do strefy wyprzedania. A zatem należy zwracać mniej uwagi na oscylatory w początkowych fazach istotnych ruchów, ale uważnie je obserwować, kiedy trend już się rozwinie.

Metoda MACD W poprzednim rozdziale wspominaliśmy o pewnym oscylatorze opartym na dwóch wykładniczych średnich kroczących. Jest to metoda

Oscylatory i opinia większości

221

Diagram 10.19a Wskaźnik MACD to dwie linie. Sygnał pojawia się, gdy szybsza linia MACD przecina wolniejszą linię sygnału. Strzałki pokazują tu pięć sygnałów transakcyjnych.

MACD, której twórcą jest Gerald Appel. Narzędzie to jest bardzo użyteczne, ponieważ łączy w sobie pewne zasady dotyczące oscylatorów z metodą przecięcia dwóch średnich. Na wykresie komputerowym widoczne są tylko dwie linie, ale w obliczeniach uwzględnia się trzy linie. Szybsza linia (nazywana linią MACD) to różnica między dwoma wykładniczymi średnimi kroczącymi z cen zamknięcia (zwykle 12 i 26 dni lub tygodni). Wolniejsza linia (nazywana linią sygnału) to zwykle 9-okresowa średnia wykładnicza linii MACD. Appel zalecał używanie innych parametrów dla sygnałów kupna i innych dla sygnałów sprzedaży. Najczęściej stosuje się jednak w obu przypadkach stałe wartości 12, 26 i 9 dni lub tygodni (diagram 10.19a). Sygnałami kupna i sprzedaży są przecięcia dwóch linii. Przecięcie wolniejszej linii sygnału przez szybszą MACD od dołu jest sygnałem kupna, a przecięcie od góry sygnałem sprzedaży. MACD przypomina zatem metodę przecięcia dwóch średnich, ale wartości MACD oscylują powyżej i poniżej linii zero, co upodobnia ten wskaźnik do oscylatorów. Wykupienie rynku wskazuje sytuacja, gdy linie znajdują się zbyt wysoko ponad linią zero, a wyprzedanie, gdy spadają zbyt daleko poniżej ten linii. Przecięcia poziomu zero także są sygnałami kupna i sprzedaży, podobnie jak w oscylatorze impetu. Można tu również obserwować dywergencje pomiędzy liniami MACD i ceną. Negatywna dywergencja występuje wówczas, gdy linie MACD znajdują się wyraźniej powyżej poziomu zerowego (wykupienie) i zaczynają słabnąć, a ceny nadal rosną. Często jest to

222

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 10.19b Linie MACD oscylują wokół poziomu zerowego, co upodobnia ten wskaźnik do oscylatorów. Najlepsze sygnały kupna pojawiają się poniżej poziomu zerowego, a najlepsze sygnały sprzedaży powyżej tego poziomu. Zwróćmy uwagę na negatywną dywergencję w październiku (strzałka skierowana w dół).

ostrzeżenie, że formuje się szczyt cenowy. Pozytywna dywergencja pojawia się, gdy linie MACD są wyraźnie poniżej poziomu zero (wyprzedanie) i zaczynają rosnąć, wyprzedzając ceny. Jest to często wczesny sygnał informujący, że ukształtowało się dno cenowe. Dla rozpoznawania istotnych zmian trendu można na wykresie MACD wytyczać linie trendu (diagram 10.19b).

Histogram MACD Pokazywaliśmy już w tym rozdziale, w jaki sposób można skonstruować histogram przedstawiający różnicę pomiędzy dwiema średnimi kroczącymi. Tak samo można postąpić w przypadku linii MACD. Histogram MACD składa się z pionowych słupków, które pokazują różnicę pomiędzy dwiema liniami MACD. Histogram ma własną linię zero. Kiedy linie MACD układają się pozytywnie, to znaczy szybsza jest ponad wolniejszą, histogram przebiega powyżej swojego poziomu zerowego. Przecięcia tego poziomu od dołu i od góry przez histogram zbiegają się z sygnałami kupna i sprzedaży wynikającymi z przecięć linii MACD.

Oscylatory i opinia większości

223

Diagram 10.20a Histogram MACD ukazuje różnicę pomiędzy dwoma liniami MACD. Sygnałami są przecięcia poziomu zerowego. Zwróćmy uwagę, że zmiany kierunku histogramu występują wcześniej niż przecięcia, dzięki czemu mogą być wstępnymi sygnałami ostrzegawczymi.

Główną zaletą histogramu jest możliwość określenia, kiedy rozstęp między dwiema liniami zwiększa się lub zmniejsza. Jeśli histogram przebiega powyżej swojego poziomu zerowego, ale zaczyna spadać ku niemu, to trend wzrostowy słabnie. I na odwrót, jeśli histogram znajduje się poniżej swojego poziomu zerowego, ale zaczyna rosnąć ku niemu, to trend spadkowy traci impet. Dopóki histogram nie przetnie swojego poziomu zerowego, nie ma jeszcze sygnałów kupna lub sprzedaży, ale te zmiany kierunku są wczesnymi ostrzeżeniami, że aktualny trend słabnie. Zwroty histogramu ku linii zero można wykorzystywać jako wczesne sygnały do zamykania pozycji. Dużo bardziej niebezpieczne byłoby stosowanie ich jako sygnałów do otwierania nowych pozycji przeciw dominującemu trendowi (diagram 10.20a).

Ujęcie długoterminowe Podobnie jak w przypadku wszystkich wskaźników technicznych sygnały na wykresach sporządzanych w ujęciu tygodniowym są bardziej istotne od sygnałów występujących na wykresach dziennych.

224

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 10.20b Histogram MACD można z powodzeniem wykorzystywać na wykresach w ujęciu tygodniowym. Przy środkowym szczycie histogram zmienił kierunek na 10 tygodni przed sygnałem sprzedaży (strzałka w dół). Przy dwóch zmianach trendu na wzrostowy histogram zmienił kierunek 2 i 4 tygodnie przed wystąpieniem sygnałów kupna (strzałki w górę).

Najlepszym sposobem ich wykorzystywania jest stosowanie sygnałów tygodniowych do określania kierunku trendu, a sygnałów dziennych do sprecyzowania momentu zawarcia transakcji. Sygnał krótkoterminowy jest ważny tylko wówczas, gdy zgadza się z sygnałem długoterminowym. W ten oto sposób sygnały długoterminowe stają filtrami dla sygnałów krótkoterminowych i zapobiegają dokonywaniu transakcji przeciw dominującemu trendowi. Podejście to można wykorzystywać szczególnie w przypadku oscylatora stochastycznego i MACD (diagram 10.20b).

Koncepcja działania wbrew opinii większości na rynkach terminowych Analiza oscylatorów jest badaniem ekstremalnych sytuacji na rynku. Jedną z najbardziej popularnych teorii stosowanych w tym samym celu jest koncepcja działania wbrew opinii większości, czyli „gry pod prąd" (principle of contrary opinion). Na początku tej pracy przedstawiliśmy dwie podstawowe metody analizy rynku - fundamentalną

Oscylatory i opinia większości

225

i techniczną. Teoria działania wbrew opinii większości jest wprawdzie uznawana za część analizy technicznej, ale należałoby ją raczej określić mianem analizy psychologicznej. Jest to uzupełnienie analiz rynku o wymiar psychologiczny poprzez badanie stopnia optymizmu lub pesymizmu wśród uczestników różnych rynków finansowych. Zgodnie z tą teorią, jeśli zdecydowana większość ludzi ma podobną opinię w pewnej sprawie, to jest to na ogół opinia błędna. A zatem należy najpierw ustalić, co robi większość, a następnie podjąć działania w przeciwnym kierunku. Humphrey B. Neill, uznawany za twórcę tej koncepcji, przedstawił swoje teorie w książce z 1954 roku The Art of Contrary Thinking. Dziesięć lat później, w roku 1964, James H. Sibbet zaczął stosować koncepcje Neilla na gruncie towarowych rynków terminowych, tworząc serwis doradczy Market Vane, prezentujący liczby wyrażające stopień optymizmu uczestników rynku. Co tydzień wśród specjalistów przeprowadzany jest sondaż mający na celu określenie stopnia ich optymizmu lub pesymizmu. Konstrukcja ankiety umożliwia kwantyfikację nastrojów rynkowych, co z kolei pozwala je analizować i wykorzystywać w prognozowaniu. Uzasadnieniem tego przedsięwzięcia jest założenie, że większość uczestników rynku w znacznym stopniu ulega sugestiom specjalistów. Analizując poglądy wyrażane w profesjonalnych publikacjach, można w miarę dokładnie poznać nastawienie ogółu uczestników rynku. Innym serwisem dostarczającym informacje o nastrojach na rynku jest „Consensus Index of Bullish Market Opinion", wydawany przez Consensus National Commodity Futures Weekly. Liczby są publikowane w każdy piątek i przyjmuje się, że 75 procent wypowiedzi optymistycznych to oznaka wykupienia rynku, a 25 procent - oznaka wyprzedania.

Interpretowanie wskaźników optymizmu Większość uczestników rynku posługuje się dość prostą metodą analizowania tych liczb. Jeśli mają one wartość powyżej 75 procent, rynek uważa się za wykupiony, co oznacza, że szczyt może być blisko. Wartości poniżej 25 interpretowane są jako ostrzeżenie przed wyprzedaniem rynku, co zwiększa prawdopodobieństwo, że jest on bliski swojego dna.

Miara potencjalnego popytu i podaży Załóżmy, że pewien gracz czyta swoją ulubioną gazetę giełdową i nabiera przekonania, że rynek będzie wyraźnie zwyżkował. Im bardziej optymistyczna jest ta prognoza, tym bardziej agresywne będą transakcje naszego gracza. Kiedy jednak zaangażuje on wszystkie swoje fundusze na danym rynku, nie będzie mógł już zainwestować ani grosza więcej.

226

ANALIZA TECHNICZNA

Rozszerzmy tę sytuację na wszystkich uczestników rynku: jeśli 8090 procent z nich to optymiści, zakłada się, że zajęli oni już pozycje. Kto zatem jeszcze pozostał, aby nadal kupować i pchać rynek w górę? Jest to jedna z kluczowych kwestii w zrozumieniu zasady działania wbrew opinii większości. Jeśli nastroje na rynku są w zdecydowany sposób jednostronne, to po prostu nie ma już tych, którzy mogliby nadal kupować lub sprzedawać, powodując kontynuację trendu.

Silne i słabe ręce Drugi aspekt tej teorii polega na możliwości porównania „silnych" i „słabych" rąk. Transakcje na rynku terminowym to gra o sumie zerowej. Dla każdej długiej pozycji istnieje również pozycja krótka. Jeśli 80 procent uczestników rynku zajmuje długie pozycje, to pozostałe 20 procent (zajmujący krótkie pozycje) musi mieć na tyle pokaźne zasoby finansowe, aby wchłonąć owe długie pozycje. A zatem zajmowane pozycje krótkie muszą być znacznie większe niż pozycje długie (w tym przypadku czterokrotnie). Oznacza to, że zajmujący krótkie pozycje muszą dysponować znacznym kapitałem i uznawani są za „silne ręce". 80 procent uczestników rynku zajmujących dużo mniejsze pozycje w przeliczeniu na głowę jest uznawane za „słabych", którzy będą zmuszeni do likwidacji swoich długich pozycji przy każdym gwałtownym zwrocie na rynku.

Inne cechy wskaźników optymizmu Norma, bądź też poziom równowagi dla wskaźników optymizmu wynosi 55 procent. „Nadwyżka" ta uwzględnia poniekąd naturalne optymistyczne nastawienie ogółu uczestników rynku. Ekstrema wynoszą 90 i 20 procent. Także i te liczby są nieco zwiększane w celu uwzględnienia naturalnej skłonności do optymizmu. Podjęcie działań wbrew opinii większości można rozważyć, kiedy wskaźnik optymizmu wynosi powyżej 90 lub poniżej 20 procent. W takich sytuacjach stopień jednomyślności jest tak wysoki, że uzasadnia podjęcie natychmiastowych działań wbrew panującemu trendowi. Wartości powyżej 80 i poniżej 30 procent również uznawane są za ostrzeżenia i sugerują, że punkt zwrotny może być blisko, choć zwykle lepiej wówczas zaczekać na zmianę trendu wskaźnika optymizmu. Należy uważnie obserwować te zmiany, zwłaszcza jeśli dokonują się one w jednej ze „stref zagrożenia".

Znaczenie liczby otwartych kontraktów Ogólnie przyjmuje się, że im większa liczba otwartych kontraktów, tym większe są szansę, że zajęcie przeciwnych pozycji przyniesie

Oscylatory i opinia większości

227

zyski. Nie należy jednak zajmować takich pozycji, kiedy liczba otwartych kontraktów wciąż rośnie. Wzrost liczby otwartych kontraktów zwiększa szansę na kontynuację dotychczasowego trendu. Z podjęciem działań powinno się wówczas zaczekać na stabilizację lub spadek tej liczby. Należy również analizować raporty mówiące o stopniu zaangażowania poszczególnych uczestników tynku, aby upewnić się, że ci, którzy dokonują transakcji zabezpieczających (hedgers) mają mniej niż 50 procent otwartych kontraktów. Zasada działania wbrew opinii większości okazuje się bardziej skuteczna, kiedy większość otwartych kontraktów należy do graczy uważanych za „słabe ręce". Nie zaleca się również dokonywania transakcji przeciw dużym pozycjom zabezpieczającym.

Obserwowanie reakcji rynku na wiadomości fundamentalne Należy bardzo uważnie obserwować reakcje rynku na wiadomości fundamentalne. Jeśli ceny nie reagują na dobre wiadomości w obszarze wykupienia, stanowi to wyraźne ostrzeżenie, że odwrócenie trendu jest blisko. W takiej sytuacji wystarczą zazwyczaj pierwsze niekorzystne wiadomości, aby popchnąć ceny w dół. Analogicznie, brak reakcji na złe wiadomości w obszarze wyprzedania (poniżej 25 procent) może być uznany za sygnał, że wszystkie złe wiadomości zostały już. w pełni zdyskontowane przez dotychczasowe spadki. Każda dobra wiadomość wywoła wówczas zwyżkę cen.

Łączenie analizy opinii większości z innymi narzędziami technicznymi Jako ogólną zasadę przyjmuje się dokonywanie transakcji zgodnie z kierunkiem trendu wskaźników optymizmu do chwili osiągnięcia ekstremum, kiedy należy zacząć uważnie szukać oznak zmiany tego trendu. Powtórzmy, że zmiana o 5 procent uznawana jest zazwyczaj za znaczącą. Nie trzeba dodawać, że w celu rozpoznania punktów zwrotnych w tych krytycznych okresach można i należy wykorzystywać standardowe narzędzia techniczne, to znaczy obserwować, czy dochodzi do przełamania poziomów oporu lub wsparcia, linii trendu lub średnich kroczących. Kiedy wskaźniki optymizmu oznaczają wykupienie lub wyprzedanie rynku, szczególnie przydatne okazują się też dywergencje widoczne na oscylatorach.

228

ANALIZA TECHNICZNA

Wskaźniki nastrojów uczestników rynku Każdego tygodnia Barrons publikuje w dziale Market Laboratory liczby informujące o nastrojach uczestników rynku. Są to wielkości z czterech różnych badań, które mają określać stopień optymizmu na rynku akcji. Liczby dotyczą ostatniego tygodnia oraz, dla porównania, okresu sprzed dwóch i trzech tygodni. Oto jak mogłyby wyglądać wielkości dla ostatniego tygodnia. Pamiętajmy, że należy te wskaźniki interpretować na odwrót. Zbyt wielki optymizm jest niedobry, a zbyt silny pesymizm, pozytywny. Investor's Intelligence Byki (optymizm) Niedźwiedzie (pesymizm) Korekta

48% 27% 24%

Consensus Index Bullish Opinion Optymizm

77%

AAII Index (American Association of Individual Investors) Optymizm Pesymizm Neutralność

53% 13% 34%

Market Vane Optymizm

66%

Investors Intelligence przeprowadza cotygodniowe badanie nastrojów wśród doradców inwestycyjnych i publikuje trzy wielkości procentowe: optymistów, pesymistów oraz procent tych, którzy spodziewają się korekty. Wielkości powyżej 55 procent optymizmu uznawane są za przesadne i potencjalnie niedobre dla rynku. Jeśli optymizm jest niższy niż 35 procent, uważa się to za pozytywną oznakę. Za korektą opowiadają się ci, którzy są generalnie optymistami, ale spodziewają się krótkoterminowej słabości rynku. Investors Intelligence publikuje też co tydzień liczbę spółek, które znajdują się ponad swoimi 10- i 30-tygodniowymi średnimi. Wielkości powyżej 70 wskazują na wykupienie rynku, a poniżej 30 procent na jego wyprzedanie. W przypadku średniej 10-tygodniowej są to wskazania krótko- i średnioterminowej sytuacji na rynku, a wielkości dla średniej 30-tygodniowej można wykorzystywać do rozpoznawania zmian głównych trendów. Sygnałem potencjalnej zmiany trendu jest wzrost powyżej 30 procent lub spadek poniżej 70 procent.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Wykresy punktowo-symboliczne Wprowadzenie Pierwszą metodą analizy wykresów stosowaną przez uczestników rynku akcji jeszcze w minionym stuleciu były wykresy punktowo-symboliczne („kółko i krzyżyk"). Nazwa „punktowo-symboliczny" pochodzi z klasycznej książki Victora de Villiersa z roku 1933 The Point and Figure Method of Anticipating Stock Price Movements. Metoda ta znana była pod różnymi nazwami. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku nazywano ją „metodą książkową". Właśnie tak określił ją Charles Dow w swoim artykule z 20 lipca 1901 roku wydanym w gazecie Wall Street Journal. Dow zwrócił uwagę na to, że opisywana przez niego metoda stosowana jest już 15 lat, co wskazywałoby, iż jej początki sięgają roku 1886. W latach dwudziestych aż do roku 1933 posługiwano się nazwą „wykres symboliczny", potem oficjalnym terminem określającym tę technikę śledzenia ruchów rynku stał się „wykres punktowo-symboliczny". W początkach lat trzydziestych kilka prac na temat metody punktowo-symbolicznej wydał R.D. Wyckoff. Wall Street Journal zaczął publikować kursy najwyższy, najniższy i zamknięcia z każdego dnia w roku 1896. Jak już wiemy, dane te są niezbędne do tworzenia wykresów słupkowych. Wydaje się zatem, że metoda punktowo-symboliczna poprzedza wykres słupkowy o co najmniej 15 lat. Wykresy punktowo-symboliczne omówimy w dwóch etapach. Najpierw przyjrzymy się metodzie, która polega na analizowaniu ruchów cen podczas sesji. Następnie pokażemy prostszą wersję wykresów punktowo-symbolicznych, które można tworzyć, korzystając jedynie z maksimów i minimów cenowych dla dowolnego rynku.

230

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 11.1 Porównanie dziennego wykresu słupkowego S&P 500 (po lewej) i wykresu punktowo-symbolicznego (po prawej) dla tego samego okresu. Na wykresie punktowo-symbolicznym kolumny „X" oznaczają ceny rosnące, a kolumny „O" ceny spadające.

Wykresy punktowo-symboliczne a wykresy słupkowe Zacznijmy od określenia podstawowych różnic między wykresami punktowo-symbolicznymi i słupkowymi. Pomoże nam w tym analiza kilku przykładowych wykresów. Wykres punktowo-symboliczny jest analizą ruchu samych cen. Oznacza to, że przy notowaniu ruchów cen czas nie jest brany pod uwagę. Wykres słupkowy uwzględnia zaś zarówno ceny, jak i czas, co wynika z samego sposobu budowy tego wykresu - na osi pionowej umieszczamy cenę, a na osi poziomej czas. Na krótkoterminowym wykresie w każdej kolejnej rubryce, przesuwając się o jedną kratkę w prawą stronę, odnotowujemy ruch cen w kolejnych dniach. Tak postępujemy nawet wtedy, gdy ceny ulegają tylko nieznacznym zmianom, lub też pozostają na tym samym poziomie. Zawsze notujemy kolejną cenę w nowej rubryce. Na wykresie punktowo-symbolicznym zapisujemy jedynie zmiany cen. Jeżeli cena nie ulega zmianie, nie korygujemy wykresu. Podczas okresów wysokiej aktywności rynku zapisujemy na wykresie mnóstwo informacji. W okresach spokoju niewiele zmienia się na wykresie.

Wykresy

punktowo-symboliczne

231

Diagram 11.2 Sygnał kupna pojawia się, gdy jedna kolumna „X" wzrośnie powyżej poprzedniej kolumny „X" (strzałki skierowane w górę). Sygnałem sprzedaży jest spadek kolumny „O" poniżej poprzedniej kolumny „O" (strzałki w dół). Na wykresach punktowo-symbolicznych sygnały są bardziej precyzyjne.

Ważna różnica polega na sposobie traktowania wolumenu. Na wykresach słupkowych jest on zapisywany pod ruchem cen z danego dnia. Wykresy punktowo-symboliczne nie uwzględniają wolumenu jako samoistnie ważnej wielkości. Te ostatnie wyrazy - „jako samoistnie ważnej wielkości" - mają duże znaczenie. Wprawdzie wartość wolumenu nie jest odnotowana na wykresie punktowo-symbolicznym, ale nie wynika stąd, że dane te nie są w żaden sposób odwzorowywane. Krótkoterminowe wykresy punktowo-symboliczne uwzględniają wszelkie ruchy cen, a wielkość zmian cen pośrednio odzwierciedla wartość wolumenu. Ponieważ wolumen jest jednym z ważniejszych składników określających siłę poziomów wsparcia i oporu, wykresy punktowo-symboliczne są pożyteczne zwłaszcza przy określaniu, jak kształtowały się ceny przy większości zawartych transakcji, a co za tym idzie, na jakim poziomie kształtują się linie wsparcia i oporu. Diagram 11.1 ukazuje wykresy słupkowy i punktowo-symboliczny obejmujące ten sam okres. Pod niektórymi względami wykresy są podobne do siebie, ale występują też znaczne różnice. Oba wykresy wychwytują ceny i ogólny trend, ale różnią się metodą zapisywania cen. Na diagramie 11.2 kolumny „X" oznaczają ceny rosnące, a kolumny „O" - ceny spadające. Wybicie cen w górę występuje wszędzie tam, gdzie kolumna „X" przewyższa poprzednią kolumnę „X".

232

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 11.3 Zwiększenie rozmiaru kratki z 5 do 10 punktów zmniejsza czułość wykresu, ponieważ pojawia się wówczas mniej sygnałów. Taki wykres jest bardziej odpowiedni dla inwestora długoterminowego.

Diagram 11.4 Zmniejszenie rozmiaru kratki do 3 punktów daje więcej sygnałów. Ten wykres jest lepszy dla transakcji krótkoterminowych. W ostatnim wzroście od 920 do 1060 pojawiło się sześć różnych sygnałów kupna. Linie obrony można umieścić pod najwyższą kolumną „O".

Wykresy punktowo-symboliczne

233

Kiedy kolumna „O" spada o jedną kratkę poniżej poprzedniej kolumny „O", występuje wybicie cen w dół. Proszę zwrócić uwagę, że wykres punktowo-symboliczny z dużo większą precyzją przedstawia zmiany zachodzące na rynku. Takie zmiany oczywiście można wykorzystać jako sygnały kupna i sprzedaży. O tych sygnałach powiemy trochę więcej w dalszej części. Wykresy te pokazują jedną z zalet wykresu punktowo-symbolicznego, a mianowicie większą precyzję i łatwość w rozpoznawaniu sygnałów trendów niż w wypadku wykresów słupkowych. Diagramy 11.3 i 11.4 ukazują kolejną ważną zaletę wykresu punktowo-symbolicznego, czyli elastyczność. Wprawdzie wszystkie trzy wykresy punktowo-symboliczne przedstawiają ten sam ruch cen, ale dla różnych celów analitycznych można im nadać zupełnie inny wygląd. Jednym ze sposobów zmiany wykresu punktowo-symbolicznego jest zmiana kryterium odwrócenia (powiedzmy z trzykratkowego na pięciokratkowe). Im większa liczba kratek potrzebnych do odwrócenia, tym mniejsza staje się czułość wykresu. Drugim sposobem zmiany wykresu punktowo-symbolicznego jest zmiana rozmiarów kratki. Na diagramie 11.2 kratka miała 5 punktów, a na diagramie 11.3 punktów 10. Liczbę kolumn zredukowano z 44 na diagramie 11.2 do jedynie 16 na diagramie 11.3. Przy stosowaniu większej kratki (diagram 11.3) występuje mniej sygnałów, co pozwala inwestorowi skupić się na głównym trendzie i unikać wszystkich krótkoterminowych sygnałów sprzedaży wyeliminowanych przez mniej czuły wykres. Na diagramie 11.4 kratka została zmniejszona do z 5 do 3, co zwiększyło czułość wykresu. Do czego to może się przydać? Do transakcji krótkoterminowych. Porównajmy ostatni wzrost od 920 do 1060 na wszystkich trzech wykresach. Wykres 1 0 x 3 (diagram 11.3) ma w ostatniej kolumnie serię „X" bez kolumn „O". Wykres 5 x 3 (diagram 11.2) pokazuje wzrost w pięciu kolumnach - trzech kolumnach „X" i dwóch „O". Wykres 3 x 3 (diagram 11.4) przedstawia ten wzrost w jedenastu kolumnach: 6 kolumnach „X" i 5 „O". Zwiększając liczbę kolumn „O" w trendzie wzrostowym, otrzymujemy więcej sygnałów kupna, które można wykorzystać do wejścia na rynek lub powiększenia posiadanych już pozycji. Pod ostatnią kolumną „O" można wyznaczyć linię obrony. Jak zatem widać, możemy zmieniać wygląd wykresu punktowo-symbolicznego w zależności od naszych potrzeb.

Konstruowanie krótkoterminowego wykresu punktowo-symbolicznego Wykresy punktowo-symboliczne były pierwotnie stosowane do analizy ruchów cen w ciągu dnia na rynku akcji w celu wychwycenia i odnotowania każdej jednopunktowej zmiany cen. Uważano, że

234

ANALIZA TECHNICZNA

w ten sposób można będzie skuteczniej śledzić akumulację (kupno) i dystrybucję (sprzedaż). Pod uwagę brane były jedynie liczby całkowite. Każda kratka miała wartość wynoszącą jeden punkt i notowano każdą jednopunktową zmianę niezależnie od jej kierunku. Zmiany ceny o wartości poniżej pełnego punktu na ogół nie były uwzględniane. Kiedy technikę tę przystosowano do rynków towarowych, wartość kratki musiała ulec zmianie, aby dopasować ją do specyfiki każdego z tych rynków. Zbudujmy teraz krótkoterminowy wykres oparty na rzeczywistych danych cenowych. Poniższe liczby dotyczą 9 dni rzeczywistych notowań kontraktu terminowego na franka szwajcarskiego. Wielkość kratki to 5 punktów, co oznacza, że odnotowywany jest każdy ruch o 5 punktów. Zaczynamy od wykresu o jednokratkowym odwróceniu. 29 IV 4875 4880 2V 4870 4860 4855 3V 4870 4865 4V 4885 4880 5V 4905 4900 6V 4885 4900 9V 4950 4925 4930 4940 10V 4940 4915 4935 4940 11 V 4935 4950 4965 4955

4860 4865 4850 4860 4855 4865 4855 4860 4855 4860 4855 4860 4855 4865 4870 4890 4905 4890 4930 4935 4920

4860 4885 4900 4930 4925

4865 4890 4905 4920 4930

4860 4870 4865 4875 4930 4925 4930 4925 4925 4935 4925 4930 4925 4935

4905 4925 4920 4930 4925 4935 4930 4940

4945 4950 4935 4940 4935 4945 4940 4965 4960 4960 4955 4965 4960 4970

Diagram 11.5a ukazuje te liczby na wykresie. Zacznijmy od lewej strony wykresu. Najpierw wykres jest skalowany dla ukazania pięciopunktowego ruchu w każdej kratce. Kolumna 1: Kolumna 2: Kolumna 3:

Postaw kropkę na poziomie 4875. Ponieważ następna liczba, 4880, jest wyższa, wypełnij następną kratkę do poziomu 4880. Następna liczba to 4860. Przesuń się o jedną kolumnę w prawo, zejdź jedną kratkę w dół i wpisz wszędzie „O" do poziomu 4860. Następna liczba to 4865. Przesuń się o jedną kolumnę w prawo, o jedną kratkę w górę i wpisz „X" na poziomie 4865. Tutaj się zatrzymaj. Jak dotąd mamy tylko 1 „X" w kolumnie 3, ponieważ ceny wzrosły tylko o jedną kratkę. Na wykresie o jednokratkowym odwróceniu w każdej kolumnie muszą być wypełnione co najmniej dwie kratki. Następną liczbą jest 4850, co wymaga wpisania symboli „O" w dół do tego poziomu. Czy trzeba przejść do nowej kolumny, żeby wpisać te symbole? Nie, ponieważ wówczas pozostawałby tylko

Wykresy punktowo-symboliczne

235

Diagram 11.5a Wykres 5 x 1 kontraktu na markę niemiecką. Zaczernione pola oznaczają koniec każdej sesji.

Diagram 11.5b Dane z diagramu 11.5a z trzykratkowym odwróceniem. Zwróćmy uwagę na kompresję danych. Diagram 11.5c Dane z diagramu 11.5a z pięciokratkowym odwróceniem.

236

ANALIZA TECHNICZNA

Kolumna 4: Kolumna 5:

Kolumna 6:

jeden znak, „X", w kolumnie 3. A zatem w kolumnie 3 wpisujemy symbole „O" do poziomu 4850. Następna liczba to 4860. Przesuń się do następnej kolumny, idź jedną kratkę w górę i wpisz symbole „X" do poziomu 4860. Następną liczbą jest 4855. Ponieważ jest to ruch spadkowy, przesuń się do następnej kolumny, idź w dół o jedną kratkę i wpisz „O" na poziomie 4860. Zwróć uwagę, że jest to ostatnia cena dnia. Zróbmy jeszcze jedną kolumnę. Pierwsza liczba 2 maja to 4870. Jak dotąd mamy tylko jeden symbol „O" w kolumnie 5, a w każdej kolumnie powinny być co najmniej dwa znaki. A zatem wpisz symbole „X" do poziomu 4870. Ostatnia cena dnia jest zaczerniona, co pozwala łatwiej obserwować aktywność rynku w poszczególnych dniach.

Dla nabrania wprawy warto przebiec wykres do końca. Zwróćmy uwagę że jest tu kilka kolumn, w których występują zarówno symbole „X", jak i „O". Sytuacja taka powstaje tylko na wykresie o jednokratkowym odwróceniu i wynika stąd, że w każdej kolumnie muszą być co najmniej dwie wypełnione kratki. Niektórzy mogą mieć obiekcje wobec łączenia dwóch różnych symboli w jednej kolumnie, ale praktyka wykazała, że w ten sposób o wiele łatwiej śledzić kolejność transakcji. Diagram 11.5b przedstawia te same dane co diagram 11.5a, ale wykres ma trzykratkowe odwrócenie. Zauważmy, że wykres ten jest skondensowany i wiele danych znikło. Diagram 11.5c przedstawia wykres o pięciokratkowym odwróceniu. Zwykle stosuje się wykresy o odwróceniu jedno-, trzy- i pięciokratkowym. Pierwsze wykorzystuje się do gry krótkoterminowej, a drugie do trendów średnioterminowych. Wykresy o odwróceniu pięciokratkowym ze względu na silną kondensację danych stosuje się do analizy trendów długoterminowych. Właściwa kolejność polega na rozpoczęciu od wykresu o jednokratkowym odwróceniu, na podstawie którego można stworzyć dwa pozostałe rodzaje. Z oczywistych powodów nie da się tego zrobić na odwrót.

Szerokość strefy konsolidacji Ważną zaletą krótkoterminowego wykresu o jednokratkowym odwróceniu jest możliwość ustalenia zakresów ruchów cen za pomocą pomiaru szerokości strefy konsolidacji. Zagadnienie to omówiliśmy już, przedstawiając formacje cenowe widoczne na wykresach słupkowych. Prawie wszystkie metody ustalania zakresu ruchów cen na wykresach słupkowych wynikały jednak z pomiarów pionowych, czyli

Wykresy

punktowo-symboliczne

237

Diagram 11.6 Licząc kolumny obejmujące strefę konsolidacji, można ustalić granice ruchów cen. Im szersza strefa konsolidacji, tym większy zakres ruchów cen.

mierzenia wysokości formacji i projekcji tej wielkości w górę albo w dól. Na przykład w formacji głowy i ramion mierzyliśmy odległość od głowy do linii szyi, a uzyskany wynik odkładaliśmy od punktu przebicia linii szyi, otrzymując zakres prawdopodobnego ruchu cen.

Wykresy punktowo-symboliczne umożliwiają pomiar szerokości strefy konsolidacji Zasada mierzenia szerokości strefy konsolidacji oparta jest na założeniu, że istnieje bezpośredni związek między szerokością tego obszaru i ruchem cen po wybiciu z trendu horyzontalnego. Jeżeli strefa konsolidacji utworzy bazę, to można oszacować potencjał wzrostu. Po rozpoczęciu trendu wzrostowego można zmierzyć szerokość kolejnych stref konsolidacji w celu potwierdzenia wstępnych pomiarów dokonanych przy podstawie (diagram 11.6). Chodzi nam o zmierzenie szerokości formacji. Pamiętajmy, że mówimy tu o wykresach o jednokratkowym odwróceniu dla wahań cen w ciągu dnia. Zastosowanie tej metody do innych rodzajów wykresów wymaga określonych modyfikacji, co będziemy jeszcze omawiać. Po rozpoznaniu formacji na szczycie lub u podstawy należy policzyć, ile jest kolumn składających się na tę formację. Jeżeli kolumn jest na przykład 20, granica zakresu ruchu cen w trendzie wzrostowym lub spadkowym znajduje się 20 kratek od miejsca pomiaru. Sprawą o kluczowym znaczeniu jest wytyczenie linii, od której będziemy mierzyć. Nie zawsze jest to łatwe. Linia pozioma, wzdłuż której należy liczyć, zwykle znajduje się w środku strefy konsolidacji. Bardziej precyzyjna reguła nakazuje wykorzystanie linii, o najmniejszej liczbie pustych kratek, czyli linii, w której

238

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 11.7 Formacje odwrócenia. Źródło: Alexander H. Wheelan, Study Helps in Point and Figure Technique, Morgan, Rogers and Roberts, Inc., New York 1954, s. 25.

Wykresy punktowo-symboliczne

239

znajduje się najwięcej symboli „X" lub „O". Po znalezieniu właściwej linii należy policzyć każdą kolumnę, włączając w to niewypełnione. Liczymy kolumny w strefie konsolidacji, po czym projektujemy tę liczbę w górę albo w dół od linii wykorzystanej do liczenia.

Formacje cenowe Formacje cenowe można rozpoznawać również na wykresach punktowo-symbolicznych. Najczęściej spotykane przedstawia diagram 11.7. Jak widać, nie różnią się one znacznie od formacji charakterystycznych dla wykresów słupkowych. Większość formacji to wariacje podwójnych i potrójnych szczytów oraz den, głowy i ramion, „V" i odwróconych ,y" oraz spodków. W fachowej literaturze poświęconej wykresom punktowo-symbolicznym pojawia się bardzo często określenie „punkt podparcia". Jest to wyraźna strefa konsolidacji, występująca po znacznej zwyżce lub zniżce, która kształtuje podstawę akumulacyjną lub szczyt dystrybucyjny. W przypadku podstawy dolna część strefy poddawana jest powtarzającym się testom przerywanym przez średnioterminowe wzrosty cen. Punkt podparcia często przybiera wygląd podwójnego lub potrójnego dna. Formowanie podstawy jest zakończone z chwilą wybicia ponad szczyt strefy konsolidacji. Odwrócone formacje o wyraźnym wymiarze poziomym można mierzyć bardzo łatwo. Z kolei formacja „V", ze względu na brak większej horyzontalnej strefy cenowej, nie jest łatwa do zmierzenia. Zaciemnione kratki na przykładowych wykresach umieszczonych w diagramie 11.7 przedstawiają zalecane poziomy kupna i sprzedaży. Zwróćmy uwagę, że momenty wejścia zazwyczaj zbiegają się w czasie z ponowną próbą pokonania linii wsparcia w przypadku podstawy lub linii oporu w przypadku szczytu, momentów wybicia oraz przełamania linii trendów.

Analiza trendów i linie trendów Formacje cenowe na diagramie 11.7 przedstawiają linie trendów wytyczone jako części tych formacji. Analiza linii trendów w przypadku krótkoterminowych wykresów punktowo-symbolicznych jest taka sama jak na wykresach słupkowych. Linie trendów wzrostowych rysowane są pod kolejnymi dołkami, a linie trendów spadkowych - nad kolejnymi szczytami. Inaczej jest w przypadku zmodyfikowanego wykresu punktowo-symbolicznego, który omówimy za chwilę. Stosuje się tam linie o kącie nachylenia wynoszącym 45 stopni i inaczej nanosi je na wykres.

240

ANALIZA TECHNICZNA

Wykresy punktowo-symboliczne o trzykratkowym odwróceniu W roku 1947 A.W. Cohen napisał książkę na temat wykresów punktowo-symbolicznych, zatytułowaną Stock Market Timing. W rok po jej wydaniu, kiedy swoją działalność rozpoczął serwis Chartcraft Weekly Service, tytuł książki został zmieniony na The Chartcraft Method of Point & Figure Trading. Od tej pory opublikowano kilka kolejnych wydań, włączając do nich omówienie rynków towarowych i opcji. W roku 1990 Michael Burke wydał pracę The All New Guide to the Three-Point Reversal Method of Point & Figure Construction and Formations (Chartcraft, New Rochelle). Oryginalna metoda tworzenia wykresów dla rynku akcji z zastosowaniem jednokratkowego odwrócenia wymagała dostępu do danych na temat ruchów cen w ciągu dnia. Wykres o odwróceniu trzykratkowym jest skondensowaną postacią wykresu o odwróceniu jednokratkowym i stosuje się go do analizy trendów średnioterminowych. Cohen uważał, że skoro odwrócenia trzykratkowe podczas trwania jednej sesji są tak nieliczne, można je pominąć przy konstruowaniu wykresu i uwzględniać jedynie maksima i minima cenowe z danego dnia publikowane przez większość gazet finansowych. Ta zmodyfikowana technika, która jest podstawą usług świadczonych przez Chartcraft, znacznie uprościła budowę wykresów punktowo-symbolicznych i sprawiła, że przeciętny inwestor może się nimi posługiwać bez trudu.

Konstruowanie wykresu o trzykratkowym odwróceniu Budowa wykresu jest stosunkowo prosta. Po pierwsze, należy ustalić skalę, tak jak w przypadku wykresu dla wahań cen w ciągu dnia, a następnie każdej kratce przypisać określoną wartość. Klienci korzystający z usług Chartcraft dostają gotowe i opisane wykresy, gdzie symbole „X" (krzyżyki) oznaczają ceny rosnące, a „O" (kółka) - ceny spadające (diagram 11.8). Przy zaznaczaniu na wykresie symboli „X" i „O" wystarcza znajomość kursów najwyższego i najniższego z danego dnia. Jeżeli ostatnia kolumna jest wypełniona symbolami „X" pokazującymi ceny rosnące, należy uwzględnić maksimum cenowe z danego dnia. Jeżeli jest ono na tyle wysokie, że można wypełnić kolumnę jednym lub więcej symbolami „X", trzeba wypełnić odpowiednie kratki i na tym poprzestać. Pamiętajmy, że wypełniamy kratkę dopiero, gdy cena wzrośnie o całą wartość kratki. Nie uwzględniamy ułamków lub częściowego wypełnienia kratek. Te same czynności wykonujemy następnego dnia, biorąc pod uwagę tylko kurs najwyższy. Dopóki ceny

Wykresy

punktowo-symboliczne

241

METODY WYKORZYSTANIA WYKRESÓW PUNKTOWO-SYMBOLICZNYCH Sygnat kupna - występuje, gdy kolumna „X" wznosi się o jedną kratkę ponad najwyższy „X" z poprzedniej kolumny. Ponieważ moment ten jest do przewidzenia, można go wykorzystać do otwarcia nowych pozycji. W tym celu należy złożyć zlecenie typu „stop". Sygnat sprzedaży - występuje, gdy kolumna „O" spada o jedną kratkę niżej od najniższego „O" z poprzedniej kolumny. Punkt pokrycia pozycji krótkiej -ten sam punkt co w przypadku sygnału kupna. Ponieważ moment ten można określić z góry, należy złożyć zlecenie typu „stop" mające na celu ograniczenie strat. Zamknięcie pozycji długiej - ten sam punkt co w przypadku sygnału sprzedaży. Zlecenia - ponieważ punkty wejścia i wyjścia są do ustalenia przed ich wystąpieniem, można z wyprzedzeniem złożyć zlecenia otwarcia i zamknięcia pozycji. Pamiętajmy jednak, że punkty sygnałów ulegają zmianom, należy zatem co pewien czas analizować i korygować takie zlecenia. Tradycyjne sygnaty wejścia - pierwszy sygnał kupna występujący po co najmniej jednym sygnale sprzedaży pozycji krótkich lub pierwszy sygnał sprzedaży pozycji krótkich występujący po co najmniej jednym sygnale kupna. Hossa - jeżeli ostatni sygnat to sygnat kupna, należy zająć pozycję długą i utrzymać ją dopóty, dopóki nie wystąpi sygnał sprzedaży lub zajęcia pozycji krótkich. Bessa - jeżeli ostatni sygnat to sygnat sprzedaży pozycji krótkich, należy zająć pozycję krótką i utrzymywać ją, dopóki nie wystąpi sygnat kupna.

Diagram 11.8 Źródło: Chartcraft, Inc, New Rochelle.

Korekty - mniej ryzykowna strategia polega na tym, by w sytuacji, gdy przewiduje się, że po sygnale nastąpi korekta, zamiast wchodzić od razu, poczekać, aż cena cofnie się bliżej punktu wyjścia. Uaktualnianie wykresów jednodniowych Jeżeli aktualnie wypełniana kolumna zawiera „X" - zwróćmy uwagę w pierwszej kolejności na kurs najwyższy. Jeżeli jest on na tyle wysoki, że możemy wpisać jeden lub więcej symboli „X" do kolumny, należy to uczynić z pominięciem kursu najniższego. Jedynie w wypadku, gdy niemożliwe jest wypełnienie kolumny nowymi krzyżykami, należy zwrócić uwagę na kurs najniższy w celu zbadania, czy nastąpiło odwrócenie. Jeżeli nie nastąpiło, nie wpisujemy nic. Jeżeli aktualnie wypełniana kolumna zawiera symbole „O" - zwróćmy uwagę w pierwszej kolejności na kurs najniższy. Jeżeli jest na tyle niski, że możemy wpisać jeden lub więcej symboli „O" do kolumny, należy to uczynić z pominięciem kursu najwyższego. Dopiero wtedy, kiedy niemożliwe jest wypełnienie kolumny nowymi symbolami „O", należy zwrócić uwagę na kurs najwyższy w celu zbadania, czy nastąpiło odwrócenie. Jeżeli nastąpiło, należy wpisać do kolumny odpowiednią liczbę symboli „X". Jeżeli nie, nie wpisujemy nic. W tym samym dniu nigdy nie można wypełniać kolumny symbolami obu rodzajów. W ciągu jednego dnia albo następuje kontynuacja aktualnie wypełnianej kolumny, albo odwrócenie.

242

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 11.9 Źródło: K.C. Zieg, Jr., EJ. Kaufman, Point and Figure Commodity Trading Technique, Investors Intelligence, New Rochelle, s. 73.

rosną w stopniu pozwalającym na wpisanie co najmniej jednego „X" do kolumny, należy wypełnić kolejne kratki symbolami „X", pomijając kursy najniższe. Wreszcie nadchodzi dzień, w którym przyrost najwyższego kursu dnia nie pozwala na dalsze wypełnienie kolumny. Dopiero w tym momencie zwracamy uwagę na najniższy kurs dnia i sprawdzamy, czy nastąpiło trzykratkowe odwrócenie trendu. Jeżeli tak, przesuwamy się o jedną kolumnę w prawo i o jedną kratkę w dół, wypełniając kolejne trzy kratki symbolami „O", co oznacza początek nowej kolumny - spadku cen. Ponieważ kolumna ma charakter spadkowy,

Wykresy punktowo-symbo liczne

243

następnego dnia zwracamy uwagę na kurs najniższy, by stwierdzić, czy kolumna „O" będzie miała ciąg dalszy. Jeżeli możemy wpisać jeden lub więcej symboli „O", robimy to. Dopiero gdy kurs najniższy z danego dnia nie pozwala na wpisanie większej liczby tych symboli, zwracamy uwagę na kurs najwyższy, by stwierdzić, czy nastąpiło trzykratkowe odwrócenie w górę. Jeżeli tak, przesuwamy się o jedną kolumnę w prawo i rozpoczynamy nową kolumnę „X".

Formacje Diagram 11.9 przedstawia szesnaście formacji najczęściej spotykanych na wykresach tego rodzaju - osiem sygnalizujących kupno i osiem sygnalizujących sprzedaż. Przyjrzyjmy się tym formacjom. Ponieważ kolumna 2, przekazująca sygnały od S-l do S-8, jest lustrzanym odbiciem kolumny 1, skupmy uwagę na sygnałach kupna. Pierwsze dwa sygnały, K-l i K-2, są formacjami prostymi. Do prostego sygnału kupna wymagane są jedynie trzy kolumny, gdzie druga kolumna krzyżyków wznosi się o jedną kratkę wyżej ponad poprzednią kolumnę krzyżyków. K-2 jest podobny do K-1 z wyjątkiem jednej drobnej różnicy - występują cztery kolumny, w których dno drugiej kolumny kółek jest ustawione wyżej niż pierwsza kolumna. K-l przedstawia proste wyłamanie poprzez opór. K-2 przedstawia to samo wyłamanie zapowiadające wzrosty, z jedną dodatkową cechą świadczącą o nadchodzącej hossie, jaką jest wznoszące się dno. Dlatego K-2 jest formacją nieco silniejszą od K-l. Trzecia formacja K-3 -wyłamanie z potrójnego szczytu -jest pierwszą formacją złożoną. Zauważmy, że prosty sygnał kupna zapowiadający hossę jest częścią składową każdej formacji złożonej. W miarę posuwania się w dół strony, formacje stają się coraz silniejsze. Wybicie z potrójnego szczytu jest silniejsze dlatego, że zaangażowanych jest pięć kolumn, ostatnia kolumna krzyżyków przekracza dwie poprzednie. Pamiętajmy, że im szersza podstawa, tym większy potencjał wzrostu kursów. Kolejna formacja K-4 - wznoszący się potrójny szczyt - jest silniejsza od K-3, gdyż szczyty i dna są na coraz wyższych poziomach. Rozszerzony potrójny szczyt K-5 jest jeszcze silniejszy, gdyż zaangażowanych jest siedem kolumn, podczas gdy trzy kolumny krzyżyków zostały przekroczone. Wybicie w górę powyżej trójkąta oznaczającego hossę K-6 łączy dwa sygnały. Po pierwsze, musi wystąpić prosty sygnał kupna. Następnie górna linia trendu zostaje przekroczona. Sygnał K-7 - wybicie w górę powyżej linii oporu hossy - jest oczywisty. Znów muszą wystąpić dwa elementy. Musiał już wystąpić sygnał kupna, a górna linia kanału - zostać przekroczona. Ostatnia formacja - wybicie w górę powyżej linii oporu bessy K-8 - także wymaga dwóch elementów. Musi wystąpić prosty sygnał kupna w połączeniu z przeskoczeniem spadkowej linii trendu. Oczywiście, wszystko, co powiedzieliśmy

244

ANALIZA TECHNICZNA

o formacjach K-l-K-8, dotyczy w równym stopniu formacji S-l-S-8, z tą różnicą, że rozpatrujemy tu spadki, a nie wzrosty cen. Istnieją pewne różnice w zastosowaniu powyższych formacji do analizy ruchów cen występujących na rynkach towarowych i kapitałowych. Na ogół wszystkie 16 sygnałów można zastosować w przypadku zawierania transakcji na rynkach akcji. Z powodu szybkich zmian, tak charakterystycznych dla giełd towarowych, formacje złożone nie są tu tak powszechne. Większe znaczenie przywiązuje się do formacji prostych. Wielu inwestorów działających na rynkach terminowych wykorzystuje jedynie sygnały proste. Jeżeli inwestor będzie czekał tylko na silniejsze formacje złożone, straci niejedną możliwość zawarcia zyskownych transakcji.

Wytyczanie linii trendów Omawiając wykresy krótkoterminowe zauważyliśmy, że linie trendów i kanałów rysowane są w sposób konwencjonalny. Nie dotyczy to wykresów o trzykratkowym odwróceniu. Linie trendów na tego typu wykresach wytyczane są pod kątem 45 stopni. Co więcej, linie trendów nie muszą łączyć poprzednich szczytów lub dołków.

Podstawowa linia wsparcia hossy i linia oporu bessy Są to podstawowe wzrostowe i spadkowe linie trendów. Z powodu znacznej kondensacji danych niepraktyczne byłoby łączenie szczytów lub dołków. Zastosowanie ma zatem linia o kącie nachylenia wynoszącym 45 stopni. W trendzie wzrostowym linia wsparcia zapowiadająca hossę wytyczana jest pod kątem 45 stopni w górę i w prawą stronę od najniższej kolumny kółek. Dopóki ceny kształtują się powyżej tej linii, trend główny uważa się za wzrostowy. W trendzie spadkowym linia oporu bessy rysowana jest pod kątem 45 stopni w dół i w prawą stronę od szczytu najwyższej kolumny krzyżyków. Dopóki ceny kształtują się poniżej tej spadkowej linii trendu, trend uważany jest za spadkowy (diagramy 11.10-11.12). Czasami linie te należy modyfikować. Podczas trendu wzrostowego następuje nieraz korekta z wybiciem poniżej zwyżkującej linii wsparcia, po czym trend wzrostowy jest kontynuowany. W takich przypadkach nową linię wsparcia należy wytyczać pod kątem 45 stopni od dołka tej korekty. Niekiedy trend jest tak silny, że wyznaczona na początku linia trendu jest zbyt odległa od ruchu cen. W takim przypadku należy wytyczyć bliższą linię trendu w celu stworzenia „najbardziej dopasowanej" linii wsparcia.

Wykresy

punktowo-symboliczne

245

Diagram 11.10 Przykład wykresu o trzykratkowym odwróceniu. Zwróćmy uwagę, że linie trendu są wytyczane pod kątem 45 stopni. Źródło: Chartcraft.

246

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 11.11 Kolejne dwa przykłady wykresu o trzykratkowym odwróceniu. Linie trendu wytyczone są pod kątem 45 stopni. Źródło: Chartcraft.

Wykresy

punktowo-symboliczne

247

Diagram 11.12 Prostokąt pokazuje horyzontalny poziom docelowy na wysokości 92. Poziom ten otrzymany został w wyniku potrojenia bazy i dodania 50. Pionowy poziom docelowy 102 uzyskano w wyniku potrojenia kolumny „X" i dodania 63. Źródło: Chartcraft.

248

ANALIZA TECHNICZNA

Techniki pomiaru Wykresy o trzykratkowym odwróceniu umożliwiają korzystanie z dwóch różnych technik pomiaru -poziomego i pionowego. Pomiar poziomy wykonuje się w podobny sposób jak w przypadku wykresów ukazujących wahania cen w ciągu dnia, z wyjątkiem kilku drobnych różnic. Po pierwsze, liczymy, ile kolumn jest w formacji podstawy lub szczytu. Liczbę tę mnożymy przez wartość odwrócenia lub liczbę kratek potrzebną do odwrócenia. Na przykład, przypiszmy kratce wartość 1 dolara w przypadku wykresu o trzykratkowym odwróceniu cen złota. Liczymy liczbę kratek składających się na podstawę i dochodzimy do 10. Z powodu zastosowania odwrócenia trzykratkowego, wartość odwrócenia wynosi 3 dolary ( 3 x 1 dolar). Mnożymy 10 kolumn składających się na podstawę przez 3 dolary, co daje 30 dolarów ogółem. Liczbę tę dodajemy do dna formacji podstawy lub odejmujemy od góry formacji szczytu, aby ustalić prawdopodobną granicę ruchu cen. Pomiar pionowy jest nieco prostszy. Mierzymy liczbę kratek w pierwszej kolumnie nowego trendu. W trendzie wzrostowym mierzymy pierwszą kolumnę krzyżyków, w trendzie spadkowym pierwszą kolumnę kółek. Mnożymy tę wartość przez trzy lub przez wielkość odwrócenia, po czym dodajemy ją do dna lub odejmujemy od szczytu. W efekcie na wykresie o trzykratkowym odwróceniu trzykrotnemu zwiększeniu ulegnie pierwsza kolumna. Jeżeli występuje na wykresie podwójny szczyt lub dno, korzystamy z drugiej kolumny kółek lub krzyżyków w celu dokonania pomiaru pionowego (diagram 11.12).

Taktyka stosowana przy zawieraniu transakcji Popatrzmy na różne sposoby wykorzystania wykresów punktowo-symbolicznych do określenia specyficznych punktów wejścia na rynek i wyjścia z niego. 1. Prosty sygnał kupna można wykorzystać do pokrycia starych pozycji krótkich i/lub otwarcia nowych pozycji długich. 2. Prosty sygnał sprzedaży można wykorzystać do likwidacji starych pozycji długich i/lub otwarcia nowych pozycji krótkich. 3. Prosty sygnał może być wykorzystany tylko w celu zamknięcia pozycji, natomiast do ich otwierania niezbędne jest pojawienie się formacji złożonej. 4. Linia trendu może być także filtrem. Pozycje długie zajmowane są powyżej linii trendu, a pozycje krótkie poniżej linii trendu.

Wykresy punktowo-symboliczne

249

5. Wyznaczając linie obrony, można ustalić granicę ryzyka poniżej ostatniej kolumny kółek w trendzie wzrostowym i powyżej ostatniej kolumny krzyżyków w trendzie spadkowym. 6. Momenty wejścia można określić następująco: a. kupić w momencie wybicia w trendzie wzrostowym; b. kupić po wybiciu przy trzykratkowym odwróceniu w celu obniżenia poziomu wejścia; c. kupić w momencie trzykratkowego odwrócenia zgodnego z kierunkiem wybicia po wystąpieniu korekty. Wymaga to dodatkowego potwierdzenia ze strony odwrócenia we właściwym kierunku i umożliwia zastosowanie linii obrony pod ostatnią kolumną kółek; d. kupić w momencie drugiego wybicia pod warunkiem, że ma ten sam kierunek, co wybicie pierwotne. Jak jasno wynika z tej listy, wiele jest sposobów korzystania z wykresów punktowo-symbolicznych. Zrozumiawszy podstawową technikę inwestor może prawie bez ograniczeń korzystać z elastyczności tego podejścia przy ustalaniu, kiedy wejść na rynek i kiedy z niego wyjść.

Dostosowywanie linii obrony Transakcja dokonywana jest po pierwszym sygnale, jednak w miarę kontynuacji ruchu na wykresie pojawiają się sygnały kolejne. Te powtarzające się sygnały kupna lub sprzedaży można wykorzystać do otwarcia dodatkowych pozycji. Niezależnie od realizowanej taktyki linie obrony można podnieść tuż pod ostatnią kolumnę kółek w trendzie wzrostowym i obniżyć tuż nad ostatnią kolumnę krzyżyków w trendzie spadkowym. Stosowanie ruchomej linii obrony pozwala na zachowanie dotychczasowych pozycji i ochronę zgromadzonych zysków.

Co należy zrobić po przedłużonym ruchu? Zdarzające się co jakiś czas korekty trendu wymagają ponownego wyznaczenia linii obrony. Jak to zrobić, jeżeli podczas trwania trendu nie nastąpiło żadne trzykratkowe odwrócenie? Analityk ma przed sobą długą kolumnę krzyżyków w trendzie wzrostowym lub kółek w trendzie spadkowym. Tego typu sytuacja rynkowa tworzy tak zwany słup, czyli długą kolumnę krzyżyków lub kółek bez korekty. Każdy inwestor chce trzymać się trendu, ale także zastosować techniki zabezpieczające zyski. Osiągnięciu tego celu służy co najmniej jeden sposób. Po nieprzerwanym ruchu liczącym 10 lub więcej kratek wytyczamy linię obrony w miejscu, gdzie miałoby miejsce trzykratkowe odwrócenie. Jeżeli pozycja zostaje zamknięta po osiągnięciu linii obrony, na rynek można wejść ponownie na podstawie kolejnego

250

ANALIZA TECHNICZNA

odwrócenia trzykratkowego, zgodnego z kierunkiem początkowego trendu. W takim przypadku dodatkowa korzyść wynika z wytyczenia nowej linii obrony pod ostatnią kolumną kółek w trendzie wzrostowym lub nad ostatnią kolumną krzyżyków w trendzie spadkowym, co stwarza dodatkowe pole manewru.

Korzyści płynące ze stosowania wykresów punktowo-symbolicznych Pokrótce podsumujmy korzyści płynące ze stosowania wykresów punktowo-symbolicznych. 1. Dzięki możliwości zróżnicowania wielkości kratek i zastosowania odwrócenia, wykresy te można dostosować do prawie wszystkich potrzeb inwestycyjnych. Istnieje również mnóstwo sposobów wykorzystania ich przy ustalaniu momentów wejścia i wyjścia z rynku. 2. Sygnały kupna i sprzedaży są bardziej precyzyjne na wykresach punktowo-symbolicznych niż na wykresach słupkowych. 3. Respektując te sygnały, można osiągnąć większą dyscyplinę w praktyce transakcyjnej (diagramy 11.13-11.18).

Wskaźniki techniczne W swojej książce Point & Figure Charting (John Wiley & Sons, 1995; wyd. polskie: Wykresy punktowo-symboliczne, ABC, Warszawa 1998) Thomas J. Dorsey przyjmuje metodę trzykratkowego odwrócenia wypracowaną przez Chartcraft. Omawia także zastosowanie tego rodzaju wykresów na rynkach towarowych i rynkach opcji. Dorsey pokazuje również, w jaki sposób metodę punktowo-symboliczną można wykorzystywać do analizy siły względnej, analizy sektorowej oraz do konstruowania wskaźnika optymizmu na NYSE (NYSE Bullish Percent Index. Ponadto dowiadujemy się z tej pracy, jak tworzyć wykresy punktowo-symboliczne dla linii A/D, czy indeksu maksimów i minimów. Dorsey podkreśla zasługi Michaela Burke'a, wydawcy Chartcraft, w tworzeniu nowych wskaźników dostępnych dzięki temu serwisowi.

Wykresy

punktowo-symboliczne

251

Diagram 11.13 Ten wykres kontraktu na obligacje skarbowe obejmuje okres ponad dwóch lat. Strzałki oznaczają sygnały kupna i sprzedaży. Większość sygnałów była zgodna z przebiegiem trendu, a jeśli nawet pojawiał się sygnał błędny, wykres szybko naprawiał swoją pomyłkę.

Diagram 11,14 Sygnał sprzedaży z początku 1994 roku (pierwsza strzałka skierowana w dół) zachowywał ważność do końca roku. Sygnał kupna z początku roku 1995 (pierwsza strzałka w górę) obowiązywał do roku 1997. Po sygnale sprzedaży z połowy 1997 roku pojawił się znów sygnał kupna na początku 1998 roku.

252

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 11.15 Wykres ten jest kondensacją poprzedniego wykresu dolara uzyskaną przez podwojenie rozmiarów kratki. Tutaj pojawiają się tylko dwa sygnały. Ostatnim był sygnał kupna w połowie 1995 roku, który obowiązuje już prawie trzy lata.

Diagram 11.16 Na tym wykresie cen złota pojawił się sygnał sprzedaży (strzałka w dół) w okolicach poziomu 380 dolarów. W ciągu następnych dwóch lat ceny złota spadły o kolejne 100 dolarów.

Wykresy

punktowo-symboliczne

253

Diagram 11.17 Na wykresie cen ropy naftowej sygnał sprzedaży pojawił się w październiku 1997 roku w okolicach poziomu 20 dolarów, trafnie sygnalizując spadek o kolejnych 6 dolarów. Do odwrócenia trendu spadkowego potrzebny jest wzrost powyżej ostatniej kolumny „X" (16,5 dolara).

Diagram 11.18 Wykres indeksu producentów półprzewodników dał cztery sygnały w okresie dwóch i pół lat. Strzałki skierowane w dół oznaczają dwa trafne sygnały z lat 1995 i 1997. Sygnał kupna z 1996 roku (pierwsza strzałka w górę) pozwolił uchwycić większość wzrostu.

254

ANALIZA TECHNICZNA

Wykresy punktowo-symboliczne na komputerze Dzięki komputerom praca z wykresami punktowo-symbolicznymi przestała być żmudna i dni poświęcane na mozolne konstruowanie kolumn krzyżyków i kółek są już za nami. Większość programów komputerowych wyręcza nas w sporządzaniu tych wykresów. Jednym uderzeniem klawisza można zmieniać wielkość kratki i odwrócenia, przechodząc od analizy krótkoterminowej do długoterminowej. Wykresy punktowo-symboliczne można tworzyć na podstawie danych czasu rzeczywistego lub danych przekazywanych na koniec dnia i wykorzystywać je do analizy dowolnego rynku. Komputer potrafi jednak jeszcze więcej. Kenneth Tower, analityk techniczny z UST Securities Corporation stosuje logarytmiczną metodę punktowo-symboliczną. Pomiar zmienności danych akcji w okresie ostatnich trzech lat pozwala mu określić właściwy rozmiar kratki dla każdej spółki. Diagramy 11.19 i 11.20 pokazują przykłady wykresów Towera sporządzonych dla spółek America Online i Intela. Rozmiar kratki dla AOL (diagram 11.19) wynosi 3,6 procent. Jednokratkowe odwrócenie wymagać będzie zatem zniesienia 3,6 procent. Ponieważ jest to akurat wykres o dwukratkowym odwróceniu, zniesienie musi wynieść 7,2 procent, aby można było rozpocząć nową kolumnę. Każda kratka na wykresie Intela (diagram 11.20) odpowiada 3,2 procent. Łuki widoczne na obu diagramach pokazują długo- i krótkoterminowe docelowe poziomy cenowe. Na wykresie Intela krótkoterminowy poziom docelowy to 33, co wynika z pomiaru połowy bazy cenowej. Poziom 87,6 wynikł z pomiaru całej bazy i rzutowania tej wielkości w górę. Uważnie przyglądając się tym diagramom, można dostrzec obok zapisu cen kropki. Są to średnie kroczące.

Średnie kroczące na wykresach punktowo-symbolicznych Średnie kroczące stosuje się zwykle na wykresach słupkowych, ale dzięki uprzejmości Kena Towera i UST Securities mamy je tu na wykresach punktowo-symbolicznych. Tower stosuje dwie średnie kroczące na swoich wykresach, dla 10 i 20 kolumn. Kropki widoczne na diagramach 11.19 i 11.20 to średnie z 10 kolumn. Konstruując te średnie najpierw znajduje się średnią cenę dla każdej kolumny. Procedura jest prosta, ponieważ dodaje się ceny w każdej kolumnie i dzieli tę sumę przez liczbę znaków w danej kolumnie. Uzyskane liczby uśredniane są następnie dla 10 i 20 kolumn. Sposób posługiwania się tymi średnimi jest taki sam jak w przypadku wykresów słupkowych.

Wykresy

punktowo-symboliczne

255

Diagram 11.19 Logarytmiczny wykres punktowo-symboliczny America Online. Kryteria odwrócenia wyrażone są w procentach. Każda kratka to 3,6 procent zniesienia. Ponieważ jest to wykres o dwukratkowym odwróceniu, odwrócenie wynosi 7,2 procent. Zwróćmy uwagę na pomiary w poziomie (69,7 i 136,5).

Źródło: UST Securities Corp.

Diagram 11.20 Wykres Intela o jednokratkowym odwróceniu. Aby przesunąć się do następnej kolumny, potrzebne jest odwrócenie o 3,2 procent. Pomiar horyzontalny wzdłuż bazy wskazuje na poziomy 33 i 87,6. Źródło: UST Securities Corp.

256

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 11.21 Dwa wykresy Royal Dutch Petroleum. Dolny wykres w skali logarytmicznej obejmuje okres sześciu lat, a górny, w skali arytmetycznej, okres jednego roku. Kropki i kreseczki odpowiadają średnim kroczącym z 10 i 20 kolumn. Źródło: UST Securities Corp.

Wykresy punktowo-symboliczne

257

Diagram 11.21 przedstawia dwa wykresy tych samych akcji ze średnią z 10 (kropki) i 20 (kreseczki) kolumn. Na dole umieszczony został wykres logarytmiczny o odwróceniu 2,7 procent sięgający wstecz 1992 roku. Zwróćmy uwagę, że szybsza średnia pozostawała ponad wolniejszą od 1993 do 1997 roku przez cztery lata trendu wzrostowego. W drugiej połowie 1997 roku średnie zbliżyły się do siebie i biegły razem w okresie, który okazał się roczną konsolidacją. Jak można dostrzec z prawej strony wykresu, akcje Royal Dutch być może wkraczają ponownie w trend wzrostowy (diagram 11.21). U góry widoczny jest tradycyjny wykres tych samych akcji o jednokratkowym odwróceniu obejmujący znacznie krótszy okres jednego roku. Mamy tu jednak możliwość lepszego przyjrzenia się przełomowi lat 1997 i 1998, dzięki czemu można dostrzec krótkoterminowe wybicie w górę na początku roku 1998. Dla potwierdzenia kontynuacji głównego trendu wzrostowego potrzebne jest jednak wybicie ponad poziom 60. Średnie kroczące, jak zwykle, nie były pomocne w okresie konsolidacji, ale jeśli dojdzie do wybicia, powinny skierować się w górę. Dodając do wykresów punktowo-symbolicznych średnie kroczące, Ken Tower zaproponował kolejny cenny wskaźnik techniczny, jaki można stosować w tego rodzaju metodzie. Również zastosowanie wykresów logarytmicznych jest nowym podejściem do tej tradycyjnej techniki.

Podsumowanie Wykresy punktowo-symboliczne nie są najstarszą metodą analizowania wykresów. To miano należy się japońskiej metodzie świecowej, która jest od wieków stosowana w tym kraju. W następnym rozdziale Greg Morris, autor dwóch książek o wykresach świecowych, przedstawi tę starodawną metodę, która zdobywa w ostatnich latach coraz większe uznanie wśród analityków na Zachodzie.

ROZDZIAŁ

DWUNASTY

Świece japońskie* Wprowadzenie W Japonii stosuje się tę metodę analizowania wykresów od kilku wieków, ale dopiero w ostatnich latach świece zdobyły popularność na Zachodzie. Termin analiza świecowa odnosi się do dwóch różnych, choć powiązanych ze sobą kwestii. Po pierwsze, i jest to chyba rzecz bardziej znana, chodzi o metodę przedstawiania danych na wykresie. Po drugie, jest to sztuka rozpoznawania określonych sekwencji świec, które mają znaczenie prognostyczne. Na szczęście obie te metody można stosować zarówno niezależnie od siebie, jak i w połączeniu.

Wykresy świecowe Dane dla wykresów świecowych są takie same jak w przypadku standardowych wykresów słupkowych: ceny otwarcia, zamknięcia, maksymalne i minimalne. Opierając się na tych samych danych, wykresy świecowe oferują jednak bardziej sugestywny obraz. Można rzec, iż informacje wręcz same się tu narzucają i są znacznie łatwiejsze do interpretacji i analizy. Na diagramie 12.2 widzimy zapis wahań cen z jednego dnia przedstawiony w postaci słupków oraz świec (patrz również diagram 12.1). Od razu widać, skąd wzięła się nazwa tej metody: obrazki przypominają świece z knotem. Prostokąt reprezentuje różnicę pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia i nazywany jest korpusem. Zwróćmy *Rozdział napisany we współpracy z Gregorym

L. Morrisem.

260

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 12.1

Diagram 12.2

uwagę, że korpus może być biały lub czarny. Biały korpus oznacza, że cena zamknięcia była większa (wyższa) niż cena otwarcia. W rzeczywistości korpus ten nie jest biały, lecz niewypełniony, dzięki czemu łatwiej drukować takie wykresy z komputera. Jest to pewna modyfikacja tej metody zastosowana na Zachodzie; Japończycy posługiwali się w tym przypadku kolorem czerwonym. Czarny korpus oznacza, że cena zamknięcia była niższa od ceny otwarcia. Ceny otwarcia i zamknięcia mają w analizie świecowej duże znaczenie. Wypustki widoczne powyżej i poniżej korpusu nazywa się knotami, włosami lub cieniami. W japońskiej literaturze tematu pojawia się wiele określeń tych linii oznaczających maksima i minima, choć sami Japończycy nie przywiązują tak wielkiej wagi do ich znaczenia (diagram 12.2).

Świece japońskie

261

Diagram 12.3

Diagram 12.2 przedstawia te same dane w popularnym ujęciu słupkowym oraz w postaci świec japońskich. Szybko można dostrzec, że informacje mało czytelne na wykresie słupkowym stają się bardzo sugestywne na wykresie świecowym. Z początku może być trudno się do nich przyzwyczaić, ale po pewnym czasie możemy je polubić bardziej od słupkowych. Poszczególne kształty świec mają różne znaczenia. Japończycy zdefiniowali różne rodzaje podstawowych świec oparte na relacjach między cenami otwarcia, zamknięcia, maksimami i minimami. Zrozumienie tych podstaw to punkt wyjścia do analizy świecowej.

Podstawowe świece W zależności od rodzaju połączenia między korpusem a cieniem zmienia się wymowa świecy. Dni, w których różnica pomiędzy cenami otwarcia i zamknięcia jest duża, nazywa się długimi dniami. Jeśli natomiast różnica ta jest mała, mamy do czynienia z krótkimi dniami. Pamiętajmy, że mowa jest tu jedynie o wielkości korpusu, a nie o cenach najwyższych i najniższych (diagram 12.3). Szpulki to dni, w których świece mają niewielkie korpusy o długich cieniach górnych i dolnych. W tym przypadku kolor korpusu nie ma większego znaczenia. Świece te uznaje się za oznaki niezdecydowania rynku (diagram 12.4).

262

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 12.4 Szpulki.

Diagram 12.5 Świece doji.

Kiedy ceny zamknięcia i otwarcia są równe, powstają świece nazywane doji. Doji mogą mieć cienie o różnej długości. Przy okazji tego rodzaju świecy pojawia się kwestia, czy ceny otwarcia i zamknięcia muszą być identyczne. W tym przypadku muszą być prawie takie same, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z dużymi ruchami cenowymi. Są różne rodzaje świec doji. Doji długonogie ma długie cienie górny i dolny, co odzwierciedla wyraźne niezdecydowanie uczestników rynku. Nagrobek doji ma tylko długi górny cień. Im dłuższy górny cień, tym silniejsza oznaka bessy. Ważka doji to sytuacja przeciwna do nagrobka doji, to znaczy występuje tu jedynie długi dolny cień. Świeca ta uznawana jest zwykle za wyraźną oznakę hossy (diagram 12.5). Pojedyncze świece stanowią podstawę japońskiej metody analizy wykresów. Jak się przekonamy, wszystkie formacje występujące w tej metodzie są kombinacjami świec podstawowych.

Analiza formacji świecowych Japońskie formacje świecowe odzwierciedlają zmiany nastroju inwestorów dokonujące się wraz z rozwojem sytuacji na rynku. Analiza świecowa sprawdza się właśnie dlatego, że ludzkie reakcje są w określonych sytuacjach podobne.

Świece japońskie

263

Japońska formacja świecowa może składać się z pojedynczej świecy lub stanowić połączenie kilku świec, zwykle nie więcej niż pięciu. Wprawdzie większość formacji świecowych wykorzystuje się do określania punktów zwrotnych na rynku, ale są też takie, które wskazują na kontynuację trendu. Mamy zatem formacje odwrócenia i kontynuacji. Jeśli dana formacja odwrócenia trendu wskazuje na początek hossy, to formacja odwrotna sugeruje nadejście bessy. Formacje występujące w takich parach nazywają się zwykle tak samo, choć w kilku przypadkach jest inaczej.

Formacje odwrócenia trendu Świecowa formacja odwrócenia jest połączeniem kilku świec wskazujących zwykle na odwrócenie trendu. W rozpoznawaniu formacji jako oznak hossy lub bessy bardzo ważny jest trend poprzedzający pojawienie się danej formacji. Nie może być formacji, która podczas hossy wskazuje zmianę trendu na wzrostowy. Może pojawić się seria świec przypominająca taką formację, ale jeśli trend już ma charakter wzrostowy, nie jest to zapowiedź hossy jako nowego trendu. Podobnie podczas bessy nie może wystąpić formacja, która zapowiada zmianę trendu na spadkowy. Mamy tu odwieczny problem pojawiający się przy analizowaniu rynków: jaki jest trend? Trend należy określić, zanim z pożytkiem zastosuje się japońskie formacje świecowe. O sposobach określania trendu napisano już całe księgi, ale w przypadku japońskich świec bardzo dobrze sprawdza się prosta metoda średniej kroczącej. Jeśli rozpoznany już zostanie trend krótkoterminowy (powiedzmy dziesięć okresów), japońskie formacje świecowe mogą bardzo pomóc w uchwyceniu jego odwrócenia. Japońska literatura przedmiotu mówi o około czterdziestu formacji odwrócenia trendu. Mogą to być pojedyncze świece lub bardziej złożone formacje składające się nawet z pięciu świec. O świecach napisano już kilka dobrych opracowań, w związku z czym przedstawimy tu jedynie kilka najbardziej popularnych formacji. Zasłona ciemnej chmury Jest to dwudniowa formacja odwrócenia trendu, która zwiastuje jedynie spadki (diagram 12.6). To również jeden z tych przypadków, w których istnieje też formacja odwrotna, ale ma inną nazwę (formacja przenikania). Pierwszemu dniu odpowiada długa biała świeca. Wskazuje ona i potwierdza bieżący trend wzrostowy. Następnego dnia rynek otwiera się powyżej maksimum z poprzedniego dnia, potwierdzając charakter dotychczasowego trendu. Kolejne transakcje dokonywane są jednak na niższym poziomie, a cena zamknięcia kształtuje się poniżej środka korpusu z poprzedniego dnia. Jest to silny cios dla optymizmu inwestorów zmuszający wielu z nich do wyjścia z rynku. Ponieważ cena zamknięcia znajduje się drugiego

264

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 12.6 Zasłona ciemnej chmury-. Diagram 12.7 Formacja przenikania +.

dnia poniżej ceny otwarcia, korpus jest czarny. To właśnie czarna chmura występująca w nazwie tej formacji. Formacja przenikania Formacja odwrotna względem zasłony czarnej chmury to formacja przenikania wskazująca na początek wzrostów (diagram 12.7). Schemat jest podobny. Dominuje trend spadkowy i pierwsza świeca ma długi czarny korpus, potwierdzając przekonanie inwestorów o charakterze rynku. Następnego dnia ceny otwierają się poniżej poprzedniego minimum, ale później cały czas rosną i zamykają się powyżej środka czarnego korpusu z dnia poprzedniego. Wywołuje to znaczącą zmianę nastawienia inwestorów i wielu z nich zamknie lub odwróci swoje pozycje. Gwiazda wieczorna i gwiazda poranna Są to niezwykle mocne wskazówki odwrócenia dotychczasowego trendu. Obie formacje kształtują się przez trzy dni i mają bardzo dużą wartość prognostyczną. Omówimy tu dokładniej scenariusz zmian nastroju odzwierciedlanych przez formację gwiazdy wieczornej, ale pamiętajmy, że odnosi się on także do gwiazdy porannej, tyle że sytuacja będzie wówczas odwrotna (diagramy 12.8 i 12.9). Gwiazda wieczorna, jak wskazuje jej nazwa, to formacja odwrócenia trendu wzrostowego. Pierwszy dzień to długa biała świeca w pełni potwierdzająca dominujący jeszcze trend wzrostowy. Przy otwarciu drugiego dnia ceny tworzą lukę ponad poprzednim korpusem. Zakres cenowy transakcji drugiego dnia jest dość wąski i cena zamknięcia bliska jest cenie otwarcia, pozostając ponad korpusem

Świece japońskie

Diagram 12.8 Gwiazda wieczorna -.

265

Diagram 12.9 Gwiazda poranna +.

pierwszego dnia. Korpus drugiego dnia jest zatem niewielki. Sytuację taką określa się jako formację gwiazdy. Gwiazda to niewielki korpus tworzący lukę ponad długim korpusem z dnia poprzedniego. Trzeci i ostatni dzień tej formacji otwiera się z luką poniżej korpusu gwiazdy i zamyka jeszcze niżej - cena zamknięcia wypada poniżej środka korpusu reprezentującego pierwszy dzień. Przedstawiony scenariusz ma charakter modelowy. Wiele opracowań uznaje daną formację za gwiazdę wieczorną, nawet jeśli nie wszystkie opisane wyżej warunki są spełnione. Na przykład trzeci dzień nie musi tworzyć luki spadkowej lub zamykać się poniżej środka korpusu pierwszego dnia. Są to kwestie subiektywne, ale problemy te nie powstają, jeśli stosuje się program komputerowy, który automatycznie rozpoznaje formacje. Komputer potrzebuje jednoznacznych instrukcji i nie dopuszcza subiektywnych interpretacji.

Formacje kontynuacji Podczas każdej sesji trzeba podejmować decyzje dotyczące zamknięcia, otwarcia lub zachowania pozycji. Formacja świecowa, która pomaga rozpoznać tendencję trendu do kontynuacji swego dotychczasowego biegu, jest cenniejsza niż się to może na pierwszy rzut oka wydawać. Pomaga nam bowiem odpowiedzieć na pytanie o to, co zrobić z posiadaną pozycją. Japońskie opracowania mówią o szesnastu formacjach kontynuacji trendu. Szczególnie przydatne w tym względzie są dwie pokrewne formacje.

266

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 12.10 Trójka hossy+.

Diagram 12.11 Trójka bessy-.

Trójki hossy i bessy Tym razem parę formacji przedstawimy na przykładzie scenariusza dla trendu wzrostowego. Formacja kontynuacji hossy może wystąpić jedynie podczas trendu wzrostowego, tak jak formacja kontynuacji bessy jedynie w trakcie trendu spadkowego (diagramy 12.10 i 12.11).

Pierwszy dzień trójki hossy to długi biały korpus w pełni potwierdzający dominację trendu wzrostowego. W ciągu następnych trzech dni pojawiają się jednak trzy niewielkie korpusy o tendencji spadkowej. Wszystkie trzy pozostają w zakresie cenowym pierwszego dnia i przynajmniej dwa z nich są czarne. Ten okres, w którym rynek -jak się wydaje - zmierza donikąd, Japończycy nazywają „okresem odpoczynku". Piątego dnia tej formacji znów kształtuje się długi biały korpus, który zamyka się na poziomie nowego maksimum. Ceny wyrwały się z krótkiej konsolidacji i hossa jest kontynuowana. Pięciodniowa formacja taka jak trójka hossy wymaga bardzo szczegółowego scenariusza. Przedstawiliśmy formację modelową, ale wraz ze zdobywaniem doświadczenia można wykazać nieco elastyczności przy wyszukiwaniu podobnych formacji. Na przykład trzy dni korekty mogą pozostawać w całym zakresie cenowym pierwszego dnia, a nie tylko w obszarze jego korpusu. Nie zawsze też te małe korpusy muszą być czarne. Także „okres odpoczynku" może być dłuższy niż trzy dni. Nie lekceważmy tych formacji, mogą one bowiem dać nam istotną wskazówkę, gdy martwimy się o ochronę osiągniętych już zysków.

Świece japońskie

267

Korzystanie z komputera Posługiwanie się komputerem wyposażonym w program pozwalający rozpoznawać formacje świecowe to doskonały sposób na wyeliminowanie emocji, zwłaszcza w trakcie sesji. Oglądając formacje świecowe na ekranie komputera, należy jednak pamiętać o dwóch sprawach. Obraz na ekranie komputera składa się z drobnych elementów zwanych pikselami. Liczba pikseli zależy od rozdzielczości oferowanej przez kartę graficzną i monitor. Jeśli oglądamy dane cenowe o dużej rozpiętości, ale z krótkiego okresu, może się nam wydawać, że widzimy wiele doji (ceny otwarcia i zamknięcia są takie same), podczas gdy w istocie tak nie jest. Przy dużym zakresie cenowym widocznym na ekranie, każdy piksel będzie miał własny zakres cenowy. Program komputerowy, który rozpoznaje formacje na podstawie relacji matematycznych, poradzi sobie z tą wizualną anomalią. Mamy nadzieję, że dzięki temu wyjaśnieniu nie będziecie myśleć, że wasz program źle działa.

Filtrowanie formacji świecowych Rewolucyjna koncepcja stworzona w 1991 roku przez Grega Morrisa nazwana filtrowaniem formacji świecowych oferuje prostą metodę zwiększenia wiarygodności tych formacji. Wprawdzie charakter trendu krótkoterminowego należy rozpoznać przed pojawieniem się formacji świecowej, ale określenie poziomów wykupienia i wyprzedania rynku za pomocą tradycyjnej analizy technicznej zwiększa wartość prognostyczną świec. Metoda ta pozwala eliminować fałszywe formacje świecowe. Najpierw należy zbadać zachowanie stosowanego wskaźnika technicznego. W tym przypadku posłużymy się oscylatorem stochastycznym %D. Wskaźnik ten oscyluje pomiędzy poziomami 0 i 100, z obszarami wyprzedania i wykupienia na poziomach 20 i 80. Podstawowa interpretacja tego oscylatora mówi, że sygnał sprzedaży powstaje, gdy %D wznosi się powyżej poziomu 80, a następnie spada poniżej tego poziomu. Sygnałem kupna z kolei jest spadek oscylatora poniżej 20, a następnie wzrost powyżej tego poziomu (o oscylatorze stochastycznym mowa jest w rozdziale dziesiątym). Oto co wiemy o oscylatorze stochastycznym %D: kiedy wkracza on w obszar powyżej 80 lub poniżej 20, niebawem pojawi się sygnał. Inaczej mówiąc, pojawienie się sygnału jest już wtedy tylko kwestią czasu. Obszary powyżej 80 i poniżej 20 nazywane są strefami przedsygnalnymi - %D musi się tu znaleźć, zanim powstanie sygnał do zawarcia transakcji (diagram 12.12).

268

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 12.12

Koncepcja filtrowania formacji świecowych wykorzystuje tę przedsygnalną strefę. Formacje świecowe uznaje się za ważne tylko wówczas, gdy %D znajduje się w strefie przedsygnalnej. Jeśli formacja świecowa pojawia się, gdy %D jest na poziomie powiedzmy 65, to się jej nie uwzględnia. Metoda ta dotyczy wyłącznie formacji odwrócenia trendu. Filtrowanie formacji świecowych nie ogranicza się do stosowania oscylatora stochastycznego %D. W tym celu można się posłużyć dowolnym wskaźnikiem technicznym, jaki stosujemy zwykle w naszych analizach. Równie dobrze może to być na przykład RSI Wildera, CCI Lamberta czy %R Williamsa (wskaźniki te omówione są w rozdziale dziesiątym).

Podsumowanie Japońskie wykresy świecowe i analiza formacji świecowych to podstawowe narzędzia służące wyznaczaniu momentu zawarcia transakcji. Należy je stosować podobnie jak wszystkie inne narzędzia czy metody, to znaczy badać nastroje uczestników rynku. Kiedy przyzwyczaicie się do oglądania wykresów świecowych, być może nie będziecie już chcieli powrócić do słupków. Japońskie formacje świecowe w połączeniu z innymi wskaźnikami technicznymi jako filtrami niemal zawsze dadzą sygnał szybciej niż wskaźniki cenowe.

Świece japońskie

269

Formacje świecowe Wymienione tu formacje świecowe składają się na bibliotekę wykorzystywaną do rozpoznawania sygnałów. W nawiasach umieszczono liczbę świec występującą w danej formacji. Formacje hossy i bessy podzielone są na dwie grupy: odwrócenia i kontynuacji trendu. Formacje odwrócenia zapowiadające hossę

Formacje odwrócenia zapowiadające bessę

Długi biały korpus (1) Młot(l) Odwrócony młot (1) Formacja zatrzymania (1) Formacja objęcia hossy (2) Harami (2) Krzyż harami (2) Formacja przenikania (2) Gwiazda doji (2) Spotkanie (2) Trzech białych żołnierzy (3) Gwiazda poranna (3) Gwiazda poranna doji (3) Porzucone dziecko (3) Potrójna gwiazda (3) Ucieczka (5) Trójka wewnętrzna wzrostowa (3) Trójka zewnętrzna wzrostowa (3) Kopnięcie (2) Dno trzech rzek (3) Trzy południowe gwiazdy (3) Połknięcie (4) Kanapka (3) Gołąb (2) Dno drabiny (5) Równe dno (2)

Długi czarny korpus (1) Wisielec (1) Spadająca gwiazda (1) Formacja zatrzymania (1) Formacja objęcia bessy (2) Harami (2) Krzyż harami (2) Zasłona ciemnej chmury (2) Gwiazda doji (2) Spotkanie (2) Trzy czarne kruki (3) Gwiazda wieczorna (3) Gwiazda wieczorna doji (3) Porzucone dziecko (3) Potrójna gwiazda (3) Ucieczka (5) Trójka wewnętrzna spadkowa (3) Trójka zewnętrzna spadkowa (3) Kopnięcie (2) Szczyt drabiny (5) Równy szczyt (2) Dwa kruki i luka (3) Trzy takie same kruki (3) Narada (3) Blok (3) Dwa kruki (3)

Formacje kontynuacji hossy

Formacje kontynuacji bessy

Linie (2) Trójka hossy (5) Tasuki (3) Białe linie (3) Cios w trzy linie (4) Trójka z luką (3) Naszyjnik rozpięty (2) Naszyjnik zapięty (2)

Linie (2) Trójka bessy (5) Tasuki (3) Białe linie (3) Cios w trzy linie (4) Trójka z luką (3) Naszyjnik rozpięty (2) Naszyjnik zapięty (2)

270

ANALIZA TECHNICZNA

Świece japońskie

271

272

ANALIZA TECHNICZNA

Świece japońskie

273

274

ANALIZA TECHNICZNA

Świece japońskie

275

276

ANALIZA TECHNICZNA

Świece japońskie

277

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Teoria Elliotta Tło historyczne W roku 1938 ukazała się książka zatytułowana The Wave Principle („Teoria fal"). Była to pierwsza publikacja na temat tego, co znane jest dziś jako „teoria Elliotta". Monografię tę opublikował Charles J. Collins, opierając się na oryginalnym tekście otrzymanym od twórcy teorii fal, Ralpha Nelsona Elliotta. Inspiracją dla Elliotta była w znacznym stopniu teoria Dowa, pod wieloma względami podobna do teorii fal. W liście z 1934 roku do Collinsa Elliott wspomniał, że prenumeruje giełdowy serwis informacyjny, którego redaktorem jest Robert Rhea, i zna jego książkę o teorii Dowa. Dodał jednak, że teoria fal stanowi „bardzo potrzebne uzupełnienie koncepcji Dowa". W roku 1946, na dwa lata przed śmiercią, Elliott napisał swoją ostatnią i najważniejszą pracę o teorii fal, Nature's Law- The Secret of the Universe. („Prawo przyrody - tajemnica wszechświata"). Koncepcje Elliotta mogłyby zapaść w niepamięć, gdyby A. Hamilton Bolton nie zdecydował się w 1953 roku na opublikowanie pierwszego dodatku do Bank Credit Analyst pod nazwą Elliott Wave Supplement, który wydawał co roku aż do swej śmierci w roku 1967. Wydawanie suplementu przejął po nim A.J. Frost, który w 1978 opublikował wspólnie z Robertem Prechterem książkę Elliott Wave Principle (wyd. polskie: Teoria fal Elliotta, WIG-Press, Warszawa 1995). Większość diagramów zamieszczonych w tym rozdziale pochodzi z tej pracy. W roku 1980 Prechter wydał The Major Works of R.N. Elliott, udostępniając od dawna nie ogłaszane drukiem oryginalne teksty Elliotta.

280

ANALIZA TECHNICZNA

Podstawowe zasady teorii Elliotta Trzy podstawowe elementy teorii fal to kształt, proporcje oraz czas, w tej kolejności, jeśli chodzi o ich znaczenie. Najważniejszym aspektem całej teorii jest kształt, czyli formacja fali. Analiza proporcji jest użyteczna przy określaniu zasięgu przyszłego ruchu cen, czego dokonuje się, mierząc relacje pomiędzy poszczególnymi falami. Na koniec mamy relacje w czasie, które można wykorzystywać do potwierdzenia formacji fal i proporcji. Przez zwolenników tej teorii czynnik ów uznawany jest jednak za nieco mniej wiarygodny, jeśli chodzi o prognozowanie zachowań rynku. Teoria Elliotta była pierwotnie przeznaczona do analizy głównych wskaźników rynku akcji, a zwłaszcza średniej przemysłowej Dow Jones. W swej najbardziej podstawowej formie teoria ta głosi, że rynek akcji podlega powtarzającemu się rytmowi pięciofalowego ruchu w górę, po którym następuje trójfalowy spadek. Diagram 13.1 ukazuje cały taki cykl. Widzimy tu, że pełny cykl składa się z ośmiu fal pięciu wzrostowych i trzech spadkowych. Fale fazy wzrostów oznaczone są numerami. Fale (1), (3) i (5) - zwane falami impulsu - to fale wznoszące się, natomiast fale (2) i (4), biegnące w kierunku przeciwnym do trendu wzrostowego, zwane są falami korygującymi, ponieważ stanowią korektę fal (1) i (3). Kiedy pięciofalowy wzrost dobiega końca, zaczyna się trójfalowa korekta. Fale te oznaczone są literami (a), (b), (c). Obok stałej formy różnych fal bardzo istotny jest stopień cyklu, do jakiego należy dana fala. Istnieje bardzo wiele stopni trendu. Teoria Elliotta uwzględnia dziewięć różnych stopni trendu (lub wielkości), poczynając od „wielkiego supercyklu" obejmującego dwieście lat do cyklu najmniejszego, trwającego tylko kilka godzin. Należy jednak pamiętać, że niezależnie od stopnia badanego trendu, zawsze mamy do czynienia z podstawowym cyklem składającym się z ośmiu fal. Każda fala dzieli się na fale niższego stopnia, które z kolei można podzielić na fale jeszcze niższego rzędu. Wynika stąd, że każda fala stanowi część fali wyższego stopnia. Relacje te widzimy na diagramie 13.2. Dwie największe fale (1) i (2) można podzielić na osiem mniejszych fal, które z kolei dzielą się na 34 fale jeszcze niższego stopnia. Te duże fale należą do jeszcze większego cyklu złożonego z pięciu fal. Fala (3) tego cyklu właśnie dopiero się zacznie. 34 fale widoczne na diagramie 13.2 dzielą się z kolei na fale jeszcze niższego stopnia, dając w rezultacie 144 fale, co ukazuje diagram 13.3. Liczby, jakie pojawiły się do tej pory - 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 - nie są wcale przypadkowe. Stanowią one część ciągu liczb Fibonacciego, które są matematyczną podstawą teorii Elliotta. Wrócimy do nich za chwilę. Teraz spójrzmy ponownie na diagramy 13.113.3, zwracając uwagę na bardzo znamienną charakterystykę fal. To, czy dana fala dziel się na pięć czy na trzy fale niższego stopnia,

Teoria Elliotta

Diagram 13.1

281

Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, Gainesville, New Classics Library, 1978, s. 20. Copyright © 1978 by Frost and Prechter.

Diagram 13.2

Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 21.

282

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 13.3 Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 22.

zależy od kierunku fal wyższego stopnia. Na diagramie 13.2 fale (1), (3) i (5) dzielą się na pięć fal, bowiem fala, której są częściami, czyli fala (1), jest falą wznoszącą się. Ponieważ fale (2) i (4) biegną w kierunku przeciwnym do trendu, dzielą się jedynie na trzy fale. Przyjrzyjmy się uważniej falom korekty (a), (b) i (c), które składają się na większą falę korygującą (2). Zauważmy, że każda z dwóch fal spadkowych (a) i (c) dzieli się na pięć fal. Jest tak dlatego, że biegną one w tym samym kierunku co fala wyższego stopnia, do której należą. Fala (b) natomiast dzieli się tylko na trzy fale, ponieważ ma kierunek przeciwny. W stosowaniu prezentowanej teorii ogromne znaczenie ma umiejętność rozróżniania owych „piątek" i „trójek". Informacja ta mówi analitykowi, czego należy oczekiwać. Pełny ruch składający się z pięciu fal oznacza zazwyczaj, że ukształtowana została dopiero część fali wyższego stopnia i że należy się spodziewać jej kontynuacji (chyba że jest to piąta fala piątej fali). Jedną z najważniejszych zasad jest to, że korekty nigdy się nie składają z pięciu fal. Podczas hossy na przykład, jeśli widzimy pięciofalowy spadek, oznacza to prawdopodobnie, że mamy do czynienia z pierwszą spośród trzech fal spadkowych (a-b-c) i że nastąpią kolejne zniżki. Na rynku niedźwiedzia natomiast po trójfalowym wzroście powinna nastąpić kontynuacja trendu spadkowego. Zwyżki przebiegające w pięciu falach zapowiadałyby znaczny ruch cen w górę i mogą stanowić pierwszą falę nowego trendu wzrostowego.

Teoria Elliotta

283

Teoria Elliotta a teoria Dowa Zatrzymajmy się w tym miejscu na chwilę, aby wskazać na oczywiste związki, jakie zachodzą pomiędzy koncepcją Elliotta mówiącą o pięciu falach wzrostowych a teorią Dowa, zgodnie z którą trend wzrostowy dzieli się na trzy fazy. Widać wyraźnie, że sekwencja trzech fal zwyżkujących, przedzielonych falami korekcyjnymi, zgodna jest z teorią Dowa. Wprawdzie Elliott korzystał bez wątpienia z analiz Dowa, ale jednocześnie uważał, że daleko wykroczył poza nie i że stworzył lepszą koncepcję. Co ciekawe, dla obu - przy formułowaniu ich teorii - źródłem inspiracji były ruchy fal morskich. Dow porównywał rynkowe trendy główne, średnioterminowe (wtórne) i mniejsze do pływów morza i ruchów jego fal. Elliott pisał o „przypływach" i „odpływach" i całą swoją koncepcję nazwał przecież „teorią fal".

Fale korygujące Jak dotąd, mówiliśmy głównie o falach impulsu, które biegną zgodnie z kierunkiem głównego trendu. Zwróćmy teraz uwagę na fale korygujące. Są one na ogół mniej wyraźnie ukształtowane i co za tym idzie, trudniejsze do rozpoznania i przewidywania. Jedno wszakże wiadomo na pewno, a mianowicie to, że fale te nigdy nie składają się z pięciu fal. Fale korygujące są trójkami, nigdy piątkami (z wyjątkiem trójkątów). Omówimy tu trzy rodzaje fal korygujących - zygzaki, fale płaskie oraz trójkąty.

Zygzaki Zygzak to formacja składająca się z trzech fal (5-3-5), ukształtowana w kierunku przeciwnym do głównego trendu. Diagramy 13.4 i 13.5 ukazują korektę w postaci zygzaka podczas hossy, natomiast na diagramach 13.6 i 13.7 widzimy zwyżki w okresie bessy. Zwróćmy uwagę, że środkowa fala (B) nie dochodzi do początku fali (A), natomiast fala (C) wyraźnie wykracza poza jej koniec. Rzadziej spotykaną postacią zygzaka jest podwójny zygzak widoczny na diagramie 13.8. Pojawia się on czasem - w ramach większych formacji korygujących. Są to, w gruncie rzeczy, dwa zygzaki 5-3-5 połączone falami a-b-c.

284

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 13.4 Zygzak rynku byka (5-3-5). Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 36.

Diagram 13.5 Zygzak rynku byka (5-3-5). Źródło: Tamże.

Diagram 13.6 Zygzak rynku niedźwiedzia (5-3-5). Źródło: Tamże.

Diagram 13.7 dzia (5-3-5). Źródło: Tamże.

Zygzak rynku niedźwie-

Teoria Elliotta

285

Diagram 13.8 Podwójny zygzak. Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 37.

Fale płaskie Ten rodzaj korekty odróżnia od zygzaków sekwencja 3-3-5. Na diagramach 13.10 i 13.12 widzimy, że fala (A) jest trójką, a nie piątką. Jest to na ogół bardziej konsolidacja aniżeli korekta i uznaje się ją zwykle za oznakę siły rynku. Diagramy 13.9 do 13.12 ukazują przykłady normalnych fal płaskich. Podczas hossy fala (B) zwyżkuje aż do poziomu szczytu fali (A), wykazując znaczną siłę rynku. Ostatnia fala (C) kończy się na poziomie dna fali (A) lub niewiele poniżej niego, w przeciwieństwie do zygzaka, który schodzi wyraźnie poniżej tego punktu. Występują także dwie „nieregularne" odmiany korygujących fal płaskich. Pierwszą z nich widzimy na diagramach 13.13-13.16. Zwróćmy uwagę, że podczas hossy (diagramy 13.13-13.14 szczyt fali (B) znajduje się powyżej szczytu fali (A), fala (C) schodzi zaś poniżej jej dna. Inny wariant to sytuacja, w której fala (B) osiąga poziom szczytu fali (A), ale fala (C) nie sięga jej dna. Oznacza to oczywiście większą siłę rynku podczas hossy. Na diagramach 13.17-3.20 widzimy ten wariant dla rynku byka oraz dla rynku niedźwiedzia.

286

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 13.9 Fala płaska podczas hossy (3-3-5) Korekta normalna. Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 38.

Diagram 13.10 Fala płaska podczas hossy (3-3-5). Korekta normalna. Źródło: Tamże.

Diagram 13.11 Fala płaska podczas bessy (3-3-5). Korekta normalna. Źródło: Tamże.

Diagram 13.12 Fala płaska podczas bessy (3-3-5) Korekta normalna. Źródło: Tamże.

Teoria Elliotta

287

Diagram 13.13 Fala płaska podczas hossy (3-3-5). Korekta nieregularna. Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 39.

Diagram 13.14 Fala płaska podczas hossy (3-3-5) Korekta nieregularna. Źródło: Tamże.

Diagram 13.15 Fala płaska podczas bessy (3-3-5). Korekta nieregularna. Źródło: Tamże.

Diagram 13.16 Fala płaska podczas bessy (3-3-5). Korekta nieregularna. Źródło: Tamże.

288

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 13.17 Fala płaska podczas hossy (3-3-5). Korekta nieregularna odwrócona, Źródło: A.J. Frost, Robert Prechler, Elliott Wave Principle, wyd. cyt, s 40.

Diagram 13.18 Fala płaska podczas hossy (3-3-5). Korekta nieregularna odwrócona. Źródło: Tamże.

Diagram 13.19 Fala płaska podczas bessy (3-3-5). Korekta nieregularna odwrócona. Źródło: Tamże.

Diagram 13.20 Fala płaska podczas bessy (3-3-5). Korekta nieregularna odwrócona. Źródło: Tamże.

Trójkąty Trójkąty pojawiają się zazwyczaj w czwartej fali i poprzedzają ostatni ruch zgodny z kierunkiem głównego trendu. (Mogą również pojawiać się w fali (b) podczas korekty a-b-c). W przypadku trendu wzrostowego można zatem powiedzieć, że trójkąty zapowiadają zarówno hossę, jak i bessę. Hossę, ponieważ wskazują na kontynuację trendu, ale także bessę, ponieważ po jeszcze jednym ruchu w górę ceny prawdopodobnie osiągną swój szczyt (diagram 13.21). Interpretacja trójkąta w ujęciu Elliotta przypomina klasyczną teorię dotyczącą tej formacji, ale jak zwykle, jest nieco bardziej precyzyjna.

Teoria Elliotta

289

Diagram 13.21 Fale korygujące. Trójkąty poziome. Źródło: A.J. Frosl, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 43.

Z rozdziału szóstego pamiętamy, że trójkąt jest zazwyczaj formacją kontynuacji i dokładnie to samo twierdzi Elliott. Trójkąt na gruncie jego teorii jest formacją konsolidacji w trendzie bocznym, która dzieli się na pięć fal liczących po trzy fale niższego stopnia. Elliott również wyróżnia cztery rodzaje trójkątów - wznoszące się, opadające, symetryczne oraz rozszerzające się - które widzieliśmy już w rozdziale szóstym. Diagram 13.21 ukazuje te cztery odmiany trójkąta w trendzie wzrostowym i spadkowym.

290

ANALIZA TECHNICZNA

Ponieważ formacje widoczne na wykresach terminowych rynków towarowych czasami nie kształtują się w tak pełny sposób jak na rynkach akcji, zdarza się, że trójkąty mają tam tylko trzy fale zamiast pięciu. (Pamiętajmy jednak, że do ukształtowania się trójkąta potrzebne są co najmniej cztery punkty - dwa górne i dwa dolne - aby móc wytyczyć dwie zbiegające się linie trendu). Teoria Elliotta mówi również, że piąta i ostatnia fala trójkąta czasami przełamuje linię swojego trendu, dając fałszywy sygnał, po czym wybija się zgodnie z kierunkiem tego trendu. Sposób pomiaru na gruncie teorii Elliotta jest zasadniczo taki sam jak w klasycznej analizie technicznej, to znaczy spodziewany ruch powinien mieć długość najszerszej części trójkąta (wysokości). Warto tu również wspomnieć o czasie pojawienia się szczytu lub dna. Według Prechtera momentem zakończenia ostatniej, piątej fali jest często miejsce przecięcia się dwóch zbiegających się linii trendów (apex).

Reguła zmienności W swoim ogólnym zastosowaniu reguła ta głosi, że rynek zazwyczaj nie zachowuje się dwa razy z rzędu w ten sam sposób. Jeśli w pewnym punkcie trendu ukształtowała się dana formacja, to nie należy się jej spodziewać następnym razem. Reguła zmienności nie mówi nam dokładnie, co się wydarzy, a jedynie sugeruje, czego prawdopodobnie nie należy oczekiwać. W konkretnym zastosowaniu reguła ta określa, jakiej formacji korygującej w rezultacie tej przemienności mamy się spodziewać. Inaczej mówiąc, jeśli fala korygująca (2) była prostą formacją a-b-c, to fala (4) będzie prawdopodobnie formacją złożoną, na przykład trójkątem. I na odwrót, jeśli fala (2) jest złożona, to fala (4) będzie prawdopodobnie prosta. Przykłady tej zmienności pokazuje diagram 13.22.

Kanały trendowe Innym ważnym aspektem teorii fal jest wykorzystywanie kanałów trendowych do badania przyszłego ruchu cen. O wytyczaniu kanałów trendu mówiliśmy już w rozdziale czwartym. Elliott stosował tę metodę do określania zasięgu cen, a także potwierdzenia liczby fal. Kiedy trend wzrostowy zostanie już ukształtowany, wyznacza się początkowy kanał trendowy przez wykreślenie podstawowej linii wzdłuż punktów oznaczających dna fal (1) i (2). Następnie rysuje się równoległą górną linię kanału przechodzącą przez szczyt fali (1), co widzimy na

Teoria Elliotta

291

Diagram 13.22 Reguła zmienności. Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt, s 50.

Diagram 13.23 Stare i nowe linie kanału trendowego. Źródło: A.J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 62.

diagramie 13.23. Linie te stanowią często granice całego trendu wzrostowego. Jeśli fala (3) zaczyna przyspieszać do punktu, w którym wykracza poza górną linię kanału, należy wytyczać nowe linie przechodzące

292

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 13.24 Ostateczne linie kanału trendowego. Źródło: A J. Frost, Robert Prechter, Elliott Wave Principle, wyd. cyt., s 63.

przez szczyt fali (1) i dno fali (2), co widać na diagramie 13.23. Ostateczne linie kanału trendowego wytyczane są pod dnem dwóch korygujących fal - (2) i (4) - oraz na ogół ponad szczytem fali trzeciej, co pokazuje diagram 13.24. Jeśli fala (3) jest bardzo silna lub się wydłuża, górną linię trzeba poprowadzić przez szczyt fali pierwszej. Zakończenie piątej fali powinno się zbliżyć do górnej linii; przy wykreślaniu linii kanałów długookresowych zaleca się używanie obok skali arytmetycznej także skali logarytmicznej.

Czwarta fala jako obszar wsparcia Kończąc omawianie formacji fal i dodatkowych wskazówek zawartych w teorii Elliotta, należy wspomnieć o jeszcze jednej ważnej kwestii, to znaczy o fali czwartej jako obszarze wsparcia dla spadków podczas bessy. Kiedy pięć fal wzrostowych dobiega końca i zaczyna się bessa, to zdaniem Elliotta spadki te nie schodzą poniżej poziomu

Teoria Elliotta

293

czwartej fali ukształtowanej podczas poprzedniego trendu wzrostowego. Od reguły tej są wyjątki, ale zwykle dno czwartej fali stanowi oparcie dla bessy. Ta wskazówka może się okazać bardzo pomocna przy określaniu maksymalnego zasięgu spadku cen.

Liczby Fibonacciego jako podstawa teorii fal W swej pracy Nature's Law Elliott pisał, że matematyczną podstawę jego teorii fal stanowi sekwencja liczb odkryta przez Fibonacciego w trzynastym wieku. Sekwencja ta dziś utożsamiana jest z włoskim matematykiem i nosi nazwę ciągu liczb Fibonacciego. Ciąg liczbowy, o którym mowa to: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 i tak dalej, aż do nieskończoności. Ciąg ten ma szereg interesujących właściwości, na przykład taką, że pomiędzy kolejnymi liczbami występują niemal stałe relacje. 1. Suma każdych dwóch kolejnych liczb równa się następnej, Na przykład 3 plus 5 równa się 8, 5 plus 8 równa się 13 i tak dalej. 2. Po pierwszych czterech liczbach stosunek każdych dwóch kolejnych jest przybliżeniem 0,618. Na przykład 1/1 równe jest 100, 1/2 wynosi 0,5, 2/3 to 0,63, 3/5 - 0,60, 5/8 - 0,625, 8/13 - 0,615, 13/21 - 0,619 itd. Zwróćmy uwagę, że wcześniejsze proporcje oscylują poniżej i powyżej 0,618, zwężając coraz bardziej amplitudę. Zapamiętajmy też wartości 1, 0,50 i 0,67. Powiemy o nich więcej przy omawianiu kwestii analizy proporcji i procentowego znoszenia poprzedniego ruchu. 3. Stosunek każdej liczby do liczby poprzedzającej ją wynosi 1,618, czyli odwrotność 0,618. Na przykład 13/8 to 1,625, 21/13 to 1,615, 34/21 to 1,619. Im wyższe liczby, tym bardziej relacje między nimi zbliżają się do wartości 0,618 i 1,618. 4. Stosunek liczb oddalonych o dwie pozycje wynosi w przybliżeniu 2,618 lub odwrotność tej wielkości, czyli 0,382. Na przykład 13/34 to 0,382, a 34/13 to 2,615.

Proporcje Fibonacciego i zależności procentowe Powiedzieliśmy już, że teoria fal ma trzy aspekty: kształt fali, proporcje i czas. Omówiliśmy też najważniejszy z nich, czyli kształty fal. Przejdźmy teraz do kwestii zastosowania proporcji Fibonacciego i procentowych zależności między poszczególnymi ruchami cen. Relacje te dotyczą zarówno ceny, jak i czasu, choć w przypadku cen są bardziej wiarygodne. Do kwestii czasu wrócimy nieco później.

294

ANALIZA TECHNICZNA

Jeśli jeszcze raz cofniemy się do diagramów 13.1 i 13.3, zobaczymy, że podstawowa formacja fal zawsze dzieli się na liczby Fibonacciego. Pełny cykl obejmuje osiem fal, pięć w górę i trzy w dół, a wszystko to są właśnie liczby naszego ciągu. Matematyczna podstawa teorii fal w postaci ciągu Fibonacciego nie sprowadza się jednak tylko do liczenia fal. Mamy tu również kwestię relacji pomiędzy różnymi falami. Oto proporcje Fibonacciego najczęściej stosowane na gruncie teorii Elliotta: 1. Tylko jedna fala impulsu się wydłuża. Pozostałe dwie są równe pod względem wielkości i długości trwania. Jeśli się rozciąga fala (5), to fale (1) i (3) powinny być mniej więcej równe. Jeśli się wydłuża fala (3), to z kolei fale (1) i (5) są na ogół takie same. 2. Minimalny zasięg fali (3) można wyliczyć mnożąc długość fali (1) przez 1,618 i dodając otrzymaną sumę do poziomu dna fali (2). 3. Zasięg fali (5) można wyliczyć w przybliżeniu mnożąc falę (1) przez 3,236 (2 razy 1,618) i dodając tę wartość do szczytu lub dna fali pierwszej, w celu uzyskania minimum i maksimum zasięgu przyszłego ruchu cen. 4. Jeśli fale (1) i (3) są mniej więcej równe, i oczekuje się, że fala (5) będzie wydłużona, to jej zasięg można wyliczyć mierząc odległość od dna fali pierwszej do szczytu fali trzeciej, mnożąc ją następnie przez 1,618 i dodając uzyskany wynik do poziomu dna fali czwartej. 5. W przypadku fal korygujących, w normalnym zygzaku 5-3-5 fala (c) ma często mniej więcej taką długość jak fala (a). 6. Innym sposobem zmierzenia długości fali c jest pomnożenie długości fali (a) przez 0,618 i odjęcie wyniku od dna fali (a). 7. W przypadku płaskiej korekty 3-3-5, gdzie fala b sięga szczytu fali (a) lub go przekracza, fala (c) będzie miała długość około 1,618 fali (a). 8. W trójkącie symetrycznym relacja każdej kolejnej fali do poprzedniej wynosi około 0,618.

Procentowe relacje pomiędzy ruchami cen Wymienione przed chwilą zależności pomagają określić zasięg ruchu cen zarówno w falach impulsu, jak i w falach korygujących. Innym sposobem wyznaczania zasięgu ruchu cen jest wykorzystanie procentowych relacji pomiędzy poszczególnymi ruchami. Najczęściej używane współczynniki to 61,8 procent (zazwyczaj zaokrąglone do 62 procent), 38 procent i 50 procent. Z rozdziału czwartego pamiętamy, że rynek zazwyczaj znosi poprzedni ruch cen o określoną, przewidywalną wielkość, spośród których najbardziej znane to 33 procent, 50 procent i 67 procent. Ciąg Fibonacciego umożliwia pewne udoskonalenie tych współczynników. W silnym trendzie minimalne zniesienie wynosi

Teoria Elliotta

295

Diagram 13.25 Trzy horyzontalne linie pokazują poziomy zniesień Fibonacciego (38 procent, 50 procent i 62 procent) mierzone na wykresie obligacji od dna z 1981 roku do szczytu z 1993 roku. Korekta cen z 1994 roku zatrzymała się dokładnie na poziomie zniesienia 38 procent.

zwykle około 38 procent. W słabszym trendzie obejmuje maksymalnie około 62 procent (diagramy 13.25 i 13.26). Stwierdziliśmy wcześniej, że proporcje Fibonacciego zbliżają się do 0,618 dopiero po czterech pierwszych liczbach ciągu. Pierwsze trzy relacje to 1/1 (100 procent), 1/2 (50 procent) oraz 2/3 (67 procent). Wielu adeptów teorii Elliotta nie wie być może, iż znane 50procentowe zniesienie poprzedniego ruchu jest w istocie współczynnikiem Fibonacciego, podobnie jak zniesienie o dwie trzecie. Pełne zniesienie poprzedniego rynku byka lub niedźwiedzia również powinno wyznaczać ważną linię wsparcia lub oporu.

Liczby Fibonacciego i czas Nie rozważaliśmy dotąd zbyt szczegółowo kwestii czasu w analizie fal. Otóż relacje w czasie oparte na liczbach Fibonacciego również bez wątpienia występują, tyle że są trudniejsze do przewidywania i niektórzy znawcy koncepcji Elliotta uważają je za najmniej istotny spośród trzech aspektów tej teorii. Moment przyszłego istotnego punktu

296

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 13.26 Trzy poziomy zniesień Fibonacciego mierzone od dna cenowego obligacji z 1994 roku do szczytu z początku roku 1996. Ceny obligacji spadły do linii 62 procent zniesienia.

zwrotnego wyznacza się na podstawie ciągu Fibonacciego, licząc odpowiednie jednostki czasu od wcześniejszych ważnych momentów w ruchu cen. Na wykresach przyjmujących za jednostkę czasu jeden dzień analityk liczy najpierw liczbę dni od ważnego punktu zwrotnego, z nadzieją, że przyszłe szczyty lub dna wypadną w dni Fibonacciego, czyli 13, 21, 34, 55 lub 89 dnia notowań w przyszłości. Tę samą metodę można stosować na wykresach uwzględniających tygodnie, miesiące, a nawet lata, poszukując w przyszłości okresu wyznaczanego przez liczbę Fibonacciego (diagramy 13.27 i 13.28).

Połączenie wszystkich trzech aspektów teorii fal Idealna sytuacja powstaje wtedy, kiedy forma fali, analiza proporcji i czas są ze sobą zgodne. Przypuśćmy, że analiza fal pokazuje, że piąta fala została w pełni ukształtowana, że przebyła 1,618 odległości od dna fali (1) do szczytu fali (3) i że upłynęło 13 tygodni od ostatniego dołka i 34 tygodnie od poprzedniego szczytu. Załóżmy też, że fala ta trwa 21 dni. W takiej sytuacji są bardzo duże szanse, że odwrócenie trendu jest całkiem blisko.

Teoria Elliotta

297

Diagram 13.2 7 Przedziały czasowe Fibonacciego mierzone w miesiącach od dna cenowego obligacji z 1981 roku. Być może to przypadek, ale cztery ostatnie przedziały czasowe Fibonacciego zbiegły się z istotnymi punktami zwrotnymi ruchu cen obligacji.

Diagram 13.28 Przedziały czasowe Fibonacciego mierzone w miesiącach od dna średniej Dowa z 1982 roku. Ostatnie trzy pionowe linie zbiegają się z załamaniami na rynku akcji (1987, 1990, 1994).

298

ANALIZA TECHNICZNA

Analiza wykresów potwierdza istnienie wielu zależności w czasie opartych na liczbach Fibonacciego. Jednym z problemów jest tu jednak różnorodność możliwych relacji. Dni bądź tygodnie Fibonacciego można liczyć od szczytu do szczytu, od szczytu do dna, od dna do dna i od dna do szczytu. Po fakcie zawsze je można znaleźć, ale w analizie bieżącego trendu czasami nie jest łatwo powiedzieć, które spośród możliwych relacji są w danym momencie istotne.

Teoria Elliotta na rynkach towarowych i na rynkach akcji Istnieje kilka różnic w stosowaniu teorii fal w odniesieniu do rynku akcji oraz do rynków towarowych. Na rynkach akcji na przykład wydłuża się na ogół fala (3), natomiast na rynkach towarowych - fala (5). Nienaruszalna reguła mówiąca, że fala czwarte nigdy nie zachodzi na falę (1), nie obowiązuje tak ściśle na rynkach towarowych (Na wykresach dziennych mogą się pojawić przebicia tego poziomu). Z kolei czasami na wykresach towarowych rynków pieniężnych widać wyraźniej formacje Elliotta niż w przypadku rynków terminowych. Używanie wykresów kontynuacyjnych na terminowych rynkach towarowych również jest źródłem zniekształceń, które mogą oddziaływać na długoterminowe formacje teorii Elliotta. Najbardziej istotna różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami rynków polega chyba na tym, że główne trendy wzrostowe na rynkach towarowych mogą być „ograniczone", to znaczy kolejne szczyty cen nie zawsze są wyższe od szczytów poprzedniego trendu wzrostowego. Na rynku towarowym możliwa jest sytuacja, w której pięciofalowy trend wzrostowy kończy się poniżej poprzedniego szczytu cen. Szczyt cen ukształtowany na wielu rynkach towarowych w latach 1981-1982 nie przewyższył cen ze szczytów uformowanych siedem i osiem lat wcześniej. Na koniec tych porównań możemy powiedzieć, że najbardziej wyraźne formacje znane z teorii Elliotta powstają na rynkach towarowych w wyniku wybicia z długo kształtujących się podstaw. Należy też pamiętać, że teoria fal stworzona była dla analizy ogólnych wskaźników rynku akcji. Na wykresach poszczególnych spółek nie sprawdza się już tak dobrze. Jest całkiem możliwe, że nie sprawdza się również na niektórych rynkach mających niewielu uczestników, ponieważ psychologia tłumu stanowi jedną z istotnych podstaw teorii Elliotta. Na przykład rynek złota stwarza doskonałą sposobność do analizy fal, ponieważ ma bardzo wielu uczestników.

Teoria Elliotta

299

Podsumowanie i wnioski Podsumujmy bardziej istotne elementy teorii fal, a następnie postarajmy się umieścić je we właściwej perspektywie: 1. Pełny cykl hossy składa się z ośmiu fal: pięciu wzrostowych i trzech spadkowych. 2. Trend dzieli się na pięć fal biegnących w kierunku trendu wyższego stopnia. 3. Korekty zawsze mają trzy fale. 4. Dwa rodzaje prostych korekt to zygzaki (5-3-5) i korekty płaskie (3-3-5). 5. Trójkąty są zwykle czwartymi fałami i zawsze poprzedzają ostatnią falę. Trójkąty mogą być również falami korygującymi (B). Fale mogą się wydłużać i dzielić na krótsze fale. 6. Fale mogą tworzyć struktury dłuższe i dzielić się na fale krótsze. 7. Czasami jedna z fal impulsu wydłuża się. Dwie pozostałe powinny wówczas być równe pod względem wielkości i czasu trwania. 8. Matematyczną podstawą teorii Elliotta jest ciąg liczbowy Fibonacciego. 9. Liczba fal odpowiada liczbom ciągu Fibonacciego. 10. Do określania zasięgu ruchu cen wykorzystuje się proporcje Fibonacciego. Najczęściej spotykane relacje wynoszą 62 procent, 50 procent oraz 38 procent. 11. Zasada zmienności ostrzega, by nie oczekiwać dwa razy z rzędu tego samego zjawiska. 12. Bessa nie powinna zejść poniżej poziomu czwartej fali poprzedniego trendu wzrostowego. 13. Fala czwarta nie powinna zachodzić na falę pierwszą (nie obowiązuje to tak ściśle na rynkach terminowych). 14. Teoria Elliotta mówi o falach, proporcjach i czasie - w tej kolejności znaczenia tych elementów. 15. Teoria była pierwotnie przeznaczona do analizy średnich całego rynku akcji i nie sprawdza się tak dobrze w przypadku kursów poszczególnych spółek. 16. Teoria ta sprawdza się najlepiej na tych rynkach towarowych, które mają najwięcej uczestników, takich jak rynek złota. 17. Zasadnicza różnica w przypadku rynków towarowych polega na występowaniu tak zwanych „ograniczonych" trendów wzrostowych. Teoria Elliotta opiera się w dużej mierze na tradycyjnych metodach, takich jak teoria Dowa czy klasyczna analiza wykresów. Większość formacji cenowych można wyjaśnić na gruncie teorii Elliotta jako części struktury fal. Wyznaczając spodziewany zasięg ruchów cen, teoria Elliotta opiera się na proporcjach Fibonacciego i procentowych

300

ANALIZA TECHNICZNA

relacjach między kolejnymi ruchami cen. Teoria fal uwzględnia elementy znane z innych koncepcji, ale idzie znacznie dalej, porządkując je i nadając im większą wartość prognostyczną.

Teorię fal należy wykorzystywać w połączeniu z innymi narzędziami analizy technicznej Są okresy, kiedy formacje te są wyraźne, ale nie zawsze tak bywa. Wtłaczanie niewyraźnej sytuacji rynkowej w schemat Elliotta i lekceważenie innych narzędzi technicznych jest nadużyciem tej teorii. Kluczem do powodzenia jest traktowanie teorii Elliotta jako częściowej odpowiedzi na zagadki związane z prognozowaniem zachowań rynku. Wykorzystanie tej koncepcji w połączeniu ze wszystkimi innymi prezentowanym tu teoriami technicznymi zwiększy jej wartość, a także wasze szanse na sukces.

Literatura przedmiotu Dwa najlepsze źródła informacji o teorii Elliotta i liczbach Fibonacciego to The Major Works of R.N Elliott wydane przez Roberta R. Prechtera, Jr. oraz Elliot Wave Principle Frosta i Prechtera (wyd. polskie: Teoria fal Elliotta, WIG-Press, Warszawa 1995). Wszystkie diagramy od 13.1 do 13.24 pochodzą z tej ostatniej pracy i zostały przedrukowane dzięki uprzejmości amerykańskiego wydawnictwa. Broszurę na temat liczb Fibonacciego Understanding Fibonacci Numbers Edwarda D. Dobsona można otrzymać od Traders Press P.O. Box 6206, Greenville, S.C. 29606.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Cykle Wprowadzenie Do tej pory koncentrowaliśmy uwagę głównie na zagadnieniach związanych z ruchem cen, a nie znaczeniu czasu w rozwiązywaniu zagadki prognozowania. Kwestia czasu była pośrednio obecna we wszystkich naszych dotychczasowych rozważaniach na temat analizy technicznej, ale sytuowała się na ogół na drugim planie. W tym rozdziale będziemy rozpatrywać problem prognozowania, kierując się założeniem analityków cykli, iż tu właśnie kryje się klucz do zrozumienia kierunku ruchów rynku. A zatem do naszej poszerzającej się listy narzędzi technicznych dodamy istotny wymiar czasu. Zamiast stawiać sobie pytanie, w jakim kierunku i jak daleko podąży rynek, zaczniemy zastanawiać się, kiedy tam dotrze, a nawet kiedy rozpocznie się ów ruch. W przypadku standardowego wykresu ukazującego ceny zamknięcia z poszczególnych dni, pionowa oś, czyli skala cenowa, to zaledwie połowa istotnych dla nas danych. Oś pozioma ukazuje tu horyzont czasu. A zatem wykres słupkowy jest w istocie wykresem czasu i ceny, choć wielu uczestników gry rynkowej koncentruje się wyłącznie na danych dotyczących ceny, pomijając wymiar czasu. Kiedy badamy formacje widoczne na wykresach, zdajemy sobie sprawę, że istnieje pewien związek pomiędzy czasem potrzebnym do ukształtowania się tych formacji i potencjałem wynikającego z nich ruchu cen. Im dłużej funkcjonuje dana linia trendu, wsparcia lub oporu, tym bardziej staje się istotna i wiarygodna. Aby wykorzystywać średnie kroczące, należy również ustalić, jakiego okresu one dotyczą. Nawet w przypadku oscylatorów trzeba dokonać wyboru liczby dni objętych pomiarem. W poprzednim rozdziale omawialiśmy użyteczność liczb Fibonacciego w określaniu momentów zwrotnych na rynku.

302

ANALIZA TECHNICZNA

Wydaje się zatem oczywiste, że wszystkie fazy analizy technicznej zależne są w pewnym stopniu od uwarunkowań czasowych, choć aspekt ten nie jest uwzględniany w sposób spójny i konsekwentny. Taką perspektywę przyjmuje dopiero analiza cykli, w której czas uważany jest za czynnik decydujący o hossie lub bessie na rynku. Również wszystkie inne narzędzia techniczne można udoskonalić, uwzględniając odpowiednie cykle. Można na przykład dokonać optymalizacji średnich kroczących i oscylatorów przez powiązanie ich z dominującymi cyklami. Analiza trendu może stać się bardziej precyzyjna dzięki badaniu cykli, które pozwoli stwierdzić, jakie linie trendu są istotne, a jakie nie. Również analiza formacji cenowych może zostać wzbogacona przez uwzględnienie cyklicznie pojawiających się szczytów i dołków. Wykorzystanie „okienek czasowych" pozwala na przefiltrowanie ruchów cen, w wyniku którego będzie można pominąć nieistotne zachowania rynku i zwrócić szczególną uwagę na te momenty, w których powinny wystąpić szczyty i dna cykli.

Cykle Najbardziej intrygującą książką, jaką czytałem na temat cykli jest Cycles: The Mysterious Forces That Trigger Events, której autorzy, Edward R. Dewey, jeden z pionierów analizy cykli, i Og Mandino wyodrębnili tysiące cykli rozciągających się na setki, a nawet tysiące lat. W pracy tej przedstawiono niemal wszystko, od trwającego 9,6 lat cyklu dobrych połowów atlantyckiego łososia po cykl (22,20 lat) międzynarodowych bitew obejmujący lata 1415-1930. Cykl aktywności Słońca od roku 1527 obejmuje, jak stwierdzono, 11,11 lat. Autorzy zaprezentowali również szereg cykli gospodarczych, w tym cykl dotyczący handlu nieruchomościami (18,33 lat) oraz cykl rynku kapitałowego trwający 9,2 lat (diagramy 14.1-2). Dewey przedstawia dwie zaskakujące konkluzje płynące z tych zestawień. Po pierwsze, że wiele cykli obejmujących na pozór niezwiązane ze sobą zjawiska wykazuje podobną okresowość. Na stronie 188 Dewey wymienia 37 różnych przykładów cykli 9,6-letnich, w tym eksplozje populacji gąsienic w New Jersey i kojotów w Kanadzie, obszary zasiewów pszenicy w USA oraz ceny bawełny w USA. Dlaczego tak niezależne od siebie sfery zjawisk podlegają takim samym cyklom? Drugim wnioskiem było spostrzeżenie, że te podobne cykle funkcjonowały synchronicznie, to znaczy podlegały zwrotom w tym samym czasie. Na diagramie 14.3 widzimy różne przykłady 18,2-letniego cyklu dotyczącego małżeństw, imigracji i cen akcji w Stanach Zjednoczonych. Dewey dochodzi do zaskakującego przekonania, że przyczyną tych cykli musi być „coś" we wszechświecie; że istnieje pewien rodzaj pulsu wszechświata, który tłumaczy utrzymującą się obecność tych cykli w tak wielu obszarach ludzkiej egzystencji.

Cykle

303

Diagram 14.1 22,2-letni cykl występowania plam na Słońcu. Susze następowały często w dwa lata po zanotowaniu minimalnej wartości, co ostatni raz zdarzyło się na początku lat siedemdziesiątych i ponownie powinno wystąpić w połowie lat dziewięćdziesiątych. Widoczna na wykresie linia przerywana oznacza cykl „idealny", a linia ciągła odpowiada faktycznym danym. Źródło: Foundation for the Study of Cycles.

Diagram 14.2 22,2-letni cykl bitew międzynarodowych, którego lokalny szczyt powinien wypaść w roku 1982. Linia przerywana oznacza cykl „idealny", a linia ciągła odpowiada faktycznym danym. Źródło: Foundation for the Study of Cycles.

W 1941 roku Dewey założył fundację na rzecz badań nad cyklami (Foundation for the Study of Cycles) z siedzibą w Pittsburgu. Jest to najstarsza i najbardziej znana organizacja zajmująca się badaniami cyklów. Fundacja ta wydaje czasopismo Cycles, w którym prezentowane są wyniki badań cykli występujących w wielu różnych dziedzinach,

304

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 14.3 Przegląd cykli 18,2-letnich.

Źródło: Edward R. Dewey, Cycles: The Mysterious Forces That Trigger Events, Manor Books, New York 1973.

w tym również w gospodarce, oraz miesięczny raport Cycle Projections, w którym stosuje się analizę cykli do rynku akcji, towarów, nieruchomości i całej gospodarki.

Podstawowe pojęcia dotyczące cykli W roku 1970 ukazała się książka J.M. Hursta The Profit Magic of Stock Transaction Timing. Praca ta dotyczy głównie cykli występujących na rynkach akcji i można ją polecić jako jedną z najlepszych publikacji wyjaśniających teorię cykli. Poniższe diagramy pochodzą z dzieła Hursta. Na początek zobaczmy, jak wygląda cykl i przedstawmy jego trzy zasadnicze cechy. Diagram 14.4 ukazuje dwa takie same cykle cenowe. Zauważmy że fale mierzone są tu w poziomie. Analitycy cykli opowiadają się za dokonywaniem pomiaru długości cyklu od dołka

Cykle

305

Diagram 14.4 Dwa cykle fali cenowej. Pojedyncza, prosta fala cenowa kształtująca zachowania zarówno rynków kapitałowych, jak i towarowych. Widzimy tu tylko dwa cykle fali, ale rozciąga się ona w nieskończoność w lewo i w prawo, powtarzając cykl za cyklem, co pozwala określić jej wartość w dowolnym momencie w przeszłości lub w przyszłości. Właśnie ta cecha fal umożliwia prognozowanie ruchów cen.

do dołka. Mierzyć można również odległości pomiędzy szczytami, ale pomiary te nie są tak wiarygodne. A zatem powszechną praktyką jest wyznaczanie początku i końca cyklu w jego najniższym punkcie, jak widzimy to na diagramie. Trzy podstawowe własności cyklu to amplituda, okres i faza. Amplituda mierzy wysokość fali, co widać na diagramie 14.5, i wyrażana jest w pieniądzach lub w punktach. Okres fali (diagram 14.6) to czas dzielący dwa dołki. Na zamieszczonym diagramie wynosi on 20 dni. Faza określa umiejscowienie dołka fali w czasie. Na diagramie 14.7 widzimy różnicę faz pomiędzy dwiema falami. Ponieważ jednocześnie funkcjonuje szereg różnych cykli, badanie faz pozwala analitykowi na określenie relacji pomiędzy cyklami o różnych długościach. Służy ono również do rozpoznawania dołka cyklu. Jeśli na przykład cykl 20-dniowy miał swój dołek dziesięć dni wcześniej, można określić termin następnego dołka. Jeśli znamy amplitudę, okres i fazę danego cyklu, to możemy, teoretycznie rzecz biorąc, dokonać jego ekstrapolacji w przyszłość. Zakładając, że cykl pozostaje w miarę niezmienny, można go wykorzystywać do prognozowania przyszłych szczytów i dołków. Tak w najprostszej formie wyglądają podstawy analizy cykli.

306

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 14.5 Na diagramie tym amplituda fali wynosi dziesięć dolarów (od minus pięciu do plus pięciu). Amplitudę mierzy się zawsze od dna do szczytu fali.

Diagram 14.6 Na diagramie tym okres fali wynosi 20 dni, które mierzy się pomiędzy dwoma kolejnymi dołkami fali. Okres można by mierzyć również pomiędzy szczytami, ale w przypadku fal cenowych dołki są zwykle bardziej wyraźne (z powodów, które będziemy omawiać). A zatem okresy fal cenowych najczęściej mierzy się pomiędzy dołkami.

Zasady dotyczące cykli Przyjrzyjmy się teraz niektórym zasadom leżącym u podstaw filozofii cyklu. Cztery najważniejsze z nich to zasady sumowania, harmonii, synchronii i proporcjonalności. Zasada sumowania głosi, że ruch cen jest sumą wszystkich aktywnych cykli. Na diagramie 14.8 widzimy, że wykres cen zamieszczony u góry utworzony jest przez zwykle nałożenie na siebie dwóch różnych cykli widocznych u dołu diagramu. Zwróćmy uwagę szczególnie na podwójny szczyt w złożonej fali C. Według teorii cykli wszystkie

Cykle

307

Diagram 14.7 Różnica faz pomiędzy dwiema falami. Na diagramie tym wynosi ona sześć dni. Mierzy się ją pomiędzy dołkami dwóch fal, które łatwiej zidentyfikować niż szczyty.

Diagram 14.8 Sumowanie dwóch fal. Linie przerywane pokazują, w jaki sposób wartości fali A są dodawane do wartości fali B, tworząc określoną wartość złożonej fali C.

308

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 14.9 Harmonia i synchronia.

formacje cenowe powstają w wyniku nakładania się na siebie co najmniej dwóch różnych cykli. Wrócimy jeszcze do tej kwestii. Zasada sumowania stanowi istotny aspekt uzasadnienia prognozowania cykli. Załóżmy, że wszystkie zachowania cen są sumą cykli różnych długości, że każdy z tych poszczególnych cykli można wyodrębnić i zmierzyć i że będą one funkcjonować również w przyszłości. A zatem poprzez symulację każdego z tych cykli i nałożenie ich na siebie powinniśmy uzyskać przyszły trend cenowy. Taka przynajmniej jest teoria. Zasada harmonii oznacza po prostu, że sąsiadujące ze sobą fale pozostają zwykle w określonej relacji liczbowej. Liczbą tą jest zazwyczaj dwa. Jeśli na przykład występuje cykl 20-dniowy, cykl niższego stopnia

Cykle

309

obejmować będzie zwykle połowę jego długości, czyli dziesięć dni. Cykl wyższego stopnia wynosić będzie 40 dni. Jak pamiętamy z omówienia reguły czterech tygodni, zamieszczonego w rozdziale dziewiątym, zasada harmonii była przywoływana, aby uzasadnić posługiwanie się również regułą dwóch i ośmiu tygodni. Zasada synchronii odwołuje się do silnej tendencji wykazywanej przez fale o różnej długości, która polega na tym, iż w falach tych mniej więcej w tym samym czasie występuje dołek. Diagram 14.9 ukazuje zarówno harmonię, jak i synchronię fal. Fala B stanowi połowę długości fali A. Fala A obejmuje dwa powtórzenia mniejszej fali B, co oznacza istnienie harmonii między tymi dwiema falami. Zauważmy również, że różne rynki podlegające cyklom o podobnych długościach będą wykazywać tendencję do przeżywania zwrotów w mniej więcej tym samym czasie. Zasada proporcjonalności odnosi się do relacji między okresem i amplitudą. Cykle o dłuższych okresach powinny mieć proporcjonalnie szerszą amplitudę. Amplituda cyklu 40-dniowego powinna być dwa razy większa od amplitudy cyklu 20-dniowego.

Odchylenia i model cykli Istnieją jeszcze dwie inne zasady, które opisują funkcjonowanie cykli w sposób bardziej ogólny, stwierdzając istnienie odchyleń oraz pewnego podstawowego modelu cykli. Zasada odchyleń, jak wskazuje jej nazwa, jest uznaniem faktu, że wszystkie wspomniane wcześniej zasady - sumowania, harmonii, synchronii i proporcjonalności - są jedynie silnymi tendencjami, a nie bezwzględnie obowiązującymi regułami. W praktyce mogą występować pewne odchylenia od nich i tak faktycznie się dzieje. Druga z tych zasad oparta jest na założeniu, według którego, pomimo różnic pomiędzy poszczególnymi rynkami (uzasadniających pewne modyfikacje w stosowaniu zasad dotyczących cykli), istnieje pewien modelowy zespół harmonijnie powiązanych cykli oddziałujących na wszystkie rynki. Model ten można wykorzystywać jako punkt wyjścia w analizie każdego rynku. Diagram 14.10 ukazuje jego uproszczoną wersję. Najdłuższy cykl obejmuje tu 18 lat, a każdy następny jest o połowę krótszy od poprzedniego. Jedyny wyjątek stanowi relacja między 54 i 18 miesiącami, gdzie niższy cykl wynosi jedną trzecią długości cyklu wyższego stopnia. Kiedy będziemy omawiać cykle o różnej długości na poszczególnych rynkach terminowych, dostrzeżemy, że model ten obejmuje większość wszelkich ruchów cyklicznych. Na razie przyjrzyjmy się kolumnie „dni". Widzimy tu 40, 20, 10 i 5 dni, czyli liczby odpowiadające długości okresów obejmowanych przez najczęściej stosowane średnie kroczące. Nawet dobrze znane średnie dotyczące okresów 4-, 9- i 18-dniowych stanowią pewną modyfikację średnich 5-, 10- i 20-dniowych. Także wiele oscylatorów uwzględnia okresy 5, 10 i 20 dni. Te same

310

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 14.10 Uproszczony model cykli.

liczby pojawiają się też w układzie tygodniowym jako reguła czterech tygodni oraz jej warianty w postaci reguły dwóch i ośmiu tygodni.

Koncepcja cyklu a metody analizowania wykresów W rozdziale trzecim książki Hursta znajdujemy szczegółowe wyjaśnienia na temat tego, w jaki sposób można lepiej zrozumieć i skuteczniej wykorzystywać standardowe metody analizy technicznej takie jak linie trendu i kanału, formacje cenowe oraz średnie kroczące, kiedy skoordynuje się je z zasadami dotyczącymi cykli. Diagram 14.11 pomaga wyjaśnić istnienie linii trendu i kanału. Poziomo biegnąca fala widoczna na dole diagramu staje się kanałem trendu wzrostowego, kiedy zostaje nałożona na wznoszącą się linię reprezentującą długoterminowy trend wzrostowy. Zwróćmy uwagę, że horyzontalny cykl widoczny na dole diagramu bardzo przypomina oscylator. Na diagramach 14.12a-b widzimy, w jaki sposób powstaje formacja głowy i ramion utworzona przez połączenie cykli o dwóch różnych długościach ze wznoszącą się linią reprezentującą sumę wszystkich składników długoterminowych. W podobny sposób Hurst wyjaśnia też formacje podwójnego szczytu, trójkątów, flag i chorągiewek. Na przykład formacja "Y" powstaje wówczas, gdy cykl średniookresowy dokonuje zwrotu dokładnie w tym samym momencie, co cykle wyższego i niższego stopnia.

Cvkle

311

Diagram 14.11 Kanał trendowy.

Hurst pokazuje również, jak można lepiej wykorzystywać średnie kroczące, jeśli ich długość zostanie zsynchronizowana z długością dominujących cykli. Lektura pracy Hursta powinna okazać się pomocna w zrozumieniu genezy znanych formacji, a może nawet przyczyni się do wyjaśnienia, dlaczego formacje te sprawdzają się w praktyce.

Cykle dominujące Rynki finansowe podlegają wielu różnym cyklom, ale jedynymi spośród nich, które mają realną wartość dla celów prognostycznych, są cykle dominujące. Są to te cykle, które cały czas wpływają na ceny

312

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 14.l2a Dodanie nowego składnika.

Diagram I4.12b Zastosowanie zasady sumowania.

i mogą być wyraźnie rozpoznane. Większość rynków podlega przynajmniej pięciu dominującym cyklom. W jednym z wcześniejszych rozdziałów dotyczących wykorzystania wykresów długoterminowych podkreślaliśmy, że w analizie technicznej należy zawsze obierać za punkt wyjścia perspektywę długoterminową, a następnie stopniowo ją skracać. Zasada ta zachowuje ważność również w przypadku badania cykli. Powinno się rozpocząć od analizy dominujących cykli długich,

Cykle

313

Diagram 14.13 Źródło: Walter Bressert, The Power of Oscillator/Cycle Combinations.

które mogą obejmować wiele lat, następnie analizować cykle średniookresowe obejmujące od kilkunastu tygodni do kilkunastu miesięcy, a na koniec cykle krótkie, trwające od kilkunastu godzin do kilkunastu dni, które posłużą do wyznaczenia momentu zawarcia transakcji i potwierdzenia punktów zwrotnych cykli dłuższych.

Klasyfikacja cykli Analitycy cykli różnią się nieco opiniami w kwestii klasyfikacji długości cykli (diagram 14.13). Biorąc pod uwagę te rozbieżności zdań, możemy jednak podjąć próbę określenia podstawowych kategorii cykli. Będą to: cykle długie (co najmniej dwuletnie), cykle sezonowe (rok), cykle podstawowe lub średniookresowe (od 9 do 26 tygodni) oraz cykle transakcyjne (4 tygodnie). Na niektórych rynkach funkcjonują również cykle pośrednie pomiędzy podstawowymi i transakcyjnymi, stanowiące połowę długości cyklu podstawowego. Cykle transakcyjne

314

ANALIZA TECHNICZNA

dzielą się na dwa krótsze cykle, alfa i beta, trwające po dwa tygodnie. (Pojęć cyklu podstawowego, transakcyjnego, alfa i beta po raz pierwszy użył Walter Bressert - patrz diagram 14.13).

Fale Kondratiewa Istnieją jeszcze dłuższe cykle, z których najbardziej chyba znanym jest liczący około 54 lat cykl Kondratiewa. Ten długi cykl gospodarczy odkryty przez rosyjskiego ekonomistę Mikołaja Kondratiewa, wywiera, jak się zdaje, zasadniczy wpływ na praktycznie wszystkie ceny papierów wartościowych i towarów. Jego występowanie stwierdzono zwłaszcza na rynkach stóp procentowych, miedzi, bawełny, pszenicy, akcji i hurtowych cen towarów. Kondratiew badał ów cykl od 1789 roku posługując się takimi czynnikami jak ceny towarów, produkcja surówki żelaza oraz płace robotników rolnych w Anglii (diagram 14.14). Wiele mówi się ostatnio o cyklu Kondratiewa, w szczególności dlatego, że jego przedostatni szczyt wypadł w latach dwudziestych, a następny powinien pojawić się w latach osiemdziesiątych. Sam Kondratiew zapłacił wysoką cenę za swoją teorię cykli gospodarki kapitalistycznej, bowiem zesłano go do łagru, gdzie zmarł. Więcej informacji na temat teorii Kondratiewa znaleźć można w K Wave Davida Knoxa i The Great Cycle Dicka Stokena.

Łączenie cykli o różnych długościach Jako ogólną zasadę przyjmuje się, że główny trend na danym rynku określają cykle długoterminowe i sezonowe. Jeśli w dwuletnim cyklu pojawiło się właśnie jego dno, to można oczekiwać przynajmniej roku wzrostów, mierząc od dołka do szczytu. A zatem cykl długoterminowy wywiera zasadniczy wpływ na kierunek rynku. Rynki cechują się również formacjami sezonowymi, co oznacza, że szczyt lub dołek pojawia się tam w określonych porach roku. Dołek na rynkach zbożowych na przykład pojawia się na ogół w porze zbiorów po czym następują wzrosty. Ruchy sezonowe trwają zazwyczaj kilka miesięcy. Przy inwestowaniu najbardziej użyteczne są cykle podstawowe. Cykl podstawowy, trwający od 3 do 6 miesięcy, stanowi odpowiednik trendu wtórnego i na ogół wskazuje, po której stronie rynku należy zająć pozycję. Cykl niższego stopnia, 4-tygodniowy cykl transakcyjny, wykorzystywany jest do wyznaczenia punktów wejścia i wyjścia zgodnie z kierunkiem trendu głównego. Jeśli trend ów ma charakter wzrostowy, przy zakupie wykorzystuje się dna cykli. Jeśli jest to trend spadkowy, szczyty cykli powinny być okazjami do krótkiej sprzedaży. 10-dniowe cykle alfa i beta można wykorzystywać do zwiększenia precyzji w wyznaczaniu momentu zawarcia transakcji.

Cykle

315

Diagram 14.14 Długi cykl Kondratiewa. Źródło: The New York Times, 27 May 1984, s. F U .

Znaczenie trendu W analizie technicznej zawsze podkreśla się znaczenie inwestowania zgodnie z kierunkiem trendu. W jednym z poprzednich rozdziałów stwierdziliśmy, że krótkoterminowe zniżki w trendzie wzrostowym należy wykorzystywać do zakupów, a krótkookresowe zwyżki w trendzie spadkowym - do sprzedaży. Z rozdziału o teorii Elliotta pamiętamy, że pięciofalowe ruchy mają zawsze kierunek zgodny z trendem wyższego stopnia. A zatem kiedy posługujemy się trendem krótkoterminowym w celu wyznaczenia momentu zawarcia transakcji, musimy najpierw stwierdzić, jaki jest kierunek trendu wyższego stopnia, a następnie dokonywać transakcji zgodnie z kierunkiem owego dłuższego trendu. Koncepcja ta zachowuje ważność również w przypadku cykli. Trend każdego cyklu określany jest przez kierunek dłuższego cyklu wyższego stopnia. Inaczej mówiąc, jeśli rozpoznany został trend dłuższego cyklu, można też określić trend krótszego cyklu niższego stopnia.

Cykl 28-dniowy Ważnym krótkoterminowym cyklem, który oddziałuje na większość rynków towarowych, jest 28-dniowy cykl transakcyjny. Inaczej mówiąc, na większości rynków widać tendencję do pojawiania się dołka cyklu

316

ANALIZA TECHNICZNA

co cztery tygodnie. Jednym z możliwych wyjaśnień tej silnej tendencji cyklicznej na wszystkich rynkach towarowych jest cykl lunarny. Burto Pugh badał ten cykl na rynku pszenicy w latach trzydziestych. (Science and Secrets of Wheat Trading, Lambert-Gann, Pomeroy 1978, pierwsze wyd. 1931) stwierdzając, że Księżyc wywiera pewien wpływ na występowanie punktów zwrotnych na rynku. Wedle teorii Pugha pszenicę należy kupować podczas pełni, a sprzedawać podczas nowiu, choć przyznawał on jednocześnie, że nie jest to wpływ silny i może zostać zneutralizowany przez oddziaływanie cykli dłuższych lub przez istotne wydarzenia zewnętrzne. Niezależnie od tego, czy Księżyc wywiera jakiś wpływ na rynki, należy stwierdzić, że 28-dniowy cykl faktycznie występuje i jest podstawą wielu parametrów wykorzystywanych we wskaźnikach krótkoterminowych. Po pierwsze, cykl ten opiera się na dniach kalendarzowych Przekładając tę wielkość na liczbę sesji otrzymujemy 20. Mówiliśmy już, jak wiele popularnych średnich kroczących, oscylatorów i innych wskaźników opiera się na liczbie 20 i harmonijnie powiązanych krótszych cyklach 10- i 5-dniowych. Powszechnie wykorzystuje się średnie kroczące 5-, 10- i 20-dniowe wraz z ich pochodnymi w postaci średnich 4-, 9- i 18-dniowych. Często stosowane są też średnie 10- i 40-dniowe; cykl 40-dniowy jest dłuższym cyklem wyższego stopnia względem cyklu 20-dniowego. W rozdziale dziewiątym omawialiśmy zalety reguły czterech tygodni stworzonej przez Richarda Donchiana. Sygnały kupna pojawiały się, kiedy rynek ustanawiał nowy najwyższy poziom od czterech tygodni, a sygnały sprzedaży - kiedy notowania spadały do minimum z czterech tygodni. Znajomość cyklu czterotygodniowego pozwala dostrzec znaczenie tej reguły i zrozumieć, dlaczego tak dobrze sprawdza się ona od wielu lat. Kiedy rynek przekracza maksimum z minionych czterech tygodni, z logiki cyklu wynika co najmniej to, że dłuższy cykl wyższego stopnia (cykl ośmiotygodniowy) przebył już swój dołek i jest w fazie wzrostowej.

Lewa i prawa translacja Koncepcja translacji może być najbardziej użytecznym aspektem analizy cykli. Lewa i prawa translacja odnosi się do przesunięcia szczytów cyklu w lewo lub w prawo od teoretycznego środkowego punktu cyklu. W 20-dniowym cyklu mierzonym od dołka do dołka szczyt powinien wypaść, teoretycznie rzecz biorąc, po dziesięciu dniach cyklu, czyli w jego połowie. Oznacza to dziesięć dni wzrostów, po których następuje dziesięć dni spadków. Takie modelowe sytuacje rzadko jednak występują w rzeczywistości. Pamiętajmy, że najwięcej odchyleń cykli pojawia się przy formowaniu się szczytów, a nie dołków. Dlatego

Cykle

317

Diagram 14.15 Lewa i prawa translacja. U góry diagramu widoczny jest prosty cykl. Pod nim widzimy trend większego cyklu. Na samym dole - rezultat ich połączenia Kiedy dłuższy trend ma charakter wzrostowy, środkowy szczyt przesuwa się w prawo. Kiedy trend jest spadkowy, szczyt przesuwa się w lewo. Prawa transakcja oznacza hossę, a lewa bessę. Źródło: Walter Bressert, wyd.cyt.

właśnie dołki uznaje się za bardziej wiarygodne i wykorzystuje do mierzenia długości cykli. Szczyty cykli zachowują się w różny sposób w zależności od trendu dłuższego cyklu wyższego stopnia. Jeśli trend ten jest wzrostowy, szczyt cyklu przesuwa się w prawo od środka cyklu, powodując prawą translację. Jeśli trend dłuższy ma charakter spadkowy, szczyt cyklu przesuwa się w lewo i mówimy wówczas o lewej translacji. A zatem prawa translacja jest oznaką hossy, a translacja lewa - bessy. Zastanówmy się nad tym przez chwilę. Otóż powiada się tu po prostu, że w trendzie zwyżkującym ceny dłużej rosną niż spadają, a w trendzie spadkowym na odwrót. Czy nie jest to podstawowa definicja trendu? Różnica polega jedynie na tym, że mówimy teraz o czasie, a nie o cenie (diagram 14.15).

318

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 14.16 Czteroletni cykl „wyborczy" łatwo rozpoznać przy użyciu Ehrlich Cycle Forecaster (linie pionowe). Jeśli cykl ten wciąż ma obowiązywać, to kolejnego istotnego dna należy się spodziewać w 1998 roku. Zwróćmy uwagę na prawą translację w latach 1950-1968, symetryczną formację w trendzie horyzontalnym w latach 1968-1975 oraz ponownie prawą translację powstałą wraz z kontynuacją trendu od dna w roku 1975. Indeksy giełdowe również podlegają 20-tygodniowym cyklom podstawowym.

Wyodrębnianie cykli W celu przeprowadzenia analizy różnych cykli oddziałujących na dany rynek należy najpierw wyodrębnić cykl dominujący na tym rynku. Można tego dokonać na kilka sposobów. Najprościej, metodą wizualną, przez badanie wykresów ukazujących ceny zamknięcia z poszczególnych dni, które pozwala rozpoznać wyraźne szczyty i dołki pojawiające się na danym rynku. Znajdując średni okres pomiędzy tymi cyklicznie pojawiającymi się punktami, można określić średnią długość cyklu. Istnieją pewne narzędzia ułatwiające zadanie wyszukiwania cykli. Jednym z nich jest wykrywacz cykli skonstruowany przez Staną Ehrlicha. Jest to coś w rodzaju harmonijki, którą przykłada się do wykresu. Odległość pomiędzy punktami jest zawsze równa i można ją zwiększać lub zmniejszać w celu dopasowania jej do cyklu o dowolnej

Cykle

319

Diagram 14.17 Ehrlich Cycle Forecaster rozpoznał 49-dniowy cykl transakcyjny na rynku kontraktów na indeks S&P 500. ECF wskazuje, że kolejny dołek tego cyklu wypadnie 49 dni od ostatniego dołka, czyli 30 marca 1998 roku.

długości. Po naniesieniu odległości pomiędzy dwoma dołkami cyklu można szybko stwierdzić, czy w tych samych odstępach pojawiają się inne jego dołki. Elektroniczna wersja tego narzędzia, Ehrlich Cycle Forecaster, dostępna jest dziś w programach Trade Station i SuperCharts firmy Omega Research (diagramy 14.16-14.18). Programy komputerowe pozwalają odszukać cykle bezpośrednio na wykresie. Na wywołanym na ekran wykresie cen oznacza się istotny dołek, przyjmując go za punkt wyjścia, po czym pojawiają się pionowe linie w kolejnych, na przykład 10-dniowych odstępach. Poszukując właściwego cyklu, okresy te można wydłużać i skracać, a także przesuwać linie w obie strony (diagramy 14.19 i 14.20).

Cykle sezonowe Wszystkie rynki podlegają do pewnego stopnia corocznemu cyklowi sezonowemu, to znaczy wykazują tendencję do poruszania się w określonym kierunku w danej porze roku. Najbardziej zrozumiałe są cykle sezonowe na rynkach zbożowych, gdzie dołki wypadają w okresie zbiorów, kiedy podaż jest największa. Na rynku soi na przykład większość sezonowych szczytów przypada na okres pomiędzy kwietniem

320

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 14.18 ECF wykrył 133-dniowy cykl akcji Boeinga. Ponieważ ostatni dołek wypadł w listopadzie 1997 roku, następny powinien uformować się 133 dni później, czyli 3 czerwca 1998 roku.

Diagram 14A9a Początki luków cykli zbiegają się z dołkami istotnych korekt Dowa, jeśli przyjmie się cykl 40-tygodniowy. Ostatnie dwa dołki cyklu wypadły na wiosnę 1997 roku i na początku 1998 (strzałki).

Cykle

321

Diagram 14.19b Łuki wskazują na istnienie cyklu 50-dniowego na wykresie Dowa w drugiej połowie 1997 roku i na początku 1998. Należy tak przesuwać łuki, aby ich początki zbiegły się z dołkami widocznymi na wykresie cenowym.

Diagram 14.20a Rozpoczynając od dna w 1981 roku, można znaleźć tendencję rynku obligacji do formowania istotnych dołków co 75 miesięcy (6,25 lat). Wielkość ta może z biegiem czasu się zmienić, ale jest to cenna informacja.

322

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 14.20b Łuki cyklu wskazują na istnienie cyklu 55-dniowego na rynku obligacji.

i czerwcem, a większość dołków na okres między sierpniem a październikiem (diagram 14.21). Znaną formacją sezonową jest na przykład „efekt lutego" polegający na tym, że ceny zbóż i soi spadają od końca grudnia do lutego. Wprawdzie przyczyny występowania sezonowych tendencji są bardziej oczywiste na rynkach produktów rolnych, ale praktycznie wszystkie rynki podlegają takim sezonowym wahaniom cen. Rynek miedzi wykazuje na przykład silną tendencję wzrostową od stycznia-lutego ze szczytem przypadającym w marcu lub kwietniu (diagram 14.22). Rynek złota wykazuje tendencję do kształtowania dołków w sierpniu. Na rynku srebra dołki pojawiają się w styczniu, po czym następują wzrosty do marca. Ropa naftowa na ogół kształtuje szczyty w październiku, po czym spada i zaczyna ponownie wzrastać z końcem zimy (14.23). Również rynki finansowe podlegają tendencjom sezonowym. Dolar amerykański wykazuje tendencję do kształtowania dna w styczniu (diagram 14.24), a obligacje formują w tym czasie szczyty cenowe. Obligacje są zwykle słabsze w pierwszej połowie roku i silniejsze w drugiej (diagram 14.25). Przykłady wykresów ukazujących tendencje sezonowe dostarczyła firma Moore Research Center specjalizująca się w sezonowych analizach rynków terminowych.

Cykle

323

Diagram 14.21 Na rynku soi szczyt występuje zwykle w maju, a dołek w październiku.

Diagram 14.22 Na tynku miedzi dołki kształtują się zwykle w październiku i w lutym, a szczyty w kwietniu i w maju.

324

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 14.23 Ceny ropy naftowej formują szczyt w październiku, po czym spadają, a od marca znów zaczynają rosnąć.

Diagram 14.24 Styczniowy szczyt na rynku marki niemieckiej zbiegł się z dołkiem na rynku dolara, który wypada zwykle na początku roku.

Cykle

325

Diagram 14.25 Ceny obligacji kształtują zwykle szczyt na początku roku i przez jego pierwszą połowę wykazują słabość. Następne sześć miesięcy jest na ogół lepsze dla byków na tym rynku.

Cykle na rynku akcji Czy wiecie, że najlepszy trzymiesięczny okres dla akcji to listopad, grudzień i styczeń? Luty jest zwykle słabszy, ale potem przychodzą dobre miesiące marzec i kwiecień. Po spokojnym czerwcu zaczyna się lipcowy wzrost (początek tradycyjnej letniej zwyżki). Najsłabszym miesiącem roku na rynku akcji jest wrzesień, a najsilniejszym grudzień (kończący się znanym dobrze poświątecznym wzrostem). Te i wiele innych informacji o cyklach na rynku akcji można znaleźć w wydawanym co roku przez Yale'a Hirscha Stock Trader's Almanac.

Styczniowy barometr Zdaniem Hirscha: „Jaki styczeń, taki rok". Według znanego styczniowego barometru zachowanie indeksu S&P 500 w styczniu rzutuje na charakter rynku w całym roku. Inną wersją tej zasady jest obserwacja, że kierunek S&P 500 podczas pierwszych pięciu sesji nowego roku pozwala zorientować się, jaki to będzie rok. Styczniowego barometru nie należy mylić z „efektem stycznia", który polega na

326

ANALIZA TECHNICZNA

tym, że akcje mniejszych spółek wypadają w styczniu lepiej niż akcje dużych firm.

Cykl prezydencki Innym znanym cyklem, który wpływa na zachowanie rynku akcji jest czteroletni cykl nazywany też prezydenckim, ponieważ zbiega się z wyborami na prezydenta Stanów Zjednoczonych. Każdy rok w tym cyklu ma swoją charakterystykę. W roku elekcji (1) rynek jest zwykle silny, środkowe lata (2 i 3) są na ogół gorsze, a rok przedwyborczy (4) jest znów dobry dla rynku. Według Trader's Almanac od 1904 roku lata elekcji przyniosły przeciętne zyski 224 procent, środkowe 72 procent, a ostatnie - 217 procent (diagram 14.16).

Łączenie analizy cykli z innymi narzędziami technicznymi Najbardziej obiecujące możliwości stosowania cykli z tradycyjnymi wskaźnikami technicznymi wiążą się ze średnimi kroczącymi i oscylatorami. Uważa się, że użyteczność obu tych narzędzi można zwiększyć, jeśli obejmowane przez nie przedziały czasu powiąże się z dominującymi cyklami rynkowymi. W konstrukcji oscylatora najlepiej zastosować połowę cyklu. W takim przypadku okres obejmowany przez oscylator wynosiłby 10 dni. Jeśli dokonujemy transakcji według cyklu 40-dniowego, należy zastosować oscylator 20-dniowy. W swojej książce The Power of Oscillator/Cycle Combinations Walt Bressert pokazuje, w jaki sposób cykle można wykorzystać w konstrukcji CCI, RSI, oscylatora stochastycznego i MACD. Również średnie kroczące można powiązać z cyklami. Do analizy cykli o różnych długościach można wykorzystywać różne średnie. W przypadku cyklu 40-dniowego można zastosować system przecięcia dwóch średnich, z których jedna będzie 40-dniowa, a druga 20-dniowa (połowa cyklu) lub 10-dniowa (jedna czwarta cyklu). Główny problem przy tym podejściu polega na stwierdzeniu, jakie cykle w danym momencie dominują.

Analiza spektralna Poszukiwanie cykli dominujących na rynku nie jest łatwe, ponieważ, jak można sądzić, długości tych cykli zmieniają się z biegiem czasu.

Cykle

327

To, co funkcjonowało miesiąc temu, może nie sprawdzić się za miesiąc. W swojej książce MESA and Trading Market Cycles John Ehlers stosuje podejście statystyczne nazywane MESA (Maximum Entropy Spectral Analysis). Ehlers twierdzi, że jedną z głównych zalet tej metody jest sposób pomiaru cykli pozwalający znajdować bardzo krótkie cykle, co jest niezwykle istotne w transakcjach krótkoterminowych. Pokazuje on także, w jaki sposób można wykorzystywać cykle do optymalizacji długości średnich kroczących i wielu innych wskaźników. Odkrywanie cykli pozwala na dynamiczne dostosowywanie wskaźników do aktualnej sytuacji rynkowej. Ehlers porusza także problem dwojakiego charakteru rynku, który może być zdominowany przez cykl lub przez trend. Jeśli na rynku dominuje trend, potrzebne będą wskaźniki takie jak średnia krocząca, natomiast w przypadku dominacji cyklu najbardziej odpowiednie okażą się różnego rodzaju oscylatory. Pomiar cykli pomaga w określeniu aktualnego charakteru rynku i w wyborze odpowiednich wskaźników.

Książki i programy komputerowe Większość książek wymienianych w tym rozdziale można otrzymać z firmy Traders Press. Jest także wiele programów komputerowych, które mogą pomóc w analizie cykli. Narzędzia takie jak Ehrlich Cycle Forecaster oraz CycleTrader Bresserta dostępne są jako dodatkowe opcje w programach firmy Omega Research. CycleTrader Bresserta łączy w sobie koncepcje omawiane przez autora w książce The Power of Oscillator/Cycle Combinations. Badania nad cyklami prowadzi też cały czas Foundation for the Study of Cycles.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

Komputery i systemy transakcyjne Wprowadzenie W analizie technicznej komputer odgrywa coraz większą rolę. W rozdziale tym zobaczymy, jak komputer może znakomicie ułatwić zadanie analityka, oferując łatwy dostęp do arsenału metod i narzędzi technicznych i pozwalając szybko zrobić to, co jeszcze kilka lat temu wymagałoby ogromnej pracy. Zakłada się tu, oczywiście, że użytkownik wie, jak się posługiwać tymi narzędziami, a tu kryje się jeden z problemów związanych z użytkowaniem komputera. Jeśli nie ma się właściwej znajomości koncepcji, jakie leżą u podstaw rozmaitych wskaźników i nie zna sposobów ich interpretacji, można zagubić się w gąszczu dostępnych dziś programów komputerowych. Co gorsza, ta ilość danych technicznych, które można przywołać jednym ruchem palca, stwarza czasami fałszywe poczucie bezpieczeństwa i kompetencji. Wielu dzisiejszych uczestników rynku błędnie przypuszcza, że są siłą rzeczy lepsi, ponieważ dysponują tak wielkimi możliwościami. Należy podkreślić, że komputer jest niezwykle cennym narzędziem w rękach tego, kto zna podstawy analizy technicznej. Kiedy przeglądamy wskaźniki i metody dostępne w programach komputerowych, możemy dostrzec, że wiele z nich to narzędzia całkiem proste, omawiane już w poprzednich rozdziałach. Są też oczywiście bardziej skomplikowane wskaźniki, które wymagają zaawansowanych programów wspomagających analizę wykresów. W analizie technicznej można wiele zdziałać bez posługiwania się komputerem. Niektóre rzeczy łatwiej zrobić przy użyciu zwykłego wykresu i linijki niż na wydruku komputerowym. Także niektóre rodzaje analizy długoterminowej nie wymagają komputera. Przy całej swej użyteczności komputer jest jedynie narzędziem. Dobry analityk może stać się dzięki niemu jeszcze lepszy, ale kiepski nie stanie się dobrym.

330

ANALIZA TECHNICZNA

Programy komputerowe Kilka metod technicznych dostępnych w programach komputerowych omawialiśmy już w poprzednich rozdziałach. Po przyjrzeniu się niektórym wskaźnikom zajmiemy się takimi dodatkowymi możliwościami oferowanymi przez komputer, jak automatyzacja różnych funkcji wybranych przez użytkownika czy testowanie zyskowności poszczególnych metod, które jest może największą zaletą programów komputerowych. Niektóre z tych programów pozwalają także na konstruowanie własnych wskaźników i systemów.

Ruch kierunkowy i systemy paraboliczne Wellesa Wildera Przyjrzymy się teraz dwóm najbardziej popularnym metodom opracowanym przez Wildera, czyli ruchowi kierunkowemu i systemowi parabolicznemu. Na tych przykładach postaramy się pokazać wady i zalety mechanicznych systemów transakcyjnych. Jak zobaczymy, systemy mechaniczne sprawdzają się tylko w określonych sytuacjach rynkowych. Powiemy także, w jaki sposób można włączyć do swoich metod system mechaniczny i wykorzystywać go jako wskaźnik potwierdzaj ący.

Zbyt wiele dobrego naraz Być może myśleliście nieraz, że jest za dużo wskaźników do wyboru. Czy zamiast upraszczać nam życie komputer nie komplikuje go, oferując tak wielki materiał do analizy? Programy do analizy wykresów proponują użytkownikowi 80 różnych wskaźników i metod. Jak można dojść do jakichkolwiek wniosków (i znaleźć jeszcze czas na dokonanie transakcji), mając do czynienia z tak ogromną liczbą danych?

Nieco o komputerze Programy komputerowe można stosować do analizy niemal każdego rynku finansowego. Większość programów jest łatwa w obsłudze, to znaczy pozwala bez trudu korzystać z listy oferowanych wskaźników i metod. Przede wszystkim należy zadbać o to, by program taki działał na komputerze, który już posiadamy lub zamierzamy kupić. Pamiętajmy, że większość programów do analizy wykresów napisano dla komputerów standardu IBM.

Komputery i systemy transakcyjne

331

Programy do analizy wykresów nie zawierają bieżących notowań. Użytkownik musi uzyskać te dane z innego źródła. Notowania można otrzymywać z serwisów danych za pośrednictwem modemu. W programach znajdują się nazwy różnych firm oferujących tę usługę. Firmy te zapewniają również wszystkie niezbędne programy i instrukcje umożliwiające odbiór i instalowanie danych w programie. Najpierw należy zdobyć dane historyczne, które powinny sięgać przynajmniej kilka miesięcy wstecz, abyśmy mieli jakiś materiał do analizy. Kolejne dane trzeba uzupełniać codziennie. Można analizować dane na gorąco w trakcie sesji, ale my będziemy odwoływać się do danych z końca dnia dostępnych po zamknięciu rynku. Będziemy potrzebowali także drukarki, aby móc uzyskać wydruk obrazów ukazujących się na ekranie. Warto mieć również stację dysków CD-ROM, ponieważ dane historyczne są często oferowane właśnie na tym nośniku.

Grupowanie narzędzi i wskaźników • Rodzaje wykresów, słupkowe, liniowe, punktowo-symboliczne i świecowe • Skale wykresów: arytmetyczna i logarytmiczna • Wykresy słupkowe: cena, wolumen i liczba otwartych kontraktów (dla rynków terminowych) • Wolumen: słupki, OBV wskaźnik popytu (Demand Index) • Podstawowe narzędzia: linie trendu i kanały, procentowe zniesienia, średnie kroczące i oscylatory • Średnie kroczące: koperty, wstęgi Bollingera • Oscylatory: CCI, momentum, ROC, MACD, oscylator stochastyczny, %R Williamsa, RSI • Cykle: wykrywacz cykli • Fibonacci: linie wachlarza, łuki, strefy czasowe i zniesienia • Wilder: RSI, Commodity Selection Index, ruch kierunkowy, system paraboliczny, Swing Index, ADX

Stosowanie narzędzi i wskaźników Jak sobie radzić z tak wielką liczbą wskaźników i metod? Sugerowałbym, aby na początek korzystać z podstawowych narzędzi, takich jak cena, wolumen, linie trendu, procentowe zniesienia, średnie kroczące i oscylatory. Zwróćmy uwagę, jak wiele jest samych oscylatorów. Najlepiej wybrać jeden lub dwa, które nam najbardziej odpowiadają i trzymać się ich. Cykle i wskaźniki Fibonacciego należy traktować jako metody pomocnicze, chyba że szczególnie się nimi

332

ANALIZA TECHNICZNA

interesujemy. Analiza cykli może pomóc w dobraniu odpowiednich długości średnich i oscylatorów, ale wymaga to dłuższej praktyki. W przypadku systemów mechanicznych na uwagę zasługują zwłaszcza system paraboliczny i ruch kierunkowy (DMI) Wildera.

System paraboliczny i ruch kierunkowy Obie te metody opracowane zostały przez Wellesa Wildera i przedstawione w jego książce New Concepts in Technical Trading Systems. W pracy tej omawiane są także wspomniane przed chwilą Commodity Selection Index, RSI i Swing Index.

System paraboliczny (SAR) System paraboliczny (SAR) Wildera to system transakcyjny odwracający pozycję, co oznacza, że stosując go, cały czas jest się na rynku. Skrót SAR {stop and reverse) oznacza, że pozycja jest odwracana, kiedy cena sięgnie linii obrony. Jest to system podążający za trendem. Jego nazwa pochodzi od kształtu, jaki przybierają ruchome linie obrony, które wyginają się parabolicznie (diagramy 15.1-15.4). Zwróćmy uwagę, że kiedy ceny rosną, kropkowana krzywa widoczna pod ceną, czyli punkty SAR, rozpoczyna swój bieg powoli, a następnie przyspiesza wraz z trendem. W trendzie spadkowym dzieje się to samo, ale w przeciwnym kierunku (kropki znajdują się ponad wykresem ceny). Wielkości SAR są obliczane i dostępne dla użytkownika następnego dnia. Wilder wbudował w system czynnik przyspieszenia. Każdego dnia linia obrony przybliża się do nowego trendu. Na początku ruch ten jest powolny, aby trend mógł się w pełni wykształcić. Kiedy zwiększa się czynnik przyspieszenia, SAR zaczyna się poruszać szybciej i dogania w końcu cenę. Jeśli trend słabnie lub nie wykształci się, pojawia się zwykle sygnał stopu i odwrócenia pozycji. Jak widać na diagramach, system paraboliczny spisuje się doskonale podczas trendów. Zwróćmy uwagę, że okres trendu został uchwycony należycie, ale podczas ruchów bocznych system zawodzi. Widzimy tu zarówno siłę, jak i słabość większości systemów podążających za trendem. Spisują się dobrze podczas wyraźnych trendów, które zdaniem samego Wildera stanowią jedynie 30 procent całego czasu notowań. Skoro tak, to system tego rodzaju nie będzie się sprawdzał przez około 70 procent czasu. Jak można sobie poradzić z tym problemem?

Komputery i systemy transakcyjne

333

Diagram 15.1 SAR oznaczony jest na wykresie kropkami. Sygnał kupna pojawił się, gdy dotknięty został górny SAR (pierwsza strzałka). Zauważmy, że SAR przyspieszył podczas wzrostu ceny i uchwycił większość tego trendu. Błędny sygnał widoczny w prawym górnym rogu został szybko skorygowany. System ten działa bardzo dobrze, gdy na rynku dominuje wyraźny trend.

Diagram 15.2 Ujęcie poprzedniego wykresu w dłuższej perspektywie pozwala dostrzec wady i zalety SAR, jak również każdego systemu podążającego za trendem. Sprawdzają się one w okresach wyraźnych trendów, ale okazują się bezużyteczne podczas ruchu bocznego, jaki dominował od sierpnia do stycznia.

334

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 15.3 System paraboliczny można zastosować do analizy na wykresie w ujęciu miesięcznym, aby uchwycić trend główny. Po sygnale sprzedaży z początku 1994 roku pojawił się sygnał kupna w lecie. Oprócz jednego błędnego sygnału w roku 1996 system sprawdza się przez niemal cztery lata.

Diagram 15.4 System paraboliczny na wykresie Dell Computer w ujęciu tygodniowym. W październiku 1997 roku pojawił się sygnał sprzedaży, ale przy końcu tego roku pozycja została znów odwrócona.

Komputery i systemy transakcyjne

335

Diagram 15.5 Linia ADX mierzy stopień ruchu kierunkowego. Odwrót od poziomu 40 (lewa strzałka) sygnalizował początek ruchu bocznego. Wybicie od poziomu 20 (prawa strzałka) oznaczało powrót trendu.

Ruch kierunkowy (DMI) i ADX Jednym z możliwych rozwiązań jest zastosowanie jakiegoś filtra lub narzędzia pozwalającego stwierdzać, czy rynek znajduje się w fazie wyraźnego trendu. Wskaźnik ADX Wildera szacuje ruch kierunkowy różnych rynków na skali od 0 do 100. Rosnąca linia ADX oznacza, że na rynku dominuje wyraźny trend i można zastosować system odpowiedni w takiej sytuacji. Zniżkująca linia ADX wskazuje na brak trendu, a tym samym na konieczność zrezygnowania z systemów podążających za trendem (diagram 15.5). Ponieważ ADX oscyluje między poziomami 0 i 100, można szukać tych rynków, dla których wartości ADX są najwyższe. Systemy niezależne od trendu (na przykład oscylatory) można wykorzystywać na rynkach o niskich wartościach ADX. Ruch kierunkowy (DMI) można stosować jako samodzielny system bądź jako filtr systemu parabolicznego lub każdego innego systemu podążającego za trendem. Metoda DMI opiera się na analizie dwóch linii, +DI oraz -DI. Pierwsza linia mierzy ruch w górę, a druga ruch w dół (diagram 15.6). Linia ciemniejsza to +DI, a jaśniejsza -DI. Sygnał kupna powstaje, gdy linia +DI przecina linię -DI od dołu, a sygnał sprzedaży, kiedy przecina ją od góry.

336

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 15.6 Linie ruchu kierunkowego widoczne na dole diagramu można wykorzystać jako filtr systemu parabolicznego (górny wykres). Kiedy +DI znajduje się ponad -DI (z prawej i lewej strony diagramu), wszystkie sygnały sprzedaży płynące z systemu parabolicznego można zignorować. Pozwoliłoby to uniknąć wielu błędnych sygnałów w okresie ruchu bocznego.

Diagram 15.7 14-tygodniowy ADX ukształtował szczyt na początku 1996 roku, po czym na rynku przedsiębiorstw użyteczności publicznej rozpoczął się trwający 18 miesięcy ruch boczny. Wybicie ADX w lecie 1997 roku ponad poziom 20 oznaczało powrót trendu.

Komputery i systemy transakcyjne

337

Diagram 15.6 pokazuje system paraboliczny i ruch kierunkowy. System paraboliczny jest wyraźnie bardziej czuły, co oznacza, że sygnały pojawiają się wcześniej i częściej. Stosując jednak wskaźnik ruchu kierunkowego jako filtr można uniknąć wielu błędnych sygnałów SAR akceptując jedynie te, które zgodne są z DMI. Można sądzić, że oba te systemy należy stosować łącznie, z DMI jako filtrem dla bardziej czułego SAR. Najlepszym momentem dla zastosowania systemu zależnego od trendu jest wzrost linii ADX (diagram 15.7 i 15.8). Pamiętajmy jednak, że kiedy ADX zaczyna spadać z poziomu 40, jest to wczesny sygnał słabnięcia trendu. Powrót ponad poziom 20 jest często oznaką początku nowego trendu (linia ADX jest wygładzoną różnicą pomiędzy +DI i -DI).

Zalety i wady systemów transakcyjnych Zalety systemów mechanicznych 1. 2. 3. 4. 5.

Eliminowane są emocje. Osiąga się większą dyscyplinę. Możliwa staje się większa konsekwencja. Transakcje są dokonywane zgodnie z kierunkiem trendu. Praktycznie gwarantowane jest uczestnictwo w każdym istotnym trendzie. 6. Zyski mogą rosnąć. 7. Straty są minimalizowane.

Wady systemów mechanicznych 1. Większość systemów mechanicznych podąża za trendem. 2. Systemy podążające za trendem potrzebują wyraźnych trendów, aby przynosić zyski. 3. Systemy zależne od trendu nie przynoszą na ogół zysków, kiedy na rynku nie ma wyraźnego trendu. 4. Okresy bez wyraźnych trendów bywają bardzo długie, co utrudnia stosowanie tego podejścia. Główny problem polega na tym, że system mechaniczny nie potrafi rozpoznać, kiedy na rynku nie ma trendu i wyłączyć się. Miarą dobrego systemu jest nie tylko jego zdolność do zarabiania pieniędzy podczas wyraźnych trendów, ale także zdolność do zachowywania kapitału, kiedy takich trendów nie ma. Niezdolność mechanicznego systemu do nadzorowania samego siebie jest jego największą słabością. Właśnie w takim przypadku szczególnie użyteczne mogą

338

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 15.8 ADX nałożony na wykres AMEX Oil Index w ujęciu miesięcznym. ADX utworzył szczyt powyżej poziomu 40 w roku 1990, kończąc wzrost spółek naftowych. Wybicie linii ADX ponad poziom 20 na początku 1995 roku oznaczało koniec czteroletniego ruchu bocznego na tym rynku i prawidłowy sygnał rozpoczęcia nowego trendu wzrostowego.

okazać się filtry takie jak DMI czy ADX, pozwalają bowiem określić, które rynki są najodpowiedniejsze do zastosowania danego systemu. Innym problemem jest to, że w systemach takich nie ma miejsca na przewidywanie odwrócenia trendu. Podążają one za trendem do chwili jego zmiany. Nie informują, kiedy rynek dociera do długoterminowego obszaru wsparcia lub oporu, kiedy powstają dywergencje na oscylatorach, czy kiedy kształtuje się wyraźna piątka fal Elliotta. Większość graczy będzie się w takim momencie zachowywać bardziej defensywnie i zacznie realizować zyski. System będzie natomiast trzymał pozycję jeszcze długo po zmianie kierunku trendu. A zatem to od użytkownika zależy, jak najlepiej wykorzystać taki system, to znaczy, czy zdać się na niego bez reszty, czy może włączyć go do całościowej strategii wraz z innymi narzędziami technicznymi. Oto kilka uwag na ten temat.

Sygnały systemu jako element dyscypliny Sygnały systemu można stosować jako zwykłe mechaniczne potwierdzenie wraz z innymi narzędziami technicznymi. Nawet jeśli nie posługujemy się systemem w sposób mechaniczny i odwołujemy się do innych wskaźników, jego sygnały można wykorzystywać jako element dyscyplinujący, który pozwala trzymać się właściwej strony

Komputery i systemy transakcyjne

339

rynku. Jeśli system wskazuje na trend wzrostowy, nie będzie się zajmować żadnych krótkich pozycji. I na odwrót, żadnych długich pozycji, jeśli komputer pokazuje, że trend spadkowy wciąż się utrzymuje (dla zwolenników analizy fundamentalnej byłby to prosty sposób na stosowanie technicznego filtra dla własnych koncepcji). Ustalenie kierunku trendu wymaga czasem osądu analityka. Sygnały z komputera uwalniają nas do pewnego stopnia od tej niepewności i chronią przed wpadnięciem w pułapkę „chwytania szczytów i dołków".

Sygnały systemu jako ostrzeżenia Sygnały systemu można również wykorzystywać jako doskonałe ostrzeżenia przed ewentualnymi zmianami trendu. Widząc te sygnały, można od razu zorientować się, gdzie należy przygotować się do transakcji. Te same informacje można uzyskać, przyglądając się wszystkim wykresom, ale komputer pozwala to zrobić szybciej, łatwiej i bardziej jednoznacznie. Możliwość otrzymywania zautomatyzowanych sygnałów jako ostrzeżeń jest ogromnie cenna, zwłaszcza w tak szerokim dziś świecie rynków finansowych.

Potrzebna pomoc eksperta? Jeden z produktów Omega Research, TradeStation, oferuje w tym względzie różne możliwości. Będąc w programie, można wywołać Komentarz Eksperta i uzyskać interpretację wskaźników dla bieżącej sytuacji rynkowej. Analityk-Ekspert Omegi określi, które wskaźniki będą najodpowiedniejsze w danej sytuacji rynkowej i je dla nas zinterpretuje. Ponadto mamy w programie jeszcze dwa Narzędzia Eksperta. Automatyczny wskaźnik trendu narysuje linie trendu, a wskaźnik formacji świecowych odnajdzie najbardziej znane formacje świecowe.

Testowanie gotowych systemów lub tworzenie własnych Omega Research posiada również bibliotekę najbardziej popularnych systemów transakcyjnych. Można je testować, zmieniać lub tworzyć własne. Wszystkie narzędzia Omegi pisane są w dość prostym języku komputerowym EasyLanguage. EasyLanguage zamienia koncepcje wyrażone w zwykłym języku na kod komputerowy potrzebny do działania programu. Nie sposób przecenić wartości, jaką jest dla kogoś, kto nie jest programistą, możliwość tworzenia, testowania, optymalizacji, a następnie automatyzacji własnych koncepcji. Komputer może nawet złożyć odpowiednie zlecenia i powiadomić nas, że pojawiły się

340

ANALIZA TECHNICZNA

sygnały transakcyjne (w Dodatku C posługując się EasyLanguage i TradeStation, pokazujemy, jak można stworzyć własny system).

Podsumowanie W rozdziale tym przedstawiliśmy dwa systemy Wellesa Wildera - system paraboliczny oraz ruch kierunkowy (DMI). System paraboliczny może dawać użyteczne sygnały, ale podobnie jak w przypadku innych systemów podążających za trendem, raczej nie należy go stosować bez odpowiedniego filtra. Filtrem takim mogą być dwie linie DI. Wskaźnik ADX, który jest częścią systemu DMI, oferuje możliwość określenia charakteru rynku, to znaczy stwierdzenia, czy mamy do czynienia z wyraźnym trendem, czy też z ruchem bocznym. Wznosząca się linia ADX sugeruje istnienie wyraźnego trendu i zastosowanie średnich kroczących. Zniżkująca linia ADX informuje o braku wyraźnego trendu i skłania do posłużenia się oscylatorami. Na przykładzie systemu parabolicznego przedstawiliśmy też wady i zalety większości systemów podążających za trendem. Spisują się one dobrze, jeśli na rynku dominuje wyraźny trend, ale są bezużyteczne, kiedy go nie ma. Wskazaliśmy też na zalety systemów mechanicznych. Eliminują one ludzkie emocje i mogą być bardzo pomocne w gorącej atmosferze rynku. Można je także wykorzystywać jako ostrzeżenia w analizie technicznej lub jako filtry w analizie fundamentalnej (więcej o systemach transakcyjnych w Dodatku C). Nie ma wątpliwości, że komputer zrewolucjonizował analizę rynków finansowych i świat transakcji. Wprawdzie głównym przedmiotem naszego zainteresowania jest analiza techniczna, ale jak zauważyliśmy, programy komputerowe pozwalają łączyć ją z analizą fundamentalną. Kiedy opublikowano pierwsze wydanie tej książki w 1986 roku, sprzęt komputerowy niezbędny do przeprowadzania poważnych analiz technicznych kosztował około pięciu tysięcy dolarów. Jakże się to zmieniło! Dzisiaj komputery o ogromnej mocy kosztują mniej niż dwa tysiące dolarów. Większość programów komputerowych można mieć za mniej niż trzysta dolarów. Niektóre oferują ponadto za darmo lub za niewielką opłatą dane z ostatnich dwudziestu lat na CD-ROM-ie. Inną wielką korzyścią wynikającą z posługiwania się komputerem jest możliwość uczenia się dzięki programom do analizy rynku. Podręczniki użytkownika mają nierzadko rozmiary pokaźnych ksiąg i zawierają wszelkiego rodzaju wyjaśnienia oraz wzory. Zdolności komputera do dawania sygnałów ostrzegawczych są szczególnie pomocne dla tych, którzy obserwują rynki akcji i obligacji na całym świecie oraz tysiące poszczególnych spółek, nie mówiąc o funduszach powierniczych. W rozdziale siedemnastym będziemy omawiać jeszcze bardziej zaawansowane wykorzystywanie komputera do tworzenia sieci neuronowych. Wiadomo jednak co robić. Jeśli ktoś poważnie interesuje się inwestowaniem na rynkach finansowych, powinien postarać się o komputer i nauczyć się jego obsługi. Nie będzie tego żałował.

ROZDZIAŁ SZESNASTY

Zasady zarządzania pieniędzmi i taktyka zawierania transakcji Wprowadzenie W poprzednich rozdziałach przedstawiliśmy główne metody analizy technicznej wykorzystywane do prognozowania zachowań rynków finansowych i dokonywania na nich transakcji. W tym rozdziale uzupełnimy te rozważania, dodając do zadania prognozowania zachowań rynku niezmiernie istotną kwestię taktyki zawierania transakcji (czyli wyznaczania ich momentu) oraz często niedostrzegany aspekt funkcjonowania na rynku, jakim jest sposób zarządzania pieniędzmi. Żaden program dokonywania transakcji nie może być pełny bez uwzględnienia tych trzech elementów.

Trzy czynniki sukcesu na rynku Jeśli program dokonywania transakcji ma przynieść sukces, musi uwzględniać trzy istotne czynniki: prognozowanie cen, wyznaczanie momentu zawarcia transakcji (timing) oraz sposób zarządzania pieniędzmi. 1. Prognozowanie cen polega na wskazywaniu spodziewanego kierunku trendu rynkowego. Jest to pierwszy i podstawowy krok w procesie podejmowania decyzji dotyczących zawierania transakcji. Prognoza decyduje o tym, czy uczestnik rynku spodziewa się hossy, czy bessy, oraz daje odpowiedź na zasadnicze pytanie o to, czy należy zająć na rynku pozycję długą, czy krótką. Jeśli prognoza jest niewłaściwa, to również kolejne kroki skazane są na niepowodzenie.

342

ANALIZA TECHNICZNA

2. Taktyka, czyli wybranie czasu zawarcia transakcji, służy określeniu konkretnego momentu wejścia na rynek i wyjścia z niego. Jest to szczególnie istotne na rynkach terminowych. Ze względu na niskie depozyty zabezpieczające i wynikający stąd silny efekt dźwigni nie ma tu wiele miejsca na błąd. Jest rzeczą całkiem możliwą właściwie rozpoznać kierunek rynku, a mimo to tracić pieniądze na skutek błędów w ustalaniu momentu zawarcia transakcji. Taktyka jest domeną niemal wyłącznie analizy technicznej, w związku z czym nawet ci, którzy opierają się na analizie fundamentalnej, muszą posługiwać się narzędziami technicznymi dla określenia właściwego momentu kupna i sprzedaży. 3. Zasady zarządzania pieniędzmi dotyczą alokacji posiadanych funduszy. Odnoszą się do takich kwestii, jak skład portfela, dywersyfikacja, ilość pieniędzy przeznaczanych do zainwestowania (czyli zaryzykowania) na danym rynku, posługiwanie się liniami obrony, relacja zysków do ryzyka, zachowanie po okresach sukcesów lub niepowodzeń, a także kwestii wyboru agresywnej lub ostrożnej taktyki zawierania transakcji. Znaczenie tych trzech różnych czynników można najprościej podsumować stwierdzeniem, że prognozowanie cen określa, co należy robić (kupować lub sprzedawać), taktyka pomaga zadecydować, kiedy trzeba to zrobić, a zasady zarządzania pieniędzmi pozwalają stwierdzić, ile środków można przeznaczyć na daną transakcję. Problem prognozowania cen omówiony został w poprzednich rozdziałach. Obecnie zajmiemy się dwoma pozostałymi aspektami dokonywania transakcji. Najpierw omówimy kwestię zarządzania pieniędzmi, ponieważ należy ją uwzględniać już w chwili decydowania się na określoną taktykę.

Zasady zarządzania pieniędzmi Po spędzeniu wielu lat w wydziale analiz dużej firmy maklerskiej zająłem się, nieuchronną koleją rzeczy, zarządzaniem pieniędzmi. Szybko odkryłem wówczas zasadniczą różnicę pomiędzy rekomendowaniem określonych strategii innym ludziom a samodzielnym ich stosowaniem. Zaskoczeniem dla mnie był fakt, że najtrudniejszy aspekt nowej sytuacji miał niewiele wspólnego ze strategiami rynkowymi. Sposób analizowania rynku i określania taktyki nie odbiegał wiele od dotychczasowego, natomiast rzeczywistej zmianie uległo moje spojrzenie na znaczenie sposobu zarządzania pieniędzmi. Byłem zdumiony tym, jak wielki wpływ na ostateczne rezultaty transakcji mają takie czynniki jak wielkość rachunku, skład portfela i ilość środków przeznaczonych na każdą z tych transakcji. Nie muszę zatem dodawać, że jestem zwolennikiem przywiązywania najwyższej wagi do kwestii zarządzania pieniędzmi. W naszej branży jest

Zasady zarządzania pieniędzmi

343

wielu doradców, którzy mówią klientom, co należy kupić i kiedy należy to zrobić. Mało jednak mówi się o tym, jaką część danego kapitału należy zaangażować w każdą z dokonywanych transakcji. Niektórzy uczestnicy rynku uważają, że zarządzanie pieniędzmi jest najważniejszym elementem w całym systemie dokonywania transakcji, ważniejszym nawet niż sam sposób ich zawierania. Być może nie posuwałbym się aż tak daleko, ale nie sądzę, aby można było na dłuższą metę funkcjonować na rynku bez znajomości sposobu zarządzania pieniędzmi. Jest to kwestia „być albo nie być". Umiejętność zawierania transakcji powinna każdemu, na dalszą metę, przynieść sukces. Właściwe zarządzanie pieniędzmi zwiększa szansę na to, że uda nam się dotrzeć do owej „dalszej mety".

Kilka wskazówek ogólnych Zarządzanie portfelem może się stać zadaniem bardzo trudnym i wymagającym posługiwania się skomplikowanymi metodami statystycznymi, ale tutaj omówimy tę kwestię na stosunkowo prostym poziomie. Oto kilka ogólnych wskazówek, które mogą się okazać pomocne w alokacji posiadanych pieniędzy i określeniu wielkości kapitałów angażowanych w poszczególne transakcje. Uwagi te odnoszą się przede wszystkim do transakcji na rynku terminowym. Zainwestowane fundusze nie powinny przekraczać 50 procent całości posiadanego kapitału. Reszta powinna być ulokowana w bonach skarbowych. Oznacza to, że w każdym momencie na rynku powinna się znajdować najwyżej połowa danego kapitału. Druga połowa służy jak rezerwa na okresy niepowodzeń i na „czarną godzinę". Jeśli na przykład na koncie znajduje się 100 tysięcy dolarów, to na transakcje rynkowe powinno się przeznaczać jedynie 50 tysięcy. 2. Zaangażowanie na danym rynku nie powinno przekraczać 15 procent całości posiadanego kapitału. A zatem posiadając 100 tysięcy dolarów, należy przeznaczać jedynie od 10 do 15 tysięcy dolarów na depozyt zabezpieczający na danym rynku. Chodzi o to, by unikać angażowania zbyt dużej części kapitału w jedną transakcję. 3. Łączna suma, której utratę ryzykuje się na danym rynku, nie powinna przekraczać 5 procent całości kapitału. Pięć procent oznacza tu wysokość kwoty, jaką gotowi jesteśmy stracić, jeśli nasza transakcja się nie uda. Jest to ważna kwestia w podejmowaniu decyzji dotyczącej liczby zawieranych transakcji i poziomu, na jakim wyznacza się linię obrony. Posiadając 100 tysięcy dolarów nie należy ryzykować w jednej transakcji więcej niż 5 tysięcy dolarów. 4. Łączny depozyt wyłożony na rynkach danej grupy towarów nie powinien przekraczać 20-25 procent całości posiadanego kapitału. Celem przyjęcia tego kryterium jest zapobieganie zbytniemu 1.

344

ANALIZA TECHNICZNA

zaangażowaniu na rynkach jednej grupy towarów. Złoto i srebro należą do metali szlachetnych i zwykle podlegają podobnym trendom. Pełne zaangażowanie na rynkach tej samej grupy towarów narusza zasadę dywersyfikacji. Wskazówki te są dość powszechne jako pewien standard na rynkach terminowych, ale można je modyfikować stosownie do własnych potrzeb. Niektórzy wolą bardziej agresywną taktykę i zajmują większe pozycje, podczas gdy inni są bardziej ostrożni. Istotną rzeczą jest tu stosowanie dywersyfikacji, pozwalające uchronić się przed poważniejszymi stratami w okresach niepowodzeń i zachować swój kapitał. (Wprawdzie uwagi te dotyczą transakcji na rynkach terminowych, ale ogólne zasady zarządzania pieniędzmi i alokacji środków można stosować do wszystkich form inwestowania).

Dywersyfikacja czy koncentracja? Wprawdzie dywersyfikacja jest jednym ze sposobów ograniczania ryzyka, ale nie można z nią przesadzać. Jeśli środki ulokowane są jednocześnie na zbyt wielu rynkach, to zyski z nielicznych opłacalnych transakcji mogą zostać zniwelowane przez większą liczbę transakcji nieudanych. Należy zatem poszukiwać tu właściwej równowagi. Niektórzy odnoszą sukcesy, koncentrując swoje działania na bardzo niewielu rynkach. Jest to dobra strategia, jeżeli na rynkach tych występują wyraźne trendy. Im większa negatywna korelacja między rynkami, tym większa dywersyfikacja. Jednoczesne zajmowanie długich pozycji w czterech walutach zagranicznych nie jest dobrym przykładem dywersyfikacji, ponieważ trendy walut zagranicznych są zwykle podobne do siebie i przeciwne względem dolara.

Posługiwanie się liniami obrony Zdecydowanie polecam stosowanie tej metody, choć wyznaczenie poziomu, na jakim przebiegać ma linia obrony, jest pewną sztuką. Należy tu połączyć wskaźniki techniczne z zasadami właściwego zarządzania pieniędzmi. Jak to robić, opiszemy przy omawianiu taktyki. Ważne jest, aby uwzględniać zakres wahań cen specyficzny dla danego rynku. Im większe są owe wahania, tym dalej musi znajdować się linia obrony. Tu także nie ma rozwiązania idealnego. Każdy chciałby usytuować taką linię jak najbliżej, aby zminimalizować ewentualne straty, ale grozi to z kolei niepożądaną likwidacją pozycji przy krótkoterminowej korekcie. Natomiast zbyt odległe usytuowanie linii obrony może wprawdzie pozwolić na uniknięcie przedwczesnego wyjścia z rynku, ale powoduje też zbyt duże straty. Cała sztuka polega na znalezieniu „złotego środka".

Zasady zarządzania pieniędzmi

345

Relacja zysku do ryzyka Najlepsi gracze na rynkach terminowych osiągają zyski tylko z 40 procent dokonywanych transakcji. Większość transakcji okazuje się niepowodzeniem. W jaki zatem sposób można zarabiać tu pieniądze, skoro przeważnie popełnia się błędy? Wynika to z natury kontraktów terminowych, które wymagają tak niewysokich depozytów, że nawet niewielki ruch cen w niewłaściwym kierunku przynosi w efekcie wymuszoną likwidację pozycji. A zatem gracz będzie wchodził na rynek wielokrotnie, zanim uchwyci ruch cen, którego szuka. W ten oto sposób dochodzimy do kwestii relacji między zyskiem a ryzykiem. Ponieważ większość transakcji przynosi straty, jedynym sposobem „wyjścia na swoje" jest zagwarantowanie sobie, by suma pieniędzy z pomyślnych transakcji była większa od strat poniesionych w transakcjach nieudanych. W tym celu większość graczy posługuje się określonym współczynnikiem zysk/ryzyko. Dla każdej potencjalnej transakcji określa się możliwy do osiągnięcia zysk, który jest następnie odnoszony do potencjalnej straty wynikłej z niepowodzenia transakcji (ryzyko). Powszechnie przyjmowany współczynnik wynosi tu 3:1. Potencjalny zysk musi być zatem przynajmniej trzykrotnie większy od możliwej straty, jeśli mamy zdecydować się na określoną transakcję. Maksymalizacja zysków i minimalizacja strat to jedno z najstarszych przykazań na rynku. Wielkie zyski osiąga się dzięki utrzymywaniu pozycji zgodnych z kierunkiem trendu. Ponieważ stosunkowo niewiele transakcji zawieranych w ciągu całego roku przynosi duże zyski, należy te nieliczne okazje wykorzystywać do maksimum. Sposobem na to jest właśnie „akceptacja dużych zysków i małych strat". Jest rzeczą zaskakującą, jak wielu uczestników rynku postępuje dokładnie na odwrót.

Operowanie różnymi jednostkami transakcyjnymi Akceptacja dużych zysków nie jest wcale rzeczą tak łatwą, na jaką wygląda. Wyobraźmy sobie sytuację, w której na rynku pojawia się pewien trend, przynosząc w stosunkowo krótkim okresie znaczne zyski. Nagle trend ów zatrzymuje się. Oscylatory pokazują, że rynek jest wykupiony, a na wykresach widać linie oporu. Co robić? Wydaje nam się, że rynek ma dużo większy potencjał, ale martwimy się, że nasze papierowe zyski mogą przepaść, jeśli rynek zacznie zniżkować. Czy w takiej sytuacji należy realizować zyski, czy przeczekać zakładając, że jest to tylko korekta?

346

ANALIZA TECHNICZNA

Problem ten da się rozwiązać, operując różnymi jednostkami transakcyjnymi. Jednostki te można podzielić na pozycje trwałe (zgodne z dotychczasowym trendem) i ruchome (wykorzystywane do operacji krótkoterminowych). Pozycje trwałe wiążą się z dłuższą perspektywą inwestycyjną. Linie obrony wyznacza się w tym przypadku na tyle daleko, by stworzyć dość miejsca na korektę czy konsolidację rynku. Właśnie te pozycje przynoszą największe zyski na dłuższą metę. Pozycje ruchome w naszym portfelu przeznaczone są do operacji krótkoterminowych. Jeśli rynek dotarł do pewnego istotnego poziomu oporu i jest wykupiony, można zrealizować część zysków. W przypadku kontynuacji trendu zlikwidowane pozycje można będzie otworzyć ponownie. Zwiększenie elastyczności osiągane dzięki operowaniu różnymi jednostkami transakcyjnymi ma wielkie znaczenie dla ostatecznych rezultatów osiąganych na rynku.

Jak postępować po okresach sukcesów lub niepowodzeń? Jak należy postępować po sukcesie lub porażce? Załóżmy, że wartość naszego kapitału spadła o 50 procent. Czy zmienimy sposób dokonywania transakcji? Skoro straciliśmy już połowę pieniędzy, musimy teraz podwoić to, co nam zostało, aby powrócić do punktu wyjścia. Czy zaczniemy staranniej wybierać transakcje, czy będziemy postępować tak jak dotychczas? Jeśli przyjmiemy bardziej ostrożną strategię, trudniej będzie odzyskać to, co straciliśmy. Przyjemniej jest rozważać, jaką strategię przyjąć po odniesieniu sukcesu. Co należy zrobić z osiągniętymi zyskami? Przypuśćmy, że podwoiliśmy nasze pieniądze. Z pozoru narzuca się tu odpowiedź, że trzeba wykorzystać te pieniądze do maksimum, podwajając zajmowane dotychczas pozycje. Co się jednak stanie, kiedy przyjdą nieuchronne spadki? Zamiast osiągnięcia kolejnych zysków, stracimy wszystkie dotychczasowe. A zatem odpowiedź na te dwa pytania nie jest tak prosta, jak mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka. Zapis dokonań każdego uczestnika rynku jest, podobnie jak wykres cenowy, serią szczytów i dołków. Jeśli jednak w ostatecznym rachunku mamy zarabiać pieniądze na rynku, trend ów powinien mieć charakter zwyżkujący. Najgorszym momentem do zwiększania zaangażowanego kapitału jest okres po odniesieniu sukcesu. Jest to po prostu kupowanie na rynku już wykupionym. Mądrzejszą rzeczą (choć sprzeczną z naturą ludzką) jest zwiększanie zaangażowania po spadkach i po poniesieniu strat. Wzrastają wówczas szansę, że dokonamy tego bliżej dołka, a nie szczytu.

Zasady zarządzania pieniędzmi

347

Taktyka zawierania transakcji Po przeprowadzeniu analizy rynku powinniśmy już wiedzieć, czy chcemy kupować, czy sprzedawać. Również zasady dotyczące zarządzania pieniędzmi powinny były już określić wysokość naszego zaangażowania. Ostatnim krokiem jest dokonanie samej transakcji. Może się to okazać najtrudniejszym etapem całego procesu. Ostateczna decyzja dotycząca tego, w jaki sposób i kiedy wejść na rynek, opiera się na połączeniu wskazówek technicznych, zasad zarządzania pieniędzmi oraz rodzaju zastosowanego zlecenia. W tej właśnie kolejności omówimy teraz te trzy czynniki.

Wykorzystywanie analizy technicznej w określaniu momentu zawarcia transakcji Sposoby zastosowania poznanych dotychczas zasad i narzędzi technicznych pozostają w gruncie rzeczy bez zmian, jedyna zaś różnica polega na tym, że mamy tu do czynienia z bardzo krótkimi okresami. Interesujące nas ramy czasowe to dni, godziny i minuty, a nie tygodnie i miesiące. Nie będziemy zatem dokonywać raz jeszcze przeglądu omówionych już metod technicznych, ograniczymy się jedynie do przywołania kilku ogólnych pojęć. 1. 2. 3. 4. 5.

Wybicie z formacji. Przełamanie linii trendu. Wykorzystanie poziomów wsparcia i oporu. Wykorzystanie relacji procentowych. Wykorzystanie luk.

Wybicie z formacji Uczestnik rynku stoi zawsze przed trudnym pytaniem: czy zajmować pozycję wyprzedzając wybicie, wchodzić na rynek zaraz po wybiciu, czy też czekać na ruch powrotny? Istnieją argumenty na rzecz każdej z tych możliwości, jak również takie, które przemawiają za ich połączeniem. Jeśli operuje się kilkoma jednostkami transakcyjnymi, można wykorzystać wszystkie te warianty. Jeśli zajmujemy pozycję przed wybiciem, to z jednej strony płacimy niższą cenę, ale z drugiej, większa jest możliwość, że nasza transakcja zakończy się niepowodzeniem. Wejście tuż po wybiciu zwiększa szansę na sukces, ale z kolei cena, jaką musimy wówczas zapłacić, będzie wyższa. Rozsądnym kompromisem jest tu czekanie na ruch powrotny, pod

348

ANALIZA TECHNICZNA

warunkiem, że taki ruch faktycznie nastąpi. Niestety, wiele dynamicznych rynków (zazwyczaj przynoszących największe zyski) nie zawsze nagradza taką cierpliwość kolejną szansą. Ryzykiem związanym z oczekiwaniem na ruch powrotny jest większa możliwość, że rynek się nam wymknie. Sytuacja ta pokazuje, że operowanie kilkoma jednostkami transakcyjnymi upraszcza problem wyznaczenia momentu wejścia na rynek. Można otworzyć niewielką pozycję w oczekiwaniu na wybicie, dokupić kolejną partię po wybiciu i jeszcze następną podczas ruchu powrotnego.

Przełamanie linii trendu Jest to jeden z najbardziej użytecznych wczesnych sygnałów do otwarcia lub zamknięcia pozycji. Jeśli poszukujemy technicznego sygnału do otwarcia nowej pozycji lub zamknięcia starej, przełamanie istotnej linii trendu stanowi często doskonałą wskazówkę do działania. Należy, oczywiście, uwzględniać również inne czynniki techniczne. Linie trendu można wykorzystywać także wówczas, gdy funkcjonują one jako poziomy wsparcia lub oporu. Kupowanie przy linii trendu wzrostowego lub sprzedawanie przy linii trendu spadkowego może być skuteczną strategią określania momentu dokonywania transakcji.

Wykorzystywanie linii wsparcia i oporu Poziomy wsparcia i oporu są najbardziej skutecznymi narzędziami wykorzystywanymi przy określaniu momentu wejścia na rynek i wyjścia z niego. Przełamanie linii oporu może być sygnałem do zajęcia nowej długiej pozycji. Linie obrony można wówczas usytuować poniżej poziomu najbliższego wsparcia. Można je też wyznaczyć ostrożniej, tuż poniżej punktu wybicia, który powinien teraz stać się poziomem wsparcia. Zwyżki do poziomu oporu w trendzie spadkowym lub spadki do poziomu wsparcia w trendzie wzrostowym można wykorzystywać do otwierania nowych pozycji lub powiększania dotychczasowych, które przynoszą zyski. Dla wyznaczenia linii obrony najlepsze są poziomy wsparcia i oporu.

Wykorzystywanie relacji procentowych W celu otwierania nowych pozycji lub powiększania dotychczasowych można w przypadku trendu wzrostowego wykorzystywać korekty, które znoszą od 40 do 60 procent uprzednich zwyżek. 40-procentowa korekta po wybiciu w górę może być doskonałą okazją do kupna. Również wzrosty (40-60 procent) w trendzie spadkowym

Zasady zarządzania pieniędzmi

349

stwarzają zwykle bardzo dobrą sposobność do krótkiej sprzedaży. Relacje procentowe można wykorzystywać również na wykresach ukazujących wahania cen w ciągu dnia.

Wykorzystywanie luk cenowych Do określenia momentu dokonania transakcji można również z dobrym skutkiem wykorzystywać widoczne na wykresach luki cenowe. Na przykład po ruchu w górę pozostawione luki funkcjonują zwykle jako obszary wsparcia. Należy wówczas kupować przy spadkach cen do górnej krawędzi luki lub do jej wnętrza. Linie obrony można umieścić poniżej luki. W trendzie spadkowym należy sprzedawać przy zwyżce do dolnej krawędzi luki lub do jej wnętrza. Linia obrony może wówczas przebiegać powyżej luki.

Łączenie narzędzi technicznych Najbardziej skuteczny sposób wykorzystania omówionych przed chwilą narzędzi technicznych polega na ich łączeniu. Pamiętajmy, że kiedy zastanawiamy się nad momentem zawarcia transakcji, zasadnicza decyzja o sprzedaży lub kupnie została już podjęta. Obecnie precyzujemy jedynie kwestię momentu wejścia na rynek lub wyjścia z niego. Jeśli pojawił się sygnał kupna, każdy chce uzyskać najkorzystniejszą cenę. Załóżmy, że korekta wynosi 40 do 60 procent dotychczasowego ruchu i że w strefie tej istnieje ważny poziom wsparcia lub luka. Przypuśćmy też, że niedaleko jest do istotnej linii trendu wzrostowego. Łączne, wykorzystanie wszystkich tych elementów pozwoli dokładniej wyznaczyć właściwy moment zawarcia transakcji. Chodzi o to, by kupować blisko linii wsparcia, ale szybko wychodzić z rynku, jeśli poziom ten zostanie przełamany. W trendzie spadkowym należy sprzedawać w miarę możliwości blisko poziomu oporu, ale jeśli poziom ten zostanie przełamany, należy kupować. Jako sygnał kupna można wykorzystać również przełamanie linii trendu spadkowego biegnącego wzdłuż szczytów korygujących zwyżek.

Łączenie wskazówek technicznych i zasad zarządzania pieniędzmi Zasady zarządzania pieniędzmi powinny być uwzględniane również przy ustalaniu poziomów linii obrony. Zakładając, że nasz kapitał wynosi 100 tysięcy dolarów i przyjmujemy kryterium 10-procentowego

350

ANALIZA TECHNICZNA

zaangażowania, możemy wyłożyć tylko 10 tysięcy dolarów. Maksymalne ryzyko wynosi 5 procent, czyli 5 tysięcy. A zatem linie obrony muszą być usytuowane w taki sposób, by nie dopuścić do większej straty niż 5 tysięcy dolarów, w razie gdy transakcja się nie powiedzie. Bliżej usytuowane linie obrony pozwalają na zajęcie większych pozycji, natomiast ich oddalenie ogranicza możliwe rozmiary naszego zaangażowania. Wyznaczając poziom linii obronnych, niektórzy posługują się wyłącznie zasadami zarządzania pieniędzmi. Ważne jest jednak, aby linie te przebiegały ponad istotnym poziomem oporu w przypadku krótkiej pozycji lub poniżej istotnego poziomu wsparcia w przypadku pozycji długiej. W znalezieniu bliższych poziomów wsparcia lub oporu szczególnie pomocne są wykresy ukazujące wahania cen w ciągu dnia.

Rodzaje zleceń Wybór właściwego rodzaju zlecenia jest niezbędnym elementem taktyki zawierania transakcji. Omówimy tu jedynie niektóre typy zleceń, czyli zlecenia po cenie rynkowej, zlecenia z limitem ceny, zlecenia „stop" (obronne), zlecenia „stop" z limitem ceny oraz zlecenia warunkowe po cenie rynkowej (market-if-touched - MIT). 1. Zlecenia po cenie rynkowej oznaczają po prostu, że makler ma dokonać sprzedaży lub kupna po bieżącej cenie rynkowej. Zlecenia tego rodzaju preferowane są na szybko zmieniających się rynkach lub wówczas, gdy chce się mieć pewność, że pozycja zostanie zajęta (aby nie stracić potencjalnie dynamicznego ruchu cen). 2. Zlecenia z limitem określają cenę, przy jakiej gotowi jesteśmy dokonać transakcji kupna lub sprzedaży. Zlecenie kupna jest w tym przypadku wystawiane na cenę niższą od aktualnej ceny rynkowej i oznacza najwyższą cenę, jaką nabywca gotów jest zapłacić. Zlecenie sprzedaży z limitem ceny wystawiane jest na cenę wyższą od aktualnej ceny rynkowej i oznacza najniższą cenę, jaką gotów jest zaakceptować sprzedający. Ten rodzaj zleceń wykorzystywany jest na przykład po wybiciu się cen w górę, kiedy nabywca chce dokonać zakupu na zniżce w pobliżu linii wsparcia. 3. Zlecenie „stop" można wykorzystywać do otwarcia nowej pozycji, do ograniczenia strat na pozycji już istniejącej oraz w celu obrony zysków. Zlecenie tego rodzaju określa cenę, przy jakiej ma zostać zrealizowane. Zlecenie kupna jest w tym przypadku wystawiane powyżej ceny rynkowej, a zlecenie sprzedaży poniżej (a zatem sytuacja jest odwrotna niż przy zleceniach z limitem ceny). Kiedy rynek osiągnie poziom zlecenia „stop", staje

Zasady zarządzania pieniędzmi

351

się ono zleceniem po cenie rynkowej i jest realizowane po najlepszej możliwej cenie. Przy długiej pozycji zlecenie sprzedaży umieszczane jest poniżej ceny rynkowej w celu uniknięcia strat. Jeśli rynek będzie zwyżkował, można przenieść je na wyższy poziom w celu ochrony zysków. Zlecenie „stop" dotyczące kupna można umieścić powyżej poziomu oporu, aby otworzyć długą pozycję w przypadku przełamania tej linii i wybicia cen w górę. Zlecenie „stop" usytuowane poniżej obszaru wsparcia otworzy nową krótką pozycję w przypadku wybicia cen w dół. Ponieważ zlecenia te stają się zleceniami po cenie rynkowej, faktyczna cena transakcji może być niższa lub wyższa od ceny określonej w zleceniu „stop", zwłaszcza na szybkim rynku. 4. Zlecenie „stop" z limitem ceny stanowi połączenie dwóch poprzednich. Ten rodzaj zlecenia określa zarówno cenę „stop", przy której transakcja jest realizowana, jak i limit ceny. Kiedy osiągnięty zostanie poziom ceny „stop", zlecenie staje się zleceniem z określonym limitem. Zlecenia takie są użyteczne wtedy, gdy chce się dokonać kupna lub sprzedaży w przypadku wybicia cen w górę lub w dół, ale przy zachowaniu kontroli nad ceną transakcji. 5. Zlecenie warunkowe jest podobne do zlecenia z limitem ceny, tyle że staje się zleceniem po cenie rynkowej, jeśli osiągnięty zostanie określony limit cenowy. Zlecenie warunkowe kupna byłoby umieszczane poniżej ceny rynkowej podobnie jak zlecenie z limitem. Kiedy limit ten zostaje osiągnięty, transakcja jest dokonywana po cenie rynkowej. Ten rodzaj zleceń ma jedną zasadniczą przewagę nad zleceniem z limitem. Zlecenie kupna z limitem usytuowane poniżej ceny rynkowej nie gwarantuje realizacji, nawet jeśli limit cenowy zostanie osiągnięty, ponieważ ceny mogą od razu odbić się od tego poziomu i zlecenie pozostanie niezrealizowane. Zlecenie warunkowe jest najbardziej użyteczne wówczas, gdy chce się kupić w korekcie, ale bez ryzykowania, że rynek ponownie odbije natychmiast po osiągnięciu limitu. Każdy z tych rodzajów zleceń przydaje się w określonych warunkach, każdy z nich ma też swoje dobre i złe strony. Zlecenia po cenie rynkowej gwarantują zajęcie pozycji, ale mogą oznaczać „forsowanie" rynku. Zlecenia z limitami cen pozwalają na kontrolę nad transakcją i uzyskanie lepszej ceny, ale wiążą się z ryzykiem, że transakcja nie zostanie zawarta. Zlecenia „stop" z limitem cen również wiążą się z takim ryzykiem, jeśli ceny utworzą lukę. Zlecenia „stop" można zdecydowanie polecić w celu ograniczania strat i ochrony zysków, ale w przypadku wykorzystywania ich dla otwarcia nowej pozycji może się okazać, że nie zostaną zrealizowane. Zlecenia warunkowe są szczególnie użyteczne, ale nie na wszystkich rynkach wolno się nimi posługiwać. Warto zapoznać się z różnymi rodzajami zleceń oraz z ich zaletami i wadami, aby umieć wykorzystać każde z nich w planowanych transakcjach. Należy się również upewnić, jakie rodzaje zleceń są dopuszczalne na poszczególnych rynkach.

352

ANALIZA TECHNICZNA

Wykorzystywanie wykresów krótkoterminowych Przy wyznaczaniu momentu zawarcia transakcji, co wiąże się z krótkoterminową perspektywą działania, szczególnie pomocne są wykresy ukazujące wahania cen w ciągu dnia. Są one wręcz niezbędne w przypadku dokonywania transakcji krótkoterminowych w jednej sesji, ale nas interesuje coś innego. Otóż chcemy się dowiedzieć, w jaki sposób wahania cen w ciągu dnia można wykorzystać w celu określenia momentu zawarcia transakcji, kiedy zostały już podjęte zasadnicze decyzje dotyczące wejścia na rynek lub wyjścia z niego. Warto powtórzyć, że cały proces decyzyjny musi się rozpoczynać od perspektywy długoterminowej, po czym należy stopniowo skracać okres będący przedmiotem analizy. A zatem punktem wyjścia powinny być wykresy długoterminowe (w układzie miesięcznym i tygodniowym), a następnie standardowe wykresy ukazujące ceny zamknięcia z poszczególnych dni; analiza tych wykresów będzie podstawą decyzji o dokonaniu transakcji. Dla uzyskania jeszcze większej precyzji badamy na końcu wykresy przedstawiające wahania cen w ciągu dnia. Jako narzędzia rozpoznawania sytuacji rynkowej wykresy długoterminowe można by porównać do teleskopu, a wykresy krótkoterminowe do mikroskopu. Jak się przekonamy, także w przypadku wykresów krótkoterminowych znajdują zastosowanie zasady techniczne omawiane w poprzednich rozdziałach (diagramy 16.1-16.3).

Dzienne punkty osiowe W celu uzyskania możliwości wejścia na rynek przy jeszcze bliżej usytuowanych liniach obrony niektórzy starają się przewidzieć cenę zamknięcia przy użyciu tak zwanych „dziennych punktów osiowych". Technika ta łączy siedem kluczowych poziomów ceny z czterema przedziałami czasowymi. Owych siedem punktów to maksimum, minimum i cena zamknięcia z poprzedniego dnia oraz cena otwarcia, maksimum, minimum i cena zamknięcia z dnia bieżącego. Cztery przedziały czasowe odnoszą się do bieżącego dnia notowań. Jest to moment otwarcia, 30 minut po otwarciu, południe (około 12.30 czasu nowojorskiego) oraz 35 minut przed zamknięciem. Przedziały czasowe można dostosowywać odpowiednio do specyfiki poszczególnych rynków. Koncepcja punktów osiowych polega na tym, by wykorzystywać je do wyznaczania momentu zawarcia transakcji, kiedy uważa się, że rynek sięga swego szczytu lub dna. Sygnały kupna lub sprzedaży pojawiają się z chwilą przełamania tych poziomów w ciągu dnia. Im później w ciągu dnia pojawia się taki sygnał, tym jest on silniejszy. Przykładem sygnału kupna może

Zasady zarządzania pieniędzmi

353

Diagram 16.1 5-rainutowy wykres kontraktu na S&P 500 ukazujący przebieg półtorej sesji. Ostatnich pięć sygnałów oscylatora stochastycznego (strzałki) było bardzo trafnych. Wykresy takie są bardzo przydatne w transakcjach krótkoterminowych.

Diagram 16.2 10-minutowy wykres kontraktu na obligacje skarbowe ukazujący trzy sesje. Ostatnie dwa sygnały oscylatora stochastycznego sugerowały sprzedaż 26 lutego tuż po godzinie 10.10 rano, a następnego dnia kupno o mniej więcej tej samej porze.

354

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 16.3 60-minutowy wykres kontraktu na markę niemiecką przedstawiający przebieg dziesięciu sesji. Widzimy trzy sygnały oscylatora stochastycznego (strzałki). Były to sygnał kupna z 17 lutego, sygnał sprzedaży z 24 lutego i znów sygnał kupna z 26 lutego.

być sytuacja, w której rynek otwiera się powyżej ceny zamknięcia, ale poniżej maksimum z poprzedniego dnia - poziom kupna wyznacza się wówczas powyżej maksimum z poprzedniego dnia. Jeśli poziom ten zostanie osiągnięty, linię obrony (dla sprzedaży) umieszcza się poniżej minimum z bieżącego dnia. 35 minut przed zamknięciem, jeśli nie została zajęta żadna pozycja, poziom kupna wyznacza się powyżej maksimum z dnia bieżącego, a poziom sprzedaży poniżej ceny otwarcia tego dnia. Podczas pierwszych 30 minut notowań nie podejmuje się zwykle żadnych działań. Wraz z upływem dnia punkty osiowe, podobnie jak linie obrony dla kupna i sprzedaży, zawężają się. Warunkiem sygnału kupna jest zamknięcie się cen powyżej ceny zamknięcia z poprzedniego dnia i ceny otwarcia z dnia bieżącego.

Podsumowanie Poniższa lista zawiera większość najbardziej istotnych zasad zarządzania pieniędzmi i taktyki dokonywania transakcji. 1. Dokonuj transakcji zgodnie z kierunkiem trendu średnioterminowego.

Zasady zarządzania pieniędzmi

355

2. Podczas trendu wzrostowego kupuj na zniżkach, a podczas trendu spadkowego sprzedawaj na zwyżkach. 3. Nie ograniczaj zysków, lecz straty. 4. Zawsze posługuj się liniami obrony dla ograniczania strat. 5. Nie działaj impulsywnie; miej zawsze plan. 6. Planuj swoją pracę i pracuj nad swym planem. 7. Posługuj się zasadami zarządzania pieniędzmi. 8. Stosuj dywersyfikację, ale bez przesady. 9. Przyjmuj relację zysku do ryzyka wynoszącą przynajmniej 3 do 1. 10. Kiedy powiększasz już zajmowane pozycje, przestrzegaj następujących wskazówek: a. Każda kolejna partia powinna być mniejsza od poprzedniej. b. Powiększaj wyłącznie pozycje przynoszące zysk. c. Nigdy nie powiększaj pozycji przynoszących straty. d. Dostosuj linie obrony do progu zyskowności. 11. Nie wyrzucaj dobrych pieniędzy w ślad za straconymi. 12. Najpierw zamykaj pozycje przynoszące straty, a dopiero po nich pozycje przynoszące zyski. 13. Poza transakcjami dokonywanymi na bardzo krótką metę podejmuj decyzje z dala od rynku, najlepiej wówczas, gdy notowania są już zakończone. 14. Zaczynaj od perspektywy długoterminowej i stopniowo ją skracaj. 15. Wykorzystuj wykresy krótkoterminowe dla zwiększenia precyzji w ustalaniu momentu zawarcia transakcji. 16. Najpierw naucz się zawierać transakcje o dłuższej perspektywie, a dopiero potem próbuj swych sił w transakcjach dokonywanych w ramach jednej sesji. 17. Staraj się nie zwracać uwagi na to, co mówią inni; nie traktuj zbyt poważnie tego, co pisze się w prasie finansowej. 18. Naucz się akceptować fakt, że jesteś w mniejszości. Jeśli masz rację, większość nie będzie się z tobą zgadzać. 19. Analiza techniczna jest pewną umiejętnością, która zwiększa się wraz z nabywanym doświadczeniem i pogłębianiem wiedzy. Nie przestawaj się uczyć. 20. Ujmuj rzeczy prosto; to, co bardziej skomplikowane, nie zawsze jest lepsze.

Rynek akcji Taktyka zawierania transakcji przedstawiona w tym rozdziale (oraz narzędzia analityczne omawiane w rozdziałach poprzednich) stosuje się również, z drobnymi modyfikacjami, do rynku akcji. Uczestnicy rynków terminowych skupiają się na trendach średnio- i krótkoterminowych, natomiast inwestujący na rynkach akcji bardziej interesują się trendami średnio- i długoterminowymi i nie przywiązują

356

ANALIZA TECHNICZNA

tak wielkiej wagi do transakcji i wykresów krótkoterminowych. Ogólne zasady pozostają jednak takie same jeśli chodzi o analizę rynku i praktykę transakcyjną, niezależnie od tego, czy są to ringi terminowej giełdy w Chicago czy parkiet New York Stock Exchange.

Alokacja środków Uwagi dotyczące zarządzania pieniędzmi przedstawione w tym rozdziale odnoszą się głównie do transakcji na rynkach terminowych. Wiele omawianych tu zasad wiąże się jednak z koniecznością właściwej dywersyfikacji portfela i alokacją środków. Alokacja środków dotyczy tego, w jaki sposób dany portfel podzielony jest na akcje, obligacje i gotówkę (zwykle w formie funduszu rynku pieniężnego). Część tego portfela może również być alokowana na rynkach zagranicznych. Alokacja środków obejmuje także kwestię podziału posiadanych funduszy na poszczególne sektory i branże rynku akcji oraz na tradycyjne rynki towarowe.

Zarządzane rachunki i fundusze powiernicze Zarządzane rachunki istnieją na rynkach terminowych od kilku lat i są pewnym rozwiązaniem dla tych, którzy chcą tu inwestować trochę pieniędzy, ale brak im doświadczenia niezbędnego, by robić to samodzielnie. Rachunki te to coś w rodzaju funduszu powierniczego na rynkach terminowych. Inwestuje się tu wprawdzie na wszystkich rynkach terminowych - walut, towarów, obligacji i indeksów akcji - ale dzięki zajmowaniu długich i krótkich pozycji oraz obecności na rynkach towarowych można uzyskać istotną dywersyfikację względem portfela złożonego z samych akcji i obligacji. Od roku 1997 przeznaczanie części środków na rynki towarowe stało się zresztą jeszcze łatwiejsze. W marcu 1997 roku założony został Oppenheimer Real Assets, pierwszy fundusz powierniczy inwestujący wyłącznie na rynkach towarowych. Fundusz ten proponuje portfel imitujący Goldman Sachs Commodity Index, który obejmuje 22 rynki towarowe. Ponieważ trendy na rynkach towarowych mają często kierunek przeciwny do trendów dominujących na rynkach akcji i obligacji, jest to doskonały sposób na dywersyfikację. Właściwa dywersyfikacja wymaga rozproszenia swoich środków między rynki o niskiej korelacji, czyli takie, których trendy różnią się. Rynki towarowe z pewnością spełniają to kryterium.

Zasady zarządzania pieniędzmi

357

Poruszyliśmy te kwestie z dwóch powodów. Jednym z nich jest to, że dziedziny zarządzania pieniędzmi i alokacji środków są bardzo ze sobą powiązane. Drugi powód jest taki, że i same rynki są ze sobą blisko powiązane. W następnych dwóch rozdziałach zobaczymy, jak ścisłe są więzi między rynkami terminowymi i rynkami akcji, a także przekonamy się, dlaczego inwestujący na rynkach akcji powinni orientować się w sytuacji na rynkach terminowych. Rozdział siedemnasty stanowi wprowadzenie do analizy międzyrynkowej.

Profil rynku Trudno byłoby omawiać wykresy ukazujące wahania cen w ciągu dnia, nie mówiąc ani słowa o jednej z najbardziej innowacyjnych metod stosowanych przy wykorzystywaniu tych wykresów, jaką jest profil rynku, technika stworzona przez J. Petera Steidlmayera. Podejście to zyskało entuzjastyczne przyjęcie w ostatnim dziesięcioleciu, zwłaszcza wśród uczestników rynków terminowych. Metodę tę można jednak stosować z równym powodzeniem na rynkach akcji. Nie jest łatwo przyswoić tę koncepcję, ale ci, którym się to udało, oceniają ją bardzo wysoko. Na czym polega profil rynku, wyjaśnia w Dodatku B ekspert w tej dziedzinie, Dennis Hynes.

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY

Rynki akcji a rynki terminowe. Analiza międzyrynkowa Kiedy ukazywało się pierwsze wydanie tej książki w 1985 roku, odrębność świata towarowych rynków terminowych od bardziej tradycyjnego świata akcji i obligacji zaczęła już zanikać. Dwadzieścia lat temu pojęcie „towaru" oznaczało takie rzeczy jak kukurydza, soja, półtusze wieprzowe, złoto czy olej. To były towary, które można było uprawiać, wydobywać lub przetwarzać. W latach 1972-1982 doszło do radykalnych zmian tej rzeczywistości wraz z wprowadzeniem kontraktów terminowych na waluty, obligacje skarbowe i indeksy giełdowe. Pojęcie „rynki towarowe" (commodities) ustąpiło miejsca pojęciu „rynki terminowe" (futures), ponieważ obligacje i akcje trudno było określać mianem towarów. Od tego czasu świat rynków terminowych do tego stopnia połączył się ze światem akcji i obligacji, że dziś trudno byłoby je oddzielić. Dlatego też metody analizy technicznej wykorzystywane do badania różnych rynków finansowych znalazły bardziej uniwersalne zastosowanie. Każdego dnia dostępne są notowania kontraktów na dolara, obligacje i indeksy rynkowe i jak się okazuje, ich ruchy cenowe są często zsynchronizowane. Kierunek tych trzech rynków zależy z kolei często od tego, co się dzieje na parkietach giełd towarowych. Obrót programowany, którego dokonuje się, kiedy cena kontraktu na S&P 500 jest rozbieżna z ceną tego indeksu na rynku gotówkowym, to codzienna rzeczywistość. Dla tych właśnie powodów wydaje się, że im bardziej rozumiemy świat rynków terminowych, tym więcej wiemy o całej sferze finansów. Jasne stało się, że zachowanie rynków terminowych może mieć istotny wpływ na rynek akcji. Wczesne sygnały trendów inflacji i stóp procentowych pojawiają się zwykle na parkietach giełd terminowych, zapowiadając kierunek ruchów cen na rynku akcji. Trendy dolara wiele mówią nam o sile lub słabości gospodarki amerykańskiej, co ma z kolei wpływ na zyski firm i wycenę akcji. Powiązania są jednak jeszcze głębsze. Rynek akcji dzieli się na sektory i grupy branżowe. Przerzucanie środków między tymi grupami dyktowane jest często sytuacją na rynkach terminowych. Na skutek ogromnego rozwoju funduszy powierniczych i sektora funduszy wykorzystywanie rotacji

360

ANALIZA TECHNICZNA

między grupami, które idą w górę, i grupami, które zniżkują, stało się znacznie łatwiejsze. W rozdziale tym zajmiemy się szerszym aspektem analizy międzyrynkowej, czyli relacjami między walutami, towarami, obligacjami i akcjami. Zobaczymy przede wszystkim, jak ściśle rynki te są powiązane i jak wykorzystywać rynki terminowe w procesie rotacji na rynku akcji.

Analiza międzyrynkowa W 1991 roku napisałem książkę Międzyrynkowa analiza techniczna, w której przedstawiałem relacje między różnymi rynkami finansowymi. Dziś jest to wiedza powszechnie akceptowana. Książka ta była swego rodzaju przewodnikiem, który miał pomóc w wyjaśnieniu sekwencji zdarzeń na poszczególnych rynkach i ich wzajemnych powiązań. Podstawowym założeniem analizy międzyrynkowej jest to, że rynki finansowe są w jakiś sposób powiązane. Dotyczy to zarówno rynków wewnętrznych, jak i międzynarodowych. Relacje te mogą się czasami zmieniać, ale w tej lub w innej formie zawsze występują. A zatem pełne zrozumienie tego, co dzieje się na jednym rynku, na przykład na rynku akcji, nie jest możliwe bez jakiegoś pojęcia o sytuacji na innych rynkach. To powiązanie rynków stwarza analitykowi technicznemu ogromną przewagę. Narzędzia przedstawiane w tej książce można stosować na wszystkich rynkach, dzięki czemu znacznie łatwiej jest posługiwać się analizą międzyrynkowa. Zobaczymy też, dlaczego możliwość obserwowania wykresów wielu rynków daje tak wielkie korzyści w dzisiejszym świecie finansowym.

Obrót programowany Najściślejszy związek pomiędzy rynkiem akcji a rynkiem terminowym dostrzec można w relacji pomiędzy indeksem S&P 500 na rynku gotówkowym a kontraktami na ten indeks. Kontrakty terminowe mają zwykle premię względem indeksu rynku gotówkowego. Jej wielkość zależy od poziomu krótkoterminowych stóp procentowych, dywidend z indeksu S&P 500 i liczby dni pozostających do wygaśnięcia kontraktu. Premia ta, czyli różnica pomiędzy S&P 500 terminowym i gotówkowym, maleje w miarę zbliżania się terminu wygaśnięcia kontraktu (diagram 17.1). Każdego dnia instytucje finansowe obliczają wielkość aktualnej premii, czyli wartość rzetelną. Wartość ta pozostaje niezmienna przez całą sesję, ale każdego następnego dnia stopniowo się zmienia. Kiedy premia ta wzrasta ponad wartość rzetelną o pewną

Analiza

międzyrynkowa

361

Diagram 17.1 Kurs kontraktów na indeks S&P 500 jest zwykle nieco wyższy niż kurs tego indeksu na rynku gotówkowym. Zauważmy, że różnica ta zanika w miarę zbliżania się wygaśnięcia kontraktu w marcu.

określoną wcześniej wielkość, automatycznie aktywizują się transakcje arbitrażowe nazywane programowanym kupnem. Kiedy kurs kontraktów jest zbyt wysoki w stosunku do kursu z rynku gotówkowego, następuje sprzedaż kontraktów i kupno akcji z koszyka S&P 500, aby zrównać wysokość kursów. Wpływ programowanego kupna na rynek akcji jest pozytywny, ponieważ pcha ono w górę indeks rynku gotówkowego. Programowana sprzedaż jest działaniem odwrotnym i występuje, kiedy premia kontraktów względem gotówki jest za niska w stosunku do jej wartości rzetelnej. W ramach programowanej sprzedaży kupuje się kontrakty na S&P 500 i wyprzedaje akcje. Programowana sprzedaż ma negatywny wpływ na rynek akcji. Inwestorzy rozumieją na ogół tę relację pomiędzy dwoma powiązanymi rynkami. Nie rozumieją jednak, że nagłe ruchy kursów kontraktów terminowych na S&P 500 powodowane są często przez inne rynki terminowe, takie jak rynek kontraktów na obligacje.

Powiązania pomiędzy obligacjami i akcjami Rynek akcji zależy od kierunku zmian stóp procentowych. Kierunek zmian stóp procentowych można obserwować w skali minutowej,

362

ANALIZA TECHNICZNA

śledząc zachowanie kontraktu na obligacje. Ceny obligacji poruszają się w przeciwnym kierunku niż stopy procentowe. A zatem kiedy ceny obligacji rosną, stopy maleją. Zjawisko to uważa się na ogól za korzystne dla rynku akcji*. Spadające ceny obligacji, czyli rosnące stopy procentowe uważa się za zły sygnał dla akcji. Z technicznego punktu widzenia bardzo łatwo jest porównać wykresy kontraktu na obligacje z wykresami indeksu S&P 500 z rynku gotówkowego lub z jego odpowiednikiem na rynku terminowym. Jak zobaczymy, ich trendy mają na ogół ten sam kierunek (diagram 17.2). W perspektywie krótkoterminowej nagłe zmiany trendu kontraktu na S&P 500 są często rezultatem nagłych zmian zachowań kontraktu na obligacje. W dłuższej perspektywie zmiany trendu kontraktu na obligacje ostrzegają często przed zmianami trendu indeksu S&P 500 na rynku gotówkowym. W tym sensie kontrakty na obligacje można traktować jako wyprzedzający wskaźnik dla rynku akcji. Rynek kontraktów na obligacje z kolei zależy zwykle od trendów na rynkach towarowych.

Powiązania pomiędzy obligacjami i towarami Ceny obligacji zależą od oczekiwań dotyczących wysokości inflacji. Ceny towarów uważa się za wskaźniki wyprzedzające trendy inflacyjne. A zatem trendy cen towarów mają zwykle kierunek przeciwny niż trendy cen obligacji. Jeśli przyjrzymy się historii rynku od lat siedemdziesiątych, zobaczymy, że nagłym zwrotom ku górze na rynkach towarowych (sygnalizującym wyższą inflację) towarzyszyły zwykle spadki cen obligacji. Odwrotną stroną tej relacji jest to, że silne wzrosty cen obligacji idą zwykle w parze ze spadkiem cen towarów (diagram 17.3). Na ceny towarów z kolei wpływają trendy dolara.

Powiązania między towarami i dolarem Wzrost kursu dolara powoduje zwykle spadek cen większości towarów. Inaczej mówiąc, rosnący dolar ma charakter nieinflacyjny (diagram 17.4). Jednym z rynków najbardziej zależnych od dolara jest złoto. Jeśli przyjrzymy się relacjom dolara i złota w dłuższej perspektywie, zobaczymy, że kierunki ich trendów są na ogół przeciwne (diagram 17.5). Złoto jest natomiast wskaźnikiem wyprzedzającym dla innych rynków towarowych. Jeśli analizujemy rynek złota, musimy wiedzieć, co dzieje się z dolarem. Analizując ogólny trend W warunkach deflacji obligacje i akcje zachowują się odmiennie, to znaczy ceny obligacji rosną, a ceny akcji spadają.

Analiza

międzyrynkowa

363

Diagram 17.2 Rosnące ceny obligacji są zwykle dobrym sygnałem dla rynku akcji. Dna cenowe na rynku obligacji w latach 1981, 1984, 1988, 1991 i 1995 zapowiadały zmianę trendu na wzrostowy na rynku akcji. Szczyty cenowe obligacji z lat 1987, 1990 i 1994 ostrzegały, że dla akcji przyszedł zły rok.

Diagram 17.3 Trendy cen towarów i obligacji mają zwykle przeciwne kierunki. Dna cenowe obligacji z lat 1996 i 1997 zbiegały się ze szczytami cen towarów.

364

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 17.4 Rosnący dolar powoduje zwykle spadek cen towarów. W 1980 roku dno kursu dolara zbiegło się ze szczytem cenowym towarów. Dno kursu dolara w roku 1995 było zapowiedzią ostrego spadku cen towarów rok później.

Diagram 17.5 Trendy dolara i cen złota mają zwykle przeciwny kierunek. Złoto z kolei wyprzedza na ogół inne towary.

Analiza między rynkówa

365

cenowy towarów (na podstawie jednego z popularnych indeksów cen towarów), trzeba znać sytuację na rynku złota. Jest oczywiste, że wszystkie cztery rynki są powiązane: dolar wpływa na towary, które oddziałują na obligacje, a obligacje mają wpływ na rynek akcji. Aby w pełni rozumieć, co dzieje się na jednym z tych rynków, trzeba wiedzieć, jaka jest sytuacja na trzech pozostałych. Na szczęście można to łatwo zrobić, patrząc po prostu na odpowiednie wykresy.

Sektory i branże na rynku akcji Zrozumienie relacji międzyrynkowych rzuca także światło na wzajemne oddziaływanie między różnymi sektorami i branżami rynku akcji. Rynek akcji dzieli się na sektory, a te z kolei - na grupy branżowe. Wydarzenia na scenie międzyrynkowej wpływają na zachowania spółek należących do poszczególnych sektorów i branż. Na przykład, kiedy obligacje są mocne a towary słabe, to akcje wrażliwe na zmiany stóp procentowych, takie jak spółki użyteczności publicznej, instytucje finansowe czy producenci surowców spożywczych spisują się na ogół lepiej od innych. Gorzej niż ogół rynku wypadają w tym czasie akcje spółek wrażliwych na inflację, czyli akcje kopalni złota bądź spółek sektora energetycznego. Kiedy rynki towarowe są silne w stosunku do obligacji, sytuacja jest odwrotna. Obserwując relacje pomiędzy cenami obligacji i cenami towarów, można określić, które sektory lub branże będą w danym okresie spisywać się lepiej. Ceny akcji spółek użyteczności publicznej są ściśle powiązane z cenami obligacji (diagram 17.6). Akcje kopalni złota są ściśle powiązane z ceną złota. Co więcej, grupy spółek często wyprzedzają odpowiadające im rynki terminowe. I tak akcje spółek użyteczności publicznej można wykorzystać jako wskaźnik wyprzedzający dla obligacji, a ceny akcji kopalni złota jako wskaźnik wyprzedzający dla złota. Innym przykładem wpływu międzyrynkowego może być oddziaływanie trendu ropy naftowej na ceny akcji spółek energetycznych i przewoźników lotniczych. Wzrost ceny ropy naftowej sprzyja cenom sektora energetycznego, ale niekorzystnie wpływa na ceny akcji linii lotniczych. Spadek cen ropy naftowej ma oczywiście odwrotny wpływ.

Dolar i duże spółki Inne powiązanie międzyrynkowe dotyczy wpływu dolara na kursy akcji dużych i małych spółek. Akcje wielkich międzynarodowych korporacji mogą ucierpieć w wyniku wzrostu siły dolara, ponieważ ich produkty okazują się wówczas za drogie na rynkach zagranicznych.

366

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 17.6 Pomiędzy cenami obligacji i cenami akcji spółek użyteczności publicznej zachodzi zwykle ścisły związek. Spółki użyteczności publicznej wyprzedzają nieco obligacje.

Diagram 17.7 Stosunek indeksu CRB i obligacji ukazuje, który walor jest silniejszy. Rok 1994 był korzystny dla towarów, a 1995 dla obligacji. W połowie 1997 roku nastąpiło gwałtowne załamanie tej linii w wyniku kryzysu w Azji i obaw przed deflacją.

Analiza międzyrynkowa

367

Natomiast akcje małych spółek produkujących głównie na rynek wewnętrzny są mniej zależne od ruchów dolara, a jeśli dolar jest silny, mogą nawet spisywać się lepiej niż akcje wielkich firm. A zatem silny dolar sprzyja małym spółkom (na przykład objętym indeksem Russell 2000), podczas gdy słabszy dolar może być korzystny dla wielkich korporacji międzynarodowych (na przykład tych, które obejmuje średnia przemysłowa Dow Jones).

Analiza międzyrynkowa i fundusze powiernicze Rozumienie powiązań międzyrynkowych musi obejmować także fundusze powiernicze. Kierunek trendu dolara może na przykład wskazywać nam wybór odpowiedniego funduszu, to znaczy inwestującego w duże lub w małe spółki. Może również pomóc w określeniu, ile pieniędzy chcemy zainwestować na rynkach złota lub surowców naturalnych. Istnienie tak wielu funduszy powierniczych zorientowanych na poszczególne sektory rynku komplikuje decyzję o wyborze jednego z nich. Zadanie to staje się znacznie łatwiejsze, jeśli porówna się zachowania rynków terminowych i różnych branż, a zrobić można to całkiem prosto dzięki metodzie analizowania siły względnej (Relative Strength - RS).

Analiza siły względnej Jest to niezwykle prosta, ale skuteczna metoda analizowania wykresów. Jedyne co należy zrobić, to podzielić cenę jednego waloru przez cenę drugiego i nanieść na wykres uzyskany wynik. Jeśli linia wyrażająca stosunek tych dwóch walorów rośnie, to licznik jest silniejszy od mianownika. Jeśli linia ta spada, to silniejszy jest walor będący mianownikiem. Rozważmy kilka przykładów wykorzystania tego wskaźnika. Podzielmy indeks towarów (CRB Futures Price Index) przez cenę kontraktu na obligacje skarbowe (diagram 17.7). Jeśli linia wyrażająca stosunek tych dwóch walorów rośnie, to ceny towarów są silniejsze od cen obligacji. W takiej sytuacji uczestnicy rynków terminowych będą kupować towary i sprzedawać obligacje. Natomiast uczestnicy rynku akcji będą kupować akcje wrażliwe na inflację i sprzedawać akcje wrażliwe na zmiany stóp procentowych. Jeśli linia opada, sytuacja jest odwrotna, to znaczy ci pierwsi będą sprzedawać towary i kupować obligacje, a drudzy - sprzedawać akcje kopalni złota, spółek naftowych oraz przedsiębiorstw cyklicznych i zaczną kupować akcje spółek użyteczności publicznej, instytucji finansowych i producentów surowców spożywczych (diagram 17.8).

368

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 17.8 W październiku 1997 roku kryzys w Azji spowodował przepływ pieniędzy z akcji przedsiębiorstw cyklicznych do akcji producentów surowców spożywczych, co zbiegło się ze spadkiem linii CRB/obligacje widocznym na diagramie 17.7.

Siła względna i sektory Na wielu giełdach dokonuje się obecnie transakcji opcjami na różne sektory rynku. Chicago Board Options Exchange oferuje największy ich wybór spośród tak różnych grup, jak przemysł samochodowy, branża komputerowa, ochrona środowiska, rozrywka, nieruchomości, ochrona zdrowia, handel detaliczny i transport. The American Stock Exchange i Philadelphia Stock Exchange oferują popularne opcje na akcje banków, złoto, ropę naftową, akcje producentów lekarstw, półprzewodników oraz na akcje spółek użyteczności publicznej. Wszystkie te opcje można analizować na wykresie tak jak każdy inny rynek. Najlepszym sposobem wykorzystania analizy siły względnej (RS) jest w tym przypadku podzielenie ich ceny przez jakiś punkt odniesienia, na przykład S&P 500. Można wówczas stwierdzić, które walory wypadają lepiej niż ogół rynku (wzrost linii RS), a które gorzej (spadek linii RS). Kilka prostych narzędzi technicznych jak linie trendu i średnie kroczące pomoże nam wykryć istotne zmiany trendu siły względnej (diagram 17.9). Generalnie chodzi o to, by wycofywać swoje fundusze z tych sektorów rynku, gdzie siła względna właśnie zaczęła zniżkować, i przerzucać tam, gdzie poszła w górę.

Analiza międzyrynkowa

369

Diagram 17.9 Siła względna PSE High Tech Index w stosunku do S&P 500. Prosta analiza linii trendu pomogła wykryć zmiany trendu w październiku 1997 i pod koniec tego roku.

Ruchy te można obserwować, śledząc same opcje lub fundusze powiernicze, które odpowiadają różnym sektorom i branżom rynku.

Siła względna i akcje poszczególnych spółek Inwestorzy mają tu dwie możliwości. Mogą po prostu przenieść swoje środki z jednej grupy spółek do drugiej i na tym poprzestać, ale mogą też zastanowić się nad dalszym wyborem konkretnych spółek z danej grupy. Analiza siły względnej także i w tym przypadku może odegrać istotną rolę. Kiedy wybierzemy odpowiedni indeks, następnym krokiem jest zbadanie siły względnej każdego obejmowanego przezeń waloru, czyli stosunku akcji poszczególnych spółek do samego indeksu. W ten sposób można łatwo znaleźć akcje, które mają największą siłę względną (diagram 17.10). Można kupić akcje o największej aktualnie sile względnej lub tańsze akcje, których siła względna zaczęła właśnie iść w górę. W każdym razie chodzi o to, by unikać akcji, których linia siły względnej stale spada.

370

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 17.10 Analiza siły względnej akcji Dell Computer w stosunku do PSE High Tech Index przy końcu 1997 roku wykazała, że Dell to jeden z najlepszych wyborów w tym sektorze.

Systematyczna analiza rynku Systematyczną analizę rynku zaczynamy od badania głównych indeksów w celu określenia ogólnego trendu. Następnie wybieramy te sektory lub grupy które wykazują największą silę względną. Potem znajdujemy spółki, których akcje mają największą silę względną w ramach wybranych wcześniej grup. Wykorzystując w procesie decyzyjnym zasady analizy międzyrynkowej, można również stwierdzić, czy obecna sytuacja na rynku sprzyja obligacjom, towarom czy akcjom, co pozwoli właściwie ulokować nasze środki. Te same zasady można zastosować w inwestowaniu na rynkach międzynarodowych, porównując siłę względną poszczególnych giełd. Ostatecznym sprawdzianem może być zastosowanie wszystkich opisanych tu metod technicznych do analizy wykresów funduszy powierniczych. Dysponując komputerem i wykresami cenowymi, wszystko to można wykonać bez trudu. Pomyślmy, ile wysiłku należałoby włożyć, aby tak wiele rynków poddać analizie fundamentalnej.

Analiza międzyrynkowa

371

Scenariusz deflacyjny Zasady przedstawianej tu analizy międzyrynkowej oparte są na zachowaniach rynku obserwowanych od lat siedemdziesiątych. Był to okres galopującej inflacji, który sprzyjał cenom towarów. Dwa następne dziesięciolecia cechowały się spadkiem cen towarów i silnym rynkiem akcji i obligacji. W drugiej połowie roku 1997 nastąpiło ostre załamanie azjatyckich walut i rynków akcji, co wywarło szczególnie negatywny wpływ na takie rynki jak miedź, złoto i ropa naftowa. Po raz pierwszy od dziesięcioleci niektórzy obserwatorzy rynku wyrażali obawę, że korzystna dezinflacja (ceny rosną w wolniejszym tempie) może zamienić się w szkodliwą deflację (spadek cen). Na domiar złego ceny producentów po raz pierwszy od ponad dziesięciu lat spadły w skali rocznej. W rezultacie rynki obligacji i akcji zaczęły się zachowywać odmiennie. Po raz pierwszy w okresie czterech lat inwestorzy wyprzedawali akcje i wkładali więcej środków w obligacje i akcje wrażliwe na zmiany stóp procentowych, takie jak akcje spółek użyteczności publicznej. Przyczyną tych zmian w alokacji środków było to, że deflacja zmienia scenariusz międzyrynkowy. Odwrotna relacja między cenami obligacji i towarów zostaje zachowana. Towary zniżkują, a ceny obligacji rosną. Różnica polega na tym, że w takich uwarunkowaniach negatywnie może reagować rynek akcji. Wskazujemy na ten fakt, ponieważ już od bardzo dawna świat finansów nie miał do czynienia z deflacja. Jeśli tak się stanie, to relacje międzyrynkowe wciąż będą występować, ale w inny sposób. Dezinflacja jest niedobra dla towarów, ale sprzyja obligacjom i akcjom. Deflacja jest dobra dla obligacji, zła dla towarów i może także nie sprzyjać akcjom. Trend deflacyjny, który zaczął się w Azji w połowie roku 1997, dotarł do Rosji i Ameryki Łacińskiej w połowie roku 1998, po czym zaczął wywierać szkodliwy wpływ na wszystkie rynki papierów wartościowych. Załamanie na rynku towarów miało szczególnie złe następstwa dla takich eksporterów towarów jak Australia, Kanada, Meksyk i Rosja. Deflacyjny wpływ spadku cen towarów i akcji okazał się korzystny dla obligacji skarbowych, które ustanowiły swoje maksima cenowe. Wydarzenia na rynku w 1998 roku były dobitnym przykładem istnienia powiązań międzyrynkowych pokazując, że w warunkach deflacji obligacje i akcje mogą zachowywać się odmiennie.

Korelacja międzyrynkowa Dwa rynki, których trendy mają na ogół ten sam kierunek, takie jak akcje i obligacje, są skorelowane pozytywnie. Rynki o przeciwnych

372

ANALIZA TECHNICZNA

trendach, jak obligacje i towary, są skorelowane negatywnie. Wykresy komputerowe pozwalają nam mierzyć stopień korelacji pomiędzy dwoma różnymi rynkami. Wysokie wartości dodatnie oznaczają silną korelację pozytywną. Duże wartości ujemne wskazują na silną korelację negatywną. Wartości bliskie zera sugerują niewielką korelację lub jej brak. Mierząc stopień korelacji, można stwierdzić, jakie znaczenie mają poszczególne powiązania międzyrynkowe. Więcej wagi należy przywiązywać do silnych korelacji, a mniej do słabych (diagram 17.11). W swojej książce Cybernetic Trading Strategies Murray Ruggiero Jr. przedstawił wiele nowych spostrzeżeń dotyczących korelacji międzyrynkowych. Pokazał też, w jaki sposób stosować międzyrynkowe filtry w systemach transakcyjnych, na przykład jak wykorzystać system przecięć średnich na rynku obligacji jako filtr dla transakcji dotyczących indeksu akcji. Przy tworzeniu systemów transakcyjnych Ruggiero posługuje się takimi metodami sztucznej inteligencji, jak teoria chaosu, logika rozmyta i sieci neuronowe. Zbadał również możliwość stosowania sieci neuronowych w analizie międzyrynkowej.

Analiza międzyrynkowa i sieci neuronowe Główny problem w analizie powiązań międzyrynkowych polega na tym, że jest ich tak wiele i że wszystkie one oddziałują w tym samym czasie. Tu właśnie mogą pomóc sieci neuronowe, które stwarzają pojemniejsze ramy dla rozpoznawania i analizy złożonych relacji istniejących na rynkach finansowych. Louis Mendelsohn, prezes Market Technologies Corporation, był pierwszym twórcą programów komputerowych, jeszcze w latach osiemdziesiątych, i pionierem jeśli chodzi o stosowanie w tej dziedzinie sieci neuronowych. Jego program VantagePoint wprowadzony w 1991 roku opiera się na zasadach międzyrynkowych, które wykorzystywane są do transakcji na rynkach stóp procentowych, indeksów, walut i kontraktów na energię. Program ten posługuje się sieciami neuronowymi dla odsłaniania ukrytych schematów zachowań i korelacji istniejących między rynkami.

Podsumowanie W rozdziale tym podsumowaliśmy główne kwestie przedstawione w mojej książce Międzyrynkowa analiza techniczna. Omówiliśmy efekt fali, która przechodzi od rynku dolara kolejno do rynków towarów, obligacji i akcji. Analiza międzyrynkowa zakłada istnienie powiązań globalnych. To, co dzieje się w Azji, Europie i Ameryce Łacińskiej, wpływa na rynki amerykańskie, i na odwrót. Dzięki analizie tej łatwiej

Analiza

międzyrynkowa

373

Diagram 17.11 Linia na dole pokazuje pozytywną korelację pomiędzy cenami obligacji a indeksem S&P 500. W drugiej połowie 1997 roku kryzys azjatycki spowodował rozbieżność zachowań tych walorów. Inwestorzy kupowali obligacje i sprzedawali akcje.

Diagram 17.12 Analizę wykresów można również stosować w przypadku funduszy powierniczych. Nie trzeba być ekspertem, żeby obserwując ten wykres stwierdzić, że Azja popadła w kłopoty.

374

ANALIZA TECHNICZNA

zrozumieć rotację grupową na rynku akcji. Badanie siły względnej jest pomocne w wyszukiwaniu sektorów, grup i konkretnych spółek, których akcje mogą wypaść lepiej niż rynek ogółem. W swojej książce Leading Indicators for 1990s Geoffrey Moore pokazuje, w jaki sposób wzajemne oddziaływania pomiędzy towarami, obligacjami i akcjami realizują sekwencyjny schemat w cyklu koniunkturalnym. Moore zwraca uwagę na rotację międzyrynkową w trzech grupach walorów i przekonuje, by korzystać z niej w prognozowaniu gospodarczym. Tym samym analiza techniczna i analiza międzyrynkową zostały wyniesione do rangi narzędzi prognozowania gospodarczego. Wszystkie metody omawiane w tej książce można też stosować, z niewielkimi modyfikacjami, w odniesieniu do wykresów ukazujących fundusze powiernicze. Co więcej, niższa zmienność funduszy powierniczych sprawia, że doskonale poddają się one analizie technicznej. W mojej poprzedniej książce, The Visual Investor, zajmuję się obszerniej tematem analizy sektorowej i pokazuję, w jaki sposób można śledzić fundusze powiernicze na wykresach i jak stosować tu różne strategie transakcyjne (diagram 17.12).

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY

Wskaźniki rynku akcji Mierzenie szerokości rynku W poprzednim rozdziale przedstawiliśmy podejście najczęściej stosowane w analizie rynku akcji. Pierwszym krokiem jest analiza kondycji całego rynku. Następnie przechodzi się do badania poszczególnych sektorów i grup branżowych. Ostatni etap to analiza poszczególnych spółek. Naszym celem jest wybranie najlepszych spółek z najlepszych branż w sytuacji, gdy techniczna kondycja rynku jest zadowalająca. Badanie sektorów rynku i poszczególnych spółek można przeprowadzić, stosując narzędzia omawiane w tej książce formacje, analiza wolumenu, linie trendu, średnie kroczące, oscylatory itd. Te same wskaźniki można również odnosić do najważniejszych indeksów rynkowych. Jest jednak jeszcze inna grupa powszechnie stosowanych wskaźników rynkowych. Mają one określać kondycję całego rynku, mierząc jego szerokość. W ich konstrukcji stosuje się takie dane jak stosunek liczby spółek wzrastających do spadających, nowe maksima i nowe minima oraz wolumen spółek wzrastających i spadających.

Dane Przeglądając dział z notowaniami w Wall Street Journal (Dział C, strona 2) natrafiamy na dane z poprzedniej sesji. Zamieszczone na następnej stronie liczby to rzeczywiste dane z jednej sesji.

376

ANALIZA TECHNICZNA NYSE

Poniedziałek

Spółki w obrocie Wzrosty Spadki Bez zmian Nowe maksima Nowe minima Wolumen wzrostowy (000) Wolumen spadkowy (000) Łączny wolumen (000) Tik zamknięcia Arms (TRIN) zamknięcia

3432 1327 1559 546 78 43 248215 279557 553914 -135 0,96

Powyższe dane dotyczą notowań na New York Stock Exchange (NYSE). Podobny charakter miała sesja na NASDAQ i American Stock Exchange. My skupimy się jednak na NYSE. Tak się złożyło, że tego właśnie dnia średnia przemysłowa Dow Jones (DJIA) zyskała 12,20 punktu. A zatem jeśli patrzeć na indeks Dow, rynek wzrósł. Ale więcej było spółek spadających (1559) niż wzrastających (1327), co sugerowałoby, że rynek jako całość nie wypadł tak dobrze jak Dow. Także wolumen spadkowy był większy od wolumenu wzrostowego. Liczby te wskazują, że szerokość rynku była tego dnia ujemna, mimo że sam Dow zamknął się wyżej. Inne liczby ukazują już mniej jednoznaczny obraz. Liczba spółek, które osiągnęły maksima za ostatnie 52 tygodnie (78), była wyższa od liczby spółek, które ustanowiły minima (43), co sugerowałoby, że mamy do czynienia z dobrą kondycją rynku. Tik zamknięcia jednak (liczba spółek, które zamknęły się na wzroście do liczby spółek, które na zamknięciu spadły) był ujemny, -135. Oznacza to, że o 135 spółek więcej zamknęło się na spadku, co jest krótkoterminowym sygnałem negatywnym. Ale z kolei TRIN Armsa wyniósł 0,96, co jest stosunkowo dobrą oznaką. Konstrukcję tego wskaźnika wyjaśnimy nieco później. Wszystkie te wskaźniki mają jeden cel - dać dokładniejszy obraz kondycji całego rynku, której nie ukazują ruchy samego indeksu Dowa.

Porównywanie indeksów rynkowych Innym sposobem analizowania szerokości rynku jest porównywanie zachowania indeksów rynkowych. Dla tego samego dnia dane dotyczące najważniejszych indeksów są następujące: Dow Industrials S&P500

+12,20 (+0,16%) -0,64 (-0,07%)

Wskaźniki rynku akcji Nasdaq Composite Russell 2000

377 -14,47 -3,80

(-0,92%) (-0,89%)

Pierwszą oczywistą rzeczą jest to, że średnia przemysłowa Dow Jones była jedynym indeksem, który zyskał tego dnia. We wszystkich informacjach telewizyjnych tego wieczora obwieszczono inwestorom, że rynek (reprezentowany przez Dowa) wzrósł. A jednak wszystkie inne wskaźniki tak naprawdę zniżkowały. Zwróćmy też uwagę, że im szersza średnia (im więcej obejmuje spółek), tym gorzej wyglądała. Porównajmy zmiany procentowe. Średnia Dow obejmująca 30 spółek zyskała 0,16 procent. S&P 500, stracił 0,07 procent, Nasdaq Composite, obejmujący ponad 5000 spółek wypadł najgorzej, spadł bowiem do 0,92 procent. Niemal równie źle spisał się indeks Russell 2000 (-0,89 procent), który jest średnią dla 2000 małych spółek. Wniosek z tego krótkiego porównania jest taki, że rynek jako całość spadł tego dnia, jeśli mierzyć to szerszymi średnimi, mimo że sam Dow zyskał. Do kwestii porównywania średnich powrócimy, a teraz zobaczmy, jak jeszcze można badać kondycję rynku.

Wskaźnik wzrostów i spadków (A/D Line) Jest to najbardziej znany ze wskaźników szerokości rynku. Konstrukcja A/D Line jest bardzo prosta. Podczas każdej sesji na NYSE pewna liczba spółek wzrasta, część spada i są też takie, które nie zmieniają ceny. Liczby te są codziennie podawane w Wall Street Journal i Investor's Business Daily i na ich podstawie tworzy się wskaźnik A/D. Najczęściej oblicza się go, odejmując liczbę spółek spadających od liczby spółek wzrastających. Jeśli więcej jest takich, które wzrosły, wielkość A/D dla danego dnia jest dodatnia. Jeśli więcej jest spółek spadających, A/D dla tego dnia jest ujemny. Liczbę tę dodaje się następnie do łącznej linii A/D, która układa się w pewien trend. Chodzi o to, by wiedzieć, czy linia A/D i indeksy rynkowe mają ten sam kierunek (diagram 18.1).

Dywergencja A/D Co mierzy wskaźnik A/D? Mówi nam on, czy rynek NYSE jako całość, czyli 3500 spółek, porusza się podobnie jak najczęściej obserwowane indeksy, które obejmują jednak tylko 30 spółek w przypadku średniej przemysłowej Dow Jones (DJIA) czy 500 w przypadku S&P 500. Parafrazując jedno z powiedzeń znanych na Wall Street, wskaźnik A/D mówi nam, czy „żołnierze" nadążają za „generałami".

378

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 18.1 Linia A/D NYSE i średnia przemysłowa Dow Jones. Na zdrowym rynku obie linie powinny wykazywać trend wzrostowy.

Jeśli linia A/D wzrasta w ślad za średnią przemysłową, to szerokość rynku, czyli jego kondycja, jest dobra. Niebezpieczeństwo pojawia się, gdy linia A/D zaczyna odbiegać od średniej przemysłowej Dowa. Inaczej mówiąc, kiedy dochodzi do sytuacji, w której DJIA ustanawia nowe szczyty, a rynek jako taki (czyli linia A/D) za nim nie podąża, analitycy techniczni zaczynają się martwić „nieodpowiednią szerokością rynku", czyli dywergencją A/D. Na podstawie danych historycznych można stwierdzić, że linia A/D kształtuje szczyt na długo przed indeksami rynkowymi i dlatego jest tak bacznie obserwowana.

A/D dzienny i tygodniowy Dzienna linia A/D, którą przed chwilą przedstawiliśmy, lepiej nadaje się do krótkoterminowych porównań ze średnimi rynkowymi, ale w dłuższej perspektywie kilku lat nie jest już tak użyteczna. Tygodniowy wskaźnik A/D mierzy stosunek liczby spółek rosnących do spadających w ciągu całego tygodnia. Liczby te są w każdy weekend publikowane w Barrons. Tygodniowy wskaźnik A/D uchodzi za bardziej użyteczny w analizie trendu obejmującej kilka lat. Negatywna dywergencja widoczna na dziennym wskaźniku A/D może informować o krótko- czy średnioterminowej sytuacji na rynku, ale by stwierdzić, że

Wskaźniki rynku akcji

379

problem jest poważny, trzeba jeszcze odnaleźć podobną dywergencję na tygodniowym A/D.

Odmiany wskaźnika A/D Ponieważ liczba spółek na NYSE w ostatnich latach bardzo wzrosła, niektórzy analitycy uważają, że metoda odejmowania liczby spółek spadających od wzrastających przydaje większą wagę danym z ostatniego okresu. Dla przezwyciężenia tego problemu uwzględnia się często stosunek liczb spółek rosnących i spadających, czyli iloraz. Niektórzy twierdzą także, że warto włączać do obliczeń liczbę spółek, które nie zmieniły ceny. Niezależnie od stosowanego sposobu chodzi zawsze o to samo, to znaczy o określenie charakteru całego rynku i upewnienie się, że zmierza on w tym samym kierunku co węższe, ale bardziej popularne indeksy rynkowe. Wskaźniki A/D można też tworzyć dla American Stock Exchange i Nasdaq. Analitycy często stosują też do linii A/D oscylator wykupienia i wyprzedania, dzięki czemu można określać krótko- i średnioterminowe ekstrema szerokości rynku. Jednym z najlepiej znanych wskaźników tego rodzaju jest oscylator McClellana.

Oscylator McClellana Oscylator skonstruowany przez Shermana McClellana powstaje w rezultacie odejmowania od siebie dwóch średnich wykładniczych z dziennych danych A/D na NYSE. Jest to różnica pomiędzy średnią 19-dniową a 39-dniową. Obszary skrajne wyznaczone są liczbami 100 i -100 z medianą na poziomie zero. Odczyt powyżej 100 uznawany jest za sygnał wykupienia rynku, natomiast odczyt poniżej -100 za sygnał wyprzedania. Przecięcia linii zero traktuje się jako krótko- i średnioterminowe sygnały wykupienia i wyprzedania (diagram 18.2).

McClellan Summation Index Jest to po prostu długoterminowa wersja oscylatora McClellana uwzględniająca sumę dodatnich lub ujemnych wskazań oscylatora McClellana z poszczególnych dni. Wskaźnik ten ukazuje szerokość rynku w perspektywie długoterminowej i stosuje się go do określania zmian głównych trendów (diagram 18.3).

380

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 18.2 Oscylator McClellana w formie histogramu. Przecięcia linii zero od dołu są sygnałami pozytywnymi. Odczyty powyżej 100 oznaczają wykupienie rynku, a poniżej 100 - wyprzedanie. Zwróćmy uwagę na skrajne wyprzedanie rynku w październiku 1997 roku.

Diagram 18.3 McClellan Summation Index jest po prostu długoterminową wersją oscylatora McClellana. Stosuje się go do analizy głównych trendów. Przecięcia linii zero od góry są sygnałem negatywnym. Sygnał z lutego 1998 roku był pozytywny.

Wskaźniki rynku akcji

381

Nowe maksima i nowe minima Obok liczb spółek rosnących i spadających w prasie finansowej zamieszcza się też liczbę spółek, które osiągnęły maksima lub minima za okres ostatnich 52 tygodni. Liczby te podaje się w ujęciu dziennym i tygodniowym. Są dwa sposoby ich przedstawiania. Jeden z nich polega na wykreślaniu obu linii oddzielnie. Ponieważ wielkości dzienne mogą być czasem przypadkowe, stosuje się średnie kroczące (zwykle z 10 dni), aby uzyskać bardziej wygładzony obraz obu linii (diagram 18.4). Na silnym rynku liczba nowych maksimów powinna być dużo większa od liczby nowych minimów. Kiedy liczba nowych maksimów zaczyna spadać, bądź zaczyna wzrastać liczba nowych minimów, pojawia się sygnał ostrzegawczy. Negatywny sygnał powstaje, gdy średnia z nowych minimów przecina od dołu średnią z nowych maksimów. Można również wykazać, że kiedy linia nowych maksimów wkracza w strefę skrajną, rynek przejawia tendencję do kształtowania szczytu. Kiedy zaś widać skrajny odczyt linii nowych minimów, rynek jest blisko dna. Innym sposobem wykorzystywania tych linii jest rysowanie na wykresie różnicy pomiędzy nimi.

Wskaźnik nowych maksimów i nowych minimów (New High-New Low Index) Zaletą tego wskaźnika jest możliwość bezpośredniego porównywania go z jednym z indeksów rynkowych. Linia maksimów i minimów może być wykorzystywana tak jak linia A/D (diagram 18.5). Obserwując trend tej linii, można wykrywać dywergencje. Jeśli nowemu maksimum indeksu Dow Jones nie odpowiada maksimum linii maksimów i minimów, może to być oznaką słabości rynku. Największą zaletą jest możliwość uzyskiwania potwierdzenia głównego trendu rynkowego lub dywergencji, która jest wczesnym sygnałem jego potencjalnej zmiany. Alexander Elder określa ten wskaźnik jako „prawdopodobnie najlepszy wskaźnik wyprzedzający na rynku akcji" (Zawód Inwestor, ABC, Warszawa 1998). Elder sugeruje, by przedstawiać ten wskaźnik w postaci histogramu z linią zero, co pozwoli łatwiej wykrywać dywergencje. Przecięcia linii zero wskazują także na zmiany w nastawieniu uczestników rynku.

382

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 18.4 10-dniowa średnia z nowych maksimów i 10-dniowa średnia z nowych minimów. Na zdrowym rynku więcej powinno być spółek ustanawiających nowe maksima. W październiku 1997 roku te dwie linie niemal przecięły się, po czym znów wskazywały na rynek byka.

Diagram 18.5 Wskaźnik nowych maksimów i nowych minimów oraz NYSĘ Composite Index. Linia ukazuje różnicę pomiędzy liczbą spółek ustanawiających nowe maksima i nowe minima. Linia rosnąca jest oznaką pozytywną. Zauważmy ostry spadek w październiku 1997 roku.

Wskaźniki rynku akcji

383

Wolumen wzrostowy i spadkowy To trzeci i ostatni rodzaj danych, jakie wykorzystuje się do mierzenia szerokości rynku. Giełda nowojorska (NYSE) informuje również o wielkości wolumenu wzrostowego i spadkowego. Dane te są publikowane następnego dnia w prasie finansowej. Można dzięki nim zobaczyć, czy danego dnia większy wolumen towarzyszy spółkom, które wzrastają, czy spadającym (diagram 18.6). Wolumen wzrostowy i spadkowy można przedstawić jako dwie odrębne linie (podobnie jak w przypadku nowych maksimów i nowych minimów) lub jako jedną linię, czyli różnicę. Niezależnie od sposobu prezentacji, interpretacja jest zawsze taka sama. Kiedy dominuje wolumen wzrostowy, rynek jest silny. Kiedy większy jest wolumen spadkowy, rynek jest słaby. Można też łączyć liczbę spółek wzrostowych i spadkowych ze wzrostowym i spadkowym wolumenem. Tak właśnie zrobił Richard Arms, tworząc znany wskaźnik Armsa.

Wskaźnik Armsa Licznik wskaźnika Armsa to stosunek liczby spółek wzrastających do liczby spółek spadających, a mianownik to stosunek wolumenu wzrostowego do wolumenu spadkowego. Wskaźnik ten ma pokazywać, gdzie zmierza większy wolumen, w górę czy w dół. Odczyt wskaźnika poniżej 1 oznacza, że więcej wolumenu towarzyszy spółkom wzrastającym i jest to sygnał pozytywny. Jeśli wskaźnik Armsa przybiera wartości powyżej 1, oznacza to, że większy jest wolumen spadkowy i sygnał ten ma wymowę negatywną. Wskaźnik Armsa zachowuje się zatem odwrotnie niż rynek. Wskaźnik ten można wykorzystywać także podczas notowań ciągłych, by znajdować krótkoterminowe ekstrema (diagram 18.7).

TRIN i TICK Wskaźnik Armsa (TRIN) można wykorzystywać w połączeniu ze wskaźnikiem TICK podczas transakcji w ciągu dnia. TICK mierzy różnicę pomiędzy liczbą spółek kupowanych na wzroście i liczbą spółek kupowanych na spadku. TICK to wersja A/D Line, tyle że w skali minutowej. Rosnący TICK i spadający TRIN to oznaka pozytywna, natomiast spadający TICK i rosnący TRIN to sygnał negatywny. Wskaźnik Armsa można jednak wykorzystywać także w dłuższej perspektywie.

384

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram 18.6 10-dniowe średnie z wolumenu wzrostowego (grubsza linia) i spadkowego. Na silnym rynku więcej wolumenu powinno towarzyszyć wzrostom.

Diagram 18.7 Wskaźnik Armsa (zwany też TRIN) zachowuje się odwrotnie niż rynek. Bardzo wysokie szczyty sygnalizują zwykle rynkowe dna. Popularnym sposobem korzystania z tego wskaźnika jest stosowanie 10-dniowej średniej kroczącej.

Wskaźniki rynku akcji

385

Wygładzanie wskaźnika Armsa Wprawdzie wskaźnik Armsa jest notowany podczas całej sesji i ma pewną krótkoterminową wartość prognostyczną, ale większość graczy stosuje 10-dniową średnią z jego wartości. Zdaniem samego Armsa 10-dniowa średnia ze wskaźnika TRIN wyższa niż 1,20 oznacza wyprzedanie rynku, zaś niższa niż 0,70 wskazuje na wykupienie, choć wielkości te mogą się zmieniać w zależności od charakteru trendu. Arms sugeruje też stosowanie liczb Fibonacciego, to znaczy wskaźnik 21-dniowy. Przecięcia średnich 21- i 55-dniowej Arms traktuje jako średnioterminowe sygnały do zawarcia transakcji. Więcej informacji na ten temat znaleźć można w pracy Armsa The Arms Index (TRIN).

Otwarty wskaźnik Armsa W 10-dniowym wskaźniku Armsa wartość zamknięcia dla każdego dnia zależy od czterech rodzajów danych, a ostateczna wielkość jest wygładzana 10-dniową średnią kroczącą. W wersji „otwartej" każdy z czterech składników jest oddzielnie uśredniany dla okresu 10 dni. Otwarty wskaźnik Armsa jest zatem obliczany z czterech różnych średnich. Do tej wersji wskaźnika można również stosować inne długości średnich, na przykład 21 i 55 dni (diagram 18.8).

Wykresy equivolume Arms najbardziej znany jest ze swego wskaźnika, ale był również pionierem innych metod łączenia analizy ceny i wolumenu. Jedną z nich jest stworzona przez Armsa całkowicie nowa metoda tworzenia wykresów zwana equivolume. Na tradycyjnym wykresie słupkowym zakres sesji widoczny jest na słupku, a wolumen z tego dnia zaznacza się u dołu wykresu. Ponieważ analitycy techniczni uwzględniają zarówno cenę, jak i wolumen, muszą patrzeć jednocześnie na dwie części wykresu. Na wykresie equivolume każdy słupek cenowy ma postać prostokąta. Wysokość prostokąta odpowiada zakresowi cenowemu sesji. Jego szerokość zaś zależy od wolumenu z tego dnia. Większy wolumen to szerszy prostokąt. Dni o mniejszym wolumenie zaznaczane są węższymi prostokątami (diagram 18.9). Wybiciu cen w górę powinien zawsze towarzyszyć wzrost obrotów. Na wykresie equivolume zatem wybicie takie powinno zaznaczać się wyraźnie szerszym prostokątem. Wykresy tego rodzaju znacznie ułatwiają równoczesną analizę ceny i wolumenu. W trendzie wzrostowym

386

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 18.8 10-dniowy otwarty wskaźnik Armsa ma bardziej wygładzony przebieg, ale nadal zachowuje się odwrotnie niż rynek. Przecięcia jego 10-dniowej średniej (grubsza linia) sygnalizują często punkty zwrotne.

Diagram 18.9 Wykres equivolume łączy cenę i wolumen. Szerokość każdego prostokąta zależy od wolumenu. Szersze prostokąty oznaczają większy wolumen. Na diagramie widzimy, że podczas wyprzedaży akcji Intela prostokąty rozszerzają się, co jest sygnałem negatywnym.

Wskaźniki rynku akcji

387

na przykład dni wzrostowe powinny mieć szersze prostokąty, natomiast dni spadkowe - węższe. Wykresy equivolume można stosować do indeksów rynkowych, jak również poszczególnych spółek, w ujęciu dziennym i tygodniowym. Więcej informacji na ten temat znaleźć można w pracy Richarda Armsa Znaczenie wolumenu (WIG-Press, 1997).

Wykresy świecowe equivolume W rozdziale dwunastym Greg Morris wyjaśnił, na czym polegają wykresy świecowe. W artykule „East Meets West: Candlepower Charting" z 1990 roku opublikowanym w Technical Analysis of Stocks and Commodities Morris proponuje połączenie wykresów świecowych z metodą equivolume Armsa. Polega to na prezentacji świec w formacie equivolume. Inaczej mówiąc, szerokość świecy zależy od wolumenu. Im większy wolumen, tym szersza świeca. Zacytujmy artykuł: „...wykres świecowy equivolume (Candlepower) oferuje podobne jeśli nie lepsze informacje jak equivolume czy wykres świecowy z osobna i jest równie sugestywny pod względem wizualnym". Metoda ta jest dostępna w programie Metastock firmy Equis International, choć jej nazwa została zmieniona na Candlevolume (diagram 18.10).

Porównywanie indeksów rynkowych Na początku rozdziału wspomnieliśmy, że jedną z metod oceny szerokości rynku jest porównywanie różnych indeksów rynkowych. Mówimy tu przede wszystkim o średniej przemysłowej Dowa, S&P 500, NYSĘ Index, Nasdaq Composite i Russell 2000. Każdy z tych indeksów mierzy rynek w nieco innym zakresie. Dow i S&P 500 uwzględniają trendy stosunkowo niewielkiej liczby spółek o dużej kapitalizacji. NYSĘ Composite Index obejmuje wszystkie spółki notowane na giełdzie nowojorskiej i daje szerszą perspektywę rynku. Wybicia widoczne na średniej przemysłowej powinny być potwierdzone podobnymi wybiciami na S&P 500 i NYSĘ Composite Index, jeśli mają zwiastować poważny ruch cenowy. Najważniejsze dywergencje dotyczą Nasdaq i Russel 2000. Nasdaq Composite obejmuje największą liczbę spółek (5000). Ponieważ jednak Nasdaq jest indeksem ważonym zależnie od kapitalizacji, zdominowany jest zwykle przez setkę największych spółek komputerowych, jak Intel czy Microsoft. Z tego powodu Nasdaq jest najczęściej miarą zachowania sektora spółek o zaawansowanej technologii. Russell 2000 jest lepszym miernikiem zachowań mniejszych spółek. Jeśli

388

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram 18.10 Wykres świecowy equivolume (zwany też candlevolume). Szerokość każdej świecy (dzienny słupek) zależy od wielkości wolumenu.

jednak trend jest faktycznie zdrowy, oba te indeksy powinny wykazywać taki wzrost jak Dow i S&P 500. Użyteczną rolę odgrywa tu również analiza siły względnej (RS). Linia wyrażająca stosunek Nasdaq do S&P 500 mówi nam, czy spółki komputerowe wyprzedzają rynek, czy pozostają za nim w tyle. Dla rynku lepiej jest zwykle, gdy wyprzedzają i linia ta wznosi się (diagram 18.11). Porównanie indeksów Russell 2000 i S&P 500 informuje nas, czy „żołnierze" nadążają za „generałami". Kiedy mniejsze spółki wykazują słabą siłę względną lub pozostają zbyt daleko w tyle za dużymi spółkami, jest to często sygnał ostrzegawczy, że szerokość rynku nie jest odpowiednia (diagram 18.12).

Podsumowanie Inny przykład porównania dwóch indeksów rynku w celu uzyskania potwierdzenia lub dywergencji wiąże się z teorią Dowa. W rozdziale drugim omawialiśmy znaczenie związku pomiędzy średnią przemysłową i średnią transportową. Sygnałem kupna na gruncie teorii Dowa jest sytuacja, w której obie średnie ustanawiają nowe maksima. Kiedy występuje dywergencja między tymi średnimi, pojawia się sygnał ostrzegawczy. Analiza szerokości rynku i związanych

Wskaźniki rynku akcji

389

Diagram 18.11 Stosunek Nasdaq/S&P 500 mówi nam, czy spółki komputerowe wyprzedzają rynek, czy pozostają za nim w tyle. Dla rynku lepiej jest, gdy linia ta wznosi się.

Diagram 18.12 Porównanie indeksu małych spółek Russell 2000 z indeksem dużych spółek DJIA. Lepiej jest, gdy obie linie rosną jednocześnie.

390

ANALIZA TECHNICZNA

z tym kwestii potwierdzenia i dywergencji może przybierać wiele form. Generalna zasada mówi, że im więcej indeksów rynkowych ma ten sam kierunek, tym większe szanse na kontynuację dotychczasowego trendu. Aby się o tym upewnić, należy też sprawdzić wskaźnik A/D, nowe maksima i nowe minima oraz wolumen wzrostowy i spadkowy.

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY

Lista najważniejszych kwestii Jak się przekonaliśmy, analiza techniczna to wiele różnych metod, z których każda wzbogaca w pewien sposób wiedzę analityka o rynku. Dokonywanie analizy technicznej przypomina układanie olbrzymiego puzzla. Każde z jej narzędzi to klucz do jednego kawałka tej układanki. Moje podejście do analizy rynku polega na łączeniu możliwie największej liczby metod. Każda z nich sprawdza się lepiej w określonych warunkach rynkowych. Rzecz w tym, by wiedzieć, któremu z narzędzi przyznać prymat w danej sytuacji. Umiejętność ta wykształca się wraz ze zdobywaniem wiedzy i doświadczenia. Wszystkie te metody do pewnego stopnia pokrywają się i uzupełniają. Kiedy ich użytkownik zaczyna dostrzegać te wzajemne powiązania i potrafi traktować analizę techniczną jako pewną całość złożoną z poszczególnych elementów, zasługuje już na miano analityka technicznego. Prezentowana poniżej lista ma pomóc, przynajmniej w początkowych etapach, w sprawdzaniu wszystkich podstawowych kwestii. W późniejszym okresie sprawdzanie tych punktów staje się rutyną. Lista nie obejmuje może wszystkich kwestii, ale są na niej najważniejsze rzeczy do zapamiętania. Analiza techniczna rzadko polega na robieniu tego, co oczywiste. Analityk nieustannie poszukuje wskazówek dotyczących zachowań rynków. Czynnikiem, który ostatecznie decyduje o kierunku podejmowanych działań bywa często jakaś drobna wskazówka niedostrzegana przez innych. Im więcej czynników jest zatem uwzględnianych przez analityka, tym większe są szanse na znalezienie takiej właściwej wskazówki.

Lista najważniejszych kwestii 1. Jaki jest ogólny kierunek rynku? 2. Jaki jest kierunek różnych sektorów rynku?

392

ANALIZA TECHNICZNA

3. Co ukazują długoterminowe wykresy sporządzone w układzie tygodniowym i miesięcznym? 4. Jaki charakter ma trend główny, wtórny i mniejszy - wzrostowy, spadkowy czy horyzontalny? 5. Gdzie znajdują się istotne poziomy wsparcia i oporu? 6. Gdzie przebiegają istotne linie trendu lub linie kanału? 7. Czy wolumen i liczba otwartych kontraktów potwierdzają zachowanie cen? 8. Gdzie znajdują się poziomy 33, 50 i 66 procent zniesienia danego ruchu? 9. Czy występują jakieś luki, a jeśli tak, to jakiego rodzaju? 10. Czy widać jakiekolwiek podstawowe formacje odwrócenia trendu? 11. Czy widać formacje kontynuacji trendu? 12. Jaki zasięg przyszłego ruchu cen wynika z tych formacji? 13. Jaki kierunek wskazują średnie kroczące? 14. Czy oscylatory pokazują rynek wykupiony czy wyprzedany? 15. Czy na oscylatorach widać jakieś dywergencje? 16. Jak kształtuje się opinia większości? 17. Jak wygląda sytuacja w kontekście teorii Elliotta? 18. Czy widać jakieś wyraźne formacje składające się z trzech lub pięciu fal? 19. Jak przedstawiają się proporcje między poszczególnymi ruchami cen i potencjalne momenty zwrotne w kontekście liczb Fibonacciego? 20. Czy powinny pojawić się jakieś dna lub szczyty cykli? 21. Jaka translacja cechuje rynek? 22. Jaki kierunek trendu pokazują programy komputerowe? 23. Co pokazują wykresy punktowo-symboliczne i świecowe? Jeśli już doszliśmy do wniosku, że można mówić o wzrostowym lub spadkowym charakterze trendu, powinniśmy postawić sobie następujące pytania: 1. W jakim kierunku będzie przebiegał ten trend w ciągu najbliższych trzech miesięcy? 2. Czy będziemy kupować, czy sprzedawać? 3. Ile transakcji zawrzemy? 4. Ile gotowi jesteśmy zaryzykować, jeśli się mylimy? 5. Jaki zysk zamierzamy osiągnąć? 6. W którym momencie wejdziemy na rynek? 7. Jakiego rodzaju zleceń będziemy używać? 8. Gdzie usytuujemy linie obrony? Sprawdzenie punktów zamieszczonych w powyższym wykazie nie daje gwarancji wyciągnięcia właściwych wniosków, a jedynie ma dopomóc w postawieniu właściwych pytań. Kluczem do sukcesu na rynku jest wiedza, dyscyplina i cierpliwość. Zakładając, że mamy już wiedzę, najlepszym sposobem na wypracowanie dyscypliny i cierpliwości

Lista najważniejszych kwestii

393

jest dokonywanie domowych analiz i sporządzenie planu działania. Ostatnim krokiem jest realizacja tego planu. Wprawdzie nawet to nie gwarantuje jeszcze powodzenia, ale znacznie zwiększa nasze szansę.

Sposób koordynacji analizy technicznej i fundamentalnej Wprawdzie przedstawiciele tych dwóch szkół często nie zgadzają się ze sobą, ale istnieją pewne sposoby współpracy między nimi, co może przynieść obopólną korzyść. Analizy rynku można dokonywać na oba te sposoby. Wprawdzie w moim przekonaniu wskaźniki techniczne wyprzedzają wiedzę o sytuacji fundamentalnej, ale sądzę również, że każdy istotny ruch cen musi być wywołany określonymi przyczynami natury fundamentalnej. A zatem nawet stosując analizę techniczną, warto mieć pewną wiedzę na temat fundamentalnych uwarunkowań sytuacji na rynku, choćby w celu uzasadnienia istotnego ruchu cen widocznego na wykresach. Poza tym reakcja rynku na wiadomości fundamentalne może być doskonałą wskazówką techniczną. Przedstawiciel analizy fundamentalnej może wykorzystywać czynniki techniczne w celu potwierdzenia własnych badań lub jako sygnał zapowiadający możliwość wystąpienia istotnych zmian na rynku. Może on traktować wykresy lub komputerowe systemy analizy trendu jako filtr, który pozwoli mu uniknąć zajęcia pozycji niezgodnej z istniejącym trendem. Na pozór dziwne ruchy cen widoczne na wykresie mogą stanowić wtedy ostrzeżenie i skłaniać do bardziej uważnej analizy sytuacji fundamentalnej. W ciągu wielu lat mojej pracy w dużej firmie brokerskiej często informowałem wydział analiz fundamentalnych o płynących z wykresów sygnałach zapowiadających określone ruchy cen. I niemal za każdym razem ku memu zdziwieniu otrzymywałem odpowiedź w rodzaju „to niemożliwe", „w żaden sposób". Bardzo często ta sama osoba kilka tygodni później usilnie poszukiwała fundamentalnych przyczyn wyjaśniających pewien nagły i niespodziewany ruch cen. Z pewnością można bardzo wiele zrobić dla poprawy koordynacji działań i współpracy w tej dziedzinie.

Analityk techniczny Wielu ludzi posługuje się analizą techniczną i przedstawia opinie na temat technicznej kondycji różnych rynków. Czy rzeczywiście mają oni wystarczające kwalifikacje? Skąd można o tym wiedzieć? Nie idziemy przecież do lekarza, który nie ma odpowiedniego dyplomu

394

ANALIZA TECHNICZNA

ani nie zasięgamy rady prawnika, który nie zdał niezbędnych egzaminów. Także nasz księgowy musi mieć odpowiednie wykształcenie. Jeśli chcemy porady inwestycyjnej, szukamy na ogół licencjonowanego doradcy inwestycyjnego. Dlaczego takiej samej przezorności nie należałoby wykazywać w przypadku analityków technicznych? Stowarzyszenie Analityków Technicznych (Market Technician Association - MTA) rozwiązało ten problem, tworząc system kwalifikacyjny CMT (Chartered Market Technician). Jest to trzystopniowy egzamin, którego zdanie pozwala analitykowi umieszczać przy swoim nazwisku litery CMT. Większość profesjonalnych analityków technicznych ma ten tytuł. Następnym razem, gdy ktoś przedstawi nam swoją opinię o technicznej sytuacji rynku, sprawdźmy, czy jest to CMT.

Stowarzyszenie Analityków Technicznych (MTA) MTA jest najstarszym i najbardziej znanym w świecie stowarzyszeniem przedstawicieli analizy technicznej. Założone zostało w roku 1972 w celu ułatwienia wymiany informacji, popularyzacji wiedzy na temat analizy technicznej, a także ustanowienia kodeksu etycznego i norm obowiązujących przedstawicieli tej dyscypliny. (11 marca 1998 roku MTA obchodziło 25 rocznicę swojego formalnego istnienia. Uroczystość odbywająca się w Nowym Jorku została uświetniona wystąpieniami trzech członków założycieli: Ralpha Acampory, Johna Brooksa i Johna Greeleya). Członkami stowarzyszenia są zarówno profesjonalni analitycy, jak też inni użytkownicy analizy technicznej. Co miesiąc odbywają się w Nowym Jorku spotkania członków stowarzyszenia (Market Technicians Associations, Inc., One World Trade Center, Suite 4447, New York, NY 10048 (212) 912-0995, e-mail: [email protected]), a co roku w maju w różnych miastach seminaria. Członkowie stowarzyszenia mają dostęp do biblioteki MTA. Co miesiąc publikowany jest biuletyn oraz periodyk MTA Journal. Powstały już także oddziały regionalne stowarzyszenia. Członkowie MTA należą do Międzynarodowej Federacji Analityków Technicznych (International Federation of Technical Analysts - IFTA).

Ogólnoświatowy zasięg analizy technicznej Na jesieni 1985 roku w Japonii odbyło się spotkanie delegatów z różnych krajów, mające na celu ustanowienie statutu IFTA (Post Office Box 1347, New York, NY 10009 USA). Od tego czasu organizacja ta objęła stowarzyszenia analityków technicznych z ponad 20 krajów. Jednym z przyjemnych aspektów należenia do tej organizacji jest to,

Lista najważniejszych kwestii

395

że coroczne spotkania odbywają się na przykład w Australii, Japonii, w Paryżu czy Rzymie, ponieważ gospodarzem jest zawsze inne stowarzyszenie krajowe. Mogę z dumą powiedzieć, że w 1992 roku jako pierwszy otrzymałem nagrodę ustanowioną przez IFTA za „wybitny wkład w ogólnoświatową analizę techniczną".

Różne miana analizy technicznej Po stu latach stosowania w Stanach Zjednoczonych (i trzystu w Japonii) analiza techniczna jest dziś bardziej popularna niż kiedykolwiek wcześniej, choć nie zawsze tak samo się ją nazywa. W mojej książce The Visual Investor nazywałem ją analizą wizualną. Chodziło mi o to, by odejść od zniechęcającego określenia „techniczna" i przybliżyć ludziom to cenne podejście. Analiza techniczna jest praktykowana pod różnymi nazwami. Wiele instytucji finansowych zatrudnia analityków, których praca polega na przegryzaniu się przez szeregi liczb wyrażających ceny akcji, co ma na celu znalezienie akcji lub grup akcji, które są drogie (wykupione) bądź tanie (wyprzedane). Nazywa się ich analitykami ilościowymi, ale liczby, z jakimi się zmagają to często te same liczby, z którymi mają do czynienia analitycy techniczni. Prasa finansowa donosiła o nowej grupie uczestników rynku zwanych graczami „impetu". Posługując się metodą nazywaną „siłą względną", przenoszą oni środki z rynków o słabym impecie na rynki, gdzie impet jest silny. Poznajemy oczywiście, że „impet" i „siła względna" to terminy techniczne. Mamy też „fundamentalne" oceny dokonywane przez firmy maklerskie. Czy zauważyliście, jak często z dnia na dzień, po znaczącym wybiciu widocznym na wykresie, zachodzą radykalne zmiany tych „fundamentalnych" ocen? Ekonomiści, którzy z pewnością nie uważają się za analityków technicznych cały czas posługują się wykresami, aby stwierdzić kierunek inflacji, stóp procentowych i wszelkiego rodzaju wskaźników gospodarczych. Mówią też o trendach widocznych na tych wykresach. Nawet fundamentalne wskaźniki takie jak wskaźnik cena/zysk mają swój aspekt techniczny. Zawsze, gdy pojawia się cena, wkraczamy w dziedzinę analizy technicznej. A gdy analitycy papierów wartościowych mówią, że stopa zwrotu z rynku akcji jest za wysoka, czyż nie mówią po prostu, że ceny są za wysokie? Czy to nie to samo co powiedzieć, że rynek jest wykupiony? Są wreszcie przedstawiciele kręgów akademickich, którzy po raz wtóry wynaleźli analizę techniczną pod nazwą behawioralnej teorii finansów. Przez całe lata akademicy hołubili hipotezę efektywnego rynku, żeby wykazać, że analiza techniczna nie ma sensu. Tymczasem tak wielki autorytet jak Zarząd Rezerwy Federalnej podważył tę koncepcję.

396

ANALIZA TECHNICZNA

Aprobata Rezerwy Federalnej W sierpniu 1995 roku Bank Rezerwy Federalnej opublikował raport zatytułowany „Formacja głowy i ramion to nie ułuda". Raport omawiał wiarygodność formacji głowy i ramion na rynkach walutowych. (Pierwsze wydanie tej książki było w nim cytowane jako jedno z podstawowych źródeł na temat analizy technicznej). Wprowadzenie do raportu rozpoczyna się od słów: Analiza techniczna, prognozowanie ruchów cen na podstawie minionych zachowań cen, przynosi statystycznie istotne zyski, mimo że przeczy wyznawanej przez większość ekonomistów koncepcji „efektywnego rynku". (Federal Reserve Bank of New York, C.L. Osier i EH. Kevin Chang, Staff Report, No. 4, sierpień 1995). Późniejszy raport, opublikowany na jesieni 1997 roku przez Federal Reserve Bank of St. Louis także porusza kwestię stosowania analizy technicznej oraz zagadnienie rynku efektywnego. W paragrafie zatytułowanym „Należy przemyśleć hipotezę rynku efektywnego" czytamy: Sukces technicznych reguł transakcyjnych dowiedziony w poprzednim rozdziale potwierdza opinię wyrażaną w najnowszych badaniach, że prosta hipoteza rynku efektywnego zawodzi pod wieloma względami jeśli chodzi o opis funkcjonowania rynku. Wprawdzie wyniki te nie zaskoczyły praktyków, ale pomogły skłonić ekonomistów do zbadania tych cech rynku... które mogłyby wyjaśniać, dlaczego analiza techniczna przynosi zyski. (Neely)

Podsumowanie Jeśli naśladownictwo jest najdobitniejszą formą pochlebstwa, to analitycy techniczni powinni czuć, że bardzo się im schlebia. Analiza techniczna jest praktykowana pod różnymi nazwami, często przez tych, którzy mogą nawet nie zdawać sobie sprawy, że ją stosują. Ale jest praktykowana. Analiza techniczna rozwija się. Na przykład wprowadzenie międzyrynhowej analizy technicznej przeniosło centrum uwagi z pojedynczego rynku na powiązania rynków finansowych. Koncepcja, według której wszystkie światowe rynki są powiązane, nie jest już kwestionowana. Dlatego właśnie uniwersalny język analizy technicznej nadaje jej tak wielką użyteczność w świecie, w którym wszystkie rynki finansowe stały się tak zależne od siebie. W epoce, w której technologie komputerowe i formy błyskawicznej komunikacji wymagają szybkich reakcji, możliwość odczytywania sygnałów rynkowych jest ważniejsza niż kiedykolwiek dotąd. A odczytywanie sygnałów rynkowych to właśnie domena analizy technicznej. Charles Dow wprowadził analizę techniczną na początku dwudziestego wieku i przy końcu tego stulecia mógłby być dumny z tego, co zapoczątkował.

DODATEK

A

Zaawansowane wskaźniki techniczne* Przedstawiamy tu kilka bardziej zaawansowanych metod technicznych, które można wykorzystywać jako samodzielne sposoby analizy lub w połączeniu z innymi metodami. Podobnie jak w przypadku każdego narzędzia technicznego, inwestorzy powinni wykonać własne testy i analizy, zanim zastosują te metody w praktyce transakcyjnej.

Wskaźnik popytu (Demand Index - DI) Większość analityków zgodzi się, że analiza wolumenu jest istotnym elementem w ocenie kierunku trendu. DI został skonstruowany jeszcze w latach siedemdziesiątych przez Jamesa Sibbetta. Wzór tego wskaźnika jest dość skomplikowany (zamieszczony został na końcu dodatku). Jest to stosunek presji popytu do presji podaży. Kiedy presja popytu jest większa od presji podaży, DI znajduje się ponad linią zero, co jest pozytywną oznaką. Jeśli większa jest presja podaży, DI znajduje się poniżej linii zero, co sugeruje, że ceny będą spadać. Większość graczy obserwuje także dywergencje pomiędzy DI i cenami. Diagram A.1 to wykres kontraktu terminowego na obligacje sporządzony w ujęciu tygodniowym dla okresu 1994-1997. Od kwietnia do listopada 1994 roku, kiedy obligacje spadały od poziomu 104 do 96, DI przebywał poniżej linii zero. Podczas gdy ceny ustanawiały coraz niższe dołki (linia A), DI tworzył dołki coraz wyżej położone (linia B). Jest to klasyczna dywergencja pozytywna, czyli dywergencja hossy, która sugeruje, że ceny są blisko dna. Dywergencja ta została potwierdzona, kiedy DI wzniósł się ponad linię zero (punkt 1). DI osiągnął swój najwyższy szczyt w ramach tego wzrostu w końcu maja 1995 roku (punkt 2), po czym spadał przez następnych sześć Dodatek ten został przygotowany przez Thomasa E. Aspraya.

398

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram AA Wskaźnik popytu (DI), który uwzględnia cenę i wolumen, przedstawiony jest tu w postaci histogramu. Wartości powyżej zera są oznaką pozytywną, a poniżej zera sugerują spadki. Zwróćmy uwagę na dywergencję hossy w końcu roku 1994 i dywergencję bessy w końcu 1995 roku. Źródło: MetaStock, Equis International.

tygodni i przeciął linię zero (punkt 3). Przez pięć tygodni miał wartości ujemne, a potem znów przeciął linię zero od dołu. Przy następnym wzroście DI utworzył wyraźnie niższy szczyt w końcu listopada (punkt 4). Podczas gdy DI zniżkował (linia D), kontrakt wzrósł o niemal sześć punktów (linia C). Ta negatywna dywergencja ostrzegała przed zmianą trendu na spadkowy. Wskaźnik popytu można również stosować na rynku akcji. Wykres General Motors w ujęciu tygodniowym (diagram A.2) pokazuje DI w postaci linii, a nie histogramu, co pozwala na łatwiejsze wytyczenie linii trendu. Osobiście uważam, że analiza linii trendu w przypadku wskaźników jest bardzo cenna, ponieważ często są one przełamywane przed liniami trendu cen. Tak było w końcu 1995 roku, kiedy trend spadkowy DI (linia A) został przerwany tydzień wcześniej niż trend cenowy (linia B). Jak wskazuje wykres, kupno o ten jeden tydzień wcześniej mogło dać znacząco lepszą cenę wejścia. DI ostrzegał też o kształtowaniu się szczytu w połowie kwietnia 1996. Podczas gdy GM ustanawiał wyższy szczyt (linia C), DI tworzył szczyty coraz niższe (linia D). Ten sygnał ostrzegawczy pojawił się na długo przed poważnym spadkiem cen z czerwca i lipca.

Zaawansowane wskaźniki techniczne

399

Diagram A.2 Wskaźnik popytu (linia ciągła) i wykres GM w ujęciu tygodniowym. Przełamanie linii trendu DI często następuje wcześniej niż przełamanie na wykresie ceny. Zwróćmy uwagę na negatywną dywergencję w kwietniu 1996 roku. Źródło: MetaStock, Equis International.

Herrick Payoff Index (HPI) Wskaźnik ten został stworzony przez Johna Herricka do analizowania rynków terminowych przy uwzględnieniu zmian w liczbie otwartych kontraktów. Jak stwierdziliśmy w rozdziale siódmym, zmiany te mogą być istotnymi wskazówkami informującymi o solidności aktualnego trendu. Wskaźnik HPI uwzględnia cenę, wolumen i liczbę otwartych kontraktów, pozwalając określić, czy pieniądz wpływa na dany rynek, czy z niego wypływa. Dzięki niemu można wykrywać dywergencje pomiędzy zachowaniem cen a liczbą otwartych kontraktów, a także rozpoznawać okresy gorączkowego popytu i podaży. Podstawowa interpretacja HPI dotyczy jego położenia względem linii zero. Wartości dodatnie oznaczają, że wskaźnik zapowiada wzrost cen i że liczba otwartych kontraktów rośnie. Wartości ujemne wskazują, że pieniądze odpływają z analizowanego rynku. Jednym z najbardziej chwiejnych rynków terminowych jest rynek kawy, przedstawiony na diagramie A.3. W marcu i kwietniu 1997

400

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram A3 Herrick Payoff Index (HPI) w postaci histogramu i wykres cen kawy. Stosowany na rynkach terminowych HPI uwzględnia cenę, wolumen i liczbę otwartych kontraktów. Przecięcia od dołu linii zero są sygnałami kupna (K), a przecięcia tej linii od góry sygnałami sprzedaży (S).

roku HPI cztery razy przecinał linię zero, a ostatni pozytywny sygnał pojawił się na początku kwietnia (B) i obowiązywał do początków czerwca. Wskaźnik spadł poniżej zera w czerwcu i mimo że ceny były dużo niżej od swoich maksimów, spadły kolejne 70 centów. W końcu lipca HPI ponownie dał pozytywny sygnał bardzo blisko dołka. W ciągu następnych dwóch miesięcy pojawiły się dwa sygnały krótkoterminowe, a potem kolejny sygnał długoterminowy. Takie zachowanie jest dla HPI charakterystyczne: kilka razy przecina linię zero w jedną i drugą stronę, zanim wystąpi długoterminowy sygnał kupna lub sprzedaży. HPI, podobnie jak wskaźnik popytu, jest najskuteczniejszy w ujęciu tygodniowym, ponieważ eliminuje się wówczas część fałszywych sygnałów. O zmianie kierunku przepływu pieniądza informować mogą też dywergencje. Kilka dobrych przykładów widać na wykresie kontraktów na obligacje (diagram A.4), który obejmuje około sześciu lat. HPI wykazuje wartości dodatnie od końca roku 1992 do końca 1993. Na początku 1993 roku powstał szczyt HPI i kiedy obligacje były niemal 10 punktów wyżej (linia A), HPI formował niższy szczyt (linia B). Ta negatywna dywergencja ostrzegała uczestników rynku o spadkach, które nastąpiły w 1994 roku. HPI przeciął od góry linię zero w końcu października 1993, potem przeciął ją od

Zaawansowane wskaźniki techniczne

401

Diagram A.4 HPI w ujęciu tygodniowym i obligacje. Zwróćmy uwagę na negatywne dywergencje w latach 1993 i 1995 oraz na pozytywną dywergencję w roku 1994.

dołu na początku 1994, po czym zanurkował poniżej tej linii na dobre. HPI osiągnął swój najniższy poziom w pierwszej połowie 1994 roku i ukształtował dno dużo wcześniej niż ceny. Kiedy cena ustanawiała coraz niższe dołki (linia C), wskaźnik tworzył dołki coraz wyżej położone, a tym samym pojawiła się pozytywna dywergencja (linia D). HPI powrócił do obszaru wartości dodatnich w grudniu 1994 roku, kiedy obligacje były blisko swoich minimów. Negatywna dywergencja powstała w końcu roku 1995 (linia F), po wzroście obligacji o ponad 25 punktów od dołków z końca 1994 roku. Linia zero była przecinana kilka razy, po czym HPI zdecydowanie wkroczył w obszar wartości dodatnich. Te dwa przykłady powinny pokazywać dlaczego HPI i analiza liczby otwartych kontraktów mogą być pomocne w ocenie kierunku trendu na rynkach terminowych.

Wstęgi STARC i kanały Keltnera Jak mówiliśmy w rozdziale dziewiątym, wstęgi stosuje się w analizie technicznej od dawna. Dwa ich rodzaje, które najwyżej cenię, opierają się na rzeczywistym zakresie zmiany {Average True Range - ATR). Pomimo tego wspólnego elementu, te dwa rodzaje wstęg stosuje się

402

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram A.5 Wstęgi STARC wokół 6-tygodniowej średniej kroczącej na wykresie kontraktu na złoto w ujęciu tygodniowym. Punkty 1 i 3 pokazują, że po wyjściu poza dolną wstęgę cena powracała. Punkt 2 oznacza powrotny spadek cen po wyjściu poza górną wstęgę. w bardzo różny sposób. ATR to średnia prawdziwych zakresów zmiany z x okresów. Prawdziwy zakres zmiany to największa z trzech odległości: od dzisiejszego maksimum do minimum, od wczorajszego zamknięcia do dzisiejszego maksimum lub od wczorajszego zamknięcia do dzisiejszego minimum. Kwestie te szerzej omawia Welles Wilder w New Concepts in Technical Trading Systems. Manning Stoller, znany ekspert w dziedzinie rynków terminowych, skonstruował wstęgi STARC (Stoller Average Range Channels). 15okresowy ATR jest podwajany i dodawany do 6-okresowej średniej kroczącej (MA) lub od niej odejmowany. Górna wstęga to STARC+, dolna STARC-. Ruchy poza te wstęgi występują rzadko i są uznawane za sytuacje skrajne. Wstęgi te służą zatem jako rodzaj filtru. Kiedy ceny są w pobliżu górnej wstęgi lub ponad nią, kupowanie jest bardzo ryzykowne, natomiast niewielkie ryzyko wiąże się ze sprzedażą. I na odwrót, jeśli ceny są przy dolnej wstędze lub poniżej niej, bardzo ryzykowna jest sprzedaż, natomiast kupno może okazać się korzystne. Wykres kontraktu na złoto (diagram A.5) pokazuje takie wstęgi. W lutym 1997 roku w punkcie 1 ceny złota nieco wykroczyły poza dolną wstęgę. Mimo że złoto było słabe, wstęgi pokazywały, że nie jest to dobry czas na jego sprzedawanie. Należało zaczekać na lepszą okazję. Ledwie trzy tygodnie później złoto było przy górnej wstędze, o 22 dolary droższe (punkt 2). Punkt 2 oznaczał niewielkie ryzyko związane

Zaawansowane wskaźniki

techniczne

403

Diagram A.6 Kanały Keltnera wokół 20-dniowej średniej wykładniczej cen miedzi. Ruchy cen poniżej dolnej linii kanału (punkt 1) są interpretowane jako oznaki słabości.

ze sprzedażą. W lipcu (punkt 3) ceny złota spadły wyraźnie poniżej wstęgi, ale zamiast spadać jeszcze niżej, przez kolejne 12 tygodni poruszały się horyzontalnie. Od listopada do grudnia zaczęły znowu spadać i dotknęły dolnej wstęgi cztery razy (punkt 4). We wszystkich przypadkach ceny stabilizowały się lub rosły przez 1 do 2 tygodni. Wstęgi te sprawdzają się we wszystkich ramach czasowych, nawet na słupkach 5- czy 10-minutowych. Wstęgi STARC pozwalają uniknąć ścigania rynku, co niemal zawsze kończy się uzyskaniem niedobrej ceny wejścia. Kanały Keltnera skonstruowane zostały przez Chestera Keltnera i przedstawione w jego książce z 1960 roku How to Make Money in Commodities. Analitykom technicznym przypomniała je Linda Raschke, bardzo skuteczny gracz rynków terminowych. W jej ujęciu wstęgi również opierają się na przeciętnym rzeczywistym zakresie zmiany (ATR), ale jest on obliczany dla 10 okresów. Ta wartość ATR jest następnie podwajana i dodawana do 20-okresowej średniej wykładniczej dla wyznaczenia górnej wstęgi oraz odejmowana dla wstęgi dolnej. Zastosowanie kanałów Keltnera jest zupełnie inne niż w przypadku wcześniej omawianych wstęg. Kiedy cena zamyka się powyżej górnej wstęgi, pojawia się sygnał pozytywny, ponieważ oznacza to wybicie z progu zmienności. I na odwrót, kiedy ceny zamykają się poniżej dolnej wstęgi, jest to sygnał negatywny, który wskazuje, że ceny spadną jeszcze niżej. Pod wieloma względami metoda ta jest graficzną prezentacją systemu wybicia z czterotygodniowego kanału omawianego w rozdziale dziewiątym.

404

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram A.7 Kanały Keltnera na wykresie cen kawy. Punkt 1 ukazuje przełamanie górnej linii kanału, co jest oznaką siły. Zauważmy, że po tym sygnale kupna ceny znalazły wsparcie przy 20-dniowej średniej wykładniczej w punkcie 2. Diagram A. 6 przedstawia wykres kontraktów terminowych (marzec 1998) na miedź. Ceny zamknęły się poniżej dolnej linii kanału w końcu października 1997 w punkcie 1. Wskazywało to, że cena powinna rozpocząć nowy trend spadkowy i w ciągu następnych dwóch miesięcy ceny faktycznie spadły o 16 centów. W okresie tym ceny wiele razy zamykały się poniżej dolnej wstęgi. Dopóki nie dojdzie do zamknięcia ceny powyżej górnej wstęgi, wcześniejszy negatywny sygnał zachowuje ważność. Drugi wykres (diagram A.7) pokazuje pozytywny sygnał w punkcie 1. Po dwóch kolejnych zamknięciach powyżej górnej wstęgi ceny spadły do 20-okresowej średniej wykładniczej. Na rynku wzrostowym średnia ta powinna działać jako wsparcie. Kilka dni po dotknięciu średniej (punkt 2), cena kawy rozpoczęła spektakularny wzrost o 30 centów w ciągu kilku tygodni.

Wzór na wskaźnik popytu (Demand Index - DI) Wylicza się tu dwie wartości: presję popytu (BP) oraz presję podaży (SP), a następnie uwzględnia ich stosunek. DI to BP/SP Istnieje kilka odmian tego wzoru. Oto jedna z nich:

Zaawansowane wskaźniki techniczne

405

Jeśli cena rośnie: BP = V gdzie: V

wolumen. SP = V/P

gdzie: V P

wolumen, procentowa zmiana ceny. Jeśli cena spada: BP = V/P

gdzie: V P

wolumen, procentowa zmiana ceny. SP = V

gdzie: V

wolumen.

Ponieważ P przybiera wartości poniżej jedności, mnoży sieje przez stałaś: P = P(K) K = (3xC)/VA gdzie: C VA

cena zamknięcia, średnia zmienność, czyli 10-dniowa średnia z dwudniowego zakresu cenowego (Maksimum - Minimum). Jeśli BP jest większe od SP to: DI = SP/BP

Wskaźnik popytu (DI) włączony jest do zestawu narzędzi oferowanych przez program MetaStock.

DODATEK B

Profil rynku* Wprowadzenie Naszym celem jest zdefiniowanie metody zwanej profilem rynku i określenie jej najważniejszych zasad. Na samym początku lat osiemdziesiątych jedynymi dostępnymi narzędziami technicznymi były wykresy słupkowe oraz punktowo-symboliczne. Profil rynku1 (Market Profile®) miał rozszerzyć zakres stosowanych metod. Profil rynku jest statystycznym podejściem do analizy danych cenowych2. Dla tych, którzy nie znają podstaw statystyki, pomocny może być następujący przykład. Powiedzmy, że grupa studentów zdaje test. Zwykle niektórzy uzyskują bardzo wysoki procent trafnych odpowiedzi (na przykład 90 lub więcej), a niektórzy bardzo niski (60 lub mniej), ale większość wyników grupuje się wokół pewnej średniej, dajmy na to 75. Dla przedstawienia rozkładu tych wyników w ujęciu statystycznym testu można wykorzystać histogram (diagram B.l). Jak można zauważyć, najczęściej spotykany wynik, czyli wartość modałna, to 75 (6 studentów), a cały zakres wyznaczają wyniki najniższy i najwyższy (55 i 95). Zwróćmy uwagę, że wyniki są równomiernie rozłożone wokół wartości modalnej. Dla rozkładu doskonale symetrycznego modalna będzie równa średniej. Zauważmy też, że rozkład ma kształt dzwonu, co jest oznaką rozkładu normalnego. W rozkładzie normalnym interwały odchylenia standardowego są skorelowane z liczbą obserwacji. Na przykład, jeśli wyniki testów mają rozkład normalny, to *

Dodatek ten został przygotowany przez Dennisa C. Hynesa. Market Profile® jest znakiem handlowym Chicago Board of Trade (CBOT). Koncepcja została stworzona przez J. Petera Steidlmayera. W kwestii dalszych informacji na ten temat należy kontaktować się z CBOT lub zapoznać się z najnowszą książką Steidlmayera, 141 West Jackson, 1996. 2 Pierwotnie metoda ta przeznaczona była do analizy rynków terminowych, ale można ją stosować wszędzie tam, gdzie odbywają się transakcje ciągłe. 1

408

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram B.l

68,3 procent tych wyników znajdzie się w granicach jednego odchylenia standardowego od średniej. Wprawdzie rzeczywiste dane rzadko tworzą doskonały rozkład normalny, ale często są na tyle go bliskie, że można wykorzystać te prawidłowości. Ceny, podobnie jak inne miary, (na przykład oceny szkolnych testów, wzrost osobników w populacji itp.) również rozkładają się wokół średniego poziomu. Czym jest graficzny profil rynku? Wyobraźmy go sobie jako prosty rozkład cen przedstawiony w postaci histogramu cenowego położonego na boku (diagramy B.2a i B.2b). Zasadniczym elementem graficznej prezentacji profilu rynku jest krzywa rozkładu normalnego (w kształcie dzwonu), która reprezentuje wyłaniający się rozkład cen. Zakładając obecność rozkładu normalnego, można rozpoznać cenę modalną, czyli średnią, obliczyć odchylenie standardowe i określić z pewnym prawdopodobieństwem rozkład cen. Praktycznie wszystkie wartości znajdują się w granicach trzech odchyleń standardowych od średniej, a około 70 procent (dokładnie 68,3 procent) w granicach jednego odchylenia standardowego od średniej (diagram B.3). Profil rynku daje obraz tego, co dzieje się tu i teraz. Rynek jest albo w stanie równowagi, albo zdąża ku niej. Naturalna tendencja profilu do symetrii określa stopień równowagi lub nierównowagi, jaki istnieje między kupującymi i sprzedającymi. Ponieważ rynek jest dynamiczny, graficzna prezentacja profilu przedstawia okresy równowagi jako symetryczne rozkłady cen, a okresy nierównowagi jako rozkłady niesymetryczne. Profil rynku nie jest systemem transakcyjnym ani nie udziela konkretnych rekomendacji kupna czy sprzedaży. Jest to narzędzie wspomagające decyzje uczestnika rynku, który musi posługiwać się własnym osądem sytuacji.

Profil rynku

Diagram B.2a

409

Histogram tradycyjny.

Diagram B.2b Histogram położony na boku.

Diagram B.3 Graficzna prezentacja profilu pokazuje, że aktywność na rynku ma rozkład normalny.

410

ANALIZA TECHNICZNA

Graficzna prezentacja profilu rynku Profil rynku ujmuje cenę i czas w postaci graficznej prezentacji tego, co dzieje się w trakcie jednej sesji. Stwarza on logiczne ramy dla obserwowania zachowań rynku w bieżącej chwili, przedstawiając rozkłady cenowe w danym okresie. Zakres cenowy zmienia się w trakcie sesji zarówno w pionie, jak i w poziomie. Jak konstruuje się graficzną prezentację profilu rynku? Jako przykład weźmy wykres 4-okresowy (diagram B.3a). Ten tradycyjny wykres słupkowy można przekształcić w profil graficzny w następujący sposób: (1) przypisać literę każdej cenie w zakresie cenowym każdego okresu, literę A dla pierwszego okresu, B dla drugiego itd. (diagram B.3b), a następnie (2) poprzesuwać w lewo litery składające się na poszczególne zakresy tak daleko, jak to możliwe (diagram B.3c). Pełny profil graficzny ukazuje ceny po lewej stronie i częstość występowania cen po prawej, reprezentowane przez litery od A do D. Każda litera reprezentuje okazję cenową w czasie (Time Price Opportunity - TPO), określającą konkretną cenę, przy której odbywały się transakcje w danym czasie (na przykład w okresie B ceny wahały się między 163 i 166). TPO to podstawowe jednostki analizy dziennej aktywności transakcyjnej. Inaczej mówiąc, każda TPO jest okazją stwarzaną przez rynek w danym czasie i po danej cenie. Rozkłady profilu rynku składają się z TPO. Chicago Board of Trade przypisuje literę każdemu półgodzinnemu okresowi sesji; duże litery od A do X odpowiadają przedziałowi czasu od północy do południa, a małe litery od a do x reprezentują półgodzinne okresy w przedziale czasu od południa do północy3.

Struktura rynku Kiedy odwiedza się ring rynku terminowego w trakcie sesji, można zaobserwować coś, co najlepiej dałoby się określić jako „kontrolowany chaos". Wśród krzyków i gestów maklerów i graczy toczy się pewien regularny proces. Pomyślmy o rynku jako miejscu, gdzie uczestnicy tej gry z różnymi zamiarami dotyczącymi ceny i czasu rywalizują ze sobą, by załatwić swoją sprawę. Emocje i niepokoje mogą być bardzo silne. Koncepcja profilu rynku została wprowadzona przez Steidlmayera, aby pomóc w opisie tego procesu. Jako trader z CBOT i obserwator zachowań rynku zauważył on powtarzające się schematy aktywności, które stały się podstawą jego koncepcji rynku. Ponieważ na parkiecie 3

Oznaczenia literowe mogą się różnić. Na przykład CQG przypisuje duże litery od A do Z okresowi od ósmej rano, natomiast małe litery od a do z okresowi od dziesiątej wieczorem.

Profil rynku

Diagram B.3a

Diagram B.3b

Diagram B.3c

411

412

ANALIZA TECHNICZNA

CBOT transakcje przebiegają na zasadzie aukcji, Steidlmayer określił zasady profilu rynku w takich właśnie kategoriach. Ktoś spoza parkietu powiedziałby na przykład, że rynek wzrasta, czy też że transakcje dokonywane są na coraz wyższym poziomie, natomiast Steidlmayer mówił, że rynek „licytuje coraz wyżej, wzywając sprzedawców, by odpowiedzieli na ofertę kupujących". Aby wyjaśnić, dlaczego aukcja na parkiecie przebiega tak a nie inaczej, Steidlmayer stworzył kilka nowych terminów nieznanych uczestnikom rynku spoza parkietu. Zaczął od definicji celu rynku, jakim jest ułatwienie transakcji. Następnie zdefiniował kilka operacyjnych procedur, to znaczy, że rynek operuje w dwojakim trybie aukcyjnym, kiedy ceny oscylują wokół poziomu ceny rzetelnej lub średniej (podobnie do rozkładu stopni z testu). Wreszcie określił zachowanie uczestników rynku, stwierdzając, że gracze krótkoterminowi poszukują ceny rzetelnej, podczas gdy gracze o dłuższej perspektywie inwestycyjnej szukają ceny korzystnej.

Zasady profilu rynku Zasady aukcji Celem rynku jest ułatwienie transakcji. Cała aktywność rynku dokonuje się w tych ramach. Początkowo, kiedy ceny rosną, więcej jest kupna, kiedy zaś spadają, więcej jest sprzedaży. Rynek porusza się w górę, aby wyczerpać popyt (aż do momentu, kiedy kupi ostatni nabywca) i porusza się w dół, aby wyczerpać podaż (do chwili, gdy sprzeda ostatni sprzedający). Rynek działa poprzez dwojaki proces aukcyjny. Kiedy ceny rosną i jest więcej kupna, ruch ten wzywa do odpowiedzi (to znaczy sprzedaży) i zmiany kierunku transakcji. Odwrotnie jest w przypadku, gdy ceny spadają. Ciągłe negocjacje Kiedy rynek porusza się w pewnym kierunku, wyznacza parametry cenowe, nierzetelnie wysoki i nierzetelnie niski; następnie w obszarze między nimi powstaje obszar ceny rzetelnej, czy też wartości. Wszystkie transakcje dokonywane są w ramach tego negocjacyjnego procesu w zakresie wyznaczonym parametrami, dopóki jedna ze stron nie przegra (to znaczy dopóki nie ukształtuje się nowe maksimum lub minimum). Patrz diagram B.4. Równowaga i nierównowaga Rynek jest w stanie równowagi lub zdąża do stanu równowagi pomiędzy kupującymi i sprzedającymi. Dla ułatwienia transakcji rynek przechodzi od stanu równowagi do stanu nierównowagi i z powrotem. Ten schemat zachowań rynku występuje we wszystkich ramach czasowych.

Profil rynku

413

Diagram BA

Ramy czasowe i zachowanie uczestników rynku Dla wyjaśnienia schematów zachowań uczestników rynku wprowadzona została koncepcja różnych ram czasowych. Są dwie kategorie ram czasowych, krótkoterminowe i długoterminowe. Krótkoterminowa aktywność rynku to jednodniowe ramy czasowe, kiedy uczestnicy rynku są zmuszeni do dokonania transakcji w danym dniu (w tej kategorii znajdą się maklerzy z parkietu, gracze krótkoterminowi i ci, którzy mają wygasające opcje). Mając ograniczony czas działania, gracz krótkoterminowy szuka ceny rzetelnej. Krótkoterminowi sprzedawcy i nabywcy dokonują transakcji między sobą w tym samym czasie i po tej samej cenie. Długoterminowa aktywność rynku obejmuje wszystkich innych jego uczestników zajmujących pozycje z nadzieją na wykorzystanie dłuższych ruchów cenowych. Oni nie muszą dokonać transakcji danego dnia, a ponieważ czas jest ich sprzymierzeńcem, szukają ceny korzystnej. Ci, którzy kupują długoterminowo, szukają niskich cen, a ci którzy długoterminowo sprzedają, szukają cen wysokich. Ponieważ ich ceny się różnią, na ogół nie dokonują oni transakcji między sobą po tej samej cenie i w tym samym czasie. To właśnie interakcje między tymi dwiema grupami operującymi w różnych ramach czasowych stanowią o kształcie profilu rynku.

414

ANALIZA TECHNICZNA

Różne role graczy krótkoterminowych i inwestorów długoterminowych Gracze krótkoterminowi i inwestorzy długoterminowi odgrywają kluczowe, choć różne role w procesie ułatwiania transakcji. Początkowa równowaga rynku ustanawiana jest zwykle w pierwszej godzinie sesji przez graczy krótkoterminowych, którzy sprzedając i kupując dążą do uzyskania rzetelnej ceny. Większość transakcji dokonywana jest w obszarze ceny rzetelnej, czyli wartości. Ceny wyższe i niższe od tego obszaru stwarzają okazje do korzystnych transakcji inwestorom długoterminowym. Mając czas za sojusznika, mogą oni albo zaakceptować, albo odrzucić ceny odległe od wartości. Wchodząc na rynek z dość dużym wolumenem, mogą naruszyć początkową równowagę, poszerzając zakres cenowy. Inwestor długoterminowy jest odpowiedzialny za kształtowanie się dziennego zakresu cenowego i czas trwania aukcji. Inaczej mówiąc, jego rola polega na nadawaniu rynkowi kierunku. Cena i wartość Różnica pomiędzy ceną i wartością to okazja stwarzana przez rynek. Są dwa rodzaje cen: (1) akceptowane, czyli obszar cenowy, w którym dokonywane są transakcje (2) nieakceptowane, czyli obszar cenowy, na którym rynek przebywa bardzo krótko. Nieakceptowana cena uważana jest za skrajną i określana jako nierzetelnie wysoka lub nierzetelnie niska. Cena i wartość to dla graczy krótkoterminowych synonimy, ponieważ dokonują oni zwykle transakcji w obszarze ceny rzetelnej, czyli wartości. Dla inwestorów długoterminowych jednak koncepcja, według której cena równa się wartości, jest często nieprecyzyjna. Cena jest obserwowalna i obiektywna, natomiast wartość jest kwestią subiektywnego jej postrzegania i zależy od konkretnych potrzeb inwestorów długoterminowych. Na przykład najwyższa cena na dzisiejszej sesji, która wydaje się teraz skrajna czy nierzetelna, może być niska dla inwestora długoterminowego. Może on uważać, że w następnym tygodniu ceny będą dużo wyższe (to znaczy, że dzisiejsza cena jest niższa od wartości antycypowanej dla przyszłego tygodnia). Inwestor długoterminowy rozróżnia pomiędzy ceną i wartością, akceptując lub odrzucając cenę bieżącą. Przypomnijmy sobie, że rosnące ceny są wezwaniem dla sprzedających, a spadające - wezwaniem dla nabywców. Kiedy inwestor długoterminowy odpowiada na wezwanie, zachowanie to jest oczekiwane i określa się je jako reaktywne. Jeśli zaś postąpi na odwrót, to znaczy kupi po wzroście cen lub sprzeda po ich spadku, to nieoczekiwane zachowanie określa się jako inicjujące. Klasyfikowanie długoterminowej aktywności jako reaktywnej lub inicjującej względem wczorajszego lub dzisiejszego obszaru wartości pokazuje stopień pewności inwestora co do rozwoju wydarzeń na rynku. Im większa pewność inwestora, tym bardziej jest prawdopodobne, że podejmie on działanie inicjujące.

Profil rynku

415

Diagram B.5 Łącząc dzienne profile rynku (u góry) w profil zbiorczy, otrzymuje się długoterminowy obraz równowagi lub nierównowagi.

Rozwój zakresu i formacje profilu rynku Ponieważ aktywność rynku nie jest przypadkowa, nie ma nic dziwnego w tym, że z biegiem czasu wyłaniają się rozpoznawalne formacje cenowe. Wytrawny uczestnik rynku, który potrafi przewidzieć kształtowanie się takiej formacji, może osiągnąć dzięki temu spore zyski. Steidlmayer wymienia następujące formacje dziennego zakresu cenowego: 1. Normalny dzień występuje wtedy, gdy inwestor długoterminowy jest mało aktywny. Zakres dzienny jest wyznaczany w pierwszej kolumnie cen podczas pierwszej pół godziny sesji. Gracze krótkoterminowi ustanawiają początkową równowagę, nierzetelne minimum i nierzetelne maksimum, a następnie ceny oscylują pomiędzy tymi parametrami, szukając poziomu równowagi dla danego dnia. (patrz diagram B.6 panel 1, sok pomarańczowy.) 2. Wariant normalnego dnia występuje, gdy inwestor długoterminowy jest bardziej aktywny i rozszerza zakres cenowy poza początkową równowagę. W takim przypadku początkowa równowaga

416

ANALIZA TECHNICZNA

ustanowiona przez graczy krótkoterminowych znika i powstaje kierunkowy ruch, który wyznacza nowe parametry dla maksimum i minimum. Zakres może się rozszerzyć o kilka tików, lub nawet podwoić początkowy poziom równowagi. Ten rodzaj profilu jest chyba najczęściej spotykany (diagram B.6, panel 2, DJIA). 3. Dzień trendu występuje, kiedy inwestorom długoterminowym udaje się jeszcze bardziej rozszerzyć zakres cenowy. W takim przypadku zakres jest znacznie większy niż podwójny zakres równowagi, a inwestorzy długoterminowi kontrolują kierunek rynku poszukującego ceny rzetelnej. Rynek porusza się w jednym kierunku i zamyka się w pobliżu swojego ekstremum (diagram B.6, panel 3, jen). 4. Dzień neutralny występuje, kiedy inwestorzy długoterminowi rozszerzają zakres cenowy w jedną stronę, a następnie zmieniają kierunek transakcji i rozszerzają go w przeciwną stronę. Dni neutralne wskazują na niepewność uczestników rynku i zdarzają się wtedy, gdy rynek testuje żywotność trendu oraz jego podatność na zmianę (diagram B.6, panel 4, żywiec wołowy).

Analiza długoterminowej aktywności rynku Z wyjątkiem sprzedawców opcji, którzy osiągają zysk, kiedy ceny są statyczne, pozostali uczestnicy rynku potrzebują kierunkowego ruchu cen. Uchwycenie kierunku cen oznacza zysk, a pomyłka w tym względzie - stratę. Ponieważ inwestor długoterminowy jest odpowiedzialny za ruch kierunkowy rynku, analizujemy jego poczynania, aby wykryć trend. Po rozpoznaniu działań inwestorów długoterminowych można wyciągnąć wnioski dotyczące przyszłego kierunku cen. Rozpoczynamy ten proces, obserwując wpływ inwestorów długoterminowych na bieżącą sesję, a następnie zastanawiamy się, jak będzie on oddziaływał na przyszłe zachowanie cen. Wpływ na kształtowanie się zakresu dziennego Graficzna prezentacja profilu rynku pomaga rozpoznać poczynania inwestorów długoterminowych. Obserwując długoterminową aktywność w całym zakresie, zwłaszcza na ekstremach, w rozszerzeniu zakresu i po ukształtowaniu się obszaru wartości, możemy określić, czy bardziej aktywna jest długoterminowa sprzedaż, czy długoterminowe kupno, czyli kto przejmie kontrolę nad rynkiem. Najwyraźniejszą wskazówkę długoterminowego wpływu daje aktywność na ekstremach, następnie rozszerzenie zakresu i wreszcie obszar wartości. 1. Ekstrema powstają, gdy długoterminowi inwestorzy rywalizują z graczami krótkoterminowymi o zdobycie okazyjnego poziomu transakcji (który później będzie minimum lub maksimum danej

Profil rynku

417

Diagram B.6 Panel 1 - sok pomarańczowy - dzień normalny (a) Początkowa równowaga wyznaczona przez graczy krótkoterminowych w dwóch pierwszych okresach C i D. (b) Inwestorzy długoterminowi są mało aktywni. (c) Symetryczny, czyli zrównoważony rozkład cen. Panel 2 - DJIA - wariant dnia normalnego (a) Początkowa równowaga ustanowiona przez graczy krótkoterminowych w okresach B i C. (b) Inwestorzy długoterminowi niemal podwajają pierwotny zakres. Panel 3 - jen - dzień trendu (a) Początkowa równowaga ustanowiona przez graczy krótkoterminowych w okresach y i z. (b) Inwestorzy długoterminowi jeszcze bardziej rozszerzają zakres. (c) Rynek zamyka się w pobliżu kierunkowego ekstremum. Panel 4 - żywiec wołowy - dzień neutralny (a) Początkowa równowaga wyznaczona przez graczy krótkoterminowych w okresach C i D. (b) Inwestorzy długoterminowi najpierw rozszerzają zakres w górę w okresie E. (c) Inwestorzy długoterminowi rozszerzają zakres w dół w okresie H.

418

ANALIZA TECHNICZNA

Diagram B.7 Panel 1 - Intel - ekstremum: formacja wymaga co najmniej dwóch TPO (a) Ekstremalna sprzedaż od 7711/32 do 775/32. (b) Ekstremalne kupno od 73 31 / 32 do 75 świadczy o zaciekłej walce pomiędzy inwestorami i graczami. Panel 2 - kawa - rozszerzenie zakresu: następuje, gdy inwestorzy długoterminowi naruszają początkową równowagę (a) Początkowa równowaga ustanowiona w okresach A i B. (b) Rozszerzenie zakresu w dół w okresach C, H oraz I. Panel 3 - S&P 500 - obszar wartości/TPO kupno lub sprzedaż: kto kontroluje obszar wartości na bieżącej sesji, długoterminowo sprzedający, czy długoterminowo kupujący? (a) Cena modalna, czyli najrzetemiejsza cena na poziomie 1039,20. (b) TPO sprzedaży wynosi 59. (c) TPO kupna wynosi 100. (d) Nierównowaga na rzecz strony kupującej oznacza, że dla odzyskania równowagi ceny muszą pójść w górę.

sesji). Aby ustanowić ekstremum, potrzeba co najmniej dwóch TPO. Im energiczniejsi są inwestorzy długoterminowi w tej rywalizacji, tym więcej TPO i tym dłuższe ekstremum TPO. Jeśli nie ma co najmniej dwóch TPO, znaczy to, że inwestor długoterminowy nie jest specjalnie zainteresowany rywalizowaniem na tym poziomie cenowym. Lokalny szczyt lub dołek powstaje, gdy tylko jedna TPO wyznacza szczyt lub dołek zakresu. Warunek ten zakłada, że rynek oferuje cenę, której nikt nie akceptuje (brak dowodów zainteresowania - patrz diagram B.7 panel 1, Intel Corporation).

Profil rynku

419

2. Rozszerzenie zakresu następuje, gdy inwestorzy długoterminowi wkraczają na rynek na tyle silnie, że naruszają początkową równowagę i rozszerzają zakres w górę lub w dół. Rozszerzenie zakresu w górę wskazuje na długoterminowe kupno, natomiast rozszerzenie w dół, na długoterminową sprzedaż. Są jednak sytuacje, kiedy na ekstremach zakresu aktywni są i sprzedający, i kupujący inwestorzy długoterminowi, ale nie przy tej samej cenie i nie w tym samym czasie (przypomnijmy sobie, że na ogół nie zawierają oni transakcji między sobą). Na przykład, jeśli ekstremum powstaje po rozszerzeniu zakresu w górę, rynek najpierw rośnie, żeby zaspokoić popyt, a potem spada, żeby wyczerpać podaż. A zatem mamy tu długoterminowe sprzedaż i kupno w tym samym zakresie cenowym, ale w różnym czasie. Oba rodzaje aktywności na ekstremach można wykorzystać do oceny długoterminowej sytuacji na rynku (diagram B.7, panel 2, kawa). 3. Obszar wartości wyznaczany jest na każdej sesji przez oscylacje cenowe wokół ceny modalnej, czyli takiej, która ma najwięcej TPO). Obszar wartości wyznacza się, obliczając 70 procent wszystkich TPO wokół ceny modalnej. Inaczej mówiąc, jest to szacunek ceny rzetelnej wyznaczony przez jedno odchylenie standardowe profilu sesji (jak we wcześniejszym przykładzie ze studentami). Kiedy inwestor długoterminowy dokonuje transakcji w obszarze wartości, kupuje nisko lub sprzedaje wysoko w stosunku do perspektywy długoterminowej, a nie do wartości bieżącej. Zachowanie to wywołuje nierównowagę w dzisiejszym obszarze wartości. Długoterminową aktywność mierzy się, licząc TPO. Oto jak można określić, po której stronie kryje się większa nierównowaga długoterminowa: (1) wytycza się linię przez najrzetelniejszą cenę oraz (2) liczy się TPO po obu stronach aż do natrafienia na pojedynczą TPO. Nierównowaga jest przypisywana stronie z mniejszą liczbą TPO, ponieważ długoterminowa aktywność reprezentuje mniejszy procent łącznej liczby transakcji w obszarze wartości. Jeśli na przykład było 22 TPO ponad i 12 TPO poniżej najrzetelniejszej ceny, wskazuje to na lekką tendencję zniżkową cen (diagram B.7, panel 3, S&P 500). Zauważmy, że TPO kupna i sprzedaży w obszarze wartości nie tyczą się dni trendu, ponieważ rynek dopiero szuka wówczas obszaru wartości. Po rozpoznaniu i ocenie aktywności długoterminowej na profilu bieżącej sesji można łatwo określić, kto miał w danym dniu kontrolę nad rynkiem. Wpływ długoterminowy Graficzna prezentacja profilu rynku pomaga również rozpoznawać zachowanie inwestorów długoterminowych w dłuższej perspektywie niż tylko bieżąca sesja. Kluczowym zadaniem jest określenie, czy bieżący trend cenowy będzie kontynuowany, czy ulegnie zmianie. Zmiana kierunku, w jakim zmierza rynek to odwrócenie aktualnego

420

ANALIZA TECHNICZNA

trendu cenowego. Standardowe podejście techniczne do oceny trendu, bez odwoływania się do profilu rynku, polega na wytyczeniu odpowiedniej linii trendu i obserwowaniu zachowań cen względem tej linii. Dopóki linia trendu nie zostanie przerwana, oczekuje się, że trend będzie kontynuowany. Analiza linii trendu jest najważniejszą z podstawowych metod technicznych, zwłaszcza że ma uniwersalne zastosowanie do wszelkich ram czasowych (godzinowych, dziennych, tygodniowych, miesięcznych itd.). Profil rynku natomiast oferuje alternatywne podejście do analizy trendu, ocenia bowiem aktywność rynku w różnych okresach. W najprostszej formie ogląd kolejnych dni na profilu rynku może pomóc w rozpoznaniu początku lub kontynuacji krótkoterminowego trendu cenowego. Jeśli na przykład dzisiejszy obszar wartości położony jest wyżej niż wczorajszy, to bieżący trend cenowy ma charakter wzrostowy. Jeśli obszar wartości w następnym dniu kształtuje się wyżej niż w poprzednim, to bieżący trend wzrostowy jest kontynuowany. Obserwując w ten sposób aktywność rynku, można łatwo stwierdzić kontynuację trendu lub jego zmianę. Podobnie łącząc kolejne profile dzienne w profil zbiorczy, otrzymujemy dynamiczny obraz długoterminowej równowagi lub nierównowagi rynku (diagram B.5). Przegląd poszczególnych sesji (2/10-2/13) w górnym panelu sugeruje, że mamy do czynienia ze zdecydowanym trendem wzrostowym. Kiedy połączy się te cztery kolejne sesje (dolny panel), wyłania się jednak obraz równowagi. Rynek przechodzi wówczas do stanu nierównowagi, który najczęściej rozpoczyna się po ostatnim testowaniu najrzetelniejszej ceny.

Podsumowanie Profil rynku można wykorzystywać do analizowania dowolnych szeregów cenowych tam, gdzie istnieje ciągła aktywność transakcyjna. Mogą to być różne rynki papierów wartościowych, towarowe rynki terminowe czy rynki opcji. Graficzny profil rynku prezentuje ruchy cen w jednostce czasu w dwóch wymiarach - pionowo (kierunkowo) i poziomo (częstość występowania). Kiedy zachowanie cen rozpatruje się w ten sposób, odsłania się obraz niedostępny na tradycyjnym jednowymiarowym (pionowym) wykresie słupkowym. • Symetria profilu graficznego pozwala na ocenę stanu równowagi lub nierównowagi rynku w dowolnych ramach czasowych. Kiedy rynek jest symetryczny, między kupującymi i sprzedającymi istnieje równowaga. Nierównowaga zakłada kontynuację trendu i rynek zdąża do nowej równowagi. Równowaga jest jednak nietrwała i wynika z niej, że rynek się zmieni i wystąpi ruch kierunkowy (w górę lub w dół), co sugeruje, że należy się posłużyć

Profil rynku

421

metodami analizy odpowiednimi do badania i wykorzystywania trendu. • Każda zmiana trendu występuje w pewnym momencie w czasie, wcale nie na końcu godziny, dnia, tygodnia czy miesiąca. Profil graficzny można wykorzystać do dokładniejszego rozpoznania tego momentu, w którym kontrola nad rynkiem przechodzi z rak do rąk między kupującymi i sprzedającymi. Dzięki temu można też określić kluczowe poziomy wsparcia i oporu. Mówiąc krótko, graficzny profil rynku daje bardzo wiele informacji o cenie w czasie i ułatwia rozpoznawanie dynamiki rynku, której inne metody tak łatwo by nie uchwyciły.

DODATEK

C

Tworzenie systemu transakcyjnego* Tworzenie systemu transakcyjnego jest po części sztuką, po części nauką, po części zaś sprawą zdrowego rozsądku. Naszym celem nie jest tworzenie systemu, który osiąga najwyższe zyski na danych historycznych, ale przedstawienie sensownej koncepcji, która sprawdzała się w przeszłości i pozwala oczekiwać, że nie zawiedzie również w przyszłości. Teoretycznie najlepsze byłoby podejście w stu procentach mechaniczne, które zwiększa szansę na powtórzenie wcześniejszych wyników w przyszłości. Mechaniczny to znaczy obiektywny: jeśli 10 ludzi postępuje według tych samych zasad i osiąga takie same rezultaty, to zasady te są obiektywne. Nie ma znaczenia to, czy taki mechaniczny system jest spisany na papierze, czy wprowadzony do komputera. Tutaj przyjmiemy jednak, że posługujemy się komputerem i terminów „mechaniczny" i „skomputeryzowany" używać będziemy zamiennie. Nie znaczy to, że komputer jest niezbędny do stworzenia systemu komputerowego, ale na pewno w tym pomaga. Podejście mechaniczne oferuje trzy główne korzyści: • Możemy przetestować nasze pomysły przed zastosowaniem ich w praktyce transakcyjnej. • Możemy być bardziej obiektywni i mniej emocjonalni. Większość ludzi ma kłopoty ze stosowaniem swoich obiektywnych analiz w rzeczywistych transakcjach. Analizowanie (kiedy nie ryzykujemy żadnych pieniędzy) jest łatwe, natomiast transakcje (w których ryzykujemy pieniądze) są stresujące. Dlaczego zatem zadania pociągnięcia za spust nie powierzyć komputerowi? On jest wolny od wszelkich emocji i zrobi dokładnie to, co kazaliśmy mu zrobić, konstruując system. • Możemy dokonywać większej liczby operacji, co zwiększa nasze szansę. Podejście mechaniczne wymaga mniej czasu niż * Dodatek ten został przygotowany przez Freda G. Schutzmana.

424

ANALIZA TECHNICZNA

subiektywne, co pozwala nam zajmować się każdego dnia większą liczbą rynków, stosować więcej systemów i analizować więcej ram czasowych. Jest tak zwłaszcza w przypadku użytkowników komputera, ponieważ potrafi on działać szybciej i dłużej niż my, nie tracąc koncentracji.

Pięcioetapowy plan 1. 2. 3. 4. 5.

Zacznij od koncepcji. Zamień ją na zespół obiektywnych zasad. Sprawdź wszystko wizualnie na wykresie. Poddaj to formalnym testom na komputerze. Oceń rezultaty.

Etap pierwszy: Zacznij od koncepcji (pomysłu) Przedstaw sobie własne koncepcje dotyczące tego, jak działa rynek. Można zacząć od przejrzenia jak największej liczby wykresów, starając się rozpoznać przecięcia średnich kroczących, konfiguracje oscylatorów, formacje cenowe lub inne sygnały techniczne, które wyprzedzają główne trendy cenowe. Trzeba też postarać się rozpoznawać wskazówki, które są wczesnymi sygnałami informującymi, że spodziewany ruch nie nastąpi. Studiowałem bardzo wiele wykresów w nadziei znalezienia takich odpowiedzi. To wizualne podejście bardzo wiele mi dało i gorąco je polecam. Oprócz badania wykresów cenowych i czytania książek takich jak ta, radziłbym przeczytać coś o systemach transakcyjnych i przyjrzeć się temu, co zrobili inni. Nikt nie objawi wam wprawdzie świętego Graala, ale można znaleźć bardzo dużo pożytecznych informacji. Co najważniejsze, trzeba myśleć samodzielnie. Stwierdziłem, że najcenniejsze pomysły rzadko są oryginalne, ale często wpadamy na nie sami. Większość skutecznych systemów transakcyjnych podąża za trendem. Nie należy jednak lekceważyć innych systemów, ponieważ dzięki negatywnej korelacji, kiedy jeden system traci pieniądze, drugi je zarabia. Stosując oba naraz, mamy większą asekurację.

Cechy dobrej koncepcji Dobre koncepcje są zwykle zgodne ze zdrowym rozsądkiem. Jeśli dana koncepcja jakby sprawdza się, ale jest niezbyt sensowna, być może jest to dziełem przypadku, co oznacza, że szansę na sukcesy

Tworzenie systemu transakcyjnego

425

w przyszłości są niewielkie. Koncepcje muszą pasować do osobowości użytkownika, aby można było w zdyscyplinowany sposób trzymać się ich nawet wtedy, gdy prowadzą do okresowych strat. Powinny być proste i obiektywne. A jeśli oparte są na trendzie, to powinny pozwalać na wzrost zysków i ograniczanie strat. Co najważniejsze, stosowane koncepcje muszą przynosić na dłuższą metę pieniądze. Wyznaczenie momentu wejścia na rynek jest trudne, ale wyznaczenie momentu wyjścia z rynku -jeszcze trudniejsze i bardziej istotne. Logika wejścia jest dość prosta, ale przy wychodzeniu z rynku należy uwzględnić różne okoliczności, na przykład jak szybko realizować straty i co robić z zyskami. Ja preferuję systemy, które nie odwracają automatycznie pozycji - wolę najpierw zamknąć jedną pozycję, a potem myśleć o otwieraniu odwrotnej. Usilna praca nad ulepszaniem sposobów wychodzenia z rynku zwiększy zyski w stosunku do ryzyka. Kolejna sugestia: jak najmniej optymalizacji. Optymalizacja przy użyciu danych historycznych prowadzi często do oczekiwania nierealistycznych zysków, których nie da się osiągnąć w rzeczywistych transakcjach. Stosujmy jak najmniej parametrów i posługujmy się tymi samymi metodami na różnych rynkach. Zwiększy to nasze szansę na długofalowy sukces, ponieważ unikniemy pułapek związanych z nadmierną optymalizacją. Oto trzy główne rodzaje systemów transakcyjnych: • Podążające za trendem Te systemy dokonują transakcji zgodnie z kierunkiem głównego trendu, kupując po ukształtowaniu się dna i sprzedając po ukształtowaniu się szczytu. Wśród zarządzających pieniędzmi popularne są średnie kroczące i reguła Donchiana. • Przeciwtrendowe Wsparcie/opór Kupuj po spadku przy linii wsparcia; sprzedawaj po wzroście przy linii oporu. Zniesienia Kupujemy na końcu korekcyjnych spadków podczas hossy i sprzedajemy na końcu korekcyjnych wzrostów podczas bessy. Na przykład kupujemy przy 50-procentowym zniesieniu ostatniego wzrostu, ale tylko wówczas, gdy główny trend jest wzrostowy. Niebezpieczeństwo związane z takimi systemami polega na tym, że nigdy nie wiadomo, jak duża będzie korekta i jaką metodę wyjścia należy zastosować. Oscylatory Chodzi o to, by kupować, kiedy oscylator wskazuje na wyprzedanie, i kupować, kiedy sygnalizuje wykupienie rynku. Jeśli występuje też dywergencja pomiędzy ceną i oscylatorem, sygnał jest silniejszy. Jednak najlepiej zaczekać z dokonaniem transakcji na jakieś oznaki odwrócenia trendu cenowego. • Rozpoznawanie formacji (wizualne i statystyczne) Chodzi tu na przykład o bardzo wiarygodną formację głowy i ramion (metoda wizualna) i formacje sezonowe (metoda statystyczna).

426

ANALIZA TECHNICZNA

Etap drugi: Zamiana koncepcji na zespół obiektywnych reguł To jest najtrudniejszy krok w naszym planie, o wiele trudniejszy niż można by się zrazu spodziewać! Aby skutecznie go wykonać, musimy tak zobiektywizować nasze pomysły, by setka ludzi postępujących według naszych zasad doszła do dokładnie takich samych wniosków. Należy określić, co i w jaki sposób należy robić, posługując się naszym systemem. Na tym właśnie etapie ustalamy szczegóły potrzebne do programowania. Musimy rozbić całościowy problem na coraz mniejsze części, aż dopracujemy wszystkie detale.

Etap trzeci: Wizualny sprawdzian na wykresie Postępując według reguł ustalonych w etapie drugim, sprawdzamy wizualnie sygnały transakcyjne, które pojawiają się na wykresie. Jest to proces nieformalny, który ma dwa cele: po pierwsze, chcemy zobaczyć, czy nasz pomysł został odpowiednio sformułowany; i po drugie, przed napisaniem skomplikowanego kodu komputerowego chcemy mieć jakiś dowód, że nasza koncepcja może przynosić zyski.

Etap czwarty: Formalny test komputerowy Teraz przyszedł czas na zamianę naszej koncepcji na język komputera. Ja posługuję się programem TradeStation® firmy Omega Research. TradeStation jest najpełniejszym dostępnym programem komputerowym pozwalającym na tworzenie i testowanie systemów transakcyjnych. Jest w nim wszystko, co potrzebne - od wizualizacji naszego pomysłu po pomoc w rzeczywistych transakcjach. Pisanie kodu w języku programowania nie jest łatwe i EasyLanguage™, czyli język stosowany w TradeStation, nie jest pod tym względem wyjątkiem. Praca z EasyLanguage jest jednak ułatwiona dzięki przyjaznemu edytorowi oraz dołączeniu wielu funkcji jak również przykładowych próbek (diagram C.l). Po napisaniu programu przechodzimy do testowania. Najpierw musimy wybrać jeden lub więcej szeregów cenowych, które będziemy testować. Dla uczestników rynku akcji jest to łatwe zadanie. Na rynkach terminowych ma się jednak do czynienia z kontraktami, które wygasają po względnie krótkim czasie. Wstępne testy robię, posługując się ciągłym szeregiem cenowym spopularyzowanym przez Jacka Schwagera (Schwager on Futures: Technical Analysis, Wiley,

Tworzenie systemu transakcyjnego

427

//fileName: |JMBook.Four%Model //Written by Fred G. Schutzman, CMT //Logic by Ned Davis //see Zweig book: Martin Zweig's Winning with New IRAs, pages 117-128 //Model was designed to be applied to a weekly chart of the Value Line Composite Index (VLCI) //Program uses the weekly (usually Friday) close of the VLCI to initiate trades //buy if the weekly close of the VLCI rises 4% or more from its lowest close (since the last sell signal) //sell if the weekly close of the VLCI falls 4% or more from its highest close (since the last buy signal) //Date last changed: February 8, 1998 ********System Properties******** Properties tab: Pyramid Settings = Do not allow multiple entries in same direction Entry Settings = default values Max number of bars system will reference = 1 ****************************************************************}

Inputs: Variables:

perOffLo(4.00), perOffHi(4.00); LC(0), HC(0), trend(O);

{percent off lowest close} { percent off highest close } {lowest close} { highest close ) { 0 = no trades yet, +1 = up, -1 down }

(initialize variables} If currentBar = 1 then begin LC = close; HC = close; trend = 0; end; { update trend variable and place trading orders } if trend = 0 then begin if ((close-LC) / LC) > = (perOffLo / 100) then trend = +1; if ((HC-close) / HC) > = (perOffHi / 100) then trend = - 1 ; end else if trend = +1 and ((HC-close) / HC) > = (perOffHi / 100) then begin sell on close; trend = - 1 ; LC = close; end else if trend = -1 and ((close-LC) / LC) > = (perOffLo /100) then begin buy on close; trend = +1; HC = close; end; { update LC & HC variables } If close < LC then LC = close; If close > HC then HC = close; { End of Code }

Diagram C.I Ten kod w EasyLanguage został napisany przy użyciu narzędzia Power Editor należącego do programu TradeStation. Ma on wygląd i możliwości normalnego języka programowania. Na diagramach C.2 i C.3 pokazano wyniki tego systemu przedstawione przez Martina Zweiga.

428

ANALIZA TECHNICZNA

1996). Jeśli wyniki są obiecujące, przechodzę do aktualnych kontraktów. Następnie musimy zdecydować, ile danych potrzebujemy do naszego systemu. Ja stosuję cały szereg cenowy, bez wyłączania grupy danych, do przeprowadzenia później testu potwierdzającego. Wielu ekspertów nie zaakceptowałoby tej metody, ale myślę, że jest ona najlepsza przy moim podejściu, opartym na solidnych koncepcjach, bez optymalizacji i z procedurą testującą, która obejmuje szeroki zakres parametrów i rynków. Zaczynam od metody, o której sądzę, że jest rozsądna, a następnie sprawdzam, czy moja teoria się sprawdza, czy nie. Stwierdziłem, że wielu postępuje na odwrót, to znaczy testują szeregi cenowe, aby znaleźć odpowiedni system. Testując systemy, nie odliczam kosztów prowizji i poślizgów cenowych, ale uwzględniam je na końcu. Myślę, że proces oceny jest wówczas bardziej klarowny i uzyskane wyniki zachowają sens także w przyszłości, gdyby zmieniły się jakieś uwarunkowania. Chcę, aby mój system uwzględniał: Różne zestawy parametrów Gdybym rozważał zastosowanie systemu średnich kroczących o długościach 5 i 20, to oczekiwałbym też, że pary średnich 6/18, 6/23, 4/21 i 5/19 także wypadną dobrze. Jeśli nie, natychmiast staję się sceptyczny wobec rezultatów uzyskanych przy średnich 5/20. • Różne okresy (na przykład 1990-1995 i 1981-1986) System, który sprawdza się w przypadku japońskiego jena w okresie pięciu lat, powinien wypadać dobrze również w każdym innym pięcioletnim przedziale czasowym. To kolejna kwestia, w której moją opinię podziela raczej mniejszość. • Wiele różnych rynków System, który sprawdza się na rynku ropy naftowej powinien również dobrze spisywać się na rynku oleju opałowego i benzyny bezołowiowej w tym samym okresie. Jeśli nie, to szukam wyjaśnienia i zwykle odrzucam taki system. Idę nawet dalej i testuję ten sam system na wszystkich danych z różnych rynków oczekując, że wyniki będą dobre na większości z nich.

•

Kiedy zakończymy testy, przyjrzyjmy się, czy komputer generuje takie sygnały transakcyjne, na jakich nam zależało. TradeStation ułatwia ten proces, umieszczając strzałki kupna i sprzedaży bezpośrednio na wykresie! Jeśli system nie robi tego, co powinien, musimy dokonać niezbędnych poprawek w kodzie i poddać go ponownym testom. Pamiętajmy, że bardzo niewiele koncepcji przechodzi pomyślnie testy, zwykle mniej niż 5 procent. A z tych czy z innych powodów, większość spośród tych „udanych" koncepcji nie nadaje się do wykorzystania w praktyce.

Tworzenie systemu transakcyjnego

429

Etap piąty: Ocena wyników Spróbujmy zrozumieć koncepcję kryjącą się za naszym systemem. Czy ma ona sens, czy jest czysto przypadkowa? Czy przetrwamy największe obsunięcie wartości kapitału? Trzeba oceniać system na podstawie kolejnych transakcji. Co się stanie, jeśli sygnał jest mylny? Jak szybko nasz system wyjdzie z przegrywającej pozycji? Jak długo zachowa wygrywające? Upewnijmy się, że wyniki testów są dla nas satysfakcjonujące, bo w przeciwnym razie nie będziemy w stanie korzystać z tego systemu w czasie rzeczywistym. Oto trzy kluczowe elementy rozpatrywane przez TradeStation: • Współczynnik zysku Zysk brutto z transakcji udanych do straty brutto z transakcji nieudanych. Dane te mówią nam, ile dolarów zarobił nasz system w stosunku do każdego dolara, który stracił, i jest to miara ryzyka. Inwestorzy długoterminowi powinni uzyskiwać współczynnik zysku w wysokości co najmniej 2,00. Gracze krótkoterminowi mogą zaakceptować wartość nieco niższą. • Średni zysk z transakcji To jest matematyczna nadzieja naszego systemu. Wielkość ta powinna być przynajmniej na tyle duża, by pokryć koszta transakcji (prowizje i poślizgi); w innym przypadku będziemy tracić pieniądze. • Maksymalne dzienne obsunięcie kapitału Jest to największy spadek, liczony w dolarach, od maksymalnej wartości pozycji do minimalnej. Ja wolę liczyć to w procentach. Rozróżniam także pomiędzy obsunięciami na starcie (kiedy tracę pieniądze bezpośrednio z własnej kieszeni) i obsunięciami z maksymalnej osiągniętej wartości (kiedy oddaję zyski zdobyte na rynku). W drugim przypadku wykazuję nieco większą tolerancję.

Zarządzanie pieniędzmi Zarządzanie pieniędzmi nie należy wprawdzie do głównego tematu tego dodatku, ale jest to kwestia niezwykle istotna. To klucz do osiągania zysków, co najmniej tak samo ważny jak dobry system. Metody zarządzania pieniędzmi powinny być dobrze przemyślane. Trzeba zaakceptować fakt, że straty są częścią tej gry. Kontrolujmy straty, a zyski same o siebie zadbają. Należy dywersyfikować na tyle, na ile jest to możliwe. Dywersyfikacja pozwoli zwiększyć zwrot, zachowując ryzyko na stałym poziomie, bądź zmniejszyć ryzyko przy stałym zwrocie. Dywersyfikacja powinna dotyczyć rynków, systemów, parametrów i ram czasowych.

430

ANALIZA

TECHNICZNA

Diagram C.2 Ten system transakcyjny został zaprojektowany dla wykresu w ujęciu tygodniowym Value Line Composite Index (VLCI), ale pomyślnie przeszedł również testy dla ujęcia dziennego, a także wykresów innych rynków, co oznacza, że koncepcja leżąca u jego podstaw jest wiarygodna. Jest to system przedstawiony na diagramie C.l.

Podsumowanie Omówiliśmy podstawowe założenia systemów transakcyjnych i wyjaśniliśmy, dlaczego to, co obiektywne jest lepsze od tego, co subiektywne. Wskazaliśmy na trzy korzyści związane z podejściem skomputeryzowanym i przedstawiliśmy pięcioetapowy plan tworzenia systemu transakcyjnego. I wreszcie poruszyliśmy ważną kwestię zarządzania pieniędzmi i dywersyfikacji. Systemy transakcyjne mogą poprawić nasze wyniki i pomóc nam w odniesieniu sukcesu na rynku. Przyczyny tego są oczywiste: • Zmuszają nas do odrabiania pracy domowej przed dokonaniem transakcji. • Narzucają dyscyplinę i ułatwiają konsekwentne stosowanie się do reguł. • Pozwalają zwiększyć stopień dywersyfikacji. Dzięki wytrwałej pracy i zaangażowaniu każdy może stworzyć skuteczny system transakcyjny. Nie jest to łatwe, ale całkowicie w zasięgu możliwości. Podobnie jak z innymi rzeczami w życiu, nasze wyniki zależeć będą bezpośrednio od włożonej pracy (diagramy C.2 i C.3).

Tworzenie systemu transakcyjnego

431

JJMBook Four%Model Value Line Geometrie - UNDE-Weekły 06/30/B1 - 02/06/98 Performance Summary. All Trades Total net profit Gross profit

$ $

Total* of trades Number winning trades Largest winning trade Average winning trade Ratio avg win/avg loss

$ $

Max consec. winners Avg # bars in winners Max intraday drawdown Profit factor Account size required

$ $

718.01 1118.15

Open position P/L Gross loss

137 67

Percent profitable Number losing trades

78 06 16.69 2.82

Largest losing trade Average losing trade Avg trade(win & loss)

7 21

Max consec. losers Avg # bars in losers

-45.01 2.73 45.01

Max # contracts held Return on account

$ 0.00 $ -400.14 49% 70 $ -15 85 $ -5.72 $ 5.24 5 7 1 1595%

Diagram C.3 Oto podsumowanie wyników za okres 36 lat, jakie uzyskał system przedstawiony na diagramach Cl i C.2. Wyniki z ostatnich 12 lat są zgodne z całościowymi. Czynnik zysku, średni zysk i maksymalny spadek wartości kapitału są doskonałe. Legenda: Total net profit - Łączny zysk netto Gross profit - Zysk brutto Total # of trades - Łączna liczba transakcji Number winning trades - Liczba udanych transakcji Largest winning trade - Największy zysk Average winning trade - Przeciętny zysk Ratio avg win/avg loss — Stosunek przeciętnego zysku do przeciętnej straty Max consec. winners - Maksymalna liczba kolejnych transakcji zyskownych Avg # bars in winners - Przeciętna liczba słupków w transakcji zyskownej Max intraday drawdown - Maksymalne dzienne obsunięcie kapitału Profit factor - Współczynnik zysku Account size required - Wymagana wielkość rachunku Open position P/L - Zysk lub strata na otwartej pozycji Gross loss - Strata brutto Percent profitable - Procent transakcji zyskownych Number losing trades - Liczba transakcji nieudanych Largest losing trade - Największa strata Average losing trade - Przeciętna strata Avg trade (win & loss) - Przeciętny wynik transakcji (udanych i nieudanych) Max. consec. losers - Maksymalna liczba transakcji ze stratą Avg # bars in losers - Przeciętna liczba słupków w transakcji ze stratą Max # contracts held - Maksymalna liczba posiadanych kontraktów Return on account - Stopa zwrotu z rachunku.

Słownik Analiza fundamentalna (Fundamental analysis) Przeciwieństwo analizy technicznej. Analiza fundamentalna opiera się na gospodarczych informacjach o podaży i popycie, a nie na danych dotyczących aktywności rynku. Analiza międzyrynkowa (Intermarket analysis) Dodatkowy aspekt analizy rynku uwzględniający zachowania cen na powiązanych sektorach rynku. Te cztery sektory to waluty; towary, obligacje i akcje. Włącza się tu również rynki międzynarodowe. Podejście to jest oparte na założeniu, że wszystkie rynki są powiązane i oddziałują na siebie. Analiza techniczna (Technical analysis) Badanie zachowań rynku, zwykle za pomocą wykresów cenowych, w którym uwzględnia się wolumen i liczbę otwartych kontraktów. Nazywana także analizą wykresów, analizą rynku i analizą wizualną. Chorągiewka (Pennant) Ta formacja kontynuacji jest podobna do flagi, tyle że kształtuje się bardziej poziomo i przypomina mały symetryczny trójkąt. Podobnie jak flaga, chorągiewka trwa zwykle od jednego do trzech tygodni i na ogół następuje po niej kontynuacja trendu. (Patrz: Flaga). Dywergencja (Divergence) Sytuacja, w której dwa wskaźniki nie potwierdzają się. Na przykład, kiedy cena wzrasta, oscylator zaczyna spadać. Dywergencja ostrzega zwykle o odwróceniu trendu. (Patrz: Potwierdzenie). Flaga (Flag) Formacja kontynuacji, trwająca zwykle mniej niż trzy tygodnie. Przypomina równoległobok nachylający się w kierunku przeciwnym do dominującego trendu. Flaga jest niewielką przerwą w dynamicznym trendzie cenowym. (Patrz: Chorągiewka). Formacje cenowe (Price patterns) Formacje, które pojawiają się na wykresach i mają wartość prognostyczną. Są to formacje odwrócenia i kontynuacji trendu.

434

ANALIZA TECHNICZNA

Formacje kontynuacji (Continuation patterns) Formacje cenowe, które sugerują przerwę w dominującym trendzie lub jego konsolidację. Najczęściej spotykane formacje kontynuacji to trójkąty, flagi i chorągiewki. Formacje odwrócenia (Reversal patterns) Formacje cenowe pojawiające się na wykresie wskazujące, że odbywa się odwrócenie trendu. Najbardziej znane formacje tego rodzaju to głowa i ramiona oraz podwójne i potrójne szczyty i dna. Głowa i ramiona (Head and shoulders) Najbardziej znana formacja odwrócenia trendu. Na szczycie trendu powstają trzy wyraźne wierzchołki, z których środkowy (głowa) jest nieco wyższy od pozostałych dwóch (ramiona). Powstawanie formacji jest ukończone, kiedy linia trendu (linia szyi) łącząca dwa dołki tej formacji zostaje przerwana. Zwierciadlane odbicie tej formacji to formacja odwróconej głowy i ramion będąca końcem trendu spadkowego. Histogram MACD {MACD histogram) Odmiana systemu MACD przedstawiająca różnicę pomiędzy MACD i linią sygnału w postaci histogramu. Łatwiej w ten sposób uchwycić zmiany we wzajemnym położeniu linii i uzyskać tym samym wcześniejszy sygnał transakcyjny. Impet {Momentum) Wielkość wykorzystywana w konstruowaniu oscylatora wykupienia i wyprzedania. Wskaźnik impetu mierzy różnicę w cenie w wybranym przedziale czasu. Dla skonstruowania 10-dniowej linii wskaźnika impetu odejmuje się od bieżącej ceny cenę zamknięcia sprzed 10 dni. Dodatni lub ujemny wynik nanosi się powyżej lub poniżej linii zero. (Patrz: Oscylatory). Kluczowy dzień odwrotu {Key reversal day) W trendzie wzrostowym formacja ta powstaje, gdy ceny otwierają się na poziomie nowego maksimum, a następnie zamykają poniżej ceny zamknięcia z poprzedniego dnia. W trendzie spadkowym ceny otwierają się niżej i zamykają wyżej. Im szerszy zakres cenowy i większy wolumen w dniu kluczowego odwrotu, tym większe szansę na odwrócenie trendu. (Patrz: Tygodniowy odwrót). Koperty {Envelopes) Linie umieszczane w stałych odległościach procentowych powyżej i poniżej średniej kroczącej. Koperty pomagają określić, kiedy rynek zbytnio oddalił się od swojej średniej i tym samym stał się podatny na korektę lub zmianę trendu. Liczba otwartych kontraktów {Open interest) Liczba kontraktów terminowych, które pozostają otwarte przy końcu sesji. Wzrost lub spadek tej liczby wskazuje na to, czy pieniądze wpływają na rynek, czy z niego wypływają. Na rynkach terminowych wzrost liczby otwartych kontraktów uznawany jest za czynnik sprzyjający bieżącemu trendowi. Liczba ta jest również miarą płynności. Liczby Fibonacciego {Fibonacci numbers) Ciąg liczbowy Fibonacciego (1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144...) konstruowany jest przez dodawanie dwóch kolejnych liczb. Stosunek dowolnej liczby

Słownik

435

ciągu do następnej wynosi 62 procent -jest to często spotykana wielkość korekty ruchu cenowego. Odwrotnością 62 procent jest 38 procent, wielkość także wykorzystywana przy prognozowaniu korekt. Stosunek dowolnej liczby do poprzedzającej wynosi 162 procent i wielkości tej używa się przy prognozowaniu docelowych poziomów cen. (Patrz: Teoria Elliotta). Linia kanału (Channel line) Prosta linia wytyczana równolegle do podstawowej linii trendu. W trendzie wzrostowym linia kanału wznosi się prawoskośnie i jest wytyczana ponad kolejnymi szczytami; w trendzie spadkowym wyznaczana jest pod dołkami cenowymi i nachyla się w dół prawoskośnie. Linie kanału bywają często liniami wsparcia i oporu. Linia wzrostów i spadków (Advance-decline line, A/D Line) Jeden z najczęściej stosowanych wskaźników szerokości rynku. Każdego dnia lub tygodnia liczba spółek, które wzrosły porównywana jest z liczbą spółek, które spadły. Jeśli wzrosty są liczniejsze od spadków, dodaje się tę wielkość do poprzedniej wielkości skumulowanej. Jeśli liczniejsze są spadki, różnica jest odejmowana od uprzedniej wielkości skumulowanej. Linię A/D porównuje się zwykle z popularnym indeksem rynkowym, takim jak średnia przemysłowa DJIA. Ich trend powinien być taki sam. Kiedy linia A/D zaczyna wykazywać dywergencję względem średniej rynkowej, pojawia się wczesny sygnał możliwego odwrócenia trendu. Linie trendu (Trendlines) Proste linie wytyczane pod dołkami w trendzie wzrostowym lub nad szczytami w trendzie spadkowym. Linie te określają ostrość bieżącego trendu. Przełamanie linii trendu jest zwykle sygnałem jego odwrócenia. Luka pomiarowa (Measuring gap, Runaway gap) Luka cenowa pojawiająca się zwykle w połowie istotnego trendu (stąd jej nazwa). (Patrz: Luki). Luka ucieczki (Breakaway gap) Luka cenowa powstająca przy ukształtowaniu się ważnej formacji cenowej. Luka ucieczki sygnalizuje zwykle początek istotnego ruchu cenowego. (Patrz: Luki). Luka wyczerpania (Exhaustion gap) Luka cenowa powstająca przy końcu istotnego trendu, która sygnalizuje, że trend ten się kończy. (Patrz: Luki). Luki (Gaps) Luki to wolne obszary pozostawione na wykresie słupkowym, w których nie dokonywano żadnych transakcji. Luka wzrostowa powstaje, gdy minimum cenowe w danym dniu jest wyżej niż maksimum dnia poprzedniego. Luka spadkowa kształtuje się, gdy maksimum cenowe w danym dniu jest niżej od najniższej ceny poprzedniego dnia. Luka wzrostowa jest oznaką siły rynku, natomiast luka spadkowa oznaką jego słabości. Trzy rodzaje luk to luka ucieczki, pomiarowa i luka wyczerpania. MACD (MACD) System dwóch linii oparty na zbieżności i rozbieżności średnich kroczących, stworzony przez Geralda Appla.

436

ANALIZA TECHNICZNA

Pierwsza linia (MACD) jest różnicą pomiędzy dwiema średnimi wykładniczymi (zwykle 12- i 26-okresowe) z cen zamknięcia. Druga linia sygnału to zazwyczaj 9-okresowa średnia wykładnicza z pierwszej. Sygnałami są wzajemne przecięcia obu linii. McClelłan summation index Suma wszystkich dziennych odczytów oscylatora McClellana ukazująca szerokość rynku w dłuższej perspektywie. Wskaźnik ten stosowany jest tak samo jako linia A/D. OBV (On balance volume) Wskaźnik stworzony przez Josepha Granville'a, wyrażający na bieżąco wolumen wzrostowy i spadkowy. Wolumen jest dodawany w dni wzrostowe i odejmowany w spadkowe. Linia OBV nanoszona jest na wykres cenowy i wykorzystywana do potwierdzania kierunku trendu. (Patrz: Wolumen). Opór (Resistance) Przeciwieństwo obszaru wsparcia. Opór wyznaczany jest ostatnim szczytem cenowym i stanowi barierę powstrzymującą wzrost cen. (Patrz: Wsparcie). Oscylator McClellana (McClelłan oscillator) Oscylator skonstruowany przez Shermana McClellana. Wskaźnik ten wyraża różnicę pomiędzy 19-dniową i 39-dniową średnią wykładniczą z dziennych wielkości A/D. Przecięcia linii zero od dołu są sygnałami pozytywnymi, a od góry negatywnymi. Wskazania powyżej 100 sugerują wykupienie rynku, a poniżej -100, wyprzedanie. Oscylator stochastyczny (Stochastics) Oscylator wykupienia i wyprzedania spopularyzowany przez George'a Lane'a, obejmujący zwykle 14 dni. Oscylator ten składa się z dwóch linii: %K i jego 3-okresowej średniej, czyli %D. Obie te linie oscylują w zakresie od 0 do 100. Wskazania powyżej 80 uznaje się za wykupienie rynku, a poniżej 20 - za jego wyprzedanie. Kiedy szybsza linia %K przecina od dołu wolniejszą %D w obszarze poniżej 20, powstaje sygnał kupna. Jeśli przecina ją od góry w obszarze powyżej 80, jest to sygnał sprzedaży. Oscylatory (Oscillators) Wskaźniki określające, kiedy rynek jest wykupiony lub wyprzedany. Jeśli oscylator sięga górnego ekstremum, rynek jest wykupiony. Kiedy oscylator spada do dolnego ekstremum, rynek wyprzedany. (Patrz: Impet, Wskaźnik zmiany (ROC), RSI i Oscylator stochastyczny). Podwójny wierzchołek (Double top) Formacja z dwoma wyraźnymi wierzchołkami. Pełne odwrócenie trendu następuje po przełamaniu poziomu dołka dzielącego dwa wierzchołki. Zwierciadlanym odbiciem tej formacji jest podwójne dno. Potrójny szczyt (Triple top) Formacja cenowa z trzema wyraźnymi szczytami. Jest podobna do głowy i ramion, tyle że wszystkie szczyty kształtują się na mniej więcej takim samym poziomie. Zwierciadlanym odbiciem tej formacji jest potrójne dno. Potwierdzenie (Confirmation) Sytuacja, w której jak najwięcej sygnałów jest zgodnych ze sobą. Na przykład, jeśli cena i wolumen rosną, to wolumen potwierdza zachowanie cen. Przeciwieństwem potwierdzenia jest dywergencja.

Słownik

437

Prosta średnia krocząca (Simple average) Średnia, w której każdy dzień ma tę samą wagę. (Patrz: Średnia wykładnicza i Średnia ważona). Średnia krocząca {Moving average) Wskaźnik, który ze względu na swoją konstrukcję najlepiej sprawdza się podczas wyraźnych trendów. Średnie kroczące wygładzają zachowanie cen, ale mają opóźnienie. Prosta 10-dniowa średnia powstaje w wyniku dodania ostatnich dziesięciu cen zamknięcia i podzielenia sumy przez 10. Procedura ta jest powtarzana każdego dnia. Dla uzyskiwania sygnałów kupna i sprzedaży można korzystać z dowolnej liczby średnich o różnych długościach. Kiedy stosuje się jedną średnią, sygnałem kupna jest przecięcie średniej od dołu przez cenę. Przy dwóch średnich sygnałem kupna jest przecięcie dłuższej średniej przez krótszą od dołu. Są trzy rodzaje średnich: proste, ważone i wykładnicze. Średnia ważona {Weighted average) Średnia krocząca, w której większą wagę nadaje się ostatnim cenom. (Patrz: Średnia krocząca). Teoria Dowa (Dow Theory) Jedna z najstarszych i najbardziej cenionych teorii technicznych. Sygnał kupna w teorii Dowa pojawia się, gdy średnie przemysłowa i transportowa zamykają się powyżej szczytu poprzedniej zwyżki korekcyjnej w trendzie spadkowym. Sygnał sprzedaży powstaje, gdy obie średnie zamykają się poniżej dołka poprzedniej korekty w trendzie wzrostowym. Teoria Elliotta (Elliott wave analysis) Podejście do analizy rynku oparte na powtarzających się formacjach fal i ciągu liczb Fibonacciego. Modelowa formacja elliottowska to pięciofalowy wzrost, po którym następuje trzyfalowy spadek. (Patrz: Liczby Fibonacciego). Trend (Trend) Pojęcie to odnosi się do kierunku cen. Coraz wyższe szczyty i dna tworzą trend rosnący; opadające szczyty i dna to trend spadkowy. Horyzontalnie ułożone szczyty i dna występują w ruchach bocznych. Trendy dzieli się na ogół na główne (dłuższe niż rok), średnioterminowe lub wtórne (od jednego do sześciu miesięcy) oraz krótkoterminowe (poniżej miesiąca). Trójkąt rosnący (Ascending triangle) Horyzontalna formacja zawarta pomiędzy dwiema rozbieżnymi liniami trendu, gdzie dolna linia rośnie, podczas gdy druga biegnie poziomo. Jest to na ogół formacja hossy. (Patrz: Trójkąty). Trójkąt symetryczny (Symmetrical triangle) Formacja horyzontalna zawarta pomiędzy dwiema rozbieżnymi liniami trendu, gdzie górna linia opada, a dolna rośnie. Formacja ta reprezentuje równowagę pomiędzy kupującymi i sprzedającymi, ale dotychczasowy trend jest zwykle kontynuowany. Wybicie przez jedną z linii sygnalizuje dalszy kierunek trendu. (Patrz: Trójkąt zwyżkujący i Trójkąt zniżkujący). Trójkąt zniżkujący (Descending triangle) Horyzontalna formacja zawarta pomiędzy dwiema zbieżnymi liniami trendu, gdzie górna

438

ANALIZA TECHNICZNA

linia spada, a dolna biegnie płasko. Jest to na ogól formacja bessy. (Patrz: Trójkąty). Trójkąty {Triangles) Formacje horyzontalne, w których ceny oscylują między zbieżnymi liniami trendu. Trzy rodzaje trójkątów to symetryczne, zwyżkujące i zniżkujące. Tygodniowy odwrót (Weekly reversal) Tygodniowy odwrót w górę występuje wówczas, gdy ceny otwierają się niżej w poniedziałek, a następnie w piątek zamykają wyżej od zamknięcia z poprzedniego tygodnia. (Patrz: Kluczowy dzień odwrotu). Wolumen (Volume) Poziom aktywności transakcyjnej. Wolumen zwiększający się zgodnie z kierunkiem bieżącego trendu potwierdza go. (Patrz: OBV). Wskaźnik Armsa (Anns index) Wskaźnik ten wyraża stosunek średniego wolumenu spadających spółek do średniego wolumenu spółek wzrastających. Wartości poniżej 1,0 wskazują, że większy wolumen towarzyszy wzrostom, a powyżej 1,0, że większy wolumen towarzyszy spadkom. 10-dniowa średnia ze wskaźnika Armsa powyżej 1,20 wskazuje na wyprzedanie, a poniżej 0,70 - na wykupienie rynku. Wskaźnik optymizmu doradców (Percent investment advisors bullish) Jest to miara optymizmu publikowana co tydzień przez Investor's Intelligence z New Rochelle, New York. Kiedy tylko 35 procent profesjonalistów wykazuje optymizm, rynek uważa się za wyprzedany. Wartości powyżej 55 procent uznaje się za wykupienie rynku. Wskaźnik siły względnej (Relative strength index - RSI) Popularny oscylator przedstawiony przez Wellesa Wildera w jego książce New Concepts in Technical Trading Systems. RSI umieszcza się na pionowej skali od 0 do 100. Wartości powyżej 70 uważa się za sygnał wykupienia rynku, a poniżej 30 za jego wyprzedanie. Kiedy wskaźnik znajduje się powyżej 70 lub poniżej 30 i wykazuje rozbieżność z zachowaniem cen, jest to sygnał możliwego odwrócenia trendu. Zazwyczaj stosuje się RSI 9- lub 14-dniowe. Wskaźnik zmiany (Rate of change - ROC) Oscylator wykupienia i wyprzedania rynku. Tempo zmiany określa stosunek cen w wybranym przedziale czasu. Dla skonstruowania 10-dniowego wskaźnika zmiany dzieli się ostatnią cenę zamknięcia przez cenę zamknięcia sprzed 10 dni. Uzyskana wartość nanoszona jest na wykres powyżej lub poniżej poziomu 100. Wskaźniki nastroju inwestorów (Sentiment indicators) Wskaźniki, których zadaniem jest mierzenie stopnia optymizmu lub pesymizmu uczestników rynku. Stosuje się je w podobny sposób jak oscylatory i największą wartość prognostyczną mają, gdy sięgają górnych lub dolnych ekstremów. Wsparcie (Support) Cena lub obszar cenowy poniżej bieżącego kursu, gdzie siła kupujących jest na tyle duża, że powstrzymuje

Słownik

439

spadek cen. Poziom ten jest zwykle wyznaczany przez dno poprzedniej zniżki. Wstęgi Bollingera (Bollinger bands) Narzędzie stworzone przez Johna Bollingera. Są to wstęgi oddalone o dwa odchylenia standardowe (powyżej i poniżej) od 20-okresowej średniej kroczącej. Górna wstęga jest często linią oporu dla cen, a dolna linią wsparcia. Wygładzanie wykładnicze (Expotential smoothing) Średnia krocząca, która obejmuje wszystkie dane cenowe, ale nadaje większą wagę ostatnim cenom. Wykres słupkowy (Bar chart) Na dziennym wykresie słupkowym każdy słupek reprezentuje dzienną aktywność rynku. Pionowy słupek rysowany jest od najwyższej ceny danego dnia do najniższej (zakres). Kreska z lewej strony oznacza cenę otwarcia, a z prawej - cenę zamknięcia. Wykresy słupkowe można tworzyć dla dowolnych okresów: miesięcznych, tygodniowych, godzinowych i minutowych. Wykresy liniowe (Line charts) Wykresy cenowe, które łączą ceny zamknięcia, tworząc krzywą. Ten rodzaj wykresów jest najbardziej użyteczny w analizie międzyrynkowej. Stosuje się je także w przypadku wizualnej analizy trendów funduszy powierniczych. Wykupienie {Overbought) Termin stosowany zwykle w związku z oscylatorami. Kiedy oscylator osiąga górne ekstremum, uważa się, że rynek zaszedł za daleko i jest podatny na wyprzedaż. Wyprzedanie (Oversold) Termin stosowany zwykle w związku z oscylatorami. Kiedy oscylator sięga dolnego ekstremum, uważa się, że rynek spadł za nisko i jest podatny na odbicie. Wyspa odwrócenia (Island reversal) Połączenie luki wyczerpania i luki ucieczki w przeciwną stronę występujące w ciągu kilku dni. Przy końcu trendu wzrostowego ceny tworzą luki, najpierw wzrostową, później spadkową. Wyspę na wykresie tworzą zwykle dwie lub trzy sesje z lukami po bokach. Formacja ta jest zwykle sygnałem odwrócenia trendu. (Patrz: Luki).

Bibliografia Achelis Steven B., Technical Analysis from A to Z, Probus, 1995 (wyd. polskie: Analiza techniczna od A do Z, LT&P, Warszawa 1998). Allen R.C., How to Build a Fortune in Commodities, Windsor Books, Chicago 1912. Allen R.C., How to Use the 4 Day, 9 Day and 18 Day Moving Averages to Earn Larger Profits from Commodities, Best Books, Chicago 1974. Arms Richard W, The Arms Index (TRIN), Dow Jones-Irwin, 1989. Arms Richard W, Volume Cycles in the Stock Market: Market Timing Through Equivolume Charting, Dow Jones-Irwin, Homewood 1983. Arms Richard W., Trading Without Fear, Wiley, 1996 (wyd. polskie: Znaczenie wolumenu, WIG-Press, Warszawa 1997). Bressert Walter J., The Power of Oscillator/Cycle Combinations, Bressert & Associates, 1991. Burke Michael L., Three-Point Reversal Method of Point & Figure Construction and Formations, Chartcraft, 1990. Colby Robert W, Thomas A. Meyers, The Encyclopedia of Technical Market Indicators, Dow Jones-Irwin, 1988. de Villiers Victor, The Point and Figure Method of Anticipating Stock Price Movements: Complete Theory and Practice, Brightwaters, NY, Windsor Books, oryg. 1933, przedruk w 1975. Dewey Edward R., Og Mandino, Cycles, the Mysterious Forces That Trigger Events, New York, Manor Books, 1973. Dorsey Thomas J., Point & Figure Charting, Wiley, 1995 (wyd. polskie: Wykresy punktowo-symboliczne, ABC, Warszawa 1998). Edwards Robert D., John Magee, Technical Analysis of Stock Trends, wyd. piąte, John Magee, Boston 1966. Ehlers John E, MESA and Trading Market Cycles, Wiley 1992.

442

ANALIZA TECHNICZNA

Elder Alexander Dr, Trading for a Living, Wiley, 1993 (wyd. polskie: Zawód inwestor, ABC, Warszawa 1998). Elder Alexander Dr., Study Guide do powyższej pozycji. Frost Alfred J., Robert R. Prechter, Elliott Wave Principle, Key to Stock Market Profits, New Classics Library, 1978 (wyd. polskie: Teoria fal Elliotta, WIG-Press, Warszawa 1995). Gann W.D,. How to Make Profits in Commodities, Lambert-Gann Publishing, oryg. 1942, przedruk w 1976. Granville Joseph, Granvillle's New Key to Stock Market Profits, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1963. Hadady R. Earl, Contrary Opinion: How to Use it For Profit in Trading Commodity Futures, Hadady Publications, 1983. Hurst J.M., The Profit Magic ot Stock Transaction Timing, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1970. Kaufman Perry J., Smarter Trading, McGraw-Hill, 1995. LeBeau Charles, David W. Lucas, Technical Traders Guide to Computer Analysis of the Futures Markets, Business One Irwin, 1992 (wyd. polskie: Komputerowa analiza rynków tenninowych, WIG-Press, Warszawa 1998). Lukac Louis, B. Wade Brorsen, Scott Irwin, A Comparison of Twelve Technical Trading Systems, Traders Press, Greenville 1990. McMillan Lawrence G., McMillan on Options, Wiley, 1996. Moore Geofrrey H., Leading Indicators for the 1990s, Dow Jones-Irwin, 1990. Morris Gregory L., Candlestick Charting Explained, Dow Jones-Irwin, 1995 (pierwotnie opublikowane jako CandlePower w 1992 roku). Murphy John, J., Intermarket Technical Analysis, Wiley, 1991 (wyd. polskie: Międzyrynkowa analiza techniczna, WIG-Press, Warszawa 1998). Murphy John J., The Visual Investor: How to Spot Market Trends, Wiley 1996. Neely Christopher J., „Technical Analysis in the Foreign Exchange Market: A Layman's Guide", Federal Reserve Bank of St. Louis Review, September-October 1997. Neill Humphrey B., The Art of Contrary Thinking, The Caxton Printers, Caldwell 1954. Nelson S.A., ABC of Stock Market Speculation, pierwsze wydanie 1903, przedruk 1978 Frasier Publishing Co. Nison Steve, lapanese Candlestick Charting Techniques, New York Institute of Finance, 1991. Nison Steve, Beyond Candlesticks, Wiley, 1994 (wyd. polskie: Świece i inne japońskie techniki analizowania wykresów, WIG-Press, Warszawa 1996). Prechter Jr, Robert R., The Major Works of R.N. Elliott, New Classics Library, Gainesville 1980.

Bibliografia

443

Pring Martin J., Technical Analysis Explained, wyd. trzecie, McGraw-Hill, 1991 (wyd. polskie: Podstawy analizy technicznej, WIG-Press, Warszawa 1998). Pring Martin J., Pring on Market Momentum, Institute for Economic Research, 1993. Ruggiero Murray A., Cybernetic Trading Strategies, Wiley, 1997. Schwager Jack D., Schwager on Futures Technical Analysis, Wiley, 1996. Steidlmayer Peter J., 141 West Jackson, Steidlmayer Software, 1996. Steidlmayer Peter J., Steidlmayer on Markets, A New Approach to Trading, Wiley, 1989. Teweles Richard J., Charles V Harlow, Herbert L. Stone, The Commodity Futures Game, McGraw-Hill, New York 1974. Wheelan Alexander H., Study Helps in Point & Figure Technique, Morgan Rogers & Roberts, 1954, przedruk 1990 Traders Press. Wilder J. Welles, New Concepts in Technical Trading Systems, Trend Research, Greensboro 1978. Wilkinson Chris, Technically Spekaing: Tips and Strategies from 16 Top Analysts, Traders Press, 1997.

Zbiór zadań do książki Analiza techniczna rynków finansowych

Jak korzystać ze zbioru zadań? Ten zbiór zadań został zaprojektowany i przygotowany przez New York Institute of Finance we współpracy z Johnem J. Murphym*. Zbiór ten może być wykorzystywany wyłącznie wraz Analizą techniczną rynków finansowych Johna J. Murphy'ego (określaną tu jako „tekst"). Zamieszczone tu zadania mają na celu sprawdzenie wiedzy związanej z analizą techniczną. Metoda korzystania ze zbioru jest prosta i pozwala efektywnie wykorzystać czas poświęcony na rozwiązywanie zadań. Oto zalecane kroki: • Najpierw przeczytaj, z jakim materiałem należy się zapoznać, aby móc odpowiedzieć na pytania zawarte w danej lekcji. W przypadku lekcji pierwszej jest to rozdział pierwszy i drugi tekstu. Paragrafy „Cele lekcji" i „Główne tematy" pozwolą ci skoncentrować się na najważniejszych kwestiach w trakcie lektury tekstu. Zwróć także uwagę na „Kluczowe terminy". Przy każdym terminie podany jest numer strony wskazujący, gdzie w tekście można znaleźć definicję lub objaśnienie danego pojęcia. • Przeczytaj rozdziały odpowiadające danej lekcji. W trakcie lektury miej w pamięci cele lekcji i kluczowe terminy. Stawiaj pytania. Nie obawiaj się podkreślać tego, co uważasz za istotne czy robić notatek na marginesach. • Przejdź do części „Zadania". Znajdziesz tu quiz „Połącz w pary", „Testy wyboru" i czasami zdania do uzupełnienia. Odpowiadaj na pytania, nie zaglądając do tekstu. • Sprawdź w „Arkuszu odpowiedzi" swoje wyniki. Żeby wystawić sobie ocenę z tego egzaminu, podziel liczbę prawidłowych odpowiedzi przez ich łączną liczbę i pomnóż rezultat przez 100. Otrzymasz w ten sposób procentową skuteczność swoich odpowiedzi. Jeśli wynik jest gorszy niż 65 procent, należy jeszcze raz przeczytać materiał odpowiadający danej lekcji. *Zbiór ten ukazał się jako odrębna pozycja wydawnicza: Study Guide for Technical Analysis of the Financial Markets, New York Institute of Finance, New York 1999.

448

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Celem tego porównania nie jest jednak wystawianie ocen. Chodzi raczej o to, by określić obszary, w których twoja wiedza jest słabsza. W tym celu przy każdej niemal odpowiedzi umieszczono numer strony tekstu. Radzimy zajrzeć na odpowiednią stronę, raz jeszcze przeczytać właściwy fragment i upewnić się, że rozumiesz odpowiedź. Zbiór ten został przygotowany z wszelką dbałością o poprawność i precyzję, ale będziemy wdzięczni za uwagi, które pozwolą go jeszcze ulepszyć. New York Institute of Finance

LEKCJA PIERWSZA

Analiza techniczna i teoria Dowa Materiał lekcji Rozdziały pierwszy i drugi tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: • Określać podstawowe terminy, pojęcia i założenia analizy technicznej. • Odróżniać analizę techniczną od fundamentalnej. • Porównać teorię błądzenia losowego i teorię Dowa.

Główne tematy Rozdziały pierwszy i drugi omawiają podstawy i założenia analizy technicznej. W trakcie dalszej lektury przekonasz się, że terminy i pojęcia wprowadzone w tych rozdziałach będą się wielokrotnie pojawiać. Na razie wystarczy ogólne rozumienie tych podstawowych terminów. Przed lekturą tekstu zalecanego do tej lekcji przyjrzyj się kluczowym terminom zamieszczonym na następnej stronie. Szukaj ich w tekście podczas czytania. Kiedy zapoznasz się z materiałem, przejdź do rozwiązywania zadań.

450

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Akumulacja, 24 Analiza ilościowa, 10 Analiza wykresów, 9-10 Analiza przepływów gotówkowych, 14 Dystrybucja, 23-24 Dywergencja, 24 Hipoteza efektywności rynku, 17-18 Inwestowanie z trendem, 9 Korekta, 23 Linie, 27 Potwierdzenie, 24 Prognozowanie fundamentalne, 4-6 Prognozowanie techniczne, 4-6 Ruch załamany, 26-27 Statystyka deskryptywna, 17 Statystyka indukcyjna, 17 Synchronizacja, 6 Teoria błądzenia losowego, 17-18 Teoria Dowa, 24, 27-29 Tradycyjna analiza wykresów, 9-10 Transakcje dzienne, 8 Trend główny, 23 Trend krótkookresowy, 23 Trend wtórny, 23 Trendy, 23-27 Wolumen, 24 Wskaźniki nastroju, 13-14 Zachowanie cen, 1-2 Zachowanie rynku, 1-2

Zadania Quiz „Połącz w pary" Dopasuj termin z lewej kolumny do odpowiedniej definicji znajdującej się w prawej kolumnie, wpisując numer definicji w wolne miejsce obok terminu. Definicji jest więcej niż terminów. Pierwsza odpowiedź została już naniesiona.

Lekcja 1 - Analiza techniczna i teoria Dowa A.

8

akumulacja

B. C.

analityk wykresów potwierdzenie

D. E.

korekta transakcje dzienne

F. G. H.

statystyka deskryptywna dystrybucja dywergencja

I.

teoria Dowa

J.

hipoteza efektywności rynku ruch załamany

K. L. M. N. O. R

analiza przepływów gotówkowych podejście fundamentalne statystyka indukcyjna zachowanie rynku teoria błądzenia losowego

Q.

surowe dane

R.

analiza techniczna

S. T. U.

analityk techniczny trend inwestowanie z trendem wolumen

V.

451

1. Sygnał daje jedna z dwóch średnich, przemysłowa lub transportowa, ale nie obie. 2. Zwykle znosi od 33 do 50 procent. 3. Wykorzystywanie wahań cen w ciągu dnia. 4. Formacja odwrócenia trendu. 5. Cena, wolumen, liczba otwartych kontraktów. 6. Badanie wpływu podaży i popytu na ceny. 7. Sygnał dają obie średnie. 8. Kupowanie przez wytrawnych inwestorów. 9. Czynnik, który powinien zwiększać się zgodnie z trendem. 10. Sprzedawanie przez wytrawnych inwestorów, 11. Zachowanie cen jest „szeregowo niezależne" i nieprzewidywalne. 12. Prezentacja danych. 13. Analiza pozycji gotówkowych. 14. Transakcje średnioterminowe. 15. Coraz wyższe lub coraz niższe szczyty i dołki. 16. Uogólnianie, projektowanie i prognozowanie na podstawie zebranych danych. 17. Wydaje subiektywne sądy w analizie zachowań rynku. 18. Badanie zachowań rynku w celu prognozowania przyszłych trendów. 19. Cenowa struktura towarów. 20. Rynek dyskontuje wszystko. 21. Wykorzystuje komputer do analizy zachowań cen.

Testy wyboru Zakreśl literę poprawnej odpowiedzi.

452

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

1. Które z następujących zdań nie jest założeniem analizy technicznej? a. Historia się powtarza. b. Ceny odzwierciedlają zachowanie rynku. c. Ceny poruszają się w trendach. d. Wszystko, co wpływa na zachowanie rynku znajduje odzwierciedlenie w cenach. 2. Które zdanie z następujących zdań nie jest prawdziwe w odniesieniu do analizy fundamentalnej? a. Podejście techniczne obejmuje metodę fundamentalną. b. Ceny rynkowe na ogół wyprzedzają wskaźniki fundamentalne. c. Analiza fundamentalna bada zjawiska podaży i popytu. d. Analiza fundamentalna bada zachowanie rynku. 3. Pod jakim względem analiza techniczna jest taka sama na rynkach terminowych i na rynkach akcji? a. Struktura cenowa. b. Wymagania depozytowe. c. Wyznaczanie momentu zawarcia transakcji. d. Żadne z powyższych. 4. Które stwierdzenie najlepiej opisuje teorię błądzenia losowego? a. Minione zachowania cen pozwalają prognozować ruchy cenowe w przyszłości. b. Zmian cen nie da się przewidzieć. c. Można pokonać rynek, kupując losowo akcje wielu spółek. d. Ceny rynkowe dyskontują wszystko. 5. Które stwierdzenie najlepiej opisuje teorię Dowa? a. Zmiany cen można wykorzystywać jako wskaźniki przyszłych ruchów cenowych. b. Akcje każdej ze spółek należy analizować niezależnie od trendów średnich rynku. c. Średnie rynkowe dyskontują wszystko. d. Żadne z powyższych. 6. Średnia długość trendu krótkookresowego to: a. Poniżej trzech tygodni. b. Co najmniej miesiąc. c. Około trzech miesięcy. d. Poniżej sześciu miesięcy. 7. Które z następujących stwierdzeń jest założeniem teorii Dowa? a. Na rynku występują cztery rodzaje trendów: wzrostowy, spadkowy, boczny i regresywny. b. Średnie rynkowe nie muszą się potwierdzać. c. Zachowanie rynku dyskontuje wszystko. d. Odwróceń trendu należy się spodziewać w każdej chwili, chyba że trend daje jednoznaczne sygnały kontynuacji.

Lekcja 1 - Analiza techniczna i teoria Dowa

453

8. Które stwierdzenie dotyczące trendu nie jest prawdziwe na gruncie teorii Dowa? a. Są to ruchy cenowe określane jako główne, średnioterminowe i krótkookresowe. b. Trend składa się z trzech faz. c. Potwierdzeniem trendu powinien być wolumen. d. Trend może się odwrócić w dowolnym momencie. 9. Które z poniższych stwierdzeń jest krytyką teorii Dowa? a. Teoria ta nie pozwala uchwycić żadnej istotnej części trendu. b. Teoria ta nie daje sygnałów kupna i sprzedaży. c. Sygnały tej teorii są spóźnione. d. Teoria ta istnieje zbyt krótko, by móc ocenić jej przydatność. 10. Które punkty widoczne na tym wykresie oznaczają sygnały kupna? I. A, C i E . II. Bl i B2. III. D.

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. 8 B." 17 C. 7 D. 2 E. 3 F. 12

G. H. I. J. K. L.

10 1 20 11 2 13

M. 6 N. 16 O. 5 P. 11 Q. 5 R. 18

S. 21 T. 15 U. 14 V. 9

454

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

b d d b c a c d c b

Patrz strony 1-2. Patrz strony 4-6. Patrz strony 11-13. Patrz strona 17. Patrz strona 22. Patrz strona 23. Patrz strona 22. Patrz strona 28. Patrz strona 27.

LEKCJA DRUGA

Tworzenie wykresów Materiał lekcji Rozdział trzeci tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: • Rozpoznawać wykresy słupkowe, liniowe i punktowo-symboliczne. • Odczytywać informacje zawarte na wykresie słupkowym. • Wyjaśnić podstawowe elementy wykresu świecowego. • Odróżniać wolumen od liczby otwartych kontraktów.

Główne tematy Rozdział ten przedstawia podstawowe rodzaje wykresów tradycyjnej analizy technicznej: słupkowy, liniowy oraz punktowo-symboliczny. Wprowadzony jest także wykres świecowy, szerzej omawiany w rozdziale dwunastym.

456

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Cień, 34 Korpus, 34 Liczba otwartych kontraktów, 37-38 Skala arytmetyczna, 34-36 Skala logarytmiczna, 34-36 Wolumen, 37-39 Wykres liniowy, 31-32 Wykres punktowo-symboliczny, Wykres świecowy, 32, 34 Wykres w ujęciu dziennym, 37 Wykres w ujęciu miesięcznym, 41 Wykres w ujęciu tygodniowym, 41

Zadania Quiz „Połącz w pary" A. B.

wykres w ujęciu dziennym wykres w ujęciu miesięcznym

C.

wykres liniowy

D.

liczba otwartych kontraktów wykres punktowo-symboliczny wolumen

E. F.

1. Wszystkie otwarte kontrakty na koniec sesji. 2. Przedstawia dane cenowe z kolejnych dni w postaci szeregu pionowych słupków. 3. Przedstawia dane cenowe za pomocą symboli X i O. 4. Przedstawia aktywność rynku jedynie w kategoriach wielkości obrotu. 5. Przedstawia zachowanie rynku za pomocą linii łączących punkty. 6. Wszystkie kontrakty, jakie danego dnia były w obrocie. 7. Przedstawia dane cenowe z jednego miesiąca w postaci jednego słupka.

Lekcja 2 - Tworzenie wykresów

457

Testy wyboru 1. Jaki wykres j est naj częściej stosowany w analizie technicznej rynków terminowych? a. Punktowo-symboliczny. b. Liniowy. c. Wykres w ujęciu tygodniowym. d. Dzienny wykres słupkowy. Pytania 2-5 odnoszą się do poniższych diagramów:

2. 3. 4. 5. 6.

Który diagram przedstawia wykres punktowo-symboliczny? Który diagram przedstawia wykres słupkowy? Który diagram przedstawia wykres liniowy? Na którym diagramie widoczny jest wolumen? Pozioma kreseczka z prawej strony słupka to: a. Średnia cena z danego dnia. b. Cena zamknięcia. c. Cena otwarcia. d. Kumulatywna średnia cena. 7. Które stwierdzenie najlepiej określa wolumen? a. Łączna liczba otwartych kontraktów na zamknięciu sesji. b. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej na danym rynku w danym dniu. c. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej na wszystkich rynkach ogółem. d. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej objętej indeksem CRB.

458

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ 8. Które stwierdzenie najlepiej określa liczbę otwartych kontraktów? a. Łączna liczba otwartych kontraktów na zamknięciu sesji. b. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej na danym rynku w danym dniu. c. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej na wszystkich rynkach ogółem. d. Łączna wielkość aktywności transakcyjnej objętej indeksem CRB. 9. Które stwierdzenia są prawdziwe? I. Wysoka liczba otwartych kontraktów oznacza dużą płynność. II. Wysoka liczba otwartych kontraktów oznacza dużą aktywność transakcyjną. III. Transakcje kupna i sprzedaży przy wysokiej liczbie otwartych kontraktów są łatwiejsze niż przy niskiej liczbie otwartych kontraktów. a. I. b. I i II. c. I i III. d. I, II i III. Pytania 10-15 odnoszą się do poniższego fragmentu notowań z gazety i diagramu. Crude oil, Light Sweet (NYM) 42,000 gal., $ per bbl. Jan Feb Mar

Open

High

Low

Settle

Change

26.70 26.73 26.57

26.84 26.81 26.71

26.47 26.46 26.38

26.80 26.78 26.70

+.04 +.01

Legenda: Crude oil - Ropa naftowa Open - Otwarcie High - Maksimum Low - Minimum Settle - Zamknięcie Change - Zmiana Lifetime High - Maksimum historyczne Lifetime Low - Minimum historyczne Open Interest - Liczba otwartych kontraktów Jan - Styczeń Feb - Luty Mar - Marzec

Lifetime High 31.50 31.30 31.45

Lifetime Open Low Interest 26.45 26.47 26.37

5,112 23,212 16,343

Lekcja 2 - Tworzenie wykresów

459

10. Dla kontraktu lutowego na ropę punkt I na wykresie słupkowym to: a. 26,73 b. 26,81 c. 26,46 d. 26,78 11. Dla kontraktu styczniowego na ropę punkt II to: a. 26,70 b. 26,47 c. 26,80 d. 31,50 12. Dla kontraktu styczniowego na ropę punkt III to: a. 26,70 b. 26,47 c. 26,80 d. 31,50 13. Dla kontraktu marcowego na ropę punkt IV to: a. 26,38 b. 26,70 c. 31,45 d. 26,37 14. Cena zamknięcia z poprzedniego dnia dla kontraktu styczniowego na ropę to: a. 26,76 b. 26,80 c. 26,84 d. Nie da się określić. 15. W którym miesiącu jest największa liczba otwartych kontraktów? a. Styczeń b. Luty c. Marzec d. Nie da się określić. 16. Cień (cienka linia) na wykresie świecowym ukazuje: a. Rozpiętość pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. b. Zakres cenowy pomiędzy maksimum i minimum. c. Że cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia. d. Że cena otwarcia jest wyższa od ceny zamknięcia. 17. Korpus na wykresie świecowym pokazuje: a. Rozpiętość pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. b. Zakres cenowy pomiędzy maksimum i minimum c. Że cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia. d. Że cena otwarcia jest wyższa od ceny zamknięcia.

460

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

18.Biały a. b. c. d.

korpus na wykresie świecowym pokazuje: Rozpiętość pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. Zakres pomiędzy maksimum i minimum. Że cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia. Że cena otwarcia jest wyższa od ceny zamknięcia.

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. B. C.

2 7 5

D. E. F.

1 3 6

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15. 16. 17. 18.

b b a c

d Patrz strona 31. b Patrz diagram 11.5a. a lub d Patrz diagram 3.1 lub diagram 3.7. c Patrz diagram 3.2. d Patrz strona 37. b Patrz strona 37. b a Patrz strona 37. c Patrz strony 37-39. b a c a a Tej liczby nie ma na wykresie. Aby ją obliczyć, należy odjąć wielkość zmiany od bieżącej ceny zamknięcia, to znaczy 26,80 - 0,04 = 26,76. Odejmujemy 0,04, ponieważ od poprzedniego dnia nastąpił wzrost. Gdyby liczba była ujemna, na przykład -0,04, oznaczałoby to spadek i należałoby dodać -0,04. Patrz strona 34. Patrz strona 34. Patrz strona 34.

LEKCJA TRZECIA

Podstawowe pojęcia analizy trendu Materiał lekcji Rozdział czwarty tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: •Rozpoznawać kierunki i rodzaje trendów. •Rozpoznawać obszary wsparcia, oporu oraz przełamania. •Rozumieć znaczenie linii trendu i linii kanału. •Dostrzegać i interpretować poziomy zniesień i linie tempa. •Rozpoznawać dni odwrotu i luki.

Główne tematy W lekcji tej chodzi o to, by sprawdzić nie tylko znajomość pojęć, ale także umiejętność ich stosowania. Trzeba będzie zinterpretować formacje widoczne na kilku wykresach.

462

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Brak trendu, 45 Dzień odwrotu, 81-82 Dzień odwrotu od dna, 82 Dzień odwrotu ze szczytu, 81 Dzień zewnętrzny, 81 Filtr cenowy, 63 Filtr czasowy, 63 Korekta, 46 Kulminacja sprzedaży, 82 Linia kanału, 70-75 Linie tempa, 78-79 Linie trendu, 57-66 Luka pomiarowa, 84-85 Luka startu, 83-84 Luka wyczerpania, 85 Odwrócenie, 50 Opór, 49-50 Potwierdzona linia trendu, 59 Prostokąt, 45 Reguła dwóch dni, 63 Trend horyzontalny, 45 Trend główny, 46 Trend krótkookresowy, 46 Trend spadkowy, 46 Trend średniookresowy, 46 Trend wzrostowy, 46 Wewnętrzne linie trendu, 80 Wsparcie, 49-50 Wstępna linia trendu, 59. Wyspa odwrotu, 85-86 Zniesienie, 76-77

Zadania Quiz „Połącz w pary" A.

dzień odwrotu od dna

1. Opadające szczyty i dołki.

Lekcja 3 - Podstawowe pojęcia analizy trendu B. C. D. E.

luka startu kulminacja sprzedaży linia kanału korekta

F.

trend spadkowy

G.

trend średnioterminowy wewnętrzna linia trendu wyspa odwrotu trend główny

H. I. J. K. L. M. N. O. P. Q. R.

S. T. U. V. W. X. Y. Z.

463

2. Formacja horyzontalna. 3. Dzień odwrotu od dna. 4. Dłuższy niż rok. 5. Kolejne ceny zamknięcia poza linią trendu. 6. Ruch cenowy niezgodny z kierunkiem trendu, który nie powoduje odwrócenia tego trendu. 7. Ceny zwykle nie spadają poniżej tego poziomu. 8. Rosnące szczyty i dołki.

9. Mierzą kąt trendu. 10. Okres, w którym inwestorzy pozostają poza rynkiem. luka ucieczki 11. Formacja odwrócenia z dwiema lukami. trend 12. Luka wykorzystywana do pomiaru krótkoterminowy trendu. dzień zewnętrzny 13. Trwa trzy tygodnie do kilku miesięcy. filtr cenowy 14. Maksimum i minimum z tego dnia przekraczają maksimum i minimum z dnia poprzedniego. opór 15. Ceny mają trudności z przebiciem się przez ten poziom. zniesienie 16. Zmiana kierunku trendu. odwrócenie 17. Rozpoznawalny dopiero po wyraźnym ruchu cen w przeciwną stronę. dzień odwrotu 18. Aby przełamanie linii trendu było decydujące, ceny muszą zamknąć się ponad nią lub poniżej przez dwa kolejne dni. trend horyzontalny 19. Trwa dwa lub trzy tygodnie. linie tempa 20. Ceny ustanawiają nowe ekstremum zgodnie z kierunkiem trendu, ale zamykają się w stronę przeciwną. wsparcie 21. Luka sygnalizująca istotny ruch cenowy. wstępna linia 22. Wykres dzienny. trendu filtr czasowy 23. Luka kontynuacji w trendzie spadkowym. dzień odwrotu 24. Potrzebuje trzeciego punktu, aby ze szczytu obowiązywać. prostokąt 25. Dwie równoległe linie wyznaczające zakres trendu. okres bez 26. Pozwala na rozpoznawanie wyraźnego trendu wiarygodnych przełamań.

464

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ AA.

linie trendu

BB. CC.

reguła dwóch dni trend wzrostowy.

27. Wytyczana jest nie ponad szczytami czy pod dołkami, ale przez wykres cenowy.

Testy wyboru Pytania 1-7 odnoszą się do poniższych wykresów:

1. 2. 3. 4.

Na którym wykresie widać trend horyzontalny? Na którym wykresie widać trend wzrostowy? Na którym wykresie nie ma wyraźnego trendu? Jak nazywa się obszar pomiędzy liniami przerywanymi na wykresie c? a. Obszar wsparcia. b. Obszar oporu. c. Prostokąt. d. Zakres zniesienia. 5. Na którym wykresie widzimy ruch w ciągu dnia? 6. Który wykres przedstawia sytuację, w jakiej najlepiej pozostawać poza rynkiem? 7. Na poziomie wsparcia: a. Presja kupna bierze górę nad presją sprzedaży. b. Presja sprzedaży przewyższa presję kupna. c. Kupno i sprzedaż są w równowadze. d. Ceny zaczynają spadać.

Lekcja 3 - Podstawowe pojęcia analizy trendu

8. Wybierz najwłaściwsze określenie poziomu oporu: a. Poziom ponad aktualną ceną rynkową. b. Presja kupna bierze górę nad presją sprzedaży. c. Nie może zostać przełamany. d. Poziom ten wyznaczają analitycy wykresów. Pytania 9-12 odnoszą się do poniższego diagramu:

9. Które linie przerywane określają poziom oporu? a. a i c. b. b i d. c. a i b. d. c i d. 10. Sytuacja przedstawiana przez przerywane linie a-d to: a. Kontynuacja. b. Korekta. c. Odwrócenie ról. d. Zniesienie. 11. Czego nie pokazuje ten wykres? a. Wsparcia i oporu w trendzie wzrostowym. b. Wsparcia i oporu w trendzie spadkowym. c. Prostokątów w trendzie wzrostowym. d. Wyraźnego trendu wzrostowego. 12. Które punkty oznaczają przełamania linii oporu? a. e. b. e i f. c. ę, f i g. d. Żaden.

465

466

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

13. Które z poniższych pytań nie wnosi nic do oceny znaczenia poziomu wsparcia lub oporu? a. Kiedy zawarto ostatnią transakcję w tym obszarze? b. Jak duży jest wolumen? c. Jaka jest liczba otwartych kontraktów? d. Jak długo ceny przebywają w rym obszarze? 14. Ceny złota mogą spaść poniżej 300 dolarów za uncję. Chcesz uchronić się przed stratą, ale sprzedać tylko w wypadku przełamania poziomu 300 dolarów. Jakie zlecenie stop powinieneś złożyć? a. Nieco powyżej 300 dolarów. b. Dokładnie na poziomie 300 dolarów. c. Nieco poniżej 300 dolarów. d. Zlecenie stop nie jest odpowiednie w takiej sytuacji. Pytania 15-16 odnoszą się do poniższego wykresu.

15. Która przerywana linia jest linią trendu wzrostowego? 16. Która przerywana linia jest linią trendu spadkowego? Pytania 17-19 odnoszą się do poniższego wykresu.

17. Które punkty mogą być wykorzystane do kupna? a. 1, 3, 5, 7, 9, 11. b. 6, 8, 10.

Lekcja 3 - Podstawowe pojęcia analizy trendu

467

c. 2, 4, 6, 8, 10, 12. d. 5, 6, 7, 8, 9, 10. 18. Co jest najmniej istotną wskazówką odwrócenia trendu? a. Przełamanie linii trendu o ponad trzy procent. b. Przełamanie w dwóch kolejnych dniach. c. Cena zamknięcia poza linią trendu. d. Przełamanie w ciągu dnia. Pytania 20-25 odnoszą się do poniższego wykresu.

20. Jest to trend: a. Przyspieszający wzrostowy. b. Przyspieszający spadkowy. c. Zwalniający spadkowy. d. Żaden z powyższych. 21. Przebicie której linii oznacza prawdopodobnie odwrócenie trendu: a. 1. b. c.

2. 3.

d. 4. 22. Wykres ten pokazuje: a. Głowę i ramiona. b. Wachlarz. c. Zniesienie. d. Ruch boczny w prostokącie. 23. Którą linię można wykorzystać do krótkoterminowej realizacji zysków? a. 1. b. 2. c. 3. d. 4.

468

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

24. Który punkt może oznaczać słabnięcie trendu? a. 5. b. 6. c. 7. d. 8. 25. Jeśli różnica pomiędzy linią kanału i linią trendu wynosi 5 dolarów i doszło do wybicia w górę, to najprawdopodobniej jak wysoko ceny wzrosną powyżej linii kanału? a. 2,50 dolara. b. 5 dolarów. c. 10 dolarów. d. Nie da się określić. Pytania 26-29 odnoszą się do poniższego wykresu.

26. Linia opadająca w dół oznaczona znakiem zapytania to: a. Linia trendu spadkowego. b. Tik spadkowy. c. Korekta. d. Linia tempa. 27. Gdyby linia ta spadła do poziomu 60, to zniesienie wyniosłoby: a. 33 procent. b. 50 procent. c. 66 procent. d. 60 procent.

Lekcja 3 - Podstawowe pojęcia analizy trendu

469

28. Jeśli linia ta spadnie poniżej poziomu 60, to będziemy mieli do czynienia z: a. Odwróceniem trendu. b. Okazją do kupna. c. Trendem horyzontalnym. d. Żadnym z powyższych. 29. Jeśli linia ta nie spadnie poniżej poziomu 90, będziemy mieli do czynienia z: a. Odwróceniem trendu. b. Okazją do kupna. c. Trendem horyzontalnym. d. Okazją do krótkiej sprzedaży. Pytania 30-31 odnoszą się do poniższego wykresu.

30. Linie 1 i 2 to: a. Poziomy zniesień. b. Linie trendu. c. Linie tempa. d. Korekty. 31. Co jest nieprawdziwe odnośnie do linii 1? a. Reprezentuje zniesienie 66 procent. b. Jest wolniejsza od linii 2. c. Jeśli ceny przebiją się przez linię 2, to wzrosną prawdopodobnie do linii 1. d. Po naniesieniu linia ta może przebiegać przez wykres cenowy.

470

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Pytania 32-34 odnoszą się do poniższych wykresów.

32. Który wykres pokazuje dzień odwrotu ze szczytu? 33. Który wykres przedstawia dwudniowy odwrót od dna? 34. Na wszystkich czterech wykresach wolumen w punkcie odwrotu jest: a. Niski. b. Wysoki. c. Średni. d. Nie da się określić.

Lekcja 3 - Podstawowe pojęcia analizy trendu

All

Pytania 35-38 odnoszą się do poniższego wykresu.

35. Która luka kształtuje się zwykle przy dużym wolumenie i oznacza, że ukończona została formacja cenowa? 36. Która luka powstaje zwykle przy umiarkowanym wolumenie mniej więcej w połowie trendu? 37. Wypełnienie której luki zwiastuje spadki? 38. Szczyt tej formacji nazywany jest: a. Korektą. b. Luką ukrytą. c. Wyspą odwrotu. d. Luką startu.

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. B. C. D. E. F.

17 21 3 25 6 1

G. H. I. J. K. L.

13 27 11 4 12 19

M. N. O. E Q. R.

14 26 15 6 16 20

S. 2 T. 9 U. 7 V. 24 W. 18 X. 14

Y. 2 Z. 2 AA. 9 BB. 18 CC. 8

472

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

c a c c d c a a b c b b c c d a b c d b c b d d b c c a b c a a d b c b a c

Porównaj ten wykres z diagramem 4.1 c. Porównaj ten wykres z diagramem 4. la. Patrz strona 45. Patrz strona 45.

Porównaj te linie z diagramem 4.4. Patrz strony 54-56. Patrz strony 54-56. Patrz diagram 4.6a i 4.17. Patrz diagram 4.17. Patrz diagram 4.7a. Patrz strona 63. Patrz strony 66-68. Patrz diagram 4.11 a. Porównaj ten diagram z diagramem 4.1 la. Patrz strony 73-74. Patrz strona 73. Patrz strona 75. Patrz strony 16-11. Patrz diagram 4.20a. Patrz strony 76-77. Patrz strony 76-77. Porównaj ten wykres z diagramem 4.2 lb. Patrz diagram 4.22a. Patrz diagram 4.23b. Patrz strony 83-84. Patrz strony 84-85. Patrz strona 85. Porównaj ten wykres z diagramem 4.23a.

LEKCJA CZWARTA

Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu Materiał lekcji Rozdziały piąty i szósty tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: • Rozpoznawać najczęściej spotykane formacje odwrócenia trendu. • Odróżniać formacje odwrócenia od formacji kontynuacji trendu. • Rozpoznawać formacje kontynuacji takie, jak trójkąty, flagi, chorągiewki, spodki i kliny. • Rozumieć znaczenie wolumenu i sposoby pomiaru przyszłych ruchów cen. • Odczytywać wykresy cenowe.

Główne tematy W rozdziałach piątym i szóstym omawiane są formacje cenowe. Formacje te oparte są na koncepcjach przedstawionych we wcześniejszych rozdziałach. Zasadniczą kwestią prezentowaną w lekcji czwartej jest możliwość prognozowania na podstawie formacji cenowych widocznych na wykresach towarów lub akcji.

474

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Apex, 114 Chorągiewka, 124-127 Dywergencja, 136 Flaga, 124-127 Formacja głowy i ramion jako zapowiedź kontynuacji trendu, 135-136 Formacja kontynuacji, 88-89, 113-137 Formacja rozszerzająca się, 114, 123-124 Formacje cenowe, 88-91 Głowa i ramiona, 91-94 Klin, 128-129 Linia szyi, 92-94 Maksymalny zasięg, 96 Maszt, 126 Metoda pomiaru, 88-90,104,106 Odwrócona głowa i ramiona, 97-99 Podstawa, 114 Podwójne szczyty lub dna, 104-106 Potrójne szczyty lub dna, 101-103 Potwierdzenie, 136-137 Poziom docelowy, 95-96 Prostokąt, 130-133 Pułapka hossy, 108 Ruch mierzony, 133-134 Ruch powrotny, 94 Spodek, 111 Trójkąt, 114130 Trój kąt symetryczny, 114-118 Trójkąt zniżkujący, 121-122 Trój kąt zwyżkuj ący, 119-121 V 111-112 Wolumen, 88, 95 Wysokość, 90, 103-104 Złożona formacja głowy i ramion, 99

Zadania Quiz „Połącz w pary" A.

apex

1. Często określane jako „W".

133,

Lekcja 4 - Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu B. C. D. E. F. G.

podstawa formacja rozszerzająca się pułapka hossy złożona formacja głowy i ramion potwierdzenie

I.

formacja głowy i ramion jako zapowiedź kontynuacji trendu formacja kontynuacji dywergencja

J.

podwójne dno

K.

flaga

L.

maszt

M.

głowa i ramiona

N.

odwrócona głowa i ramiona linia szyi

H.

O. P. Q. R. S. T. U. V. W. X. Y. Z.

475

2. Głowa jest wyżej niż każde z ramion. 3. Fałszywe wybicie. 4. Ruchy rynku dzielone są na dwie równe i równoległe części. 5. Boczny ruch cenowy pomiędzy dwiema równoległymi liniami. 6. Formacja, w której mogą pojawić podwójne głowy i ramiona. 7. Bardzo szybko kształtująca się formacja sprawiająca kłopoty uczestnikom rynku, 8. Górna linia tego trójkąta opada, a dolna wznosi się. 9. Poprzedza ją gwałtowny trend wzrostowy. 10. Punkt przecięcia dwóch linii trendu wyznaczających trójkąt. 11. Kształty widoczne na wykresach cenowych. 12. Formacja, w której linie trendu są rozbieżne. 13. Nietypowa odmiana formacji zapowiadającej na ogół odwrócenie trendu. 14. Okresowe cofnięcie się cen.

15. Pionowa linia w trójkącie wyznaczająca jego wysokość. chorągiewka 16. Rodzaj danych pomocny w rozróżnianiu formacji odwrócenia i kontynuacji. formacje cenowe 17. Wykorzystywany w określaniu minimalnego zasięgu cen. prostokąt 18. Powiewają na nim flagi i chorągiewki. ruch powrotny 19. Formacja o wyraźnym skosie. spodek 20. Linia biegnąca lekko w górę podczas formowania się szczytu. formacja V 21. Są trzy rodzaje tych formacji zapowiadających kontynuację trendu. trójkąt symetryczny 22. Boczny ruch cen będący przerwą w dominującym trendzie. trójkąty 23. Bardzo powolna i stopniowa zmiana trendu. potrójny szczyt 24. Wskaźniki techniczne nie potwierdzają się nawzajem. wolumen 25. Metoda wyznaczania poziomu docelowego cen. klin 26. Formacja podobna do głowy i ramion, ale szczyty są na tym samym poziomie.

476

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ 27. Większość wskaźników sygnalizuje to samo, 28. Formacja ta zapowiada odwrócenie trendu spadkowego, ale towarzyszy jej zwykle większy wolumen niż odwrotnej formacji powstającej na szczycie trendu wzrostowego. 29. Ceny poruszają się równolegle pomiędzy dwiema równoległymi liniami. 30. Rzadka formacja, której szczyty i dołki są na tym samym poziomie.

Uzupełnij poniższe zdania 1. Metody pomiaru pomagają określić . 2. W formacji głowy i ramion są szczyty. 3. Jeśli po ukształtowaniu się formacji głowy i ramion i przełamaniu linii szyi nastąpi ruch cenowy z zamknięciem powyżej linii szyi, to sytuację taką nazywa się . 4. Trójkąt symetryczny stanowi w istniejącym trendzie. 5. Przy kontynuacji trendu wzrostowego po przerwie niezbędny jest wolumenu. 6. W linie trendu są rozbieżne. 7. Zasada stosowana jest, by się upewnić, że sygnały techniczne wskazują ten sam kierunek. 8. W formacjach odwrócenia trendu jest ważniejszy przy wybiciach w górę. 9. Jedną z najlepiej znanych i najbardziej wiarygodnych formacji jest__________ . 10. Jeśli wskaźniki techniczne się nie potwierdzają, mamy do czynienia z .

Testy wyboru 1. Poniższe stwierdzenie nie charakteryzuje formacji odwrócenia trendu: a. Istnieje uprzedni trend. b. Im mniejsza formacja, tym większy następujący po niej ruch. c. Dna kształtują się zwykle dłużej niż szczyty. d. Wszystkie powyższe stwierdzenia są poprawne. 2. Maksymalny zasięg zniesienia to: a. 100 procent. b. 76 procent.

Lekcja 4 - Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu

477

c. 0 procent. d. 66 procent. 3. Co jest prawdą na temat formacji „V"? I. Jest to często spotykana formacja. II. Łatwo rozpoznać kształtowanie się tej formacji. III. Rynek zawraca w mgnieniu oka. IV. Jest to stopniowa zmiana. a. I. b. II i III. c. I i IV d. I i III. Pytania 4 i 5 odnoszą się do poniższego wykresu.

4. Jest to: a. Formacja „V". b. Spodek. c. Nie ma tu formacji. d. Talerz. 5. Które stwierdzenie nie jest prawdziwe? a. Jest to często spotykana formacja. b. Formacja ta jest na ogół odwróceniem trendu spadkowego. c. Zmiana trendu jest stopniowa i powolna. d. Wolumen zmniejsza się na szczycie i przy dnie. 6. Spośród formacji odwrócenia trendu najczęściej spotykane to: a. Głowa i ramiona, ,y" i spodki. b. Głowa i ramiona, podwójne szczyty i dna oraz „V".

478

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

c. „V", potrójne szczyty i dna oraz wachlarz. d. Spodki, „V" i prostokąty. 7. Która formacja nie zapowiada kontynuacji trendu? a. Trójkąt. b. Prostokąt. c. Chorągiewka. d. Spodek. 8. Które stwierdzenie charakteryzuje formację głowy i ramion? a. Wolumen jest istotny, jak we wszystkich formacjach. b. Wolumen jest bardziej istotny przy kształtowaniu się dna. c. Jeśli nowy trend spadkowy ma być kontynuowany, wolumen powinien wzrosnąć. d. Wszystkie. 9. Które stwierdzenie najlepiej opisuje formacje kontynuacji? a. Jest to boczny ruch cen. b. Kształtują się przez dłuższy czas. c. Są to przykłady formacji długoterminowych. d. Formacje te zawsze sygnalizują początek nowego trendu. Pytania 10-13 odnoszą się do poniższych diagramów.

Diagram I

Diagram II

Lekcja 4 - Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu

479

Diagram III

Diagram IV 10. Do ukształtowania się tej formacji potrzebne są co najmniej cztery punkty. a. I. b. II. c. III. d. IV 11. Która formacja to klin zwyżkujący? a. I. b. II. c. III. d. IV. 12. Która formacja to głowa i ramiona zapowiadająca kontynuację trendu? a. I i IV b. II. c. IV. d. II i III. 13. Którą formację poprzedza gwałtowny ruch w górę? a. I. b. II. c. III. d. IV.

480

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

14. Które stwierdzenie jest prawdziwe? W podwójnym szczycie: a. Są dwa wyraźne szczyty na wyraźnie różnych poziomach cenowych. b. Wolumen jest mniejszy przy pierwszym szczycie. c. Czasami występują cztery ruchy powrotne. d. Do pomiaru wykorzystuje się często wysokość formacji. Pytania 15 i 16 odnoszą się do poniższego diagramu.

15. W tej bardzo często spotykanej formacji odwrócenia trendu ruch powrotny pomiędzy punktami F i G: a. Wystąpi przy bardzo wysokim wolumenie. b. Zawsze przekroczy punkt E. c. Zwykle nie przecina ponownie linii szyi. d. Zawsze zapoczątkowuje nowy trend. 16. Jest to: a. Odwrócona formacja głowy i ramion. b. Potrójny szczyt. c. Podwójny szczyt. d. Formacja głowy i ramion.

Lekcja 4 - Formacje odwrócenia i kontynuacji trendu

481

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. B. C. D. E. F.

10 15 12 3 6 27

G. H. I. J. K. L.

13 22 24 1 9 18

M. N. O. K Q. R.

2 28 20 9 11 29

S. T. U. V. W. X.

14 23 7 8 21 26

Uzupełnienia" 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Minimalne poziomy docelowe. Trzy. Głowa i ramiona jako formacja kontynuacji. Przerwa. Wzrost. Formacja rozszerzająca się. Potwierdzenie. Wolumen. Głowa i ramiona. Dywergencja.

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

b a d b a b d d a a c c b d c d

Patrz strony 111-112. Patrz strona 111. Patrz strona 111. Patrz strona 111. Patrz strony 91-93. Patrz strona 113. Patrz strony 114-115. Patrz diagram 6.8a. Patrz strony 133, 135-136. Patrz strony 124-125. Patrz strony 103-104. Patrz strony 133, 135. Patrz strony 97-99.

Odpowiedzi podane są w mianowniku.

Y. 16 Z. 19

LEKCJA PIĄTA

Średnie kroczące Materiał lekcji Rozdział dziewiąty tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: • • • •

Doceniać znaczenie tego wskaźnika. Rozpoznawać trzy rodzaje średnich kroczących. Rozumieć sposoby stosowania średnich kroczących. Rozumieć koncepcję reguły czterech tygodni.

Główne tematy W trakcie lektury tego rozdziału zorientujecie się, że średnie kroczące są powszechnie stosowane i jako wskaźnik podążający za trendem dostarczają cennych informacji. Są precyzyjne i można je programować na komputerze. Dobra znajomość tego narzędzia przyniesie analitykowi wiele korzyści.

484

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Cena zamknięcia, 175-176 Centrowanie, 186 Cykle, 186-187 Harmonia, 192 Koperty procentowe, 183-184 Liczby Fibonacciego, 187 Metoda podwójnego przecięcia, 179-181 Metoda potrójnego przecięcia, 181 Odchylenie standardowe, 183 Reguła czterech tygodni, 189-193 Średnia arytmetyczna (prosta średnia krocząca), Średnia krocząca, 173-189 Ważona średnia krocząca, 177 Wstęgi Bollingera, 183-186

76

Zadania Quiz „Połącz w pary" A.

średnia arytmetyczna 1. Połączenie średnich o długościach (prosta średnia 4, 9 i 18. krocząca) B. wstęgi Bollingera 2. Dwie wstęgi umieszczane wokół średniej kroczącej. C. centrowanie 3. Prosty system wybicia oparty na cyklu miesięcznym. D. cena zamknięcia 4. Średnia z grupy danych. E. metoda podwójnego 5. Statystycznie poprawna metoda przecięcia umieszczania średniej kroczącej. F. _ 5, 10, 20, 40 6. Uzyskiwana drogą dzielenia przez sumę mnożników. G. harmonia 7. Prosta średnia krocząca. H. wyprzedzenie 8. Powtarzające się schematy ruchów rynku. I. ważona średnia 9. Liczby dni często wykorzystywane krocząca w średnich kroczących. J. średnia krocząca 10. Rodzaj ceny najczęściej uwzględniany w średnich kroczących. K. koperty procentowe 11. Sygnałem kupna jest tu przecięcie dłuższej średniej przez krótszą od dołu.

Lekcja 5 - Średnie kroczące L.

13,21,34,55

M.

cykle

N.

metoda potrójnego przecięcia

485 12. Linie równoległe biegnące powyżej i poniżej linii średniej kroczącej. 13. Każdy cykl pozostaje w określonej relacji (2) do krótszego lub dłuższego cyklu. 14. Liczby Fibonacciego. 15. Średnia krocząca jest umieszczana o pewną liczby przed aktualnymi danymi cenowymi. 16. Średnia.

Uzupełnij poniższe zdania 1.

jest wykorzystywana przede wszystkim jako wskaźnik podążający za trendem. 2. średnie są mniej wrażliwe na ruchy cen. 3. Ten rodzaj wskaźnika nadaje taką samą wagę każdej cenie: 4. 5. 6. 7. 8.

średnie kroczące są najczęściej stosowane, kiedy brak wyraźnego trendu. Kiedy stosuje się dwie średnie, to wykorzystywana jest jako sygnalizator transakcji, a do rozpoznawania trendu. W metodzie potrójnego przecięcia najbliżej trendu trzyma się średnia 4-dniowa, następnie 9-dniowa i wreszcie . Jednym z najbardziej znanych cykli występujących na rynkach towarowych jest cykl . Średnie kroczące spisują się najlepiej, kiedy na rynku dominuje

9. Ten system wybicia opiera się na cyklu miesięcznym:

Testy wyboru 1. Średnie kroczące krótkoterminowe: a. Lepiej spisują się w okresach trendów bocznych. b. Dają więcej fałszywych sygnałów. c. Są precyzyjne. d. Każde z powyższych. 2. Jaki cykl jest jednym z najbardziej znanych? a. Dwumiesięczny. b. 15-dniowy. c. Harmoniczny. d. Miesięczny.

.

486

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

3. Jak można określić sytuację, kiedy ceny zamknięcia przebiją od dołu średnią kroczącą? a. Jest to sygnał kupna. b. Jest to sygnał do trzymania pozycji. c. Jest to sygnał do sprzedaży. d. Zacznie się kształtować jakaś formacja trendu bocznego. 4. Średnia krocząca: a. Nie jest wskaźnikiem technicznym. b. Jest wskaźnikiem subiektywnym. c. Podąża za trendem. d. Jest rzadko stosowana w analizie technicznej. Pytanie 5 odnosi się do poniższego diagramu:

5. W porównaniu z dłuższą średnią średnia 10-dniowa: a. Jest wolniejsza. b. Jest bardziej wiarygodna. c. Daje wcześniejszy sygnał zwrotu ku górze. d. Daje precyzyjny sygnał sprzedaży w lutym. 6. Przy stosowaniu wstęg Bollingera: a. Najprostsze podejście polega na wykorzystywaniu wstęg jako transakcyjnych poziomów docelowych. b. Wstęgi są zawsze oddalone o stałe odległości procentowe.

Lekcja 5 - Średnie kroczące c.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

487

Jeśli wstęgi się rozszerzają, należy spodziewać się nowego trendu. d. Jeśli wstęgi się zwężają, należy się spodziewać kontynuacji trendu. Ważona średnia krocząca ma za zadanie: a. Wygładzać średnią kroczącą. b. Korygować problem wagi poszczególnych danych cenowych. c. Dyskontować ruchy cen. d. Zmniejszać wagę ostatnich danych cenowych. Jaką metodą najczęściej posługują się analitycy cykli? a. Centrowaniem. b. Metodą potrójnego przecięcia. c. Wyprzedzeniem. d. Metodą podwójnego przecięcia. Średnie kroczące stosuje się najczęściej do: a. Ostatnich 10 dni. b. Ostatniego miesiąca. c. Ostatniego kwartału. d. Ostatniego roku. Wykładnicza średnia krocząca: a. Nadaje mniejszą wagę ostatnim danym cenowym. b. Jest mało subtelnym narzędziem. c. Dyskontuje ruchy cen. d. Obejmuje wszystkie dane cenowe dotyczące określonego kontraktu terminowego. Koperty procentowe można wykorzystać do: a. Rozpoznawania wykupienia lub wyprzedania rynku. b. Szacowania wolumenu. c. Szacowania liczby otwartych kontraktów. d. Żadnego z powyższych. System uwzględniający cztery ostatnie tygodnie nakazuje: a. Zamykać długie pozycje, kiedy ceny spadają. b. Likwidować długie pozycje i sprzedawać krótko, kiedy ceny spadają. c. Likwidować krótkie i długie pozycje, kiedy ceny rosną. d. Pokrywać krótkie pozycje i likwidować długie, kiedy ceny spadają.

488

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Pytanie 13 odnosi się do poniższego diagramu:

13. W relacji do górnego kanału 20-dniowego ceny sygnalizują: a. Sprzedaż. b. Kupno. c. Czekanie na rozwój sytuacji. d. Krótką sprzedaż. 14. Obok średniej kroczącej znaną metodą gry z trendem jest: a. Tygodniowy kanał cenowy. b. Liniowy kanał cenowy. c. Wykładniczy kanał cenowy. d. Ważony kanał cenowy. 15. Które stwierdzenie jest prawdziwe? a. Średnie kroczące prognozują trendy. b. Średnie kroczące słabo wypadają podczas ruchów bocznych. c. Średnie kroczące są rzadko stosowane w analizie technicznej. d. Żadne z powyższych. 16. Które stwierdzenie jest najbardziej trafne w odniesieniu do metody potrójnego przecięcia? a. Popularne długości stosowanych średnich to 4, 11 i 28. b. Sygnałem kupna w trendzie wzrostowym jest przecięcie średniej 11-dniowej i 18-dniowej przez średnią 4-dniową.

Lekcja 5 - Średnie kroczące

489

c. Najbliżej trendu trzyma się średnia 4-dniowa. d. Żadne z powyższych. 17. Kiedy stosuje się dwie średnie kroczące: a. Sygnałem kupna jest spadek krótszej średniej poniżej dłuższej. b. Sygnałem sprzedaży jest wzrost krótszej średniej powyżej dłuższej. c. Obie średnie wyprzedzają rynek. d. Zmniejsza się liczba fałszywych sygnałów. Pytanie 18 odnosi się do poniższego diagramu:

18. Jest to przykład: a. Zastosowania filtrów. b. Zastosowania kopert. c. Zastosowania liczb Fibonacciego. d. Każdego z powyższych. 19. Prosta średnia krocząca: a. Obejmuje bardzo długi okres. b. Nadaje większą wagę ostatnim cenom. c. Jest stosowana przez większość analityków technicznych. d. Znana jest także jako średnia ważona.

490

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. B. C.

7 2 5

D. 10 E. 11 F. 9

G. 13 H. 15 I. 6

Uzupełnienia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Średnia krocząca. Długoterminowe. Prosta średnia krocząca. Krótkoterminowe. Krótsza .... dłuższa. 18-dniowa. Miesięczny. Trend. Reguła czterech tygodni.

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

d d a c c a b a a d a b b a b c d d c

Patrz strona 175. Patrz strona 192. Patrz diagram 9.12. Patrz strona 175. Patrz diagram 9.4. Patrz strony 183, 186. Patrz strona 177. Patrz strona 186. Patrz strona 177. Patrz strony 183-184. Patrz strony 190-191. Patrz diagram 9.11. Patrz strona 190. Patrz strona 175. Patrz strona 181. Patrz strona 181. Patrz diagram 9.8a. Patrz strony 176-177.

J. 4 K. 12 L. 14

M. N.

8 1

LEKCJA SZÓSTA

Oscylatory Materiał lekcji Rozdział dziesiąty tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: • • • •

Wyjaśnić zastosowania oscylatorów. Rozpoznawać dywergencje. Stosować metodę gry „pod prąd". Rozpoznawać sytuacje wykupienia i wyprzedania rynku.

Główne tematy Rozdział dziesiąty dotyczy głównie oscylatorów i sposobu wykorzystywania tych narzędzi do rozpoznawania stanów wykupienia i wyprzedania rynku. Oscylatory to kolejna istotna grupa wskaźników pozwalająca rozszerzyć możliwości reagowania na sytuację rynkową.

492

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy %R, 216,218 CCI, 207-208 Dywergencja, 199 Impet, 199-202 K%D, 214-216 Linia zero, 202-203 MACD, 220-224 Niebezpieczne strefy, 214 Opinia większości, 224-226 Oscylator, 198-199 ROC, 202, 205 RSI, 208-214 Ruchy załamane, 211-212 Wskaźniki optymizmu, 225-226

Zadania Quiz „Połącz w pary" A. B.

wskaźniki optymizmu gra „pod prąd"

C. D.

niebezpieczne strefy dywergencja

E. F. G.

ruchy załamane K%D MACD

H.

impet

I.

oscylator

1. Dokonywanie transakcji wbrew opinii większości. 2. Oscylator i cena poruszają się w przeciwnych kierunkach. 3. Strzałki na wykresie. 4. Cotygodniowe wskaźniki nastrojów rynkowych. 5. Pionowa skala od 0 do 100. 6. Oscylator stochastyczny. 7. Przecięcie tej linii daje sygnały kupna i sprzedaży. 8. Pomaga w rozpoznawaniu wykupienia i wyprzedania rynku. 9. Odczyty powyżej 20 oznaczają wykupienie, a poniżej 80 wyprzedanie tynku.

Lekcja 6 - Oscylatory J. K. L.

%R ROC RSI

M.

linia zero

493 10. Rozpoznawanie stref skrajnych. 11. Mierzy prędkość cen. 12. Ostrzegają o skrajnym wykupieniu lub wyprzedaniu. 13. RSI znajduje się powyżej 70 lub poniżej 30 i zmienia kierunek. 14. Oscylator oparty na dwóch wykładniczych średnich kroczących. 15. Zakres od -1 do +1. 16. Wskaźnik zmian.

Uzupełnij poniższe zdania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

mogą rozpoznać krótkoterminowe wykupienie lub wyprzedanie rynku. Przecięcie daje zwykle istotne sygnały transakcyjne. Mierzenie wymaga uwzględnienia różnicy cen w danym przedziale czasu. Wskaźnik impetu mierzy tempo lub . Na pionowej skali RSI ruchy powyżej wskazują na wykupienie, a ruchy poniżej na wyprzedanie rynku. Kiedy na wykresie oscylatora powstaje podwójny szczyt lub podwójne dno, może występować . W oscylatorze stochastycznym występują linie

8. Wskaźnik wyraża stosunek cen. 9. Gra pod prąd polega na przyjęciu opcji przeciwnej do 10. Jeśli wskaźnik optymizmu wynosi powyżej 75 procent, może kształtować się . 11. Oscylatory są szczególnie przydatne, kiedy ruch cenowy 12. wyprzedza wzrosty lub spadki cen o kilka dni.

Testy wyboru Pytania 1-3 odnoszą się do diagramu przedstawionego na następnej stronie:

494

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Linia ciągła widoczna na dole diagramu to: a. %K. b. ROC. c. %D. d. MACD. Linia przerywana widoczna na dole diagramu to: a. %K. b. ROC. c. %D. d. MACD. Sygnały sprzedaży wystąpiły w: a. Kwietniu i październiku. b. Sierpniu i styczniu. c. Wrześniu i październiku. d. Czerwcu i lipcu. Oscylatory są najbardziej przydatne: a. Kiedy znajdują się w strefach skrajnych. b. Kiedy występuje dywergencja. c. Kiedy przecinają linię zero. d. W każdym z powyższych przypadków. Które stwierdzenie jest najbardziej trafne? a. Wykresy impetu nie mają linii zero. b. Przecięcia linii zero są sygnałami transakcyjnymi. c. Przecięcie linii zero od dołu jest sygnałem sprzedaży. d. Przecięcie linii zero od góry jest sygnałem kupna.

Lekcja 6 - Oscylatory

495

6. Kiedy dwie średnie kroczące zbytnio się od siebie oddalają: a. Prawdopodobny jest trend spadkowy. b. Trend będzie kontynuowany. c. Powstała sytuacja skrajna. d. Oscylatory nie dają żadnych istotnych informacji. 7. RSI pozwala: a. Rozwiązać problem przypadkowych zachowań rynku spowodowanych nagłymi skokami cenowymi. b. Obserwować dywergencje. c. Rozpoznawać wykupienie i wyprzedanie rynku. d. Każde z powyższych. Pytania 8 i 9 odnoszą się do poniższego diagramu:

8. Pionowe kreski na dole wykresu reprezentują: a. Różnicę między ceną zamknięcia a ceną otwarcia. b. Różnicę między dwiema liniami MACD. c. Wolumen. d. Liczbę otwartych kontraktów. 9. Sygnały transakcyjne wystąpiły w: a. Październiku i listopadzie. b. Listopadzie i grudniu. c. Lutym i marcu. d. Żadne z powyższych.

496

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

10. W oscylatorze stochastycznym: a. Linia %D ma drugorzędne znaczenie względem linii %K. b. Linia %R jest wskaźnikiem trendu niższego stopnia. c. Linia %K nie ma znaczenia. d. Linia %D lepiej sygnalizuje główne trendy. 11. Najprostszym sposobem wykorzystywania oscylatora jest: a. Stosowanie liczb Fibonacciego. b. Stosowanie procesu stochastycznego. c. Mierzenie tempa zmian. d. Wyznaczenie poziomu zero jako sygnalizatora. 12. Linie 70 i 30 są często wykorzystywane do: a. Tworzenia oscylatora %R. b. Rozpoznawania początków trendu bocznego. c. Generowania sygnałów. d. Każde z powyższych. 13. Najczęściej stosowanym oscylatorem jest: a. ROC. b. RSI. c. MACD. d. K%D. 14. Które stwierdzenie jest najbardziej trafne? a. Oscylatory są dobrymi wskaźnikami przy wybiciach cenowych. b. W fazie wybicia interpretacja oscylatorów jest istotniejsza niż podstawowa analiza trendu. c. Oscylatory są bardziej przydatne w późniejszych fazach ruchu cenowego. d. Oscylatory tracą znaczenie w miarę rozwoju ruchu cenowego. 15. Które stwierdzenie jest najbardziej trafne? a. Podczas trendów bocznych szczyty i dołki cenowe pokrywają się ze szczytami i dołkami oscylatora. b. Oscylatory słabo spisują się w trendach bocznych. c. Większą uwagę oscylatorom należy poświęcać w początkowych fazach ruchu cenowego. d. Oscylatory dają więcej fałszywych sygnałów w późniejszych fazach ruchu cenowego. 16. Grający „pod prąd": a. Nie ma nic wspólnego z analizą techniczną. b. Jest zwolennikiem analizy fundamentalnej. c. Działa wbrew opinii większości. d. Każde z powyższych.

Lekcja 6 - Oscylatory

497

17. Kiedy na wykresie oscylatora powstają dwa szczyty, przy czym drugi jest położony niżej od pierwszego a ceny nadal rosną, powstaje negatywna dywergencja, jeśli: a. Linia K jest powyżej poziomu 70. b. Linia D jest powyżej poziomu 70. c. Linia D jest poniżej poziomu 70. d. Linia D jest poniżej poziomu 30. 18. W oscylatorze %R Williamsa: a. Obszar wykupienia znajduje się poniżej poziomu 20. b. Obszar wyprzedania znajduje się powyżej poziomu 80. c. Wykorzystuje się cykl. d. Żadne z powyższych. 19. Przy stosowaniu wskaźnika ROC, jeśli ostatnia cena jest wyższa od ceny sprzed 10 dni, to: a. Stosunek znajdzie się w przedziale +1 i -1. b. Stosunek wyniesie powyżej 100. c. Stosunek wyniesie poniżej 100. d. Stosunek będzie stały, dopóki nie zmieni się trend. 20. Istotnym wymogiem analizy dywergencji jest: a. Aby dywergencja uwzględniała zasady stochastyki. b. Aby dywergencja nie trwała zbyt długo. c. Aby dywergencja wystąpiła w skrajnych strefach oscylatora. d. Żadne z powyższych.

Arkusz odpowiedzi

Quiz „Połącz w pary" A. B. C.

4 1 12

D. E. F.

2 13 6

Uzupełnienia 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Oscylatory Linia zero. Impet rynku. Wzrost... spadek. 70 ... 30. Dywergencja.

G. H. I.

14 11 8

J. K. L.

9 16 5

M.

7

498

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

7. 8. 9. 10. 11. 12.

%K ... %D. Wskaźnik zmian (ROC). Opinia większości. Szczyt. Kończy się. Linia impetu.

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

a c b d b c d b a d d c b c a c b d b c

Patrz diagram 10.15. Patrz strona 199. Patrz strona 202. Patrz strona 199. Patrz strony 208-209. Patrz diagram 10.20a. Patrz diagram 10.20a. Patrz strony 214-216. Patrz strony 202, 205. Patrz strona 220. Patrz strona 220. Patrz strony 224-225. Patrz strony 214-216. Patrz diagram 10.18. Patrz strona 202. Patrz strona 199.

LEKCJA SIÓDMA

Wykresy punktowo-symboliczne i świece japońskie Materiał lekcji Rozdziały jedenasty i dwunasty tekstu.

Cele lekcji Po zakończeniu tej lekcji powinno się potrafić: •

Odczytywać, sporządzać i wykorzystywać wykresy symboliczne oraz wykresy świecowe.

Główne tematy W rozdziałach jedenastym i dwunastym prezentowane są kolejne dwa, po słupkowych, rodzaje wykresów. Wykresy punktowo-symboliczne mogą stać się cennym narzędziem analitycznym. W tekście przytoczone zostały przykłady pozwalające czytelnikowi nauczyć się sporządzania tych wykresów. Jak można się szybko przekonać, metoda ta jest łatwa i dostarcza istotnych informacji. Wykresy świecowe od wieków stosuje się w Japonii, ale na Zachodzie są stosunkowo nowym narzędziem. One także mogą okazać się bardzo przydatne w analizie rynku.

500

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Kluczowe terminy Biały korpus, 260 Cień, 260 Czarny korpus, 260 Długi dzień, 261 Doji, 262 Formacja przenikania, 264 Gwiazda poranna, 264-265 Gwiazda wieczorna, 264-265 Kolumna „O", 231,233 Kolumna „X", 231,233 Korpus, 259-260 Krótki dzień, 261 Kryterium odwrócenia, 233 Linia 45 stopni, 244 Linie kanału, 243 Pomiar w pionie, 248 Pomiar w poziomie, 237, 239 Punkt podparcia, 239 Rozmiar kratki, 233 Słup, 249 Strefa konsolidacji, 237 Sygnał kupna, 243, 248-249 Sygnał sprzedaż}', 243 Szpulki, 261-262 Świecowe formacje odwrócenia trendu, 263-265 Trzykratkowe odwrócenie, 240-243 Wybicie, 239, 243 Wykres punktowo-symboliczny, 229-257 Zasłona ciemnej chmury, 263-264

Zadania Quiz „Połącz w pary" A. B.

czarny korpus korpus

C.

rozmiar kratki

1. Wartość przypisywana każdej kratce. 2. Prostokąt reprezentujący różnicę pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. 3. Cienie różnej długości.

Lekcja 7 - Wykresy punktowo-symboliczne i świece D. E. F.

wybicie linie kanału strefa konsolidacji

G.

zasłona ciemnej chmury doji

H. I. J. K. L. M. N. O. P. Q. R. S. T.

U. V. W. X. Y.

501

4. Szerokość formacji. 5. Reprezentuje ceny spadające. 6. Liczba kratek potrzebna do odwrócenia trendu. 7. Analiza samego ruchu cen.

8. Kolumna „O" spada jedną kratkę poniżej najniższego symbolu „O" w poprzedniej kolumnie. gwiazda wieczorna 9. Stosowane przede wszystkim jako narzędzie pomocnicze w wyznaczaniu momentu zawarcia transakcji. punkt podparcia 10. Trzydniowa formacja odwrócenia. pomiar w poziomie 11. Obszar konsolidacji tworzący bazę lub szczyt dystrybucji. „X" i „O" 12. Formacja odwrócenia trendu spadkowego. długie dni 13. Rodzaj analizy przepływów gotówkowych. gwiazda poranna 14. Ruch boczny z wyraźnie wyznaczonymi szczytami i dołkami. kolumna „O" 15. Gwałtowne wyjście cen ze strefy konsolidacji. formacja 16. Symbole stosowane w wykresach przenikania punktowo-symbolicznych. wykres punktowo- 17. Cienie dłuższe niż korpus. -symboliczny świecowa formacja 18. Dwudniowa formacja odwrócenia odwrócenia trendu trendu wzrostowego. kryterium 19. Ceny otwarcia i zamknięcia są takie odwrócenia same. otwarcie, 20. Cena zamknięcia jest niższa od ceny zamknięcie, otwarcia. minimum, maksimum sygnał sprzedaży 21. Duża różnica pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia. cień 22. Na przykład zasłona ciemnej chmury lub formacja przenikania. krótki dzień 23. Niewielka różnica pomiędzy ceną zamknięcia i ceną otwarcia. biały korpus 24. Linia powyżej lub poniżej korpusu. kolumna „X" 25. Ceny reprezentowane przez wykres świecowy. 26. Reprezentuje ceny rosnące. 27. Cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia.

502

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Uzupełnij poniższe zdania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

pomaga prognozować kierunek wybicia. nie uwzględnia czasu. Sygnały transakcyjne są bardziej/mniej precyzyjne na wykresach punktowo-symbolicznych niż na wykresach słupkowych. Dwie świecowe formacje odwrócenia trendu to i . Dwa podstawowe elementy świecy to i . Jeśli cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia, korpus świecy jest biały/czarny. nie jest rysowany na wykresie punktowo-symbolicznym. Wykresy punktowo-symboliczne wskazują punkty i . Świecę nazywamy dniem, jeśli różnica pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia jest niewielka. Sytuacja, w której podczas trendu nie występuje żadne trzykratkowe odwrócenie, nazywana jest . Największą zaletą wykresów punktowo-symbolicznych jest oferowana przez nie możliwość rozpoznania obszarów i . W świecach cienie mają różne długości.

Testy wyboru Pytania 1 i 2 odnoszą się do diagramów znajdujących się na sąsiedniej stronie: 1. Diagram A przedstawia: a. Dziesięciokratkowe odwrócenie. b. Pięciokratkowe odwrócenie. c. Trzykratkowe odwrócenie. d. Potrójny szczyt. 2. Diagram B przedstawia: a. Dziesięciokratkowe odwrócenie. b. Pięciokratkowe odwrócenie. c. Trzykratkowe odwrócenie. d. Wykres świecowy.

Lekcja 7 - Wykresy punktowo-symboliczne i świece

Diagram A

Diagram B

503

504

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

3.

Wykresy punktowo-symboliczne stają się bardziej wrażliwe: a. Przy zastosowaniu mniejszej wielkości odwrócenia. b. Przy zastosowaniu większej wielkości odwrócenia. c. Dzięki uwzględnieniu wymiaru czasu. d. Dzięki kolumnie „X". 4. Co jest przykładem rozmiaru kratki? a. 1,00. b. 2,00. c. 5,00. d. Każde z powyższych. 5. Poniższa świeca oznacza, że:

a.

Różnica pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia jest niewielka. b. Cena zamknięcia jest niższa od ceny otwarcia. c. Różnica pomiędzy ceną otwarcia i ceną zamknięcia jest duża. d. Żadne z powyższych. 6. Tradycyjne kryteria odwrócenia to: a. Trzy-jeden-pięć. b. Jeden-dwa-trzy. c. Jeden-trzy-pięć. d. Pięć-trzy-jeden. 7. Poniższe świece to:

a. b.

Długie i krótkie dni. Szpulki.

d.

Formacje odwrócenia trendu.

c.

Doji.

Lekcja 7 - Wykresy punktowo-symboliczne i świece

505

Pytanie 8 odnosi się do poniższego diagramu:

8. Diagram ten przedstawia: a. Cykl jednodniowy. b. Problemy powstające w obszarze zgęszczenia. c. Wykres długoterminowy. d. Sposób wyznaczania docelowych poziomów cenowych. Pytanie 9 odnosi się do diagramu przedstawionego na następnej stronie: 9. Linia widoczna na diagramie wskazuje, że: a. Linie trendu zawsze łączą szczyty i dołki. b. Linie trendu biegną pod kątem 45 stopni. c. 5-dniowe kryterium odwrócenia. d. Tak należy zawsze wyznaczać linie trendu. 10. Jeśli stosuje się wykresy punktowo-symboliczne: a. Linię trendu można wykorzystać jako filtr. b. Krótkie pozycje są pokrywane przy dowolnym sygnale kupna. c. Długie pozycje są likwidowane przy dowolnym sygnale sprzedaży. d. Każde z powyższych. 11. Największą zaletą wykresów punktowo-symbolicznych jest to, że: a. Jest tylko jeden rodzaj odwrócenia. b. Mają specyficzne zastosowanie. c. Czasami dają sygnały do wejścia na rynek i wyjścia z niego. d. Sygnały transakcyjne są tu bardziej precyzyjne niż na wykresach słupkowych.

506

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Lekcja 7 - Wykresy punktowo-symboliczne i świece

507

Pytanie 12 odnosi się do poniższego diagramu:

12. Które stwierdzenie jest najbardziej trafne? a. W tej samej kolumnie nigdy nie występują symbole „X" i „O". b. Jest to przykład trzykratkowego odwrócenia. c. Czarne kratki są wykorzystywane jako punkty odniesienia. d. Żadne z powyższych. 13. Wspólną cechą formacji gwiazdy porannej, młota, trzech białych żołnierzy i formacji przenikania jest to, że: a. Są to formacje odwrócenia trendu wzrostowego. b. Są to formacje kontynuacji trendu spadkowego. c. Są to formacje kontynuacji trendu wzrostowego. d. Są to formacje odwrócenia trendu spadkowego. 14. Punkt podparcia to: a. Obszar zgęszczenia. b. Obszar powstający po znacznym wzroście lub spadku. c. Obszar tworzący bazę lub szczyt dystrybucji. d. Każde z powyższych. 15. Co wspólnego mają spodek, opóźnione zakończenie, przedłużona formacja „V" i punkt podparcia? a. Są to formacje kontynuacji. b. Są to rodzaje szczytów. c. Są to formacje świecowe. d. Są to formacje odwrócenia trendu spadkowego.

508

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

16.

Wykresy punktowo-symboliczne mają badać: a. Cenę i czas. b. Czas. c. Cenę. d. Czas, cenę i szerokość rynku.

Pytanie 17 odnosi się do poniższego diagramu:

17. Przerywane linie widoczne na diagramie to: a. Wolumen i liczba otwartych kontraktów. b. Dwie średnie kroczące. c. Różnice między cenami otwarcia i cenami zamknięcia. d. Żadne z powyższych.

Lekcja 7 - Wykresy punktowo-symboliczne i świece

509

Arkusz odpowiedzi Quiz „Połącz w pary" A. B. C D. E.

20 2 l 15 9

F. G. H. I. J.

14 18 3 10 11

K. 4 L. 16 M. 21 N. 10 O. 5

P. 12 Q. 7 R. 22 S. 6 T. 25

Uzupełnienia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Strefa konsolidacji. Wykres punktowo-symboliczny. Bardziej. Zasłona ciemniej chmury ... formacja przenikania. Cień ... korpus. Biały. Wolumen. Wejście ... wyjście. Krótki. Słup. Wsparcie ... opór. Doji.

Testy wyboru 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

a c a d c c c d b d d c d d d c b

Patrz diagram 11.3. Patrz diagram 11.4. Patrz strony 233-234 Patrz strony 233-234 Patrz strona 262. Patrz strona 236. Patrz strona 262. Patrz diagram 11.6. Patrz diagram 11.11. Patrz strony 230-233 Patrz strona 235. Patrz strona 269. Patrz diagram 11.7. Patrz strona 230. Patrz diasram 11.21.

U. V. W. X. Y.

8 24 23 27 26

Test podsumowujący Celem tego zestawu zadań jest ocena twojego rozumienia podstawowych pojęć i metod analizy technicznej. Zawarte tu pytania idą nieco dalej niż pytania w lekcjach i wymagają umiejętności zastosowania posiadania wiedzy w analizie konkretnych wykresów.

512

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 1 Pytania 1-5 odnoszą się do poniższego diagramu.

1. Linia oporu biegnie między punktami i 2. Linia trendu wzrostowego biegnie między punktami. 3. Linia trendu spadkowego biegnie między punktami i . 4. Linia wsparcia biegnie między punktami i 5. Wybicie nastąpiło w punkcie .

Test podsumowujący

513

Diagram 2 Pytania 6-10 odnoszą się do poniższego diagramu.

6. Jest to wykres liniowy/słupkowy/punktowo-symboliczny/świecowy. 7. Widoczne trzy linie to . 8. Sygnałem odwrócenia trendu i kupna jest przebicie linii 9. Każda z linii jest linią wsparcia/oporu. 10. Po przełamaniu każda z tych linii może stać się linią wsparcia/ oporu.

514

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 3 Pytania 11-15 odnoszą się do poniższego diagramu.

11. 12. 13. 14. 15.

Widoczny tu wykres słupkowy sporządzony został w ujęciu dziennym/tygodniowym. Linia trendu głównego ma numer . Linia trendu krótkoterminowego ma numer . Linia trendu średnioterminowego ma numer . Gdyby kąt którejś z tych linii przekroczył 45 stopni, to trend nie utrzymałby się na dłuższą metę/umocniłby się.

Test podsumowujący

515

Diagram 4 Pytania 16-20 odnoszą się do poniższego diagramu.

16. Jest to wykres liniowy/słupkowy/punktowo-symboliczny w ujęciu tygodniowym/miesięcznym. 17. Widoczne linie równoległe to . 18. Jeśli ceny nie zdołają sięgnąć jednej z linii, należy oczekiwać osłabienia/umocnienia trendu. 19. Jeśli ceny przebiją się przez górną linię, należy oczekiwać przyspieszenia/zmiany trendu. 20. Po wybiciu ceny przebywają zwykle odległość równą szerokości/ połowie szerokości/jednej trzeciej szerokości kanału.

516

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 5 Pytania 21-24 odnoszą się do poniższego diagramu.

21. Jest to wykres słupkowy w ujęciu dziennym/tygodniowym. 22. Poziome linie pokazują procentowe . 23. Każda linia odpowiada równej procentowi odległości od kwietniowego dołka do sierpniowego szczytu. 24. Te trzy linie wyrażają zasadę dzielenia trendu na ćwiartki/połówki/trzecie części.

Test podsumowujący

Diagram 6 Pytania 25-28 odnoszą się do poniższego diagramu.

25. 26. 27. 28.

Jest to wykres słupkowy w ujęciu dziennym/tygodniowym. Pionowe kreski na dole wykresu przedstawiają . Kulminacja sprzedaży następuje w punkcie . Kulminację sprzedaży wyróżnia bardzo duży .

517

518

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 7 Pytania 29-34 odnoszą się do poniższych diagramów.

Test 29. 30. 31. 32. 33. 34.

podsumowujący Jaki rodzaj Jaki rodzaj Jaki rodzaj Jaki rodzaj Jaki rodzaj Punkty D i

luki oznaczony jest jako luki oznaczony jest jako luki oznaczony jest jako luki oznaczony jest jako luki oznaczony jest jako E sygnalizują powstanie

519 A? B? C? D? E?

Diagram 8 Pytania 35-39 odnoszą się do poniższego diagramu.

35. 36. 37. 38.

Formacja widoczna na diagramie to . Pozioma linia to . Jest to formacja odwrócenia/kontynuacji trendu. Formację tę można uznać za w pełni ukształtowaną w punkcie

39.

Wolumen jest prawdopodobnie największy w punkcie.

520

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 9 Pytania 40-43 odnoszą się do poniższego diagramu.

40. Formacja widoczna pomiędzy punktami A i B to . 41. Formacja ta zapowiada wzrosty/spadki. 42. Wybicie (w punkcie B) w mniej więcej dwóch trzecich długości formacji jest typowe/nietypowe. 43. Jest to formacja odwrócenia/kontynuacji.

Test podsumowujący

Diagram 10 Pytania 44-45 odnoszą się do poniższego diagramu.

44. Formacja widoczna pomiędzy punktami A i B to 45. Formacja ta zapowiada zwykle wzrosty/spadki.

521

522

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 11 Pytania 46-50 odnoszą się do poniższego diagramu.

46. 47. 48. 49.

Formacja widoczna między punktami A i B to . Jest to formacja odwrócenia/kontynuacji. Formacja ta zapowiada wzrosty/spadki. Ceny mogą wzrosnąć o wysokość/połowę wysokości/jedną trzecią wysokości formacji. 50. Ruch powrotny do poziomu wybicia jest prawdopodobny/niemożliwy.

Test podsumowujący

Diagram 12 Pytania 51-53 odnoszą się do poniższego diagramu.

51. Formacja zaznaczona czterema odcinkami to 52. Jaką część ruchu AB może znieść ruch BC? 53. Ruch CD może być tak długi jak/dłuższy niż ruch AB.

523

524

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 13 Pytania 54-57 odnoszą się do poniższego diagramu.

54. 55. 56. 57.

Formacja widoczna pomiędzy punktami A i B to Formacja ta zapowiada wzrosty/spadki. Inna nazwa tej formacji to . Jak wysoko mogą wzrosnąć ceny po wybiciu?

.

Test podsumowujący

525

Diagram 14 Pytania 58-60 odnoszą się do poniższego diagramu.

58. Pionowe kreski na dole wykresu przedstawiają . 59. Pionowe kreski w kółkach to względem ruchu cenowego potwierdzenie/dywergencja. 60. Jest to wykres krótko-/średnio-/długoterminowy.

526

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 15 Pytania 61-63 odnoszą się do poniższego diagramu.

61. Formacja widoczna pomiędzy punktami A i B to 62. Jest to formacja odwrócenia/kontynuacji. 63. Spadkom oznaczonym punktami C i D towarzyszy

Test

podsumowujący

527

Diagram 16 Pytanie 64 odnosi się do poniższego diagramu.

64. Jeśli linia widoczna w dolnej części podąża w ślad za cenami, to mamy do czynienia z potwierdzeniem/dywergencją.

528

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 17 Pytania 65-67 odnoszą się do poniższego diagramu.

65. Linia w dolnej części diagramu reprezentuje łączną liczbę lub . 66. W którym punkcie nowe pieniądze (nowi kupujący) wchodzą na rynek? 67. W którym punkcie kontrakty są zamykane przy spadku cen?

Test podsumowujący

529

Diagram 18 Pytania 68-71 odnoszą się do poniższego diagramu.

68. Punkty A i B to . 69. Gdyby sytuacje takie powstały przy dnie cenowym, mielibyśmy do czynienia z . 70. W obu przypadkach wolumen jest wysoki/niski. 71. W obu przypadkach liczba otwartych kontraktów wzrosła/spadła.

530

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 19 Pytania 72-75 odnoszą się do poniższego diagramu.

72. Jest to wykres słupkowy w ujęciu tygodniowym/miesięcznym. 73. W okolicach jakiego poziomu można znaleźć długoterminowe wsparcie? 74. Które punkty oznaczają obszary wsparcia? 75. Który punkt oznacza początek nowego trendu głównego?

Test

podsumowujący

531

Diagram 20 Pytania 76-79 odnoszą się do poniższego diagramu.

76. Dwie linie średnich kroczących reprezentują uśrednienie cen/ /wolumenu. 77. 10-dniowa średnia jest krótsza/dłuższa od średniej 50-dniowej. 78. Zwrot w górę jako pierwsza sygnalizuje średnia 10-/50-dniowa. 79. Przedwczesny sygnał kupna dała średnia 10-/50-dniowa.

532

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 21 Pytania 80-82 odnoszą się do poniższego diagramu.

80. Punkty 81. Punkt 82. Punkt

ilustrują metodę przecięcia dwóch średnich. to sygnał sprzedaży. to sygnał kupna.

Test podsumowujący

533

Diagram 22 Pytania 83-85 odnoszą się do poniższego diagramu.

83. Krzywa widoczna w dolnej części diagramu to 84. W zakresie uważa się rynek za wykupiony. 85. W zakresie uważa się rynek za wyprzedany.

.

534

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 23 Pytania 86-88 odnoszą się do poniższego diagramu.

86. Pozioma linia widoczna na wykresie oscylatora to . 87. Punkt A przy przecięciu poziomej linii od dołu to sygnał kupna/ /sprzedaży. 88. Punkt B przy przecięciu poziomej linii od góry to sygnał kupna/ /sprzedaży.

Test

podsumowujący

535

Diagram 24 Pytania 89-91 odnoszą się do poniższego diagramu.

89. Linia RSI reprezentuje współczynnik wynikający z podzielenia przez . 90. Wykres pokazuje ruch załamany przy dnie/na szczycie. 91. Dno sygnalizuje punkt .

536

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 25 Pytania 92-96 odnoszą się do poniższego diagramu.

92. 93. 94. 95. 96.

Każda kratka wynosi tu 0,5/0,3. Kryterium odwrócenia trendu wynosi 5/3. Sygnałami kupna są punkty . Sygnałami sprzedaży są punkty . Gdyby zwiększyć kryterium odwrócenia, wykres byłby bardziej/ /mniej wrażliwy na ruchy cenowe.

Test

podsumowujący

537

Diagram 26 Pytania 97-101 odnoszą się do poniższych diagramów.

97. Cena zamknięcia oznaczona jest literą . 98. Jeśli cena zamknięcia jest niższa od ceny otwarcia, to świeca będzie biała E/czarna F. 99. Korpus oznaczony jest literą . 100. Cień oznaczony jest literą . 101. Świeca przedstawiająca długi dzień oznaczona jest literą .

538

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Arkusz odpowiedzi Diagram 1 1. 2. 3. 4. 5.

G i H. C i D. A i B. E i C. H.

Diagram 2 6. Słupkowy. 7. Linie wachlarza. 8. 3. 9. Oporu.

10. Wsparcia.

Diagram 3 11. 12. 13. 14. 15.

W ujęciu tygodniowym. 1. 3. 2. Nie utrzymałby się.

Diagram 4 16. 17. 18. 19. 20.

Liniowy w ujęciu miesięcznym. Linie kanału. Osłabienia. Przyspieszenia. Szerokości.

Diagram 5 21. 22. 23. 24.

W ujęciu dziennym. Zniesienia. Korekcie. Trend można podzielić na trzecie części.

Test podsumowujący

Diagram 6 25. 26. 27. 28.

W ujęciu dziennym. Wolumen. A. Wolumen.

Diagram 7 29. 30. 31. 32. 33. 34.

Luka wyczerpania. Luka pomiarowa. Luka wyczerpania. Luka startu w górę. Luka startu w dół. Wyspy odwrotu.

Diagram 8 35. 36. 37. 38. 39.

Formacja głowy i ramion. Linia szyi. Odwrócenia. F. F.

Diagram 9 40. 41. 42. 43.

Trójkąt symetryczny. Wzrosfy. Typowe. Kontynuacji.

Diagram 10 44. Klin zwyżkujący. 45. Spadki.

Diagram 11 46. Potrójne dno. 47. Odwrócenia. 48. Wzrosty.

539

540

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

49. Wysokość. 50. Prawdopodobny.

Diagram 12 51. Ruch mierzony. 52. 1/3 do 1/2. 53. Tak samo długi.

Diagram 13 54. 55. 56. 57.

Prostokąt. Wzrosty. Strefa konsolidacji. O wysokość formacji.

Diagram 14 58. Wolumen. 59. Potwierdzenie. 60. Długoterminowy.

Diagram 15 61. Trójkąt. 62. Kontynuacji. 63. Duży wolumen.

Diagram 16 64. Potwierdzeniem.

Diagram 17 65. Łączną liczbę otwartych pozycji długich lub krótkich. 66. C. 67. D.

Test podsumowujący

Diagram 18 68. 69. 70. 71.

Kulminacja kupna. Kulminacja sprzedaży. Wysoki. Spadła.

Diagram 19 72. W ujęciu miesięcznym. 73. 20. 74. A,D. 75. E.

Diagram 20 76. Cen. 77. Krótsza. 78. 10-dniowa średnia. 79. 10-dniowa średnia.

Diagram 21 80. B, D. 81. B. 82. D.

Diagram 22 83. Oscylator. 84. A. 85. C.

Diagram 23 86. Linia zero. 87. Sygnał kupna. 88. Sygnał sprzedaży.

541

542

ANALIZA TECHNICZNA - ZBIÓR ZADAŃ

Diagram 24 89. Linia RSI reprezentuje współczynnik wynikający z podzielenia średniej wzrostów przez średnią spadków. 90. Przy dnie. 91. A.

Diagram 25 92. 93. 94. 95. 96.

0,5. 3. B,D,F. A, C, E. Mniej.

Diagram 26 97. 98. 99. 100. 101.

B. F. G. H. I.

Skorowidz pojęć %R Williamsa,

216,218

Adaptacyjna średnia krocząca, 195-196 ADX, 335-338 Akumulacja, 23 Alokacja środków, 356 Analiza ilościowa, 10 Analiza międzyrynkowa, 359-374 - dolar i duże spółki, 365, 367 - fundusze powiernicze, 367 - obligacje a akcje, 361-363 - obligacje a towary, 362-363 - obrót programowany, 360-361 - scenariusz deflacyjny, 371 - sektory i branże na rynku akcji, 365 - sieci neuronowe, 372, 374 - silą względna, 367-370 - towary a dolar 362-265 Analiza przepływów gotówkowych, 14 Analiza siły względnej, 367-370, 387388 Analiza spektralna, 326-327 Analiza techniczna - a analiza fundamentalna, 4-6,393 - ceny podlegają trendom, 3 - definicja, 1 - historia się powtarza, 3-4 - elastyczność, 6-7 - lista najważniejszych kwestii, 391-392 - zastosowania, 7-9 - zarzuty wobec, 14-19 Analiza wykresów, 9-10 Apex, 114 Armsa wskaźnik (TRIN) - otwarty, 385 - wygładzanie, 385 ATR, 401-402 Białe linie, 276 Biały korpus, 260

Blok, 275 Brak trendu, 45 CandlePower, 387 CCI, 207-208, 326 Ceny zamknięcia, 27,175-176 Centrowanie, 186 Chorągiewki, 124-127 Cień, 34, 260 Cios w trzy linie, 276 CRB Futures Price Index, 366-368 Cykl lunarny, 315-316 Cykl prezydencki, 326 Cykl transakcyjny, 313,314-316 Cykle, 301-327 - a reguła czterech tygodni, 189-191 - a średnie kroczące, 186-187 - klasyfikacja, 313-314 - łączenie cykli, 314-315 - odchylenia i model, 309-310 - podstawowe pojęcia, 304-306 - wyodrębnianie, 318-319 - zasady, 306-309 Cykle alfa, 314 Cykle beta, 314 Cykle dominujące, 311-313 Cykle długie, 313-314 Cykle podstawowe, 313-314 Cykle sezonowe, 313-314,319,322 Cykle transakcyjne, 313-314 Czarny korpus, 260 Depozyt zabezpieczający, 12 Długie dni, 261 Długonogie doji, 262 Dno drabiny, 275 Dno trzech rzek, 274 Doji, 262 Dow Jones Industrial Average, 13, 29; 280, 367, 387-389 Dow Jones Transportation Average, 29 Dow Jones Utility Index, 29 Dwa kruki i luka, 274

544

ANALIZA TECHNICZNA Dwa kruki, 275 Dystrybucja, 23-24 Dywergencja, 24, 136, 199 Dywersyfikacja, 344 Dzienne punkty osiowe, 352, 354 Dzień neutralny, 416, 417 Dzień odwrotu, 81-82 Dzień odwrotu od dna, 82 Dzień odwrotu ze szczytu, 81 Dzień trendu, 416, 417 Dzień zewnętrzny, 81 Easy Language (Omega), 339, 426-427 Ehrlich Cycle Forecaster, 319-322 Equivolume, 385-387 Fale Kondratiewa, 314-315 Fale korygujące, 283-290 Filtr cenowy, 63,107-108 Filtr czasowy, 63 Flagi, 124-127 Formacja głowy i ramion, 91-94 - jako zapowiedź kontynuacji trendu, 133, 135-136 - prognozowanie poziomu cen, 95-96 - przerwanie linii szyi, 93-94 - ruch powrotny, 94 - wolumen, 95 - złożona, 99 Formacja objęcia bessy, 270 Formacja objęcia hossy, 270 Formacja przenikania, 264 Formacja rozszerzająca się, 114, 123— 124 Formacja zatrzymania, 270 Formacje cenowe, 88-91 Formacje kontynuacji, 88-89, 113-137 Formacje zapowiadające kontynuację trendu, 113-137 Formacje zapowiadające odwrócenie trendu, 87-112 Fundusze powiernicze, 367

Impet, 199-202 Inwestowanie z trendem, 9 Kanały cenowe, 193-194,290-292 Kanały Keltnera, 403-404 Kanapka, 274 Klin, 128-129 Kolumna „O", 231,233 Kolumna „X", 231,233 Koperty procentowe, 183-184 Kopnięcie, 273 Korekta, 23, 46 Korpus, 34, 259-260 Krótkie dni, 261 Kryterium odwrócenia, 233 Krzyż harami, 271 Kulminacja sprzedaży, 82 Liczba otwartych kontraktów, 37-38, 139-158 - interpretacja, 142, 149-153 - jako wtórny wskaźnik, 139 - na rynkach terminowych, 140-142 - na rynku opcji, 156 Liczby Fibonacciego, patrz: Teoria fal Elliotta Linia 45 stopni, 244 Linia A/D, 377-379 Linia szyi, 92-94 Linia zero, 202-203 Linie, 27 Linie kanału, 70-75 Linie obrony, 344 Linie tempa, 78-79 Linie trendu, 57-66 Luka pomiarowa, 84-85 Luka startu, 83-84 Luka wyczerpania, 85

Gołąb, 275 Gra „pod prąd" (wbrew opinii większości), 198, 224-228 Gwiazda doji, 271 Gwiazda poranna, 264-265, 272 Gwiazda poranna doji, 272 Gwiazda wieczorna, 264-265, 272 Gwiazda wieczorna doji, 272

MACD, 189, 220-224, 326 Maksymalny zasięg, 96 Maszt, 126 McClellan Summation Index, 379-380 MESA, 327 MetaStock, 387 Metoda podwójnego przecięcia, 179-181 Metoda pomiaru, 88-90,104,106 Metoda potrójnego przecięcia, 181 Młot, 270

Harami, 271 Harmonii zasada, 192, 306, 308-309 Herrick Payoff Index, 399-401 Hipoteza efektywności rynku, 17-18 Histogram, 205-207

Nagrobek doji, 262 Narada, 274 Nasdaq Composite, 377, 387-389 Naszyjnik rozpięty, 276-277 Naszyjnik zapięty, 277

Skorowidz pojęć New York Stock Exchange Index, 387-389 Niebezpieczne strefy, 214 Normalny dzień, 415, 417 Obrót programowany, 360-361 OBV, 145-147 Odchylenie standardowe, 183, 407408 Odwrócenie, 50 Odwrócona formacja głowy i ramiona, 97-99 Odwrócony młot, 270 Opinia większości, 224-226 Opór, 49-50 Optymalizacja, 193-195, 425 Oscyłator McClelłana, 379, 380 Oscylator stochastyczny (K%D), 214-217 Oscylatory, 197-228 - %R Williamsa, 216, 218 - CCI, 207-208,326 - gra „pod prąd" (wbrew opinii większości), 198, 224-228 - impet, 191-202 - interpretacja, 198 - MACD, 189,220-224,326 - oscylator McClelłana, 379, 380 - oscylator stochastyczny (K%D), 214-217 - RSI, 208-214 - wskaźnik zmian (ROC), 202,205 - wskaźniki nastroju, 228 - wskaźniki optymizmu, 225 - zastosowanie, 199 Podstawa, 114 Podwójne szczyty lub dna, 50, 88, 104-106, 108-109 Połknięcie, 274 Pomiar w pionie, 248 Pomiar w poziomie, 237, 239 Porzucone dziecko, 272 Potrójna gwiazda, 272-273 Potrójne szczyty lub dna, 101-103 Potwierdzenie, 24, 136-137 Potwierdzona linia trendu, 59 Poziom docelowy, 95-96 Profil rynku, 407-421 - graficzna prezentacja, 409-411 - struktura rynku, 410,412 - zasady, 412-415 Prognozowanie fundamentalne, 4-6 Prognozowanie techniczne, 4-6 Proporcjonalności zasada, 306, 309 Prosta średnia krocząca, 176-177 Prostokąt, 45, 130-133

545

Pułapka hossy, 108 Punkt podparcia, 239 Reguła czterech tygodni, 189-193 Reguła dwóch dni, 63 ROC, 202, 205 Rozmiar kratki, 233 Równe dno, 274 Równy szczyt, 274 RSI, '208-214 Ruch kierunkowy (DMI), 335-338 Ruch mierzony, 133-134 Ruch powrotny, 94 Ruchy załamane, 26-27, 211-212 Russell 2000, 367, 377, 387-389 S&P 500, 13, 28, 360-361, 387-389 Skala arytmetyczna, 34-36 Skala logarytmiczna, 34-36 Słup, 249 Spadająca gwiazda, 270 Spodek, 111 Spotkanie, 271 Statystyka deskryptywna, 17 Statystyka indukcyjna, 17 Strategia „kup i trzymaj" - a rynki terminowe, 6 - a teoria błądzenia losowego, 14 Strefa konsolidacji, 237 Styczniówy barometr, 325-326 Sygnał kupna, 243, 248-249 Sygnał sprzedaży, 243 Synchronii zasada, 306, 308-309 Synchronizacja, 6, 341-342 System transakcyjny, 329-340, 423-431 - koncepcja, 424-425 - ocena wyników, 429 - sygnały, 338-339, 428 - testowanie, 339-340, 426-427 - zalety i wady, 337-338 - zarządzanie pieniędzmi, 429 Systemy paraboliczne Wildera, 330, 332-334, 337 Szczyt drabiny, 275 Szerokość rynku, 375 Szpulki, 261-262 Średnie kroczące, 173-189 - adaptacyjna (AMA), 195-196 - centrowanie średniej, 186 - jako oscylatory, 189 - koperty, 183 - optymalizacja, 193-195 - prosta średnia krocząca, 176-177 - powiązanie z cyklami, 186-187 - stosowanie dwóch średnich, 179-181

546

ANALIZA

TECHNICZNA

Średnie kroczące, cd. - stosowanie jednej średniej, 177-179 - stosowanie trzech średnich, 181 - ważona, 177 - wykładnicza, 177 - wstęgi Bollingera, 183-186 - wykorzystanie liczb Fibonacciego, 187 - zalety i wady, 188-189 Świecowe formacje odwrócenia trendu, 263-265 Tasuki, 276 Teoria błądzenia losowego, 17-18 Teoria Dowa, 21-29 - ceny zamknięcia, 27 - kontynuacja trendu, 26-27 - linie, 27 - na rynkach terminowych, 28-29 - rynek akcji jako wskaźnik gospodarczy, 28 - średnie dyskontują wszystko, 22 - średnie muszą się potwierdzać, 24 - trzy fazy trendu, 23-24 - trzy rodzaje trendu, 23 - wolumen jako potwierdzenie trendu, 24 - zarzuty wobec, 28 Teoria fal Elliotta, 279-300 - a teoria Dowa, 283 - fala czwarta jako wsparcie, 292-293 - fale impulsu, 280 - fale korygujące, 283-290 - płaskie, 285-288 - trójkąty, 288-290 - zygzaki, 283-285 - liczby Fibonacciego, 187, 280, 293-296 - łączenie wszystkich aspektów, 296-298 - podstawowe zasady, 280-282 - reguła zmienności, 290-291 - tło historyczne, 279 TICK, 383 TPO, 410, 418-419 TradeStation, 339 Tradycyjna analiza wykresów, 9-10 Transakcje dzienne, 8 Translacja, 316-317 Trend główny, 23, 46 Trend horyzontalny, 45 Trend krótkoterminowy, 23, 46 Trend spadkowy, 46-49 Trend średnioterminowy, 46 Trend wtórny, 23 Trend wzrostowy, 46

Trendy, 23-27 Trójka bessy, 266, 275 Trójka hossy, 266, 275 Trójka wewnętrzna spadkowa, 273 Trójka wewnętrzna wzrostowa, 273 Trójka z luką, 276 Trójka zewnętrzna spadkowa, 273 Trójka zewnętrzna wzrostowa, 273 Trójkąt symetryczny, 114-118 Trójkąt zniżkujący, 121-122 Trójkąt zwyżkujący, 119-121 Trójkąty, 114-129 Trzech białych żołnierzy, 272 Trzy czarne kruki, 272 Trzy południowe gwiazdy, 274 Trzy takie same kruki, 274 Trzykratkowe odwrócenie, Ucieczka,

240-243

273

V 111-112 Wachlarz, 66-67 Wachlarze Fibonacciego, 80 Wachlarze Ganna, 80 Wariant normalnego dnia, 415, 417 Wartość rzetelna, 360 Ważka doji, 262 Ważona średnia krocząca, 177 Wewnętrzne linie trendu, 80 Wisielec, 270 Wolumen, 24, 37-39, 88, 95, 139-158 - interpretacja, 142, 144 - jako potwierdzenie formacji, 144-145 - jako wtórny wskaźnik, 139 - jako wskaźnik wyprzedzający cenę, 145 - na rynkach terminowych, 149 - OBV 145-147 Wskaźnik nowych maksimów i nowych minimów, 381-382 Wskaźnik popytu (DI), 397-399, 404405 Wskaźnik zmian (ROC), 202,205 Wskaźniki nastroju, 228 Wskaźniki optymizmu, 225 Wsparcie i opór, 48-57, 348 Wstęgi Bollingera, 183-186 Wstęgi STARC, 401-403 Wstępna linia trendu, 59 Wybicie, 239, 243 Wykładnicza średnia krocząca, 177 Wykresy długoterminowe, 159-171 - czy uwzględniać inflację, 163-165 - formacje, 162-163 - kontrakt bezterminowy, 161-162 - wykresy kontynuacyjne, 160-161

Skorowidz pojęć Wykresy liniowe, 31-32 Wykresy logarytmiczne, 34-36 Wykresy punktowo-symboliczne, 229-257 - a wykresy słupkowe, 230-233 - formacje, 238-239 - konstruowanie, 233-236 - korzyści z zastosowania, 250 - szerokość strefy konsolidacji, 236-237 - taktyka, 248-250 - techniki pomiaru, 248 - trzykratkowe odwrócenie, 240-243, 245-246 Wykresy słupkowe - a wykresy punktowo-symboliczne, 230-233 - liczba otwartych kontraktów, 37-38 - wolumen, 37 Wykresy świecowe, 32, 34-35, 259-277 - analiza formacji, 262-266 - filtrowanie, 267-268 - formacje, 269-277 - podstawowe świece, 261-262

547 Wykresy w ujęciu dziennym, 37 Wykresy w ujęciu miesięcznym, 41, 159 Wykresy w ujęciu tygodniowym, 41, 159 Wysokość, 90, 103-104 Wyspa odwrotu, 85-86 Zaawansowane wskaźniki techniczne, 397-405 Zachowanie cen, 1-2 Zachowanie rynku, 1-2 Załamanie się formacji głowy i ramion, 100-101 Zarządzanie pieniędzmi, 341-357 - różne jednostki transakcyjne, 345-346 - zysk a ryzyko, 345 Zasłona ciemnej chmury, 263-264, 271 Zlecenia z limitem, 350 Zlecenia po cenie rynkowej, 350 Zlecenia „stop", 350-351 Zlecenia stop z limitem ceny, 351 Zlecenia warunkowe, 351 Złożona formacja głowy i ramion, 99 Zniesienie, 76-77 Zygzaki, 283-285

Skorowidz nazwisk Acampora Ralph, 394 Allen R.C., 181 Appel Gerald, 221 Arms Richard, 383, 387

Jones Edward,

Bollinger John, 183 Bolton A. Hamilton, 279 Bressert Walt, 314, 326, 327 Brooks John, 394 Burke Michael, 240

Lambert Donald R., Lane George, 214 Lukac Louis, 190

Cohen A.W., 240 Collins Charles J., 279 deVilliers Victor, 229 Dewey Edward R., 302-304 Dobson Edward D., 300 Donchian Richard, 190, 316 Dorsey Thomas, 250 Dow Charles, 21-22, 229, 396 Ehlers John, 327 Ehrlich Stan, 318 Elder Alexander, 381 Elliott R.N., 24, 279 Frost A.J., 279,300 GannW.D., 78, 80, 161 Gould Edson, 78 Granville Joseph, 146 Greeley John, 394 Hamilton William Peter, 22 Herrick John, 399 Hirsch Yale, 325 Hurst J.M., 304,310-311

21

Kaufman Perry, 195 Knox David, 314 207, 268

McClellan Sherman, 379 Mandino Og, 302 Mendelsohn Louis, 372 Moore Geoffrey, 374 Morris Greg, 257, 259M, 267, 387 Neill Humphrey B., 225 Nelson S.A., 22 Pelletier Robert, 161 Prechter Robert, 279, 290, 300 Pugh Barto, 316 Rhea Robert, 22, 279 Ruggiero Murray Jr., 372 Russell Richard, 22 Steidlmayer J. Peter, 357, 407K, 412 Stoken Dick, 314 Stoller Manning, 402 Tower Kenneth,

254

Van Nice Nick,

156

Wilder J. Welles, 208, 268, 330, 332, 335, 402 Williams Larry, 216, 268 WyckoffR.D., 229