Kaiser W. C. - Trudne fragmenty Biblii

TRUDNEFRAGMENTY

BU Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Dayids F.F. Bruce, Manfred T. Brauch Konsultacja naukowa wydania polskiego Waldemar Chrostowski

O ficyna W ydaw nicza „Vocatio” W arszawa

Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

PRYMAS POLSKI

Słowo wstępne N apaw a radością fakt, że w ierzący coraz częściej i chętniej sięgają po Pismo Świę­ te. Z aw iera ono bow iem to, co Bóg w swoim nieskończonym miłosierdziu zechciał objaw ić o sobie i o dkryw a najważniejsze potrzeby i tęsknoty człowieka. Czytanie i rozw ażanie ksiąg św iętych zapew nia w zrost życia religijnego, odm ienia na lep­ sze ludzkie postępow anie i ukazuje perspektyw y wieczności. „Żywe bowiem jest Słowo Boże, skuteczne i ostrzejsze niż wszelki miecz obosieczny, przenikające aż do rozdzielen ia duszy i ducha, stawów i szpiku, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca” — czytam y w Liście do Hebrajczyków (4,12). K ościół okazuje pom oc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak­ że przez p ro m o w an ie rezultatów badań uczonych. Studiują oni Pismo Święte, ob­ jaśniając je jako Słowo Boże i ludzkie. W ostatnich latach — zgodnie z zaleceniem S oboru W atykańskiego II — nastąpił w tej dziedzinie w Polsce znaczny postęp. W n u rt tych d o k o n ań w pisuje się „Prym asowska Seria Biblijna”, obejmująca naj­ bardziej fu n d am en taln e pom oce niezbędne dla rzetelnych studiów biblijnych. M ożna żywić nadzieję, że książki, które się w tej serii ukazują, przyczynią się do dalszego pogłębiania i upow szechniania rzetelnych badań biblijnych, a przez to do now ego ożyw ienia duszpasterstw a i duchowości biblijnej. W ten sposób zw ielokrotnią w Kościele błogosław ione owoce pragnienia poznawania i umiło­ w ania T rójjedynego Boga.

Józef Kardynał Glemp Prymas Polski

PRZEDMOWA REDAKTORA NAUKOWEGO „PRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ” Istnieje pogląd, że Biblia jest księgą trudną, a nawet bardzo trudną. Rozpowszechniają go zwłaszcza ci, którzy jej nie czytają, lecz również ci. którzy wprawdzie postanowili ją przeczytać, ale zrażeni fragm entam i, które uznali za zbyt trudne, nie kontynuują rozpoczętej lektury. Istnieje jednak niemałe grono osób, przede wszystkim wierzących, wśród których dominują chrześcijanie różnych wyznań, którzy wbrew powstającym przeciwnościom czytają i rozważają księgi święte Starego i Nowego Testa­ m entu. To dla nich przeznaczona jest ta książka. W żadnym wypadku jej celem nie jest zastąpienie lektury Biblii, ani tym bardziej sugerowanie, że wszystko w niej potrafimy zrozumieć i wytłumaczyć, lecz tow arzyszenie tym czytelnikom i słuchaczom ksiąg świętych, którzy traktują je jako Słowo Boże. dzisiaj aktu aln e tak sam o. jak wtedy, gdy miały miejsce opisywane w nich wydarzenia, w tym najważ­ niejsze, czyli życie, m ęka, śm ierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. O ryginalne am erykańskie wydanie tej książki powstawało stopniowo. Najpierw, w pierwszej de­ kadzie lat 80. XX w., zaczęła się ukazywać seria publikacji poświęconych rozwiązywaniu trudności, jakie napotykam y w kolejnych częściach Pisma Świętego: trudne wypowiedzi Jezusa, trudne frag­ m enty Starego T estam entu, trudne wypowiedzi św. Pawła oraz pozostałe trudne fragmenty Nowego T estam entu. K ilkakrotnie wznawiane, zostały zebrane razem i opracowane, z dodaniem wielu innych objaśnień tekstów traktowanych jako trudne. Z początkiem drugiej połowy lat 90. ukazała się pub­ likacja podsum ow ująca rezultaty wieloletnich dociekań. Odpowiedzialność za jej ostateczny kształt podjęły cztery osoby. W alter Kaiser, profesor Starego Testamentu w Gordon-Conwell Theological Sem inary w South H am ilton. M assachusets (USA), opracował trudne fragmenty pierwszej części Biblii chrześcijańskiej. Prof. F. F. Bruce, wieloletni wykładowca krytyki tekstu i egzegezy biblijnej na U niw ersytecie w M anchester (W ielka Brytania), opracował Ewangelie synoptyczne oraz fragment Ewangelii według św. Jana. M anfred Brauch, profesor teologii biblijnej i przewodniczący Eastern Baptist Theological Sem inary nieopodal Filadelfii (USA), opracował listy św. Pawła. Natomiast Peter David, d yrektor Schloss M itterstill Study C enter w Austrii, wykładowca między innymi w Canadian Theological S em inary w Regina. Saskatchewan (K anada), opracował pozostałe trudne teksty Nowe­ go T estam entu. K ażdy z tych autorów ma również swój wkład w napisanie Wprowadzenia, w którym wyłożył sedno problem atyki, jaką się zajmuje, oraz najważniejsze kryteria jej opracowania. C ałość dzieła została napisana z protestanckiej perspektywy wyznaniowej, co znalazło odzwier­ ciedlenie w fakcie, że w ybór „trudnych fragmentów Biblii" został dokonany z tych ksiąg, które w ka­ nonie Kościoła katolickiego są nazywane ..protokanonicznymi". Brakuje zatem odpowiedzi na trud­ ności, jakie nastręcza lektura ksiąg „deuierokanonicznych". do których należy Księga Tobiasza. Księ­ ga Judyty, Pierw sza i Druga Księga M achabejska. Księga Mądrości, Księga Syracha i Księga Barucha oraz kilka dodatków do innych ksiąg biblijnych. Perspektywa protestancka dochodzi do głosu także

Waldemar Chrostowski

Xii

w niektórych objaśnieniach, przede wszystkim o wydźwięku teologicznym . Skoro m im o to książka ukazuje się w ramach renomowanej „Prymasowskiej Serii Biblijnej", dzieje się tak głów nie z myślą 0 tych odbiorcach Biblii, którzy mają już pewne przygotowanie teologiczne i biblijne o ra z są zdolni do samodzielnego i krytycznego myślenia. W niektórych przypadkach perspektyw a katolicka bywa odmienna niż protestancka, ale to nie powód, abyśmy unikali odw ażnej i rzetelnej konfrontacji z in­ nymi ujęciami i zapatrywaniami. Wspólne przekonanie, jakie podzielamy z autoram i tej książki, opiera się na u zn an iu , że Biblia to natchnione i autorytatywne Słowo Boże. które powstało z wiary i dla budow ania w iary, stanow iące własność Kościoła jako wspólnoty wierzących, cierpliwie i skutecznie prow adzonych p rzez D ucha Świętego ku wiecznemu zbawieniu. W rozwiązywaniu poszczególnych tru d n o śc i naw et autorzy współpracujący ze sobą czasami nie osiągali pełnej zgody, nie przeszkodziło im to je d n a k dokończyć dzieła, jakie podjęli. Napisali bardzo trafnie: „Gdyby każdy zgodził się na sk u te czn e rozw iązania tych kwestii, nie byłyby to trudne fragmenty". Rzeczywiście, trudne fragm enty p o zo stają tru d n e nawet wtedy, a może - paradoksalnie - tym bardziej wtedy, gdy usiłujem y je w yjaśnić. N ie m a w tym nic dziwnego, bo. zgodnie z przysłowiem, im dalej w las. tym więcej drzew. Sięgając po tak ie książki, jak ta. dowiadujemy się coraz więcej, co jednocześnie uśw iadam ia nam jak ciągle m ało wiem y. Taka w gruncie rzeczy jest prawidłowość każdej dobrze pojętej nauki i nauczania. U czą n as o n e praw dziw ej pokory i właśnie na tym polega największa korzyść z ich upraw iania. Trudności, jakie nastręcza czytanie i słuchanie Pism a Świętego, m ają dw ojaką n a tu rę . Jedne wynikają z całkowicie odm iennego kontekstu językowego, historycznego, g eograficznego, kulturow e­ go. ekonomicznego i społecznego, w jakim powstawały księgi biblijne. Ich au to rzy i ad resa ci żyli w swiecie tak dalece innym od naszego, że gdyby sobie w yobrazić sp o tk a n ie z nim i. d o szło b y na pewno do mnóstwa nieporozumień i w ieloznaczności. Nie m ożem y ich sp o tk a ć o so b iście, ale m im o wszystko w pewien sposob spotykamy ich dzięki spusciżnie, ja k ą nam pozostaw ili, zaś jej specyfika polega na tym. że pozostaje trwale norm atyw na dla jud aizm u i chrześcijaństw a. N a drugi rodzaj trudności wskazał niegdyś Mark Twain: księgi święte są dla nas prob lem aty czn e nie d lateg o , że ich nie rozumiemy, ale dlatego, że rozumiemy je bardzo dobrze. Z atem fu n d a m e n ta ln e w yzw anie, przed jakim stajemy, polega na gruntownej rewizji naszego m yślenia i p ostępow ania, a po n iew aż bywa to trudne, usiłujemy wtedy naginać trcsc ksiąg świętych do w łasnych p o trzeb i przyzw yczajeń. T ym cza­ sem nie ma owocnej lektury Pisma Świętego bez ustaw icznej gotow ości d o w ew nętrznej przem iany, czyli szczerego nawrócenia. Tę książkę m ożna z pożytkiem przyswajać sobie na dwa sposoby. Po pierw sze, jej czy tan ie m oże isc w parze z systematyczną osobistą lekturą Pism a Świętego. T aka leclio continua, czy tan ie ciągle, wymaga silnej woli i niemało wysiłku. D latego jest szczególnie zalecane jak o sp o só b n a trw ale o b c o ­ wanie ze Słowem Bożym. Gdy coś. co właśnie czytam y, nastręcza tru d n o ści, sięgam y p o tę książkę, by się przekonać, że nic jest to jedynie nasz problem . Po drugie, m o żn a z pożytkiem zap o zn aw ać się z wybranymi fragmentami tej książki, czy to przypom inając sobie sa m o d zieln ą lekturę Biblii, czy też traktując ją jako wstęp do pierwszego lub ponow nego sp o tk an ia z Biblią. N ie m o żn a w ykluczyć też innej możliwości. Z darza się, że rozm aite osoby, motywy i w ątki Biblii stają się p rzed m io tem rozm ów 1dyskusji, stymulowanych np. dzięki uczestnictw u w' liturgii lub dzięki środkom m asow ego p rzekazu. W takich przypadkach lektura tej książki pow inna sprzyjać lepszej o rien tacji w p oruszanych zagad­ nieniach. ukazując zarówno możliwości ich rozwiązywania, jak i nowe h oryzonty myślowe o ra z gra­ nice. które należy wyznaczyć żywionej przez nas pew ności siebie.

X III

P rzedm ow a redaktora naukowego ..Prymasowskiej Serii Biblijnej'

P odstaw ow y w aru n ek ow ocnej lektury Pisma Świętego, a więc i tej książki, pozostaje jeden i n iezm ienny: w iara w Boga i Jego życiodajną obecność w świecie, zarówno w starożytności, w której rozgryw ały się w y d arzen ia biblijne, jak i dzisiaj. Czytanie i objaśnianie Biblii bez wiary rozmija się z in ten cjam i i zam ysłem jej ludzkich autorów, a także z wolą Boga jako jej głównego Autora. Najważ­ niejsze w y d arzen ie całej wielowiekowej historii zbawienia, podzielonej na dwa zasadnicze etapy, czy­ li S tary i N ow y T estam en t, stanow i wcielenie Syna Bożego, którego sens i cel został ujęty i wypowie­ dziany w E w angelii w edług św. Jana: ..Tak Bóg umiłował świat, żc Syna swego Jednorodzonego dal. aby każdy, k to w N iego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3,16). Kto uzna tę podstawową praw dę, b ęd zie w iedział, że trudności, jakie nastręcza jej pełniejsze zrozumienie, są czymś wręcz naturalnym . B ędzie rów nież um iał sam odzielnie ustalić własną hierarchię tych trudności, odróżniając to. co n ap raw d ę w ażne, od lego. co peryferyjne albo zgoła nieważne. Trudne fra g m e n ty Biblii ukazują się jako 35. tom „Prymasowskiej Serii Biblijnej". Upływają dwie dekady od czasu , gdy zo stała ona zaprojektow ana i zapoczątkowana. Obecna książka ukazuje się w rad y k aln ie zm ien io n y m kontekście, znacznie wzbogaconym wiedzą biblijną, która stała się dostęp­ na dzięki w szystkim p o p rzed n im publikacjom tej serii. Pozostaje żywić nadzieję, że do treści zawar­ tych w tej książce jej czytelnicy dołączą własne rozwiązania i dopowiedzenia, wynikające z pogłębio­ nej wiedzy i silnie u g runtow anej wiary w Boga, który jest Ojcem, i Synem i Duchem Świętym. Ks. prof. zw. dr liab. Waldemar Chrostowski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Przewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich

W arszaw a, 24 czerw ca 2011 roku

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

Książka Trudne fragmenty Biblii wychodzi naprzeciw potrzebom wszystkich czytelników Pism a Świę­ tego. gdyż każdy z nas napotyka w nim trudniejsze do zrozumienia fragmenty, które chciałby dobrze pojąć i zastosować. Jest naturalną rzeczą, że duży odstęp historyczny, kulturowy i językowy pom iędzy czasami biblijnymi i współczesnością, powoduje utrudnienia w przekazie biblijnego przesłania. Dzię­ ki Bożej inspiracji, przez setki, a nawet tysiące lat. wielu ludzi wytrwale studiow ało księgi święte, które według św. Pawła Apostoła obdarzają ludzi ..mądrością wiodącą ku zbawieniu przez wiarę w Chrystusa Jezusa” (2 Tm 3.15). W swej gorliwej pracy biblistycznej i egzegetycznej ci oddani Bogu i ludziom słudzy Słowa Bożego starali się pomóc rozumieć to Słowo innym ludziom . O dpow iedzial­ ność. ale także i zasługa takich pomocników, była i jest nadal bardzo duża. gdyż określone rozum ienie

Biblii przekłada się w oczywisty sposób na zastosowania o fundam entalnym znaczeniu - w doktrynie i dydaktyce wiary oraz. w etyce i praktyce życia zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw na prze­ strzeni wieków. Samo Pismo Święte zachęca nas do oddanego poznawania go, a nawet daje wskazówki jak radzić sobie z. fragmentami, które trudno nam zrozumieć. Korzystanie z pom ocy innych ludzi kochających i znających Słowo Boże ma nieraz, nieocenioną wartość. Jeden z pierwszych historyków chrześcijaństwa, św'. Łukasz Ewangelista, przytacza w Dziejach Apostolskich (Dz 8,26-40) opis ciekawej .sytuacji, w której dworzanin królowej etiopskiej, K andaki. podróżował na wozie, wracając z Jerozolimy do swego kraju. Jadąc, czytał on Księgę Izajasza. Filip Apostoł kierowany niebiańską inspiracją, przyłączywszy się do podróżującego dw orzanina, zapytał: „C zy rozumiesz, co czytasz?" Dworzanin odrzekł: „Jakżeż mogę rozumieć, jeśli mi nikt nie wyjaśni? Filip chętnie poświęcił czas i wysiłek, aby wyjaśnić temu człowiekowi lzajaszowe proroctw a wskazu­ jące na Jezusa jako na Mesjasza i Zbawiciela. W efekcie dworzanin uwierzył w Jezusa C hrystusa jako swego Pana i Zbawiciela, został ochrzczony i pojechał dalej już jako człowiek wierzący, w radości nowego życia. Ta rozmowa oraz wrażliwa postawa Filipa, pomocna w tym. aby napotkany nieznany człowiek, i to człowiek obcej kultury, mógł rozumieć Słowo Boże, diametralnie wpłynęła na życie dw orzanina. Pomimo obcego pochodzenia kulturowego stał się on dzieckiem Bożym, wyznającym Chrystusa i żyjącym z Nim w przymierzu, przymierzu, które również dla Żydów miało być zupełnie Nowym Przymierzem zawierającym nową, jakże hojną laskę Bożą odkupienia dokonanego w Chrystusie. Jest przy tym wielce prawdopodobne, że dworzanin etiopski mógt mieć swój znaczący udział w historycz­ nie dosyć wczesnym dotarciu chrześcijaństwa do jego własnego kraju i narodu. Dla Ewangelisty Łukasza cale to wydarzenie było warte uwzględnienia w historycznym opisie okresu rodzenia się chrześcijaństwa, jaki stanowią niezwykłe i wspaniałe Dzieje Apostolskie. Dla

XV

Wstęp do wydania polskiego

niego, jako G reka z pochodzenia i jako człowieka wykształconego - lekarza (Kol 4.14). dociekanie, poznanie i logiczne wyjaśnianie ważnych kwestii miało duże znaczenie. Widać to także w jego wstęp­ nych słowach do obu jego dzieł historycznych: Ewangelii wg św. Łukasza i Dziejów Apostolskich ( t k 1.1-4; Dz 1,1). We fragmencie Dz 17.10-12 Łukasz opisuje też przypadek Żydów z Berei. którzy usłyszawszy głoszoną Ewangelię, „przyjęli naukę z całą gorliwością i codziennie badali Pisma, czy istotnie tak je st”. Z powodu tej postawy Łukasz podkreśla ich szlachetność. Księga Przysłów stwierdza, że powinniśmy zabiegać o poznanie i mądrość tak gorliwie, jak o skarby, i że źródłem mądrości jest Bóg i to. co pochodzi z Jego ust (Prz 2,1-7). Jezus Chrystus wielce docenił wysiłki tych, którzy Go pytali o znaczenie Jego przypowieści, mówiąc: „Wam dano poznać tajem nice królestwa Bożego" (Łk 8,9-10). a potem chętnie wyjaśnił im przypowieść. Jezus także zapew niał tych, którzy nie byli pewni prawdy, że sami mogą uzyskać jej poznanie i być co do niej pewni. Postawi! tylko pewien konieczny warunek: „Jeśli kto chce pełnie Jego wolę, pozna, czy nauka ta jest od Boga. czy też Ja mówię od siebie samego” (J 7.16-17) oraz: „Jeżeli będziecie trwać w nauce mojej, będziecie prawdziwie moimi uczniami i poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” (J 8,31-32). W arunkiem koniecznym do poznania prawdy jest więc chęć pełnienia woli Bożej, a nie grom adzenie sam ej tylko wiedzy; nie samo poznanie, ale praktyczne życiowe zastosowanie Słowa. Bóg ceni wiedzę i raduje się, gdy Jego stworzenie poznaje Prawdę, ale jeszcze bardziej raduje się, gdy żyje ono według zasad objawionych przez tę Prawdę, w miłości do Boga i ludzi. Każdy więc, kto stara się żyć według Jego zasad, będzie poznawał Prawdę w coraz większym stopniu. I przeciwnie: „Każdy, kto się dopuszcza nieprawości, nienawidzi światła i nie zbliża się do światła, aby nie potępiono jego uczynków.” (J 3.20). Nie tylko w czasach biblijnych, ale także dzisiaj, widoczna jest bardzo często potrzeba wyjaśnia­ nia ludziom najw ażniejszego przekazu, jaki mogą poznać - słów samego Boga. Stwórcy i Zbawiciela. Z perspektywy wieków i historycznego wpływu Biblii na świat wyraźnie dzisiaj to widzimy, że pozna­ nie Pisma Świętego jest poznaniem najważniejszej, najbardziej wpływowej i najbardziej poczytnej księgi, jak ą otrzym ała ludzkość. Jest ono poznawaniem samego Chrystusa, który stwierdził: „Badacie Pisma, poniew aż sądzicie, że w nich zawarte jest życie wieczne: to one właśnie dają o Mnie świade­ ctwo” (J 5,39). Celem niniejszej, polskojęzycznej edycji praktycznego i pożytecznego dzieła będącego owocem ambitnej i wytrwałej pracy biblistycznej i egzegetycznej zespołu wybitnych uczonych, jest przybliże­ nie polskiem u czytelnikowi tej niezwykłej księgi, jaką stanowi Biblia, a zwłaszcza przybliżenie jej treści w kontekście fragmentów' uznawanych nieraz za trudniejsze od innych. Oby wyjaśnienia zawarte w niniejszej książce były pomocne i pożyteczne w lepszym poznaniu Słowa Bożego, dając w efekcie dobre skutki nie tylko dla sfery intelektualnej, ale także duchowej, służąc w' życiu i poprzez życie Czytelników chwale Jezusa Chrystusa i dobru bliźniego. Ireneusz Bareła Redaktor merytoryczny

PRZEDMOWA WYDAWCY ORYGINALNEGO

Seria The Hard Sayings, opublikowana w nakładzie ponad 250 tys. egzemplarzy, zdobyła uznanie czytelników jako niezwykle przydatny przewodnik

po trudnych

fragm entach

Biblii.

Serię

zapoczątkowała książka F.F. Brucea The Hard Sayings ofJesus z 1983 r. W kolejnych latach pojawiły się następne części: Hard Sayings o f ihe Oki Testament (1988) oraz More Hard Sayings o f t/te Old Testament ( 1989) Waltera C. Kaisera Jr.. Hard Sayings o f P auli 1991 ) M anfreda T. B raucha oraz More Hard Sayings oftlie \e w Testament (1992) Petera H. Davidsa. W skład niniejszego w ydania wchodzi tych pięc pozycji, wzbogaconych o nowy materiał autorstwa Waltera K aisera i Petera Davidsa. D odano artykuły poświęcone ponad stu nowym wersetom, a także dwanaście artykułów wprowadzających, wyjaśniających kwestie, które powracają w różnych fragmentach Biblii. C ałość m ateriału dotyczącego Starego Testamentu jest autorstwa Waltera Kaisera; F.F. Bruce jest autorem artykułów poświęconych Ewangeliom synoptyczny m oraz jednego artykułu o Ewangelii w'g św. Jana; M anfred B rauch napisał artykuły na temat Listów sw. Pawła, zaś Peter Davids - wszystkie pozostałe artykuły o trudnych wersetach Nowego Testamentu. We Wprowadzeniu czytelnicy znajdą kom entarze poszczególnych autorów na temat ważnych kwestii natury ogólnej. Autorzy tej książki zgodnie uznają Pismo Święte za natchnione i wiarygodne Słowo, które Bóg kieruje do swojego Kościoła, ale nie oznacza to - jak z pewnością zauważą wnikliwi czytelnicy - że zgadzają się oni ze sobą w kwestii najlepszych rozwiązań niektórych biblijnych zagadek. 1 tak właśnie być powinno. Gdyby istniały jednoznaczne odpowiedzi, omawianych wersetów nie m ożna by uznać za tytułowe „trudne fragmenty”. Do niemal wszystkich trudnych fragmentów wyjaśnianych w tej książce m ożna zastosować słowa F.E Brucea z Przedmowy do llard Sayings o f Jesus', fragmenty te m ogą być tru d n e z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że z racji różnic kulturowych i upływu czasu niełatwo jest je zrozum ieć bez wyjaśnienia tła społecznego i historycznego. Natomiast do drugiej grupy zaliczają się fragmenty, które zrozumieć jest łatwo, ale które wydają się sprzeczne z naszym dzisiejszym myśleniem i postępowaniem. Warto w tym miejscu zacytować Marka Twaina, który miał kiedyś pow iedzieć, że najwięcej problemów sprawiają mu nie te fragmenty Biblii, których nie rozumie, ale te, które są dla niego całkowicie jasne. Liczymy, że ta książka rzuci nieco światła na trudne fragmenty z pierwszej wspom nianej grupy. Jednak mamy też nadzieję, że nasze wyjaśnienia nie osłabią mocy tego drugiego rodzaju trudnych wersetów, przez które Bóg zachęca nas do przemiany życia na wzór. jaki dał nam nasz Pan, Jezus Chrystus.

X V II

Przedmowa wydawcy oryginalnego

J a k korzystać z tej książki Książka zaczyna się od W prowadzenia i dwunastu artykułów poświęconych kwestiom, które powracają w różnych częściach Pism a Świętego. Dalsza część materiału jest uporządkowana według rozdziałów i wersetów kolejnych ksiąg - od Księgi Rodzaju aż po Apokalipsę św. Jana. Odsyłacze zwracają uwagę czytelników na inne fragm enty biblijne lub artykuły wprowadzające, w których omówaono te same lub podobne kwestie. D latego na przykład w artykule poświęconym zagadnieniu śmierci Adama i Ewy (Rdz 2,17) znajduje się odsyłacz do artykułu o Rz 5,12: natomiast czytelnicy szukający wyjaśnienia fragmentu Mk 5,11-13 zostaną odesłani do artykułu poświęconego podobnemu fragmentowi z Ewangelii wg św. M ateusza (M l 8.31-32). Z darza się również, że bardzo podobne fragmenty są opatrzone dwoma lub więcej kom entarzam i, prezentującym i odm ienne punkty widzenia. Dzieje się tak dlatego, że poszczególni autorzy tej książki nie zawsze zgadzają się ze sobą co do najlepszego rozwiązania omawianego problemu. W ydawca uznał, że czytelnicy powinni poznać różnorodne rozwiązania i mieć możliwość sam odzielnego w yboru tych. które są najlepszą odpowiedzią na ich pytania. Indeks wersetów biblijnych na końcu książki pomoże czytelnikom odnaleźć komentarze do omawianych fragm entów Pisma Świętego, niezależnie od tego, czy taki fragment został zaliczony do trudnych wersetów. Indeks rzeczowy natomiast pozwoli czytelnikom odszukać komentarze poświęcone zagadnieniom , które tru d no byłoby zlokalizować w inny sposób lub do których - z braku miejsca nie zam ieszczono odsyłaczy. Na przykład termin „bojażń Boża" pojawia się w Piśmie Świętym tak często, że nie byliśmy w stanie zamieścić odsyłaczy do każdego fragmentu, w którym występuje. W indeksie rzeczow ym m ożna jednak znaleźć odsyłacz do artykułu dotyczącego fragmentu z Księgi Przysłów (P rz 1.7), gdzie temu zagadnieniu poświęcono najwięcej uwagi.

O AUTORACH ARTYKUŁÓW Autorem wszystkich artykułów dotyczących trudnych fragmentów Starego Testam entu jest W alter C. Kaiser Jr. Jego autorstwa są również następujące artykuły wprowadzające: 4. Dlaczego biblijne rodowody nic zawsze się ze sobą zgadzają?: 5. Czy liczby w Starym Testamencie są zapisane poprawnie?: 6. Czy daty panowania królów w Starym Testamencie zgadzają się z historią świecką?; 7. Czy historia przedstawiona w Biblii znajduje poparcie w archeologii?; 8. Kiedy prorocy mówią „Słowo Pana przyszło do mnie", co mają na myśli? oraz 9. Czy proroctwa w Starym Testamencie dokładnie się sprawdzają? Walter C. Kaiser Jr. jest profesorem honorowym Starego Testam entu w C entrum im. C olm ana M. Mocklera Gordon-Conwell Theological Seminary w South Hamilton w stanie M assachusetts. Przez wiele lat pracował jako profesor Starego Testamentu, dziekan i wicerektor ds. edukacyjnych w T rinity Evangelical Divinity School. Często wygłasza referat) w kościołach, na obozach i konferencjach, jest leż autorem wielu książek, w tym Toward an l:\egelical Theology. Toward an Old Testament Theology. Tow ard Old Testament Ethics oraz The Messiah in the Old Testament. * Autorem wszystkich artykułów dotyczących trudnych fragmentów' Nowego T estam entu, z w yjątkiem tych, które napisali I I Bruce lub Manfred T. Brauch, jest Peter H. Dat ids. Jego autorstw a są rów nież następują­ ce artykuły wprowadzające: 1. Skąd wiemy, kto napisał Biblię?; 2. Czy należy wierzyć w biblijne cuda?; v Dlaczego Bog wydaje się tak gniewny w Starym Testam encie i tak kochający w Nowym ?; 10. Dlaczego cytaty ze Starego Testam entu w Nowym Testam encie nie zaw sze są dokładne?: 11. Czy Nowy Testament ntowi prawdę o dem onach? oraz 12. Dlaczego istnieją cztery odm ienne Ewangelie? Peter H. Davids jest dyrektorem Schloss M ittersill Study C enter w' A ustrii. W ykładał nauki biblijne na takich uczelniach jak Regent College w Vancouver czy C anadian Theological S em inary w R eginie w prowincji Saskatchewan. Jest autorem kom entarzy do Listu sw. Jakuba i I Listu św. P iotra. * F.F. Bruce jest autorem artykułów dotyczących następujących wersetów: Mt 5,17-20.22.28.29.34.39.44.48; 6,13.24; 7.6; 10,5-6.23.34; 11.27; 16.18-19; 18.35; 19.12:20.14-15:22.12.14; 23.9.33; 25,11-12; Mk 2.10.17.27-28; 3.28-29:4,1112; 5.39; 7.27; 8.33.34; 9.1.50; I0.li-12.18.2l.25.3l: 11.14.23; 12.17; 13,30; 14,22-24.61-62; 15.34; Łk 5.39; 7,28; 9.60.62; 10.18; 11.23.29-30; 12.4-5.49.50:14.26: 15,25-28; 16.9.16.26; 17.37; 18,8; 20.8; 22.36; J 6,53. F.F. Bruce (znt. 1990) był przez wiele lat profesorem krytyki i egzegezy biblijnej na U niw ersytecie w Manchesterze. Jest autorem licznych kom entarzy biblijnych i książek, w' tym: The C anon o f Scripture, New Testament History. Paul. Apostle o f t lie Heart Set Free oraz The New Testament Documents: Are They R eliable? * Manfred T. Brauch jest autorem artykułów dotyczących następujących w ersetów z L istów św. Pawia: Rz 1.18; 5.12.20:6.2.7; 7.14-19:8.28; 9.13-15; 10.4; 11.26.32; 12.20; 13.1-7; 14.15: 1 K or 3.17; 5.5; 6.9-10; 7.1.10.12.20.29: 8.5-6: 11.3.7.10.29; 14.5.33-34; 15.29; 2 K or 3.14: 5.17; 6.14; G a 1.9; 5.2: 6.16; E f 4.9-10; 5.22: F lp 2.12-13: 3.4-6; Kol 1.15.24; I Tes 2.14-15: 2 Tes 2.3.7; I Tm 2.11-12.13-15; 5.8.23: T l 1.12-13. M anfred T. Brauch jest profesorem teologii biblijnej i rektorem E astern Baptist T heological S em inary w okolicach Filadelfii.

W p r o w a d z e n ie

W pew nym sensie tytuł tej książki m ożna by uznać za nieadekwatny do treści. Tak naprawdę bardzo niew ielka część tej książki, poza fragm entem dotyczącym Ewangelii, dotyczy jakichkolwiek „powie­ d z e ń ” czy „stw ierdzeń" (angielski tytuł Hard Sayings o f tlie Bibie można rozumieć jako „trudne powie­ d zen ia/stw ierd ze n ia biblijne” - przyp. tłum .). Tytuł ten zaczerpnięto z Ewangelii wg św. Jana, gdzie posługa Jezu sa została przedstaw iona jako zbiór Jego mów. W J 6.60 w reakcji na jedną z takich wypow iedzi, uczniow ie Jezusa stwierdzają: „Trudna jest ta mowa. Któż jej może słuchać?” (Biblia ang. KJ V: „This is an hard saying” - przyp. red.) Ten biblijny werset posłużył za tytuł pierwszej pozy­ cji z serii książek pośw ięconych trudnym fragmentom Pisma Świętego: The Hard Sayings o f Jesus F.F. B ru ce’a. Pom im o że w iększość m ateriału, którym zajmujemy się w niniejszej książce pochodzi spoza Ewangelii, tytuł ten pozostaje nadal adekwatny.

Trudne fragmenty w Starym Testamencie Z m ojego (W alter K aiser) dośw iadczenia wynika, że bardzo wiele osób próbuje przeczytać Stary T estam ent w całości, lecz okazuje się on dla nich w dużej części niezrozumiały. Pomimo dobrych intencji osoby te porzucają swój zam iar na skutek zwykłej frustracji, zniechęcenia czy dezorientacji. Nic dziw nego, że dła tak wielu z nas Biblia jest zbyt trudną lekturą. Nasza kultura dawno już straciła kontakt ze Starym T estam entem i przez to Biblia stała się „hermetyczną księgą", którą często uważa się za nic więcej jak tylko relację z początków ludzkości. Tymczasem laki pogląd nie ma nic wspólnego z rzeczywistością! Stary Testament zawiera wiele spośród najbardziej fascynujących i znaczących fragmentów biblijnych. Poza tym twierdzenie, jakoby przesłanie Starego Testam entu nie m iało znaczenia dl a obecnego pokolenia, jest niczym więcej jak tylko efektem błędnych przekonań.

XX Za przykładem naszego Pana. Jezusa Chrystusa, powinniśmy raz jeszcze pochylić się nad treścią Starego Testamentu, pewni, że żaden fragment Pisma Świętego nie ulegnie zm ianie, aż się wszystko spełni (por. Mt 5.18). W rzeczywistości Stary Testament jest na tyle aktualny, że sam Pan Jezus ostrzegł nas. iż każdy, kto by zniósł choćby najmniejsze z biblijnych przykazań lub nam awiał do tego innych, będzie najmniejszy w królestwie niebieskim! To powinno dać nam do myślenia! Analiza fragmentów Starego Testamentu, jakiej dokonałem w tej książce, to odpow iedź na proś­ by tysięcy osób świeckich, a także - co może się wydać zaskakujące - duchow nych. N ajtrudniejsze fragmenty Starego Testamentu, które starałem się wyjaśnić, dzielą się na dwie kategorie: fragmenty, które wydają się pozbawione wyjaśnienia, oraz fragmenty, które zdają się być w sprzeczności z resztą Pisma Świętego. Przyznaję, że wyboru trudnych fragmentów dokonałem dość arbitralnie, kierując się własnym doświadczeniem w odpowiadaniu na pytania studentów, zdobytym w ciągu ostatnich trzydzie­ stu lat. Czy warto w ogóle zajmować się trudnymi fragmentami biblijnymi? Oczywiście odpow iedź brzmi „lak". Dlaczego? Po pierwsze dlatego, że wielu wnikliwych czytelników Pisma Świętego naprawdę chciałoby zrozumieć te skomplikowane zagadnienia. Poza tym, zm agając się z trudnym i fragm entam i biblijnymi, stajemy się bardziej wyczuleni na detale Słowa Bożego. A zatem z im większą dokładnoś­ cią i cierpliwością badamy tekst Pisma Świętego, tym lepiej dla naszego wzrostu duchow ego. Sławny teolog, biskup Richard Whately. twierdził: Pozorne sprzeczności w Piśmie Świętym są zbyt liczne, aby miały być niezam ierzone i rzeczywiście, nie są one dziełem przypadku. Nie są to li tylko utrudnienia, które m ają wystawić naszą wiarę i cierpliwość na próbę, lecz raczej najdoskonalsza m etoda w prow adzenia [do tekstu biblijnego!, polegająca na wzajemnym objaśnianiu, modyfikowaniu oraz ograniczaniu lub posze­ rzaniu znaczenia poszczególnych fragmentów biblijnych. (On DitficulUes iii ¡he Writings ofSt. Paul, Essay VII, sekcja 4). „Pouczenia przekazane w ten sposób - dodaje Whately - są bardziej przekonujące i lepiej przyciąga­ ją uwagę, a właśnie dzięki temu. że pobudzają do baczniejszego zastanowienia, m ogą łatwiej wywrzeć na odbiorcy trwałe wrażenie". Jest kwestią sporną, czy tego typu trudności są rzeczywiście zam ierzo­ ne (ponieważ niektóre trudności wynikają z nieznajomości wśród dzisiejszych czytelników specyfiki języka czasów biblijnych), lecz nie ulega wątpliwości, że mają one zbawienny efekt terapeutyczny, płynący ze zwiększonych starań w celu zrozumienia i przestrzegania Słowa Bożego. Nieścisłości w Piśmie Świętym są także silnym dowodem na to, że wśród autorów biblijnych nie doszło do zmowy, oraz przekonującym potwierdzeniem wiarygodności zarówno samych a u to r ó w , jak i spisanych przez nich ksiąg. Trudne fragmenty w Piśmie Świętym można również potraktować jako test naszego oddania Chrystusowi, ponieważ mogą one posłużyć za wygodne wymówki dla porzucenia grona uczniów Chrystusa. Jezus nie bez powodu mówił w przypowieściach po to, aby niektórzy z tych, którym wy­ dawało się, że widzą, słyszą i rozumieją, tak naprawdę nie zobaczyli, nie usłyszeli i nie zrozumieli (por. Mk 4,12). Pozorna szorstkość i niejasność niektórych wypowiedzi Jezusa odstraszyła od Niego wszystkich tych. którzy tak naprawdę nie chcieli być Jego uczniami lub nigdy nie zaangażowali się w pełni i nie podjęli wysiłku, aby odkryć głębsze znaczenie słów Jezusa (por. J 6,66). Nic nie zmieniło się od czasu, gdy Joseph Butler napisał w swoim słynnym dziele Analog}’, że te trudne fragmenty Pisma Świętego „są okazją dla nieszczerego umysłu do odrzucenia i podstępnego

XXI

Wprowadzenie

ukrycia przed samym sobą dowodów, klóre umysł ten mógłby odkryć” (Analog), cz. II. rozdz. VI). Fragm enty te są doskonałą pożywką dla wszystkich, którzy szukają sposobności, aby skupić się na samych trudnościach. N aturalnie wątpliwości nie są niczym złym ani sprzecznym z duchowością, jednak tylko pod w arunkiem , że wątpiący nie ustaje w poszukiwaniach rozwiązania. Tymczasem są też wśród nas tacy. którzy - jak to doskonale podsumował John W. Haley: (...) lubią rozwodzić się nad drobiazgami, dążą do zdyskredytowania prawdy, formułują błahe i banalne zarzuty [oraz] wyszukują w natchnionym Piśmie trudności i niespójności, które naj­ pewniej znalazły się tam , aby posłużyć za „kamienie upadku” dla tych. którzy „nieposłuszni sło­ wu. upadają, do czego zresztą są przeznaczeni" [ 1 P 2.8], Na tych gorących zwolenników błędu Bóg „dopuszcza działanie (...) oszustwa, tak iż uwierzą kłamstwu" [2 Tes 2.11 ]. aby sami sprowa­ dzili na siebie potępienie i upadek. (An Examination o f the Alleged Discrepancies o f the Bible. Andover. Mass.. 1874, s. 40). Te słowa to ostra odpowiedź na uprzejmy i opanowany sposób prowadzenia sporów z naszymi opo­ nentam i, jakim wolimy się kierować w dzisiejszych czasach: jednakże zagadnienia, które Haley poru­ sza w powyższym cytacie, mają duże znaczenie w dyskusji o trudnych fragmentach biblijnych. Zanim przejdziemy do analizy tych trudnych fragmentów, warto przyjrzeć się niektórym bada­ niom nad istotą, genezą i przyczynami biblijnych nieścisłości. Każdy uważny czytelnik Pisma Świętego, porównując urywki Starego Testamentu z fragmentami pochodzącymi z Nowego Testamentu, stwierdzenia różnych autorów w obrębie Starego i Nowego Testa­ mentu, a czasami nawet różne fragmenty tej samej księgi biblijnej, z pewnością dostrzeże wyraźne roz­ bieżności. Na pierwszy rzut oka fragmenty te wydają się ze sobą sprzeczne. Kościół utrzymywał od wieków, że poszczególne księgi Pisma Świętego są jednością i wspólnie tworzą natchnioną bibliotekę - spójną i jednolitą w przekazie i nauce. Jednak w miarę wzrostu liczby czytelników i badaczy Pisma Świętego odkrywano coraz więcej pozornych niespójności i trudnych fragmentów, które domagały się wyjaśnienia. Skąd bierze się tyle rozbieżności i trudności? Istnieje bardzo w'iele powodów, a wśród nich m.in.: błędy kopistów przepisujących starożytne manuskrypty, używanie wielu imion dla tej samej osoby i wielu nazw dla tego samego miejsca, stosowanie różnych metod obliczania lat, długości okresów panowań i dat wydarzeń historycznych, różne perspektywy i cele poszczególnych autorów, które skłaniały ich do układania materiału w porządku tematycznym, zamiast chronologicznym, oraz róż­ nice w wykorzystaniu i podejściu do danego wydarzenia czy obiektu przez różnych autorów biblij­ nych. Te i inne czynniki wywarły ogromny wpływ na material biblijny. Naturalnie dla tych. którzy żyli w tamtych czasach i byli naocznymi świadkami tamtych wydarzeń tego typu czynniki były mniej problem atyczne niż dla nas dzisiaj. Przepaść czasowa i kulturowa pogłębia trudności. Może warto w tym miejscu wspomnieć kilka problemów, które posłużą za ilustrację szerokiej gamy trudności. Na przykład współczesne brzmienie hebrajskiego fragmentu z I Księgi Samuela ( I Sm 1.7,1) jest klasycz­ ną ilustracją wczesnego błędu kopisty, który do tej pory nie został wyjaśniony. W dosłownym odczy­ taniu tekst hebrajski brzmi: „Saul miał jeden rok /..roczny syn" po hebrajskuj. gdy został królem, a dwa lata panował nad Izraelem". Jest jasne, że autor biblijny, zgodnie z przyjętym zwy czajem, zapi­ suje w tym miejscu wiek monarchy w momencie objęcia tronu i lata jego panowania. Jasne je st jednak

X X II to. że liczby te został) zagubione, jeszcze przed pow staniem greckiego tłu m a c z e n ia zw anego Septuagintą. pochodzącego z III w. przed Chr. Jak dotąd w żadnym ze starożytnych m a n u sk ry p tó w , włącznie ze Zwojami znad Morza Martwego, nie udafo się odnaleźć w skazów ki d o ty czące j prawidłowego brzmienia tego wersetu. Wybiórczość autorów biblijnych, przejawiającą się w dostosow yw aniu treści d o zam ierzonego celu. można zilustrować na przykładzie genealogii z Wj 6,13-27. Z am ia st w ym ienić w szystkich dwu­ nastu synów Jakuba, autor skupia się wyłącznie na R ubenie (w. 14). S ym eonie (w. 15) i Lewim (w. 16-25). Na tym poprzestaje - mimo że wymienił zaledwie pierw szych trzech synów Ja k u b a - po­ nieważ jego głównym obiektem zainteresow ania są synowie Lewiego. a zw łaszcza je g o potom kow ie Mojżesz i Aaron. Z tego względu pomija pozostałych synów patriarch y Ja k u b a. Omawiając niektóre ze spornych zagadnień, postanow iłem nie skupiać się na problem atycznych przypadkach dotyczących takich zagadnień faktograficznych jak czas, h isto ria, k u ltu ra i n auka. Za­ miast tego skoncentrowałem się na punktach spornych w zakresie d o k try n y i etyki - zaw artych w treści ksiąg biblijnych lub różniących autorów poszczególnych ksiąg. Z ałączy łem ró w n ież kilka przykładów trudności dotyczących faktów, lecz skupiłem się głów nie na kw estiach n a tu ry teologicz­ nej i etycznej.

Trudne wypowiedzi Je z u sa Wielu z tych, którzy słuchali Jezusa podczas jego publicznych wystąpień, uznaw ało niektóre jeg o stwier­ dzenia za „trudne" - i otwarcie o tym mowiło. Wielu z tych, którzy dzisiaj czytają Jego słowa, lub słu­ chają ich w kościele, również uznaje je za trudne, ale nie zawsze uw aża za sto so w n e się d o tego przy­ znawać. Słowa naszego Pana stanowią całość wraz z ogółem Jego uczynków i sp o so b em życia. Im mniej uprzedzeń z zewnątrz wnosimy do czytania Ewangelii, tym łatwiej będzie nam zo b acz y ć Jezusa takim, jakim jest. Bardzo łatwo jest wierzyć w Jezusa, który jest głównie w ytw orem naszej w yobraźni - niewinną, nieszkodliwą istotą, której ukrzyżowaniem nikt nie zaw racałby sobie głowy. Je d n a k Jezu­ sowi, którego spotykamy w Ewangelii, daleko było do zupełnej bezkoniliktow ości w relacjach z ludź­ mi. Nieraz wprawiał w zakłopotanie nawet swoich wiernych zwolenników. S przeciw iał się wszelkim zasadom religijnej poprawności. Mówił o Bogu z bezpośredniością zakraw ającą na blużnierstw o. Wydawać by się mogło, że najlepiej się czul w najbardziej podejrzanym tow arzystw ie. Z p ełną św ia­ domością wstąpił na drogę, która w opinii „rozsądnych" ludzi m usiała d oprow adzić d o katastrofy. Jednak zwolennicy niezrażeni jego postępowaniem, odnaleźli w N im m iłość i w iern o ść, których nie była w stanie zniszczyć nawet śmierć. Wiedzieli, że dzięki N iem u odnaleźli drogę akceptacji, spokoju sumienia i życia, które było naprawdę życiem. C o więcej: w N im dośw iadczyli na now o sa­ mego Boga, poznali życic Boga w życiu człowieka, które przem aw iało d o nich p o p rzez N iego. Rów­ nież dzisiaj wiele osób spotyka Jezusa nie w Galilei i Judei, ale w Ewangelii, i podobnie zdaje sobie sprawę z Jego nadzwyczajnej atrakcyjności, dośw iadczając tego sam ego, co ludzie, którzy stanęli po Jego stronie, kiedy żyl na Ziemi. Jedną z przyczyn, dla których stwierdzenia Jezusa uznaw ano za „trudne”, był fakt. że skłaniały one Jego słuchaczy do przemyśleń. Dla niektórych osób myślenie to tru d n e i niew ygodne zajęcie, zwłaszcza, jeśli niesie ze sobą krytykę utrwalonych przekonań i uprzedzeń lub kw estionow anie po­ wszechnie przyjętych opinii. Każde stwierdzenie, które skłania do tego rodzaju myślenia, jest zatem uznawane za „trudne". W tym sensie, wiele ze stwierdzeń Jezusa jest „trudnych". Sugerowały one. że

X X III

Wprowadzenie

do b rze byłoby od now a przem yśleć rzeczy, które każdy rozsądny człowiek akceptował. W swiecie. gdzie w wyścigu wygrywają najszybsi, w bitwie najsilniejsi, gdzie nagrody dostają się przebojowym karierow iczom , n ied o rzeczne wydawało się gratulować nieśmiałym i niepewnym oraz mówić im. że to o ni o d zied ziczą ziem ię, a tym bardziej, że do nich będzie należeć królestwo niebieskie. Błogosła­ w ieństw a były i są n ajpraw dopodobniej najtrudniejszym i stwierdzeniami Jezusa. W św iecie Z ach o d u tru d n o ść wielu stw ierdzeń Jezusa jest tym większa, że żyjemy w kulturze o d m ien n ej od tej. w której zostały one w ypowiedziane i mówimy innym niż Jezus językiem. Uznaje się. że Jezu s m ów ił głównie po aram ejsku. jednak poza kilkoma nielicznymi wyjątkami Jego aramejskie słow a nie zostały zachow ane. Z achow ało się jedynie tłum aczenie i to tłumaczenie - grekojęzyczne E w angelie - zo stało ponow nie przetłum aczone na nasz język. Jednak kiedy rozwiązane zostały w szystkie m ożliw e problem y językowe i mam y przed sobą Jego słowa w wersji zwanej „dynamicznym ró w n o w ażn ik iem ”, czyli w wersji, która m a oddziaływać na czytelnika podobnie jak oryginalne słowa oddziaływ ały na pierw szych słuchaczy, usunięcie pewnych trudności może spowodować narastanie innych. Dla n as istnieją dw a rodzaje trudnych stwierdzeń: takie, które są trudne do zrozumienia i takie, k tóre zdecydow anie są zbyt łatwe do zrozum ienia. Kiedy słowa Jezusa uznawane za trudne w tym pierw szym sensie zo stan ą w ytłum aczone na zasadzie „dynamicznej równoważności", często stają się tru d n e w d rugim w spom nianym znaczeniu. Wiele osób zgadza się z tym. co powiedział Mark Twain. że p o d czas czy tan ia Biblii nie frapow ało go to. czego nie rozumiał, ale wręcz przeciwnie - to. co było dla niego łatw e do zrozum ienia. O dnosi się to w szczególności do stwierdzeń Jezusa. Im lepiej je ro­ zum iem y. tym ciężej je zaakceptow ać. (M oże dlatego niektórzy religijni ludzie odrzucają współczesne wersje Biblii: w ersje te upraszczają jej znaczenie, a uproszczone znaczenie jest nie do przyjęcia.) Jeśli na kolejnych stronach tej książki, ja (F. F. Bruce) tłumaczyłbym trudne stwierdzenia Jezusa w taki sp o só b , żeby uczynić je łatwiejszymi do zaakceptowania i zrozumienia, prawdopodobnie nie byłoby to w łaściw e w ytłum aczenie. Jezus nie wygłasza! pobożnych frazesów: gdyby tak robił, nie m iałby tylu wrogów. Mówi się. że „prości ludzie chętnie G o słuchali", a na pewno chętniej niż człon­ kowie religijnego estab lishm entu, jednak nawet wśród prostych ludzi wielu się rozczarowało, kiedy o k azało się, że Jezu s nie był liderem , jakiego oczekiwali. Z ało żen ie, że istnieje w spółzależność między Ewangeliami synoptycznymi, wysuwane w niniej­ szej pracy, nie wpływa specjalnie na wyjaśnianie trudnych fragmentów, niemniej jednak, dobrze by było w tym m iejscu wytłum aczyć, na czym polega to założenie. Rzecz w tym. że Ewangelia wg św. M arka stanow iła jed n o z głównych źródeł św. M ateusza i św. Łukasza: św. Mateusz i św. Łukasz mie­ li jeszcze je d n o w spólne źródło, zbiór słów Jezusa w formie krótkiej narracji (przypominającej księgi p rorocze Starego T estam entu); po n ad to każdy z Ewangelistów synoptycznych ntial dostęp do włas­ nych źródeł, z których nie korzystali inni. (M ateriał wspólny dla św. Mateusza i św. Łukasza i niewystępujący u św. M arka oznacza się um ownie literą Q. Nauki występujące tylko u sw. Mateusza mają oznaczenie M, zaś te. które prezentuje jedynie św. Łukasz, oznacza się literą L.) Dzięki temu można zobaczyć, jak jed en ew angelista rozum iał swojego poprzednika, obserwując sposób, w jaki przerabiał lub rozszerzał jego sform ułowania. N iektóre słowa pojawiają się w różnych kontekstach w różnych Ewangeliach. Często komentuje się to stw ierdzeniem , że nie m ożna zakładać, że Jezus nigdy się nie powtarzał. Nie można się z tym nie zgodzić: oczywiście, mógł On powtarzać pewne stwierdzenia przy różnych okazjach. Nie ma po­ wodu, by przypuszczać, że tylko raz zdarzyło mu się powiedzieć „kto ma uszy. niech słucha", czy „wielu jest wezwanych, lecz m ało wybranych". Istnieją jednak stwierdzenia, w przypadku których

Wprowadzenie

X X IV

badania porównawcze wykazują, żc zostały w ypow iedziane w określonych o k o liczn o ściach . M im o to jednak, rożni ewangeliści i różne źródła um ieszczają je w odm iennych k o n tek stach . Istnieją też inne niż czysto chronologiczne zasady organizacji zapisu: je d e n k ro n ik a rz m oże po­ łączyć ze sobą stwierdzenia o tej sam ej tem atyce lub tej sam ej form ie literackiej; inny. poniew aż za­ wierają to sam o słowo kluczowe (jak stw ierdzenia o ogniu i soli w Ew angelii wg św. M a rk a 9.43-50). Jeśli istnieją powody, by sądzić, żc ew angelista um ieścił d a n e słow a w k o n tek ście bardziej tem a­ tycznym niż chronologicznym , w arto spróbow ać określić, w którym m o m en cie służby Je zu sa zostały one wypowiedziane. Na przykład, sugeruje się. że słowa „Ty jeste ś P io tr”, któ re M a teu sz jak o jedyny zawarł w opisie rozmowy Jezusa z uczniam i w C ezarei Filipowej (zob. k o m e n ta rz d o M t 16,18-19), mogły w rzeczywistości zostać wypow iedziane w innym m om encie, na przykład kiedy Je zu s ukazał się Piotrow i w dniu zm artw ychw stania. Jeszcze bardziej w ątpliw a jest in te rp re ta c ja n iek tó ry ch stwier­ dzeń jako slow Jezusa wypow iedzianych nie podczas jego publicznej służby, lecz pó źn iej, p rzez usta proroka we wczesnym Kościele. W niniejszej pracy staram się nie angażow ać w tego rodzaju d o m n ie m a n ia , lecz odczytyw ać słowa Jezusa w kontekście, w jakim um ieścili je ewangeliści. Z drugiej strony, nie jest to miejsce na zastanaw ianie się. czy' om aw iane stw ie rd zen ia są rzeczywiścic stwierdzeniam i Jezusa. Aby pom óc studentom odpow iedzieć na lego typu p y tan ia, uczeni sformułowali „kryteria autentyczności" do stosow ania przy stw ie rd zen iac h zap isan y ch w Ewangelii. Jeden z uczonych, który przypisywał wielką wagę tym kryteriom , pow iedział m i kilka lat tem u, że doszedł do wniosku, że spośród wszystkich stw ierdzeń przypisyw anych Jezusow i w E w angeliach je­ dynie szesc. a najwyżej osiem m ożna z całą pew nością uznać za w ypow iedziane p rzez N iego. C zytel­ nik tej książki zauważy zapew ne, że jest ona napisana z m niej sceptycznego p u n k tu w idzenia. T rzeba jednak przyznać, żc fakt, iż dane stw ierdzenie jest tru d n e, nie daje podstaw , by sądzić, że nie zostało wypowiedziane przez Jezusa. Przeciwnie, im jest o n o tru d n iejsze, tym bardziej p raw d o p o d o b n e, że jest autentyczne. Drugi tom opublikowanej w 1901 r. Encyclopaedia Biblica zaw iera długie i isto tn e rozw inięcie hasła „Ewangelie" autorstw a szw ajcarskiego uczonego, P. W. S chm icdela. C ytuje on słow a Jezusa i inne fragm enty tekstu, które jego zdaniem odbiegały tak znacząco od k o nw encjonalnego w yobraże­ nia o Jezusie przyjętego przez Kościół, żc niem ożliwe jest. żeby ktoś je wym yślił. W zw iązku z tym. uznaje on ich autentyczność za niepodw ażalną i proponuje, aby traktow ać je jak o zasad n icze infor­ macje doty czące nauki i życia historycznego Jezusa. Kilka z nich przeanalizujem y w dalszej części tej książki, ponieważ czy w rozum ieniu Schm iedela. czy innym , są to zdecydow anie tru d n e fragm enty. Jeśli chodzi o interpretację cytowanych przeze m nie fragm entów, wiele zaw dzięczam oczywiście innym interpretatorom . N iektóre ze źródeł podaję na kolejnych stronach. Jed n em u z interpretatorów należą się jednak szczególne podziękowania: to nieżyjący już profesor T. W. M anson. Szczególnie wiele zawdzięczam jego dwóm pracom . The Teaching o f Jesiis i The Sayings oj Jesus. Z tej ostatniej pozwalam sobie przytoczyć słowa, które stanowią idealną konkluzję do m ojego w prow adzenia: Aby ułatwić dyskusję, na początek uznajm y tę prawdę: nauki Jezusa są tru d n e i niem ożliw e do zaakceptowania, ponieważ sprzeciwiają się elem entom ludzkiej natury, które w XX wieku pozostają takie same jak w 1 wieku - lenistwo, chciwość, um iłowanie przyjem ności, odru ch oddaw ania ciosu itp. Całość nauk Jezusa pokazuje, żc był On tego całkowicie św iadom i przyznawał, że to właśnie tu leży przeszkoda, którą trzeba pokonać.

XXV

Wprowadzenie

T rudne wypowiedzi św. Pawła T em at m ojego ( M anfred B rau ch ) wkładu w tę książkę zawiera się w 2 P 3,15-16. Czytamy tu. że pisma św. Pawła A postoła, pełne w zm ianek o m iłosiernych i cierpliwych wysiłkach naszego Pana mających nas d o p ro w ad zić do zbaw ienia, zawierają „pewne trudne do zrozumienia sprawy, które ludzie niedo­ uczeni i m ało utw ierdzeni opacznie tłum aczą, tak sam o jak i inne Pisma, na własną swoją zgubę” Tekst ten daje p o czątek kilku podstawowym spostrzeżeniom , na których opieram swoje wyjaś­ nienia. Po p ierw sze, oczyw iste jest, że pism a św. Pawła, które pochodzą mniej więcej z okresu 50-65 po C hr.. były ju ż d o ść p o p u larn e za jego życia. W 2 P 3,16 św. Piotr pisze o „wszystkich listach (Pawła]". Jak o że św. Paweł pisał do kościołów i pojedynczych osób w całym imperium grecko-rzymskim - od R zym u na zach o d zie do G alacji na w schodzie - m usiało upłynąć dobrych parę lat. zanim jego listy stały się zn an e, zostały rozprow adzone i przeczytane w kościołach. Mogło minąć nawet kilkadziesiąt lat od m o m en tu ich pow stania. Po drugie, listy św. Pawła cieszyły się ju ż dość dużym uznaniem. Chociaż wątpliwe jest. żeby w tych czasach pism a św. Pawła miały takie sam o znaczenie co Pismo Święte (czyli nasz Stary Testa­ m ent, k tóry byl Biblią w czesnego chrześcijaństw a), odniesienie do „innych Pism" zdecydowanie w skazuje n a to, że listy apostoła do pogan były postrzegane jako rozszerzenie autorytatywnego Słowa zaró w n o Boga ze S tarego T estam entu, jak i C hrystusa, Pana Kościoła. Po trzecie, od n iesienie św. Piotra do „trudnych stwierdzeń" w listach św. Pawła wskazuje na to. że ju ż w drugiej połow ie I wieku chrześcijanie w kościołach mieli trudności z zaakceptowaniem, zro zu m ien iem lub właściwym zastosow aniem niektórych ze stwierdzeń sw. Pawła. Zatem, jeśli było tak w pierw szych dziesięcioleciach po napisaniu listów przez św. Pawła, w naszym przypadku jest to jeszcze bardziej praw d opodobne, jako że od tam tych czasów dzieli nas nie tylko dwa tysiące lat. ale rów nież isto tn e elem enty ludzkiego dośw iadczenia, takie jak historia, kultura i język. Jeśli już wtedy nie ro zu m ian o , a nawet zm ieniano znaczenie niektórych stwierdzeń św. Pawła, bardzo możliwe, że w naszych czasach zdarza się to jeszcze częściej. Jed en z czołow ych uczonych XIX wieku, A dolf von Harnack, powiedział kiedyś, że jedynym, który n apraw dę rozum iał św. Pawła, był Marcjon, heretyk z II wieku, ale nawet on miał problemy z in terp retacją jeg o słów. H arnack twierdził, że M arcjon pojął radykalny charakter doktryny św. Pa­ wła, w edług której zbaw ienie otrzym uje się z łaski Boga, a nie przez posłuszeństwo wobec Prawa. Jednak ju ż o d rzu cen ie przez M arcjona Starego Testamentu na podstawie nauk św. Pawła Harnack uznał za błędną interpretację. Z atem ju ż od najw cześniejszych lat używania listów św. Pawła przez chrześcijan możliwość nie­ zrozum ienia lub błędnej interpretacji, jak również odpowiedniego lub nieodpowiedniego ich zastoso­ w ania były na porządku dziennym . W nas, dzisiejszych chrześcijanach, ten fakt powinien budzie za­ rów no pokorę, jak i nadzieję. M oże się zdarzyć, że nawet po dokładnej i starannej lekturze jakiegoś tekstu pow inniśm y pokornie przyznać, że nie jesteśm y w stanie pojąć jego znaczenia albo całkowicie zrozum ieć tego, co au to r chciał przekazać czytelnikowi. Jednak zawsze istnieje nadzieja, że uważna lektura, zawsze pod przewodnictwem Ducha Świętego, pozwoli nam usłyszeć trudne fragmenty w' taki sposób, że Słowo Boże będzie mogło spełnić swoje zadanie w naszym życiu. W ybór trudnych fragm entów z pism św. Pawła to wynik moich doświadczeń jako chrześcijanina, ucznia i nauczyciela. Podczas własnych studiów i podczas pracy ze studentami na uczelni i w semi­ narium . w niezliczonych dyskusjach z innymi chrześcijanami z różnych wspólnot i z niechrześcijana­

XXVI

W'prowadzenie

mi na uniwersytetach, teksty te zawsze okazywały się „problem atyczne”. N iek tó re z nich w prow adza­ ła czytelników w zakłopotanie lub przedstawiają niem ożliwy do rozw iązania konflikt m iędzy znacze­ niem dwóch fragmentów. Inne wydają się niejasne i niezrozum iale. Jeszcze in n e p ro w ad zą d o różnych błędnych interpretacji. Są też takie, które w swej naturze wydają się być tak o d m ie n n e od znaczenia i intencji caiej Ewangelii, żc spotykają się ze sprzeciwem, a czasem i z o d rz u c e n ie m , naw et ze strony czytelników głęboko wierzących w szczególny autorytet Biblii w ży ciu ch rześcija n in a . M am nadzieję, że uda mi się wmieść coś wartościowego w nieustające wysiłki lepszego zro z u m ie n ia niektórych z trudnych fragmentów literatury apostolskiej.

Rozumienie i interpretacja listów św. P aw ła Jeśli chcemy, aby lektura i studiowanie tekstu odpowiadały intencjom jego autora, m usim y w ziąć pod uwagę co najmniej trzy rzeczy: (1) rodzaj tekstu. (2) powód, dla którego został on napisany i (3 ) sytua­ cję lub okoliczności, w jakich został on napisany. Jeśli zignorujem y powyższe kwestie, b ard zo możliwe, żc nie zrozumiemy tekstu lub zinterpretujemy go w niewłaściwy sposób. W tym rozdziale analizuję (M anfred Brauch) kwestię rodzaju tekstu, jeg o p rz e z n a c z e n ia i kon­ tekstu. przywiązując szczególną uwagę do zasad interpretacji biblijnej, które tow arzyszyć n am będą przy analizie listów apostolskich Pawła. Jednak zanim zaczniemy, musimy również przyznać, że każdy in te rp re ta to r P ism a, łącznie ze mną. podchodzi do tekstu z pewnymi założeniami na tem at m ateriału, który m a z a m ia r studiow ać. Na początek chciałbym zatem przedstawić moje założenia. Analizując trudne fragmenty w tekstach św. Pawła, piszę św iadom ie z perspektyw y ew angelicznej tradycji teologicznej, własnej wiary i oddania. Mój punkt w idzenia je s t silnie zw iązany z Biblią jako uniwersalnym kryterium dla zrozum ienia i zastosowania Bożego objaw ienia, k tó re zn ajd u je najw aż­ niejsze odzwierciedlenie we wcieleniu Chrystusa. Podstawową w artością w iary ew angelicznej, jeśli chodzi o Biblię, jest fakt, że to Słowo, w którym łaskawie objawia nam się Bóg, je s t autentycznym , wiarygodnym zapisem prawdy i zamysłów Bożych. O dpow iadając na nie z w iarą, odbudow ujem y nasze stosunki z Bogiem i bliźnimi. Pismo - łącznic z tymi trudnym i fragm entam i - to w iarygodny i niezawodny przewodnik po wierze i życiu. Przedstawiwszy to założenie, które jest w zasadzie wyrazem wiary, m uszę bezzw łocznie przy­ znać. że taki punkt widzenia nie powinien determ inować interpretacji żadnego tek stu biblijnego. Ma on jedynie nadać jej właściwy ton i wyznaczyć pewne granice. O znacza to, że jeśli pod zielasz m oje założenie, analizujemy teksty, uznając, że są one czymś więcej niż ow ocem ludzkiej myśli i teologicz­ nej refleksji - że wywodzą się one ze służby i nauk Apostołów w yznaczonych przez C h ry stu sa, które­ go Duch prowadził ich i inspirował w trakcie pisania. To założenie na temat Biblii oznacza również, żc nie możemy po prostu om inąć, zignorow ać lub odrzucić tekstów, które trudno pogodzić z innymi aspektam i Pism a lub których przesłanie tru d n o nam zaakceptować. Przyjęty przez nas punkt wyjścia zm usza nas do tego, aby traktow ać takie frag­ menty jak najbardziej poważnie, starając się zrozumieć ich znaczenie, przyczynę, dla której zostały napisane i wpływ, jaki mogą mieć na naszą wiarę i życie. Powinność ta prowadzi nas bezpośrednio na płaszczyznę herm eneutyki, inaczej interpretacji biblijnej, gdzie ludzie w równym stopniu wyznający wyżej wym ienione założenia na tem at inspiracji i autorytetu Biblii często dochodzą do różnych wniosków. Zakres tych różnic m ożna znacznie zmniej-

XXVII

Wprowadzenie

szyć, jeśli p odejdziem y do zadania interpretacji, biorąc pod uwagę znaczenie trzech elementów. 0 których w sp o m n iałem na początku: rodzaju analizowanego tekstu, okoliczności, w jakich powstał 1 przyczyny, d la której został napisany. Przejdźmy zatem do omówienia tych kwestii. C harakter i przeznaczenie tekstu. Kiedy zajmujemy się charakterem i przeznaczeniem fragmentu tekstu biblijnego, m usim y się zm ierzyć z kwestią jego autorytetu, jego natury jako Słowa Bożego. Jak ro zu m ieć ten au to ry tet, jeśli Biblia składa się z tekstów wielu różnych autorow. napisanych w rożnych okresach h istorycznych w odpow iedzi na m nóstw o wydarzeń, sytuacji i doświadczeń? Aby odpow iedzieć na to pytanie, musimy pozostać wierni intencji Pisma Świętego i traktować z cał­ kowitą powagą fakt. że ostateczną i najwyższą formą objawienia Pańskiego jest wcielenie Chrystusa. W 2 T m 3,15-17 św. Paweł jasn o mówi o naturze i przeznaczeniu Pisma Świętego: „Znasz Pisma św ięte, k tó re m ogą cię nauczyć m ądrości wiodącej ku zbawieniu przez wiarę w Chrystusie Jezusie. W szelkie P ism o od Boga n atch n io n e jest i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawia­ nia, do k sz tałcen ia w spraw iedliw ości, aby człowiek Boży był doskonały, przysposobiony do każdego d o b reg o c z y n u ”. To w łaśnie boska in spiracja nadaje Biblii autorytatywny charakter. Inspiracja ta. o której mówi się w p ro st w 2 Liście do T ym oteusza, potw ierdza się w mniej bezpośredniej formie przez cały Stary i Nowy T estam en t p rzez użycie sform ułowań takich jak „według tego, co mówi Bóg" czy „Duch Świę­ ty zap o w ied z ia ł” (2 K or 6,16: Dz 1,16). Bóg i Pismo Święte były ze sobą tak ściśle związane, że to. co „m ówi P ism o ” rów nało się tem u, co „mówi Bóg” (R z 9.17; Ga 3.8). Sposób, w jaki Jezus korzysta i o d n o si się d o S tarego T estam entu, zdecydowanie potwierdza znaczenie boskiego pochodzenia i zaw arto ści P ism a Świętego (p atrz np. Mt 5,17-18: J 10.35). Nowy Testament również jasno wskazu­ je na to. że słow a Jezu sa i św iadectw o jego uczniów posiadają boską inspirację i autorytet podobnie jak S tary T estam en t (patrz. np. J 1,25; 12,49; 1 Kor 2,13; 1 Tes 2.13: Hbr 3,7). N ie ulega zatem w ątpliw ości że Biblia jest źródłem inspiracji. Jednak jaki jest tego cel? Co Bóg chce p rzez to osiągnąć? „P rzekazać nam m ądrość wiodącą ku zbawieniu", twierdzi św. Paweł. Służy to tak że „do n au czan ia, do przekonyw ania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości" (2 Tm 3.15-16). Biblia zo stała n apisana „dla naszego pouczenia, abyśmy dzięki cierpliwości i pociesze, jaką niosą Pism a, podtrzym yw ali nadzieję" (R z 15,4). O zbawiennym celu natchnionego Pisma Świętego wspo­ m ina rów nież J 20,31: „Te zaś zapisano, abyście wierzyli, że Jezus jest Mesjaszem. Synem Bożym, i abyście w ierząc mieli życie w imię Jeg o ”. H isto ria sp o tk an ia Filipa z Etiopczykiem (D z 8) jest także pouczająca w tej kwestii. Zrozumienie i in terp retacja fragm entu o Izajaszu m a jed en cel: „A Filip wychodząc z tego [tekstu j Pisma opowie­ dział mu D obrą N ow inę o Jezusie" (werset 35). Oto „po co", oto przeznaczenie. Jezus nie polecał Biblii jak o niezwykłej księgi faktów z dziedziny nauki, historii, antropologii czy kosmologii. Przeciw­ nie, wskazywał na Stary T estam ent ze słowami: „Badacie Pisma, ponieważ sądzicie, że w nich zawar­ te jest życie wieczne: to one właśnie dają o Mnie świadectwo" (J 5,39). Jeśli podczas lektury Pisma Świętego nie weźm iem y pod uwagę tak wyraźnych zamysłów, nasze wysiłki zrozumienia jego trud­ nych fragm entów m ogą się okazać darem ne. Fakt, że autorzy dokum entów biblijnych pisali pod wpływem natchnienia, nie znaczy, że byli pozbaw ieni braków w wiedzy, pam ięci czy języku, niczym wyjątkowe istoty ludzkie żyjące w' danych czasach. Kościół od początków swojej historii przyznawał obecność elementu ludzkiego w Piśmie Świętym. O d O rygenesa, poprzez Augustyna aż po reformację, przyznawano, że Bóg w Piśmie Świę­ tym idzie niejako na kom prom is z ludzkimi słabościami i ograniczeniami. Porównuje się to z sytuacją.

Hprowadzenie

X X V III

w której opiekunka lub nauczyciel zniża się do poziom u dziecka. Bóg zszedł d o nas i przem ów ił języ­ kiem tych. którzy słuchają Jego słowa, abyśmy mogli je lepiej usłyszeć i zrozum ieć. I trzeba przyznać, żc to właśnie niektóre z tych dostosow ań do ludzkich o g ran iczeń sprawiają, żc słowa sw. Pawła i innych pisarzy biblijnych wydają się nam tru d n e do zro zu m ien ia nawet, jeśli w pełni uznajemy ich autorytet. Tak jak Jezus był w pełni ludzki i zarazem w pełni boski, podlegający prz\ tym wszystkim ludzkim ograniczeniom , a jednak bez grzechu, tak też P ism o Św ięte, m im o ogra­ niczeń, jakie nadaje mu ludzki charakter, jest dla nas w' pełni autorytatyw nym Słow em Bożym. Chociaż paradoksalna tajem nica połączenia pierw iastka ludzkiego z boskim we w cieleniu C hry­ stusa i w zapisanym Słowie nie daje się do końca w ytłum aczyć, E w angelia wg św. Ł ukasza zawiera klucz do zrozumienia. Łukasz przedstaw ia Jezusa jak o „poczętego z D ucha" i o b d a rz o n e g o Duchem podczas chrztu: jako „pełnego Ducha", „prow adzonego przez D ucha" na pustynię; ja k o tego. który zaczyna swoją służbę „w mocy Ducha" (Lk 1 - 4). Dla Ł ukasza o b ecn o ść i m o c D u ch a Świętego determ inuje boskosc Jezusa, nawet w obliczu jego ludzkich słabości. To w łaśnie D uch Św ięty spraw-ia, że ludzkie słowa i działania wcielonego Jezusa mają m oc. Przez Jego słow a i d ziałan ia przem aw ia i działa Bog. Takie rozumienie wcielenia Jezusa, jeśli zastosuje się je przy lek tu rze P ism a, podkreśla Jego pełne człowieczeństwo (ze wszystkimi konsekw encjam i, łącznie z o g ra n ic z e n ia m i) i jeg o pełną boskosc (i w rezultacie autorytet). Duch Święty um ożliw ia nam słuchanie b o skiego a u to ry te tu i za­ ufanie mu. gdy ten autorytet jest wcielony w człow ieczeństw o. Zwrócenie uwagi zarówno na ( I ) powód, który zainspirow ał au torów d o p isan ia, ja k i (2 ) ogra­ niczenia ludzkiej natury i okoliczności, w jakich inspiracja m iała m iejsce, to cz ę sto w ażny klucz do zrozumienia trudnych fragm entów w pism ach św. Pawła.

Kontekst fragmentów biblijnych. Poza tym ogólnym rozum ieniem n atu ry i p rz e z n a c z e n ia Biblii, okoliczności powstania pewnych dokum entów biblijnych m ają szczególny wpływ na ich rozum ienie i interpretację. C hociaż odnosi się to do wszystkich ksiąg Biblii, „kontekst sytuacyjny" listów apostol­ skich jest szczególnie wart uwagi. Listy apostolskie to dokum enty okolicznościow e, innym i sk w y zostały n ap isan e w zw iązku z określonymi okolicznościami w życiu chrześcijańskich kongregacji lub pojedynczych o sób. O d p o ­ wiadają na pytania zadane autorowi (Listy do Iesaloniczan), m ów ią o p ro b lem ach w K ościele (1 List do K oryntian), uczestniczą w debacie o błędnym rozum ieniu Ewangelii (L ist d o G alató w ), przynoszą nadzieję w czasie prześladowań (1 List P iotra) i starają się udzielać w skazów ek duszpasterzow i w sytuacji, gdy błędne nauki i spekulatywna m itologia zagrażają czystości nauki E w angelii i sta b iln o ­ ści chrześcijańskiej społeczności (Listy do T ym oteusza). Poza tymi specyficznymi potrzebam i, na które starali się odpow iedzieć au to rzy listów ap o sto l­ skich. trzeba również wziąć pod uwagę historię i kulturę ich odbiorców , poniew aż o n e tak że wpływa­ ją na interpretację, lak więc. kiedy Paw'eł pisze o roli kobiet w kościele w K oryncie i d o m ag a się pewnych ograniczeń, należy zadać sobie pytanie; „D laczego wydaje on takie a nie inne in stru k cje?” i starać się zrozumieć, że być może takie ograniczenia były konieczne w kulturow ym i religijnym kontekście Koryntu, mimo że w innej sytuacji nic byłoby takiej potrzeby. P odobnie kiedy czytam y w 1 Liście do Tymoteusza (1 1 m 2.11-12). że kobiety powinny „uczyć się w cichości" i nie w olno im „nauczać ani też przewodzić nad m ężem ", należy koniecznie pam iętać o tym . że jednym z w iększych problemów w czasach Tymoteusza były nauczania heretyckie i m istyczne spekulacje, najp raw d o p o ­ dobniej rozpowszechniane przez przewodzące w pewnej określonej kongregacji kobiety. Rów noczcśnic, należy pam iętać, że we wczesnym Kościele kobiety były otw arcie zaangażow ane w przyw ództw o, nauczanie i wygłaszanie kazań.

X X IX

Wprowadzenie

U w zględnienie kontekstu stanow i chyba jedno z najtrudniejszych zadań w całej interpretacji: Jak m am y ro zró żn ić m iędzy tym , co jest uw arunkowane kulturowo lub historycznie, a tym, co jest ponadkulturow c i p o n ad h isto ryczne? Kiedy instrukcja apostolska jest natchnionym autentycznym Słowem o d n o szący m się do określonych okoliczności we wczesnym Kościele i znajduje zastosowanie tylko w danej sytuacji, a kiedy taka natchniona, autorytatyw na instrukcja jest uniwersalną zasadą do stoso­ wania we w szystkich sytuacjach i okolicznościach, od czasów wczesnego Kościoła do dziś? P ró b a ro zró ż n ie n ia m iędzy rzeczam i, które są kulturowo i historycznie względne i tymi, które są tran sc e n d e n tn e (czyli absolutne - przyp. red.), to obecnie, w ten czy inny sposób, wysiłek wszystkich ch rześcijan. P ytan ie tylko, czy takie rozróżnienie nic wynika z naszych upodobań, naszych własnych uw arunkow ań kulturow ych i uprzedzeń, czy też jest skutkiem zastosowania jasnych zasad płynących z w łaściw ego ro zum ienia natury i przeznaczenia Pisma Świętego. W eźm y na przykład zagadnienie nakrycia głowy: W iększość chrześcijan doszła do wniosku, że „nakrycie głowy" nakazyw ane kobietom w czasie nabożeństwa w kościele w Koryncie ( I Kor I I ) jest u w arunkow ane kulturow o i żc jego autorytet ogranicza się do określonej sytuacji historycznej. Wielu z tych sam ych chrześcijan rów nocześnie zakłada, żc kiedy Paweł nakazuje kobietom milczeć na zgro­ m ad zen iach (1 K or 14) to już nie jest uwarunkowane kulturowo i uznają to jako słowa autorytetu skierow ane d o wszystkich chrześcijanek na wszystkich zgromadzeniach, zarówno w tamtych czasach, jak i dziś. N a jakiej podstaw ie dokonuje się tego rozróżnienia? Przypadkowości w tej krytycznej i potrzebnej sferze interp retacji biblijnej m ożna do pewnego stopnia uniknąć, jeśli weźmiemy pod uwagę, żc istnieją różne rodzaje tekstów i różnice te mogą nam pom óc zdecydować, co jest zależne od sytuacji, a co jest zawsze autorytatyw ne. W artykule należącym do zbioru Essays on New Testament Christianity. S. Scott Bartchy dzieli teks­ ty, które dotyczą bezpośrednio lub pośrednio pozycji i roli kobiet w służbie Jezusa i we wczesnym Koś­ ciele na trzy szerokie kategorie: ( I ) teksty normatywne (pouczające), (2) teksty opisowe i (3) teksty problem ow e (korygujące). Kategorie te są niezwykle przydatne dla celów naszej dyskusji. Teksty pouczające to te, które mówią, jak powinny wyglądać niektóre rzeczy wśród wyznawców C h ry stu sa. Przedstaw iają wizję lub intencję Ewangelii, nie odnosząc się przy tym do żadnej konkret­ nej sytuacji problem ow ej. Jako takie, wykraczają one poza kontekst, w jakim zostały wypowiedziane i m ają w arto ść n o rm atyw ną zarów no dla indywidualnej, jak i zbiorowej egzystencji chrześcijańskiej. C ytat z Księgi Joela (Jl 3.1-5) w' przem ów ieniu Piotra w dniu Zesłania Ducha Świętego ( Dz 2,17-21), w którym pad a stw ierdzenie, że Duch Boży został zesłany na mężczyzn i kobiety, aby głosić dobrą now inę, to przykład takiego tekstu. Teksty opisowe opisują praktyki lub czynności we wczesnym Kościele bez żadnych komentarz). Teksty te dają do zrozum ienia, że to. co jest opisywane, jest całkowicie normalne i akceptowalne. A u to r nie kw estionuje opisywanych praktyk, lecz zdaje się zakładać, że są one właściwe. Na przykład św. Ł ukasz w D ziejach A postolskich (D z 18.24-26) pisze, że zarówno Pryscylla, jak i Akwila. instru­ owali uczonego A pollosa w kwestiach wiary chrześcijańskiej, a w Dz 21.9 wspomina, żc ewangelista Filip m iał cztery córki zaangażow ane w służbę proroczą dla Kościoła. Udział kobiet w służbie wydaje się nie być niczym niezwykłym. Teksty korygujące to te. które jasn o rozprawiają się z konkretnymi sytuacjami, problemami lub nieporozum ieniam i w społecznościach chrześcijańskich, do których są adresowane. W tym przypad­ ku. szczególnie ważne jest. aby jak najlepiej zrozum ieć sytuację, która sprawiła, żc to korygujące, autorytatyw ne słowo apostolskie było potrzebne. Przykładem takiej sytuacji jest problem heretyckie­

XXX

Hpnn\
go nauczania w 1 Liście do Tymoteusza. Na instrukcje Pawła na tem at m ilczenia kobiet trzeba patrzeć w tym świetle. Musimy się wystrzegać pokusy uniwersaiizowania pouczeń, które odnoszą się tylko do określonej sytuacji. Ważnym aspektem tej potrójnej klasyfikacji w interpretacji i rozum ieniu wielu trudnych fragmen­ tów w Biblii jest kwestia ich wzajemnych powiązań. Jeśli pouczenie zaw arte w tekście korygującym odzwierciedla wizję Ewangelii wyrażoną w tekstach pouczających i potw ierdzają je teksty opisowe, nie ulega wątpliwości, że określona nauka jest autorytatywna zawsze i dla całego Kościoła. Z drugiej strony, jeśli słowo apostolskie, odnoszące się do konkretnej sytuacji, nie zgadza się z tym, jak pow-inny wyglądać niektóre sprawy (jak mówią teksty pouczające) i z tym. jak sprawy zazwyczaj wyglądają (jak wynika z tekstów opisowych), wtedy to natchnione, autorytatyw ne słowo m oże być odpowiedzią na konkretny problem i tym samym ograniczać się do jednej sytuacji i jej podobnych. Powyższe rozważania nad naturą, przeznaczeniem i kontekstem tekstów biblijnych dają nam parametry, według których będziemy analizować trudne fragmenty w pism ach św. Pawła. Czytelni­ kom zainteresowanym dalszym i bardziej dogłębnym badaniem zagadnień dotyczących interpretacji biblijnej gorąco polecam książkę How to Read ilie Bibie fo r Ali lis Worth (G ran d Rapids. M ich.: Zondervan. 1982) autorstwa Gordona D. Fee i Douglasa Stuarta.

Inne trudne wypowiedzi w Nowym Testam encie Chociaż nic wszystkie teksty, które będę (Peter Davids) starał się wytłum aczyć, są stw ierdzeniam i, są one trudne z trzech różnych powodów. Niektóre z nich są trudne, poniew aż ich nie rozumiemy. W wielu przypadkach można je wyjaśnić, dodając po prostu inform acje na tem at kontekstu. W innych przypadkach (jak na przykład pew ne fragmenty Apokalipsy), uczeni nie są pewni, co autor naprawdę miał na myśli, zatem możemy jedynie podejmować próby odgadnięcia ich znaczenia, opierając się na wiedzy, jaką posiadamy. W takich sytuacjach należy wykluczyć dogm atyzm . N iezależnie jednak od tego. jak na to spojrzymy, te dwie kategorie gromadzą najłatwiejsze ze wszystkich trudnych fragmen­ tów. Albo domyślimy się ich znaczenia, albo nie. Jeśli je wyjaśnimy, problem zostaje rozwiązany. Te, które pozostają niejasne, powinny zwiększyć nasze poczucie pokory, jeśli chodzi o interpretację Pis­ ma Świętego. Nie wiemy jeszcze wszystkiego o ich autorach. Jeśli zaakceptujemy powyższe założenia, możemy odsunąć te problemy na bok. Inna grupa trudnych stwierdzeń jest trudna ze względów doktrynalnych. Innymi słowy, dany fragment wydaje się zaprzeczać innej nauce Pisma lub stoi w sprzeczności z doktryną, której chrześ­ cijanie trzymają się od lat. Komentarz uczniów w J 6,60 dotyczy! właśnie takiego stwierdzenia. My. wszyscy chrześcijanie, mamy tak głębokie i szczere przekonania na tem at nauk zawartych w Piśmie Świętym, że stawiamy opór wszystkiemu, co zdaje się im zagrażać. Czasam i m ożna wytłum aczyć ta­ kie fragmenty Pisma i pozostawić doktrynę nietkniętą. Może się zdarzyć, że po prostu źłe zrozumie­ liśmy autora tekstu, a kiedy pojmiemy, co naprawdę chciał powiedzieć, okazuje się, że nie ma żadne­ go koniliklu. Podejrzewam, że wytłumaczenie fragmentu Listu św. Jakuba (Jk 2,24) pasuje do tej kategorii. Ale w innych przypadkach, prawdziwy konflikt zachodzi między intencją autora i naszym własnym doktrynalnym rozumieniem. To jest prawdziwa próba. Czy pozwolimy Pismu poprawić na­ szą doktrynę, czy też będziemy usilnie próbowali rozumieć Pismo przez pryzmat tej doktryny? Słowo Boże to albo nasza doktryna, albo Pismo Święte. Kiedy stają one w konflikcie, odkrywamy, co tak naprawdę jest dla nas ostatecznym autorytetem.

XXXI

Wprowadzenie

T rudne stwierdzenia z tej trzeciej kategorii nic są trudne do zrozumienia. Są trudne dlatego, że nic podoba nam się to, co mówią. Ciężko być im posłusznym i wolelibyśmy, żeby znaczyły cos innego niż napraw dę znaczą. Dla niektórych Jk 4,4 i 1 J 2,15 będą należały do tej kategorii. Niniejsza książ­ ka jest stosunkowo mało pom ocna, jeśli chodzi o ten rodzaj stwierdzeń, poza tym. że zapewni czytelników, że biblijny autor miał na myśli dokładnie to, czego się obawiali. Pytanie, czy czytelnik posłucha głosu Pisma, pozostaje kwestią otwartą. Jeśli chodzi o posłuszeństwo, książka nie może rozwiązać problem u. Każdy czytelnik musi zdecydować sam. Tego typu fragmenty są zatem w pewnym sensie najtrudniejsze ze wszystkich, ponieważ zmagamy się z nimi głównie na poziomie osobistym. Co jest zatem celem mojej pracy? Zrozumienie Pisma, zwłaszcza niektórych niejasnych fragmentów. Rozumiem przez to zrozumienie tego, co pierwotny autor chciał zakomunikować, kiedy pisał dane słowa. Autor każdej księgi Pisma Świętego miał coś na myśli, kiedy dobierał słowa podczas pisania. Zakładam, że te słowa, odczytane z perspektywy kulturowego kontekstu autora, dokładnie reprezentują to. co chciał on zakomunikować. Co więcej, jest to dobre założenie robocze: to. co przeciętny chrześcijanin w kontek­ ście I wieku po Chr., kiedy dana księga Pisma została napisana, rozumiał przez czytane słowa, oddawało dokładnie to. co jej autor chciał powiedzieć. I to samo zostało zaakceptowane przez Kościół jako Słowo Boże. Problem w tym. że my nie jesteśmy czytelnikami z I wieku. Żaden z nas nie mówi płynnie greką koine (językiem Nowego Testamentu). W przeciwieństwie do większości omawianych autorów, tylko nieliczni z nas są Żydami. Żaden z nas nie jest Żydem żyjącym w I wieku na wschodnim wybrzeżu M orza Śródziem nego. Nie przeczytaliśmy tych samych ksiąg i nie mamy podobnych doświadczeń kulturowych co autorzy Pisma. Mówimy innym językiem. Nawet nasze doświadczenia związane z Kościołem są inne. W świecie, który znamy, większość kościołów to budynki wypełnione rzędami ławek i czymś w rodzaju podestu w przedniej części, z którego duchowni prowadzą nabożeństwa. Autorzy Pisma znali Kościół, którego członkowie spoty­ kali się w grupach najwyżej sześćdziesięcioosobowych w prywatnych domach, najczęściej nocą. Sia­ dali wokół stołu do wspólnej wieczerzy, na którą każdy coś przynosił, dla nich była to jednak Wiecze­ rza Pańska. Nie było niczego takiego jak święcenia kapłańskie w naszym współczesnym rozumieniu, nie istniała różnica między duchowieństwem i zwykłymi ludźmi. Przywództwo było dość płynne. Przewodzili ci, którzy umieli przewodzić. Ponadto. Kościół, jaki znamy, jest podzielony na wiele różnych wyznań i tradycji. We wczesnym okresie był tylko jeden Kościół, mimo że charakteryzował się wielką różnorodnością, nawet między domowymi kościołami w jednym mieście. My zabieramy nasze Biblie do kościoła lub wyjmujemy je z kościelnych ławek. Pismo Święte we wczesnym Kościele (Stary Testament, jeśli kogoś było na niego stać. i może później, już w okresie Nowego Testamentu, kilka kopii Ewangelii lub kilka listów św. Pawła) przechowywane były w kufrze w czyimś dom u i czytane na głos podczas spotkań przez któregoś z członków, który umiał czytać. Na koniec, nasz Kościół ma za sobą 2000 lat historii i podkreśla fakt, że przez Pismo Święte przemawia Bóg. Oni znali Kościół, którego jedyną historią był Stary Testament i opowieści (nawet naocznych świadków) o Jezusie. To, co ich inspirowało, to wspólne przeżywanie obecności Ducha Świętego, a przez to żywa obecność Jezusa pośród nich. Był w tym dynamizm (a często także i ryzyko), którego pełni nie osiągnęły nawet najbardziej żywiołowe z naszych grup. Wszystkie te różnice spraw iają, że interpretacja Biblii staje się próbą powrotu do tamtego staro­ żytnego świata i zrozumieniem, jak wiąże się on z naszym światem. Aby to osiągnąć, będziemy mu­ sieli skupić się na Starym Testamencie i tych opowieściach o Jezusie, które były znane badanym przez nas autorom. Będziemy musieli również wziąć pod uwagę niektóre dzieła napisane przez Żydów

Wpnniad:ertie

X X X II

w okresie między latami 400 przed Chr. i 100 po Chr., literaturę powstałą w okresie m iędzy powsta­ niem ostatniej księgi Starego Testamentu a spisaniem pierwszych pism Nowego T estam entu (w więk­ szości nam nieznaną), która pokaże nam. co Żydzi z 1 wieku po Chr.. łącznie z autoram i Pisma, myśleli na różne tematy. Co ciekawe, jeden z naszych trudnych fragmentów, ten w Liście Judy, poja­ wia się tam dlatego, żc Juda cytuje literaturę właśnie z tego okresu. N a koniec, będziem y musieli spróbować zrozumieć kulturę i sytuację historyczną, gdyż to również wpływało na rozumowanie autora i było czymś, co dzielił ze swoimi czytelnikami. Umożliwi nam to przetłum aczenie nie tylko słow\ ale i idei zawartych w Piśmie Świętym na nasz język. Ostatni etap interpretacji to przeniesienie się ze świata Nowego T estam entu do naszych czasów. Tutaj będziemy musieli zachować szczególną ostrożność. N iektóre z dyskusji i nieporozum ień, które dzieliły chrześcijan na przestrzeni wieków, w l wieku po Chr. nie miały prawa bytu. Autorzy Nowego Testamentu nie będą nam mieli nic do powiedzenia w tych sprawach. M ogą nam odm ów ić odpowie­ dzi na niektóre pytania. W innych przypadkach będziemy musieli odkryć zasadę, którą autor kierował się w swoim rozumowaniu i zastosować ją do współczesnej sytuacji. Jednak w większości przypadków prawdziwe niebezpieczeństwo tkwi w zbyt szybkim przeskakiwaniu do w spółczesności. Jeśli nic po­ święcimy wystarczająco dużo czasu na pełne zrozum ienie, co autor danego fragm entu Pism a miał na myśli, przeinaczymy jego przesłanie, przenosząc się z powrotem w nasze czasy. Jednak, jeśli w pełni je zrozumiemy, pojmiemy również, do czego się ono odnosi, chociaż może się okazać, że do czegoś zupełnie innego, niż nam się z początku wydawało. Studiowanie Pisma Świętego to przygoda, ponieważ Bóg. który przem ówił, wciąż mówi. Jednym ze sposobow. w jaki może do nas przemówić jest Pism o Święte, jeśli zadam y sobie tru d i spędzimy trochę czasu, studiując, starając się zrozumieć i medytując nad jego słowami. M am nadzieję, że w miarę zgłębiania trudnych fragmentów tekstu Duch Święty ożywi słowa Biblii w każdym czytelniku i pozwoli mu na nowo odkryć ich moc.

Historia studiów nad trudnymi fragm entam i Biblii To. co zostało napisane w tej książce o różnych sprzecznościach w Biblii ma za sobą długą tradycję i dyskusję na len temat. Wśród pierwszych ojców wczesnego Kościoła. Euzebiusz, Chryzostom. Augustyn i Teodorct poświęcili tej tematyce cale rozprawy- lub ich fragmenty. Zagadnienie to straciło na popularności między końcem piątego a szesnastym wiekiem po Chr. Z lego okresu nie przetrwały właściwie żadne prace na ten tem at. Później jednak reformacja na nowo napędziła badania nad Biblią i również nad tą kwestią. John W. Halcy, w swojej autoryta­ tywnej pracy z 1874 r. zatytułowanej An Examination o f the Alleged Discrepancies o f the Bibie, cytuje czterdzieści dwie prace z okresu reformacji i post-reformacji. które omawiały to zagadnienie (s. 437-442). Na przykład napisana po łacinie w 1527 roku praca Andreasa Altham era analizuje szesnaście wydań i omawia około 160 domniemanych rozbieżności. Joanncs Thaddaeus i T hom as Man opubli­ kowali w 1662 roku w Londynie pracę zatytułowaną The Recuneiler o f the Bibie Inlarged. w której całkowicie i jasno godzą ze sobą ponad trzy tysiące sprzeczności w Starym i Nowym Testamencie. Praca ta liczyła podwójnie każdą sprzeczność, gdyż jej wcześniejsze wydania omawiały jedynie 1050 przypadków. Co więcej, jak ubolewał Haley, zawierała „mnóstwo trywialnych sprzeczności, a pomija­ ła wiele z tych najbardziej istotnych”.

xxxm

Uprowadzenie

Oliver St. John Cooper, w pracy zatytułowanej Four Hundred Texts o f Holy Scripture with their corresponding passages explained opublikowanej w 1791 roku w Londynie zamieścił jedynie pięćdzie­ siąt siedem przypadków niezgodności. W czasach już mniej odległych od naszych. Samuel Davidson w swojej książce Sacred Hermeneu­ tics. Developed and Applied zamieścił 115 pozornych sprzeczności (s. 516-611. Edynburg 1843). Naj­ bardziej godne uwagi materiały na ten tem at powstałe w ciągu ostatnich czterdziestu łat omawiam poniżej. W roku 1950. George W. DeHoff napisał Alleged Bible Contradictions (G rand Rapids. Mich.: Baker). Jego wkład do dyskusji polegał na połączeniu pozornie sprzecznych ze sobą tekstów w pary. które następnie podzielił tematycznie na dotyczące teologii systematycznej, etyki i faktów historycz­ nych. Następnie, w 1951. ukazało się wznowienie tekstu Johna W. Haleya z 1874 roku zatytułowanego An Examination o f the Alleged Discrepancies o f the Bible (Nashville: B. C. Goodpasture). Jest to praw­ dopodobnie najbardziej kompletny zbiór krótkich wyjaśnień napotkanych rozbieżności: zostały one podzielone na rozbieżności doktrynalne, etyczne i historyczne. Pierwszy rozdział pracy szczegółowo omawia źródła, charakter i wyniki trudności, które ponoć napotyka się w Biblii. W 1952 Martin Ralph De Haan opublikował 508Answers to Bible Questions (Grand Rapids. Mich.. Zondervan). Praca ta porusza różne kwestie dotyczące doktryny, faktów i interpretacji. J. C arter Swaim napisał Answers to Your Questions About the Bible w 1965 (New York: Vanguard). W iększość jego pracy dotyczy raczej kwestii faktów niż interpretacji. Później, w 1972 r.. F. F. Bruce opublikował książkę zatytułowaną Answers to Questions (G rand Rapids. Mich.: Zondervan). Praca ta. zawierająca jedynie trzydzieści osiem stron dotyczących Starego Testamentu, dzieli się na kwestie dotyczące fragmentów Biblii i innych spraw związanych z wiarą. W roku 1979. Robert H. Mounce wydał książkę o podobnym tytule. Answers to Questions About the Bible (G rand Rapids. Mich.: Baker). Książka ta jest niezwykle kompletna i omawia stosunkowo dużo trudności jak na tak krótką pracę. Paul R. Van G ordcr opublikował w 1980 roku Since You Asked (G rand Rapids. Mich.: Radio Bible Class). Książka ta jest zorganizowana według tematów w' kolejności alfabetycznej oraz zawiera indeks biblijny i tematyczny, który pozwala się zorientować, jakie zagadnienia zostały w niej omó­ wione. Gleason L. Archer w 1982 roku wydal gruby tom zatytułowany Encyclopedia o f Bible Difficulties (G rand Rapids, Mich.: Zondervan). Pracę zorganizował według kolejności kanonu biblijnego. Poru­ sza w niej różne zagadnienia, jak np. autorstwo ksiąg biblijnych, zastrzeżenia co do niektórych ksiąg, rzekome sprzeczności i problematyczne interpretacje. Pierwsza książka z serii Hard Sayings pojawiła się w 1983 roku. F. F. Bruce napisał The llard Sayings o f Jesus (D owners Grove, Ul.: InterVarsity Press). Zebrał on siedemdziesiąt stwierdzeń Jezu­ sa uważanych za „trudne", ponieważ albo nie da się ich łatwo zinterpretować, albo wydają się lak ła­ twe do zinterpretowania, że ich zastosowanie robi się kłopotliwe. W roku 1987 David C. Downing opublikował What You Know Might Not Be So. 220 Misinterpre­ tations o f Bible Texts Explained (G rand Rapids. Mich.: Baker). Downing koncentruje się głównie na relacjach fragmentów z Biblii z literaturą pozabiblijną. mitami i wierzeniami ludowymi. Historia niniejszej dyskusji wypełniona jest nazwiskami wielkich biblistow. Nasze pokolenie, podobnie jak kolejne, również musi się zmierzyć z tymi tekstami z przyczyn, które już przedstaw ili­ śmy: aby lepiej zrozumieć Pismo Święte i zwiększyć nasze oddanie Chrystusowi.

X X X IV

H 'pnrwadzenie

1 Skąd wiemy, kto napisał Biblię? Kwestia autorstwa jest trudna do rozstrzygnięcia. Po pierw sze, w k anonie katolickim obejm u je ona 73 księgi biblijne i dokładne omówienie każdej z nich zajęłoby o so b n ą książkę. W rzeczy sam ej, wpro­ wadzenia do Nowego i Starego Testamentu to rodzaj książek pośw ięconych m iędzy innym i tem u za­ gadnieniu. Po drugie, już samo zdefiniowanie tego. co rozum iem y p rzez au to rstw o , niesie za sobą serię problemów. Zajmę się najpierw tą drugą kwestią, a potem krótko sk o m e n tu ję pierw szą. Zacznijmy od tego. żc wiele ksiąg biblijnych nie mówi, kto jest ich au to rem . N a przykład, tylko jedna z czterech Ewangelii (wg św. Jana) zawiera inform acje na tem at au to ra. N aw et w tym przypadku jedyne, czego się dowiadujemy, to to. że zapisane św iadectw o pochodzi od „ucznia, którego miłował Jezus". Z fragmentu J 21,20-25 nie wynika, czy „uczeń, którego miłował Jezu s" rzeczyw iście napisał Ewangelię (lub jej część), czy raczej ewangelista mówi nam „usłyszałem te h isto rie o d tego mężczy­ zny”. Nawet, jeśli to ten umiłowany uczeń jest autorem Ewangelii, tekst nie podaje jeg o im ienia. Mo­ żemy zatem bezpiecznie stwierdzić, że żadna z Ewangelii nie podaje im ienia au to ra. In n e księgi, które nie podają bezpośrednio imienia autora to Dzieje Apostolskie, List do H ebrajczyków , 1 List Jana i wszystkie historyczne księgi Starego Testam entu. Istnieją też przypadki, gdzie uczeni nie zgadzają się co do tego. czy d a n a fraz a w rzeczyw is­ tości określa autora. Wiele z Psalmów zawiera w nazwie określenia „D aw idow y”, a P ieśń nad Pieś­ niami zwana jest pieśnią Salomona, jednak uczeni debatują nad tym . czy w języ k u hebrajskim oznacza to, że osoba w tytule jest autorem danego tekstu, czy też od n o si się to d o stylu lub tradycji tekstu, kojarzonych z określoną osobą. K om entarze do Biblii uśw iadam iają n am , że istn ieją tego typu dyskusje, dlatego też dobrze jest przeczytać dobry egzegetyczny k o m en tarz, zan im zaczniem y wyciągać pochopne wnioski na tem at autorstwa. W tym przypadku nie ch o d zi o p rzy p isan ie autor­ stwa właściwej osobie, lecz raczej o stwierdzenie, czy osoba, która połączyła ze so b ą księgi (np. Psalmy stanowią połączenie prac wielu autorów), miała w ogóle zam iar w skazać ich a u to ra. Jak wy­ glądałby zarzut typu: „To nieprawda. Dawid nie napisał tego czy innego p salm u", jeśli oso b a , która zebrała Psalmy odpowiedziałaby na niego (gdyby żyła): „Nigdy nie tw ierdziłem , że D aw id go na­ pisał”? Istnieje jeszcze jedna grupa ksiąg przypom inających bardziej Ew angelię w'g św. Ja n a. P race te wspominają o autorstwie, dają nawet pewne wskazówki co do tego, kim m ógł być au to r, nie podają jednak jego imienia. Na przykład 2 i 3 List św. Jana zostały napisane przez „ p rezb itera”. N ie znajdu­ jemy jednak żadnej informacji co do tego. kim jest ów „prezbiter”. Sytuacja p rzed staw ia się inaczej w przypadku Apokalipsy, gdzie wiemy, że autor nazywa się „Jan”, ale nie dow iadujem y się, kim jest ów Jan (w tamtych czasach imię Jan było dość popularne w niektórych sp o łe czn o ściac h ). Oczywiście, tradycja kościelna identyfikuje autorów wielu z tych ksiąg na swój sp o só b . Wielu Ojców Kościoła twierdziło, że Ewangelia wg św. M arka została n apisana przez Ja n a M arka, który za­ pisywał kazania sw. Piotra. „Umiłowany uczeń", „prezbiter” oraz „Jan" od Apokalipsy, wszyscy są utoż­ samiani z Janem, synem Zebedeusza, jednym z dwunastu apostołów. List do H ebrajczyków przypisuje się św. Pawłowi (mimo że już w roku 250 po Chr. niektórzy Ojcowie K ościoła uznawali to za mało prawdopodobne). Ważne jest jednak, aby zrozumieć, że tradycja może być słuszna lub niesłuszna, ale tradycja to nie Pismo Święto. Innymi słowy, osobiście może nam się wydawać łatwe do zaakceptow ania to. co tradycja mówi o św. Marku, jednak jeśli ktoś inny twierdzi, że Ewangelia została napisana przez kogoś innego niż Marek, nie wchodzimy tu w dyskusję na tem at słuszności Pisma Świętego, tylko słusz­ ności tradycji. Tego typu dyskusje nie mają nic wspólnego z dokładnością tekstu biblijnego.

XXXV

Wprowadzenie

Po drugie, fakt, że niektóre księgi biblijne zawierają imię autora, nie oznacza, że ten autor napisał osobiście k ażde słowo danej księgi. Starożytni autorzy podczas pisania korzystali zazwyczaj z usług sekretarza. C zasem nazw iska tych sekretarzy są nam znane. Na przykład Tercjusz spisał List do Rzy­ m ian (R z 16,22), a Sylwan praw dopodobnie 1 List św. Piotra (1 P 5,12); skrybą Jeremiasza był B aruch. W n iektórych przypadkach, sekretarze ci wydają się dysponować dużą dozą niezależności. M oże to w yjaśniać różnice stylistyczne pom iędzy listami (na przykład, ktokolwiek spisał po grecku 1 List św. P iotra, na pew no nie jest autorem 2 Listu św. Piotra, napisanego dużo gorszą greką). A utorstw o nie oznacza również, że praca pozostała nietknięta przez cały czas. Możemy przy pusz­ czać. że ktoś inny niż M ojżesz dodał opis jego śmierci na końcu Księgi Powtórzonego Prawa. Pięcio­ ksiąg zawiera rów nież uwagi wskazujące na to, że nazwy miejsc zostały uaktualnione (np. Rdz 23.2.19; 35,19). Istnieje m ożliwość, że inne części dokum entów również zostały uaktualnione, jednak tylko w przypadku nazw m iejsc widać to wyraźnie, jako że późniejszy redaktor obok uaktualnionych pozosta­ wił nazwy oryginalne. Jest rów nież praw d o podobne, że niektóre części Biblii są pracami zredagowanymi. List sw. Jaku­ ba m ógł rów nie d o b rze zostać złożony przez nieznanego redaktora z powiedzeń i kazań sw. Jakuba. Księga D an iela zaw iera zarów no wizje Daniela, jak i opowieści o nim samym. .Nie byłoby to nic dziw­ nego. gdyby o k azało się. że dopiero na długi czas po śmierci Daniela te wizje i opowieści zostały ze­ b rane i zło żo n e w je d n ą księgę. Księga Psalmów to wyraźnie zbiór rożnych dzieł, podobnie jak Księ­ ga Przysłów. N ie wiemy, w jakim stanie M ojżesz pozostawił swoje pisma. Czy wystarczyło, że ktos dodał zak o ń czen ie do Księgi Powtórzonego Prawa, czy trzeba było połączyć ze sobą iles fragmentów ? Z apew ne nigdy nie poznam y całej historii. K luczow e jest to, że dzieło określonego autora pozostaje dziełem tego autora, nawet jeśli zostanie zredagow ane, popraw ione, zaktualizow ane lub uzupełnione. Posiadam komentarz do listu św. Jakuba au torstw a M a rtin a D ibeliusa. W ciąż mówię o nim jako o dziele M artina Dibeliusa. chociaż wiem. że H einrich G reeven popraw ił je i zredagował (a następnie Michacl A. Williams przetłumaczy ł je na angielski). D ibelius zm arł, zanim odnaleziono Zwoje znad Morza Martwego, tak więc komentarz o dnosi się teraz do rzeczy, o których Dibelius nie miał pojęcia. Wciąż jednak mów i się o komentarzu D ibeliusa (i jeg o nazw isko widnieje na okładce), bo to on jest autorem podstawowego dzieła. K ażdem u zdarzyło się otrzym ywać listy od różnych kierowników z uwagą „podpisane w zastęp­ stwie" na dole strony, pod podpisem . W spom niany kierownik polecił pewnie swojej sekretarce, aby odpow iedziała na nasz list w taki a taki sposób i pozostawił resztę do uzupełnienia i wysłania pod jego n ieobecność. List wciąż je s t od kierownika, m im o że tekst napisała sekretarka. Tak więc, jeśli Biblia mówi, że określony fragment jest autorstwa danej osoby, nie musi to ozna­ czać, że au to r odpow iada za każde słowo a nawet za ogólny styl dzieła. Autor jest odpowiedzialny za podstaw ow ą treść. Po trzecie, nawet rozum iejąc, że dzieło mogło zostać w pewnym momencie uaktualnione lub popraw ione, czy m ożem y wierzyć w stwierdzenia Pisma Świętego (raczej niż tradycji) na temat au­ torstwa? Mówię tu o przypadkach, kiedy dane dzieło jasno sugeruje, że napisał je na przykład św. Paweł. Czy wszystkie z tych ksiąg rzeczywiście zostały napisane przez ludzi, których Biblia przedsta­ wia jak o ich autorów ? Z d an ia uczonych na ten tem at są podzielone. Nawet uczeni ewangeliczni nie zgadzają się w pełni co do tego. jak a część Księgi Izajasza została napisana przez Izajasza, syna Amosa i czy sw. Paweł rzeczywiście napisał List do Efezjan. Równocześnie, za dobry argument można uznać stwier­ dzenie. że „każda księga została napisana przez osobę, którą tekst przedstawia jako jej autora". Ab\

Wprowadzenie

XXXVI

przedyskutować to szczegółowo, musiałbym pow tórzyć pracę R. K. H a rriso n a w je g o o b sz ern e j książ­ ce Introduction to t/te Ohl Testament lub D onalda G u th rie e g o w New Testam ent Introduction. N atural­ nie nie tylko oni przeprowadzili tak dokładne analizy. W takiej książce ja k ta nie je ste m w stanie wykonać podobnego zadania. Warto jednak zastanowić się, czy pytania dotyczące autorstw a są isto tn e i d laczeg o . W zasadzie, w grę w-chodzą tu dw'a zagadnienia. Z jednej strony pytanie, czy Biblia jest precy zy jn a w tym , czego naucza? Tak długo, jak autorem Apokalipsy św. Ja n a rzeczyw iście był Ja n . to kw estia, który to był dokładnie Jan. nie wpływa na dokładność Biblii. Biblia stw ierdza jed y n ie, że był to ja k iś Ja n . Jednak, jeśli stwierdzimy, że św. Paweł nie napisał Listu do Rzym ian, odbije się to na d o k ła d n o śc i Biblii J a k o że sam List jasno wskazuje, że został napisany przez Pawła A postoła z T arsu d o p o gan. Niektórzy uczeni uważają, że pseudoepigrafia (przypisyw anie czyjegoś dzieła innej osobie) w starożytności była akceptowalna i nikt nie uznałby jej za oszustw o. Z p ew n o ścią w starożytnym świecie praktykowano niektóre Ibrmy pseudoepigrafu, jednak w szystko w skazuje n a to , że poza pew­ nymi wyjątkami (jak w przypadkach kiedy osoba doznająca w idzenia m yślała, że d o św ia d czała czegoś i. punktu widzenia innej osoby lub otrzymywała od niej przesłanie) p se u d o ep ig rafia nie była po­ wszechnie akceptowana. Oznacza to. że osoba, która pisała dzieło p se u d o cp ig raficzn e zazwyczaj próbowała oszukać innych i uzyskać dla swojego dzieła autorytet, którego inaczej by nie uzyskała. Poza tym. kiedy tego typu listy lub dzieła wychodziły na jaw. szybko je o d rz u c a n o , a czasem także karano ich autora. Dowody nie popierają zatem tw ierdzenia, że au to r m ógł używ ać im ienia innej osoby i oczekiwać, że reszta Kościoła zrozum ie, że nie m iał on zam iaru ich o sz u k ać. W ygląda na to, że stawką jest tu dokładność i „niekłamliwy” charakter ksiąg biblijnych. Z drugiej strony, pojawia się kwestia odpow iedniego usytuow ania dzieła. N a przykład, jeśli św. Pawcl napisał 1 i 2 l ist do Tymoteusza, to zostały one napisane przed połow ą lat 60-tych (kiedy Paweł został stracony). Wiemy, kim był C ezar i co się działo na świecie w tam tych czasach . W iem y rów nież wiele o tym, co w ydarzyło się w życiu Pawła do lego m om entu. T w ierdząc, że Paweł nie je s t autorem listów, tracimy określony kontekst historyczny. Naw et, jeśli autorstw o nie m a z n a c z e n ia z punktu widzenia dokładności Biblii (na przykład List do Hebrajczyków nie w spom ina o tym , k to go napisał), wciąż należy o nim dyskutować, próbując ustalić wszystkie m ożliwa szczegóły, p o n iew aż te inform a­ cje pozwalają nam określić datę i kontekst danego dzieła. Reasumując, możemy wierzyć w to. co Biblia mówi na tem at autorstw a, m usim y je d n a k być ostrożni w pewności tego. że mowi ona dokładnie to. co się nam wydaje, że m ów i. Jeśli wyczytamy w Biblii więcej, niż ona rzeczywiście mówi. możemy skończyć jako obrońcy stanow iska, z którym nie zgodziliby się nawet sami biblijni autorzy! Równocześnie, dokładne inform acje na tem at autorstw a pomagają nam w interpretacji, jako że pomagają zlokalizować dzieło w k o ntekście historycznym , który stanowi tło do interpretacji.

2 Czy należy wierzyć w biblijne cuda? W Nowym Testamencie czytamy o wielu cudach. Czy zdarzyły się one napraw dę, czy są to po prostu legendy, czy może sposób w jaki ludzie w dawnych czasach opisywali to. czego nie potrafili wytłum a­ czyć? Po pierwsze, musimy się zastanowić, co ryzykujemy tym pytaniem . Z arów no w S tarym , jak i w Nowym Testamencie wiara dotyczy głównie cudów. W Starym T estam encie, podstaw ow ym wyda-

XXXVI

rżeniem je st ucieczka z Egiptu, łącznie z cudem Przejścia i rozstąpieniem się Morza Czerwonego. Są to cu d a w yzw olenia ludu Izraela i kary dla jego nieprzyjaciół. Bez nich zanika znaczenie wiary Stare­ go T estam en tu . W N ow ym Testam encie, podstawowym cudem jest zmartwychwstanie Jezusa. Każdy au to r N ow ego T estam en tu wierzył, że Jezus z Nazaretu został ukrzyżowany i trzeciego dnia powrocił do życia. Bez tego cudu nie m a chrześcijaństwa; jak zauważa św. Paweł; „A jeżeli Chrystus nie zmar­ tw ychw stał. d arem n a jest wasza wiara i aż dotąd pozostajecie w swoich grzechach" (1 Kor 15.17). Z atem zarów no w Starym , jak i Nowym Testam encie, biblijna wiara bez cudów traci znaczenie. Fakt, że u podstaw biblijnej wiary leżą cuda, nie oznacza jednak, że wydarzyły się one napraw dę. M usim y zatem zadać sobie pytanie, czy istnieje możliwość, że cuda miały miejsce. Niektórzy przyj­ m ują filozoficzne stanow isko, że cuda nie mogą mieć miejsca, ponieważ „prawa natury" są niezmien­ ne. a Bóg. jeżeli istnieje, nie m oże lub nie chce ich „łamać". Jednak to przekonanie, jakkolwiek szczere, jest rów nież przestarzałe. Idea absolutnie niezmiennych „praw natury” należy do świata fizy­ ki new tonow skiej, a nie teorii względności, która postrzega prawa jako uogólnienia obejmujące obser­ wacje p o czy n io n e d o d anego m om entu. Pytanie zatem , czy istnieje dowód na istnienie siły (lub siły d uchow ej), k tó ra o d pow iada za nietypowe wydarzenia, które nazywamy cudami. Biblia, a w szczególności Nowy Testam ent twierdzi, że tak. Podstawową siłą duchową jest moc Boga. W edług Pism a Św iętego to O n jest jedynym w pełni wystarczającym wytłumaczeniem istnienia św iata. Jego osobow ość to jedyne właściwe wytłumaczenie istnienia osobowości w człowieku. Co więcej, dzięki tem u. że jest On osobą, pozostaje On w związku z naszym światem. Niektóre oznaki tego zw iązku znajdują odbicie w norm alnych zjawiskach „natury” (Kol 1.16-17; Hbr 1.2). a czasem objaw ia O n sw oją o becność, robiąc coś zupełnie inaczej. Te właśnie zjawiska nazywamy cudami. K ażdy cud składa się z dwóch części: wydarzenia i wyjaśnienia. Wydarzenie to niezwykłe zjaw i­ sko, którego często nie m ożna wytłumaczyć na podstawie norm alnie występujących, znanych nam m ocy. C zasem sam o w ydarzenie nie jest niczym wyjątkowym, a niezwykły jest moment, kiedy ma ono m iejsce, jak na przykład w Starym Testam encie w przypadku rozstąpienia się rzeki Jordan lub niektó­ rych plag w Egipcie. C zasam i też, jak w przypadku zm artwychwstania umarłych, samo wydarzenie jest wyjątkowe. W ytłum aczenie cudu wskazuje na to, kto go dokonał i dlaczego to zrobił. Jeśli chory nagle zdro­ wieje, m ożem y pow iedzieć: „Ale to było dziwne! Ciekawe, jak to się stało?" Możemy też stwierdzic: „Poniew aż nigdy nie widziałem czegoś podobnego, to pewnie ta osoba nie była tak naprawdę chora”. M ożem y nawet powiedzieć: „To jakieś czary, działanie złej mocy". Jednak, jeśli zjawisko ma miejsce, kiedy d a n a osoba m odli się do Boga Ojca w imieniu Jezusa, okoliczności tłumaczą wszystko. Możemy w tedy słusznie stw ierdzić: „Bóg sprawił cu d ”. Tym samym, w Nowym Testamencie odkrywamy, że zm artw ychw stanie Jezu sa tłum aczy się jako czyn Boga potwierdzający jego prawa i wynoszący go na Boski tron. Skąd wiemy, że taki cud miał miejsce? Oczywiście nigdy nie możemy mieć pewności. Z jednej strony, nie m ogę być pewien nawet tego. co sam przeżywam. To, że piszę teraz ten rozdziałna klawia­ turze kom putera m ogłoby być halucynacją. Z pewnością zdarzyło mi się śnić o robieniu takich rzeczy. Jednak ogólnie w ierzę ( lub ufam ) moim zmysłom, nawet jeśli nie mogę być stuprocentowo pew ny ich w iarygodności. Z drugiej strony, nie doświadczyliśmy bezpośrednio cudów biblijnych, mimo ze zda­ rza się. że chrześcijanie ( w tym my) przeżywamy podobne doświadczenia obecnie, łącznie z doświad­ czeniem spotkania ze zmartwychwstałym Jezusem. Nikt z nas nie był jednak przy wydarzeniach opisanycłi w Biblii. Nic mieliśmy takiej możliwości, aby uwierzyć na podstawie bezpośrednich ob­ serwacji. dlatego musim y zaufać wiarygodnym świadkom.

Wpfwwodzenit'

XXXVIII

Jcsli chodzi o zmartwychwstanie, mamy więcej dokum entów z okresu, kiedy miało ono miejsce, niz w p rz y p a d k u jakiegokolwiek innego wydarzenia opisanego w Biblii. Świadkowie z dokumentów zawartych w Nowym Testamencie spełniają najwyższe standardy wiarygodności. Ponadto, większość z nich straciła życie z powodu swojego świadectwa, co rzadko kiedy zdarza się w przypadku ludzi, którzy mów'ią nieprawdę. Twierdzą oni. że wielokrotnie osobiście doświadczyli rzeczy, które przeko­ nały ich. że Jezus naprawdę powstał z grobu (patrz: 1 Kor 15,1-11). Nic z tego nie jest absolutnym dowodem na to. że ten zasadniczy cud miał miejsce. Mógł to być rodzaj wielkiej iluzji. Czyni to jednak zmartwychwstanie wystarczająco wiarygodnym, aby stanowiło m ocną podstaw ę wiary. Widzimy wy­ starczająco dużo dowodów na to. aby pójść z oddaniem za prawdą zm artw ychw stania, podobnie jak w codziennym życiu wciąż idziemy za tym. o czym powiedział nam ktoś inny. Jeśli podstawowy cud Nowego Testamentu rzeczywiście miał miejsce, m am y dużo mniej kłopotu z pozostałymi cudami. Niektórzy z tych samych świadków twierdzą, że je widzieli lub znali ludzi, którzy je widzieli. Wobec faktu, że zmarły powstał z grobu, uzdrowienie a nawet zatrzym anie burzy wydają się mieć w zględnie mniejsze znaczenie. W końcu, jeśli Bóg objawia się nam w pewien sposób, nie powinno nas dziwić, jeśli objawi się na wiele innych sposobów. Cuda w Biblii spełniają kilka funkcji. Po pierwsze, nadają w iarygodność posłańcom Boga. bez względu na to. czy jest to Mojżesz, prorok. Jezus czy zwykły chrześcijanin. C uda to sposób, w jaki Bóg udowadnia, ze osoba, która twierdzi, że przyszła od Niego, naprawdę G o reprezentuje. Swoją mocą duchową wspomaga On ich działania. Po drugie, cuda ujawniają charakter Boga i Jego władzę nad wszystkim. M ogą one wyrażać Bożą sprawiedliwość, częściej są one jednak wyrazem Bożego miłosierdzia i przebaczenia. Jezus ogłosił nadejście królestwa Bożego. Ludzie mogli słusznie zapylać o to. jak wygląda to Królestwo. Jezus czynił cuda. które pokazywały charakter Bożego panowania. Niewidom i odzyskują wzrok, chromi zaczynają chodzić, wyrzutkowie zostają ponow nie przyjęci do wspólnoty, a dzikie siły natury dają się ujarzmić. Oto jak wygląda królestwo Boże. Po trzecie, cuda działają w imieniu Królestwa. Kiedy czytamy Lk 18 odkrywam y, że z jednej strony bogacze nie mogą zostać zbawieni, ale z drugiej dla Boga wszystko jest możliwe. Następnie w Lk 19.1-10 Zacheusz, człowiek bogaty, odcina się od swego bogactwa i zostaje ocalony. Wyraźnie ma miejsce cud. a królestwo Boże przychodzi nawet do bogacza. To sam o jest prawdą, jeśli chodzi o wypędzanie demonów, bo za każdym razem, kiedy to ma miejsce, oddalają się granice królestwa szatana. Podobną funkcję spełnia wiele innych cudów. W takim razie, czy cuda zdarzyły się naprawdę? Odpowiedź brzmi: tak. m ożna znaleźć historycz­ ne dowody na to. że cuda miały miejsce. Ponadto, jak zauważyliśmy, bardzo ważne jest, żeby ustalić, że lak było naprawdę. Wiara chrześcijańska opiera się na cudzie i cuda pełnią ważne funkcje w po­ świadczaniu. wyjaśnianiu i działaniu w imieniu królestwa Bożego. ( uda to nie tylko przyjemne historyjki do omawiania w szkółce niedzielnej. Są one dem onstracją charakteru Boga. nie tylko w przeszłości, ale także obecnie.

3 Dlaczego Bóg wydaje się tak gniewny w Starym Testamencie i tak kochający w Nowym? Wiele osób podczas lektury Starego Testamentu odnosi wrażenie, że Bóg jest Bogiem gniewu sądu. tymczasem w Nowym Testamencie odnajdują Boga miłości. Skąd la różnica w Piśmie Świętym?

XXXIX

Wprowadzeni)

Pytanie to nurtowało chrześcijan przez wiele lat. W okresie Ojców Kościoła. Marcjon zauważy! ten problem i zasugerował, że Bóg Stworzyciel ze Starego Testamentu był istotą niższą w stosunku do Boga i Ojca Jezusa. Następnie usunął on z Nowego Testamentu wszystkie wpływy tego „żydowskiego" Boga Stwórcy (np. w Ewangelii wg św. Mateusza), jako że Stwórca był zły. Ostatecznie pozostawił tylko skróconą wersję Ewangelii wg św. Łukasza, jako jedyną, jakiej powinniśmy używać. W odpowie­ dzi Kościół odrzucił nauki Marcjona jako herezję, spisał wszystkie księgi akceptowane jako częsc kanonu i zapewnił, że wszystkie te Księgi zostały zainspirowane przez tego samego, jedynego Boga. Problem M arcjona pozostał jednak z nami. Prawda jest taka. że nic ma żadnej różnicy między Bogiem prezentowanym w- Starym i Nowym Testam encie. Św. Jan podkreśla tę prawdę, kiedy stwierdza, że „Boga nikt nigdy nie widział. Ten Jednorodzony Bóg, który jest w łonie Ojca. |o Ninr| pouczył” (J 1.18). Jan zwraca tu uwagę na to. ze to. co widzimy w Jezusie, to właśnie charakter Jego Ojca. Boga ze Starego Testamentu. Nie różnią się Oni pod względem charakteru: spotkać jednego z Nich. to jak spotkać obydwu. Tak więc Jezus nie jest bardziej kochający niż Jego Ojciec, ani Ojciec bardziej surowy niż Jezus. Wszyscy autorzy Nowe­ go Testam entu widzą tę samą ciągłość między Bogiem ze Starego Testamentu i Bogiem, którego do­ świadczają poprzez Jezusa. Aby rozwinąć to stwierdzenie możemy wysunąć trzy argumenty: (1) w Starym Testamencie jest miłość: (2) w Nowym Testamencie jest sąd i (3) główną różnicą jest różnica między sądem zachodzą­ cym w trakcie historii świata a sądem odbywającym się przy końcu historii. Po pierwsze, w Starym Testamencie jest miłość. Bóg nie przedstawia się na pierwszym miejscu i przede wszystkim jako Bóg Sędzia, lecz jako Bóg miłości. Spójrzmy na przykład na Wj 34,6-7: „Przeszedł Pan przed jego oczyma i wołał: Jahwe. Jahwe, Bóg miłosierny i litościwy, cierpliwy, bogaty w łaskę i wierność, zachowujący swą łaskę w tysiączne pokolenia, przebaczający niegodziwość. niewierność, grzech, lecz niepozostawiający go bez ukarania, ale zsyłający kary za niegodziwość ojców na synów i wnuków aż do trzeciego i czwartego pokolenia". Tak właśnie Bóg przedstawia się Mojżeszowi. Oto kim On jest. Warto zauważyć, jak na pierwszym miejscu wymienia swoją litość, laskę, miłość, w ierność i zdolność przebaczania. Następnie zwraca uwagę na to. że nie należy tego wykorzystywać, ponieważ ci, którzy nic odpowiedzą na Jego miłość, nie unikną kary. Jest On kocha­ jącym , ale nie pobłażliwym rodzicem. Przyniesie sprawiedliwość. Przez cały Stary Testament Bóg powtarza ludziom, że wybrał Izrael z miłości, a nie za jakieś konkretne zasługi. Kiedy Izrael się buntuje. Bóg przemawia przez prorokow. Kiedy lud nie zaprzesta­ je rebelii. Bog grozi, a następnie zsyła karę. jednak w' środku tego wszystkiego napotykamy wersety takie jak Oz 11,8: „jak [mogę] opuścić ciebie, Izraelu?". Bog cierpi z powodu zaistniałej sytuacji. Z jednej strony, sprawiedliwość wymaga, aby zeslal karę. Z drugiej strony, sytuacja Jego ludu łamie Mu serce i nie może On patrzeć na jego ból i zniszczenie. W Księdze Ozeasza przedstawia się jako mąż cudzołożnej żony. Wszystko, czego pragnie, to wziąć ją w ramiona, ale nie może ignorować jej postępowania. Jego plan to nie kara ostateczna, ale kara. która pozwoli Mu odzyskać jej serce, tak aby mógł odbudować „rodzinę”. Bóg ma taki stosunek nie tylko do Izraela. W Jon 4,2 czytamy: ..Mod­ lił się przeto do Pana i mówił: Proszę. Panie, czy nic to właśnie miałem na myśli, będąc jeszcze w moim kraju? Dlatego postanowiłem uciec do Tarszisz. bo wiem, żeś Ty jest Bóg łagodny i miłosier­ ny. cierpliwy i pełen łaskawości, litujący się nad niedolą". Jonaszowi nie podoba się łaska Boga wobec Niniwy. Okazuje wyraźne zadowolenie na wieść, że za czterdzieści dni Niniwa zostanie zniszczona, jednak obrusza się, kiedy w odpowiedzi na okazaną skruchę Bóg wybacza miastu. Nic jest to dla niego nic nowego, pyta bowiem: „Czy nie to właśnie miałem na myśli?" Wydaje się. że miał nadzieję.

Wprowadzenie

XL

żc jeśli nie przekaże ostrzeżenia, lud Niniwy nie okaże skruchy i z o stan ie zniszczony. Bóg jednak zmusił go do przekazania ostrzeżenia, aby m ieszkańcy mogli pożałow ać sw oich czynów , a O n mógł im wybaczyć. Jonasz skarży się: „Tyś jest Bóg [zbyt] łagodny i m iłosierny, cierp liw y i pełen łaskawo­ ści. litujący się nad niedolą". W ten sposób przedstaw ia stosunek Boga d o agresyw nego, pogańskiego narodu Asyryjczyków. Księgi Jonasza i Ozeasza stanowią wskazówkę do tego, ja k odczytyw ać w szystkie fragm enty do­ tyczące wyroków Boga w Starym Testamencie. S pecjalnością Boga nie je st k aran ie, tylko w ybaczanie. Nie może On jednak wybaczyć tym. którzy nie okażą skruchy. W ysyła zatem proroków , aby ostrzegli ludzi o nieuniknionej karze, w nadziei na to. że pożałują oni sw oich czynów i nie b ęd zie m usiał na nich zsyłać tej kary. Jeśli Jego prorocy giną lub są odrzuceni, zazw yczaj p osyła kolejnych. M oże to zająć dziesiątki, a nawet setki lat. zanim w końcu Bóg dojdzie do w niosku, że jeśli spraw iedliw ość ma mieć jakiekolwiek znaczenie, musi zesłać karę. nawet jeśli nie jest to dla N ieg o p rzy jem n e. 1 nawet wtedy wraz z karą zsyła obietnicę odbudowy. Każdy dobry rodzic wie. że n ieg rzeczn e d zieck o trzeba w końcu ukarać, jednak żadnemu z tych rodziców' nie spraw ia to p rzyjem ności. Po drugie, w Nowym Testamencie pojawia się kara. Słowa zw iązane z są d em lub karą pojawiają się w' Nowym Testamencie ponad 100 razy. Jeszcze w iększe znaczenie m a fakt. że to Je z u s najbardziej ostrzega przed karą Bożą. To On mów'i: Jeśli więc prawe twoje oko jest ci powodem do grzechu, wyłup je i o d rzu ć od siebie. L epiej bo­ wiem jest dla ciebie, gdy zginie jeden z twoich członków, niż żeby cale tw oje ciało m iało być wrzucone do piekła. 1 jeśli prawa twoja ręka jest ci pow odem do g rzechu, o d etn ij ją i o d rz u ć od siebie. Lepiej bowiem jest dla ciebie, gdy zginie jeden z tw oich członków , niż żeby całe twoje ciało miało iść do piekła" (M t 5.29-30). To On wygłasza przestrogi w Mt 7.13-29 i 24.45 - 25.46. Tak napraw dę, Je z u s m ów i o S ądzie O sta­ tecznym więcej niż ktokolwiek inny w Nowym Testam encie, zw łaszcza jeśli zdam y so b ie spraw ę, że Apokalipsa jest „objawieniem Jezusa C hrystusa” (czyli przesłaniem od Je zu sa). W Nowym Testamencie pojawiają się różne rodzaje sądów'. M am y tu sąd nad sam ym sobą (J 9.39: 12.47-49). sąd Boży (J 8,50), sądy nad pojedynczym i osobam i (D z 12,23) o ra z S ąd O statecz­ ny (J 5,22.27). Napotykamy proste stwierdzenia, że ludzie popełniający o k reślo n e czyny nie posiądą królestwa Bożego (1 Kor 6,9-10; Ga 5,19-21). a także szczegółowe opisy scen sądu (A p 20,11-15). Co ważne, wszystkie te sytuacje związane są z sądem i wiele z nich ma związek z Jezu sem . R zeczyw iście, jest On zupełnie jak Ojciec. Nowy Testament propaguje łaskę i miłość, ale łaskę i m iłość m ożna od rzu cić. N ow y T estam ent naucza również o Sądzie Ostatecznym. Według Nowego T estam entu, każdy zasługuje na Sąd O sta­ teczny, ale Bóg gotow jest okazać łaskę tym, którzy żałują za grzechy. Jednak, jeśli ludzie o d rzu cą tę łaskę, czeka ich jeden straszliwy los. Widać zatem, jak podobne są do siebie S tary i N ow y T estam ent. W Starym Testamencie Bóg posyła proroków, którzy głoszą wzniosłe przestrogi przed sądem , jak również objawienia serca Boga. który nawet w obliczu zapow iadanego sądu gotów jest przyjąć ludzi, którzy okażą skruchę. W Nowym Testamencie Bóg posyła apostołów i proroków, którzy głoszą Ewan­ gelię, wzywając ludzi do skruchy w świetle nadchodzącego Sądu Bożego. W tym w zględzie oba Testa­ menty są ze sobą całkowicie zgodne. Po trzecie, istnieje różnica pomiędzy Testam entam i w tym, jak opisują sąd. W Starym T estam en­ cie, sąd dokonywał się zazwyczaj w trakcie historii. Kiedy lud Izraela zgrzeszył, nie dow iadyw ał się.

Wprowadzeń

XL.I

że po śm ierci pójdzie do pieklą, ule że zostanie ukarany przez Madianitów lub Asyryjczyków. Dlatego też w S tarym T estam en cie napotykam y wiele sądów. W Księdze Sędziów Kananejczyc>. Moabici. M adianici. A m m o n ici i Filistyni wszyscy zostali wykorzystani do ukarania Izraela. Później nadeszli A ram ejczycy. E gipcjanie, Asyryjczycy i Babilończycy. Innymi słowy. Izrael „awansował" z bycia są­ dzonym za p o m o cą w zględnie lokalnych grup ludzi do bycia sądzonym poprzez wielkie imperia. Je d n ak w każdym przypadku sąd odbywał się wewnątrz historii. Nie miał on miejsca na końcu świata, ale został ju ż opisany w naszych księgach historycznych. Nawet w Księdze Daniela większosc prze­ pow iedni sp ełn iła się w zapisanej historii w czasie konfliktów między dynastiami Seleucydow i P tolom euszów w latach 300-164 przed Chr. Ta ró żn ica w zględem Nowego Testam entu sprawia, że opisy sądu w Starym Testamencie nie za­ w ierają scen eschatologicznych, takich jak jeziora ognia, topnienie niebios i ziemi, spadanie gwiazd i w ieczne kajdany. Z am iast tego wyraziście przedstawia straszne wydarzenia, które znane były ów­ czesnym ludziom aż zbyt dobrze, takie jak głód. plagi, grasujące armie. itp. Lektura szczegółowych opisów p ro ro ck ich tego typu zdarzeń nic jest dla nas przyjemna, jednak tak wyglądała rzeczywistość w tam ty ch czasach (i dla większej części świata, także w naszych czasach tak właśnie wygląda). Co więcej. Bóg mówi o nich po to. aby ludzie mogli okazać skruchę i uniknąć kary. a nie dlatego, że spraw ia Mu to przyjem ność. Z op isam i tym i wiąże się fakt. że Stary Testam ent tylko częściowo ujawnia ideę życia po śmierci, a objaw ienie to następuje dopiero pod koniec Starego Testamentu. Przez większość czasu ludzie myśleli o śm ierci jak o o zejściu do podziem nego świata Szeolu, gdzie nie było chwały Boga i w naj­ lepszym przy p ad k u było „połowiczne życic". Wszystko, czego pragnęli, to umrzeć w słusznym wieku, zostaw iw szy po sobie dobre imię oraz zobaczywszy dzieci i wnuki, które będą dalej nosić ich imię. Tak więc sądy op isan e w Starym Testam encie przemawiają do takich pragnień: Bóg grozi wyniszcze­ niem całych rodów lub śm iercią w' m łodym wieku. W czasach N ow ego T estam entu Bóg ujawnił o wiele więcej na temat przyszłego życia. Dlatego też sądy o p isan e w tych księgach to sądy związane z końcem świata i wskrzeszeniem umarłych: życie w ieczne lub w trącen ie do piekła, ujrzenie wszystkiego, na co się zasłużyło, czyli ognia, lub otrzymanie korony życia wiecznego. W szystko to ma się zdarzyć poza historią, po powrocie Chrystusa, czyli kiedy historia, jak ą znam y, dobiegnie końca. W takim razie, czy Stary T estam ent przedstawia Boga sądu a Nowy Testament Boga miłości? K ategorycznie nie. O ba T estam enty prezentują Boga miłości, który jest zarazem Bogiem sprawiedli­ wości. Bóg ofiarow uje m ężczyznom i kobietom swoją miłość i przebaczenie, nawołując nas do żalu za grzechy, abyśm y mogli uniknąć strasznych i wiecznych wyroków Sądu Ostatecznego.

4 D laczego biblijne rodowody nie zawsze się ze sobą zgadzają? C zęsto zadaje się pytanie, czy liczby w rodowodach przedstawionych w Księdze Rodzaju 5.3-32 i 11.10-32 m ogą służyć do obliczenia daty narodzin Adama. Nąjważniejsze. co należy zauważy ć, to to. że pisarze biblijni nigdy nie stosowali tych liczb w tym celu, mimo że dokonywali innych obliczeń. Na przykład w Wj 12.40 odnotow ują, że lud Izraela przebywał w' Egipcie 430 lat: w I Kri 6.1. że minęło 4K0 lat od wyjścia z Egiptu do rozpoczęcia budowy Świątyni Króla Salomona: a w Sdz 11.26. że upłynęło 300 lat od zajęcia Ziem i Obiecanej do czasów Jeltego, sędziego, który żył około 1100 r. przed Chr.

Wprowadzenie

X L Il

Wygląda na to. że tekst zdecydowanie odradza nam dodaw anie d o siebie liczb o d n o szący ch się do życia dziesięciu patriarchów przedpotopowych z 5 rozdziału Księgi R odzaju i dziesięciu patriar­ chów z okresu po potopie z rozdziału 11 w celu określenia daty stw orzenia św iata o ra z d aty stworze­ nia pierwszych ludzi! Jakie znaczenia mają więc te liczby, tak dokładnie odnotow ane we w sp o m n ian y ch fragm entach? Jeśli nie możemy ich do siebie dodawać, po co zostały w łączone d o tekstu? Po pierw sze, zostały one podane, aby pokazać nam, że pierwotnie ludzie mieli być nieśm iertelni i żyć w iecznie. Jeśli przedsta­ wimy te dwadzieścia długości życia na wykresie, w idać wyraźnie ogólną, lecz zd ecy d o w an ą tendencję spadkową - od pierwszych liczb bliskich tysiąca, do liczby zbliżonej d o przeciętn eg o w ieku człowieka w naszych czasach, czyli około siedemdziesięciu lat. Po drugie, liczby te w skazują rów nież na to, że grzech i śmierć odbijały się na ludzkim ciele i w rezultacie ludzie nie m ogli m ieć dzieci w tak zaawan­ sowanym wieku, jak to początkowo było możliwe. Biskupi Lightfoot i Usher popełnili poważny błąd. w yrażając poparcie dla teorii, że rasa ludzka została stworzona 24 października 4004 r. przed Chr. o godzinie 9:20 ran o . licząc w edług czasu właś­ ciwego dla południka 45. Dane. którymi dysponujemy, nie pozw alają na ta k ą konkluzję! G łów ną za­ sadą w biblijnych rodowodach jest stosowanie skrótów. Tak więc. n a przykład M t 1.8 po m ija trzy imiona między królem Joramem i Ozjaszem (U zjaszem ): O chozjasza (2 Kri 8 ,2 5 ). Jo a sz a (2 Kri 12.1) oraz Amazjasza (2 Kri 14.1). W Mt l.U pom inięty zostaje Jojakim (2 Kri 2 3 ,3 4 ). Św. M ateusz miał na celu skrócenie rodowodów do łatwych do zapam iętania trzech g ru p p o c z te rn a ś c ie o só b . jako że czternaście jest liczbą określaną przez spółgłoski im ienia ..Dawid"; D = 4. K lu b heb rajsk ie waw 6 i ostatnie D = 4. co daje w sumie 14. Jeszcze bardziej typowy jest zapis w Mt 1.1. gdzie „Jezus C h ry stu s" je st „synem D aw id a”, a ten z kolei jest „synem Abrahama" Dawid żył około roku 1000 przed C hr.. a A b ra h a m ok o ło 2000 r. przed Chr. Podobnych rozmiarów przeskoki między pokoleniam i m ożna tak że zn a le ź ć w R dz 5 i U. Jeśli zmienilibyśmy werset Ml 1.1 na wzór rodowodów dawnych patriarchów , b rzm iałb y o n następu­ jąco: „1 Abraham żył 100 lat |w tym wieku miał syna Izaaka, p o p rzez k tó reg o je g o ró d łączył się z rodem Dawidal i miał syna Dawida 1 Dawid miał 40 lat (m niej więcej w tedy u ro d ził się Salom on, poprzez którego nadejdzie Jezus| i miał syna Jezusa C hrystusa". Tak w ięc wiek, w ja k im p atria rc h o ­ wie mieli swojego pierworodnego syna. funkcjonował jako w yznacznik m o m en tu , kiedy zostaw ali oni ojcami całej linii. Wyobraźmy sobie, że mój ojciec był jedną z tych Bardzo W ażnych O sób (V lP-ów , czyli p atriar­ chów) i miał czterech synów, urodzonych kolejno, kiedy mial 100. 120, 140 i 160 lat. Z ałóżm y teraz, że to moja linia, jako najstarszego w rodzinie, jest linią, przez którą ma n adejść M esjasz, a ja urodzi­ łem się, kiedy mój ojciec miał 100 lat. Mesjasz nie nadejdzie przez n astęp n e 1000 lat, ale równie dobrze, z biblijnego punktu widzenia, można powiedzieć, że m ój ojciec m iał syna M esjasza w wieku 100 lat. Co więcej, tekst biblijny zawiera ostrzeżenia, że dodanie do siebie tych liczb przyniesie w skutku wypaczenia i błędy. Weźmy na przykład ostatniego z serii dw udziestu VlP-ów: T eracha. M ogłoby się wydawać, że żył on 70 lat. a polem urodziły mu się trojaczki (R dz 11.26), n ato m iast długość całego jego życia wyniosła w sumie 205 lat (Rdz 11.32). C os się jednak nie zgadza, jako że A brah am opuścił Charan po śmierci ojca (Rdz 12.4: Dz 7.4). a miał on wtedy tylko 75 lat. a nie 135 jak pow inien, jeśli podane liczby miałyby znaczenie, jakiego byśmy oczekiwali w naszych czasach! Z atem , jeśli dodali­ byśmy liczby w tej części rodowodu, nasz błąd wynosiłby już 60 lal. poniew aż au to r tekstu m usiał mieć na myśli, że Terach „zaczął mieć dzieci w wieku 70 lat" i że A braham w rzeczyw istości urodził

xLin

Wprowadzenie

się. kiedy jego ojciec miał lat 130. a nie 70. Nic byl on najstarszym synem , jednak jego imię podaje się jako pierw sze, poniew aż był on najw ażniejszą postacią. N ikt nie przestudiow ał tego zagadnienia tak dokładnie jak nieżyjący już W illiam Henry Grcen w artykule zatytułow anym Primeval Chmnologyx. opublikowanym w kwietniu 1890 r. w Bibliotheca Sak. ra. Na przykład, Cireen stw ierdza, że ta sam a linia kapłańska A arona pojawia się w l K m 5,27-41 oraz w Ezd 7,1-5. ale m a o n a 22 pokolenia i im iona w l K m 5. a tylko 16 pokoleń w Ezd 7. Kiedy zestaw i­ my ze sobą obie listy, w yraźnie widać, że E zdrasz celowo przeskakuje z ósm ego imienia do piętnaste­ go, skracając swoją listę, ale w sposób zgodny z tradycją Pism a Świętego. To sam o widać w rodowo­ dach św. M ateusza. Jeśli chodzi o ścisłość, Ezdrasz 8,1-2 skraca listę jeszcze bardziej, w widoczny sposób d ając d o zrozum ienia, że prapraw nuk i wnuk A arona razem z synem D aw ida wyszli z Ezdraszem z B abilonu po wyjściu z niewoli! To jest dopiero skrót! Oczywiście, aby lista była krótsza. E zdrasz w ym ieniał tylko najw ażniejsze postaci. W naszych rozw ażaniach na tem at tych rodowodów i linii genealogicznych w dalszych częściach tej książki, przedstaw im y więcej przykładów. T rzeba jednak przyznać, że zagadnienie to jest jednym z w ażniejszych, a in terp retato rzy lekceważą je ze szkodą dla zrozum ienia tekstu.

5 Czy liczby w Starym Testam encie są zapisane poprawnie? W śród szczególnie tru d n y ch fragm entów Biblii znajdują się te, ktorc zawierają wielkie liczby, jak np. spisy ludności we w czesnym okresie Izraela lub liczby związane z bitwami toczonym i przez ten naród w późniejszych czasach. W zapisie liczb w starożytnych dokum entach często występują błędy tekstowe spowodowane licznym i różnicam i i brakiem standaryzacji w zapisie liczb m iędzy różnymi kulturami lub okresami historycznym i w obrębie jed nej kultury lub narodu. W d ostępnych nam d o k um entach Starego T estam entu wszystkie liczby zapisywane są fonetycz­ nie. N ie ozn acza to jed n ak , że początkow o nie stosow ano dokładniejszego systemu liczbowego lub zapisu za p o m o cą cyfr. przynajm niej w przypadku niektórych z tych liczb. M imo że nie odnaleziono żadnych tekstów biblijnych, które stosowałyby taki system , wykopaliska w Izraelu ujawniły znaki ka­ m ieniarskie i zapisy przypom inające proste rachunki. Jedyne liczby, jakie znaleziono w m ateriałach epigraficznych odkrytych przez archeologów, pojawiają się na najwcześniejszych inskrypcjach, takich jak K alendarz z G ezer. K am ień M oabitów. O straka z Sam arii oraz inskrypcje Ezechiasza w Siloe Liczby tam w ystępujące są albo bardzo m ałe. od I do 3. albo zapisane fonetycznie. N iektóre liczby w ogóle nie powinny być brane pod uwagę w dyskusji, jako że pochodzą z póź­ niejszych uzupełnień, które nie znajdowały się w oryginalnym tekście. Tak więc po pierwsze przycho­ dzi nam do głowy okres od stw orzenia świata do potopu, który według hebrajskich manuskryptów miał trw ać 1656 lat, podczas gdy grecka Septuaginta mowi o 2 242 latach, a teksty sam arytańskie o 1307 latach. P om inięcie w Torze sam arytańskiej najpierw stu lal między Jeredem a M ctuszeluchem i kolej­ nych stu dw udziestu dziewięciu z życia Lameka. oraz w spomnienie o czasie narodzin jego pierworod-

I’rzcdruk tego artykulu ukazal si? w: W alter C . K aiser Jr.. ed.. Classical Evangelical Essays in Old Testament Inter pretation (G ran d R apids. M ich.: Baker. 1972). s. 13-28.

Wprowadzenie

XLIV

:iego syna. sugeruje regularność, która może wskazywać na problemy z transkrypcją tekstów podczas ich kopiowania. Równocześnie. Septuaginta dodaje po sto lat do wieku A dam a. Seta, Enosza, Kcnana. Mahalaleela i Henocha w momencie narodzin ich pierworodnych, natom iast do wieku Lamcka dodaje tylko szesc lat. Określając pozostałą długość życia tych samych sześciu patriarchów , wersje te potrącają te sto lat. Teksty greckie i hebrajskie zgadzają się co do całkowitej długości życia patriar­ chów (jeśli mielibyśmy zrobić to, co w tekście nigdy nie ma miejsca, tzn. dodać do siebie liczby), 7

wyjątkiem czterech lat różnicy w życiu Larneka. Niemniej jednak, tekst sam arytański przypisuje

Matuzalemowi jedynie 720 lat życia, podczas gdy wersja hebrajska daje mu w sum ie 969 lat. Różnice między tymi trzema tekstami są tak systematyczne, że błędy łatwiej jest wytłum aczyć, jeśli założymy, że kopista pracował z jakimś bezpośrednim systemem liczbowym, który używał system u znaków (cyfr), a nie zapisu fonetycznego liczb. Podobne problemy pojawiają się w innych miejscach. Na przykład niektóre teksty mówią, że podczas rozbicia się statku św. Paweł miał ze sobą na pokładzie 276 osób. a w kilku innych manu­ skryptach czytamy, że było ich 76. Podobnie słynna liczba 666 z Ap 13.18 w niektórych tekstach widnieje jako 616. W niektórych wersjach Starego Testamentu na skutek lekceważącego traktowania Arki Pańskiej ginie 50 017 mężczyzn z Bet-Szemesz. jednak słuszniejszy wydaje się zapis o 70 zabi­ tych ( I Sm 6,19). ponieważ miasto w tych czasach rzadko kiedy osiągało liczbę 50 000 m ieszkań­ ców. Jednak nie ze wszystkimi liczbami w Biblii można sobie tak łatwo poradzić. Liczba wojowników Izraela powyżej dwudziestego roku życia sugeruje, że z Egiptu wyszło i przez 40 lat błąkało się po pustyni ponad dwa miliony ludzi. Spowodowało to, że podjęto próby zredukowania tej liczby i posłu­ żyło jako przykład postępowania z podobnymi stwierdzeniami w Biblii. Jednym z najsławniejszych rozwiązań jest wzięcie hebrajskiego słowa elep. zazwyczaj rozumianego jako „tysiąc" i przetłum acze­ nie go jako „rodzina", „klan" lub „grupa z jednego nam iotu”2. Jeśli zastosujem y to tłum aczenie w 1 i 26 rozdziale Księgi Liczb, wówczas liczba wojowników spadnie z 603 550 do 5 000 lub 6 000. Słowo to na pewno można zastosować w ten sposób, ponieważ w Księdze Sędziów 6,15 czytamy: „Rod ( elep) mój jest najbiedniejszy w pokoleniu Manassesa”. W rezultacie jednak, taka próba reduk­ cji powoduje więcej problemów1 w innych miejscach w tekście. Na przykład w' Wj 38,25-26, gdzie pobiera się poi sykla od każdego z 603 550 wojowników powyżej 20 roku życia zebrano 100 talentów i 1 775 syklów. Na 1 talent przypada 3 000 syklów, zatem 3 000 razy 100 równa się 300 000, co po dodaniu 1 777 daje razem 310 775. Zakładając, że każdy mężczyzna powyżej lat dw udziestu był wart pół sykla, 301 775 razy 2 wynosi 603 550, a liczba ta zgadza się z tą w ym ienioną w Lb 1,46 i jest zbliżona do liczby na końcu marszu w' Lb 26.51 (601 730 mężczyzn). Zatem rozwiązanie „jednostek rodzinnych", które działa w- jednym miejscu, gdzie indziej tylko pogarsza sprawę - w tym przypadku w sumarycznej kwocie darów' zebranych na przybytek; lak więc liczba 603 550 wojowników jest jed­ nak poprawna, a naród liczył prawdopodobnie około dwóch milionów ludzi. Jedne z najbardziej znanych rozbieżności w liczbach w Biblii można znaleźć w okresie po wyjściu z Egiptu, a zwłaszcza w Księdze Kronik. Większość nie-ewangelicznych interpretatorów uważa, że liczby w Księdze Kronik są zbyt wysokie i nieprawdopodobne. To przede wszystkim ten fakt sprawił,

Pierwszym, który tó zasugerował był Sir W. M. Flinders Petrie (Egvpi and Israel. London; SPC K , 1911. s. 42). Zostało to dostrzeżone i ponownie wykorzystane przez G. E. M endenhalla w The Census Lists o f Numbers I and 26. Jo u rnal of Biblical Literature" 77 (1958): 52-66.

XLV

Wprowadzenie

że Księga Kronik wydaje się podejrzana w oczach wiciu współczesnych egzegetów. W Pierwszej i Drugiej Księdze Kronik pojawia się około 629 liczb'. Typowym przykładem jest tu rozmiar armii Jozafata. 2 Km 17,14-18 wyszczególnia pięć grup żoł­ nierzy w liczbie 300 000, 280 000, 200 000, 200 000 oraz 180 000. co razem daje armię w rozmiarze 1 160 000 ludzi. Wielu uczonych uważa tę liczbę za zbyt wysoką. Nie ma jednak innych liczb, z którymi można by było ją porównać, aby ocenić jej autentyczność. Jedyny argument to to. że uczeni uważają ją za „zbyt wysoką". Sprawa wygląda poważniej w przypadku tekstów, gdzie równolegle pojawiają się podobne liczby. (A utor odnosi się do danych z oryginału hebrajskiego różnie interpretowanych w tłumaczeniach na inne języki - przyp. red.) Oto kilka przykładów, na które warto zwrócić uwagę: 1 Krn 19.18 wymienia 7000 rydwanów, a 2 Sm 10,18 - 700: 1 Kri 5.6 wymienia 40 000 (wg Biblii Gdańskiej; wg Biblii Ty­ siąclecia: 4000 - przyp. red.) przegród dla koni i rydwanów, podczas gdy 2 Krn 9,25 wy mienia ich 4000; 2 Kri 24,8 mówi, że „w chwili objęcia władzy Jojakin miał osiemnaście lat”, a 2 Krn 36,9 za­ pewnia nas, że miał on lat osiem4. (Biblia Gdańska i Biblia Warszawsko-Praska podają 8 lat: Biblia Tysiąclecia podaje 18 lat - przyp. tłum.) Z tych przykładów jasno wynika, że mamy do czynienia z błędem w transkrypcji, który jest podstawowym błędem, jaki można napotkać w co najmniej jednej rodzinie hebrajskich manuskryptów. J. Barton Payne podsumowuje to następująco:..(...) w jedenastu przypadkach rozbieżności między liczbami podawanymi w Księgach Kronik, Samuela i Królewskich z powodu błędu popełnionego przez kopistę. Księgi Kronik mówią prawdę w pięciu przypadkach, nieprawdę w pięciu, zas w jednym przy­ padku pozostaje to niewiadomą"5. Jeszcze jeden wyróżniający się przykład równoległych łist zawierających sprzeczne liczby można znaleźć w Ne 7 i Ezd 26. Na obu listach pojawiają się 33 rody i 153 liczby, z których 29 jest parami różniących się w każdej z tych dwu ksiąg. Możemy przypuszczać, że jeśli zastosowano tu zapis licz­ bowy, z pionowymi kreskami odpowiadającymi jednostkom, poziomymi kreskami odpowiadającymi dziesiątkom i stylizowanymi mems (pierwsza litera w hebrajskim słowie m edh - „sto”) odpowiadają­ cymi setkom, skryba mógł żle przepisać jedną z kresek. Jeśli przyjmiemy to założenie, większość różnic powinna mieć związek z jedną kreską. Istnieje również prawdopodobieństwo, że liczby zależały od kontekstu, w jakim odbywało się licze­ nie. Lista Ezdrasza powstała podczas zgromadzeń ludności w Babilonie, natomiast listę Nehemiasza sporządzono w Judei, po odbudowaniu murów Jerozolimy. Wiele osób mogło w tym czasie zmienić

1Najnowsze prace na temat liczb w omawianych fragmentach z konserwatywnego punktu widzenia opublikow ał J. Barton Payne w The Validity o f the Numbers in Chronicles, .Bibliotheca Sacra” 136 (1979): 109-128, 206-220 oraz w: Die Validity <>/ the Numbers in Chronicles. ..Near East Archaeological Society Bulletin" New Series 11 (1978): 5-58. 4Warto zwrócić uwagę na ważną pracę Johna W. Wenhama, Large Numbers in the Old Testament. ..Tyndale Bulletin" 18(1967): 19-53. 5J. Barton Payne. I. 2 Chronicles, w: Die Expositor's Bible Commentary, tom 4. wyd. Frank E. Gaebelein (Grand Rapids, Mich.: Zondcrvan. 1988), s. 311. Szczególnie wart uwagi jest Załącznik A. s. 561. Numbers in Chronicles Dial Disagree with Their Old Testament Parallels, oraz. Appendix B na s. 562. Numbers over 1.000 Unique to Chronicles. Zob. również Payne. Validity in Numbers. „Bibliotheca Sacra", s. 126. Payne byl zdania, że z 629 liczb W’ Księgach Kronik jedynie liczby w I Krn 22,14 i 29.4.7 wymieniające metale szlachetne ofiarowane do Świątyni Salomona, wy magają bardziej specyficz­ nego wytłumaczenia. 'Z o b .: If. L Allrik. The Lists o f Zem bbabei (Nehemiah 7 and Ezra 2) and the Hebrew Numerical Notation. .Bulletin o f the Am erican Schools o f O riental Research" 136 (1954): 21-27.

Wprowadzenie

XLV1

zdanie, podczas gdy wiele innych mogło umrzeć. Koniec końców, sprawa przedstaw ia się tak. jak to określa Allrik: „(...) podczas gdy na pierwszy rzut oka te różnice tekstowo-liczbowe mogą się wydawać szkodliwe, w rzeczywistości podnoszą one wartość tych list, ponieważ wskazują na ich prawdziwy cha­ rakter i wiek"7.

6 Czy daty panowania królów w Starym Testam encie zgadzają się z historią świecką? Mówi się. że chronologia jest kręgosłupem historii. Wydaje się zatem , że należałoby podjąć poważną próbę pogodzenia ze sobą licznych wzmianek chronologicznych dotyczących królów Izraela i Judy występujących w Biblii. Księgi Królewskie zawierają imponującą ilość m ateriału chronologicznego podającego fakty dotyczące królów hebrajskich: kiedy zaczynali panow anie, kiedy król obejmował tron w sąsiednim królestwie Izraela lub Judy. ile lat panował każdy król i w jaki sposób wydarzenia w historii biblijnej wiązały się z historią innych narodow starożytnego Bliskiego W schodu. Jednak zawiłości dat i systemów są tak skomplikowane, że trudno nie zgodzić się ze św. H ieronim em , który podobno w IV wieku stwierdził: Jeśli przeczyta się wszystkie księgi Starego Testamentu, napotyka się tyle niezgodności w kwestii lat panowania królów Judy i Izraela, że próba wyjaśnienia tego zagadnienia wydaje się raczej zajęciem dla kogoś, kto dysponuje dużą ilością wolnego czasu, a nie dla u c z o n eg o \ Współcześni naukowcy jeszcze mocniej wypow iadają się na tem at trudnego do rozpracow ania mate­ riału. Istnieje jednak człowiek, który poświęcił większość życia na rozwiązanie tego węzła gordyjskie­ go: hdwin R. Thiele. Podczas studiów doktoranckich na Uniwersytecie w C hicago udało mu się ostatecznie pogodzić ze sobą wszystkie dane i udowodnić, że są one dokładne i precyzyjne. Chociaż chronologia Thielcego. podobnie jak żadna inna. nie zyskała całkowicie powszechnej aprobaty, do­ wody przez niego zgromadzone nigdy nie zostały całkowicie odrzucone. Główny zarzut, jaki się mu stawia to to, że zbyt poważnie traktował dane zawarte w Biblii i perfekcyjnie je ze sobą zharmonizował i w tym przypadku słowo zharmonizował ma znaczenie negatywne. Osobiście uważam jednak, że ar­ gumenty 1hiele’ego utrzymują się już ponad czterdzieści lat i trudno je obalić, m im o wielu prób znalezienia rozwiązania, klorc nie traktowałoby Biblii i zawartych w niej informacji tak poważnie jak to czynił Thiele. Thiele zaczął od ustalenia podstawowych dat. Najważniejszym elem entem w zrealizowaniu tego kroku było archeologiczne odkrycie listy eponimow asyryjskich, która obejmowała, w porządku chro­ nologicznym. wszystkie lata od 892 do 648 przed Chr. Listy te określały, jaki człowiek był eponimem danego roku. a równocześnie często wspominały o głównych wydarzeniach, które miały miejsce w tym czasie. W roku Bur-Sagaela, władcy Guzany. zanotowano, że miał miejsce „bunt w mieście Assur”. W miesiącu Simanu. miało miejsce zaćmienie słońca. Obecnie, za pom ocą obliczeń astronomicz-

1Tamże. s. 27. ’ Jak cytuje Udwin R Thiele. A Chronology u f lite Hebrew Kings (G rand Rapids. Mich.: Zondervan. 1977). s. 12Thiele nie podaje żródla cytatu.

X1.VII

Wprowadzenie

nych. wydarzenie to m ożna skorelować w naszym kalendarzu juliańskim z dalą 15 czerwca 763 przed Chr. Jako że możemy ustalić konkretną datę każdego roku z listy eponimów. zarówno przed, jak i po zaćmieniu słońca z 15 czerwca 763 przed Chr.. warto zauważyć, że w roku Dajan-Aszur 853 przed Chr.. w szóstym roku panowania Salmanasara II. miała miejsce bitwa w Karkar, w której jego prze­ ciwnikiem był król izraelski Achab. Dwanaście lat później, w roku Adad-rintani 841 przed Chr. Salm anasar przyjął hołd od króla „la-a-u", władcy Izraela. Nie mógł to być nikt inny tylko król Jehu. Tak się składa, że między śmiercią króla Achaba i wstąpieniem na tron króla Jehu minęło 12 lat (dwa lata urzędowe, a jeden faktyczny dla króla Ochozjasza - 1 Kri 22,52 oraz dwanaście urzędowych a jedenaście faktycznych lat dla Joram a - 2 Kri 3.1). Tak więc 853 jest rokiem śmierci Achaba. a 841 rokiem w stąpienia na tron Jehu. To daje nam punkt zaczepienia, aby połączyć historię Izraela i Judy z czasem bezwzględnym i wydarzeniami na świecie. Podobne połączenie można znaleźć w chronologii asyryjskiej, która umiejscawia trzecią kampa­ nię Senacheryba przeciwko Ezechiaszowi w roku 701 przed Chr. Według źródeł asyryjskich minęły 152 lata od szóstego roku panowania Salmanasara III i jego bitwy przeciw Achabowi w Karkar w 853 przed Chr. Równocześnie, zrekonstruowana historia Hebrajczyków potwierdza, że od śmierci Achaba do czternastego roku panowania Ezechiasza (701 przed Chr.) minęły 152 lala. Mamy zatem kolejny zwią­ zek ze światową chronologią i historią. Opierając się na tych dwóch głównych związkach z historią. Thiele zauważył trzy istotne zasady w chronologii starożytnego Izraela i Judy. Pierwsza związana jest z różnicami w latach kalendarzo­ wych Judy i Izraela: rok w Izraelu rozpoczynał się w miesiącu Nisan, na wiosnę, podczas gdy w Judzie pierwszym miesiącem roku był Tiszri, na jesieni. Oznacza to. że w datowaniu bezwzględnym, w od­ niesieniu do naszego kalendarza rozpoczynającego się w styczniu, rok rozpoczynający się od miesią­ ca Nisan zaczynał się i kończył na wiosnę, obejmując tym samym części dwóch naszych lat kalenda­ rzowych. To sam o dzieje się w przypadku roku rozpoczynającego się w miesiącu Tiszri, trwającego od jesieni do jesieni. Jeszcze więcej komplikacji wnosi fakt. że jeden rok panowania w Izraelu zazębia się z dwoma latami panowania w Judzie. Kolejną cechą chronologii Judy i Izraela jest stosowanie systemów kalkulacji według „roku po wstąpieniu na tron” i „bez roku po wstąpieniu na tron". Od czasu podziału kraju za panowania Salomo­ na Królestwo Północne i Południowe używały przeciwstawnych systemów liczenia lat panowania swoich władców. W systemie „bez roku po wstąpieniu na tron” pierwszy rok panowania liczył się jako pierwszy, podczas gdy w systemie „roku po wstąpieniu na tron" pierwszy rok panowania liczył się dopiero, kiedy minął pierwszy miesiąc roku (Nisan lub Tiszri) i następnie pełen rok kalendarzowy. W Judzie stosowa­ no system „roku po wstąpieniu na tron” od Roboama do Jozafata, a w Izraelu system „bez roku po wstąpieniu na tron" od Jeroboama do Achaba. Stosunki między dwoma narodami ociepliły się za pano­ wania Achaba i Jozafata, co zostało przypieczętowane małżeństwem Atalii, córki Achaba i Jezebcl. z księciem Joramem. synem Jozafata. W 2 Krł 8.18 czytamy, że Joram „kroczył drogą królów izraelskich - podobnie jak czynił ród Achaba - ponieważ córka Achaba była jego żoną '. Joram i Atalia wprowadzi­ li do Judy system „bez roku po wstąpieniu na tron", który utrzymał się do momentu, kiedy król Izraela Joasz poczuł się urażony, ponieważ król Judy Amazjasz zaproponował małżeństwo swojego syna z królewską córką (2 Kr! 14.8-10). Jednak jeszcze zanim stosunki dyplomatyczne zostały ostatecznie zerwane, oba narody przeszły na system „roku po wstąpieniu na tron" i z jakiegoś powodu żaden już z niego nie zrezygnował. Trzecią cechą chronologii zauważoną przez Thiele ego jest to, że każdy naród stosował własny system liczenia lat panowania władcy drugiego narodu. Tak więc Roboarn. krół Judy. rządził przez

H 'prowadzenie

XLVIH

17 lat według judcjskicgo systemu „roku po wstąpieniu na tro n ”, jed n ak w edług system u „bez roku po wstąpieniu na tron" obowiązującego w Izraelu, było to 18 lat. Te trzy zasady obliczeń chronologicznych w Izraelu i Judzie są niezbędne, aby zrozum ieć znaczenie liczb używanych w o pisach panow ania po­ szczególnych królów. Według Thiclcego. data podziału królestwa po śmierci S alom ona przypada na 931-930 przed Chr. Data ta została jednak odrzucona przez większość naukowców. Jeszcze około 10-20 lat tem u była po­ wszechnie akceptowana teoria Williama Foxwella Albrighta tw ierdząca, że w ydarzenie to m iało miejsce w roku 922 przed Chr.. jednak data ta pozostaje w niem al całkowitej sprzeczności z inform acjam i za­ wartymi w Biblii. Albright twierdził, że zważywszy na dane zaw arte w 2 K rn 15.19 i 2 K rn 16,1 należy „skrócić panowanie Roboama o co najmniej 8 a może i 9 lat'"' w stosunku do tego, co wynika z tekstu Biblii. Taki skrót nic jest potrzebny, jeśli dobrze zrozum iem y szczegóły, tak, ja k uporząd k o w ał je Thielc. Później, John Hayes i Paul Hooker zaproponow ali 9 2 7/926 przed C hr. ja k o pierw szy rok panowania Roboama w Judzie i Jerobam a wśród dziesięciu plem ion p ó łn o cn eg o Iz ra e la 10. D oszli o ni d o tej daty, odrzucając wszystkie trzy zasady T h ie le g o i m odyfikując dane biblijne, jeśli z jak ieg o ś pow odu uzna­ li je za niedokładne. Jednak dokładność ustalonej przez T hielego daty 931/930 przed C hr. m ożna udowodnić. W tym celu wystarczy spojrzeć na poniższą tabelę.

Juda

Izrael

Oficjalna liczba lat Roboam

O ficjalna liczba lat

R z e c z y w ista liczba lat

17

Jeroboam

22

21

1Abiasz

3

N ad ab

2

1

I Asa

41

Basza

24

23

Jozafat

18

Ela

2

1

suma:

79

O m ri

12

11

A chab

22

21

O chozjasz

2

1

sum a:

86

79

Tabela Thiele go prezentuje dwa istotne fakty: (1 ) 86 lat według system u „bez roku p o w stąpieniu na tron' to jedynie 79 lat kalendarzowych, które odpow iadają system ow i „z rokiem p o w stąpieniu na tron" obowiązującym w Judzie i (2 ) od śm ierci A chaba w roku 853 przed C h r. (co u sta lo n o , biorąc pod uwagę obserwacje astronom iczne w listach eponim ów i 12 lat dzielące Je h u od A ch ab a ) do po­ czątku podziału m onarchii m inęło 78 lat. Tak więc dodając 78 d o 853, otrzym ujem y jak o d a tę podzia­ łu królestwa lata 931/930 przed Chr.

'William Foxwcll Albright. The Chronology o f the Divided Monarchy o f Israel, „Bulletin of the American Schools of Oriental Research” 100 (December 1945): 20. pr/.ypis 14. John H. Hayes and Paul K. Hooker. A New Chronology for the Kings o f Israel and Judah and Its Implications fo r Biblical History and Ulerature (Atlanta: John Knox. 1988), s. 18.

X L1X

Wprowadzenie

W o kresie istnienia królestw hebrajskich nałożyło się na siebie dziewięć panowań lub regencji. Fakt ten stanow i czw artą istotną zasadę, którą należy przyjąć i brać pod uwagę, odnosząc się do dat panow ania i koregencji królów Izraela i Judy. Pierwsze nakładające się na siebie panowania należały d o T ib n ie g o i O m rieg o w Izraelu. W 1 Kri 16,21 czytamy: „Wówczas lud izraelski podzielił się. Połowa chciała obw ołać królem Tibniego, syna G inata. a połowa była za Omrim". W związku z tym. w tym czasie istniały trzy królestsva: dwa na północy, pod panowaniem Tibniego i Omriego i jedno na połu­ dniu: Juda. T rzy rów noczesne królestw a istniały również później, kiedy na północy jednym królestwem rzą­ dził M en ach em . a drugim , rozciągającym się prawdopodobnie od Gileadu. Pękach. Ozeasz w Oz 5.5 jest św iadkiem tego faktu i ostrzega: „Pycha Izraela świadczy przeciw niemu, nieprawość do upadku w iedzie E fraim a, z nim razem upada też Ju d a”. Warto zauważyć, że wymienione są tu trzy królestwa, jak o że na półn o cy znow u było dw óch władców'. T rzeci p rzypadek to dw anaście lat wspólnych rządów Joasza i Jeroboama II w Izraelu, o czym czytam y w 2 Kri 13,10 i 2 Kri 14,23. Tak więc szesnaście lat Joasza i czterdzieści jeden lat Jeroboa­ m a 11 pow inny d ać w sum ie pięćdziesiąt siedem, jednak, jeśli weźmiemy pod uwagę koregcncję. w rzeczyw istości otrzym ujem y tylko czterdzieści pięć lat. Inny p rzypadek koregencji to dwadzieścia cztery z pięćdziesięciu dwóch lat panowania Azariasza, k tó re nałożyły się na dw adzieścia dziewięć lat rządów Amazjasza. Tutaj znowu autentyczny czas p an o w an ia o bu królów redukuje się z osiemdziesięciu dwóch do pięćdziesięciu siedmiu lat. Po raz piąty, rządy dw óch władców nałożyły się na siebie podczas koregencji Jotam a i Azariasza. w spom nianej w 2 Kri 15,5. A zariasz zachorował na trąd, więc syn rządził w jego imieniu. Podobnie w yglądała szó sta koregencja, m iędzy Achazem i Jotam em w Judzie, jako że atak Pekacha i Resina skierow any był nie tylko przeciwko Achazowi (2 Kri 16,5-9), ale również przeciw Jotamowi (2 Kri 15.37). Król Jo ram w spółrządził ze swoimi ojcem Jozafatem, o czym mówi 2 Kri 8.16: „W piątym roku [p anow ania) Jo ran ia. syna A chaba, króla izraelskiego. Joram . syn Jozafata, został królem judzkim". D alsze p otw ierdzenie tego faktu m ożna znaleźć w synchronizm ie przedstawionym w 2 Kri 3.1. gdzie Jo ram o bejm uje tron „w osiem nastym roku panowania Jozafata, króla judzkiego", ale według 2 Kri 1,17 zaczy n a panow anie „w drugim roku panowania Joram a. syna Jozafata". Tak w ięc osiemnasty rok panow ania Jo z afa ta był drugim rokiem koregencji z Joram em . Oznacza to, że Joram zaczął współrzą­ dzić z ojcem w siedem nastym roku jego panowania, kiedy to, jak się okazuje. Juda połączyła siły z Izraelem przeciw ko Asyrii. Rozwaga nakazywała, żeby Jozafat umieścił Joram a na tronie, zanim podejm ie to w spólne przedsięw zięcie - przedsięwzięcie, w którym Achab. kroi Izraela, zginął ( I Kri 22.29-37). a Jo zafat cudem uszedł z życiem. Ó sm a koregencja zachodzi między Jozafatem i jego ojcem Asą. który jest już w podeszłym wieku. W trzydziestym dziewiątym roku panowania. Asa zapada na poważną chorobę nóg. Skłania go to do tego. by pod koniec trwających czterdzieści jeden lat rządów uczynić Jozafata regentem, aby rządził krajem z jego pom ocą (2 K m 16,12). O statni koregenci to M anasses i Ezechiasz. W tym przypadku czynnikiem decydującym również była cho ro b a (2 Kri 20,1.6). Jeśli weźmiemy pod uwagę, że Ezechiasz ma przed sobą jedynie piętna­ ście lat życia, m ożna się spodziewać, że umieści na tronie Manassesa wystarczająco wcześnie, aby nauczyć go. jak rządzić krajem. Tak właśnie przedstaw ia się podwojne datowanie w obliczaniu lał panowania, koregencji i synchroniczności wśród królów Judy i Izraela.

Hprowadzenie

L

7 Czy historia przedstawiona w Biblii znajduje poparcie w arch eo lo g ii? Aby uczcić 20. urodziny „Biblical Archaeology Review”, wydawcy poprosili M ic h aela D. Coogana 0 utworzenie listy „ 10 największych odkryć" z okresu now ożytnych b ad ań arch eo lo g iczn y ch w regio­ nie starożytnego Bliskiego W schodu". Jego wybór zawierał: ( I ) XI tab liczk ę E p o su o Gilganteszu zachowaną w Niniwie. odpowiednik biblijnej opowieści o potopie: (2 ) m alow idła śc ie n n e z XIX w. przed Chr. w Bani Hassan w Egipcie, ukazujące 37 kupców azjatyckich i w sk azu jące, jak mogli wy­ glądać patriarchowie: (3) świątynię w Gezcr. niedaleko Tel Awiwu, z 1600 r. p rzed C hr.: (4 ) rzeźbio­ ny nóż z kości słoniowej z Mcgiddo z XIII lub XII w. przed Chr.: (5 ) naszyjnik z b o g in ią płodności z Ras Szantra w Syrii z XIV lub XII w. przed Chr.: (6 ) zbiornik w odny w G ib e o n ie . ok. 10 km na polnoc od Jerozolimy z XI w. przed Chr.. gdzie siły Dawida pod w odzą J o a b a w alczyły p raw dopodob­ nie przeciwko siłom Iszbaala, syna Saula, dowodzonym i przez A bnera (2 Sm 2.12-17); (7 ) O łtarz w Be er Szewa w południowym Izraelu z VIII w. przed Chr.: (8 ) sreb rn y a m u let w k sz tałcie zwoju z \ l l wieku z Ketcf Hinnom. w pobliżu Jerozolimy, na którym w idnieje im ię Ja h w e; (9 ) twierdza Masada na południowo-zachodnim wybrzeżu M orza M artw ego z II w. p rzed C hr.; o ra z (1 0 ) mapę mozaikową z Madaby w Jordanii z VI w. po Chr. K ażde z tych odk ry ć je s t rzeczyw iście sensacyjne 1 ilustruje jakiś aspekt tekstu biblijnego. Znaleziska archeologiczne przyniosły niesam ow ite plony. D o n ajbardziej zask ak u jący ch odkryć ostatnich lat należą; ( I ) odkrycie w 1993 r. przez A braham a B irana aram ejskiej in sk ry p cji z Tel Dan z połowy IX w. przed Chr.. która w spomina o „D om u D aw ida": (2 ) in sk ry p cja z A frodyzji w połu­ dniowo-zachodniej Turcji, opublikowana w 1987 r.. zaw ierająca pierw szy p o śred n i d o w ó d d la odwo­ łań sw'. Łukasza do „tych. którzy boją się Boga": (3) pierwszy zew nętrzny dow ód n a istn ien ie Poncjusza Piłata, odkryty w Cezarei w 1961; (4) napis na tynku w D eir Alla w Jo rd a n ii z połow y VIII w. przed Chr.. odzwierciedlający wizję Balaama, syna Beora. praw d o p o d o b n ie tego sam ego, o którym czytamy w Lb 22 - 24; (5) odkrycie w 1990 roku dw unastu ossuariów , czyli naczyń d o przechow yw a­ nia prochów, w tym dwu naczyń z imieniem „Józefa, syna K ajfasza"12, gdzie ch o d zi praw d o p o d o b n ie o tego samego kapłana, który prowadził proces przeciwko Jezusow i i (6 ) w 1995 r. - zlokalizow anie Betsaidy na północno-wschodnim obszarze Galilei, skąd pochodziło kilku u czniów Je zu sa. Listę tę można by kontynuować bardzo długo. Jednak nie wszystkie odkrycia przyczyniły się do postępów w naszym ro zu m ien iu tek stu biblijne­ go i Pisma Świętego. Niektóre z nich zaowocowały poważnymi problem am i z in te rp re ta c ją i wywoła­ ły gorące dyskusje między zwolennikami przeciwstawnych opinii. N ajw iększy d y lem at w iąże się z faktem, że ani egipskie, ani izraelskie źródła nie są w stanie ustalić daty, trasy i c h a ra k te ru wyjścia Izraelitów z Egiptu. Jest to dla nas dużym rozczarowaniem , jako że rów nocześnie po d ają one infor­ macje na temat wszystkiego, co wydarzyło się od wyjścia z Egiptu i błąkania się po pustyni, do pod­ boju i osiedlenia się na ziemi Kanaan. Obecnie, jeśli chodzi o odpow iedź na te pytania, bibliści nieraz są bardziej niepewni niż wcześniej. Na przykład, niektóre fakty powstrzymały uczonych przed przyjęciem tradycyjnie uznawanych dowodów biblijnych na to, że wyjście z Egiptu miało miejsce w 1450 roku, a dojście do Z iem i Obie-

11 Michael D. Coogan. 10 Great Finds. „Biblical Archaco-logy Review" 21. nr 3 (1995): 36-47. : Zob. również: Zvi G reenhut. Burial Cave oj the Calphas Family, „Biblical A rchaeology Review" 18. n r 5 (1992): 28-36. 76: oraz Ronny Reich, Caiphas Sam e Inscribed on Bone Boxes. „Biblical A rchaeology R eview ” 18. nr 5 (1992): 38-44.76.

LI

Wprowadzeni

canej w 1410 roku przed Clir. W połowie wieku XX pojawiła się tendencja przyjmująca tak zwaną Ogólnie A kceptow aną D atę (G A D ) czyli 1230-1220 r. przed Chr. dla wkroczenia do ziemi Kanaan Jednak ob ecn ie naw et ta teoria upada, jako że sześć z miejsc, które Biblia opisuje jako podbite przez Izraelitów (tzn . Jerycho, Aj, G ibeon, Hebron. C horm a/Zefat i Arad) nie nosi śladów okupacji z XIII wieku. To sam o dotyczy m iast D cbir i Lakisz. To „n ied o p aso w an ie” m iędzy dowodam i archeologicznymi i biblijną tradycją podboju sprawiło, że uczen i, którzy przesunęli już datę objęcia Ziemi Obiecanej o 200 lat w stosunku do daty wynika­ jącej z treści Biblii, z 1410 przed Chr. do 1230 lub 1230 przed Chr.. zaczęli szukać innych rozw iązań. N iektóre z tych nowych teorii zyskały już znaczące poparcie. Między nimi znajduje się teoria pokojowej infiltracji (pogląd od dłuższego czasu preferowany przez uczonych niemieckich) oraz jeszcze św ież­ sza teoria rewolty chłopskiej G eorge'a M endenhalla i Norm ana K. Gottwalda. Obie te teorie porzuca­ ją całkow icie po trzeb ę podboju i zastępują ją powstaniem lokalnych chlopow przeciw centrom miej­ skim lub pokojow ym przejęciem miast. N iem n iej jed n ak , w I Kri 6,1 czytamy, że Wyjście miało miejsce 480 lat przed tym, jak Salomon ro zpo czął budow ę św iątyni w roku 967 przed Chr.. co znowu wskazywałoby na datę 1447 przed Chr. Sdz 11,26 rów nież mówi, że Izraelici osiedlili się 300 lat przed Jeftą, który żył około 1100 przed Chr.. co znow u daje d atę zajęcia ziemi około roku 1400 przed Chr. N ic tak d aw no Jo h n J. Bimson i David Livingston przyczynili się do znacznego postępu w kwestii rozw iązania problem ów archeologicznych i zharmonizowania tych rozwiązań z Biblią . Osiągnęli to głów nie dzięki przesunięciu daty końca środkowej epoki brązu o około 100 lat do przodu, czyli z 1550 do około 1420 przed Chr. Przesunięcie to skutkuje prawie idealną współzależnością m iędzy danym i archeologicznym i i biblijnym opisem podboju Kanaan. Ciekawe, co stanie się z tą teo rią w przyszłości. Istnieją też inne przykłady rozbieżności między archeologią i Biblią. Jednym z przykładów jest 14 rozdział Księgi R odzaju. Jeśli istnieje rozdział, który wydaje się łączyć patriarchów z ich zewnętrz­ nym św iatem , to właśnie Rdz 14. N iestety nie możemy zidentyfikować z całą pewnością żadnego z czterech królów M ezopotam ii. Niektórzy twierdzą, że „Ariok, kroi Ellasaru" (Rdz 14,1) to może być A rriyuk w spom niany na osiem nastowiecznych tabliczkach z Mari, jednak nie jest to całkowicie pew ne. P rzed laty sądzono, że H am m urabi (rzekom o Amrafel z Rdz 14.1) był jednym z czterech, jed n ak okazało się to błędne zarów no z przyczyn filologicznych, jak i dlatego, że Hammurabi żyt dużo później (ok. 1792-1750 przed C hr.) niż mają miejsce wydarzenia opisane w Rdz 14. W Rdz 14,13 pojawia się pierwsze nazwisko etniczne w Biblii: „Abrani Hebrajczyk". Na tabliczkach z Mari i w listach z A m arna z XIV i XIII wieku przed Chr. często wspomina się o tajemniczej grupie etnicznej ludzi, którzy czasem służyli także za najemników, zwanych Hapiru, Habiru, Hapiri lub Apirim - wszystkie warianty nazwy, która mogła się odnosić do grupy ludzi kojarzonych w’ ten czy inny sposob z hebrajczykami. Z etymologicznego punktu widzenia, nazwa hebrajczyk pochodzi od imienia ¿'Ar. jedne­ go z potom ków Szema. Uważa się jednak, że hebrajczycy mogli stanowić jedną z grup wchodzących w skład Hapiru. O dniesienie do „doświadczonych" ludzi w Rdz 14,14 to tłumaczenie terminu technicznego, który jest zapożyczeniem z tekstów egipskich z około 2000 przed Chr.. oznaczającego „członków swi ty " palestyńskich wodzów. u J o h n J. Bintsnn and D avid Livingston. Redating the Exodus, „Biblical Archaeology Review” 13. nr 5 (1987): 40- 53.

66-68.

i

H'pnmvJrenie

LII

Na koniec, tytuł Boga jaki znajdujemy w Rdz 14,19. „Bóg Najwyższy”. 'el-‘eljón, „Stwórca nieba i ziemi", pojawia się w fenickiej inskrypcji odnalezionej w K aratepe i pochodzącej z ok. VIII w. przed Chr Zatem chociaż żadnej z głównych postaci nie udało się znaleźć w zew nętrznych materiałach epigraficznych pochodzących ze znalezisk archeologicznych, w Księdze Rodzaju znaleźć m ożna kilka innych elementów, które zachęcają do dalszego poszukiwania dowodów na to, że rozdział 14 jest autentycznym zapisem wydarzeń, które miały miejsce naprawdę. .lak widać z dyskusji na temat Wyjścia i podboju, uczeni stali się niezm iernie sceptyczni, jeśli chodzi o niemal wszystkie wydarzenia sprzed panowania O m riego i A chaba w połowie IX wieku przed Chr.. kiedy to uznaje się. że w sensie technicznym rozpoczyna się historia Izraela. Dlatego też niektórzy uważają, że nawet takie postaci jak Dawid czy Salomon są wytworam i z czasów perskich przerzuconymi w wiek XI i X w celu gloryfikacji Izraela. Jednak niedawne odkrycie inskrypcji z Tel Dan. mówiącej o „Domu Dawida” złagodziło nieco ów sceptycyzm i pobudziło nadzieję na odnalezienie no­ wych dowodów. Innym rodzaj dowodu archeologicznego z Bliskiego W schodu stanow ią Instrukcje Amenemope, ktorc zdaniem niektórych bardzo przypominają Księgę Przysłów 22.17 - 24,22. Papirus 10474 w British Museum. inaczej Instrukcja Amenemope. składa się z trzydziestu krótkich rozdziałów i nie ma pewności co do daty jej pochodzenia, chociaż zazwyczaj um iejscawia się ją gdzieś pom iędzy X a VI w. przed Chr. Co najbardziej zaskakuje w tym związku z Biblią, to to, że w Prz 22.20-21 czytam y: „Czy już nie pisałem lobie trzy razy (słów pełnych] rad i wskazań, by cię nauczyć prawości i prawdy, byś wiernie zdał sprawę temu, kto cię posłał?" Odpowiednik tych dwóch wersetów znajdujem y w egipskim doku­ mencie w 26.15: „Spójrz na te trzydzieści rozdziałów: bawią, uczą..., abyś wiedział co odpowiedzieć temu. kto to opowiedział". Podobieństwo jest wyraźne. Istnieje jeszcze kilka innych, zbliżonych, ale nie tak dokładnych odpowiedników tego krótkiego fragmentu Księgi Przysłów. Jeśli chodzi o bezpośredni lub pośredni wpływ mądrości egipskich na Księgę Przysłów, zdania biblistów są podzielone. Jako że uznaje się. że egipskie przysłowia pochodzą z późniejszego okresu niż te tradycyjnie przypisywane Salomonowi (971-931 przed Chr.) rówmie dobrze m ożna zadać sobie pytanie, czy to nic Księga Przysłów wpłynęła na Instrukcję Am enem ope. Nawet, jeśli m ożna udowod­ nić pewne zależności. Księga Przysłów nie zawiera żadnych aluzji i przesłań charakterystycznych dla kultury, polityki i religii hgiptu. Może to być jedynie przykład wspólnej laski w stw orzonym porządku, gdzie wszyscy ludzie stworzeni są na podobieństwo Boga i odzwierciedlają Jego prawdę w swoich osobach na całym świecie. Archeologia wciąż będzie dla nas źródłem emocji, ponieważ szacuje się, że odkryto dopiero niespeł­ na jeden procent dostępnego materiału na temat historii Izraela, nie wspominając o reszcie starożytne­ go Bliskiego Wschodu. Co więcej, w’ piwnicach wielu uniwersytetów, które od lat prowadzą wykopaliska, znajduje się mnostwo tabliczek i manuskryptów wciąż czekających na odcyfrowanie i publikację. W tej sytuacji, trudno wyobrazić sobie jaśniejszą przyszłość dla tej dyscypliny naukowej.

8 Kiedy prorocy mówią „Słowo Pana przyszło do mnie” , co mają na myśli? Większość przepowiedni rozpoczyna się od slow „tak mówi Jahwe/Pan”. Najwyraźniej poslannicy Boga chcą zwrócić uwagę na to, że ten kto przemawia, to nic prorok, tylko sam Jahwe. Wyraźnie mówi się o tym. że Jahwe przemawia „przez” proroków (Iz 20,3; Jr 37,2; 50,1; Ag 1,1.3; 2,1; Za 7.7; Ml 1.1 )•

LIII

Wprowadzei

Zawartość niektórych przepowiedni była czasem tak obciążona negatywnymi słowami na temat sądu, że określano ją jako maśśa, „brzemię" (np., Jr 23,33; Za 9.1; 12,1; Ml 1,1). Współczesne tłuma­ czenia mówią także o „wyroczni", jednak ciężki, mroczny, uciążliwy sens oryginalnego słowa sugeru­ je co innego14. Ogólnie prorocy przynosili słowa otuchy, zachęty i sądu. Mówiło się. że słowo Pana „przyszło" do proroków. W ten sposób nacisk kładło się na to, że przepowiednia pochodzi z boskiego źródła, a nie od proroka, który jest tylko jej odbiorcą. W tym sensie Jahwe miał mówić przez proroków. Charakterystyczna formuła konsekwentnie używana przez proroków brzmi n'”iwi Jahweli, „słowo Pana" lub po prostu, jak często powtarzany refren, „mówi Jahwe". Form uły takie podkreślały ważność i pewność tego, co prorok właśnie powiedział lub mial zamiar powiedzieć. Główną misją proroków było nieść słowa Jahwe ludowi Izraela i wszystkim innym naro­ dom. Mieli do wypełnienia proste zadanie; głosić słowo Boże. Nawet, jeśli za swoje wysiłki prorocy spotykali się jedynie z pogardą, co często spotykało Jeremiasza (Jr 20,8), musieli kontynuować z niestrudzoną siłą ducha. Jerem iasz na przykład wiedział, że słowo, które słyszał było prawdziwym „głosem (/) Pana (Jahw e)” (Jr 38,20). Ludzie rozumieli to podobnie, ponieważ kiedy reagowali na to, co powiedział prorok, słuchali się „głosu Pana (Jahwe)", swojego Boga (Jr 42.6). Refren ten powtarza się przez całą Biblię, od wyjścia z Egiptu do ostatniego proroka. „Słuchajcie głosu mojego", poucza Pan przez swych proroków (Jr 11.7; Ag 1,12). Nie było zatem żadnej zasadniczej różnicy między słowem Jahwe wypowiedzianym ustami proroka i jego własnym głosem. Jeszcze bardziej metaforyczne było wyrażenie, że „usta" Jahwe powiedziały to. co właśnie pow ie­ dział prorok (Ez 3,17). Tak więc prawdziwy prorok mówił to. co Pan nakazał mu mówić, natomiast prorok fałszywy mówił raczej to, co dyktowało mu własne serce, a nie to. co pochodziło z ust Boga (Jr 23,16). Kiedy król chciał usłyszeć „słowo od Pana", posyłał proroka i prosił, by w jego imieniu skontak­ tował się z Bogiem: „Czy masz słowo od Pana?" (Jr 37,17). Było to jak prośba o słowo prosto z „ust“ Jahwe (Iz 30.2). Kiedy ktoś pytał o przepowiednię od Boga, pytał: „Co odpowiedział Pan?" lub „Co mówił Pan?” (Jr 23,35.37). Do tego stopnia związane było słowo proroka z sercem i umysłem Boga. Bóg mówił: „kładę moje słowa w twoje usta" (Jr 1.9; Ez 3,17), a słowa te były czasem niczym ogień: „ogniem uczynię w twych ustach moje słowa, lud zaś ten posłuży za drzewo na opał, które całkiem strawione zostanie" (Jr 5,14; Biblia Warszawsko-Praska). Słowa pochodzące od Boga były tak pewne, że dosięgały nawet tych. którzy sądzili, że znajdują się poza ich zasięgiem (Pwt 28,14.45; Za 1,4-6). Tak jakby te słowa były niczym policjanci w swoich samochodach, z migającym światłem na dachu, rozka­ zujący osobom łamiącym prawo zjechać na pobocze, za to, że nie posłuchali słowa Bożego. Związek między Jahwe i autorami słowa Bożego widać jasno w relacji między Bogiem. Mojże­ szem i Aaronem (Wj 4,15-16). Bóg mówił Mojżeszowi, co ten powinien powiedzieć Aaronowi, a A aron był jego prorokiem, który przekazywał te same słowa faraonowi. A zatem Aaron był dla Mojżesza tym, kim jest każdy prorok dla Jahwe. Trudno sobie wyobrazić jaśniejszą analogię lub bar­ dziej bezpośrednie połączenie.

“ Więcej dowodów na potwierdzenie tej tezy można znalezć w: Walter C. Kaiser Jr., .1tasśd'. w: Thrahtgioi/ Hordbook oj the Old Testament, wyd. R. Laird Harris. Glcuson Archer Jr. i Bruce Waltke (C hicago: Moody. 1980). s. 601-622.

Wprowadzenie

LIV

Bog komunikował się ze swymi prorokami na wiele sposobów. Pośród wielu form komunikacji znajdował) się „usta" Boga. jego „głos”, „wizja”. ..sen”, jego „ukazanie się". W szystkie służyły do przekazania wiadomości pojedynczym prorokom w tym czy innym m om encie. Często zadaje się pytanie, czy prorocy tracili świadomość i pisali lub mówili jak automaty, ni­ czym w transie lub pod wpływem narkotyków. Nie ma jednak żadnych dowodów na poparcie tej su­ gestii, jako że prorocy nigdy nie byli bardziej przytomni niż wtedy, kiedy doznaw ali objawienia. Kiedy czegoś nie rozumieli, pytali, bez względu na to. czy objawienie miało form ę snu czy słowa. Daniel i Zachariasz często prosili o interpretację, jeśli nie rozumieli zesłanej im wizji lub snu. W odpowiedzi otrzymywali kolejne słowo Boże lub słowo anioła interpretatora. Bóg pragnął, aby jego prorocy rozu­ mieli to. co pisali i mówili, bo przecież było to „objawienie", „wyjawienie”, „odsłonięcie” tego, co Bóg chciał powiedzieć (I P 1.10-12). Jedyne czego prorocy nie rozumieli to „czas” i „okoliczności" tego, co miało nastąpić. Wiedzieli jednak, że mówią o Mesjaszu, o Jego cierpieniach, Jego powrocie w chwale, znali kolejność dwóch pierwszych zdarzeń, wiedzieli, że ich słowa nie są przeznaczone tylko dla ludzi im współczesnych, ale również dla Kościoła, do którego zwracał się św. Piotr! Ale czy słyszeli oni słyszalny glos? - zapytają niektórzy. Wygląda na to, że czasem tak. Czy chrztowi Jezusa nic towarzyszyło właśnie takie zjawisko, kiedy zstąpił na niego D uch Święty? Czy nie zabrzmiał glos z Nieba, który powiedział: „Oto mój Syn umiłowany. Jego słuchajcie!"? Św. Paweł także usłyszą! glos, kiedy nawrócił się podczas wyprawy przeciw chrześcijanom , chociaż jego towa­ rzysze mówili, że słyszeli jedynie grzmot. Możemy zatem założyć, że ten sam słyszalny głos docierał czasem do proroków. Ciekawe, że mówi się. że prorocy nie tylko słyszeli słowo Boga, ale często także je widzieli. Obja­ wienia prorocze traktuje się jak wizje, nawet jeśli w naszym rozum ieniu nic nie „w idać”. Tak więc Amos mówi o „słowach", które „widział" (Am 1,1). Podobnie, w drugim rozdziale Księgi Izajasza czytamy o tym, jak ujrzał on slow'o Boże na Górze Pańskiej. Praw dopodobnie dlatego proroków naj­ pierw nazywano „widzącymi" (1 Sm 9,9), a dopiero potem nadano im m iano „proroków " (n'b i'im). I Kor 2.11.13 zawiera najpełniejszy znany nam opis natchnienia, jego natury i tego. jak najczęś­ ciej się objawiało. Św. Paweł stwierdza, że tak jak nikt nie zna myśli danej osoby oprócz niej samej, tak nikt poza Duchem Świętym nie zna myśli Boga. Ten sam Duch Święty przejm uje wewnętrzne myśli Boga i przekazuje je jego prorokom. Robi to, „przedkładając duchowe sprawy tym , którzy są z Ducha". Nie jest to zatem mechaniczna symbioza pomiędzy Bogiem i człowiekiem , ale żywa asymi­ lacja pomiędzy umiejętnościami i osobowością pisarzy, a umysłem Boga. Tak więc wszystko, co skła­ da się na przygotowanie takiego pisarza, słownictwo, metafory życia, zawód, który wykonywał, zanim został powołany przez Boga. wszystko to odgrywa istotną rolę w „nauczaniu” przygotowującym tych mówców do roli proroków. Jak zatem wyglądał proces komunikacji z Bogiem i samo pisanie Pisma Świętego? Najlepiej opisu­ je to Jr 36. Dowiadujemy się tutaj, że Jeremiasz miał zwyczaj dyktować „wszystkie słowa Pana, jakie On powiedział do niego” swojemu sekretarzowi Baruchowi - Jr 36,4. Baruch zapisywał je wtedy na zwoju. Warto zwrócić uwagę na fakt, że niespełna sto lat później, kiedy Daniel czytał „Pisma, które objawił Pan prorokowi Jeremiaszowi”, proroctwa Jeremiasza czytano już w krajach tak odległych jak Babilon i trak­ towano jako Pismo Święte pochodzące od Boga. Wyprzedza to wszystkie sobory organizowane przez społeczność żydowską lub Kościół w kwestii lego, które teksty są kanoniczne, a które natchnione. Bóg jest Bogiem, który przemówił do swojego ludu i który jasno przedstawił to swoim prorokomPakt ten jest potwierdzony przez ciągłość i zgodność świadectw proroków.

Wprtsxadzenit

LV

9 Czy proroctwa w Starym Testamencie dokładnie się spełniają? Spełnienie się przepowiedni biblijnych to dowód wszechwiedzy Boga, który zna i potrafi przewidzieć przy­ szłość. To samo twierdzi Izajasz w lz 41.20-21: Niechaj przystąpią | wasze bożki - przyp. red.) i niech Nam objawią to. co się ma zdarzyć. Jakie były przeszłe rzeczy? Objawcie, abyśmy to wzięli do serca. Albo oznajmijcie Nam przyszłe rzeczy, abyśmy mogli poznać ich spełnienie. Objawcie to. co ma nadejść w przyszłości, abyśmy poznali, czy jesteście bogami. Zróbcie choć coś. czy dobrego, czy złego, żebyśmy to z podziwem wszyscy oglądali. Dlatego też test dla proroka w Pwt 18.22 przedstawia się następująco: Gdy prorok przepowie coś w imieniu Pana. a słowo jego będzie bez skutku i nie spełni się. znaczy to. że tego Pan do niego nic mówił, lecz w swej pysze powiedział to sam prorok Nie będziesz się go obawiał. Niemniej jednak, argumenty przeciwko proroctwom biblijnym przedstawia się. z niesłabnącą silą. aż do dnia dzisiejszego. Narzeka się na to. że ich język jest często niejasny, żc przepow iednie są spełniane na silę. że zostały napisane po tym. jak wydarzyło się to. co rzekomo przewidzieli prorocy, że spełnienie przepowiedni to kwestia błędnej interpretacji i że to samo zjawisko występuje w innych religiach. Wszystkie te zarzuty pozostają jednak bez uzasadnienia. Na przykład, to co określa się jako „niejasne" z pewnością nabiera sensu w procesie objawienia i osiąga pełną jasność, kiedy się spełnia. Stwierdzenie, że przepowiednie zostały celowo, sztucznie spełnione przez ludzi, wymaga więcej wia­ ry niż sam e proroctwa, bo jak to możliwe, żeby prorok zorganizował wydarzenia tak skomplikowane jak niewola babilońska? Jak jedna osoba, a nawet grupa osób. może zaplanować, że w Betlejem naro­ dzi się dziecko, z linii Judy, z domu Dawida, co zostanie obwieszczone przez niejakiego Jana Chrzci­ ciela, a następnie, żc Jezus będzie postępował zgodnie z przepowiedniami Biblii, umrze na krzyżu i zm artwychwstanie trzeciego dnia? Równocześnie stwierdzenie, że proroctwa te były wticinium ex eventu, „proroctwami po zdarze­ niu" oznacza, że ten, kto wysuwa podobny zarzut, jest niezwykle pewien swojej zdolności datowania zdarzeń takich jak proroctwa Izajasza 40 - 60. przepowiednie Daniela czy rozprawa na Górze Oliw­ nej w Mt 24 - 25. To jednak nie wszystko, jak widać w niedawnym komentarzu do 8 rozdziału Księgi Daniela autorstwa W. S. Towncra: Musimy założyć, że cała ta wizja jest proroctwem po fakcie. Dlaczego? Dlatego, że człowiek nie jest w stanie dokładnie przewidzieć przyszłości z kilkuwiecznym wyprzedzeniem i mówienie, że Daniel miał taką zdolność, nawet na podstawie symbolicznego objawienia łaskawie zesłanego mu przez Boga i przetłumaczonego przez anioła, jest urąganiem pewnikom dotyczącym ludzkiej natury. Tak więc w rzeczywistości to. o czym tu mówimy, to nie mapa przyszłości przedstawiona w VI wieku przed Chr.. ale interpretacja wydarzeń z czasów autora 167-164 przed Chr.lł

11 W. S. Towner. Daniel: Interpretation (Alianta: John Knox. 1984). s. 115.

Wprowadzenie

LV|

Nieufność Townera wobec przepowiedni Daniela wynika z jego ..pewników' dotyczących ludzkiej natury". Jest to wyraźne wykluczenie mocy Boga i jego zdolności do kom unikacji ze swoimi sługami, prorokami, a zarazem wiara w „ludzką naturę" jako coś bardziej „pewnego”! T rudno w yobrazić sobie lepszy przykład tego. jak czyjeś założenia i ograniczenie herm eneutyczne silnie wpływają na rezultaty badan dotyczących przepowiedni. Inni odwołują się do teorii błędnej interpretacji, twierdząc, że to co nazywamy spełnioną przepo­ wiednią często jest jedynie zbieżnością językową. To prawda, w Nowym T estam encie m ożna znaleźć odniesienia do Starego Testamentu właśnie dlatego, że zostały one wyrażone za pom ocą języka, które­ go celem było przeniesienie treści. Jednak przypadki te są rzadkie i nie roszczą sobie praw spełnionych przepowiedni. Ci. którzy przytaczają Oz 11,1: ..i syna swego wezwałem z Egiptu", jako przykład błędnej interpretacji w Ml 2.15 nic zauważają, że fragment ten cy tuje się. kiedy Jezus i jego rodzice przybywają do Egiptu, a nie kiedy go opuszczają. Św. Mateusz przytacza ten fragm ent z Księgi O zeasza nie z po­ wodu określenia ,./ Egiptu", jak się często uważa, lecz ze względu na solidarność .jego Syna” z tymi. którzy przeszli przez Morze Czerwone . Tak w ięc cudow ne zbawienie przez Boga przy jednej okazji służy jako przypomnienie innego zbawienia - tym razem nie od faraona, lecz od Heroda! Na koniec, słysząc, że podobne zjawisko występuje w innych religiach. chciałoby się zapytać: „Gdzie?” W historii narodów pogańskich pełno jest opowieści o w różbach, w yroczniach i oderwa­ nych od faktów przepowiedniach. Jednak rozbieżność między rangą i w iarygodnością proroctw w Biblii i w świętych księgach innych relicii jest ogromna. Nie stanowią one części żadnego trwałego planu boskiego, który obejmowałby historię i odkupienie całego świata; zam iast tego pełnią one jedy­ nie funkcję ciekawostek, które odpowiadają na określone pytania lub pom agają wojskowemu lub po­ litycznemu dowódcy w indywidualnych, osobistych przypadkach. Brak w tym wszelkich globalnych, uniwersalnych bądź zbawczych powiązań. Od wieku XIX zwykło się wymieniać następujące przykłady przepowiedni z Pism a Świętego, które się nie spełniły; 1.

Przepowiednia zniszczenia Tyru przez Nabuchodonozora (E z 26.7-14; 29,17-20).

2. 3.

Przepowiednia Jonasza o zniszczeniu Niniwy (Jon 3,4). Przepowiednia Eliasza przeciw ko królowi Achabowi za zamordowanie N abota (1 Kri 21.17-29).

4.

Przepowiednia Izajasza o zniszczeniu Damaszku (lz 17.1).

lo, co określa się jako niespelnianie się przepowiedni, można wytłumaczyć na podstaw ie trójstopnio­ wej kwalifikacji przepowiedni biblijnej, tzn.; przepowiednia może byc spełniona bezwarunkowo, speł­ niona pod jakimś warunkiem lub spełniana etapami . Wszystkie trzy rodzaje są powszechnie stoso­ wane przez proroków i towarzyszą im wskazówki w tekście, które pomagają czytelnikowi i interpreta­ torowi w rozróżnieniu, o jaki rodzaj przepowiedni chodzi. Lista bezwarunkowych przepowiedni nie jest długa, ale są one bardzo istotne, ponieważ odnoszą się w większości do naszego zbawienia. Nazywa się je bezw arunkowymi, ponieważ ich jedynym auto-

1 Wszystkie le opinie szczegółowo opisuje Walter C. Kaiser Jr.. Hack Toward the Future: Hints fo r Interpreting Bibli­ cal Prophecy (Grand Rapids. Mich.: Baker. 1989). " Bardziej szczegółowe poparcie lego stanowiska prezentuje Waller C. Kaiser Jr.. The Uses o f the Old Testament in the New (Chicago: Moody. 198S), s. 43-53.

LVI1

Wprowadzenie

rem jest Bóg. ;i ludziom nie stawia sit; żadnych wymagań w związku z dotrzymaniem ich części umo­ wy. Podobnie jak Bóg sam przeszedł przez połówki zwierząt w Rdz 15. co oznaczało, że przekleństwo spadłoby na Niego samego, gdyby nie dopełnił obietnicy złożonej Abrahamowi w przymierzu, tak leż pozostałe umowy z tej samej kategorii są jednostronnymi zobowiązaniami. Należą tu: przymierze Boga dotyczące pór roku ( Rdz 8,21-22), obietnica złożona Abrahamowi (Rdz 12,2-3: 15.9-21), obiet­ nica złożona Dawidowi (2 Sm 7,8-16), obietnica nowego przymierza (Jr 31,31-34) oraz obietnica no­ wego nieba i nowej ziemi (Iz 65.17-19; 66.22-24). W iększość przepowiedni ma jednak charakter warunkowy. Zawierają one warunek typu „jeśli nie" lub „jeśli będziecie przestrzegać moich przykazań”. Zapowiedzi z Kpi 26 oraz Pwt 28 zawierają­ ce błogosławieństwa lub klątwy za posłuszeństwo lub nieposłuszeństwo, były cytowane i wspominane w pism ach szesnastu proroków dosłownie setki razy. Warunkowy charakter takiej groźby lub obietni­ cy dostarczonej przez proroka ukazuje słynny przypadek proroka Jonasza. Podczas gdy prawdą jest, że jego zadaniem było jedynie poinformować ludzi, żc w ciągu 40 dni Bóg ześle na nich zniszczenie, ludzie wywnioskowali, widocznie z faktu, że sam Jonasz również został wybawiony (Czy Jezus nie powiedział, że Jonasz sam w sobie był „znakiem” dla Niniwitów? Znakiem czego? Miłosierdzia?), że Bóg może być miłosierny i odstąpić od wydanego wyroku. Zakładali oni, żc taki Bug musi mieć jakiś ukryty warunek „jeśli nie" lub „jeśli" w zapowiedzi całkowitej katastrofy. Ku wielkiemu niezadowole­ niu Jonasza, mieli rację. Zasada ta została oficjalnie sformułowana w Jr 18.7-10: Raz postanawiam przeciw narodowi lub królestwu, że je wyplenię, obalę i zniszczę, l.ecz. jeśli ten naród, przeciw któremu orzekłem karę. nawróci się ze swej nieprawości, będę żałował nie­ szczęścia, jakie zamyślałem na niego zesłać. Innym razem postanawiam, by jakiś naród lub kró­ lestwo utwierdzić i rozkrzewić. Jeżeli jednak czyni wobec Mnie zlo, nie słuchając mojego głosu, będę żałował pomyślności, jaką postanowiłem go obdarzyć. Cofanie przez Boga wydanego wcześniej wyroku kary (lub zbawienia) na podstawie okazanej skruchy lub zmiany postępowania działało nie tylko w przypadku całych narodów, ale również pojedynczych osób. D okładnie to miało miejsce w przypadku Achaba w i Kri 21.25-29. po tym jak „upokorzył się" przed Panem za to, co razem z żoną łzebel uczynili, organizując zabójstwo Nabota. Zauważywszy, że „nie było nikogo, kto by tak, jak Achab, zaprzedał się, aby czynić to. co jest złe w oczach Pana" (1 Kri 21.25), Pan polecił Eliaszowi, by ten odwrócił groźbę, którą właśnie zesłał Achabowi, tłuma­ cząc: „Dlatego, że upokorzył się przede Mną. nie dopuszczę nieszczęścia za jego życia. Nieszczęście dopuszczę na jego ród za życia jego syna" ( I Kri 21.29). Jest to typowy przykład warunkowego cha­ rakteru przepowiedni na poziomie pojedynczych osób. Przypuszczalnie, jeśli jego syn też okazałby skruchę, groźba kary zostałaby ponownie darowana i jemu i całemu jego pokoleniu dzięki Bożemu miłosierdziu. Istnieją jednak przepowiednie, których nie można zaliczyć ani do bezwarunkowych, ani do wa­ runkowych. Są to przepowiednie, które spełniają się stopniowo i stanowią podkategorię typu w arun­ kowego. Do tej trzeciej kategorii należy np. proroctwo z Ez 26.7-14: Bo tak rnówi Pan Bóg. Oto Ja sprowadzam z północy na Tyr Nabuchodonozora, króla B abilonu (...). Córki twoje, które są na stałym lądzie, zabije mieczem; wieże o b iężn icze zbuduje przeciw tobie (...). Głowice swych taranów skieruje przeciw twoim murom. zb u rzy twe wieże, żelaznymi łtakaini. Z powodu mnóstwa koni okryje cię kurzawa. (...) lud tw ój m ieczem pobije, a potężne

Wprowadzenie twe stele powali na ziemię. Splądrowane będą |p rzez nich] twoje bogactw a, ro z k ra d z io n e twoje towary, poburzone |przez nich | twoje mury. a w spaniałe twe dom y po ro zw alan e. K am ienie zaś twoje, drzewo i proch z ciebie wrzucą do m orza. Wielu krytyków przepowiedni biblijnych twierdzi, że Ez 29.18-20 potw ierdza, że przep o w ied n ia ta nie została spełniona: Synu człowieczy, N abuchodonozor. król babiloński, nałożył sw ojem u w ojsku tru d n e zadanie przeciw Tyrowi (...), a przecież ani on. ani jego wojsko nie zdobyło w Tyrze n a g ro d y za trudne zadanie, jakiego dokonano przeciw niemu. (...) Jako żołd za d o k o n an ą ta m p ra c ę daję m u ziem ię egipską, dlatego że dla Mnie pracowali - wyrocznia Pana Boga. Czy jest to rzeczywiście przykład niespełnionej przepow iedni? Z azw yczaj um yka u w adze fakt. że forma zaimków osobowych zmienia się z trzeciej osoby liczby pojedynczej, o d n o sz ą c e j się d o Nabuchodonozora. na trzecią osobę liczby mnogiej, „oni", co w skazuje na ja k ą ś d o d a tk o w ą siłę poza Nabuchodonozorem. Nabuchodonozor rzeczywiście zajął kontynentalne m iasto Tyr p o długim oblęże­ niu. jednak Tyryjczycy wymknęli się na wyspę położoną około kilo m etra o d w ybrzeży M orza Śród­ ziemnego. Około 200 lat później pojawi! się A leksander W ielki, który próbow ał z d o b y ć fo rtecę Tyru na wyspie. Sfrustrowany próbami stworzenia floty, która m ogłaby sp ro s ta ć tym m istrzo m żeglugi. Aleksander uciekł się do zebrania pyłu. drewna, kam ieni i gruzu z ru in m iasta kontynentalnego i wrzucenia ich do Morza Śródziemnego, budując w ten sposób groblę, po której m ógł się d ostać na wyspę. Tak więc w 330 r. przed Chr. Aleksander zdobył m iasto, które o p arło się N ab u ch o d o n o zo ro w i w roku 570 przed Chr. W ten sposób przepowiednia się spełniła. Sekwencja zdarzeń w tekście zo stała z a z n a c z o n a nagłą zmianą w środku przepowiedni z trzeciej osoby liczby pojedynczej na trzecią o so b ę liczby m nogiej. W podobny sposób spełnia się przepowiednia Eliasza o karze dla A ch ab a za zam ordow anie Nabota i zagarnięcie jego dóbr. G roźba została spełniona, po nagłym n aw róceniu A chaba. na jego synu. dziesięć lal później w 2 Kri 9.25-26. Ciało Joram a zostało rzucone na ziem ię N a b o ta ; co więcej, w tym samym miejscu, gdzie zostało to przewidziane w I Kri 21.19. Iz 17,1 również przytacza się jako przykład niespełnionej przepow iedni; „W yrok na D am aszek: Oto Damaszek przestanie być miastem, stanie się stosem gruzów". N ie m ów i się tu je d n a k o tym , że Damaszek, jako stolica państwa, symbolizuje całe państwo. D o tego d ochodzi gra p o d o b n ie brzm ią­ cych słow „miasto” i „gruzy " (rneir and nr i). Jeśli uważnie przeczytam y resztę przepow iedni, zoba­ czymy. że Damaszek nie ma zostać trwale i całkowicie starty z pow ierzchni ziem i. C o więcej, należy zauważyć, że przepowiednia ta odnosi się do eschatonu, „tego dnia” (lz 17,4.7.9). Możemy zatem dojść do wniosku, że proroctwa biblijne spełniały się d o kładnie tak . jak to zapi­ sano. Biblia zawiera ogromną ilość przepowiedni, które stanow ią około 27 p ro cen t całego Pisma Świętego1', przy tym ich dokładność jest naprawdę nadzwyczajna.

J Barton Payne szacuje, że 8 352 wersetów (ze wszystkich 31 124 w ersetów Biblii) m a c h a ra k te r przepow iedni. Z 23 210 wersetów Starego Testamentu. 6 641 (lub 28,5 procent) zawiera przepow iednie, p o d czas gdy w Nowym Te­ stamencie jest to 1 711 z 7 914 wersetów (21,5 procent). Z,ob. również: B. Payne. Encyclopedia o f Biblical Prophecy: Tlić Complete Guide In Scriptural Predictions and i'lieir Fulfilment (N ew York: H arper & Row. 1973), s. 6 3 1-682.

L 1X

Wprowadzenie

10 D laczego cytaty ze S tarego Testamentu w Nowym Testamencie nie zawsze są dokładne? W wielu m iejscach N ow ego Testam entu cytaty ze Starego Testamentu nie zawsze pokrywają się z tym. co znajdujem y w naszych tłum aczeniach Pisma Świętego. Istnieje ku temu kilka powodów. Po pierw sze, nasze teksty Starego Testam entu są z zasady tłumaczeniami tekstu masoreckiego. tradycyjnego tek stu żydowskiego, którego najwcześniejsze m anuskrypty datuje się na rok 900 po Chr. N atu raln ie żad en z pisarzy Nowego Testam entu nie miał dostępu do tych tekstów. Skoro znali język hebrajski (ta k jak np. św. Paweł), jest praw dopodobne, że cytowali jakąś wcześniejszą wersję tekstu hebrajskiego i sam o d zielnie tłum aczyli ją na grekę. Tekst ten niekoniecznie musiał być identyczny z tym . którym d y sponujem y dzisiaj. Po dru g ie, staraliśm y się, aby nasza drukow ana Biblia Hebrajska była jak najbliższa oryginału, porów nując tek st m asorecki z m anuskryptam i znalezionymi razem ze Zwojami znad Morza Martwe­ go w O u m ran i w czesnym i tłum aczeniam i tekstu hebrajskiego na aramejski i grecki. Żaden z pisarzy N ow ego T estam en tu nie m iał tego luksusu. Akceptowali oni każdy tekst hebrajski, jaki mieli. W rze­ czyw istości. p raw d o p o d o b n ie żaden z nich nie posiadał na własność żadnego fragmentu Pisma, cie­ szyli się więc. kiedy tylko mieli dostęp do kopii jakiejś części Pisma Świętego. Po trzecie, naw et, jeśli autorzy Nowego Testamentu znali hebrajski, niekoniecznie korzystali z tekstu hebrajskiego. C zęsto odnosili się do tekstu, który był znany ich czytelnikom. Na przykład św. Paweł cytuje czasem grecką wersję Starego Testamentu. Septuagintę, pomimo że znał hebrajski i p raw d o p o d o b n ie naw et znał na pam ięć hebrajską wersję Starego Testamentu. Po czw arte, niekoniecznie wszyscy autorzy Nowego Testamentu znali hebrajski. Autor Listu do H ebrajczyków nigdy nie cytuje fragm entów tekstu hebrajskiego, zatem, jeśli znał on ten język, skrzęt­ nie to ukryw ał. Tak więc, jeśli chodzi o H br 1,6, gdzie cytuje się tekst z Pwi 32,43. odkrywamy, że cy tat w N ow ym T estam encie nie zgadza się z naszym Starym Testamentem (przetłumaczonym z he­ brajskiego), ale zgadza się z Septuagintą. W wielu przypadkach Septuaginta jest tak zbliżona do tekstu hebrajskiego, że nie jesteśm y w stanie stwierdzić, czy autor z niej korzystał, czy sam tłumaczył z hebrajskiego na grecki, jed n ak w spom niane fragmenty różnią się tak bardzo, że możemy byc pewni, że au to r korzystał z Septuaginty. Po piąte, czasem autorzy Nowego Testam entu wybierają określoną wersję dlatego, że uwypukla ona te sam e racje, które oni chcą przedstawić, podobnie jak dzisiaj niektórzy duchowni wybierają cytaty z tłu m aczeń ujm ujących daną kwestię w sposób, który współgra z ich argumentacją. Na przy­ kład, kiedy czytam y werset E f 4,8, możemy zauważyć, że brzmi on inaczej niż Psalm 68,19. Dzieje się tak nie dlatego, że św. Paweł korzystał z Septuaginty. ponieważ w tym przypadku tłumaczenia się zgadzają. Z am iast tego św. Paweł zdaje się stosować jedno z tłumaczeń aramejskich (zwane Targum). W wielu synagogach żydowskich Pism o Św'ięte czytano najpierw po hebrajsku. a następnie tłumaczo­ no na aram ejski. język, którego wtedy używano w życiu codziennym. Św. Paweł na pewno znal obie wersje i w tym przypadku zdecydował się przetłumaczyć na grecki nie wersję hebrajską, ale aramejską. Tekst hebrajski nie uwypukliłby wyraźnie istoty argumentacji. Po szóste, m usim y pam iętać, że autorzy Nowego Testamentu rzadko, jeśli kiedykolwiek, mieli m ożliwość wyszukania fragmentów, które cytowali. Zazwyczaj cytowali je z pamięci. Mogło wystar­ czyć. że przekazali ogólny sens cytatu ze Starego Testamentu bez konieczności cytowania w sposób identyczny.

II prowadzenie

LX

Po siódme, cytując Stary Testament autorzy czasem łączyli kilka fragm entów w ogólną parafrazę. Na przykład, św. Paweł w I Kor 2.9 luźno parafrazuje zarazem Iz 64.3 i Iz 65,17. W Jk 2,23 autor łączy Rdz 15.6 z ogólnym znaczeniem 2 Krn 20.7 albo Iz 41,8. Kiedy ktoś spraw nie formułuje tekst , jest skupiony na określonym aspekcie związanym z Kościołem, ogólna parafraza fragm entu Starego Testamentu zazwyczaj wystarcza, bez potrzeby koncentrowania się na szczegółach cytowanych frag­ mentów. Na koniec, musimy pamiętać, że istnieją przypadki, kiedy now otestam entow y a u to r nie zamierzał cytować Starego Testamentu, jednak jego umysł byl tak nim przepełniony, że cytował fragmenty tak, jakby były to jego własne słowa. W takich przypadkach nie pojawia się żadna form uła wprowadzająca cytat („jest napisane”), jednak fragment jest tak podobny do Starego T estam entu, że wydaje się nam, że autor używa cytatu. Co zatem chcemy powiedzieć? Chcemy zauważyć, że autorzy Nowego T estam entu byli po prostu ludźmi, tak jak my. jednak brakowało im dostępnych nam narzędzi naukowych. Tak jak my, czasem cytują oni swoją ulubioną wersję, a czasem wersję, która najlepiej pasuje do tego, co chcą powiedzieć. Tak jak my. czasem parafrazują i cytują z pamięci. Czasem mają ograniczony dostęp do źródeł, po­ dobnie jak w przypadku niektórych współczesnych czytelników Biblii. Na koniec, część z nich mogła nie znać hebrajskiego, musieli się więc zadowolić jakimkolwiek tłum aczeniem z hebrajskiego, jakie byli w stanie przeczytać, podobnie jak my. Widzimy przez to. że do napisania Nowego Testamentu Bog wybrał całkiem normalnych ludzi. Nie posiadali oni jakiejś szczególnie nadzw yczajnej znajomo­ ści tekstu Starego Testamentu i ograniczały ich własna kultura i um iejętności. Jednak to napisane przez nicli dokumenty, wchodzące w skład Nowego T estam entu, zostały uznane przez Kościol za natchnione. Nauki Nowego Testamentu są natchnione nie dlatego, że odnosząc się do Starego Testamentu, udowadniają, że to. co mówią, jest z nim zgodne; są natchnione, ponieważ Duch Święty natchnął autorów do napisania tego. co napisali. Nowy Testament to nie wykłady na tem at teks­ tu Starego Testamentu. W rzeczywistości nie zawiera on nawet nauk na tem at teologii Starego Testamen­ tu. Autorzy przedstawiają prawdę Nowego Testamentu i udowadniają, że ich racje znajdują poparcie w Starym Testamencie. Ogólnie rzecz biorąc, to prawda, nawet, jeśli nie mieli oni dostępu do względnie dokładnych i szczegółowo zbadanych tekstów Starego Testamentu, które mamy do dyspozycji obecnie. Kiedy wygląda na to. że się „mylą" (biorąc pod uwagę, że czasem interpretowali Stary Testam ent nieco inaczej niż my), musimy pamiętać, że (1) ich interpretacja określonych fragmentów mogła być lepsza niż la zawarta w naszych Bibliach i (2) Duch Święty, który natchnął pisarzy Starego Testam entu, miał prawo rozszerzyć znaczenie tego tekstu w Nowym Testamencie. Kluczowe jest to, że podczas gdy możemy rozumieć, dlaczego autorzy Nowego Testamentu cytowa­ li Stary Testament w taki, a nie inny sposób, to najważniejszym przesłaniem tych dokum entów jest świadectwo Nowego Testamentu. Tak więc. choć może nam sprawiać radość świadomość, że wiemy, co się dzieje i dlaczego cytaty ze Starego Testamentu są inne. niż byśmy się spodziewali, n a jw a ż n ie jsz e jest jednak to, abyśmy postępowali w zgodzie z nauką Now-ego Testamentu.

11 Czy Nowy Testament mówi prawdę o demonach? Nowy Testament wyraźnie mówi o demonach. Według Ewangelii Jezus „wypędził” wiele z nich i wydają się one być bytami osobowymi, które wyrażają prośby, reagują w strachu i podejmują jeszcze inne działania charakterystyczne dla bytów osobowych. Jednak czy istnieją one naprawdę? Czy de-

LX1

Wprowadzenie

mony nic są przednaukowym sposobem mówienia o czymś, co dziś nazwano by psychozą (lub inną chorobą psychiczną)? Czy na tym świecie naprawdę istnieją duchy, które mogą wpływać na ludzi? Prawdą jest, żc w średniowieczu i nawet obecnie, w niektórych środowiskach chrześcijańskich wiele zaburzeń psychicznych (jeśli nie wszystkie) przypisywano demonom. Rezultaty tej błędnej diag­ nozy w średniowieczu były często groteskowe i słusznie zasługiwały na cenzurę ze strony chrześcijan, wyrażających miłość Chrystusa. Co więcej, niewiele wspomina się o demonach w Starym Testamen­ cie, a większość fragmentów, w których się pojawiają uznawana jest za kontrowersyjne. Z pewnością nie określa się ich mianem „demonów", ponieważ to greckie słowo. 1 to prawda, że wiele symptomów przypisywanych dem onom w Nowym Testamencie mogło wskazywać na problemy takie jak histeria lub epilepsja. Sam ten fakt sprawia, że chciałoby się zakwestionować istnienie demonów. To jednak nie wszystko. Po pierwsze, wiara w demony to część rozwoju doktryny zawartej wewnątrz Pisma Świętego W Starym Testam encie niewiele się mówi o jakimkolwiek bycie duchowym innym niż Bog. Pojawia się tajem nicza figura „węża" w Rdz 3. jednak nie ma ona innego imienia i nie pojawia się ponownie w tekście Starego Testam entu. Pojawiają się również uwagi wskazujące na to, że przynajmniej niektó­ rzy ludzie w Starym Testamencie wierzyli w istnienie bogów innych narodów, które ich otaczały, na­ wet. jeśli sam i oddawali cześć Jahwe. Nie jest to jednak oficjalne przesłanie Starego Testamentu. Stary T estam ent kładzie nacisk na to, że bogowie innych narodów byli tylko bezbronnymi bożkami, kawałkiem drewna lub kamienia (Iz 44,9-20). Bez względu na to. do jakiego stopnia istnieli naprawdę, byli bezradni w obliczu Jahwe, żywego Boga Izraela. Zgadza się to oczywiście z nieustannym, do m om entu wygnania, naciskiem Boga na to. że to On jest jedynym Bogiem i nie uznaje rów noczesnego kultu innych bogów (jak np. czczenie równocześnie Jahwe i Baala). W dalszych księgach Starego Testam entu znajdujem y pierwsze odniesienia do szatana (i nawet wtedy ..szatan" to raczej imię nie­ biańskiego prokuratora niż jakiejś złej istoty) i dopiero w okresie międzytestamentowym pojaw iają się znaczące wzmianki o dem onach (porównaj np. Księga Tobiasza). Nowy Testament utrzymuje ten kierunek rozwoju doktryny. Prostota starotestamentowej wizji wszechświata ustępuje miejsca więk­ szej złożoności w Nowym Testamencie. Nie jest dziwne zatem, że odnajdujemy tu odniesienia do demonów, podczas gdy w Starym Testamencie prawie ich nie było. Po drugie. Biblia jako całość, a Nowy Testament w szczególności stanowią świadectwo istnienia bytów niefizycznych i świata duchowego. Poza Bogiem Ojcem pojawia się Jezus, który według sw. Jana istniał całkowicie w tym duchowym świecie i następnie stał się ciałem (J 1.14). Wniebowstąpie­ nie wskazuje na jego powrót do świata duchowego, jednak w formie bytu fizycznego (tzn. pozostaje on człowiekiem w ludzkim ciele). Następnie pojawiają się anioły, o których wspomina się w Nowym Testamencie 176 razy, głównie w Ewangeliach i Apokalipsie. Te boskie istoty wskazują na istnienie świata duchowego, który, jak mówi Nowy Testament, ma również ciemną stronę. Ta ciemna strona to dom ena szatana (lub diabła), o którym pisze się w Nowym Testamencie ponad 65 razy. sił ducho­ wych. które św. Paweł określa jako „zwierzchności i władze" (Rz 8,38: Ef 3.10: 6,12; Kol 1.16: 2.15) i oczywiście demony, o których mowa 52 razy (i „demon" to tylko jedno z określeń; nazywa się je również „duchami nieczystymi" około 23 razy). Innymi słowy, demony wpisują się w nowotestanicnlową wizję niefizycznego bądz duchowego świata, który otacza istoty ludzkie. W tym kontekście nic są one niczym dziwnym, jako że stanowią część normalnego biblijnego światopoglądu. Jeśli mieliby­ śmy zaprzeczyć istnieniu takich istot, logicznym rozszerzeniem byłoby zaprzeczyć istnieniu wszyst­ kich bytów duchowych, w tym najprawdopodobniej i Boga.

LX1I

Po trzecie, podczas gdy demony są przyczyną objawów, które w pierwszym m om encie interpretujemy jako zaburzenia psychologiczne, to nieprawda, że powodują one jedynie takie problemy. Cliorob> takie jak epilepsja (Mt 17.14-18). paraliż podobny do tego. który wywołują niektóre formy mala­ rii (Lk 13.10-13) i prawdopodobnie gorączka (Łk 4.38-39) wszystkie przypisuje się dem onom . Tak więc wiele schorzeń fizycznych przypisywało się demonom, jednak nie odpow iadały one za wszystkie choroby fizyczne, ponieważ Ewangelie rozróżniają pomiędzy uzdraw ianiem i wypędzaniem demo­ nów. Istotne jest. czy schorzenia fizyczne przypisywane dem onom rzeczywiście ustępowały, kiedy Jezus wypędzał demona. Jeśli tak. potwierdzałoby to tezę. że to dem on powodował problem i że chodziło raczej o wypędzenie złego ducha niż uzdrowienie. Po czwarte, istnieje uzasadnienie takiego nacisku na istnienie dem onów w Nowym Testamencie, a zwłaszcza w Ewangeliach (jedyna część Bibli. która m ocno podkreśla ich realność). Jezus przy­ szedł. ogłaszając panowanie lub Królestwo Boga. Kiedy „Królestwo" to nadchodziło w bardziej fizycz­ nej formie w Starym Testamencie, następował konflikt między Bogiem (Jahw e) i bogami Kananejczyków1(a wcześniej bogami egipskimi). Kończyło się to na tym, że Bóg dem onstrow ał swoją moc nad innymi bogami i często niszczył reprezentujące ich figury. Teraz, w Nowym T estam encie. Królestwo nadchodzi i przeciwstawia mu się królestwo szatana, jak widać w' historiach o kuszeniu i innych wzmiankach o szatanie w Ewangeliach. Mniejsze siły sprzymierzone z szatanem (dokładny związek między szatanem i innymi ciemnymi siłami nigdy nie zostaje szczegółowo opisany) również są zaan­ gażowane w len konflikt. Jeśli królestwo Boże ma przyjść do ludzi, siła królestwa ciem ności musi zostać pokonana, a demony zniszczone (patrz Mk 1,24: 5.7-8). Tak więc dem ony są częścią kosmicz­ nego bądz duchowego konfliktu, który kryje się za zewnętrznymi działaniam i takim i jak kazania, na­ uczanie i uzdrawianie. Demony wpasowują się w przedstawioną w Nowym T estam encie wizję króle­ stw a Bożego i twierdzenie, że zbawienie to nie tylko w'yzw'olenie od fizycznych schorzeń, politycznego ucisku czy biedy, ale przede wszystkim zbawienie od Sądu O statecznego, od grzechu duchowego i ucisku ze strony złych sil duchowych związanych z tymi rzeczami.

Zatem, jeśli ktoś wierzy w to, że Nowy Testament wiernie przedstawia świat i sytuację człowieka, to całkiem normalne i logiczne, że wierzy w demony jako prawdziwe byty duchowe. Równie norm al­ na jest wiara w to. że rozprzestrzeniające się królestwo Boże będzie napotykać takie istoty. Jednak tylko dzięki duchowej przenikliwości można dociec, kiedy potrzeba słów rady i pocieszenia, kiedy uzdrowienia, a kiedy rozkazu, żeby wyrzucić demona. W obliczu takiej przenikliwości, rezultaty będą korzystne, lak jak w przypadku Jezusa i jego apostołów. Kiedy jej brak, napotkam y albo odrzucenie istnienia demonów (z takim skutkiem, że wiele osób, które mogło zostać uzdrowione, nie zostanie uzdrowione) lub fascynację nimi. gdzie ludzie albo wycofują się przestraszeni, albo próbują „wypę­ dzić" coś. co tak naprawdę jest tylko chorobą i w ten sposób krzywdzą innych. Nowy Testament naucza prawdy o demonach. Naucza także, żeby się ich nie bać i żeby ich nie szukać, a zamiast tego uznać. że. jeśli kiedy się je napotka, Chrystus ma dość mocy, żeby je wypę­ dzić.

12 Dlaczego istnieją cztery odmienne Ewangelie? Każdy czytelnik widzi, że Ewangelie różnią się między sobą. Czasami wydarzenia p r z e d s ta w io n e są w innej kolejności (u św. Jana wypędzenie kupców ze świątyni następuje na początku misji Jezusa, a u Marka na końcu). Czasami różne są detale (np. imiona apostołów lub imiona w r o d o w o d a c h

Wprowadzenie

l x iii

w Mt 1 i Łk 3). Czasam i różnica dotyczy tego, co obejmują (wiele wydarzeń opisanych u sw. Jana nie występuje w pozostałych trzech Ewangeliach). Dlaczego tak jest? Marny skłonność do patrzenia na Ewangelie podobnie jak na współczesną biografię. Chcieliby­ śmy w nich znaleźć wszystkie fakty na temat Jezusa, a w szczególności właściwą chronologię jego życia. W naszej kulturze przywiązuje się niezwykłą wagę do porządku i detali. W świetle tych standar­ dów, Ewangelie wypadają dosyć umiarkowanie. Jednak autorzy Ewangelii nie mieli zamiaru pisać współczesnej biografii. Nie wiedzieli nawet lub nic zdawali sobie sprawy, że jeszcze setki lat później ludzie wciąż będą się interesowali tym. co oni napisali. G atunek, który byl im znany, to biografia starożytna. Celem takiego dzieła nie było podanie chronologii czyjegoś życia, ale przedstawienie wybranych faktów wskazujących na znaczenie życia danej osoby i m oralnych wniosków', jakie czytelnik powinien z niego wyciągnąć. Widać to bardzo dobrze na przykładzie Żywotów Plutarcha. Każde życie przedstawione jest tam po to, aby przedstawić czytelnikowi pewien morał. Praca autorów Ewangelii przypomina bardziej właśnie ten rodzaj staro­ żytnej literatury, niż to, co obecnie określamy mianem biografii. Sposób, w jaki zostały napisane Ewangelie, był zrozum iały dła ówczesnych czytelników. Ewangeliści przedstawiali wybrane wydarzenia z życia Jezusa w określonym celu. Św. Jan jasno przedstaw ia swój zamiar: „I wiele innych znaków, których nie zapisano w tej książce, uczynił Jezus wobec uczniów'. Te zaś zapisano, abyście wierzyli, że Jezus jest Mesjaszem, Synem Bożym, i abyście wierząc, mieli życie w imię Jego” (J 20,30-31). Z pozostałych Ewangelistów, św. Marek i sw. Łukasz przedstaw iają podobne wytłumaczenie. Ewangelia św. Mateusza zdaje się row nież zawierać instrukcje dla Kościoła, bowiem autor dzieli w-ypowiedzi Jezusa na pięć długich przemówień na tematy przydat­ ne dla społeczności wierzących. Każda Ewangelia skierowana jest do innej publiczności. Jeśli tradycja się nie myli. Ewangelia wg św. Marka jest zapisem kazań sw. Piotra w Rzymie. Innymi słowy skierowana jest głównie do osób wyznania niemojżeszowego. Św. Łukasz adresuje swoją Ewangelię do kogoś, kto zdaje się być urzęd­ nikiem o wyznaniu niemojżeszowym (Łk 1.1-4). Nikt nie wie, kim była ta osoba (czy może Teofil - mi­ łujący Boga - to ogólne określenie osoby kochającej Boga. która sięgnie po tę księgę), a dwutomowe dzieło - Ewangelia i Dzieje Apostolskie autorstwa św. Łukasza, zdaje się mieć na celu obronę wiary chrześcijańskiej przed pogańskimi przywódcami (a może naw'et obronę św. Pawła). Nie jest to ten sam rodzaj generalnej publiczności co u Marka. Śwt Mateusz z drugiej strony wydaje się odwoływać do żydowskich lub chrześcijańskich słuchaczy. Publiczność św. Jana ma jeszcze inny charakter. Oczy­ wiście nawet ten sam kaznodzieja nie używa tego samego „kazania" dla różnych odbiorców. Ponadto, autorzy Ewangelii różnili się między sobą jako ludzie. Autor Ewangelii wg sw. Jana patrzy na Jezusa z perspektywy Judei i wspomina jedynie o kilku wydarzeniach, które mają miejsce w Galilei, podczas gdy pozostałe Ewangelie koncentrują się bardziej na Galilei i innych miejscach poza Judeą. Autorzy mieli również różne zainteresowania. U św. Łukasza znajdujemy zainteresowa­ nie zagadnieniami związanymi z użyciem pieniędzy i własnością, akceptacją kobiet przez Jezusa i modlitwą. Św. Mateusza bardziej interesuje związek Jezusa z prawem żydowskim. Św’. Marek za­ mieszcza niewiele nauk Jezusa i koncentruje się raczej na jego działaniach. Niektóre z tych działań wiążą się z zainteresowaniami autora, inne wynikają z potrzeb potencjalnych odbiorców. Warto również zwrócić uwagę na długość Ewangelii. Ewangelie wg św. Mateusza, Łukasza i Jana są tak długie, że niewiele brakuje, a zajęłyby po dwa tomy. Zwoje miały określone długości i te pisma mają długość maksymalną. Tak więc kiedy cytują oni św. Marka, czasem muszą stosować skróty, żeby nic musieć ograniczać fragmentów własnego tekstu.

radzenie

LXIV

Zasady pisania biografii w tamtych czasach nie zobow iązyw ały au to ra d o p rzed staw ia n ia wszyst­ kiego w kolejności chronologicznej. Św. Marek stosował pew ne zasady ch ro n o lo g ii, je d n a k inni auto­ rzy grupowali fakty, kierując się innymi zasadam i. Św. Ł ukasz u m ieszcza w iększość nauk Jezusa w kontekście podróży z Galilei do Jerozolim y (Łk 9,51 - 19.10 tak zw ana „ n a rra c ja podróżnicza"). Równocześnie mamy tu także Kazanie na Równinie (Lk 6). Św. M ateusz u m iesz cza w iększość tych samych nauk w Kazaniu na Górze w Mt 5 - 7. włączając weń zarów no m ateriał z K aza n ia na Równi­ nie, jak i treści znalezione w „narracji podróżniczej” u św. Łukasza. Te dw ie E w angelie używają róż­ nych struktur, żeby przedstawić ten sam m ateriał. Ich form a zależy od z a in tereso w ań ich autorów. Św. Łukasz więcej uwagi poświęca przem ieszczeniu geograficznem u z G alilei d o Je ro zo lim y (a na­ stępnie w Dziejach Apostolskich z Jerozolim y do Rzym u), n ato m iast św. M a teu sz k o n cen tru je się bardziej na tym. w jaki sposób postać Jezusa nawiązuje do obrazu M ojżesza. C o ciekaw e, obaj auto­ rzy korzystają z Ewangelii św. Marka, jednak cytują ją całym i frag m en tam i. Św. Ł u k asz przetwarza tekst Marka bardziej niż Mateusz (częściowo dlatego, że św. Ł ukasz b ard zo d b a o styl greki, a styl Marka jest dość prosty w tym względzie). Św. Jan jest inny Nic opowiada tylu historii o Jezusie. Z am iast tego d ecy d u je się przedstaw ić siedem znaków, siedem wybranych cudów (chociaż wie. że Jezus dokonał ich o w iele w ięcej). Nie podaje on wielu krótkich stwierdzeń Jezusa, lecz dłuższe wypow iedzi, w k tó ry ch ciężko stwierdzić, kiedy przestaje mówić Jezus, a zaczyna Jan (w oryginalnych m an u sk ry p tach nie sto so w a n o cudzysłowia ani innych form interpunkcji, a nawet podziału tekstu na wyrazy). Chodzi o to. podobnie jak w innych biografiach z tego okresu, że E w angelie nie są fotografiam i, lecz portretami Jezusa. W portrecie ważne jest dokładne podobieństw o, ale m a larz m o że też dorzucić inne elementy, które widzi w malowanej osobie: czasem m oże w yrazić ja k ą ś ce c h ę c h a ra k te ru przed­ stawiając dokonanie tej osoby lub wykonywany przez nią zawód. M oże o so b a ta p o zow ała d o portre­ tu w pustym pokoju, a potem malarz domalował otaczającą ją scenę, któ ra p o d k re śla ła o k reślo n ą jej cechę. Nic możemy powiedzieć, że taki portret jest niedokładny. W iemy, że takie w łaśnie je s t zadanie portretu. W rzeczywistości, często jest on dokładniejszy niż fotografia, bo p o k azu je n am rzeczy, któ­ rych nigdy nie zobaczymy na zdjęciu (jak np. charakter), ale są one w dużej m ierze częścią danej osoby. W Ewangeliach mamy zatem cztery różne portrety Jezusa. Każdy z czterech p isarzy koncentruje się na innych aspektach Jego życia i osoby. Miało to odbicie we w czesnej h isto rii K ościoła, gdzie Ewangelie utożsamiano z różnymi wizerunkam i. Ewangelia św. Ja n a to orzeł, p o d c z a s gdy św. Łuka­ sza reprezentuje postać ludzka. Św. Marek identyfikowany był z w olem , a św. M a teu sz z lwem (z po­ wodu krolewskości). (Wizerunki zaczerpnięte są z Ap 4.7). Nie jesteśm y zatem ograniczeni d o jednej perspektywy patrzenia na Jezusa, ale mamy do wyboru cztery. Dlatego też ważne jest, aby czytać każdą Ewangelię jako osobne dzieło, zam iast próbow ać połą­ czyć je w jeden harmonijny opis. Harm onia taka próbuje zsum ow ać w szystkie cztery Ew angelie w jedną historię, jednak w len sposób traci się perspektywę Ewangelii. To tak jakby b rać fragm enty różnych portretów i próbować połączyć je w portret zbiorowy. H arm onia zaspokaja naszą potrzebę uporządkowania wszystkiego, jednak w len sposób zm ieniam y znaczenie Ewangelii. K oniec końców. Bóg nie natchnął autorów do stworzenia harm onii. Bóg zdecydował o napisaniu czterech Ewangeliia nie jednej autoryzowanej biografii. Innymi słowy, wydaje się. że Bóg chciał czterech portretów Je­ zusa i czterech przesłań dla Kościoła zamiast tylko jednego. Te cztery portrety nie wykluczają się nawzajem. Są po prostu różne. Jeśli czterech artystów usiad­ łoby. żeby namalować len sam zachód słońca, każdy z nich stworzyłby inny obraz. Każdy

Wprowadzenie

LXV

z nich w yrzuciłby lub dom alow ał inne szczegóły. Każdy stosowałby inną perspektywę i może wolałby podkreślić inny m o m en t zachodu słońca. Ż aden z nich nie byłby w „błędzie”, bo każdy malowałby ten sam zach ó d słońca. Tak więc w p rzy p ad ku Ewangelii, różnice są istotne. Kiedy napotkamy taką różnicę, musimy zadać sobie pytanie, dlaczego ta Ewangelia jest inna. Niektóre różnice nie mają większego znaczenia. Na przykład Mk 6,39 w spom ina o tym, że traw'a była zielona, a żadna z innych Ewangelii nie zaw iera tego szczegółu. A utorzy mogli po prostu pom inąć ten detal i zaoszczędzić miejsce. Inne różnice są ważne. Kiedy św. M ateusz cytuje słowa Jezusa na tem at rozwodu ( Mt 19,9). mówi jedynie o mężczyź­ nie rozw odzącym się z kobietą, poniew aż wedle prawa żydowskiego tylko mężczyźni mogli decydo­ wać o rozw odzie. Kiedy św. M arek pisze o tym samym ( Mk 10,11-12), mówi zarówno o mężczyznach rozw odzącycli się z kobietam i, jak i kobietach rozwodzących się z mężczyznami, ponieważ w Rzymie rozw odzić m ogli się i jed ni, i drudzy. Każdy z autorów odzwierciedla prawdę głoszoną przez Jezusa (p raw d o p o d o b n ie po aram ejsku. nie po grecku) w zgodzie z systemem prawnym obowiązującym d an ą g ru p ę odbiorców . Każdy z nich odpow iednio przedstawia troskę Jezusa o trwałość małżeństw. P odobnie M ateusz przedstaw ia kuszenia C hrystusa w takiej kolejności, aby kończyły się na górze, p oniew aż in teresow ała go postać Jezusa jako nowego Mojżesza (M t 4.1-11), a Łukasz ustawia je tak. aby Je zu s skończył w Jerozolim ie, w zgodzie z jego strukturą od Galilei do Jerozolimy (Łk 4.1-13). Ż aden z nich nie tw ierdzi, że przedstaw ia wydarzenia w porządku chronologicznym, zatem przestrze­ ganie tego p o rząd k u nie m a tutaj kluczowego znaczenia. K ażda Ewangelia próbuje przekazać nam określoną wiadomość. Dla nas, jako czytelników, nie jest ważne, czy dostaniem y uporządkow ane chronologicznie sprawozdanie z życia Jezusa, ale czy zrozumie­ my przesłanie każdej z Ewangelii, czy usłyszymy ich nawoływanie do wiary, czy podporządkujemy się n auczaniu Jezusa i czy będziem y żyć jako Jego uczniowie i naśladowcy. Na koniec, nic oczekuje się od nas, że będziem y krytykam i literackimi, ale że wypełnimy nasze domy „blaskiem", który bije z tych czterech portretów .

S ta r y T estam ent

K s ię g a R o d z a ju

Powyższy argument użyty jako wyjaśnienie,

1 - 2 Elohini czy Jahw e?

dlaczego Mojżesz mial dostęp do materiałów się­ D laczego w Rdz 1 używa się w odniesieniu do

gających daleko poza jego czasy i dlaczego uży­

Boga jed y n ie

wał podwójnego nazewnictwa był jednak zbyt

hebrajskiego

im ienia

Elohini,

„Bóg”, a ju ż w drugim rozdziale, od drugiej poło­

prosty; nie brał bowiem pod uwagę faktu, że

wy w ersetu R dz 2,4 mówi się o Nim wyłącznic

zróżnicowanie w zastosowaniu dwóch imion bo­

Jahw e E lohim , czyli „Pan Bóg"? Ta rozbieżność

skich w Księdze Rodzaju podlegało pewnym za­

boskich im ion jest tak uderzająca, że w kręgach

sadom, które można dość precyzyjnie opisać. Po

biblistów-krytyków przyjęło się uważać, że autor,

pierwsze, imię Jahwe. „Pan", to imię własne uży­

lub jak wolą przedstaw iciele szkoły krytycznej,

wane jedynie w odniesieniu do Boga Izraela.

redaktor, korzystał z dwóch różnych źródeł, for­

Z drugiej strony, Elohim to nazwa rodzajowa od­

m ułując opisy stw orzenia świata przedstaw ione

nosząca się do „Boga" lub „bogów", która dopie­

w pierw szych dw óch rozdziałach.

ro z czasem przekształciła się w imię własne.

Osobą, która utorowała drogę powyższej teo­

Imię Jahwe stosuje się w miejscach, gdzie

rii dwóch źródeł był Jean Astruc (1684-1766).

Biblia podkreśla osobistą relację Boga ze swoim

osobisty lekarz Ludwika XV oraz profesor na wy­

ludem i etyczny aspekt jego natury. / drugiej

dziale medycyny Uniwersytetu Paryskiego. Cho­ ciaż był on zdania, że autorem całego Pięcioksięgu

strony, imię Elohim odnosi się do Boga Stwórcy

był Mojżesz, w książce na temat Księgi Rodzaju opublikowanej w 1753 roku stwierdza, że imiona Elohim i Jahwe stanowią poszlaki wskazujące na to. że Mojżesz redagując tekst, korzystał z dwóch różnych źródeł, a to. co opisywał, wydarzyło się oczywiście dużo wcześniej względem jego epoki.

wszechświata, ludzi i rzeczy, a zwłaszcza świata materialnego: On był Panem natury, źródłem wszelkiego życia. Omawiane zróżnicowanie w użyciu imion boskich najlepiej widać w teks­ tach takich jak Psalm 19. Imię Eiohim występuje w pierwszej części tego psalmu, która opisuje akt stworzenia i relację Boga ze światem materiał-

n> m. Jed n ak w środku utworu psalm ista zm ienia

stw orzenia, staje się Jahw e, który jest zaintereso­

tem at i zaczyna mówić o prawic Pana i związku

wany o sobistą relacją z tym i, którzy będą razem

Pana z tymi. którzy G o znają: tu pojawia się imię

z N im obcow ać i rozm aw iać.

Jahwe. Sprawa się komplikuje, kiedy w Księdze Wyjścia (W j 6.3) Bóg mówi: ..Ja objawiłem się

1 - 2 P oetyckie? M etafo ry czn e?

Abrahamowi. Izaakowi i Jakubowi jako Bóg

H istoryczne?

W szechm ocny, ale imienia mego. Jahwe, nie ob­ jaw iłem im". Rozwiązanie tej pozornej sprzecz­

C zy opis stw o rzen ia św iata w pierw szych dwóch

ności z około 150 zastosow aniam i im ienia Jahw e

rozdziałach Księgi R odzaju, je s t m ityczną, poety­

w okresie palriarchalnym tkwj w gram atyce języ­

cką h isto rią stw o rzen ia św iata typow ą dla Bli­

ka hebrajskiego, a dokładnie w jej technicznym

skiego W schodu, czy rep re z e n tu je osobny gatu­

aspekcie, zwanym beth essentiae, w wyrażeniu

nek literacki? Jak po w in n iśm y interpretow ać po­

.objaw ić się jako". W yrażenie to sugeruje, że

w tarzające się w nim z d a n ia i, ja k się wydaje,

chociaż A braham . Izaak i Jakub słyszeli i stoso­

stereotypow ą form ę k ażd eg o z aktów stworze­

wali imię Jahwe, to dopiero w czasach M ojżesza

nia? C o w ięcej, sp ó jrzm y na sp osób, w jaki

zdano sobie w pełni sprawę z charakteru, natury

przedstaw ia się Boga - z ręk am i, nozdrzam i itp.

i istoty tego im ienia. .O bjaw ić się jak o ” pow inno

C zy to nie dość. by p rz ek o n ać każdego myślące­

się rozum ieć jak o „charakter [ natura) Jahw e [nie

go człow ieka, że nie m am y d o czynienia z do­

była im znana]". Reasum ując, imię Jahw e stosow ane jest. kie­

słow nym , n o rm aln y m o p ise m tego, jak przebie­ gało stw orzenie św iata?

dy Biblia chce przedstaw ić osobistą naturę Boga

N ie ulega w ątpliw ości, że rozd ziały te zawie­

i Jego bezpośrednią relację z ludźm i pozostający­

rają dużą ilość figur stylistycznych. C o więcej,

mi z Nim w szczególnym zw iązku. Z drugiej stro­

istnieje książka Figures o f Speech in the Bibie, któ­

ny. imię Elohim występuje wtedy, kiedy Pism o

rej autor, E. W. Bullinger. w ym ienia ponad 150

Święte odnosi się do Boga jako Bytu tran scen ­

przykładów takich

dentnego. twórcy św iata m aterii, a zarazem

(R dz l.l - 11,32). Je d n a k nie w tym rzecz, ponie­

Tego. który stoi ponad wszystkim. Elohim zawie­

waż w szystkie rodzaje lite ra tu ry zaw ierają pew­

ra w sobie znaczenie bardziej filozoficzne, które

ne, jeśli nie liczne, elem en ty stylistyczne. Mówie­

figur w K siędze Rodzaju

łączy boskośc z istnieniem św iata i ludzkości.

nie o tym , że Bóg m a ludzkie części ciała stanowi

Jednak dla tych, którzy szukają bardziej bezpo­

w łaśnie przykład figury stylistycznej zwanej an-

średniej, osobistej i etycznej wizji Boga, o dpo­

tropom orfizm em .

wiedniejszy jest term in Jahwe. W związku z tym. w pierwszym rozdziale

Jed n ak kw estia rodzajów literackich to osob­ ne zagadnienie. S tw ierdzenie, żc Księga Rodzaju

Księgi Rodzaju, popraw nie stosuje się im ię Elo­

1-3 nie je st dosłow nym odzw ierciedleniem praw­

him . oddając rolę Boga jako Stwórcy całego

dziwych w ydarzeń, poniew aż w ystępuje w niej

w szechśw iata i wszystkiego, co żywe i śm iertel­

język m etaforyczny, byłoby w yciąganiem po­

ne. Tem at zawęża się w rozdziałach 2 i 3 Księgi

chopnych wniosków. N iektóre in n e gatunki lite­

R odzaju, gdzie opisuje się osobistą relację Boga

rackie m ożna je d n a k ż e w ykluczyć, poniew aż nie

z pierw szą parą ludzi. A dam em i Ewą. P rzedsta­

spełniają one w pełni jednolitych kryteriów , któ­

wia się tu Boga przechadzającego się i rozm aw ia­

re są decydujące w takich sytuacjach.

jącego z A dam em w rajskim ogrodzie. Z atem

Po pierw sze, biblijny o pis stw orzenia świata

obok im ienia Elohim pojawia się tu imię Jahwe,

nie m a form y ani sensu m itologicznego. Wszel­

co w skazuje na to. żc Elohim , Bóg wszelkiego

kie próby d o p atrzen ia się aluzji d o bogini Tiam al

5

Księga Rodzaju

w hebrajskim słowie tehom „bezm iar” (R dz 1.2)

1,28 Eksploatacja przyrody

od początk u były skazane na niepow odzenie, po­ nieważ tak a zgodność lam ala zasady morfologii

Czy błogosławieństwo wypowiedziane przez

i rów no zn aczn o ści w językach pokrewnych. Ża­

Boga w Rdz I zachęca nas. rodzaj ludzki, aby­

den szanujący się uczony nie powołuje się dzisiaj

śmy traktowali środowisko naturalne, jak nam

na ten przykład jak o na dowód, że Biblia była

się żywnie podoba? Czy obecny brak równowagi

swego czasu gatunkiem literackim określanym

ekologicznej, który można zaobserwować w tak

jako m it. Rów nie b łęd n e jest rozum ienie odnie­

wielu miejscach na Ziemi to skutek ortodoksyj­

sienia d o D u ch a Bożego, który „unosił się nad

nej obojętności chrześcijan wobec natury, tak

w odam i” w tym sam ym wersecie, jako ukrytej

jak opisuje to Lynn White Jr. w swoim sławnym

aluzji do fenickiego m itu, według którego świat

artykule. The Historical Roois o f Our Ecological

wykluł się z w ysiadyw anego kosm icznego jaja.

Crisis („Science” 155 11967J: 1203-1207)?

K rótko m ów iąc, w biblijnym opisie stworzenia

Już od dosyć dawna ogólnie przyjmuje się.

św iata nie m a nic, co łączyłoby go z kosmogo-

że naukowe i technologiczne przywództwo Za­

nicznym i m itam i Bliskiego W schodu.

chodu opiera się na biblijnej wizji rzeczywistości

N ie m ożem y też u zn ać 1 i 2 rozdziału Księgi

świata i przekonaniu, że świat miał swój począ­

Rodzaju za d zieło poetyckie. Form y hebrajskich

tek. ( Idea początku była niemożliwa w ramach

czasow ników są tu d o k ład nie takie sam e jak

uprzedniego, cyklicznego pojęcia czasu.) Co

te używ ane tradycyjnie w hebrajskiej narracji.

więcej, spuścizna judeo-chrześcijańska wnosi tak

poezji rzadko, jeśli

postępowe koncepcje jak uniformitaryzm, poję­

w ogóle, stosuje się hebrajski w ykładnik dopeł­

cie, które odegrało znaczącą rolę podczas rewo­

P onadto,

w

hebrajskiej

nienia bliższego, a w ystępuje on w Rdz 1 i 2.

lucji naukowej w XVII wieku i rewolucji przemy­

M ożna tam znaleźć więcej form gram atycznych

słowej w XVIII wieku. Jednak środowisko nauko­

i składniow ych, które w ystępują jedynie w pro­

we przyznało to niedawno i bardzo niechętnie.

zie. a nie w poezji. D latego też om awiany tekst nie m oże być zaliczony do poezji. To. co m am y przed sobą, to dokładny i ściśle

Jak tylko ta bitwa została wygrana, podnie­ siono kolejny zarzut, mianowicie, że Biblia uczy. że „to z woli boskiej człowiek wykorzystuje natu­

logicznie skonstruow any opis wydarzeń, które

rę dla własnych potrzeb" (White. The Historical

w Rdz 1 p rzedstaw ione są w sposób niemal wy­

Roois. s. 1205). To, co straciliśmy, z ekologiczne­

kładowy, dydaktyczny. Kładzie się tu nacisk na

go punktu widzenia, to według W hiiea duch po­

definicję, nazew nictw o i ogólną kolejność wyda­

gańskiego animizmu, który zakłada, że każde

rzeń. Jak o taki. opis stw orzenia świata ma naj­

drzew u źródło, strumień czy wzgórze mają swo­

więcej w spólnego z prozą narracyjną.

jego opiekuńczego ducha i duch ten powinien

N arracja w K siędze Rodzaju nie może być

zostać zjednany za każdym razem, kiedy czło­

u znana za „historyczną" w powszechnym zna­

wiek ingeruje w środowisko, ścinając drzewa,

czeniu tego słowa, gdyż za historyczne zwykło

prowadząc prace górnicze czy budując tamy na

się uznaw ać teksty, których wiarygodność mogą

rzekach. Chrześcijaństwo zwyciężyło prymityw­

potw ierdzić co najm niej dwa zrodla lub dwóch

ny animizm. twierdzi White. i tym samym umoż­

świadków. N iem niej jed n ak , z pewnością prezen­

liwiło eksploatację natury z pełną obojętnością

tuje się ona jak o zapis sekwencji prawdziwycli wydarzeń w znanym nam świecie czasoprze­

wobec wszystkich jej elementów'. Werset Rdz I.2S mógłby być przytoczony jako chrześcijańskie ze­

strzeni.

zwolenie na takie właśnie postępowanie.

S ta n Testament

6

Niemniej jednak, taki schem at myślenia to

Nawet w odnow ieniu N ieba i Ziem i nie wj.

zniekształcenie znaczenia nie tylko tego wersetu,

dać całkow itego o d erw an ia od obecnego Nieba

ale wręcz całego Pisma Świętego. Prawdą jest. żc

i Z iem i. Płom ienie S ądu O sta teczn eg o mają

całe stworzenie jest dziełem Boga: dlatego też

m ieć efekt jed y n ie oczyszczający, ponieważ, jak

przyroda jest prawdziwa i ma wielką wartość

czytamy, „niebo ze św istem przem inie, gwiazdy

i znaczenie. Jedyne, co różni ludzkość od reszty

się w ogniu rozsypią, a ziem ia i dzieła na niej

stworzenia to fakt. że Bóg stworzył m ężczyznę

zostaną zn alezio n e" (2 P 3,10). Z atem ziemia

i kobietę na swoje podobieństwo, dając im tym

nie zostanie całkow icie spalona! Lynn W hite tw ierdzi, że byłoby lepiej, gdy­

samym dodatkową wartość i znaczenie oraz uczynił ich zarządcam i całego stworzenia. Dar „panowania" nad naturą nie miał być

byśmy założyli, p o d o b n ie ja k św. Franciszek z Asyżu, że w szystkie istoty, łącznie z ludźmi,

pozwoleniem na jej używanie lub sam olubne wy­

są

korzystywanie w dowolny sposób. W żadnym

chęc nieograniczonej w ładzy n ad resztą stwo­

równe.

O d eb rało b y

to

ludziom

wszelką

razie ludzie nic mieli się znęcać nad innymi i nie

rzenia.

liczyć się z niczym; Adam i Ewa odpowiadali

Jednak taka rów ność kłóci się z ideą stwo­

przed Bogiem i byli odpowiedzialni za sposób,

rzenia ludzi na p o d o b ień stw o Boga. Drzewa,

w jaki dbali, lub nie. o świat przyrody, który ich

mrówki, ptaki, zw ierzęta to w szystko są stworze­

otaczał.

nia Boga. ale nie są o n e Je g o odzw ierciedleniem :

C o prawda, określenia uczynić poddaną i pa­

nie są rów nież o d p o w ied zialn e p rzed Bogiem za

nować dają do zrozum ienia, że natura nie podda

zarządzanie i używ anie dzieł stw orzenia. To zaś.

się tak łatwo i potrzebny będzie pewien rodzaj

co stanow i o g ran iczen ie dla ludzi, to fakt, żc każ­

przymusu. Jako że stworzony porządek został

dy z nas odpow iada p rzed B ogiem za swój stosu­

dotknięty grzechem pierworodnym tak sam o

nek do otaczającego go św iata.

dram atycznie jak pierwsza para ludzi, przyroda

M ożna by zapytać: „C o w ięc sta ło się z man­

nie będzie się nam poddawała z chęcią i łatwoś­

datem kulturow ym danym rasie ludzkiej w Księ­

cią. Musimy włożyć dużo siły i energii w jej użyt­

dze R odzaju?" O d p o w ied ź brzm i: m andat ten

kowanie.

pozostaje nam dany nadal. N iem n iej jednak,

Nie oznacza to jednak dokonywania gwałtu

znajdujem y go nie tyle w R dz 1.28, co raczej

na Ziemi. To zniekształcony sens om awianego

w Rdz 2.15. gdzie A dam d o sta je za zadanie

uprawnienia

„upraw iać" i „doglądać" o g ró d E den. To jest

pozwala

podejm ować

podobne

działania z dziką, w ynaturzoną rozkoszą. Jedy­

nasz m andat kulturow y.

nie jeśli nasze niegodziwości zostaną poskrom io­ ne przez Boga. możemy prawidłowo wykonywać powierzoną nam funkcję.

2,16-17 N iespraw iedliw a p ró b a?

Bóg pozostaje właścicielem świata przyrody (Ps 24.1) i wszystkie zwierzęta w lasach i bydło

D laczego Bóg wystawi! A d am a na próbę, umiesz­

na tysiącu wzgórz należy do niego (Ps 50,10-12).

czając w ogrodzie drzew o p o z n a n ia d obra i zła

Śmiertelnicy są jedynie zarządcam i podległymi

i następnie zakazał mu z niego je ść - zwłaszcza,

Bogu. Pod żadnym warunkiem nie powinniśmy

jeśli Jego boski d ar w szechw iedzy pozwalał

nadużywać ziemi lub nic liczyć się z nią. ani dla

Mu przew idzieć, że A dam w łaśnie to uczyni

szybkiego zysku, ani dla czystej zabawy. W isto­

Jaki byt cel lego przedsięw zięcia? C o m iało ono

cie. nawet Hiob był świadom, że ziemia żaliłaby się na niego, gdyby na oczach Boga traktował ją

udowodnić? Stw órca uznał za stosow ne p r z e p r o w a d z ić

niewłaściwie (Hi 31,37-40).

specjalną próbę posłuszeństw a ludzi (m ę ż c z y z n y

7

Księga Rodzaju

i kobiety), których stworzył. Jako że Adam i Ewa zostali stw orzeni ręka Boga. byli idealni i ze swej n atu ry zobow iązani do tego. by kochać

2,17 Dlaczego Adam i Ewa zginęli od razu?

i szanow ać Boga i być M u posłusznym i, jako

Dlaczego Adam i Ewa nic padli trupem tego samc-

Tem u. który ich tak h o jnie obdarow ał. Jednakże

go dnia, kiedy sprzeciwili się Bogu i zjedli zakazany

ta m iłość, szacunek i posłuszeństw o były nie-

owoc? Według Rdz 5.5. Adam dożył 930 lat. Czy

przetestow anym zestaw em darów. Dlatego też,

więc słowu szatana z Rdz 3.4 - ..Na pewno nie

jeśli ludzie m ieli być strażnikam i m oralności.

umrzecie" - były bardziej dokładnym oddaniem

trzeba

stanu rzeczy niż to. co powiedział Bóg w Rdz 2.17

było przeprow adzić próbę posłuszeń-

stwa.

- „gdy z niego spożyjesz, niechybnie umrzesz"?

P róba la nie m ogła jed n ak wymagać złamania obow iązku m oralnego, jak te zawarte w De-

Czy szatan jest bardziej uczciwy niż sam Bog? To trudne stwierdzenie wymaga analizy co

kalogu. M usiał być to łatwy zakaz, który w prosty

najmniej trzech rożnych pojęć związanych z cy-

sp osób przetestow ałby w ierność czkw ieka. Jako

tatem z Rdz 2.17: (1) drzewa poznania dobra

że A dam i Ewa mogli do woli jeść owoce ze w szystkich innych drzew w ogrodzie, naruszenie tego zakazu byłoby aktem czystego buntu prze-

i zła; (2) znaczenia frazy „kiedy (dosłownie, w dniuj z niego spożyjesz": i (3) znaczenia frazy „niechybnie umrzesz",

ciwko boskiem u rozporządzeniu. Bóg musiał

Zacznijmy od drzewa. Nie ma żadnych pod-

wybrać m etodę, gdzie złam ane zostałoby prawo

staw. by sądzić, że drzewo było magicznym sym-

pozytyw ne (p raw o praw dziw a tylko dlatego, że Bóg tak pow iedział) lub takie, które wydawałoby się logicznie uzasadnionym

bólem, lub że zawierało tajemniczy enzym, który autom atycznie wywoływał napływ wiedzy obej-

postanow ieniem .

mującej całą gamę dobra i zła. Zamiast tego.

Z aletą zastosow ania tak skrom nego testu był

łatwiej jest założyć, że drzewo działało na podob-

fakt. że. jeśli śm iertelnicy mieliby przejść poważ-

ncj zasadzie jak obrzęd czy sakrament Wiccze-

niejszą próbę i wyszliby z niej zwycięsko, mogli-

rzy Pańskiej lub Eucharystii w Nowym Testa-

by oczekiw ać nagrody proporcjonalnej do prob-

mencie. Drzewo było symbolem ujętym w formie

lem u i stw ierdzić, że zasłużyli na zbawienie.

rzeczywistego drzewa, tak jak chleb i wino Eu-

To zad an ie było jed n ak bardzo proste: posłuchać

charystii są symbolami w postaci prawdziwego

Bożego rozkazu. Uspraw iedliw iało ono później-

chleba i wina. Podobnie drzewo życia też było

sze zachow anie Boga i wskazywało na to, że

prawdziwym drzewem, z tym że symbolizowało

śm iertelnicy stw orzeni przez Boga mieli pew-

fakt. że życie jest wyjątkowym darem ofiarowa­

ną w olność, za którą musieli być odpowie-

nym ludziom przez Boga. Dlatego też. uczestni-

dzialni. W rezultacie, próba przeprow adzona przez Boga nie jest ani absurdalna, ani uwłaczająca.

ków komunii ostrzega się, aby nie spożywali clementów Wieczerzy Pańskiej w niegodny sposób. ponieważ jeśli przyjmuje się je bez należytej po-

D oskonałość Boga wymaga tego sam ego od Jego stw orzenia. Jednak, jeśli ta doskonałość jest

wagi i jeśli dana osoba nie uznaje w pełni Chrystusa jako Zbawiciela, to niegodne spożywanie

z góry przyznaw ana w akcie stworzenia, dobroć pochodząca od Boga musi zostać przetestowana, zanim uzna się, że od tego m om entu jest w ieczna.

tych raczej zwyczajnych rzeczy (zwyczajnych przynajmniej z wyglądu) może powodować chorobę. a w niektórych przypadkach nawet śmierć (I Kor 11.30).

S ta n ■Testament

Drzewo było symbolem, który miał przete­

8 W tym p rzy p ad k u , śm ierć duchow y była

stować postępowanie pierwszej pary ludzi. Czy

bezpośrednią

posłuchają Boga. czy będą bronić własnej woli.

okazanego p o p rzez um yślne zerw an ie prawdzi­

na przekór jasnym rozkazom Boga? Twierdzenie,

wego ow ocu z praw dziw ego d rzew a w prawdzi­

k o nsekw encją

nieposłuszeństwa

że drzewo miało magiczną moc przekazywania

wym ogrodzie. Ś m ierć n a stą p iła natychmiast:

poznania dobrego i złego stoi w sprzeczności

Stali się oni „um arłym i na sk u te k (...) występków

z boskim zamysłem: drzewo miało sprawdzić,

i grzechów " ( E f 2 .1). Ta se p a ra c ja i odizolowanie

jak bardzo pierwsi ludzie chcą być posłuszni

od Boga w końcu d o p ro w ad ziły również do

Bogu. To. żeby mężczyźni i kobiety mieli możli­

śm ierci fizycznej. Ta była je d n a k bardziej skut­

wość poznania dobra i zła. nie jest sam o w sobie

kiem ubocznym niż b e z p o ś re d n ią konsekwencją

niepożądane ani godne potępienia. To nie wie­

ich grzechu. P raw dziw ie za b ó jc z a była śmierć

dza jako taka jest tu zabroniona. Drzewo repre­

duchowa!

zentuje jedynie możliwość, że istoty stworzone

Zobacz również k o m e n ta rz do Rz 5,12.

na obraz Boga mogą się Mu sprzeciwić, i służy do konkretnego wyrażenia tego buntu. Równie naiwnie byłoby nalegać, że fraza

2,18 Pomoc dla m ężczyzny?

„kiedy |w dniu|" znaczy, że tego samego dnia nastąpi śmierć. Znajomość hebrajskiego idiomu

C zy kobiety są p o d rz ę d n e w obec m ężczyzn,

pozwala rozwiązać len konflikt. Na przykład

stw orzone jed y n ie po to , aby im służyć? Czy

w I Kri 2.37 Król Salomon ostrzega buntowni­

z tekstu biblijnego w ynika, że m ężczyźni są ini­

czego Szimejego: „w dniu, w którym wyjdziesz

cjatoram i a kobiety ich asy sten tk am i? Czy to

|z Jeruzalem | i przekroczysz potok C edron | któ­

dlatego kobieta pasuje d o m ężczyzny?

ry płynie zaraz za murarni po wschodniej stro­

W oczach S tw órcy życie A d a m a było nie­

nie m iasta|. na pewno umrzesz". Ani fragm ent

kom pletne i brakow ało m u czeg o ś, poniew aż żył

7. I Kri. ani z Księgi Rodzaju nie sugeruje natych­

on bez społeczności i bez drugiej osoby. Stwórca

miastowości akcji w tym samym dniu. zam iast

oceniał tę sytuację d o ść negatyw nie: „N ie jest

lego wskazuje on na nieuchronność przewidzianej

dobrze".

konsekwencji, która będzie rezultatem postępo­

W K siędze K oheleta zn ajd ziem y podobną

wania zapoczątkowanego w tym dniu. Rów­

opinię na tem at sa m o tn o ści (K o h 4,9-12). Mę­

noznaczne sformułowania to m.in. gdy. skoro,

drzec Salom on radzi: „L epiej je s t dw óm niż jed­

w dniu IkiedyI (patrz Rdz 5.1; Wj 6.28: 10.28;

nemu (...) Bo gdy u p ad n ą, je d e n podniesie dru­

32.34).

giego (...) Również, gdy dw óch śpi razem , nawza­

Ostatnia sprawa to definicja śmierci. Pismo

jem się grzeją; jed en nato m iast ja k ż e się zagrze­

Święte wspomina o trzech rodzajach śmierci.

je? A jeśli n apadnie ich je d e n , to dw óch przeciw­

Często tylko z kontekstu można wywnioskować,

ko niem u stanie [...)”. C o praw da, w J r 16,1-9

o którym rodzaju jest mowa. Istnieje śmierć fi­

Bog nakazuje prorokow i Jerem iaszow i pozostać

zyczna. śmierć duchowa, która zmusza winnego

sam otnym , to jed n ak jest znak, że boski sąd nad

do ukrycia się przed Bogiem, tak jak uczynili to

ludźmi jest tak blisko, że nie w arto się żenić. Nie­

Adam i Ewa, kiedy nadszedł moment spotkania

mniej jednak. pełne życie to życie, które wypełnia

w ogrodzie (Rdz 3.8), a także „druga śmierć"

się w spólnotą z drugą osobą lub g ru p ą osób.

(o której mowa w Ap 20,14, kiedy człowiek zosta­

Księga Rodzaju mówi. że Bóg stworzył ko­

je ostatecznie, całkowicie i na wieki oddzielony od Boga. bez nadziei na zmianę, po tym jak cale

bietę po tym, jak stworzył m ężczyznę. M iało to

życie odrzucał Boga).

przynieść koniec sam otności A dam a i zmienić sytuację, którą Bóg oceniał jak o „niedobrą". Ko­

9

Księga Rodzaju

bieta m iała być dla A dam a „pom ocą", tak przy­

jeden razy. W wielu fragmentach stosuje się go

najm niej in terp retu je to słowo większość tłum a­

równolegle ze słowami, które jasno wyrażają siłę

czeń. Poniżej kilka przykładowych tłum aczeń

lub moc. Oto kilka przykładów:

tego fragm entu: „U czynię mu pom oc, która by była przy n im "(B iblia G d ańska); „Uczynię mu

Do Boga Jeszuruna nikt niepodobny, by to­

p om oc, jak gdyby jeg o odpow iednik" (Biblia Po­

bie dać silę ('-z-r). cwałuje po niebie, po ob­

znańska); „U czynię m u zatem odpow iednią dla

łokach, w swym majestacie. (Pwt 33,26,

niego p o m o c" (B iblia Tysiąclecia): „Uczynię mu

tłumaczenie autora).

p om oc o d p o w ied n ią dla niego" (Biblia Warszaw­ ska); „D am m u p o m o c p odobną do niego" (Bi­

Błogosławiony hądż Izraelu! Któż tobie po­

blia W arszaw sko-Praska).

dobny. narodzie zbawiony przez Pana? On

Jed n ak zwyczajowy przekład dwóch słów

jest tarczą twojej mocy ( -z-r) i mieczem two­

ezer kfnegdó jak o „odpow iednia dla niego po­

jego majestatu. (Pwt 33,29, tłumaczenie au­

m oc" jest praw ie na pew no błędny. Nie tak daw­

tora).

no R. David F reed m an zwrócił uwagę na to. że hebrajskie słow o

Jak widać, możemy być pewni, że 'ezer znaczy

ezer to kom binacja dwóch

rdzeni: ‘-z-r, o zn aczen iu „ratować, ocalać" i g-z-r.

„siła" lub „moc", kiedy tylko występuje obok

co znaczy „być silnym ". To. co je różni, to pierw­

słów oznaczających majestat lub innych wyrażeń

sza litera w hebrajskim . O becnie, litera ta jest

odnoszących się do siły. jak np. oz lub 'ttzzo. Co

niem a, je d n a k w czasach starożytnych odpowia­

więcej, istnienie dwóch imion jednego króla.

dał jej gardłow y dźw ięk zlokalizowany w tylnej

Ozjasz i Uzzjasz (oba odnoszą się do boskiej

części gardła: i czyli gajin, zapisywało się za po­

siły) potwierdza, że rdzeń ezer o znaczeniu

m ocą tego sam ego hebrajskiego sym bolu co inny

„silą”, był znany w języku hebrajskim.

dźw ięk, ajin. Dow ód na to, że wymawiało się je

Dlatego też proponuję tłumaczyć werset

inaczej, m o żn a zn aleźć w nazw ach miejscowo­

Rdz 2.18 jak następuje: „uczynię mu zatem odpo­

ści, w których zachow ało się g na początku wyra­

wiednią dla niego silę (lub m oc)”. Freedman su­

zu, jak np. Gaza lub Gomora. N iektóre języki se­

geruje nawet, na podstawie późniejszych zapisów

m ickie rozróżniały te dwa dźwięki w zapisie,

w języku hebrajskim, że drugie słowo w omawia­

inne nie; na przykład w języku ugaryckim istnia­

nym hebrajskim wyrażeniu powinno się tłuma­

ła różnica m iędzy ajin i gajin, a w hebrajskim nie

czyć jako „równą m u”. Jeśli tak jest w rzeczywi­

(R. David F reedm an, Woman, a Power Equal to

stości. Bóg stwarza dla mężczyzny kobietę, która

a M an. ..Biblical A rchaeology Review" 9 11983|:

jest mu w pełni równa i całkowicie do niego pa­

56-58). O koło roku 1500 przed C'hr. w języku feni-

suje. W ten sposób, mężczyzna nie będzie się już czuł samotny.

ckim dwa znaki odpow iadające tym dźwiękom

Podobne rozumowanie można znaleźć u apo­

zostały zastąp io n e jednym . W rezultacie, dwa

stola Pawła. W I Liście do Koryntian (I Kor

fonem y połączyły się w jed en grafem, a dwa róż­ ne rdzenie połączyły się w jeden, podobnie jak

11,10) nalega on: „Oto dlaczego kobieta winna mieć na głowie znak poddania /lub autorytetuj".

w angielskim je d n o słowo fa st może się odnosić d o prędkości (szybki), powstrzymywania się od jedzenia (post), przebiegłości w sprytnej sztuczce (fast deal), lub stanow czości, kiedy ktoś niezłom­ nie trzym a się swojego zdania. Rzeczownik ezer pojawia się w Starym Testamencie dwadzieścia

To rozumowanie, które podkreśla pełną rów­ ność między mężczyzną i kobietą, widoczne jest dalej w Rdz 2.23. gdzie Adam mówi o Lwie: „Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z męż­ czyzny została wzięta". Idiomatyczne znaczenie

S ta n Testament

10

wyrażenia „kość z moich kości" to „bardzo bli­

Nin-ti, „panią żebra", c o m o ż n a rów nież przetłu­

ska rodzina". Jed en z nas” lub właśnie „równy

m aczyć jak o „panią, k tó ra czyni żywym ". A dam nazw ał kobietę u tw o rz o n ą przez Boga

nam". Kobiela nigdy nic miała być asystentką ani

z jego żebra Ewą, „bo o n a sta ła się m atką wszyst­

„pomocnicą" mężczyzny. W języku angielskim

kich żyjących" (R d z 3 .2 0 ). S am u el N oah Kra­

słowo ma te (lielpmate - pomocnik, przyp. tłum .),

m er tw ierdzi, że „ta n a jsta rsz a gra słów została

pochodzi od staroangielskiego meet, które ozna­

p rzeniesiona i u trw alo n a w biblijnej historii

cza „odpowiedni" lub „pasujący" do mężczyzny.

o raju. m im o że tu traci o n a sw oje znaczenie,

Wszystko to zawiera się w wyrażeniu, które

poniew aż po hebrajsku, ż eb ro /c e la '/ i dający ży­

moim zdaniem powinno się tłumaczyć jako

cie [how ehj nie m ają ze sobą nic w sp ó ln e g o "1.

„równa”.

Związek Ewy z „żeb rem " i „życiem ” wydaje

Zatem zamysłem Boga było stworzyć „silę"

się być w spólny dla historii sum eryjskiej i biblij­

lub „moc" dla mężczyzny, która by mu „ o d p o

nej. W tej kwestii, mit su m ery jsk i m oże być rów­

wiadala" pod każdym względem, a nawet była

nie dobrze przein aczo n y m z ap isem tej samej

mu „równa”.

tradycji ustnej o p o c z ą tk a c h rasy ludzkiej. Jed­

Zobac: również komentarz do Rdz 2.20-23: I Kor 11.7: Ef 5,22: 1 Tm 2,11-12.

nak w yjaśnienie su m e ry jsk ie to h isto ria pełna rozm aitych bóstw , n ie p o ro z u m ie ń i nieszczęśli­ wych wypadków. N ie zaw iera o n o je d n a k żadne­ go konkretnego w y tłu m aczen ia. N ie należy za­

2,20-23 Dlaczego „z żebra” ?

kładać. że wersja heb rajsk a m iała na celu wyko­ rzystanie tej sam ej gry słów c o sum eryjski poe­

Podczas gdy Adam został ulepiony z „prochu

mat o raju. O pow ieść h eb rajsk a m a w rzeczywi­

ziemi" (Rdz 2.7). ten sam tekst mówi. że Ewa

stości inne znaczenie. R dz 2.19 m ów i, że wszyst­

powstała „z żebra wyjętego z mężczyzny". Skąd

kie zw ierzęta rów nież zostały u lep io n e „z gliny".

ta różnica? Czy użycie przez Boga dwóch róż­

To jedynie podkreśla fakt, że A dam ow i brakowa­

nych rodzajów materiału w tworzeniu dwojga

ło właściwego tow arzystw a.

pierwszych ludzi ma jakieś znaczenie? Jeśli tak, to jakie? Jeśli nie. po co to rozróżnienie?

Aby przedstaw ić

bliski

zw iązek

kobiety

z m ężczyzną, tekst nie m ów i, że Bóg rów nież ule­

W ostatnich lalach przyjęło się tłumaczyć

pił ją „z gliny" lub „z prochu ziem i”; zam iast tego

związek Ewy z żebrem, odnosząc się do sumeryj-

powstaje ona z jed n eg o z żeb er A dam a. Tak więc

skiego poematu o raju Dilmun. W języku sume-

określenie „kość z m oich kości i ciało z mego

ryjskim „żebro" to ii. Równocześnie, sumeryjskie

ciała" w skazuje nie tylko na p o c h o d zen ie kobie­

słowo ;/ znaczy również „uczynic żywym". Z na­

ty. ale również na bliskość m iędzy nią i m ężczy­

jomość tych dwóch faktów jest konieczna, aby

zną oraz partnerski ch a ra k te r zw iązku m ałżeń­

zrozumieć sumeryjski mit.

skiego.

Tak się stało, że sumeryjski bóg słodkich

Nie jest bez zn aczen ia fakt. że hebrajskie

wód. Enki, zachorował. Choroba dotknęła osiem

słowo przetłum aczone jak o „żebro" nie pojawia

części (lub organow) jego ciała. Lis obiecał, że

się w tym znaczeniu nigdzie indziej w Biblii

za odpowiednim wynagrodzeniem, sprowadzi

i norm alnie tłum aczy się je jak o „bok". Zatem

z powrotem wielką boginię-matkę Ninhursag.

jak tw ierdzą niektórzy reform atorzy, kobieta nie

która zniknęła po kłótni z Enki. Kiedy pojawiła się z powrotem, powołała do życia osiem bóstw uzdrawiających i Enki został uleczony na czas. Aby uzdrowić żebro boga Enki. bogini stworzyła

1 Sam uel N oah K ram er. Front the Tablets o f Sinner (Indian Hills. C olo.: F alco n 's W ings Press. 1957). s. 170-172.

11

Księga Rodzaju

powstała ze stó p m ężczyzny, co wskazywałoby,

hebrajskiego czasownika „znać": Księga Powtó­

że jest poniżej niego, ani z jego głowy, co znaczy­

rzonego Prawa 1,39: 2 Księga Samuela 14,17;

łoby, że jest pow yżej, lecz z jego boku, jako oso­

19,36; 1 Księga Królewska 3.9 oraz Księga Izaja­

ba mu rów na.

sza 7.15. Te fragmenty pomagają wykluczyć nie­

N iektórzy próbow ali tłum aczyć „żebro” jako

które z proponowanych teorii. Z pewnością nie

przestrzeń lub jam ę w ciele Adama, opierając się

jest słuszny pogląd, że pomiędzy Adamem i Ewą

na dziwnym założeniu, że człowiek był pierwotnie

doszło do przedwczesnego zbliżenia na skutek

biseksualny. U siłuje się następnie zastąpić słowo

pobudzających właściwości owoców pochodzą­

„żebro" innym słowem , określającym kobiece na­

cych z drzewa. Jedyny argument potwierdzający

rządy płciowe. P róba ta jest jednak z góry skazana

tę wątpliwą interpretację to nagle poczucie wsty­

na niepow odzenie, co bowiem zrobić z faktem, że

du (R dz 3.7) i kara wymierzona kobiecie, którą

Bóg „wyjął jed n o z jego żeber”?

niektórzy lokalizują w strefie jej seksualności

R zecz w tym , że m ężczyznę i kobietę łączą

(Rdz 3.16). Jednak nawet jeśli to. co się sta­

w spólność i p artn erstw o niespotykane w reszcie

ło wpłynęło na seksualny aspekt osobowości,

stw orzenia. Aby p odkreślić tę bliskość, Bóg sięg­

z tekstu jasno wynika, że znajomość dobra i zła

nął po praw dziw ą część z boku mężczyzny, aby

to przywilej boski (Rdz 3.5; 3,22). Rozszerzenie

po raz pierw szy pow ołać do życia nowe dzieło:

interpretacji seksualnej na Boga jest oczywiście

kobietę.

groteskowe i niczym nieuzasadnione.

Z obacz również kom entarz do Rdz 2,18: E f 5,22.

Oznacza to, że rodzaj ludzki mógł się upo­ dobnić do Boga, zdobywając całą możliwą wie­ dzę lub uzyskując niezależność, a w szczególno­ ści wolność moralną. Mądrość, która pozwala

3,5 Być takim ja k Bóg?

odróżnić dobro od zła. pojawia się w 2 Sm 19,36, gdzie Barzillaj, jako osiemdziesięcioletni męż­

Czy w ąż był bardziej uczciwy wobec Adam a

czyzna. wątpi w swoją umiejętność rozróżnienia

i Ewy niż Bóg? W ąż tłum aczy, że wydany przez

pomiędzy dobrem a złem. której król potrzebuje

Boga zakaz jed zen ia ow oców z drzew a poznania

od swego doradcy. Podobnie kobieta z Tekoa po­

wynikał z boskiej zazdrości: „tak jak Bóg będzie­

równała Dawida do anioła, który potrafi rozróż­

cie znali d o b ro i zło". C óż więc w efekcie pozna­

nić między dobrem a złem (2 Sm 14,17). Salo­

li m ężczyzna i kobieta? N iektórzy w idzą w tym podobieństw o do babilońskiej historii o potopie, zwanej Eposem 0 G ilgam eszu. W edług tej opowieści, dziki czło­

mon poprosił Boga o „serce pełne rozsądku do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra od zła” ( I Kri 3.9). Pokusa węża nie oznaczała zatem, że ludz­

wiek Enkidu, który daje się „ucywilizować” przez

kość posiadłaby nieskończoną wiedzę podobną

spędzenie sześciu dni i siedm iu nocy z prostytut­ ką. widzi, że zw ierzęta od niego uciekają a ko­

afrodyzjaku, który skłonił ludzi do nieznanych

do boskiej, ani że zakazany owoc byl rodzajem

bieta mu gratuluje: „Jesteś mądry, Enkidu. Sta­ im dotąd relacji seksualnych lub cielesnych. Za­ łeś się bogiem ". Jednak dwa zdania z Rdz 3,15 miast tego. wąż kusił doświadczeniem tego. cze­ 1 z E posu o G ilgam eszu różnią się całkowicie go ludzie zawsze pragną: niezależności i wolno i historia Enkidu nie pom aga lepiej zrozumieć ści. Niefortunnie dla wszystkich, niezależność ta tego fragm entu, m im o bezpodstawnych zapew­ okazała się złudna i w rzeczywistości zakończyła nień niektórych wiodących uczonych. się poczuciem odosobnienia, które stało się czę­ W Biblii jest pięc fragmentów, gdzie pojawia stym obiektem badań w momencie kiedy Freud się para przeciw ieństw dobro i z/o w towarzystwie przedstawił to pojęcie nowożytnemu światu.

12

3,16 Rodzenie dzieci - przekleństwo cz> błogosławieństwo?

wu

ARB

pojaw ia się ok o ło

c ztern astu razy

w K siędze Jozuego i tłu m a c z o n a je st jako „za­ sadzka" łub „czajenie się".

Jeśli wydawanie na świat potomstwa było błogo­

Jeśli ta in te rp re ta c ja je s t p o p raw n a (a nie­

sławieństwem od Boga w Rdz 1,28. to dlaczego

które starsze wersje u m ieszczają to słow o trochę

Bog odwrocił to błogosławieństwo po upadku

w cześniej, w w ersecie 15 - p raw d o p o d o b n ie na­

człowieka - w Rdz 3.16? Co więcej, „trud", sło­

stąpiło przem ieszczen ie), w tedy tw órcą tej „za­

wo. które ponownie pojawia się w wersecie 17.

sadzki" niew ątpliw ie je st w ąż. czyli szatan . T oon

w przekleństwie rzuconym na mężczyznę, ma

zw iększy ból w ychow yw ania dzieci. To jedyny

się zwiększyć. Jednak wcześniej. Bóg nie wspo­

sposób na w ytłum aczenie, skąd się wzięła idea

mina o trudzie, jedynie daje błogosławień­

„zasadzki" lub „czajenia się ”.

stwo. Nie ulega wątpliwości, że term in ten odno­

Jest jeszcze je d n a

spraw a

w arta uwagi

si się do bólu fizycznego. Pochodzi on od cza­

w wersecie 16: słow o o z n acz ające poczęcie (w Bi­

sownika. który oznacza „ranić, powodować ból

blii Tysiąclecia tłu m a c z o n e ja k o brzemiennoić,

lub smutek". Trudno określić, czy ból związany

przyp. tłum .). P rz etłu m a czen ie teg o słowa jest

ma być z cierpieniem podczas porodu, czy ze

trudne, poniew aż h eb rajskie słow o U R N to nie­

zmartwieniami

prawidłowy zapis słow a o z n a c z a ją c e g o poczęcie.

związanymi

z wychowaniem

dziecka: tekst wydaje się dopuszczać obie m oż­

Poprawny zapis tego słow a to H R JW N , który po­

liwości.

jaw ia się K siędze R ut 4.13 i K siędze Ozeasza

Katherine C. Bushnell, w swojej książce

9,11. Jednak w zapisie w R dz 3,16 brak u je dwóch

God's Word to Woman, sugeruje, że werset 16

liter, a sam ogłoski są rów nież d o ść zastanaw iają­

mógłby być przetłumaczony inaczej, ponieważ

ce. Takie leksykalne autorytety jak Brown, Driver

tekst hebrajski dopuszcza takie rozumienie.

czy Briggs, uw ażają, że form a ta to skrót, a moż­

Zauważa ona. że niektóre starsze wersje dodawa­

liwie nawet błąd. W czesne tłu m aczen ie greckie

ły do słowa o ogólnym znaczeniu „pom nażać"

(dokonane w i l l lub II w ieku p rzed C h r.), odczy­

znaczenia takie jak „czaić się”, „zasadzka", „pu­

tuje to słowo jako H G N , co zn aczy „wzdycha­

łapka". Idea zasadzki lub czajenia się mogła

nie". W ynikające z tego tłu m aczen ie zdania

zostać przesunięta do wersetu Rdz 3,15 z bar­

brzm iałoby: „Z asadzka pogłębiła tw ój sm utek

dziej naturalnej pozycji w wersecie Rdz 3,16.

i w zdychanie”.

Bushnell tłumaczy początkowe słowa wersetu 16

C o zm ienia taka in terp retacja ? C hodzi o to,

w następujący sposób: „Powiedział on do ko­

że przekleństw o trudów m acierzyństw a nie musi

biety: Zasadzka pogłębiła twój smutek i wzdy­ chanie»”.

oznaczać, że prawo decydow ania o m acierzyń­

To tłumaczenie nie różni się wcale tak bar­

cyzja ma zależeć w yłącznie i koniecznie od woli jej męża.

dzo w znaczeniu od bardziej tradycyjnego „po­

stwie pozostaje poza wolą kobiety lub. że ta de­

mnożę twoje trudy (...)". Różnica między tymi

P onadto, należy pam iętać, że fraza ta, bez

interpretacjami ma związek z interlinearnymi

względu na to. jak ją o stateczn ie zinterpretuje­

symbolami hebrajskich samogłosek, które poja­

my, jest pewnym

wiły się dopiero w VIII wieku po Chr. Różni­

W żadnym wypadku nie pow inno się jej trakto­

ca jest następująca (wielkie litery oznaczają ory­

wać jako zasady. 1, jeśli to szatan, a nie Bóg ma

ginalne spółgłoski tekstu hebrajskiego, a małe litery dodane później samogłoski): HaRBali AaRBeh. „pomnożę", i IliRBali AoRcB, „pom no żyła (lub zwiększyła) zasadzka". Forma imiesło-

być przyczyną sm utku i w zdychania, tym bar­ dziej nic powinniśm y odczytyw ać tego typu

fragm entem

przekleństw a.

stwierdzeń jako norm atyw nych i opisyw ać poród lub wychowanie dziecka jako zło pochodzące od

13

Księga Rodzaju

Boga. Bóg nigdy nie jest źródłem zła; On raczej

ska, arabska, greckie przekłady Akwilli. Symma-

błogosławi kobiety. To przecież szatan zastawił

cha i Teodocjana oraz łacińska Wulgata) prawie

tę pułapkę.

za każdym razem (21 z 24 razy) tłumaczy się

N astęp n e stw ierdzenie w zm acnia znaczenie

fiu q a h jako „zwracać się", a nic „pragnienie".

tego, które om aw iam y, dodając „w sm utku [lub

Podobnie Ojcowie Kościoła ( Klemens Rzym­

bólu] będziesz rodziła d zieci”. Znow u należy

ski. Ireneusz z Lyonu. Tertulian, Orygenes. Epi-

zwrócić uwagę, że m acierzyństw o sam o w sobie

faniusz i św. Hieronim, jak również Filon z Alek­

było błogosław ieństw em w spom nianym w opisie

sandrii. który zmarł około 50 r. po Chr.) wydają

stw orzenia w R dz 1.28. Sm utek nie łączy się

się nie znać innego znaczenia słowa fśuqali niż

z poczęciem lub p o ro d em , ale z całym procesem

„zwracać się". C o więcej, łacińska wersja tłu­

przynoszenia n a św iat dzieci i wychowywania

maczyła to słowo jako comersio. a grecka jako

ich tak. aby w obliczu Boga stały się pełnymi oso­

apostrofę lub epistro/e, wszystkie o znaczeniu

bami.

„zwracać się”. M ożna zapytać: dlaczego przy tak wielkim i uniwersalnym poparciu dla tłumaczenia „zwra­

3,16 W ja k i sposób m iała być ukarana

cać się", przyszedł do głowy tłumaczów i pomysł,

kobieta?

aby odczytać to słowo jako „pragnienie"? Rów­ nież i tym razem, katherine C. Bushnell jako

Z n aczen ie drugiej części kary przyznanej kobie­

pierwsza zbadała to zagadnienie. Odkryła ona.

cie k o n cen tru je się wokół dw óch istotnych słów

że źródło problemu leży w hebrajskim tłumacze­

o najbardziej zadziw iającej historii tłum aczenia;

niu Biblii przez włoskiego zakonnika S. Pagnino.

„pragnienie" i „będzie panow ać”. Rzadko kiedy

Jak twierdzi niepopularny krytyk biblijny Ri­

zdarza się, że sp o łeczn ie zaakceptow any i w efek­

chard Simon. Pagnino „zbytnio ignorował staro­

cie naw et zinstytucjonalizow any błąd w tłum a­

żytne wersje Pisma Świętego, aby przywiązywać

czeniu pow oduje tyle szkody.

uwagę do nauk rabinów". Wersja Pagnino zosta­

Czy to praw da, że to na skutek upadku czło­

ła opublikowana w Lyonie w 1528 roku. siedem

wieka kobiety o kazują swoim m ężom nadzwy­

lat przed angielską Biblią Coverdale'a. Z wyjąt­

czajne pragnienia seksualne? 1 jeśli tak jest, czy

kiem angielskiej wersji Wycliffe a z 1380 roku

Bóg rów nocześnie nakazuje m ężom pełnić wła­

i Biblii Douay'a z 1609, które są przekładami ła­

dzę nad żonam i? W każdym razie najbardziej

cińskiej Wulgaty. każda wersja angielska od cza­

konserw atyw ni

sów Pagnino do dzisiaj, powtarza jego interpreta­

in terp retatorzy

odpowiadają

tw ierdząco na oba te pytania i argum entują tę

cję Rdz 3,16.

odpow iedź, w skazując na Rdz 3,16. Jednak czy

Starsze angielskie wersje Biblii, powtarzają

sam tekst rzeczyw iście daje podstaw ę do tak

za Pagnino: „Twoje pragnienia będą należały do

istotnych stw ierdzeń? H ebrajskie słowo fSüqäh. obecnie wszędzie

Pagnino. jak i jego następcy nadają tentu słowu

tłum aczone jak o „pragnienie", było wcześniej rozum iane jak o „zw racać się”. Słowo to pojawia

miejscem, gdzie Bushnell udało się zlokalizować

się w hebrajskim Starym Testam encie jedynie trzy razy: w om awianym fragmencie Rdz 3.J6, w Rdz 4,7 i w Pnp 7,11. W dw unastu znanych

Ewy" w Talmudzie. Czas. aby Kościół powrócił do prawdziwego

starożytnych wersjach Biblii (grecka Septuagin­ ta, syriacka Pcszitta. Pięcioksiąg Samarytański, wersja starolacińska. saidzka, bohairska. etiop­

znaczenia tego słowa. Werset Rdz 3,16 oznacza po prostu, że na skutek popełnionego grzechu. Ewa odwróci się od wyłącznej zależności od

twego męża". Nie ulega wątpliwości, że zarówno sens libido lub pożądania seksualnego. Jedynym podobne pojęcie, było „Dziesięć Przekleństw

Sijr\ Tcsiumen i

14

Boga i zwróci się do nięża. Konsekwencje lego

Niektórzy' su g eru ją, by u n ik ać tradycyjnej

ruchu nic będą wcale przyjemne, ostrzega Bóg

interpretacji, k tó ra tw ierdzi, że czasow nik pano­ wać zaw iera ideę o b o w iązk u . W edług jednej

przy ogłaszaniu przekleństwa.

z in terp retacji. K ain o p a n o w a n y przez grzech

Tekst nie mówi jednak, a obserwacje nie po­ twierdzają. żeby kobieta miała mieć tendencję do

i przedstaw iony ja k o b estia czy h ając a pod jego

kierowania się pragnieniem stosunków seksual­

drzw iam i, będzie n ad nim p an o w ał (n ad sw-oim

nych z mężem lub innymi mężczyznami. Jest to

bratem . A blem ). T aka in te rp re ta c ja nie oddaje

zarówno błędna interpretacja tekstu, jak i męska

jed n ak tego. co a u to r m iał na m yśli.

fantazja, która wywodzi się z innych źródeł niż

Lepiej byłoby p o tra k to w a ć pow yższą frazę

Biblia i ludzka natura. Nawet, jeśli znaczenie sło­

jako pytanie. (B rak p a rty k u ły pytającej na po­

wa. o którym mówimy, ograniczy się do tenden­

czątku zd an ia m o ż n a zao b se rw o w a ć praktycznie

cji lub skłonności, nie posuniemy się naprzód.

w połowie heb rajsk ich p y ta ń .) W rezultacie, tłu­

Taka interpretacja będzie wciąż niezgodna z he­

m aczenie brzm iałoby „ Je d n a k czy ty będziesz

brajskim przekazem. Po hebrajsku czytamy:

nad nim panow ał?" lub „C zy sta n ie sz się jego

„Odwrócisz się |od Boga!] do twojego męża

panem ?". (T aka in te rp re ta c ja z n ajd u je poparcie

i |w rezultacie] on przejmie nad tobą władzę

u H. Ewalda. G . R. C a ste llin o i d o pew nego stop­

| wykorzysta c ię |”.

nia u C lausa W e ste rm a n n a ).

Mimo że tekst ten jedynie przewiduje, że

M im o że w ielu in te rp re ta to ró w widzi odnie­

niektórzy mężowie będą wykorzystywać swoje

sienie do R dz 3,16 w 1 L iście d o Koryntian

żony. kiedy te zwrócą się do nich. odwróciw­

14.34-35: „K obiety m ają n a ty ch zgrom adzeniach

szy się od Boga. są tacy. którzy twierdzą, że drugi

m ilczeć; nie dozw ala się im bow iem m ówić, lecz

czasownik powinno się raczej tłumaczyć jako

m ają być p o d d an e, ja k to P raw o n akazuje", ja nie

„będzie miał nad tobą władzę”. W ten sposób

mogę się z tym zgodzić. K iedy K oryntianie mó­

stwierdzenie to staje się nakazem, zobowiązują­

wią o prawie (św. Paweł zd aje się odpow iadać na

cym wszystkich mężów do panowania nad swoi­

uprzednio zad an e p rz e z nich p y ta n ie ), mają na

mi żonami.

myśli prawo żydow skie zaw a rte w Talmudzie

Gramatyka hebrajska nie dopuszcza jednak

i M isznie. Praw o żydow skie uczy, że kobieta nie

takiej konstrukcji. Omawiana forma czasownika

pow inna się odzyw ać, ale p o z o sta ć w milczeniu,

odnosi się do przyszłości i nie ma w' niej nic z na­

jednak ta nauka nie jest z aw a rta w S tarym Testa­

kazu ani normatyw nosci. Upierać się. że jest ina­

mencie!

czej. to równie logiczne jak domagać się. aby cza-

Połączenie R dz 3,16 z 1 K or 14,34-35 byłoby

sownik w wersecie 18 tłumaczono „cierń i oset ma

możliwe jedynie, gdyby frag m en t z Księgi Rodza­

ci rodzic" W rezultacie, wszyscy chrześcijańscy

ju mówił, że m ężow ie pow inni panow ać nad swo­

rolnicy stosujący środki chwastobójcze zostaliby

imi żonam i. Skoro udow odniliśm y ju ż. że takie

uznani za nieposłusznych woli Boga. który rozka­

odczytanie tego w ersetu je s t niem ożliw e, powin­

zał. żeby ziemia rodziła te ciernie i osty.

niśmy zaniechać próby p o łączen ia w spomnia­

Często powtarzana riposta do powyższego argumentu to odniesienie do Rdz 4.7: „Grzech

nych fragmentów. Nie pow inniśm y obciążać ludu Bożego bardziej, niż to zakłada Słowo Boże.

leży u wrót i czyha na ciebie, a przecież ty masz

Później, w dalszej części B ożego objawienia,

[powinieneś, musisz] nad nim panować”. Nie

nasz Pan potw ierdzi podział ról w zw iązku mał­

ulega wątpliwości, że zarówno słowo fśuqdh

żeńskim i mąż będzie odpow iadał przed B o g ie m

(„zwracać się"), jak i czasownik „panować" moż­

za dobrobyt swojej żony i całej rodziny. N ie m n ie j

na znaleźć w obu kontekstach. Pytanie tylko, jak

jednak. Rdz 3,16 nie zaw iera w s o b i e ż a d n e g o z tych znaczeń.

oddać ich hebrajskie znaczenie.

15

Księga Rodzaju

K onkluzja jest zatem taka, że fśu ą a h nie od­ nosi się d o p o żąd an ia ani apetytu seksualnego kobiety lub m ężczyzny. Rów nocześnie, czasow ­

tem dyskusji wśród uczonych, jednak tem at ten pozostaje tajemnicą-’. Nawet z tą św iadom ością musim y uważać

nik panować nad nią. nie w yraża nakazu Boga

z przenoszeniem do czasów A dam a i Ewy in­

w kwestii relacji m ężów wobec żon.

strukcji. jakie M ojżesz otrzym ał później w kwe­

Zobacz również kom entarz do E f 5.22; 1 P 3,6; 3.7.

stii składania ofiar. Słowo określające „ofiarę" we fragmencie o Kainie i Ablu to słowo używane w najszerszym znaczeniu, m inhah. M oże się ono odnosić do każdego rodzaju daru. W rezultacie,

4,3-4 Czy Bóg wolał Abla od K aina?

przewaga, jaką jeden rodzaj d aru m oże mice nad drugim , nic zależy od zaw artości lub rodzaju

Czy Bóg m a sw oich ulubieńców ? Czy woli jed ­

daru ani też od obecności krwi.

nych od drugich - w tym przypadku Abla od

Oczywiście, z „darem " K aina byl problem

K aina? 1 czy Bóg woli pasterzy od rolników? Jeśli

- tym problem em byl Kain. Rdz 4.3 opisuje, jak

nie. to jak a była zasad n icza różnica m iędzy dwo­

Kain przynosi w ofierze jedynie „płody roli". Nie

ma pierw szym i ofiaram i złożonym i w Biblii?

w spom ina się o tym. że jako rolnik, przynosi to.

W edług tradycyjnej interpretacji, różnica

co rolnicy m ają do ofiarowania. Jednak kiedy po­

m iedzy K ainem i Ablem polegała na tym. że je ­

równa się jego ofiarę z ofiarą Abla. od razu wi­

den złożył krwawą ofiarę, u drugi nie. Jeśli to

dać. dlaczego jest gorsza.

rozum ienie jest popraw ne, to dlaczego ani nam.

Abel ofiarowuje to, co kosztuje go najwięcej,

ani im nie u d zielo n o żadnych konkretnych in­

„tłuste części", które w tam tej kulturze uznawa­

strukcji w tej kwestii? Aż do tego m om entu nic

no za najbardziej wartościowe, i „pierwociny zc

pojawiło się p o d o b n e rozróżnienie. 1 nawet jeśli

swej trzody". Abel mógł równie dobrze rozum o­

rozróżnienie m iędzy użyciem krwi i jej brakiem

wać. podobnie jak my. że lepiej byłoby poczekac.

było p o p u larn e w tych czasach, dlaczego obie

aż niektóre z tych pierw orodnych zwierząt doj­

ofiary przez całą opow ieść określa się hebrajskim

rzeją i sam e wydadzą na świat dwoje lub troje

term inem min/ja/i, który oznacza „dar" lub „ofia­

jagniąt. W tedy moglby złożyć Bogu jeszcze w ięk­

ra pokarm ow a"?

szą ofiarę i tym samym m ieć większą przewagę

O dpow iedzi na te pytania nie są aż tak trud­ ne. jakby się m ogło wydawać. Tylko w jednym

nad bratem . Z am iast tego. ofiarowuje to. co kosz­ tuje go najwięcej - „pierwociny".

punkcie m oże się pojaw ić uzasadniony brak zro­

Sposob. w jaki tekst zw raca uwagę na postę­

zum ienia; nic w tym fragm encie nie wskazuje na

powanie obu m ężczyzn i czasownik, jakiego się

to, żc dotyczy on rozpoczęcia system u składania

używa w obu przypadkach, wskazują na to. że

ofiar. Podczas gdy wydaje się. że jest to pierwszy

mamy tu do czynienia z kontrastem pomiędzy

raz. kiedy ktoś składa ofiarę, tekst nie podkreśla

kultem formalistycznym i prawdziwym. W Rdz

tego w żaden szczególny sposób. M ożna to nąj-

4,4-5 m ożna znaleźć cztery przypadki emfazy

wyżej wywnioskować.

w odniesieniu do braci.

W rzeczyw istości przypuszczenie, żc Kain i ojciec Abla. A dam . zapoczątkowali składanie ofiar m oże być bliskie prawdy, choć w pierw­ szych rozdziałach Księgi Rodzaju nie pojawia się żadna kwestia uzasadniająca składanie ofiar lub wymagująca ich. Cale zagadnienie dotyczące po­ czątków składania ofiar od dawna jest przedm io­

Juz wcześniej, w Rdz 3.21. czytamy: „Pan Kog sporzą­ dził dla mężczyzny i dla jego żony odzienie zc skor i przy­ odział ich". Niektórzy interpretują len werset jako prece­ dens zapoczątkowujący składanie krwawych ofiar, które miały h>C symbolem i zapowiedzią odkupienia grzechu dokonanego w przyszłości przez M esjasza (przyp. red.).

W dosłownym tłumaczeniu, hebrajska wer­

m aczeniu. „Paliło to K aina b a rd zo [do głębi)

sja wersetów 4-5 brzmi: .1 Abel przyniósł, rzeczy­

i opuścił twarz". N iezadow olenie Boga z Kaina od­

wiście. nawet on. pierwociny ze swojego stada

zwierciedlało sm utną sytuację w sercu Kaina. Za­

i tłuste części, które do niego należały. I Pan

miast postarać się popraw ić. Kain pozwolił, aby

spojrzał z aprobatą na Abla i [następnie | na jego

jego postawa doprow adziła go d o morderstwa.

ofiarę. Jednak na Kaina i [następnie] na jego

Tymczasem jednak, złość skryta się w oczach Kai­

ofiarę nie zwrócił uwagi". Widać wyraźnie, żc fragment ten koncentru­ je się na mężczyznach. Emfaza ta w yrażona jest

na - unikał patrzenia innym prosto w oczy. Odwracając wzrok, nie pozw alał innym dostrzec (poprzez wrota oczu), co skryw ało się w jego sercu.

w tekście za pom ocą czterech elem entów : po

H erm an n G u n k el. k tó ry n iem ąd rze nazywa

pierwsze, imię mężczyzny, następnie czasownik

ten epizod m item , n a p raw d ę nie m iał podstaw,

oznaczający „przyniesienie" z sufiksem zaim ka

aby stw ierdzić, że la h isto ria uczy nas, że Bóg

osobowego: potem partykuła em fatyczna gam

kocha pasterzy, ale nie rolników . M im o że nie­

i na koniec samodzielny zaim ek osobowy. T rud­

którzy zgadzają się z G u n k eiem . nie istnieje ża­

no sobie wyobrazić, jak autor mógłby jeszcze

den dow ód na zw iązek tej h isto rii z opowieścia­

wyraźniej dać do zrozum ienia, że to mężczyźni

mi ze staro ży tn eg o Bliskiego W sch o d u o rywali­

i stan ich serc byli czynnikiem decydującym

zacji m iędzy pasterza m i i ro ln ik am i.

0 tym. czyja ofiara zostanie zaakceptow ana przez

O fiara w S tarym T e sta m e n c ie nie jest z góry

Boga. Tekst niemal się jąka: „1 Abel. on. on także

przyjętym

on przyniósł”.

względów. K ryje o n a za so b ą tę sa m ą zasadę, co

Czasownik śa a h znaczy „wpatrywać się",

sp o so b em

na

p o zy sk an ie boskich

wszystkie akty służby i rytuały w dzisiejszej wie­

jednak, jeśli użyje się go z zaimkiem e/ („do" lub

rze chrześcijańskiej: Bóg zaw sze przygląda się

„w kierunku"), tak jak w tym przypadku, oznacza

osobie darczyńcy, zan im o c e n i ofiarę, służbę lub

„patrzeć z aprobatą". Od czasów Lutra kom enta­

m odlitw ę.

torzy zauważają, że Bog kierował uwagę najpierw na osobę, a dopiero potem na dary przez nią przy­

Zobacz również k o m e n ta rz do 1 Sm 15.22: Ps 51.18-19.21.

niesione. Zgodnie z tym. decydującym czynni­ kiem w całym kulcie jest to. co dana osoba ma w sercu Jeśli postawa w sercu jest nie do zaakcep­

4,17 S kąd K ain w ziął żo n ę?

towania. nie można też zaakceptować daru. Prawdą jest. że starogreckie tłum aczenie

Do tego punktu w K siędze R odzaju pojawiają się

om awianego fragm entu oddaje znaczenie słowa

jedynie A dam i Ewa o raz K ain i Abel. Jednak naj­

sa a b jako „zapalał", enepyrisen. Najwyraźniej

bardziej oczyw ista odpow iedź na to popularne

tłum acz chciał powiedzieć, że w niektórych przy­

pytanie jest taka, że A dam i Ewa mieli inne dzieci,

padkach Bóg zapalał zadowalające G o dary. Jed­

także córki. W gruncie rzeczy, w R dz 5.4 mówi

nak. ponieważ ten czasownik wymaga podw ójne­

dokładnie to: „[A d am | m iał synów o raz córki".

go dopełnienia, a w tym przypadku są to Abel

Kain m usiał więc poślubić sw oją siostrę. Jed­

1jego ofiara, takie tłum aczenie jest niemożliwe,

nak przyznanie tego faktu niesie za sobą dalsze

ponieważ znaczyłoby, że Bóg podpala m ężczy­

trudności: czy popełnił o n zatem kazirodztwo?

znę razem z ofiarą!

W odpow iedzi na ten zarzu t m o żn a przed­

To, że serce Kaina, a nie jego ofiara, stano­

stawić co najm niej dwa argum enty. Po pierwsze,

wiło prawdziwy- problem, m ożna odczytać z ostat­

jeśli tak jak wierzymy, rasa ludzka pochodzi od

niej części wersetu 5: „Smuciło to Kaina bardzo

jednej pary. m ałżeństw a m iędzy lak blisko spo­

i chodził z ponurą tw arzą”, a w dosłownym tłu­

krewnionym i osobam i były nieuniknione. Wy­

17

Księga Rodzaju

m agać. żeby rasa rozw inęła się w jakiś inny spo­

obojętnie obok ich długowieczności. Jak to moż­

sób to n iesłuszne oczekiw anie.

liwe. że ci ludzie żyli tak długo?

Po drugie, pow inniśm y dokładniej prze­

C o więcej, zastanawia nas wiek. w jakim

analizow ać pojęcie kazirodztw a. Na początku,

mogli oni wciąż mieć dzieci. Noe został dumnym

grzech kazirodztw a był związany ze współżyciem

ojcem w wieku ni mniej, ni więcej tylko pięciuset

m iędzy ro d zicam i i dziećm i. D opiero później

lat (R dz 5,32)!

pojęcie kazirodztw a objęło również związki mię­ dzy rodzeństw em .

Próba pogodzenia ze sobą wyników badań naukowych i stwierdzeń zawartych w Piśmie

Z a czasów M ojżesza istniały prawa dotyczą­

Świętym to nie lada wyzwanie. Wydaje się. że

ce w szystkich form kazirodztw a ( Kpł 18.7-17;

opowieści o długowieczności patriarchów i wie­

20,11-12.14.17.20-21; Pw t 23.1; 27,20.22.23). Pra­

ku. w jakim ci ludzie wciąż byli zdolni płodzić

wa te ja sn o określają, żc zakazane jest współży­

dzieci wystarczają, aby zwątpić w słowa Pisma

cie lub m ałżeństw o z m atką, ojcem , m acochą,

Świętego już podczas czytania jego pierwszych

siostrą, b ratem , bratem przyrodnim , siostrą przy­

rozdziałów.

rodnią. w nuczką, synow ą, zięciem , ciotką, wu­ jem lub szw agierką.

W rzeczywistości, rodowody przedstawione w Rdz S i l i sprawiały zawsze tyle trudności, że

Rów nocześnie, Biblia mówi, że A braham po­

od wieków cytowano je jako najlepszy przykład

ślubił sw oją siostrę przyrodnią (R dz 20.12). Z a­

chronologicznych niemożliwości w Biblii. Roz­

tem w Piśm ie Świętym, zjawisko to nic jest czymś

wiązanie tego typu zagadnień leży jednak w zro­

nieznanym . W czasach przed M ojżeszem , wielu

zumieniu metody stosowanej przez pisarza.

zakazanych później form kazirodztwa nie uważa­

W kwietniu 1890 r. William Henry Grcen

no za coś złego. Nawet ojciec M ojżesza, Amram .

z Uniwersytetu w Princeton napisał artykuł

poślubił swoją ciotkę, siostrę jego ojca, Jokebed

w Bibliotheca Sacra. w którym przedstawi! nie­

( Wj 6,20). Jako że w Egipcie m ałżeństwa między

które zasady stosowane przez autorów Pisma

braćm i i siostram i w rodzie faraonów były norm ą

Świętego podczas konstruowania rodowodów.

aż do II wieku, praw o M ojżeszowe oznaczało ra­

Zasady te były następujące;

dykalny rozłam z egipską przeszłością. G en ety k a nie zawsze była argum entem prze­ ciw kazirodztw u. E ndogam ia w starożytności nie

1. Stosowanie skrótów to podstawowa regu­ ła. ponieważ pisarze nie chcieli zamieszczać na stronach więcej imion niż to było konieczne.

groziła żadnym i poważnymi kom plikacjam i ge­

2. Pominięcia w’ rodowodach były dosc nor­

netycznym i. O becnie, ryzyko wad genetycznych

malne. Na przykład Mt 1.8 pomija trzy imiona po­

jest niezwykle wysokie. Ponieważ możliwości ge­

między' Joramem i Ozjaszem: a dokładnie. Ochoz-

netyczne A dam a i Ewy były bardzo dobre, nie

jasza (2 Kri 8,25), Joasza (2 Kri 12,1) i Amazjasza

istniały biologiczne podstawy to tego, aby ogra­

(2 Kri 14.1). W wersecie II Mateusz omija Jojaki-

n iczać zaw ieranie m ałżeństw w takim zakresie,

ma (2 Kri 23.34). Co więcej, w Mt 1.1 całe dwa

jak stało się to konieczne później.

tysiąclecia przeskakuje się dwoma susami; Jezus Chrystus, syn Dawida (około 1000 przed Chr.J, syna Abrahama (około 2000 przed Chr.J".

5,3-5 J a k to możliwe, że Adam żył 930 lat? Każdy, kto czyta listę dziesięciu przedpotopo­ wych patriarchów w Rdz 5 i następnie dziesięciu żyjących po potopie, w' Rdz 11, nie może przejść

3. Długość biblijnego .pokolenia” to więcej niż nasze 20-30 lat. W syryjskim wynosi ona 80 lat. Często w' Księdze Wyjścia jedno pokole­ nie liczy 100-120 lat. 4. Znaczenia słów zrodzi!, syn. ojciec, a na­ wet porodziła syna pelnc są niuansów, ktorc czę-

S u m Testament

sio można odczytać z kontekstu. Zrodzić często

18 na siły rozrodcze człow ieka tak b ard zo , jak miało

znaczy nie więcej niż „stać się czyimś przód-

to m iejsce w późniejszych cza sa c h . Ta sam a uwa-

kiem" Być ojcem, często znaczy być dziadkiem

ga odnosi się oczyw iście d o lu d zk iej długowiecz-

lub pradziadkiem. Rzecz w tym. że następna klu-

ności. Z apis chce p o d k reślić sm u tn y fakt śmier-

czowa osoba była potomkiem mężczyzny okre-

telności m ężczyzn i kobiet na sk u tek grzechu

słonego w tekście jako ojciec. Najbardziej pouczająca lekcja zawarta jest w egipskim rodowodzie Kehata (R dz 46,6-11),

w ogrodzie Eden. P ow tarzająca się litania „i umarł" uderza z tego tekstu ja k bicie d zw o n u pogrzebowego.

około 430 lat (Wj 12.40) przed wyjściem z Egiptu. Jeśli Mojżesz (jeden z linii K ehata) miał

Próby w yjaśnienia z n a c z e n ia tych liczb nie powiodły się ze w zględu na w ew n ętrzn ą wagę ich

80 lat w czasie wyjścia z Egiptu (Wj 7.7) i nie

własnej arg u m en tacji lub z b ra k u m ożliw ości za-

zakładamy istnienia żadnych luk (sugerowanych

w arcia w szystkich d anych w o b rę b ie jed n ej teo-

przez opisane wcześniej reguły), jako że skłania-

rii. Jed n a z nieu d an y ch p ró b polegała na tym,

ją nas do tego powyższe dowody, dochodzim y do

aby traktow ać im io n a n i e ja k o im io n a pojedyn-

wniosku. że „dziadek" Mojżesza miał za życia

czych osób. lecz jak o nazw y p le m io n . Takie roz-

Mojżesza 8 300 potomków. Wydaje się to zadzi-

w iązanie w ydaw ało się d z ia ła ć b ez zarzutu, do

wiające, lecz prawdziwe zaskoczenie dopiero

m om entu kiedy d o szło d o H e n o c h a , który wstą-

przed nami: 2 750 z tych 8 300 potomków to

pił do nieba. W ydaje się m ało u z a s a d n io n e twier-

mężczyżni w wieku 30-50 lat (Lb 3.19.27-28.34:

dzić, że cale plem ię H e n o c h a w stą p iło d o nieba,

4.36)! Trudno uwierzyć, żeby autorzy Pisma

tak więc pozostaje nam przyjąć, że im io n a w ro-

Świętego byli tak naiwni.

dow odzie napraw dę o d n o sz ą się d o osób.

Rozdziały 5 i 11 Księgi Rodzaju trzym ają się. z kilkoma wyjątkami, stereotypowej formuły,

Inne. rów nie n ie tra fn e ro zu m o w an ie zakładało. że „lata” o d n o sz ą się d o system u liczenia

według której podaje się wiek patriarchy w mo-

miesięcy lub czegoś w tym ro d zaju . Zgodnie

mencie narodzin jego syna, ile lat przeżył po na-

z tym założeniem , liczba lat zm niejszyłaby się

rodzeniu tego syna. a następnie ile lat przeżył

dziesięcio- lub dw -unastokrotnie. W rezultacie

w sumie aż do śmierci. Naszą uwagę przykuw-a

całkowity wiek A d am a - 9 3 0 lat - m o żn a by było

tutaj funkcja tych liczb.

zredukować do bardziej w iarygodnych 93 lub

Jako że Zilpie przypisuje się „urodzenie"

77 lat. T eoria ta n apotyka p ro b lem , kiedy Nachor

(jalad) swoich wnuków (Rdz 46,18). a Bilha rów-

ma synaT eracha w wieku 29 lat w R dz 11,24. Zna-

nież miała „urodzić" swoje wmuki (Rdz 46,25),

czyłoby to. że w rzeczyw istości m iał on dziecko

wydaje się oczywiste, że właściwe użycie tych liczb

w' wieku 2.9 lub 2.4 lat! W tym p rzypadku wpa-

w rodowodach może równie dobrze znaczyć, że B

dam y z deszczu pod rynnę. N iefo rtu n n ie dla tej

był dalekim krewnym A. W tym przypadku, wiek

teorii, nie istnieją w Biblii przykłady na to, żeby

osoby A to wiek w momencie narodzin (niena-

słowo rok odnosiło się do o kresu krótszego niż

zwanego) dziecka, którego potomkiem jest B.

rok słoneczny, do stosow ania k tó reg o jesteśmy

Podany wiek „ojca” w momencie narodzin

generalnie przyzw yczajeni.

„syna” musi wyrażać rzeczywiste lata. jak się za-

N a koniec, je d n o w ażne ostrzeżenie: nie

raz przekonamy. Połączenie linii ma miejsce nie

próbujcie dodaw ać do siebie wieku patriarchów

w momencie podania wieku, w którym ojciec

w Rdz 5 i 11. oczekując, że otrzym acie biblijną

miał syna. ale w punkcie, gdzie zamiast imienia

datę narodzin człowieka. Powód tego ostrzeże-

syna, podaje się imię następnego wartego uwagi

nia jest oczywisty: Biblia nigdy nie dodaje do

potomka. Podane lata życia wskazują na fakt. że

siebie tych liczb. N ic chodzi o to . że Biblia nigdy

skutki Upadku człowieka nie wpłynęły jeszcze

nie sum uje lat - m am y przecież 430 lal egipskiej

19

Księga Rodzaju

niewoli w Wj 12,40 o raz 480 lat w I Kri 6,1. Jed­ nak w Rdz 5 i 11 au to r nie traktuje liczb w ten

5,4 Skąd się wzięły żony przedpotopowych patriarchów?

sam sposób; my też nie powinniśm y. Ci, którzy nie zastosow ali się do tej prostej

Zobacz komentarz do Rdz 4,17.

uwagi, tw ierdzili z całym przekonaniem , że rasa ludzka pow stała 24 października 4004 przed Chr. o god zin ie 9:30 GM T. Cyniczny William

5,23-24 Co się stało z Henochem?

Brewster zażartow ał, że nad wyraz ostrożni na­ ukowcy z C am b rid g e nie ośm ielili się podać daty

Wiele osób uważa, że w Starym Testamencie bra­

n aro d zin człow ieka z większą precyzją!

kuje jednolitej i pewnej doktryny na temat życia

N ajw cześniejsza d ala zw iązana z postacią

po śmierci. Tylko jedna wzmianka w Starym

biblijną, k tó rą m ożem y określić to około 2100

Testamencie traktowana jest przez większość bi-

przed C hr., kiedy n arodził się A brani. D ane. ja­

blistów jako wyraźne i niekwestionowane odnie­

kie m am y ob ecn ie do dyspozycji, nie pozwalają

sienie do zmartwychwstania zmarłych. Dn 12.2;

nam ustalić odpow ied n ik a żadnej wcześniejszej

„Wielu zaś. co posnęli w prochu ziemi, zbudzi

d aty w k alen d arzu juliańskim .

się: jedni do wiecznego życia, drudzy ku hańbie,

Stw orzenie w szechśw iata w Rdz 1.1 datuje

ku wiecznej odrazie”. Niestety, jednak nawet ci.

się na „początek". Tego m ożem y być równie pew­

którzy się z tym zgadzają, błędnie lokalizują Da­

ni. jak praw dziw ości Bożego objawienia w Księ­

niela w U wieku przed Chr.

dze R odzaju. Stw orzenie A dam a nastąpiło sześć

Kilku uczonych chciałoby do powyższego

„dni" później, jed n ak należy mieć na uwadze, że

wersetu dodać Iz 26.19 i potraktować go jako

dokładnie tam . w pierwszych rozdziałach Księgi

drugi fragment potwierdzający obecność idei

Rodzaju, stówa dzień używa się w trzech różnych

wskrzeszenia zmarłych w Starym Testamencie.

zn aczeniach; (1 ) św iatło dzienne (R dz 1,5);

Brzmi on: „Ożyją Twoi umarli, zmartwychwsta­

(2 ) d o b a (R d z 1,14) o raz (3 ) epoka lub era. po­

ną ich trupy, obudzą się i krzykną z radości spo­

dobnie jak my używam y tego słowa mówiąc

czywający w prochu, bo rosa Twoja jest rosą

o czasach dorożek lub A braham a Lincolna

światłości, a ziemia wyda cienie zmarłych”.

(w języku angielskim , stowo day - dzień, stosuje

Niemniej jednak, zadziwiająca ilość uczo­

się w znaczeniu „czasów", „epoki” - przyp.

nych mężczyzn i kobiet odrzuca nawet te dwa

tłum .). To znaczenie pojawia się w Rdz 2,4. Oso­

fragmenty i uważa, że Stary Testament nie na­

biście opow iadałbym się za teorią, że dzień ozna­

ucza praktycznie niczego na temat powtórnego

cza tu erę, jak o że według Księgi Rodzaju wszyst­

życia po śmierci.

ko ma być ukończone szóstego „dnia". Nawia­

Prawda jest taka. że w starożytności ludzie

sem mówiąc. K ościół ju ż od IV wieku wyznaje

byli bardziej zaznajomieni z tematem życia po

pogląd, że jed en dzień stw orzenia odpowiada

śmierci niż nam współczesnym się wydaje. Lu­

erze, głównie dzięki wpływowi św. Augustyna.

dzie starożytnego Bliskiego Wschodu pisali ob­

Tak więc A dam napraw dę żyf 930 lat. Przy­ pisywani mu synowie mogli być jego rodzonymi synami lub potom kam i w linii prostej, na prze­ strzeni od dwóch do sześciu pokoleń. Zobacz również rozdziały: „Dlaczego biblijne rodowody nic zawsze się ze sobą zgadzają?" oraz „Czy liczby w Starym Testam encie są zapisane popraw nie?”

szernie o tym. jak wygląda życie po tym. jak czło­ wiek opuści tę ziemię. Wystarczy sięgnąć po tak reprezentatywne dzieła jak Epos o Gilgameszu. Zejście łsztar do Świata Podziemnego. Księga Umarłych czy Teksty Piramid. W rzeczy samej, cala ekonomia Egiptu obracała się wokół kultu zmarłych, ponieważ wszyscy, którzy chcieli do­ stąpić życia po śmierci, musieli być pochowani

Stan Testament

20

wokół piramidy faraona. To. czego ci Egipcjanie

że „żaden człow iek nie m o że

oczekiwali w życiu pozagrobowym można odczy-

| Boga] oblicza i p o z o sta ć p rzy życiu", zatem wi­

tać ze scen przedstawionych na ścianach ich gro-

doczne, fizyczne sp o tk a n ie z

bowców: jedzenia, picia, śpiewu i wszelkich rado-

m ożliwe.

sci życia. Każda radość miała być oczywiście spotęgowana i wciąż doznawana poprzez ciało.

oglądać mojego Bogiem jest nie-

W ielu jest zd an ia, że d o p ie ro w Nowym Testam encie pojaw ia się m ożliw ość takiego zbliże-

Kicdy Abraham dotarł do Egiptu, koncepcje

nia i duchow ej łączn o ści z B ogiem . Jednak ist­

te były już wypisane hieroglifami, wymalowane

niał ktoś. kto osiągnął tak ą n iep rzerw an ą świado­

na ścianach i przedstawione za pom ocą modeli

m ość Boga żywego, że zdaje się o n a pasować do

z gliny tak. żeby każdy mógł dostrzec istotę rze­

tego. czego d o św iad czam y my w ep o ce po No­

czy. Życie pozagrobowe nie jest now oczesną

wym T estam encie.

doktryną opracowaną przez wykształcone społe­

Po 365 latach przy jaźn i z W szechm ogącym .

czeństwo. które zaczęło myśleć bardziej abstrak­

Bóg nagle „zabrał" H en o c h a . C o m oże znaczyć,

cyjnie o sobie i swoich czasach. Przeciwnie, kon­

że go „zabrał"?

cepcja życia pozagrobowego wyraża pradawny

Rdzeń hebrajskiego słow a oznaczającego za­

głód, który istniał w sercu ludzkości dawno, za­

brać pojawia się w' S tarym T estam encie ponad ty­

nim pojawili się na świecie patriarchow ie, proro­

siąc razy. Jednak w' dw'óch przypadkach - wspo­

cy i królowie Starego Testamentu. Dlaczego mie­

m nianym fragm encie z 5 rozdziału Księgi Rodza­

libyśmy przypisywać tę ideę do II-III wieku

ju i w opisie w niebow zięcia w 2 Kri 2,3.10-11 - od­

przed Chr.. jeśli już w 111 i II tysiącleciu przed

nosi się on do „uniesienia" człow ieka do Nieba.

Chr. istniały silne dow-ody na jej poparcie?

Czy w' św ietle tych dw ó ch przypadków fi­

Najwcześniejsza wzmianka w Biblii dotyczą­

zycznego w niebow zięcia, m o ż n a zn aleźć w Sta­

ca śmiertelnika zamieszkującego wieczne króle­

rym T estam encie inne frag m en ty o podobnym

stwo Boże pojawia się w Rdz 5,24. Czytamy tu,

znaczeniu?

że mężczyzna o imieniu Henoch żyl 365 lat,

Istnieją dwa przypadki, w których m owa jest

przez cały czas ..w przyjaźni z Bogiem”. Nagle

o czym ś więcej niż zw ykłym ra tu n k u od śmierci

„znikł, bo zabrał go Bóg".

lub udręki. Psalm 49 p o k azu je, ja k wiele różni

Henoch, którego imię znaczy „nowicjusz",

koniec życia spraw iedliw ych i niegodziwców1.

musiał być nadzwyczajnie pobożny - nie, żeby za­

Niegodziwi porów nani są „do bydląt, które giną

służył na to wyróżnienie odsuwając się od świata

(P s 49,13.21) bez n adziei na to „by m óc żyć na

i kontemplując wyłącznie boską obecność. Był on

wieki i nie doznać zagłady” (P s 49.10). Niemniej

także ojcem sławnego Matuzalema (człowieka,

jednak, sprawiedliwi m ogą oczekiw ać, że „Bóg

który żył na Ziemi najdłużej. 969 lat!). Miał on też

wyzwoli (ich] duszę z m ocy Szeolu, bo [ich] za­

innych synów i córki. Człowiek ten nie odciął się

bierze" (P s 49,16). Z ało żen ie je s t po d o b n e jak

od codziennej pracy i problemów, jakie przynosi­

w Rdz 5,24: Bóg nas pochw yci, zabierze lub

ło życie. Mimo wszystko, zdołał pozostać w przy­

przyjmie do siebie, kiedy um rzem y. Jeśli psalmi­

jaźni z Bogiem - „chodził z Bogiem".

sta miałby na myśli u ratow anie o d śm ierci na

Jako że fakt stałego pozostawania w przy­

kilka lat. ze św iadom ością, że w końcu będzie

jaźni („chodzenia") z Bogiem przypisuje się je­

musiał um rzeć tak sam o jak bydlęta, psalm nie

dynie Henochowi i Noemu (Rdz 6,9), warto za­

miałby istotnego sensu.

uważyć. że według Ml 2.6 pojęcie to oznaczało najwyższy stopień bliskości z Bogiem. C óż za wyróżnienie dla śmiertelnika, który jest również grzesznikiem! Z drugiej strony. Wj 33,20 mówi.

Psalm

73,23-25 podo b n ie

porów nuje ze

sobą los sprawiedliwych i niegodziw ych. P o n o w ­ nie pojawia się wiara, która sięga poza o b e c n e życie, a tekst koncentruje się na czasow niku „za­

21

Księga Rodzaju

bierać” (p o h eb rajsk u laqah). Psalm ista mówi:

„córki człowiecze" oraz „gigantów". Każda

„Prow adzisz m n ie w edług swojej rady i przyjm u­

z trzech głównych teorii dotyczących identyfika­

jesz mię na koniec do chwały" (P s 73.24).

cji tych trzech grup bohaterów ma imponującą

W zw iązku tym . m o żn a stw ierdzić, żc istnie­

ilość zwolenników. W spomniane trzy stanowi­

ją bard zo m o cn e dow ody na gruncie językowym

ska można nazwać następująco: „teoria kosmo­

i pojęciow ym na to. że „zabranie” kogoś z tej zie­

logicznego skrzyżowania ras” (aniołów i ludzi),

mi m oże o zn acz ać, że śm iertelnicy m ogą za­

„teoria religijnego skrzyżowania ras” (boskich

m ieszkać w królestw ie Bożym. Dla tego. kto wie­

Setytów i ziemskich Kainitów) oraz „teoria so­

rzy! w Jah w e w czasach Starego T estam entu,

cjologicznego skrzyżowania ras” (despotycznych

śm ierć nie o zn acz ała końca. Po śm ierci było ży­

arystokratów z pięknymi kobietami z ludu).

cie, życie w o b ecn o ści Boga żywego. C hociaż

Nie ulega wątpliwości, że teoria, którą moż­

H enoch nie dośw iadczył „zm artw ychw stania”,

na uważać za najstarszą, to teoria kosmologiczne­

dośw iadczył gloryfikacji. Razem z Eliaszem wy­

go skrzyżowania ras, inaczej teoria aniołów. Wer­

kroczył p o za życie śm iertelnika i odszedł w swo­

sety 6.1 - 7.6 pseudoepigrafkznej i niekanonicz-

im ciele, aby być z Bogiem. Ponieważ H enoch

nej 1 Księgi Henocha, pochodzącej z około

nie um arł, nie m ógł zm artw ychw stać.

200 r. przed Chr.. opowiadają, jak dwustu anio­

Taka w izja natychm iastow ego dostępu do

łów pod wodzą Szemhazaja zauważyło, że ludzie

Boga kończy w szelkie spekulacje na tem at sta­

mają niezwykle piękne córki. Zapragnęli ich dla

nów p o śred n ich , przejściow ych pom ieszczeń lub

siebie, wspólnie złożyli więc przysięgę, że zstąpią

lokalizacji, jak o niezgodnych z Pism em Świętym.

na ziemię i każdy weźmie sobie żonę. Nauczyli

S tw ierdzenie, że wyznawcy Starego T estam entu

sw'oje żony magicznej medycyny, zaklęć, zbiera­

zajm ow ali w Szeolu o sobny przedział lub przeby­

nia korzeni i opiekowania się roślinami. Kiedy

wali w czym ś w rodzaju czyśćca, kłóci się wyraź­

kobiety zaszły w ciążę, wydały na świat gigantów,

nie z faktem , że Bóg zabrał H enocha i Eliasza

którzy mierzyli po trzysta łokci. Giganci zjadali

„do siebie”.

całą żywność, wywołując tym samym głęboką nie­

Nie jest n ato m iast ani dziw ne, ani błędne

nawiść mieszkańców ziemi. Wkrótce zaczęli po­

rozum ienie, że S tary T estam ent daje nam nadzie­

żerać ludzi, ptaki, dzikie zwierzęta, gady i ryby.

ję na o sobistą w spólnotę z Bogiem w życiu poza­

Wtedy to ziemia, która miała już dosyć tych wiel­

grobow ym w praw dziw ym ciele. N adzieja ta jest

kich tyranów, wysunęła przeciw nim oskarżenie.

nauką płynącą z sam ego tekstu. Z obacz również kom entarz do Rdz 25,8: Hi 19.25-27; Ps 49.13.21; Koh 3.19-21.

Słynny żydowski historyk Józef Flawiusz (ur. 37 przed Chr.) również wydaje się zgadzać z tą teorią. Pisze on. że wielu aniołów przebywa­ ło w towarzystwie kobiet i poczęło synów, którzy okazali się niesprawiedliwi (Antiquities 1.3,ł).

6,1-4 Kto brał za żony córki człowiecze?

Podobnie greckie tłumaczenie Biblii z III w. przed Chr. tłumaczy frazę „synowie Boga” z Rdz 6,2 jako „aniołowie Boga”. Jednak mimo że teo­

ria kosmologicznego skrzyżowania ras ma korze­ Niewiele tekstów w historii interpretacji wzbu­ nie w starożytności, wiążą się z nią tak potężne dziło więcej ciekawości i dało początek tylu roz­ bieżnym opiniom co Rdz 6,1-4. EYagment ten problemy, że lepiej nie traktować jej jako rozwią­ jest zarów no łatwo prowadzący do błędnego zin­ zania. Chociaż termin „synowie Boży” rzeczywi­ terpretow ania go, jak i niezwykle zagadkowy. ście pojawia się w Księdze Hioba 1.6: 2.1 i 38.7 W tej krótkiej opowieści najtrudniej ziden­ ze znaczeniem „aniołowie” (a w Ps 29.1 i Ps 89.7 tyfikować głównych bohaterów: „synów Boga”. określenie „synowie Boży” również odnosi się do

Stan Testament

aniołów), do omawianego fragm entu znaczenie to nie pasuje z kilku powodów. Nigdzie indziej w Piśmie Świętym nie wspo­

22

( I ) upadek sz a ta n a (Ju d 4 ). ( 2 ) m odlitw a Noego przed p o topem (Ju d 5) o ra z ( 3 ) upadek Sodomy i G o m o ry (Ju d 7).

mina się o tym. żeby aniołow ie zawierali m ałżeń­

U znanie, że „giganci" byli rezultatem współ­

stwa z ludźmi. C o więcej, nasz Pan jasn o stwier­

życia aniołów z ludźm i w ykracza poza wszystkie

dził. że aniołowie .nie będą się ani żenić, ani za

inform acje, jak ie znajdujem y w Piśm ie Świętym.

mąż wychodzić" ( Mk 12.25). I mimo żc w Septu-

Czy do płodzenia p o to m stw a aniołow ie nie po­

agincie wyrażenie to przetłumaczono jako .a n io ­

trzebowali ciała? A m oże ju ż m ieli praw dziwe cia­

łowie". to tylko manuskrypt aleksandryjski inter­

ła? A m oże w ykształcili ciało siłą jak ich ś tajemni­

pretuje je w ten sposob. Krytyczne wydanie Alfre­

czych. w ew nętrznych, zbuntow anych mocy? Jaka­

da Rahllsa nie odzwierciedla tej interpretacji.

kolwiek próba odpow iedzi na takie pytania byłaby

Jeszcze większy problem stanowi pytanie,

czysto spekulatyw na. U życie pism nieobjętych ka­

dlaczego Sąd Ostateczny mial spaść na ludzi i na

nonem . np. Księgi H en o ch a , jak o dowodu prze­

ziemię, jeśli wszystkiemu winni byli aniołowie.

ciwko Pism u Ś w iętem u lub naw et na poparcie go.

Bóg powinien spuścić potop na niebo, a nie na

byłoby krokiem bezprecedensow ym .

ziemię. Winowajcy zeszli na ziemię z. góry: kobie­ ty nic zrobiły nic poza tym, że były piękne!

T eoria religijnego sk rzy żo w an ia ras, utożsa­ mia „synów- B ożych" z p o b o ż n ą linią Seta. Bio­

Niektórzy jednak odwołują się do fragm en­

rąc pod uwagę grzech , jak i po p ełn ili, postrzega

tów Nowego Testamentu. I P 3.18-20. 2 P 2.4

się ich generaln ie jak o o dszczepieńców . „Córki

oraz Jud 6-7, by znaleźć więcej dowodow na

człow iecze" rep re zen tu ją n ie p o b o ż n ą linię Kai­

poparcie anielskiej teorii. Jednak fragm enty te

na. C hodziłoby zatem o g rzech „m ezaliansu reli­

nie mówią ani słowa o m ałżeństwach z aniołam i.

gijnego" - czyli m ałżeń stw m iędzy wierzącymi

Wnioskowanie na podstawie określenia .w po­

i niew ierzącym i.

dobny sposob" (Jud 7). że grzech Sodomy i G o ­

Ale rów nież ten pogląd nie zgadza się z in­

mory jest laki sam jak grzech w Rdz 6,1-4 to

form acjam i zaw artym i w Biblii. In terpretuje on

przesada, bo grzech sodom ii to nie to sam o co

term in „ludzie" w w ersecie 1 i 2 na dw a różne

poślubienie kobiety z innej części wszechświata!

sposoby: w w ersecie 1. ja k o całą ludzkość jako

W rzeczywistości, określenie ..w podobny spo­

gatunek, a w w ersecie 2 w yłącznie jako linię

sob" nie odnosi się do porów nania grzechu po­

Kainitów. N ie m a pow odu, by sugerow ać, że zna­

pełnionego przez aniołów z grzechem popełnio­

czenie tego słowa zm ienia się tak nagle, bez żad­

nym przez mieszkańców Sodomy i G om ory; po­

nej wskazówki w tekście.

równanie zachodzi tutaj między grzechem Sodo­

Jeszcze bardziej niepokojąca jest kwestia

my i G om ory a grzechami „miast w sąsiedztwie"

potom stw a. D laczego religijnie m ieszane mał­

(czyli Admy i Seboirn; patrz Pwt 29.22 i Oz

żeństwa miałyby skutkow ać n aro d zin am i iTpilim-

11.8). Tak więc grzechy aniołów (Jud 6) i grze­

gibbórim (lub. jak niektórzy tłu m aczą to hebraj­

chy pięciu miast niziny (Jud 7) przedstaw ione są

skie w yrażenie: „gigantów ")? C zy skrzyżowanie

jako ostrzeżenie przed tym, co może spotkać in­

genow pogan i ludzi pobożnych spraw ia, że DNA

nych. Upadek aniołów wspomniany przez Judę mial miejsce po upadku Lucyfera. Łączenie tego

potom ka staje się dzikie i groteskow e? Z arow no teorię skrzyżow ania religijnego,

upadku z czasem potopu tylko na podstaw ie zbli­

jak i kosm ologicznego, pow inno się odrzucić.

żonych odniesień w Jud 4-7 wymagałoby połą­

Ż adna z nich nie jest w stanie sprostać argumen­

czenia potopu z upadkiem pięciu miast na nizi­

tom zawartym w om aw ianym fragm encie.

nie. Ale wydarzenia opisywane przez Judę nie

Najlepsza interpretacja lego tekstu to teoria

następują jednocześnie, tylko jedno po drugim.

skrzyżowania socjologicznego. „Synowie Boga" to

23

Księga Rodzaju

wczesne, lecz typowe odniesienie do posiadaczy

rzy byli bardzo wysocy. Podstawą znaczenia

tytułów królewskich, szlacheckich i arystokratycz­

słowa n’pilim jest „upadać". Niemniej jednak,

nych na dawnym Bliskim W schodzie. Ci żądni wła­

w Rdz 6,4 tfpilim wiąże się z terminem gibbórim.

dzy despoci pragnęli nic tylko rządzić, ale również

Słowo gibbórim pochodzi od gibbór, co zna­

zdobywać uznanie (albo sławę - Rdz 6,4).

czy „potężny człowiek charakteryzujący się mę­

W poszukiw aniu renom y i reputacji, despo­

stwem, bogactwem lub władzą". Nimrod. w Rdz

tycznie uzurpow ali sobie praw a do kontroli ziem,

10.8. to byl właśnie taki gibbór. Byl on również

którym i rządzili, jak gdyby nie byli odpow iedzial­

królem kraju Szinear. Stąd można wnioskować,

ni przed nikim , tylko przed sobą. W ten sposób

że znaczenie rfplUm/gibbórim to nie „giganci",

wypaczyli pojęcie w ładzy i opieki, które Bóg

a raczej „książęta", „arystokraci" lub „wielcy mę­

stworzył, aby załagodzić niespraw iedliw ość pa­

żowie".

nującą na ziem i (R d z 6,5-6; patrz również Rdz

Rdz 6.1-4 najlepiej więc rozumieć jako opis

10,8-12). Stali się rów nież poligam istam i. brali

ambitnych, despotycznych i autokratycznych

i poślubiali „w szystkie ( kobiety ]. jakie im się tyl­

władców, przejmujących kobiety i władzę, aby

ko podobały" (R d z 6.2).

uzyskać całą możliwą kontrolę i sławę, jaka była

Jakie m am y dow ody na to. że ta teoria jest

w ich zasięgu. Nic dziwnego, że ich potomstwo

pięć argumentów.

zostało tak pokrzywdzone - stało się tak dlatego,

(1 ) S taro ży tn e aram ejskie targum y tłum aczą „sy­

że Bóg ubolewał nad niegodziwoscią rozprze­

nów Bożych" jak o „synów szlacheckich" (Tar-

strzeniającą się na ziemi. Wszystko co zajmowa­

gum O nkelos), a w greckim przekładzie Symma-

ło serca i umysły ludzi było zlc. Potop musiał

słuszna?

Istnieje

za

tym

cha czytam y o „synach królów lub lordów”.

nadejść, aby ukarać rodzaj ludzki za wypaczenie

(2 ) Słowa bogowie (p o hebrajsku *lóhim ) używa

władzy, państwa, sprawiedliwości i ludzkiej sek­

się w Biblii dla określenia ludzi, którzy pracowa­

sualności.

li jak o urzęd n icy adm inistracyjni bądź sędziowie („Tedy przyw iedzie go pan jego do sędziów [elóhim )", Wj 21,6 Biblia G dańska; patrz również

6,6 Czy Bóg zmieniał zdanie?

Wj 22,8; Ps 82.1.6). (3 ) Jeśli chodzi o strukturę, o pis K ainity L am eka (R dz 4,19-24) jest bardzo

W Ml 3,6 Bóg zapewnia: „Ja, Pan. nie odmie­

podobny do opisu „synów bożych" w Rdz 6,1-4.

niam się". Dlatego leż. doktryna chrześcijańska

W obu przypadkach mówi się o poślubianiu ko­

naucza, że Bóg jest niezmienny - czyli stały.

biet, w ydaw aniu na świat potom stw a i innych

Obietnica tej stałości i konsekwencji w naturze

dynastycznych faktach. Pierwszy fragment koń­

i charakterze Boga przez wieki dodawała otuchy

czy się d u m n ą deklaracją Lam eka o jego sądach,

wielu wiernym. Kiedy wszystko inne się zmienia

a drugi sądem Bożym. Lam ek był bigamistą (Rdz

pamiętamy, że żywy Bóg nigdy nie zawodzi i nie

4,19)

wypiera się tego, kim jest i co obiecał.

i stosow ał tyranię, aby uskuteczniać swoją

politykę. O pisy te są zbliżone i oba wspominają

Dlatego też. zrozumiałe jest. że kiedy czyta­

0 tyranii, korupcji i poligamii. (4) Bliskowschod­

my. że Bóg „zasmucił się" i „żałował, że stworzył

nie odkrycia potw ierdzają, że poganie używali tytułów bogów i bogiń, aby podkreślić władzę

ni. Jak to możliwe, że ten sam kanon Pisma

1 prestiż rządów Egiptu i M ezopotam ii - stąd określenie „synowie Boga". Piąty i ostatni dowód wiąże się z rfpiUm/gibbórim z Rdz 6.4. Słowo n'pilim pojawia się jedynie tułaj i w Księdze Liczb 13.33, gdzie odnosi się do Anakitów. któ­

ludzi na ziemi" (Rdz 6,6) czujemy się zaskocze­ Świętego naucza rów nocześnie o stałości i zmien­ ności Boga? Fraza „Bóg żałował (zaniechał)" powtarza się w Biblii często. Na przykład w Wj 32,14 czy­ tamy: „Wówczas to jpo tym jak Mojżesz wstawił

Stary Testament

24

się za Izraelitami) Pan zaniechał zla, jakie zam ie­

W R dz 6.6 żal Boga to n a tu ra ln a reakcja na

rzał zesłać na swój lud'. Inny przykład, z 1 Sm

nieustanne p an o w an ie g rzech u i zła na świecie

15,11: „Żałuję tego, że Saula ustanowiłem k r o

W innym m iejscu, p o d o b n e zd an ie mówi, że

!em. gdyż ode mnie odstąpił i nic wypełniał mo­

ludzki grzech w ypełnił je g o serce bólem . Nic

ich przykazań'. Podobnie w Jr 26.3 ( Biblia War­

oznacza to zm iany ani zam ysłu, ani charakteru,

szawska): „Może usłuchają i zawrócą, każdy ze

a jedynie pokazuje, że Bóg m a uczucia, że może

swojej złej drogi, a Ja pożałuję zła. które zamy­

reagować i rzeczyw iście reaguje na nasze dobre

ślam sprowadzić na nich z powodu złych ich

lub złe postępow anie, jeśli na to zasłużymy.

uczynków". (Zob. również Jr 26,13.19; Jon 3.10.) Hebrajski rdzeń wszystkich słów tłum aczo­

R zecz w tym . że n ie z m ie n n o ś ć nie powinna być rozum iana jak o rodzaj zasty g n ięcia w bezru­

nych jako „żałować” to nhm. Na początku, rdzeń

chu. Bóg nie jest n ieczu łą isto tą, k tó ra nic reagu­

ten oddawał prawdopodobnie ideę głębokiego

je. kiedy zm ieniają się o k o liczn o ści lub otaczają­

odetchnięcia lub westchnienia. Sugeruje to fi­

cy G o ludzie. Jest O n żyw ą o so b ą i jako taki,

zyczne okazanie uczuć - żalu. współczucia lub

m oże zm ieniać swe postaw y i reakcje, kiedy sytu­

pocieszenia. Rdzeń ten pojawia się w imio­

acja tego wym aga. N ie z m ien ia się Jego charak­

nach takich jak Nehetniasz. Nahum czy Mena-

ter. osoba ani ogólny plan. M oże O n jednak rea­

chem.

gować i reaguje na to. kiedy zm ien iam y się my.

Kiedy wspomina się o tym, że Bóg czegoś żałuje, nie chodzi o to, że zmienił się Jego cha­

Z obacz również k o m e n ta rz do 1 Sm 15,29: Jon 4.1-2.

rakter lub stanowisko w jakiejś sprawie. Zam iast tego. mamy tutaj użycie (dość nieadekwatne) ter­ minu opisującego ludzką reakcję, odniesionego

6,9 Czy N oe był d oskonały?

do doskonale dobrego i koniecznego działania boskiego. Nazywa się to antropomorfizmem.

Rdz 6.9 to tru d n y w erset, p o n iew aż w ynika z nie­

Kiedy Biblia mówi, że Bóg czegoś żałuje,

go, że N oc byl człow iekiem m o ra ln ie i duchowo

oznacza to, że Jego uczucia w stosunku do danej

doskonałym . Jak udało się N o em u osiągnąć taki

osoby lub grupy osób zmieniły się w reakcji na

poziom doskonałości, jeśli przyszedł na świat po

jakąś zmianę ze strony obiektu boskich działań

upadku

lub pośrednika, który włączył się w te działania

grzesznej natury i nie skłaniał się ku nieprawości

(często na życzenie samego Boga). Często len

tak jak reszta ludzkości? A, jeśli ta k nie było, co

sam fragment tekstu, który mówi o żalu odczu­

w iększość przyznaje, to w jak im sensie mówi się.

wanym przez Boga. równocześnie zdecydowanie

że byl on człow iekiem „praw ym ” i „nieskazitel­

zaprzecza jakimkolwiek zmianom w planie, za­

nym ”?

ludzkości? C zy

byl o n

pozbawiony

myśle czy charakterze Boga. Tak więc 1 Sm

Noe. D aniel i H iob w yróżniali się z powodu

15,29 przypomina nam. że „Chwała Izraela nie

swej sprawiedliwości (E z 14,14.20), ale jako lu­

kłamie i nie żałuje, gdyż to nie człowiek, aby ża­

dzie nie ustanaw iali sta n d ard ó w dla innych.

łował". Jednak Samuel wygłasza to stwierdzenie

S tandardem , który oni przedstaw iali, jest sam

dzień po tym, jak Pan powiedział mu, że żałuje

Pan. który ustanaw ia standardy. Jego charakter

tego. że uczynił Saula królem (1 Sm 15.11).

i wola stanow ią etyczne i m oralne kryterium dla

Z naszej ludzkiej perspektywy użycie tego

wszystkich.

słowa oznacza, że Bóg zmienił zdanie. Jednak

Hebrajskie słowo cadiq (o tym sam ym rdze­

określenie „żałować" użyte w odniesieniu do Boga

niu co inne hebrajskie słow o cedet/) oznacza do­

jest antropopatyczne (tzn. opisuje naszego Pana

kładnie zgodność ze standardem . Pierw otne zna­ czenie m ogło być zbliżone d o „być prostym".

z punktu widzenia ludzkich emocji i uczuć).

Księga Rodzaju

25 Stąd wzięły się p ojęcia takie jak „norm a" i „mieć

sie za sobą całkowitej aprobaty dla wszystkich

słu szn o ść”.

standardy

jego działań, nie większej aprobaty niż w odnie­

tego, co m o raln e i etycznie popraw ne, był i jest

sieniu do Tam ar w Rdz 38,26. Tekst zawiera po­

w yłącznie sam

równanie prawości Tamar i Judy. Kiedy Juda

In stan cją

wytyczającą

Bóg. „Pan jest sprawiedliwy

[cadiq] na w szystkich swych drogach i łaskawy

zostaje zdemaskowany jako cudzołożnik, z któ­

we w szystkich sw oich dziełach” (P s 145.17).

rym Tamar zaszła w ciążę, mówi: „Ona jest spra­

N orm y i wyroki ustan o w ione Jego słowem są za­

wiedliwsza ode mnie" - czyli że ona miała więk­

tem spraw iedliw e (P s 119,144.160.172).

sze prawo postąpić tak, jak postąpiła, niż Juda

N iek tó re w cześniejsze zastosow ania tego

zrobić to. co zrobił. Trudno to uznać za komplet­

słowa pojaw iają się w zw iązku z wykonywaniem

ną aprobatę Tamar i jej postępowania. To samo

funkcji i p odejm ow aniem decyzji przez izrael­

słowo nie wyraża również całkowitego poparcia

skich sędziów. O strzeg ano ich: „Nie będziecie

dla Noego.

w ydaw ać niespraw iedliw ych wyroków. Nie bę­

Noe spełniał podstawowy warunek posta­

dziesz stro n n iczy m na korzyść ubogiego, ani nie

wiony przez Boga i dowiódł tego swoim postępo­

będziesz m iał w zględów dla bogatego. Sprawied­

waniem. Widać to również w zdaniu „żył w przy­

liwie [cedey] będziesz sądził bliźniego" (Kpi

jaźni z Bogiem” - to samo określenie użyte zo­

19,15). Ten sam rodzaj „spraw iedliw ości” odno­

stało w odniesieniu do Henocha (Rdz 5,24).

sił się do wag i odw ażników : „B ędziecie mieć

Wciąż jednak pozostawia to bez rozwiąza­

wagi sprawiedliwe, odw ażniki sprawiedliwe, spra­

nia problem nazwania Noego „nieskazitelnym"

wiedliwei efę, sprawiedliwy hin" (K pi 19,36). Spra­

i „doskonałym". Pismo Święte opisuje jeden

wiedliw ość Boga je st zatem przeciwieństw em

wyróżniający się przykład człowieka „dosko­

oszustw i po d stęp ó w w handlu i w sądach. Spraw iedliw ość od n osi się do trzech rodza­

nałego": Hioba. Określa się go jako „prawego” (Hi 1,1). On sam uważa się za „czystego" i „pra­

jów relacji m iędzyludzkich: etycznych, sądowych

wego" (Hi 9,21-22: 12.4:31,6). Nawet po ciężkim

i teologicznych. Ż a d n a z tych trzech dziedzin nie

oskarżeniu o zupełnie przeciwną postawę, Hiob

zależała od ów czesnych zasad lub praktyk: spra­

trzyma się tego. że jest „czysty" (Hi 27,5). I nie

wiedliwość. której żądał Bóg. znaleźć można

tylko on tak sądzi, gdyż jego żona również przy­

było jed y n ie w stan d ard ach określonych Jego

pisuje mu „prawość” (Hi 2.9). Nawet Jahwe

Słowem. Etyka dotyczyła w zajem nego traktow a­

w Niebie zgadza się. że Hiob jest naprawdę „pra­

nia się ludzi. A spekt sądow niczy wymagał rów­

wy” i „sprawiedliwy" (Hi 1.8; 2,3).

ności m iędzy praw am i małych i wielkich, boga­

Mimo wszystkich tych pochwał. Hiob uwa­

tych i biednych. A spekt teologiczny wymagał,

ża się za grzesznika i pyta: „Czy człowiek jest

aby lud Boży żył w świętości, podążając ścieżką

prawy przed Bogiem?" (Hi 9,2). Następnie przy­

w yznaczoną przez Bożą sprawiedliwość.

znaje się do grzechu (Hi 10.6; 14,16-17). Dlatego

N oe spełniał wymogi określone przez Boga.

też użycie słowa nieskazitelny lub idealny nie

Kiedy wszyscy wokół niego pogrążali się w nie-

oznacza, że ktos osiągnął doskonałość lub stan. w którym nie popełnia już grzechów. Nawet pew ­

godziwości i zasługiwali na Boży gniew i karę. Noe pragnął p odążać ścieżką wyznaczoną przez

na istota w Edenie (prawdopodobnie Lucyfer),

osobę i naturę Boga. Był wytrwały i nie wpływało na niego nic z tego, co działo się wokół niego. Określenie sprawiedliwy oznacza po prostu, że N oe zaakceptow ał standardy sprawiedliwości i przestrzegał ich w swoini życiu i działaniu. Nie znaczy to. że był on doskonały. Słowo to nie nie­

która została stworzona jako „doskonała" okaza­ ła się zdolna do grzechu (Ez 28,13-15). Rdzeń hebrajskiego słowa oznaczającego doskonały zawiera w sobie ideę kompletności. Możemy zatem dojść do wniosku, że Noe speł­ nia! ogolne standardy wyznaczone przez Boga

Stan Testament

26

i ze jego życie było .kom pletne" i nic brakowało

n iejednorodnych e le m e n tó w p o ch o d ząc y ch z róż­

w nim żadnej i podstawowych wartości.

nych źródeł, m ó w io n y ch lu b p isa n y ch .

Określenie „wśród współczesnych sobie lu­

P odzielane p rzez wielu zd an ie, że R dz 6.19-20

dzi" jeszcze wyraźniej wskazuje na to. że pra­

pochodzi ze źró d ła k ap łań sk ieg o z około 450 r.

wość i nieskazitelność wyróżniała Noego na tle

przed Chr.. a R dz 7.2-3 z w cześniejszego źródła

grzeszności jemu współczesnych.

jahw istycznego z około 85 0 r. p rzed Chr.. oznacza­

Tak samo jak I liob. który musiał się przyznać

łoby. że red ak to r tego m a te ria łu pozostawił tę

do grzechu. Noe jest określany w Piśmie Świętym

sprzeczność bez zm ian . N ie p o trz e b a tak ekstrawa­

jako prawy i nieskazitelny, a potem czytamy, że

ganckich teorii, zw łaszcza, jeśli d y sponujem y histo­

odurzył się owocem w inorośli ( Rdz 9.21). Wynika

rią potopu spisaną 2 0 0 0 lal p rzed C h r. w Mezopo­

z tego jasno, że słowa prawość i nieskazitelność nie

tamii: Epos o G ilgam eszu. g dzie pojaw ia się wiele

wskazują na doskonałość i bezgrzeszność. Za­

szczegółów zbliżonych d o o p isu z Księgi Rodzaju.

miast tego. określają one osobę, która żyła w przy­

T rudno, aby odkryty d o p ie ro w X X w. E p o s o Gil­

jaźni z Bogiem i dawało jej radość postępowanie

gam eszu opierał się na tzw. k a p ła ń sk ic h i jahwi-

w zgodzie z Jego słowem oraz spełnianie wyzna­

stycznych źródłach z V i IX w. p rz e d C hr.. jeśli

czonych przez Niego standardów.

sam został napisany i p o g rz e b a n y d u ż o wcześ­ niej. D laczego w ięc m ielibyśm y przypuszczać, że Księga R odzaju u w zg lęd n ia rz e k o m o tak późne

6.19-20; 7,2-3 Jak wiele zw ierząt

źródła? P ra w d a je s t ta k a , że ow e d w a fragm enty

weszło na Arkę?

w ob ecn ej fo rm ie nie są w c a le ta k tr u d n e d o po­ Przez ostatnie półtora wieku przeważająca nie-

g odzenia. R dz 7,2-3 je s t p o p r o s tu b a rd z ie j precy­

ewangeliczna interpretacja historii N oego wi­

zyjny niż R dz 6.19-20. je śli c h o d z i o ro d z a j i licz­

działa w niej nie jedną, ale przynajm niej dwie

bę zw ierząt i ptaków , k tó re m a ją w ejść n a Arkę.

odrębne historie, niezgrabnie pozszywane w pró­

P ierw sza in s tru k c ja , ja k ą d o s ta ł N o e . kazała

bie uzyskania jednej całości. Dowód, jaki przed­

m u przyjąć n a A rkę p o p a rz e s p o ś r ó d w szystkich

stawia się w obronie istnienia dwóch oryginal­

zw ierząt, aby o c a lić je o d z a g ła d y ( R d z 6.19-20).

nych historii, to fakt. że Noe najpierw miał za­

To była p o d sta w o w a z a s a d a . N a s tę p n ie d o sta ł on

brać na Arkę parę zwierząt każdego gatunku,

d o k ład n iejsz e w sk azó w k i, aby p rz y ją ć p o siedem

a potem po siedem z każdego czystego gatunku.

p ar każd eg o ze z w ie rz ą t c z y s ty c h , ja k ró w n ież po

W końcowej analizie, według jednego z uzna­

siedem p ar k ażd e g o g a tu n k u p tak ó w . C e l tego

nych krytyków, istnieje tylko jeden dow ód na

zalecenia m iał w yjść n a ja w d o p ie r o p o potopie-

niejednolitość historii Noego, mianowicie powity

Ptaki m iały p rz e p ro w a d z ić r o z p o z n a n ie n a ziem i

rżenia. Jego zdaniem, pow tórzenia nie m ają sen­

(R d z 8,7-12). a cz y ste p ta k i i z w ie rz ę ta m iały zo­

su. dopoki nie założymy, że nastąpiło połączenie

stać zło żo n e w o fierze P a n u ( R d z 8 .2 0 ). Jeśli

dwóch lub więcej historii.

N o e zabrałby ze so b ą ty lk o p o je d n e j parze,

Powtórzenie może czasem być oznaką roz­

a n astęp n ie złożył k a ż d ą z ty ch p a r w ofierze,

bieżnych tradycji lub pracy redaktora, który

gatunki te zu p ełn ie by w yginęły. ( G a tu n e k wygi­

spoił ze sobą kilka wersji tej samej historii, a na­

nąłby rów nież w tedy, gdyby c h o ć ty lk o jed n o

wet różnych historii. Jednak zjawisko to posiada

zw ierzę z p ary z ło ż o n o w o fie rz e - p rz y p . red.).

również inne wytłumaczenia. Powtórzenie to jed­

N ajp ro stsze i n a jb a rd z ie j a d e k w a tn e wytłu­

no z podstawowych narzędzi artysty literata.

m aczenie je s t ta k ie , że ro z d z ia ł 6 K sięgi R o d z a ju

Jego obecność niekoniecznie musi wskazywać

zaw iera ogólne, u p ro s z c z o n e w sk azó w k i - ..po

na to. że tekst literacki jest złożoną m ieszanką

parze z k ażd eg o g a tu n k u ". P o ty m . j a k N o e zro -

27

Księga Rodzaju

zum iał te o g ólne instrukcje. Bóg wytłumaczył

Czy jednak zestawienie Sądu Ostatecznego

mu dokład n ie, ja k ą rolę m iały odegrać czyste zw ierzęta i ptaki.

z użyciem ognia na całej ziemi z potopem Noego

P ism o Ś w ięte nie wyjaśnia, skąd wzięło się

Noego był również uniwersalny w swoim zasięgu

ro zró żn ien ie pom iędzy „czystym i” i „nieczysty­

geograficznym? Zasięg potopu był wystarczają­

mi".

M ojżeszowe zatwierdzi

cy, aby zmieść z powierzchni ziemi wszystkich

i form alnie zdefiniuje ten podział. Pozbawieni

ludzi z wyjątkiem ośmiu osób. które znajdowały

jesteśm y jed n ak jakiejkolw iek wskazówki na te­

się na pokładzie arki ( Rdz 7.23; 1 P 3.20). To jest

m at p o ch o d zen ia owego rozróżnienia, podobnie

podstawowy' sens biblijnej historii i jedyny argu­

Później,

praw o

w 2 P 3,3-7 nie stanowi dowodu na to, że potop

jak nie wiemy, skąd i kiedy wzięta początek idea

ment. który nie podlega dyskusji. Pismo Święte

składania ofiar. Kain i Abel obaj złożyli ofiary,

jest niewzruszone w tym punkcie. Rdz 6,17 jasno

ale brak jest zapisu oficjalnej deklaracji dającej

mówi. że potop zniszczył cale życie na ziemi -

początek tem u rytuałow i. (C h o ć ju ż Adam i Ewa

oczywiście poza rybami i ośmiorgiem ludzi na

okryli swą wstydliw ą nagość skóram i zwierząt

pokładzie arki. Co więcej, trwał on 371 dni. czyli

(R d z 3,21), co w skazuje na konieczność złoże­

dużo dłużej niż lokalna powódź!

nia krwawej ofiary dla usunięcia skutków grze­ ch u - przyp. red.)

Nie ulega wątpliwości, że musimy postępo­ wać ostrożnie, aby nie ująć wagi żadnemu z do­

Jeśli jacy ś analitycy nadal pragną usunąć

wodów na poparcie każdej z teorii. Nie możemy

czyste zw ierzęta z tzw. kapłańskiej wersji historii

tego wszystkiego przedstawić tutaj, bowiem nie­

p otopu, w prow adzają w ten sposób w to. co na-

którym zajęło to całe tomy i wciąż nie powiedzie­

zywają jah w isty czn ą wersją tej sam ej historii, to

li wszystkiego. Niemniej jednak, omowmy nie­

sam o p ow tórzenie, które w cześniej uznali za do­

które z najistotniejszych faktów, które pomagają

wód istnienia różnych źródeł. To zbyt wysoka

spojrzeć na to zagadnienie z odpowiedniej per­

cen a za to, żeby m óc uniknąć stw ierdzenia, że

spektywy.

m oże relacja z w prow adzenia na pokład arki par

Po pierwsze, słowo, które tłumaczy się jako

zw ierząt nieczystych m a związek z wprowadze­

„ziemia", równie dobrze można przetłumaczyć

niem siedm iu p ar zw ierząt czystych. Rdz 7,6-15

jako „terytorium" lub „kraj". Powszechnie uży­

nie potw ierdza teorii o jahw istycznych i kapłań­

wane słowo określające „świat", tćbel, nie poja­

skich źródłach, a naw et stanow i istotny problem

wia się w żadnym momencie historii o potopie.

dla takiej analizy źródeł m ateriału.

W innych miejscach w Księdze Rodzaju, nawet słowo „ziemia" (po hebrajsku ’eres) prezentuje taką samą dwuznaczność, jako że „głód po całej

7,19 Potop na całej ziemi? Jaki ro zm iar miał p otop z punktu widzenia geo­ grafii? Jeśli woda zakryła wszystkie góry. jakie były p od niebem , m usiała ona. w zgodzie z dzi­ siejszą topografią, podnieść się do poziom u oko­ ło sześciu mil na przestrzeni całej kuli ziemskiej i utrzym ać się tak przez większą część roku. Czy jest to możliwe bez żadnych trwałych efektów, jak np. zauw ażalne zakłócenia w strefie astrofizy­ ki i zanieczyszczenia systemu słodkich wód na całym świecie?

ziemi ['eres] się wzmagał" (Rdz 41,57). ale nie należy wnioskować, żc byl to siedmioletni global­ ny %\óá. Sposób wyrażania się podobny jest tu do Łk 2.1. gdzie czytamy, że wydano dekret spisania ludności „całej ziemi" (Biblia Poznańska), kiedy chodziło jedynie o ludność „w całym państwie" (Biblia Tysiąclecia), lub w Kol 1,2.1. gdzie Paweł raduje się, że Ewangelię głosi się „wszelkiemu stworzeniu, które jest pod niebem". Tak w ięc możliwe, że niektóre wyrażenia użyte w o p isie potopu są świadomie przesadzone, żc są to h i­ perbole zastosowane, ab y p o d k re ś lić fakt. że nie

S tan Testament

28

K ia to zwyczajna powódź, ponieważ zginęli

w'ódż m iała jed y n ie zasięg lokalny, dlaczego arka

w niej wszyscy ludzie oprócz ośmiorga na pokła­

wylądowała gdzieś na górze A ra ra t (R dz 8,4)? Skąd konieczność z a b ra n ia n a pokład po parze

dzie arki.

każdego ze zw ierząt nieczystych i siedm iu par

Jednak, jeśli potop nie objął całej planety, lak to możliwe, żc zginęli wszyscy ludzie z wyjąt­

każdego z czystych ( d o sk ła d a n ia ofiar), jeśli

kiem ośmiorga? Odpowiedź na to pytanie zależy

m ożna było zdobyć je po zejściu z arki, wycho­

od tego. jak daleko migrowano w tam tych cza­

dząc jedynie poza o b sz a r d o tk n ię ty powodzią?

sach i jaka była dokładna data potopu. Oba te

N iektórzy uderzą, że p o to p d o tk n ął całą zie­

pytania pozostają bez. odpowiedzi. M ożna jed ­

mię. podczas gdy inni nalegają, że ograniczał się

nak równie dobrze założyć, że chodzi o jedną

jedynie do M e zo p o tam ii lub in n eg o geograficz­

z faz. zalewowych (okresów topnienia) lodow­

nie określonego o b sz a ru na Bliskim Wschodzie.

ców. które zmusiły ludzi z Europy. Afryki i Azji

Pism o Święte ch ce nam je d y n ie przekazać, że

do przeniesienia się na południe w klimat śród­

w w yniku Sądu B ożego zginęli w szyscy śmiertel­

ziemnomorski. Jeśli chodzi jednak o ludy Am e­

nicy na ziem i, z w yjątkiem o śm iu na arce. Aby

ryk. Australii i zbliżonych obszarów, nie wiemy

rozstrzygnąć p o zo stałe kw estie, potrzebujemy

wystarczająco dużo, by móc stwierdzić cos z całą

więcej inform acji.

pewnością. Fakt, że poziom wody podniósł się ponad wszystkie wysokie góry na głębokość przynaj­

9,6 Czy Bóg upraw om ocnił

mniej dwudziestu stóp (Rdz 7.19-20) określono

k arę śm ierci?

zapewne na podstawie linii zanurzenia widocznej na boku arki po tym. jak wody opadły. Ponadto,

Czy Rdz 9.6 m oże posłużyć za odpow iedź na dzi­

fakt. że arka podryfowała około 500 mil od miej­

siejsze w-ątpliwości dotyczące kary śm ierci? Jest

sca, gdzie została zbudowana (jak wynika z rów­

to doniosła debata, o niezw ykle istotnych konse­

noległych opowieści o potopie ze starożytnego

kwencjach zarów no dla człow ieka oskarżonego

Bliskiego Wschodu), i że zatrzymała się wysoko

o m orderstw o, jak i dla całego społeczeństw a.

na górze Ararat, daje uzasadniony powód, aby w ten sposób interpretować zasięg potopu.

Rdz 9,5-6 to n ajp ro stsze m ożliw e stwierdze­ nie. za pom ocą którego Bóg u pow ażnia ludzi do

Wniosek z tego taki. że pytanie to wciąż po­

karania m orderców . Je d n a k to w łaśnie jego pro­

zostaje bez odpowiedzi. Najmocniejsze argu­

stota i brak jakiegokolw iek rozw inięcia pozwala

menty za ogólnoświatowym potopem (zniszczyć

przeciw nikom kary śm ierci kw estionow ać zasad­

„wszelką" istotę 6.17; wody podniosły się na pięt­

ność tego fragm entu. T w ierdzą oni, że b r a k u je

naście łokci ponad gory i zakryły je 7.19-20; po­

lam odniesienia do św ieckiego rządu, prawo­

top trwał 371 dni; ognisty Sąd Ostateczny doty­

rządnego procesu, potrzeby ro zp atrz en ia wyjąt­

czący całej ziemi podobnie jak potop Noego 2 P

ków i rozróżnienia pom iędzy różnym i rodzajam i

3.3-7) można skonfrontować z ( i ) innymi po­

m orderstw a.

dobnymi wyrażeniami wr Biblii, (2) faktem, że

Rdz 9.5-6 jest częścią przym ierza, jakie Bóg

ten boski sąd dotyczył wszystkich śmiertelników

zawarł z N oem po potopie. W przym ierzu tym

z wyjątkiem mieszkańców arki. To. że wszystkie

Bog mówi o instynkcie lęku zw ierząt przed ludź­

powyższe wyrażenia można lak wytłumaczyć,

mi. zezwala ludziom spożyw ać m ięso, które nie

nie musi oznaczać, że autor tekstu świadomie

zawiera „krwi życia", o raz przekazuje w ręce

stosował hiperbole. Podobne pytania można zadać tym. którzy

mężczyzn i kobiet prawo d o w ym ierzania kary

trzymają się wersji o lokalnej powodzi. Jeśli po-

śmierci m ordercom . Jednak przym ierze z Noem zawiera w sobie coś więcej, co uzasadnia trwałą

29

Księga Rodzaju

naturę jeg o postan o w ień . W ram ach tego przy­

kodeks moralny Dekalogu przygotował funda­

m ierza pory roku ustan o w iono częścią trwałego

menty zarówno dla Kodeksu Przymierza (Wj 21

porządku n atu ry (R d z 8,22). tęcza stała się nie­

- 23). jak i dla praw i nakazów z Księgi Powtó­

ustającym przyrzeczeniem , że nigdy więcej nie

rzonego Prawa (Pwt 6 - 26). Poświęciłem temu

będzie ju ż po to p u na Ziem i (R d z 9.13). zaś dla

zagadnieniu więcej uwagi w Tonard OUI Testa­

u zasadnienia egzekw ow ania najsurowszej kary

ment Ethlcs (G rand Rapids. Mich.: Z ondenan.

- kary śm ierci - p rzy to czono argum ent w posta­

1983).

ci ..obrazu Boga” (R d z 9.6). Z tych wszystkich

Postarajmy się jednak odpowiedzieć na tytu­

względów przym ierze z N oem należy rozum ieć

łowe pytanie wyłącznie na podstawie omawiane­

jako przym ierze zaw arte „z w szystkim i istotam i

go fragmentu (Rdz 9.6). Po pierwsze, widać wy­

żywymi” ( R dz 6.18-19; 9.10-11.12.15-17).

raźnie. że w tym fragmencie mamy do czynienia

W om aw ianym fragm encie znajdujem y jas­

z nakazem, a nie sugestią czy pozwoleniem.

ne przesianie dotyczące kary śm ierci. Bóg dom a­

Z wersetu 5 jasno wynika, że Bog domaga się

ga się „odpow iedzialności" zarów no od człowie­

ukarania winnego: „Upomnę się też u człowieka

ka, jak i od zw ierzęcia w innego przelania czyjejś

(...) o życie brata". Ponadto uzasadnienie dla ta­

krwi. Jed n ak skoro odpow iedzialność spoczywa

kiego działania jest na tyle mocne, na ile jest

zarów no na ludziach, jak i zw ierzętach, pom im o

prawdą, że ludzie są „stworzeni na obraz Boga".

że zw ierzęta nie są w stanie dokonać m oralnego

Kwestia obrazu Boga zbliża nas do istoty

w yboru ani d ziałać celowo, czy zwolennicy kary

om awianego zagadnienia: „bo człowiek został

śm ierci m ają rację, uznając ten fragm ent za jed­

stworzony na obraz Boga". Słowa „bo" nie moż­

n o zn aczn e rozw iązanie problem u najwyższego

na przełożyć jako „chociaż", jak byłoby to możli­

w ym iaru kary?

we w Rdz 8.21 czy Joz 17.13 - wtedy sam fakt, że

M ożna by argum entow ać, że zasadę odpo­ w iedzialności

karnej

zw ierząt

w prow adzono

człowiek został stworzony na obraz Boży nie byl żadną przeszkodą dla kary śmierci. Najbardziej

w K siędze W yjścia (W j 21,28-36), natom iast

logicznym objaśnieniem tego fragmentu jest to,

w Prawie M ojżeszow ym istniało rozróżnienie

że morderca musi ponieść karę za swój czyn. po­

m iędzy nieum yślnym spow odow aniem śmierci

nieważ dopuścił się zasadniczego zaprzeczenia

a m orderstw em

lub pom iędzy m orderstwem

obrazu Boga w osobie, którą skrzywdził. Czło­

pierw szego, drugiego a trzeciego stopnia. Jed­

wiek, który zabił innego człowieka stworzonego

nakże z drugiej strony m ożna stwierdzić, że Pra­

na obraz Boga. w rzeczywistości jest winny aktu

wo M ojżeszow e zostało dane wyłącznie Izraelo­

przemocy przeciwko samemu Bogu - tak święta

wi. podczas gdy przym ierze z Noem zostało za­

i trwała była wartość w oczach Boga ofiary mor­

w arte przez Boga z „wszelką istotą żywą".

derstwa.

Jed n ak lego typu rozróżnienie jest dość

Niektórzy egzegeci łączą użyty w omawia­

osobliwe, poniew aż wprowadza znacznie silniej­

nym zdaniu spójnik podrzędny („bo/ponieważ")

szą dychotom ię pom iędzy prawem a łaską niż było to w zam yśle autorów biblijnych. Nawet

poprzedziło (wersety 1.2 i 7). Na tej podstawie

jeśli uznam y, że Prawo M ojżeszowe reprezentuje partykularystyczny i ściśle uwarunkowany kultu­ rowo punkt widzenia, ograniczony w swojej wy­ mowie do czasów, w których powstało, opiera się ono wszakże na nieprzem ijających prawach tak trwałych jak sam Bóg. Dobitnym potwierdze­ niem tej argum entacji jest niedawne odkrycie, że

nie z samym aktem przemocy, lecz z tym. co go m ożna by stwierdzić, że uzasadnienie podane pod koniec wersetu 6 to tak naprawdę powód, dla którego Bóg ocalił resztkę ludzkości poprzez Noego i dla którego ochrania ludzi przed dzikimi zwierzętami. Jednak wspomniane powyżej fragmenty są ze sobą zbyt słabo powiązane. Ponadto uzasad-

r

Sian Testament

30

meniem dla tej interpretacji miałaby być rzeko­

w ybrano słow o racah. O d tam tej pory słowo

mo szczególna struktura wersetu 6 (struktura

racah było z a strz e ż o n e d la m orderstw a z preme­

chiastyczna). Wygląda to bardziej na przykład

dytacją (P s 94.6; P rz 22.13; Iz

stosowania podwójnych standardów niż solidną

O z 4.2; 6.9). Tego czasow nika nie używano na

egzegezę. Próbując zidentyfikować wyrażenie

określenie zabijania zw ierząt w celach konsump­

lub słowo określane przez wyrażenie w prow adza­

cyjnych (R d z 9.3). o b ro n y przed nocnym włama­

ne spójnikiem ..bo/ponieważ", szuka się zwykle

niem (W j 22.1), przypadkow ych zabójstw (Pwt a

nawet

nieum yślnego

1.21; Jr 7.9;

najbliższego temu spójnikowi wyrażenia w zda­

19.5).

niu. Należałoby przedstaw ić więcej dow odów na

śm ierci (L b 35.16.25). Tym. c o łączy morderstwo

spowodowania

potwierdzenie tezy. jakoby szyk chiastyczny był

z nieum yślnym

czymś niecodziennym w tym konkretnym przy­

„wina krwi" i zbezczeszczenie ziem i. Tym. co je

padku. Wszak tego typu szyk jest często stosow a­

od siebie różni, jest fakt, że za życie zabójcy, który

ny w' poezji.

popełnił m o rd erstw a z p rem edytacją, nie można

Inni sprzeciwiają się przenoszeniu sform uło­

spow odow aniem

przyjm ow ać ok u p u

(L b

śmierci, jest

35,31), podczas gdy

wanego w Rdz 9,6 żądania kary śmierci dla m or­

w przypadku każdego z pozostałych 16-20 prze­

dercy do kodeksów prawa i czynienia z niego po­

stępstw karanych śm iercią o k u p był możliwy. Wy­

wszechnie obowiązującego przepisu bez. uwzględ­

daje się. że to w łaśnie z tą k o n cep cją należy łączyć

nienia treści Rdz 9.4-5 odnoszącej się do przele­

w yrażenie ..przelać krew" z R dz 9,6.

wania krwi człowieka: ..Nie wolno wam tylko jeść

A utor biblijny nie p recy zu je, że podmiotem,

mięsa z krwią życia" oraz ..upomnę się o nią | wa­

który m a praw o u p o m n ie ć się o życie mordercy,

szą krew| u każdego zwierzęcia". Częściową od­

są w ładze państw ow e. Je st to faktem , lecz jest to

powiedzią może być tutaj fakt. iż w Nowym Testa­

także po prostu kolejny dow ód na progresyw-

mencie nawróconym poganom zakazywano spo­

ność objaw ienia.

żywania krwi i tego, co uduszone (Dz. 15.20.29;

W żadnym frag m en cie P ism a Świętego nie

por. Kpi 3.17; 17,14; Pwt 12,16.23). Poza tym

zam ieszczono w szystkich szczegółów . Nawet po­

w Wj 21.28-36 rzeczywiście wprowadzono zasa­

lecenie św. Pawła z Rz 13 o posłuszeństw ie wo­

dę karnej odpowiedzialności zwierząt.

bec władzy św ieckiej nie zaw iera zastrzeżenia

N ieuzasadnione jest również tw ierdzenie, że

z Dz 4,19-20. które o g ran icza w ładzę państwa

wyrażenie .przelać krew" należy rozum ieć tylko

nad chrześcijaninem w p rzy p ad k ach , kiedy po­

jako m etaforę śmierci. W yrażenie to w zdecydo­

słuszeństw o rządow i o zn acz ało b y nieposłuszeń­

wanej większości przypadków dotyczyło fizycz­

stwo wobec Boga.

nego aktu przelania krw i, a jego m etaforyczne

Sam Jezus wydawał się akceptow ać karę

zastosowania były zarezerwowane dla takich

śm ierci, gdy p rzypom niał Piłatow i, że władza

koncepcji jak .wylanie się" gniewu Bożego albo

świecka została m u n a d an a „z góry", czyli przez

.wylanie' serca lub duszy. Krew przelana w bru­

Boga (J 19.11). Takie stanow isko znajduje po­

talny sposob bezcześciła ziemię (L b 35,33;

tw ierdzenie w Rz 13,4 i D z 25.11. Jednakże naj­

2 Kri 24.4; Ez 22.3-4) - i to właśnie w tym zna­

silniejszym

czeniu najczęściej używano czasownika .przele­

karą śm ierci jest nadal arg u m en t „Bożego obra­

wać". Nie jest to w żadnym razie znaczenie me­

zu" z Rdz 9.6. N ad tym argum entem nie może

taforyczne. T rudno byłoby przedstawić gwałtow­

przejść obojętnie żaden człow iek, klory podcho­

ną śmierć w bardziej obrazowy sposób.

dzi pow ażnie do treści Pism a Świętego.

argum entem

przem aw iającym

za

Później, w szóstym przykazaniu, do określe­

Jednak, jeśli jakieś społeczeństw o będzie

nia m orderstwa pierwszego stopnia sposrod

uparcie odm aw iać odbierania życia tym . którym

siedmiu możliwych słów oznaczających .zabić"

praw om ocnie udow odniono m orderstw o z pre-

Księgo Rodzaju

31 m edytacją, w ów czas członkow ie tego społeczeń-

K anaana", a nie „Niech będzie przeklęty Ka-

stwa będą m usieli odpow iedzieć za to przed są-

naan". Do dziś pewne grupy ludzi potrafią zażar-

dcm Bożym, a w arto ść, godność i szacunek dla

cic bronić takiego odczytania tego fragmentu,

osoby ludzkiej w takim społeczeństw ie ulegnie

Jednak ta historia biblijna w żadnym wypad-

oslabieniu. N ie m a najm niejszego sensu stawa-

ku nie może posłużyć za usprawiedliwienie prze-

nie w o b ro n ie sw obód obyw atelskich i praw ko-

śladowań czarnych przez białych. Historia la

biet, gdy jed n o cześn ie odm aw ia się należnych

opowiada, co wydarzyło się po tym. jak Noe.

praw tym , którzy zginęli z ręki m ordercy.

człowiek sprawiedliwy i prawy, upił się winem

O czyw iście tę zasadę należy stosować z od-

(R dz 9.21). Sam fakt picia wina nie stanowił

pow iednią rozw agą, tak. aby w sytuacji, gdy ist-

problemu - w Piśmie Świętym wino jest uznawa-

niejc „u zasad n io n a w ątpliw ość”, stawać po stro-

ne za dar od Boga dla ludzkości (Ps 104.15).

nie m iłosierdzia i rezygnować z kary śmierci.

Każdej ofierze całopalnej towarzyszyła winna

W niedoskonałym system ie sądow niczym nie

biesiada (Lb 15.5-10), a picie

wszyscy p o d ejrzan i będą traktow ani jednakow o,

świąt i uroczystości było rzeczą normalną (Pwt

wina podczas

poniew aż zaw sze zn ajd ą się tacy, którzy - z racji

14.26). Jednym z symboli Izraela była winorośl

swojego statu su m ajątkow ego czy społecznego.

(Iz 5.1-7: Mk 12,1-11).

rasy lub koneksji politycznych lub prawnych -

Biblia ostrzega jednak przed niebezpieczen-

będą stali „ponad p raw em ”. Jednakże żadna for-

stwem związanym z nadużywaniem wina. Nazi-

m a oszustw a nie um knie Bożej uwadze ani nie

rcjczycy mieli całkowicie powstrzymać się od

zm ieni Bożych praw. Tego typu przew inienie sta-

picia alkoholu i wina (Lb 6,3-4). a kapłanom nie

nie się tylko kolejnym zarzutem obciążającym

wolno było pic alkoholu przed sprawowaniem

społeczeństw o, które ośm iela się stosować po-

obrzędów w przybytku, „aby nie pomarli” (Kpł

dw ójne sta n d ard y w w ym ierzaniu Bożej spra-

10.9). Świeccy również zostali

wiedliwości. Każdy naród zostanie osądzony za

picie wina w nadmiarze jest niebezpieczne dla

swoje n o n szalan ck ie podejście do misji powierzonej mu przez Boga. Z obacz ta k ie kom entarz do Wj 20.13: Kpi 20,1-7; Lb 35,31.

ostrzeżeni, że

ludzi i obrażliwe w oczach Boga (Prz 21,17; 23.20-21.29-35; Iz 5.22). Pijaństwo było szczegolnie naganne, jeśli prowadziło do obnażenia się (H a 2,15; Lm 4.21). Pokazywanie nagości było nie tylko publicznie poniżające, ale również niegodne w obecności żywego Boga (Wj 20.26;

9,24-25 O co chodziło >v klątwie K anaana?

Pwt 23,12-14).

Jednym z najsm utniejszych m om entów w histo-

lu, sprawiło, że patriarcha nieświadomie zrzucił

Ponieważ Noe pił bez umiaru, upił się. Go­ rąco. jakie odczuwał z powodu wypitego aikoho-

rii in terpretacji Pism a Świętego był ten, w któ-

z siebie okrycie, leżąc w swoim namiocie. Zasto-

rym zw olennicy niewolnictwa wykorzystali omawiany fragm ent z Księgi Rodzaju w cełu usprawiedłiwienia nieludzkiego traktowania czarnoskórych. Uznali oni że proroctw o Noego wygłoszone po potopie uzasadniało niewolnictwo wobcc grupy ludzi, która została przeklęta po wszystkie czasy. Zw olennicy niewolnictwa argum emowali. że w arabskiej wersji Księgi Rodzaju werset 9.25 brzmi „Niech będzie przeklęty ojciec

sowana forma czasownika jasno wskazuje na to. że sam siebie obnażył (Rdz 9.21). Najmłodszy syn Noego, Cham, wszedł do namiotu ojca i jego oczom ukazała się opisana powyżej sytuacja (Rdz 9,22). Najwyraźniej nie cłiodziło tu o zwykły, niewinny rzut oka czy przypadkowe spojrzenie. Czasownik użyty w tym miejscu jest tak mocny, że zdaniem niektórych można go tłumaczyć jako „przyglądał się z satysfakcją".

Co dokładnie zrobił Cham. jest przedm io­ tem wielu spekulacji. Najdziwaczniejszą z teorii

czykach - czyli o ludzie zam ieszkującym tereny starożytnej Palestyny.

jest ta. że Cham wykastrował swego ojca w walce

K anaan nie padł o fiarą klątw y dlatego, że

0 władzę nad rodem. Nie ma jednak dowodów

był najm łodszym synem C h a m a ani nic został

na poparcie tej tezy. z wyjątkiem kilku greckich

wybrany przy p ad k iem . N ajw yraźniej Noe wi­

1 semickich historii, w których przewija się mo­

dział w n ajm łodszym synu C h a m a te same ten­

tyw kastrowania ojca. Druga sugestia jest taka,

dencje do perw ersji, któ re m o ż n a było dostrzec

że wyrażenie „oglądać czyjąś nagość" jest idio­

u C ham a. G dy N oe w pełni d o sz ed ł do siebie po

mem oznaczającym stosunek seksualny z żoną

efektach pijaństw a, w ygłosił klątw ę przeciwko

tego człowieka. Jednak to wyrażenie znacznie

K anaanow i. N oe nie m ógł p rzek ląć własnego

rożni się od idiomu „odkryć nagość" z Kpł 18

syna. poniew aż C h a m . ja k i w szyscy jego bracia

i 20. Kpi 20.17 jest jedynym miejscem, w którym

oraz sam N oe. byli pob ło g o sław ien i, o czym

zastosowano czasownik „oglądać", ale nie jest

m owa w R dz 9.1. A ni N o e. ani nikt inny nie mógł

on w' konstrukcji paralelnej z „odkrywaniem ".

takiego błogosław ieństw a o d w ró cić żadną klą­

Pogląd, że Cham miał wejść w kazirodczy zwią­

twą. Balaam . syn B eora p rz e k o n a ł się o tym bar­

zek ze swoją matką, jest wysoce niepraw dopo­

dzo boleśnie, ja k w iem y z L b 22 - 24.

dobny. Nawet gdyby Cham dopuścił się kazi­

W ciąż m ożem y m ieć tu d o czynienia z ele­

rodztwa ze swą matką, to z pewnością nie powie­

m entem „p rzen o szen ia" kary. zw łaszcza, jeśli

działby o tym swoim braciom!

przyjm iem y, że K an aa n objaw iał podobne ten­

Dlatego przyjąć można, że winą C ham a

dencje co jego ojciec, k tó ry nie okrył nagości

było to, że nie okrył nagości swego ojca, tylko

Noego. W szakże z zap isó w historycznych wie­

zakpił z niej w obecności swych braci. Tego ro­

my, że K ananejczycy byli aż za d o b rze znani ze

dzaju zachowanie mogło wystarczyć, by Noe

swoich zdepraw ow anych p rak ty k seksualnych.

przeklął potomków Chama, którzy mieli być

G dziekolw iek a rch eo lo d zy zaczy n ają kopać w tej

winnymi wiełu seksualnych perwersji, o dokony­

części św iata, natrafiają na sym bole płodności

wanie

samego

i tak niedw uznaczne se k su aln ie teksty, że w ich

Chama. Leżący nago człowiek był bezbronny,

świetle wielu w spółczesnych producentów porno­

zhańbiony i narażony na wykorzystanie. Cham

grafii wydaje się jakby początkującym i w przedsta­

przekroczył naturalną i uświęconą barierę. Jego

w ianiu w ypaczonej sek su aln o ści. S odom ia funk­

niesmaczne żarty z nagości ojca w obecności

cjonuje w dzisiejszym języ k u jak o określenie

braci nie tylko były obrażliwe. ale w dodatku

seksualnej dewiacji praktykow anej p rzez miesz­

ukazywały pewną moralną słabość osobowości

kańców Sodom y. N aw et R zym ianie, sami prze­

Chama.

cież m ocno zdepraw ow ani, byli oszołom ieni za­

których

wielu

podejrzewało

Kim w takim razie był Kanaan? I dlaczego został przeklęty, mimo że to Cham zawinił? Klą­ twa rzucona na Kanaana wydaje się tym dziw­

chow aniem F enicjan w ich kolonii - Kartaginie (ostatniej pozostałości po K ananejczykach). D laczego

ta

histo ria

zo stała

utrwalona

niejsza, że prawo boskie wymaga, aby wszystkich

w Biblii? Stało się tak dlatego, żeby była ostrze­

ludzi traktować sprawiedliwie.

żeniem , że. jeśli K ananejczycy nie zm ienią swe­

W Rdz 10,6 autor biblijny wymienia synów

go postępow ania, czeka ich u tra ta swego kraju.

Chama: Kusz (w przybliżeniu Etiopia), Misraim

H istoria ta opow iada o tym . że Bóg jest nieskory

(Egipt), Put (kraina zwykle utożsam iana z jed­

do gniewu i niezwykle cierpliw y, o czym świad­ czy fakt. że kara Boża nie spadła na Kananejczy-

nym z krajów w Afryce Północnej) i Kanaan ( Pa­ lestyna/Kanaan). Nie ma tu mowy o Afrykańczykach ani czarnoskórych, tylko o Kanancj-

ków aż do czasu podboju K anaanu przez Jozuego. Nie potrafim y określić d at życia Noego, ale

33

Księgo Rodzaju

wiadom o, że Jozuc żył około 1400 r. przed Chr.

giczncj. Podobnie autor Księgi Rodzaju przeska­

Oznaczałoby to. że na popraw ę Bóg dał Kananej-

kuje dalej do opisu losów potomków trzech sy­

czykom kilka tysięcy lat. To więcej niż potrzeba

nów Noego, m im o że wyprzedzają one wydarze­

grzesznikom , by odpokutow ali swoje winy.

nia. do opisu których przystąpi dopiero w roz­

Zobacz również kom entarz do Wj 21.2-11; I Sm 15.18: E f 6.5-8.

dziale 11. Ta technika jest dla autora Księgi Ro­ dzaju dość typowa. W tekście Księgi Rodzaju znajduje się jesz­ cze jeden przykład na potw ierdzenie tego sposo­

11,1-9 Jeden język przed budową wieży Babel?

bu prezentacji faktów. W Rdz 10.25 czytamy: „urodzili się dwaj synowie; imię jednego Peleg. gdyż za jego czasów ludzkość się podzieliła". To

W Rdz 11,1-9 znajduje się opis odejścia od jedne­

w yraźna aluzja do pom ieszania języków przy

go w spólnego języka na rzecz w ielości języków

wieży Babel, które zostanie opisane w następ­

rasy ludzkiej. To w ydarzenie miało m iejsce przy

nym rozdziale (R dz 11.8-9). Jako że Peleg po

budowie wieży Babel, gdzie śm iertelnicy zdecy­

hebrajsku oznacza „dzielić" lub „rozszczepiać",

dowali: „uczynim y sobie znak. abyśmy się nie

jest wysoce praw dopodobnym , że imię otrzym ał

rozproszyli po całej ziem i" (R dz 11.4). Niedaw­

na pam iątkę tego wydarzenia.

no odkryte sum eryjskie tabliczki również opowiadajn, tym razem po raz pierw szy z perspekty­ wy innej niż biblijna, o czasach, gdy na ziemi

12,11-13 S araj jest moją siostrą?

m ówiono jednym języ k iem 3. Problem em jest to, że w Rdz 10.5.20.31 opi­

Ten incydent jest trudny i zastanawiający, nie tyl­

sano każdego z potom ków N oego jak o m ówiące­

ko z powodu zastosow anego tutaj podstępu, ale

go innym językiem , po d czas gdy według Biblii

również dlatego, że podobny zabieg jest opisany

pom ieszanie języków nastąp iło dopiero w kolej­

aż trzy razy (tu i w Rdz 20,1-3; 26,7-11).

nym rozdziale. C zy nie je st to pom yłka (przez

We wszystkich

przypadkach

fabuła jest

uczonych nazyw ana an ach ro n izm em ) ze strony

w gruncie rzeczy podobna. P atriarcha odwiedza

autora biblijnego? C zy to przesunięcie w czasie

daleki kraj w towarzystwie swej żony. Bojąc się,

i przestrzeni nie jest po prostu błędem ? W ygląda na to. że Biblia nie zawsze prezen­ tuje zaw arte w niej treści w ściśle chronologicz­

że jej uroda ściągnie na niego niebezpieczeń­ stwo. ucieka się do podstępu i udaje, że jego żona jest tak naprawdę jego siostrą.

nym porządku. C zęsto auto rzy ksiąg Pism a Świę­

Powlarzający się w Księdze Rodzaju motyw

tego preferują porządek tem atyczny. Na przykład

żony-siostry stał się powodem niezliczonych ko­

kuszenie Jezusa C h ry stu sa w Ewangeliach opisa­

m entarzy i spekulacji. Interpretatorzy nie mogli

no w trzech różnych okolicznościach, poniew aż

zrozum ieć, dlaczego ojciec i syn do tego podstę­

autorzy skupiają się na jak najtrafniejszym przed­

pu uciekają się tak często.

stawieniu określonego zagadnienia natury teolo-

Jednym z dotychczasowych wyjaśnień była hipoteza, że chodzi o jedną historię, którą w róż­ nych częściach kraju opow iadano z różnymi bo­ hateram i i osadzano w różnych czasach. Kiedy te

Sam ucl N oah K ram er. The Babel o f Tongues: A S u m e­ rian V'ersion, J o u r n a l o f the A m erican O riental Socie­ ty" 88 (1968): 108-111. Z ob. także N ahum M. Sarna, Understanding Genesis (N ew York: M cG raw Hill. 1966). ss. 63-80.

odm ienne tradycje zostały spojone w całosc. po­ zostało po tym procesie wiele „nierówności" i „ostrych kantów", które dzis odkry wają co by­ strzejsi współcześni. Rdz 12.10-20 jest autorstwa

Stan Testament

34

pisarza jahwistycznego, autora dokum entu „J".

takich jak C h a ra n , gdzie A braham przebywał

który daje nam perspektywę judzką (południo­

w d ro d ze d o K an aa n u . funkcjonow ał pewien za­

wą). a źródła pisane pochodzą z ok. 850 r. przed

bieg prawmy, dzięki k tó rem u więzy małżeńskie

Chr. Podobne wydarzenie z historii Izaaka rów­

były d odatkow o w zm a c n ia n e tym . że mąż „adop­

nież pochodzi z dokum entu J " . ale w ystępuje

tował" sw oją żo n ę ja k o sio strę, co potwierdzano

w niej inny protagonista - Izaak. N atom iast frag­

w d o k u m en cie spisyw anym rów nolegle z kon­

ment Rdz 20.1-18 jest utożsam iany z dokum en­

traktem ślubnym ?

tem „E". gdyż preferuje perspektywę efraim ską

Tak. oba pow yższe stw ierd zen ia są prawdzi­

(północną) i opisuje wydarzenia o sto lat póź­

we. Saraj była sio strą p rzy ro d n ią Abrahama

niejsze od tych z dokum entu J " .

(R d z 11.29). D o d atk o w o w ów czesnych społecz­

Mimo że krytycy od dawna zajmują się usta­

n ościach fu n k cjo n o w ała instytucja małżeństwa-

laniem. która z opowieści była oryginalna i w jaki

-siostrzeństw a. Je d n a k ż e b a d a c z e są zgodni, że

sposób pozostałe z niej „wyewoluowały", nie ma

szanse na to. iż A b ra h a m m iał na myśli taki do­

przekonujących argumentów za tym . że któreś

k um ent. są nikłe, ja k o że szczegóły dokumentów

z trzech z opisanych wydarzeń w istocie nie m iało

tego typu były z n a c z ą c o ró żn e o d tego. co opisu­

miejsca. Dlaczego jednak autor uznał za koniecz­

je au to r biblijny w K siędze R odzaju.

ne zawrzeć w tekście wszystkie trzy opowieści? Takie zdystansowane do treści tekstu podej­

Jakie zatem były m otyw y A braham a? Czyż­ by gotów był pośw ięcić h o n o r sw ojej żony i po­

ście zdradza brak wyczucia hebrajskiej retoryki,

zwolić jej poślubić jak ie g o ś zalo tn ik a, aby urato­

gdzie pow tórzenie było jednym z ulubionych za­

wać w łasn ą skórę, a k to w ie, m oże również sko­

biegów. Chodzi tu jednak o cos więcej. Dwaj bo­

rzystać na tym finansow o? C h o ć R dz 12.13 zdaje

haterowie tych historii: Abram . później nazywa­

się to sugerow ać, to późn iejsze w ydarzenia (Rdz

ny A braham em , i Izaak, byli w centrum Bożego

12,15-16) dają p o dstaw y d o p o d w ażen ia tej inter­

planu przym ierza, przez które Bóg chciał pobło­

pretacji. U ludzi O rie n tu po d ejście d o cudzołó­

gosławić wszystkie narody, z którym i ci dwaj p r o

stwa było d u żo o strzejsze niż nasze (R d z 20.2-9).

tagoniści mieli kontakt. C o więcej, błogosławień­

W ątpliw ym jest, aby A b rah am m iał zam iar ob­

stwa dla pogańskich narodów miały się dokonać

ciążyć tym grzechem su m ien ie swojej żony. nie

poprzez łona kobiet, które ci dwaj patriarchow ie

m ów iąc ju ż o tym , że sam byłby za ten grzech

wybrali sobie za żony. Każda z tych historii daje

w spółodpow iedzialny.

nam niezwykłe spojrzenie na działanie boskiego planu i samych patriarchów, którzy m im o swych

Ś redniow ieczni

k o m en tato rzy

sugerowali,

że A braham m iał nadzieję, iż jeg o sta tu s „brata

potknięć, kłamstw i porażek wciąż byli narzędzia­

pozwoli mu przyjm ow ać i od p raw iać z kwitkiem

mi. poprzez które Bog chciał błogosławić światu.

w szystkich ew entualnych zalotników . Ta inter­

Trzeba jasno powiedzieć, że zarów no A bra­

pretacja spraw dza się w histo riach , gdzie bracia

ham. jak i Izaak uciekali się do kłamstwa. A utor

starają się o p ó źn ić zam ążpójścic swych sióstr

biblijny po prostu opisuje te zdarzenia, nie oce­

(L aban i Rebeka w R dz 24,55 o ra z D ina i jej

niając ich. Bóg zachował czystość Saraj i Rebeki

bracia w R dz 34,13-17).

pom im o oszustw' ich mężów. Nikt nie może

A braham i Izaak zasługują na krytyczny

w oparciu o te fragmenty usprawiedliwiać kłam ­

osąd za swoje kłam stw a, n iezależnie od tego. jak

stwa. Kłamstwo zawsze będzie złem. ponieważ

szlachetne m ogły być ich intencje, ani ile prawdy

Bóg jest prawdą.

zawierały ich zm yślone historie. N ie powstrzy­

A co z półprawdami? Czyż nie było tak. że

m ało to jed n ak Boga od realizacji sw ojego planu,

Saraj była siostrą przyrodnią A braham a? Czyż

aby p oprzez potom stw o Saraj i Rebeki dac świa­

nie było również prawdą, że w społecznościach

tu błogosław ieństw o i życie.

35

Księga Rodzaju Zobacz również kom entarz do Wj 1.15-21;

3.18.

w Ps 110,4 i Hbr 6.20 - 7,21 kapłaństwo Chrystu­ sa jest łączone nic z Aaronem ani ze słynnym izraelskim rodem Lewiego, ale właśnie z Melchi­ zedekiem.

14,18-19 Kim był M elchizedek?

Nagle i zgoła tajemnicze pojawienie się Mel­ chizedeka na kartach Pisma Świętego, nadaje

M elchizedek byt K anancjczykicm , ale jest rów­

mu pewien walor wyjątkowości i ponadczasowo-

nież nazw any „kapłanem Boga Najwyższego”.

ści. Nie ma wątpliwości, że w tekście biblijnym

O p ró cz tej funkcji kapłańskiej opisuje się go tak­

jest on traktowany jako prawdziwa postać histo­

że jak o króla S zaleniu (praw dopodobnie skrót

ryczna. która zetknęła się 7. biblijnym patriarchą

od „Jeru zalem "), m iasta zajm owanego w tam ­

w kluczowo ważnym czasie jego służby Bogu.

tym okresie p rzez Kananejczyków.

Jednak postać Melchizedeka ma leż swój

Ów poganin, o którym wcześniej nie ma

charakterystyczny aspekt typologiczny, wpraw­

żadnej w zm ianki w tekście biblijnym ani poza

dzie nie we wszystkich szczegółach swojej osoby

nim . przychodzi, aby złożyć hołd Abramowi.

i postaci, ale przede wszystkim w fakcie, iż nie

Niesie ze so b ą chleb i wino i wychodzi na spot­

wiemy zupełnie nic o jego pochodzeniu ani wie­

kanie A bram ow i, gdy len w raca po wielkim zwy­

ku. To jest coś. co wyraźnie wyróżnia go na tle

cięstwie 318 sług p atriarchy nad czterem a króla­

innych kapłanów opisywanych w historii biblij­

mi M ezopotam ii. W ten sposób kaplan-król wy­

nej. To sprawia, że autor Listu do Hebrajczyków

raża swój szacunek dla A bram a, ale również

porównuje Melchizedeka do Jezusa: „Bez ojca.

wskazuje, że A bram zaw dzięcza swoje zwycię­

bez matki, bez rodowodu, nie ma ani początku

stwo jed y n ie lasce Boga Najwyższego.

dni. ani też końca życia, upodobniony zaś do

To w ysoce niespodziew any obrót wydarzeń, gdyż w zdom inow anym przez pogaństwo świecie

Syna Bożego, pozostaje kaptanem na zawsze" (H br 7,3).

K ananejczyków pojaw ia się nagle król. który nie

Autor ma tu na myśli fakt. że zapisy biblijne

tylko dzieli w iarę sem ickiego A bram a w Boga

nie podają rodowodu Melchizedeka ani jego

Najwyższego, ale rów nież błogosławi patriarchę,

przodków, daty jego urodzin ani śmierci. W tym

którego w cześniej pobłogosław ił sam Bóg. Ab­

sensie jest to postać unikalna na tle wszystkich

ram rów nież uznaje godność kapłańską Kananej-

innych bohaterów opisywanych w Biblii. To czy­

czyka, plącąc mu daninę.

ni go szczególnie dobrym kandydatem na swego

Ta sytuacja jest bardzo podobna do sytuacji

rodzaju typ Chrystusa. Melchizedek funkcjonuje

Jetry z Wj 18. Jetro również byl kapłanem czczą­

jako symbol wieczności. Jego wyjątkowe kaplun-

cym tego sam ego Boga, ktorego czcił Mojżesz,

stwo daje obraz uniwersalnego i wiecznego ka­

choć należał do pogańskiego narodu Madiani-

płaństwa Jezusa Chrystusa.

tów (W j 2.16; 3.1: 18.12). Najwyraźniej Bóg po­

To wyjaśnia, w jaki sposób Mesjasz mogl

woływał rów nież kapłanów pośród pogan, cho­

pochodzić z linii Abrama. a w końcu z plemienia

ciaż autorzy biblijni rzadko o tym wspominają,

Judy i mógł byc zarówno kapłanem, jak i proro­

skupiając się przede wszystkim na opisie realiza­

kiem oraz królem. Mesjasz nie mógł pochodzić

cji Bożego planu względem Hebrajczyków. W takim razie kim był M elchizedek? Czyż­ by miał być preinkarnacyjnym objawieniem się C hrystusa, który to fenom en w teologii okre­ śla się m ianem chrystofanii? A może byl typem (zapowiedzią - przyp. red.) Chrystusa - wszak

z dwóch plemion na raz - zarówno z plemienia Judy (jako król), jak i z plemienia Lewiego (jako kapłan). Rozwiązał jednak ten dylemat, zostając kapłanem „nie według przepisu prawa cielesne­ go. ale według siły niezniszczalnego życia" (Hbr 7,16).

Star i Testament

T rzeba m zw rócić uwagę na jeszcze je d n ą rzecz to A bram płaci królow i-kapianow i dzie­

36 Je d n a k

czy te g o

ro d z a ju

zachow ania są

zg o d n e z m o ra ln o ś c ią i e ty k ą d a n ą przez Boga1

sięcinę. a nie na odw rót. W szystkie d o b ra, z któ­

A b ram g rzesz y ł, u le g a ją c su g e stii żony. poniew aż

rych A bram składa daninę, to łupy w zięte przez

w ygląda n a to . że są d z ił, iż p o m o ż e Bogu w wy.

niego w bitwie. D ar A bram a to reakcja na to. że

p ełn ie n iu

J e g o o b ie tn ic y

d o ty c z ą c e j „potom-

M elchizedek wita go chlebem . w inem i b łogosła­

siw a", o d d a ją c się p o lig a m ii. W ygląda to trochę

w ieństw em . które zwyczajowo płynie od osoby

ja k w a ria n t w s p ó łc z e s n e j m ak sy m y : ..Bog poma­

w ażniejszej d o m niej w ażnej. C o ciekaw e, a u to r

ga ty m . k tó rz y r a d z ą s o b ie s a m i”.

Listu d o I lebrajczyków ( H br 7,9-10) zw raca uw a­ gę. że w pew nym sensie to Lewi składa d a n in ę

S tw a rz a ją c

p ie rw sz ą

p a rę .

Bóg wyraźnie

w sk azał, że n o r m ą m a łż e ń s k ą m ają być związki

i uznaje kapłaństw o, które w yp rzed za je g o w łas­

m o n o g a m ic z n e . P ie rw sz e o d s tę p s tw o od lej re­

ną linię, pon iew aż „Był bow iem je s z c z e w lę­

guły m a m ie jsc e w' p r z y p a d k u

dźw iach prao jca sw ego", gdy A bram ofiarow yw ał

4.19). k tó ry w ziął s o b ie d w ie żony. Je d n a k wyjąt­

dziesięcin ę M elchizedekow i.

L am eka (Rdz

ki od reguły m o n o g a m ic z n o ś c i n ie są wcale tak c z ę ste , ja k m o g ło b y to w y g lą d a ć n a pierw szy rzut o k a. P o za k ró la m i J u d y i Iz ra e la (g d zie w grę

16,1-4 Czy A braham miał praw o sypiać 7. H ag a r?

w c h o d z ą ta k ie w z g lęd y ja k n a p rz y k ła d wykorzy­ sty w an ie ż o n y p o c h o d z ą c e j z o ś c ie n n e g o kraju ja k o z a k ła d n ic z k i w c e lu z a g w a ra n to w a n ia soju­

D laczego ż o n a m iałaby kiedykolw iek zac h ę c a ć

szy ). w cały m S ta ry m T e s ta m e n c ie n ie znajdzie

sw ojego m ęża d o naw iązania ro m an su z. in n ą ko­

się n aw et d w u d z ie s tu p rz y p a d k ó w m ałżeń stw po­

bietą. m ieszk ającą i służącą w ich w spólnym

lig am iczn y ch .

dom u'.' C zy takie p o stę p o w an ie z n ajd u je a p ro b a ­

W S ta ry m T e s ta m e n c ie m o d e l m ałżeństw a

tę w Biblii i czy m o że stan o w ić, p o d pew nym i

m o n o g a m ic z n e g o f u n k c jo n u je ja k o n o rm a. Na

w aru n k am i, n o rm ę ? C zy to ja k a ś b iblijna w ersja

p rz y k ła d a u to r K sięgi P rz y słó w ( P r z 5.15-23) na­

»otw arteg o zw iązku"?

u c z a tej p ra w d y p o p r z e z a le g o rię picia wody

To. c o zrobiła Saraj. było zgo d n e z p raktyką

z w łasn ej s tu d n i ( d e lik a tn a , a le c z y te ln a figura

i k u ltu rą jej czasów . O pisy takich zachow ań m o ż­

re to ry c z n a o p is u ją c a s to s u n k i p łcio w e w obrębie

na znaleźć na wielu glinianych tabliczk ach p o c h o ­

m a łż e ń s tw a m o n o g a m ic z n e g o ) . C o w ięcej, jed­

d zących z tam ty ch czasów N a przy kład K odeks

n a z ksiąg S ta re g o T e s ta m e n tu ( P ie śń n ad Pieś­

H am m urabiego. tablice z N uzi. tablice z A lalakh

n ia m i) je s t w c a ło ś c i p o ś w ię c o n a o p isa n iu rado­

o raz tablice z M ari (w szystkie te źródła p o c h o d z ą

ści i sz c z ę ś c ia p ły n ą c e g o z o d d a n ia się w całości

z szerzej p o jm ow anego o b sz aru Bliskiego W sch o ­

je d n e j o s o b ie płci p rz e c iw n e j, n a w e t jeśli takie­

du. m niej więcej z czasów patriarchów , plus m i­

m u zw iązkow i c h c ia łb y p r z e s z k o d z ić ktoś tak

nu s 2 0 0 -3 0 0 lat) p otw ierdzają istnienie tak ich

z a m o ż n y ja k k ró l S a lo m o n .

praktyk jak ta o p isa n a w tekście biblijnymi. Bez­

C h o c ia ż B iblia n ie z a tr z y m u je się dłużej na

p ło d n a żo n a m ogła u zn ać za w łasne dzieci, które

tej kw estii i n ie o d n o s i d o m o ra ln y c h aspektów^

jej m ężow i u rodziła służąca. Z p o d o b n ą sytuacją

zw iązk u A b ra m a z H ag ar. ja s n e je s t. iż autor bi­

m amy d o czy n ien ia w R dz 30.3-9. gdzie dotyczy

blijny w y m ag a o d c z y te ln ik a , by te n sam zdał

to R acheli, i częściow o w Rt 4.11. M otyw acja Sa­ raj jest w yrażona b ard zo jasn o : „m oże z niej będę miała dzieci". Idea opierała się n a prześw iadcze­ niu, że rodzinę można zbudować z dzieci konku­ biny, podobnie jak dom buduje się z cegieł.

so b ie sp raw ę z fak tu , że o p is a n e postępowanie sto i w s p rz e c z n o ś c i z w o lą Bożą i z moralnością d a n ą p rz e z Boga.

Zobacz również komentarz do Rdz 29.25-28: 2 Sm 20.3: Prz 5,15-21.

37

Księga Rodzaju

16,7-12 K im je s t A nioł P a ń sk i?

Praw dą jest. że Sara śm iała się do siebie sa­ m ej. ale tak też czynił Abraham . N iem niej jed­

Z o b a cz k o m e n ta r z d o S d z 6,22-23.

nak Pan w idział, co działo się w jej duszy i otwar­ cie wyraził swe niezadowolenie, a jako że przy­ czyna śm iechu była w obu przypadkach laka

17,17; 18,12-15 N ierów ne traktow anie

sam a (czyli zw ątpienie u obojga, a nie zwątpie­

A b ra h a m a i S a ry ?

nie u jednego z nich. a radość i podziw u drugie­ go), to w łaśnie zw ątpienie obojga było główną

O czy w isty m je s t. żc zaró w n o A b rah am , jak

podstaw ą do nagany.

i S ara ro ześm ieli się n a w ieść, że w tak pode­

Pytanie: „D laczego to Sara śmieje się?” nie

szłym w iek u d o c z e k a ją się syna. P ytanie brzm i:

jest adresow ane do niej sam ej, ty lko do A braha­

d la c z e g o w ta k im w y p ad k u jed y n ie Sara zostaje

m a. Jed n ak to Sara najm ocniej odczuła poczy­

sk a rc o n a ? C z y n ie je s t to przy k ład m ęskiego szo­

niony zarzut, poniew aż zorientow ała się. że

w in izm u u a u to r a K sięgi R odzaju?

została przyłapana na niedow ierzaniu. Dlatego

N ie k tó rz y p ró b o w ali tłu m aczy ć ró żn ice m ię­

też odpow iada ona: „Wcale się nie śmiałam". Ta

d zy śm ie c h e m S a ry a śm iec h em A b rah am a, ar­

nierozsądna i nieszczera reakcja również spoty­

g u m e n tu ją c . że w k ażd y m z tych dw óch p rzypad­

ka się z naganą, gdy Pan mówi: „Nie. Śmiałaś

ków śm iec h był efek tem in n eg o sta n u em o cjo n al­

się!”

n eg o . A b ra h a m m iał w y b u ch n ąć śm iech em ra­

C zy oznacza to. że niewiara A braham a jest

d o sn e j ek stazy , zaś S ara m iała p a rsk n ąć śm ie­

„w porządku", ale Sary ju ż nie? Nie. ponieważ

ch em n ie d o w ie rz a n ia . Je d n a k w sam ym tekście

karcenie zaw arte w wyrzucie jest równym karce­

b iblijnym z n a jd u je m y argum enty, któ re nie po­

niem obojga. A utor tekstu skupia się jednak na

zw alają n a ta k p ro ste uspraw iedliw ienie A b rah a­

niedow iarstw ie Sary, ponieważ ona się go zapie­

m a. N ie m a pow odów , by łączyć śm iech A braha­

ra (tym sam ym czyniąc cały epizod bardziej god­

m a ze śm ie c h e m o p isa n y m w Ps 126.2: „W tedy

nym w zm ianki i zapam iętania) i ponieważ cała

u sta n asze były p ełn e śm iec h u , a język wołał pe­

spraw a stała się podstaw ą do nadania synowi

łen ra d o śc i" czy n aw et ze śm iech em z Hi 8.21

A braham a i Sary im ienia Izaak, które to imię

„N ap e łn i tw e u sta rad o ścią, a wargi okrzykiem

wiąże się ze słowem „śmiać się” lub „śmiech"

w esela". Z a ró w n o T arg um Jero zo lim sk ie, jak

(R dz 21.3.6).

i K alw in zbyt łatw o usp raw iedliw iają A braham a, p o ró w n u jąc je g o śm iec h d o śm iech u n ieskrępo­ w anej rad o ści. F akt. żc A b rah am n aty ch m iast podnosi kwe­

18,19

Czy błogosławieństwa przymierza

były bezwarunkowe?

stię Izm aela i tego. ja k ą rolę będzie on pełnił w realizacji B ożej o b ietn icy, jeśli na św iat przyj­

Zobacz kom entarz do Rdz 26,3-5.

d zie now y p o to m e k , w skazuje na to, że on rów­ n ież nie do w ierza, tak sa m o jak Sara. Problem em nie była tylko o so b a Izm aela. ale rów nież jego

18,20; 19 ,1 -2 9 Potępienie

dziedzictw o. O b ietn ica k olejnego syna w zbudzi­

hom oseksualizm u?

ła obaw y A b ra h a m a o los i nadzieje pokładane w p o to m k u , k tó reg o ju ż m iał. A braham był więc w inny zw ątp ien ia w rów nym stopniu co Sara. D laczeg o zatem sk a rc o n o Sarę?

Zobacz kom entarz do Rz 1.27.

Stan Testament

38

Jako że A b rah am w tym czasie mieszka

20.1-3 Sara jest nioją siostrą?

w G c ra r m iędzy K ad esz a Szur, H agar udała się na pustynię daleko na p ó łn o c od obozu Abraha­

Zohae: komentarz do Rdz 12,11-13.

ma, zam iast kierow ać się na p o łu d n ie ku Egipto­ wi. podo b n ie jak u czyniła to, uciekając od Sary przy w cześniejszej ok azji (R d z 16,7). Nie ma

21,14 Czy Abraham postąpił słusznie,

podstaw , by sądzić, ja k u w ażają niektórzy, że

odprawiając Hagar?

A braham przebyw ał w ted y w H eb ro n ie, toteż nie Czyż nie było złym i bezdusznym ze strony Ab­

m o żn a stw ierdzić, że H ag ar podróżow ała do

rahama, że odprawi! Hagar, którą wcześniej

Egiptu, skoro o p is biblijny p o d aje jak o miejsce

wziął za żonę? Czyż nie stoi to w sprzeczności

jej pobytu Beer-Szebę.

nawet z dzisiejszymi norm am i społecznym i, aby odmówić środków do życia kobiecie, która za­

C o jed n ak sąd zić o czy n ac h Abrahama? Czy m ogą być usp raw ied liw io n e?

szczyciła kogoś urodzeniem mu potom ka? Czy

N ie ulega w ątpliw ości, że Bóg poinstruował

nie było to tym bardziej naganne, że chłopiec był

A braham a, by ten sp ełn ił ży czen ie Sary (Rdz

tak młody, że Hagar, opuszczając obozowisko,

21,12-13). P om im o że w ielce sm u c iło on o Abra­

musiała go nieść na ramionach?

ham a (R d z 21,11), je d n a k , ja k kom entow ał to

Wielu komentatorów utrzymuje, że fakt, iż

G eorge Bush. „Bóg nie k aże A braham ow i speł­

Hagar niosła Izmaeła na ram ionach, wskazuje na

nić życzenia S ary d lateg o , że ap ro b o w ał intencje

to, że w tym czasie chłopiec był jeszcze m alutkim

żony A b rah am a, ale d lateg o , że było o n o zgodne

dzieckiem, które matka musiała nieść. Potem

z Jego planem i p o w tarzan y m i deklaracjam i, że

w Rdz 21.15 mowa jest o tym, że Hagar kładzie

wszelkie błogosław ieństw a z p rzym ierza mają

łzmaela pod krzakiem. Doszedłszy do wniosku,

spłynąć na Izaak a"4.

że Izmael jest zaledwie dzieckiem, bez mała nie­

Nie chodzi tu jed y n ie o ro d z in n ą sprzeczkę.

mowlęciem. ci interpretatorzy wskazują na fakt,

Z całą pew nością frag m en t ten pokazuje, ile zła

żestoi to w sprzeczności z Rdz 16,16; 17,25 i 21,5,

m oże w yniknąć ze związków' poligamicznych.

w których to fragmentach przedstawia się chłop­

Pokazuje on rów nież, że obietnicy, jaką złożył

ca jako trzynasto-, może nawet czternastolatka,

A braham ow i. Bóg nie m ógł puścić w niepamięć:

i że jest to dowód na istnienie wielu źródeł, któ­

przym ierze nie m oże zo stać zerw an e, nawet gdy

rych nie zredagowano z należytą starannością.

ten. z kim zo stało o n o zaw arte, podejm uje decy­

Rozwiązanie zagadki wieku łzm aela jest

zje błędne czy niem ądre.

dość proste. Nie m a podstaw, aby tekst Septua-

Bóg wym aga od A b rah am a, by ten zaprze­

ginty ani Peszitty tłumaczyć jako „włożył jej

czył swoim n aturalnym u czu cio m , w oparciu

chłopca na ramiona". Gdyby to było poprawne

o obietnicę, że uczyni z syna jeg o służącej ojca

tłumaczenie, nie dałoby się wytłumaczyć współ­

wielkiego narodu, poniew aż je s t on również sy­

czesnego tekstu hebrajskiego, w- którym to nie

nem A braham a. Z późniejszej historii wynika

„chłopiec" jest dopełnieniem czasownika „kłaść"

zresztą, że Hagar nie m iała w iększych kłopotów

czy „wkładać", jest za to dopełnieniem czasowni­

z zapew nieniem bytu sobie i sw ojem u dziecku -

ka „dawać". Dosłowne tłumaczenie hebrajskiego

być może dzięki pośredniej pom ocy Abrahama

tekstu brzmiałoby; „1 Abraham wstał wcześnie

albo wsparciu sam ego Boga.

rano, wziął chleb i bukłak z wodą, i dał 1je 1 Hagar, kładąc lje l na jej ramiona i dał (jej 1 chłopca i odesłał ją, a ona poszła i błąkała się na pustko­ wiach Beer-Szeby".

4 G eorge Bush. Notes on Genesis, vol. 1 (1860: re p rin t. M inneapolis. M inn.: Jam es an d K loek. 1976). s. 352.

39

Księga Rodzaju T oteż u zn ać należy, że Sara grzeszy, prosząc

usłuchać i bać się Boga. oddając mu swego jedy­

A braham a, by ten wziął sobie Hagar za żonę.

nego. umiłowanego syna. Podobnie jak w przy­

a następ n ie grzeszy, nakłaniając go, by ją odpra­

padku królowej Saby, która przybyła, by ..poddać

wi! z takich a nie innych pobudek. Jednak tak jak

próbie” mądrość Salomona (1 Kri 10.1). w pró­

w przypadku Józefa, kiedy jego bracia chcieli go

bach Boga nie ma złowrogich podtekstów-.

skrzyw dzić. Bóg kierował się w tej sprawie do­ brem - do b rem zarów no Izaaka, jak i lzmaela. Zobacz, również kom entarz do Rdz 29,25-28; 50,19-21.

Kiedy słowo „próba” pojawia się w kontekście człowieka testującego Boga. jego znaczenie jest cał­ kowicie inne (Wj 17.2.7: Lb 14,22: Iz 7,12).Takiego rodzaju testy- są prowokowane wątpliwościami i grzesznymi sercami ludzi. W takich sytuacjach człowiek chce sprawdzić, czy Bog jest dość potęż­

22,1 D laczego Bóg poddaje A braham a próbie?

ny, czego efektem jest często „kuszenie” Boga. Jednak kiedy to Bog testuje ludzi, nie wiąże się to z żadnymi próbami czy chęcią oszukania

C hociaż au to r biblijny bardzo ostrożnie pisze

czy skrzywdzenia tych, którzy zostają poddani

0 tej sytuacji, nazyw ając działania Boga „próbą",

próbie. Jego próby wiążą się jedynie z troską

wielu ludzi zastanaw ia zachow anie Boga, który

o posłuszeństwo i bojażń Bożą. Pwt 8,2 opisuje

zdaje się zastaw iać na A braham a pułapkę. Jak

wędrów-kę po pustyni, z jej wyjątkowo ciężkimi

zatem pow inniśm y p atrzeć na próbę wiary Abra­

epizodami po drodze, jako „Bożą próbę" - „Pa­

ham a?

miętaj na wszystkie drogi, którymi cię prowadzi!

Użyty tutaj term in „próba" jest również wy­

Pan. Bóg twój, przez te czterdzieści lat na pusty­

korzystany w ośm iu innych m iejscach Starego

ni. aby cię utrapić. wypróbować i poznać, co jest

T estam entu, gdzie Boga opisuje się jako „Tego,

w twym sercu”.

który poddaje pró b ie”. W sześciu z nich (Wj

Taka próba pokazywała w działaniu to. co

15,22-26: 16.4: 20.18-20; Pwt 8.2.16: Sdz 2.21-22;

Abraham do tej pory twierdził: czy jest w stanie

3,1-4) testow any jest Izrael. W 2 Krn 32,31 pró­

zaufać Bogu, który pozwoli! mu. w tak późnym

bie zostaje p oddany król Ezechiasz, a w Ps 26,2

wieku, cieszyć się upragnionym synem.

Dawid prosi Boga, aby Ten poddał go próbie.

W języku staroangielskim dzisiejszemu sło­

W pięciu z sześciu opisanych przypadków testo­

wu „testować” odpowiadało słowo „potwierdzić"

wania Izraela z kontekstu wynika, że powodem,

lub „udowodnić". W kontekście tego fragmentu

dla którego Bóg poddaje naród wybrany próbie,

Pisma Świętego nie niesie ono ze sobą skojarzeń

jest troska o to, czy jest on posłuszny Bogu

z zachęcaniem do grzechu ani z prowokowaniem

1 przestrzega Jego przykazań, praw i zwyczajów.

kogoś do tego, aby uczynił coś złego. W istocie

Na takie sam e powody wskazuje Wj 20.18-20.

w- Jk 1.13 czytamy: „Bog bowiem ani nie podlega

gdzie problem em jest bojażń Boża. podobnie jak

pokusie ku złemu, ani też nikogo nie kusi". Ku­

w Rdz 22,1.12. Podobnie autorzy Psalmu 26

szenie czy też poddawanie próbom w złym sen­

i 2 K rn 32,31 skupiają się na kwestii posłuszeń­

sie tego słowa zawsze płynie ze zła. jakim jest

stwa i zdają się zachęcać Boga do tego. aby poddał próbie króla Dawida i króla Ezechia­ sza.

szatan i z zepsucia w naszych własnych sercach. Tymczasem Bóg stawia swoje stworzenia w oko­

Dlatego, w oparciu o te osiem fragmentów, w których Bóg jest autorem próby, możemy wnioskować, że Bóg chciał, aby Abraham poznał własne serce i sam zobaczył, czy jest w stanie

licznościach specjalnej próby nie po to. aby sa­ memu się przekonać co do ich wy-niku. ale by unaocznić tym. którzy zostają poddam próbie, co naprawdę jest w ich sercach. W tym kontek­ ście wszelkie przypadki, w których Bog poddaje

Sian Testament

40

nas próbie, odbywają się w takich okolicznoś­

Ten rozdział P ism a Ś w iętego jest często ko­

ciach. w których boskie motywy nie mogą zostać

jarzony ze ślepym p o słu szeń stw em , takim jak to.

poddane w wątpliw-ość.

które do p ro w ad ziło d o trag ed ii w Jonestown

Można jednak zapytać: „Dlaczego kochają­

w G ujanie. Je d n a k Bóg nie kazał Abrahamowi

cy Bog poddaje swego sługę tak straszliwiej pró­

popełnić m o rd erstw a. W y d arzeń tu opisanych

bie?” Odpowiedzią jest tu wyjątkowa relacja mię­

nie m ożna staw iać na rów ni z głupotą Jcftego

dzy Bogiem a Abrahamem. Relacja ojciec-syn

pośw ięcającego w łasn ą c ó rk ę (S d z 11.30-40).

między Abrahamem a Izaakiem jest dokładnie

żądaniam i G ib co n itó w (2 Sm 21,8.9.14) albo

taka sama jak relacja Abraham - Bóg. Próba wia­

praktykam i A ch az a czy M a n assesa (2 Kri 16.3;

ry Abrahama w istocie miała dla tego ostatniego

21,6; 2 K rn 3 3,6). Z p rak ty k ą składania ofiar

taką samą wartość dowodową, co dla Boga. któ­

z ludzi zerw ał król Jo z ja sz (2 Kri 23,10), a proro­

ry poddaje Abrahama próbie.

cy ją potępili ( J r 19.5; Ez 20.30-31; 23,36-39).

Chodzi tu o to. że próba ta nie była kusze­

W istocie Praw o b a rd z o ja s n o zakazyw ało skła­

niem czy usiłowaniem zastawienia swoistej pułap­

dania ofiar z łudzi i b a rd z o o s tro potępiało tych,

ki na bezbronnego patriarchę. Jej celem było coś

którzy składali sw ych n ajsta rszy ch synów Molo­

całkiem przeciwnego: miała go wzmocnić i po­

chowi (K pi 18,21; 2 0,2).

móc mu się rozwinąć, podobnie jak liczne próby,

T eoretycznie, sk ła d a n ia ludzi w ofierze nie

którym był poddawany naród wybrany na pustyni.

m ożna by w zasadzie p o tę p ić . P raw da jest taka.

W takim znaczeniu próba, test czy kuszenie są

że w szelkie życie na św iecie należy do Boga i to

koncepcjami religijnymi. To Bóg testuje swego

O n ma praw o je daw ać i o d b ie ra ć w edług własnej

partnera (czyli drugą stronę) przymierza, by zoba­

woli. G dybyśm y to zakw estionow ali, musieliby­

czyć. czy ów dotrzyma swej części umowy. Bóg

śmy jed n o cześn ie zak w estio n o w ać boską władzę

nigdy nie poddaje próbie tych. którzy nie są z Nim

nad św iatem i boską sp raw iedliw ość, której byli­

w przymierzu. Testuje tylko i wyłącznie swych

śmy św iadkam i, gdy Bóg złożył w ofierze swoje­

własnych ludzi. Toteż boskie próby zawsze mają

go Syna. by o d k u p ić n asze grzechy.

na celu upewnienie się. że Jego lud będzie G o czcił i kochał, bal się Go i Jemu służył. Wreszcie, testowanie jest jednym z narzędzi,

Jednakże Bóg zdecydow ał się zakazać skła­ dania ofiar z ludzi. P ro b lem em w ydaje się rozdżwięk

pom iędzy

b ez p o śre d n io śc ią boskiego

którymi Bóg realizuje swój plan zbawienia ludz­

żądania, które A b rah am m a w ypełnić, a jedno­

kości. Często ludzie nie wiedzą, że byli poddawa­

znacznym

ni próbie, aż do czasu jej zakończenia. D opiero

Z treści Pism a Św iętego ja s n o w ynika jednak, iż

po przejściu próby - um ocnieni, oczyszczeni,

Bog nigdy nie chciał, aby A b rah am spełnił jego

sprawdzeni, zdyscyplinowani i pouczeni - mogą

rozkaz. D ow odem na to je s t fakt. że Bóg po­

przejść dalej, silni w wierze i gotowi na kolejne,

wstrzym uje rękę A b rah am a w chw ili, gdy ten ma

jeszcze trudniejsze zadania.

właśnie o debrać życie sw em u synow i. „Nie pod­

Zobacz również komentarz do Rdz 2,16-17; Jk 1.13.

zakazem

sk ła d an ia ofiar z ludzi.

noś ręki na chłopca i nie czyń m u nic złego! Te­ raz poznałem , że boisz się Boga, bo nie odmówi­ łeś Mi nawet twego jedynego syna" (R d z 22.12). Bożym celem jest spraw dzenie w iary A braham a.

22,2 Poświęcić swojego syna?

Jako że uczynek nie został popełniony, nie moż­ na powiedzieć, aby w boskich intencjach ustano­

Cóż można powiedzieć na temat lak szokujące­ go żądania? Czy Bóg naprawdę żąda ofiar z ludzi i pochwala taką formę ofiar?

wienia tej próby wiary było coś niegodnego. l a próba m ogła być też bardziej pożyteczna dla A braham a, niż przywykliśmy sądzić. Niekio-

Księga Rodzaju

41

rzy. jak na przykład żyjący w XVIII w. biskup

zuje Abrahamowi poświęcić swego jedynego

W illiam W arb u rto n . dom niem yw ali, że Abraham

syna na górze Moria. W postaci tej ofiary Abra­

chciał w iedzieć, w jaki sp o só b Bóg pobłogosławi

hamowi zostaje ukazany wyraźny obraz wskazu­

wszystkie rodziny na św iecie poprzez jego po­

jący na przyszłą ofiarę z Syna Bożego, która ma

tom stw o, jak było ob iecan e (R dz 12,3).

odkupić grzechy ludzkości.

W o p arciu o to dom n iem anie twierdzi się.

Do takiego wniosku prowadzi kilka czynni­

że Bóg wymyślił sposób, w jaki pozwoli Abraha­

ków: (1) miejsce, w którym Izaak został skrępo­

mowi dośw iadczyć tego, co ju ż wcześniej komu­

wany. było położone „w kraju Moria" (krainie,

nikował mu słow am i. A braham ow i została przed­

w której leży Jerozolima i dobrze znana góra

staw iona prefiguracja C hrystusa, typ ofiary, któ­

0 tej samej nazwie); (2) odległość, jaką Abraham

rą O n sam m iał się stać.

ma przebyć, by złożyć swą ofiarę, jest niezwykła

W J 8.56 m o żn a zn aleźć potw ierdzenie tej

pod względem celu próby wiary (próbę taką

tezy. kiedy Jezu s mówi „A braham , ojciec wasz.

można by przeprowadzić o wiele, wiele bliżej niż

rozradow ał się z tego. że ujrzał mój d zień”. Jego

w regionie Jerozolimy, dokąd wysyła go Bóg)

żydowscy słuchacze odpow iadają: „Pięćdziesię­

1 (3) fakt, że Izaak byl obiecanym przez Boga po­

ciu lat jeszcze nie m asz, a A braham a widziałeś?",

tomstwem. źródłem wszelkich błogosławieństw,

co m oże w skazyw ać na fakt. że czasownik „wi­

które Bóg obiecał ludzkości w przyszłości.

dzieć” rozum ieją tu dosłow nie. Jezus nie wypro­

W Starym Testamencie istnieją dwa rodzaje

w adza ich z błędu, w arto jed n ak zauważyć, że

ofiar z ludzi. Pierwszym jest składanie ofiar

nie tw ierdzi O n, że A braham ucieszył się na Jego

z dzieci oraz starszych osób jako ofiary na rzecz

widok, tylko na w idok Jego dni. Mówiąc o swym

budowy. Składana była w momencie wmurowy­

dniu. Jezu s m a na myśli okoliczności swego ży­

wania kamienia węgielnego dla miasta i jego

cia. które było tak kluczowo ważnym elem entem

bram ( I Kri 16,34) lub w czasach kryzysu, kiedy

historii zbaw ienia.

miasto było oblężone albo groziło mu zajęcie

T erm in „d zień ” pozw ala na taką interpreta­

przez wrogów (2 Kri 3.27: Mi 6.7). Prawdopo­

cję, jeśli ro zu m ieć go podobnie do słów „godzi­

dobnie do tej kategorii można również zaliczyć

n a” czy „czas”. W Ew angeliach czytam y „godzi­

ofiary składane z ludzi bóstwom pogańskim

na Jego jeszcze nie nad eszła” (J 7.30): „modlił

w celu zapewnienia sobie zwycięstwa w bitwie

się. żeby - jeśli to m ożliwe - om inęła G o ta go­

(Sdz I I ) oraz branie jeńców wojennych i prze­

dzina". (M k 14.35) lub „N adeszła godzina, aby

znaczanie ich na ofiarę.

został uwielbiony Syn Człow ieczy” (J 12,23). We

Jest to jednak inna kategoria ofiary niż przy­

wszystkich tych przypadkach nie chodzi o odci­

woływana w Starym Testamencie ofiara ze wszyst­

nek czasu, ale o jak iś szczególny m om ent w ży­

kich pierworodnych

ciu i misji C hrystusa. Jednakże, jeśli słowo „dzień" funkcjonuje

Lb 3.44-51). Naturalnie należy od razu dodać, że

(Wj

13.12-13; 34.19-20;

nigdzie w Piśmie Bóg nie żąda ofiar z. ludzi, tak

w znaczeniu słowa „godzina" i odnosi się do

jak żąda ofiar ze zwierząt i płodów rolnych: za­

szczególnego m om entu w życiu Jezusa, w któ­

miast tego bierze sobie symbolicznie jednego

rym zostaje on Zbaw cą świata, to gdzie w Sta­

Lewitę, aby ów służył w świątyni - pierworodny

rym Testam encie m ożem y znaleźć informację, jakoby A braham był świadkiem wydarzeń odno­ szących się do śm ierci Chrystusa? Nic w Starym Testam encie nie mówi o tym bezpośrednio, możliwe jest jednak, że Jezus od­ nosi się do transakcji z Rdz 22. kiedy Bog rozka­

syn z każdego domu jest substytutem życia, któ­ re należy się Bogu. Jak wspomniano wcześniej. Bóg ma prawo żądać ofiar z ludzi. Wszystkie ofiary opisywane w Biblii opierają się na idei. że dar życia składany Bogu w ramach konsekracji lub przebłagania jest

Stan Testament

42

przez

W czasach A b rah am a czas życia człowieka

grzech więzi z Bogiem. D ar człowieka dla Boga

uległ tak zn acz n em u sk ró cen iu - w wyniku fi-

niezbędny do odbudowania

zerwanej

nic jesl uważany za oddawanie czegoś, co należy

zycznej degeneracji będącej sk u tk iem U padku -

do nas - to jedynie symbol tego, że cale życie

że wiek lat 175 uw ażan o za „p ó źn ą starość". Co

należy do Boga.

stało się po tym , ja k A b rah am um arł? C zy po

Jednakże darczyńca nie jest w stanie godnie

prostu pochow ano go w raz z p rzo d k am i - i po

ofiarować Bogu niczego, ponieważ sam jest

spraw ie? N iestety, zbył w iele o só b zakłada, ze

grzeszny. Dlatego działa tutaj zasada zastępczo-

zbytnią sw obodą, że tak w łaśnie było.

ści: odbiera się życie w zastępstwie innego życia.

W rzeczyw istości w yrażeń „połączyć się

A zatem Abraham miał oddać Bogu życie naj­

z przodkam i" czy „odejść d o sw ych ojców " nie

droższej osoby, życie swego jedynego syna. AJe

m ożna rozum ieć w ten sp o só b , iż A b raham zo­

dzięki

stał pochow any w raz ze sw ym i przodkam i.

Boskiej interwencji, baran

zaplątany

w krzewy zostaje wskazany przez A nioła Pań­

Z Rdz 25,8-9 ja s n o w ynika, że ta k a in terp retacja

skiego jako godny substytut życia Izaaka. Nie

jest niem ożliw a, p o niew aż wiem y, że nikt z rodu

mogło to jednak dawać poczucia bezpieczeństw a

A braham a, po za żoną, nie zo stał pochow any

czcicielom bóstw natury, których bóstwa sam e

w jaskini M akpela.

podlegały śmierci i dlatego niesłusznie żądały od

W Starym T estam encie zm arłych traktuje się

swych wyznawców, by ci sami rzucali się w pło­

jako wciąż obecnych. D ołączanie d o przodków

mienie lub składali w ofierze własne dzieci, aby

jest zawsze o dróżniane od pogrzebu ( R dz 25,8-9;

przybliżyć się do owych śm iertelnych bóstw.

35,29; 49,29.31.33). W wielu przypadkach tylko jeden z przodków spoczyw ał w grobow cu ( I Kri 11.43; 22.40) albo w ręcz żaden z nich (Pw t 31.16:

25,8 Co oznacza „połączył się

1 Kri 2,10: 16,28; 2 Kri 21.18). O zn acza to, że fra­

ze swoimi przodkam i” ?

za „dołączyć do przodków " nie m oże oznaczać złożenia do rodzinnego grobow ca. C zytelnicy nie

Jaka była koncepcja życia po śmierci dla świę­

powinni zbyt dużej wagi przyw iązyw ać do słowa

tych mężów Starego Testam entu? Czy w ierzono

Szeol. które dość często pada w Biblii. W każdym

w życie po śmierci? Jeśli tak, to z czym m iało się

z sześćdziesięciu pięciu przypadków , w których

ono wiązać? Czy była to, na przykład, egzysten­

używa się słowa Szeol w Starym T estam encie, cho­

cja duchowa? Czy wiązała się z sam ośw iadom oś­

dzi tylko i w yłącznie o grób, a nie o jak ąś m roczną

cią i zachowaniem osobowości? Czy spodziewa­

krainę będącą częścią św iata podziem nego. A utor

no się połączenia ducha z ciałem? Jeżeli tak, to

Listu do Hebrajczyków w Now ym T estam encie

w jakim momencie? Wszystkie te pytania są

też zdaje się potw ierdzać tezę, jakoby patriarcho­

istotne, jeśli chcemy zrozum ieć wspom niany

wie spodziewali się życia po śm ierci.

tekst o Abrahamie. Wyrażenie „połączyć się ze swoimi przodka­

W wierze pom arli oni w szyscy [od A bla do

mi" jest podobne do innego stwierdzenia: „odejść

A braham a), nic osiągnąw szy tego, co im

do twych przodków” z Rdz 15,15. Pierwszą z tych

przyrzeczono, lecz patrzyli na to z daleka

fraz można znaleźć często - na przykład w Rdz

i pozdraw iali, uznaw szy siebie za gości

25.8.17; 49,29.33; Pwt 32,50 i w 2 Kri 22,20.

i pielgrzym ów na tej ziem i. Ci bow iem , co

Czy te zdania znaczą po prostu, jak twierdzi

lak mówią, okazują, że szukają ojczyzny.

wielu badaczy Starego Testam entu, że kogoś zło­ żono do grobu rodzinnego? Czy prawdą jest. że ludzie ci nie myśleli o życiu po śmierci?

Gdyby zaś tę w spom inali, z której wyszli, znaleźliby sposobność pow rotu d o niej. Teraz zaś do lepszej dążą. to jest do niebie-

43

Księga Rodzaju skiej. D latego Bóg nie wstydzi się nosić

towi opierającemu się na kontaktach ze zmarły­

im ienia ich Boga, gdyż przysposobi! im mia­

mi. Cóż złego byłoby w traceniu czasu na czymś,

sto ” (H b r 11,13-16).

co nie miało żadnego związku z rzeczywistością? Już w potowie drugiego tysiąclecia przed Chr.

O to czyste św iadectw o tego, że ci pierwsi uczest­

Izraelici wiedzieli, że życie po śmierci jest praw­

nicy Bożych obietn ic w pełni spodziewali się ży­

dziwe i dlatego zakazywali kontaktów z tymi.

cia po śm ierci. C h o c ia ż pełne objawienie zmar­

którzy odeszli już z tego świata.

tw ychw stania i życia po śm ierci następuje dopie­

Abraham umarł i został pogrzebany. Ale dołą­

ro w Now ym T estam encie, powszechne założe­

czy! również do wspólnoty wierzących, którzy żyli

nia, że święci m ężow ie Starego Testam entu nic

przed nim. W tym momencie jeszcze nie są znane

nie w iedzieli o m ożliw ości życia po śmierci, jest

żadne szczegóły co do jej natury, ale wyrażenia ta­

błędem spow odow anym stosowaniem utartych

kie jak „dołączyć do przodków" i „odejść doojcow"

schem atów myślowych.

to nie tylko eufemizmy opisujące śmierć, bez dodat­

W R dz 17,8 A braham dostaje od Boga obiet­ nicę „1 o d d aję tobie i twym przyszłym potom ­ kom kraj, w k tórym przebywasz, cały kraj Kana­ an, jak o w łasność na wieki". Rabini uważają, że

kowego teologicznego podtekstu. Dowody wskazu­ ją na coś zupełnie przeciwnego. Zobacz również komentarz do Rdz 5.23-24: Hi 19.23-27; Ps 49,13.21; Koli 3.19-21.

A braham nigdy nie m iał się cieszyć spełnieniem tej obietn icy i że zostanie wskrzeszony z mar­ twych, aby objąć tę ziem ię we władanie. To interesu jące rozum ow anie i nie do końca

26,3-5 Posłuszeństwo sposobem na błogosławieństwo?

niesłuszne. N ie jest wcale bardziej zaskakujące niż arg u m en ty naszego Pana, przypom inającego

Czy Bóg dal Abrahamowi wszystkie dary dlatego,

saduceuszom - którzy nie wierzyli w zmartwych­

że ten sobie na nie zapracował? Czy mamy zało­

w stanie - że Bóg A braham a. Izaaka i Jakuba nie

żyć. że kobiety i mężczyźni Starego Testamentu

jest Bogiem um arłych, lecz żywych. Dlatego pa­

po prostu zapracowali sobie na zbawienie?

triarchów nie m o żn a odciąć od szansy na zba­

Słowa „dlatego, że" z Rdz 26,3-5 wywołują

w ienie (M t 22,23-32). Pełna wiary relacja z Bo­

u wielu badaczy zdziwienie i niedowierzanie.

giem zakłada cielesne istnienie teraz i późniejszą

Wygląda na to. że jest sprzeczność między wolną

nieśm iertelność.

i bezwarunkową obietnicą złożoną przez Boga

Jeśli ktoś uzna, że niektóre z tych koncepcji są

Abrahamowi, a obietnicą pod warunkiem docho­

zbyt „złożone” jak na prymitywną kulturę Starego

wania wszystkich Bożych praw, rozkazów i przy­

Testam entu, w arto przypomnieć, że w czasach jesz­

kazań. Z całą pewnością prawo i laska są na teo­

cze wcześniejszych życie po śmierci było jednym

logicznym „kursie kolizyjnym”, jeśli chodzi

z dom inujących pojęć w kulturze Egiptu. W tej

0 podstawę zbawienia człowieka.

kulturze również miało to być życie materialne -

Istnieje pięć kluczowych fragmentów poda­

z ciałem, winem, kobietami i pieśniami. Koncepcje

jących. że Abraham wykonuje polecenia Boga,

te znalazły wyraz w zdobieniach egipskich piramid

1 że w zamian Bóg oferuje mu wieczne przy mie­

na tysiąc lat przedtem , zanim Abraham dotarł do

rze jako nagrodę za jego posłuszeństwo. Są to fragmenty Rdz 12.1; 17,1.9-14; 22,16-17 i 26.3-5.

Egiptu. W takim razie dlaczego ży-cie po życiu mia­ łoby być zbyt trudną dla niego koncepcją? W iara w realne, cielesne życie po życiu jest dodatkow o potw ierdzana surowymi zakazami z czasów M ojżesza przeciwko nekromancji. kul­

Niektórzy dodają do tej listy jeszcze kolejne ele­ menty, ale generalnie nie odnoszą się one tak bezpośrednio do obietnicy przymierza, jak pięć fragmentów wymienionych powyżej.

Stary Testament

44

Trudność w argumentowaniu za warunko-

ny, m ożliwe było. aby p atriarch o w ie otrzymali

woscią i potrzebą zapracowania sobie na spełnie­

błogosław ieństw a p rzym ierza, naw et jeśli nie

nie obietnic stanowi podkreślany w tekście aktyw­

uczestniczyli w nich w łasn ą w iarą. N aw et ci, któ­

ny udział Boga w zawieraniu przymierza z Abra­

rzy nie uczestniczyli w korzyściach płynących

hamem. w jednym z najdramatyczniejszych m o­

z przym ierza, w ciąż przekazyw ali błogosław ień­

mentów w życiu patriarchy. Rdz 15.12-21 opisuje

stwo p rzym ierza swym p o to m k o m z linii Abra­

Abrahama jako pasywnego świadka formalizowa-

ham a. Tę w iarę najłatw iej było dem onstrow ać

nia przymierza, podczas gdy Pan pod postacią

p oprzez p osłuszeństw o, ja k ie ko n k retn e osoby

płomienia przechodzi między połówkami zwie­

okazyw ały Bogu - tak ja k św. J a n opisuje to

rząt. Warto zauważyć, że tylko Bog to robi. w ten

w Ewangelii skierow anej d o sp o łe czn o ści wierzą­

sposób podejmując jednostronne zobowiązanie.

cych w; czasach N ow ego T estam en tu .

Gdyby to miało być porozumienie dw ustronne,

W ten sp o só b w szelka d o m n ie m a n a warun-

w którym dotrzymanie jego postanowień zależy

kowość elem entów przy m ierza A b ra h a m a (i Da­

od dwóch stron, wówczas Abraham i Bóg powinni

w ida) nigdy nie zag rażała p o d staw o m obietnicy

razem przejść pomiędzy połówkami zwierząt, tym

ani nie dodaw ała d o niej żad n y ch obostrzeń.

samym mówiąc: „Niech mnie spotka to. co spoty­

Kwestie służby i p o słu szeń stw a, które faktycznie

ka te zwierzęta, jeśli miałbym nie dotrzym ać mo­

są blisko zw iązane z o b ie tn ic ą , są raczej sprawą

jej części przymierza".

skutku i n astęp stw p rzy m ierza niż w stępnym wa­

Jak w takim razie wytłumaczyć niespójność, która w takim wypadku zdaje się wkradać w tekst, gdy Bóg wymaga posłuszeństwa od Abraham a, by przymierze mogło zostać zachowane?

runkiem . od którego zależy u czestn ictw o w bło­ gosław ieństw ach wiary. N ajlepiej bezw arunkow ą n a tu rę przym ierza w yraża Kpi 26,44-45: „Jed n ak że naw et wtedy,

Odpowiedź jest następująca: obietnica i bło­

kiedy będę w kraju nieprzyjacielskim , nic odrzu­

gosławieństwo wciąż mają pierwszeństwo wobec

cę ich i nie będę się brzydził nim i d o tego stop­

wymogu posłuszeństwa i przestrzegania Bożych

nia. żeby ich całkow icie zniszczyć i zerw ać moje

przykazań. Posłuszeństwo było dla A braham a na

przym ierze z nim i, bo Ja je ste m P an. ich Bóg.

tyle warunkiem zachow ania przym ierza, na ile

Przypom nę sobie na ich korzyść o przym ierzu

jest ono warunkiem dla Kościoła żyjącego

z ich p rzo d k am i”. Z całą pewmością te słowa

w świetle Bożych poleceń: „Jeśli będziecie za­

brzm ią jakby przym ierze faktycznie było bezwa­

chowywać moje przykazania, będziecie trwać

runkowe!

w miłości mojej” (J 15,10) lub „Jeżeli M nie miłu­ jecie. będziecie zachowywać moje przykazania"

Zobacz również ko m en ta rz do Kpł

18,5;

Mi 6.6-8; Jk 2,24.

(J 14,15). Obietnica nie stoi w sprzeczności z Bożym prawem - ani w' przypadku obietnicy danej Abra­

26,7-11 R ebeka je st m oją sio strą ?

hamowi, ani w przypadku danej nam obietnicy życia wiecznego. Ten, który daje obietnicę, za­

Zobacz kom entarz do R dz 12,11-13.

wierając przymierze z patriarchą, jest tym sa­ mym. który dał także prawa, przykazania i zasa­ dy. W takim razie, posłuszeństwo nie było wa­ runkiem niezbędnym do otrzym ania obietnicy

29,25-28 Czy Bóg dopuszcza poligamię?

i błogosławieństw - wręcz przeciwnie, było ono wynikiem i dowodem na faktyczne uczestnictwo

Czy niniejszy fragm ent opisuje przypadek poli­

w tej właśnie obietnicy. Ponieważ Bóg jest wier­

gamii? Albo czy istnieją jakieś wyjątkowe oko-

45

Księga Rodzaju

liczności. które mogłyby usprawiedliwiać Jaku­ ba, L ab an a albo ich obu? Jeśli mamy tu do czy­

31,34 Dlaczego Rachela miała posążki bożków?

nienia z poligam ią, jak ie argum enty przemawiają na jej korzyść, a jak ie przeciw ko niej? Do poligam ii nigdy nie była uprawniona żadna po stać biblijna. Nigdy nie istniało żadne

Dlaczego Rachela ukradła posążki bożków swe­ mu ojcu Labanowi? Czy z tekstu wynika, że Ra­ chela wierzyła w pogańskie bożki i ufała im?

pozw olenie na odejście od zasady małżeństwa

Oczywistym jest, że nie chodzi w tym frag­

m o n o g am iczn eg o . którą to instytucję Bóg usta­

mencie o nic innego niż o posążki bożków, któ­

nowił jeszcze w ogrodzie Eden (R dz 2.21-24).

rych czci Laban - jego gniewne oskarżenie prze­

Istnieją co najm niej cztery fragmenty Pisma

ciw zięciowi „czemu skradłeś mi moje posążki?"

Świętego, na których m ożna by oprzeć tezę. że

(Rdz 31.30). nie pozostawia ku temu wątpliwo­

istnieją okoliczn o ści, w których Bóg dopuszcza

ści. Posążki te musiały być małymi przenośnymi

poligam ię tym czasow o, m im o zasady sformuło­

figurkami, bo tylko wtedy Rachela byłaby w sta­

wanej w R dz 2,24. Fragm enty te to: Wj 21.7-11.

nie ukryć je w swym siodle wielbłądzim lub po­

Kpł 18,18; Pwt 21,15-17 i 2 Sm 12.7-85. Jednak

duszce.

w żadnym z tych fragm entów nie znajdzie się do­

To, jak ważne mogły być te figurki, jest

wodu na to, że o d stępstw o od zasady spotyka się

przedmiotem debaty już od trzydziestu lat. Od

z ap ro b atą Boga.

czasu odkrycia dokumentów z Nuzi, wśród któ­

Pism o Św ięte nie zawsze zatrzym uje się nad

rych był również kontrakt adopcyjny, przyjęto

każdym p ro b lem em , by potw ierdzić to. co oczy­

łączyć je z prawami do dziedziczenia w rodzinie

wiste. W w ielu przypadkach czytelnik nie musi

lub z testamentem. Tekst z Nuzi mówi: Je śli Na-

zbytnio wysilać w yobraźni, by zorientować się,

szwi ma syna. podzieli 1majątek) równo z Wullu,

co Bóg sądzi na tem at takich związków, bo zły

ale syn Naszwiego weźmie bogów Naszwiego.

los i kłopoty, jak ie spadają na poligamistów. nie

Jednakże, jeśli Naszwi nie ma syna, wtedy Wullu

m ożna u zn ać za oznaki Bożej laski.

weźmie bogów Naszwiego"". Koncepcja, że po­

Praw dą jest, że Jak ub został oszukany przez

siadanie domowych bóstw było niejako legityma­

L abana p o d czas swej nocy poślubnej, ale to nie

cją do dziedziczenia majątku, była wcześniej ge­

uspraw iedliw ia tego. że przystał na sprytny plan

neralnie przyjmowana, teraz jednak nie jest ona

teścia, by zostać u niego kolejnych siedem lat

już tak pewna7.

1 zapew niać jeg o dom ow i dalszą pomyślność.

W związku z tym. choć nie możemy stw ier­

Dwa złe uczynki w tym przypadku nie znoszą

dzić ponad wszelką wątpliwość, jakie znaczenie

siebie naw zajem .

przypisywano tym posążkom, wiemy, że powin­

Z obacz również kom entarz do Rdz 16,1-4; 2 Sm 20,3.

ny one należeć do ojca rodziny. Czy Rachela ukradła je, by zapewnić sobie pewnego rodzaju dodatkowy atut. gdyby przyszło do ustalania jej części majątku, czy może bóstwa te łączyły się

31,11-13 Kim je st Anioł Pański? Zobacz kom entarz do Sdz 6,22-23. k James B. Prilchard, Ancient Sear Eastern li a s Rela­

5 Z ob. dyskusję na tem at tych fragm entów w: Walter K aiser Jr.. Toward O /d Testament Ethlcs (G rand Rapids, M ich.: Z o n d e rv an . 1983). ss. 182-190.

ting ta the Old Testament ( Princeton, N.J.: Princeton Uni­ versity Press. 1955). s. 219-220. ’ Zob. Cyrus H. Gordon. Biblical Customs and the Sit:i Tablets. .Biblical Archaeologist" 3 (1940): 6. Gordon był najgorętszym zwolennikiem takiego stanowiska.

Siary Testament

46

w jakiś sposób z jej odczuciam i religijnymi? Nie

miał w alczącego ze Słow em (L o g o s) z Ewangelii

możemy powiedzieć z pewnością, czy któraś

wg św. Ja n a, arg u m en to w ał je d n a k , że Słowo

z tych teorii jest słuszna.

p ozostało n iezn an e z im ien ia Jakubow i, ponie­

Fakt, iż tablice z Nuzi pochodzą z północnej

waż Je zu s nie pojaw ił się je sz c z e w ciele i krwi

Mezopotamii, z okresu o kilkaset lal wcześniej­

( Paedagogns 1.7.57). W litera tu rze żydowskiej

szego od opisywanych tu wydarzeń, powoduje,

przyznaje się. że sercem tej h isto rii była prawdzi­

że nie sposób stwierdzić ponad wszelką w ątpli­

wa walka, która m iała o dbyw ać się z księciem lub

wość. że w obu przypadkach funkcjonują te sam e

aniołem E zaw a o im ieniu S am ael, a nie była to

kulturowe analogie i wzorce.

teofania ani. tym bardziej, ch ry sto fan ia.

Jednakże pewną wskazówkę m ożna znaleźć

Inni. jak św. H iero n im , próbow ali sprowa­

w Rdz 35.2. kiedy Bóg musi polecić Jakubow i,

dzić ten epizod do roli o b razu szczerej modlitwy.

aby ten pozbył się obcych bogów i oczyścił się.

Taka m odlitw a zaw ierałaby w sobie m edytację

Czy może chodzić o tych samych bogów, których

nad noską o b ecn o ścią, w y zn an ie g rzechów oraz

ukradła Rachela? Wygląda to na więcej niż praw­

głęboką p o trzeb ę i tę s k n o tę za naw iązaniem ko­

dopodobne. Oznaczałoby to. że w istocie Rache­

m unikacji z Bogiem .

la czuła względem posążków religijną więż. gdy opuszczała dom swego ojca. Zobacz również komentarz do 1 Sm 19.13.

W spółcześni in te rp re ta to rz y unikają zało­ żeń jakoby śm ierteln icy m ogli kom unikow ać się z tym , co n ieśm ierteln e i n ad p rz y ro d z o n e , wolą oni uznać h isto rię zm ag ań Ja k u b a za rodzaj m itu, w którym bogow ie w alczą z herosam i. Na­

32,20 Łapówka dozwolona?

turalnie laki p u n k t w id zen ia zdew aluow ałby war­ tość całej historii d o zw ykłej fikcji literackiej,

Zobacz komentarz do Prz 21,14.

która nie p ochodzi z objaw ienia, tylko z zapoży­ czenia z innych m itologii politeistycznych. Takie rozum ow anie nie w ytrzym uje c iężaru własnych

32,23-32 Z kint walczył Jakub?

założeń, jeśli sk o n fro n tu je się je z tekstem Biblii.

Według Marcina Lutra „Dla każdego czytelnika

N ajlepszy k o m en tarz d o teg o fragm entu

tekst ten jest najbardziej tajem niczym z całego

m ożna znaleźć w O z 12,4-5: „Już w łonie matki

Starego Testamentu". Głównym kłopotem jest tu

oszukał on [Jakub] b rata, a w pełni sił będąc,

identyfikacja tego, z kim przez całą noc zmagał

walczył nawet z Bogiem . W alcząc z A niołem ,

się Jakub przy strum ieniu Jabbok. C zy był to

zwyciężył, płakał i błagał G o o łaskę - spotkał

zwykły śmiertelnik, czy może anioł? Czy m oże.

go w Betel i tam z N im rozm aw iał” (tłum .

co jeszcze bardziej szokujące, tym kim ś był Syn

autora).

Boży, druga osoba Trójcy Świętej?

Oz 12,5 nazyw a przeciw nika Ja k u b a „Anio­

Niektórzy próbowali rozwiązać ten problem

łem ". Jednakże, jako że sta ro testam en to w e obja­

interpretacyjny, przedstawiając cały fragm ent

wienia się sam ego Boga, czy też teofanie, często

jako opis snu. Józef Flawiusz rozumiał to jako

są opisyw ane słowam i „A nioł Pański", nie po­

sen. w którym zjawa posługuje się słowem i gło­

w inno dziwić nas. że Pan przybrał postać Anio­

sami (Antiąuilies 1.20.2). Innym wystarczyło

ła. W istocie, dokładnie to zrobi jakiś czas póź­

przedstawienie historii jako alegorii wewnętrznej

niej w swoim w cieleniu - gdy przyjm ie ludzkie

walki duszy z własnymi żądzami i przywarami

ciało w postaci niem ow lęcia w Betlejem - jednak

w niej ukrytymi (na przykład Filon Legam Alle-

od tam tej pory pozostanie ju ż w ludzkim ciele na zawsze.

goriae 3.190). Klemens Aleksandryjski utożsa­

47

Księga Rodutju Jednak tym . co napraw dę utrudnia argu­

Wygląda na to. że „człowiek" lub „anioł".

m entację za taką identyfikacją postaci, z którą

z którym zmagał się Jakub, był Jezusem, który

zmagał się Jak u b , jest fakt, że w Oz 12,4 paralela

tymczasowo wcielił się w człowieka, jeszcze

zrównuje „anioła" z sam ym Bogiem. Jakub „wal­

przed

czy z aniołem ", ale rów nież „zmaga się z Bo­

w postaci niemowlęcia. Jest to spójne z innymi

giem".

fragmentami Starego Testamentu, gdzie „Anioła

Jak w takim razie pojąć fakt. żc w ich spot­

swym

permanentnym

ucieleśnieniem

Pańskiego" można utożsamiać z drugą Osobą

kaniu d o szło d o zm agań, d o fizycznej walki? Jak

Trójcy Świętej.

to m ożliw e, by druga osoba Trójcy Świętej, gdyż

Zobacz również komentarz do Sdz 6,22-23: Wj 33.18-23.

to w łaśnie ta o so b a jest najczęściej kojarzona z aniołem P an a - m ogłaby wdać się w fizyczne zm agania ze śm iertelnikiem ? N ajw yraźniej chodzi tu o swego rodzaju grę

35,29 Dołączył do przodków?

słów: Ja k u b (ja aqób). Jab bok (jabbóq) i czynność zm agania się (je a b e q ). Tc podobnie brzm iące

Zobacz komentarz do Rdz 25,8.

wyrazy m iały przyciągać uwagę słuchacza czy czytelnika i spraw ić, by lepiej zapam iętał on klu­ czowe idee h istorii. Z m agania miały miejsce

38,26 Czy Tamar była sprawiedliwa?

u progu Z iem i O biecanej. O d czasu gdy Jakub ucieka przed swym b ratem Ezawem. podróżuje

Zobacz komentarz do Rdz 6.9.

p oza g ran icam i kraju, który Bóg mu podarował zgodnie ze sw oją o bietnicą. W efekcie tych zm agań Jakub zm ienia imię na Izrael i przygotow uje się do przyjęcia roli,

42,7 Czy Józef był okrutny dla swych braci?

jaką m a d o o d eg ran ia w Bożym planie dla naro­ du w ybranego. A by ten duchow y kryzys nie za­

Czemu Józef udaje, że nie zna swoich braci

tarł się w pam ięci Jak u b a. Bóg zostawia na jego

i przemawia do nich w tak surowych słowach?

ciele fizyczny znak. Bóg dotknął biodra Jakuba

Czy jest to zgodne z opisem tej postaci wi­

i je w yw ichnął, tak. że Jakub od tego dnia zaczął

docznym w innych fragmentach Pisma Świę­

kuleć.

tego?

N iestety nie m ożem y ustalić, na czym do­

Józef rozpoznał swoich braci, tymczasem

kładnie polegały zm agania, ale jasne jest. że było

oni z początku nie łączyli tego wysokiej rangi

to coś więcej niż tylko walka duchowa. Po tej

urzędnika egipskiego ze swoim młodszym bra­

walce Ja k u b zostaje dotk nięty fizyczną ułom noś­

tem. ktorego sprzedali w niewolę ponad 15 lat

cią. I ch o ć h isto ria mówi tylko, że Jakub walczył

wcześniej. W ten sposob Jozef skorzystał z sytu-

z „człow iekiem ", to osoba ta mówi mu. że wal­

acji. by znalezć odpowiedzi na pytania, które

czył „z Bogiem " i zwyciężył ( Rdz 32.28): podob­

trapiły go od tak dawna.

nie au to r Księgi O zeasza podaje, iż Jakub zwy­ ciężył z A niołem (O z 12,5). C o ciekaw e, fakt iż Pan dotknął biodra Jaku­

Nie wygląda na to. aby Józef traktował tak swoich braci z chęci zemsty. Nic nie wskazuje na to. aby ntial traktować zle. nie fair czy niespra­

ba, stał się później przyczyną żywieniowego tabu

wiedliwie tych. którzy sami tak go potraktowali.

w społeczności żydowskiej. Żydom nic wolno

Jednak nawet gdy postanawia przychylić ucha.

jeść m ięsa z okolicy nerw u kulszowego u zwie­ rzęcia.

wzruszony niedolą swych braci, nie przestaje mow ie do nich w sposób surowy.

Siary Testament

48

Jakie zatem przyśw iecają m u m otywy, by

la. ale ró w n ie ż m ie jsc e L ew ieg o . a w przypad­

przyjąć tak surowy i n ieprzystępny w izerunek?

k ach . gdy L ew i je s t w y m ie n ia n y ra z e m z Symeo-

N iew ątpliwie częściow o ch o d ziło o uzyskanie

n em . ta k ż e m ie jsc e S y m e o n a .

upragnionych inform acji, bez potrzeby ujaw nia­ nia swojej tożsam ości. Jó z e f mógł je d n a k m ieć inny m otyw dla swoicli dziw nych działań: była to

4 9 ,1 0 K im lu b czy m je s t S z ilo h ?

chęc pokazania braciom praw dziw ego zła pły n ą­ cego z traktow ania innych w sp o só b nieuczciw y

B a rd zo rz a d k o je d n e m u sło w u p rz y p isu je się tak

i okrutny. Dzięki tem u m ógł też stw ierdzić, czy

w iele z n a c z e ń i s k o ja rz e ń , b e z o s ią g n ię c ia jakie­

w sercach braci jest choćby cień żalu za to. co

g o k o lw iek k o n s e n s u s u , ja k w p rz y p a d k u słowa

wyrządzili jem u i jeg o ojcu. To sytuacja, w k tó­

S zilo h (h e b r. śilo h ). W y ra ż e n ie o d d a n e w Biblii

rej d o b ro przyjm uje surow ą i gniew ną m askę,

T y siąclecia ja k o „aż p rz y jd z ie te n . d o którego

by uzmysłowić w innym , jakiego zła się d o p u ś ­

o n o n ależy ", b a rd z ie j d o s ło w n ie b rz m i ..aż przyj­

cili.

dzie S z ilo h ". C o m iał n a m yśli p a tr ia r c h a Ja k u b , kiedy w ygłaszał b ło g o sła w ie ń stw o d la sw eg o c zw a rte­

4 6 ,27 Ilu udało się do E giptu?

go sy n a . Ju d y , i p rz e w id y w a ł n a d e jś c ie „Sziloh"? Z te k stó w n a p is a n y c h j u ż p o w y jśc iu z E giptu

Zobacz kom entarz do D z 7,14-15.

(1 K rn 5.1-2) w y n ik a ja s n o , że J ó z e f i J u d a cie­ szyli się b ło g o sła w ie ń stw e m n o r m a ln ie należnym p ie rw o ro d n e m u R u b e n o w i. J ó z e f o trz y m a ł po­

4 8 ,2 0 Ile było plem ion Izrae la?

dw ó jn y d ział, a p o p r z e z J u d ę m ia ła p rzy jść linia „w ład có w ”. To p o m a g a n a m z ro z u m ie ć , d lacze­

G dy Jakub pobłogosław ił dw óch synów Józefa

go p ó ź n ie jsz e p o k o le n ia n a u c z a n o w tek sta ch

i uczynił ich częścią d w unastego p lem ienia, d la­

o b jaw io n y ch , aby p a m ię ta ły o roli, ja k ą m a od e­

czego liczba plem ion au tom atycznie nie w zrosła

g rać J u d a . J e d n a k c o p o w in n iśm y m yśleć o bło­

do 13?

gosła w ień stw ie J a k u b a w y g ło sz o n y m n a d Ju d ą

O dpow iedz na to pytanie m o żn a o d n aleźć w historii Izraela. G en eraln ie je d n a k w iąże się

w R dz 49? C z y J a k u b z a m ie rz a ł w s k a z a ć n a przyszłe

ona z klątwą n ało żo ną na S ym eona i Lewiego,

m iasto , w k tó ry m

których plem iona zostały ro zp ro szo n e po całym

P rz y m ie rza aż d o k o ń c a tr w a n ia te g o ż m iasta?

Izraelu i Judzie (R d z 48.5-7) za ich o k ru c ie ń ­

D lacze g o w ta k im ra z ie J a k u b m ów i o J e g o kola­

stwo, gdy zam ordow ali w szystkich m ieszkańców

n a c h ” i o „ p o s łu c h u ", ja k i b ę d z ie je m u należny?

m ia ła z n a jd o w a ć się A rka

m iasteczka Sychem w zem ście za gw ałt na ich

P o rząd ek zasto so w a n y c h z a im k ó w zd a je się su­

siostrze D inie (R d z 34). m im o że m ężczyźni

gerow ać, iż c h o d z i tu o o so b ę , a n ie o m iejsce,

z m iasteczka zgodzili się p o d d ać obrzezan iu .

jak im byłoby przy szłe m ia sto S zilo.

W zależności od okresu historycznego Sy-

Jeśli z a tem J a k u b nie m ów ił o m ieśc ie Szilo,

m eon jest kojarzony raczej z Judą, zarów no jeśli

czy m ial n a m yśli ja k ą ś k o n k re tn ą o so b ę ? A jeśli

chodzi o tery to riu m , jak i im ię. a Lewi, który ni­

tak . czy im ię to o z n a c z a ło „ S p o c z y n e k ” lub

gdy nie otrzym ał w łasnego tery to riu m , przekuł

„D aw cę P okoju"? C zy te ż m o ż e m am y założyć

klątwę na m ożliw ość posługiw ania w szystkim

- p rzez p o ró w n a n ie z p o d o b n y m słow em z języ­

dw unastu plem ionom . W len sposób dwaj syno­

ka akadyjskiego - iż c h o d z i o „w ładcę?"

wie Józefa - Efraim i M anasses, zajęli nie tylko

Być m o że im ię to je s t n iczy m w ięcej jak ty­

m iejsce Józefa na liście dw unastu plem ion Izrae­

tułem zn acz ący m c o ś w ro d zaju „Jego Pokój".

A m o ż e m a m y z a a k c e p to w a ć je d n ą z wielu po­

Marcin Luter łączył „Sziioh" z hebrajskim

praw ek ( z m ia n w pisow ni hebrajskiego słowa

słowem iiljah, które tłumaczył jako „łono". Suge­

,vHoli. z k tó ry c h k a ż d a m a w łasn e niuanse znacze­

rowałoby to syna pochodzącego z łona - czyli Me­

niow e)?

sjasza. Jan Kalwin mial podobny pomysł, łącząc

N a jb a rd z ie j z a s k a k u ją c e jest stw ierdzenie,

„śiloh" z hebrajskim iii, wraz z sufiksem trzeciej

że k to ś z ro d u J u d y b ęd zie m iał w ładzę nic tylko

osoby, co miało dać w efekcie wyrażenie „jego

nad cały m p le m ie n ie m , nie tylko nad całym Izra­

syn". Ale zarówno Luter, jak i Kalwin nie zdawali

elem , ale n a d w szy stk im i n aro d am i. To wskazuje

sobie sprawy, że są to dwa różne słowa - iii nie

na k ró lestw o , k tó re g o g ra n ic e m iałyby być znacz­

oznacza wcale „syna". We współczesnym hebraj­

nie w ięk sze n iż g ra n ic e sta ro ży tn eg o Izraela.

skim Ul lub illil oznacza „embrion". Najbliższe,

P ro b le m

je s t jasn y .

Je d n a k

rozw iązanie

m o że p rz y sp o rz y ć tru d n o ś c i. N a początek warto

do czego mógł odnosić się Kalwin, to biblijne iiljah, czyli: „łożysko" lub „popłod".

zau w aży ć, że b e rto sy m b o lizu je w ładzę, a „laska

Inni interpretatorzy szukali rdzenia czasow­

p a s te rs k a " m o ż e być tra k to w a n a jak o synonim

nikowego zamiast rzeczownikowego. Jeden lączyl

„b erła". J e d n a k p o n ie w a ż rdzeń czasownikowy

„śiloh" z śdldh „być spokojnym” - i stąd „odpo­

p o c h o d z i o d słó w „w ypisać" lub „ciąć", jakby

czynek" oraz „człowiek pokoju". Inny sugerował

w o d n ie s ie n iu d o w y d aw an ia dekretów , ten ter­

połączyć czasownik śalal, oznaczający wyciągać

m in m o ż e w ty m w y p ad k u dotyczyć „praw odaw ­

lub plądrować, z zaimkiem .jego", w rozumieniu

cy". B io rąc p o d uw agę ko n tek st, jaki stanowi

J e g o dziecko, które ma się narodzić". Jeszcze

o so b a Ju d y , m o ż e p o w in n o się czytać „laskę pa­

inna koncepcja łączy to słowo z czasownikiem

s te rs k ą ” ja k o te rm in w sp ó łzależn y od „berła".

śalah „posyłać”, co dałoby w efekcie: „Aż przyj­

O z n a c z a ło b y to , że te n , k tó ry w łada berłem , ma

dzie ten, który został posłany".

w ład zę w o p a rc iu o d a n e m u prawo.

Druga część konstrukcji poetyckiej tego

T eraz d o c h o d z im y d o części trudniejszej -

wersetu w oryginale hebrajskim rozpoczyna się

we fraz ie „aż p rz y jd z ie S ziioh" słow o „aż" użyte

od „i jem u ” w pozycji cmfaiycznej, czyli można

je s t w z n a c z e n iu „w łącz n ie z”, a nie „do czasu ”.

wnioskować, że chodzi tu o osobę, która ma na­

Z g o d n ie z tym p rzy jście S ziioh nie o znacza koń­

dejść. Dalej, „zdobędzie posłuch u narodów!"

ca w ład zy J u d y n a d Izraelem ; w przeciw nym wy­

sugeruje, że chodzi o władcę, który pojawi się

p a d k u n ie b y łoby to błogosław ieństw o, tylko

z rodu Judy.

g ro źb a. W isto c ie p o d k re śla się tu ideę, że wła­

Rabini są przekonani, że Ez 21.32 daje nam

d za Ju d y o sią g n ie sw ój szczytow y okres, kiedy

właściwą wskazówkę, jak rozumieć słowo śiloh.

n a d ejd zie S ziio h .

Sugerują, że kluczem do zrozumienia jest tu wy­

K im - lu b czym - w takim razie jest Sziioh?

raz iel, oznaczający „który" i słowo lóh, znaczące

T erm in ten nie m o że o z n acz ać m iejsca, w którym

„należy do niego”. W ten sposób znaczenie Szi-

wiele w ieków p ó źn iej zo stan ie um ieszczony przy­

loli jest zgodne z Ez 21.32: „dopóki nie przyjdzie

bytek. G d y b y tak było, Ja k u b wygłaszałby proro­

ten, do którego należy sąd”.

ctw o o m iejscu n iezn an y m w czasie wygłoszenia

To plemię Judy prowadziło wędrówkę przez

przep o w ied n i, a na d o d atek o m iejscu, o którym

pustynię (Lb 10.14). Kiedy Izraelici dotarli do

rzadko, jeśli w ogóle, je s t m owa w późniejszej lite­

Ziemi Obiecanej, to właśnie dziedzictwo Judy

raturze. za w yjątkiem sym bolu sądu. Ta interpre­

zostało wyznaczone jako pierwsze tJoz 15,1).

tacja zak ład ałab y rów nież zm ianę czasownika

Później Juda pojawi się jako przywódca plemion

-p rzy jd zie” na czasow nik „skończy się" - zmianę

na zupełnie nowy sposob. Oznacza to. żc Jakub

n ieu p raw n io n ą w św ietle tekstu i budzącą jeszcze

odnosi się żarów no do Judy. jak i do jego spadko­

więcej w ątpliw ości: C o się skończy? I kiedy?

bierców.

50

Stary Testament W Rdz 49.11-12 znajdujemy obraz wiejskiej

Kiedy z pow odu z a zd ro ści i głębokiej niena­

obfitości i licznych błogosławieństw, jakie mają

wiści przyrodni b racia Jó z efa sp rzed a ją go w nie­

spłynąć na Judę i władcę, który po nim przyjdzie

wolę, Bóg - działając w edług w łasnego tajemni­

- samego Mesjasza. Na nadchodzącego władcę

czego p lan u - wysyła go d o E giptu, nie tylko po

czeka dobrobyt, ale również krew i cierpienie

to. żeby uratow ać pogański kraj (c o jest dowo­

(możliwe, że odniesienia do wina i tłoczenia

dem na to. iż Boża łaska dotyczy wszystkich

soku winnego zapowiadają późniejsze dośw iad­

stw orzeń B ożych), ale ró w n ież po to, by urato­

czenia Mesjasza).

wać tych w łaśnie ludzi, k tórzy sp rzed ali Józefa

Podsumowując. Sziloh to pochodzący z linii

w niewolę. D zięki tem u J ó z e f osiąga pozycję,

królów Mesjasz, który obejmie prawnie Mu przy­

której chcieli p o zbaw ić go je g o b racia, a Bóg jest

należny tron.

oto czo n y chw ałą. D zięki tym w y d arzen io m J ó z e f nauczył się czcić i w ielbić P an a i Je g o o p a trz n o ść nawet

49,29.33 Jakie znaczenie ma

w trudnych ch w ilach . N au cz y ł sw oich braci do­

wyrażenie „dołączył do przodków” ?

św iadczać tych sam ych p raw d. I o ni, i my mamy dostrzegać d ziałan ie Boga i Je g o wpływ na świat

Zobacz komentarz do Rdz 25.8.

nie tylko w' Jeg o łaskaw ości i licznych błogosła­ w ieństw ach. jak ie n am zsyła, ale rów nież w oko­ licznościach próby i c ierp ien ia.

50,19-20 Intencje ludzi a intencje Boga

G rzeszn icy nie m ogą c o fn ą ć sw oich uczyn­ ków' ani zapobiec n atu raln y m konsekw encjom grzechu i jeg o zw ykłym niszczycielskim skut­

Jak Bóg może być Bogiem, skoro ludzie są praw­

kom , ale często Bóg w sw ojej d obroci prze­

dziwie wolni i mogą dokonywać własnych wybo­

ciw działa i og ran icza straszliw e skutki zła. Bóg

rów? Wygląda na to, że prędzej czy później te

„w spółdziała we w szystkim d la ich d o b ra, z tymi.

dwa swobodne czynniki znajdą się w konflikcie

którzy są pow ołani w edług (Jego] zam iaru . Albo­

i jeden będzie musiał ustąpić drugiem u.

wiem tych, których od w ieków po zn ał, tych też

Niniejszy fragm ent m oże być dla wielu ludzi źródłem pociechy i może pom óc im lepiej zrozu­

przeznaczył na to . by się stali na w zór obrazu Jego Syna” (R z 8,28-29).

mieć zasady boskiej władzy nad światem , ludz­

N ie o zn acz a to w cale, że zm ien ia się natura

kiej wolności i indywidualnej odpow iedzialności

grzechu, ani że w ierzący nie odczuw ają cierpie­

oraz tego. w jaki sposób te trzy czynniki odnoszą

nia, które jest w ynikiem g rzech u . T rucizna nie

się do siebie. Fragm ent ten potwierdza, że boska

przestaje być tru cizn ą, tylko dlatego, że czasem

władza oraz ludzka wolność działają czasem

m ożna ją zastosow ać jak o lek.

w zaskakujący sposób.

Jednakże zgodnie z w ym ow ą tego fragm en­

Bog nienawidzi grzechu nienawiścią pełną

tu, Bóg nie m usi się m artw ić, że Jego dobre in­

i nieustającą. Jednakże Jego głównym celem jest

tencje zo stan ą w ja k iś sp o só b udarem nione

pozwolenie na to, aby zło czynione przez ludzi

przez grzeszne d ziałania sp o łeczn o ści. N ie musi

obróciło się w dobro. Zaprawdę żaden grzech

też ograniczać indyw idualnej w olności każdego

nie może zostać popełniony bez wiedzy Boga ani

człowieka, czy to w ierzącego, czy nie, w celu za­

wbrew' Jego świętej woli. W tym sensie grzeszni­

chow ania swojej władzy nad św iatem . M oże so­

cy bywają takimi samymi narzędziam i realizacji

bie z tym poradzić i czyni to z pow odzeniem .

Bożego planu jak święci.

W rezultacie Bóg pozostaje Bogiem , a ludzie

Księga Rodzaju

SI

pozostają odpow iedzialni za wszystkie swoje

nicach Bożego planu, jak czytamy w Dz 2,23-24:

działania i podlegają karze za swoje przewi­

„tego Męża. który z woli postanowienia i przewi­

nienia.

dzenia Bożego został wydany, przybiliście ręka­

M am y tu d o czynienia z Bożą wolą dopusz­

mi bezbożnych do krzyża i zabiliście". Jeśli po­

czającą i kieru jącą ku właściwemu celowi. Lu­

wyższe jest prawdą w odniesieniu do śmierci Je­

dzie m ogą być odpow iedzialni i winni ukrzyżo­

zusa Chrystusa, tak samo jest prawdą w odniesie­

w ania C h ry stu sa, ale jest to coś. do czego Bóg

niu do Józefa i jego braci, jak i wszystkich nas.

dopuścił - sa m o ukrzyżow anie mieści się w gra­

zmagających się dzisiaj z silami zla.

K s ię g a W y j ś c i a

1,5 Ilu udało się do Egiptu?

ale p rzecież a p ro b a ta czyjejś postaw y w jednej sferze nie pociąga w cale za so b ą aprobaty we

Zobacz komentarz do Dz 7.14-15.

wszystkich sferach. N a przykład. Bóg nazwał Da­ wida człow iekiem w edług sw ego serca, ale nie pochw alał zach o w an ia D aw ida w spraw ie Uria-

1,15-21 Czy położne miały prawo kłaniać?

sza i Batszeby. S alo m o n zo stał nazw any Jedidiasz (2 Sm 12,25 - przyp. red .), co oznacza „ukochany przez P ana", ale m o ż n a bez tru d u wy­

W przypadku położnych Szifry i Pui oraz ich ra­

m ienić tysiąc spraw , w k tó ry ch p ostąpił niewłaś­

portu złożonego faraonowi pojawia się zagadnie­

ciwie! W Wj 1,21 jest w yraźnie pow iedziane, że

nie natury etycznej dotyczące kłamstwa. Pytane

Szifra i Pua zostają pobło g o sław io n e, gdyż „bały

przez króla Egiptu, czy wywiązują się z jego roz­

się Boga", a nie dlatego, że skłam ały. Ich bojaźń

kazu zabicia wszystkich hebrajskich noworod­

Boża i szacunek do Boga były w ażniejsze niż lo­

ków płci męskiej, skłamały, mówiąc, że nie były

jalność wobec faraona. Ufały Panu i bardziej

w stanie dotrzeć na czas do rodzących kobiet he­

bały się odpow iedzialności przed N im za zam or­

brajskich (Wj 1,19).

dow anie niem ow ląt niż odpow iedzialności przed

Położne kłamały - nie m a co do tego w ątpli­

faraonem . N ie o zn acz a to je d n a k wcale, ze

wości, ale autor biblijny, jak zwykle, nie zatrzy­

wszystko, co robiły lub m ówiły te kobiety było

muje się w tym miejscu, aby moralizować na ten

słuszne.

tem at. Jednakże oczekuje on od nas, abyśmy

Położne nie m iały w iększego praw a kłaniać

sami dostrzegli, że opisywana sytuacja stoi

niż my dzisiaj, nawet w sytuacji konfliktu pomię­

w sprzeczności z duchem całej Biblii.

dzy m ówieniem praw dy a o ch ro n ą życia. Były

Niektórzy argumentują, że Bóg pobłogosła­ wił tym kobietom za to, że skłamały faraonowi.

zobow iązane zarów no do o chrony życia, jak i do uczczenia prawdy.

53

Księga Wyjścia Zobacz również kom entarz do Wj 3.18; Joz

2,4-6; 1 Sm 16.1-3.

Augustyna. Ojca Kościoła pochodzącego z IV wieku oraz przez hiszpańskiego egzegetę Abarbanela. żyjącego w XV wieku. W ich optyce Bóg celowo stopniował żądania stawiane faraonowi,

3,2-6 Kim je st Anioł P ański?

najpierw prosząc go o rzecz względnie prostą by lud Izraela mógł na trzy dni udać się na pusty­

Zobacz ko m entarz do Sdz 6,22-23.

nię. by tam oddać cześć Bogu. a potem wrócic do Egiptu. Prawdą jest. że ta pierwsza z próśb miała prowadzić do coraz trudniejszych oczekiwań do

3,13-15 Elohim czy Jahw e?

spełnienia przez faraona, jednakże miały go one przygotować, by mógł zrobić cos. na co jeszcze

Zobacz ko m en ta rz do R dz 1-2 .

nie był gotów. Gdyby faraon spełnił pierwszą prośbę. Izrae­ lici nie mogliby rozszerzyć granic jego pozwole­

3,18 Czy istnieją okoliczności uspraw iedliw iające podstęp?

nia. Po powrocie musieliby przedstawić mu całą serię próśb, wiodących do tej ostatniej: by pozwo­ lił im na dobre opuścić Egipt. Widzimy tu Bożą

Czy mam y tu d o czynienia z przypadkiem użycia

miłość i troskę o faraona. Król Egiptu jest czymś

półprawdy, czy podstępu, który m a na celu oszuka­

więcej niż jedynie pionkiem w Bożym planie.

nie faraona? Innym i słowy, czy prośba Izraelitów,

A Izrael ma honorować jego doczesną władzę.

by pozw olono im udać się na trzy dni na pustynię,

Co godne uwagi. Bog ostrzega Mojżesza, że

by mogli oddać cześć Bogu, jest jedynie wymówką,

faraon nie spełni jego prośby. Oznacza to, że Bog

by opuścić Egipt i udać się do Palestyny, zanim woj­

wie wszystko: co się stanie i co by się stało przy

ska faraona będą gotowe do pościgu?

danym wyborze. To ostrzeżenie potwierdza do­

Ten pogański król nie zam ierzał poddać się

datkowo Am 3.7: „Bo Pan Bóg nie uczyni nicze­

woli Boga, a zatem czy M ojżesz i hebrajska star­

go, jeśli nie objawi swego zamiaru sługom swym.

szyzna mieli praw o go oszukać, by dzieci Izraela

prorokom". Nawet „przemożna ręka" Boga obja­

mogły b ezp ieczn ie opuścić Egipt? W końcu czy

wiona w plagach egipskich, nie zdoła wzruszyć

cel nie uspraw iedliw ia środków? Lub, jeśli to dla

uporu i nieposłuszeństwa faraona.

w ierzących zbytnia kazuistyka, czy Mojżesz nie

Można tu postawić jeszcze jedno pytanie:

powinien w ybrać m niejszego zła, czy wręcz więk­

czy Mojżesz, zachęcony przez Boga, celowo

szego dobra?

wprowadził faraona w błąd. kiedy ukrywał przed

K ażda z tych opcji była proponowana jako

nim swe prawdziwe intencje? Jeśli Mojżesz

rozw iązanie tego etycznego problem u. Każda

w ostatecznym zamiarze miał poprosić faraona

jednak w zbudza wątpliwości chrześcijan. Nawet

o uwolnienie Izraelitów, czy to zatajenie nie kwa­

odw ołanie się do Ps 18,27 przez rabina Rashi nie

lifikuje się do miana „półprawdy”? Innymi słowy,

rozwiewa wątpliwości:

czy w istocie zachowanie Mojżesza nie jest oszu­

„wobec przewrotnego

[niektórzy utrzym ują, że jest to odniesienie do

stwem? Jeśli faraon odniosł wrażenie, że Izraeli­

faraona| jeste ś [Boże] przebiegły". Można jed­

ci chcą jedynie udać się na pustynię, by składać

nak argum entow ać, że Boży sąd nie nadszedł do

ofiary bez urażania Egipcjan (składaliby w ofie­

czasu, aż faraon odrzuci! wszelkie dawane mu

rze zwierzęta w Egipcie uważane za święte), to

szanse na to. by spełnić wolę Boga. Z am iast tego, najlepszym zdaje się być roz­ wiązanie zaproponow ane dawno temu przez św.

czy Mojżesz i Bóg nie kłamią? Nie! Jest wielka różnica między kłamstwem a zatajeniem informacji przed ludźmi, którzy

Stan Testament

54

sami zrzekają się prawa do niej. ponieważ są nie-

M ojżesza? C o takiego M ojżesz zrobił lub czego

przyjażni wobec Boga i jego moralnych standar­

nie zrobił? D laczego je g o m ad ian ick a żona. Sefo-

dów. Król Saul. na przykład, jest pozbawiony

ra. p o dnosi z ziem i o stry k am ień i - m im o że

prawa do wiedzy na tem at celu wizyty proroka

nikt jej o to nie prosi - p o sta n aw ia obrzezać

Samuela, który tak naprawdę przybywa, by na­

syna? Jakie je s t z n a c z e n ie d o tk n ię c ia nóg Mojże­

maścić Dawida ( I Sm 16.1-2). Musimy postaw ić

sza n apletkiem je g o syna i słów: „Oblubieńcem

jasną definicję kłamstwa jako celowego w prowa­

krwi jeste ś ty dla m n ie ”. D lacze g o w tedy Pan od­

dzenia w błąd osoby, która ma prawo znać praw­

stępuje od M ojżesza? (W ygląda na to. że zaimek

dę. i w okolicznościach, które usprawiedliwiają

„niego" o d n o si się w łaśnie d o M ojżesza).

prawo tej osoby do poznania prawdy. C hodzi

H istoria zaczyna się od słów „W czasie po­

o to. że kłamstwo to coś więcej niż tylko celowe

dróży". To rozw iązuje przynajm niej jed en z prob­

wprowadzenie w błąd. Takie wprowadzenie

lemów'; tekst ten nie je s t h isto rią etiologiczną (to

\s błąd może byc m oralnie zle. ale dopiero wtedy,

znaczy nie je st p ró b ą w y jaśn ien ia pewnych me­

gdy okazuje się. że okłam ane osoby miały prawo

chanizm ów na p rzy k ład zie ogólnie zmyślonej

do całej czy nawet części prawdy. D latego mam y

historii). N igdzie w całym S tary m Testam encie

obowiązek zawsze mówić prawdę, ale nie mam y

nie używ a się tak ieg o o k reślen ia czasu do wpro­

obowiązku mówić wszystkiego, co wiemy tylko

w adzenia m ateriałó w etio lo g iczn y ch . A utor po­

dlatego, że ktoś nas pyta - zw łaszcza w sytuacji,

nad w szelką w ątpliw ość o p isu je w ydarzenia roz­

gdy ta osoba zrzekła się swojego prawa do praw­

gryw ające się w św iecie rzeczyw istym .

dy. lekceważąc prawdę, którą już znała. Zobacz również komentarz do Wj 9.12; Joz 2.4-6; 1 Sm 16.1-3; 1 Kri 22.20-22; 2 Kri 6.19.

S kojarzenie m iędzy w erseta m i 24-26 a treś­ cią w cześniejszą i p ó ź n ie jsz ą je s t niezw ykle waż­ ne. W ygląda na to. że Bóg nie n astaje na życie M ojżesza lak jak czynił to fara o n . M am y tu dwa kluczowe tem aty. Po pierw sze: kw estia synów.

4,21 Pan uczynił upartym serce

„P ierw orodny” fara o n a (W j 4 .2 3 ) i syn M ojżesza

faraona?

(być m oże pierw o ro d n y ) są elem en tam i kluczo­ wego Bożego planu, k tó ry w iąże się z nazw aniem

Zobacz komentarz do Wj 9,12.

Izraela Jego „p ierw o ro d n y m ” (W j 4.22). K ontra­ sty tu zarysow ane są celow e i w yrażają laskę Boga i w ezw anie d o o d pow iedzi na Jego słowo.

4,24-26 Dlaczego Bóg chciał zabić M ojżesza?

D rugim zag ad n ien iem je s t przygotowywa­ nie Bożego sługi. Bóg przygotow ał n aród Izraela poprzez cierp ien ia i przygotow ał M ojżesza, by

Co jest niezwykle zaskakujące w tym fragm en­

ten był dobrym przyw ódcą; pozostaw ała jeszcze

cie, to jego lakoniczność i bezpośredniość, enig­

jed n a sprawa: przygotow ania je g o rodziny. Moj­

matyczna natura jego wymowy i trudność w usta­

żesz nic obrzezał syna - albo dlatego, że ustąpił

leniu odpowiednich rzeczowników, do których

żonie, albo po prostu rozluźniły się jeg o standar­

odnoszą się użyte w nim zaimki. N ajtrudniejsze

dy. W rezultacie o m ały w łos nie stracił okazji, by

do zinterpretowania jest jednak to bezpośrednie

zrobić to. do czego p rzez całe życic byl przygoto­

stwierdzenie, że Bóg chciał zabić M ojżesza -

wywany i o mały w łos nie p o strad ał życia.

przywódcę ludu. nad którego kształtowaniem

O czywiście Sefora, w idząc, co się dzieje, m usiała działać szybko i z własnej inicjatywy.

pracował osiemdziesiąt lat. Te wersety są chyba najtrudniejsze w całej Księdze Wyjścia. Dlaczego Pan chciał zabić

Bez jednego słowa zachęty nagle podnosi z ziemi krzem ień lub bierze kam ienny nóż i obrzezuje

Księga Wyjścia

55

syna. W innych okolicznościach byłaby to cere­

Jeśli przedstawiony tutaj scenariusz jest

m onia dokonyw ana przez głowę rodu. Działania

względnie bliski prawdy, to w jaki sposob mamy

Sefory w skazują na to, że natychm iast kojarzy

bronić Bożej intencji zabicia Mojżesza? Nawet

ona zły stan sw ego m ęża z faktem , że ich syn nie

mówiąc o tym nad wyraz oględnie, brzmi to za­

jest objęty p rzym ierzem

równo skrajnie, jak i bardzo zaskakująco.

poprzez obrzezanie

(R d z 17,10-14). M ogło być też tak, że Mojżesz

Język Starego Testamentu zdaje się nie

był zbyt słaby, aby działać i dlatego Scfora prze­

przejmować drugoplanowymi motywami. W Sta­

jęła inicjatyw ę.

rym Testamencie to, na co Bóg pozwala, jest czę­

Po o d cięciu n ap letk a syna Sefora dotyka

sto przedstawiane jako zrobione bezpośrednio

nim nóg m ęża i m ów i, bez w ątpienia tonem peł­

przez Niego. Więc, jeśli, jak sądzę. Bóg dopusz­

nym żalu i pogardy, „O blubieńcem krwi jesteś ty

cza. aby Mojżesz zapadł na jakąś ciężką chorobę

dla m n ie”. Słowa te m ożna zrozum ieć jedynie

lub. aby zawisło nad nim śmiertelne niebezpie­

jako w yraz jej niezgody i obrzydzenia wobec ob­

czeństwo, to zgodnie z wzorcami językowymi

rzezania.

Starego Testamentu, autor biblijny wyraziłby to.

Być m o że w ich rodzinie toczyła się długa

pisząc, że to Bóg chciał zabić Mojżesza. Nie cho­

d eb ata na te m a t tego, czy obrzezać syna czy nie.

dzi tu tylko o chorobę Mojżesza, który jest bliski

Być m oże Sefora argum entow ała, że cała ta ope­

śmierci: poruszona jest tu kwestia całej boskiej

racja je st dla niej obrzydliw a. M ojżesz mógł się

władzy' nad światem, kwestia Bożej kontroli nad

sprzeciw iać, m ów iąc: „Ale Bóg nakazał nam ob­

wszystkim, co dzieje się na świecie. Dlatego dru­

rzezanie w szystkich dzieci płci męskiej, byśmy

gorzędne powody są nieistotne. Ostateczna przy­

dochow ali przym ierza!" Potem jednak mógł od­

czyna jest jedyną wymienioną w opisie historii.

łożyć tem at na później i ryzykować niewypełnie­ nie Bożego rozkazu. Je d n ak p o d czas przygotowań do powrotu

6,3 Elohim czy Jahwe?

do Egiptu i przyjęcia - po czterdziestoletniej nie­ o becności - po raz kolejny roli przywódcy naro­

Zobacz komę mar: do Rdz 1-2.

du w ybranego, M ojżesz nagle pada złożony nie­ m ocą: gołym okiem widać, że jego życiu zagraża n iebezpieczeństw o. Sefora natychm iast domyśla

6,16-20 Ile pokoleń Izraela żyło

się, gdzie leży problem , dlatego działa w pośpie­

w Egipcie?

chu, ale w głębi serca wciąż nie jest przekonana do słuszności tego, co robi. Działa pod przymu­

Lista czterech pokoleń w tym fragmencie nie

sem chwili, a nie ze szczerego serca.

wzbudza zastrzeżeń, aż do czasu gdy czytelnik

W tej historii M ojżesz nie odgrywa aktyw­

nie natrafi na fragment mówiący o czasie trwania

nej roli. N iektórzy starali się argumentować, że

niewoli egipskiej - 430 lat! (Wj 12.40). Tego ro­

m iał zan ied b ać w łasne obrzezanie, ponieważ

dzaju listy genealogiczne w Starym Testamencie

spędził wszystkie te lata w pałacu faraona i po­

były źródłem zarówno wielkiej radości, jak i wiel­

tem w kraju M adianitów . Nic jednak w tekście

kich trudności. W sensie pozytywnym wyrażają

nie potw ierdza takiego dom niem ania. Prawdą

one pewną intencję zachowania porządku i od­

jest, że E gipcjanie praktykowali obrzezanie u do­

niesienia się do historii. Dzięki nim mamy po­

rosłych. choć niektórzy twierdzą, że chodziło je­ dynie o częściow e obrzezanie. Tak czy inaczej,

czucie. że Pismo Święte opowiada o żywych lu­

w Piśmie Świętym nie ma nic, co by kwestiono­ wało obrzezanie M ojżesza.

dziach i prawdziwych rodzinach. Trudności pojawiają się jednak, gdy stanow­ czo zbyt wielu interpretatorów ulega pokusie za­

Stary Testament

56

łożenia, że te listy genealogiczne są kompletnymi

8 300 m ęskich potom ków (n a m om ent zapomnij­

listami wszystkich imion i wystarczy dodać do sie­

my o kobietach!), z czego 2 750 w wieku między

bie wiek wszystkich wymienionych, aby otrzymać

trzydzieści a pięćdziesiąt lat (L b 4.36)! Oczywi­

absolutne datowanie wydarzeń historii prcpatriar-

ście. wszyscy wiemy, że m ow a o epoce, w której

chalncj. co do których nie mamy innych danych.

rodziny byty liczne, ale czy m ożem y zrozumieć

Niestety założenie to jest błędne. To nie są komplet­

podane tu fragm enty biblijne bez założenia, żc

ne drzewa genealogiczne i nic było intencją autora

doszło tu d o sk o n d en so w an ia genealogii w celu

dostarczenie materiału tym, którzy chcieliby po

zaprezentow ania je d y n ie kluczow ych postaci?

prostu sumować pewne liczb). Zazwyczaj, jeśli au­

Inny dow ód m o ż n a zn a le ź ć w fakcie, że syn

tor tekstu biblijnego unika takich zabiegów, ozna­

Lewiego. K ehat. u ro d ził się. zan im Ja k u b i jego

cza to dla nas również unikanie tego samego. Dlatego musimy spytać: Czy istnieją dowody

dw unastu synów u d ało się d o E giptu ( Rdz 46.11). gdzie n aró d w yb ran y m iesz k ał p rzez 430 lat (Wj

na to. że genealogie biblijne uległy uproszczeniu

12.40). Jeśli w chw ili w yjścia z E giptu Mojżesz

- kondensacji - poprzez opuszczenie mniej istot­

m iał 80 lat (W j 7.7). m u siał u ro d zić się 350 lat

nych imion? W szczególności, czy możemy stwier­

po n aro d zin ach K eh ata, k tó ry p rzez to nie mógł

dzić. że faktycznie Lewiego od Mojżesza dzieliły

być jeg o dziad k iem . W rzeczyw istości Kehat

jedynie 4 pokolenia podczas 430-letniej niewoli

m iał żyć 133 lata. a je g o syn A m ram - 137 lat.

egipskiej? Czy Amram i Jokebed byli rodzicam i

G dy do d am y d o sieb ie te liczby, nie da nam to

Aarona i Mojżesza? Jeśli nie. to dlaczego tekst

350 lat. ja k w ynikałoby z różnicy: 4 3 0 lat w Egip­

podaje: ..Jokebed. która mu |Am ram owi) urodziła

cie m inus 80 lat M o jżesza w chw ili opuszczenia

Aarona i Mojżesza" (Wj 6.20)? Z drugiej strony,

Egiptu. C o w takim w ypadku sta ło się z genealo­

dlaczego Wj 2,1 nie podaje imion rodziców M oj­

gią M ojżesza? Bez w ą tp ien ia Lewi był synem

żesza, a stwierdza jedynie: „Pewien człowiek

Jakuba. P odobnie K eh at u ro d ził się Lewiemu

z pokolenia Lewiego przyszedł, aby wziąć za żonę

przed w yruszeniem d o E giptu. Je st też spora

jedną z kobiet z tegoż pokolenia. Ta kobieta po­

szansa na to, że A m ram był b ezp o śre d n io po­

częła i urodziła syna (M ojżesza)" ( Wj 2,1-2)?

tom kiem K ehata. W ygląda na to, że brakujące

Równoległa genealogia tego okresu - od czasu zanim Jakub udał się do Egiptu, do dnia,

ogniw a nie leżą m iędzy Ja k u b em a Lewim. Lewim a K ehatem ani K eh atem a A m ram em .

gdy jego potomkowie opuścili Egipt 430 lat póź­

Jeśli jed n ak luka p o koleniow a znajduje się

niej - jest zachow ana w linii Jozuego. m łodsze­

po A m ram ie, to d laczeg o a u to r Księgi Wyjścia

go. ale współczesnego Mojżeszowi (1 K m 7,23-

podaje konkretnie, że Jo k e b ed dała Am ram owi

27); znajduje się tam lista jedenastu pokoleń

M ojżesza? W genealogiach takie w yrażenie jest

dzielących Jakuba i Jozuego.

często stosow ane na pod k reślen ie o sób czyjegoś

Logicznym wnioskiem byłoby więc uznanie,

p ochodzenia od dziadków , a naw et prapradzia-

że genealogia Mojżesza została skondensowana.

dów. np. w Rdz 46.18, gdzie synow ie Zilpy. jej

Niemożliwym jest, by Mojżesza od Jakuba dzie­

wnuki i praw nuki są wszyscy w ym ienieni jako

liły cztery pokolenia, a Jozuego i Jakuba już jede­

dzieci, które Z ilpa dała Jakubow i. W Rdz 46,25

naście!

w ten sam sposób o k reślo n o potom ków Bilhy.

Jeśli jednak potrzeba więcej dow'odów, oto

Toteż w yrażenia takie jak „urodziła m u", czy

one: ogromny zasób danych m ożna znaleźć

„urodził mu się” albo „ojciec" m ają szersze zna­

w Lb 3,19.27-28. Jeśli nie przyjmiemy teorii

czenie w Piśm ie Świętym niż we współczesnym

uproszczenia genealogii Mojżesza, to rezultatem są absolutnie niewyobrażalne liczby: dziadek Moj­

języku kultury Z achodu. Jeśli m am y zrozumieć Pism o Święte, m usim y zaakceptow ać sposób,

żesza musiałby mieć podczas życia Mojżesza

w jaki pisali ówcześni autorzy.

57

Księga Wyjścia N iek tó rzy w skazują na Kpi 10,4 i wzmiankę

Mędrcy egipscy byli wykształconymi ludźmi

o Uzzjelu. b racie A m ram a, który został nazwany

swojej epoki. Słowo „czarownicy” (pochodzące

„stryjem A aro n a”. Hebrajczycy używali słowa

od hebrajskiego czasownika oznaczającego mod­

stryj dla o k reślen ia pew nego stopnia pokrewień­

lić się. zanosić modły) jest w Starym Testamen­

stwa, ale był on szerszy zarów no w etymologii,

cie używane jedynie w odniesieniu do magii.

jak i w użyciu. P rap rap rastryj w tekście biblijnym

Słowo „mag” pochodzi z zapożyczenia egipskie­

wciąż zo stan ie nazw any stryjem .

go hry-hbi później skróconego do hry-tp - „prze­

M ożna stw ierdzić, że jest to właśnie powód,

łożony kapłanów".

dla którego Wj 2.1 nie podaje nam imion mał­

Wykorzystanie magii najlepiej opisuje papi­

żonków z pokolenia Lewiego. którzy byli rodzi­

rus Westcar, gdzie czarownikom przypisuje się

cam i A aro n a i M ojżesza. Ten przykład powinien

umiejętność

nas o strzec, by nie wykorzystywać list genealo­

w prawdziwe i ponownie w woskowe po złapa­

gicznych do ab so lu tn eg o datow ania osób czy

niu gada za ogon. Jednakże relacja między cuda­

w ydarzeń. A m ram i Jokebed nie byli bezpośred­

mi Aarona a cudami dokonywanymi przez

zamiany

woskowych

krokodyli

nio rodzicam i A aro n a i M ojżesza, ile pokoleń

magów, których św. Paweł w 2 Tm 3,8 nazywa

ich dzieliło, nie um iem y powiedzieć. Mamy jed­

Jannesem i Jambresem. jest trudniejsza do opi­

nak w szystko, co było po trzebne dla celów prze­

sania. Możliwe, że czarownicy rzucają czary na

kazu kluczow ej treści objaw ienia.

węże unieruchomione przez katalepsję wywoła­

Istnieje pew ien w ybór i pewna aranżacja

ną uciskiem na szyję. Jednakże równie praw­

im ion na liście z Wj 6,14-25. Lista ta zawiera

dopodobne jest, że dzięki mocom demonów

tylko trzech z d w u n astu synów Jakuba - Rubena,

magowie egipscy byli w stanie podjąć wyzwanie

Sym eona i Lewiego. Jest ona również ujęta

Aarona i Mojżesza, korzystając z nadprzyrodzo­

w form ie n iem al dosłow nego powtórzenia treści

nych zdolności pochodzących z królestwa inne­

fragm entu Wj 6,10-13 w Wj 6,26-30 i pierwszej

go niż Boże, w przypadku pierwszych dwóch

części Wj 6,14 w końcowej części Wj 6,25. Z całą

plag.

w yrazistością cel tego przekazu jest teologiczny, a nie ch ro n o lo g iczn y czy numeryczny. Zobacz rów nie: - rozdz. 4: „Dlaczego bib­

Kiedy jednak przychodzi do trzeciej plagi, magowie chylą głowy, mówiąc faraonowi, „Palec to Boży" (Wj 8,15).

lijne rodow ody nie zawsze się ze sobą zgadza­ ją?”

9,12 Pan uczynił uparty m serce faraona?

7,3.13 P an uczynił upartym serce farao n a?

Temat upartego serca faraona powraca dwadzieś­ cia razy w Księdze Wyjścia - od rozdziału 4 do

Zobacz korne m a r: do Wj 9,12.

14. Najtrudniejszym aspektem tej sprawy jest jednak fakt, że na dziesięć z tych dwudziestu przypadków to sam Pan czyni serce faraona

7,11.22; 8,3 Czy mędrcy egipscy posługiwali się m agią?

upartym. To fakt kłopotliwy dla wielu czytelni­ ków Pisma Świętego, gdyż zdaje się sugerować, że to Bog czyni zło. a potem obarcza kogoś od­

Czy m ędrcy egipscy faktycznie posługiwali się magią w rozum ieniu nadprzyrodzonym , czy też hyli szarlatanam i i oszustam i?

powiedzialnością. Czy to Bóg uniemożliwił fara­ onowi spełnienie próśb Izraelitów, a potem po­ ciągną! go za to do odpowiedzialności?

Story Testament

58

Bog dw ukrotnie zapowiada, że uczyni serce faraona upartym. Tc dwa proroctwa są dane M oj­

plag to Bóg czyni se rce fara o n a upartym (Wj 9,12; 10,1.20.27; 11,10; 14,4.8.17).

żeszowi, jeszcze zanim rozpoczęły się jego zm a­

Bóg nie je st a u to re m zła. N ie m a tu żadnej

gania z faraonem (W j 4.21; 7.2). Jednakże, jeśli

sugestii, że Bóg o g ra n ic z a w olną wolę faraona

te zdarzenia zdają się sugerować, żc ktoś podjął

czy m an ip u lu je nim . by zd o b y ć pretekst, aby wy­

decyzję za faraona, należy pam iętać, że wszyst­

wrzeć jeszcze d o tk liw szą zem stę na mieszkań­

kie Boże przepowiednie wygłoszone do proro­

cach E giptu. Bóg nie je s t przeciw ny współpracy

ków mają w domyśle klauzulę „chyba że odpoku­

z pogańskim i m o n a rc h a m i. F arao n m oże współ­

tujecie". Tylko bardzo nieliczne proroctw a są

działać z B ogiem , ta k ja k C y ru s w spółpracował

bezwarunkowe; zalicza się do nich przym ierze

z nim p o d czas niew oli bab ilo ń sk iej - Bóg trium­

pór roku ( Rdz 8,22). przymierze z A braham em .

fował. gdy król z w łasnej woli zdecydow ał się

Izaakiem, Jakubem i Dawidem. Nowe Przym ie­

w ypuścić Izraelitów z B abilonu. Jeśli faraon za­

rze i proroctwa opisane w Iz 65 - 66.

chow ałby się tak jak król C y ru s. efekty wyjścia zw iązane

Izraelitów z E giptu i je g o przeb ieg nie byłyby ta­

z naturą i naszym zbawieniem nic są zależne od

kie sam e. To fara o n , nie Bóg. je s t w inny uczynie­

nas; wszystkie inne są w zasadzie podobne do

nia w łasnego serca u p arty m .

Generalnie, jedynie

obietnice

przesłania, jakie Jonasz miał przekazać m iesz­

W arto zw rócić uw agę na fakt, że ten sam

kańcom Niniwy. Chociaż Jonasz nigdy słowem

tem at p o d n o sz o n y je s t w Pw t 2,30; Joz 11,20

nic wspomniał, żc zniszczenia Niniwy (odległe­

i I Sm 6,6. C h o ć z aw a rte ta m aluzje są bardziej

go w czasie o zaledwie czterdzieści dni) m ożna

lakoniczne, m o żn a być pew nym , że proces pocią­

uniknąć poprzez nawrócenie się i pokutę, król

gania ludzi d o o d p o w ied zialn o ści za w łasne czy­

Niniwy założył, że tak właśnie było. W konse­

ny był w p rzy p ad k u fa ra o n a tak sa m o uczciwy,

kwencji sprawdziły się największe obawy Jo n a­

jak w p rzypadku k ażd eg o z nas.

sza: barbarzyńscy Asyryjczycy uniknęli czekają­ cej ich kary!

Zobacz rów nież ko m en ta rz do 1 Sm 2,25; Iz 63,17.

W przypadku wydarzeń z Księgi W yjścia to faraon sam zapoczątkował cały proces, dziesię­ ciokrotnie czyniąc własne serce upartym pod­

10,1.20.27

czas pierwszych pięciu plag (W j 7.13.14.22;

faraona?

P an uczynił u p arty m serce

8.15.28; 9,7.34.35 i 13,15). Podczas tych plag to sam faraon czynił swe serce upartym ! Z am iast pozwolić mocy

Zobacz kom entarz do W j 9,12.

Boga zmiękczyć swe serce

i uznać, że Jahwe jest jedynym prawdziwym Bo­ giem. faraon postępuje wręcz przeciwnie. Tym­ czasem plagi musiały miec wpływ na populację

11,10 P an uczynił u p arty m serce faraona?

całego kraju, ponieważ kiedy w końcu Izraelici opuszczają Egipt, towarzyszy im „także wielkie

Zobacz kom entarz do Wj 9,12.

m nóstwo cudzoziemców" (Wj 12.38). Nawet magowie w służbie faraona wyznają „Palec to Boży" (Wj 8,15) i nie próbują dalej sprzeciw iać

12,35-36 Z łupienie E gipcjan?

się żywemu Bogu. Wygląda na to. żc faraon osiąga limit swej

Trzy niezależne fragm enty z Księgi Wyjścia dają

ograniczonej wolności podczas piątej plagi, gdyż po tym wydarzeniu, podczas kolejnych pięciu

zapis ogólnie określany jak o „złupienie Egip­ cjan" (W j 3.21-22; 11.2-3: 12.35-36). Problemy

59

Księga Wyjścia

zw iązane z tym i fragm entam i są po części spo­

wśród czarowników (Wj 8,14-15), na dworze

wodow ane o g ran iczen iam i współczesnych prze­

(Wj 9.20: 10,7) i u samego faraona (Wj 9.27;

kładów. d o niedaw na występującym i w więk­

10.16). Ludność Egiptu uznawała, że Bóg stoi za

szości tłu m aczeń , a po części zależą od roz­

tym człowiekiem i jego ludem, i dlatego okazali

strzygnięcia kwestii, czy Izraelici oszukali Egip­

lak wielką hojność Izraelitom, o czym właśnie

cjan. pożyczając od nich szaty i biżuterię, której

mówią te trzy fragmenty. Izraelici musieli jedy­

nie mieli zam iaru zw rócić. Jak Bóg mógł naka­

nie poprosić. Egipcjanie byli gotowi przyznać, ze

zać im p o życzanie przedm iotów , skoro wie­

Izrael do tej pory nie był traktowany tak jak po­

dział, że Izraelici nigdy nie będą mieli okazji ich

winien i że Bóg bez wątpienia wspierał przywód­

zwrócić?

ców' żydowskich swoją obecnością - i w związku

N ajpierw pow inniśm y zająć się kwestią cza­ sow nika tłu m aczo n eg o czasem jako „pożyczyć".

z tym sami dawali Izraelitom wszystko, o co ci zechcieli prosić.

M ożna go je d n a k bez tru du przełożyć jako „pro­

Warto zwrócić uwagę na to. że kobiety nie

sić o co ś [b ez zam iaru o d d an ia]“ (Sdz 8.24:

prosiły o takie przedmioty jak broń. zbroje, byd­

1 Sm 1,28). P o d o b n ie w pochodzącym z III w.

ło, jedzenie czy zapasy, przedmioty przydatne

przed C hr. greckim przekładzie znanym pod na­

w prowadzeniu domu albo do pracy. Aby unik­

zwą S ep tu ag in ta, jak i łacińskim przekładzie

nąć jakichkolwiek podejrzeń, że tak być mogło,

zwanym W ulgatą, ów czasow nik jest tłumaczony

autor Psalmu 105 mógł specjalnie użyć słów „ze

jako „p ro sić”. To sam o hebrajskie słowo czasami

srebrem i złotem" (Ps 105,37). aby nie sugero­

tłum aczy się ja k o „pożyczać", jak na przykład

wać, jakoby Izraelici prosili o coś innego niż bi­

w Wj 22,14 czy w 2 Kri 4,3 i 6.5. W tych przypad­

żuteria i szaty.

kach k o ntekst o kreśla przekład słowa. W om aw ianym fragm encie kontekst zawiera

Tego typu „łupienie" nie jest typowe dla zdo­ bywania dóbr na wrogu pokonanym w bitwie.

również słow o plądrować. Tutaj znaczenie nie bu­

Gdy jeszcze dodamy, że Egipcjanie z chęcią od­

dzi w ątpliw ości, tak jak w 2 Krn 20,25. To woj­

dawali swoje klejnoty i przedmioty ze srebra

skowa m etafora, którą, w pewnych kontekstach,

i złota, okazuje się, że len problem natury moral­

m ożna rozum ieć jak o odbieranie komuś czegoś

nej jest bardzo łatwy do rozwiązania. Można za­

siłą, ch o ciaż nigdy podstępem ani fortelem. Nie

kładać. że Egipcjanie traktują te podarki jako

jest to je d n a k czasow nik używany potocznie na

częściową rekompensatę za cierpienia, jakie na­

określenie bran ia łupów na wrogu. T ło dla tego trzykrotnie opisanego wyda­

ród wybrany przeszedł podczas stuleci niewoli w ich kraju.

rzenia stanow i ob ietn ica złożona Abrahamo­

Nic można poddawać w wątpliwość intencji

wi w Rdz 15,14, że Hebrajczycy opuszczą Egipt

Izraelitów i Boga, jeśli założy się, że Egipcjanie

„z wielkim d o b y tk iem ”. Bóg powtarza tę obiet­

oddają kosztowności ochoczo i bez przymusu

nicę M ojżeszow i: „(...) tak iż nie pójdziecie z ni­

w reakcji na zwykłą prośbę, ponieważ w czasie

czym. gdy będziecie wychodzić" (Wj 3,20-21).

Wyjścia z Egiptu już prawie wszyscy Egipcjanie

Sam Bóg przychylnie nastraja serca Egip­

sprzyjają Izraelitom.

cjan wobec Izraela (P s 106,46 mówi: „I wzbudził dla nich litość u wszystkich, co ich uprowadzili w niew olę”). Również M ojżesz „zażywał w kraju egipskim wielkiej czci" (W j 11,3). Jednakże owa

12,40 Tylko cztery pokolenia a 430 lat?

cześć nie była jedynie wynikiem zalet charakteru M ojżesza, chociaż cieszył się wysoką reputacją

Zobacz komentarz do Wj 6.16-20.

60

Stary Testament

14,4.8.17

P an uczynił upartym

serce faraona?

N ie k tó rz y n a tu r a ln ie m o g ą arg u m en to w ać. że z a ró w n o W j 15, ja k i P sa lm 78 są p isa n e języ­ kiem p o e ty c z n y m , w ięc o p isy te m o g ą być jedy­

Zobacz kom entarz do Wj 9.12.

n ie m e ta fo rą . Z ta k ą a r g u m e n ta c ją m o ż n a się zg o d zić. J e d n a k W j 14 je s t p isa n y p ro z ą i dlatego pró b y tłu m a c z e n ia , że ró w n ie ż m e ta f o rą Bożej

14,21 Co się stało z M orzem Czerw onym ?

o p iek i je s t z d a n ie „a Iz ra e lic i szli p rz e z środek m o rz a p o su c h e j z ie m i, m a ją c m u r z w ód p o pra­ w ej i p o lew ej s tr o n ie " (W j 14,22) nic brzm ią

Czy M orze C zerw o n e rzeczyw iście ro zstąp iło

p rz e k o n u ją c o .

się przed Izraelitam i, pozw alając im p rzejść na

D o d a tk o w o B óg p o słu ż y ł się siln y m w iatrem

drugą stro n ę su ch ą nogą? C zy raczej Izraelici

ze w sc h o d u (W j 14.21). k tó ry wdał p rz e z całą

przechodzą przez d n o m orza p o d c z a s odpływ u,

n o c. by u z y sk ać to . c o w W j 15,8 p o e ty c k o o p isa­

korzystając dodatkow o z faktu, że silny w schodni

n o ja k o : „ p o d tc h n ie n ie m T w o ich n o z d rz y spię­

w iatr osuszy! im drogę?

trzyły się w o d y ( ...) ”.

M orze, przez które p rzech o d zą Izraelici, n a­ zywane jest M orzem C zerw onym lub „M orzem T rzcin". N azw a ta p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d z i

2 0 ,4 -6 C zy s z tu k a je s t z a k a z a n a ?

z egipskiego t n f skąd bierze się h eb rajsk ie sup. które o zn acza trzciny. Tego sam ego słow a używ a się w Wj 2.3 na opis m iejsca, w k tórym u k ry to m ałego M ojżesza w pływ ającym koszu. Jednak w opisie m iejsca, w k tórym Izraelici przech o d zą przez m o rze, nic nie sugeruje, że

C z y d ru g ie z D z ie s ię c iu P rz y k a z a ń m ia ło stłum ić w szelkie p rzejaw y e k s p re s ji a r ty s ty c z n e j w Izrae­ lu. a n aw et w n a s z y c h c z a s a c h ? C z y czynienie o b ra z ó w ja k ic h k o lw ie k

B o ż y ch

stw o rz e ń

lub

w szelkie in n e a s p e k ty tw ó rc z e j d z ia ła ln o ś c i - czy

były to tylko bagniste pustkow ia, czy teren y p o d ­

to p rz e z m a lo w a n ie fa rb a m i o le jn y m i, czy rzeź­

m okłe zalew ane p o d czas przypływ ów . C o w ięcej,

b ien ie w d re w n ie , k a m ie n iu , g lin ie , sre b rz e albo

słowo sup, czyli „czerw ony" lub „trzcin a" p o ja­

zło cie je s t z a k a z a n e ?

wia się w Pwt 1.1 i w 1 Kri 9,26 i o p isu je słono-

C z y p o n a d to te k s t te n m ó w i n a m . że dzieci

w odne ob szary M o rza C z erw o n e g o i Z ato k i

m o g ą sp o d z ie w a ć się k a ry z a g rz e c h y sw oich ro­

A kaba oblew ające półw ysep Synaj.

dziców , n ie z a le ż n ie o d te g o , ja k s a m e żyją i jakie

Sam o przejście m iało m iejsce albo u p ołu­

w yznają w a rto śc i? A czy in n y m d z ie c io m zo sta ­

dniowych krańców W ielkiego Je zio ra G o rz k ie ­

nie o k a z a n a lask a i m iło ść , ty lk o d la te g o , że ich

go, albo u północnych krańców M orza C z erw o ­

krew ni kochali B oga i d o trz y m y w a li Je g o przy­

nego. a nie przy jezio rach Ballah, T im sah . M en-

kazań?

zaleh, czy naw et - jak głosi je d n a z radykalnych

W j 20 ,3 g e n e ra ln ie u z n a je się za pierw sze

teorii - na pasie lądu oddzielającym je z io ro Sir-

p rzy k azan ie, k tó re d o ty c z y w e w n ę trz n e g o o d d a ­

bonis od M orza Ś ródziem nego.

w an ia czci B ogu. T rz e c ie p rz y k a z a n ie ( W j 20,7)

Fakt. iż wody utworzyły „m ur” (W j 14.22)

m ówi o o d d a w a n iu czci B ogu w m o w ie i o d p o ­

po prawej i lewej stronie i „stanęły jak wały" (W j

w ied n ieg o k o rz y sta n ia z m owy. (W k atech izm ie

15.8; Ps 78.13) z całą p ew nością o pisuje k o ry tarz

kato lick im je s t to d ru g ie p rz y k a z a n ie , zaś przy­

uform ow any ze spiętrzonych w ód, które w prze­

kazan ie pierw sze zaw iera ju ż w so b ie nieczy-

ciwnym w ypadku zalałyby drogę, po której szli

nienie p o d o b iz n Boga - p rzy p . re d .) W j 20.4-6

Izraelici.

m usi zatem d o ty czy ć z e w n ę trz n e g o o d d aw an ia

61

K sięga W y fid a

czci B ogu. P o d a n e są tam zarów no instrukcje,

wi czci. Tego rodzaju substytuty odwracałyby

jak n ależy p o p ra w n ie czcić Boga (W j 20,4-5), jak

tylko uwagę w ierzącego od prawdziwego Boga.

i k ary za n ie z a sto so w a n ie się do tych instrukcji

Jeżeli potrzeba jeszcze dodatkowych dowo­

(W j 2 0.5-6). Z a k a z te n je s t w yraźnie skierow any

dów, by poprzeć tę argum entację, wystarczy

p rzeciw k o g rzech o w i b ałw ochw alstw a.

przypom nieć sobie, jak Pan kazał przyozdobić

S ta ry

T e sta m e n t

je s t

synonim ów

tabernakulum . Pod jego kierunkiem w budowli

i słów o z n a c z a ją c y c h bożki - m o żn a znaleźć

i jej wyposażeniu um ieszczono obrazy wszelkich

w nim aż c z te rn a ś c ie rodzajów takich okreś­

rodzajów stworzeń. Gdyby takie wyobrażenia

leń.

były niesłuszne lub zakazane, Bóg nie nakazałby

U żyte w o m aw ian y m

pełen

fragm encie słowo

pościg o d n o si się d o faktycznej rzeźby, podczas

ich tworzenia.

gdy sło w a n a podobieństw o dotyczą praw dziw ych

Nie. to przykazanie nie zakazuje działalności

lub w y m y ślo n y ch o b razo w y ch p rezen tacji jakie­

artystycznej polegającej na tworzeniu obrazów na

g o k o lw iek ro d zaju .

podobieństw o stworzeń boskich. Zakazuje jednak

J e d n a k ża d e n z tych term in ó w nie jest zasto­

stosowania obrazów, które mogłyby odwracać na­

so w an y w k o n tek ście, k tó ry pozw alałby na wycią­

szą uwagę od jedynego, prawdziwego Boga. który

g an ie w n io sk u , że ja k a ś fo rm a ekspresji arty­

jest duchem i nic m ożna G o przedstawić poprzez

sty czn ej je s t lub nie je s t w łaściw a. K ontekst od­

jakiekolwiek obrazy jego dziel.

nosi się d o kw estii k u ltu - i tylko d o niej. Błęd­

K ara czy sankcja, jaka następuje później,

nym b y ło b y in te rp re to w a n ie drugiego przykaza­

zaczyna się od autorytatywnego przypomnienia:

nia ja k o p o d sta w y d o zak azu lub cen zu ry sztuk

J e s te m Bogiem zazdrosnym". Boża zazdrość

p lasty czn y ch .

nie oznacza wcale podejrzliwości czy nagannej

P rz y k a z a n ie m ów i n ato m iast o problem ie

zawiści o sukcesy innych; nic oznacza nawet nie­

tw o rzen ia o b razó w , k tó re w efekcie stałyby się

ufności. W przypadku Boga słowo zazdrosny od­

ry w alam i d la Boga. Z a sa d n ic z a myśl przykaza­

nosi się do tej cechy charakteru, która żąda wy­

nia m ów i: „N ie b ęd ziesz oddaw ał im pokłonu

łącznego pośw ięcenia i oddania wszystkiemu, co

i nie b ęd ziesz im służył". Tutaj dw a w yrażenia

dobre, sprawiedliwe i prawe. Zazdrość jest gnie­

(p o kło n i słu żb a ) zasto so w an e w figurze retorycz­

wem, jaki Bóg kieruje przeciw wszystkiemu, co

nej zw an ej hendiadys. są w ykorzystane do prze­

Mu się sprzeciwia. To także ogrom na energia,

k az a n ia je d n e j idei: nie używaj obrazów przy

którą pożylkuje na pom szczenie krzywd tych.

o d d a w a n iu czci żyw em u Bogu. Ten, kto wielbi

którzy wierzą w' prawość i w Jego imię.

P ana, nie m o że o g ra n ic z a ć sw ego uw ielbienia d o

Zazdrość Boga, czy też Jego zapał, to emocje,

p o jed y n czeg o k o n k retn eg o o b razu . Taka prakty­

które powodują Nim, gdy sprzeciwia się wszyst­

ka byłaby zbyt blisko tego, co robili poganie. N a zak az ten należy p atrzeć przez pryzm at

kiemu. co stałoby na drodze Jego cieszenia się tym, co kocha i czego pragnie. Dlatego też naj­

religii egipskiej, gdyż Izrael d o p iero co wyszedł

większą obelgą wobec Bożej miłości, jakiej może­

z Egiptu. W E gipcie o b iektem czci były ciała nie­

my się dopuścić, jest jej zlekceważenie i wybranie

bieskie. zw łaszcza sło ń ce, o raz takie stw orzenia

zam iast niej miłości mniejszej lub prymitywnej.

jak ptak i, krowy, żaby i ryby. D latego zakaz nie

Tym właśnie jest kult bożków. To pewna forma

dotyczy tw o rzen ia ob razów ryb, ptaków, byków

duchowej niewierności, której wynikiem jest za­

i tem u p o d o b n y ch , lecz dotyczy on tw orzenia

niedbanie. substytucja i w ostatecznym rozrachun­

o b razu Boga z m yślą o oddaw aniu tem u obrazo­

ku pogarda dla Boga i należnej Mu czci.

Stary Testam ent

20,5 Czy dzieci powinny cierpieć za grzechy swych ojców?

62

W j 20,11 łączy ów d z ie ń z p r a c ą S tw órcy, który p rz e z sz e ść „ d n i" tw o rzy ! św ia t, a sió d m e g o dnia o d p o c z y w a ł. J e g o p rz y k ła d m a być norm atyw ny

Zobacz kom entarz do Pwt 24,16.

i d la te g o p rz e n ik a w s z e lk ie lo k a ln e zwyczaje, k u ltu ry i c e r e m o n ie z p ra w a M o jżeszo w eg o . C o się ty czy tw ie rd z e n ia , żc sa m a koncepcja

20,7 Nie będziesz wzywa! im ienia

w y w o d zi się z B a b ilo n u , n a le ż a ło b y zauw ażyć, żc

P an a, Boga tw ego, do czczych rzeczy?

B a b ilo ń cz y cy n ie u w a ż a li s ió d m e g o , cz te rn a ste ­ go. d w u d z ie s te g o

Zobacz kom entarz d o M t 5,34.

p ie rw s z e g o

i d w udziestego

ó sm e g o d n ia za „d n i o d p o c z y n k u ”. W łaściw ie były to d la n ich d n i „z łe " lu b „ p e ch o w e", kiedy najlep iej b yło n ie p o d e jm o w a ć ż a d n y c h działań,

20,8-11 Czy powinniśm y p am iętać

ab y nie n a r a ż a ć się n a szk o d y . Z a b o b o n n y strach

o dniu sz ab a tu ?

tr u d n o p o ró w n y w a ć d o te o lo g ii o d p o c z y n k u .

C zw arte przykazanie budzi w iele pytań. N ie c h o ­

zyka b a b ilo ń sk ie g o , g d y ż je g o h e b ra js k a etym o­

P o d o b n ie sło w o „ s z a b a t" n ie p o c h o d z i z ję­

dzi tutaj o znaczenie słów. którym i z o s ta ło o n e

logia o d n o s i

w yrażone, tylko o stosow anie tego p rzy k azan ia

sa b a t o z n a c z a ją c e g o „ o d p o c z y w a ć " lu b „przery­

się

do

s e m a n ty c z n e g o

rdzenia

w dzisiejszych czasach.

w ać". W S ta ry m T e s ta m e n c ie s z a b a t był dniem

Czy p o ch o d zen ie d n ia sz ab atu w yw odzi się

p rz e ry w a n ia , z p rz y c z y n relig ijn y ch , ru ty n y co­

z babilońskiej koncepcji szabatu o b c h o d z o n e g o

d z ie n n o ś c i. W k u ltu rz e B a b ilo n u funkcjonow ał

siódm ego, cztern asteg o , d w udziestego p ierw sze­

d zień w p o ło w ie m ie s ią c a ( d o k ła d n ie piętnasty

go i dw udziestego ósm ego dnia? A m oże sz a b a t

d zień m ie sią c a ) - n ie z w ią z a n y z sie d m io d n io ­

p o ch o d zi od b abilońskiego szabatu, p ię tn a ste g o

w ym cy k lem

dn ia babilońskiego m iesiąca? C zy w B abilonie

„dzień u c is z a n ia s e rc a ”, w o d n ie s ie n iu d o serca

byty to dni odp o czy nku, czy leż m iały ja k ie ś in n e

bogów . S am i B a b ilo ń c z y c y n ie w iązali jednak

znaczenie?

p ię tn a s te g o d n ia z re g u łą s ió d m e g o , c z te rn a s te ­

W naszych czasach, jak p o w ażnie p o w in n i­ śmy po d ch o d zić d o nakazu rezerw ow ania je d n e ­

-

zw an y s z a b a tu , c o o zn acz ało

go, d w u d z ie s te g o p ie rw sz e g o i d w u d z ie ste g o ós­ m eg o d n ia.

go dnia w tygodniu, by unikać p o d c z a s niego ja ­

W ta k im razie, je ś li ów n a k a z o d n o si się do

kiejkolwiek pracy? Czy jest to p rzy k azan ie czy­

czasó w stw o rz e n ia św ia ta i m a n a celu naślado­

sto cerem onialne, czy leż kryje się za nim ja k a ś

w anie B oga, ja k je s t je g o w aga d la nas? Czy

m oralna praw da? D alej, czy to p rzy k azan ie nie

w sam ym S ta ry m T e s ta m e n c ie je s t ja k a ś wska­

opiera się na prawne M ojżeszow ym , z którego

zów ka, że d z ie ń w y z n a c z o n y p rz e z sa m eg o Pana

chrześcijanie są zw olnieni, poniew aż o d n o si się

m o że z o s ta ć z m ie n io n y z sió d m e g o na pierwszy,

o n o d o rytuałów i cerem onii, które zostały p rze­

ja k d ziś tw ierdzi w ielu c h rz e ś c ija n ?

kreślone śm iercią C h ry stu sa na krzyżu? 1 jaki.

O d p o w ia d a ją c n a jp ie rw n a o s ta tn ie z tych

jeśli w ogóle, jest związek m iędzy n ak azem siód­

pytań: tak . je s t ta k a w sk azó w k a. W Kpi 23.15.

m ego dnia, a nowym zwyczajem o d d aw an ia czci

p o d c z a s Ś w ięta T ygodni, d z ie ń p o sz a b a c ie jest

Bogu w pierwszym dniu tygodnia, w zm iankow a­

rów nie w ażny, c o sa m sz a b a t. Izra el m iał odli­

nym w kilku księgach N ow ego T estam entu?

czać p ię ć d z ie sią t d n i, a ż d o d n ia siódm ego

S koro przykazanie zaczyna się od słow a „pa­

sz ab atu , a p o te m w d n iu p o sió d m y m szabacie,

m iętaj". oczywistym jest. że szabat istniał ju ż

m iał sk ła d ać o fiarę p o k a rm o w ą P an u (K p ł 23.15-

przed w prow adzeniem praw a M ojżeszow ego.

16).

63

Księga Wyjścia

T ak że „ó sm eg o d n ia " Izraela m ial zwoływać

staje dniem „przerwy", symbolem milenijnego

„u ro czy ste z g ro m a d z e n ie ", p o d c z a s którego m ia­

odpoczynku Pana. który nadejdzie, gdy Chry­

n o sk ła d a ć P an u ofiarę sp a la n ą (K pi 23.36).

stus powróci i rządzić będzie razem ze świę­

P ierw szeg o d n ia teg o u ro czystego zgrom adzenia

tymi.

m ia n o p o w strzy m ać się od pracy. „Pierw szego

Przykazania tego nie m ożna lekceważyć

d n ia je s t u ro czy sty sz a b a t. Ó sm eg o d n ia także

i traktow ać jako jakiegoś fragmentu antycznej

u ro czy sty s z a b a t” (K p i 2 3 ,3 9 ). P oniew aż Święta

historii czy jako ludowej mądrości, do której

N a m io tó w nie m o ż n a było w łaściw ie obchodzić

m ożna podchodzić indywidualnie, tak jak komuś

aż d o c z a s u p o w sta n ia królestw a Izraela - jas­

jest wygodnie. Przeciwnie - przykazanie to wzy­

nym je s t. że fra g m e n t ten do ty czy spodziew ane­

wa nas do naśladowania postępowania samego

g o n a s ta n ia w ieczn e g o królestw a, kiedy przyby­

Boga i obiecuje błogosławieństwa dla wszystkich,

tek P a n a zn ó w b ę d z ie z Je g o ludem (A p 21.3).

którzy będą go przestrzegać.

R ó w n ie ż

pierw si

ch rześcija n ie

oddaw ali

Zobacz również kom entarz do Mk 2,27-28.

cześć B ogu p ierw sze g o d n ia tygodnia, co było sw o isty m w y p ełn ien iem

przepow iedni szabatu

d n ia ó sm e g o , czyli pierw szego d n ia tygodnia (D z 20 ,7 ;

1 K o r 16.2; A p

20,13 Nie będziesz zabijał?

1.10). Św. Justyn

M ę c z e n n ik (o k . 150 p o C h r.) w skazuje w swojej

Czy szóste przykazanie to zakaz odbierania

A po lo g ii (1 .6 7 -6 8 ), że w jeg o czasach ofiary

wszelkich form życia w każdym przypadku? Czy

p rz y n o s z o n o d o k o śc io ła w niedzielę - pierwszy

ogranicza się on jedynie do ludzi, jak sugerują

d zień ty g o d n ia. M im o to w iele o só b nadal uw aża, że jest to

w spółczesne przekłady? Jeśli zaś ograniczone jest w yłącznie do ludzi, to czy mówi o bezwarun­

„p raw o c e re m o n ia ln e , z przestrzeg an ia którego

kowym zakazie odbierania ludziom życia, wszel­

c h rz e ś c ija n ie są w y łączeni".

kimi m etodam i i w każdych okolicznościach?

W rzeczy w isto ści, czw arte przykazanie jest

W języku hebrajskim funkcjonuje siedem

nie tylk o c e re m o n ia ln e , ale i m oralne. Jego cere-

wyrazów oznaczających zabijanie, a słowo użyte

m o n ia ln o ść przejaw ia się w fakcie w yznaczenia

w tym wypadku w całym Starym Testamencie

k o n k re tn e g o - czyli sió d m eg o - dnia tygodnia.

pojawia się zaledwie czterdzieści siedem razy.

Je d n a k m a też a sp e k t m oralny, poniew aż istnieje

Ten czasownik, rdcah, odnosi się jedynie do zabi­

co ś ta k ieg o ja k św ięto ść czasu, która nakłada

jania osób. nigdy zwierząt, ani nawet nic do zabi­

na n a s o b o w iązek zarezerw o w an ia czasu na służ­

jania wrogów w bitwie. Nie mówi też nic

bę Bogu o ra z n a o d p o czy n ek od codziennych

o sposobie pozbawiania bliźnich życia.

zm ag ań . Bóg je s t w ładcą czasu. D latego m a prawo

W śród wszystkich siedmiu slarotestamentowych określeń to jed n o jest chyba najbliższe

żąd ać o d n as części n aszego czasu, podobnie jak

tem u znaczeniu, które dziś określilibyśmy mor­

naszych d ó b r czy talentów . Z ak az pracy w siód­

derstwem . Z akłada intencjonalnosć i premedyta­

mym d n iu ty g o d n ia był na tyle ważny, że doty­

cję. Bez wyjątku, zwłaszcza w późniejszych księ­

czył nie tylko Izraelitów , ale rów nież m ieszkań­

gach Starego Testamentu, odnosi się do intencjo­

ców ich d o m o stw niebędących Ż ydam i i o b c o ­

nalnych. brutalnych m ordów (P s 94.6: Prz 22.13;

krajow ców m ieszkających na stale w śród Izraeli­

Iz 1,21: Jr 7,9: Oz 4.2: 6.9). W każdym przypad­

tów. a naw et bydła. A u to r L istu d o H ebrajczyków argum entuje

ku najpierw zostaje podjęta decyzja, a ofiara zo­ staje wybrana świadomie.

w o p arciu o wagę szab atu, jak ważny jest odpo­

Dlatego w Starym Testamencie słowo to nic

czynek dla ludu B ożego. Ten szabat dalej pozo­

pada nigdy w odniesieniu do zabijania zwierząt

Stary Testament

64

dla uzyskania pożywienia ( Rdz 9,6) ani nawet do

w artości o p a rte na fakcie, że zostaliśm y stworze­

udziału narodu w wojnie, z woli Boga. Z najdzie­

ni na o b raz i p o d o b ień stw o Boga.

my jednak zastosowanie tego czasownika do o pi­

Ż ycie zaw sze było i w ciąż pozostaje święte

su targnięcia się na własne życie (sam obójstw a)

dla D aw cy w szelkiego życia. Ż a d n e okoliczności

i w odniesieniu do działań związanych z m order­

nie uspraw iedliw iają próby o d eb ran ia życia sa­

stwem (2 Sm 12.9).

m em u so bie lub in n em u człow iekow i. Życie jest

W arto zwrócić uwagę, że Lb 35.31 konkret­

tak cen n e, naw et jeśli należy d o człow ieka, który

nie odróżnia występek, jakim jest m orderstw o,

upadł najniżej jak się da, że je d y n ą m etodą na

od prawie dwudziestu innych występków kara­

zm ycie winy, ja k ą je s t m o rd erstw o , jest pokuta

nych śmiercią. Żydowscy i współcześni interpre­

przed obliczem sam ego Boga. K ażde morder­

tatorzy przez długi czas sądzili, iż jako że ten

stw o m usi zo stać o k u p io n e pokutą.

werset zabrania „brania okupu za życie m order­ cy" - czyli substytucji, którą m ożna stosow ać

Z obacz również ko m en ta rz do Lb 35,31; Sdz 5.24-27.

w innych opisanych występkach, m orderstw o jest tak poważnym występkiem, że trzeba stoso­ wać w jego przypadku karę śmierci. W przypadku takim jak nocne włam anie do

21,2-11 Czy Bóg ap ro b u je niewolnictwo?

domu (Wj 22,2) nie stosuje się zakazu z tego wersetu (Wj 20.13). ani nie używa się słowa

C zy Bóg pochw ala niew olnictw o? A jeśli nie, to

racah. N akaz karania zabójcy śm iercią nie ma

dlaczego w S tarym T estam en cie jest tak wiele

zastosowania w przypadku nieumyślnego zabój­

praw dotyczących niew olników ?

stwa - to znaczy nieumyślnego spow odowania

G en eraln ie w S tary m T estam en cie funkcjo­

śmierci (Pw t 19,5) - ani w przypadku celowej

nują dw a typy niew olników : H ebrajczyk, który

egzekucji m orderców przez upraw nione do tego

sprzedał się w niew olę, by zdobyć pieniądze (Kpi

władze (R dz 9,6).

25.39; Pw t 15,12-18) i zag ran iczn y jen iec wojen­

Życie jest tak święte w oczach Boga. że

ny. Po W yjściu z E giptu, w czasach Ezdrasza

wszelkie przypadki odbierania go ludziom prze­

i N ehem iasza, funkcjonow ał jeszcze trzeci ro­

mocą powodują, że na cały kraj spada wina. Ty­

dzaj niew olników znany jak o tfjin im . Ich pocho­

czy się to zarówno nieumyślnego zabójstwa, jak

dzenie praw d o p o d o b n ie było takie sam o jak Gi-

i morderstwa - oba te przypadki wymagają jakie­

beonitów z czasów Jozuego, którzy stają się

goś rodzaju pokuty.

drw alam i i nosicielam i wody, żeby uniknąć dal­

Powodem, dla którego życie jest tak cenne, jest fakt, że mężczyźni i kobiety zostali stworzeni

szej walki z Izraelitam i i najpraw dopodobniej całkowitego zniszczenia z ich rąk.

na obraz i podobieństwo Boga. Dlatego życie

Nigdy jed n ak w Izraelu nie doszło do tego,

mordercy należy do Boga, a nie do pogrążonych

aby ludzi łap an o i sprzedaw ano n a targu, tak jak

w' smutku krewnych ofiary czy społeczeństwa.

to czynili Filistyni, F enicjanie, czy w później­

Kara śmierci za morderstwa pierwszego stopnia

szych czasach narody europejskie. Trzeci rodzaj

była i wciąż jest uprawom ocniona, ponieważ Bóg

niewolników, zwany nUinim. rów nież nigdy nie

szanuje swój obraz w' każdym człowieku. Niewy­

był typowym przykładem niew olnictw a, tylko

konanie tego mandatu jest w ostatecznym rozra­

raczej kasty zw iązanej ze św iątynią i podległej

chunku podważaniem wartości, jaką jest god­ ność każdego nas. Godzi też we wszelkie inne

lewitom, którzy też asystowali w posługach

wartości, takie jak równość rasowa, równość płci. prawa człowieka i em brionów - wszystkie

w świątyni. Hebrajczyk, który potrzebow ał pieniędzy, by spłacić długi, nie mógł pożyczyć pieniędzy

65

Księga W yjścia

pod zastaw ziem i (gdyż ta wg Kpi 25.23 należała

21,7-11 Czy Bóg aprobuje poligamię?

do P ana). M usiał więc sprzedać jedyne aktywa, jakie miał: pracę własnycłi ri\k. Jednakże sposób

Zobacz komentarz do Rdz 29.25-28: 2 Sm 20,3.

zaw ierania takich transakcji podlegał bardzo szczegółow ym praw om i dwaj Izraelici nie mogli pozostaw ać w takiej zależności dłużej niż szesc

21,23-25 Oko za oko, ząb za ząb?

lat. G dyby pan m altretow ał swego niewolnika i w efekcie go zranił, natychm iast tracił wszelkie

Lex lalionis, „prawo talionu". czasem zwane też

d o niego praw a (W j 21.20-21.26), a niewolnik

prawem odwetu, można znaleźć w tym fragmen­

odzyskiw ał w olność. G dyby pan spowodował

cie w jego najpełniejszej formie. Pojawia się leż

śm ierć

ukarany

w wersji skróconej w Kpi 24,19 i w Pwt 19,21.

Jaki był zatem statu s niewolników niebędą-

elici mieli prawo realizować osobiste wendety

cych H ebrajczykam i? Ci jeńcy wojenni byli per­

i brac odwet za każdym razem, kiedy zostali

m anentnym i niew olnikam i Izraelitów, ale nic

skrzywdzeni.

swego

niew olnika,

zostałby

śmiercią.

Budzi to pewne wątpliwości co do tego. czy Izra­

znaczyło to wcale, że m ożna ich było traktować

Prawo to nie powstało z intencją, by zezwa­

jak przedm ioty. O dnosiły się do nich te same.

lać na indywidualną zemstę za doznane krzywdy.

opisane powyżej zasady z Księgi Wyjścia. Jeden

Widać to w części Księgi Wyjścia dotyczącej sę­

dowód na m altretow anie wystarczał, by niewol­

dziów (Wj 21,1 - 22,17). Prawa te funkcjonowały

nik odzyskał w olność. Z agraniczni niewolnicy,

jako precedensy dla sądów cywilnych i karnych

p odobnie jak hebrajska służba, mieli jeden dzień

służące rozstrzyganiu wątpliwości i egzekucji wy­

wolny w tygodniu (W j 20.10; Pw't 5,14) N iew olnica, którą pan wziął za żonę. nie

roków, ale nigdy nie miały być stosowane w spo­ sób legalistyczny.

m ogła być ponow nie sprzedana w niewolę. Gdy­

Ujmując problem jak najprościej, zasadą

by jej pan. a obecny m ąż ją znienawidził, mu­

talionu było: „życic za życie". W rzeczywistości

siał ją uw olnić i ogłosić, że jest wolną osobą

jednak zasada ta funkcjonowała jako pewien ste­

(Pw t 21.14). Prawa dotyczące niewolnictwa w Starym Te­

reotyp, z którego korzystali sędziowie, gdy mu­ sieli ustalić formę lub wysokość zadośćuczynie­

stam encie zdają się ograniczać praktyki takie jak

nia. Jeśli prawo byłoby stosowane zbył dosłow­

pożyczanie sobie w zajem nie pieniędzy czy bra­

nie. okazałoby się, że albo nie sposób go stoso­

nie jeńców wojennych. W żadnym miejscu nie

wać, albo prowadziłoby do straszliwej eskalacji

znajdziem y p otępienia instytucji niewolnictwa

barbarzyńskich porachunków, które wtrąciłyby

jako takiej, ale też nigdzie nic budzi ona takich

całą społeczność w szaloną spiralę odwetu!

skojarzeń, jak ie narosły później, w epoce gdy lu­

Nic wolno zakładać, że Biblia aprobuje fi­

dzi sprzedaw ano i kupow ano niczym zwykły to­

zyczne okaleczanie, ponieważ bardzo wyraźnie

war. Ten rodzaj niewolnictwa - zarówno dla He­

sprzeciwia się ona wszelkim przejawom osobi­

brajczyków, jak i rfjin im - był dobrowolny: jedy­

stej wendety, jak widać w Wj 21.26-27 i w następ­

nie jeńcy wojenni byli brani w niewolę wbrew swej woli. Jed n ak w każdym przypadku instytu­

nych wersetach.

cja ta podlegała ścisłej kontroli, a wszelkie przy­ padki jej nadużyw ania były piętnowane przez Boga i proroków.

po prostu tyle. że kompensacja wypłacona po­

Zobacz również kom entarz do E f 6.5-8.

Wyrażenie „oko za oko, ząb za ząb" oznacza krzywdzonemu ma byc proporcjonalna do wy­ rządzonych szkód - nic więcej i nic mniej. Współczesną wersją tej zasady byłoby stwierdzę-

Stan- Teslani cm

66

nie „zderzak za zderzak, błotnik za błotnik". Nie

ży zro zu m ieć w edług d u c h a idei, czyli „środki do

próbuj wyłudzić dwóch lat darm ow ego ubezpie­

życia za środki d o ży cia”.

czenia dodatkowo do pieniędzy z odszkodow a­

In te rp re ta to rz y m uszą uw ażać, by nie wpaść w pułapki czające się po ob u stro n ach zagadnie­

nia w oparciu o zmyśloną historię o uszkodzeniu

nia; ( I ) n ieb ezp iecz eń stw o p rzen o szen ia opisa­

kręgów szyjnych! We współczesnym prawie term in restytucja

nych tutaj zasad d o se k to ra pryw atnego, podczas

jest zwykle zastępowany takim i term inam i jak

gdy tekst adresow any je st tylko i w yłącznic do

szkody czy odszkodowanie. O becnie w ykroczenia

sędziów-; lub (2 ) zbyt d o sło w n e odczy tan ie zasa­

popełnia się przeciwko państw u lub sąsiadowi,

dy. bez zro zu m ien ia idei, że ch o d zi tu o zadość­

natom iast w prawie biblijnym w ykroczenia po­

uczynienie. a nie o zem stę. O dszkodow anie ma

pełnia się również przeciwko Bogu.

napraw ić w yrządzone szkody - ni m niej, ni wię­

Nawet w tych przypadkach, w których karą

cej. W istocie, c h o ć n iek tó rzy sądzą, że tekst ten

za przestępstwo była śm ierć winnego, często

uspraw iedliw ia eskalację zem sty, napraw dę ogra­

możliwa była jakaś form a substytucji, jak sugeru­

nicza on w szelkie próby m sz czen ia się jednych

je Lb 35,31. Ten fragm ent mówi o tym . że żadna

obyw ateli na d ru g ich . Z obacz rów nież ko m en ta rz do M t 5.39.

substytucja nie wchodzi w grę w przypadku m or­ derstwa. co wskazuje, że w innych przypadkach niż morderstwo pierwszego stopnia możliwe są

inne

formy

zadośćuczynienia.

21,28-36 K ara śm ierci ustanow iona

Hebrajski

czasownik oznaczający dawać pojawia się w Wj

przez B oga?

21,31; w sąsiedniclt w ersetach ten czasow nik o d ­ nosi się do finansowej rekom pensaty (p atrz Wj

Z obacz kom entarz do R dz 9.6.

21,19.22.30.32). Zwykły czasownik oznaczający odpłatę lub zadośćuczynienie jest stosowany na określenie naprawy szkód lub ekw iw alentnego

2 2,2 4 Czy dozw olone je st naliczanie

odszkodowania.

odsetek?

W cześniejsze etapy biblijnego prawa nie czynią tak ostrego rozróżnienia między prawem

D yskusja na tem at pieniędzy dzieli przyjaciół,

cywilnym (określaniem odszkodow ania) i kar­

a dyskusja o o d setk ach dzieli interpretatorów

nym (określaniem kary), jakie czynią w spółcześ­

Pism a Świętego! Z całą pew nością ten, „kto nie

ni prawodawcy. Tak więc, Wj 21.23-25 nie opisu­

daje sw oich pieniędzy na lichw'ę" według Psal­

je lex talionis, tylko stanowi form ułę wyliczania

m u 15,5 jest Bożym człow iekiem , który też „nie

odszkodowania. C o więcej, należy tu zastosować

da się przekupić przeciw n iew in n em u ”. Często

zasadę ekwiwalencji. Pojawia się ona w tym

jednak uchodzi uw adze fakt. że pożyczkobiorca

miejscu, ponieważ odnosi się nie tylko do praw

jest najczęściej o so b ą w p otrzebie, która nie jest

dotyczących

(kra­

w stanie się utrzym ać. W dw óch z trzech przy­

dzież). ale również do praw dotyczących na­

padków, w których pojaw ia się ten tem at, jest to

stępstw (napaść). W istocie, stosuje się ją nawet

w yraźnie zaznaczone, konkretnie w Wj 22.24

do osób trzecich niedobrowolnie wciągniętych

i w K.pł 25.35-37 (trzeci fragm ent to Pwt 23.19-

w spór. Dosłowna interpretacja zasady „ręka za

2 0 ).

zdarzeń

poprzedzających

rękę" może wcale nie być ekwiwalentnym od­ szkodowaniem. jeśli jeden z zaangażowanych jest śpiewakiem, a drugi pianistą. Form ułę nale-

Powodem , dla którego pobieranie odsetek zostało zakazane był fakt, że zbyt wielu ludzi w Izraelu korzystało z tej m etody, by nie pom a­ gać swoim bliźnim w potrzebie. Pwt 23.21 m ów i

67

Ksi«ga Wyjścia

co praw da: „O d obcego m ożesz się domagać [od­

Rozsądnie byłoby założyć, że odsetki są

setek 1". N ajw yraźniej chodziło dokładnie o takie sam e odsetki jak przy kredycie inwestycyjnym.

i były akceptowane w przypadkach, w których nie miały na celu obejścia wymogu niesienia bliź­

Pojęcie „obcy” m ieści się w kategorii „cudzozie­

nim pomocy. Tę tezę dodatkowo potwierdzają

m iec z praw em stałego pobytu", który żyje na

słowa Jezusa, który czyni aluzje, iż aprobuje po­

stałe w śród Izraelitów. Jeśli zatem obcy. mieszka­

bieranie odsetek w celach biznesowych (Ml

jący w Izraelu, m ógł się spodziew ać ochrony

25.27: Lk 19.23).

praw nej i cieszyć się takim i samymi przywileja­

Inną gorąco dyskutowaną sprawą jest,

mi jak rodow ity Izraelita, m ożna zakładać, że

czy wypada pożyczać pieniądze na procent Koś­

takie sam e o g ran iczen ia funkcjonowały w poży­

ciołowi lub innym chrześcijańskim organiza­

czaniu

cjom non-profit. Zdaniem niektórych wspólno­

pieniędzy na procent ubogim (patrz

Kpł 25.35).

ty kościelne, które biorą kredyty i inwestują,

Oczyw iście, m oralność potępia przesadny,

mogą być w efekcie zmuszone spłacać odsetki

lichw iarski p ro cen t. Prz 28.8 ostrzega: „Odsetką

z datków wiernych, w ten sposób okradając

i lichwą pow iększać m ajątek - to zbierać dla

Boga.

tych, co m iłosierni dla biednych". Prorok Eze­

Jeśli to miałby byc powód wprowadzenia za­

chiel rów nież określa człowieka, który nie poży­

kazu pożyczania pieniędzy przez wspólnoty koś­

cza na lichw iarski p rocent, m ianem człowieka

cielne. to zmuszony jestem zaprotestować, po­ nieważ nie jest to powód biblijny. Pismo Święte

prawego (E z 18,8: zobacz też 18,13.17: 22.12). Tym, co zm ieniło nasze postrzeganie legal­

zajmuje się problemem unikania przez nas odpo­

nej praktyki pobieran ia odsetek, jest inna per­

wiedzialności za tych sposrod nas, którym nie

cepcja n atu ry i roli pieniądza. Po pierwsze, dzi­

powodzi się najlepiej. Absolutny zakaz pożycza­

siejsze pożyczki bierze się w zupełnie innych ce­

nia pieniędzy na procent nie byłby zgodny z Bi­

lach. W tam tych czasach tylko niezwykle dram a­

blią. Naturalnie nie znaczy to wcale, że nie czają

tyczna po trzeb a m ogła zm usić kogoś, by poży­

się w tej całej dyskusji pułapki. Owszem, naduży­

czał. W takich przypadkach pożyczkobiorcy na­

wanie datków od wiernych byłoby niesłychanie

leży się w spółczucie. Ludzie mieli sobie nawza­

doniosłym problemem. Jednakże wspólnoty koś­

jem pom agać, a nie korzystać z nieszczęścia są­

cielne zdają się rosnąć proporcjonalnie do swojej

siada, by uzyskać szybki i nieuzasadniony zysk.

infrastruktury, a zatem nic nie stoi na przeszko­

W czasach dzisiejszych pożyczki są przede wszystkim środkiem , na pow iększenie kapitału,

zawczasu, aby w ten sposób rozwinąć swą służbę

którym się obraca. Bez dużych pieniędzy trudno spodziew ać się dużych zysków. Jednak w cza­ sach starożytnych pożyczki były niemal wyłącz­ nie środkiem zw iązanie końca z końcem w razie nieszczęścia. C hociaż w języku hebrajskim funkcjonują dwa określenia na pożyczkę, wątpliwym jest. by udało się nam wprowadzić między nimi takie roz­ różnienie jak pożyczka krótko- i długoterminowa, czy pożyczka lichwiarska i z uczciwie wyliczony­ mi odsetkam i. Nie m ożna też stwierdzić, że jedno z określeń odnosi się do pożyczonego obiektu, a drugie do sposobu wyliczania odsetek.

dzie, by wspólnota zdecydowała się rozbudować i poszerzyć swoje grono wiernych. Tego typu eks­ pansja jest nie tylko pożądana, ale również jawi się jako dobry przykład właściwego chrześcijań­ skiego zarządzania. Autorzy biblijni wyrażają się z niepokojem o pożyczkach, które mają służyć bogaceniu się lichwiarzy, a które powinny być wyrazem bezin­ teresownej troski o ubogich i nie zawierać pro­ centu. Kiedy to kryterium zostanie spełnione, trzeba też spełnić inne wymogi chrześcijańskiej moralności, ale nie zalicza się do nich presja nienaliczania jakiegokolw iek procentu od pożyczo­ nej kwoty.

68

S ta n Testament

23,20-23 k im jest Anioł P ański?

to w rzeczy w isto ści o p is te g o . c o z n a jd o w a ło się p od Je g o s to p a m i, a n ie w y g ląd Je g o sam ego.

/.obite: komentarz do Sdz 6,22-23.

M ogło ró w n ież być ta k , że n ie p o z w o lo n o im p o d n ie ść o czu na B oga. p rz e z c o w id zieli jedynie p o d ło że p o d Je g o s to p a m i. Być m o ż e w łaśnie to próbow ali w yrazić g re c c y tłu m a c z e , d o d a ją c wy­

24,9-11 Czy M ojżesz i starsi Izraela ujrzeli Boga?

żej w y m ien io n e słow'a. K iedy M o jż e sz p r a g n ą ł z o b a c z y ć chw alę Boga, o d m ó w n o n o m u -

Stwierdzenie, że Mojżesz i jego towarzysze „ujrze­

ż a d e n czło w iek nie

m o że zo b a c z y ć b o sk ie g o o b lic z a i p o z o s ta ć przy

li Boga Izraela" wydaje się podw ażać stanow cze

życiu (W j 3 3.18-20). W e w c z e śn ie jsz y m frag m en ­

zaprzeczenia takiej możliwości znajdujące się we

cie nie m a ż a d n e j p ro śb y o m o ż liw o ś ć u jrzen ia

fragmentach takich jak Wj 33.20. W J 1.18 poja­

chw ały B ożej, a z a te m m u s im y z a ło ż y ć , żc to,

wia się stwierdzenie: „Boga nikt nigdy nie widział;

czeg o d o św ia d c z y ł M o jż e s z i je g o tow arzysze,

ten Jednorodzony Bóg. który jest w łonie Ojca.

było ak tem o b ja w ie n ia się o b e c n o ś c i B oga (p rz y ­

|o N im | pouczył". Również I Tm 6.16 mówi. że

k ładem te o fa n ii).

Bog to Jedyny mający nieśm iertelność, który za­

P o m im o że ta k n ie w ie le z o b a c z y li w „m iej­

mieszkuje światłość niedostępną, którego nikt

scu" o b e c n o ś c i B oga. n a jw id o c z n ie j w zb u d ziło

z ludzi nic widział ani nie może zobaczyć (...)".

to w nich tak i p o d z iw i p o k o rę , że u p a d li na zie­

Czemu w'ięc mamy wierzyć? Czy niektórzy

m ię na zn ak h o łd u . P rz e z to ich w z ro k n ie sięgał

ludzie ujrzeli Boga - który jest duchem i nie jest

p o n a d p o z io m z ie m i. M im o w y jątk o w o ści i nie-

ograniczony formą - czy też nie? Powyższe frag­

n a tu ra ln o śc i teg o d o ś w ia d c z e n ia . M o jż e s z i jego

menty bez w ątpienia zaprzeczają sobie naw za­

tow arzysze nie z o s ta li s k rz y w d z e n i a n i u k aran i

jem.

p rzez Boga: „n ie p o d n ió s ł O n sw ej rę k i" n a nich Tłumacze, którzy opracowywali grecką wer­

(W j 24.11). D o św ia d c z y li Je g o w y jątk o w ej blis­

sję Starego Testam entu, Sepluagintę, tak bardzo

kości. kiedy p o k rz e p ia li się w s p ó ln ie po siłk iem

obawiali się potencjalnych błędnych skojarzeń,

p rzy m ierza.

że do słów „ujrzeli Boga Izraela" w Wj 24.10 d o ­

A za te m n ik t n ig d y n ie w id z ia ł B oga, o p ró c z

dali „miejsce, gdzie stal". Jednakże nie m a po d ­

Jego S yna. M o jż esz. A a r o n , N a d a b . A b ih u i sie­

staw dla takiego dodatku poza tym, żc tłu m acze­

d e m d z ie się c iu sta rs z y c h

nie to stara się nic opisywać Boga w sposób,

praw dziw ej o b e c n o ś c i B o g a i w id z ia ło m iejsce,

w jaki opisuje się istoty ludzkie (tzw. tren d anty-

w k tó ry m O n sta ł. K ied y m ó w i się , że B óg p o k a­

antropom orfkzny właściwy dla S eptuaginty).

Iz ra e la d o św ia d c z y ło

zał k o m ukolw iek sw o je „ o b lic z e " lu b „plecy",

Pomimo że werset 10 wyraźnie mówi. że

je s t to a n tro p o m o rfiz m - o p is B oga p rz y z a s to so ­

przywódcy „ujrzeli Boga Izraela", w' tekście nie

w aniu o k re śle ń u ży w an y c h d o o p is u lu d zi w celu

występuje Jego opis, podobnie jak w K siędze

w sk azan ia n a o k re ś lo n ą rz e c z y w is to ść w sp o só b ,

Izajasza, w której prorok Izajasz zobaczył P ana

k tó ry je s t bliski tej rz e c z y w is to śc i. W id zen ie

na wyniosłym tronie w (niebiańskiej) św iątyni

„pleców " Boga su g e ru je je g o d e z a p r o b a tę , a wi­

( lz 6). W wersecie 10 użyto czasow nik określają­

d zen ie Je g o „o b licza" - Je g o b ło g o sła w ie ń stw o

cy widzenie oczami. D opiero treść w ersetu 11

i u śm iec h a k c e p ta c ji. O k re ś le n ia te n ic m o g ą być

precyzuje przesłanie, dzięki użyciu innego cza­

użyte dla o k re śle n ia Je g o k s z ta łtu czy po sta ci.

sownika oznaczającego „mieć wizję". Ponadto mimo stw ierdzenia, że M ojżesz i przywódcy ujrzeli Boga, opis tego, co widzieli.

Bóg p o z o sta je n iew id o czn y , a le je s t w sta n ie o b ­ jaw ić rzeczy w isto ść lub m a je s ta t sw ojej o b ec­ ności.

69

Księga Wyjścia

Z obacz również kom entarz do Wj 33,18-23; J 1,18.

poparta żadnymi dowodami. A zatem stwierdze­ nie egipskich czarowników przypisuje Bogu moc, którą zaobserwowali podczas trzeciej plagi. Według psalmisty (Ps 8.4). boska moc jest

31,18 W jak i sposób tablice zostały napisane palcem Bożym?

symbolizowana przez „dzieło [Jego] palców" stworzenie świata. Co więcej, w Lk 11,20 Jezus także mówił, że „palcem Bożym” wyrzuca złe

C zytelnicy N owego T estam entu wiedzą, że „Bóg

duchy z ludzi. Dzięki temu możemy byc pew­

jest duchem ; trzeba więc, by czciciele Jego odda­

ni, że wyrażenie palec Boży odnosi się do Jego

wali Mu cześć w D uchu i prawdzie" (J 4,24).

mocy.

Lecz ten sam argum ent przem awiający za bez-

Użycie tego wyrażenia w kontekście napisa­

cielesnością Boga pojaw ia się również w Starym

nia Dziesięciu Przykazań na dwóch tablicach

T estam encie: „E gipcjanie to ludzie, a nic Bóg:

kamiennych jest wielce interesujące. Pomimo że

ich konie to ciało, a nie d u ch ” (Iz 31,3). Najwy­

nie wierzymy w pogląd, że Biblia została mecha­

raźniej Bóg i duch są równoważnym i pojęciami

nicznie podyktowana, to jednak fragment ten

w hebrajskim poetyckim środku wyrazu zwanym

znacznie się różni od innych części Pisma Świę­

paralelizm em synonim icznym . Dlaczego zatem

tego, które przecież również są objawione. Musi

M ojżesz mówi, że Bóg ma palce, którymi pisał

to oznaczać, że fragment ten w pewnym sensie

na tab licach kam iennych?

jest skutkiem bezpośredniej interwencji Boga.

Poniew aż u Boga brak cielesności oznacza,

Być może powinniśmy wyobrazić sobie coś po­

że nie m a on form y cielesnej (Iz 31,3; J 4,24),

dobnego do pisania ręką na ścianie podczas

wszystkie o d niesienia do części ciała (takich jak

uczty w babilońskim pałacu Baltazara w Dn 5,5.

palce) to an tro p o m o rfizm . polegający na tym. że

Niektórzy porównali to do pioruna, który wygra­

elem ent boskiej osoby przedstaw ia się w obrazo­

werował tablice dzięki nadprzyrodzonej mocy.

wy sposób, używ ając określeń stosowanych do opisyw ania ludzi. Palec Boży jest również figurą retoryczną,

Prawdą jest, że nikt nie wie na pewno, jak to się stało, ale wiemy, że jest to efekt bezpośrednie­ go działania Boga. lak jak cuda Jezusa czy stwo­

zwaną synckdochą, w której elem ent boskiej oso­

rzenie świata. Ta część Prawa, znana jako „dwie

by używa się dla określenia jakiegoś szerszego

tablice Świadectwa" była rezultatem bezpośred­

aspektu Jej ch arak teru lub cech. W tym przypad­

niej interwencji Boga, najbardziej obrazowo opi­

ku palec Boży ozn acza boską moc.

sanej jako „palec Boży”.

Podobnie jest we fragmencie opisującym czarow ników wycofujących się po trzeciej pla­

Zobacz również komentarz do Wj 24.9-11: 33.18-23.

dze. Stwierdzili oni wówczas: „Palec to Boży” (Wj 8.15). Oczywiście używając słowa palec, mie­ li na myśli fakt, że zostali pokonani działaniem nadprzyrodzonej mocy. a nie jakąś tanią sztucz­ ką lub szarlataństw em . Niektórzy, na dom niem anej podstawie egip­ skich odpowiedników, takich jak rozdz. 153 egip­ skiej Księgi Umarłych, uważali, że „palec Boży” jest określeniem laski Aarona. Teoria ta wiąże się również z nienaturalnym rozróżnieniem liczby pojedynczej i mnogiej słowa palec - i nie jest

33.18-23 C z y Mojżesz rzeczywiście ujrzał plecy Boga? Czy można zobaczyć Boga? Niektóre fragmenty sugerują, że niektórzy mieli okazję Go ujrzeć. Rdz 32,31 mówi: „Jakub dał temu miejscu nazwę Penuel. mówiąc:
S ta n Testament

70

z Aaronem , N adabem . Abihu i siedem dziesięcio­

(R ó żn ica m oże w ynikać ze sp o so b u użycia ter­

ma starszymi Izraela ujrzeli Boga Izraela

m inu tw arz Boga w różnych kontekstach. W jed­

Autor biblijny w Wj 33,11 podkreśla, że: „Pan

nym z kontekstów w yrażał on znajom ość wykra­

rozmawiał z Mojżeszem twarzą w twarz, jak się

czającą poza p o p rz e d n ie w izje lub boskie obja­

rozmawia z przyjacielem". Sdz 13,22 przywołuje

w ienia: w innych - o d n o sił się d o w iedzy o Bogu,

słowa M anoacha do swej żony: „Z pew nością

która p rzek racza nasze um iejętn o ści i nadzieje).

pomrzemy, bowiem ujrzeliśmy Boga”. P odobnie

Inni. tacy ja k M a n o ach i je g o żo n a. doświadczyli

w Iz 6.1: „W roku śmierci króla Ozjasza ujrzałem

chrystofanii lub teofanii. c o o z n a c z a pojawienie

Pana zasiadającego na wysokim i wyniosłym tro­

się C h ry stu sa lub Boga w wizji lub objawienie

nie". Także w Dn 7,9 czytamy: ..Patrzyłem , aż

przed W cieleniem .

postawiono trony, a Przedwieczny zają! miejsce.

M ojżesz, p ro sząc w Wj 33,18 „Spraw, abym

Szata Jego była biała jak śnieg, a włosy na Jego

ujrzał Twoją ch w ałę”, prosi Boga o więcej niż to,

głowie jakby z czystej wełny. Tron Jego był z og­

czym sam Pan obd arzy łb y go dla jeg o własnego

nistych płomieni, jego koła - płonący ogień”.

d obra. M im o to. Bóg pozw olił, by Jego „chwała"

Wszystkie te fragmenty sugerują, że Boga cza­

przeszła przed M ojżeszem i objaw ił sw oje „imię"

sem m ożna zobaczyć i niektórzy G o widzieli.

w jego obecności.

Jednakże istnieją inne fragmenty, które pod­

W zw iązku z tym , z am iast p o k azać Mojże­

ważają tę opinię, mówiąc, że Boga nie m ożna

szowi siebie lub o p isa ć swój w ygląd. Pan dał mu

ujrzeć. Przede wszystkim mówi tak Wj 33,20.

opis tego, kim je st. „Im ię” Boga zaw ierało w so­

Podobnie Pwt 4.15 ostrzega: „[...1 nie widzieli­

bie Jego n atu rę, c h a ra k te r (P s 20.2: t k 24.47;

ście żadnej postaci w dniu. w którym mówił do

J 1,12), d o k try n ę (P s 22,23; J 17,6.26) i standar­

was Pan spośród ognia na Horebie”. J 1,18 mówi

dy praw ego życia (M i 4 .5 ). Św. Paweł w Rz 9,15

nawet bardziej dobitnie: „Boga nikt nigdy nie wi­

cytuje Wj 33.19, m ów iąc o w szechw ładzy Boga.

dział: ten Jednorodzony Bóg, klory jest w łonie

Po ogłoszeniu sw ojego im ienia i swojej potę­

Ojca. [o N im j pouczył". A w tej samej Ewangelii

gi. Bóg obiecuje M ojżeszow i m ożliw ość przyj­

(J 5,37) czytamy: „Nigdy nie słyszeliście ani Jego

rzenia się niektórym z Jego boskich właściwości.

głosu, ani nie widzieliście Jego oblicza”. Rzeczy­

To. czym one były. nadal podlega dyskusji - nie­

wiście. Bóg opisany jest w 1 Tm 1,17 jako „Król

potrzebnej, jeśli uw zględnim y sp e k tru m znacze­

wieków', nieśmiertelny, niewidzialny”, którego

nia słowa plecy lub k o ntekst, w którym jest ono

„żaden z ludzi nie widział ani nie może zoba­

użyte.

czyć" (1 Tm 6.16).

Bóg um ieścił M ojżesza w szczelinie skalnej,

Aby rozwiązać ten dylemat, trzeba zwrócić

najw yraźniej podobnej do rozpadliny w jaskini,

uwagę, że niektóre z tych przypadków „widze­

po czym pozw olił, by Jego chw ała przeszła obok.

nia" Boga są wizjami, tak jak w przypadku Izaja­

C hw ała Boga odw ołuje się p rzede wszystkim do

sza i Daniela. W innych term iny określające

sam ego zn aczenia rzeczyw istości Jego obecno­

wzrok kładą nacisk na bezpośredni kontakt. Na

ści. O becność Boga pojaw iła się obok Mojżesza

przykład w Wj 24,9-11, Mojżesz, Aaron, N adab,

w rozum ieniu przestrzennym .

Abihu i siedemdziesięciu starszych Izraela jedzą

Jednak M ojżesz nie byłby w stanie patrzeć

i piją w towarzystwie Boga. ale opisują jedynie Jego stopy i miejsce, w którym stal. W idocznie

na ew identną chw ałę Boga i znieść jej ogrom nej

nie było im dane ujrzeć twarzy Boga. W innym przykładzie kontakt Jakuba z Bogiem opisany jest jako „twarzą w twarz”, podobnie jak w przy­ padku późniejszej przyjaźni M ojżesza z Bogiem.

czystości i jasności. Z am iast tego Bóg ocalił Moj­ żesza od przypadkow ego (i najw idoczniej śmier­ telnego) w idoku. Z tego pow odu w zaskakują­ cym akcie antropom orfizm u (o p is rzeczywisto­ ści Boga przy użyciu określeń lub analogii zrozu­

7!

Księża Wyjścia

miałych dla śm iertelnych ludzi) Bóg ocalił Moj­

nosić to określenie? Słowo plecy może z łatwością

żesza od pełnych skutków bezpośredniego oglą­

być wtórnym efektem chwały, która przeszła.

dania swojej chwały, kładąc rękę na twarzy Moj­

Takie wyjaśnienie pasowałoby do kontekstu,

żesza aż do m om entu, w którym Jego chwała

a także do zakresu znaczeń użytego hebrajskiego

przeszła obok.

słowa. Mojżesz nie zobaczył bezpośrednio chwa­

To, że jest to figura retoryczna, wynika jasno

ły Boga, ale kiedy ona przeszła. Bóg pozwolił mu

z podw ójnego efektu, jakie ma przejście Boga

zobaczyć jej skutki - poświatę, którą wytworzyła

przy jed n o czesn y m o ch ran ian iu M ojżesza boską

Jego obecność.

„dłonią”. D o p iero po tym , jak Jego chwała lub obecność przeszły obok. Bóg zdjął swoją łaska­

Zobacz również komentarz do Wj 24.9-11; J 1.18.

wą, o p iek u ń czą d łoń z tw arzy M ojżesza. Dzięki tem u M ojżesz zobaczył to, na co Bóg pozwolił. L ecz co w końcu zostało Mojżeszowi do zobaczenia? T łum acze mówią, że „plecy" Boga.

34,7 Czy dzieci powinny być karane za grzechy swoich rodziców?

Ale poniew aż Bóg jest duchem (Iz 31,3; J 4,24) i nie m a określonej formy, do czego może się od­

Zobacz komentarz do Pwt 24.16.

K s ię g a K a p ł a ń s k a

1,2 Czy składanie zwierząt w ofierze jest odrażające?

łuje przykład K aina i A bla składających ofiary

W kulturze, w której jesteśmy przyzwy czajeni do

O fiary ze zw ierząt w iązały się z p roblem em ludz­

kupowania paczkowanego mięsa, opis zabijania

kiego grzechu. P roblem g rzech u byl na tyle po­

zwierząt wydaje się odpychający i niewiarygod­

ważny, że groził człow iekow i u tra tą życia. Po­

ny. Jaka była intencja takiego m arnow ania (tak

przez składanie ofiary sygnalizow ano to zagroże­

się przynajmniej wydaje) cennych zwierząt, któ­

nie. a życie zw ierzęcia było su b sty tu tem ludzkie­

re mogłyby służyć Izraelowi na tak wiele innych

go życia. Je d n ak że p o m im o że życie zwierzęcia

sposobów?

nie było rów now artościow e z życiem człowieka,

w R dz 4‘. Je d n ak w tym ry tu ale c h o d z iło o coś więcej.

Cała idea poświęcenia czegoś jest tak obca

a grzech n ieu stan n ie tow arzyszył ludziom Izrae­

czasom, w których żyjemy, że myślimy o ofierze

la. akt składania ofiary m usiał być powtarzany.

jak o czymś, co straciliśmy lub czego się pozba­

M im o to wpływ tego rytuału był ogrom ny; dana

wiliśmy. Jednak Izraelici nie postrzegali ofiary

o soba uzyskiwała przeb aczen ie i była zwolniona

w tak negatywny sposób. Nie chodziło o rezygna­

z długu i winy. które by na niej ciążyły przez cale

cję z czegoś dla większego dobra - było to raczej

życie, gdyby nie została w ykupiona przez substy­

radosne oddanie czegoś cennego Bogu.

tut. Tak jak krew była sym bolem śm ierci (Kpł 17,11), tak życie zw ierzęcia o ddaw ano w zamian

Słowo sacrijicare (ang. sacrifice - poświęcać, składać ofiarę) pochodzi z łaciny i oznacza „czy­ nić coś świętym". Sugeruje również coś przynie­ sionego do ołtarza lub w pobliże miejsca obecno­ ści Boga. Biblia nie wyjaśnia nam. skąd pocho­ dzi rytuał składania ofiary, lecz tylko przywo­

za życie grzesznika. Jakakolw iek m niejsza zapla­ ta zm niejszyłaby znaczenie grzechu w o c z a c h

' Z o b acz przypis red. w p o d ro zd ziale R dz 4.3 -t.

Księga Kapłańska

73 ludzi. To, co czciciel oferował Bogu, m usiało być

nie. to jak wytłumaczyć obecność tej klasyfikacji

najlepsze, najdoskonalsze w swoim rodzaju i mu­

w Biblii?

siało się w iązać z jak im ś kosztem przez niego

Krowy, owce i kozy przeżuwają pokarm. Po­ łykają jedzenie bez dokładnego żucia i przecho­

p o niesionym 2. N asza ku ltu ra czasem przedstaw ia składa­

wują je w jednej z komór swojego żołądka. Póź­

nie ofiar jak o drastyczny, odpychający akt. Dzie­

niej, podczas odpoczynku, pokarm wraca do

je się tak, gdyż na co dzień nie bierzem y bezpo­

jamy ustnej i zostaje przeżuty dokładniej, po

średniego udziału w aktach zabijania zwierząt

czym znowu połknięty, Najwyraźniej Hebrajczy­

w celach spożyw czych. Dzisiejsi czytelnicy Pis­

cy nie mieli na myśli tej definicji .przeżuwania".

m a Św iętego są zszokowani obecnością krwi

Autor Księgi Kapłańskiej stwierdza, żc wielbłąd,

i scen ą zabijania, a tym czasem ten. kto składał

świstak i zając również „przeżuwają", ale to, że

ofiarę w Starym T estam encie, koncentrował się

robią to tak jak prawdziwi przeżuwacze, to tylko

na w olności od długu zw iązanego ze swoim grze­

złudzenie. W technicznym rozumieniu ani hyrax

chem i tym , że w zam ian za ofiarowane życie

syrlacus ( hebrajski śapan) z Kpł 11,5 - nazwany

dostaw ał now e życie dla siebie.

„świstakiem" w Biblii Tysiąclecia i w Biblii Poz­

Zobacz również kom entarz do Rdz 4.3-4.

nańskiej a .jeżem" w Biblii Jakuba Wujka - ani zając z Kpł 11,6 nie zaliczają się do przeżu­ waczy.

10,1-3 D laczego Bóg zesłał śmierć na N adaba i Abihu?

Hebrajskie „przeżuwanie" oznacza dosłow­ nie „podnoszenie tego. co zostało połknięte". Ale do czego to się odnosi? Z pewnością u tych

Zobacz ko m entarz do 2 Sm 6,6-7.

zwierząt pojawia się proces przeżuwania. Był on na tyle przekonywający, żc Karol Linneusz (1707-1778), któremu zawdzięczamy współczes­

11,3-6 Czy wielbłąd, św istak i zając to zw ierzęta przeżuw ające?

ny system klasyfikacji biologicznej, początkowo zaklasyfikował świstaka i zająca do kategorii przeżuwaczy.

Czy zw ierzęta w ym ienione w Kpł 11,3-6 napraw­

Naszym zdaniem, regułę występującą w Księ­

dę „przeżuw ały" w naukowym sensie tego słowa,

dze Kapłańskiej powinno się rozpatrywać nie

czyli czy miały układ pokarm owy o kilkukomo-

w porównaniu z późniejszymi naukowymi uści­

rowych żołądkach przeznaczonych do trawienia pokarm u?

śleniami klasyfikacji, ale uwzględniając fakt. że

Prawdziwi

przeżuw acze

mają zazwyczaj

opierała się ona na prostej obserwacji. Fakt, że wielbłąd, świstak i zając przechodzą procesy po­

cztery kom ory w żołądku. Kiedy one pracują,

dobne do tych, które można zaobserwować

jedzenie jest zw racane do ust. gdzie jest ponow­

u krów, owiec i kóz był pierwotnym względem

nie przeżuw ane. Czy wielbłąd, świstak i zając

pozniejszego ograniczenia kategorii przeżuwa­

zaliczają się do zwierząt przeżuwających? Jeśli

czy do zwierząt o czterech komorach żołądka. Współczesne definicje wyrażeń nie odbierają Mojżeszowi możliwości ani prawa do używania

B ardziej szczegółow e om ów ienie siedm iu głównych ofiar w Kpi 1 - 7 m ożna znaleźć W': W aller K aiser Jr.. The Book o f Leviticus: Introduction. Commentary, and Reflections. The S e w Interpreter 's Bible, red. Leandcr E. Keck (N ashville: A bingdon. 1994). s. 1005-1055.

slow. które uważa za stosowne. Kwestionowanie więc jego sposobu użycia terminu, któremu Lin­ neusz nadal węższe znaczenie, jest anachronicz­ ną argumentacją.

Siary Testament

74

C o ciekawe, odpoczywające zające przecho­

Ż ad en d zień nie był ani nie jest świętszy dla

dzą proces bardzo podobny do tego, co obecnie

społeczności żydow skiej niż Jo m K ippur. Dzień

nazywamy przeżuwaniem. Nazywa się on ceko-

P rzebłagania. Tego d n ia arcy k ap łan dokonywał

trofią. Kiedy zając odpoczywa, wydala niestra-

przebłagania za w łasne grzechy i za grzechy swo­

wionc resztki pokarm u, które ponow nie zjada.

ich dom ow ników , a n a stę p n ie rozpoczynał ob­

W związku z tym zając przeżuwa bez spożyw a­

rzęd p rzeb łag an ia w im ieniu całej społeczności.

nia nowej, świeżej zieleniny. Podczas drugiego

C złonkow ie sp o łe c z n o śc i ofiarow yw ali dwa ko­

przejścia przez żołądek to. co zostało niestrawio-

zły jak o ofiarę za g rzech y i b a ra n a jak o ofiarę

ne. może być lepiej w chłonięte dzięki działaniu

c ało p aln ą. O ba kozły służyły przebłaganiu: jeden

bakterii.

dotyczył sam ego p rzeb łag an ia, a drugi efektu

Wątpliwości co do trzech zw ierząt przeżu­

przeb łag an ia w pozb y w an iu się grzechu. Pierw­

wających w czasach M ojżesza, a nierobiących

szy kozioł m usiał z o s ta ć zabity ja k o sym bol po­

tego obecnie m ożna rozwiać. Klasyfikacja M oj­

kuty. zaś drugi był ofiarow any żywy. a następnie

żesza silnie opierała się na obserw acji dostępnej

był w ypuszczany na p u sty n ię i symbolizował

wszystkim jego współczesnym. W naszych cza­

zm azanie darow anych grzechów .

sach wyrażenie „przeżuwanie" ma w ęższe zna­

D o tego m o m en tu w szyscy egzegeci zdają

czenie. Późniejsze pokolenia - zapom niawszy,

się zgadzać, ale p o lem pojaw iają się rozbieżno­

które znaczenie było pierwsze - skupiały się

ści. Po pierw sze zau w a żo n o , że słow o określają­

na

opisowi

ce kozła nie je s t sta n d ard o w y m w yrażeniem , ale

Mojżesza używanie tego term inu niezgodnie

że je st to w yrażenie zaw sze sto so w an e w odnie­

z prawdą.

sieniu do ofiary za grzechy (sT'ir Tzzim - Kpł

najnowszej definicji,

zarzucając

4,23-24.28; 5,6; 9,3; 23,19). Ale n ajtru d n ie jszą rzeczą, z któ rą trzeba się

16,7-10 Jakie było znaczenie kozła

zm ierzyć, jest fakt. że oba kozły um ieszczano

ofiarnego?

przy w-ejściu d o N am io tu S p o tk ań , zw anego też przybytkiem M ojżeszow ym , a następ n ie ciągnię­

Czym jest kozioł ofiarny w Dniu Przebłagania

to losy. Jed en kozioł był „dla P a n a ”, a drugi „dla

w Kpi 16? Dlaczego niektórzy badacze tw ierdzą,

A zazela" (K pi 16,8 - lajliwalt; la '“z a ’z el).

że kozioł ten - obciążony grzecham i całego naro­

G reccy tłu m acze nie uznali słowa Azazel za

du izraelskiego - został ofiarowany pustynnem u

praw dziw e im ię, lecz połączyli je z czasow nikiem

demonowi. Azazelowi? Czy Stary T estam ent na­

cIzciT. który nie w ystępuje w S tarym Testam en­

prawdę wspiera takie poglądy i uczy, że na pusty­

cie. N adali mu zn acz en ie „odsyłać", stąd pełne

ni mieszkają demony?

znaczenie hebrajskiego w yrażenia brzmiałoby

A jeżeli poglądy o istnieniu dem ona są praw­

„żeby o d esłać”. Ł acińscy tłu m acze podążyli za

dziwe, to dlaczego Kpi 17,7 kategorycznie zabra­

tym tokiem rozum ow ania. Budzi to zastrzeżenia,

nia składania podarunków i ofiar dem onom ?

gdyż to znaczenie nie pasuje d o kontekstu ostat­

Jakie jest znaczenie hebrajskiego imienia azazeI

niej części w ersetu 10 i pierw szej części werse­

i co je łączy z kozłem ofiarnym? Czy imię to

tu 26.

powinno być łączone z nazwami innych dem o­

W późniejszej teologii żydowskiej, w apo­

nów wymienianych na kartacłi Pism a Świętego,

kryficznej K siędze H enocha, im ię Azazel użyte

jak np. Lilit. „stworzenie nocy” (Iz 34,14) czy Sadim, „demony" (Kpi 17.7: 2 Krn 11,15; lz

jest w odniesieniu do jed n eg o z upadłych anio­ łów. lecz nie istnieje żaden dow ód na istnienie

13.21; 34.14), dosłownie zwane „kosmatymi", „satyrami" czy „koziarni"?

dem ona o tym im ieniu w czasach MojżeszaSkom plikowana dem onologia z Księgi Henocha

Księga Kapłańska

75

pow stała pó źn o (ok. 200 r. przed C hr.) i często

błaganie" - jest używany w całym rozdziale. Po­

wykorzystuje póżnoaram cjskic formy imion, co

nadto w Wj 30.10 to samo wyrażenie tłumaczone

wskazuje, że wszystkie im iona powstały w cza­

jest (w wersji anlgojęzyczncj Pisma Świętego -

sach pobiblijnych.

przyp. red.) jako „przebłagać poprzez (coś) lub

Aby najlepiej w yjaśnić znaczenie wyrazu

przebłagać na (czymś)". Arcykapłan chciał prze­

'“za zet, należy spojrzeć na to wyrażenie jako na

błagać „poprzez” kozła. tzn. przelać na niego

połączenie dw óch słów: część pierwsza, ez ozna­

całą winę Izraela, a następnie puścić go wolno.

cza „kozioł", a część druga, azel - „odsyłać".

Odpowiedź na pytanie o dziwne brzmienie lego

O statn ie dow ody p o chodzące z języka ugaryckie-

wyrażenia jest taka. że opisany czyn jest sam

go (był to język starożytnego K anaanu, z którego

w sobie niecodzienny i żadne inne słowo lepiej

wywodzi się język hebrajski) pokazują, że po­

tutaj nie pasuje.

d obne im iona złożone pojawiają się dużo częś­

Arcykapłan nie dokonywał przebłagania za

ciej niżby to w ynikało z sam ego języka hebraj­

grzechy, składając ofiarę diabłu lub jego demo­

skiego. W taki w łaśnie sposób powstało określe­

nom. Istnieje dowod, że Stary Testament naucza

nie „kozioł ofiarny”. Jednakże w obecnych cza­

o istnieniu demonów, gdyż w Pwt 32,17 i Ps

sach p o w inno się w łaściwie mówić „kozioł ode­

106,37 wspomniane są takie istoty. Jednak ni­

słany". gdyż „kozioł ofiarny” oznacza osobę,

gdzie nie jest napisane, że Izraelici mieli składać

która jest zaw sze obw iniana lub której przypada

im ofiary; jak widzieliśmy Kpi 17,7 wyraźnie za­

w ykonanie niew dzięcznego zadania. Pierwotnie

kazuje takich ofiar.

jed n ak tłum acze, np. w angielskim tłum aczeniu

Zobacz równiei komentarz do Jon 1,4-5.7.

znanym pod nazw ą Biblii Króla Jakuba, mieli na myśli „kozła, którego odesłano". Poniew aż taki obrzęd jest częścią ofiary za grzechy, w żadnym wypadku drugi kozioł nie jest

18,5 Człowiek, który przestrzega moich praw, żyje dzięki nim?

ofiarą dla diabła ani dla jego demonów. Argu­ m enty przytaczane, aby poprzeć pogląd, że drugi

Ważność tych słów jest potwierdzona przez ich

kozioł jest ofiarą dla diabła lub jego demonów, są

pojawienie się w późniejszych kontekstach w Ez

nieprzekonyw ujące. Uważa się. że skoro pierw­

20.11: Lk 10.28; Rz 10,5 i Ga 3,12 - lecz są to

sza część w ersetu 8 wskazuje, że jeden kozioł jest

jednocześnie trudne słowa. Według tekstu, przy­

p rzeznaczony dla konkretnej osoby - Pana. to

najmniej w teorii, istnieje alternatywna metoda

druga część tego sam ego wersetu również musi

osiągnięcia życia wiecznego. Czy prawdą jest. za­

oznaczać, że drugi kozioł jest przeznaczony dla

równo wg Starego, jak i wg Nowego Testamentu,

konkretnej osoby - Azazela. C hociaż jest to gra­ m atycznie możliwe, nie wynika to z tekstu, a wy­ raźny zakaz składania takich ofiar demonom (Kpł 17,7) jest decydującym elem entem wyklu­ czającym taką możliwość. Inni argum entują, że werset Kpł 16,10 nie m oże oznaczać, że przebłaganie jest czynione azazelem (tzn. azazel jest kozłem ofiarnym), aby przejednać Pana. lecz raczej, że celem przebłaga­ nia jest przejednanie Azazela (tzn. Azazela jako dem ona pustyni). Za kontrargum ent może p o służyć fakt. że ten sam hebrajski zwrot - „prze­

że człowiek może osiągnąć życie wieczne dzięki dokładnemu przestrzeganiu praw ustanowionych przez Boga? Innymi słowy, czy można powiedzieć: „To czyn. a osiągniesz życie (wiecznej"? Niestety zbyt wielu nauczycieli Pisma Świę­ tego bezkrytycznie przyjęło, że słowa żyje dzięki nim lub w innych tłumaczeniach osiągnie prze: nie życie oznaczały, że „życie wieczne można osiągnąć, przestrzegając Bożych praw". Zatem. jeżeli człowiek wiernie przestrzegałby tych przy­ kazań. sam fakt ich przestrzegania oznaczałby życie wieczne.

Stan- Testament

76

Jednak twierdzenie to nie bierze pod uwagę

„U czynim y w szystko, c o Pan nakazał". Niektó­

licznych dowodów, że jest inaczej - przede

rzy nazyw ają tak ie p rzy rz eczen ie zbyt pochop-

wszystkim faktu, że dla wyznawców Jedynego

nym i uw ażają za n iem ąd ry ch ludzi, którzy złoży­

Boga w Starym Testam encie korzyści wynikające

li obietnicę, której nie będą w sta n ie dochować

z boskiej obietnicy nie były niczym uw arunkow a­

w iernie w swym życiu.

ne. a już na pewno nie posłuszeństw em . Takie

Ale Bóg nic w idział tego w taki sposób. Wy­

stanowisko przeczyłoby bezwarunkowem u bło­

raźnie pow iedział „O by zaw sze m ieli w sercu tę

gosławieństwu, jakie Bóg dal A braham ow i. lzaa-

sam ą bojaźń p rzed e M n ą i wykonywali zawsze

kow'i. Jakubowi i Dawidowi.

w szystkie m oje p rz y k a z a n ia ”. N asz Pan łączy

Lecz co ze zdaniem „teraz jeśli pilnie słu­

uczynki z tym . co w sercu. N igdy nie zganił ludzi,

chać będziecie głosu mego (...)" z Wj 19.5: Kpi

mówiąc: „C óż za b łąd zący naród! Biorąc pod

26,3-13 i Pwt 28,1? Czy w tych tekstach jest kate­

uwagę w asze w cześniejsze uczynki, niby jak mo­

gorycznie powiedziane, że bez posłuszeństw a

żecie się spodziew ać, że o siąg n ięcie niebo, prze­

zbawienie nie jest możliwe?

strzegając m oich praw ?" N ie m a o tym ani słowa.

Słowo jeżeli zawiera w sobie wprawdzie uwa­

D latego też tego w ersetu nie m o ż n a traktować

runkowanie. ale jakiego rodzaju? Był to jedynie

jako h ipotetycznej sz an sy na zbaw ienie dzięki

warunek do pełnego dośw iadczenia wiary, danej

uczynkom .

przez Boga bez ograniczeń. N aród Izraela musi

N iektórzy sp ierają się, że słow a „osiągnie

słuchać głosu Boga oraz wypełniać jego nakazy

przez nie życie", cy tow ane w Rz 10,5 i w G a 3,12,

i przykazania nie po to. aby rozpocząć nowe ży­

bez w ątpienia w tym ko n tek ście oznaczają, że

cie z Bogiem w sercu, lecz aby w pełni dośw iad­

zbaw ienie m o żn a o sią g n ąć dzięki uczynkom -

czyć nowego życia w wierze (Pw t 5,33).

dosłow nie

„osiągnie

nim i

życie"

(przyim ek

Już sam kontekst tego wersetu stoi w sprzecz­

w form ie n a d rzęd n ik a). O d p o w iad am , że wyra­

ności z ideą zbawienia dzięki uczynkom . Po

żenie „przez n ie ” p o w in n o być tłu m aczo n e jako

pierwsze. Kpi 18 zaczyna się i kończy teologicz­

„w ich zakresie”, czyli „w sferze uczynków"

nym założeniem, że słuchający uważają Pana za

(przyim ek w form ie m iejscow nika).

swojego Boga. A zatem ta instrukcja dotyczy kwestii uświęcenia, a nie usprawiedliwienia. Po drugie, „te rzeczy”, których wierzący mieli się wystrzegać, to zwyczaje i obrządki, czy­ li w skrócie pogańskie bałwochwalstwa Egipcjan i Kananejczyków. Nic m a to nic w spólnego z roz­

A zatem osiągnięcia

M ojżesz nie opisyw ał sposobu

zbaw ienia,

lecz jedynie

sposób,

w jaki należy przeżyć ziem skie życie dane przez Boga. Z obacz również ko m en ta rz do R dz 26,3-5; Mi 6,6-8; Flp 2,12-13; Jk 2,24.

strzyganiem kwestii zbawienia. Po trzecie, nigdy w Starym ani w Nowym Te­ stamencie sprawianie przez człowieka radości Bogu nie było formalnie uwarunkowane zewnętrz­

18,18 Czy w S tary m T estam encie była dozw olona poligam ia ?

nymi działaniami. Wykonywanie zewnętrznych uczynków zawsze niosło ze sobą dowód inspirują­

Zobacz kom entarz do 2 Sm 20,3.

cej czyn postawy serca, która była kluczowa. Na przykład obrzezanie ciała bez uprzedniego obrze­ zania serca było czynem nadaremnym. Co więcej, nasz Pan prawdziwie połączył

18,22 Potępienie hom oseksualizm u?

uczynki z wiarą w sercu, kiedy lud przysiągł

Zobacz kom entarz do Rz 1,27.

77

Księga Kaptansk

20,1-27; 24,10-23 Czy k ara śmierci jest uspraw iedliw iona dla wszystkich wymienionych zbrodni?

A co z tak surowymi karami za grzechy prze­ ciwko rodzinie? Szczególnie, jeżeli wziąć pod uwagę, że wszystkie wersety w tej części (Kpi 20.9-21), z wyjątkiem wersetu 9, odnoszą się do grzechów związanych z życiem seksualnym? Ten

Czy wszystkie zbrodnie wym ienione w Kpi 20 i 24 zasługują, aby karać je śm iercią? Z pewnoś­

fragment pokazuje niewątpliwie przynajmniej

cią istnieje różnica pom iędzy całopaleniem dzie­

jedną rzecz - że rodzina była niezwy kle ważna.

ci, aby o d d ać hołd M olochowi a poślubieniem

Do występków przeciw rodzinie, które karano

bliskiego krew nego. Jakie m oże być wyjaśnienie

śmiercią, zaliczało się przeklęcie własnych rodzi­

dla tak. w ydaw ać by się mogło, surowych kar?

ców (Kpi 20.9), cudzołóstwo (Kpł 20,10), kazi­

Kpi 20 jest głów nie kodeksem karnym. Moż­

rodztwo z matką, przyrodnią córką, synową

na go podzielić na dwie główne sekcje: kary za

i teściową (Kpi 20,11-12.14), homoseksualizm

składanie ofiar z dzieci M olochowi oraz za wy­

i sodomia (Kpi 20,13), obcowanie cielesne ze

woływanie duchów i w różbiarstwo ( Kpi 20,1-8.27)

zwierzętami (Kpł 20,15-16). kazirodztwo z pa­

i kary za grzechy przeciw ko rodzinie (Kpi

sierbicą lub córką (Kpi 20.17) i stosunki seksual­

20.9-26). O ile praw a w Kpi 18 - 19 były dosyć

ne z miesiączkującą kobietą (Kpi 20,18).

restrykcyjne w swojej form ie (tzn. podobne

W odróżnieniu od egzekucji na mocy decy­

w form ie do D ziesięciu Przykazań: „Nie bę­

zji sądu (Kpi 20.2-5) za wiele z wymienionych

dziesz"...). o tyle prawa w rozdziale 20 są kazui-

tutaj czynów nakładano karę „odcięcia". Czy

styczne (tzn. o d n o szą się do określonych sytua­

może to oznaczać coś innego niż karę śmierci?

cji: „Jeżeli ktoś... jest to"...).

Niektórzy w przekonywający sposób argumentu­ ją. że wyrażenie „odciąć" w odniesieniu do wielu

D osyć oczywisty jest koszm ar składania zdrow ych dzieci w ram ionach M olocha, aby zsu­

pozycji z podobnych list oznaczało wyłączenie

nęły się w dól po rękach posągu do jego wnętrza,

(ekskomunikowanie) takiej osoby z Bożej wspól­

gdzie żywcem ulegały spaleniu. Wymaganie kary

noty. Jednak nic jest to sytuacja jednoznaczna,

śm ierci za takie n aruszenie praw, godności i Bo­

ponieważ w niektórych przypadkach najbardziej

żego obrazu zaw artego w osobie dziecka powin­

prawdopodobne wydaje się odczytanie tego frag­

no być racjonalnym powodem dla wszystkich

mentu jako groźby przedwczesnej śmierci z ręki

myślących osób, które jednocześnie powinny być o b urzone takim pogwałceniem niewinności

Boga. Należy wspomnieć, że groźba kary śmierci

i niszczeniem życia dzieci. Nie tak oczywistym dla nas, lecz jednakowo

woływania się do faktycznego wykonania tejże

śm iercionośnym , był zwyczaj wywoływania du­ chów i wróżb, co czyniono, aby posiąść nadprzy­ rodzone m oce. Takie praktyki polegały na kon­ sultow aniu się ze zm arłym i i na innych niebez­ piecznych praktykach, w wyniku których wysta­ wiało się własne ciało na działanie dem onów wszystko to. aby zdobyć inform acje lub władzę nad kim ś lub nad czymś. Jako ludzie nowożytni m ożem y nie zdawać sobie z tego sprawy, lecz to również wiązało się z wieloma śmiercionośnymi praktykam i.

może także wskazywać na wagę zbrodni, bez od­ kary w każdym zaistniałym przypadku. Tak na­ prawdę nie ma zbyt wielu dowodów na to. że w starożytnym Izraelu wykonywano wiele wyro­ ków śmierci. Jedynie w przypadku morderstwa z premedytacją dodano werset: „Nie możecie przyjmować żadnego okupu za życie zabójcy, który winien jest śmierci" (Lb 35.31). Słowo „okup" to tłumaczenie hebrąjskicgo słowa koper oznaczającego „wybawienie w zamian za coś". W tradycyjnej interpretacji Lb 35.31 - zarówno w społeczności żydowskiej, jak i w katolickiej -

Siary Testament

78

chodziło o fakt. że w przypadku prawie dw udzie­

go o b jaśn ien ia sześciu praw (K p ł 24.16-22).

stu zbrodni wymienionych w Starym T estam en­

o których w spom ina R dz 9,6; W j 21,12-14.18-

cie kara śmierci mogła zostać zam ieniona na ja ­

25.35-36 i Pwt 19,21. Praw a te p o w tó rzo n o po to,

kąś formę zadośćuczynienia, pieniężnego lub

aby zaznaczyć, że obow iązują zarów no Izraeli­

adekwatnego do popełnionego czynu. W yjąt­

tów, jak i cu d zo ziem có w zam ieszkujących te zie­

kiem było właśnie m orderstw o pierw szego sto p ­

mie. O czyw iście, jeżeli k to ś nieum yślnie spowo­

nia. w przypadku którego nigdy nie m ogło być

dow ał śm ierć innej o so b y (L b 35.9-34). kara

mowy o wręczaniu ani przyjm owaniu jakiego­

śm ierci nie była w ym agana.

kolwiek zadośćuczynienia czy w ynagrodzenia

Z obacz również ko m en ta rz do R dz 9,6.

w zamian za akt łaski - za popełnioną zbrodnię przestępca musiał zapłacić własnym życiem. Podobnie wygląda sytuacja w odniesieniu

2 4 ,1 9 -2 0 O k o z a ok o , zą b z a ząb?

do blużniercy. o którym w spom ina Kpi 24.10-23. W jednym z rzadkich fragm entów narracyjnych,

Z obacz ko m en ta rz do W j 21,23-25.

jakie znajdziemy w Księdze K apłańskiej, w spo­ mniany biużnierca został zam knięty w w ięzieniu do m om entu, w którym Bóg nie wyjawił, co po­

2 5 ,3 5 -3 8 Czy dozw olone je s t

winno się z nim uczynić. Biużnierca w zapam ię­

naliczanie o d setek ?

taniu przeklął ..Imię" Pana. Karą za blużnierstw o przeciwko Bogu lub, jak to zostanie później na­

Zobacz kom entarz do W j 22,24.

zwane w Nowym Testam encie, przeciw ko D u­ chowi Świętemu, była śm ierć. Była to zniewaga świętości Boga i wszyscy członkowie w spólnoty

2 5 ,3 9 -5 5 Czy Bóg ap ro b u je

musieli na nią zareagować, gdyż inaczej wina

niewolnictwo?

spadłaby na całą społeczność. Z atem ten przy­ kład bluznierstwa stwarza m ożliwość ponow ne­

Z obacz kom entarz do W j 21,2-11.

K s ię g a L iczb

rozdziału wiek ten wynosi czasem trzydzieści

4 ,3 ; 8 ,2 4 D laczego są rozbieżności w wieku lewitów?

(1 Krn 23,3). a czasem tylko dwadzieścia lat (1 Krn 23.24).

D laczego w Biblii podane są różne przedziały

Dwadzieścia, dwadzieścia pięć, trzydzieści

wiekowe, według których lewici byli wybierani

lat - w jaki sposób można wytłumaczyć te waha­

łub

nia minimalnego wieku uprawniającego do służ­

w św iątyni? C zy wiek m inim alny wynosił dwa­

by w sanktuarium? Bez wątpienia wiek kwalifiku­

dzieścia, dw adzieścia pięć czy trzydzieści lat?

jący zmieniał się w zależności od okresu i zależał

do

posługi

w przybytku

Mojżeszowym

Czy wiek m aksym alny wynosił pięćdziesiąt lat

od potrzeb świątyni, a także od dostępności od­

czy też nie był określony?

powiednich osób. Ta zmiana, z wyjątkiem wa­

W edług L b 4,3.23.30.35.39.43 lewita nie

riantu z greckiego tłumaczenia Lb 4.3 (który

może m ieć m niej niż trzydzieści i więcej niż pięć­

sprawia, że zadajemy sobie pytanie o najlepsze

dziesiąt lat, podczas gdy w Lb 8.24-25 limity wy­

i oryginalne brzmienie tego tekstu), nastąpiła

noszą odpow iednio dw adzieścia pięć i pięćdzie­

w latach następujących po erze Dawida. Najwy­

siąt lat. W Lb 4 w greckim tłum aczeniu Biblii.

raźniej jest to odzwierciedleniem zmian wymu­

Septuagincie. także w spomina się o dwudziestu

szonych przez dodatkowe obowiązki w świątyni,

pięciu i pięćdziesięciu latach. A utor Księgi Kronik podaje dolny limit wie­

która stała się królewskim sanktuarium.

ku - dw adzieścia lat. lecz nie precyzuje górnej granicy wieku (1 Krn 23.24.27; 2 Krn 31,17; Ezd 3,8). P raw dopodobnie wolno nam założyć, że górna granica w dalszym ciągu wynosiła pięć­ dziesiąt lat. Lecz nawet sam autor nie jest w tej kwestii jednoznaczny, gdyż w obrębie jednego

11,31-34 Dlaczego kara za narzekanie? Dlaczego Bog ukarał dzieci Izraela za narzeka­ nie na jedzenie i prośby o mięso w drugim roku

Stan- Testament

80

wędrówki przez pustynię, o czym mówi Lb 11.

liczba zm arłych ludzi, ale m iejsce to nazwa­

u nic ukarał za takie sam e prośby rok wcześniej

no „grobam i p o ż ą d a n ia ” (K ibrot-H attaaw a), zc

(Wj 16.11-18)? Jaka była różnica pom iędzy tymi

w zględu na d u żą liczbę zgonów .

dwoma zdarzeniam i, skoro za drugim razem na Izraelitów spadła kara Boża, a za pierwszym nie? Gdy lud Izraela okazywał niezadow olenie,

12,3 M o jżesz n ajb ard zie j pokornym ze w szystkich ludzi?

nie sprzeciwiał się jedynie m onotonnej diecie, lecz kwestionował również dobroć Boga i Jego

Lb 12,3 jest n ajtru d n ie jszy m fragm entem w całej

umiejętność zaopiekowania się swoim ludem.

K siędze Liczb. U czeni (i nie tylko u czen i) słusz­

Wydarzenie opisane w Lb 11,4 zaczęło się od

nie zauw ażyli, że je st raczej niem ożliw ym , aby

narzekań „wielkiego m nóstw a” cudzoziem ców ,

praw dziw ie sk ro m n a o so b a p isała w ten sposób

którzy dołączyli do Izraelitów

ich

o sobie sam ym , naw et jeżeli n ap raw d ę uważała

ucieczki z Egiptu (Wj 12.38). Zaczęli oni lam en­

to za praw dę. W ielu egzegetów je s t przekona­

tować z powodu braku m ięsa i warzyw w diecie.

nych, że p o d o b n e zapisy o so b ie sam ym są nie­

podczas

Do narzekań dołączyła także ludność Izraela

stosow ne i uw aża to za m o cn y arg u m en t prze­

i w końcu na M ojżeszu oraz na przyw ódcach na­

ciwko u zn an iu M ojżesza za a u to ra całej księgi. Jeden z b ad aczy zasugerow ał o statnio, że

rodu. spoczęła presja zaspokojenia tych żądań. W odpowiedzi na prośbę ludzi Bóg sprow a­

słowo tłu m aczo n e ja k o „ sk ro m n y ” lub „pokorny”

dził silny wiatr i za jego pom ocą skierował stado

pow inno być tłu m a c z o n e ja k o „nieszczęśliwy"

przepiórek lecących nad M orzem Czerw onym ,

lub „przygnębiony”. T akie tłu m a c z e n ie z pew­

(którędy te ptaki rokrocznie w racają w iosną

nością b ard zo d o b rze pasow ałoby d o kontekstu

z Afryki do Europy), w kierunku Izraelitów.

tego rozdziału. T rzeb a p rzy zn ać, że Mojżesz

W rezultacie, przepiórki zm ęczone długą podró­

miał przed sobą p roblem nie d o rozw iązania. Jak

żą i siłą wiatru, leciały nad półwyspem Synaj za­

sam pow iedział w Lb 11,14 „N ie m ogę ju ż sam

ledwie metr nad ziemią.

dłużej udźw ignąć troski o ten lud, ju ż mi nazbyt

Przepiórek było tak wiele, że pokryły obszar

ciąży”. B iorąc pod uw agę w szystkie ataki na jego

na odległość dnia m arszu w każdą stronę od obo­

rodzinę, m ógł p o p aść w g łęboką depresję. A za­

zu. Ludzie chciwie zebrali nie mniej niż „dzie­

tem do b rą altern aty w ą w ydaje się być następują­

sięć chomerów" na głowę, co daje w sum ie kilka­

ce tłum aczenie: „M ojżesz zaś był człowiekiem

set kilogramów. Biorąc pod uwagę gorący klim at

nieszczęśliw ym , n ajbardziej sp o śró d wszystkich

i brak możliwości chłodzenia pokarm u, m iało to

ludzi, jacy żyli n a ziem i!”

sprowadzić kłopoty na samolubnych i niewrażli­ wych na środowisko naturalne ludzi.

Ci. którzy trzym ają się tłu m aczen ia „skrom­ ny". zazw yczaj podają w łaśnie ten fragment,

Wydaje się. że w rezultacie nieposłuszeń­

w połączeniu z fragm entem z Pwt 34, w którym

stwa i bezsensownej chęci posiadania wybuchła

jest inform acja o śm ierci M ojżesza i m iejscu jego

epidemia zatruć pokarmowych. Kiedy Izraelici zaczęli narzekać. Bóg postanowił rozwiązać

pochów ku, jako przykłady późniejszych dopi­ sków do n atchnionego tekstu, zaaprobowanych

problem w sposób, w jaki nie zrobił tego w sytu­

przez D ucha Świętego. Zazw yczaj przyjm uje się.

acji opisanej we fragmencie Wj 16, gdzie w akcie

że autorem tych dopisków jest Jozue. W Joz

laski cierpliwie zniósł podobną sytuację. Tym ra­

24.26 znajduje się fragm ent „Jozue zapisał te sło­

zem dał ludziom to, czego potrzebowali, a oni przez własną chciwość i nieposłuszeństwo spro­ wadzili na siebie nieszczęście. Nie jest podana

wa w księdze Prawa Bożego” - jest to jaw ne od­ wołanie się do Pięcioksięgu, którego autorstwo przypisuje się M ojżeszowi. Jest to pogląd mi

81

Księga iJczb

najbliższy, aczkolw iek pomysł z tłum aczeniem

dziestu lat swojej wędrówki Izraelici obozowali

tego słowa n a „nieszczęśliwy" jest również moż­

w Kadesz-Barnea (Lb 14,34. Pwt 1.19-20).

liwym rozw iązaniem .

Z punktu widzenia topografii Kadesz-Bar-

O czyw iście M ojżesz nie był z natury czło­

nea było częścią pustyni Paran. Werset Lb 33,36

wiekiem skrom nym . Jeżeli taki się stał. to tylko

w greckim przekładzie Biblii. Scptuagincie. opa­

w wyniku prób. którycli doświadczył jako przy­

trzono glosą, tj. przypisem, o treści; „na pustyni

wódca grupy b ard zo krnąbrnych ludzi.

Paran, czyli w Kadesz".

N iektórzy spierają się, czy m ożna przypisać

Z Rdz 14.5-7 dowiadujemy się. że pustynia

autorstw o tych wierszy M ojżeszowi i przypomi­

Paran znajdowała się na południe od Kadesz.

nają, że św. Paweł A postoł był zm uszony -

dlatego można przyjąć za prawidłowy opis. który

w obliczu zarzutów podważających jego posługę

mówi, że Kadesz znajdowało się na granicy pu­

apostolską - zw rócić uwagę na własną doskona­

styni Paran.

łość d u ch a w 2 K or 11,5; 12,11-12. Nie wydaje się jed n ak , aby M ojżesz m usiał stawić czoła takim sam ym o k olicznościom . A utorzy Biblii piszą o sobie z obiektywnoś­

14,18 Czy powinno się karać dzieci za grzechy ich rodziców?

cią rzadko spo ty k an ą w jakichkolwiek innych dziełach literackich. O dniesienia do własnej oso­

Zobacz komentarz do Pwt 24,16.

by zazwyczaj skupiają się na pokazywaniu włas­ nych grzechów i porażek. Rzadko zdarza się. aby chwalili sam ych siebie. Bez w ątpienia m ożna usprawiedliwić umiesz­

20,24 Przyłączony do swoich przodków?

czenie tego fragm entu w nawiasach przez tłuma­ czy pracujących nad angielskim tłumaczeniem

Zobacz komentarz do Rdz 25,8.

Biblii znanym jako New International Version (N1V). Jest to zdanie w trącone, umieszczone tam przez Jozuego. którym kierował Duch Święty.

20,28 Gdzie umarł Aaron?

Z obacz również kom entarz do Pwt 34.5-8. Lb 20,28 podobnie jak Lb 33,38-39 wskazuje, że Aaron umarł na górze Hor. Jednak Pwt 10,6 zda­

13,3 S kąd wyruszyli zwiadowcy?

je się wskazywać na Moserę jako na miejsce

Czem u w Lb 13,3 w spom ina się, żc zwiadowcy

kolejność odwiedzanych miejsc podaną w Lb

śmierci Aarona. Ponadto, jeżeli prześledzimy wyruszyli z pustyni Paran. podczas gdy w Lb 32.8 czytamy, że wyruszyli z Kadesz-Barnea? Czy były to dwa różne miejsca, czy też można w jakiś sposób wytłumaczyć poprawność obu

33,30-33. to nie pasuje ona do trasy wędrówki przed śmiercią Aarona, o której wspomina Pwt 10,6, Lb 20,28 i 33,38-39. Która wersja jest praw­

dziwa i jak ten błąd. jeżeli jest to błąd, wkradł się opisów? do tekstu? Pustynia Paran jest stosunkowo słabo zdefi­ Kolejność zakładania obozów podczas wę­ niowanym obszarem położonym w środkowo­ drówki przez pustynię podana w Lb 33,30-33 wschodniej części półwyspu Synaj. Graniczyła różni się od podobnej listy znajdującej się w Pwt ona od północnego-zachodu z pustynią Szur. od 10,6-9. W Lb 33.30-33 znajdziemy takie miejsca północnego-wschodu z pustynią Sin i od połu­ jak Moserot. Bene-Jaakan, Chor-Haggidgad i Jotdnia z pustynią Synaj. Przez większość z czterbata. Ale była to wcześniejsza wędrówka, niż ta

Stary Testament

82

z powrotem do Kadesz. wspom niana w Lb 33.37.

C zy Balaam był u o so b ie n ie m zła. czy tak

Wygląda na to. że Izraelici opuścili K adesz i wy­

n apraw dę był d o b ry m człow iekiem ? Być może.

ruszyli w kierunku Edornu. a następnie wrócili

tak jak w p rzy p ad k u w ielu innych osób. byl po

do Kadesz przed rozpoczęciem ostatniej wę­

części d o b ry i zły. N ap raw d ę znal prawdziwego

drówki wokół ziem Edornu prosto w kierunku

Boga Izraela i tak ja k wielu innych wierzących

równin Moabu.

nie-Izraelitów , k tórzy tylko p o b ieżn ie znali Pis­

Najlepszym, jak do tej pory. rozw iązaniem

m o Święte (tak ich ja k M elchizedek, Jetro czy

tego problemu wydaje się przyjęcie, że M oserot

R a ch ab ), on rów nież w ierzył w zbaw ienie duszy.

jest większym obszarem, na którym znajdow ała

Tak napraw dę Bóg nie użył go tylko po to, aby

się góra Hor. Przy takim założeniu stw ierdzenie,

u chronić Izrael od klątwy, lecz ta k ż e jak o instru­

że śm ierć Aarona nastąpiła albo na górze H or

m ent w w ielkich p rzep o w ied n iach mesjanistycz-

( Lb 20.22-29: 33.38-39: Pwt 32.50). albo w M ose­

nycli dotyczących „G w iazd y z Jak u b a", światła

rot (Pwt 10,6) jest stosunkowo popraw ne.

p rzew odniego dla uczo n y ch m ęd rcó w ze Wscho­ du. którzy później poszukiw ali now ego króla Żydów.

22,20-22 Bóg powiedział do B alaania

W jak i

zatem

sp o s ó b

p o rad zim y sobie

„Idź!” , lecz potem był rozgniewany

z oczyw istą sp rz e c z n o śc ią w tym fragm encie?

tym, że Balaam poszedł?

O dpow iedź zn ajd u je się w tek ście, nie w przy­ puszczeniach.

Czy za zgodą króla Moabu. Balaka, Balaam

Lb 22.7-14 m ów i, że B alaam przyjął już jed­

mógł udać się na równiny Moabu, żeby przekląć

ną delegację od króla i słu szn ie odpow iedział, że

Izrael, czy' też nie? Odnosim y w tym w ypadku

Pan zabronił m u u d ać się z k siążętam i Moabu,

sprzeczne wrażenie, że Bóg najpierw' wyraził na

aby p rzekląć Izrael. Je d n a k to, czego Balaam

to zgodę, a następnie cofnął swoje słowa.

zręcznie nie pow iedział, to pow ód, dla którego

W tej relacji jest kilka zaskakujących aspek­

Bóg m u zabronił iść. B rzm iał on: „Albow iem jest

tów'. Po pierwsze, jesteśm y zaskoczeni, dow iadu­

on [Izrael] błogosław iony” (L b 22,12). Gdyby

jąc się. że prorok Jahwe żyl w' północnej M ezo­

o tym w spom niał, p raw d o p o d o b n ie M oabici za­

potamii. regionie, gdzie Abraham zatrzym ał się

przestaliby pró b przeklęcia n aro d u pobłogosła­

w Charanie na drodze z Ur chaldejskiego do Z ie­

w ionego p rzez Boga. N ajw yraźniej w tej sytuacji

mi Obiecanej.

Balaam grał na dw a fronty; sp ecjaln ie zostawił

Fakt, że Bóg mógł mieć nie-izraelskiego pro­ roka. jest niezwykły i zaskakujący. Powszechnie

sobie furtkę, być m oże licząc na jak ieś korzyści płynące z wysokiej pozycji kapłańskiej.

przyjmuje się. że Balaam był baru. kapłanem-as-

Jak gdyby to p rzew idziano, do Balaama

trologiem, który przy pom ocy standardow ych

przybyła druga delegacja z o fertą w postaci „cze­

sztuczek, takich jak interpretacja snów i om e­

ku w ystaw ionego in b la n c o ”. N iektórzy starali

nów. przepowiadał przyszłość. Jednak Biblia wy­

się złagodzić m ożliwe tutaj d o zaobserw ow ania

daje się tego nie potwierdzać, gdyż Balaam użył

napięcie p oprzez o d ró żn ien ie Boga od Jahwe.

imienia Jahwe, które sugeruje osobisty związek

Twierdzą oni, że roszczenie sobie przez Balaama

z Bogiem („[Jahwe] Będzie ]lam | przebywał").

prawa do uw ażania Jahw e za sw ojego Boga (Lb 22.18-19) okazuje się b ezzasadne, ponieważ

Mimo że Balak zlecił mu przekląć Izraelitów, należy pamiętać, że prawidłowo wymówione bło­ gosławieństwa i klątwy były niezwykle skuteczne według nauczania biblijnego (R dz 48,14-20; Sdz 17.1-2; Mt 21,18-22).

przychodzi do niego nie Jahw e, lecz E lohim (Lb 22,20). Jest to jed n ak rozw iązanie nietrafione, gdyż w hebrajskiej wersji Lb 22,22 użyto słowa Elohim i to właśnie on w pada w gniew. O rę d o w -

83

Księga Liczb

nicy tej teorii zauw ażają, że w sam arytańskiej

Ta chwila wytchnienia dała Balaamowi jesz-

wersji Tory i w kilku ważnych m anuskryptach

cze jedną możliwość wyczucia woli Boga -

S eptuaginty użyto w' tym m iejscu słowa „Jahwe".

w tym wypadku odrazę w stosunku do delegacji

a nie „E lohim ".

Moabitów, którzy - gdyby Balaam nie był tak

M oże być to praw dą, lecz prawdą jest rów-

skory do podjęcia się tego zadania - rano spako-

nież fakt, że w sam ym tekście nie m a wyraźnej

waliby się i odjechali. Zamiast tego Balaam prze-

różnicy pom iędzy Bogiem a Jahwe. Zam iast tego

jąl inicjatywę, którą Bóg pozostawi! w rękach

w tekście podkreśla się, że zgoda udzielona Bala-

Moabitów („Jeśli mężowie ci przyjdą") i w ten

am owi była w arunkow a. W Biblii Króla Jakuba

sposób potwierdził swoją sklonnosć do nieposłu-

ujęte jest to w następujący sposób: „Jeśli rnężo-

szeństwa.

wie ci przyjdą, aby cię przywołać, wstań i idź

W wersecie 18 Balaam złożył bardzo znaczą-

z nim i. lecz uczynisz tylko to. co ci powiem”1

cą deklarację; „choćby mi Balak dawał tyle srebra

(L b 22,20). Jed n ak Balaam za bardzo pragną)

i złota, ile pałac jego pomieści, to przecież nie

iść i nie zaczekał na ludzi, którzy mieli po niego

mogę przekroczyć rozkazu Pana. Boga (moje-

przyjść. tylko osiodłał oślicę i sam wyruszył, aby

g oj”. Wspomnienie jednocześnie o pieniądzach

ich odnaleźć. T łum aczenie wersetu 20 wg Biblii

i o przekroczeniu rozkazu Pana pokazuje nie tyl-

Króla Ja k u b a wydaje się bardziej trafione niż

ko, co Balaam uczynił, lecz jednocześnie, co pla-

przekład z New Intern ational Version (N1V):

nowal zrobić, jeśli okazałoby się to możliwe.

„Skoro m ężow ie ci przyszli”-’ i z Revised Stan-

Ten fragment, podobnie jak wiele innych,

dard Version (RSV): „Jeśli mężowie ci przyszli"1 ze w zględu na brzm ienie następnego wersetu.

uczy nas odróżniać Boże wytyczne od przyzwoleń udzielanych przez Boga. Boskie wytyczne są

Lb 22,21 wyjaśnia, że Balaam nie poczekał na

łatwo dostrzegalne w słowach „Nie idź z nimi

test, k tóry zaproponow ał Bóg, lecz sam zaczął

(...) ponieważ oni są pobłogosławieni". Jcsl to

działać. N apisane jest. że: „Wstał więc Balaam

tak oczywiste, że nie pozostawia miejsca na żad-

rano. osiodłał swoją oślicę i pojechał z książęta-

ne wyjątki. Lecz kiedy Balaam naciskał na Boga.

mi M o ab u ”. Ten, „który umiłował zapłatę nie-

ten postanowił sprawdzić jego wolę do posłu-

spraw iedliw ości" (2 P 2,15). W iększość kom entatorów przyjmuje do wia-

szeństwa (chociaż widać już było wyraźnie, że Balaam ma problem z dostrzeżeniem woli Pana).

dom ości, że prawidłowym tłum aczeniem hebraj-

Sprawdzian polegał na tym. że zniechęceni ksią-

skiego im jest .jeśli", jednak błędnie dowodzą.

żęta przed wyruszeniem w drogę powrotną mieli

że M oabici zdążyli ju ż przywołać i zaprosić Bala-

jeszcze raz zwrócić się do Balaama ze swoją

arna do podróży, tak więc nie było powodu zakła-

prośbą. Jednak Balaam nie mógł poczekać, być

dać, że dodatkow e przywołanie było oczekiwane.

może lękając się, że książęta nie wrócą, i dopiero

W związku z tym wiele osób traktuje słowo „je-

takie zachowanie wzbudziło gniew Boga.

śli", jakby m iało o no takie sam o znaczenie jak

Miłość Boga nie ustała w tym momencie,

słowo „skoro". To. czego ci badacze nie zauważa-

lecz objawiła się trzema kolejnymi ostrzeżenia-

ją, to fakt. że Balaam poprosił Moabitów. aby ci

mi. które miały uświadomić Balaamowi, że zmie-

pozostali na noc, podczas gdy on dociekał dalszych zam iarów Pana.

rza ku nieszczęściu. Chociaż wystarczyły one. aby powstrzymać Balaama od wykonania tego konkretnego zadania, nic uchroniły go od przy­ szłych problemów, których najwyraźniej Bog

1Tłum aczenie w łasne z oryginału (prayp. tłum.). T łum aczenie własne z oryginału (przyp. tłum.). ‘ T łum aczenie w łasne z oryginału (przyp. tłum.).

chciał mu oszczędzić. Koniec posługi Balaama był tragiczny. Po tym, jak wielokrotnie w imieniu Boga błogosła

Sm/t Testament

84

wil Izraela, stal się narzędziem zarów no jego. jak

przez p ro ro k a B alaam a, syna B eora. Przed tym

i swojego upadku (Lb 31.7-8.15-16). Lecz mógt

w ydarzeniem król M o a b itó w w ynajął Balaama,

za to winie jedynie siebie, nie Boga. gdyż ten

aby ten przeklął lud Izraela, lecz będąc pod moc­

wyraźnie go ostrzegał. Czasam i, gdy błagam y

ną ręką Boga, B alaam m ógł tylko ich pobłogosła­

o zmianę Jego woli. Bóg spełnia pragnienia na­

wić. N ajw idoczniej B alaam n adal był zdecydo­

szego serca, ale częstą konsekwencją jest w yjało­

wany pom ag ać królow i M oabitów . gdyż pozostał na ziem iach M oabitów i M adianitów . W Lb 31,16

wienie naszego życia duchowego.

czytam y, że „O ne [kobiety m a d ia n ic k ie | to za radą B alaam a spow odow ały, że Izraelici ze wzglę­

23,19 Bóg nie zm ienia swego zdania?

du na P eora d o p u śc ili się niew ierności wobec

Zahacz komentarz do Rdz 6.6: 1 Sm 15.29: Jon

P a n a ”. (N ajw yraźniej

4.1-2.

byli w tam tym czasie w M oabie, udzielając Moa­

P ana. S prow adziło to

plagę na społeczność m ężczyźni

madianiccy

bitom p orad w ojskow ych). M oabici czcili boga w ojny K em osza. ale naj­

25,7-13 Czemu wysławiano P inchasa?

w yraźniej m usieli tak że być w yznaw cam i boga

Z wielce niecodzienną historią Pinchasa wiąże

wał się jed nym i z najb ard ziej odrażających prak­

się zazwyczaj kilka pytań. Pierwsze z nich doty­

tyk religijnych w K a n a a n ie . W szokujących i or-

czy czynów Kozbi i Zim riego. C o takiego robili,

giastycznych o b rz ę d a c h jeg o czciciele naślado­

że Pinchas w świętym oburzeniu przebił ich ob o ­

wali św iętą p ro sty tu cję sw oich bogów i bogiń,

je jednym pchnięciem włóczni? Zapytajm y naj­

często rów nież b io rąc udział w cerem onialnym

pierw. co wiązało się z oddaw aniem czci Baal-

posiłku. W p rzy p ad k u kultu Baala-Peora być

-Peorowi (Lb 25.1-5) i czy wejście na drogę grze­

m oże o d d aw an o rów nież cześć zm arłym . Peor

chu przez Izraelitów było w jakikolwiek sposób

m oże być grecką lub fenicką pisow nią luwijskie-

powiązane z radą lub nam ową Balaam a, syna

go słow a Palium . Słowo to w języ k u hetyckim

Beora?

ozn aczało „ogień" i m oże w yw odzić się z rdze­

płodności Baala. K ult teg o boga charakteryzo­

Chcielibyśmy się również dowiedzieć, w jaki sposób śmierć tej pary, Kozbi i Zim riego, m ogła wpłynąć na przebłaganie Boga i złagodzenie jego

nia, który stanow i p o d staw ę dla greckiego słowa pyr, o znaczającego „ogień". A zatem

kobiety M oabitki i Madianitki

gniewu. Wszystkie te pytania wiążą się z jednym

w obecności Izraelitów padały n a tw arz przed

z najdziwniejszych epizodow w długiej podróży

Baalem , im itując rytuały p łodności. Pewnego

Izraelitów przez pustynię.

dnia, kiedy wszyscy Izraelici zebrali się przed

Izraelici obozowali wówczas w Szittim (w ję­

N am iotem S potkania, aby w yznać swe grzechy,

zyku hebrajskim słowo oznaczające akację).

syn jednego z przyw ódców z rodu Sym eona prze­

Było to miejsce znajdujące się na wschód od Jor­

m aszerow ał przed nim i z M adianitką i udał się

danu i około 10 kilometrów na północ od M orza

do swojego nam iotu.

Martwego. W spółczesna nazwa tego m iejsca to Teł el-Kefrein. Wygląda na to, że mężczyźni izraelscy za­ częli współżyć z M oabilkami i M adianilkam i (Lb 25,1.6). Możemy tylko zgadywać, w jaki spo­ sób doszło do takich kontaktów, lecz wydaje się to być skutkiem zlej rady udzielonej M oabitom

Słusznie odczytując sytuację, P inchas wkro­ czył do akcji. Z anim dotarł d o tylnej części na­ m iotu. gdzie m ieściła się sypialnia, para zdążyła ju ż rozpocząć stosunek płciowy. P inchas przebił ich oboje jednym pchnięciem w łóczni. Jego czyn zatrzym ał plagę, która w ybuchła w śród Izrae­ litów.

85

Księga Liczb Fakt. żc Izraelici m asowo oddawali się po­

gańskim praktykom i bałwochwalczym rytuałom

27,13; 31,2 Przyłączony do swoich przodków?

seksualnym rozpalił gniew Boga. C hociaż uchro­ nił O n Izrael przed klątw am i Balaama, to Izraeli­

Zobacz komentarz do Rdz 25,8.

ci nie byli w stan ie pow strzym ać się przed grze­ chem przeciw ko Bogu. P inchas nie był sam ozw ańczym strażnikiem

32,8 Skąd wy ruszyli zwiadowcy?

m oralności. Byt prawow itym następcą kapłanów, tak więc był on bez w ątpienia jednym z sędziów,

Zobacz komentarz do Lb 13,3.

którym M ojżesz nakazał zabijać wszystkich win­ nych w zbudzenia gniewu Bożego. Ta historia nie uspraw iedliw ia czynów osoby prywatnej, która, będąc

św iadkiem

nagannego

33,30.38-39 Gdzie umarł Aaron?

postępowania,

pod p ozorem religijnej żarliwości i chęci przy­

Zobacz komentarz do Lb 20,28.

śpieszenia woli P ana bierze sprawy w swoje ręce. zam iast skontaktow ać się z odpowiednim i wła­ dzam i.

35,21 Brak okupu za morderstwo?

Ze w zględu na odstępstw o i grzech Izraeli­ tów. boskie przebaczenie wymagało przebłaga­

Czy według Starego Testamentu, można było

nia. Na przebłaganie, które zaoferował Pinchas,

uzyskać jakąś formę odszkodowania za poniesio­

złożyła się dw ójka ludzkich winowajców.

ne straty w przypadku każdej zbrodni karanej

W Starym T estam encie przebłaganie jest za­

śmiercią poza morderstwem pierwszego stop­

zwyczaj pow iązane z ofiarą, np. ofiarą za grze­

nia? Jeżeli tak. to czemu właśnie ta zbrodnia zo­

chy. Jed n ak w dw udziestu dw'óch fragmentach

stała specjalnie potraktowana? Czy inne prze­

dok o n an o przebłagania w inny sposób niż za po­

stępstwa nie były wystarczająco poważne? Jeżeli

m ocą ofiar obrzędow ych (przykłady z Wj 32,30-

nie były. to dlaczego groziła za nie tak sroga kara,

32: Pwt 21,1-9; 2 Sm 21.3-9). Dlatego tak jak ży­

jaką jest kara śmierci?

cie zw ierzęcia było sposobem na odkupienie ży­

Kluczowym argumentem w lej dyskusji musi

cia winowajcy, tak św iętość Boga została w tym

być Lb 35.31. gdzie czytamy „Nie możecie przyj­

przypadku o b ro n io n a dzięki ofierze życia grzesz­

mować żadnego okupu [rekompensaty] za życie

nej pary. Dzięki dokonanem u przebłaganiu Bóg

zabójcy, który winien jest śmierci. Musi zostać

mógł w ybaczyć swojemu ludowi i zatrzym ać roz­

zabity".

przestrzeniającą się plagę. N agrodą dla Pinchasa było przymierze, któ­

naście

re jego potom stw u zapew niło kapłaństwo na wie­

porwanie, cudzołóstwo, homoseksualizm, kazi­

ki. Przym ierze to trwało, z wyjątkiem kapłaństwa Helego, bez przerw y aż do m om entu rozpadu

nieresocjałizowałne

narodu w' 586 r. przed Chr.

dzieci, uderzenie lub przeklęcie rodziców', skła­

25,9 Dwadzieścia trzy tysiące czy dwadzieścia cztery tysiące? Zobacz kom entarz do 1 K o r 10,8.

W Starym Testamencie wymienia się szes­ przestępstw,

które

karano śmiercią:

rodztwo. obcowanie cielesne ze zwierzętami, przestępcze

zachowania

danie ofiar z ludzi, fałszywe prorokowanie, bluznierstwo, profanacja sabatu, składanie ofiar fał­ szywym bogom, magia i wróżbiarstwo, nieczy­ stość. gwałt na zaręczonej dziewicy i morderstwo z premedytacją. W każdym przypadku, w któ-

J

Stary Testament

86

żadnych wątpliwości, kara śmierci była wyma­

cielną. a nie d o m ag ał się k ary śm ierci dla winnej

gana.

m atki i syna?

Jednak istniała wyraźna różnica pom iędzy

N ie sta ram się dow ieść, że kary wyznaczone

karą za morderstwo z prem edytacją a karam i za

przez S tary T estam en t są zbyt surow e, ani że

pozostałe piętnaście wymienionych czynów. Tyl­

Nowy T estam ent je s t bardziej ..cywilizowany"

ko w przypadku, w którym ktoś popełni! m order­

i „szlachetny". N iek tó rzy w łaściw ie zauważyli, że

stwo z pełną prem edytacją. Pism o Święte za­

nawet w H br 2.2 n a p isa n e je s t, że „wszelkie prze­

braniało przedstawicielom władz przyjm ow ania

kroczenie i n iep o słu szeń stw o o trzy m ało słuszną |lu b spraw iedliw ą] zap łatę". Praw dę mówiąc,

okupu. Słowo okup pochodzi od rdzenia oznaczają­

zbyt wiele o só b b łęd n ie ro zu m ie zasadę prawa

cego „rekompensatę". Zatem jedynym słusznym

talionu („ząb za z ąb ") w sp o m n ia n ą w Wj 21,23-

wnioskiem z Lb 35,31 jest to, że sprawcy pozo­

25. Jest to po p ro stu stereo ty p o w e wyrażenie

stałych piętnastu czynów- karanych śm iercią m o­

„życia za życie", które sp raw d ziło się w praktyce

gli uniknąć śmierci, jeżeli zaoferowali odpow ied­

i oznaczało: niech kara będzie adekw atna do

nią rekom pensatę lub okup. W przypadku tych

z brodni i niech nie będzie o k azją d o osiągnięcia

piętnastu przestępstw kara śm ierci służyła pod­

zysku ani k u p czen ia n ieszczęściem .

kreśleniu powagi popełnionego czynu. Jednak

O d eb ran ie życia w iązało się z głębokim bra­

ważne jest, aby zauważyć, że jedynie Bóg mógł

kiem po szan o w an ia P ana i stw o rzeń stworzo­

wskazać zbrodnie, w przypadku których m ożna

nych na jego p o d o b ień stw o . D latego w Rdz 9.6

było złagodzić sankcje.

jest ja s n o

n ap isan e, że jed y n y m

sposobem,

Niektórzy utrzymywali, że ten argum ent jest

w który sp o łe czeń stw o i pań stw o m ogą ocalić

argum entem ex silentio (z m ilczenia źródeł)

praw a i g o d n o ść całej ludzkości, je s t ofiarowanie

i przez to jest błędny. Lecz alternatyw ą dla argu­

życia winowajcy, k tó rem u u d o w o d n io n o morder­

mentu e.\silenlio (w stosunku do którego istnieją

stwo pierw szego sto p n ia . Bogu. W łaśnie dlatego,

poważne precedensy w rabinistycznych i prote­

chociaż w innych p rzy p ad k ach dopuszczono

stanckich kom entarzach) jest podtrzym anie do

m ożliw ość „okupu" lub „ rek o m p en sa ty ”, w tym

dnia dzisiejszego kary śmierci w przypadku

jednym przypadku p o zo staw io n o karę śmierci.

wszystkich szesnastu

czynów. Jeżeli jednak

śmierć, nawet w czasach współczesnych, m iała­

Z obacz również ko m en ta rz do

by być jedyną odpow iednią karą za popełnienie każdego z tych czynów, to dlaczego nie wspo­ mniał o tym św. Paw-eł Apostoł, zwłaszcza, gdy

3 3 ,3 8 -3 9 G dzie u m arł A aron?

w 1 Kor 5 zajmował się przypadkiem kazirodz­ twa? Dlaczego św. Paweł zalecał dyscyplinę koś­

R dz 9,6:

W j 20,13; 21,23-25; Kpł 20,1-7; Pw t 21,18-21.

Zobacz kom entarz do Lb 20,28.

K s ię g a P o w t ó r z o n e g o P raw a

2 ,3 0 Bóg uczynił nieustępliw ym

naj? Należałoby się raczej spodziewać, że brzmie­ nie pow inno być identyczne z zapisem w Księ­

jego ducha?

dze Wyjścia 20,8-12.17. G łów ne różnice pom iędzy obu wersjami

Z o b a cz ko m en ta rz do W j 9.12.

D ziesięciu Przykazań są następujące: (1 ) „Pa­ miętaj o dniu szabatu” z Wj 20.8 w Pwt 5.12 zo­

2 ,3 4 ; 3 ,6 O błożyliśm y je klątw ą.

stało zastąpione słowami „Będziesz zważał na szabat"; (2 ) Pwt dwa razy dodaje do piątego

Z o b a cz k o m e n ta rz do 1 Sm 15.18.

przykazania napom nienie J a k ci nakazał Pan. Bóg twój", pasujące do charakteru całej księgi; (3 ) Pwt 5,14 rozszerza „ani twoje bydło" o słowa

5.12-15 C zy pow inniśm y „pam iętać

„aby wypoczął twój niewolnik i twoja niewolnica,

o dniu s z a b a tu ” ?

jak i ty”: (4) brak uzasadnienia odpoczynku s/abatowego dziełem stw orzenia, jak w Wj 20.11,

Zobacz komentarz do W j

20.8-11.

poniew aż Pwt odwołuje się do w ydarzenia wy­ prow adzenia (5)

Izraelitów

z

niewoli

egipskiej;

w Pwt do słów „abyś długo żył" d odano „ab\

5.12-16.21 Inne D ziesięć P rz y k az ań ?

ci się dobrze pow odziło"; (6 ) w dziesiątym przy­

B iorąc p o d uw agę fakt. że sform ułow anie czw ar­

um ieszczone są przed „dom u bliźniego swego",

kazaniu z Pwt słowa „żony bliźniego swego" tego i d ziesiąteg o p rzy k azan ia w K siędze Powtó­

n atom iast w Wj 20,17. kolejność jest odw rotna;

rzo n eg o P raw a je s t in n e. ja k należy to wyjaśnić,

(7 ) słowo „pożądał", które pojawia się w Wj 20,17

skoro słow a te zo stały n ap isan e b ezp o śre d n io

dw ukrotnie, w Pwt 5,21 zastąpione jest w drugim

Przez Boga. gdy M o jżesz przebyw ał na górze Sy­

przypadku słowem „pragnął", a (8 ) Pwt dodaje

Stan- Testament

do dziesiątego przykazania „ani jego pola”, co

88

10,22 ilu przybyło do E giptu?

pasu je do bardziej szczegółowego stylu tej księgi oraz obecnego w niej oczekiwania wejścia do zie­

Zobacz ko m en ta rz do D z 7,14-15.

mi Kanaan. Fakt. że obie wersje są różne św iadczy o tym. iż jedna z nich nie jest dosłownym zapi­ sem Dekalogu, który spisany został „palcem Bo­

15,4.7.11 ubodzy?

C zy zaw sze będ ą istnieć

żym" na górze Synaj. U znanie faktu natchnienia Pisma nie wymaga, aby obie wersje były zapisem

Na pierw szy rzut o k a rzeczyw iście wygląda na

dosłownym, jednak biorąc pod uwagę pow szech­

to. że m am y tu d o czy n ien ia z oczyw istą sprzecz­

ne przekonanie, iż Dekalog pochodzi w jakiś

nością. N ajp ierw m ow a je st o tym , że Pan pobło­

bezpośredni sposób od Boga, m ożna przypusz­

gosławi Izrael tak obficie, że nie będzie wśród

czać. że przynajm niej jed n a z wersji jest jego

nich ubogich. N a stę p n ie p rzed staw io n e są posta­

wiernym zapisem. Najbardziej rozsądnym przy­

now ienia na w ypadek, gdyby m ieli być jacyś ubo­

puszczeniem jest uznanie, że tekst z Księgi Wyj­

dzy. N a końcu pojaw ia się zapew nienie, że ubo­

ścia jest wersją oryginalną, natom iast sform uło­

dzy będą istnieć zaw sze. K tó re z tych twierdzeń

wanie przedstaw ione w Księdze Pow tórzonego

jest praw dziw e? A jeśli w szystkie są prawdziwe,

Prawa jest bardziej sw obodne. Dzięki tem u M oj­

w jaki sp o só b m o żn a p o g o d zić w idoczne tu roz­

żesz mógł przedstaw ić przykazania z pewnymi

bieżności?

modyfikacjami, dostosow ując je do aktualnej sy­

Jeśli Pwt 15,4 analizujem y w oderw aniu od

tuacji w związku ze spodziewanym wejściem do

reszty, z pew nością stoi on w w yraźnej sprzeczno­

Kanaanu. przy zachowaniu wierności w zględem

ści z Pwt 15,11. Je d n ak w erset 4 zaczyna się od

oryginału. W istocie, zmiany te są napraw dę nie­

słowa „ale”. Spójnik ten w prow adza sprostowanie

wielkie i nie mają większego znaczenia poza po d ­

lub ograniczenie treści poprzedzających wersetów

kreśleniem wyzwań, jakie wiązały się z wejściem

Pwt 15,1-3 dotyczących darow ania długów. Ozna­

do Ziemi Obiecanej. Poza tym. Księga Pow tórzo­

cza to. że jakiekolw iek darow anie długów nie po­

nego Prawa służyła bardziej jako napom nie­

w inno być konieczne, jeśli ludzie będą w pełni

nie. podkreślając również pierwszeństwo kobiet

dośw iadczać błogosław ieństw a Pana, jak obiecuje

w stosunku do m ajątku.

werset 4. Pw t 15,5 zaw iera jed n ak w arunek, od ktorego zależy brak ubogich w ziem i Izraela: lud musi „słuchać w iernie" i „wykonywać dokładnie

7,1-2 Wytępisz je!

wszystkie polecenia, które ja tobie dziś daję".

Zobacz komentarz do 1 Sm 15,18.

szeństw o wobec nakazów P ana (co faktycznie

Gdyby jed n ak Izrael m iał o k azać nieposłu­ miało m iejsce), w tedy obow iązyw ać będzie po­ stanow ienie zaw arte w w ersecie 7 o raz prawdzi­

10,6 Gdzie zmarł Aaron?

we staje się ogólne stw ierdzenie z Pwt 15,11. w którym Bóg mówi. że „ubogiego bowiem nie

Zobacz komentarz do Lb 20,28.

zabraknie w tym kraju". S y tu a c ja w id o c z n a w ty c h w e rs e ta c h bardzo p r z y p o m in a w e rse t z 1 J 2,1: „ p is z ę w a m to dla­

10,12 Jak zyskać zbawienie?

tego. ż e b y ś c ie n ie g r z e s z y li. J e ś lib y naw et kto zg rz e s z y ł". W ten s p o s ó b u s ta n a w ia się pewien

Zobacz komentarz do M i 6,6-8.

id e a ł, p o z o s ta w ia ją c je d n a k m iło s ie r n ie alterna­

89

Księga Powtórzonego Prawa

tywne zalecenie, które nakazuje troskę o bied­ nych z p ełn ą o tw artością i hojnością.

Dzieci miały czcić swoich rodziców jako ziemskich przedstawicieli Boga. Bunt wobec tych przedstawicieli

oznaczał

bunt

wobec

Boga.

W praktyce, posłuszeństwo względem rodziców

15,12-18 Czy Bóg aprobuje niewolnictwo?

(przykazanie opatrzone wyraźnym zastrzeżeniem „w Panu") można było zatem traktować jako po­ słuszeństwo wobec Boga. ponieważ to rodzice

Zobacz ko m entarz do Wj 21.2-11.

uczyli dzieci prawa Bożego. Obowiązkiem rodzi­ ców było wpojeniem swoim dzieci przykazań Bo­ żych. „przebywając w domu. w czasie podróży,

19,21 O ko za oko, ząb za ząb?

kładąc się spać i wstając ze snu" (Pwt 6.6-7).

Zobacz kom entarz do Wj 21.23-25.

poważnego przypadku naruszenia prawa przez

Co działo się. gdy w społeczności doszło do młodzież? Czy rodzina miała sama wymierzyć sprawiedliwość, aby pozbyć się poczucia wstydu?

21,15-17 Czy w S tarym Testamencie była dozw olona poligam ia?

Pwt 21.19-21 ogranicza władzę rodziny. Ro­ dzice mieli się ograniczyć do upominania i kar­ cenia swoich dzieci. Nigdy nie wolno im było

Zobacz kom entarz do Rdz 29,25-28: 2 Sm 20.3.

zabijać ani przerywać życia. Tylko w prawie rzymskim, jak zauważa R J. Rushdoony. rodzic był źródłem i panem życia. W Piśmie Świętym

21,18-21 Czy należy ukamienować nieposłusznego i krnąbrnego syna?

źródłem i Panem życia jest Bóg. Jeśli więc ktoś w rodzinie zbuntował się lub nic chciał okazać posłuszeństwa swoim rodzi­

Na pierw szy rzut oka wydaje się. że prawo stawia

com (użycie słowa syn nie ogranicza zakresu

tu bezlitosne wym agania zarów no całej społecz­

lego prawa do synów, ale dotyczy także córek

ności w stosunku do krnąbrnych dzieci, jak

i rozciąga się także na wszystkich krewnych),

i em ocjonalnie rozdartym rodzicom takich bun­

reszta rodziny miała obowiązek podporządko­

towników. Jed n ak dokładniejsza lektura rodzi

wać się prawu Bożemu, a nie stać po stronie bun­

pytanie, czy nasza litość jest uzasadniona. Czy

townika.

mamy odczuw ać litość dla przestępcy czy wobec

Co więcej, porządek rodzinny był czymś tak

społeczności? Czy Pism o stoi po stronie sprawcy

nienaruszalnym z punktu widzenia struktury

czy po stronie ofiary? Nie jest to wcale kwestia

społecznej i planu Bożego, że członkowie rodzi­

abstrakcyjna ani należąca jedynie do przeszłości.

ny występujący w charakterze oskarżycieli nie

Nęka ona zarów no w spółczesne społeczeństwo,

byli traktowani jak świadkowie wnoszący skargi

jak i społeczność chrześcijańską.

w innych sprawach. Zwykle świadkowie musieli

Sprawa, z którą mamy tu do czynienia jest

uczestniczyć w egzekucji, sami rzucając pierw ­

szczegółowym przypadkiem piątego przykaza­

sze kamienie (Pwt 17.7). Jednak w tym przypad­

nia. Sercem tego przykazania jest świętość rodzi­ ny nakazująca cześć wobec rodziców. A zatem

wziąć udział w wymiarze kary. ponieważ skarga

bożego planu względem rodziny, w odniesieniu do jej genezy, roli i trwałości nie należy postrze­ gać w świetle konwencji humanistycznych czy społecznych, ale jako zalecenie samego Boga.

ku, „mężowie tego miasta" m ieli obowiązek była zarzutem wysuniętym przez społeczność w stosunku do jednego z jej członków'. To, c o zaburzało życie jednej rodziny stano­ w iło zagrożenie dla całej społeczności. Poza tym.

Sta v Testament

gdyby rodzice nie chcieli przyprowadzić w inne­ go przed oblicze starszych, staliby się winni tole­

90

23,20-21 Czy p o b ieran ie procentu je st dozw olone?

rowania jego zachowania, a nawet, w pewnym sensie, uczestnictwa w przestępstw ach swojego

Zobacz kom entarz do Wj 22,25.

zbuntowanego dziecka. Czy m ieszkańcy m iasta rzeczywiście zabija­ li jednego ze swych członków tylko dlatego, że

24,1-4 Czy rozw ód je s t dozwolony?

byl nieposłuszny? Brak szacunku wobec rodzi­ ców albo upór w nieposłuszeństwie uchodziły za

C zy Pwt 24.1-4 stw ierd za, iż m ąż m usi dać swojej

bardzo poważne wykroczenie - postępow anie

żonie list rozw odow y, jeśli nic znajdzie w niej

takie ściągało na winnego przekleństw o sam ego

u p o d o b an ia? Jeśli nie. d laczeg o w ięc napisane

Boga (Pwt 27.16).

jest. że „napisze jej list rozw odow y"?

Jednak w przypadku każdego przestępstw a

C zy rozw ód byl n ieo d łączn y m „prawem’'

wymagającego kary śmierci (z w yjątkiem m or­

albo przyw ilejem , p o sia d ający m Bożą aprobatę

derstwa z prem edytacją) istniała m ożliw ość za­

i sta tu s legalności w cza sa c h S tarego Testamen­

stępstwa albo okupu (Lb 35,31). Tak więc pod­

tu? C o zatem z n a u c z a n ie m Je z u sa w Mk 10.2-12

czas gdy kara podkreślała powagę przestępstw a,

oraz św. Pawia A p o sto ła w 1 K or 7,10-16? Wszyst­

możliwość okupu była szansą złagodzenia suro­

kie te pytania spraw iają, że Pwt 24.1-4 to trudny

wości wykonania wyroku. C hoć Pism o nie wy­

fragm ent, który w ym aga rzetelnych odpowiedzi.

mienia w' tym przypadku żadnego stosow nego okupu ani formy zastępstwa, m ożna przypusz­

Po

pierw sze, w sp o m n ia n y

fragm ent nie

o zn acza Bożej zgody, an i naw et domniemanej

czać. że chodziło o coś podobnego do współ­

zgody na rozw ód ja k o taki. Jeg o celem było ra­

czesnej praktyki pracy społecznej wykonywanej

czej złagodzenie n iek tó ry ch tru d ó w i niespra­

przez pewien okres.

wiedliwości, jak ie rozw ód sp ro w ad za ł na kobiety

Czy litość odgrywała rolę w w ydawaniu wy­ roków' za tego typu przestępstwa? Nie. jeśli taka

w społeczeństw ie, które trw ało w takich prakty­ kach.

litość miałaby być okazywana sprawcy a nie ofie­

N iestety, tłu m acze P ism a Św iętego nieraz

rze albo bez względu na Słowo Boże. Litość po­

nie zauw ażają, że Pwt 24.1-3 stanow i warunek,

trafi przeszkadzać ludziom w służbie Bogu oraz

którego

w okazywaniu czci wobec Jego Slow'a. N ie m o­

w w ersecie Pwt 24,4. O zn a c z a to. iż M ojżesz nie

gło być mowy o żadnej litości, na przykład w od­

ustanow ił obow iązku rozw odu. Tym sam ym frag­

niesieniu do bałwochwalców w K anaanie (Pw t

m ent ten nic daje m ężom praw a do oddalania

7.16). odstępców od wiary (Pw t 13.6-9) lub

sw oich żon za p o m o cą listu rozw odow ego.

konsekw encja

pojaw ia

się

dopiero

w przypadku rozmyślnego zabójcy (Pw t 19.11-

C ała zasada ro zu m ian a w łaściw ie oznacza

13). Zam iast tego, nasze uczucia powinny być

po prostu, iż m ężow i nie w olno w rócić do żony.

skierowane wobec żyjącego Boga i tego, co po­

z którą się w cześniej rozw iódł, jeśli ta wyszła po­

wiedział. Każda miłość, przywiązanie czy uczu­

nownie za m ąż - naw et jeśli jej drugi m ąż w mię­

cie litości, które sprzeciwiają się tej miłości są

dzyczasie zm arł.

bezprawiem i niewiernością. Zobacz również komentarz do Rdz 9,6; Lb 35,31.

N ajtrudniejszą częścią tego fragm entu jest w yrażenie „coś odrażającego". Dosłow nie okre­ ślone to jest jako „nagość czeg o ś”. A u to r o w i,

k tó r y

w y m ie n ia

w y k ro cze n ie

ż o n y w o b e c m ę ża ja k o p o w ó d ro z w o d u , z pew­ n o ś c ią

n ie

m o g ło

c h o d z ić

o

cu d zo łó stw o .

91

Księga Powtórzonego Prawa

W przypadku cudzołóstw a Prawo Mojżeszowe

seksualnych, piętrzącego się stosu brudnych

przewidyw ało karę śm ierci (Kpł 20.10; Pwt

ubrań lub chęci zjedzenia dobrego posiłku!

22.22). G dy jed n ak w grę wchodziło jedynie nie-

Zalecenie wynikające z tego fragmentu Pis­

udow odnione podejrzenie cudzołóstwa, istniały

ma nie jest ostatecznym Słowem Bożym, nawet

określone sposoby postępow ania (Lb 5,11-31).

w kontekście samego Starego Testamentu, na te­

W spom niane w yrażenie nic m oże też odnosić

mat rozwodu. Prorok Malachiasz (Ml 2.16 ) po­

się do sytuacji, gdy żonie zarzuca się rozwiązłość

tępia praktykę rozwodów w bardzo mocnych

przedślubną, poniew aż także tego typu przypad­

słowach. Wielu próbowało argumentować, że

ki przew idziano w Prawie (Pw t 22.13-21). W żad­

Bóg wcale nie „nienawidzi" rozwodu, ale tak jest

nym z powyższych przypadków nie pojawia się

napisane. Teksty Nowego Testamentu (Mi 5.31-

w yrażenie „coś o drażającego”, ani nie mówi się

32; 19.7-9; Mk 10,4-12; Lk 16.18; I Kor 7.10-11)

o rozw odzie jak o o właściwej formie kary za ta­

zawierają tę samą myśl. dopuszczając rozwod

kie w ykroczenie.

jedynie w przypadku poważnego niewybaczalne­

W śród rabinów istniała ogrom na rozbież­

go cudzołóstwa i nieodwracalnego porzucenia.

ność opinii co do zn aczen ia słów ..coś odrażają­

Kiedy Jezus odwoływał się do tego fragmen­

cego". Rabbi Hiliel nauczał, że odnoszą się one

tu (Mk 10.2-12; Ml 19.1-9) wyjaśnił faryzeuszom,

do wszystkiego, co w zbudza odrazę - np. wady

że Mojżesz napisał te słowa „przez w-zgląd na

fizycznej albo naw et zepsutego posiłku! Rabbi

zatwardziałość serc waszych", natomiast dla

Akiba interpretow ał te słowa z jeszcze większą

wszystkich małżeństw nadal obowiązującą zasa­

sw obodą. Jego zdaniem rozwód może być uza­

dą są słowa z Rdz 2,24. Oboje mają się stać jed­

sadniony „jakim kolwiek powodem" (M t 19.3).

nym ciałem. Co Bog złączył, tego człowiek niech

choćby np. tym , że jak aś inna kobieta podoba się

nie rozdziela!

m ężczyźnie bardziej niż jego własna żona. Inni

Pwi 24.1-4 zajmuje się jednak tylko sytuacją,

uważali, że w yrażenie „coś odrażającego" od­

w której były partner pragnie wrócić do poprzed­

nosi się do pew nego typu schorzeń, np. chorób

niego małżeństwa, gdy jeden z małżonków za­

skóry.

warł ślub z inną osobą, a potem się rozwiódł.

C okolw iek było przyczyną owej odrazy, wi­

Istnieją trzy powody, które uniemożliwiają pierw­

dać w yraźnie, że Prawo dopuszczało tu znaczny

szemu mężowi przyjęcie byłej żony. która po­

stopień in terpretacyjnej swobody. Pozostaje nam

nownie wyszła za mąż; (1) została „splugawio-

stw ierdzić, iż „coś odrażającego" dotyczyło pew­

na". (2) ponowne małżeństwo „budzi odrazę

nych form niewłaściwego zachowania, z wyjąt­

u Pana" oraz (3) „sprowadziłoby to grzech na

kiem cudzołóstw a. Jednak dokładna definicja nie ma właściwie

kraj"-. Logika tej argumentacji jest taka sama jak w przypadku praw dotyczących kazirodztwa

większego znaczenia, ponieważ w tym przypad­

w rozdziałach 18 i 20 Księgi Kapłańskiej. Po­

ku Prawo nie przewiduje rozwodu jako kary.

nowne poślubienie kobiety, którą ktoś oddalił

a jedynie zakłada, iż na podstawie prawa zwycza­

w drodze rozwodu byłoby podobne do poślubie­

jowego w takich sytuacjach uciekano się czasami

nia bliskiej krewnej, ponieważ tym właśnie stała

do rozwodów. W analizowanym tu fragmencie

się dla niego z racji bycia z nim jednym ciałem.

nie chodzi bowiem wcale o podanie powodu roz­

Ponieważ mąż i żona są .jednym ciałem" (Rdz

wodu. Pwt 24.4 skupia się bardziej na ochronie kobiety przed kaprysam i niestałego lub mściwe­ go męża. który nie podając swego zamiaru roz­ wodu na piśmie, mógł odnawiać lub porzucać stan m ałżeński w zależności od swoich potrzeb

'„Nienawidzębowiem rozwodów " - za Biblia Poznańska 1975 (pr/yp. tłum.). l’or. Biblia Poznańska 1975 (przyp. tłum.).

2.241. współżycie z jednym z m ałżonków równa­

C h o ć Pwt 24.16 po tw ierd za to powszechne

ło się odsłanianiu nagości drugiego w spółm ał-

przekonanie, istnieją przy p ad k i, w których wyda.

żon ka. który nie brał udziału w tym cudzołóstw ie

je się, że zasad a ta w p rak ty ce nie obowiązuje

(M

N a przykład, dziecko u ro d z o n e ze związku Da­

18.6-20). W m entalności hebrajskiej poprzez m ałżeń­

wida i Batszeby z m a rło z pow odu ich grzechu

stwo panna młoda stawała się nie tylko synową,

(2 Sm 12,14-18). A sie d m io ro w nuków Satilą zo­

ale córką rodziców m ęża (R t 1,11; 3,1). Stawała

stało skazanych na śm ierć z pow odu grzechu Saula (2 Sm 21.5-9). Jak m o żn a pogodzić ze

się siostrą brata swego męża. Z naszych rozważań wynikają następujące

sobą te sp rzeczn o ści?

wnioski. Główne przykazanie i właściwy zakaz

N iektórzy z p ew n o ścią przyw ołają też fakt,

znajdują się w wersecie 4. List rozwodowy był

że grzechy ojców m ają zły wpływ na dzieci

przede wszystkim zabezpieczeniem dla kobiety

d o trzeciego i czw a rteg o pok o len ia (W j 20,5;

(przeciwko w ielokrotnem u zrywaniu i odnaw ia­

Pwt 5.9). C zyż nie je s t to oczyw iste zaprzeczenie

niu m ałżeństwa), a nie form ą zapew nienia spo­

zasady w yłożonej w Pwt 24,16?

koju sumieniu męża. który pragnął rozwodu. Nie

Je d n ak rozw ażany fra g m e n t dotyczy kwestii

ma większego znaczenia, co kryje się za słowami

zwydełego praw a k arn eg o . W erset ten wyraźnie

„coś odrażającego", ponieważ nie chodziło tu

zakazuje o b ciążan ia d zieci g rzech em i winą za­

o sprawę wynikającą z Pisma lub z Bożych przy­

ciągniętą p rzez ro d zica. Jeśli syn zasługuje na

kazań. ale o kwestię opartą na prawie zwyczajo­

śm ierć, nie w olno zam iast niego zabić ojca i na

wym i ówczesnym obyczaju. Przykładowo, naj­

odw rót. Myśl ta po w tarza się w innych tekstach,

nowsza próba wyjaśnienia znaczenia tego, czym

takich ja k 2 Kri 14,6; 2 K m 25.4; J r 31,30 oraz

jest „coś odrażającego" sugeruje, że jest to eufe­

Ez 18,20.

mizm określający zaburzenia cyklu m enstruacyj­

Z jed n ej strony, istnieje tu taj zasada prawna

nego. w wyniku których kobieta stale uchodziła

indyw idualnego tra k to w a n ia winy każdego czło­

za nieczystą i nie mogła podejm ow ać współżycia

wieka. Z drugiej strony, istnieje Boże prawo do

(Kpi 15,25-27). Taki stan dawał pierw szem u m ę­

w ydaw ania o sta te czn y ch decyzji. Nic wszystkie

żowi wygodny powód wyrwania się z m ałżeń­

spraw y da się rozstrzygnąć w są d ach ludzkich.

stwa, które mu nie odpow iadało3.

N iektóre m uszą p o czek a ć na w yrok Boży.

Zobacz również komentarz do Ml 2,16; Mk

Jest jeszcze trzeci elem en t, który należy uw zględnić. To kw estia, k tó rą ludziom Zachodu

1 0 , 11- 12 .

tru d n o d ocenić, p o niew aż w naszej kulturze m ocno podkreśla się w arto ść jed n o stk i. Jednak

24,16 Czy należy karać dzieci za grzechy ich rodziców?

P ism o ostrzega nas, że istnieje coś takiego jak o dpow iedzialność zbiorow a. N ik t z nas nie funk­ cjonuje w oderw aniu od społeczeństw a i lokalnej

W sądach

Izraelitów

obowiązywała

zasada,

społeczności, z którą jesteśm y zw iązani. Związki

w myśl której ludzka władza nie m iała prawa po­

pokrew ieństw a sięgają poza dom rodzinny i gru­

czytywać dzieciom lub wnukom win, które za­

py kościelne i rozciągają się na cale społeczności

ciągnęli ich rodzice lub przodkowie. W Piśmie

a ostatecznie na cały n aród i św iat, w którym ży­

Świętym każda osoba odpowiada przed Bogiem

jemy.

tylko za własne grzechy.

N a odpow iedzialność zbiorow ą w Starym T estam encie należy patrzeć p rzez pryzm at trzech czynników. Pierw szym jest jed n o ść. C zęsto gru­

Por. John Walton, „Hebrew Studies" 32 ( 1991): 7-17.

pę jako całość traktuje się jak jednostkę. Przykła­

Kiiega Powtórzonego Prana

93 dowo, w 1 Sm 5,10-11 Arka Boża dotarła do

Saul, jako głowa narodu, wymordował Gibeoni-

Ekronu, m iasta filistyńskiego. Ponieważ w in­

tów, był to akt skierowany przeciwko Bogu i do­

nych m iastach filistyńskich, do których zabrano

tyczący całego narodu. Sprowadzony przez Boga

Arkę, w ybuchła zaraza, Ekronici wykrzyknęli:

głód ogarnął cały kraj. dopóki sprawiedliwości

„Przynieśli mi Arkę Boga izraelskiego, aby mnie

nie stało się zadość. Kiedy Dawid zapytał o przy­

i lud mój o d d ać na zatracenie". Całość miesz­

czynę głodu. Bóg odpowiedział: „Krew pozostaje

kańców m iasta przeczuw ała, że m a udział w wi­

na Saulu i jego domu: bo wymordował Gibeoni-

nie swoicli przywódców, którzy zabrali Arkę

tów" (2 Sm 21,1).

Bożą. Po drugie, czasam i pojedyncza postać repre­

w bitwie na wzgórzu Gilboa, ale jego dom był

zentuje całą grupę. N ie mam y tu do czynienia

nadal naznaczony piętnem. Tylko Bóg wiedział,

z osobą b ęd ącą ucieleśnieniem m entalności całej

dlaczego siedmiu potomków Saula miało udział

grupy: chodzi tu raczej o kogoś, kto podobnie jak

w jego winie: sam tekst tego nie wyjaśnia. Najwi­

cierpiący Sługa Pana, zastępuje innych.

doczniej byli w jakimś stopniu winni współudzia­

Saul i jego synowie polegli już wcześniej

T rzecim czynnikiem jest dynamiczna relacja

łu w całej sprawie. Ponieważ tylko Bog to wie­

pom iędzy jed n o stk ą a g ru p ą i odwrotnie. Kla­

dział. rozstrzygnięcie tej sprawy należało do

sycznym tego przykładem jest fragm ent Joz 7.11.

Niego, a nie do ludzkich sądów.

gdzie Pan stw ierdza: „Izrael zgrzeszył”, choć

Jeśli chodzi o przykazanie mówiące, że grze­

Akan przyznaje się: „Istotnie zgrzeszyłem ” (Joz

chy ojców są karane do trzeciego i czwartego

7,20).

pokolenia, można jedynie zauważyć, że tekst

K ażdą sytuację należy więc rozpatrywać

mówi wyraźnie, iż dzieje się tak, gdy dzieci po­

pod kątem tego. czy chodzi o zasadę obowiązu­

wtarzają główną przyczynę grzechu swoich ro­

jącą w sądach ludzkich, czy też raczej o boski

dziców - tzn. również nienawidzą Boga. Kiedy

przywilej w ydaw ania ostatecznego sądu. czy

jednak dzieci kochają Boga, okazuje On swoją

m oże o przypadek odpow iedzialności zbiorowej.

łaskę aż do tysiącznego pokolenia!

Ludzie z kręgu kultury zachodniej nadal rozu­

Pismo Święte naucza zarówno na temat od­

mieją, że je d e n zdrajca m oże narazić na niebez­

powiedzialności indywidualnej, jak i grupowej

pieczeństw o całą arm ię, jed n ak nie zawsze mamy

czy wspólnotowej. Trzeba uważnie definiować

św iadom ość, w jaki sposób indywidualne czyny

i odróżniać te odmienne rodzaje odpowiedzial­

odbijają się na płaszczyźnie Bożej ani jakie są ich

ności. W żadnym jednak wypadku sądy ludzkie

szersze konsekw encje. Pism o Święte uwzględnia

nie mogą karać dzieci za winy ich przodków. Je­

rów nocześnie te wszystkie trzy wymiary.

śli więc Bóg domagał się stosowania tej zasady

W przypadku Dawida i Batszeby jasne jest,

jako podstawy sprawiedliwości rządów ludzkich,

że utrata dziecka m iała związek z cudzołóstwem,

czyż możemy przypuszczać, że w swoich włas­

jakiego Dawid dopuścił się z żoną Uriasza. choć

nych sądach kierował się niższym standardem

Uriasz w iernie służył Dawidowi w armii. W tym

sprawiedliwości?

przypadku spraw a nie rozgrywała się w wymia­

Nikt nie będzie pozbaw iony życia wieczne­

rze sądu ludzkiego, ale była kwestią przywileju

go ze względu na to, co z ro b ili lub czego nie zro­

ostatecznego sądzenia należącego do Boga. H istoria siedm iu potom ków Saula dotyczy

b ili jego przodkow ie. K a żd y będzie cieszył się szczęściem w iecznym lub żył w wiecznym potę­ pien iu jedyn ie z powodu własnych zachowań

zagadnienia winy narodowej. Saul złamał p rzy ­ mierze zaw arte z G ibeonitam i w imieniu Pana

( E z 18). Przecież ostatecznie nasze standardy

(Joz 9,3-15). Cały naród był zw ią za n y przy m ie ­ rzem zaw artym w czasach Jozu e go. K ie d y w ięc

w charakterze samego Boga.

bezstronności i spraw iedliw ości są zakorzenione

Stan ' Testament

94

Wj 34.6-7 opisuje Bożą łaskawość oraz Jego

podobny: konsekw encje g rzech u są równie praw-

skłonność do przebaczania i zapom inania każde­

dziw ę jak po w stan ie now ego życia, które poczy.

go grzechu, z którego prosimy, aby nas oczyścił.

na się w w yniku ro m an su . To d ało z kolei okazję

Zasadnicza treść tych wersetów pow tórzona jest

nieprzyjaciołom Boga. aby dalej chełpić się i oka­

w Lb 14.18: 2 Krn 30.9: Ne 9.17: Ps 86.15: 103.8;

zywać sw oją pogardę w zględem N iego samego,

111.4: 116.5: 145.8: Jl 2.13: Jon 4.2 oraz Na 1.3.

Jego ludzi o raz ich rzek o m o odm iennego stylu

Jednak przeciwwagą dla Bożego m iłosier­

życia. To w łaśnie z tego pow odu Bóg wydał na­

dzia są słowa z Wj 34,7 zawierające ostrzeżenie

tychm iastow ą karę na D aw ida: ..syn, który (mu]

o tym. że ..[Bóg] nie pozostawia |w innego] bez

się urodzi, na pew no u m rze".

ukarania". Druga strona tej sam ej m onety, która zawiera deklarację Bożej m iłości i m iłosierdzia,

Z obacz rów nie: ko m en ta rz do Jo z 7.1.10-11; 2 Sm 21.1-9: Ez 21.8; R z 5 ,l2 .

mówi o Jego sprawiedliwości. Dla grzeszników , którzy przez swoje czyny pow tarzają występki swoich ojców, grzesząc zuchwale przeciw ko

29 ,3 Czy Bóg ponosi

Bogu. podobnie jak oni niegdyś czynili, nie oka­

odpow iedzialność?

zując skruchy, tekst ten zawiera ostrzeżenie o karze Bożej, której skutki będą odczuw alne

Zobacz ko m en ta rz do Iz 63.17; 2 K or 3,14.

„do trzeciego i czw artego pokolenia". Jednak, należy w tym miejscu zauważyć, że pełna w ypo­ wiedź opatrzona jest ważnym zastrzeżeniem :

31,16 Co kryje się za w yrażeniem

„którzy Mnie nienawidzą" (W j 20.5). Ci jednak,

„spoczn iesz z p rzo d k am i sw ym i” ?

którzy kochają Boga i przestrzegają Jego przyka­ zań. mogą się spodziewać Jego laski aż do ty­

Zobacz ko m en ta rz do R d z 25,8.

siącznego pokolenia! W związku z tym. trzeba zauważyć, że 2 Sm 12,14 zawiera podobną deklarację na tem at grze­

3 2 ,5 0 „P o łączy sz się ze swymi

chu Dawida z Batszebą: „Lecz dlatego, że przez

przodkam i” ?

ten czyn odważyłeś się wzgardzić Panem , syn, który ci się urodzi, na pewno um rze". C hoć

Zobacz kom entarz do R dz 25,8.

prawdą jest, że Dawid otrzym ał całkowite prze­ baczenie za swój grzech cudzołóstw a oraz współ­ udział w morderstwie (Ps 32 i 51). pozostawały

34,5-8 P ism a p o śm iertn e spisane

konsekwencje tych grzechów, których nie dało

za życia?

się powstrzymać, ponieważ ich pojawienie się było równie nieuchronne jak nadejście dnia po

Jeśli to M ojżesz n apisał Księgę Powtórzonego

nocy. Innymi słowy to. że Bóg wie, iż jakiś ban­

Prawa, a właściwie cały P ięcioksiąg, jak mógł on

dyta przyjmie G o jako Pana i Zbawiciela wiele

opisać swoją w łasną śm ierć? C o więcej, oznacza

lat po napadzie, nie oznacza wcale, że zm ieni

to, iż m usiałby także o pisać ogólne położenie

strukturę m olekularną kija użytego podczas na­

m iejsca sw ojego pochów ku, d odając komentarz,

padu, gdy ten właśnie spada na głowę niewinnej

iż „nikt nie zna jego grobu aż po dziś dzień",

ofiary i uczyni go wiotkim niczym nitkę spaghet­

cokolwiek m ogło to ozn acz ać z punktu widzenia

ti; kij pozostawia trwałe uszkodzenie na czaszce

M ojżesza, który to napisał. M usiał też opisać

biedaka, który szedł sobie, nie spodziewając się

okres żałoby, który nastąpił po jego śmierci. Jak

niczego złego. Przypadek Dawida i Batszeby jest

to wszystko możliwe?

95

Księga Powtórzonego Prawa

M alo kto gotów jest bronić tezy, że Mojżesz był autorem tego ostatniego rozdziału Księgi Po­

Starożytni Żydzi byli zdania, że to Jozue jest tym. którego Duch Święty upoważnił do dodania

w tórzonego Prawa. Zaw iera on po prostu zbyt

wypowiedzi zawartych w Pwt 34 do księgi, którą

wiele w yrażeń, które wydają się pozbawione

pozostawił po sobie Mojżesz. Jako dowód na

większego sensu, gdyby je przypisywać Mojże­

poparcie tej tezy, którą podtrzymuje także liczne

szowi. N a przykład, w yrażenia „po dziś dzień”

grono ewangelicznych chrześcijan, podaje się

(Pwt 34,6), „nie powstał więcej w Izraelu pro­

zwykle fragment Joz 24,26: „Jozue zapisał te

rok" (Pw t 34,10) lub „ani równy m ocą ręki i całą

słowa w księdze Prawa Bożego" (słowa, które

wielką grozą, jak ą wywołał M ojżesz na oczach

wielu traktuje jako odnoszące się do Pięcio­

całego Izraela" (P w t 34.12) po prostu nie wydają

księgu).

się n atu raln ie pasow ać jako wypowiedzi Mojże­

Jeśli taka interpretacja jest poprawna, wtedy

sza. W prost przeciw nie, należy je zaliczyć do tej

należy stwierdzić, żc Mojżesz nie napisał roz­

sam ej grupy w ypow iedzi „post-Mojżeszowych"

działu Pwt 34 jako zapowiedzi swojej śmierci

jak Lb 12,3 i traktow ać jak o dodatki, które zosta­

oraz wydarzeń z nią związanych. Dokonał tego

ły d o łączo n e do Księgi przez późniejszego auto­

jego następca - Jozue. który podjął się zadania

ra pod n atch n ien iem D ucha Świętego lub jako

z natchnienia Ducha Świętego.

w czesne głosy w prow adzone do tekstu pod na­ tchnieniem Bożym.

Zobacz również komentarz do Lb 12,3.

K s ię g a J o z u e g o

2,4-6 Czy Rahab m iała prawo skłam ać?

dw óch królów am o ry ck ich po drugiej stronie Jor­ d an u (Jo z 2.8-12). O k aza ła sw oją wiarę, przyj­

Czy Bóg akceptuje czyny m oralnie wątpliwe, gdy

m ując szpiegów i o d p raw iając ich inną drogą.

ktos stara się wypełnić Jego wolę w pewnych nie­

Nawet Jo z 6,25 w sp o m in a jej uczynek i porów­

bezpiecznych sytuacjach? Czy silną wiarę da się

nuje go z postaw ą A kana.

pogodzić z uciekaniem się do m etod, które są

N ie należy zatem przypisyw ać jej winy za

obce prawości Bożego charakteru i Jego wiary­

zdradę i p o rzu cen ie sw ego ludu, który, podobnie

godności? Czy zdradę i kłam stwo R ahab da się

jak ona. m iał m o cn e pow'ody. aby wierzyć Bogu

w jakikolwiek sposób usprawiedliwić, być może

Hebrajczyków. Jeśli ch o d zi o w ybór m iędzy służ­

jako „niewinne kłamstwo"?

bą Bogu a m iejscow em u królow i, nie m a innego

Biblia w sposób jednoznaczny pochw ala po­

wyjścia niż służba wyższej władzy, czyli Bogu

stawę Rahab. Hbr 11,31 docenia jej wiarę w Bo­ ga. podczas gdy Jk 2.25 chwali ją za udzielenie

(D z 4,19). Z drugiej strony, kłam stw a R ahab nie moż­

schronienia szpiegom i odpraw ienie ich inną

na tak łatw o zignorow ać. P ow iedziała ona: „nie

drogą w celu zmylenia pogoni. Jednak pochw ała

wiem, dokąd się udali". Była to w yraźna niepraw­

postępowania Rahab nie oznacza, że jej postępo­

da. Rz 3,8 ostrzega nas. aby nie mówić: „manty

wanie podobało się Bogu w każdym aspekcie.

czynić zło. aby stąd w ynikło dobro". Nic wolno

Należy więc wyraźnie oddzielić sferę wiary Ra­

też tw ierdzić, szczególnie na podstaw ie fragmen­

hab od innych wymiarów jej postępowania.

tu o charakterze opisow ym i narracyjnym , że

Postać ta zyskała uznanie autorów biblij­

tekst ten uspraw iedliw ia pod pewnym i warunka­

nych, ponieważ okazała większe zaufanie Bogu Izraela niż swojemu własnemu królowi Jerycha.

mi podstęp. Tzw. kłam stw o w dobrej intencji nie bierze

Wcześniej słyszała o tym, czego Bog dokona! dla

pod uwagę faktu, jak b ard zo cenną rzeczą w oczach Boga jest praw da. Nawet kłam stwa w)

Izraela nad Morzem Czerwonym oraz o porażce

97

Ksiwa Jozuego

powiedziane w d obrych celach nie są wolne od

hierarchii wartości ani osobistych priorytetów,

Bożej dezaprobaty. Poza tym. nawet jeśli z fak­

w oparciu o które będziemy uznawać coś za

tycznego zrząd zen ia Bożego kłam stwo Rahab

większe dobro lub mniejsze zlo.

pozwoliło dwom szpiegom uniknąć zguby, wcale

Z drugiej strony, nic wolno nam narażać ży­

nie uspraw iedliw ia to sam ej metody. Bóg nie zni­

cia niewinnych ludzi tylko dlatego, że domaga się

ża się do niecnych czynów, aby spełniła się Jego

tego wojsko albo policja. Rahab powinna była

wola. C o najwyżej dopuszcza On, aby Jego wola

dobrze ukryć więźniów, a następnie odmówić

spełniała się w lak niezwykły sposób, ponieważ

odpowiedzi na pytanie, czy ukrywa więźniów.

Jego laska m oże działać wbrew grzesznym ma­

Mogła, przykładowo, zaproponować: „Wejdźcie

chinacjom ludzi. K łam stw a nie da się usprawied­

i sami poszukajcie", modląc się w tym czasie do

liwić tylko dlatego, że jest bardzo ściśle związane

Boga, aby żołnierze nikogo nie znaleźli.

z ostatecznym rezultatem . Tego typu o b ro n a kłam stw a byłaby nie tylko przykładem złej egzegezy i teologii, ale także jeszcze gorszej teodycei. W innym przypadku m ożna by uspraw iedliw ić cudzołóstw o Dawida

Można dochować wierności wartościom w sytuacji pozornie sprzecznej. Bóg ukaże nam sposób, jak uniknąć konfliktu (1 Kor 10.13). Zobacz również komentarz do Wj 1.15-21; 3.18: 1 Sm 16.1-3: 1 Kri 22,20-22.

tw ierdząc, że jego następny potom ek w linii me­ sjańskiej. S alom on, n arodził się właśnie ze związ­ ku z Batszebą. Pism o w yraźnie mówi, że czyn Dawida nie sp o d o b ał się Bogu. Tymczasem

6,20 Czy mury Jerycha rzeczywiście runęły?

w przypadku R ah ab nic takiego nie zostało nam przekazane. N ie m a jed n ak powodu, by każdą

Czy opis zajęcia Jerycha jest wydarzeniem histo­

z tych sytuacji traktow ać odm iennie: w obu przy­

rycznym czy stanowi przykład fikcji literackiej

padkach n aru szo n o bowiem Boże przykazanie.

albo mitu? Czy istnieją jakieś dane pochodzące

Nie m ożna pow iedzieć, że ochrona niewin­

ze źródeł archeologicznych lub innych zrodel

nych ludzi jest w iększym dobrem niż wymaga­

zewnętrznych potwierdzające prawdziwość tego

nie, aby zaw sze m ówić prawdę. Pismo nigdzie

wydarzenia? Jak powiedział ostatnio pewien

nie sugeruje ani nie broni tego typu hierarchii

uczony: „Choćby cały świat wrzeszczał i grał na

wartości. Taka postaw a oznaczałaby stawianie

trąbach nie spowoduje to, że runą mury grubości

jakiejś części Bożej natury w opozycji do innej

5 metrów. Cała ta opowieść o Jozuem i Jerychu

jej części. M ów ienie, iż kłam stwo jest mniejszym

to tylko religijna legenda". Archeolog Kathleen

złem niż m im ow olny współudział w morder­

Kenyon aż do śmierci w roku 1978 twierdziła, że

stwie. jest czym ś sztucznym i subiektywnym.

zdecydowanie brakuje dowodów potwierdzają­

Musimy przestrzegać całości Słowa Bożego,

cych podbój Jerycha w czasach Jozuego.

a Słowo to dom aga się szacunku dla życia i praw­

Jednak Kenyon oparła swój wniosek na bar­

dy, jakkolwiek tru d n o o laką postawę w świecie.

dzo ograniczonym obszarze wykopalisk (dwa

w którym często dochodzi do konfliktu między

kwadraty o powierzchni 2.4 m ’ każdy), a jej da­

wartościam i m oralnym i. Mówienie prawdy jest nie tylko wymogiem

towanie wynikało jedynie z faktu, iż nie udało jej się znałezć żadnych cennych, importowanych

wynikającym z przym ierza (tzn. obowiązkiem

wyrobow ceramicznych z Cypru, które występo­

tych, którzy należą do rodziny Boga), ale wymo­ giem powszechnym obowiązującym wszystkich ludzi, w każdej sytuacji i w każdym miejscu. Nie wolno nam tw'orzyć sobie własnej, subiektywnej

wały dość powszechnie w późnej epoce brązu (tzn. w czasach Jozuego). Wniosek ten wysnuła jednak na podstawie wykopalisk prowadzonych na niewielkim terenie w biednej części miasta,

Stars Testament

98

m iasta w y ra /n ic p o ło żo n eg o z dala od głów nych

W szy scy a r c h e o lo d z y p o tw ie rd z a ją , że we­ w n ą trz m ia sta z n a le z io n o d u ż e ilości ziarn a, co

szlaków handlow ych. T ym czasem arch eo lo g ew angeliczny. B ry an t

w sk azu je, iż o b lę ż e n ie trw a ło k ró tk o o ra z że nie

G . W o o d s', tw ierdzi co ś w prost p rzeciw n eg o .

p r z e p ro w a d z o n o n o r m a ln e g o w ta k ic h wypad­

Jeg o zd an iem dow ody w po sta ci ceram ik i p o ­

k ach p lą d ro w a n ia i ra b o w a n ia , p o n ie w a ż m iasto

tw ierdzają dato w an ie na o k res m iędzy

1450

było o b ło ż o n e k lą tw ą i Iz ra e lic i m ieli zak az za­

a 1400 r. przed C hr. P o nadto, Je ry c h o je s t je d ­

b ie ra n ia c z e g o k o lw ie k ; b y ło o n o p rzezn aczo n e

nym z n ajstarszych m iast na św ięcie i p o sia d a ją ­

n a z n is z c z e n ie d la B oga (/te re m ).

cymi jed n e z najlepszych fortyfikacji. M ia sto o ta ­

J o h n G a r s ta n g . w c z e śn ie jsz y a rc h e o lo g pro­

cza! zew nętrzny m u r kam ienny w ysokości ok.

w a d zą cy w y k o p a lis k a w J e ry c h u n a początku

4 m etrów. Z a nim znajdow ał się w ew n ętrzn y m u r

u b ieg łeg o w ie k u ,

z cegieł, wysokości ok. 6 m etrów . Z a tym m u rem

u p a d ło w c z a s a c h Jo z u e g o . o k . ro k u 1400 przed

był

p rz e k o n a n y ,

że m iasto

w zniesiony był pochyły wał ziem ny o ta c z a ją c y

C h r. N a d o w ó d te g o p rz e d s ta w ił sz ere g am ule­

w ew nętrzny o b sz ar m iasta. N a szczycie w ału

tów eg ip sk ic h w fo rm ie s k a ra b e u s z a , z których

w zniesiony był kolejny m u r ceglany w ysokości

w iele m ia ło w d o ln e j c z ę ś c i w y ry te im ię faraona.

ok. 5 m etrów , pon iżej k tórego zb u d o w an e były

D zięk i ow ym a m u le to m m o ż n a b yło prześledzić

dom y ludzi w ykluczonych ze sp o łe c z n o śc i m iej­

d y n a s tię fa ra o n ó w a ż d o f a ra o n a , k tó ry zm arł

skiej. N ajp raw d o p o d o b n iej w tym w łaśnie m iej­

w ro k u 1349 p rz e d C h r. D o d a tk o w y dow ó d zo­

scu znajdow ał się d o m n ierząd n icy R a h ab . A r­

sta ł d o s ta rc z o n y w p o s ta c i p ró b k i w ęgla C-14

ch eo lo d zy odkryli, że p o d staw a m u ru zew n ę trz­

z m a te ria łu p o c h o d z ą c e g o z m ie jsc a , g d zie ist­

nego zawaliła się. zam ieniając się w ste rty cegieł.

n ia ło k ied y ś J e ry c h o , k tó re j w iek o k re ślo n o na

W jaki zatem sp o só b Izraelici p o k o n ali te

rok 1410 p rz e d C h r. ± 4 0 lat.

m ury? Jeśli trzęsien ie ziem i p o w strzy m ało n u rt

P o n a d to , z n a jd u je się c o r a z w ięcej dow odów

rzeki Jo rd an tak. że Izraelici m ogli ją p rzejść za­

n a to . że J e ry c h o z o s ta ło z d o b y te o k . ro k u 1400,

ledwie kilka dni p rzed o b lężen iem Je ry c h a (J o z

tak ja k tw ie rd z i h is to ria n a r o d u

3.16). to m o żn a z. u zasad n ien iem p rzy p u szc zać,

M ia sto było rz e c z y w iśc ie m o c n o ufortyfikow ane

że to sam o trzęsienie ziem i p o zo staw iło sz czeli­

(J o z 2,5.7.15; 6 .5 .2 0 ). A ta k fa k ty c z n ie nastąpił

ny i pęknięcia w m urach Jery ch a. N ie k tó rz y uw a­

tu ż po żn iw a c h p o d k o n ie c w io sn y (J o z 2,6;

żają. że istnieją dow ody p o tw ierd zające w ystą­

3.15; 5.10). O b lę ż e n ie trw a ło k ró tk o ( J o z 6,15),

pienie trzęsienia ziem i o sile 8 st. w skali R ich te­

a m u ry z o sta ły z d o b y te , n a jp ra w d o p o d o b n ie j

ra (a więc, jeśli szacunki te są p o p raw n e, o d p o ­

w w y n ik u trz ę s ie n ia ziem i ( J o z 6 ,2 0 ).

izraelskiego.

w iadające sile trzęsienia, które n aw ied ziło San F rancisco w roku 1906). Jeśli p odczas siódm ego o k rążen ia m iasta

5 ,1 3 - 6 ,5 K ogo zo b a c z y ł J o z u e ?

w siódm ym dniu doszło do kolejnego trzęsienia ziemi (lub serii w strząsów następczych, które za­

Z o b a cz k o m e n ta r z do S d z 6,22-23.

chwiały osłabionym i ju ż w cześniejszym trzęsie­ niem m uram i). ceglany m ur runął na zew nętrzny m ur kam ienny, tw orząc ram pę, po której Izraelici

7,1.10-11 C zy to A k an z g rz e sz y ł czy

mogli wejść d o w nętrza m iasta, aby je podpalić.

cały Iz ra e l? Z p ierw sze g o w ersetu Jo z 7 nie w ynika jasn o ,

Bryant Ci. Woods, Did Israelites Conquer Jericho'.', . B iblical Archaeology Review” 16 ( 1990). s. 44-59.

czy z ła m a n ia za k a z u ra b u n k u rzeczy o b ło żo n y ch klątw ą d o p u śc ił się cały n a ró d czy tylko jed en

człow iek. A k an . Jeśli je d n a k zgrzeszył tylko je­

pośw ięcone Bogu. Jerycho było jednym z niewie­

d en czło w iek , ja k w yn ik a z dalszej części opow ia­

lu miejsc, które w Starym Testam encie obłożono

d an ia. d la c z e g o p rzestęp stw o przypisane zostało

taką klątwą (Joz 6,21). Do innych miast, które

całem u n aro d o w i? M o ż n a by przypuszczać, że

spotkał ten sam los należały Aj (Joz 8.26; Mak-

tylko A k a n p o w in ien zo stać ukarany zgodnie

keda (Joz 10,28) oraz C hasor (Joz 11.11).

z zasad ą: „u m rze tylko ta o so b a , któ ra zgrzeszy­ ła" (E z 18.4).

C o ciekawe, słowo herem jest ostatnim sło­ wem w kanonie Starego Testam entu. Ml 3.24

In n ą p ro b le m a ty c z n ą kw estią tego fragm en­

ostrzega, że Bóg może przyjść i porazić ziemię

tu je s t o k re śle n ie , c o kryje się pod w yrażeniem

klątwą (wym uszonym pośw ięceniem ), jeśli męż­

„rzeczy o b ło ż o n e klątw ą". O jak ie rzeczy tu ch o ­

czyźni i kobiety izraelskie będą uporczywie od-

dzi i d la c z e g o p o sia d a n ie ich m iałoby stanow ić

mawiać złożenia ofiary dobrowolnej.

z a g ro ż e n ie d la p o w o d z e n ia a ta k u na m iasto Aj? N ajlep iej

b ęd zie

ro zp o cząć

od

Być może teraz łatwiej zrozumieć, dlaczego

pytania

grzech A kana spotkał się z taką surowością. Jego

0 „rzeczy o b ło ż o n e klątw ą". Jest to pojęcie bar­

występek był czymś znacznie poważniejszym niż

d z o c h a ra k te ry sty c z n e dla S tarego T estam entu.

zachow aniem dla siebie części łupu; wyciągnął

U żyte tu słow o herem o z n a c z a „klątw ę" lub d o ­

on rękę po rzeczy należące do Boga, które wyraź­

k ład n iej m ó w iąc „rzecz p rz e z n a c z o n ą na znisz­

nie wskazywały, że jest On Panem całej ziemi

czen ie". S łow o to p o ch o d zi o d czasow nika „od­

i należy Mu się chwała i cześć od Kananejczy-

d zielać"; stą d w yw odzi się arab sk ie słowo harem .

ków z Jerycha.

o z n a c z a ją c e o d g ro d z o n y o b sz a r m ieszkalny dla

Zauważm y jednak: Akan sam poniósł odpo­

k obiet. P od w ielo m a w zględam i, akt pośw ięcenia

w iedzialność za swój grzech. Nie da się ustalić,

herem to p rzeciw ień stw o dobrow olnego pośw ię­

czy inni członkowie jego rodziny uczestniczyli

cen ia, o k tó ry m m ow a w Rz 12,1-2. O ba akty

w jego przestępstwie, choc wydaje się to prawdo­

p olegają n a o d d a n iu siebie lub czegoś Bogu. Jed­

podobne. Joz 7,24 stwierdza, że .jego synów

nak w p rz y p a d k u herem . o b ło żen ie jakiejś rzeczy

i córki, jego woły. osły i owce, jego namiot

„k lątw ą" lub p rz e z n a c z e n ie jej na „zniszczenie"

i wszystko, co do niego należało" zaprowadzono

je s t a k te m w y m u szo n y m , po d czas gdy to. co

w dolinę Akor („nieszczęścia"), gdzie „ukamie­

„św ięte" je s t w y łączo n e z użytku i pośw ięcone

nowali go wszyscy Izraelici" (Joz 7,25). Choć na

Bogu w ak cie d o b ro w o ln ym .

początku tekstu uwaga skupia się na Akanie, co

P o jęcie to o p ie ra się na fakcie, że cała zie­

widać w słowach „ukamienowali go", w dalszej

m ia i w szystko, c o się na niej znajduje, należy do

części mowa jest o tym. że „spalili ich i obrzucili

Boga. Po tym . ja k ludzie w ielokrotnie wystawiali

kam ieniam i". Z tego wynikałoby, że także jego

Bożą cierp liw o ść na p róbę, upom niał się On

dzieci miały współudział w jego przestępstwie.

w k o ń cu o sw oją w łasn o ść. Z niszczenie w ogniu

Ponieważ A kan złamał zakaz i zabrał do

1 śm ierć o zn aczały , że w szelkie życie i dary po­

swojego nam iotu rzeczy z Jerycha, sprawił tym

w racają d o Boga. ich w łaściciela. Rzeczy, któ­

samym, że jego nam iot, cala jego zawartość

rych nie d a ło się sp alić, takie jak srebro, złoto

i wszystko, co do niego należało, stało się częścią

i n iek tó re m etale u zn aw an o za w łasność Pana.

klątwy, którą obłożone zostało Jerycho.

M iały być u m iesz czo n e w przybytku albo w świą­

Na koniec, trzeba zadać pytanie, dlaczego cały

tyni P ańskiej. Z o stały p rzezn aczo n e na zniszcze­

naród był przez Boga traktowany jako organiczna

nie i w ten sp o só b staw ały się święte. Pod żad n y m p o zo rem nie w olno ich było

całość. Czy grzech jednego członka narodu lub gru­ py może skalać wszystkich pozostałych?

sprzed aw ać, g ro m ad zić ani wykupywać poprzez

Dokładnie taki wniosek wypływ a z tego teks­

zam ian ę na co ś innego. M usiały być koniecznie

tu. N ietrudno zrozumieć, w ja k i sposob dob roć

Suir\ Testament

100

jed n e g o człow ieka m oże sprow adzić b ło g o sła­

s p o łe c z n o ś ć , in s ty tu c ję lu b g ru p ę . Są chwile,

w ieństw o na całą g rupę. P oprzez A b ra h a m a Bóg

gdy trz y m a m y w r ę k a c h

błogosław i cały św iat (R d z 12,3). R aczej nie

K iedy te m u z a p r z e c z a m y lub ig n o ru je m y tę rze­

uskarżam y się. d o zn ając B ożego b ło g o sław ie ń ­

c z y w isto ść, z a c h o d n i in d y w id u a liz m schodzi na

los całeg o narodu.

stwa i d o broci, którym i Bóg o b d a rz a nasz n a ­

m a n o w ce, a p ra w d a b ib lijn a idzie w zapom­

ród przez wzgląd na p o b o żn e życie naszych

nien ie.

Zobacz równie: komentarz do Pwt 24,16;

przodków. W sensie rzeczyw istym nasze czyny m ają

I S m 15.18; E z 2 1 ,8 ; R z 5.12.

konsekw encje w y kraczające p o za n asze o so b iste losy i przyszłość. C zyn je d n e g o zd rajcy m o że n a­ razić na n ieb ezp ieczeństw o cały b atalio n , n aró d

9 ,8 -9 .1 6 .1 8 -1 9 D la c z e g o J o z u e

alb o w ielonarodow ą k o rp o rac ję . P o d o b n ie, je ­

o sz c z ę d z ił G ib e o n itó w ?

den bezm yślny czyn czło n k a d an ej sp o łe c z n o śc i m oże m ieć p ow ażne k onsekw encje dla całej grupy.

O p o w ie ść o p o d s tę p ie G ib e o n itó w nastręcz a kil­ ka d y le m a tó w m o ra ln y c h i e ty c z n y c h . C zy czlo-

N ie wpływa to w żad en sp o só b n a o sta te c z ­

w iek m a o b o w ią z e k d o tr z y m a ć d a n e g o słowa,

ne p rzezn aczen ie i zbaw ienie poszczególnych

gdy s p o s ó b , w ja k i o b ie tn ic a ta z o s ta ła uzyskana,

członków danej grupy, ale m oże m ieć d alek o sięż­

był e w jd e n tn ie

ne im plikacje dla d o czesn eg o i m a te ria ln e g o d o ­

śro d k i w' sy tu a c ja c h p o d o b n y c h d o tej, z którą

brobytu k ażdego członka.

n ie u c z c iw y ? C z y cel uświęca

m am y tu d o c z y n ie n ia ? C z y w a ru n k i wojenne

Kiedy jak iś Izraelita zlam al któreś z B ożych przy k azań , jeg o g rzech dotykał całej w spólnoty. W tym p rzy p ad k u , grzech rozpalił gniew Boży

o b n iż a ją w y m a g a n ia d o ty c z ą c e dotrzym yw ania d a n e g o słow a? D la c z e g o J o z u e c z u l się z o b o w ią z a n y do­

przeciw ko całej g ru p ie. P opełniając g rzech . A kan

trz y m a ć p o s ta n o w ie ń

nie działał jed y n ie w sw oim im ieniu. J a k o przy­

w arcie n a s tą p iło w d r o d z e p o d s tę p u ? C zy nie

w ódca jed n eg o z klanów w ażnego p lem ien ia

m iał p ra w a s tw ie rd z ić , iż je s t w s ta n ie wojny

Judy. dop u ścił się św iętokradztw a; u k rad ł to , co

i je g o w ró g p o z o s ta je w ro g ie m n ie z ależn ie od

Bóg uznał za św ięte i w yłączone z p o w szech n eg o

z a w a rte g o p rz y m ie rz a ? D la c z e g o Jo z u e okazał

użytku. Takie p rzestępstw o było w y m ierzo n e

sła b o ść , k tó ra nie p rz y sto i g e n e ra ło w i?

b ezp o śred n io

przeciw ko

przy­

G ib e o n ic i m a rtw ili się n a w ieść o nagłynt

m ierzu. Było n aru sze n ie m Jeg o praw a bycia Pa­

u p a d k u Je ry c h a i A j. M ie s z k a ń c y G ib e o n u oraz

nem o raz Jego praw a w łasności. W ykroczenie

sp rz y m ie rz o n y c h z n im i m ia st, m o c n o zaniepo­

tego rodzaju m usiało zo stać u k aran e n aty ch ­

kojeni. p o sta n o w ili w yjść n a p rz e c iw arm ii Jo-

m iast i z całą surow ością, p o d o b n ie ja k g rzech

zu eg o i u d a ć , że p rzy b y w ają z d a le k ie g o kraju

A nan iasza

i p ra g n ą z a w rz e ć p rz y m ie rz e p o k o ju . W ysiana

i Safiry

Bogu

w N ow ym

i Jeg o

p rz y m ie rz a , k tó reg o za­

T estam en cie

( D z 5).

w tym celu d e le g a c ja p r z e b ra ła się w' p o d a rte sza­

Każdy człow iek osobiście odpow iada przed

ty i z n is z c z o n e sa n d ały , z a b ie ra ją c ze so b ą stare

Bogiem za sw oje w łasne grzechy; to nie ulega

w ory i zużyte b u k łak i n a w in o . N aw et ich chleb

w ątpliw ości. Jed n ak niektórzy, z racji sw ego

był su ch y i p o k ru sz o n y . S w oją ro lę o d eg rali do­

urzędu lub pozycji społecznej, ze w zględu na na­

sk o n ale; Jo z u e i p rzy w ó d cy Iz ra e la dali się całko­

turę grzechu, który w ym ierzony jest przeciw ko

w icie n a b ra ć n a ich p o d stę p .

tem u, co jest święte dla Boga lub z pow odu kon­

T rzy d n i p o p rz y p ie c z ę to w a n iu przym ierza

sekw encji. jakim i ich czyny o b ciążają c ałą gru p ę,

za p o m o c ą przysięgi, o k a z a ło się. że owi ludzie

m ogą sprow adzić gniew Boży n a swój naró d .

p o c h o d z ą z G ib e o n u i je g o o k o lic. M iasto leżało

101

K \ifga Jozuego

zaledw ie 6 m il na p ó łn o cn y zach ó d od Jerozoli­

m yślności', która zachęca nas do tego. abyśmy

my. U p o k o rzen i tym , że zostali w yprow adzeni

po prostu wypowiedzieli swoje życzenie i czekali

w pole. Izraelici szem rali przeciw ko postawie,

aż się spełni, okazała się być sprzeczna z Pismem

jaki] w lej sp raw ie przyjęli ich przywódcy.

Świętym.

T ru d n o w y jaśn ić, d laczeg o G ib co n ici podję­

Słowo wypowiedziane w imię Boga miało

li ry zyko zau fan ia słow u zło żo n em u przez Izrae­

jednak w sobie pewien święty charakter. Uczci­

litów. C z y żb y w cześn iej zauw ażyli, żc Bóg tego

wość wymagała, aby dochować tak złożonego

n a ro d u d o m a g a się o d sw ojego ludu praw do­

słowa, ponieważ zostało ono przypieczętowane

m ó w n o śc i i u czciw o ści? A m oże G ibeonici ptv

przysięgą.

dzielali se m ic k ie p rz e k o n a n ie na tem at działania

M ówienie prawdy i uczciwość w dotrzymy­

słow a - kied y słow o z o s ta n ie w ypow iedziane, nie

waniu danego słowa były sprawą niezmiernie

d a się go z a trz y m a ć , p o niew aż m a o n o misję do

poważną dla wszystkich, którzy kochali i wypeł­

sp e łn ie n ia ?

pojęcie wydaje się

niali nakazy Boga prawdy. Zawarcie przymierza

czy m ś zb y t w zn io sły m ja k na kulturę kananej-

w imię Boga było aktem wiążącym, ponieważ sta­

ską, b io rą c p o d uw agę to, co wiem y na lem at ich

wiało na szali Bożą reputację. Co prawda, moty­

etyki i m o ra ln o śc i.

wacja i sposób, które doprowadziły Gibeonitów

Je d n a k

takie

P o d o b n e sp e k u lacje nie są w stanie zapełnić

do zawarcia przym ierza z pewnością nic były

luk w n aszej w iedzy. Z całą pew nością w iadom o

uczciwe, ale w żaden sposób nie unieważniały

n a to m ia st, że dla Jo z u e g o cała spraw a była

one warunków umowy, gdy tylko została ona za­

w tym m o m e n c ie kw estią św iętego zobow iąza­

w arta w imię Boga nieba i ziemi.

n ia. sk o ro p rzy w ó d cy izraelscy złożyli przysięgę, p o w o łu jąc się n a im ię Boga Izraela. Z łam anie tej

Zobacz również komentarz do Wj 3.18: 21.2II; Jo z 2.4-6: 1 Kri 22,20-22.

o b ie tn ic y byłoby ró w n e zbezczeszczeniu najwyż­ szego im ien ia Boga. Ja k na razie G ibeonici do­ pięli sw ego. W k o ń cu je d n a k m ieli na zawsze

10,12-14 Czy słońce rzeczywiście

p ełn ić rolę słu ż e b n ą ja k o drw ale i nosiwody

zatrzym ało się?

w d o m u Bożym . Ten sta tu s K ananejczyków miał się u trz y m a ć je s z c z e w ok resie powygnaniowym .

Pośród wielu cudów opisanych w Biblii, ten nale­

za czasó w N eh e m ia sz a .

ży z pewnością do najbardziej spektakularnych.

To p raw d a, że p rzyw ódcy pow inni byli w tej

Czy Bóg napraw dę zatrzym ał ruch obrotowy Zie­

sytuacji sz u k ać rady u Boga. O ni jed n ak tego nie

mi na okres ok. 24 godzin tak. iż słońce stanęło

uczynili. H isto rię tę szczeg ólnie tru d n o zrozum ieć n am ,

lu d zio m

w spółczesnym ,

poniew aż

nie

m am y teg o sam eg o ro zum ienia funkcjonow ania słowa. W c z asach S tarego T estam entu ludzie nie daw ali słow a z b łah eg o pow odu. Kiedy ktoś wy­

; R uch Słowo W iary - prąd w nurcie chrześcijaństwa ew angelicznego podkreślający potrzebę wyznawania swojej wiary, w przekonaniu, że ludzie posiadają moc przekształcania rzeczywistości za pomocą slow wypo­

p o w iedział słow o przysięgi, nie m ożna było jej

wiadanych z wiarą (podobnic jak Bóg). Kto wierzy

lek cew ażąco co fn ąć lub odw ołać. Bóg pilnował,

w Słowo Boże i wyznaje je. otrzymuje to, o co prosi

aby każd e słow o o siąg n ęło swój zam ierzony sku­ tek. N ie o z n a c z a to. jak o b y S tary T estam ent na­ uczał m ag iczn eg o pod ejścia d o słów. ani tym

(uzdrowienia, zaspokojenia potrzeb materialnych, spo­ łecznych itp ). Nauczanie to opiera się na Mk 11.22-23: .M iejcie wiarę w Boga! Zaprawdę, powiadam wam: Kto powie lej górze: Podnieś się i rzuć się w morze, a nic

b ardziej, że w sam ych słow ach kryje się jak aś ta­

wątpi w duszy, lecz wierzy, żc spełni się to. co mowi. tak

je m n ic z a m oc. Ew angelia zdrowia-szczęścia-po-

mu się stanie" (przyp. tłum.).

na niobie, a księżyc nie ukazał się w przew id zia­

d ziw o ść

nym czasie? A jeśli Bóg faktycznie pow strzym a!

a w o s ta tn ic h c z a s a c h n a u k o w c ó w badających

d o n ie s ie ń

n ie k tó ry c h

astronom ów ,

n o rm aln y o b ró t Z iem i na je d n ą d o b ę. czyż nie

p rz e s trz e ń k o sm ic z n ą , m ó w ią c y c h o odkryciu

doprow adziłoby to d o niew yobrażalnej k a ta s tro ­

d o w o d ó w p o tw ie rd z a ją c y c h b ra k je d n e g o dnia.

fy. która d o tk n ęłab y całą p lan etę i w szystko,

T w ie rd z e n ie p ro fe s o ra E d w a rd a C h a rle s a Picke-

co siła graw itacji u trzy m u je na jej p o w ierzch ­

rin g a z O b s e rw a to r iu m

ni? K onsekw encje takiego sc e n a riu sz a m iałyby

T o tte n a z U n iw e rsy te tu Y a le 1 o ty m . że na pod­

praw dziw ie k o sm iczny ch arak ter. A m oże istnieje in n e zn a c z e n ie słów użytych

H a r w a r d a i profesora

staw ie o b lic z e ń a s tro n o m ic z n y c h o d k ry li brak je d n e g o d n ia n ig d y n ie z n a la z ło potw ierdzenia,

w tej relacji? N a przykład, czy słow a z w ersetu 13

p o n ie w a ż n ie istn ie ją ż a d n e z a p is y n a ten tem at.

(w dosłow nym tłu m aczen iu b rzm iące: „S ło ń ce

J a k o w y ja śn ie n ie te g o fa k tu , n ie k tó rz y tw ierdzili,

nie spieszyło się. by zajść p rzez cały d z ie ń " ) nie

że w ład ze u n iw e rsy te tu w o la ły n ie przechow y­

w skazują raczej na o p ó ź n ie n ie ru ch u Z iem i, co

w ać teg o ty p u d o k u m e n ta c ji w sw o ic h archiw ach.

o zn aczało b y d o b ę trw ającą nie 24 a 48 g o d zin ?

T ego j e d n a k ró w n ie ż n ie u d a ło się udow odnić.

A m oże użyte tu hebrajskie słow o d o m , „sta­

P o trz e b a w ięc ja k ie g o ś in n e g o w y jaśn ien ia.

nąć n ieru ch o m o " (p o d o b n e d o p o lskiego „onie­

C o z a te m z d a rz y ło się o w eg o d n ia . gdy Jo-

m ieć") o zn acza, że słońce p o z o sta ło w ukryciu

zu e ścigał A m o ry tó w

- a w ięc „spoczyw ające" - p o d c z a s gw ałtow nej

m a rsz u z G ilg a l. m ia s ta n ie d a le k o Je ry c h a ? Tego

p o d łu g im , forsownym

burzy, k tó ra tow arzyszyła o d d z ia ło m u ciek ają­

d n ia a r m ia p rz e b y ła n ie m a l 5 0 km w d o ść trud­

cym przed Izraelitam i w dól d o liny A jjalo n u ?

nym te re n ie . W ró g u c ie k a ł n a z a c h ó d w stronę

O to kilka pow odów , dla których frag m en t zo stał

B e t-C h o ro n a n a s tę p n ie s k rę c ił w d o lin ę Ajjalo­

uznany za przykład tru d n e g o stw ierd zen ia.

nu („ p o le j e le n i” ). W ty m m o m e n c ie żołnierzom

O czyw iście Bóg. który stw orzył w szech św iat

m o c n o ju ż d a w a ło się w e z n a k i z m ę c z e n ie cało­

m oże na chw ilę zatrzy m ać go, nie sp ro w ad za jąc

n o c n ą d ro g ą p o d g ó rę z G ilg a l. D o d a tk o w o lipco­

jed n o cześn ie k atastro f, których w iększość z n as

wy u p al o d b ie ra ł im re s z tk ę sił. A le ku ich wiel­

m ogłaby się w takiej sytuacji spodziew ać zg o d n ie

kiej uld ze. Bóg z e sła ł b u r z ę g ra d o w ą , k tó ra prze­

ze znanym i nam o b ecn ie praw am i fizyki. Z pew ­

suw ała się w ra z z p ie rw sz y m sz e re g ie m uciekają­

nością jest O n w stan ie zaw iesić d z ia ła n ie praw ,

cych A m o ry tó w . T ego d n ia w ięk sze żn iw o śm ier­

które mogłyby u n iem ożliw ić M u u n ie ru c h o m ie ­

ci zb ierał p a d a ją c y g ra d n iż s trz a ły i d z id y Izrae­

nie S łońca i Księżyca. Z ach o d zi je d n a k pytanie,

litów. P an w y słu c h ał m o d litw y Jo z u e g o i odpo­

czy Bóg rzeczyw iście by to zrobił? To tak ja k m ó­

w iedział w n a jb a rd z ie j n iezw y k ły sp o s ó b , jaki

wienie, że Bóg jest w szechm ogący, ch o ć przecież

m o ż n a so b ie w y o b razić.

nie m oże stw orzyć rzeczy w ew nętrznie sp rz e c z ­

B iorąc p o d u w agę, że trw a ła b u rz a gradow a

nych. takich jak lina m ająca tylko je d e n koniec

(J o z 10.11), tr u d n o z ro z u m ie ć , ja k ktokolw iek

albo kw adrat w k ształcie kola: nigdy też nie p o ­

m ógł zau w aży ć, że s ło ń c e z a trz y m a ło się n a nie­

pełni grzechu. Są pewne rzeczy, których Bóg ni­

bie. O czy w iście p o d p o w ło k ą c h m u r było widno,

gdy nie zrobi, poniew aż stoją w sp rzec zn o ści

ale w czasie b u rz y o ta k ie j g w a łto w n o śc i, że dzie­

z Jego n aturą. T rzeba zatem postaw ić n a stęp u ją­

siątk o w ała A m o ry tó w n a jp ra w d o p o d o b n ie j nie

ce pytanie: czy zatrzym anie planety m o żn a by

m o ż n a było d o jrz e ć sło ń c a .

uznać za tego typu sprzeczność? W iększość lu­ dzi odpow iedziałaby tw ierdząco. T ru d n o potw ierdzić p o d an ia o długim d niu

Inform acja p och odzą ca z k sią żk i H a rry 'c g o Rim ntera pt. Zgodność nauki : Pismem Świętym. (W arszaw a 1984.

pojaw iające się w źródłach egipskich, ch ińskich

s. 134-135). w której pow ołuje się na k siążkę napisaną

i hinduskich. Podobnie tru d n o ręczyć za praw ­

w roku 1890 przez C . A . Tottena {przyp. tłum .).

103

Księga Jozuego

stw ierdzić, że w yraz dom

Wydaje się więc. że najlepsze wytłumacze­

w sversecie 13 n ależało b y przetłum aczyć jako

M o ż n a z a te m

nie brzm i następująco: Jozue pomodlił się wczes­

„o n iem iało ” alb o „sp o częło ". S łońce nie „zatrzy­

nym rankiem , kiedy księżyc był jeszcze na zacho­

m ało się ” p o śro d k u n ieba, ale jego palący żar

dzie nieba, a słońce znajdowało się na wschodzie,

zo stał „ u s p o k o jo n y ”. O b ecn o ść burzy dodaje

aby Bóg zadziałał na ich korzyść. Bog odpowie­

w iary g o d n o ści

poglądow i. A zatem

dział na prośbę Jozuego i zesłał burzę gradową.

w pew n y m se n sie, n ie ch o d zi tu o „długi dzień"

Burza przedłużyła okres ciemności i przyniosła

Jo z u eg o , ale raczej o „długą noc", poniew aż

żołnierzom wytchnienie od palących promieni

ch łó d , k tó ry p rz y n io sła ze sobą burza dał ulgę

letniego słońca. W ten sposób słońce zostało

ż o łn ie rz o m i um o żliw ił im kontynuow anie walki

„uspokojone" pośrodku nieba, a księżyc „nie

i m a rsz u w su m ie p rz e z p o n a d 18 godzin. W yda­

spieszył się" z nadejściem.

ta k ie m u

je się, że ta k a in te rp re ta c ja jest bardziej przeko­ n u jąca. N ie k tó rz y u w ażają, że d o szło do w ydłużenia d n ia je d y n ie w tym sen sie, że żołnierzom w jeden

C óż za pam iętny dzień, kiedy to sam Bóg zadziałał i osobiście walczył za Izraelitów, dzięki czem u więcej wrogów zginęło od gradobicia niż od strzał izraelskiej armii!

d zień u d a ło się zro b ić to. co w norm alnych wa­ ru n k a c h w y m ag ało b y dw óch dni. Jed n ak taka su g e stia n ie u w zg lęd n ia użytego w tekście specy­

11,20 Czy Bóg uczynił uparty mi

ficzn eg o sło w n ictw a.

ich serca?

Inni in te rp re ta to rz y tw ierdzili, że Bóg doko­ nał o p ty c z n e g o p rzed łu żen ia okresu dostrzegal­

Zobacz kom entarz do Wj 9.12.

n eg o św ia tła sło n e c z n e g o , w ydłużając jego dzia­ łanie p o z a c z a s n o rm a ln e j p o ry zach o d u słońca. Być m o że d o sz ło d o niezw ykłego załam ania pro­

18,8 Czy Bóg zachęca do rzucania

m ieni sło n e c z n y c h , a m o że w tym sam ym czasie

losów?

na n ieb ie po jaw iła się ja k a ś kom eta albo m eteor. Je d n a k w o b u tych p rzy p ad k ach chodzi o zjawi­ ska zbyt k ró tk ie w p o ró w n an iu z tym, o czym m ów i te k s t biblijny.

Zobacz komentarz do Jon 1.4-5.7.

K s ię g a S ę d z ió w

5,24-27 Pochw ała m ordercy?

T y m c z a se m p e w ie n K e n ita (sp o k rew n io n y z M o jż e sz e m p r z e z je g o ż o n ę S e fo rę ) im ieniem

D laczego Jael o trzy m u je p o chw alę za z a m o rd o ­

C h e b e r o sie d lił się w śró d lu d u Iz ra e la , dając tym

wanie Sisery, dow ódcy arm ii Ja b in a. kró la K a n a ­

sa m y m w id o c z n y sy g n ał c o d o sw ojej w iary, po­

ana. szczególnie w o bliczu faktu, że było to p o ­

n iew aż w ow ym c z a s ie w y b ó r m ie jsc a zam ieszka­

gw ałcenie b lisk ow schodniego zw yczaju o c h ro n y

n ia m iał o w iele w ię k sz e z n a c z e n ie n iż tylko

gościa? C zyż nie p o stą p iła p rzew ro tn ie , n ajp ierw

sa m o p o ło ż e n ie g e o g ra fic z n e . P o bitw'ie na G ó­

okazując h o jn ą g o ścinność, a n a s tę p n ie p o d stę ­

rze T ab o r, w c z a s ie k tó re j S ise ra i je g o wojsko

pem go usypiając, aby b ru taln ie go z am o rd o w ać?

zo stali ro z g ro m ie n i, S ise ra p o rz u c ił sw ój rydwan

Jak więc m oże zasługiw ać n a po ch w alę i m ia n o

i uciekł p ieszo , p o d c z a s g d y B a rak w ybił cały

„błogosław ionej w śród niew iast”?

je g o o d d z ia ł ry d w an ó w . P o n ie w a ż J a b in o ra z ród

Po raz kolejny Izrael został wydany w ręce cie­

C h e b e ra żyli o d w ielu lat w p o k o ju , S isera wszedł

mięzcy - tym razem byl nim Jabin. króla K anaanu.

d o n a m io tu ż o n y C h e b e ra , J a e l (S d z 4,17-18). co

który' rządy swe sprawował z m iasta C h a so r ( Sdz

sa m o w so b ie b yło c z y n e m n iezw y k ły m , ja k o że

4.2). D ebora. prorokini, pełniąca funkcję sędziego,

n ik t nie w c h o d ził d o p ry w a tn e g o p o m iesz czen ia

którą Bóg powołał w owym czasie, aby wybawić

kobiety p o d n ie o b e c n o ś ć je j m ę ż a . G d y ugasił

Izraela, wezwała Baraka, aby przegnał najeźdźcę

p ra g n ie n ie

z kraju, jednak Barak upierał się. że ruszy do bitwy

aby czu w a ła p o d c z a s je g o sn u . o n a w zięła palik

tylko wtedy, gdy D ebora pojedzie z nim . W edług

i m ło t. a n a s tę p n ie w b iła kołek w je g o sk ro ń .

proroctwa Debory, Bog mial wydać Siserę, dow ód­

m lek iem

z b u k ła k a

i po lecił jej.

W obec Jael zw ykle w ysuw a się 6 oskarżeń.

cę wojsk Jabina, w ręce kobiety (Sdz 4.9). To właś­

(1 )

nie w tych słowach kryje się jed n a z najważniej­

w d o b ry c h s to s u n k a c h z Ja b in e m : ( 2 ) złam anie

szych wskazówek na to. że przyszły czyn Jael został

p rzy m ierza (S d z 4,17); ( 3 ) p o d s tę p n e udzielenie

dokonany z natchnienia Bożego.

gościny S iserze i sk ry w an ie w ro g ich z a m ia r ó w

n ie p o słu sz e ń stw o w zg lęd em m ęża, który żył

105

Księga Sędzio w

p o d p o zo rem p rzesa d n ej gościnności: podanie

tym bardziej usprawiedliwiony jako sam oobro­

m u czeg o ś w ro d zaju m aślanki lub jo g u rtu , pod­

na. Przez lata kananejscy mężczyźni w taki właś­

czas gdy o n p ro sił tylko o w odę; (4 ) kłam stw o

nie sposób dokonywali gwałtów na kobietach

z aw a rte w sło w ach : „N ic bój się niczego", choć

hebrajskich.

S isera m iał się czeg o obaw iać; (5 ) naruszenie

N ie m a wyraźnych dowodów na to, że Jael

zw yczajów g o śc in n o śc i p o p rzez zam ordow anie

okazała nieposłuszeństwo mężowi. Brak również

osoby, k tó rą zg o d ziła się przyjąć jak o gościa;

dowodu na potwierdzenie istnienia jakiegoś

(6 )

m o rd e rs tw o (S d z 4,21).

przym ierza. Jeśli nawet lakowe było zawarte, jest

Ile sp o ś ró d ty ch zarzu tó w jest słusznych?

rzeczą wątpliwą, aby można się było na nie po­

Jacl nie p o w in n a była kłam ać, niezależnie od

woływać w czasie wojny, która przecież sama

o k o liczn o ści. Je d n a k , c o d o innych zarzutów,

w sobie była naruszeniem pokoju, ponieważ

trz e b a p a m ię ta ć , że był to czas wojny. N iektórzy

C heber mial takie same relacje z Izraelem, jak

ju ż w cześn iej uchylili się od udzielenia pom ocy

i z Jabincm .

Izraelo w i w tru d n e j sytuacji, a m ianow icie mia­

Jael rzeczywiście naruszyła zwyczaje gościn­

sto M e ro z (S d z 5 .2 3 ). T ym czasem Jael, spokrew ­

ności, ale chodzi tu o płaszczyznę obyczajów

n io n a z M o jż eszem i Izraelem jedynie poprzez

i norm społecznych a nie o norm ę etyczną.

m ałżeń stw o ,

p o sta n o w iła

zam ieszkać

pośród

ludu B ożego. K iedy w brew swej woli z racji m iej­

W końcu był to teren działań wojennych i toczyła się wojna.

sca z a m ie s z k a n ia z n alazła się na terenie działań

Nie ulega natom iast wątpliwości, że Jael

w o jen n y ch , nie w a h ała się zabić człow ieka, który

okłam ała Siserę i zabila go. C zyjej kłamstwo da

byl w ro g iem ludu B ożego, z którym ona sam a

się usprawiedliwić? Nie! Opinia, jaką wygłosił

zd ąży ła się ziden ty fik ow ać. To w łaśnie z tego po­

jeden z kom entatorów, że „w Piśmie Świętym

w o d u a u to r K sięgi S ędziów tak b ard zo chw ali jej

podstęp i kłamstwo są uzasadnione zawsze, gdy

p o staw ę.

ktoś atakuje królestwo Boga" nic znajduje po­

N ie k tó rz y tw ierdzili, że wejście Sisery do

twierdzenia w Biblii. Ten sam autor twierdził da­

n a m io tu Ja el m iało rów nież p odtekst seksualny.

lej, że „ponieważ szatan na początku zaatakował

P ierw sze w y rażen ie z S dz 5,27 m o żn a zin terp re­

kobietę za pom ocą kłamstwa (Rdz 3.1-5). jest

tow ać ja k o o p is gw ałtu: „D o jej nóg osunął się.

rzeczą stosowną, aby tym razem to kobieta poko­

padł, le g ł"1. C h o d z i tu nie tylko o słowo „nogi"

nała go tą sam ą bronią (...) kłamstwo za kłam­

(„ sto p y ” ), k tó re m o żn a potraktow ać jak o eufe­

stwo

m izm o k reślający in ty m n e części ciała, jak ma to m iejsce w innych frag m en tac h Pism a, ale szcze­

Sam zgodziłbym się raczej z wnioskiem, jaki wysunął ponad 100 lat temu Edward L. Curtis:

g ó ln e z n a c z e n ie m a w tym przypadku użycie cza­ so w n ik a „legł" (h eb ra jsk i śakab), który m oże

Z m oralnego punktu widzenia, (...) na pierw­

o z n a c z a ć „sp ać" lub „w spółżyć" (np. Rdz 19.32:

szy rzut oka wydaje się. że podstępne mor­

Pwt 2 2 .2 3 .2 5 .2 8 ; 2 Sm 13,14) o raz słowo „osunął

derstwo. zasługuje na potępienie, szczegól­

się" (h eb ra jsk i kara"), które m ożna przetłum a­

nie w świetle Sdz 4,18-21. [Czy mamy przy­

czyć ja k o „zgiąć kolana", „klęk n ąć” lub jak w Hi 31,10

„p ochylać się" nad kobietą, („zbliżyć się"

d o kobiety). Jeśli takie rozum ienie subtelnie wy­ rażo n ej poezji je s t w łaściwe, w tedy czyn Jaeł jest

1 Z a B iblią W arszaw ską 1975 (p rzy p . tłum .).

2 Jam es B. Jordan. Judges: God's WarAgain.« Humanism (Tyler. Tex.: G eneva M inistries. 1985). s. 89. Trzeba je d n ak przyznać, te om ów ienie tego problemu przez Jordanu, (którem u zawdzięczam wiele cennych uwag w tym względzie), jest jednym z najbardziej obszernych i sugestywnych opracowań, jakie udało mi się znalezc.

S ta n Testament

106

p u szczać), żc Jaei w d obrej w ierze przyjęła

n a zy w a n y je s t a n io łe m ? P o n ie w a ż podstawowe

Siserę i o b iecała m u o ch ro n ę, ale p o tem , p a ­

z n a c z e n ie sło w a a n io ł to „ p o s ła n ie c " , na podsta­

trząc, jak śpi. poczuła n a tc h n ie n ie Boże, aby

w ie k o n te k s tu trz e b a o k re ślić , cz y słow o to odno­

złam ać o b ietn icę i go zabić? (...) L ic zn e o b ­

si się d o fu n k c ji p o s ła ń c a cz y ra czej d o natury

jaw y Bożego d ziałania. Jeg o częste p o le c e ­

a n io ła s tw o rz o n e g o ja k o isto ty sk o ń c z o n e j.

nia skierow ane d o w ybranych p rzed staw ic ie­

P o czątk o w o , w n ie k tó ry c h k o n te k s ta c h poję­

li m ogą sugerow ać, że Jael o trz y m a ła | takie

cie „A n io ł P a n a " w y d aje się o d n o s ić jed y n ie do

w łaśnie | n atch n ien ie Boże, ale nie d a się je d ­

zw ykłego a n io ła (n p . w S d z 6,11). J e d n a k w mia­

no cześn ie u zn ać jej czynu za m o ra ln ie n a ­

rę ro zw o ju n a rra c ji, a n io ł te n w y k racza poza

ganny i na tej po d staw ie go uspraw iedliw iać.

zw ykłą k a te g o rię a n io łó w i j e s t o p isa n y za pom o­

D obro i zło są rów nie trw ale i w ieczn e c o

cą w y rażeń p a s u ją c y c h je d y n ie d o k tó re jś z Osób

Bog. poniew aż z Boga p o c h o d zą, d lateg o też

T rójcy. P rz y k ła d o w o w e p iz o d z ie przytoczonym

uzn an ie m o raln eg o zła za d o b ro byłoby dla

w 6 ro z d z ia le , z a s k o c z e n ie b u d z i fakt. że w wer­

Boga zap rzeczen iem sam ego sie b ie 3.

se cie 14 d o G e d e o n a p rz e m a w ia P an , podczas gdy w cze śn iej m ów ił ty lk o A n io ł P a n a .

Z a u spraw iedliw ieniem Jael przem aw ia jej lojal­

W iele

f ra g m e n tó w

S ta re g o

T estam entu

ność w zględem Jah w e i Jego ludu. L o ja ln o ść ta

stw ie rd z a , że ów A n io ł to B óg. N a przykład, do­

m iała zw iązek z daw nym p o lecen iem w y tęp ien ia

w ied ziaw szy się, że H a g a r ro z m a w ia ła z Aniołem

n arodu k ananejskiego (P w t 20.16-17). Ja el p rzy ­

P a ń sk im ( c z te r y razy w R d z 16,7-12). w Księdze

szła z p o m o cą ludowi B ożem u i za ten czy n zo ­

R o d z aju 16,13 c z y tam y , że H a g a r „ n azw ała Pana

stała u zn an a za b łogosław ioną. Z obacz również kom entarz do Lb 25,7-13; Jo z 2.4-6.

p rz e m a w ia ją c e g o d o niej „Tyś B óg w idzialny”. Je sz c z e w ięk sze w ra ż e n ie ro b i św ia d e c tw o Jaku­ ba w R d z 48,15-16. N a z y w a o n B oga, w którego o b e c n o ś c i żyli je g o p rz o d k o w ie A b ra h a m i Izaak „[B o g iem ] k tó ry był m o im p a s te rz e m o d mej

6,22-23 Kim je st Anioł P a n a ?

m ło d o śc i aż p o d z ie ń d zisie jszy . A n io ł[e m ]. któ­ ry m n ie b ro n ił o d zła w s z e lk ie g o " 4.

Jeśli G ed eo n zobaczył je d y n ie an io ła, d laczeg o

Ó w a n io ł w c z e śn ie j p rz e m ó w ił d o Jakuba

bał się. że m oże um rzeć? W ielu in te rp re ta to ró w

we śn ie i p rz e d sta w ił się sło w a m i: „Ja je s te m Bóg

uw aża, że anioł zajm uje m iejsce Boga i d ziała

z B etel, g d zie n a m a ś c iłe ś ste lę i g d z ie złożyłeś mi

jako Jego przedstaw iciel. Inni je d n a k są d zą, że

ślu b " (R d z 31,11.13).

takie w yjaśnienie nie pasuje d o w szystkich infor­ m acji. Kim zatem jest ów „A nioł P ana"?

P o d o b n ie w K się d z e W y jścia 3,2-6, w yraże­ nie „ A n io ł P ań sk i" je s t u ż y w a n e z a m ie n n ie ze

A nioł P ana po raz pierw szy p ojaw ia się

słow em „ P a n ”. C o w ięcej. A n io ł stw ie rd za: „Je­

w K siędze R odzaju 16.7, a n astęp n ie przew ija się

ste m B ogiem o jc a tw eg o . B o g iem A b rah am a,

nieregularnie we w szystkich w czesnych księgach

B ogiem Iz a a k a i B ogiem J a k u b a ” (W j 3,6).

S tarego T estam entu. W innych frag m en tac h isto­

Je d n a k fra g m e n te m , k tó ry n ajw y raźn iej po­

ta ukazująca się w ludzkiej po sta ci jest często

tw ierd za tę n iezw y k łą to ż s a m o ś ć je s t W j 23,20-

ok reślan a m ianem „P an” (R d z 12.7; 17.1; 18,1).

23. Bóg o b ie c u je p o sła ć sw ego a n io ła przed

Jeśli ów anioł był rzeczyw iście Bogiem , d laczeg o

dziećm i Izra ela p o d c z a s d ro g i p rz e z pustynię.

' F.dward L . C u rtis. The Blessing o f Jael. „The O ld Testa­ ment Student" 4 (1884-1885): 12-14.

4 Z a B ib lią Poznańską 1975 (przyp. dum .).

107

K się g a S ę d zió w

Izraelici zo stali o strz e ż e n i, że m ają być posłuszni

m entalnej teologii chryslofanii. objawień Boga

i nie b u n to w a ć się przeciw ko ternu aniołowi.

w ludzkiej formie.

U z a sa d n ie n ie teg o n ak azu jest w prost niesłycha­ ne: „bo Im ię m o je jest w nim ". Bóg nigdy nie

Zobacz również komentarz do Rdz 32,23-32: Wj 24,9-11; 33.18-23.

p ozw oliłby na to . aby ktoś inny nosił jego wieko­ p o m n e im ię. p o n iew aż Iz 42,8 stw ierdza, że Bóg swej ch w ały nie o d stą p i innem u. Tak więc imię

6,36-40 Czy Gedeon miał prawo

Boga o z n a c z a Je g o sam ego. K iedy zatem o kimś

wystawić Boga na próbę?

m ów i się, że nosi w sobie im ię Boga, ową osobą je s t sa m Bóg!

Czy G edeon nie postąpił niewłaściwie, prosząc

Ó w a n io ł m a b o sk ie cechy, przyw ileje oraz a u to ry te t. M a m o c daw ać życie (R dz

Boga o znak w postaci mokrego lub suchego

16.10)

runa? Czyż Bóg jasno nie okazał Gedeonowi

i w szy stk o w id zieć i w iedzieć (R d z 16.13: Wj

swojej woli już w momencie, gdy go powołał

3 ,7 ). T ylko Bóg m o że p rzeb aczać grzechy, a jed ­

(Sdz 6,14-16)? C hoć zrozumiale jest. że Gedeon

n ak A n io ł P ań sk i to w łaśnie zrobił w Wj 23.21.

bal się zbliżającego się konfliktu z Madianitami,

A n io ł d o k o n y w ał cu d ó w takich jak podtrzym y­

biorąc pod uwagę różnicę w liczebności wojska

w an ie p ło m ie n ia , k tó ry nie spalał krzew u (W j

i broni oraz m orale żołnierzy, nie powinien był

3 .2 ), sp ro w a d z e n ie plag na Egipt (W j 3.20),

w ątpić w Boga. Tak. w każdym razie, twierdzą

w z b u d z e n ie o g n ia ze skały, który strawił złożoną

niektórzy komentatorzy.

ofiarę (S d z 6 ,2 1 ) o ra z sp ro w ad zen ie ognia na oł­ ta rz (S d z 13,20).

Czy G edeon wybrał odpowiedni rodzaj pró­ by? Zakładając, że wolno przeprowadzić próbę,

N a k o n iec, A n ioł oczekiw ał na wyrazy czci

czy nie jest czymś niewłaściwym prosie Boga.

o d M o jż esza (W j 3.5 ) i Jozuego (Jo z 5.14)

aby dopasował się do naszej słabości, aby za po­

i o trz y m a ł je . T y m czasem , w edług P ism a Święte­

m ocą fizycznych znaków lub cudów potwierdził

go a n io ło m nic n ależało okazyw ać czci i uwiel­

słowo, które już wcześniej wypowiedział?

b ien ia. K iedy J a n p róbow ał o d d ać pokłon anioło­

Inny wysuwany w' tym względzie zarzut do­

wi, o k tó ry m m ów i K sięga A pokalipsy (19.10:

tyczy faktu, że G edeon nic dotrzymał słowa.

22,8-9) szybko o trzy m ał u p o m n ien ie i nakaz, aby

Obiecał przecież, że zyska pewność, iż Bóg użyje

teg o nie czynił.

go, aby wybawić Izraela, jeśli Bóg sprawi, że runo

Z tych licznych dow odów ja s n o wynika, że

będzie m okre a ziemia wokół sucha. Pomimo

A n io ł P ań sk i w S tarym T estam encie był prein-

tego. że Bóg spełnił jego prośbę. Gedeon chciał

k a rn a c y jn ą (p o p rz e d z a ją c ą w cielenie) postacią

przeprowadzić ten sam eksperym ent, tym razem

Je zu sa C h ry stu sa , k tóry w późniejszym okresie

odwrotnie, zanim uwierzy. Cóż zatem powiemy

m iał n a zaw sze przyjąć ciało, rodząc się jako

nie tylko o postawie G edeona, ale także o współ­

d zieck o w B etlejem . W ażne, aby pam ięt:ić o je d ­

czesnych wierzących, którzy chcą postępować

nym : len , k tó ry p rzy szedł d o Jan a, pojawił się już

podobnie, aby w ten sposób znaleźć potwierdze­

w cześn iej - był to A n io ł Pański. Jego pełne bó­

nie woli Bożej w swoim życiu?

stw o było zaw sze p o d k reślan e, a m im o to krył

Ci. którzy nie pochwalają zastosowanej

O n w so b ie zaw sze tę sam ą tajem nicę Trójcy, któ­

przez G edeona metody rozpoznawania woli Bo­

ra p ó źn iej m iała zo stać w yrażona w zdaniu: „Ja

żej. uważają, że tak naprawdę nie pragnął on jej

i O jciec je d n o jesteśm y" (J 10,30) o raz „świad­

poznać. Zam iast tego - mówią - Gedeon próbo­

czy o M nie O jciec, który M nie posłał" (J 8.18).

wał doprowadzić do zmiany tej woli!

To w łaśnie słow o „posłał" łączy postać anioła,

Opierając się jednak na tym. co mow i nam

p o sła ń ca lub w ysłannika w ram ach starotesta­

sam tekst biblijny, nie wydaje się jedn ak, aby ten

za rzu t byl słuszny. Takie tw ierdzenie jest próbą

nitam i. zw rócił się d o Boga z m odlitw ą, odnajdu­

psychokigizacji G edeona. Czyż m ożna wejrzeć

jąc w sobie now ą odw agę i siłę. Jego natarczy­

w jego serce i myśli i stw ierdzić, co czuł i czego

w ość nie była czym ś niestosow nym . C o więcej, stanow i on w zór dla nas: kiedy o garniają nas we­

się spodziewał? Widać wyraźnie, że G edeon przeżywał we­

w nętrzne rozterki i gdy w ydaje się, że stojące

wnętrzną rozterkę. Pragnął jednak, aby Bóg

przed nam i w yzw ania p rzerastają nas, musimy

uspokoił dręczące go wątpliwości za pom ocą do­

zw rócić się do Boga z m odlitw ą.

datkowych dowodów' potw ierdzających Jego sło­

Tym niem niej om aw ian eg o tu fragm entu nie

wa J a k powiedziałeś” (Sdz 6.37). OdpowiadaI

należy odczytyw ać ja k o zach ę ty dla tych. którzy

przecież na Boże wezwanie (Sdz 6.14-16). W ahał

sądzą, że Bóg potw ierdzi każdy swój nakaz ta­ kim znakiem , o jak i poprosim y! Bóg mógł prze­

się. ale nie tracił wiary. C o zatem z kwestią prośby o znaki? Kiedy to

cież rów nie d o b rze odm ó w ić sp e łn ie n ia prośby

robimy, czy zachow ujemy się jak uczeni w Piś­

G ed eo n a . Fakt. że tego nie zrobił, nie stanowi

mie i faryzeusze w czasach Jezusa, którzy wciąż

p recedensu, na k tó ry w szyscy w ierzący mogliby

domagali się znaków? Jak wyraźnie określona

się teraz pow oływ ać w ch w ilach wątpliwości.

jest wola Boża w naszym życiu codziennym ? To

Bóg m oże zechcieć p o w tó rzy ć taki przejaw łaski,

prawda, że w przypadku objawień Bóg często

ale wcale nie je s t zobow iązany, by zaspokajać

udzielał konkretnych, szczegółowych poleceń co

nasze p ragnienie w idzialnych, fizycznych zna­

do określonych działań. Czy jednak 6 rozdział

ków na potw ierd zen ie sw ojej woli. Cokolwiek

Księgi Sędziów' należy traktow ać jako zaprosze­

czyni, pozostaje Jeg o w łasną decyzją.

nie skierowane do wszystkich wierzących, aby domagali się konkretów? Czy w'ola Boża musi być koniecznie w yrażona czarno na białym? Śmiałość G edeona wyraża się

9 ,2 3 Bóg wysłał złego d u ch a?

zarów no

w' jego prośbie o znak, jak i w określeniu tego,

Zobacz kom entarz do I Sm 16.14; 1 Kri 22,20-22.

na czym ów znak ma polegać. W tym w ypadku znak. choć prosty, wymagał cudu. G edeon miał położyć runo wełny na klepisku, gdzie m łóciło

11,30-39 Czy J e fte złożył w ofierze

się zboże (praw dopodobnie u wejścia do bram y

w łasną córkę?

miejskiej). Jeśli na runie pojawi się rosa, podczas gdy ziemia wokół pozostanie sucha, G edeon zy­

H istoria Jeflego i jego słynnej przysięgi wywołała

skałby pewność, że Bóg naprawdę posłuży się

zażarte spory w śród in terp retato ró w . Pytanie,

nim, aby ocalić Izraela z rąk M adianitów.

będące źródłem podziałów je s t proste: czy Jefte

Następnego wieczoru, pełen szacunku zwró­

złożył w ofierze sw oją w łasną córkę czy też nie?

cił się do Boga z prośbą o powtórzenie znaku

Jeśli tak, dlaczego Bóg nie potępił tak okropnego

w formie odwrotnej, tzn. tak, aby runo było suche,

czynu?

a ziemia wokół pokryta rosą. W obu przypadkach

Prawie wszyscy w cześni autorzy przedsta­

prośba Gedeona została spełniona, potwierdzając

wiali Jeftego jak o składającego w ofierze własną

Bożą obietnicę - że Jego moc okazuje swoją pełną

córkę. D opiero w średniow ieczu zaczęto szukać

skuteczność w naszej słabości (2 Kor 12,9).

sposobów złagodzenia czynu Jeftego. Rzeczywi­

Tak więc wiara G edeona została um oc­

ście, zdrow o myślący człow iek m usi odczuwać

niona. Płonne obawy dręczące jego rodaków

naturalne oburzenie i szok w konfrontacji z auto­

w związku z Madianitami przestały go niepo­

kratycznym i niebiblijnym sposobem myślenia

koić. Przed wyruszeniem na rozprawę z M adia­

i postępow ania, jakim wykazał się Jefte.

109

Księga Sędziów

Jednak czytelnik musi uwzględniać główny

Jaki zatem ślub złożył Jefte? Niektórzy pró­

w ątek Księgi Sędziów: każdy czynił to, co było

bowali złagodzić treść obietnicy, tłumacząc sło­

słuszne w jego oczach. Jeftc nie był tu wyjątkiem.

wa ślubowania jako „cokolwiek wyjdzie”. Jednak,

C o więcej, ludzie początkow o mieli wątpliwości,

gdyby autor tekstu hebrajskiego miał na myśli

czy należy pow ierzyć mu urząd sędziego nad ple­

formę rodzaju nijakiego (chcąc uwzględnić moż­

m ionam i żyjącym i po wschodniej stronie Jorda­

liwość odniesienia jej również do zwierząt Jefte-

nu, poniew aż jego m atk a była prostytutką, a jego

go), powinien byl użyć formę innego rodzaju

bracia w ypędzili go z ojcowizny.

(rodzaj nijaki wymagałby użycia żeńskiej formy

T rzy pytania dom agają się w tym przypadku

słowa). Ponieważ jednak użyta jest forma męska

odpow iedzi: (1 ) C o właściwie miał na myśli

wraz z czasownikiem wyjść, może tu chodzie je­

Jefte, składając ślub? (2 ) W jaki sposób go wy­

dynie o osoby (tak jak to wyrażenie funkcjonuje

pełnił? (3 ) C zy Bóg nie potępił jego czynu?

w każdym innym kontekście) a nie o zwierzęta

Z an im Jefte wyruszył z Mispa. zlożyt Bogu

albo coś innego.

uroczysty ślub, że ofiaruje Mu kogokolwiek, kto

Jefte obiecał, że ktokolwiek jako pierwszy

wyjdzie z drzw i jeg o dom u, jeśli tylko uda mu się

wyjdzie mu na spotkanie po zwycięskiej bitwie

pokonać A m m onitów . Pojawia się tu kwestia ślu­

z Ammonitami będzie należał do Pana i zostanie

bow ania o raz problem tego, jak należy rozumieć

złożony w ofierze. Czy Jefte rozumiał to w spo­

słowo „kogokolwiek".

sób dosłowny? Jeśli nie. dlaczego użył właśnie

Praktyka składania ślubów ma swoją trady­

tych słów? A jeśli tak. jak to możliwe, aby sędzia,

cję w Piśm ie Świętym, ale wiążą się z nią pewne

namaszczony Duchem Świętym na przywódcę

niebezpieczeństw a, których należy unikać. Po

wyprawy wojennej, mógł dopuścić się tak poważ­

pierw sze, najlepiej unikać składania ślubów, któ­

nego naruszenia jasno określonego prawa Boże­

re potem tru d n o będzie wypełnić ze względu na

go (Kpł 18.21; Pwt 12.31) - zakazu składania

skrupuły albo okoliczności (Prz 20,25; Koli 5,2-6).

ofiar z. ludzi?

Po drugie, nigdy nie wolno składać ślubów, aby

Takie irracjonalne zachowanie da się wyjaś­

uzyskać od Boga jak ąś przysługę - tak jakby

nić jedynie w jeden sposób; Boża aprobata

m ożna było zarobić na Bożą łaskę albo skłonić

w' stosunku do danej osoby w jednej dziedzinie

Boga d o zrobienia dla nas czegoś, czego norm al­

życia nie stanowi gwarancji, że Bóg pochwala

nie by nie zrobił. Z am iast ślubować, powinniśmy

jego postępowanie w innych sferach życia. Na

w yrażać Mu w dzięczność za udzielenie nam nie­

przykład, Dawid byl także prowadzony przez

zasłużonej łaski. Kiedy ktoś złożył ślub. obietnica powinna zostać d o trzym ana (Lb 36,2-13: Ps 15,4; 66.13-

Ducha Bożego i znajdował upodobanie w Bo­ żych oczach, jednakże nie wszystkie czyny Dawi­ da są godne naśladowania.

14; 76,12; D z 5.1-4). Nie należy natomiast do­

Niektórzy interpretatorzy próbowali prze­

trzym ywać przysiąg i ślubów, które naruszają

tłumaczyć słowo „i" pomiędzy „będzie należał

Boże praw o m oralne. Dlatego lekkomyślna obiet­

do Pana" a „złożę z niego ofiarę" jako „lub". Nie­

nica H eroda, która doprowadziła do prośby

stety dla tego pomysłowego rozwiązania, takie

0 głowę Jan a Chrzciciela, nie powinna była zo­

tłumaczenie użytego tu słowa hebrajskiego nie

stać spełniona, ale niestety, była (Mk 6,23-27).

jest dopuszczalne w żadnym innym miejscu Sta­

H erod powinien był wycofać się z danego słowa 1 prosić o w ybaczenie za to, że w ogóle złożył

próbowano to zrobić (2 Kri 18.27) również budzi

taką obietnicę. Jedynie przysięgi i śluby złożone jako wyraz wiary nie powinny być nigdy łamane. Inne będą powodem lam entu albo wstrząsu.

rego Testamentu. Jedyny inny przypadek, gdzie bardzo poważne wątpliwości. Jefte znał prawo Mojżeszowe, które zakazy­ wało składania ofiar z ludzi. Sdz 11,12-23 dowo

S ta n Testament

dzi. ze znał historię Izraela i potrafił recytow ać ją

110 n ia" sw ej có rk i n a o fia rę c a ło p a ln ą w zam ian za

na życzenie. O czyw iście wcale nie w ynika z tego.

B ożą p o m o c w p o k o n a n iu A m m o n itó w . Zrobił

że zawsze czynił to. co nakazyw ało praw o, p o d o b ­

to z w łasn ej w oli. c o o z n a c z a , że w spom niana

nie jak nasza w iedza o tym . co właściw e, nic sta ­

w yżej z a s a d a n ie n ta tu z a s to s o w a n ia . P oza tym.

nowi gw arancji. że zaw sze będziem y to czynić.

o so b y o b ło ż o n e „ k lą tw ą " ( /te r e m ) były zabijane

O dczy tu jąc w sp o m niany tek st w sp o s ó b naj­

nie ja k o o fia ra p r z e z n a c z o n a n a ca ło p a le n ie , ale

bardziej naturalny, trzeb a uzn ać, iż Je fte rzeczy­

z ro z k a z u P a n a ( L b 21,2-3; P w t 13,12-18; 1 Sm

wiście złożył sw oją có rk ę w ofierze, przy całym

15.33). Iro n ia c a łe j sy tu a c ji p o le g a n a tym . żejak

tragizm ie tej sytuacji. Jeśli zło żen ie w łasnej có rk i

m ów i M ic h e a sz . n ie w o ln o „w y d ać pierw o ro d n e­

w „ofierze" o zn acz ało dla Je fteg o p rz e z n a c z e n ie

go [sw ego] za [sw ó j] w y s tę p e k . ow'oc łona za

jej d o życia w d ziew ictw ie i służby w św iątyni, to

g rz e c h [w ła sn e j] d u s z y ” (M i 6 ,7 ).

tekst ani jed n y m słow em na to nie w skazuje. Je ­

D la c z e g o S d z 11.39 stw ie rd z a , że c ó rk a Jef­

dyne ew entualne p o tw ierd zen ie takiej in te rp re ta ­

teg o była d z ie w ic ą , je ś li te n rz e c z y w iśc ie złożył

cji kryje się w słow ach, że ktokolw iek w yjdzie

ją W' o fierze ? M o ż n a to w y ja ś n ić , je ś li uznam y, że

z d om u „będzie n ależał d o P an a" (S d z 11,31).

h e b ra jsk i te k s t n a jle p ie j p r z e tłu m a c z y ć w tym

Jed n ak kolejne w yrażenie w yraźnie w skazuje, że

p rz y p a d k u ja k o c z a s z a p rz e s z ły : „ ta k n ie była po­

Jefte m iał na m yśli ofiarę ca ło p a ln ą - „złożę

z n a ła p o ż y c ia z m ę ż e m " . U w a g a ta d o d a n a jest

z niego ofiarę c a ło p a ln ą ”.

d la p o d k re ś le n ia tra g e d ii c a łe j sy tu a c ji.

Z in terp retacją zak ład ającą, że Je fte m u c h o ­

Je śli c ó rk a J e fte g o z o s ta ła z ło ż o n a w ofierze

dziło o o d d an ie córki na służbę w św iątyni, w iąże

c a ło p a ln e j. w 'brew p ra w u M o jż e sz o w e m u , dla­

się jeszcze je d e n pro b lem . D laczego Je fte nie za­

cz e g o je j ś m ie rć m ia ła b y by ć o k a z ją d o co rocz­

płacił oku p u , jak i przew idyw ała K sięga K a p ła ń ­

nych o b ch o d ó w ' i z a s łu g iw a ć n a u p am ię tn ie n ie

ska 27.1-8. aby o dzyskać sw oją có rkę? W końcu,

w' P iśm ie Ś w ięty m ? C z y ż n ie b y ło b y c zy m ś bar­

m artw ił go fakt, że jeg o có rk a nie b ęd zie m iała

dziej n a tu ra ln y m , ab y w p rz y p ły w ie o d ra z y lu­

potom stw a, a jej im ię zniknie z w ykazu dzieci

dzie zech c ie li ja k n a jsz y b c ie j z a p o m n ie ć o tym

Izraela. K obietę m o żn a było w ykupić za cen ę

n ie sz c z ę sn y m w y d a rz e n iu ?

30 syklów sreb ra (K pi 27,4).

F ak t, że „có rk i iz ra e lsk ie s c h o d z iły się na

N iek tó rzy egzegeci. tacy ja k Ja m e s Jo rd a n ,

c z te ry d n i, aby o p ła k iw a ć c ó rk ę Je fte g o Gilead-

usiłowali rozw iązać ten istotny p ro b lem , cy tu jąc

czyku" (S d z 11,40) n ie je s t b ib lijn y m w yrazem

Kpi 27,28-29, gdzie stw ierdza się. że ż a d n a o so b a

p o p a rc ia teg o czy n u . T ek st n ie w s p o m in a także,

„pośw ięcona" Panu nie m oże zo stać w y kupiona.

że o b y czaju teg o p r z e s tr z e g a n o w cały m Izraelu.

To praw da, jed n ak słowo „pośw ięcony” użyte

A le gdyby n aw et było to św ię to n a ro d o w e , jego

w tym przypadku m a zn acz en ie te c h n ic z n e . Je st

p o c z ą tk ie m był m iejsco w y zw yczaj, a nie słowo

o n o przeciw ieństw em ofiary d o brow olnej, któ ra

Boże p r z e k a z a n e p rz e z p ro ro k ó w lub n atc h n io ­

stanow i sens ślubu. W okresie p o d b o ju , w tym

nych przyw ódców .

właśnie sensie zostało „pośw ięcone" P anu (tzn .

T rag ed ia g łu p o ty Je fte g o i je g o a u to k raty cz­

„obłożone klątw ą") Jerycho, co o zn acz ało , że

n ego ślu b u sta n o w i d la n a s o s trz e ż e n ie na tem at

wszystko w tym m ieście należało do Boga. C zego

p rz e w ro tn o śc i ludzkiej m ą d ro śc i, gdy człow iek

nie dało się spalić, a więc złoto, sreb ro lub żela­

d ziała n ie z a le ż n ie od B oga. N ie n ależy w ięc ab­

zo. należało zebrać i um ieścić w przybytku. D la­

so lu tn ie tra k to w a ć p o sta w y Je fte g o ja k o norm y

tego też kiedy A kan zachow ał dla siebie część

dla w ierzący ch , k tó rzy ró w n ież złożyli kiedyś lek­

łupu z Jerycha, okradł sam ego Boga.

kom yślne śluby i czu ją, że te r a z m u sz ą d otrzy­

Jed n ak w om aw ianym tu fragm encie nie o to

m ać d an e g o słow a, p o n ie w a ż B iblia m ówi, iż

chodzi. Jefte nie został zm uszony do „pośw ięce­

Jefte w ypełnił zło żo n y ślu b . S am fakt. że jakieś

Ill

Kstęgfi Sędzio*

w y d arzen ie o p isa n e je s t w P iśm ie Świętym , nie

W oodT czy Lukę W iseman uważają, że słowo to

o z n a c z a , iż Bóg p rag n ie, abyśm y postępow ali po­

odnosi się do Boga.

d o b n ie. Taki p o słu c h n ależy się tylko słowu po­

Historia Sam sona stanowi punkt kulmina­

c h o d z ą c e m u b e z p o ś re d n io od Boga. które wyni­

cyjny tematyki Księgi Sędziów. Mottem tej księgi

ka z Je g o n a tu ry lub o p iera się na Jego auto­

jest powtarzające się jak refren zdanie „każdy

rytecie.

czynił to. co było słuszne w jego oczach" ( Sdz 17,6: 21.25). Podobnego stwierdzenia narrator używa, pisząc o Sam sonie w rozdziale 14. D o­

13.21-22 K im je s t A nioł P a n a ?

słowne tłum aczenie wersetu 3 mogło by brzmieć: „Weźcie mi tę. gdyż jest odpowiednia w moich

Z o b a cz k o m e n ta r z d o S dz 6.22-23.

oczach”. Werset 7 m ożna by z kolei przetłum a­ czyć jako „w jego oczach była najodpowiedniej­ szą”6 (BT „spodobała mu się”). W tym sensie

13.21-22 C zy m o ż n a zobaczyć Boga?

Sam son był typową postacią tego okresu historii

Z o b a cz k o m e n ta rz do W j 33.18-23.

żał za słuszne.

Izraela - był to czas. gdy każdy czynił to. co uwa­ Chyba najlepiej przyjąć założenie, że po­ przednikiem , do którego odnosi się zaimek ..on"

14,2-4 C zy m ałżeń stw o S am so n a

lub „który” w wersecie 14.4 jest Jahwe, ponieważ

było zg o d n e z w olą B ożą?

w przeciwnym razie byłoby to nadużycie kon­ strukcji gram atycznej. Wydaje się. że Samson

Bóg w y raźn ie za b ro n ił Izraelitom zaw ierania

w większej mierze kieruje się własnym popędem

m a łż e ń stw z K an an e jc zy k am i (W j 34.11-16; Pwt

seksualnym , aniżeli jakim ś tajnym celem podję­

7.1-4). F ilisty n i, n iezalicza n i co praw da do Kana-

tym w imieniu narodu. Robit to. co uważał za

nejczyków , byli w rzeczyw istości spokrew nieni

słuszne. Realizował jednak nie swój własny cel.

z E g ip c ja n a m i (R d z 10,14). Tym niem niej, wyda­

ale cel Boży.

je się. że z a s a d a u n ik a n ia m ałżeństw m ieszanych

Na pierwszy rzut oka wydaje się jednak, że

o d n o siła się w rów nym sto p n iu do Filistynów,

takie założenie czyni ten fragment jeszcze trud­

ja k i d o K an an ejczy k ó w , poniew aż nie dotyczyła

niejszym. Jak to możliwe, aby Bóg mógi złamać

n aro d o w o ści a religii. W ierzący nie mieli zawie­

własne zasady, żeby osiągnąć jakiś inny cel.

rać m a łż e ń stw z p o g an am i.

choćby nawet szczytny?

P o n a d to , istn ieje pew na niejasność w werse­

Jam es Jordan twierdzi, że Bog prowadził

cie 4. K to szuka! okazji rozpraw y z Filistynam i:

Sam sona w kierunku małżeństwa, choć Samson

Bóg czy S am so n ? W tekście hebrajskim występu­

postępował po swojemu. Celem takiego małżeń­

je po p ro stu zaim ek „on". N iektórzy kom entato­

stwa. zdaniem Jordana. była ewangelizacja. Gdy-

rzy, tacy ja k G eo rg e B ush', J.F.K . Keil oraz A n d rew R o b e rt F ausset uznają, że chodzi tu o S am so n a; inni. m .in. D ale R alph Davis6. Leon ’ Leon James Wood (1918-1977) teolog amerykański, brat udział w przygotowaniu protestanckiego przekładu Pismu Świętego Starego i Nowego Testamentu na język 5 George Hush (17 96 -18 59 ) - pastor, am erykański ba­ dacz Pism a Świętego (przyp. tłum.).

angielski (New Internationl Version. N1V). najpopular­ niejszego w krajach anglojęzycznych współczesnego

6 D ale R alph Davis - pastor K ościoła prezbiteriańskiego. profesor b iblistyki (przyp. tłum.).

tłumaczeniu B ib lii (przyp. tłum.). ’ Por. Biblia Warszawska 1975 (przyp. tłum.).

Siary Testament

112

b\ naród filistyński przyjął gałązkę oliwną, której

na d o k o n ało się za spraw ą P ana. Pamiętajmy, że

symbolem w tym przypadku było m ałżeństw o

język biblijny często przypisuje Bogu to, co On

Sam sona i uznał, że ziemia, na której m ieszka,

zaledw ie d o p u sz cza.

należy do Izraela, nastąpiłby koniec wojny. Z a­

Bóg z pew nością kierow ał Sam sonem , aby

miast tego, zagadka, którą Sam son postawił

szukał pow odu d o sp o ru z F ilistynam i i poprawa-

w czasie uczty (14.10-20) była okazją, aby na jaw

dzil Izraelitów d o w alki o w yzw olenie z ucisku.

wyszła prawdziwa natura Filistynów. W iększość

Je d n ak S am son nie zad ał sobie tru d u , aby zapy­

Izraelitów nie dostrzegało istoty panow ania fili­

tać Boga. w jak i sp o só b m iałby tego właściwie

styńskiego; trzeba było poruszyć ich serca. P o

do konać. N ie p o stą p ił tak. ja k czynił jego następ­

nieważ Filistyni byli spokrewnieni z E gipcjana­

ca Sam uel, k tóry m ów ił: „M ów. Panic, bo sługa

mi. niewola pod panowaniem filistyńskim przy­

Twój słu c h a ”. N ie szukał też Bożej rady. gdy ro­

pom inała niewolę egipską. Przypom inający Iwa

dzice kw estionow ali je g o w ybór narzeczonej

sfinks jest strażnikiem Egiptu, a to właśnie lew

z n aro d u Filistynów . D la nieg o w ażne było tylko

zaatakował Sam sona, kiedy wyruszył do Fiiistei.

to. że „sp o d o b ała się je g o o czo m ". Nic więc

Jednak argum entacja Jordana wydaje się

dziwmego, że m iał on je d y n ie zapoczątkow ać wy­

dość niejasna i w zbyt dużym stopniu opiera się

zw olenie Izraela z niew oli filistyńskiej. Być może

na symbolice - szczególnie, że dotyczy niezwy­

waelkość. ja k ą m ógł o siąg n ąć, została ograniczo­

kle trudnej kwestii teologicznej. Z punktu w idze­

na p rzez jeg o wady. p o p rz e z zbytnie poddanie

nia laika, jego rozwiązanie wydaje się dość

się duchow i ów czesnego czasu.

sztuczne.

Z całej historii m o ż n a zatem wyciągnąć na­

Z nacznie lepsze podejście proponuje Dale

stępujący w niosek: Bóg nie kierow ał ani nie kusił

Ralph Davis. Według niego. tym. który szukał

S am sona d o zro b ien ia czegoś, czeg o sam wcześ­

powodu do sporu z Filistynami był Jahw e. Nie

niej w yraźnie zak az ał w sw oim Słowie. Bóg prag­

oznacza to bynajm niej, że Bog tolerował wszyst­

nął porażki Filistynów , ale w cale nie dal Samso-

ko. co robił Sam son lub sposób, w jaki to czynił.

nowi w olnej ręki. P oza tym . błogosław ieństwo

Davis mówi: „Wielu rodziców chrześcijańskich

Boże. jakim ktoś cieszy się w je d n e j dziedzinie

znalazło się w podobnej sytuacji co M anoach

życia nie o zn acz a, że Bóg ak cep tu je jego postę­

i jego żona. Zdając sobie sprawę z własnych sła­

pow anie w każdej sytuacji. S am son okazał wy­

bości i grzechów, wiernie przekazywali dziecku

raźny u p ó r w' spraw ie m ałżeń stw a i nie chciał

nakazy Prawa, modlili się za nic, karcili je i ko­

słuchać rodziców ani Boga. Je d n a k ani jego głu­

chali. tylko po to. aby któregoś dnia ich syn lub

pota ani u p ó r nie pow strzym ały realizacji planu

córka z własnej woli zeszła z drogi Bożej. N ie

Bożego.

ulega wątpliwości, że takie dośw iadczenie jest

Zobacz również k o m en ta rz do R dz 50.19-21-

dla rodziców ogrom nym ciosem . Nie m ożna jed ­ nak zapom inać o wersecie 4: Rodzice jego nie wiedzieli, że to pochodziło od Pana*. To. o czym nie wiemy, może się jeszcze okazać naszą naj­

17,1-2 Czy złodziej zo stał najpierw przeklęty' a n astępnie pobłogosławiony?

większą pociechą"9. G rzechu Sam sona nie wolno przypisywać Bogu. ale wybawienie Izraelitów rękam i Samso-

Ta historia wydaje się tak p o m ieszan a i szalona, że w zbudza p rzede w szystkim

zakłopotanie.

O co w łaściwie chodzi w tej pełnej treści rozmo­ wie m iędzy m atką a synem ? ' Date Ralph Davis. Such a Great Salvation (G rand Ra­ pids. Mich.: Baker. 1990), s. 172.

C zytelnik zastanaw ia się. gdzie w tej dziw­ nej opow ieści pojaw ia się ocen a wydarzeń ze

strony autora, albo nawet Boga. Jak to możliwe,

Ucieszonej odzyskaniem pieniędzy matki

żc m atka przeklina złodzieja, a następnie odwra­

nic interesowało w tym momencie, dlaczego Mi­

ca się i błogosław i go, dowiedziawszy się. żc wi-

kajehu w ogóle je ukradł. Wprost przeciwnie, te­

nowajcą był jej własny syn. Czyż kradzież nie

raz najbardziej zależało jej na tym. aby odwrócić

p ozostaje złem dla każdego w całym Piśmie

działanie przekleństwa, jakie sprowadziła na gło­

Świętym? Jak Bóg m oże nagle pobłogosławić ko­

wę syna. Dlatego powiedziała; „Niech będzie

goś, kto właśnie został przeklęty? Czego właści­

mój syn błogosławiony przez Pana!”. Miała na­

wie spodziew ała się owa kobieta? Dlaczego wy­

dzieję. że owo błogosławieństwo złagodzi, jeśli

pow iedziała takie dziw ne słowa, słysząc, że jej

nie unieważni, negatywne skutki przekleństwa,

p ieniądze były w rękach jednego z jej synów?

jakie rzuciła na Mikajehu.

A u to r Księgi Sędziów chciał nam pokazać,

Trzeba w tym miejscu wyjaśnić, że Biblia

że w Izraelu w szystkie sprawy wymknęły się spod

opisuje tylko to. co się wydarzyło; w żadnym ra­

kontroli. Praw ie każdy aspekt tej opowieści ujaw­

zie nie ukazuje lego postępowania jako normy

nia naru szen ie woli Bożej, którą objawił On

do naśladowania. Historię tę należy odczytywać

w cześniej Izraelowi.

w kontekście całego wcześniejszego objawienia

W ątek narracyjny jest wyraźnie skondenso­

Bożego.

wany w bard zo zwięzłej formie. Matka Mikaje-

W opowiadaniu tym można dostrzec przy­

hu, odkrywszy, że skradziono jej tysiąc sto sy­

najmniej 6 grzechów. Po pierwsze, ósme przyka­

klów srebra, zareagow ała przekleństwem. Konse­

zanie (siódme wg katechizmu katolickiego -

kwencje takiego przekleństw a nie były w tamtej

przyp. red.) stwierdza (Wj 20,15) wyraźnie: „Nie

k ulturze wcale rzeczą błahą, ponieważ gdy słowo

będziesz kradł". Mikajehu ukradł pieniądze mat­

zostało raz wypowiedziane, było tak, jakby stało

ki, a później ludzie z pokolenia Dana ukradli

się ju ż faktem dokonanym . N ie dało się go po

przedmioty kultu z jego prywatnego przybytku.

prostu cofnąć, tak jak dzieje się to często w dzi­

Po drugie, Mikajehu i jego matka, próbując

siejszej kulturze, gdy ktoś powie coś bez zastano­

w pewnym sensie zabezpieczyć się na wypadek,

wienia: „Ach, zapom nij o tym. co powiedziałem;

gdyby Bóg zamierzał wypełnić jej przekleństwo,

nie m ówiłem tego na poważnie". Izraelici okresu

przeznaczyli część pieniędzy na wykonanie po­

starotestam entow ego wierzyli, że Bóg czuwa nad

sążka. Było to jednak sprzeczne z drugim przy­

każdym w ypowiedzianym słowem i pilnuje, aby

kazaniem (pierwszym wg katechizmu katolickie­

śluby, przysięgi a nawet błahe słowa znalazły

go - przyp. red.). Widać tu wyraźnie jak przytę­

swoje w ypełnienie. N ie chodziło tu o magiczne

piona była ich świadomość teologiczna. Jak mo­

podejście do słów, ale o m ocne przekonanie, że

gli spodziewać się błogosławieństwa Bożego, za­

mowa nie jest czczą gadaniną i słowa niosą ze

mieniwszy suwerennego Pana wszechświata na

sobą konsekwencje.

„posążka rzeźbionego i ulanego z metalu”?

Kiedy M ikajehu usłyszał przekleństwo swej

Po trzecie. Mikajehu stworzył sobie w domu

matki, natychm iast wyznał, że to on był owym

prywatny przybytek. Wcześniej Bog nakazał, aby

złodziejem . Najwyraźniej bal się konsekwencji

istniał tylko jeden przybytek dla całego ludu i był

usłyszanego przekleństwa. Jest mało prawdopo­

nim Namiot Spotkania w Szilo (Pw t 12.4-14).

dobne, iż jego m atka ju ż wcześniej podejrzewała

Bóg obiecał, że zamieszka lam i um ieści swoje

własnego syna i św iadom ie wobec niego wypo­

Imię wewnątrz przybytku, n ic zaś w poszczegól­

wiedziała przekleństw o. Najprawdopodobniej nie zdawała sobie sprawy z jego obecności. Prze­ kleństwa w owym czasie traktowano zbyt poważ­ nie. aby możliwa była jakaś inna interpretacja.

nych namiotach czy dom ach całego Izraela. Następnie, M ika je h u u czynił jednego z włas­

nych synów pryw atnym kapłanem, ch oć do służ­ by przy ołtarzu Bóg wyznaczył jedynie członków'

Starv Testament

114

rvxlu Aarona z pokolenia Lewiego. Najw yraźniej

N a koniec, o p u sz czen ie p rzez Lewitę wy-

tak: układ się nie spraw dził i M ikajehu wynajął

znaczo n eg o m u m iasta, aby o d d ać się na usługi

1 ewiię. który wędrował po okolicy w poszukiw a­

M ikajehu, a potem p lem ien ia D ana. dowodzi

niu pracy. 1 tym razem M ikajehu, a następnie

tego, że był o p o rtu n is tą . Ja k o Lew ita, miał przy­

pokolenie Dana. naruszyli Boże polecenie, po­

d zielone m iejsce pracy. Z a m ia st tam pozostać,

nieważ ty lko Aaron i członkowie jego rodu byli

postanow ił

prawdziwymi kapłanam i.

w skutek tego, jeg o g rzech m iał wpływ na wielu

Kiedy pokolenie D an a postanow iło opuścić

sam

p o kierow ać

sw oim

życiem;

ludzi.

równinę nadm orską, popełnili piąty grzech opi­

A ni ta h istoria, ani ta m te czasy nie budzą

sany w tym opow iadaniu, porzucając w yznaczo­

sym patii; je d n a k o p is ten je s t całkow icie reali­

ne im dziedzictwo. Powinni byli raczej podbić

styczny i stanow i w yraźne ostrzeże n ie . W ciem­

przydzielone im terytorium , zam iast kapitulo­

ności nocy nie pow inniśm y poddaw ać w wąt­

wać przed Filistynami i w yruszać na północ do

pliw ość tego. co Bóg objaw ił nam w świetle

m iasta Lajisz.

dnia.

K s ię g a R u t

3,7-9 Co wydarzyło się na klepisku?

spożył. Tekst stwierdza po prostu, że „był w do­

Niektórzy kom entatorzy tego fragmentu sugero­

i pełen pozytywnego nastawienia. A dlaczegóż

brym samopoczuciu". Był w pogodnym nastroju wali, że śm iały czyn Rut owej nocy na klepisku

by nie? Tuż obok niego na klepisku leżał plon

wykraczał poza norm alne granice przyzwoitości

jego ciężkiej pracy. Jednak obfity posiłek wpra­

i obejm ow ał współżycie z Boozem. Ich zdaniem

wił go w stan senności, dlatego poszedł położyć

czas żniw na całym świecie jest okresem święto­

się na brzegu stosu dopiero co wymłóconego

wania rytuałów płodności. W takich momentach

zboża. Jest mało prawdopodobne, że Booz sam

w starożytności ludzie pozwalali sobie na większą

pilnował tego zboża i że w pobliżu nie było żad­

swobodę obyczajów niż zazwyczaj. Podczas ta­

nych innych robotników, którzy po przebudzeniu

kich właśnie uroczystości związanych ze zbiora­

0 świcie razem z nim zabraliby się do pracy.

mi, gdy Booz zdążył się już upić winem. Rut zbli­ żyła się do niego, aby zmusić go do małżeństwa.

Później, gdy Booz zasnął, zjawiła się Rut 1 ostrożnie podniosła przykrycie, kładąc się

Inni interpretow ali wzm iankę o „stopach"

w poprzek przy jego stopach. Wzmianka o jego

Booza jako eufem izm odnoszący się do męskich

stopach pozbawionajest jakikolwiek podtekstów

narządów rozrodczych. Gdyby rzeczywiście cho­

seksualnych, ponieważ zaraz potem mowa jest

dziło o takie znaczenie, wtedy tekst byłby dys­

o tym. że Booz poderwał się' w środku nocy. gdy

kretnym naw iązaniem do zaspokojenia cieles­ nych popędów.

jego stopy dotknęły ciała Rut. Rut natychmiast wyjaśniła cel swojej wizyty,

Takie sugestie są jednak niepotrzebne: wyda­ je się, że au to r rozm yślnie dobierał słowa, aby

mną". Używała przyjętego idiomu oznacząjące-

uniknąć jakichkolwiek insynuacji. Po pierwsze, jest wysoce nieprawdopodob­ ne, żc Booz był pijany po dobrym posiłku, jaki

1Za Biblią Warszawską 1975 (przyp. ihim.).

prosząc: „Rozciągnij brzeg swego płaszcza nade

116

Sta n Testament

go: .wyjdź za mnie" - to sam o wyrażenie poja-

O sz la c h e tn e j p o s ta w ie B o o z a św ia d czy jeg o

wia się także w innych fragm entach, takich ja k

stw ie rd zen ie, iż j e s t k to ś. k to m a pierw szeń stw o

Fz 16.8: Pwt 23.1; 27,20 oraz Ml 2,16. N iewątpli-

w ykupu R ut. p o n ie w a ż j e s t je j b liższ y m krew-

wic idiom ten był odzwierciedleniem zwyczaju,

nym . Jeśli je d n a k o k a ż e się. że c z ło w ie k ów nie

nadal praktykowanego wśród niektórych Ara-

ch ce p o d ją ć tej o d p o w ie d z ia ln o ś c i ( c o też się sta-

bów. polegającego na tym, że m ężczyzna zarzuca

ło). w tedy B ooz p o ślu b i R u t.

szatę na kobietę, którą postanowił poślubić. G est ten symbolizuje ochronę oraz stanowi deklarację

R zeczą g o d n ą uw agi je s t fak t, że R ut wydaje się gotow a p o ślu b ić n aw et te g o d ru g ie g o krewno-

chęci mężczyzny, aby dopełnić związek poprzez

go. p o d p o rz ą d k o w u ją c w ła s n e s z c z ę ś c ie poczu-

współżycie seksualne z wybraną kobietą.

ciu o b o w iązk u w y d a n ia p o to m k a sw e m u zm arłe-

Booz modli! się w Rt 2,12. aby Rut otrzym a-

m u m ężow i i N a o m i. P o s tę p u ją c w te n sposób,

la nagrodę od Boga. pod którego skrzydła przy-

p o k azu je po raz kolejny, d la c z e g o k się g a ta wy­

szła się schronić. W zasadzie Rut prosiła więc

różnią ją ja k o n a jg o d n ie js z y p rz y k ła d osoby, któ-

Booza, aby wypełnił własną modlitwę, poniew aż

rą 31 ro zd ział K sięgi P rz y słó w o k r e ś la m ianem

w języku hebrajskim ..płaszcz” i .skrzydła" mają

..dzielnej n ie w ia sty ”.

podobny żródloslów.

Z a rz u ty p o d a d re s e m R u t i B o o z a są fałszy-

Motywacja działania Rut ujawnia się w na-

we i b e z p o d sta w n e . C h o ć ich s p o tk a n ie odbyło

zwaniu Booza „powinowatym” (posiadającym

się w c ie m n o śc i i w c z a s ie sn u , te k s t n ie sugeruje,

względem niej „prawo wykupu” ). Chodzi więc

aby ich z a c h o w a n ie w ja k iś s p o s ó b n a r u s z a ło za-

o pewien stan prawny. A zatem z punktu w idze-

sady m o ra ln e a lb o naw et s p e c ja ln ie o d b ie g a ło od

nia prawa izraelskiego, jej prośba nie była czym ś

n o rm sp o łe czn y ch p a n u ją c y c h w o w y m czasie

niezwykłym.

w śród czło n k ó w p o b o ż n e j re s z ty Iz ra e la .

P

ie r w s z a

K

się g a

Sa m u e l a

1,1 Czy Samuel był Lewitą czy Efraimitą?

blii. przedstawia swoją prośbę Bogu. N ie ma tu

Zobacz komentarz do I K r n 6.16.

jak najbardziej bezpośrednia. Gdyby tylko Bóg

stawiania żądań ani żadnych gróźb. Jej prośba nie ma formy ułożonej, rytualnej modlitwy. Jest

zechciał wejrzeć, gdyby tylko wspomniał o niej i dał jej syna. ona obiecuje Mu, żc nie wbije się

1,11 Czy Anna postąpiła słusznie, zawierając umowę z Bogiem?

w dumę, nie zapom ni o wdzięczności; wprost przeciwnie, odda swego syna (nigdy nie bierze pod uwagę, że może to byc dziewczynka) Bogu.

C z y ro z p a c z liw a m o d litw a A n n y o syna to właś­

Bóg nie musiał spełnić jej prośby. Jednak to,

c iw y sposób zw ra ca n ia się d o Boga. czy jest to

że to zrobił, wskazuje, iż uznał jej motywację za

raczej zły p rzy kła d postępow ania, polegający na

właściwą, a jej prośbę za uzasadnioną.

targow aniu się z B ogiem ? M o d litw a A n n y ma tyle w spólnego z nega­ tyw ną postaw ą targow ania się z Bogiem , co wiele

2 ,2 5 C zy B óg uniem ożliw ił synom

z naszych własnych m odlitw . C h o ć prawdą jest.

H eleg o odw rócenie się od grzech u ?

żc m ożn a nadu żyw ać przyw ileju posiadania bez­ pośred n ieg o dostępu do tronu Bożego, aby skła­

W jakim sensie było wolą Bożą, aby doprowadzić

dać swe prośby, je d n a k to Bóg decyduje o sto-

synów Helego do śmierci? C zy oznacza to. iż

sow n ości i m otyw acji danej prośby, a nie czło­

Bog w jakiś sposób rzeczywiście sprawił, że Hof-

wiek.

ni i Pinchas nic odw rócili się nigdy od grzechu ciekawe, w arto zauważyć bezpośred­

i zostali skazani na śmierć? C zy w związku z tym

niość i prostotę, z jak ą owa kobieta, należąca do

m ożna zatem powiedzieć, że obaj synowie naj­

grona w ielu bezpłodnych kobiet opisanych w B i­

wyższego kapłana, Helego, m ieli wolną wolę?

Co

S/,)n Testament

118

Pan m oże o dw rocie los b iednego i bog ateg o ( I Sm 2.6) i u tw ierdzić buntow ników i g rz e sz n i­

6 ,1 9 Ś m ie rć z a o g lą d a n ie A rki P rz y m ie rz a ?

ków w zatw ardziałości serca ( I Sm 2.25). N ieszczęsny Heli. będąc w podeszłym w ie­

Zobacz komentarz do 2 Sm 6,6-7.

ku. nie m iał ju ż sił zn osić zach o w an ia sw oich upartych synów. D o w cześniejszych przypadków bezdusznego trak to w an ia Izraelitów p rz y n o sz ą ­

8 - 1 2 C zy B óg c h c ia ł, ab y Izrae l miał

cych ofiary do przybytku ( I Sm 2,13-16), d o sz ła

k ró la ?

teraz jeszcze rozw iązłość (1 Sm 2,22 por. Wj 3S.8). Tego rodzaju ry tualna p ro sty tu cja, p rak ty ­ kowana u kanan ejsk ich

Tym . c o sp ra w ia , że p r z y to c z o n y frag m en t stano­

sąsiadów , w Izraelu

wa p rzy k ład tru d n y c h stw ie rd z e ń , n ie je s t fakt, żc

była surow o zak azan a (L b 25,1-5; Pw t 23,18; A m

z a w iera o n , ja k to n ie s łu s z n ie o k re ślili niektórzy

2.7-8).

k o m e n ta to rz y , p rz y d łu g ie d y w a g a c je rozczaro­

W końcu Heli otw arcie skrytykow ał p rze­

w a n eg o p ro ro k a . C h o d z i o to . że a ż d o niedaw­

w rotne i auto k raty czn e p ostępow anie sw oich sy­

na. w ię k sz o ść b a d a c z y S ta re g o T e sta m e n tu nie-

nów, jed n ak oni puścili jeg o u p o m n ien ie m im o

w y w o d ząc y ch się z n u r tu e w a n g e lik a ln e g o 1 żywi­

uszu: obaj nadal robili to, co im się p o d o b ało

ło siln e p rz e k o n a n ie , ja k o b y w I S m 8 - 1 2 od­

(1 Sm 2,25). W konsekw encji. Bóg po raz kolej­

kryli d w u z n a c z n o ś ć w p o s ta w ie w o b ec instytucji

ny okazał surow ość sw ego sądu. P o d o b n ie jak

k ró la, w' św ie tle n o s z ą c y c h z n a m io n a przym ierza

faraon w czasie niewoli Izraela b u tn ie o d rzu cał

słów 1 Sm 11.14 - 12,25.

w ezw ania d o naw rócenia, p o m im o tego. ż.e Bóg

W p rz e sz ło ś c i d o ś ć c z ę s to ro z d z ia ły 1 Sm 8

w swoim m iłosierdziu zsyłał na niego je d n ą plagę

- 12 u z n a w a n o za z b ió r n ie z a le ż n y c h opow iadań

po drugiej jak o zn ak , tak i tym razem Bóg p o sta ­ nowił. że zakończy ż.ycie synów H elego: był to wyrok nieodw ołalny. Czy była to decyzja niespraw iedliw a alb o zaskakująca? Ż a d n ą m iarą. Bóg o d w ielu lat m u­ siał wzywać o b u m ężczyzn d o naw rócenia, ale oni, po d o b n ie jak faraon, zm arnow ali w szystkie

■E w a n g e lik a liz m - ru c h m ię d zy w y zn a n io w y w łonie kon serw atyw n ego p ro testa n ty zm u , pow sta ły na począt­ ku X X w ie ku . E w a n g e lik a liz m w yzn a je pierw sze symbo­ le ch rze ścija ń skie (n p. A p o s to ls k ie W y zn a n ie Wiary, N ic e jsk o -K o n sta n ty n o p o lita ń s k ie

W y zn a n ie

Wiary),

akcentuje podstaw ow e tezy re fo rm a cy jn e (T y lk o Pismo.

te lala laski i wiele okazji d o zm iany sw ego życia,

T y lko C h ry stu s. T y lk o laską. T y lk o p rze z w iarę), traktu­

aż w końcu nie zo stało im w ięcej czasu . P oza

jąc je d n o cze śn ie in n e p ro b le m y do g m a tyczn e (w odróż­

tym. ich sytuację pogarszał fakt, że obaj pełnili

nieniu m .in. od fu n d a m e n ta lizm u ) ja k o drugorzędne. E. pod kreśla k o n ie c zn o ś ć o sobistej re la cji człowieka

służbę k apłańską, która n akładała n a nich p o ­

z B ogiem p rzez C h ry stu sa , w yrażającej się w odpowied­

dw ójną odpow iedzialność; za siebie sam ych o ra z

niej postaw ie etycznej; za ch ęca d o le k tu ry Pism a Świę­

za ludzi, którzy słuchali ich nauki i brali z nich

tego. m o d litw y i w pływ u na społeczeń stw o poprzez za­

przykład (Jk 3,1). Z grzeszyli zatem przeciw ko Bogu. Jeśli w tym p rzypadku w ygląda na to, że

angażow anie m isyjne, sp o łe czn e i naukowe. Inicrkonfcsyjność ew an gclikaln a (jego p rzed sta w icie le obecni są we w szystkich K o śc io ła c h protesta n ck ich , ja k i w Koś­

wyrok był surowszy i wykonany zn acz n ie szyb­

ciele R z y m s k o k a to lic k im ) po zw a la w zn o s ić się ponad

ciej niż zwykle, w ystarczy w ziąć pod uw agę zasa­

wiele sporn ych

dę podw ójnej odpow iedzialności, a słu szn o ść

cw an g clik a lizm u m ają różn e za p a tryw a n ia eklezjologi­

Bożego działania okaże się w pełni uspraw iedli­ wiona. Zobacz również kom entarz do W j 9.12.

kw estii ch rze ścija ń skich . Wyznawcy

czne (w yłączające jed n a k tzw. sukcesję apostolską), sakram en tolog iczn e (za w yjątkiem

sakramentalnego

odrodzen ia i tran ssu b stan cjacji), pneum atologiczne. ekum en iczn e i inne (przyp. tłum .).

119

Pierwsza Ks i ę

lub tradycji, częścio w o pop ierających m onarchię a częściow o w yrażających w obec niej nastaw ie­

ku

Samuela

nie stwierdza: „Oto Pan ustanowił nad wami króla”.

nie negatyw ne. Ten p o d ział m ial rzekom o od­

Pojawia się tu jednak istotna kwestia. Owe

zw ierciedlać ró żn e postaw y i reakcje w obec in­

pięć rozdziałów I Księgi Sam uela nie da się pro­

stytucji m o n arch ii i k rólestw a w Izraelu. O gólnie

sto podzielić na dwa wyraźnie różne zbiory opo­

rzecz b io rąc, frag m en ty I Sm 8.1-21; 10,17-27

wiadań; niejednoznaczność jest w idoczna we

oraz 12,1-25 o d czy ty w an o jak o w yraz krytycy­

wszystkich częściach, niezależnie od tego. do

zm u w obec m o n arch ii, n a to m ia st w 1 Sm 9.1-

której grupy je przypisano! W rzeczywistości

10.16 i 11.1-15 d o strz e g a n o nastaw ienie pro-mo-

chodzi więc o to. aby przede wszystkim wyjaśnić

n arch iczn e. P rzy jęcie takiej interp retacji tekstu

istnienie owej niejednoznaczności. Skąd bierze

staw ia n as p rzed d y lem atem : czy to m ożliw e, że

się ta postaw a łącząca w sobie zarów no pochw a­

Pism o Św ięte ró w n o cześn ie pochw ala i potępia

lę. jak i potępienie m onarchii w Izraelu?

pojęcie m o n arch ii?

Proponow ana w tym przypadku odpow iedz

D ru g i p ro b lem p ojaw iający się w dyskusji

na to pytanie jest zbieżna z wyjaśnieniem Rober­

na lem at 1 Sm 8 - 12 to kw estia kolejności w yda­

ta V annoya;, który przyczynę w idocznej dwu­

rzeń p rzed staw io n y c h w tej księdze. Pow szech­

znaczności upatruje w relacji przym ierza wyra­

nie tw ierd zi się. że o b e c n a k olejność jest wyni­

żonej w 1 Sm 11.14 - 12,25. A zatem nie tyle

kiem św iad o m ej in g eren cji późniejszego redak­

chodzi tu o sam ą instytucję królestwa, co o nt-

tora. p o d jętej ze w zględu na rozw ój tradycji.

dzaj królestw a i powody, dla których m iałoby ono

N a koniec, wielu bad aczy uw aża, że fragm en­

być ustanow ione.

ty zaw ierające n astaw ien ie p rzeciw ne m onarchii

Nie ulega w ątpliwości, że królestw o było

św iadczą o z m ian ach redakcyjnych dokonanych

w pełni zgodne z przym ierzem , jakie Jahw e za­

pod w pływ em tradycji d eu teronom icznej; argu­

warł z Izraelem . Tym. nad czym bolał Samuel

m ent ten o p iera się n a późnym datow aniu pow sta­

i co nie podobało się Bogu. była przede wszyst­

nia Księgi P o w tó rzo n eg o Praw a w okresie powy-

kim niewłaściwa m otywacja ludu dom agającego

gnaniow ym , tzn . w V lub IV w ieku przed Chr.

się króla: „aby byli jak wszystkie narody” (8.20)

K ażd e z tych tw ierd zeń w ym aga w yjaśnień.

i mieli króla, który by im przew odził w czasie

N ie ulega w ątp liw o ści, że w op o w iad an iach za­

wojny. Było to rów noznaczne ze złam aniem

w artych w 1 Sm 8 - 12 rzeczyw iście daje się do­

przym ierza i odrzuceniem Jahw e jako Suw erena

strzec p ew n e n ap ięcie. P erspektyw a ustanow ie­

(8.7; 10.19). Taka postaw a była puszczeniem

nia m o n arch ii w Izra elu b u d ziła liczne zastrzeże­

w niepam ięć troski, jaką Bóg okazywał im w prze­

nia. k tó re o tw arcie p o ru sz a n e są w 1 Sm 8.1-21:

szłości. Czyż dotychczas nie chronił ich i wielo­

10.17-27 o ra z 12.1-25.

krotnie nie szedł przed nimi w czasie bitwy?

Je d n a k nie n ależy z a p o m in a ć , że królestw o

Poniew aż lud okazał niew ierność, dom aga­

w ch o d ziło ró w n ież w zak res plan u B ożego i d o ­

ją c się króla w łaśnie z takiego pow odu, koniecz­

k o n ało się za Je g o zg o d ą. T ę w łaśnie część sw o­

ne było ostrzeżenie na tem at „sposobu | panowa­

jeg o p lan u Bóg ujaw nił ju ż w czasach M ojżesza

nia | króla” (dosłow ne tłum aczenie wyrażenia

(P w t 17,14-20). S tąd też. gdy S am uel przedstaw ił

miipal hammelek - 8.11). Jeśli tym. czego prag­

Saula ludow i, u czynił to w przek o n an iu , że jest

nął lud. była w spółczesna forma monarchii, lu­

on człow iekiem w ybranym p rzez Boga ( I Sm

dzie m usieli się przyzw yczaić także do wszelkich

10,24). W y b ó r S aula był w ynikiem podw ójnego p o u czen ia, ja k ie o trzy m ał Sam uel: „W ysłuchaj głosu ludu we w szystkim , co m ówi d o ciebie" (1 Sm 8,7 .2 2 ). C o w ięcej. I Sm 12,13 wyraź­

Robert Vannoy. Ctneiuni Rene*xil al Gilgul (Cherry tlili. N J. Mack Publishing. 1978). s. 288.

Sian Testament

120

n adużyć i problem ów z nią zw iązanych, nie tylko

p ełen z a w iro w ań p r z e b ie g te g o p ro cesu w róż­

d o przepychu.

nych m ie jsc a c h i w ró ż n y m c z a s ie . K ażda faza

F ragm ent I Sm 8.11-18 w ym ienia pięć p ro b ­

k o n fro n ta c ji ty ch s p r z e c z n y c h

koncepcji uwi-

lemów w spółczesnej m onarchii. O tym . że były

d a c z n ia z m ie n n e k o leje lo su w w alce pomiędzy

to problem y realn e św iadczą p o c h o d z ą c e m niej

tym i. k tó rz y b ro n ili s u w e re n n o ś c i Ja h w e, a tymi,

więcej z lego sam ego okresu d o k u m e n ty z Ala-

k tó rz y p ra g n ę li b a rd z ie j w id o c z n e j i współczes­

lach i U garit '. Była tam m ow a o p o b o rz e d o w oj­

nej fo rm y k ró le stw a .

ska. po d d ań stw ie lud n ości, p o w szech n ej konfi­ skacie p ry w atn eg o m ajątku, p o d a tk a c h i u tra c ie

N a jtr u d n ie js z y m

p r o b le m e m

dotyczącym

k o lejn o śc i w y d a rz e ń je s t z w ią z e k m ięd zy 1 Sm 11.14-15 a 1 S m 10,17-27. sz c z e g ó ln ie jeśli chodzi

w olności osobistej. Ten o p is „sp o so b u [p an o w an ia] króla" o k re ­

o w y p o w ie d ź z 1 S m 11,14: „ C h o d ź c ie , udam y się

ślał sp o só b fu n k cjo n o w ania królów na Bliskim

d o G ilg a i, ta m n a n o w o u s ta lo n a b ę d z ie władza

W schodzie.

k ró le w sk a ”.

P o trzeb n e

było je d n a k

z g ro m a ­

d zenie w M ispa (1 Sm 10.17-27). Tam S am uel

W y ra ż e n ie to s ta n o w i n a jb a rd z ie j przekonu­

k ró le­

ją c y d o w ó d n a p o tw ie r d z e n ie a rg u m e n ta c ji, że

stw a" (do sło w n e tłu m aczen ie w yrażenia m iśp ą t

w ro z d z ia ła c h ty ch d o k o n a n o p o łą c z e n ia róż­

ogłosił ludowi „sp o só b

[spraw ow ania]

h a m n flu k a h - 10.25). C zyniąc to, S am u el sta ra ł

nych o p o w ia d a ń . J e d n a k n a jp ro s ts z y m i najlep­

się złagodzić nap ięcie pom iędzy niew łaściw ą

szym w y ja ś n ie n ie m s e n s u p r z y to c z o n e g o zdania

m otyw acją, któ rą kierow ali się Izraelici d o m a g a ­

je s t u z n a n ie , że n ie o d n o s i się o n o d o Saula, ale

jący się króla, ich fałszyw ym i w y o b rażen iam i n a

d o o d n o w ie n ia w ie rn o ś c i w o b e c Ja h w e i Jego

tem at roli i funkcji króla, o ra z celem , d la k tó reg o

p rz y m ie rz a . J e s t to w e z w a n ie d o p o n o w n e j cere­

Jahw e pragnął ustanow ić króla dla Izraela. O g ło ­

m o n ii sz c z e g ó ło w o o p is a n e j w 1 S m 12. Takie

szona przez S am uela definicja „ sp o so b u [sp ra ­

w y ja śn ie n ie je s t n a jb a rd z ie j se n s o w n e i najlepiej

w ow ania | k rólestw a” w yraźnie o d ró ż n ia kró le­

p asu je d o ró w n o le g ły c h re la c ji o w stą p ie n iu Sau­

stwo Izraelitów od form y m o n arch ii p rak ty k o w a­

la na tr o n w I S m 10,17-27 o r a z 11,15.

nej przez sąsiednie narody.

T rzec i i o s ta tn i p ro b le m d o ty c z y rzekom ego

W Izraelu, zad an ie króla polegało na u c z e s t­

w pływ u tra d y c ji d e u te r o n o m ic z n e j na ta k zwane

nictw ie w panow aniu Jahw e nad n a ro d em o ra z

fra g m e n ty a n ty - m o n a rc h ic z n e . T rz e b a przy tym

przestrzeganiu praw , przepisów i obow iązków

p a m ię ta ć , że ci, k tó rz y b r o n ią tej tezy. pow stanie

wynikających z p rzy m ierza zaw artego za czasów

K sięgi P o w tó rz o n e g o P ra w a d a tu ją n a V lub IV

M ojżesza. Tak więc n o rm ą dla n aro d u izraelsk ie­

w iek p rz e d C h r., n ie u z n a ją c M o jż e sz a za jej au­

go miał być „sposob [spraw ow ania] k ró lestw a”

to ra, ja k n a le ż a ło b y u c z y n ić .

a nie „sposób [pan o w ania] króla".

Ich

a r g u m e n ta c ja

ro d z i

k ilk a odrębnych

Kwestia kolejności o pow iadań nie p rzy sp a­

tru d n o ś c i. Ju ż d a w n o te m u J u liu s W ellhausen4

rza aż tylu tru d n o ści. Biorąc pod uw agę nap ięcia

(1 8 4 4 -1 9 1 8 ) w y k azał b łą d tej k o n cep cji: pom i­

tam tego okresu - ró żne postaw y w obec m o n a r­

m o całeg o sw ego rz e k o m e g o w y d źw ięk u anty-

chii o raz praw ow itość jej u stanow ienia - łatw o

m o n a rc h ic z n e g o . K sięga P o w tó rz o n e g o Prawa

m o żn a zrozum ieć fakt, że tekst odzw iercied la

u sta n a w ia p o zy ty w n e „p raw o k ró la ” (P w t 17,1420 ). zan im je s z c z e Iz ra e lito m p rzy sze d ł do gło­ wy pom ysł, aby m ieć k ró la. P o za tym , postaci

Mendelson. 1.. Samuel's Denunciation o f Kingship in Light o f Akkadian Documents from Ugarit, „B u lletin o f the Am erican Schools o f O rien tal Research” (1956). s. 17.

143,

Z nany b ib lista n ie m ie ck i, a u to r k on cep cji czterech źródeł Pięcioksię gu (przyp. tłum .).

121

Pierwsza Księga Samuela

D aw ida, E ze c h ia sz a i Jo z jasza przedstaw ione

Ban zaplanował ustanowienie króla nad Izrae­

w 1 i 2 K sięd ze K rólew skiej (kolejne księgi, któ­

lem . co wyraźnie stwierdza Pwt 17.14. Jeśli jed­

rym

deutcronom iczny

nak ród. który mial dzierżyć berło władzy wywo­

p u n k t w id zen ia i w pływ tej tradycji) rów nież cha-

dził się z plemienia Judy, to dlaczego Bog -

ra k te ry z u ją się w y raźn ie pozytyw nym nastaw ie­

z perspektywy czasu i ku rozczarowaniu Saula -

niem d o m o n a rc h iis.

mógł powiedzieć, że to Saul ma zostać królem?

c z ę s to

p rzy p isu je

się

N ie m a w ątp liw o ści, że Księga Pow tórzone­

Rozwiązania tego problemu nie należy szu­

go P raw a m iała g łęboki w pływ na w ydarzenia

kać w niezdecydowanej postawie Samuela wo­

o p isa n e w 1 S m 8 -1 2 , je d n a k nie da się wykazać,

bec Saula, ponieważ wyraźnie widać, że Saul od

że k tó re ś z n ich je s t w ynikiem późnej redakcji

początku byt także wybrańcem Boga ( 1 Sm 9.16:

o p a rte j n a rew izjo n isty czn y m podejściu d o gene­

10.1.24; 12,13).

zy m o n a rc h ii w Izra elu , podejściu ukształtow a­

Pan dozwolił, aby wybór ludu padl na czło­

nym w czasie w y g n an ia lub w okresie później­

wieka, którego zewnętrzne cechy od razu wywarły

szym .

na ludziach pozytywne wrażenie. Królestwo Saula

N a k o n iec m o ż n a w ięc stw ierdzić, że żadne

było wyłącznie królestwem ziemskim, z całym

z z a s trz e ż e ń w y su n ięty ch powyżej nie stanowi

jego przepychem i widowiskowością, które tak

d o w o d u na b rak sp ó jn o śc i lub jed n o liteg o punk­

bardzo imponują zwykłym śmiertelnikom.

tu

w id zen ia.

Co

n ajw ażniejsze, perspektyw a

Niestety. Saul nie był skłonny rządzić w po­

p rz y m ierza o p isa n a w 1 Sm 11.14 - 12,25 stano­

kornej uległości wobec praw, zarządzeń i przyka­

wi n a jle p sz ą p o d sta w ę sp ó jn o ści i historycznej

zań pochodzących z góry. Dając ostateczny do­

w iary g o d n o ści zn an y ch n am dziś relacji zawar­

wód swojej postawy, postanowi! nie czekać do

tych w tej księd ze.

czasu wyznaczonego przez Samuela. Gdy Saul przyjął na siebie obowłązki kapłana, łamiąc swój królewski status. Bóg uznał, że nie dotrzyma

13,13-14 C zy Bóg m ógł ustanow ić

obietnicy, jaką złożył, wyznaczając go na króla. Królestwo, jakie Samuel ustanowił pod Bo­

k ró lestw o S a u la ?

żym kierownictwem było wyjątkowe. Była to teoD lacze g o S am u el n a d ługo przed objęciem tronu

kracja; m onarchia izraelska miała funkcjonować

i u p a d k ie m

na mocy autorytetu i suwerenności samego Jah­

S au la m ógł pow iedzieć, że Bóg

utw ierd ziłb y p an o w an ie d om u Saula nad Izrae­

we. Kiedy naruszone zostały warunki tego przy­

lem n a w ieki, jeśli w R d z 49,10 przywilej ten zo­

mierza, zachwiał się cały „sposób [sprawowania!

stał p rzy o b iecan y p lem ien iu Ju d y (a nie Benia­

królestwa" (1 Sm 10,25).

m in a, z k tó reg o p o ch o d ził Saul)? Oczywiście

C hoć takie wyjaśnienie może być wystarcza­ jące na krótką metę, jak poradzić sobie z kwestią tego. że Bóg obiecał królestwo rodowi z plemie­

5 M o n a rch ia obo k pewnych zalet miała lakże istotne wady

wskazywane przez

Biblię. W 1 Sm 8.7: .M n ie od­

rzucaj;) jako króla nad sobą (...)" - te słowa wypowie­ dział Bóg wobec żądań Izraelitów, aby ustanowić króla.

nia Judy a nie synowi Kiszą Bieniamity? Czy Bog rzeczywiście dałby rodzinie Saula władzę nad częścią a nawet całym narodem, gdyby Saul oka­

M o n a rch ia nie była konieczna do doświadczania Boże­

zał posłuszeństwo i zachował Jego przykazania?

go błogosławieństwa, jak dow iodła wcześniej ustano­

A m oże autor, a zatem i sam Bóg. traktowali oba

w iona w Izraelu leokracja. cz y li władza Boga realizowa­ na przez proroków, kapłanów i sędziów. M onarchiczne

południowe plem iona Judy i Beniamina jako jed­ no? W takim przypadku, obietnica złożona Ju­

żądania narodu w jak im ś stopniu wynikały z ludzkiej grzeszności, braku w iary i konform izm u wobec świata

dzie mogła się spełnić równie dobrze na Saulu.

(przyp. red.).

jak i na Dawidzie.

S ta n Teslam cm

122

Sam o Pismo Święte potw ierdza, t e p le m io ­ na Beniamina i Judy uw ażano za je d n o plem ię:

den s p o s ó b n ie u n ie w a ż n ia ła te g o . c o Bóg wcześ­ n iej o b ie c a ł p le m ie n iu J u d y i d o m o w i Dawida

mówi: J e g o zaś synowi IS a lo m o n a I

ró w n ie ż i w p r z y p a d k u S a u la B óg m ó g ł dotrzy.

dam jed n o pokolenie, aby przez to zachow ać

m a ć o b ie tn ic y . T ak ja k J e r o b o a m o w i, tak też

przed sobą ród mego sługi. Dawida, po w szystkie

i Saulow i B óg p rz y rz e k ł 10 p le m io n północnych.

I Kri II.

czasy w Jeruzalem ". Jeśli te dwa plem iona m ogły

O s ta tn ia m o ż liw o ś ć z a k ła d a , że S au l otrzy­

być później traktow ane jak o „jedno", nie m o żn a

m ał p ra w d z iw ą , c h o ć

mieć nic przeciwko w cześniejszem u zasto so w a­

trw a łe j d y n a s tii n a d ( p ó ł n o c n y m ) łz ra c le m . Jed­

h i p o te ty c z n ą

obietnicę

nak P a n z p e w n o ś c ią w ie d z ia ł, ż c S a u l nie spro­

niu podobnego zabiegu. Ostatecznie jest to jed n o z tych pytań, k tó­ rych nie da się do końca rozw iązać, p o niew aż

sta w y zw an iu , k tó r e p r z e d n im

p o sta w ił. Bóg

w y b rał g o . p o n ie w a ż c h c ia ł, a b y p o słu ż y ł jako

się

n e g a ty w n y p rz y k ła d s ta n o w ią c y p rzeciw ień stw o

w umyśle samego Boga. W ydaje się jed n ak rze­

D a w id a , k tó re g o p o s tę p o w a n ie b y ło ta k od m ien ­

potrzebujemy inform acji,

które

znajdują

czą istotną, aby zaproponow ać przynajm niej kil­

ne. M o ż n a w ię c u z n a ć te n w y b ó r z a przygotow a­

ka propozycji.

nie g r u n tu d o u s ta n o w ie n ia p ra w o w ite g o króle­

innym możliwym rozw iązaniem jest u zn a­ nie. żc Bog mógł rzeczywiście pragnąć, aby to

stw a, ja k ie B óg m ia ł z a w s z e w s w o ic h p la n a c h . Z o b a c z ró w n ież k o m e n ta r z d o 1 S m 8 -1 2 .

Juda. a więc w końcu Dawid, panow ał nad Izrae­ lem. Istnieje jednak m ożliwość, że rod Saula otrzymałby 10 plem ion północnych po p odziale

15.11 C z y B ó g z m ie n ia z d a n ie ?

królestwa Izraela, co Bog. w swej w szechw iedzy, mógł przewidzieć. Takie w yjaśnienie byłoby rów ­

Z o b a cz k o m e n ta r z d o R d z 6 .6 ; I S m 15,29.

nie łatwe do przyjęcia. Jednak najlepiej założyć, że Bog zgodził się wyznaczyć Saula na króla, szanując wolę ludu.

15,18 W y b ij d o n o g i g r z e s z n ik ó w ! 6

Choć Pan zgodził się. nie byl to przejaw Jeg o własnej woli: po prostu dopuścił, aby lak się sta­

P ogląd, że Bóg S ta r e g o T e s ta m e n tu j e s t Bogiem

ło. Ostatecznie, sprawdziło się to. czego Bog sp o ­

m iło ści i m iło s ie rd z ia p o d w a ż a się p r z e d e wszyst­

dziewał się od początku: na ch arak terze Saula

kim w' o p a rc iu o B o ż e p r z y k a z a n ie zabijania

była skaza, która doprowadziła do jego u p ad k u .

w szy stk ich m ę ż c z y z n , k o b ie t i d z ie c i należąc y ch

Tym niemniej, m ożna opisać Saula. o d n o sz ąc się

d o sie d m iu lub o ś m iu n a r o d ó w k a n a n e js k ic h .

do lego. kim mógł się stać w królestw ie Boga

Jak to m o ż liw e , że B óg p o c h w a la ł lu d o b ó jstw o

i w królestwie Izraela, gdyby nie owa skaza.

całej g ru p y lu d zi?

Da się także połączyć oba te rozw iązania -

P róby o s ła b ie n ia w y m o w y te g o n a k a z u lub

m ożna więc uznać, że w ram ach d o p u stu . Bog

z ła g o d z e n ia je g o b r u ta ln e j rz e c z y w is to ś c i są od

mógł utwierdzić na wieczność w ładzę Saula nad

sa m e g o p o c z ą tk u s k a z a n e n a p o r a ż k ę . B oże na­

10 północnymi plem ionam i, nic odm aw iając

kazy są zbyt j a s n e i z b y t w ie le te k s tó w m ówi

domowi Judy prawa do dwóch południow ych

o sk a z a n iu cały ch g r u p lu d n o ś c i n a zn isz c z e n ie :

plemion, zgodnie z obietnicą w Rdz 49.10. Inte­

W j 23.32-33; 34.11-16 o r a z P w t 7.1-5; 20.16-18.

resujące potwierdzenie tej m ożliwości zaw iera

W w ię k sz o śc i ta k ic h s y tu a c ji p o ja w ia się po­

1 Kri 11,38, gdzie kroi Jeroboam otrzym uje

jęcie berem , c h a r a k te r y s ty c z n e je d y n ie d la S tare­

obietnicę trwałej dynastii, na podobieństw o obietnicy, jaką Bog złożył krolowi D awidowi. Skoro obietnica skierowana do Jeroboam a w ża­

‘ Z a Biblią W arszaw ską 1975 (p rz y p . tłu m .).

123

Pierwsza Księga Samuela

go Testam entu. O znacza o n o „klątwę”, „to. co

Narody te zostały oddzielone, aby zapobiec

zostało obłożone klątwą" lub „to. co było prze­

zepsuciu Izraela i reszty świata (Pwt 20.16-18).

znaczone na zniszczenie". Zasadniczym sensem

Kiedy naród zaczyna składać bożkom ofiary ca­

tego pojęcia jest „odłączenie”; jednak stan taki nie był wynikiem pozytywnego pojęcia uświęce­

łopalne z własnych dzieci (Kpi 18.21) i oddaje się sodomii, współżyje ze zwierzętami oraz dopusz­

nia, polegającego na wyłączeniu kogoś lub cze­

cza się innych obrzydliwości (Kpł 18.25.27-30).

goś z pow szedniego użytku i oddanie tej osoby

nadchodzi dzicn. w którym skończy się Boża

lub rzeczy na służbę i chw alę Boga. W tym przy­

cierpliwość i miłosierdzie.

padku chodziło o coś zupełnie przeciwnego: wy­ łączenie w ccłu zniszczenia.

Podobnie jak chirurg nie waha się am puto­ wać kończynę dotkniętą gangreną, nawet jesli

Bóg przeznaczał takie rzeczy lub osoby na

musi przy okazji odciąć kawałek zdrowej tkanki,

zniszczenie, poniew aż stanow czo i niewzrusze­

tak sam o musi postąpić Bog. Nie jest to przykład

nie przeszkadzały one lub sprzeciwiały się reali­

czynienia zła. aby osiągnąć dobro; to usuwanie

zacji Jego planów przez dłuższy czas. Takie

raka. który mógłby zarazić resztę społeczeństwa,

„przeznaczenie

a ostatecznie zniszczyć pozostałe dobro.

na

zniszczenie"

stosowano

w Starym T estam encie raczej rzadko. Było ono

Bog mógł równie dobrze wykorzystać w tym

zarezerw ow ane dla łupów w południowym Kana­

celu zarazę, klęski żywiołowe, głód. choroby lub

anie (L b 21.2-3) o raz m iast: Jerycha (Joz 6,21).

cokolwiek innego. Posłużył się jednak narodem

Aj (Joz 8,26). M akkedy (Joz 10.28) i C hasor

wybranym, aby ukazać swoją potęgę, jednak za­

(Joz 11,11).

rzucanie Bogu okrucieństwa jest w tym przypad­

W skierow anej do A bram a zadziwiającej

ku równic niesprawiedliwe, co w odniesieniu do

przepow iedni. Bóg oznajm ił mu. że jego potom ­

powszechnego biegu losów świata, gdzie docho­

kowie zostaną wygnani i będą cierpieć ucisk

dzi do takich samych nieszczęść.

przez 400 lat (zaokrąglenie 430 lat), zanim Bóg

Uwzględniając działania opatrzności Bożej,

wyprowadzi ich z kraju niewoli. Powodem takie­

uznajemy, że poszczególni ludzie mają udział

go długiego oczekiw ania, jak wyjaśnia Rdz

w życiu swoich rodzin i narodow. Z tego powo­

15.13-16. był fakt. że Je sz c z e nie wypełniła się

du. każdy z nas. ma udział zarowno w nagro­

m iara winy A m orytów [K ananejczykow )" . Tak

dach, jak i karach odnoszących się do rodzin lub

więc Bóg czekał, podczas gdy Am alekici i inne

narodów. Naturalnie dotyczy to także tak zwa­

plem iona kananejskie powoli powiększały swoją

nych niewinnych ludzi; jednak nawet ten argu­

winę. m nożąc grzeszne uczynki. Bóg nigdy nie

m ent zakłada naszą wszechwiedzę, której prze­

śpieszył się. aby wylać na nich swój gniew; w swej

cież nie posiadamy. Gdyby w pogańskich naro­

lasce i m iłosierdziu czekał, aż się nawrócą i prze­

dach kananejskich oszczędzono kobiety i dzieci,

staną pędzić ku sam ounicestw ieniu.

ile czasu minęłoby, zanim pojawiłoby się ko­

Nie znaczy to bynajm niej, że Izraelici nie

lejne pokolenie dorosłych podobne do swych

mieli nic na sum ieniu. Pwt 9.5 staw ia sprawę jas­

kraj w posiadanie, lecz z powodu nicgodziwości

przodków? Dlaczego Bog był tak nieustępliwy wobec Amalckiiów? Kiedy Izraelici z trudem pokony­ wali pustynię, zmierzając do Kanaanu. Amaleki­

tych ludów".

ci napadali na słabych, chorych oraz starszych

no: „Nie dzięki twojej sprawiedliwości ani pra­ wości serca twojego ty przychodzisz wziąć ich

i brutalnie ich mordowali. Mojżesz przypominał: „Pamiętaj, co ci uczynił Amalek w drodze, gdys wyszedł z l.giptu. Zaszedł ci drogę i napadł na Za Biblią Poznańską I97S (przyp. tłum .).

wszystkich osłabionych, na twoje tyły. gdys ty był

Ssarr Testament

124

zmęczony i wyczerpany, on Boga się nie lękał

inne w ydają się d y sk re d y to w a ć w szelkie ofiary

(Pwt 25.17-18).

p o d o b n ie ja k I Sm 15,22. Ja k p o g o d zić ze sobą

Niektórzy kom entatorzy zwracają uwagę, że

tę p o z o rn ą sp rz e c z n o ść ?

Amalekici nic dopuszczali się jedynie grabieży

Bóg nie c z e rp ie saty sfak cji z zewnętrznego

czy walki o ziemię; atakowali oni naród wybrany,

aktu ofiary. C o w ięcej, sk a rż y się; „N ie chcę

aby zdyskredytować żywego Boga. N iektórzy do­

przyjm ow ać cielca z tw eg o d o m u ni kozłów ze

strzegają oznaki nieustępliwej wrogości Amale-

sta d tw oich. (...) G d y b y m był g ło d n y , nie musiał­

kitów w całym Starym Testam encie, łącznie

bym to b ie m ów ić, b o m ó j je s t św iat i to. co go

z

n a p e łn ia ” (P s 5 0 .9 .1 2 ).

największym

bestialstwem

zaplanowanym

z inicjatywy Hamana, aby w jednym dniu zabić

D aw id ró w n ie ż o trz y m a ł g o rz k ą lekcję na

wszystkich Żydów mieszkających na terenie im­

ten tem at. Po tym . ja k z g rz e sz y ł z Batszebą

perium perskiego (Lst 3.8-11). Wielu uważa, że

i otrzym ał u p o m n ie n ie o d p ro ro k a N atan a. Da­

i Haman był Amalekitą. Jego postępowanie było­

wid w yznał; „M oją o fiarą. B o że. d u c h skruszony,

by zatem ostatecznym dowodem głęboko zako­

nie gardzisz. Boże. s e rc e m p o k o rn y m i skruszo­

rzenionej w tym narodzie nienawiści do Boga,

n ym ” (P s 51.19). G d y D aw id z ro z u m ia ł, że Bóg

która ujawniła się wobec wybranego przez N iego

p atrzy p rzed e w szy stk im n a se rc e , m ógł powie­

narodu, wybranego po to. aby sprowadzić b ło g o

dzieć; „W tedy b ę d ą C i się p o d o b a ć p raw e ofiary,

sławieństwo na cały świat.

dary i ca ło p a le n ia , w ted y b ę d ą sk ła d a ć cielce na

W Lb 25.16-18 oraz 31.1-18 Izrael otrzym ał również nakaz toczenia wojny, by wytępić wszyst­

Twoim o łta rz u ” (P s 51.21). W ypow iedź

S a m u e la

p o tw ie rd z a

orędzie

kich Madianitów z wyjątkiem małych dziewczy­

proroków ; p o w ie rz c h o w n e a k ty k u ltu i rytuały,

nek. ponieważ naród ten sprowadził ich na drogę

w ykonyw ane bez d u c h a p o s łu s z e ń s tw a , nie mają

bałwochwalstwa i niemoralności. Nie tyle chodzi­

zasad n iczo żad n ej w a rto śc i w o c z a c h Bożych ani

ło o sam kontakt z cudzoziemcami, co o zagroże­

nie p rzy n o szą p o ży tk u ofiaro d aw cy .

nie, jakie stanowili dla relacji Izraela z Bogiem.

D latego też p ro ro k Iz a ja sz g an ił naród za

Dlatego też z Bożego nakazu Izraelici mieli zła­

pusty rytualizm . Ja k i se n s, u b o lew ał prorok,

mać potęgę Madianitów. zabijając wszystkie dzie­

m ają w szystkie ofiary, św ię ta now iu, szabaty,

ci płci męskiej oraz kobiety, które obcowały już

zw oływ anie św iętych

z mężczyzną i mogły jeszcze rodzić.

dziedzińców św iątyni P ań sk ie j? D la B oga cała ta

z e b ra ń

i w ydeptyw anie

Teksty Pwt 2.34; 3.6; 7.1-2 oraz Ps 106.34

gorliw ość je s t d o teg o sto p n ia bezw artościow a,

dostarczają kolejnych przykładów zastosow ania

że stw ierdza, iż to w szystko ju ż M u o b rzy d ło (Iz

zasady lierenu na mocy której m ieszkańcy Kana-

1.11-15). Z am ia st tego p o trz e b a n a w ró c e n ia ser­

anu mieli byc przeznaczeni na bezwarunkową

ca. aby przygotow ać się n a s p o tk a n ie z Bogiem.

ofiarę dla Boga.

Izajasz naw ołuje; „O bm yjcie się. czyści bądźcie!

Zobacz również komentarz do Lb 25,7-13; 2 Kri 6.21-23.

(...) C h o d ź cie i s p ó r ze M n ą w iedźcie! - mówi Pan. C h o ćb y w asze g rzech y były ja k sz k arłat, jak śnieg wybieleją; ch o ćb y c z e rw o n e ja k purpura, stan ą się ja k w ełna” (Iz 1,16.18). D o p ie ro wtedy

15,22 Czy Bóg znajduje upodobanie w ofiarach?

będzie m o żn a sk ład ać ofiary m iłe Bogu. Jerem iasz w ypow iada tę sa m ą skargę. ..Nie podobają Mi się w asze ca ło p a le n ia , a wasze

Choć niektóre teksty biblijne zawierają zalecenia

krwawe ofiary nic są Mi p rz y je m n e ” ( J r 6.20).

dotyczące składania ofiar całopalnych lub c o

U fność, jaką naród w ybrany p o k ład ał w pustych

dziennych dla Boga (np. Wj 29,18.36; Kpi 1 - 7 ) ,

rytuałach, była tak złudna, że w d alszych słowach

125

Pierwsza Księga Samuela

Jerem iasz p rz y p o m in a , iż Bóg w cale nic do m a­ gał się ofiar, gdy w yprow adzi! swój lud z Egiptu

15,29 Czy B ó g rzeczywiście nic zm ienia zdania?

(Jr 7.22). P ra g n ął je d y n ie , aby M u zaufali. Z a­ wsze istn iała jednak, p o k u sa , by uczestnictw o

W niniejszym wersecie mamy wyraźne stwier­

w u ro czy sto ściach w św iąty n i, b ezduszny rytua-

dzenie na tem at prawdom ówności i niezmienno­

lizm alb o d u m a z p o sia d a n ia Słowa B ożego stały

ści Boga. Jednak w innych miejscach Starego

się w ażn iejsze n iż ak ty w n a o d p o w ied ź na to Sło­

T estam entu czytam y o tym. że Bóg czegoś żało­

wo (J r 7.9-15.21-26; 8.8-12).

wał i że zmienia! zdanie. Czy zatem Bóg zmienia

N ie

m n iej

sta n o w c z e

były

n ap o m n ien ia

zdanie? Jeśli tak. czy to podważa Jego prawdo­

O zcasza (O z 6 .6 ) i M ic h easza (M i 6.6-8). Poku­

m ów ność lub Jego niezmienny charakter? Jeśli

sa p o w ierzch o w n eg o p rzeży w an ia religii i odw o­

nie. jak należy rozum ieć takie fragmenty Starego

ływanie się d o niej tylk o w sy tu a cjach w yjątko­

T estam entu?

wych była czy m ś zn a n y m a ż za d o b rze.

N a początek łatwo m ożna znaleźć potwier­

U p o m n ie n ie S am u ela n ależy d o tej sam ej

dzenie. że istota i charakter Boga. a więc Jego

grupy zarzu tó w . J e g o tre ść u jęto w ram y poezji,

zdecydow ana wola karania grzechu i nagradza­

p o d o b n ie ja k n ie k tó re z w ypow iedzi przytoczo­

nia cnoty, pozostają niezm ienne (por. Ml 3,6).

nych w cześn iej, n a d a ją c m u przy tym form ę

Są to absolutne i bezwarunkowe prawdy, których

przysłow ia. W y n ik ającą z niego praw dę m o raln ą

naucza Pism o Święte. Nie oznacza to jednak, iż

należy ro zu m ieć w se n sie w zględnym . C zęsto

wszystkie Jego obietnice i ostrzeżenia są w rów­

przysłow ie k ry ło w so b ie w ezw anie d o ustaw ie­

nym stopniu bezwarunkowe. Wiele z nich opiera

nia p rio ry tetó w . D lateg o te ż n ależy je odczyty­

się na wyraźnym albo domyślnym warunku.

wać w se n sie „n ajp ierw to , a p o tem ta m to ”.

Klasycznym przykładem takiego warunko­

O czyw iście ta „lep sza" część przysłow ia je s t uka­

wego nauczania jest Jr 18.7-10: „Raz postana­

zana ja k o w y raźn y p rio ry te t. Z tego nie wynika

wiam przeciw narodowi lub królestwu, że je wy­

jed n ak , że to , czem u się zap rz e c z a lub czego nic

plenię. obalę i zniszczę. Lecz jeśli ten naród,

uznaje się za „lep sze", je s t p rzez Boga o d rzu ca­

przeciw którem u orzekłem karę, nawróci się ze

ne. T ak a a rg u m e n ta c ja byłaby d ow odem ignoro­

swej nieprawości, będę żałował nieszczęścia, ja­

w ania stru k tu ry p rzysłow ia.

kie zamyślałem na niego zesłać. Innym razem

Bóg p rzy jm u je ofiary, ale nie p ragnie ich

postanaw iam , by jakiś naród lub królestwo

kosztem p ełn eg o p o słu szeń stw a w obec swego

utw ierdzić i rozkrzewić. Jeżeli jednak czyni wo­

Stówa an i ja k o n am iastk i o so b istej relacji opartej

bec Mnie zlo. nie słuchając mojego głosu, będę

na m iłości i zau fan iu . O fiary w chodziły jed n ak

żałował pom yślności, jaką postanowiłem go ob­

w zakres ek o n o m ii S tareg o T estam en tu . O fiary

darzyć".

ze zw ierząt nie są ju ż d ziś p o trzeb n e, poniew aż

Ta zasada jasno wyraża warunek, stanowią­

naszą ofiarą byt C h ry stu s, ofiarow any raz na za­

cy podstawę większości Bożych obietnic i grożb.

wsze (l-lbr 10,1-18). Tym niem n iej, zasada pozo­

nawet wtedy, gdy nie jest on wyraźnie sformuło­

staje ta k a sam a: jak i je s t sen s dokonyw ania ze­

wany. lak jak w przypadku Jonasza. Dlatego też,

w nętrznych aktó w religijnych, jeśli taka religijna

kiedykolwiek Bog nie spełnia obietnicy ani nie

aktyw ność nie jest zak o rzen io n a w posłuszeń­

realizuje groźby, którą zapowiedział, jest na to

stwie serca w w ierze? P raw dziw a religijność ma

oczywiste wyjaśnienie: we wszystkich takich

swoje ź ró d ło w sercu, a nie w aktach kultu czy

przypadkach zm iana nie dokonała się w Bogu.

w szatach liturgicznych i obrzęd ach!

ale w człowieku albo w' narodzie.

Z obacz rów nież korne m a rz do 19.21.

Ps 51.18-

Oczywiście niektóre z Bożych obietnic są bezwarunkowe, ponieważ opierają się wyłącznie

Stan Testament

126

płaszczy źn ie etycznej

na Jego m iłosierdziu i łasce. Należą do nich:

każdego człow ieka n a

prz> m ierze dotyczące żywiołów po potopie ( Rdz

gdzie człow iek o k azu je sw oją postaw ę wobec

8.22): o b ietn ica zbaw ienia w w ielokrotnie pow ta­

woli Bożej.

rzanym przym ierzu zaw artym z A braham em .

K iedy g rzech lub n a w ró c e n ie zm ieniają na­

Izaakiem . Jak u b em i Dawidem : o bietnica N ow e­

szą relację z B ogiem . Je g o zm ien iające się reak­

go Przym ierza: oraz obietnica nowego nieba

cje w sto su n k u d o n a s w żad n y m stopniu nic

i nowej ziem i.

w pływ ają na sta n z a s a d n ic z e j szczęśliw ości, ja­

Jak aż więc zm iana dokonała się w Bogu. że

kiej Bóg d o św ia d c z a w sw ej isto cie, podobnie jak

w I Sm 15.11 czytam y takie o to słowa: -Ż ału ję

bó stw o C h ry stu s a nie m ia ło w pływ u na Jego

tego. że Saula ustanow iłem królem , gdyż ode

zd o ln o ść rzeczy w isteg o c ie rp ie n ia na krzyżu za

m nie o d stąpił i nie wypełniał m oich przykazań".

n asze grzechy.

Jeśli Bóg jest niezm ienny, dlaczego ..żałował", że uczynił Saula królem ?

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do R dz 6,6: Jon 4.1-2.

Bog nic jest bezdusznym au to m atem , który nie potrafi reagować na innych: jest O n żyjącą osobą, która faktycznie reaguje na innych, po­

16.1-3 C zy Bóg a p ro b u je oszustw o?

d o b n ie jak my reagujem y na siebie naw zajem , ale w znaczn ie bardziej autentyczny sposób. D late­

N a pierw szy rzu t o k a. B óg z d a je się nakłaniać

go też słowo żałować, w ystępujące w tym w erse­

S am u ela d o k łam stw a a lb o p rz y n a jm n ie j do pod­

cie o raz w innych m iejscach Pism a Św iętego,

stępu. C z y o z n a c z a to, iż w p ew n y ch okolicznoś­

użyte jest w o d n iesieniu do dw óch różnych po­

ciach Bóg p o ch w ala u c ie k a n ie się d o kłamstwa,

jęć. Pierw sze, o pisuje reakcję Boga na po sz cze­

aby o sią g n ą ć w ięk sze d o b ro ?

gólne osoby, n ato m iast drugie, w yraża Jego w ier­

M ów ienie n ie p ra w d y je s t zaw sze złem mo­

ność sam em u sobie o ra z w łasnym m yślom i pla­

ralnym . P ism o Ś w ięte n ig d y n ic uspraw iedliw ia m ów ienia k łam stw a a n i p ó łp raw d y . W ynika to

nom . W spom niany w erset stw ierdza więc. że Bog

z faktu, że Bóg je s t p ra w d o m ó w n y i z n atury jest

zm ienił swoje postępow anie w obec S aula. aby

sa m ą p raw d ą. Ja k ie k o lw ie k o d s tę p s tw o od praw­

p o zo stać w ierny sw ojej istocie i charakterow i.

dy byłoby d la N ieg o z a p rz e c z e n ie m siebie same­

Żal Boga nie jest. w przeciw ieństw ie d o żalu o d ­

go ja k o Boga.

czuw anego przez ludzi, dow odem niezd ecy d o ­

C ó ż z a tem p o w ied zieć n a te m a t Bożej rady

w ania. To raczej przejaw zm iany B ożego p o stę­

u d zielo n ej S am u elo w i, k tó ry c z u je o p o ry przed

pow ania w obec d anego człow ieka, w' odpow iedzi

n am a sz c z e n ie m D aw id a, w ied ząc , że Saul już

na zm ianę, jak a w nim zaszła. A zatem to w Sau-

pała z a z d ro śc ią i g o tó w je s t z a b ić p ro ro k a Samu­

lu d o k o n ała się zm iana. P roblem em było jeg o

ela. gdyby ten o śm ielił się n a m a ś c ić kogoś inne­

w ybiórcze p osłuszeństw o, jeg o k rn ąb rn e serce

go z a m iast niego? C z y B oża ra d a je s t tylko „pre­

i pożądliw ość.

tek ste m ", ja k tw ie rd z ą n ie k tó rz y kom entatorzy?

Tw ierdzenie. iż Bóg jest niezm ienny, nie jest ró w n o zn aczn e z uznaniem , że nie m oże O n d o ­

C zy je s t to raczej m ilcząca z g o d a na mówienie niepraw dy w' tru d n e j sy tu a cji?

św iadczać żalu. sm utku czy bólu. G dyby Boża

N ajw ażn iejsze z n a c z e n ie m a w tym wypad­

niezm ien n o ść m iała ozn aczać tra n sc e n d e n tn e

ku w yraz ja k . S am u el nie kw estio n o w ał tego, czy

oderw an ie o d ludzi i w ydarzeń, byłby to stan

pow inien iść ani naw et czy p o w in ien n a m a ś c ić

o kupiony o g ro m ną ceną. W rzeczyw istości Bóg

tego. k tó reg o w ybrał Bóg; c h c ia ł je d y n ie wiedzieć

w chodzi w relacje z ludźm i, dając tym sam ym

jak m iał tego d o k o n ać. Bóg p o ra d z ił m u. aby za­

dow ód, iż pragnie reagow ać na postępow anie

brał ze so b ą ofiarę, c o S aul. czy ktokolw iek inny.

127

Pierwszo Księga Samuela

mógł u zn ać za d o b re u zasad n ien ie pobytu Sam u­

oszukiwanie w czynach jest dozwolone. Tak jed­

ela w tak o dległej okolicy, w oczyw isty sposób

nak wcale nic jest. Bóg miał prawo wyznaczyć

znajdującej się p o za te re n e m , gdzie Sam uel zwy­

Samuelowi drugą misję, tzn. złożenie ofiary, któ­

kle spraw ow ał sw oją posługę. M ógł zatem powie­

ra wcale nie była oszustwem , lecz posługą, jaką

dzieć. żc p rzy szed ł w te strony, by złożyć ofiarę.

zwykle pełnił. Saul nie miał prawa wiedzieć

G dyby Saul sp o tk a ł S am u ela i zapytał go, co robi

0 wszystkich innych działaniach, które Samuel

w lej okolicy o tej p o rze. S am u el odpow iedziałby

m iał do wykonania podczas tej misji - Bóg nic

zgodnie z p raw d ą: „P rzybyw am złożyć ofiarę

„oszukuje" nas, nie wyjawiając nam wszystkiego,

Panu".

co wie!

N iek tó rzy m o g ą p o staw ić zarzu t, że jest to

Jedyne wyjątki od zasady zakazującej oszu­

półpraw da. A czy m ó w ien ie półpraw dy nic jest

stwa występują na terenie działań wojennych

rów n o zn aczn e z m ó w ien iem kłam stw a lub pod­

1 w sporcie. Na przykład: strony będące w stanie

stępem ? W tym m o m e n c ie w arto odw ołać się do

wojny biorą pod uwagę fakt, że niektóre ruchs

rozw ażań J o h n a M urraya*. M urray zw rócił uw a­

wroga są podejm ow ane, aby celowo zmylić i od­

gę na to . żc Saul u tra c ił praw o d o p o zn an ia całej

wrócić uwagę przeciwnika. Podobnie w futbolu

prawdy, je d n a k nie o z n a c z a to, iż S am uel, lub

am erykańskim , gdy zawodnicy grom adzą się na

ktokolw iek inny, kiedykolw iek m iał lub m a pra­

krótką naradę przed akcją i kapitan drużyny

wo kłam ać. W szy stk o , c o pow iedział Sam uel,

mówi do jednego z nich: „Ty. Kowalski, pobieg­

m usiało być zg o d n e z p raw d ą. Tym niem niej,

niesz praw ą stroną, udając, że masz piłkę”, wtedy

w zaistn iały ch o k o lic z n o śc ia c h S am uel nie m iał

ten nie protestuje: „Nie ma mowy. Albo biegnę

m oraln eg o o b o w iązk u m ów ić w szystkiego, co

z piłką albo nic z tego. Jestem chrześcijaninem

w iedział. Je d y n ie w tedy, gdy m am y d o czynienia

i nigdy nie oszukuję". W iadom o, że sym ulacja

z ludźm i, k tó rzy m ają p raw o w iedzieć i celow o

i odw racanie uwagi przeciw nika należą do przy­

ukryw am y część lu b całą p raw dę, postępow anie

jętych elem entów tego sportu. W każdej innej sytuacji trzeba się trzym ać

takie kw alifikuje się ja k o kłam stw o, a m ów ienie półpraw dy staje się o szu stw em .

prawdy. Tylko w'tedy, gdy ktoś traci prawo do po­

Z zasad y tej k o rzy stam y w życiu co d zien ­

znania całej prawdy m ożna ukryć częsc inform a­

nym . gdy m ałe d zieck o zbyt w cześnie pyta nas

cji: jed n ak pod żadnym pozorem nic wolno m ó­

o spraw y sek su alb o gdy o so b a c h o ra lub w p ode­

wić nieprawdy. D latego też. gdy w czasie II woj­

szłym w ieku p ro si lek arza o in fo rm acje na tem at

ny światowej hitlerowcy pytali, czy ktos ukrywa

swej ch o ro b y , a lb o o ro k o w an ia na w yzdrow ie­

Żydów, należało udzielać jak najm niej inform a­

nie. O d p o w ied ź w tak ich w y padkach pow inna

cji. z których żadne nie mogły być kłamstwem,

być praw dziw a, je d n a k b ez w ch o d ze n ia w szcze­

rów nocześnie ukrywając Żydów, najlepiej jak się

góły, n a k tó re d a n a o so b a nie je s t jeszcze gotow a

dało.

ze w zględu na swój w iek alb o z pow odu w'pływu. jaki p o zn an ie całej p raw dy m ogłoby m ieć na

Zobacz również kom entarz do Wj l .l 5-21: 3.18: Jo z 2.4-6.

pragnienie w yzdrow ienia. K toś m ógłby u zn ać, że ch o d zi w ięc tylko o to, aby nie o szu k iw ać w słowach, po d czas gdy

16,10-11 Czy Je sse miał siedmiu czy ośm iu synów?

’ John M urray. Principles o f Conduct: Aspects o f Biblical Bthics (G ra n d Rapids. M ich .: Eerdm uns. 1957). s. 139141.

Zobacz komentarz do I Krn 2,13-15.

S ia n Testament

16,14 Zły duch od Pana?

(...) nie było to je d y n ie w e w n ę trz n e uczu­ cie p rzy g n ęb ien ia w y w o łan e odrzuceniem ,

Gdy tylko prorok Samuel nam aścił Dawida na

0 k tórym m u p o w ie d z ia n o , (...) ale wyższa

następnego króla, król Saul został pozbaw iony

siła zła. k tó ra o p a n o w a ła g o i n ie tylko po­

ducha Pańskiego i zaczął miewać okropne napa­

zbaw iła sp o k o ju d uszy, lecz p o n a d to wzbu­

dy melancholii, które przypisywano złem u du­

dzała taki z a m ęt w je g o u c z u c ia c h , myślach

chowi zesłanemu przez Boga. Duch Pański opanował Saula. gdy ten został

1 w yo b raźn i, że d o p ro w a d z a ło g o to nawet do sz aleń stw a. Ó w d e m o n

n azw a n y jest

królem narodu ( I Sm 10.6.10: 11.6). Nie jest do­

„złym d u c h e m z e sła n y m p rz e z P a n a ", ponie­

kładnie wyjaśnione, jakie były skutki obecności

waż Bóg w ysłał go w r a m a c h k a ry 1'.

ducha Pańskiego u Saula, jednak wydaje się. że obejmowały one dar przewodzenia, m ądrości

Z d an iem innych k o m e n ta to ró w zły d u c h był po­

i rozwagi w sprawach cywilnych, oraz ducha mę­

słańcem . sp e łn ia ją cy m p o d o b n ą rolę co duch

stwa i odwagi. O becność tych darów m ożna wy­

o p isan y w 1 Kri 2 2 .2 0 -2 3 . T a m te n nieokreślony

wnioskować na podstawie faktu, że gdy tylko

p o sła n ie c d ziałał za B ożym p rzy zw o len iem . T rzecia p ro p o z y c ja z a k ła d a , że ów zły duch

Saul został nam aszczony na króla, natychm iast wyzbył się wcześniejszej nieśmiałości i mało-

był

mówności, które wcześniej towarzyszyły mu

w zbudził w se rcu S au la z p o w o d u je g o nieustan­

„d u ch em

n ie z a d o w o le n ia " ,

k tó reg o

Bóg

w sytuacjach publicznych. Oczywiste jest. że

nego braku p o słu sz e ń stw a .

Saul nie posiadał naturalnego talentu do przewo­

Jakakolw iek była n a tu r a tej przypadłości

dzenia, ponieważ gdyby tak było, nie chowałby

o raz jej p rzyczyna, je d n y m ze śro d k ó w , które po­

się w taborze, wiedząc, jaki będzie wynik (1 Sm

trafiły chw ilow o u śm ie rz y ć w y w oływ ane przez

10.22). Kiedy jednak duch Pański opanow ał Sau­

n ią c ie rp ie n ia była m u zy k a. G r a D aw id a n a har­

la na wieść o zapowiadanym okaleczeniu m iesz­

fie łagodziła sz a le ń stw o S a u la . sp raw iając , że na

kańców Jabesz w G ileadzie (1 Sm 11) i ten roze­

now o odzyskiw ał k o n tro lę n a d sw ym i em ocjam i

słał po kraju wezwanie, aby wszyscy zdolni do

i zachow aniem (1 S m 16,14-23).

walki mężczyźni stawili się. w iadom ość, że we­

W szystko to stało się raczej z B ożego dopu­

zwał ich ktoś taki jak Saul wprawiła m ieszkań­

stu niż na skutek z rz ą d z e n ia B ożego, ponieważ

ców Izraela w takie osłupienie, iż zebrali się

Bóg nie m oże być sp raw cą zła. N ie d a się jednak

tłumnie. Bog nagle obdarzył Saula -duchem Pań­

z całą pew nością o k reślić d o k ła d n e g o źródła cier­

skim" (1 Sm 11.6) i przez 26 lat był on wielkim

pień Saula. Pan m ógł p osłużyć się posłańcem ,

przywódcą (1 Sm 14,47-48).

a nawet równie dręczący m p o czu ciem niepokoju

Wszystko to jednak zniknęło równie nagle,

i niezadow olenia. Jeśli je d n a k Saul napraw dę byl

jak się pojawiło - wraz z odebranym duchem

człowiekiem w ierzącym - a sądzę, iż je s t dość do­

Pańskim Saul utracił dar przewodzenia.

wodów przem aw iających za tym , że ta k właśnie

Kim jednak był ów zły duch, o którym jest

było - w tedy tru d n o zro zu m ieć, ja k m ógł być opę­

mowa w omawianym tu wersecie oraz w 1 Sm

tany przez d em ona. Je d n a k kw estia, czy osoby

18.10

wierzące m ogą być o p ę ta n e p rzez złe duchy jest

i 19,9? Starożytny historyk Józef Flawiusz

wyjaśnił tę kwestię w następujący sposób: -C o

nadal przedm iotem dyskusji teologów .

się tyczy Saula, to jakiś dziwny, dem oniczny cha­ os ogarnął go. przywodząc go niem alże do udu­ szenia" (Aniiąuilies. 6.2.2.). Również Keil i De-

’ Johann K a rl F rie d rich K c il i F ra n z D c litzs ch . Biblical

litzsch za przyczynę przypadłości Saula uznawa­

Commentary an the Books o f Samuel (G ra n d Rapids.

li opętanie przez dem ona. Ich zdaniem:

Mich.: Eerdm ans. 19S0), s. 170.

129

Pierwsza Ksieya Samuela

17,12-14 C zy J e s s e m iał siedm iu

oznaczające „tkacze”, otrzymując „Elchanan.

czy ośm iu synów ?

syn Jair-Oregim", czyli wysoce nieprawdopodob­ ne wyrażenie: „Elchanan. syn lasów | zamieszka­ nych przez| tkaczy. Wyraz „oregim" powinien

Zobacz k o m e n ta r z d o 1 K rn 2,13-15.

jednak odnosić się, tak ma to miejsce w 1 Krn 20,5, do włóczni: „a drzewce jego włóczni były

17,49 K to z a b ił G o lia ta ?

jak wal tkacki"11.

W 17 ro zd ziale 1 Księgi S am u ela o ra z w 1 Sm

Lahm iego. brata G oliata; jednak to Dawid pozo­

21,10

staje bohaterem , który zabił Goliata.

Elchananowi przypisana jest zasługa zabicia je s t n a p is a n e , że to D aw id zabił G oliata:

jed n ak w edług 2 Sm 21,19, człow iekiem tym byt E lch an an . N iem o żliw e je s t, aby o b a te fragm enty były zg o d n e z p ra w d ą . A kim byl L achm i, o któ­

17,55-58 Dlaczego Saul pytał,

rym m ówi 1 K rn 20,5?

kim jest Dawid?

C hoć

n ie k tó rz y

pró b ow ali

w yjaśnić

tę

sp rzec zn o ść, su g e ru ją c , że E lc h a n a n m ogło być

Pytania Saula co do tożsam ości Dawida w 1 Sm

im ien iem tro n o w y m D aw id a, byłoby rzeczą bar­

17 stw arzają trudność w świetle rozdziału 16.

dzo d ziw n ą, g dyby te k st b ęd ący podsum ow aniem

a szczególnie I Sm 16.14-23. Na podstawie roz­

d o k o n ań w alecz n y ch żo łn ierzy D aw ida, w spom i­

działu 16 m ożna by przypuszczać, że przed zabi­

na! go p o d ja k im ś in n y m im ieniem . O stateczn y w niosek całej tej dyskusji jest taki,

ciem G oliata przez Dawida, Saul zdążył poznać go ju ż dość dobrze.

że to Daw id zabił G o liata a E lchanan zabił brata

Tradycyjny sposób rozwiązania tego dyle­

G oliata, ja k w ynika z 1 K rn 20,5. Problem stanowi

m atu w kręgach chrześcijan spoza nurtu ewange-

zatem 2 Sm 21,19. N a szczęście d a się odtworzyć

likalnego (por. przypis tłum. w podrozdziale nt.

pierwotne sform ułow anie tego tekstu poprzez po­

1 Sm 8 - 12 ) opiera się na założeniu, że obie

prawnie zachow any tekst z 1 K rn 20,5.

relacje powstały w ram ach dwóch niezależnych

K o p ista p rz e p isu ją c y w erset 2 Sm 21,19 p o ­

tradycji. Takie wyjaśnienie usuwa przyczynę za­

pełnił trzy błędy: ( 1 ) O d czy tał znak dopełnienia

m ieszania w kwestii tego. czy pojawienie się Da­

bliższego, k tó ry p o jaw ia się tu ż przed im ieniem

wida na dworze króla nastąpiło przed podbojem

o lbrzym a, k tó reg o zab ił E lc h an an . tzn. Lachm ie-

Filistynów, ponieważ zakłada, że obie historie

go, jak b y to było słow o „B et”, o trzym ując wyraz

pochodzą z różnych źródeł i ich celem nie jest

„B etlejem ita” p rz e z p o łączen ie „B et" z „L ah m i”.

opisanie tego, co się naprawdę wydarzyło, a jedy­

(2 ) Ź le o d czy tał też słow o „b rat" (hebrajskie aft)

nie przekazanie pewnej prawdy. Jednak takie

jak o zn ak d o p e łn ie n ia bliższego (hebrajskie ’e j)

rozwiązanie problem u niezbyt odpowiada tym.

w ystępujący p rzed G o lia te m , w ten sposób suge­

którzy przyjmują twierdzenia zawarte w Biblii

rując, że to o n z o sta ł zabity, poniew aż był on te­

w sposób bardziej dosłowny. Tak więc trudność

raz d o p e łn ien iem bliższym czasow nika, zam iast,

pozostaje: jak to możliwe, że Saul - podobnie jak

jak n ależało to ro zu m ieć, „bratem G o liata”. (3 ) W złym m iejscu u m ieścił słowo „O regim "10 " Por. Barton Payne I Chronicles w: The Expositor's Bible Commentary, I. IV. red. Frank E. Gaebelcin

W polskich tłumaczeniach słowo to jest umieszczone zgodnie z kolejnością występującą w I Krn 20,5 (przyp. tłum.).

(Grand Rapids. Mich.: Zondcrvan, 1988), s. 403-404. Gleason L. Archer. Encyclopedia of Bibb- Difficulties (Grand Rapids. Mich.: Zondervan. 1982). s. 178-179.

Sliin Testament

130

•\bner - me wiedział, kim jest młodzieniec, który nosił iego zbroję i był jego nadwornym harfistą? Niektórzy przyczynę tej sytuacji upatrują

przed p o d a n ie m je g o p rz y c z y n y - pomieszania

w pogarszającym się stanie psychicznym Saula.

języków przy b u d o w a n iu w ieży B abel opisanym

Zgodnie z tym poglądem, zły duch wysłany przez

w ro zd ziale 11.

pierw szego. P rz y k ład o w o , w ro z d z ia le 10 Księgi R odzaju o p is r o z p ro s z e n ia n a ro d ó w pojawia się

Boga sprowadził na niego rodzaj choroby psy­

P otw ierd zen ie fak tu , że w ro zd ziałach 16 -

chicznej. która zaburzała działanie jego pam ięci.

18 k olejność z o s ta ła z m ie n io n a w określonym

Osoby cierpiące na pewne formy m anii prześla­

celu zn aleźć m o ż n a w K o d e k s ie W atykańskim ,

dowczej lub obłąkania często nie rozpoznają na­

rękopisie S ep tu ag in ty , g d z ie b ra k je s t w sum ie 29

wet najbliższych przyjaciół.

w ersetów ( I Sm 17.21-31 o r a z 17,55 - 18.5). zgiełk

E.W . B ullinger su g e ro w ał, że tek st został

i gwar dworskiego życia, wypełnionego tow arzy­

p rzestaw iony p o to . by u w y d a tn ić pew ne fakty,

Inni komentatorzy

twierdzili,

że

stwem służących i pomocników, oznaczał, iż

p rzed e w szystkim d o ty c z ą c e d u c h a Pańskiego12.

Saul mógł z łatwością zapom nieć Dawida, szcze­

Tak w ięc w 1 S m 16.1-3 D aw id z o s ta je nam asz­

gólnie jeśli minęło wiele czasu od chwili, gdy

czony i zstęp u je n a n ie g o d u c h Boży. N astępnie,

Dawid usługiwał na dworze jako muzyk do m o­

dla p o d k re śle n ia k o n tra s tu p o m ię d z y przekaza­

mentu zabicia Goliata. Nie wydaje się jednak,

niem d u ch a B ożego D aw id o w i i o d e b ra n ie m go

aby te dwa wydarzenie dzielił długi okres czasu.

Saulow i, p ojaw ia się fra g m e n t 1 S m 16,14-23 opi­

Poza tym. Dawid był stałym członkiem dw oru

sujący w y d arzen ie, k tó re c h ro n o lo g ic z n ie miało m iejsce p ó źn iej.

Saula (1 Sm 16.21). Trzecia możliwość zakłada, że Saul nie pytał o to. kim był Dawid, ponieważ dobrze go znal.

W ed łu g

B u llin g era, zgodnie

z w łaściw y k o le jn o śc ią fra g m e n t te n powinien n astępow ać po w ersec ie 18.9.

W rzeczywistości Saul chciał się dowiedzieć cze­

F ra g m en t 17.1 - 18.9 o p isu je w cześniejsze

goś na temat pozycji społecznej i m ajętności ojca

w ydarzenie z życia D a w id a , k tó re w prow adzone

Dawida, ponieważ interesowało go. z jakiego

jest tu jak b y n a m a rg in e sie ja k o ilu stra c ja 1 Sm

rodu pochodzi jego przyszły zięć. (Trzeba pam ię­

14.52. F ra g m en t te n sta n o w i je d y n ie przykład

tać. że komukolwiek udałoby się zabić G oliata,

tego. co op isu je w erset 1 S m 14.52. C ały fra g m e n t m a z a te m n a s tę p u ją c ą struk­

miał pojąć za żonę córkę Saula, zgodnie z w arun­ kami wyzwania, które postawił król). C hoć takie

turę:

wyjaśnienie może tłumaczyć zachowanie Saula, czy da się je zastosować, aby uzasadnić niewie­

A 16,1-13

dzę Abncra? Czy należy raczej założyć, iż także on wiedział, kim jest Dawid, ale nie miał pojęcia

D u ch z s tę p u je n a niego. B 16.14-23

na temat jego pozycji społecznej i pochodzenia?

Saul o d rz u c o n y . D u c h o d ch o ­ dzi o d niego. Z a c z y n a go prze­

Być może. Najbardziej

D aw id n a m a s z c z o n y na króla.

ślad o w ać zly d u c h . praw dopodobnym

wyjaśnie­

niem. a przy tym preferowanym przez większość

A 17,1 - 18.9

nia z jeg o życia.

komentatorów, jest uznanie, że cztery wydarze­ nia opisane w historii Saula i Dawida w rozdzia­ łach 16 - 18, nie są ułożone w porządku chrono­

D aw id - w cze śn iejsz e w ydarze­

B 18,10-30

Saul - D u ch o d c h o d z i i zaczy­ na go p rześlad o w ać zły duch.

logicznym. Zam iast tego, zostały przestaw ione w ramach figury retorycznej zwanej histerologią (tzn. uwcześnieniem), polegającej na postawie­

11 E.W. Bullinger. Figures o f Speech (1898. wy cl. wzno­

niu wydarzenia chronologicznie ostatniego jako

wione. G ran d Rapids. M ich .: B aker. 1968). s. 706-707.

131

Pierwsza Księga Samuela

Tak w ięc n a rra c ja p rzesu w a się od D aw ida do

lub „bożków domowych". Słowo to zawsze wy­

Saula, tw o rząc p o g ląd o w e p rzeciw ieństw o po­

stępuje w liczbie mnogiej i zwykle posążki tego

m iędzy d u c h e m P ań sk im a złym d u ch em , który

rodzaju były na tyle male. że dało się je ukryć

prześlad u je S au la. U w aga sk u p ia się na d u ch o ­

w siodle wielbłąda (R dz 31.19.34-35). jednak

wym sta n ie o b u b o h ateró w , a nie na chronologii

w tym wypadku wydaje się. że posąg był wielko­

w ydarzeń.

ści człowieka, ponieważ Mikal wykorzystała go.

Z byt c z ę s to K sięgi Jo z u eg o , S am uela i K ró­

aby upozorow ać obecność Daw ida w łóżku.

lewskie o k reśla się ja k o „księgi h isto ry czn e" za­

Fakt, że bożki domowe należały do dobytku

m iast b ard ziej p o p ra w n e j nazw y „prorocy w cześ­

Mikal, jeśli nie Dawida, jest prawdopodobnie

niejsi” 13. Ich celem je s t raczej n au c z a n ie będące

dow odem skłonności pogańskich albo nieświa­

w ynikiem n a tc h n ie n ia p ro fety cz n eg o niż zwykły

dom ego ulegania wpływom ówczesnej kultury

zapis k o lejn o śc i i cz a su w ydarzeń historycz­

W ydaje się. że autor specjalnie podkreśli! zwią­

nych.

zek między Mikal i Rachelą, która ukryła terafim

N ajlep szy m w y jaśn ien iem pow yższej kon­

w siodle, jak opisuje Rdz 31. Każda z kobiet po­

trow ersji je s t w ięc u z n a n ie , że teksty te ułożone

służyła się posążkiem , aby oszukać swego ojca

są w k o lejn o ści te m a ty c z n e j, a nie chro n o lo g icz­

i tym samym dać dowód większej miłości i przy­

nej. szczeg ó ln ie b io rą c p o d uw agę ich wym owę

wiązania do męża niż do własnego ojca. Jeśli

teo lo g iczn ą. Z o b a cz rów nież k o m e n ta rz do R dz 11.1-9: I Sm 8 - 12.

uznamy, że w przypadku Racheli terafim mogły nie być znakiem potwierdzającym prawo danej osoby do dziedzictwa, ale raczej bożkami, któ­ rych później trzeba się było pozbyć (Rdz 35). wtedy Mikal. a co za tym idzie również i Dawid,

18,10; 19,9 Z ły duch od P a n a ?

byliby winni tego samego grzechu i potrzebowa­ liby pokuty i Bożego przebaczenia.

Z obacz k o m e n ta rz do 1 Sm 16,14.

19,13 Czy w dom u D aw ida był bożek?

Zobacz również komentarz do Rdz 31.34.

19,19-24 J a k fo możliwe, że Saul prorokował?

C o robił b o żek w d o m u D aw ida, m onoteisty, człow ieka, z k tó reg o ro d u m iał się narodzić

Szukając naturalistycznego wyjaśnienia zjawiska

C h ry stu s? Ja k je g o ż o n a M ikal w eszła w posiada­

proroctw a w Starym Testamencie, niektórzy ko­

nie tak ieg o p rz e d m io tu , n iezależn ie od tego, jak

m entatorzy wysunęli teorię, że takie zdolności

dobre były in ten cje, k tó ry m i kierow ała się, chro­

były wynikiem doświadczeń ekstatycznych, pod­

niąc m ęża p rzed sw ym zazd ro sn y m ojcem ? D zięki p o d stęp o w i M ikal D aw id miał dość

czas którycli prorok znajdował się poza sferą św iadom ości w chwili aktu twórczego. Jednym

czasu, aby uciec p rzed żo łn ierzam i wysłanym i,

z fragmentów, na które powołują się zwolennicy

żeby go p o jm ać, je d n a k nie o to tu cltodzi. Posą­

takiej tezy jest właśnie I Sm 19.19-24.

żek o p isan y je s t ja k o je d e n z frd p im , „bożków"

Poza kwestią ekstazy czy też uniesienia pro­ rockiego. mamy tu do czynienia z dwoma innymi zagadnieniam i. Czy również król mógł być p ro

13 Hebr. Nebttm riszanim - nazwa stosowana w tradycyj­ nym nazewnictwie hebrajskim w odniesieniu do zbioru ksiąg występujących po Pięcioksięgu (przyp. tłum.).

rokiem ? I czy naprawdę pod wpływem silnego dośw iadczenia prorockiego krół rozebrał się do naga?

Stan Testament

132

W przypływie szału zazdrości spow odowanego

tu. Owe trzy fragmenty opisują jednak to. jak proroków postrzegali inni ludzie, a nie punki

Przytoczona tutaj opowieść jest dość jasna.

natchnienia.

popularnością i sukcesami Dawida. Saul bardzo

w idzenia

chciał go pojmać. Niewątpliwie w owym czasie

W 2 K siędze K rólew skiej 9.11 m ło d y prorok wy-

krąży ły już pogłoski o tym. że Samuel nam aścił

słany p rzez E lize u sza, ab y n a m a ś c ić Jeh u na kró­

Boga

czy

ź r ó d ło

ich

Dawida na króla w miejsce panującego jeszcze

la. n azw an y je s t „ s z a le ń c e m ” ( tn 'śttg a ') przez

Saula.

żołnierzy sie d z ą c y c h w b a ra k u J e h u . To określe­

Saul wysłał trzy grupy posłańców z zada­

nie z pew n o śc ią nie p o c h o d z i o d Boga i nie nale­

niem pojmania Dawida, który uciekł przed Sau-

ży go tra k to w a ć ja k o n a u c z a n ia norm atyw nego.

lem i przyłączył się do Samuela przebywającego

P ism o Św ięte p rz e d s ta w ia tu p o p ro stu opinię

w osiedlu prorockim w Rama. W szystkie trzy

ow ych ludzi o p ro ro k a c h - p rzy k ład postawy

grupy napotkały grom adę proroków w uniesie­

n ieró żn iącej się z b y tn io o d teg o , c o niektórzy

niu prorockim. I za każdym razem posłańcy rów­

m yślą d ziś o o s o b a c h d u c h o w n y c h . D rugi tekst.

nież zaczynali prorokować.

J r 29.26 p rzyw ołuje sło w a p e w n e g o Szemąjasza.

W końcu Saul stracił cierpliwość i sam po­

p rzebyw ającego w ó w cza s w n iew o li babilońskiej,

stanowił udać się na poszukiwanie Dawida. G dy

w ypow iedziane w liście, w' k tó ry m stw ierdza on:

byl jeszcze w drodze, owładnął nim .d u c h Boży"

„każdy sz alen iec [//»'śt/gó'] u w a ż a się za pro­

tak. żc i on wpadł w uniesienie prorockie. Póź­

roka" (tłu m a c z e n ie z h e b ra jsk ie g o - autora).

niej. gdy dotarł do pozostałych, zrzucił swoje

W o sta tn im tek ście. O z 9.7 O z e a sz podsum ow u­

szaty i przez resztę dnia i całą noc leżał w stanie

je sp o só b m y ślen ia Iz ra e la , m ó w iąc: „Głupcem

ekstazy.

jest p rorok, a m ą ż n a tc h n io n y sz a le je

'].

Każdy z trzech problemów, o których mowa

Ż ad en z tych te k stó w n ie d a je podstaw , aby

w tekście wymaga kom entarza w związku ze zna­

w czaso w n ik u p rorokow ać d o sz u k iw a ć się kono­

czeniem pewnych słów użytych zarowno w tym.

tacji sz aleń stw a. Z a m ia s t teg o , w szystkie one

jak w innych podobnych kontekstach.

pokazują po p ro stu , że w ielu lu d zi utożsam iało

Istnieje przekonanie, zgodnie z którym G re­

p rorokow anie z sz a le ń stw e m , p ró b u ją c zdyskre­

cy uważali, iż. geniuszowi artystycznem u zawsze

dytow ać

towarzyszy pewien stopień szaleństwa: tak więc

Była to postaw a a n a lo g ic z n a d o p o strz e g a n ia dzi­

ludzie będący w stanie uniesienia prorockiego

siejszych d u ch o w n y ch p rz e z p ry z m a t fikcyjnej

również musieli doświadczać podobnej .e k sta ­

postaci p asto ra E lm e ra G a n tr y 'e g o 14!

d z ia ła ln o ść

p raw d ziw y ch

proroków.

zy” - słowo to oznacza dosłownie .sta ć poza

C o d o kw estii S au la le ż ą c e g o „nago" przez

sobą”. Poza tym. twierdzono, że zachow anie ka-

caW dzień i n o c, z a sto so w a n e tu o k re śle n ie może

nanejskich proroków Baala na G órze K arm el

równie d o b rze o z n a c z a ć bycie częścio w o roze­

było całkiem podobne do zachowania wcześniej­

branym . W ydaje się. że w ta k im w łaśn ie sensie

szych proroków izraelskich.

zostało użyte w Hi 22,6: 24.7: Iz 58 .7 o ra z praw­

Jednak słowo prorokować użyte w tym kon­

d o p o d o b n ie w Iz 20.2-3, g d zie m ow a je s t o tym,

tekście. nie oznacza .postępow ać gwałtownie”

że Izajasz „chodził n ago i b o so trzy la ta ”. Saul

ani .byc szalonym". Stary T estam ent wyraźnie

praw d o p o d o b n ie zdjął sw oje w ierzch n ie szaty,

odróżnia proroków kananejskich od tych. którzy działali z natchnienia Bożego. Na potwierdzenie tezy, że prorokowanie wiązało się z chwilowym szaleństwem i przeby­ waniem w innym stanie świadomości wykorzy­ stywano tylko trzy fragmenty Starego Testam en­

14 Elmer Gantry - satyryczna pow ieść S in c la ira Lewisa, wydana w 1927. która opow iada o życiu cynicznego cwangelisty-oszusta. w ystępującego w charakterze fał­ szywego proroka, ktorego dzia ła ln o ść jest przyczyną wielu nieszczęść (przyp. tłum .).

133

Pierwsza Księga Samuela

pozostając je d y n ie w długiej tu n ice, jak ą miał

Rzeczownik proroctwo i czasownik proroko­

pod sp o d e m . C h o d z i tu p ra w d o p o d o b n ie o figu­

wać pojawiają się w Starym Testamencie ponad

rę reto ry cz n ą zw an ą sy n e k d o c h ą . polegającą na

300 razy. C zęsto wypowiedzi powstałe w przy­

zastąp ien iu ca ło śc i częścią. Słow a nago i boso

pływie radosnego uwielbienia lub głębokiego

ozn aczają w ięc „sk ąp o o d zian y ".

sm utku wiązały się z prorokowaniem. Brak jed­

S zu k ając a rg u m e n tó w

n a p o p arcie m ało

nak wyraźnych dowodów na występowanie sta­

przek o n u jącej teo rii o e k stazie p rorockiej, nie­

nów ekstatycznych będących dzikim, niekontro­

którzy tra k tu ją 1 S m 19.24 ja k o dow ód n a to , iż

lowanym wybuchem entuzjazmu, który wprowa­

Saul zn ajd o w ał się „p o za so b ą ", w naw iązaniu do

dzałby człowieka w stan chwilowego szaleństwa

etym ologii w y razu „ ek staza". Je d n a k taka inter­

albo przypraw-iał o utratę zmysłów. Jeśli jednak

p retacja się n ie sp ra w d z a , p o n iew aż czasow nik

osłabim y znaczenie ekstazy - odcinając się od

użyty w w ersecie 24 o z n a c z a po prostu „odgar­

negatywnych skojarzeń, takich jak owo greckie

nąć" u b ra n ie ( in n e z n a c z e n ie tego słow a to „roz­

przekonanie, że artyści tworzą jedynie w przypły­

w inąć. ro z p o śc ie ra ć , ro z c ią g n ą ć "). N ic nie wska­

wie chwilowego szaleństwa - wtedy term in ten

zuje n a to, że o z n a c z a o n „być p o za sobą", czy

staje się tak pozbawiony wyrazistości, że traci

coś p o d o b n e g o .

swoje znaczenie. W takim przypadku, nas wszyst­

C o m o ż n a p o w ied zieć n a te m a t ow ego stanu

kich m ożna by uznać za proroków. Z pewnością

ekstazy? C zy żb y S aul n a chw ilę stracił poczy­

fragm ent ten w żaden sposób nie wskazuje na

taln o ść? C h o ć trz y g ru p y p o sła ń có w dośw iad­

zachow anie

czyły siln eg o d z ia ła n ia d u c h a B ożego, to w łaśnie

i utratę świadom ości, jakie można zaobserwo­

Saul. ja k m o ż n a w n io sk o w ać, uległ najsilniejsze­

wać we współczesnych zjawiskach pozabiblij-

m u d o św ia d c z e n iu d u ch o w em u .

nych.

przypominające taniec, zachwyt

D u ch B oży o w ład n ął S aulem m ocniej niż

Zobacz również komentarz do Dn 12,8-10

m iało to m iejsce w p rz y p a d k u posłańców , ponie­

oraz rozdz. 8: „Kiedy prorocy mówią: «Słowo

waż Saul z w ięk szy m u p o re m przeciw staw iał się

Pana przyszło do mnie», co mają na myśli?"

woli Bożej. W te n sp o s ó b Bóg łaskaw ie ostrzegł Saula. że w y stęp u je p rzeciw k o Jeg o u'oli. a nie tylko p rzeciw k o ryw alow i w p o staci m łodego pa­

24,5 Dlaczego Dawid przestraszył się

sterza.

tego, że odciął połę płaszcza Saula?

P rz e m o ż n e d z ia ła n ie d u ch a, którem u

uległ Saul m iało g o p rzek o n ać, że w alczy z Bo­ giem a nie z D aw id em . W ysłanie trzech grup

Dlaczego Dawid wyrzucał sobie, żc odciął połę

posłań có w w celu p o jm a n ia D aw ida było aktem

płaszcza należącego do Saula? Wcale nie wydaje

bu ntu w'obec sa m eg o Boga. d lateg o konieczne

się. aby było to coś poważnego.

było w yraźne o strz e ż e n ie . W w yniku tego. także

Dawid przywiązywał wielkie znaczenie do

król. n ieo czek iw an ie, zacz ął prorokow ać. Wszy­

faktu, że Saul był człowiekiem namaszczonym

scy wokół byli tym tak zask oczeni, że dało to

przez Boga. by pełnić rolę króla. Namaszczenie

początek przysłow iu, b ęd ącem u kom entarzem

Saula było oznaką Bożego wybrania. Dlatego

na tem at w y d arzeń sprzeczn y ch z norm alnym i

Dawid poprzysiągł, że nie uczyni nic. aby się bro­

oczekiw aniam i: „C zyż i Saul m iędzy p roroka­

nić albo zdetronizować Saula. dopóki sam Bóg

mi?" (1 Sm , 19,24). K rólow ie zwykle nie zakła­

tego nie uczyni.

dali. że m ogą o trzy m ać d a r proroctw a. Jednak

Najlepszym wyjaśnieniem tych nagłych wy­

w tym p rzy p ad k u Bóg zrobił to. czeg o nikt się nie

rzutów sum ienia jest uznanie, że w oczach Dawi­

spodziew ał, aby p o ru szy ć u p arte serce króla

da odcięcie brzegu płaszcza Saula było równo­

i ukazać m u je g o złe postępow anie.

znaczne z naruszeniem nietykalności osoby kró-

.S b /t

Testament

I 34

la. Ponieważ Dawid uważał, że urząd, który

N ajpopularniejszym p o g ląd em przyjmowa-

sprawował Saul jest czymś świętym i pochodzi

nym przez o rto d o k sy jn y ch kom entatorów jeS(

od Boga. nawet taka symboliczna pamiątka - odcięta na dowod tego. że pomimo przebywania

przekonanie, że za sp raw ą sa m eg o Boga Saulowi napraw dę objaw ił się S am u el. G łów nym dowo-

w tej samej grocie, nic chciał zabić Saula - była

dem przem aw iającym za ta k ą interp retacją jest

czymś niewłaściwym.

fragm ent I K rn 10,13-14: „Tak zginął Saul z po­ wodu swej n iew iern o ści, ja k ie j

dopuścił się

względem Jahw e, d la te g o że nie był posłuszny

28,7-8.14-16 Co zrobiła wróżka

Jego słowu o ra z d lateg o , że sz u k a ł rad y u duchów

Z Endor?

zmarłych, a nie rad ził się J a h w e ” IS. Septuaginta

Opowiadanie o spotkaniu Saula z kobietą z En-

jącej duchy i S am uel je j o d p o w ie d z ia ł”. Poza

dodaje: „Saul zasięgał rad y cz a ro w n ic y wywohidor zajmującą się wywołaniem duchów stwarza

tym, jak w ynika z te k stu , ow a czaro w n ica nie

mnostwo problemów! Po pierwsze, spirytyzm

przywykła d o tego. aby je j p ra k ty k i nawiązywa-

i nekromancja (kontaktowanie się ze zmarłymi)

nia kontaktu ze zm arły m i p rz y n o siły skutki, po-

to praktyki wyraźnie potępiane w Piśmie Świę-

nieważ na w idok S a m u e la w y d ała okrzyk, po

tym. Co więcej, istnieje wiele ostrych napom nień

którym Saul p o zn ał, że d z ie je się c o ś niezwykłe-

zakazujących jakiegokolwiek udziału w takich

go. Owej nocy jej tak z w an e „ z d o ln o ś c i" okazały

satanistycznych rytuałach. Na przykład Pwt

się sk u teczn e w brew je j w łasn y m

18.9-12 wymienia takie praktyki na liście zawie-

niom .

oczekiwa-

rającej 9 obrzydliwości, które sprzeciwiają się

R ów nież fakt. że S aul „ u p a d ł p rz e d nim twa-

objawieniu przekazanemu przez Boga za posred-

rzą na ziem ię, i o d d a ł m u p o k ło n " w skazuje na

nictwem proroków Wj 22.17 odmawia czarowni-

to. że p ra w d o p o d o b n ie rz e c z y w iś c ie ukazała się

com prawa do życia. W podobnie surowym to-

p ostać S am uela. W k a ż d y m ra z ie . S au la przeko­

rne utrzymane są fragmenty Kpi 19,26.31 oraz

nał opis w yglądu S a m u e la , ja k i p rz e d sta w iła ko-

20.6.27 zabraniające korzystania z usług osób

bieta. Pow iedziała o n a . że p o s ta ć m a n a sobie

wywołujących duchy lub wróżbitów. Ludzie

charakterystyczny „ p ła s z c z ” ( m r'i l). Był to ten

praktykując) takie sztuki podlegali karze śm ierci

sam płaszcz, k tó ry S aul ch w y cił i ro z e rw a ł, a wte-

- społeczność nie miała okazywać im najmniej-

dy Sam uel o z n a jm ił m u , że k ró le stw o zostało

szej tolerancji, ponieważ takie postępowanie

w ydarte z jeg o ręki ( ł S m 15.27-28).

było czynem haniebnym, będącym

absolut-

Czy w ypow iedź S a m u e la d o S a u la zaw arta

nym zaprzeczeniem objawienia Bożego (por. Jer

w 1 Sm 28.15 je s t d o w o d e m n a to . że czarow ni-

27.9-10). Istnieją jednak także inne problemy. Czy owa

ca przyw ołała z m a rłe g o S a m u e la ? W iad o m o ść p rzek azan a p rz e z zjaw ę b rz m i ja k słow a, które

kobieta z Endor naprawdę posiadała zdolności

mogły p o c h o d zić a lb o o d S a m u e la , a lb o o d Boga.

nadprzyrodzone szatańskiego pochodzenia, dzię-

D latego jest całk iem m o żliw e, że w id o c z n a pó­

ki którym mogła wywołać ducha zmarłego Samu-

stać była n a p raw d ę S a m u e le m . N ic n ie w skazuje

ela? Czy może pojawienie się Samuela było jedy-

nato m iast n a to , że S a m u e l zjaw ił się w postaci

nie wytworem wyobraźni Saula? Być może byl to

fizycznej, czyli w ciele; nie je s t to z r e s z tą zgodne

demon lub sam szatan, podszywający się pod Sa-

z teologią ch rz e śc ija ń sk ą . Z a te m z dużą dozą

muela. A może całe wydarzenie było mistyfikacją.

pew ności m o ż n a u z n a ć , że p o jaw ił się duch Sa-

ktorcj uległ Saul'.’ Która z tych interpretacji jest właściwa? I w jaki sposób taka odpowiedź pasuje

---------------------------

do reszty objawienia biblijnego?

l' Za Biblią Poznańską 1975 (przyp. dum .).

135

Pierwsza Księga S a m u e la

niuela. Sam a czarow nica, w stanie przerażenia,

było skutkiem Bożego zrządzenia czy przyzwole­

stwierdziła, że widzi „boga" ('lóhim 1 Sm 28,13).

nia. Jeśli w grę wchodziło to drugie, czy czarow­

Najbardziej praw dopodobnym sensem wyrazu

nica posłużyła się mocą szatańską, czy też może

'lóhim jest „duch" osoby zm arłej. O znacza to au­

była zwykłą oszustką, która otrzymała nauczkę

tentyczne pojaw ienie się osoby zm arłej, ale nie

na temat przemożnej mocy Bożej? Trudno udzie­

na skutek czarów kobiety. Było to ostateczne

lić pewnej odpowiedzi na to pytanie.

ostrzeżenie od Boga skierow ane do króla, który chciał dalej trw ać w swoim nieposłuszeństwie. Ci, którzy b ro n ią tezy o tym . że cała scena

31,4 Jak zginął Saul?

była jedynie wytworem w yobraźni Saula muszą się zm ierzyć z dw om a zarzutam i. Po pierwsze,

Kto mówi prawdę? Narrator I Sm 31 czy Amale-

jak wyjaśnić okrzyk przerażenia, jaki wydala ko­

kita z 2 Sm 1,6-10? Albo stawiając pytanie w in­

bieta (1 Sm 28,12). N ie przestraszyłaby się. gdy­

nej formie: czy Saul popełnił samobójstwo, czy

by chodziło tylko o halucynacje Saula wywołane

został zabity przez wspomnianego Amalekitę.

pod wpływem psychologicznego pobudzenia. Po

jak on sam stwierdził, na własną prośbę Saula?

drugie, z tekstu wynika, że zarów no kobieta, jak

Choć podejmowano próby pogodzenia obu

i Saul rozm awiali z Sam uelem . Jeszcze bardziej

relacji, wysiłki te zawsze były mało przekonują­

przekonujący je s t fakt, że to. co Sam uel rzekomo

ce. Przykładowo, już wr pierwszym wieku. Józef

powiedział, ok azało się prawdą! Jeśli chodzi o teo rię o dem onie udającym

Flawiusz próbował dopasować jedną wersję do drugiej. Jego zdaniem (Anriquilies, 6, 370-372.

Samuela, m ożna w ysunąć te sam e zarzuty. Tekst

(XI V .7|). gdy giermek Saula odmówi) zabicia go.

wskazuje, że m am y do czynienia z prawdziwym

Saul próbował rzucić się na własny miecz, ale

ukazaniem się d u ch a zm arłego Samuela, a nie

był na to za słaby. Odw rócił się więc i zobaczył

z mistyfikacją. Oczywiście, szatan podaje się za

Amalekitę, który spełnił prośbę króla i zabił go.

„anioła św iatłości” (2 Kor 11,14), nie ma jednak

widząc, że król opiera się na swoim mieczu. Po­

powodu przypuszczać, że w tym wypadku tak się

tem Amalekita zabrał jego diadem i naramien­

stało. O stateczny w niosek jest taki, że to Bóg po­

nik, a następnie uciekł; na ten widok giermek Saula popełnił samobójstwo.

zwolił ukazać się duchow i Sam uela, aby w ten

Choć niemal wszystko w tej wersji wydarzeń

sposób udzielić Saulowi ostatniego ostrzeżenia

wydaje się do siebie pasować, jest jeden szczegół,

na tem at jego złego postępow ania. Jednym z powodów, dla których wierzący

który psuje całość: postać giermka. Był on na tyle pewny śmierci Saula, że zabił się ( I Sm 31.5).

powinni się trzym ać z daleka od spirytystów

A zatem Flawiusz popełnił błąd. przyjmując rela­

i nekrom antów jest fakt, że niektórzy z nich fak­

cję Amalekity za dobrą monetę. Poza tym. jest

tycznie posiadają m oce pochodzące ze świata

rzeczą wysoce nieprawdopodobną, aby Amaleki­

złych duchów. W tym życiu nigdy nie dowiemy

ta znalazł Saula opierającego się na własnym mie­

się. czy czarow nica dokonała tego wyczynu mocą

czu na skutek nieudanej próby samobójstwa.

szatana czy dzięki m ocy Bożej. Oczywiście,

Moim zdaniem. Saul rzeczywiście popełni!

wszystko dzieje za przyzwoleniem albo z woli Bożej. Dlatego w ostatecznym rozrachunku py­

samobójstwo, łamiąc prawo Boże. natomiast

tanie brzmi, czy pojawienie się ducha Samuela

Amalekita skłaniał, aby zyskać względy nowego władcy.

D ruga K s ię g a S a m u e l a

1.6-10 Jak zginął Saul?

gdy Dawid potrzebow ał rady, na przykład wtedy, gdy został zaatakow any p rzez Filistynów, tekst

Zobacz komentarz do I Sm 31.4.

w spom ina, że „D aw id radził się P ana" (2 Sm 5,19.23). N iestety słów tych brak w 2 Sm 6,1-3. Zam iast tego. w tekście p a ra le ln y m w 1 Krn 13.1-

6.6-7 Dlaczego Bóg zabił Uzzę?

14 dow iadujem y się, że Dawńd „naradzał się z dow ódcam i”.

Od dawna wielu ludzi zarzucało Bogu. że postą­

Nie było jed n ak potrzeby szukać porady

pił niesprawiedliwie, zabijając Uzzę za to. że

u żołnierzy. Już w cześniej w Lb 4,5-6 Bóg wydal

ten próbował ochronić Arkę przed zniszczeniem

jasne zalecenia na tem at sp osobu przewożenia

i zbezczeszczeniem w chwili, gdy woły szarpnęły

Arki. N ależało przykryć ją zasłoną, aby ochronić

i Arka zaczęła się zsuwać. Czyż nie zasługiwał on

świętość Boga przed jakąkolw iek ingerencją,

raczej na pochwalę za to. że rzucił się. by rato­

a następnie nieść ją na drążk ach dźwiganych na

wać Arkę Bożą? Sprowadzając Arkę do Jerozolimy. Dawid

barkach lewitów (L b 7,9). Bog wyraźnie objawił sw oją wolę, ty m cza ­

niewątpliwie kierował się szlachetnymi pobudka­

sem Dawid miał lepszy pom ysł - pom ysł, który

mi. Teraz, gdy jego królestwo zostało utwierdzo­

zaczerpnął od pogańskich F ilis t y n ó w . P o sta n o ­

ne, nie zapomniał o swej wcześniejszej przysię­

wił załadować Arką na „nowy wóz" (2 Sm 6.3)-

dze przeniesienia Arki na należne jej honorowe

Bóg jednak nigdy n ie m ó w ił n ic n a te m a t k orzy­

miejsce. Jednak to, co zaczęło się jako dzień ra­

stania z wozu. Był to w y m y s ł lu d z k i s p rze czn y

dości, szybko zamieniło się w dzień narodowej

z wolą i prawem Bożym. Tak więc Dawid zabrał się d o rzeczy w nie­ właściwy sposób, idąc za własnym p o m y s łe m

żałoby i wstydu. Dlaczego? Swoistym przygotowaniem do tej tragedii jest istotne zaniedbanie w 2 Sm 6.1-3. Wcześniej.

albo pomysłem innych, zam iast trzym ać się Bo­

Druga Ksifga Samuela

137 żych zaleceń. Z pew nością fragm ent ten ostrzega

ko. co znajdowało się poza świątynią. / którą

nas. żc podejm ując służbę dla Boga. nic wystar­

wiązała się świętość Boga. było / definicji świe­

czy kierować się dobrym celem i mieć właściwe­

ckie. nieczyste. Jednak czyn Uzzy sprawił, że

go ducha; dzieło Boże należy jeszcze wykonywać

świętość związana / Arką została również sprofa­

w sposób przew idziany przez Boga. Dążenie do

nowana. przynosząc hańbę Bogu.

właściwego celu nic ozn acza autom atycznie, że

Nie do pomyślenia jest. aby Bog mógł tole­ rować jakąkolwiek niejasność albo rozmycie

wykorzystuje się właściwe środki. Dlaczego jed n ak Bóg w ybuchnął gniewem

w kwestii rozdziału tego. co święte i tego. co

przeciwko Uzzie, jeśli winny był Dawid? Bóg dał

świeckie. Zabranie rzeczy świętej i włączenie jej

jasno do zrozum ienia, że nawet K ehatytom . ro­

w sferę świecką było pomieszaniem Bożych przy­

dzinie lewitów przeznaczonej do dźwigania Arki.

kazań. Dlatego w I Sm 6,19 Bóg pokarał śmier­

„nic wolno

cią 70 mieszkańców Bct-Szemesz. którzy próbo­

dotykać

przedm iotów

świętych;

w przeciwnym razie u m rą” (L b 4.15). Nawet jeśli

wali spoglądać na Arkę.

Uzza nie był K chatytą, ani naw et lewitą, z pew­

Sytuację Uzzy można porównać z sytuacją

nością znał prawo opisane w rozdziałach 4 i 7

Filistynów w I Sm 6,9. Ci nicobrzezani poganie

Księgi Liczb. Bóg dotrzym uje nie tylko obietnic,

również dotykali Arki Pańskiej, wioząc ją z mia­

ałe spełnia też swoje groźby!

sta do miasta po ziemi, która obecnie nosi nazwę

Kiedy Filistyni, nieposiadający dostępu do

Strefy Gazy. Później, też na wozie, chcieli ode­

wyjątkowego objaw ienia Bożego, zgrzeszyli, do­

słać ją z powrotem do Izraela. Jednak tam. gdzie

tykając Arki i używając nowego wozu do jej

brak było wiedzy o rzeczach świętych, odpowie­

transportu. Bóg nie zapłonął gniewem przeciwko

dzialność za niewłaściwe postępowanie była

nim (1 Sm 6). Bóg jest bowiem bardziej miłosier­

mniejsza niż w przypadku Uzzy. który powinien

ny wobec ludzi słabiej znających Jego wolę niż

wiedzieć, jak należy postępować.

wobec tych, którzy znają ją lepiej. Dlatego leż

Co więcej, aby sprawdzić, czy nieszczęście,

Sodomie i G o m o rze lżej będzie na sądzie niż

które spadło na miasta, do których zawitała Arka

tym, którzy byli św iadkam i wielkich dzieł Zbawi­

(nieszczęściem tym była prawie na pewno zara­

ciela w K afarnaum (M t 11,23-24).

za) było tylko przypadkowym zrządzeniem losu

M otywacja Uzzy, podobnie jak Dawida,

niemającym związku z Bożym gniewem. Filisty­

była czysta, ale zlekcew ażył on spisane Słowo

ni przygotowali eksperyment, który był całkowi­

Boże. tak sam o ja k Dawid. D latego jeden grzech

cie sprzeczny z porządkiem natury. Wzięli dwie

spowodował kolejny. R adzenie się własnych do­

mleczne krowy i zaprzęgli je do nowego wozu.

wódców nie zastępuje posłuszeństw a wobec

a cielęta zamknęli w zagrodzie. Chcieli się prze­

Boga. który w ypowiedział ju ż swoje słowo. Do­

konać, czy krowy, wbrew instynktowi macierzyń­

bre intencje, które rodzą się w nieuświęconych

skiemu obowiązującemu w całym świecie zwie­

umysłach, przeszkadzają w realizacji królestwa

rzęcym. skierują się z powrotem na terytorium

Bożego. D otyczy to szczególnie kultu Boga i po­

Izraela. I rzeczywiście tak się stało. Filistyni zy­

jęcia świętości.

skali pewność, że zaraza wybuchająca w kolej­

Ponieważ Bóg jest święty, jest wolny od

nych m iastach w czasie 7-miesięc/nej wędrówki

wszelkich niedoskonałości m oralnych. Aby lu­

Arki po ich kraju nie była dziwnym przypadkiem:

dziom było łatwiej to zrozum ieć, wytyczona zo­

było to zrządzenie Boga! I zrozumieli, że lepiej

stała wyraźna linia oddzielająca rzeczy święte od

nie trwać w zatwardziałości serca, tak jak kiedyś

lego. co zwykle i świeckie. Czasownik profano­

uczynili Egipcjanie ( I Sm 6,6).

wać pochodzi od słowa oznaczającego „znajdo­

W zakresie, na jaki pozwalała im ogó ln a w ie­

wać się przed, poza świątynią". Tak więc wszyst­

dza o swiccie. Filistyni mieli wystarczającą swia-

Stary Teaamcnt

138

d o m o sc św iętości Boga. aby użyc now ego w ozu

n a m io tu , ja k i D aw id p rzy g o to w ał dla niej w mie-

i o d esłać A rkę z o fiarą p o k u tn ą , je d n a k nie z o s ta ­

ście? C z y te ż m o ż e żle o d e b ra ła je g o postępową,

li o sąd zen i za to . czego nie w iedzieli o ró żn icy

nie. cel, k tó ry m u p rzy św iec ał?

m iędzy tym . c o św ięte, a tym . c o św ieckie. Innym przypadkiem tryw ializacji tego. co

Je śli D aw id s p o d z ie w a ł się, że jeg o żona Mr kal. c ó rk a S au la, b ę d z ie się ra z e m z nim cieszyc

święte, jest krótka w zm ianka o tym . jak synow ie

z p rzy b y cia A rki P a ń sk ie j d o stolicy, czekało go

A arona. N ad ab i A bihu, złożyli ofiarę k adzielną

d u ż e ro z c z a ro w a n ie . Ja k n a jb a rd z ie j na miejscu

na ołtarzu Pańskim ( Kpi 10.1-3). N ie da się stw ier­

je s t tu p y ta n ie , cz y to k ied y k o lw iek było szczęśli­

dzić. czy p roblem em byl żle rozpalony ogień czy

w e m a łż e ń stw o , p o n ie w a ż , ja k zauw aża Altcr

też w ybór nieodpow iedniej chw ili, czy m o że nie­

„Z w y jątk iem

właściwe m iejsce złożenia ofiary. N ie d a się wy­

M ikal z D a w id e m , p o m ię d z y n im i ani ruzu nic

m o m e n tu o s ta tn ie g o spotkania

kluczyć alkoholu i m ożliw ości służby w stanie

wyw iązu je się ro z m o w a - w P iśm ie Świętym uni­

nietrzeźwym, biorąc pod uwagę fakt. iż zag ad n ie­

k an ie ro zm o w y je s t sz c z e g ó ln ie w idoczne, jako

nie to poruszone zostaje w' tym sam ym kontekście

że d ialo g o d g ry w a tu b a r d z o w a ż n ą rolę w narra­

( Kpi 10,8-11). Jeśli istotnie o to ch o d ziło , całkiem

cji. K iedy w re sz c ie d o c h o d z i d o rozmowy', przyj­

możliwe, ze wino osłabiło zdolność synów Aaro­

m uje o n a c h a r a k te r w y b u c h o w y .

na do odpowiedzialnego myślenia i działania

W je d n y m z d a n iu sa rk a s ty c z n e słowa Mikal

w' trakcie wykonywania zadania wymagającego

wy ra ź n ie z d ra d z a ją je j o p in ię o ta ń c u Dawida.

najwyższej uwagi, ostrożności i wrażliwości.

Jej z d a n ie m król p o n iż y ł się. z rz u c a ją c z siebie

Fakie wykroczenie nie było jednak sprawą

królew skie sz a ty i w y stę p u ją c tylko w „lnianym

błahą. Było ono jakby zaprzeczeniem wszystkie­

efo d zie" (2 Sm 6.14). D aw id z niepoham ow aną

go. czego nauczało Pismo, a to. co miało być

ra d o śc ią ta ń c z y ł p rz e d A rk ą P ań sk ą , tym razem

potraktowane jako sw'ięte. nagle zostało strywializowanc i sprowadzone do poziomu zwykłej, jak

n ie s io n ą ja k n a le ż y n a b a rk a c h lew itów , w pocho­ dzie z m ie rz a ją c y m w k ie ru n k u Jerozolim y.

najbardziej św ieckiej czynności. Wj 30.9 ostrze­

M ikal nie m iała n aw et z a m ia ru wyjść na uli­

ga. że na ołtarzu Pańskim nie wolno ofiarować

ce. by u c z e s tn ic z y ć w u ro c z y sto śc ia c h , ale pa­

.kadzidła świeckiego". Z wyrażenia na końcu

trzy ła z o k n a (2 S m 6.16). N ajw y raźn iej Mikal

wersetu Kpł 10.1 - .inny. niż był im nakazany’

m artw iła się c zy m ś w ięcej n iż ty lk o u tra tą godno­

- wynika, że to. co zrobili, było jaw nym narusze­ niem Bożego przykazania.

ści D aw ida p o d c z a s p u b lic z n e g o świętowania.

Na skutek ich błędu .od Jahwe zstąpił ogień i ogarnął ich". Także i w tym przypadku fakt. że by li to kapłani Pańscy nakłada na nich podwojną odpowiedzialność. Mojżesz wy korzystał potem to wydarzenie, aby wyciągnąć z niego pamiętną lek­ cję na temat świętości i kultu Boga (Kpł 10.3).

ślają je s z c z e p o g ard liw e trz y k ro tn e stwierdzenie,

Z obacz ko m en ta rz do t Sm 2.25.

Jej słow a o tym . że D aw id „się w sław ił” podkre­

że król „się o b n a ż y ł". C z y u b ió r D aw ida, albo je g o b rak . je s t c z y m ś tak sk a n d aliczn y m jak to w ynika z reakcji M ikal? C h o ć n iek tó rzy twierdzi­ li. że w o m aw ian y m fra g m e n c ie m o ż n a dostrzec e lem en ty

ry tu ałó w

org iasty czn y ch

będących

przyg o to w an iem d o św iętych o b rzęd ó w małżeń­ skich (n p . o b e c n o s c n iew o ln ic), tak ie sugestie są p rz e sa d z o n e , jeśli m am y p o tra k to w a ć poważnie

6 ,2 0 Czy publiczny tan iec D aw ida był nieprzyzw oity? C zy M ikal w łaściw ie o cen iła ta n iec D aw ida p rzed A rką P ańską, któ ra była p rz e n o sz o n a d o

Por. Robert A lter. The Art o f Biblical Narrative (New York: Basic Books. 1981 ). s. 123.

Druga Księga Samuela

139 odpow iedz D aw id a u d z ie lo n ą M ikal w 2 Sm

jaka rozegrała się następnego dnia. mieli oni d o ­

6.21-22. D aw id m ów i o ty m . że Bóg w ybrał go

łączyć do Sam uela, który już nie żył. a jednak

i ustanow ił k ró lem Izra ela. N ie pom ija okazji,

wywołany przez Saula miał św iadom ość i mógł

aby p rzy p o m n ieć, żc Bóg w ybrał go zam iast jej

mówić.

ojca, Saula. Je d n a k

D aw idow i

nie ch o d ziło

Podobnie Dawid miał silne przekonanie, że

o pub liczn e o b n a ż e n ie się an i o sk an d aliczn y

pew nego dnia spotka się ze swym zmarłym sy­

ubiór, ale o o k a z a n ie p o k o ry p rz e d P anem . Poza

nem ; na razie jednak jego syn nie m oże wrócić

tym. nie tań czy ł d la „n iew o ln ic", ale dla Boga.

i być z nim na ziemi. Z pew nością oznacza to. iż

W spom niany ju ż „ln ian y efo d " był n ajp raw d o p o ­

dziecko nadal istniało z zachow aniem własnej

dobniej ln ian a sz a tą , k tó rą nosili lew ici.

św iadom ości, pom im o tego. żc nie było w stanie przekroczyć granicy śm ierci. Jeśli Dawid miał nadzieję po śm ierci ujrzeć

10,18 Ilu było w oźniców rydw anów ?

Boga. wierzył, że jego syn także będzie przeby­ wał w obecności Pana. choć nigdy nie miał oka­

Zobacz k o m e n ta rz d o 1 K rn 19.18.

zji usłyszeć dobrej nowiny o Bogu ani odpow ie­ dzieć na wypływającą z niej laskę. Najwyraźniej Boża opatrzn o ść przewidziała sposoby, które wy­

12,7-8 C zy D aw id p o stą p ił słu szn ie

kraczają poza możliwości dostępne dla ludzi po­

biorąc so b ie k o n k u b in y ?

trafiących czytać i słuchać objaw ienia laski Bożej w Jezusie C hrystusie.

Zobacz ko m en ta rz do 2 S m 20,3.

Psalmy Dawida, w których mówi się, że um arli nie znają ani nie pam iętają Boga są nie­ zwykle poetyckim i przenośnym sposobem wyra­

12,14-18 Czy dzieci pow inny u m ierać

żenia nicnaturalności i drastyczności zjawiska

za grzechy rodziców ?

śm ierci. Śm ierć będzie zabierać poszczególnych żyjących i oddzielać ich od w łasnego ciała, aż do

Zobacz ko m en ta rz do Pw t 24,16.

m om entu, gdy C hrystus ponow nie przywróci to. co zostało utracone. Wersety Ps 6,6 oraz 30,10 w skazują na zasadniczą rolę uwielbienia Boga

12,21-23 J a k i był los syna D aw ida

w całości życia człowieka i wspólnoty. Jednak

i B atszeby?

idąc za punktem widzenia psalmisty, wydawać by się m ogło, że śm ierć kładzie kres owem u stru­

C o czek ało zm arły ch w S tary m T estam encie? C o

mieniowi uw ielbienia. Czyż nie lepiej jest. mówi

m ożna pow ied zieć na te m a t tych. którzy zm arli

Dawid, aby ludzie żyli. by mogli chwalić Boga?

jako n iem o w lęta i nigdy nie słyszeli o cudow nej

„K tóż C’ię wychwala w Szeolu?" Zm arli nic są

łasce Boga? C zy ich los to n ie w ciem ności i sm ut­

w stanie chwalic Boga. Wydaje się. ze to właśnie

ku. bez żad n ej nad ziei? O to p ytania, jakie nasu­

m artw iło Dawida.

wają się p o p rzeczy tan iu frag m en tu opow iadają­

Z a argum ent przeciwko proponow anem u tu

cego o dzieck u D aw ida i B atszeby - ow ocu ich

poglądowi nie m ożna też uznać Koh 9.5-6. Twier­

cudzolożnego zw iązku.

dzenie. że „um arli nic nie wiedzą" nie przekreśla

Kilka u stępów w S tary m T estam encie wska­ zuje na to . żc śm ierć nie jest absolutnym końcem

nadziei wykraczającej poza śm ierć. Przytoczone słowa z Księgi Koheleta wyrażają jedynie to, co

życia. N a przykład, w I Sm 28.15-19 m ow a jest

m ożna dostrzec z czysto ludzkiego punktu wi­

o tym. że p o śm ierci S aula i jeg o synów w bitwie.

dzenia - biorąc pod uwagę to. co się dzieje „pod

Stary Testament

140

słońcem". Twierdzenie, że umarli .n ie m ają ju ż

2 0 ,3 C zy D aw id p o stą p ił słu szn ie

więcej żadnej zapłaty* przypom ina słowa Jezusa:

biorąc so b ie k o n k u b in y ?

„Potrzeba nam pełnić dzieła Tego. który M nie posłał, dopóki jest dzień | póki żyjemy |. N ad ch o ­

Instytucja n a ło ż n ic tw a w ielu lu d z io m wydaje się

dzi noc. kiedy nikt nie będzie mógł działać"

takim sam ym złem m o ra ln y m ja k instytucja nie­

(J 9.4).

w olnictw a. Tak też p o s tr z e g a n o j ą w Starym Te­

W 2 Sm 12.23 Dawid nie przyjmuje perspek­

stam encie.

tywy wynikającej z życia doczesnego - tak. jak to

R dz 2,21-24 p rz e d sta w ia p rzy k a z a n ie Boże

ma miejsce w innych fragm entach Pism a - ale

do ty czące m ałż e ń stw a : je d e n m ę ż c z y z n a miał się

perspektywę wieczności z Bogiem. Z tego punk­

połączyć z je d n ą k o b ie tą , ab y się stali jednym

tu widzenia, można mieć wielką nadzieję.

ciałem .

Dawid znajdował otuchę w nadziei, że Bóg

P oligam ia

po

ra z

p ie rw sz y

pojaw ia się

zabierze to maleńkie dziecko do siebie. D latego

w' R dz 4.19, kiedy to L a m e k sta ł się pierwszym

też powierzył dziecko lasce Bożej, wyrażając na­

bigam istą, p o sia d a ją c y m d w ie żony, A dę i Sillę.

dzieję spotkania go w przyszłości. Istnieje życie

W okresie od S em a d o T e ra c h a , o jc a A braham a,

po śmierci, nawet dla niem owląt, które zmarły,

nie w ystępuje ż a d n a w z m ia n k a n a te m a t poliga­

zanim mogły ujrzeć choćby jeden dzień.

mii (z w yjątkiem

e p iz o d u o p is a n e g o w Rdz

6,1-7). C zy z a tem p o lig a m ia (a w ięc i związane

14,27; 18,18 Czy Absalom miał trzech

z nią n alo ż n ic tw o ) była k ied y k o lw iek dozw olo­

synów czy żadnego?

ną p raktyką w S ta ry m T e s ta m e n c ie ? N a pewno w tekście biblijnym b ra k w y ra ź n e g o pozw olenia

Niektórzy badacze dostrzegają niedającą się po­

na tego typu in sty tu c ję . P o p a rc ia d la takiego

godzie sprzeczność pomiędzy w ersetem 14,27

p u n k tu

a 18.18, zazwyczaj uznając ten ostatni za tekst

w przykładzie życia d o ść n iew ielk iej g ru p y ludzi.

autentyczny, pierwotny i wcześniejszy. Czy takie

Ż aden z tych p rzy k ład ó w n ie m a je d n a k charak­

rozwiązanie jest właściwe?

teru teologii n o rm a ty w n e j. B iblia o p isu je jedynie

Najbardziej

rozsądnym

w id zen ia

m ożna

by

s z u k a ć jedynie

przypuszczeniem

postępow anie n iek tó ry ch ludzi: n igdy nie akcep­

jest uznanie, że trzej synowie Absalom a nie są

tuje praktykow anej p rz e z n ic h p o lig am ii ani nie

wymienieni z imienia, natom iast wbrew ówczes­

przedstaw ia ich sp o s o b u życia ja k o w z o ru do na­

nemu zwyczajowi podane jest imię ich siostry.

śladow ania d la ów czesnych czy p ó źn iejszy ch po­

Tamar, ponieważ trzej bracia zm arli jeszcze

koleń.

w dzieciństwie. W tekście ani w źródłach ze­

O d p o czątk u d ziejów aż d o ro k u 931 przed

wnętrznych nie ma niczego, co potwierdzałoby

C hr.. kiedy królestw o u leg ło p o d z ia ło w i p o pano­

tę tezę. jednak jest to jedyne wyjaśnienie, które

w aniu S alo m o n a, w S tary m T e sta m e n c ie istnieje

pasuje do posiadanych informacji.

tylko 15 przykładów poligam ii: L am ek , „synowie

Być może to właśnie owo sm utne wydarze­

Boga" w Rdz 6,1-7, b ra t A b ra h a m a N achor,

nie skłoniło Absaloma do wzniesienia pom nika,

A braham , Ezaw, Ja k u b , G e d e o n , Jair. łbsan,

aby upamiętnić swoje imię. Absalom zdawał so­

A bdon. S am son. E lk an a, S aul. D aw id i Salom on.

bie sprawę, że nie ma synów, stąd pomysł uwiecz­

W okresie p o dzielonej m o n a rc h ii bigam istam i

nienia siebie w kamieniu.

byli R oboam , A biasz. A ch ab , J o ra m i praw dopo­ dobnie Jo a sz (w zależn o ści o d tego, ja k zinter­ pretujem y zaim ek w ystępujący w 2 K m 24,2-3 po „Jojada dobrał (...) dw ie ż o n y ”: czy jak o „mu .

141

Druga Księga Samuela

tzn. Jo aszo w i, czy raczej ja k o „sobie" tzn. Joja-

ncj żony. W istocie tekst ten zakazuje małżeń­

dzie2). W su m ie d aje to 19 przypadków , z któ­

stwa z siostrą żony, póki żona żyje. ponieważ

rych 13 to byli lu d zie p o sia d ający w ładzę absolut­

posiadanie siostry jako rywalki byłoby dla niej

ną. p rzez c o nikt p o za B ogiem nic m iał praw a ich

drażniące. Podobnie. Pwt 21.IS-I7 potwierdza

osądzać.

prawa pierworodnego, niezależnie od tego, czy

P ism o Ś w ięte w y raża się z dezap ro b atą

chodzi o dziecko żony kochanej czy niekocha­

o d esp o ty czn y m z a ch o w an iu w ładców opisanych

nej. Twierdzenie, wysuwane przez niektórych

w R dz 6,1-7, k tó rzy b rali so b ie tyle żon, ile im się

interpretatorów , jakoby takie zrównanie praw

podo b ało , p o d o b n ie z re sz tą ja k w zględem tych.

żon w ram ach związków poligamicznych miało

którzy d o p u sz c z a li się c u d z o łó stw a i poligam ii

być cichą zgodą na poligamię jest tak samo nie­

przed p o to p e m . R ó w n ież p raw o M ojżesza p o tę­

uzasadnione jak twierdzenie, że Pwt 23.19 apro­

pia ludzi n a ru sz a ją c y c h Boże p rzykazanie m ał­

buje nierząd, ponieważ zakazuje przynoszenia

żeństw a m o n o g a m ic z n e g o . P ism o Św ięte nie za­

zarobku nierządnicy do dom u Pańskiego dla do­

wsze je d n a k stw ie rd z a to . c o oczyw iste i nie za­

pełnienia jakiegoś ślubu!

wsze d o d aje k o m e n ta rz m o raln y do opisyw anych w ydarzeń.

Również 2 Sm 12.7-8 nie stanowi zachęty do poligam ii, choć jest tam napisane, że to wszyst­

Ci, k tó rzy tw ierd zą, że S tary T estam en t za­

ko. co posiadał Saul, stało się własnością Daw i­

wierał b e z p o ś re d n ie lu b d o m y śln e przyzw olenie

da. Nigdzie w żadnym spisie żon Dawida nie

na p o lig am ię zw ykle o d w o łu ją się d o 4 fragm en­

są wym ienione dwie żony Saula: zatem chodzi

tów: Wj 21.7-11: K pł 18.18: Pwt 21.15-17 oraz

tu najpraw dopodobniej o stereotypową formułę

2 Sm 12,7-8. K ażd y z tych tek stów na przestrzeni

oznaczającą, że w zasadzie wszystko zostało

lat bywał niew łaściw ie in te rp re to w a n y ’.

przekazane do dyspozycji Daw ida.

Fragment W j 21,10 nie sugeruje, że chodzi

Księga Malachiasza 2,14 mówi. że Bóg jest

o drugi zw iązek z „p raw am i m ałżeń sk im i”, po­

świadkiem

niew aż słow o o d d a n e tu ja k o „praw a m ałżeń­

i walczy o „żonę [naszej) młodości", która zbyt

wszystkich

przysiąg

małżeńskich

skie”’ (w Biblii T y siąclecia: „w spólne m ieszka­

często bywa pozostawiona przy ołtarzu, cała we

nie" - przyp. re d .) p o w in n o być przetłum aczone

Izach z powodu krzywdy wywołanej przez roz­

jak o „oliw a" lub „m a śc i”. T ekst mówi o tym, że

wód (lub jakąkolwiek inną formę naruszenia wię­

m ężczy zn a, k tó ry kup ił słu ż ącą (być m oże w ra­

zi m ałżeńskiej). Jerem iasz musiał napom inać

m ach sp łaty d łu g u ) m usi n ad al d b ać o j e j utrzy­

m ężów swego pokolenia, którzy „rżą do żony

m anie, jeśli z a p ro p o n o w a ł jej m ałżeństw o, a po­

bliźniego swego" (Jr 5.8). Gdyby istniało zwy­

tem p o stan o w ił go nie d o p ełn ić. Z Kp! 18,18 nie

czajowe lub choćby ciche przyzwolenie na poli­

w ynika, że m ężczy z n a m o że w ziąć sobie drugą

gamię. ten tekst Jerem iasza musiałby brzmieć

żonę, jeśli tylko nie je s t o n a siostrą jeg o aktual-

„do żon bliźniego swego". Poza tym. na grzech owych mężów istniałoby przecież gotowe rozwią­ zanie: powinni sobie jedynie poszukać i zdobyć kilka nowych żon. zam iast interesować się tymi,

2 W polskich tłum aczeniach Pism a Świętego wszędzie

które były już zajęte! Nie. w Starym Testamencie

przyjęto pierw szą interpretację (przyp. tłum.). 3W ięcej szczegółów m ożna znaleźć w: W alter C . Kaiser

poligam ia nigdy nie była Bożą receptą na mał­

Jr. Toward Old Testament Ethics (G ran d Rapids. Mich.:

żeństwo. Dlatego Dawid popełnił grzech, posia­ dając wiele żon. Ale co zrobić z faktem, że Da­

Z o n d e m n . 1983), s. 184-190. 4 W yrażenie pojawiające się w przekładzie angielskim: w przekładach p olskich oddane jako „współżycie"

ły zgwałcone przez Absuloma w czasie jego bun­

(przyp. tłum.).

tu (2 Sm 16.22)?

wid umieścił pod strażą 10 nałożnic, które zosta­

Sion Testament

142

Można uznać, że w tym wypadku Dawid kie­

ruszył starodaw ną przysięgę Jozuego i ściągnął

rowa) się doraźnym interesem politycznym. Gdy­

na siebie ich krew. obciążając winą cały kraj. Naj­

by kroi nadal utrzymywał stosunki z którąkol­

wyraźniej jakieś uchybienie zc strony Gibeoni-

wiek

tów dało Saulowi pretekst, aby dać upust swojej

7.

owych 10 nałożnic i poczęłoby się dzie­

cko. trudno byłoby stwierdzić, kto jest ojcem:

niechęci w'obec tych obcokrajow ców , żyjących

Dawid czy Absalom. Dawid nie ośmielił się też

pośród jego narodu. A Bóg. który czuwa nad

wypędzić tych kobiet na ulicę, ponieważ byłoby

wszystkim, co się mówi i czyni na ziem i, dopilno­

to naruszenie zasad współczucia i mogło spowo­

wał. aby spraw iedliw ości sta ło się zadość. Tak

dować pojawienie się nowego pretendenta do

w'ięc ju ż za panow ania D aw ida w Izraelu nastał

tronu, jako żc każdy, kto miał jakiś kontakt z kró­

głód. który trw ał przez 3 lata. Zw róciw szy się do

lem. nawet jako nałożnica, mógł w przyszłości

Boga z zapylaniem o przyczynę tej długotrwałej

wystąpić z roszczeniami do tronu.

plagi. Dawid dow iedział się o niesprawiedliwo­

Tak więc Daw id wybrał jedyne wyjście, jakie

ści. jaka spotkała G ibeonitów . Tekst nie mówi.

pozostało mu w tych okolicznościach. Nie ulega

czy Dawid w iedział w cześniej o czynie, którego

wątpliwości, że Dawid sam zebrał to. co siał. Bog

dopuścił się Saul.

bowiem nigdy nic zmienił zdania w kwestii sto-

Kiedy Dawid zw rócił się d o Gibeonitów

sownosci jednej żony dla jednego męża, aby stali

z pytaniem , jakiej rekom pensaty oczekują za wy­

się jednym ciałem. Zobacz również komentarz do Rdz 6.1-4; Prz 5.15-21.

rządzoną im krzyw dę, ci zażądali, aby Dawid wydal im siedm iu potom ków Saula, żeby mogli ich pow iesić w' m ieście Saula. G ibei. Król zgodził się na ich prośbę. C o sprawiło, że D aw id przystał na tak okrut­

21,1-9 Dlaczego zostali zabici potomkowie Saula?

ną zem stę i w jaki sp o só b śm ierć tych mężczyzn mogła w ynagrodzić krzyw dę G ibeonitów ? I dla­ czego takie rozw iązanie spełniło w ym agania Bo­

Tłem tego epizodu są w ydarzenia, jakie rozegra­

żej spraw iedliw ości (p o n iew aż po dopełnieniu

ły się jeszcze za czasów Jozuego. Udając, że po­

umowy w reszcie spadły deszcze)? Czy Bóg ma

chodzą z daleka, mieszkańcy miasta Gibeon

upodobanie w ofiarach z ludzi?

w Kanaanie, znani albo jako Chiwwici (Joz 9.7) albo jako Amoryci (2 Sm 21,2). podstępnie za­

Prawo

M ojżeszow e

w yraźnie

zabraniało

składania ofiar z ludzi (K pł 18,21; 20,2). Jednak

warli przymierze z Jozuem i starszyzną izraelską:

rozważany tekst nie opisuje zabicia potomków

potem okazało się, że ludzie ci wcale nie są przy­

Saula jako ofiary złożonej kom ukolw iek, więc

byszami z odległej krainy, ale w rzeczywistości

nie mam y tu do czynienia z takim przypad­

mieszkają dokładnie na trasie trwającego podbo­

kiem.

ju. Wtedy Jozue i starsi z niechęcią uznali, że

Stary T estam ent nie przekreśla też zasady

muszą dotrzymać przymierza, ponieważ złożyli

indywidualizm u, tak cenionej (i tak nadużywa­

przysięgę przed Jahwe, żc nie wyrządzą tym lu­

nej) przez ludzi Z achodu. Pwt 24,16 naucza, żc

dziom żadnej krzywdy. Tak więc Gibeonici pozo­

„Ojcowie nie poniosą śm ierci za winy synów ani

stali nietknięci w Izraelu, choć musieli pełnić

synowie za winy swych ojców. K ażdy umrze za

służbę jako drwale i nosiwody dla domu Bożego (por. Joz 9).

swój własny grzech". Jednak czasam i w święcie

Ps 15.4 uznaje dotrzymanie przysięgi za

grzechu pojawiają się czynniki wykraczające poza sferę odpow iedzialności indywidualnej.

sprawę honoru, nawet jeśli jest to niewygodne.

Stary T estam ent przypom ina nam również

Jednak w swojej gorliwości o Izraelitów. Saul na­

o naszym udziale w życiu całej wspólnoty, w ra­

143

Druga Księga Samuela

mach którego poszczególni członkowie grupy

onitów dwóch synów Rispy. nałożnicy Saula oraz

mogą ponosić pełną odpow iedzialność za jakieś

pięciu synów starszej córki Saula. Mcrab.

działania grupy, ch o ć oni sam i mogli nie mieć nic

Po ich straceniu, Gibeonici nabili ciała na

wspólnego z danym czynem . Tak więc cala grupa

pale i pozostawili na widok publiczny w rodzin­

może być traktow ana jako jed n o stk a lub reprezen­

nym mieście Saula. Gibei. jako przestrogę dla

towana przez jed n eg o przedstaw iciela. Nie ozna­

wszystkich, którzy chcieliby dopuście się ludo­

cza to poparcia dla sw oistego kolektywizmu ani

bójstwa, tak jak Saul. Według Pwt 21.22-23 ciała

odrzucenia

indywidualnej.

ludzi skazanych na śmierć, nie powinny pozosta­

10 sprawiedliwych m ogło uratow ać Sodom ę i G o­

wać na palu przez noc. ale należało je pochować

morę ( Rdz 18). Człow iek sprawiedliwy sprowadza

tego samego wieczoru. Jednak w tym wypadku

odpow iedzialności

błogosławieństwo na swoje dzieci: ..Potomstwo

prawo to nie miało zastosowania, ponieważ cho­

prawych ocaleje" (P rz 11,21). Jednak z drugiej

dziło o odpokutowanie winy całego kraju i spra­

strony, grzech niektórych m oże sprowadzić sąd na

wa dotyczyła nie-lzraelitów. Wydaje się. że ciała

wielu, tak jak to m iało m iejsce w historii Koracha,

były wystawione na widok publiczny aż do mo­

Datana i A biram a (por. Lb 16). Z pew nością w Izraelu zbiorow a kara była

m entu zakończenia głodu: zostały zdjęte dopie­ ro. gdy nadeszły pierwsze deszcze.

przewidziana w przypadku, gdy całe m iasto, pod

C hoć Dawid spełnił życzenie Gibeonitów.

wpływem kilku przew rotnych m ieszkańców, od­

nic nie wskazuje na to. żc zaaranżował całą sytu­

dało się bałwochwalczemu kultowi (Pwt 13,12-16).

acje. aby pozbyć się potencjalnych rywali z rodu

W spółudział w zbrodni popełnionej przeciwko

Saula. Tekst podkreśla natomiast, jak ważną rze­

Nabotowi, którem u król zabrał ziem ię i życie,

czą jest dotrzymywanie ślubów złożonych przed

doprowadził do sądu na rodzinie królewskiej, po­

Bogiem. W tzw. drugiej modlitwie o oddalenie

nieważ w m iędzyczasie nie okazała naw rócenia

zarazy ułożonej przez hetyckiego króla Mursilisa

(1 Kri 21,2; 2 Kri 10.1-10). Dawid zgodził się na prośbę Gibeonitów,

II (XIV wiek przed Chr.). winą za 20-letnią klę­ skę głodu w kraju obarczony jest poprzedni wład­

ponieważ, zgodnie z Prawem M ojżeszowym.

ca. który złamał przymierze pomiędzy Hetytami

„Krew bezcześci ziem ię i nie m a innego zadość­

a Egipcjanami. O ileż większą odpowiedzialność

uczynienia za krew przelaną, jak tylko krew tego.

za podobne wykroczenie musiał ponosić przed

który ją przelał" (L b 35,33). Jeśli tak jest. człon­

Jahwe jego naród wybrany!

kowie dom u Saula m usieli zostać oddani w ręce

Jeden zdrajca może przeważyć losy całej bi­

Gibeonitów. Nie było innej nadziei ratunku dla

twy i narazić na niebezpieczeństwo całą armię.

kraju przed karą Bożą. C o więcej, 2 Sm 21,3 wy­

Podobnie czyny tych. którzy sprawują rządy

raźnie wspom ina „zadośćuczynienie” (Biblia Po­

w imieniu całego narodu, mogą mieć w pływ na

znańska) lub „przebłaganie" (Biblia Warszaw-

cały naród, czy to na dobre, c z y na złe. K re w

sko-Praska) (hebr. kipper). G ibeonici nie byli

pozostająca na kraju, cz y to w w y n ik u zerw an ia

zainteresowani przyjęciem „srebra ani złota"

przymierza zaw artego przed Bogiem , c z y z p o ­

w zamian. C iężar zbrodni wymagał czegoś wię­

wodu n ie ukaran ia za b ó jcó w n ie w in n ych ludzi,

cej, jak naucza Lb 35,31.33.

m u si być p o m szc zo n a na tych. k tó rz y ponoszą

Dawid nie om ieszkał oszczędzić Meribbaala, krótko wcześniej odkrytego syna Jonatana, ze względu na przysięgę zawartą z Jonatanem ( I Sm 18.3: 20.8.16). Jednak wydał w ręce Gibe­

w inę. W prze ciw n y m w ypadku, kraj nadal będzie o d czu w ał sku tk i k ary Bożej.

Zobacz również komentarz do Rdz 9.6; Lb 35.31: Pw t 24.16: Joz 7.1.10-11.

Stary Testament

144 R ozbieżność m iędzy liczbą 470 000 wystę­

24,1 Dlaczego spis powszechny był grzechem?

pującą w I K siędze K ronik a 500 000 z 2 Księgi

Zobacz komentarz dn I Krn 21.1-2.8.

jest ona wynikiem zaokrąglenia.

Sam uela da się w ytłum aczyć w podobny sposób: Nadal pozostaje jednak problem , skąd wzięły się tak wielkie liczby? Jeśli uznać tc liczby za praw­

24,9 Ilu mieszkańców liczył Izrael?

dziwe. oznaczałoby to. żc Izrael i Juda razem liczy­ ły sobie w owym czasie od 3 do 6 milionów miesz­

Problem przedstawia się następująco: według

kańców. Jednak wszelkie próby zmniejszenia tych

2 Sm 24.9 w północnej części Izraela było

liczb stwarzają dalsze problemy. Na przy kład. twier­

0 200 000 mniej mężczyzn zdolnych do walki

dzenie. że słowo będące odpowiednikiem .tysiąca'

n i/ to wynika z I Krn 21.5. Według 2 Księgi

(hebr. 'eleft) w tym przypadku oznacza .Jednostkę

wynosiła

plemienną, kontyngent" (co zdarza się czasami

500 000. podczas gdy w I Księdze Kronik mowa

w innych kontekstach), a nawet, że w słowie 'elefi

Samuela

liczba

wojowników

Judy

jest tylko o 470 000. Skąd się biorą te statystycz­

między spółgłoskami występowały inne samogłoski

ne nieścisłości?

(przez co należy je odczytywać jako 'allup, tzn.

Jakby tego było mało. zarówno Józef Flawiusz. jak i Lucjan z Antiochii (teksty zawierają­ ce krytyczną recenzję greckiej Scptuaginty) po­ dają liczbę 900 000 wojowników w Izraelu 1 400 000 w Judzie. Najbardziej przekonujące wydaje się rozwią­ zanie zaproponowane przez J. Bartona Payne‘a\ Jego zdaniem 2 Sm 24,9 odnosi się po prostu do .Izra ela"(tzn . 10plem ion północnych), podczas gdy I Krn 21.5 dotyczy .całego Izraela", łącznie z regularną arm ią składającą się z 288 000 wo­ jowników (I Krn 27.1-15). co w zaokrągleniu daje wspom nianą różnicę 300 000.

.specjalnie wyszkoleni wojownicy"), stawia nas wo­

' J Barton Payne. The VathUt>o) Numbers in Chronicles, v> .Near Eastern Archaeological Society Bulletin" II (1978), i. 5-58.

bec pytania, dlaczego przeprow adzenie spisu 1570 specjalnych wojowników zajęło aż 300 dni. Albo ktos mial wyjątkowe problem y z liczeniem, albo był niezwykle leniwy, albo też należy pozostawić tc

liczby takimi, jakimi są. Zobacz równie. - rozdz. 5 „C zy liczby w Sta­ rym T estam encie są zapisane popraw nie?"

24,24 Ile syklów kosztow ało miejsce na wybudowanie o łta rza? Zobacz kom entarz d o I K rn 21.25.

P ie r w s z a K s ię g a K r ó l e w sk a

2,10 Co o znacza w yrażenie „spoczął ze swymi p rzodkam i” ?

Adoniasz prawdopodobnie nie kierował się w tym przypadku żadnymi uczuciami. Pomyślał sobie jedynie, że może maksymalnie wykorzy­

Zobacz kom entarz do R dz 25,8.

stać matkę Salom ona. Batszebę. Ponieważ Ado­ niasz przegrał walkę o tron na rzecz Salomona dzięki szybkiemu działaniu Batszeby i Nalana.

2,23-25 Co było złego w prośbie

A doniasz pomyślał, że pozostała mu jeszcze jed­

A doniasza?

na szansa odzyskania tronu: zwróci się z pozoru

Dlaczego prośba A d o n iasza o rękę Abiszag

jej naiwności zgodzi się albo przynajmniej wpły­

tak rozzłościła S alom ona? Czy było to aż tak po­

nie na Salom ona, aby ten wyraził zgodę.

niewinną prośbą do Batszeby, która może w swo­

ważne naruszen ie przyjętego zwyczaju, że zasłu­

Batszeba, zdając sobie wprawdzie sprawę

giwało na karę śm ierci? C zy m oże Salom on po­

z tego. że Abiszag była blisko króla Dawida

stąpił całkiem niesłusznie, dom agając się śmierci

u kresu jego życia, najwyraźniej nie widziała nic

A doniasza?

złego w takiej prośbie. Salom on przejrzał jednak

Posiadanie jed n ej łub w szystkich żon panu­

natychm iast całą intrygę i nie czekał, aż dojdzie

jącego króla było w praktyce podstaw ą ubiegania

do przewrotu i narodowej rewolucji. Działał

się o tron. Zw yczaj ten w idać nie tylko w 2 Sm

szybko i sprawnie.

12.8, gdzie m owa je s t o tym . że żony Saula zosta­

A zatem czasami pozory bywają zwodnicze.

ły przekazane Dawidow i, ale także w buncie Ab-

To. co wyglądało na uprzejmą prośbę rywala,

salonta, który wszedł d o harem u ojca. aby poka­

który potrafił z godnością przyjąć przegraną wal­

jać. żc to on jest teraz królem (2 Sm 16.21-22).

kę o tron. okazało się podstępną próbą zagroże­

Według H ero d o ta ( 3,68). ten sam zwyczaj pano­

nia pozycji króla. To właśnie z tego powodu Sa­ lomon podjął natychmiastowe działanie. Gdyby

wał u Persów i u Arabów.

Shin Testament

146

tego nie zrobił, historia Izraela mogłaby się poto­

medalu: córka m ogła nap isać list do swego ojca

czyć całkiem inaczej.

skarżąc się, że S alom onow i wcale nie zależy na jej religii. poniew aż nigdy nie chodzi na uroczy, stości ku czci jej bożków. W ten sposób Salomon

11.1-2 Dlaczego Salomon sprowadzi! sobie tak wiele żon obcej narodowości?

w padał w pułapkę, niezależnie od tego, jakich

Jak Salomon mógł sprowadzać sobie tak wiele

chowej katastrofy.

politycznych korzyści spodziew ał się po takich m ałżeństw ach. D o prow adziło to niestety do du­

żon obcej narodowości, pomimo że prawo wy­ raźnie tego zakazywało? Aż trudno w to uwie­

Zobacz rów nież kom entarz do Rdz 29,25-28; 2 Sm 20.3.

rzyć. Czy jest jakieś wyjaśnienie, które można by uznać za okoliczności łagodzące w przypadku czegoś, co zakrawa na jawne nieposłuszeństwo

12,24

- szczególnie ze strony człowieka, który otrzy­

zrządzone przez B oga?

Czy te w ydarzenia zostały

mał od Boga dar mądrości? Faktem jest. że zgodnie z postanowieniem

Zobacz kom entarz do 2 K rn 11,2-4.

Mojżesza, królom, jakich Bóg miał dać Izraelo­ wi. nie wolno było naśladować zwyczaju naro­ dów sąsiednich polegającego na posiadaniu wie­

18,40 D laczego E liasz pozabijał

lu żon. aby ich serce nie odwróciło się od Boga

wszystkich czterystu pięćdziesięciu

pod ich wpływem (Pwt 17,17).

proroków B aala?

Rzeczą szczególnie zauważalną w Piśmie Świętym jest niezwykły upadek moralny Kana-

Dlaczego

nejczyków ( Rdz 19: Kpi 18,24-30: Pw't 9,5: 12.29-

Baala, kiedy okazało się. że nie potrafią sprowa­

31). To właśnie z tego powodu Izraelici otrzyma­

dzić ognia z nieba, tak jak zrobił to Eliasz? Czy

li ostrzeżenie, że małżeństwa mieszane doprowa­

nie wystarczyło udow odnić, że są fałszywymi

dzą ich do przyzwolenia na kananejskie praktyki

prorokam i bez żadnej m ocy? A jeśli niektórzy

religijne (Wj 34.12-17; Pwt 7,1-5).

z proroków Baala m usieli um rzeć, po co zabijać

Choć w przypadku króla, który powinien

konieczne

było

zabicie

proroków

wszystkich czterystu pięćdziesięciu?

świecić przykładem, można by oczekiwać wyż­

Eliasz przystąpił do działan ia po tym, jak

szych standardów moralnych. Salomon zaczął

prorocy Baala od 6 rano d o 3 po południu bez­

uważać się za osobę stojącą ponad obawami tego

skutecznie błagali swego boga, aby zesłał ogień.

rodzaju. Co prawda, tekst wyraźnie zwraca uwa­

W ciągu niespełna m inuty od wypowiedzenia

gę na to, że owe 700 żon pochodziło z rodów

prośby do Boga w szechm ogącego, z nieba spadł

królewskich, ponieważ zgodnie z ówczesnym

ogień Boży. T łum byl pod w rażeniem i padł na

zwyczajem, małżeństwo z córką króla innego na­

twarz, krzycząc: „N apraw dę Jahw e jest Bogiem!

rodu stanowiło formę zawierania sojuszów dy­

Naprawdę Pan jest Bogiem!” (1 Kri 18,39).

plomatycznych. W przypadku niedotrzymywania

Ogień Boży mógł równie dobrze pochłonąć

przez jakiegoś króla warunków traktatu, wystar­

owych czterystu pięćdziesięciu proroków Baala

czało. aby Salomon zasugerował temu królowi,

w tym samym m om encie (o raz czterystu proro­

że jego córka z niepokojem czeka na wiadomość, że jej ojciec jednak zrobi to, co obiecał - po to,

ków Aszery). Jednak tym razem nie był to ogień

aby ta córka nadal mogła się cieszyć dobrym zdrowiem. Istniała jednak także druga strona

sądu. ale ogień oznaczający, że cielec, którego Eliasz umieścił na ołtarzu, został przyjęty jako ofiara. Po trzech i pól roku. w czasie których pro­

147

Pierw sza Księga Królewska

gnoza pogody na każdy kolejny dzień brzmiała: „słonecznie, b ezch m u rn ie i coraz cieplej", moż­

22,20-22 Czy Bóg jest sprawcą kłamstwa?

na by przypuszczać, że Bóg, który odpowie na modlitwę, zsyłając deszcz, udowodni, iż jest

Czy to możliwe, aby Bóg prawdy był winny za­

prawdziwym P anem . Je d n ak nie - zanim miało

chęcania do kłamstwa i tolerowania podstępu?

nadejść Boże zm iłow anie, najpierw musiała zo­

W związku z tym fragmentem niektórzy wysuwa­

stać złożona ofiara przygotow ująca drogę dla

li takie właśnie zarzuty. Na poparcie tego oskar­

miłosierdzia i łask.

żenia powoływano się również na inne fragmen­

Eliasz natychm iast rozkazał, aby schwytano

ty: 2 Krn 18.18-22; Jr 4.10; 20,7 oraz Ez 14.9.

wszystkich proroków Baala i zaprow adzono do

Taki zarzut da się utrzymać tylko wtedy, gdy

potoku Kiszon, gdzie zostali zabici. Zgrom adzo­

zapomina się o tym. że wielu autorów biblijnych

ny lud nie okazał ani cienia w ahania; w tym mo­

pomija przyczyny wtórne i przypisuje wszystkie

mencie rozkaz P ana trafił do uszu ludu ciągle

wydarzenia bezpośrednio Bogu. ponieważ On

oniemiałego z w rażen ia i spotkał się z ich pozy­

panuje nad wszystkim. Dlatego też wyrażenia

tywną i szybką reakcją. Kiedy już schwytali

w formie trybu rozkazującego w rzeczywistości

wszystkich proroków Baala, sam o zabijanie mo­

często oznaczają jedynie to, co Bóg dopuszcza.

gło się dokonać rękam i ludu, jako że z językowe­

Przy kładowo, gdy złe duchy prosiły Jezusa, aby

go punktu w idzenia tw ierdzenie, że Eliasz „wy­

pozwolił im wejść w świnie, Jezus odrzekł: „Idź­

tracił" proroków m oże rów nie dobrze oznaczać,

cie!" (M t 8.31-32). To nie uczyniło z Jezusa ak­

że kazał on icli pozabijać (jak tłum aczy Biblia

tywnego pomocnika zła; pozwolił On jedynie,

W arszawska). Po raz kolejny mamy tu do czynie­

aby złe duchy zrobiły to. co chciały. Podobnie,

nia z sytuacją, gdzie przyczyny drugorzędne zo­

Jezus polecił Judaszowi: „Co chcesz czynić, czy ń

stały pom inięte jak o nieistotne, ponieważ przypi­

prędzej!" (J 13.27). Jednak to nie Jezus stał się

sanie działania przyczynie sprawczej dopuszcza

inicjatorem zła. jakie Mu wyrządzono.

przecież udział czynników drugorzędnych. T rudno w yjaśnić, dlaczego Eliasz wybrał po­

Bóg może być przedstawiony jako ten. który zwidzi Achaba tylko dlatego, że autor biblijny

tok Kiszon zam iast G óry Karm el. Być może nie

nie czyni rozróżnienia między tym. co ktoś czyni

chciał kalać m iejsca złożenia ofiary, gdzie Bóg

a tym. na co pozwala. To prawda, że w 1 Kri 22

okazał swoją św iętość, dokonując cudu.

wydaje się. że Bóg czyni więcej niż tylko pozwala

Niegodziwe występki proroków Baala zasłu­

na oszustwo. Nie twierdząc, że Bóg czyni zło.

giwały na karę śm ierci (Pw t 13.13-15: 17,2-5).

aby osiągnąć dobro, można uznać, że Bóg wyko­

Dla w spółczesnej m entalności taka postawa

rzystuje zamysły złego w taki sposób, aby zło re­

może się wydawać przesadną i niepotrzebną su­

alizowało odwieczny plan Boży. wbrew swoim

rowością, jed n ak kiedy się weźmie pod uwagę, że

zamysłom i celom. Ponieważ Achab porzucił Boga i zatwardził

z powodu owych proroków wielu ludzi weszło do wieczności na zawsze oddzielonych od Bożej

swoje serce. Bog dopuścił, aby jego upadek doko­

obecności, taka kara jest jak najbardziej uzasad­ niona.

nał się za pomocą tego samego narzędzia, które

Jeśli wydarzenie to rozpatryw ać w tym świetle, wtedy nie tylko zrozum iała staje się reak­ cja ludu i rozkaz Eliasza: widać ponadto, że były one zgodne z prawem Bożym. Igranie ze świętoś­ cią Boga i z prawdą to poważna sprawa. Zobacz również kom entarz do Lb 25,7-13.

Achab próbował wykorzystać dla własnych ce­ lów, a mianowicie proroctwa. Bóg posłużył się fałszywymi wypowiedziami fałszywych proro­ ków. których Achab tak chętnie się radził, jako narzędziem swojego sądu. To. że Bóg potrafi wykorzystać zamysły zła. nic zwalnia z winy ani proroków, ani ich naiwne­

148

S u m Testam enr

go słuchacza. Choć duch kłamliwy działał za

na w ypowiedź J r 20,7 zaw iera skargę proroka,

Bożym przyzwoleniem, nie zwalnia to z odpo­

który mylnie odczytał Bożą o b ietn icę obecności

wiedzialności proroków, którzy nadużywali swo­

jako zapew nienie, że jeg o sam ego ani jego posłu­

jego daru. Karmili króla dokładnie tym. co chciał

gę nie spotka żadne zło ani szyderstw o. Jednak

usłyszeć. Ich słowa były jedynie echem pragnień

słów tych nie m ożna cytow ać na poparcie zarzu­

króla. W ten sposób fałszywi prorocy, król i cały

tu. że Bóg jest zw odniczy.

Izrael ponoszą równą winę w oczach Boga. Od­

Innym przykładem , gdzie Bóg posyła złego

powiedzialność spoczywała na wszystkich. Owi

ducha jest Sdz 9,23. W opisanym tam epizodzie

prorocy mówili „od siebie".

jeden z synów G ed eo n a , A bim elek, przez trzy

Zasada, o której tu mowa znajduje dalsze

lata pełnił obow iązki króla nad m iastem Sychem.

potwierdzenie, jeśli zauważymy, że omawiany

Jednak po upływie tego czasu. Bóg posiał złego

fragment jest wizją, którą prorok Micheasz ujaw­

ducha, aby poróżnił A bim elcka i mieszkańców

nia Achabowi. Poprzez, nią Bóg mówi Achabowi:

Sychem, w w yniku czego „zbuntow ali się prze­

„Zmądrzej. Pozwalam, aby prorocy cię okłamy­

ciwko A bim elekow i”.

wali". W pewnym sensie Bóg nie tylko nie okła­

W tym przypadku, „zły d u c h ” objawił się

muje Achaba. ale wręcz ujawnia mu nowrą praw­

jako wybuch niezgody i zd rad y przeciw ko Abi­

dę. Gdyby Bóg naprawdę próbował zwieść Acha­

melekowi. l>o raz kolejny, za przyzwoleniem

ba i wciągnąć go w niebezpieczną sytuację,

opatrzności Bożej, ale nie w w yniku czynnego

z pewnością nie zdradziłby mu swego planu!

zrządzenia. Bóg pozw olił, aby d o głosu doszła

Mimo wszystko. Achab nie chce słuchać prawdy

zazdrość, która zrodziła stro n n ictw a, które z ko­

Bożej i idzie za radą swoich proroków.

lei doprow adziły do bu n tu , niezadow olenia spo­

Znacznie łatwiej wyjaśnić dwa inne frag­

łecznego. a w końcu d o rozlew u krwi. Bóg pozo­

menty również wykorzystywane, aby oskarżać

stał panem sytuacji pośród szalejącego zła. które

Boga o kłamstwo. W Ez 14.9 mamy do czynienia

w dużym stopniu zasłużenie sp o tk a ło ludzi świa­

z innych przypadkiem, gdzie Bóg dopuszcza

dom ie odrzucających praw dę i wybierających

skutki duchowej ślepoty. Autor biblijny przedsta­

własną wizję rzeczyw istości.

wia jedynie cały proces postępującej zatwardzia­ łości serca i następującej kary jako rzecz, która dzieje się w ramach Bożego przyzwolenia. Dobit­

Zobacz również kom entarz do 1 Sm 16.14: Hi 1,6-12.

D K

s ię g a

ruga

K

2,11 Co się stało z Eliaszem ?

ró lew sk a

jako dziecięce wygłupy, stary prorok wpadł w złość (jak można by powiedzieć), odwrócił się

Zobacz kom entarz do R dz 5,23-24.

z gniewem w oczach i przeklął ich w imię Pań­ skie. Jednak taka rekonstrukcja sytuacji jest błęd­

2,23-24 O k ru tn a k ara za dziecięce figle?

na. Cał>' problem opiera się na dwóch hebrajskich słowach przetłumaczonych jako „mali chłopcy". Jeśli mamy wyjaśnić ten zagadkowy incydent,

Wielu dostrzegało w tym fragm encie jedynie

trzeba przede wszystkim rozważyć kwestię wieku

opis typowych dziecięcych docinek, które zosta­

i poziomu odpowiedzialności. „Mali chłopcy”,

ły potraktow ane ze śm iertelną powagą przez sta­

odpowiednik

rego, zrzędliw ego proroka, w równym stopniu

cftannim, da się równie dobrze przetłumaczyć

pozbawionego w łosów co poczucia hum oru. Nie

jako „młodzieńcy". Na podstawie licznych przy­

hebrajskiego wyrażenia ifu rim

owijając w bawełnę, podn o szo n o następujący za­

kładów w Starym Testamencie, gdzie podany jest

rzut: jak m ożna wierzyć w Boga. który zsyła

wiek, wiadomo, że ow i „chłopcy" mogli mieć od

niedźwiedzie, aby pożarły dzieci wyśmiewające

12 do 30 lat. Jedno z tych słów użyte zostało do

się ze starca, którego wygląd był dość dziwaczny nawet jak na owe czasy?

opisu Izaaka w czasie, gdy miał zostać złożony

Na pierwszy rzut oka, wydaje się. że prorok natknął się na grupkę prostodusznych dzieci we­ soło bawiących się na przedm ieściu Betel. Wi­ dząc dziwnie wyglądającego mężczyznę, chłopcy zaczęli skandow ać: „Przyjdź no, łysku! Przyjdź no. łysku!" Z am iast potraktow ać całe zdarzenie

w ofierze ( Rdz 22.12), a więc gdy miał już z pew­ nością ukończone 20 lat. To samo słowo zastoso­ wano w odniesieniu do Józefa w Rdz 37,2. gdy miał 17 lat. Co więcej, tym samym słowem okre­ ślono wojowników w I Kri 20.14-15. Ktoś może zaoponować, mówiąc: owszem, jednak w tym przypadku wszystko zmienia wy­

raz ifum nim (przetłum aczony jako „mały"):

stracił włosy, o b elg a była n ie tyle skierow ana do

moim zdaniem, słowo to należy raczej przetłu­

p ro ro k a c o d o B oga, k tó ry g o posłał. W idać to

maczyć jako „młody" a nic „mały". Poza tym.

w yraźnie w p o p rz e d z a ją c y m zw rocie: „Wstąp!"'

oba słowa mają dość szeroki zakres znaczen io ­

N ie było to n a w ią z a n ie d o n a c h y le n ia drogi wio­

wy N.i przykład. Samuel zapytał Jcsscgo: „Czy

dącej w górę d o m ia sta B etel, ale w yraźna aluzja

to już wszyscy m łodzieńcy \n ' im m \V . N a co

do faktu w stą p ie n ia E lia s z a d o n ieba. Wynika

Jcssc odrzekł: „Pozostał jeszcze najm niejszy

z tego. że owi m ło d z ie ń c y n ie w ierzyli w to i nie

| qalaii\". Jednak w tym czasie Dawid był ju ż na

dostrzegali w tym d z ia ła n ia B oga p o śró d nich.

tyle duży. aby pilnować owiec i w krótce potem

M ów iąc ję zy k iem w s p ó łc z e sn y m , naśm iew ali się

walczyć z olbrzymem (1 Sm 16,11-12).

z niego: „S tartuj! Ty leż! W y n o ch a! Startuj!

A zatem określenie „mali chłopcy" nie o zn a­

M am y w as o b u d o ść !" C i c h u lig a n i z Betel użyli

cza przedszkolaków ani nawet chłopców w wie­

tego sa m eg o c z a so w n ik a , k tó ry w y stę p u je na po­

ku szkoły podstawowej: owi „chłopcy" mogli

czątk u 2 Księgi K ró lew sk iej w o p isie wstąpienia

mice od 12 do 30 lat!

E liasza d o n ieba. T ru d n o n ie d o s tr z e c aluzji.

Czy jednak Elizeusz był starcem , którem u

N ajw y raźn iej

w ieści

o

w niebow stąpieniu

brakowało cierpliwości i poczucia hum oru? Rów­

E liasza d o ta rły d o n a jd a ls z y c h zak ątk ó w kraju,

nież ten zarzut jest niesłuszny, ponieważ Elizeusz

ale sp o tk a ły się z p o g a rd liw y m niedow ierzaniem

nie mógł mieć więcej niż 25 lat. kiedy doszło do

u w ielu Izraelitów , łą c z n ie z g ro m a d ą miejsco­

całej tej sytuacji. Po tym wydarzeniu żył jeszcze

wych w yrostków . Był to a ta k n a B oga a nie na

60 lat. ponieważ wszystko wskazuje na to, że na­

p roroka.

stąpiło ono krótko po tym, jak Eliasz wstąpił do

E lizeusz nie p o słu g u je się przekleństw em ,

nieba. Według niektórych wstąpienie Eliasza do

rzucając klątw ę na m ło d z ie ń c ó w . P o p ro stu cytu­

nieba miało miejsce ok. 860 przed Chr.. a śm ierć

je praw o Boże. d o b rz e z n a n e m ie sz k a ń c o m Be­

Elizeusza nastąpiła ok. roku 795 przed Chr. C hoć

tel. M ojżesz n au cza ł: „Jeżeli [n a d a l] będziecie

posługa Eliasza zakończyła się przed upływem 10

postępow ać M nie n a p rz e k ó r i nie zechcecie

lat, działalność Elizeusza trwała przynajm niej 55

M nie słuchać, (...) ześlę n a w as d z ik ie zw ierzęta,

lat, rozciągając się na okres panowania Joram a,

które po żrą w asze d zieci ( ...) ” (K p ł 26,21-22).

Jehu. Joachaza i Joasza.

E lizeusz nie ub liżał m ło d z ie ń c o m , którzy

Czy Elizeusz stracił panowanie nad sobą?

się z niego w yśm iew ali a n i im n ie w ym yślał: kwe­

Co było złego w tym, że został nazwany „ły­

stię kary pozostaw ił B ogu. O g ło sił je d y n ie wyrok

skiem", choć w rzeczywistości całkiem możliwe,

i poprosił Boga, aby sp e łn ił to , c o o b ie c a ł uczy­

że wcale nie był łysy, mając przecież niespełna

nić. jeżeli ktoś b ęd zie o b ra ż a ł J e g o im ię. sprzeci­

30 lat?

wiał się Jeg o sp raw ie lub b u n to w a ł się przeciwko

W Starym Testam encie aluzje do łysienia

Jego słowu. N iew ątpliw ie ci m ło d z i lu d zie powta­

były synonimem pogardy (Iz 3,17.24). N a Bli­

rzali tylko to. czeg o słu c h ali p o d c z a s wieczor­

skim Wschodzie naturalny brak włosów należał

nych rozm ów przy p o siłk u , w m ia rę ja k ludność

do rzadkości. Było to zjawisko lak niespotykane,

m iasta co raz bardziej o d d a la ła się o d Boga.

że wiązało się z podejrzeniem o trąd. Niezależnie od tego. czy Elizeusz przed­

G w ałtow ność d zik ich zw ierząt była z pew­ nością w ystarczająco b ru ta ln a , je d n a k nie tak

wcześnie wyłysiał czy nie, jasne jest. że użyty epitet był wyrazem całkowitej pogardy, sposo­ bem ubliżenia mu. Ponieważ jednak jest rzeczą m ało praw do­ podobną, że Elizeusz faktycznie przedwcześnie

Spośród polskich tłumaczeń, tylko Biblia P oznańska zawiera sens „w górę", tłumacząc te sło w a ja k o „w stąp" (przyp. tłum.).

151

Druga Księga Królewska

straszna ja k

w ręcz okrucieństw o

Król Mesza. widząc, że szala zwycięstwa

Asyryjczyków. k tó rzy m ieli d o p e łn ić sądu Boże­

le g e n d a rn e

przechyliła się na stronę wroga, w akcie despera­

go w roku 722 p rz e d C h r. K atastro faln y upadek

cji wziął swego syna i złożył go w ofierze na mu-

Samarii nie d o sz e d łb y d o sk u tk u , gdyby jej

rach m iasta, najwidoczniej mając nadzieję, że

m ieszkańcy się n aw ró cili p o a ta k u niedźw iedzi

tym przebłaga swego boga. aby ich wybawił od

i coraz su ro w szy ch k a ra c h B ożych, które przy­

klęski. Izraelici faktycznie przerwali oblężenie

szły p otem . Z a m ia st je d n a k zw ró cić się do Boga,

i wrócili do siebie.

Izrael, p o d o b n ie ja k J u d a w o k resie późniejszym , „szydził

z

B ożych

w y słanników ,

Czy z tego wynika, że to bóg Moabitów wy­

lekceważył

bawił ich z opresji? Żadną miarą, biorąc pod

ich słowa i w yśm iew ał się z Jeg o proroków , aż

uwagę, że taki bóg nie istniał. Po prostu nic było

wzm ógł się g n iew P an a na sw ój n aró d d o tego

sensu kontynuować wojny, skoro cel kampanii

stopnia, iż nie b yło ju ż o c a le n ia ” (2 K m 36,16).

został osiągnięty; siła Moabu została złamana

A tak n ied źw ied zi n ie je s t z a tem przykładem

i bunt został stłumiony. Kraj ponownie dostał się

n iep o h am o w an eg o

o k ru c ie ń stw a ,

ale

kolejną

pod panow anie Izraela. Czegóż więcej można

Bożą p ró b ą n a w ró c e n ia ludzi d o siebie poprzez

było oczekiwać? Wojsku Izraela i Judy w zupeł­

m ałe kary, zan im ich g rzech sta n ie się zbyt wielki

ności wystarczyło zwycięstwo, wraz z odrażają­

i nad ejd zie p ełn ia są d u B ożego.

cym widowiskiem.

Z obacz rów nież k o m e n ta r z do Mk 10,35.

Nie był to jedyny przypadek na terenie staro­ żytnego Bliskiego W schodu, gdy podejmowano lak desperackie działania. Również „oburzenie".

3,27 C zy o fia ra z d ziec k a okazała się s k u te c z n a ?

0 którym wspomina tekst, nie było gniewem Boga przeciwko Izraelowi za zbytnie naciskanie króla M oabu, jak uważał C.F. K eil\ Raczej nale­

Czyż ofiara, k tó rą k ró l M o a b u złożył ze sw ojego

ży przyjąć, że to Izrael odczuwał „oburzenie"

syna, m ająceg o z o s ta ć n a s tę p c ą tro n u , nie okaza­

1 wstręt w obliczu tak makabrycznego czynu

ła się sk u te c z n a w tym sen sie, że Izrael zaprze­

i bezsensownego niszczenia życia. Winę za to. co

stał o b lężen ia m ia sta K ir-C hareszet w M oabie?

się stało, ponosi wyłącznie król Moabu. jak mówi

Czy m o żn a fakt te n u z n a ć za dow ód, iż bóg Mo-

Ps 106,38: „I krew niewinną przelali: krew synów

abitów w staw ił się za nim i?

swoich i córek, które złożyli w ofierze posągom

G d y M esza, król M o ab u . odm ów ił wysłania Izraelowi c o ro c z n e j d an in y w p o staci wełny, król Joram

zw ołał w ojsko, przekonaw szy również

kananejskim . I ziemia krwią się skalała". Powodem, dla którego ofiara ta wzbudzała w Izraelitach tak wielkie uczucie obrzydzenia

króla Judy, Jo z a fa ta , aby w yruszył z nim na wy­

1 w strętu była świadomość, że z jej powodu cały

prawę w o jen n ą w celu w yegzekw ow ania zaległej

ich kraj stał się nieczysty, przeklęty i naznaczony

daniny.

piętnem krwi.

N iew iele b rak o w ało , a cała kam pania zakoń­ czyłaby się k a ta stro fą zaró w no dla Izraela, jak

Zobacz również komentarz do Rdz 22,2; 2 Sm 21.1-9.

i dla Judy. p o n iew aż po stan o w ili oni zaatakow ać M oab od stro n y p u styni; na szczęście zjawił się prorok E lizeusz, k tó ry pokierow ał działaniam i wojennym i zg o d n ie z wolą Bożą. W cudowny sposób losy k am p an ii o d w róciły się i w krótce wojsko M oabu zacz ęło wycofywać się w kierun­ ku m iasta K ir-C hareszet.

Podobnie jak Biblia Warszawska; „Wskuick tego powstało wielkie wzburzenie przeciwko Izraelitom" (przyp. tłum.).

Stun Testament

6,19 Czy Elizeusz okłamał Aramejczyków?

152 Z obacz również ko m en ta rz do Wj 1.15-213.18: Jo z 2.4-6: I Sm 16.1-3.

C/y Flizcusz trzymał się prawdy, gdy powiedział chwilowo oślepionym Aramejczykom, wysia­ nym. aby go schwytać, że nie są na właściwej

6,21-23 D laczego A ram ejczycy zostali zachowani przy życiu?

drodze ani we właściwym mieście? Czy może należy to wyjaśnić jako przykład wyboru „więk­

Dlaczego Elizeusz darow ał życie owej grupie

szego dobra" czy też „mniejszego zła”?

zwiadowców, p o d czas gdy zwykle mówi się, że

Niektórzy komentatorzy, tacy jak Keil i De-

w Starym T estam encie Izraelici nie okazują lito­

litzsch, twierdzą, że Elizeusz powiedział niepraw­

ści swoim w rogom ? C zy to przykład niekon­

dę, oświadczając, że to zla droga. Według nich. była

sekwencji narodu w ybranego i sam ego Pisma

to typowa strategia wojskowa, której celem jest

Świętego?

zmylenie wroga. Inny punkt widzenia przedstawi!

W tym przypadku p roblem polega na tym, iż

W. G. Sumner. Swoją tezę uzasadnił w następujący

nie wolno generalizow ać przykazania podanego

sposób: „W słowach Elizeusza nie było kłamstwa,

w' Pwt 20.13, w którym m ow a jest o zasadzie

ponieważ jego dom nie znajdował się w Dotan,

lierem. tzn. w 'ym uszonego ak tu pośw ięcenia wy­

gdzie przebywał jedynie tymczasowo, ale w Sama­

branych przez Boga rzeczy lub o sób na całkowite

rii: także słowa „zaprowadzę was do człowieka"

zniszczenie.

mogą równie dobrze oznaczać: „do jego domu".

wszelkich istot żyjących i dobytku (z wyjątkiem

Z asad a

całkow itego

zniszczenia

W dalszej części swej argumentacji Sumner pisze:

tego, czego nie dało się spalić, a więc złota, srebra

Józef Flawiusz rozumiał ten fragment właści­

świątyni) odnosiła się tylko do narodu kananej-

wie; pisze on: „Elizeusz zapytał ich. kogo szu­

skiego. Jedynym innym narodem , który obłożony

kają. Kiedy odrzekli: - Proroka Elizeusza.

był klątwą lierem byli A m alekici, z powodów wy­

Gdzie można go znaleźć? - |prorok) z pew­

m ienionych w Piśmie Świętym (1 Sm 15,2-3).

i żelaza, które należało złożyć w przybytku lub

nością użył formy, którą Aramejczycy mogli

W szystkie pozostałe naro d y m iały być trak­

zrozumieć inaczej niż miał to na myśli Elize­

towane inaczej, naw et w tedy, gdy Bóg pozwalał,

usz. jednak w żaden sposób nie starał się uda­

aby Izrael czy Ju d a prow adziły z nim i wojnę.

wać. że jest kimś innym. Fakt. że Aramejczy­

Boże pozwolenie nie upow ażniało Izraela do uci­

cy go nie rozpoznali było zrządzeniem Bożej

skania ludności cywilnej ani d ep tan ia ich praw

opatrzności, a nie skutkiem kłamstwa. Czyż

lub naruszania ich godności. Takie postępowa­

«mąż Boży», który wielokrotnie zwracał się

nie ściągnęłoby na Izrael gniew Boży.

do Jahwe w modlitwie, mógł sobie pozwolić

Z am iast eksterm inacji. Izraelici mieli zaofe­

na jawne kłamstwo i próbować tymi sposo­

rować swoim wrogom w arunki pokoju. Dlatego

bem uchronić się przed niebezpieczeństwem?

Elizeusz przygotował ucztę dla Aramejczyków.

Jeśli widział wokół siebie, podobnie jak jego

Poza tym, ich ataki w końcu ustały, czyż bowiem

towarzysze, rumaki i rydwany z ognia, i jeśli

m ożna walczyć przeciw ko Bogu, który wie na­

w ten sposób zyskał pewność co do Bożej

wet, o czym się mówi za drzw iam i sypialni-3

opieki, nie potrzebował uciekac się ani do

Przed takim Bogiem nic się nie ukryje i nikt nie może się z Nim równać. Nic dziw nego, że Elize­

kłamstwa, ani do wybiegu”3.

usz nie czul się w żaden sposób zastraszony całą W. G. Sumner. The Book of Kings, Lange Commentary. Book II (New York; Scribner. Armstrong&. Co. 1X72).s. 69.

potęgą Aram u. Czego m iałby się obawiać? Zobacz również kom entarz do 1 Sm 15.18.

153

Druga Księga Królewska

9,6-10 Czy Je h u został ukarany za zrobienie tego, co mu kazano?

Płynie z tego wyraźny wniosek: otrzymanie Bożej aprobaty dla jakiegoś czynu nie oznacza, że Bogu obojętne jest. jak ów czyn zostanie wy­

Dlaczego Jeh u najpierw otrzym uje polecenie

konany i jakie inne czyny za sobą pociągnie.

zniszczenia dom u A chaba, a później słyszy z ust proroka O zeasza. że będzie ukarany za to. że wy­ konał polecenie (O z 1.4)? Jehu otrzym ał podwójne zlecenie od Boga:

14,6 Czy dzieci powinny umierać za grzechy rodziców?

( I) mial zniszczyć dotknięty grzechem i apostazją dom Achaba oraz (2) pom ścić krew proroków Jah­

Zobacz komentarz do Pwt 24,16.

we przelaną przez Izebel. Bożym narzędziem prze­ znaczonym do tej misji byi jeden z wodzów armii. Jehu. Oba zadania wykonał do samego końca. Dlaczego więc Bóg byl niezadowolony z Jehu,

22,20 Przyłączę cię do twoich przodków?

jak wynika ze słów Ozeasza? Ponieważ bycie na­ rzędziem wybranym przez Boga. żeby ukarać ja­

Zobacz komentarz do Rdz 25,8.

kąś inną osobę (lub grupę ludzi albo nawet cały naród) to jed n a spraw a, natom iast czymś całkiem innym jest zyskanie Bożej aprobaty po ukończe­ niu zadania za sposób, w jaki zostało ono wykona­

23,26 Dlaczego Bóg nie zaniechał swego gniewu?

ne. Na przykład. A syria została wezwana do roz­ poczęcia wojny z Izraelem , jednak Bogu nie podo­

Czy można przezwyciężyć skutki wielu lat nik-

bał się sposób, w jaki Asyria prowadziła działania

czemności i zła, dokonując diametralnej reformy

wojenne (Iz 10.5-19). Podobne upoważnienie do

i odnowy? Czy 30-letnie panowanie pobożnego

wystąpienia przeciw ko Judzie otrzym ał Babilon,

wnuka może stanowić rekompensatę za bezlitosne

ale również naraził się na gniew Boży z powodu

rządy jego dziadka i ojca, którzy nadużywali Bożej

swego okrucieństw a (H a 1,6; 3,13-16).

cierpliwości przez 60 lat? Innymi słowy, czy zło na­

Dlatego, ch o ć Jeh u posłusznie wypełnił na­ kaz Boży (2 Kri 9,7). popełnił wielki błąd. zabi­

rasta i wpływa na ogół społeczeństwa, czy też obo­ wiązuje zasada, że każdy odpowiada za siebie?

jając więcej ludzi, niż Bóg mu polecił i uczynił to

Pomimo tego, że prawdopodobnie Manasses

z okrucieństw em , które nie spodobało się Bogu.

z Judei został królem lub wspólregentem około

Z postępow ania Jehu jasn o wynika, że nie kiero­

10 lat przed śmiercią swego ojca, Ezechiasza, jego

wał się on pragnieniem bycia posłusznym Bogu,

pobożny ojciec nie miał żadnego wpływu na 50-

ale zwykłą am bicją osobistą - tym samym jego

-letnie panowanie swego syna. Jest to tym więk­

akt posłuszeństw a stal się niegodziwy. Ten sam

szym zaskoczeniem, jeśli się weźmie pod uwagę

duch. w jeszcze większym stopniu, ujawnił się

wielką odnowę podjętą przez Ezechiasza.

w jego potom kach. Jehu okazał nad m iern e okrucieństwo, zabi­

wiedzenia „Bóg ma dzieci, ale nie ma wnuków"4.

jając nie tylko rodzinę A chaba w Jizreel. ale rów­ nież przebywającego tam z wizytą króla Judy, Ochozjasza. oraz prawie wszystkich członków rodziny Dawida (2 Kri 9.27: 10.13-14). Poza tym, Jehu wymordował wszystkich przyjaciół panują­ cego rodu (2 Kri 10.1i).

Przykład Manassesa jest dobrą ilustracją po­

‘ Komentarz, którego autorstwo przypisuje się Billy emu Grahamowi, amerykańskiemu kaznodziei ewangelika!nemu. jednemu z najbardziej znanych ewangelistów na świecie (przyp. tłum.).

W jego przypadku, pobożna rodzina nie stanowi­

nych okresów odnow y religijnej w historii Judy

ła gwarancji, że i on pójdzie Bożą drogą.

Wydaje się jed n ak , że o d ro d zen ie to nie przenik­

Przez pół wieku Manasses naśladował nie­

nęło zbyt głęboko ów czesnej kultury, ponieważ

prawości Kananejczyków. Wymordował wielu

nie przyniosło trw ałych efektów i było zbyt słabe,

uczciwych mężczyzn i gdy zaszła potrzeba obro­

aby przezwyciężyć lata zła nagrom adzonego za

ny Jerozolimy, brakowało ludzi do walki (2 Kri

panow ania M anassesa.

21.10-15); jego poddani znosili to wszystko

więc niew ystarczające, żeby zrekompensować

D zieło Jozjasza było

w milczeniu. Bezwzględny monarcha rozkazał,

zło. jakiego dopuścili się w cześniej jego ojciec

aby Izajasza „przecięto piłą" (Hbr 11,37). Bałwo­

i dziadek.

chwalstwo i nieprawość Manassesa doprowadzi­

C hoć Jozjasz położył kres zewnętrznym

ły w nieunikniony sposób do tego. że Izrael

i rażącym przejaw om bałw ochw alstw a, kierując

i Juda zostały odrzucone przez Boga (2 Kri 24.3:

się szczerym p ragnieniem pośw ięcenia siebie

Jr 15.4).

sam ego i swego ludu Bogu. sam i ludzie nie na­

Co prawda. Manasses doświadczył czegoś,

wrócili się do Pana. Spełniali zarządzenia swe­

co można by nazwać nawróceniem na łożu

go króla ze strachu, lecz ich serca i umysły naj­

śmierci. Za zniewagę króla asyryjskiego. Aszur-

wyraźniej

banipala, Manasses został uprowadzony do wię­

szone.

pozostaw ały

zasad n iczo

nieporu-

zienia w Babilonie, gdzie „w ucisku przebłagał

Jeśli pierw sze rozdziały Księgi Jeremiasza

Pana. Boga swego, i upokorzył się bardzo przed

odzw ierciedlają sytuację za rządów' Jozjasza, wi­

Bogiem swych przodków. Prosił Go. a On go wy­

dać w nich głęboką w ew nętrzną apostazję panu­

słuchał. Usłyszał jego prośbę i pozwolił mu wró­

jącą w ludzkich sercach, nie tylko przed odnową

cić do Jerozolimy, do swego królestwa.W ten

zapoczątkow aną p rzez Joz jasza i przed odnale­

sposób Manasses zrozumiał, że tylko sam Pan

zieniem księgi Prawa, ale rów nież w czasie jej

jest Bogiem" (2 Krn 33.12-13). Stało się to pod

trw ania i w okresie późniejszym .

koniec jego panowania.

Święty Bóg Izraela nie m ógł ju ż dłużej wyba­

Było już jednak za późno na odwrócenie

czać i okazywać m iłosierdzia: nadszedł czas.

zmian, jakie zaszły w społeczeństwie i w jego

aby wykonać karę zapow iedzianą Manassesowi

własnej rodzinie. Po Manassesie na tron wstąpił

w 2 Kri 21,12-15. Tak więc, pom im o to. że Bóg

jego występny syn Amon, który sam został za­

jest cierpliwy w swoim m iłosierdziu, sąd i kara

mordowany przez spiskowców. 2 Księga Kronik

muszą w końcu nadejść, naw et jeśli nagle pojawi

33,23 podkreśla, że król Amon „nic upokorzył

się ktoś. kto swoim postępow aniem wydaje się

się wobec Pana”.

spłacać dług ciążący na w szystkich ludziach

W swoim miłosierdziu Bóg przygotował

(2 Kri 22.15-20).

8-letniego syna Amona. Jozjasza. aby przejął rzą­ dy po ojcu. Od samego początku Jozjasz poszedł w' ślady Dawida a nic swego dziadka Manassesa

24,6 Niespełniona przepow iednia?

lub ojca Amona. Za jego zasługę uznać należy zainicjowanie jednego z najbardziej intensyw­

Zobacz komentarz do Jr 36,30.

P K

ie r w s z a

s ię g a

1,1 - 9 ,4 4 D laczego tyle genealogii?

K

r o n ik

Po pierwsze, i Krn ł - 9 jest próbą przedsta­ wienia historii Izraela w zarysie. Po drugie, sta­

Wydaje się rzeczą bezcelow ą, jeśli nie wręcz nud­

nowi ona literacki łącznik miedzy śmiercią Saula

ną. żeby pośw ięcać tyle rozdziałów Pism a Świę­

(opisaną w I Krn 10), a listą ludzi powracają­

tego czem uś, co je st odpow iednikiem biblijnej

cych z wygnania (1 Krn 9). Niewątpliwie, niektó­

książki telefonicznej zaw ierającej spis imion. Po

re imiona są wymienione jedynie dla porządku

co aż tyle m iejsca p rzezn aczać na coś. co nie wy­

albo przynajmniej w celu zapewnienia ciągłości.

daje się przynosić żadnych korzyści duchowych

Jednak najważniejszym celem genealogii jest po­

ani żadnego pożytku dla przyszłych pokoleń? Księga K ronik zaczyna się od dziewięciu

kazanie. że w historii daje się zaobserwować bieg wydarzeń zmierzający ku przewidzianemu przez

rozdziałów wypełnionych genealogiam i. Cel tego

Boga celowi. Pomimo tego, że na przestrzeni

zabiegu jest dość złożony. N aturalnie, gdyby cho­

wieków zebrani są tu Izraelici cieszący się zarów­

dziło o własną rodzinę, cała sprawa miałaby dużo

no dobrą, jak i złą sławą, zarówno z północy, jak

bardziej bezpośrednie znaczenie osobiste, ponie­

i z południa, nie tylko bogaci, ale i biedni, podsta­

waż z pew nością każdy chciałby sprawdzić, czy

wową rzeczą, klora ich łączy'jest fakt. że to właś­

na liście figurują im iona krewnych. Biorąc jed­

nie Bóg Izraela aż do tej chwili zachowywał

nak pod uwagę całą historię zbawienia, nasze

i prowadził swój lud do zamierzonego przez sie­

osobiste zainteresow ania nie są znowu aż tak od­ ległe - m ożna nawet powiedzieć, że są jeszcze

bie celu; to On jest Tym, który doprowadzi całą

bliższe. Prawda bowiem jest taka. że to właśnie

tę historię do końca. Autor I Księgi Kronik wychodzi zatem od

poprzez rodzinę A dam a. Ewy. Sema i Abrahama wszystkie inne rodziny na ziemi miały dostąpić

Adama ( I Krn 1.1), aby dotrzeć do dekretu Cyrusa pozwaląjącego Izraelitom powrócić do ojczy­

błogosławieństwa.

zny. aby odbudować świątynię (2 Krn 36,22-23).

Wszystko to było częścią jednego planu, którego

nic Elihu jest owym brakującym synem z lisl>

realizacja dokonywała się zasadniczo z udziałem

w 1 Krn 2.15.

zwykłych ludzi pochodzących z Izraela, których powołał Bóg. Zohac: również - rozdz. 4: „Dlaczego biblij-

3,1-9 D laczego ta k wiele żon?

ne rodowody nie zawsze się ze sobą zgadzają?” Zobacz kom entarz do 2 Sm 20.3; I Kri 11,1-2.

2,13-15 Czy Jesse miał siedmiu czy ośmiu synów?

6,12-13.18-19 Czy S am u el pochodził z pokolenia Lewiego czy E fraim a?

Czy Jesse spłodził siedmiu czy ośmiu synów? Księgi Kronik mówią, że było ich siedmiu, nato­

Z którego pokolenia pochodzi! Sam uel? Dlacze­

miast Księga Samuela, żc ośmiu (1 Sm 16,10-11:

go w I Sm l.l zaliczony je s t do pokolenia Efrai­

17.12-14). Która informacja jest właściwa? 1 Sm 16 podaje tylko imiona 4 synów Jesse-

ma. podczas gdy w I K siędze K ronik określa się go jako Lewitę?

go: Eliaba, Abinadaba, Szammy i Dawida.

Krytyczni k o m en tato rzy przypuszczają, że

I Księga Kronik wymienia imiona trzech innych

ojciec Sam uela, E lkana, był przedstaw iony jako

synów: Netaneela, Raddaja. Osema. ale stwier­

Lewita, choć z opow iadania o S am uelu wcale nic

dza, że Dawid był siódmym. Nie wiadomo, co

takiego nie wynika; a u to r K ronik zauważył jedy­

stało się z ósmym synem, niewymienionym

nie, że człowiek im ieniem E lkana występuje za­

/ imienia, którego drugi rozdział I Księgi Kronik

równo w rodzie K ehata, ja k i w rodzie Samuela.

całkowicie pomija. Niektórzy komentatorzy su­

Dlatego pom yłkowo, albo i celow o, dodał imię

gerują. że ten nieznany syn mógł umrzeć bezpo­

Sam uela do rodu K ehata.

tomnie i dlatego jego imię nie zostało ujęte w genealogii. W syryjskim przekładzie Pisma Świętego1

W opow iadaniu o S am uelu istnieje jednak wskazówka potw ierdzająca jeg o pochodzenie z rodu Lewiego: fakt, że został przyjęty przez He-

w I Krn 2.15 jako siódmy syn wymieniony jest

lego jako uczeń. Później, gdy Sam uel osiągnął

Elihu. po którym następuje Dawid, dzięki czemu

wiek dorosły, pełnii funkcję kapłana i składał

obie listy: z Księgi Samuela i Kronik, są ze sobą

ofiary w różnych m iastach Izraela.

zgodne.

C o zatem począć z 1 Sm 1,1? Werset ten

Przekład syryjski opiera się na hebrajskim

po prostu stw ierdza, że E lkana pochodził „z Ra-

fragmencie 1 Krn 27,18. gdzie Septuaginta za­

m ataim . Sufitu z górskiej okolicy Efraima”.

miast Elihu wymienia Eliaba (najwyraźniej

Zwykle Lewici byli przydzielani do m iast lewi-

zachowując imię znane z listy umieszczonej

ckich rozsianych po całym Izraelu. Lb 35,6

w 1 Sm). Jeśli przekaz zawarty w Biblii Hebraj­

wymienia 48 m iast należących do tej grupy, jed­

skiej i syryjskiej jest właściwy, wtedy to właś-

nak nie w iadom o, czy R am ataim było jednym z nich. M ożna zatem w yciągnąć w niosek, że Elka­ na był Lewitą przydzielonym lub mieszkającym

Pcsziua (dosł. „prosi>. powszechny” ) jest przekładem Biblii na język syryjski - nie tylko z języka hebrajskiego (np. Pięcioksiąg), ale także z greckiego (np. księgi deuterokanoniczne oraz Nowy Testament). Przekładu do­ konano między U a IV wiekiem po Chr. (przyp. tłum.).

na terenie Efraim a. Nawet pochodzenie wymie­ nione w 1 Sm zgadza się z genealogią podaną w 1 Księdze Kronik. Nie trzeba zatem zakładać istnienia żadnych sprzeczności.

157

Pierwsza

13,9-10 D laczego Bóg zabił IJzzę?

Księgo Kronik

Sepluaginty stanowi znacznie lepsze odzwier­ ciedlenie pierwotnej wersji hebrajskiej^

Zobacz kom entarz do 2 Sm 6,6-7.

Kolejną próbą rozwiązania tego problemu jest sugestia, że gdy Samuel mówił o .koniach zaprzęgowych" lub „oddziałach rydwanów" (do

15,29 Czy publiczny taniec Dawida był nieprzyzwoity?

których prawdopodobnie należało owych sied­ miuset), miał na myśli oddzielną grupę wojska, różną od (siedmiu tysięcy) „woźniców", jednak

Zobacz kom entarz do 2 Sin 6,20.

brak dowodów na poparcie tej tezy. Istniejąca tu rozbieżność to zatem kwestia poprawnej wersji tekstu Księgi Samuela, a nic

19,18 Ilu było woźniców rydwanów?

dowód potwierdzający skłonność autora Kronik do wyolbrzymiania liczb w celu gloryfikacji Da­

Zgodnie z opisem w 1 K siędze Kronik. Dawid

wida.

zabił siedem tysięcy w oźniców rydwanów, nato­ miast według 2 Sm 10,18, tylko siedem set. Nie­ którzy tw ierdzą, że jest to dow ód na skłonność autora Kronik do w yolbrzym iania rangi i charak­

21,1-2.8 Dlaczego przeprowadzenie spisu ludności było grzechem?

teru Dawida. C zy to właściw a ocena m aniery kronikarza, czy też istnieje inne wyjaśnienie tej

Bóg dwa razy zlecił Mojżeszowi przeprowadze­

rozbieżności?

nie spisu ludności, co opisuje Księga Liczb

1 Krn 18.4-5 stanow i najpełniejszy i najlep­

w rozdziale I i 26, tymczasem w 2 Księdze Sa­

szy opis tego w ydarzenia. Jeśli relacja ta jest

muela Dawid postanowił policzyć Izrael, ponie­

prawdziwa, w ym ieniona w Księdze Kronik licz­

waż Bóg. rozgniewany na swój lud, nakłonił Da­

ba siedm iu tysięcy koni zaprzęgowych albo

wida. aby to uczynił; I Krn przypisuje tą decyzję

jeźdźców, jest niew ątpliw ie liczbą właściwą;

króla wpływowi szatana. Czy te sprzeczne frag­

w wyniku błędu podczas przepisyw ania została

menty to przykład błędów, jakie zakradły się do

ona zm ieniona na siedem set w 2 Księdze Samu­

Pisma Świętego?

ela. Rzeczą g o d n ą uwagi jest fakt, że niektóre

Na początku należy ustalić, dlaczego spis

wersje 2 Sm 10,18 w przekładzie greckim są

ludności miałby być grzechem. W gruncie rze­

zgodne z tekstem Księgi Kronik. Poza tym,

czy. spis ludności stanowił zapowiedź poboru do

w Księdze Kronik pojawia się też wzmianka

wojska. Niektórzy wyciągają z tego wniosek,

o 40 000 pieszych, a nie ,je ź d ź c ó w “ jak w Księ­

opierając się na 1 Krn 27,22-24, że Dawid zgrze­

dze Samuela; liczba ta odpow iada w zaokrągle­

szył. obejmując spisem ludzi poniżej 21 roku ty-

niu sumie 20 000 o raz 22 0 00 pieszych wymie­ nionych w 1 Krn 18,4-5. Wydaje się, że jest to najlepsze wyjaśnienie tego problemu. Istniejące rękopisy hebrajskie 1 i 2 Księgi Samuela zawierają więcej błędów transkrypcji niż jakakolwiek inna księga lub zbiory ksiąg Sta­ rego Testam entu. Na podstawie wstępnych ana­ liz dokonanych w oparciu o rękopisy Ksiąg Sa­ muela znalezionych w grotach nad Morzem Martwym, wydaje się, że greckie tłumaczenie

! Niektóre wstępne, ale na razie niepublikowane donie­ sienia na temat rękopisów z Oumran wskazują, że przy­ najmniej pewne wersje kopii Księgi Samuela znalezione nad Morzem Martwym są zgodne z wersjami wcześniej występującymi jedynie w Księgach Kronik. Por. Frank M. Cross Jr.. TheA/icienlUbraryąfQumran, wyd. popr. (Garden City, N.Y.: Anchor Books, ), s. oraz Rulph W. Klein, Textuat Crilichni nftlw Otd Testa( Plnladelphia: Fortress. ), s. - .

1961

me/u.

1974 4250

188-191

Star\ Testament

cia. co było aktem bezprawnym. Inni uważają,

tan a w yraźnie w skazują na to. że mamy tu (]fl

ze liczenie ludności było wyrazem zwątpienia

czynienia z tą sam ą o sobą.

w Bożą obietnicę, w której Bog zapowiedział, że

Jak to zatem m ożliw e, że ta d o ść nicokreslo-

potomkowie Dawida będą tak liczni jak ziarnka

na. ale zaw sze o b e c n a p o sta ć odgryw a kluczową

piasku i gwiazdy na niebie. Najlepszym wyjaśnie­

rolę w jed n ej wersji o p o w iad an ia o grzechu Da­

niem jest sugestia, iż grzech polegał na arogancji.

wida. podczas gdy w d rugiej wersji ta niechlubna

Bog nie dal Dawidowi żadnego powodu, aby wy­

zasługa p rzy p isan a zo staje Bogu?

ruszył na wojnę. Do takiego działania mogła p o pchnąć Dawida jedynie pycha i ambicja. Wyraz wtedy (Biblia Warszawska) lub jed­

Sam a myśl o tym . że Bóg kusi lub zmusza ludzi do grzechu jest fałszywa. Jest rzeczą abso­ lutnie niem ożliw ą, aby Bóg byl autorem czegoś,

nak (Biblia Poznańska) pojawiający się na p o

czego sam nie to leru je i czem u sprzeciwia się

czątku 1 Km 21.1 w niektórych tłum aczeniach

cale Jego królestw o. Jak zatem należy rozumieć

stanowi zachętę, aby spojrzeć na zakończenie

2 Sm 24.1. gdzie Bóg w ydaje się kusić do czegoś,

poprzedniego rozdziału. I Krn 20,8 wspomina,

co sam niedługo potem u zn a za grzech?

że pośród ludzi, których pokonał Dawid i jego żołnierze był jeden /. potomków Refaitów. naro­

Bóg m oże i czasam i

faktycznie zmusza

grzeszników do ujaw nienia przew rotności kryją­

du olbrzymów. Związek między tymi faktami

cej się w ich sercach p o p rzez czyny. Bóg stwarza

mógłby polegać na tym. że Dawid, zachłysnięty

jedynie okazję, aby złe prag n ien ia serca wyszły

własnymi sukcesami, za bardzo wbil się w pychę,

na jaw. W ten sposób, grzesznik może szybciej

przez co otwarł drzwi szatanowi i pozwolił, aby

dostrzec uśpione w jeg o sercu zło. które pobudza

ten go skusił.

go do działania sp rzeczn eg o z w olą Bożą.

To prowadzi nas do kolejnej trudności: czy

Z godnie z myślą hebrajską, praw dą jest rów­

to Bóg czy szatan przywiódł Dawida do grzechu?

nież to. iż cokolw iek Bóg d o p u szcza, to faktycz­

W Starym Testamencie postać szatana pojawia

nie czyni. Pozw alając na przeprow adzenie spisu

się dość rzadko. Występuje w pierwszych dwóch

ludności. Bóg niejako sam spow odow ał, aby do

rozdziałach Księgi Hioba oraz w okresie postwy-

tego doszło. H ebrajczycy nie zw racali uwagi na

gnaniowym w Księdze Zachariasza 3.1. Jednak

przyczyny drugo rzęd n e i w łaściw ie przypisywali

w obu tych przypadkach przed imieniem pojawia

je przyczynie spraw czej. W ram ach koncepcji

się rodzajnik określony; natom iast w 1 Krn 21,1

opatrzności Bożej, osta te czn ie wszystko zostaje

rodzajnik nic występuje. C hoć doktryna dotyczą­

przypisane Bogu; dlaczego więc od razu nie po­

cą nadprzyrodzonej istoty zwanej szatanem nie

wiedzieć. że to Bóg to sprawił?

była jeszcze rozwinięta w Starym Testamencie,

Liczba różnic pom iędzy wersją w Księdze

występowania szatana nic da się sprowadzić do

Sam uela a wersją w K siędze K ronik jest większa

wpływów perskiego dualizmu lub traktować jako

niż zwykle i brak podstaw, by uznać którąś z nich

przeciwnika jedynie w' sensie ogólnym. Nawet

za bardziej praw dopodobną. B adacze jednak po­

w ogrodzie w Edenie istnieje wroga istota zwana

stawili tezę, że Kroniki m ogą stanow ić lepszą

„wężem". Nowym elementem w omawianym

i bardziej wiarygodną tradycję tekstow ą hebraj­ skiego oryginału niż obecnie odzwierciedlona

fragmencie jest nadanie tej istocie formalnej na­ zwy „przeciwnika” . Jednak działania węża i sza-

Stowo występujące w niektórych tłumaczeniach an­ gielskich (przyp. tłum.).

wersja w tłum aczeniach anglojęzycznych z Księ­ gi Samuela. Choć nie należy przeceniać znaczenia wa­ riantów tekstualnych występujących w obu księgach, niektóre rękopisy z Q um ran wskazują, że zachowane tam pewne wersje Księgi Samu­

159

Pierw sza

Księga Kronik

ela są zgodne z odczy tan iem znanym wcześniej

ceny, jaką Dawid zapłacił za miejsce pod ołtarz

jedynie w K siędze K ronik. Byłoby to rozwiąza-

(gdzie w końcu miała zostać wzniesiona świąty­

nie kwestii zgodności pom iędzy obom a tek­

nia): z 50 syklów w srebrze (2 Sm 24.24) do

stami. Prawie wszyscy badacze Pism a Świętego

600 syklów w złocie.

uznają, że Księgi K ronik powstały w czasie wy­

wspomina, że Dawid zakupił „miejsce" (hebr.

gnania albo niedługo po nim . Dlatego najpraw­

hammaąóm), obejmujące cały teren otaczając)

dopodobniej były o n e o p arte na wcześniejszej

górę Moria. Przyjmując współczesną cenę jednej

formie opow iadania z Księgi Sam uela, niewątpli­

uncji złota wynoszącą 400 dolarów. Dawid za­

Jednak tekst w I Księdze Kronik wyraźnie

wie dobrze zn an eg o i będącego w powszechnym

płacił za ziemię około 100 000 dolarów. Tymcza­

użyciu. W arto zw rócić uwagę na to, jak autor

sem w Księdze Samuela podana została cena za

Kronik dokonał p o łączen ia różnych źródeł; wi­

woły i klepisko, stanowiące jedynie niewielką

dać to w yraźnie w 2 Sm 24.1. A utor Księgi Samu­

część całego terenu. Za te rzeczy Dawid zapłacił

ela pisze w tym wersecie: „Jeszcze raz Pan zapło­

50 syklów w srebrze. Niektórzy zwrócili uwagę

nął gniewem przeciw Izraelitom ”, nawiązując do

na to, że 600 to 12 razy 50. co mogło służyć jako

2 Sm 21,1-14, który także miał związek z pokutą

świadome podkreślenie ogolnonarodowego zna­

za grzech. Podobnie, ch o ć au to r Kronik pominął

czenia transakcji. Do zakupu tego większego te­

materiał zaw arty w 2 Sm 23 - 24, umieścił frag­

renu mogło dojść później, a więc już po zakupie­

ment zachow ujący łączność pom iędzy tekstem

niu klepiska i wołów, które Dawid złożył wtedy

1 Sm 21 i 1 Sm 24. W ybór m iejsca na świątynię

w' ofierze.

w Jerozolim ie stanow ił odpow iedni punkt kulmi­ nacyjny tej fazy działalności Dawida.

Rozróżnienie tych dwóch transakcji pomaga także wyjaśnić, dlaczego Oman (Arauna w 2 Sm)

U dowodniwszy, że Daw id faktycznie zgrze­

na początku chciał dać Dawidowi klepisko za

szył oraz że w inę za to ponosi szatan, a nie Bóg.

darmo. Trudno sobie wyobrazić, żeby Ornan

nadal stoim y w obliczu faktu zarazy, jaką Bóg

mógł sobie pozwolić na ofiarowanie całej góry

zesłał, aby ukarać cały naród izraelski. Trzeba

Moria, natomiast jest całkiem prawdopodobne,

jednak zauważyć, że, według 2 Sm 24,1. poddani

iż chciał dać jedynie klepisko.

Dawida byli tak sam o winni jak ich król. W ten sposób Bóg o dniósł się do winy całego Izraela poprzez czyn króla, który uosabiał narodowego

22,14 Zbyt dużo złota i srebra?

ducha pychy. Podana ilość złota i srebra, jaką Dawid zebrał na budowę świątyni wydaje się tak duża. że aż trud­

21,5 Ilu m ieszkańców liczył Izrael?

no uznać ją za wiarygodną. Poza tym, nie bardzo pasuje do innych liczb wymienionych w I Krn

Zobacz kom entarz do 2 Sm 24,9.

29,4.7 oraz 2 Krn 9,13. Jak najlepiej wyjaśnić ten problem? Całkowita ilosc złota i srebra daje łącznie

21,25 Ile syklów kosztowało miejsce na wybudowanie ołtarza? Oto kolejny przykład rzekomej tendencji kroni­ karza do przesady, tym razem chcącego podkre­ ślić znaczenie świątyni poprzez wyolbrzymienie

40 000 ton - sumę, która przyprawiłaby o zawrót głowy samego cezara albo faraona. Tym niemniej C. F. Keil bronił prawdziwości sum podanych w 1 Krn. twierdząc, że „w stolicach azjatyckich królestw starożytnych, zgromadzono ogromne ilości drogocennego kruszcu", na po­

Stun Testament

160

twierdzenie czego przytoczył cytaty ze starożyt-

Nie bez zn aczenia dla całej kwestii jest fakt

nych dokumentów, z których wynika, że Cyrus

że Salom on otrzym yw ał rocznie 666 talentom

zdobył 500 000 talentów w złocie w czasie sa­

w złocie, czyli około 25 ton. Jednak suma wymie­

mych tylko wypraw azjatyckich4. Swoje omówie­

niona w 2 Krn 9.13 nie obejm ow ała pieniędzy

nie kwestii sum Keil zakończył słowami: „Nie

przynoszonych p rzez kupców i handlarzy' oraz

można zatem uważać ilości wymienionych w tek­

królów arabskich

ście ani jako niewiarygodnych ani zbyt przesa­

(2 Krn 9,14). D latego zak ład ając ilość znacznie

i nam iestników

krajowych

dzonych. ani tym bardziej zakładać z całą pew­

przekraczającą 25 ton, jest m ożliwe, że w prze­

nością. że zaokrąglone sumy odpowiadające re­

ciągu 40 lat rządów D aw id zdołał zebrać pokaź­

torycznemu charakterowi tekstu są jedynie po­

ną ilosc złota, poniew aż p odbijał i łupił okolicz­

myłką"'. Nie można posłużyć się liczbami podanymi w I Krn 29.4.7 jako sposobem potwierdzenia

ne królestw a, n ato m iast S alo m o n mógł jedynie liczyć na d o chód p o ch o d ząc y z podatków i han­ dlu.

dokładności liczb wymienionych w analizowa­

D latego też jest całkiem m ożliwa, że mamy

nym fragmencie. W I Krn 22 Dawid złożył głów­

tu do czynienia z kolejnym błędem powstałym

ną ofiarę na prace związane z budową świątyni,

w trakcie kopiow ania tekstu, co w przypadku

zachęcając potem innych, aby wsparli swoimi

przepisyw ania liczb zd arzało się w starożytnych

datkami cale przedsięwzięcie. Były to więc ofiary

tekstach dość często. Je d n a k na razie nie ma spo­

dodatkowe, składane oprócz głów nej kwoty prze­

sobu. aby udow odnić, któ ra w ersja jest popraw­

kazanej przez Dawida.

na. Kwestia nadal pozostaje otw arta.

‘ C. I Keil. The Books of Chronicles. (Grand Rapids. Mich.: Kcrdmans. 1950). s. 247-248. ' Tamze. s. 248-249. for. lak/c: Alan R. Millard. Does

the Bible Exaggerate King Solomons Golden Health' w: ..Biblical Archaeology Review" 15. nr 3 (1989): 2129, 31, 34 ora/ Kenneth A. Kitchen, Where Did Solomon's Health Go. w: „Biblical Archaeology Review" 15. nr 3 (1989): 30. 32-33.

D K

ruga

s ię g a

11,2-4 Czy te w ydarzenia zostały zrządzone przez Boga?

K

r o n ik

czeniem Bożej obietnicy, którą Bog w swej wiel­ kiej łaskawości wielokrotnie potwierdzał od cza­ su patriarchów. Jak to możliwe, że Bóg najwyraź­

Po tym. jak dziesięć północnych plem ion wypo­

niej sprzyjał sprawie, która przekreślała Jego

wiedziało w ierność królowi R oboam ow i. synowi

plan dla Izraela?

Salomona, R oboam postanow ił zm usić buntow­

Pan dopuścił do buntu nie jako sprawca zła

ników do uznania jeg o suw erenności i płacenia

lub prowokator rebelii, ale jako ten. który musiał

podatków, które były przyczyną podziału. Do­

skarcić dom Dawida za to, że przestał przestrze­

prowadziłoby to do bratobójczej walki i otwartej

gać Bożych napomnien. Salomon sprzeciwiał się

wojny dom owej.

woli Bożej i złamał Boże prawo, poślubiając wiel­

Jednak Bóg posłał proroka Szemajasza. aby powstrzymał Roboam a. Król otrzym ał w imieniu

ką liczbę żon z innych krain. Żony te odciągały go od Boga i ściągnęły na niego gniew Boży.

Boga polecenie porzucenia swoich planów mili­

Roboam tylko powiększył ciężar winy domu

tarnego rozwiązania konfliktu. Zaskakujące prze­

Dawida. Pokolenia Izraela były już przygniecio­

sianie Szemajasza wydawało się stać w sprzeczno­

ne podatkami i rozgoryczone obojętnością,

ści z wcześniejszymi obietnicam i Bożymi. Zapew­

z jaką spotykały się ich skargi. Ludzie domagali

nienie proroka, że to Bóg dopuścił, aby doszło do

się, aby obciążenia, jakie nałożył na nich Salo

buntu, stawia nas przed dylematem; jak to możli­

mon zostały zmniejszone, a nie zwiększone. Za­

we. że rozłam w narodzie był wynikiem zrządze­ nia Bożego, jeśli wcześniej Bóg obiecał coś wprost

miast tego. Roboam pogorszył ich sytuację, na­

przeciwnego? Dopuszczenie do podziału wspaniałego kró­ lestwa Dawida na dziesięć plemion północnych ' - plemiona południowe wydaje się być zaprze­

kładając kolejne podatki. Dziesięć plemion północnych od dawna od­ czuwało niechęć i okazywało opór przeciwko leokraiycznym rządom rodu Dawida. Wyrażając słuszny sprzeciw wobec sposobu, w jaki Roboam

Stary Testomen:

162

spełnia) obowiązki władcy, nic mieli jednak racji,

Później T antar wyszła za U riela z Gibea. Ich cór­

wybierając bunt jako odpowiedź na ucisk ze stro­

ka. im ieniem M aaka, zo stała żoną króla Robo

ny króla. Ich bunt był głównie skierowany prze­

am a i wydała na św iat je g o następcę. Abijjama

ciwko Bogu. który wybrał dynastię Dawida i po­

Tak więc żo n a R oboam a, M aaka, była w rzeczy,

kolenie Judy jako pokolenie królewskie. Najwy­

wistości w nuczką A bsalom a, p oprzez jego córkę

raźniej czuli, że takie rządy nie reprezentują

Tamar.

w wystarczającym stopniu interesów pokoleń

W języku hebrajskim użycie słowa córka na

północnych: kwestia podatku była jedynie pre­

znaczenie w nuczki nie jest zjaw iskiem niespoty­

tekstem do secesji (por. I Kri 12,19-24).

kanym. P odobne zastosow anie m ożna znaleźć

Mamy tu do czynienia z kolejnym przykła­ dem konfliktu między wolnością osobistą a bo­

w Rdz 46.15, gdzie w yrażenie „synowie" Lei obejm uje rów nież w nuków.

ską suwerennością. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w Księdze Kronik. Po raz kolejny trze­ ba zauważyć, że autorzy biblijni nie zawsze zwra­

18,18-22 Czy Bóg je s t spraw cą

cali uwagę na przyczyny drugorzędne: ich zda­

kłam stw a?

niem. to. co Bóg dopuszcza, należy w istocie traktować jako coś. co Bóg czyni sam. ponieważ

Zobacz kom entarz do 1 Kri 22,20-22.

w ostatecznym rozrachunku to On wszystkim rządzi. Tak więc to, co w zamyśle Północy było buntem skierowanym przeciwko dominacji Połu­

35,22 Czy farao n N eko przemawiał

dnia. tzn. przeciwko woli Bożej, zostaje przez

na polecenie Boga?

Boga wykorzystane, po pierwsze, jako kara dla domu Dawida za jego grzechy, a po drugie,

W historii Izraela i Judy niew iele jest tak smut­

w celu ujawnienia grzesznych skłonności ple­

nych wydarzeń jak niniejszy epizod. Rzadko któ­

mion północnych oraz ich duchowego upadku.

ry w ładca Izraela starał się tak szczerze służyć

Ten ostatni fakt znajduje potwierdzenie w rzeszy

Bogu. Nawet wtedy, gdy Jo z jasz rozpoczął rządy

kapłanów i Lewitów z plemion północnych, któ­

w m łodym w ieku ośm iu lat, starał się naśladować

rzy porzucili swoje pastwiska i posiadłości, aby

postępow anie D aw ida, a nie uczynki swego ojca

przybyć do Judy i Jerozolimy. Panujący na Pół­

Antona czy dziadka M anassesa.

nocy król Jeroboam odsunął ich bowiem od służ­

To Jozjasz zapoczątkow ał w ielką odnowę

by kapłańskiej! Wraz z nimi przybyli wszyscy ci,

religijną Judy. Później o d n alezio n o księgę Praw'a

którzy „oddawali swe serce szukaniu Pana. Boga

przy okazji oczyszczenia św iątyni w 18 roku jego

Izraela" (2 Krn 11,16).

panowania, tzn. w roku 621 przed Chr. Kiedy

Zobacz również komentarz do Rdz 50,19-21.

mając lat 26. Jozjasz po raz pierw szy słuchał pra­ wa Bożego, w przypływie żalu rozerw ał swoje szaty na znak prawdziwej skruchy wobec Boga.

11,20 Kim była córka Absaloma?

Oto jeden z wielkich m ężów historii. Jego serce było otw arte na Boga, a on sam nie wahał się

W 2 Sm 14,27 o Tamar mówi się jako o jedynej córce Absaloma. Dlaczego zatem również Maaka

ukorzyć przed Bogiem (2 K rn 34.27). Jednak w roku 609 przed Chr., kiedy król

nazwana jest córką Absaloma?

Jozjasz. pełen zapału, by szerzyć królestwo Boże,

Tamar została nazwana imieniem siostry Absaloma. którą zgwałcił jego przyrodni brat Amnon, zabity przez Absaloma w akcie zemsty.

mial tylko 38 lat. spotkał go sm utny koniec będą­ cy wynikiem jednego wielkiego aktu głupiego nieposłuszeństwa.

163

Druna K siw a Kronik

2 Kri 23,25-37 częściow o wyjaśnia dram at

Jozjasz traktował pochód Neko jako zagro­

sytuacji: pom im o to, że Jozjasz był posłuszny

żenie dla swoich własnych planów zjednoczenia

Bogu z całego serca, z całej duszy i ze wszystkich

państwa izraelskiego. Uważał on. że każdy przy­

sil i przestrzegał praw a M ojżeszowego do tego

jaciel znienawidzonych Asyryjczykom musi być

stopnia, że nie było króla, który mógłby się z nim

jego wrogiem. Dlatego śmiało zignorował proro­

równać, Bóg nie odw rócił swego gniewu przeciw­

cze ostrzeżenie sugerujące coś wprost przeciw­

ko Judzie i postanow ił zniszczyć kraj z powodu

nego i podjął bezpośrednią próbę zablokowania

grzechów M anassesa o raz pow ierzchow nego na­

egipskiej armii, aby uniemożliwić jej połączenie

wrócenia ludu. Takie w yjaśnienie łagodzi nieco

się z wojskami asyryjskimi.

ból nadchodzącej tragedii. Tymczasem w o pow iadaniu przedstaw io­

Co zadziwiające, w tym przy padku prorocze ostrzeżenie nie pochodzi od jednego z proroków

nym w 2 K siędze K ro n ik je s t brak tego typu

izraelskich, ale od pogańskiego faraona, który

dydaktycznego zw iązku. Z am iast tego, fakt po­

ostrzega Jozjasza, aby powstrzymał się od mie­

słuszeństwa Jozjasza w zględem Boga stanowi

szania się do jego misji. Neko powiedział: „(...)

jedyny początek tragicznego epizodu: „Po tym

Bóg mi rzeki, abym się pośpieszył. Nie sprzeci­

wszystkim, co Jo zjasz uczyni! dla odnowienia

wiaj się więc Bogu, który jest ze mną. aby cię nie

świątyni (...)" (2 K m 35,20). Z tego wynikałoby,

zniszczył" (2 Krn 35,21).

że Jozjasz byl o d d an y św iątyni aż do końca swe­ go życia.

Potem padają smutne, a jednak zaskakujące słow'a autora natchnionego: „Jozjasz jednak nie

Po tym następ u je przedstaw ienie splotu wy­

odwTÓcil się od niego i postanowi! z nim wal­

darzeń. które doprow adziły do śm ierci Jozjasza.

czyć. Nie usłuchał slow Ncko, pochodzących

W roku 610 król asyryjski, A szuruballit, założył

z ust Bożych, i wystąpił do walki na równinie Me-

nową stolicę w K arkem isz. Egipcjanie byli zain­

giddo. Wtedy to łucznicy trafili strzałami króla

teresowani udzieleniem pom ocy Asyryjczykom.

Jozjasza (...) i (...) umarł" (2 Krn 35,22-24).

obawiając się. że ro sn ąca potęga Babilonu naru­

Jest to rzeczywiście jedno z najdziwniej­

szy równowagę sil na Bliskim W schodzie. Tak

szych stwierdzeń w Piśmie Świętym, które moż­

więc latem 609 roku przed C hr. wielka armia

na by uznać jedynie za egipską propagandę, gdy­

egipska ruszyła w górę wybrzeża Palestyny, aby

by nic fakt. że autor natchniony potwierdził, iż to

połączyć się z Asyryjczykam i w wielkiej kontro­

Bog posłużył się władcą egipskim, aby ostrzec

fensywie.

Jozjasza i pomóc Asyryjczykom.

W ystępujące w niektórych tłumaczeniach

Bog już wcześniej przemaw iał do królów po­

wersetu 2 Kri 23,29 w yrażenie „wyruszył faraon

gańskich. co nie oznaczało, że przez to stawali

Ncko, król egipski, przecinko królowi asyryjskie­

się prorokami Izraela lub nawracali się na wiarę

mu (...)" (Biblia W arszawska), należałoby raczej

w jednego prawdziwego Boga (por. Rdz 12.17-

tłumaczyć jak o „wyruszył faraon Neko, król egip­ ski, u' imienin króla asyryjskiego, nad rzekę Eu­

głównym elementem proroctwa: najważniejsza

20: 20.3-7: Dn 4,1-2). Narzędzie nigdy nie było

frat"1. W takiej form ie w erset ten wyraźnie wyjaś­

była treść. Kiedyś Bog przemówił głosem osia

nia powód, dla którego Jozjasz postanowił wal­

(Lb 22.28-31). a potem posłużył się bluznicr-

czyć z faraonem .

czym najwyższym kapłanem (J 11.51). Jednak król Jozjasz nie wziął pod uwagę, że Bog mógłby

' W B iblii Tysiąclecia werset ten brzmi: „Faraon Neko. król egipski, wyruszył do króla asyryjskiego nad rzekę Eufrat (przyp. tłum.).

wykorzystać jako narzędzie kogoś takiego jak fa­ raon. Wykorzystując podstęp przypominając) czyn Achaba, Jozjasz przebrał się i wyruszy! do

Shin Testament

walki, w której miał nic brać udziału. Strzała

164 okazała się łaskawa i nie skupiła się na tym jed­

łucznika dosięgła jednak celu i Jozjasz został od­

nym grzechu. Z am iast tego, w iększą część winy

wieziony do Jerozolimy, by tam umrzeć.

za to. co nastąpiło, przy p isan o jego dziadkowi

Jednak plan Boży nadal się realizował. Joz-

M anassesowi. Poza tym , opow iadanie o życiu

iasz. jak zapowiedziała w swojej wyroczni proro­

Jozjasza w spaniałom yślnie nie kończy się pod­

kini Chulda. miał zostać przyłączony do swoich

kreśleniem ostatniej słabości króla ani jego nie­

przodków i .pochowany spokojnie w sw-oini gro­

posłuszeństw a. ale w spom nieniem jego „czynów

bie’ (2 Km 34.28). Jego oczy miały „nie ujrzeć

pobożnych" albo „dobrych" (2 K m 35,26). Usły­

całej zagłady, jaką f Bóg zamierzał] sprowadzić

szał pochwałę Pana: „D obrze, sługo dobry i wier­

na to miejsce i na jego mieszkańców”.

ny!". Tak więc, nawet z tragedii Bóg potrafił wy­

Wydarzenie to było tak tragiczne, że prorok

prowadzić spełnienie sw oich zam ierzeń. To, co

Jeremiasz ułoży ł tren na cześć Jozjasza. Pomimo

jawiło się jako tragiczny kres życia króla - wier­

odczuwanego żalu. ludzie nieustannie zmierzali

nego sługi Boga - o k azało się w istocie nagrodą.

ku zagładzie, która miała się rozegrać w ciągu 23

Bóg oszczędził m u straszn eg o w idoku upadku

lal od śmierci Jozjasza. Już trzy lata po jego śmier­

tego wszystkiego, co Bóg i n aró d w ybrany stwo­

ci. w roku 606 przed Chr.. Babilończycy. których

rzyli w Judzie podczas m in io n eg o półtora tysiąc­

Jozjasz zdawał się darzyć względami, wzięli do

lecia.

niewoli pierwszych jeńców izraelskich, łącznie z prorokiem Danielem oraz jego trzema przyja­ ciółmi. W roku 597 przed Chr. do niewoli trafił

36,22-23 Czy król p ogański Cyrus

Ezechiel. W końcu, w roku 586 przed Chr. upadła

wierzył w Boga Izraela?

i została spalona Jerozolima, wraz ze świątynią. 7. powodu jednej wielkiej pomyłki, w niwecz obróciło się całe dzieło króla. Jednak historia

Zobacz kom entarz do Ezd 1,1-2.

K

s ię g a

E zd rasza

1,1-2 Czy król pogański Cyrus wierzył w Boga Izraela?

ność polityczną na długo przed powstaniem

Czy z wersetu Ezd 1,1 wynika, że Cyrus użył ty­

pobudził serce Cyrusa do zainicjowania polityki

tułów odnoszących się do Boga Jahwe, angażu­

repatriacyjnej i wznoszenia świątyń dla narodów,

tego pojęcia. Z punktu widzenia autora księgi, to Jahwe

jąc się w dzieło odbudow y świątyni w Jerozoli­

którym pomagał w powrocie do ojczyzny. Serce

mie i podejm ując decyzję uwolnienia tych. któ­

króla, niezależnie od jego osobistych przekonań

rzy chcieli w rócić z wygnania do ojczyzny, ponie­

religijnych, jest w rękach Pana (Prz 21.1).

waż uwierzył w Boga Izraela? Ustna proklam acja (zachow ana także na

Jeremiasz przepowiedział, że Juda spędzi 70 lat w niewoli babilońskiej (Jr 25,1-12; 29.10).

piśm ie), o której tu m owa to słynny „Edykt Cyru-

Mniej więcej 200 lat przed panowaniem Cyrusa.

sa". Podobne zarządzenie wydane przez tego sa­

Izajasz wypowiedział proroctwo, że człowiek

mego w ładcę, zw ane jako „Cylinder Cyrusa".

imieniem Cyrus wyda edykt repatriacyjny i po­

odnaleziono podczas prac wykopaliskowych pro­

może w odbudowie świątyni; co więcej. Cyrus

wadzonych w Babilonie pod kierownictwem

będzie „pasterzem" Pańskim (Iz 44,28; 45.1).

H orm uzda R assam a w latach 1879-1882. Ten

Plemię Judy nie było jedynym narodem, jaki

gliniany przedm iot w kształcie beczki stanowi

skorzysta) ze wspaniałomyślnej polityki Cyrusa;

dowód na to, że C yrus wydawał podobne zarzą­

sądząc na podstawie zachowanych informacji

dzenia w odniesieniu do bogów innych narodów,

archeologicznych, jego hojność była skierowana

dlatego z taktu, że król posłużył się takimi słowa­

do wszystkich jego poddanych. Cyrus. tak jak

mi jak „Jahwe". „Bóg niebios” lub nawet, że „Pan pobudzi! (jego| ducha" wynika jedynie tyle. że władca ten wiedział jak zachowywać popraw­

pozostali władcy z dynastii Achcmenidów. był prawdopodobnie wyznawcą zaratusztrianizmu. W każdym razie brak dowodow na to. że kiedy-

Stan- Testament

166

\oiw!C\ nawrócił się na wiarę w Pana Boga, któ­

napływ ow e g ru p y e tn ic z n e nie kierow ały się p0|j.

ry objawił się Izraelowi i Judzie1.

tyką izo lacjo n izm u , zw ykle p a n o w ał synkretyzni religijny. O ferta p o m o c y w b u d o w ie św iątyni ze stro­

3,8 Dlaczego są rozbieżności w wieku

ny tych ludzi nie była w ięc ta k n iew in n a, jak by

lewitów?

się to m ogło w ydaw ać. N ie m ieli o n i tych samych

Zobacz komentarz do Lb 4,3.

sam ą w ie rn o śc ią w o b ec S łow a B ożego, ani też

p rzek o n ań religijnych, n ie kierow ali się taką nic czcili sa m eg o Ja h w e . C h o ć tw ierdzili, że czczą tego sa m eg o B oga. w k tó reg o wierzyli

4,2-3 Dlaczego została odrzucona

Ż ydzi, ich kult m iał je d y n ie c h a r a k te r nom inal­ ny, p o n iew aż je d n o c z e ś n ie czcili innych bogów

pomoc w budowie świątyni?

(2 Kri 17,33). Taki sy n k re ty z n i byl nie do pogo­ Czym kierowali się powracający wygnańcy, od­

dzenia z w yłącznym i w y m a g a n ia m i, ja k ie Jahwe

rzucając szczerą olertę pom ocy w budowie świą­

staw iał sw ojem u ludow i.

tyni. szczególnie, że pochodziła ona od ludzi

N ie należy z a te m tra k to w a ć o d m o w y przyję­

uważających się za wyznawców prawdziwego

cia p o m o cy p rz e z Z o ro b a b e la ja k o g rzeszn ej for­

Boga? Taka stanowcza odm owa jakiejkolw iek

my se p a ra ty z m u a lb o zw y c z a jn e g o błędu. Nie­

pom ocy wydaje się zbytnią przesadą i zachow a­

w ątpliw ie d la p rz y w ó d c ó w p ro w in cji Samaria

niem co najmniej dziwnym. Jaki był pow ód ta­

pojaw ienie się now ej, a k ty w n e j g ru p y w Judzie,

kiej decyzji?

cieszącej się w zg lęd am i w ład zy w P ersji, stanowi­

Osoby, które zaoferowały pom oc pochodzi­

ło zagrożenie. D la te g o te ż u d z ia ł w kosztach

Sam arii, choć

i pracy przy b u d o w ie św ią ty n i d alb y tym przy­

w tekście nie jest to wyraźnie pow iedziane. Po

w ódcom pew ną k o n tro lę n a d sa m ą św iątynią.

upadku Jerozolim y w roku 722 przed C hr. Asy-

W ygląda n a to , że ta p ro p o z y c ja m ia ła więcej

ryjczycy sprowadzili do Sam arii i północnego

w spólnego z u k ry ty m d ą ż e n ie m d o w ładzy poli­

Izraela znaczną ilość nowych osadników z całe­

tycznej niż z czy stą p o m o c ą d o b ro sąsied zk ą.

go imperium, w ram ach polityki rozbijania m iej­

Z tego pow odu Z o ro b a b e l o d rz u c ił p o m o c ofe­

scowej kultury w celu zm inim alizow ania m ożli­

row aną p rzez ty ch , k tó rzy z a s a d n ic z o byli wro­

wości zorganizowania pow itania. Ten napływ

gam i.

ły prawdopodobnie z terenu

ludzi w jeszcze większym stopniu przyczynił się do osłabienia i tak ju ż kruchej wiary w królestwie północnym, wraz z pojawianiem się różnych

10,2-3 „O d p raw im y w szy stk ie te żony

grup etnicznych posiadających swoich własnych

nasze ohco p lem ien n c i to , co z nich

bogów i odm ienne praktyki religijne. Tam , gdzie

się n aro d ziło !” Kwestia rozw odu nigdy n ie je s t czy m ś przyjem ­ nym. ani dla tych, k tó ry ch te n p ro b lem dotyczy

Jednakże, dla uzyskania jak najbardziej obiektywnego

ani dla tych, którzy m u sz ą in te rp re to w a ć naukę

obrazu duchowego stanu Cyrusa, trzeba zauważyć, żc

biblijną na ten tem at. N in iejsz y frag m en t rodzi

wersety biblijne takie jak: 2 K.rn 36.23: Ezd 1.2 oraz Iz 45.1.34. w których Cyrus świadomie wyznaje wiarę

pytanie co do tego, czy rozw ód je s t m o raln ie do­

w Pana. Boga niebios, zas Bóg mówi do Cyrusa: „Ja je­

puszczalny w p rzy p ad k u a p o sta z ji. Jeśli tak. jak

stem Pan. który cię wołam po im ieniu” przemawiają za

to pogodzić z w yraźną d e k la ra c ją w M l 2.16, że

osobową relacją wiary (przyp. red.).

Bóg nienaw idzi rozw odu?

P ro b lem y m a łżeń sk ie przed staw io n e w roz­ działach 9 - 1 0

Księgi E zd rasza zaczęły się

w s p o só b n astęp u jący . W siódm ym roku panow a­

żeńskiego przymierza Izraela z Bogiem, które zakazywało narodowi wybranemu zawierania m ałżeństw z osobam i spoza przymierza.

nia A rta k se rk se sa (4 5 8 p rzed C h r.), E zdrasz po­

Jeszcze zanim Izrael wszedł do Ziemi Obie­

prow adził d ru g ą g ru p ę w ygnańców z Babilonu

canej, otrzym ał ostrzeżenie, aby nie zawierać

d o Je ro zo lim y ; p o przy b yciu odkrył, że w po­

m ałżeństw mieszanych (Wj 34.11-16: Pwt 7.1-5).

w stałej p o d p rzew o d n ictw em Z o ro b ab ela sp o ­

Takie związki miały nieuchronnie prowadzić do

łeczn o ści z ro d z ił się pow ażny problem . Pod

bałwochwalstwa. Choć w historii Izraela było

w pływ em

now ej gm iny, kapłani

wiele przypadków takich małżeństw, wszystko

i lewici o ra z inni m iesz k ań cy Jerozolim y zawie­

wskazuje na to, że wiele z nich dotyczyło proze-

rali m ałżeń stw a z c z ło n k a m i ludności pogańskiej

litek. Do wyróżniających się przykładów należą

m ieszk ającej na tym teren ie. K iedy E zdrasz do­

oczywiście Rut, Rahab i Kuszytka. żona Mojże­

p rzy w ó d có w

w iedział się o ty m . ro zd arł sw oje szaty i zaczął

sza. Jednak wiele innych nie da się uznać za kon-

rw ać so b ie w łosy z głowy, w strząśn ięty i ogarnię­

wcriytki: często wydaje się. że były one tolerowa­

ty sm u tk iem . N ie w ied ział, co m a począć.

ne i pozostaw iane pośród ludu Izraela. O statecz­

W czasie w ie c z o rn e j ofiary, E zdrasz padi na k olana p rzed B ogiem , m o d ląc się i w yznając

nie byl to jeden z powodow, które doprowadziły do kary Bożej i niewoli babilońskiej.

swój w styd i w inę w im ieniu całego zgrom adze­

Co zrobił Ezdrasz z owymi żonami? Wyraz

nia. P o d czas g d y o n się m odlił, inni przyłączyli

występujący w' Ezd 10.3 i przetłumaczony jako

się d o n iego, p ła c z ą c i zan o sząc sw oje modlitwy.

„odprawić" nie jest ty powym słowem używanym

N agle S ze k a n ia sz , je d e n z synów E lam a, zapro­

na określenie rozwodu. Mimo to. wszystko wska­

pon o w ał ro zw iązan ie: ludzie m ieli uznać swój

zuje na to. że tak właśnie się stało. Co dziwniej­

g rzech i z o b o w ią z a ć się p rzed Bogiem , że oddalą

sze. tekst sugeruje, że takie rozwiązanie było

w szystkie sw oje żo n y o b c o p lem icn n e. Najwyraź­

zgodne z prawem.

niej E z d ra s z u zn ał, że było to zgodne z wolą

Pwt 24.1-4 opisuje pewne okoliczności,

Bożą, p o n iew aż o g ło sz o n o , że akt o ddalenia na­

w których rozwód był dopuszczalny. Czy to moż­ liwe, że Ezdrasz dokonał interpretacji znaczenia

stąpi za trzy dn i. T rzec ie g o d n ia , lud zgrom adził się, stojąc

występującego w tym fragmencie tajemniczego

w d eszczu , p o d c z a s gdy E zd rasz zaintonow ał na­

wyrażenia „coś odrażającego” albo. jak tłumaczy

stę p u ją ce słow a: „W yście popełnili przestępstw o,

jeden z angielskich przekładów-’, „coś nieprzy­

żeście za żo n y w zięli kobiety cudzoziem skie, po­

zwoitego"? Słowa te nie mogły się odnosić do

w iększając p rzez to w inę Izraela. A teraz wyznaj­

cudzołóstwa, ponieważ w takim przypadku pra­

cie w y k ro czen ie sw oje w obec Pana, Boga ojców

wo przewidywało karę śmierci (Pwt 22.22). Dla­

w aszych, i sp e łn ijcie w olę Jego, m ianow icie: od­

tego m usiał istnieć inny powód, który okrywał

łączcie się o d tych n aro d ó w obcych i od kobiet

hańbą lud Boży. A cóż mogło być przyczyną

cu d zo ziem sk ich !" (E z d 10.10-11).

większej hańby niż złamanie przymierza i osta­

W edług listy przed staw ionej w Ezd 10, jedy­

teczny Sąd Boży nad całym ludem? Być może

nie 113 o só b p o ślu b iło kobiety cudzoziem skie

Ezdrasz miał na myśli właśnie ten fragment Pis­

(17 kapłanów , 6 lewitów, 1 śpiewak. 3 odźw ier­

ma Świętego, kiedy dopuścił rozwód w stosunku

nych

do niewierzących żon.

o raz

86

innych

Izraelitów ).

Ponieważ

w su m ie liczba przesied leńców wynosiła około 29 0 0 0 , przy d o k ład n iejszej analizie problem kurczy się d o ro zm iaru 0.4 p rocenta. Tym nie­ m niej. nie ch o d ziło o liczbę, ale o zerw anie mał­

; New International Version (przyp. tłum.).

S>ltin Ic s tc im e n t

168

na żadne z tych pytań, byc m oże dlatego, że kwe­

z niewierzącymi żonami w dzisiejszych czasach? Ależ nie! Co więcej. 1 Kor 7,12-16 wyraźnie stwierdza, że jeśli niewierzący chce żyć w związ­ ku z osobą w ierzącą, wtedy n ie wolno im się roz­ w odzić. p o n iew aż o s o b a n ie w ie rz ą c a jest uświę­ co n a p rzez zw iązek z o s o b ą w ierzącą! Gdyby

stie te nie miały związku z głównym przekazem

je d n a k o so b a n ie w ie rz ą c a o s ta te c z n ie i nieodw o­

Nadal pozostaje jednak wiele pytań. Czy przewidziano jakąś form ę utrzym ania dla wyłą­ czonych żon i ich dzieci? Czy podejm ow ano ja ­ kieś próby nawrócenia ich na wiarę w jednego, prawdziwego Boga? Nie znajdujem y odpow iedzi

objawienia.

łalnie p o rzu ciła sw o je g o w ie rz ą c e g o w spółm ał­

Kom entatorzy próbujący udow odnić, że Ez-

żonka. „nie je s t sk rę p o w a n y a n i «brat», ani «sio­

drasz podjął dyskusyjną decyzję, tw ierdzą, że

stra» w tym w y p ad k u . A lb o w iem d o życia w po­

z powodu swego postanow ienia stracił prestiż

koju pow ołał n as B óg" ( I K o r 7.15). C elem tej

i wpływy w tam tejszej społeczności. Kiedy je d ­

zasady jest p o zy sk an ie n ie w ie rz ą c e g o w spółm ał­

nak zostaje ustalona właściwa chronologia Ksiąg

żo n k a dla C h ry stu s a . K ied y je d n a k niew ierzący

Ezdrasza i N ehem iasza. zgodnie ze w skazów ka­

p o stan aw ia o d e jść i z e rw a ć ślu b , w le d y wierzący

mi zawartymi w tekście i najnowszymi badania­

w sp ó łm a łż o n ek m o że. c h o ć z n ie c h ę c ią , pozw o­

mi historycznymi. E zdras/ po raz kolejny poja­

lić m u o d ejść, tzn . ze s m u tk ie m zg o d zić się na

wia się w życiu publicznym w czasie o drodze­

rozw od. z ach o w u ją c p ra w o p o n o w n e g o zawarcia

nia pod kierownictwem N ehem iasza opisanego

m ałżeństw a.

w 8 rozdziale Księgi N ehem iasza. Czy zatem m ożna wyciągnąć w niosek, że fragment ten stanowi argum ent za rozw odem

Z obacz rów nież k o m e n ta r z do P w t 2 4 .1-4: Ml 2.16: M k 10.11-12.

K s i ę g a N e h e m ia s z a

8 ,8 W y jaśn ien ie księgi P raw a?

zebrali się na placu przed Bramą Wodną (Ne

K w estia k ry jąca się w tym w ersecie dotyczy sło­

turę Tory. czyli Prawa Mojżeszowego (Ne 8.1).

3,26). Tam. pisarz Ezdrasz zaczął publiczną lek­ wa (n fp ó r a ś ), p rz e tłu m a c z o n e g o tu jak o „z d oda­

C hoć postać Ezdrasza nie jest wymieniona

niem o b ja ś n ie ń ” („w y jaśn iając” - Biblia P oznań­

w kontekście 52-dniowej odbudowy murów Jero­

ska). N ie k tó rz y o d d ają to słow o jak o „tłum a­

zolimy. wkracza on w tym momencie na scenę

czy ć”. O z n a c z a ło b y to, że uchodźcy, którzy po­

jako duchowy przywódca i lektor księgi Prawa.

w rócili z niew oli b ab ilo ń sk iej zdążyli biegle opa­

W cześniej, w roku 458 przed Chr.. Ezdrasz po­

now ać języ k aram ejsk i, tra c ą c przy tym um iejęt­

prowadził grupę ok. 50 000 przesiedleńców

n o ść ro z u m ie n ia tek stu Praw a odczytyw anego

z Babilonu. Nchem iasz przybył trzy lata później

po h eb rajsk u .

jako przywódca cywilny, który zmobilizował pe­

Jeśli je d n a k owi żydow scy przesiedleńcy fak­ tycznie u tracili z n a jo m o ść języka hebrajskiego,

łen entuzjazm u lud do szybkiego odbudowania murów wokół świętego miasta.

d laczeg o księgi p o w stałe w okresie powygnanio-

Był to pierwszy dzień miesiąca Tiszri, dzień

wym, a w ięc I i 2 Księga K ronik, Księga Ezdra-

wyznaczony na Święto Trąb (Kpł 23,24: Lb

sza. K sięga N eh em iasza. Księga Estery. Księga

29.1). Jak przewidziano w Prawic, był to dzień

A ggeusza, K sięga Z a c h a ria sz a i Księga Mala-

szabatu i modlitwy. W tym czasie przygotowywa­

ch iasza zo stały n a p isan e po hebrajsku? Jeśli ich

no się do najważniejszego dnia w żydowskim

au to rzy chcieli trafić ze sw oim przesianiem do

kalendarzu religijnym, Dnia Przebłagania, ob­

Ż ydów żyjących w V i IV w ieku przed Chr.. dla­

chodzonego w dziesiątym dniu miesiąca Tiszri

czego w ybrali arch aiczn y język, którego ludzie

(przełom września i października).

ju ż od daw n a nie rozum ieli?

Zgrom adzenie składało się z mężczyzn, ko­

M niej w ięcej tydzień po ukończeniu odbu­

biet i dzieci zdolnych słuchać (Ne 8.2). Obchody

dowy m urów Je ro zo lim y (N e 6.15: 7.11). ludzie

rozpoczęły się wczesnym rankiem, o świcie.

Stun Testament

170

a Ezdrasz czytał d o południa - przez około 6

m encie. S łow o p o c h o d n e parciśd było używane

godzin! Przemawiał z drew nianego podestu, na

p rzez m aso reck ich sk ry b ó w h e b ra jsk ic h w odnie­

którym znajdowała się nie tylko jego am bona, ale

sieniu d o p o d ziału P ięcio k sięg u n a akapity lub

także 13 lewitów, którzy mu pomagali. N ie jest

ustępy p rz e z n a c z o n e d o je d n o ra z o w e g o odczyta­

zupełnie jasne, jaką rolę pełniło owych 13 m ęż­

nia. D latego nie m o ż n a się z g o d z ić z tezą. że le­

czyzn. Być może pomagali w czytaniu księgi Pra­

wad pełnili je d y n ie rolę tłu m a c z y d la zgrom a­

wa. a może od czasu do czasu rozdzielali zgro­

d z o n eg o ludu. Ich z a d a n ie m było „rozdzielanie"

madzonych na m niejsze grupy, aby pom óc im

norm aln y ch u stę p ó w T o ry i u z u p e łn ia n ie ich ko­

w rozumieniu tego. co było czytane. Gdy została otw arta księga Prawa, ludzie

m en tarzem . „w y jaśn iając z n a c z e n ie , tak żc lud rozum iał to. c o m u o d c z y ty w a n o " 1.

wstali na znak szacunku dla Słowa Bożego.

Tym razem p o w o d em o b c h o d z e n ia Święta

Przed rozpoczęciem czytania Ezdrasz poprow a­

T rąb (lu b Rosz H a s z a n a , ży d o w sk ieg o Nowego

dził modlitwę uwielbienia Pana Boga. P odnosząc

R oku) było zło ż e n ie d z ię k c z y n ie n ia za łaskawą

ramiona i oddając Bogu pokłon, ludzie odpow ie­

Bożą p o m o c w o d b u d o w ie m u ró w . T a Boża do­

dzieli „Amen! Amen!" (N e 8.6).

broć spraw iła, że lud p o c z u ł in sty n k to w n ą po­

W tym m om encie pojawia się problem atycz­

trzebę d alszeg o s łu c h a n ia S łow a B ożego. Stali

ny werset. Co oznacza słowo nfpórdś? Czy zna­

tam przez w iele g o d z in , ab y z u w ag ą słuchać

czy ono „tłumaczyć" - w tym przypadku z heb­

tego Słowa i zw iązan y ch z n im o b ja ś n ie ń .

rajskiego na pokrewny mu język aram ejski - czy

N ie m a się c o d ziw ić, że ta k w iele powygna-

może chodzi o objaśnianie sensu danego frag­

niow ych ksiąg S tareg o T e s ta m e n tu z o s ta ło napi­

mentu?

sanych po h eb rajsk u . Je d y n y m rzek o m y m dowo­

Źródłoslowem tego wyrazu jest wyrazp a r a i.

dem przem aw iającym za ty m , że re p a tria n c i ży­

którego podstawowy sens to „oddzielać". W tym

dow scy nie znali h e b ra jsk ie g o je s t w łaśnie to

wypadku mogło chodzie o wyraźną artykulację

p ojedyncze słow o w N e 8,8 i n ie m a p o d sta w ję­

słów. albo. co bardziej praw dopodobne, o odczy­

zykowych. aby są d zić, że sło w o to o z n a c z a „tłu­

tywanie i wyjaśnianie Prawa fragm ent po frag­

m aczenie" językow e.

Za B ib lią Poznańską 1975 Iprzyp. tłum.).

K s ię g a E ster y

4,13-14 E ste ra - „czy nie ze w zględu

m ocą zdania „czy nic” jest niepoprawne; zamiast

na tę w łaśnie chw ilę dostąp iłaś

tego. należałoby raczej użyc „gdyby nie”. Pomi­

godności k ró lo w ej?”

nięte w niedomówieniu zdanie mogło by brzmieć „czego być może nie udało by się zrobić". Osta­

D laczeg o K sięga E stery , k tó ra stanow i tak wspa­

teczne tłum aczenie, wraz z przemilczanym zda­

niałą ilu strację d o k try n y na tem at opatrzności

niem. powinno miec zatem następującą formę:

Bożej, an i razu nie w sp o m in a im ienia Boga? I co

„Kto wie. czego być może nie udało by się zro­

w łaściw ie o z n a c z a to d ziw n e w yrażenie w werse­

bić. gdybyś nie dostąpiła godności królowej ze

cie 4,14? Z d a n ie to zaw iera figurę retoryczną

względu na tę właśnie chwilę?"

zw aną n ied o m ó w ien iem , p o legającą na nagłym

„Kto wie" można także przetłumaczyć jako

urw an iu w y p o w iad an ej lub napisanej myśli, tak

„być może". Przyjmując taką wersje. Mardoche-

aby w yw rzeć w iększe w rażen ie przez to. co nic

usz powiedziałby: „Byc może dostąpiłaś godno­

zo stało p o w ied zian e, a c o jest zbyt wspaniałe,

ści królowej ze względu na tę właśnie chwilę (aby

zbyt w zn io słe alb o zbyt p rzerażające, by m ożna

wykorzystać tę okazję, by uratować swój lud|".

to w yrazić.

A zatem przemowa Murdocheusza zawiera usil­

Z a czy n ając od o sta tn ieg o problem u, trzeba

ną prośbę skierowaną do Estery, by wykorzystała

zauw ażyć, że o sta tn ie zd an ie w wersecie 4.14

swoje wysokie stanowisko, żeby wybawić swoich

zwykle tłu m aczy się jak o „kto wie. czy nie ze

rodaków od zagłady.

w zględu na tę w łaśnie chw ilę dostąpiłaś godno­

Kolejną kwestią, której trzeba stawić czoła

ści królow ej?" Brzm i to całkiem sensow nie, ale

jest widoczny w całej księdze brak odwołania do

takiego tłu m a c z e n ia nie d a się uzasadnić na

Boga. Wiciu interpretatorów słusznie skupia się

gru n cie lingw istycznym . Z d an ie zaw iera niedo­

na wyrażeniu „z innego miejsca" występującym

m ów ienie, pon iew aż brak w nim dopełnienia

w Est 4.14 ( je ś li ty zachowasz milczenie w tym

stów „kto wie". T łu m aczen ie tego wersetu za po­

czasie, uwolnienie i ratunek dl a Ż y d ó w przyjd zie

S ia n Testament

172

i innego miejsca"). Jest to fragment najbardziej

zarzu t z pew n o ścią n ie o p ie ra się na historii;

kontrowersyjny, a przy tym najistotniejszy.

ci. którym tr u d n o z a a k c e p to w a ć ten fakt, najwy-

Czy M ardocheusz miat na myśli kogoś inne­ go? A może myślał, źe powstanie jak aś inna

raźniej nie czytali zbyt w icie n a te m a t ekscesów, jak ich d o p u sz c z a li się w ład cy a b s o lu tn i. Tak n a p ra w d ę n ie c h o d z i tu o p o z o rn ą nie­

ziemska potęga, która przyjdzie Żydom na ratu­

spraw iedliw ość. ja k ie j d o m a g a li się Ż ydzi. Prob­

nek? Z pewnością Kodeks A leksandryjski1. Jó z ef

lem sta n o w iła tu raczej o g ro m n a niespraw iedli­

Flawiusz oraz targumy-’ słusznie traktują w yraże­

wość królew skiej u m o w y z H a m a n e m , która

nie ..z innego miejsca" jako ukrytą aluzję do

przew idyw ała e k s te rm in a c ję c a łe g o n aro d u . Dla­

Boga. podobnie jak w Nowym T estam encie poję­

tego, jeśli ju ż sz u k a ć w in n e g o , p o w in ie n nim być

cie „królestwo niebieskie" stanowi parafrazę

król K scrkses.

„królestwa Bożego", a w I Mch 16,3 słowo „m i­

N iek tó rzy p ró b o w ali a rg u m e n to w a ć , że Ha­

łosierdzie" użyte jest jako ukryte naw iązanie do

m an był p o to m k ie m A m alek itó w . k tó ry ch Saul

Boga. W literaturze talm udycznej wyraz „miej­

m iał zniszczyć ze w zg lęd u n a sp o c zy w ającą na

sce" (m aqóm ) często zastępował imię Boga.

nich Bożą „klątw ę". N ie istn ie ją je d n a k żadne

Poza tym. fakt. że Estera poprosiła członków wspólnoty żydowskiej, aby w jej intencji pościli

pew ne dow ody, k tó re p rz e m a w ia ły b y za taką tezą.

(Est 4.16) wskazuje, że zarów no ona. jak i jej

N iezależ n ie o d teg o . ja k ie były m otyw y dzia­

rodacy szukali Bożej pomocy. C o więcej, cala ta

łania H am an a, u d a ło m u się u z y sk ać o d króla

księga stanowi ilustrację wiary w Bożą o p atrzn o ść

ab su rd aln y d ek ret: „P o tem w y sia n o listy przez

i Boże działanie w historii. W postaci Estery

gońców do w szy stk ich p a ń s tw k ró la, aby wygu­

wspaniałe dzieła Boże głoszą Jego imię; nie ma

bić i w ybić, i w yniszczyć w sz y stk ic h Żydów’ od

potrzeby, aby w spom inać to imię. gdy wszędzie

ch ło p ca d o sta rca, d z ieci i k o b iety w tym samym

można dostrzec Jego działanie i obccnośc.

dniu. to je s t w d n iu trz y n a sty m m ie sią c a dw una­ stego. to je s t w m iesiąc u A d ar. a m ajątek ich skonfiskow ać” (E s t 3,13). N a jw y ra ź n ie j, według

8,11 Pochwała rzezi?

praw M edów’ i Persów , gdy k ró lew sk i d ek ret zo­ stał podpisany, nie m o ż n a go ju ż było cofnąć.

Niektórzy wysuwają zarzut pod adresem lego

Jedynym w yjściem , ja k ie p o z o s ta ło Kserkse-

fragmentu historii Estery, tw ierdząc, że żaden

sowi, było o d w o łan ie p o p rz e d n ie g o zarząd zen ia

władca nic wydałby dekretu zezw alającego na

p o p rzez ro zsze rzen ie teg o sa m e g o przywileju

rzez ogrom nej rzeszy własnych

walki na Żydów . C o w ięcej, w ięk szo ść badaczy

poddanych,

w tym wielu niewinnych obywateli. Jednak taki

zw róciła uw agę na to. żc te k st d e k re tu w E st 8,11 jest niem al d o k ład n y m p o w tó rz e n ie m pierw sze­ go z a rząd zen ia o p isa n eg o w E st 3,13.

' Codt'x Alexandrlmis. oznaczany symbolem A. jest ma­ nuskryptem greckiego Starego Testamentu, tj. Scptuaginty oraz Nowego Testamentu w języku greckim. Spo­ rządzony został w latach 400-440 w Egipcie (przyp.

wrogow ie atakow ali ich z c a łą zaciek ło ścią, cze­

tłum.).

na zaniku w Suzie. zabitych m ieczam i bronią­

? Targumy (aram.) - przekłady B iblii Hebrajskiej na ję­

cych się Żydów. C h o ć nie je s t to w cale dużo.

zyk aramejski z komentarzem (dosłowne lub zawierają­ ce materia) midraszowy); używane pocz. (od V -1 V w.

Ż ydzi przyjęli p o sta w ę sa m o o b ro n y . Ich go dow odem je s t śm ierć p ięciu set m ieszkańców

biorąc pod uwagę, że S uza liczyła ok. pól m iliona

przed Chr.) w liturgii w formie przekazu ustnego: targu­

m ieszkańców , z pew nością fakt ten daje wyobra­

my zachowane w formie pisanej pochodzą z IV -V II w.

żenie o nieb ezp ieczeń stw ie, n a ja k ie narażeni

po Chr. (fragmenty z 1 w. po Chr.) (przyp. llum .j.

byli Ż ydzi n a skutek klim atu nienaw iści, jaki Ha­

173

Księga Estery

m an zdołał ro z p ętać. G d y by Ż ydom nie wolno się

75 000 napastników. Nie wspomina się nato­

było b ronić, byliby w b ard zo ciężkiej sytuacji.

miast o śmierci nawet jednego Żyda (według gre­

Tekst k o n sek w en tn ie pokazuje, że Żydzi mają przew agę m o ra ln ą n ad sw oim i prześladow cam i.

ckiej wersji tego samego tekstu liczba zabitych wynosiła 15 000).

A utor trzy razy w sp o m in a, że Ż ydzi nie wykorzy­

Jeśli ktoś twierdzi, że Estera była żądna

stali m ożliw ości grab ieży m ajątku, jaką dawał im

krwi. prosząc króla o wydłużenie okresu rzezi

królewski d ek ret (E st 9,10.15-16). M ożna przy­

i przem ocy o kolejny dzień (Est 9.13). odpowie­

puszczać. iż w o ln o im było zabijać nie tylko żoł­

dzi dostarcza werset poprzedni (9.12), z którego

nierzy. którzy ich atakow ali, ale także kobiety

wynika, że samemu Kserksesowi zależało na

i dzieci (E st 3,13). N ie czynili tego jednak, zgod­

tym, aby Żydzi mogli podjąć dodatkowe działa­

nie z praw em Bożym . Tekst w yraźnie podkreśla,

nia w celu samoobrony.

że zabijali tylko m ężczy zn (E st 9,6.12.15). Jako

To prasvda, że Estera była twardą kobietą,

broniący się. Ż y d zi nie atakow ali celów cywilnych.

jednak trudno uznać, że kierowała się chęcią ze­

To oni sam i byli celem ataków .

msty. Poprosiła jedynie o dodatkowy dzień samo­

We w szy stk ich p ro w in cjach , w których łącz­ na liczb a lu d n o śc i w y n o siła sto m ilionów , zabito

obrony. a nie o kolejne dni w celu przesunięcia walki na teren wroga.

K s ię g a H io b a

1,1 Czy Hiob był doskonały?

w niosku, iż sz a ta n , o k tó ry m m o w a w K siędze

Zobacz komentarz do Rdz 6,9.

my z N ow ego T e sta m e n tu . Ja k to m ożliw e, aby

H ioba nie m o że być tą sa m ą p o s ta c ią , k tó rą zna­

szatan m iał jak ik o lw iek z w iąze k ze św iatłem i o b ecn o ścią Boga?

1,6-12 Szatan w niebie?

Jed n ak po chw ili z a sta n o w ie n ia przekonam y się, że nic m a różnicy m iędzy s z a ta n e m w Starym

Podczas lektury tej dobrze znanej historii o do­

i Nowym T estam encie. W scen ie pojaw ienia się

świadczeniach Hioba naszą uwagę zw raca kilka

szatana przed Bogiem kryje się głęboki sens, po­

zagadnień. Kim są owi aniołowie („synowie

nieważ jest on tam p rzed staw io n y ja k o isto ta pod­

Boży"), którzy pojawiają się przed

Bogiem

legająca Bożej władzy. N ie m o że d ziałać na włas­

w Hi 1.6? A kim jest „szatan"? Czy to ta sam a

ną rękę ani bez żadnych o g ran iczeń . M usi otrzy­

postać, która pojawia się pod tym im ieniem

m ać pozw olenie od su w eren n eg o P ana.

w Nowym Testamencie? Jeśli tak, co robi przed

Kiedyś w śród b ad aczy p an o w ało przekona­

obliczem Boga? Na koniec, dlaczego Bóg pozw a­

nie. że szatan w K siędze H io b a je s t w y tw o re m

la. aby Hiob został poddany próbie, choć autor

wyobraźni autora, wy nikającym z m a le j lic z b y o d ­

Listu Jakuba wyraźnie stwierdza, że Bóg nikogo

niesień do sz atan a w S tarym T e s ta m e n c ie . In n i

nie wodzi na pokuszenie?

z kolei, genezy pojęcia o s o b o w e g o z ła s z u k a li

Czytając ten fragment stajemy się św iadka­

w tradycji perskiej, być m o że w p o s ta c i A r y m a n a •

mi niezwykłej sceny rozgrywającej się w świecie. który dla nas pozostaje niewidzialny. Tym. co dziwi najbardziej, jest obecność szatana, znane­ go również jako władca ciem ności. Niezwykłość le go faktu jest tak zaskakująca, że skłania nas do

1 Arym an (A h rim a n . A rtm an . A h ru m a n , D ahak. A ngra M ainju) - „Z ły D u ch ", perski dem on w ąż (przyptłum.).

B ra k je d n a k w y raźnych p o d o b ień stw m iędzy sza­

Jeśli chodzi o kwestię poddania Hioba pró­

tan em a A ry m a n e m , nie m a też podstaw , aby łą­

bie, oczywiście można powiedzieć, że Bóg niko­

czyć ze so b ą te d w ie p o sta cie.

go nie wodzi na pokuszenie. Jednak kusiciel,

S zatan nic je s t w ytw orem w yobraźni jakie­

szatan, musi otrzymać Boże pozwolenie nawet

goś a u to ra an i zap o ż y c z e n ie m z kultury Bliskie­

po to, by móc pełnić swoje dzieło prześlado­

go W sch o d u . N ie je s t ta k ż e b ezstronnym wyko­

wania.

nawcą k ary an i stró ż e m m o raln o ści, poniew aż

Księga Hioba jest nie tylko opowieścią

stanow i z a p rz e c z e n ie teg o w szystkiego, co uosa­

0 próbie, jakiej zostaje poddany Hiob. ale i sam

bia Bóg. N ie k o ch a B oga i jeg o celem jest znisz­

Bóg. To Bóg zwrócił uwagę szatana na Hioba.

czen ie w szelk ich p rzejaw ó w m iłości, jakie do­

Jednak szatan zasugerował z drwiną, że przecież

strzega. z w y jątk iem m iło ści w łasnej. Je st kimś

Hiob służy Bogu wiernie, bo ma w tym interes.

więcej n iż tylk o k o sm iczn y m szpiegiem . Jest

Hiob był przecież przedmiotem wyjątkowej miło­

osk arży cielem lu d u B ożego, niszczycielem wszel­

ści i troski Boga - to właśnie dlatego służył Bogu.

kiego

twńerdził oskarżyciel.

d o b ra ,

sp raw ied liw o ści

i

m oralności.

Tak w łaśn ie je s t o n op isy w any w Now ym T esta­ m encie.

C hoć Bóg dal szatanowi okazję, aby dotkną! H ioba cierpieniem . Hiob nie zaczął przeklinać

K im z a te m są „synow ie Boży", nazyw ani

Boga. jak przewidywał szatan. Pod tym wzglę­

w n iek tó ry ch an g ielsk ic h tłu m a c z e n ia c h 2 „anio­

dem szatan poniósł dotkliwą porażkę, a zarzut

łam i"? To s a m o o k re śle n ie p ojaw ia się w Rdz 6,2

skierowany przeciwko Bogu okazał się bezpod­

(c h o ć w in n y m z n a c z e n iu ); Ps 29.1: Ps 89.7

stawny. Hiob rzeczywiście żył w! bojażni Bożej

i D n 3,25.

1 czcił Boga „za darm o”. Nie został przez Boga

Są o n i n azw a n i „ s y n am i”, a w ięc istotam i

przekupiony ani nie otrzymał obietnicy zdrowia,

stw o rzo n y m i p rz e z Boga i na Jego p o dobień­

bogactwa i pomyślności pod warunkiem, że bę­

stwo. Pojaw iają się, aby służyć Bogu jak o pom o c­

dzie doskonale służył Bogu. jak twierdził szatan.

nicy lub w ykonaw cy Je g o w oli. Je d n a z tych istot

Jest możliwe, aby ludzie kochali Boga i byli mu

p o rzu ciła sferę B ożej m iłości i sta ła się przeciw ­

posłuszni bez względu na jakiekolwiek korzyści,

nikiem Boga o ra z w szystkiego, co św ięte, prawe

a nawet wtedy, gdy okoliczności, w których przy­

i d o b re. Je st o n a n azy w an a sz atan em , poniew aż

szło im żyć, nie sprzyjają wierze. Swoją postawą

„sprzeciw ia s ię ”, „staw ia o p ó r ” i „działa jako

Hiob dowiódł tego ponad wszelką wątpliwość.

p rzeciw n ik ” woli Bożej. Je st to zg o d n e z 1 Kri 22,19-22; Z a 3.1-2 o raz A p 12,7-8, g d zie sz a ta n przedstaw iany jest

2,1-6 Czy Bóg oddaje ludzi w ręce

jak o w y stęp u jący p o śró d d o b ry ch aniołów. Tak

szatana?

więc cała h isto ria o d k u p ie n ia o p isa n a w Piśmie Świętym o b ejm u je ten sam czas, w którym sza­

Czy Bog naprawdę oddaje ludzi w ręce szatana

tan u jaw nia sw oją w rogość w stosunku do Boga

tylko po to. by udowodnić, że ma rację? A co

i w czasie której d o k o n u je się jego ostateczne

z cierpieniem danego człowieka?

po tęp ien ie. Inni „synow ie B oży” są aniołam i

To. na co Bóg jedynie zezwala, czasami jest

Boga. któ rzy p ełn ią Jeg o w olę i dlatego stanow ią

Mu przypisywane bezpośrednio. Nie oznacza to.

zu p ełn ą przeciw w agę dla szatan a i jego dziel.

że Bóg jest sprawcą zła albo że je popiera. Winy za zło, jakie dotknęło Hioba, nie można zrzucie na Boga tylko dlatego, że dał szatanowi pozwole­ nie na działanie. Szatan ponosi pełną odpowie­

' New International Yersion (przyp. tłum .).

dzialność za to. co się stało z Hiobem. Bóg wyty­

Sum- Testament cz\ł mu jednak pewne granice, co oznacza, że to On mml pełną kontrolę nad całą sytuacją. Szatan mial powód swojego działania: ch o ­ dziło mu o zdyskredytowanie Boga i doprow a­

176

giem (H i 13.15). U B oga o b o w ią z u je zasada, wy­ ra żo n a w Hi 13,16: „ N iep raw y d o N iego nie doj­ dzie!" Ale. ja k tw ierd zi H io b , o n sam nie jest „niepraw y".

dzenie Hioba d o upadku. Jednak Bóg miał inny

M ając je s z c z e w u sz a c h w y razy sprzeciw u

plan. Chciał mianowicie, aby Hiob urósł jako

H ioba, m o żem y z a c z ą ć ro z u m ie ć w erset 13,15.

człowiek poprzez to dośw iadczenie. T ru d n o wi­

H iob nie tw ierdzi, ja k czy n i w ielu ludzi współ­

nie Boga za to. żc szatan nie uwierzył w to. co

czesnych, że z a m ie rz a d o c h o d z ić sw oich praw

Bóg powiedział o Hiobie i jego postaw ie wiary;

i w ypow iedzieć sw oje z d a n ie - n aw et gdyby to

winę za to ponosi szatan. Bóg nie potrzebow ał

m iało go zabić! Taki p u n k t w id z e n ia zakłada, że

udowadniać sobie, że ma rację, ani też H iob nie

H iobow i m niej zależy n a życiu, a b ard ziej na za­

potrzebował dowodu od Boga; potrzebow ał go

kończeniu sw ojego c ie rp ie n ia i o d zy sk an iu do­

tylko zły duch.

brobytu.

Zobacz komentarz do Iz 45.7; Lm 3.38-39.

Je d n a k ta k a te z a sto i w s p rz e c z n o ś c i z kon­ tekstem . H iob fak ty czn ie sp o d z ie w a się, przynaj­ m niej w tym m o m e n c ie , że z o s ta n ie uniew innio­

13.15 Hiob - zbuntowany czy pełen

ny. N ie pasuje tu z a tem w sp ó łc z e sn y pesym izm

zaufania?

ani d ru g a

w ersja

tłu m a c z e n ia

p rezen to w an a

w Biblii W arszaw skiej. Przytoczona tu wersja tekstu w przekładzie Biblii

G łów nym p ro b le m e m w p rz e k ła d z ie tego

Tysiąclecia to jeden z najbardziej znanych frag­

w ersetu jest czaso w n ik , k tó ry m o ż n a przetłu m a­

mentów Starego Testamentu: ..Choćby m nie zabił

czyć jak o „u fać”, „ c z e k a ć ”, „ w ah a ć się ” lub

W szechmocny - ufam. i dróg m oich przed Nim

„drżeć". Je d n a k w ym ow a c a łe g o k o n te k stu po­

chcę bronić" (Biblia Tysiąclecia). Jednak to pięk­

w inna p o m ó c w w yborze. To. cz y p ew n o ść Hio­

ne wyznanie wiary, choć zachowane w tradycyj­

ba w yraża się w c z e k a n iu , z a u fa n iu czy nadziei

nych tłumaczeniach, zostało zarzucone w wielu

nie jest aż tak w ażn e ja k fakt. że je s t o n pewny

nowszych przekładach angielskich. N a gruncie

siebie i o c zek u je u n ie w in n ie n ia .

języka polskiego podobne podejście znaleźć m oż­

Jak zatem p rz e tłu m a c z y ć tę p o z o rn ie nega­

na w Biblii Warszawskiej (1975). gdzie werset ten

tyw ną wypowiedź, „już nie m am n ad ziei"? N ajle­

brzmi: „Tak czy owak On mnie zabije, już nie

piej p o trak to w ać ją ja k o tw ie rd z ą c e ló \ które

mam nadziei". Takie tłum aczenie zm ienia pełną

m o żn a by o d d a ć ja k o „z p e w n o śc ią " z a m iast ty­

determinacji obronę Hioba w postawę, którą je­

powego p o d k reślen ia h eb ra jsk ie g o T. Z tego wy­

den z komentatorów nazwał „daremnym gestem

nika w niosek, że b ard ziej u z a s a d n io n e jest tłu­

buntu, który i tak zakończy się tragicznie”.

m aczenie Biblii T ysiąclecia. P rzyjęcie wersji Bi­

Ta odpowiedź Hioba następuje pod koniec

blii W arszaw skiej o z n a c z a ło b y u z n a n ie , że Hiob

pierwszej serii mów i stanowi w prow adzenie do

dem o n stro w ał rodzaj zu ch w a lstw a p rzy p o m in a­

drugiej serii, w której kolejno głos zabierają Eli-

jącego w cześniejszą rad ę żony: „Z ło rz e c z Bogu

faz. Bildad i Sofar. Te trudne słowa pojawiają się

i um ieraj!”

w środku mowy (Hi 12 - 14). której długość ustę­

C o ma na myśli H iob m ów iąc: „C hoćby

puje jedynie ostatniej przemowie H ioba w Hi 29

m nie zabił W szechm ocny"? Je st to przen o śn ia

- 31. Wersety sąsiednie wyrażają ufność, że Hiob

oznaczająca: „N iezależnie o d tego, c o się ze m ną

zostanie uniewinniony (Hi 13.18). Jest on goto­

stanie, jestem pew ien, że zo sta n ę oczyszczony

wy bronić siebie i swojego postępow ania, jeśli

z zarzutów , p o niew aż w iem . że je s te m niew inny

zajdzie laka potrzeba, nawet przed sam ym Bo­

i znam n atu rę Boga".

14,7-14 Z m artw y ch w stan ie ciała?

W Psalmach rolę „krewncgo-odkupicieia" pełni Bóg (Ps 19.15). A więc także dla Hioba to

Zobacz

rów nież k o m e n ta r z do Hi 19.23-27.

Bóg był owym obrońcą albo odkupicielem. Zachodzi jednak pytanie, kiedy Hiob spo­ dziewa! się, że zostanie przez Boga oczyszczony

19,23-27 Z m a rtw y c h w stan ie ciała?

z zarzutów - przed śmiercią czy po niej? Wyglą­ da na to, że w m iarę dyskusji z przyjaciółmi Hiob

O to frag m en t, k tó ry p o w szech n ie uznaw any jest

stopniowo tracił nadzieję na uniewinnienie za

za tru d n y d o p rz e tłu m a c z e n ia , m im o że cieszy

życia (H i 17,1.11-16). Jednak ciągle żywił przeko­

się w ielką p o p u la rn o ś c ią ja k o m o cn e potw ier­

nanie. że to uniewinnić w końcu nastąpi. Stąd

dzen ie w iary w z m a rtw y c h w sta n ie ciała. W tym

potrzeba sporządzenia pisemnego świadectwa

p rzy p ad k u

au tentyczność

jego skargi. Hiob wierzył, że nawet gdyby czło­

i sen s z a s a d n ic z e g o w y rażen ia „W ybawca mój

wiek został ścięty za życia jak drzewo, mógłby

żyje".

mieć taką sam ą nadzieję jak drzewo: że z mar­

chodzi

g łów nie

o

K w estią, c o d o k tó rej w szyscy się zgadzają

twego pnia wyrośnie „świeży pęd" (Hi 14,14).

jest fakt, że H io b sp o d ziew ał się „zobaczyć

Nawet gdyby miało upłynąć wiele czasu (zob.

Boga", p o n ie w a ż stw ie rd za to aż trzy razy. Poza

„potem " w Hi 19.25-26). pozostawała nadzieja,

tym . jeg o n ad z ie ja o g lą d a n ia Boga nic dotyczy

że w końcu dojdzie do uniewinnienia przed Bo­

jak ieg o ś b ez c ie le sn e g o cien ia ani ducha. W ska­

giem.

zuje n a to w y raźn ie frag m en t, gdzie m ow a jest

W jakim stanie mial się wtedy znajdować

o skórze, ciele i o c z a c h . Jak b y na podkreślenie

Hiob? Czy miał miec ciało czy raczej istnieć je­

tego fak tu H io b trz y k ro tn ie używa em fatyeznych

dynie jako duch. albo może pozostać jedynie

zaim ków /a i m o je w w ersecie 19,27. N ie m a wąt­

w spomnieniem? Hiob wierzył, że będzie posia­

pliw ości. że H io b sp o d ziew ał się ujrzeć Boga

dał ciało, ponieważ jedynie w ciele (Hi 19,26)

o so b iście. A le kiedy?

i własnymi oczyma (Hi 19.27) ujrzy Boga. Pod­

I lio b byl tak pew ny swej niew inności, że go­

kreśla. że owo doświadczenie zostanie zareje­

lów był p o sta w ić na szali sw oją reputację i zapi­

strowane bezpośrednio jego własnymi oczyma,

sać na w ieki w łasn e słow a obrony. C hciał, aby

a nie oczam i kogoś innego. Wynika z tego. że

w yryto je w n ajtw ard sze j skale, a następnie zala­

Hiob spodziewał się zmartwychwstania ciała! To

no ołow iem , żeby z a p o b iec zatarciu się tekstu

właśnie owo oczekiwanie stanowiło podstawę

w raz z upływ em czasu alb o jeg o usunięciu przez

nadziei, jaką pokładał w Bogu. licząc na uniewin­

w andali.

nienie.

Je d n a rze c z była pew na: H iob „wiedział, że

Jeśli ktoś wysuwa zarzut, tak jak z pewnoś­

jeg o W ybaw ca żyje". Ten. który mial stanąć

cią czyni to wielu, że jest to zbyt zaawansowana

w o b ro n ie H io b a je s t o kreślany jak o g ó el, jego

doktryna jak na tak prymitywne czasy (prawdo­

„k rcw ny-odkupiciel” lub „obrońca". Ów „krew-

podobne sięgające okresu patriarchów), można

ny-odkupiciel" z a sa d n ic z o w ystępow ał w charak­

mu odpowiedzieć, że na długo przedtem do nie­

terze m ściciela krw i osoby niew innie zabitej

ba zabrany został Henoch (Rdz 5.24). Fakt. żc

(2 Sm 14,11). M iał o n praw o pierw szeństw a wy­

jego śm iertelne ciało mogło zamieszkiwać króle­

przez swego

stwo nieśmiertelności powinien raz na zawsze

krew nego (R t 4.4-6). O n także przyjm ow ał zwrot

kupu

d o b y tk u

p o zo staw io n eg o

rozw iac wątpliwości w tym względzie. Co więcej,

sk radzionych rzeczy (L b 5,8) lub bronił praw

cała gospodarka Egiptu wiązała się z przekona­

pokrzyw dzonych (P rz 23,10-11). Był tym, który

niem. że zm artwychwstanie ciała jest nie tylko

dokonyw ał w ykupu, ratow ał i wyzwalał.

możliwe, ale wręcz prawdopodobne. To przeko-

name funkcjonowało przez p ó łto ra tysiąca lat

B ildad p o ró w n u je n ied o sk o n a ło ść człowie­

przed pojaw ieniem się A b raham a w Egipcie.

ka z m ajesta te m Boga. A by pod k reślić swoją

D latego też n asze w spółczesne obiekcje w zglę­

myśl. d o k o n u je m odyfikacji a rg u m e n tó w Elifaza

dem

z Hi 4.17-19 oraz. Hi 15.14-16. C o w ięcej, słowa

zm artw ychw stania

ciała

więcej

m ów ią

o naszych w spółczesnych problem ach niż o kul­

„Jakże w ięc człow iek m o że być sprawiedliwy

tu rze starożytnej.

w’ o b liczu B oga?” (H i 2 5 ,4 ) są dosłow nym po­

Zobacz równie: kom entarz do R dz 5.23-24: 25.8: Ps 49.12.20; K oh 3.19-2).

w tó rzen iem p y tan ia H io b a z Hi 9,2. D ruga część w ersetu 4 je s t ró w n ież z a p o ż y c z o n a od Hioba z Hi 15,14: „C zy m że je s t czło w iek , że miałby być czysty, czy m że z ro d z o n y z niew iasty, że miał­

25.4-6 Czy człow iek je s t jedynie

by byc spraw iedliw y?" A

robakiem ?

pytanie było u p ra w n io n e , sta w iając porówna­

Te słowa kłują jak żądło: „śm iertelny Iczłow iek).

spektyw ie.

z a te m

początkowe

nie czło w iek a d o ro b a k a w o d p o w ied n iej per­

który jest jak czerw , i syn człowieczy, który jest

N ie n ależy w ięc p o słu g iw a ć się tym tekstem,

jak robak?" Są to je d n ak słowa Bildada. a nie

aby dew aluow ać g o d n o ś ć lub w a rto ść tego. co

n atch n io n eg o au to ra księgi H ioba. Bildad nie

Bóg złożył w lu d ziach . C z ło w ie k rzeczywiście

wy kazał się tu zbyt w ielką oryginalnością, szcze­

zo stał stw o rzo n y na o b ra z Boży. N ic jed n ak le­

gólnie w ostatn iej serii mów w ygłoszonych p rzez

piej nie o b ra z u je je g o pozycji ja k o śm iertelnika

„przyjaciół” H ioba. W iele z najlepszych kwestii

w zględem m a je s ta tu B oga n iż p o ró w n an ie go

B ildada to plagiat w ypow iedzi p o ch o d zący ch

d o ro b ak a. S tw ierd zen ie to n ie w y raża prawdy

alb o od H ioba, albo od Elifaza.

a b so lu tn e j, ale m a w a rto ś ć w z g lęd n ą jak o po­

Pierw szym pro b lem em , który trzeb a tu roz­

ró w n an ie. N ic tak d o b itn ie n ie u k azu je ludzkiej

ważyć jest kwestia tego. czy cokolw iek w tych

m a rn o śc i niż słow a B ild ad a. P sa lm is ta podzielał

m ow ach wy raża Boży p unkt w idzenia. C zy nale­

ten p u n k t w id zen ia, w y ra ż a ją c w im ien iu cierpią­

ży to d o objaw ienia czy jest raczej d o k ładnym

cego sługi głęboki sm u te k : „A le ja je s te m roba­

opisem tego. co zaszło, bez żadnej w artości nor­

kiem . nie czło w iek iem " ( P s 2 2 ,7 ).

m atyw nej? Po drugie, trzeb a się zastanow ić, czy

W m yśleniu B ildada, p o d o b n ie ja k w Hi 4,19

skrajne stanow isko B ildada zap rzecza praw dzie,

o ra z 15,16. z a a k c e n to w a n a je s t lu d z k a kruchość

że człow iek został stw orzony na o b ra z Boży.

i p o d a tn o ś ć n a zło. P o d k re śla to d o b ó r słów. jaki­

C o d o pierw szego pytania, w iększość ko­ m entatorów jest zgodna, że w sp o m n ia n e słowa

mi B ildad o k reśla czło w iek a. S łow a te zwracają uw agę n a je g o sła b o ść i zw iąze k z ziem ią.

są jed y n ie zapisem tego. c o pow iedział Bildad.

K o n trast ten je s t je s z c z e b a rd ziej uderzający

a nie n o rm aty w n ą n au k ą o człow ieku. Takie wy­

w o b liczu św ia d o m o ści tego. że B óg zasiada na

jaśn ie n ie jest d o przyjęcia, d opóki Bildad nie

w ysokościach. T ę sa m ą m yśl m o ż n a naw et o dna­

zaczyna m ów ić o spraw ach, które a u to r księgi

leźć w sta ro ży tn y m tek ście m e z o p o ta n is k im . któ­

alb o Bóg p otw ierdza w' jej innych częściach.

ry rów nież zm agał się z p ro b le m e m teodycei-

W tedy m ożem y być pew ni, że chodzi o rzeczy,

Jeg o a u to r pytał: „C zy kiedykolw iek n a ro d z ił się

któ re stanow ią w skazania dla w ierzących.

śm ierteln ik bez g rz e c h u ? ” H io b o d p o w ied ział n a to p y tan ie z m o cą bo­ skiego a u to ry tetu : „N ic. sz czeg ó ln ie je śli postawi

1Cytaty w tym haśle za B iblią Warszawską. 1975 ( przyp.

tłum.).

się śm ie rte ln e g o czło w iek a o b o k jaśniejącego m ajestatu i czystości żyjącego Boga!"

31,1 Nowo- czy sta ro tcstam cn to w a m oralność?

Hiobowi najwyraźniej bardziej chodziło o za­ chowania zewnętrzne. Składał codzienne ofiary w imieniu wszystkich swoich dzieci, ponieważ

Pow szechnie u w aża się, żc Je z u s rozszerzył albo

obawiał się. żc mogły popełnić w sercu jakiś

pogłębił m o raln o ść S tareg o T estam en tu . Przy­

grzech (Hi 1.5). Mamy tu oto do czynienia z czło­

kładem tego m o że być K aza n ie na G ó rze, gdzie

wiekiem. który myślał o intencjach własnych i lu­

padły nt.in. tak ie słow a: „S łyszeliście, że pow ie­

dzi wokół siebie. Czy może nas zatem dziw ie wia­

dziano: N ie cu d zo łó ż! A Ja w am pow iadam :

dom ość. że postanowił unikać nic tylko aktów

Każdy, k to p o żąd liw ie p atrzy na kobietę, ju ż się

cudzołóstwa, ale wszelkich złych pragnien. które

w sw oim se rcu d o p u śc ił z nią cu d zo łó stw a" ( M l

biorą się z patrzenia i przenikają do serca?

5.27-28).

W życiu tego człowieka pragnienia wynika­

C zyż je d n a k tak ie ro zu m ien ie wypowiedzi

jące z chciw ości, podstępu czy pożądliw ości cia­

Jezusa m o że być słu szn e, b io rą c pod uwagę

ła stanowiły sferę tabu. Pożądliwe patrzenie na

stw ierdzenie H io b a z Hi 31.1? Z auw ażm y, że Je­

kobietę było tak sam o grzeszne jak sam akt cu­

zus wcale nie p rzeciw staw ia w łasnych słów tem u.

dzołóstw a. Z arow no pragnienie, jak i czyn były

co n au czał S tary T e sta m e n t. Jeśli w czytam y się

czym ś karygodnym w oczach Bożych i dlatego

uw ażnie w tek st M a teu sza, zauw ażym y, że po­

H iob odrzucał je jako m ąż „bogobojny i unikają­

rów nuje o n to . c o „słyszeliście" z tym . co pow ie­

cy zła" (H i 1,1.8; 2.3).

dział Jezu s.

Myśl w yrażona w Hi 31.1 zostaje pow tórzo­

P oniew aż n a sz P an je s t au to rem zarów no

na w Hi 31.9-12. Hiob po raz kolejny zaprzecza

Starego, ja k i N o w eg o T e stam en tu , nie m ożna

zarzutow i cudzołów stw a: nie dopuścił się żad­

d o p atry w ać się w o b u te k s ta c h jak iejś sp rz e c z n o ­

nych grzesznych czynów tego rodzaju, a nawet

ści. chyba że założym y, iż B óg m o że zap rzeczać

poskram iał wszelkie pragnienia, które mogły do

sam em u so b ie. Z a m ia st tego. należy zw rócić

nich prow adzić. Stanow czo odrzucał wszelkie

uwagę, że p rzeciw sta w io n a zo staje tu tradycja

pokusy cudzołóstw a.

u stn a żydow skiej sp o łe c z n o śc i ów czesnego okre­

O graniczenie, jakie H iob nałożył na swój

su ze sp isan y m i o so b isty m o bjaw ieniem Jezusa.

w zrok jest zgodne z ostrzeżeniam i zaw artym i

A więc. na p rzy k ład , w M t 5.43 m ow a jest o tym,

w literaturze m ądrosciow ej. gdzie „oko" jest trak­

że zg odnie z p o w sz e c h n ą zasad ą, należy „kochać

tow ane jak o zrodło złych skłonności (P rz 6.17;

bliźniego, u w roga n ien aw id zić". N igdzie w S ta­

10,10: 30.17). O ko jest także uw ażane za siedli­

rym T estam en cie nie zn ajd ziem y ani jed n eg o

sko pychy (P rz 30.13) oraz. jak wynika z m ądros-

w ersetu p o tw ierd zająceg o d ru g ą część lego wska­

ciowych ksiąg deuterokanonicznych. jak o zrodło

zania. W id ać zatem ja s n o , żc Je z u s porów nyw ał

pożądliw ości (Syr 9,8; 26,9).

to. co w p o w szech n y m p rze k o n a n iu u ch o d ziło za

Tw ierdzenie H ioba, że zawarł przymierze

praw dę ( z czeg o część była słu szn a a część ewi­

z oczam i oraz postanowienie, że nie będzie spo­

d en tn ie fałszyw a) z tym . c o Bóg ch ce. abyśm y

glądał ani nawet myślał o pannie ani o żonie in­

wiedzieli i czynili.

nego m ężczyzny nawiązuje do nauk Syracha

Ale c o z tw ierd zen iem H ioba? N iektórzy

(S y r 9.5). Poza tym. Hi 31.3-4 wyraźnie stwier­

uw ażają, p rzy taczając na to w iele przekonują­

dza. że Hiob spodziewał się kary Bożej, gdyby nic postępował jak należy i za wszelkie uchybie­ nia moralne musiałby odpowiadać przed Bo­ giem. a nic przed społeczeństwem. Jego przymierze nie jest z jego strony prze­ jawem moralnego heroizmu, ale decyzją podjętą

cych dow odów , że H io b żył w okresie palriarchalnym . C zy jest je d n a k m ożliw e, aby człowiek żyjący w o k resie m ięd zy 2 0 0 0 a 1750 r. przed C hr. p rezen to w ał tak w ysokie sta n d ard y m oral­ ne, jak ich p rzykład daje tutaj H iob?

w zgodzie ze Słowem Bożym. C o więcej, według

siąclecia) o ra z „łb ó w ” L e w ia ta n a ; w tym przy­

Hi 31.4. Hiob ma św iadom ość, że Bóg widzi

p adku ob a p o tw o ry o d n o s z ą się d o potęgi Egip.

wszystko: wszystkie drogi ludzkie są dla N iego

tu, która z o sta ła u ja rz m io n a , kiedy Izrael prze­

jawne. I w tym przypadku pojęcie Bożej w szech­

szedł p rzez M o rze C z e rw o n e .

wiedzy o wszystkim, co czyni człowiek, o dnaleźć

W Hi 41.1 L ew iatan je s t u z n a n y za istotę

można w innych tekstach m ądrościow ych (np.

zbyt p o tę ż n ą , aby m ógł ją p o k o n a ć zw ykły śmier­

Ps 33.13-15: 69.6: 94.11: 119,168: 139: Prz 5.21).

telnik: tylko sam Bóg m o ż e so b ie z n im poradzić.

Odnośnie do tych kwestii wymagania m oral­

N ikt nie m oże też p o jm a ć B e h e m o ta (H i 40,24).

ne Nowego Testamentu niewiele różnią się od wy­

W edług d o m y słó w n ie k tó ry c h

mogów Starego. Nauka naszego Pana, której nam

m oże c h o d z iło o o g ro m n e d in o z a u ry : Behemot

udziela poprzez Księgę Hioba oraz nauczanie Je­

m iałby być n ajw ięk szy m z d in o zau ró w ' lądowych

zusa w Kazaniu na G órze są ze sobą zgodne.

a L ew iatan n ajw ięk szy m i n a jb a rd z ie j drapież­

Zobacz również komentarz do Mt 5.28.

bad acz y ch być

nym z d in o z a u ró w w o d n y ch . C a łk ie m możliwe, że w łaśnie tego ro d zaju z w ie rz ę ta były pierwo­ w zorem dla tych stw o rz e ń o p isa n y c h tu w kon­

40,15; 41,1 Stw orzenia mityczne?

tekście d u ch o w y m 4.

Czy te dwa potw ory to po prostu hipopotam

niu nad B e h em o te m i L e w ia ta n e m , stanow i to

i krokodyl, czy raczej chodzi o jakieś stw orzenia

jed y n ie ilu strację tego, c o p o w ie d z ia ł ju ż wcześ­

mityczne? Jeśli faktycznie mowa tu jest o stw o­

niej w Hi 40.8-14. To O n je s t ty m . k tó ry zatrium ­

rzeniach mitycznych, skąd się wzięły w bądź co

fował nad siłam i zła. O k a z a ło się, że sz atan się

bądź. trzeźwym opow iadaniu biblijnym?

mylił, c h o ć H io b o tym nic w ie. Siły m oralnego

K iedy Bóg m ów i H io b o w i o sw oim panow a­

Ci wszyscy, którzy uważają te dwa stw orze­

n iep o rząd k u , c h o ć u k ry te p o d z a s ło n ą mityczno-

nia za prawdziwe zwierzęta, widząc w nich egip­

-poetyckiego ję z y k a

skiego hipopotam a i krokodyla, m uszą przyznać,

i n ieo k iełzn an y ch stw o ra c h , sta n o w ią w tym

żc ich opis w Księdze H ioba m ocno w ykracza

przy p ad k u sym bol isto t, k tó ry m i za kulisami

m ó w ią c e g o

o strasznych

poza granice hiperboli i jest przesadzonym o b ra ­

m oże się zająć tylko Bóg w im ien iu ludzi zmu­

zem ich wyglądu i siły. Im ię behemot jest w języ­

szonych cierp ieć w n ie św ia d o m o śc i tego. co się

ku hebrajskim rzeczow nikiem rodzaju żeńskiego

dzieje.

w liczbie mnogiej, który zwykle używany jest na

D latego też B iblia nie daje w iary an i nie ak­

określenie zwierząt i bydła. Pom im o to. że jest to

ceptuje żad n ej p o g ań sk iej m ito lo g ii; potrafi jed­

wyraz rodzaju żeńskiego, wszystkie czasowniki

nak korzystać z pew nych jej p o ję ć i posługiw ać

odnoszące się do niego w tym kontekście mają

się jej c h a rak tery sty czn y m ję z y k ie m , aby przed­

formę liczby pojedynczej i rodzaj męski, co skła­

staw ić p rzed ziw n e a s p ek ty ty ta n ic z n e j walki ze

nia do traktowania słowa beliemoi jako m ocnego

złem i niespraw iedliw ością, ja k a rozgryw a się za

podkreślenia, że chodzi o „bestię par excellence".

kulisam i. Taki jest sen s p rz y to c z o n e g o tu frag­

Czy zatem pozostaje nam uznać je za przy­ kład czystej mitologii, która wkradła się do biblij­

m entu Księgi H ioba. Z obacz również k o m e n ta rz do P s 74,13-14.

nego tekstu? Bynajmniej. Jest całkiem możliwe, że tekst len wykorzystuje term inologię m itolo­ giczną. aby unaocznić moce zla. Podobny mitologiczno-poelycki język użyty jest w Psalm ie 74,13-14, w którym mowa jest o zm iażdżeniu „łbów" potwora janninim („smoków". Biblia Ty-

4 Henry M . M o rris. The Remarkable Record o f Job (G rand Rapids. M ich .: Baker. 1988). s. 111-125.

P salm y

5,6 C zy Bóg nienaw idzi tych

z celem zemsty, w odpowiedzi na niesprawiedli­

w szystkich, k tó rz y czynią zło?

wość". Wszelkie tego typu wyobrażenia nienawi­

Jak Bóg m iło ści i m iło sierd zia m oże być przed­

chybione i nie wyjaśniają, o co naprawdę chodzi.

ści. gniewu i niezadowolenia u Boga są zupełnie staw iony ja k o k to ś, k to n ienaw idzi? W erset ten

Lepszą definicję znalezć można u ojca Kościoła

(p o d o b n ie ja k Ps 11.5) stw ierd za je d n a k w yraź­

z III wieku. Laktancjusza: ..gniew' to poruszenie

nie, że Bóg n ien aw id zi ludzi czyniących zlo, do­

duszy pobudzonej do walki z grzechem".

puszczający ch się n iep raw o ści i tych. którzy ko­

Problem w tym. że gniew może być niebez­

chają p rz e m o c . Ja k m o żliw a je s t taka sprzecz­

piecznie blisko zla. kiedy jest nieokiełznany

ność?

i wymyka się spod kontroli. Kto mógłby oskarżyć

Biblijne w zm ian k i o Bożej nienaw iści wyra­

Boga o którąś z tych powszechnych ludzkich sła­

żane są za p o m o c ą id io m u , k tó ry nie sugeruje

bości? Dlatego często trudno nam przyjąć do

prag n ien ia zem sty. D laczeg o Bóg m iałby odczu­

wiadom ości, że Bóg gniewa się z powodu na­

wać p o trz e b ę o d p ła c e n ia kom uś, skoro jest Bo­

szego grzechu i że absolutnie nienawidzi zła.

giem ? P ro b lem , ja k i w iążę się z każdym opisem

przem ocy i grzechu. Nasze pojęcie i nasze do­ świadczenie gniewu zbyt często

wiąże się

Bożego n iezad o w o len ia w o bliczu grzechu, nie­

z utratą panowania na sobą, wybuchowością,

spraw iedliw ości czy niegodziw ości polega na

a czasam i z chwilowymi szaleństwem. Nic dziw­

tym. że zw ykle defin iu jem y wszelki gniew tak.

nego, że nikt nie chce przypisywać takich rze­

jak czynił to A rysto teles, a m ianow icie jako

czy Bogu!

..pragnienie o d w etu ". Z taką definicją gniew u łą­

Jednak Boży gniew wobec grzechu nigdy nie

czy się pojęcie gniew u i nienaw iści wobec grze­

objawia się w sposób wybuchowy. przesadzony

chu rozu m ian y ch jak o „chwilowy przypływ sza­

czy nieuzasadniony. Nigdy nie stanowi siły, która

leństw a" lub „niepokój lub p o ruszenie umysłu

Nim kieruje ani pasji, która G o opanowuje: za-

S k tin

Testament

182

w \ze pozostaje narzędziem Jego woli. Dlatego

napisał traktat De Ira Dei (O gniewie Boga),

też. Boży gniew nie wyklucza miłosierdzia (Ps

tw ierdząc, że pasje i em ocje nie są złe same

77.10).

w sobie. Z ło nie polega na odczuw aniu złości

Należy raczej przyjąć, że Jego gniew ozna­

w obliczu grzechu! Tym niem niej, inni Ojcowie

cza koniec obojętności. Bóg nie może i nic chce

Kościoła, m.in. T om asz z A kw inu i reformatorzy

pozostać obojętny i bierny w obliczu niespra­

protestanccy, wszyscy nauczali, że Bóg nie do­

wiedliwości. przem ocy czy innego grzechu. C hoć

św iadcza uczuć. D opiero wr wieku XIX i XX po­

Bog cieszy się. okazując swoim stworzeniom do­

gląd ten znowu poddany został krytyce na grun­

bro (Jr 32,41). a nie wyrządzając zło. potrafi oka­

cie biblijnym.

zać swój gniew przeciwko grzechowi. Pism o

Boża nienaw iść d o zła nie jest jakąś przy­

Święte przedstaw ia jednak Boży gniew jako coś

padkową siłą. d o ch o d ząc ą d o głosu bez żadnego

krótkotrwałego w porównaniu z miłością, która

powodu czy kontroli. M iarą Bożego gniewu prze­

trwa na wieki (Ps 30.6). Jego miłość pozostaje

ciwko grzechow i jest Boża m iłość i sprawiedli­

(Jr 31.3: Oz 2.19), podczas gdy gniew szybko

wość. które wytyczają ram y tem u uczuciu. Prze­

przemija (Iz 26.20: 54.7-8: 57.16-19).

jawy gniewu przeciw ko złu popełnianem u na

Pasja sama w sobie nie jest niczym złym.

sw iecie są w istocie sygnałam i potwierdzającymi,

Jeśli jest pod kontrolą, stanowi drogę cnoty. N asz

że Bogu nadal m o cn o zależy na nas ludziach i na

Pan nie jest pozbawiony uczuć tylko dlatego, że

naszym dobru.

jest Bogiem. C o więcej, boski gniew (ira Dei) był przedm iotem ostrej dyskusji w historii Kościoła,

Zobacz również kom entarz do N a 1,2-3: Ml I.2-3.

która toczyła się wokół kwestii, czy Bog posiada zdolności odczuwania, cierpienia lub gniew u czy też nie dośw iadcza żadnych uczuć. Nauki płyną­

8,4 Czy je s t to tekst poetycki,

ce z gnostycyzmu (filozofii łączącej pojęcia gre­

przenośny czy historyczny?

ckie i wschodnie z nauką chrześcijańską) zm usi­ ły Kościół do sform ułowania doktryny na tem at

Zobacz kom entarz do Rdz 1 - 2.

Bożej zdolności odczuwania, potwierdzającej, że Bog rzeczywiście może dośw iadczać uczuć, cier­ pieć lub odczuwać gniew.

8,7-9 W yzysk n atury?

Jednym z gnostyków najbardziej znanym ze względu na głoszony przez siebie pogląd, że Bog

Zobacz kom entarz do Rdz 1.28.

nigdy się gniewa i pozostaje całkowicie apatycz­ ny był M arcjon z Synopy. M arcjon został wyłą­ czony z Kościoła, a jego nauki zostały obłożone anatem ą w' roku 144. Tertulian, jeden z Ojców

I I ,5 Czy Bóg nienaw idzi tych wszystkich, którzy czynią zło?

Kościoła, podjął próbę polemiki z poglądam i M arcjona wr dziele Adversas Marcionem (Prze­

Zobacz kom entarz do Ps 5,6.

ciwko M arcjonowi). jednak, niestety, doszedł do wniosku, że Bóg Ojciec nie dośw iadcza uczuć, natom iast Syn posiada zdolność odczuwania

15,5 Czy wolno pobierać procent?

i potrafi okazywać gniew. Tertulian okazał się tu bardziej bliski myśli platońskiej niż nauce biblij­ nej. W drugiej połowic III wieku Laktancjusz

Zobacz kom entarz do Wj 22.24.

183

Psalmy

16,8-10 Kim je st „Twój Święty” 1?

Psalmista powraca do hebrajskiego czasu niedokonanego, wybiegając myślą do swojej

Niewiele psalm ów rodzi tyle ważnych pytań me­

przyszłości i przyszłości królestwa, które dal mu

todologicznych i teologicznych co Psalm 16.

Bóg (Ps 16,9). Dawid będzie spoczywał z ufnoś­

Również niewiele innych fragm entów Starego

cią, ponieważ ani on ani wieczne „potomstwo”

T estam entu zajm uje w ażniejsze m iejsce w nowo-

Boga (tu nazwane „Świętym", hasid) nie pozo­

testam entow ym św iadectw ie o Jezusie. C o wię­

stanie w grobie. Bóg przyrzekł mu, że jego „poto­

cej, w dniu Pięćdziesiątnicy. Piotr wykorzysta!

mek” albo „Święty" doświadczy pełni radości

Psalm 16 jak o główny argum ent na potwierdze­

i szczęścia w Bożej obecności na wieki.

nie tego, że Jezus jest oczekiwanym Mesjaszem (D z 2,25-33).

Jedną z najczęściej poruszanych kwestii jest pytanie, czy słowa o tym. że Bóg nie pozostawi

Poglądu tego nie podzielali jednak wszyscy

go w grobie wyrażają nadzieję psalmisty na przy­

badacze Pism a Świętego. Niektórzy wysuwali

szłe zmartwychwstanie czy raczej wiarę w to, że

zarzut, że w egzegezie żydowskiej Psalm 16 nie

Bóg będzie czuwał nad jego ciałem i duchem

jest tradycyjnie rozum iany jako odnoszący się do

i zachowa go od wszelkiego zla na ziemi.

M esjasza. N ie potw ierdza on, zdaniem niektó­

Odpowiedź zależy od sensu i znaczenia sło­

rych uczonych, tw ierdzeń, które apostołowie wy­

wa liasid. „święty |wybraniec]". Wyraz hasid po­

suwali w oparciu o ten tekst; w szczególności

jawia się w Starym Testamencie 32 razy. za każ­

nie stanowi on zapow iedzi zmartwychwstania

dym razem w testach o charakterze poetyckim;

Chrystusa. Są to na tyle pow ażne argumenty, aby

17 razy użyty jest w liczbie mnogiej a 11 razy

uznać ten psalm za przykład trudnej mowy

w liczbie pojedynczej, cztery przypadki bywają różnie

w Starym T estam encie.

odczytywane.

Najlepszym

sposobem

tytułem

przekładu tego słowa jest tłumaczenie z zacho­

Psalm 16 wyszedł spod ręki Dawida. Nie są zna­

waniem aspektu biernego, jako „ten, któremu

Zgodnie

ze

swym

starożytnym

ne konkretne w ydarzenia z życia Dawida, które

Bóg okazuje lojalność, łaskawość lub miłosier­

doprow adziły do pow stania tego psalmu, jednak

dzie" lub lepiej „ten. w którym Bog objawia swą

istnieją trzy główne sugestie na ten temat:

laskę i przychylność".

(1) pow ażna cho ro b a. (2 ) okres, gdy Dawid od­

W Psalmie 4,4 Dawid stwierdza, że jest „wy­

czuwa! pokusę oddaw ania czci bożkom podczas

brańcem" [hasid! Jahwe. Podobnie, w Ps 89,20-

swego pobytu w Siklag ( I Sm 30) oraz (3) jego

21 słowo hasid łączy się z. Dawidem: „Mówiłeś

odpow iedź na proroctw o N atana dotyczące przy­

niegdyś do „świętego" [hasid] twego w widzeniu

szłości jego królestwa (2 Sm 7). Osobiście skła­

i powiedziałeś: „Włożyłem koronę bohaterowi,

niam się ku tej trzeciej opcji, ponieważ najlepiej

wyw-yższyłem wybranego spośród ludu. Znala­

pasuje o n a do m esjan¡stycznej treści psalmu. Psalm ista przeżył okres bezgranicznej rado­ ści i szczęścia, wiedząc, że jest bezpieczny pod

złem Dawida, sługę mego (kolejny tytut mesjań­ ski |. moim świętym olejem namaściłem go (siowo spokrewnione z wyrazem Mesjasz!"'-.

panow aniem Jahw e (Ps 16,1). Sam Bóg jest

Czyż można wyciągnąć z tego inny wniosek

„działem" Dawida (P s 16.5) i jego „dziedzi­

niż ten, że Dawid i „Święty" Jahwe to jedna i ta

ctwem" (P s 16.6). Poza Bogiem nic ma dobra.

sama osoba?

' Tłumaczenie tego wersetu według D z 2,27; 13,35; w polskim przekładzie psalmu użyte s.| słowa „wierny To­ bie" (przyp. tłum.).

: Za Biblią Poznańską 1975.

Stan Testament

Już w czasach Mojżesza pojawia się odniedo „męża świętego [h a s i d ] [którego Izra­ eli doświadczył w M assa” (Pw i 33,8; por. Wj 17. ę d /ie mowa jest o wodzie, która w ytrysnęła ze

184

18,27 C zy Bóg sto su je p o d stęp ?

M em e

Z o b a cz k o m e n ta rz do W j 3.18.

skały, gdy laską uderzył w nią M ojżesz). Jed y ­ nym „człowickim ". który został w ystaw iony na

2 2 ,2 Z ap o w ied ź m ęk i C h ry s tu s a ?

próbę w Wj 17.2.7 był Bog. Tak w ięc w ydaje się. P salm 22 je s t je d n y m z n a jb a rd z ie j zn an y ch psal­

wiła o nadchodzącym

hOsi
m ów ze w zg lęd u n a liczn e o d w o ła n ia do tego

swego pom azańca" ( I Sm 2.9-10. Biblia P o zn ań ­

tek stu w y stę p u jące w ew an g e licz n y ch opisach

żc

ska) - term in, którego mcsjanistycz.ny w ydźw ięk

M ęki P ańskiej. C o w ięcej, ew an g e liści starający

potw ierdza Ps 89.18-22.

się p rzedstaw ić w y d a rz e n ia ży cia, śm ierci i zmar­

17 przypadków użycia słowa hasid w liczbie mnogiej nic powinno przedstawiać żadnych problemów interpretacyjnych. Odwoływanie się raz do jedynego Wybrańca u raz do wielu jest

dokładnie tym, czego można się spodziewać, bio­ rąc pod uwagę, żc często cały Izrael bywa nazy­ wany „potomstwem" Abrahama, pomimo tego. że owym „Potomkiem" par excellence jest właś­ nie Chrystus. / tym samym zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku słów „pomazaniec", „sługa" oraz „pierworodny". Każde z nich jest używane zarówno w liczbie mnogiej, jak i poje­ dynczej. Dlatego też podejście Apostoła Piotra do Psalmu 16 jak najbardziej mieści się w ramach biblijnej interpretacji. Dawid rzeczywiście umarł, ale hasid jest wieczny Sam Dawid był jednym i pomazańców, ale Jedyny Pomazaniec jest wieczny i dlatego stanow i gwarancję Daw idowej pewności na przyszłość. Dawid jako jednostka został złożony w gro­ bie i jego ciało uległo rozkładow i, jed n ak Jezus - ostateczne w ypełnienie odw iecznej obietnicy

tw y ch w stan ia Je z u s a w ykorzystyw ali Psalm 22 ja k o głów ny a rg u m e n t n a p o tw ie rd z e n ie tego. żc był O n M e sjaszem . S p o śró d 13 (w w ed łu g n ie k tó ry c h 17) głów­ nych tek stó w S tareg o T e s ta m e n tu cytowanych w E w angeliach, 9 p o c h o d z i z P salm ów , w tym 5 / P salm u 22. N a jb a rd z ie j z n a n y m sp o śró d nich jest krzyk o p u sz c z e n ia : „E li. E li, le m a sabachthani?" (M t 27.46; M k 15.34). / te k ste m tym w iąże się n a stę p u ją c y prob­ lem : w jaki sp o s ó b p rz e jść o d k o n te k stu , który o p isu je p sa lm ista d o sy tu a c ji n a szeg o Pana? W iakim sensie słow a p sa lm isty o d n o siły się do Jezu sa, a zara z e m d o ich p ie rw o tn e g o autora i k tórym p ra w d o p o d o b n ie byl D aw id, ja k wynika ze sta ro ży tn eg o ty tu łu )? N a pierw szy rzu t o k a nie w ydaje się, aby ten psalm

pow stał ja k o b e z p o ś re d n ie

proroctw o.

N iektórzy tw ie rd z ą w p ro st, że nie zaw iera on w łaściw ie n iczego, c o je g o

ludzki a u to r lub

pierw si czy teln icy m ogli ro z p o z n a ć ja k o fakty o d n o sz ą c e się d o M esjasza. Psalm zaczyna się o d w y rażen ia sm utku

Jahw e - nic przestał istnieć D ośw iadczył zm ar­

i c ierp ien ia w fo rm ie z n a n e j ja k o „lam entacja".

twychw stania. tak jak to przew idział Dawid pod

Je d n ak , w w ersecie 22.23 sk a rg a zam ien ia się

n atchnieniem D ucha Św iętego w Psalm ie 16.

w d zięk czy n ien ie i u w ielb ien ie za o trz y m a n e wy­ baw ienie. Podział stru k tu ra ln y p sa lm u jest wy­ raźnie w yodrębiony p rz e z zasto so w an ie wyrażeń em fatycznych: „B oże m ój" o ra z „A przecież"

Według B ib lii Poznańskiej: „ktoregos sobie upodo­ bał".

(P s 22.2.4); „ [a le | Ja zaś" (P s 22 .7 ); „Ty zaiste Ijed n ak ]" (P s 22.10) o ra z „Ty zaś" ( Ps 22.20).

Co takiego w tym tekście skłania nas do in­ terpretowania wykraczającego poza kontekst Da­ wida i idącego w kierunku interpretacji mesjanistycznej. jak czynił Kościół przez dwa tysiące lal? Je d n ą z pierw szy ch w skazów ek jest mocne

wypowiedz na krzyżu: „Boże. m ój Boże. czem uś mnie opuścił?" oraz szósta: „Wykonało się", po­ chodzą z drugiego i ostatniego wersetu psalmu. Cytaty z psalmu nie ograniczają się jedynie do przywołania drugiego wersetu w dwóch Ewange­ przeciw staw ienie p o jaw iające się w w ersecie 4, liach. ale można je także znaleźć w Mt 27.39.43 które o d n o si się d o B oga. k tó ry „m ieszka w św ią­ (aluzja do Ps 22.8-9). w J 19.24 (bezpośredni cy­ tyni" i jest .św ię ty "4. P rz y m io tn ik te n m oże okre­ tat z. Ps 22,19) i częściowo w Mt 27,35; Mk 15.24: ślać cech ę ( . A p rz e c ie ż Ty je s ie s św ięty") albo Lk 23.34 oraz w Hbr 2.12. gdzie pojawia się bez­ stanow ić o d n ie sie n ie d o sa m eg o Boga („a prze­ pośredni cytat z Ps 22.23. Ostatni werset 22.32 cież Ty zasia d a sz n a tro n ie | p rzybytku | jak o jest przywołany częściowo w J 19.30. N ic dziw­ Św ięty")5. nego. że psalm ten został nazwany „Piątą Ewan­ Jeśli, jak są d zę, w łaściw ym tłu m aczen iem

gelią".

jest ta d ru g a o p c ja - „Ś w ięty" (qadóS) - wtedy

M ożna zatem wyciągnąć w niosek, że Bog.

w arto zauw ażyć, że ów Św ięty m a zw iązek z m a­

w którym pokładali ufność przodkowie Dawida

jącym n ad ejść o b iecan y m Zbaw icielem , którem u

- obiecany Zbawiciel. Mesjasz. - jest tą sam ą o so ­

„zaufali nasi p rzo d k o w ie [A b rah a m . Izaak. Ja­

bą. której teraz Dawid zawierza własne życie,

kub i in n i)" (P s 2 2 .5 ). Z R d z 15.1-6 ja s n o wyni­

dośw iadczając okrutnych prześladow ań. Prześla­

ka. żc p a tria rc h o w ie nie p o k ład ali po p ro stu uf­

dow ania te były jedynie zapow iedzią lego. co

ności w Bogu (jak o zw ykli teisci); sw oją wiarę

pew nego dnia m iało spotkać sam ego Mesjasza.

opierali n a „p o to m stw ie" o b ie c a n e m u A braha­

Nie ma tu jednak cienia rozpaczy. T rium f byl

mowi (z a m ia st praw a d zied zicze n ia, które A bra­

rzeczą pewną; panowanie Tego. który mial na­

ham ch ciał p rz e k a z a ć sw o jem u słudze Eliezero-

dejść. dokona się (P s 22.29). Podobnie jak Bog

wi). D o teg o sa m eg o Boga p salm ista zw rócił się

odpoczął na koniec stworzenia, nastąpi dzień, kie­

z prośbą o ra tu n e k , kiedy sp ad ły na niego nie­

dy Pan wykrzyknie „Wykonało się!" nu znak. że

określo n e c ie rp ie n ia i u d ręk i.

dokonało się odkupienie. Jednak nawet ten m o­

Je d n ak c ie rp ie n ia p salm isty byty jedynie

m ent będzie dopiero przedsm akiem ostatecznego

obrazem c ie rp ie ń , k tó re m iały sp o tk a ć M esjasza.

okrzyku trium fu w Ap 21,6 z powodu nastania no­

To. co p rzy trafiło się D aw idów i. b ęd ącem u głową

wego nieba i nowej ziemi: „Stało się".

królestw a, n a k tó ry m pew n eg o d n ia m iał z a p an o ­

Jan Kalwin powiedział: „Z tonu całego [ psal­ mu] wynika, ze Dawid nic mówi jedynie o jed­ nym przypadku prześladowania, ale ma na myśli wszystkie prześladowania, jakie wycierpiał z ręki Saula"'. Choć jest to niewątpliwie prawda, pod

wać sam Bóg, nie było b ez zn acz en ia dla króle­ stwa B ożego. A tak n a o so b ę lub królestw o D aw i­ da. b io rąc pod uw agę, że byl on spadkobiercą a zarazem częściow ym sp ełn ieniem obietnicy, która m iała się w ypełnić w pierw szym i drugim

natchnieniem D ucha Świętego Dawid przekro­

przyjściu C h ry stu sa , był w o statecznym sensie

czył granice osobistego doświadczenia, opisując

atakiem na Syna B ożego i Jeg o królestw o.

Tego, który będzie cierpiał jeszcze większą mękę.

A zatem nic dziw nego, że Jezus rozw ażał

Tak. Dawid istotnie ujrzał cierpienia Tego.

ten psalm , w isząc na krzyżu. Tak zw ana czw arta

który miał w końcu nadejść: ale zobaczył też. że

‘ /.a B ib lią Warszawską (przyp. tłum.). Tłumaczenie własne wersji angielskiej N IV (przyp. Uum ).

* John Calvm . Commmtary «il/ns (hdinburgh: T & T Clark. 1845). 1:357.

Stan Testament

186

Mesjasz wyjdzie z nich zwycięsko, a Jego króle­ stwo będzie trwać na wieki.

C o w ięcej, n a s z P an p o u c z y ł nas. abyśmy prosili o ch leb p o w szed n i. A z a te m to. co jest p o lecen iem , sta n o w i też o b ie tn ic ę . Je zu s zachę­ ca nas d o m o d litw y o rzeczy, k tó re O n pragnie nam dać.

37,25-26 Czy psalm ista rzeczyw iście

Bóg nie p o rz u c a sw ego ludu; troszczy się

nigdy nic widział sprawiedliwego

0 niego i zap ew n ia m u to . cz e g o p o trzeb u je. Dla

w opuszczeniu?

tych. którzy żyją ju ż w y s ta rc z a ją c o długo, aby się p rzek o n ać, że Bóg w k o ń c u n a p ra w ia krzywdy

M ożna się zastanawiać, co psalm ista robił przez

1 k arze w ielkie n ie sp ra w ie d liw o śc i, wypowiedzi

cale życie, jeśli nigdy nie widział spraw iedliw ego

psalm isty b rz m ią p raw d ziw ie, naw et jeśli na krót­

w opuszczeniu

ani jego

dzieci

żebrzących

o chleb. Przecież Dawid z pew nością m usiał wi­ dzieć dobrych ludzi, którzy przeżywali w ielkie trudności! Autorowi psalm u nie o to jednak chodziło.

ką m etę życie d o s ta rc z a w ielu w yjątków od tej zasady. Jeżeli je s te śm y p ew n i, że B oża opatrzność w yraża się w tro sc e o n a jm n ie jsz e w róble, czyż m ożem y d o p u sz c z a ć d o sie b ie m yśl. że Bóg po­

Nic kwestionował tego, że sprawiedliwy m oże

zwoli. aby Jeg o d zieci w d z isie jsz y c h czasach

przeżywać chwilowe opuszczenie, niedostatek

były p o zb aw io n e m iło ści i o p ie k i z Je g o strony?

lub biedę, Zwraca natom iast uwagę n a to. że ni­

C h o ć n iek tó rzy m o g ą d o ś w ia d c z a ć tym czasow e­

gdy nie zdarza się. aby sprawiedliwy dośw iadczał

go p o czu cia o p u sz c z e n ia , d o św ia d c z e n ie to nie

długotrwałego porzucenia i nędzy. Sam Dawid m iał wiele okazji, aby skarżyć

m oże i nie b ęd zie to w a rz y sz y ć im p rzez cały czas.

się, że Bóg o nim zapom niał. N a przykład, byl

M ożna je d n a k o d n ie ś ć w ra ż e n ie , że niektó­

czas, gdy musiał prosić N abala o chleb. D latego

re krzyw dy i n ie d o s ta tk i n igdy n ie zo sta ją napra­

trzeba zauważyć, że Dawid św iadom ie wypowia­

w ione lub u su n ię te w tym życiu: w zw iązk u z tym

da te słowa z perspektywy całego swojego m inio­

należy' zw rócić uw agę n a dw ie k o lejn e spraw'y. Po

nego życia, w chwili, gdy sam jest ju ż w d ojrza­

pierw sze. praw 'da w y ra ż o n a w tym z d an iu ma

łym wieku.

form ę przysłow ia. P rzy sło w ia z z a s a d y grom adzą

A zatem to, co ludziom patrzącym z krót­

dużą ilość d o św ia d c z e ń p o tw ie rd z a ją c y c h daną

szej perspektywy jawi się jako porzucenie, jest

praw dę, nie p o ru sz a ją c kw estii w yjątków ani nie

jedynie przemijającym etapem życia. Kiedy ktoś

o d n o sz ąc się d o n ieliczn y ch , ale realn y ch zarzu­

pokłada pełną ufność w Bogu i patrzy na swe ży­

tów, jakie m o żn a w y su n ąć p o d a d re se m ogólnej

cie w dłuższej perspektywie, okazuje się. że rze­

nauki. T aka jest isto ta przy słó w i ta k należy je

czy mają się zupełnie inaczej.

rozum ieć. Jeśli b ęd ziem y sta rali się na silę trak­

Ten psalm, mający formę akrostychu. został

tować w sp ółczesne lub b ib lijn e przysłow ia jako

napisan> jako odpow iedź na pokusę, która doty­

w yczerpujące po d ejście d o d a n e g o zagadnienia,

ka każdego, kto znajduje się w lak trudnych oko­

nasze nau czan ie i p o stę p o w a n ie sta n ie się zbyt

licznościach. Autor porównuje w nim to. co o sta­

u proszczone i red u k cjo n isty czn e.

tecznie przetrwa, z tym, co ulotne. Nie oznacza

Po drugie, p sa lm ista św ia d o m ie stw ierdza,

to jednak, że Bóg nie troszczy się. do pewnego

że błogosław ieństw o B oże spływ a n a d rugie po­

stopnia, o pomoc nawet w życiu doczesnym . Jak

kolenie. Tak w ięc. p o m im o tego, że niektóre na­

wynika z późniejszej nauki naszego Pana. ci. któ­

rody T rzeciego Ś w iata b o ry k ają się ubóstwem

rzy szukają królestwa Bożego, otrzym ają także

i nied o statk iem pożyw ienia, z popiołów tak do­

inne rzeczy w zależności od swoich potrzeb.

tkliwego dośw iad zen ia i b ólu ro d zą się możliwo-

sci dla d zieci, k tó re przeży ją. O sta teczn y w nio­ sek jest n astęp u jący : w d łu ższej perspektyw ie. Bóg nic o p u sz c z a sw o ich dzieci, niezależnie od ich sytuacji życiow ej; ich d zieci b ęd ą błogosła­ wione!

44,24-27 Czy B óg śpi?

Batto jest przekonany, że motyw boskiego odpoczynku ma związek i zagadnieniem snu. Kojarząc ze sobą te dwa motywy , być może istot­ nie zwraca uwagę na coś ważnego. Pism o Święte faktycznie stwierdza, że po zakończeniu swego dzieła Bog odpoczął. Czy zatem nie chodzi o to, że Bóg „budzi się" z tego stanu odpoczynku i działa w im ieniu tego. kto przeżyw a trudności? T rzeba zauważyć, że Ps 7. 35 i 59 to skargi czło­

Jakże dziw ny w ydaje się len w yrzut psalm isty,

wieka. który znajduje się w ciężkiej sytuacji. Jed­

sugerujący, że Bóg śpi i trz e b a G o o budzić! Inne

nak w każdym przypadku człowiek ten jest pe­

psalmy, m .in . Ps 7. 35. 59, 73 o ra z 74 rów nież

wien. że Bóg „obudzi się" na czas. aby stanąć

opisują Boga w s ta n ie sn u alb o b u d zące g o się. na

w jego obronie. Mamy tu więc przykład formy

podob ień stw o in n y ch bogów Bliskiego W scho­

poetyckiej z uzasadnionym użyciem antropo-

du. którzy m ieli z a p a d a ć w sen . T ym czasem Ps

m orfizm u odniesionego do Boga.

121.4 stw ie rd za c o ś w ręcz p rzeciw nego: „O to nie

Ps 44 to w yraz zm agań społeczności w ierzą­

zdrzem n ie się an i nie za śn ie T en. który czuw a

cych. szukających odpow iedzi po klęskach mili­

nad Izraelem ".

tarnych na skalę narodow ą. C hodzi o następują­

B e rn ard B a tto ’ p ró b o w ał b ro n ić tezy. że

cy problem : jeśli król i naród byli wierni przy­

w m itologii b lisk o w sch o d n iej spokojny sen był

m ierzu (P s 44.18-22). dlaczego Bóg nie dotrzy­

sym bolem n iep o d w a ż a ln e g o a u to ry te tu bóstw a.

mał swej obietnicy i nie przyszedł z ratunkiem

Batto tw ierdził p o n a d to , że o b e c n o ść tego m oty­

i obroną?

wu w o d n ie sie n iu d o Boga Ja h w e w yrażała wiarę

Na to pytanie psalm ista nie udziela o d p o ­

Izraela w Jeg o a b s o lu tn ą w ład zę królew ską. M oż­

w iedzi ani na gruncie teologii, ani z perspektywy

na było liczyć n a to . że Bóg się „przebudzi"

czysto praktycznej. C o więcej, psalm ten to je­

i przyw róci sp raw ied liw o ść i p o rząd ek .

den z najw yraźniejszych przykładów poszukiw ań

W yjaśn ien ie w ersetu P s 121.4 p rzedstaw io­

jakiejś przyczyny lub powodu klęsk narodow ych

ne przez B a tto je s t niezad o w alające: w tym przy­

poza zasłużoną karą Bożą za grzechy i winy.

padku m am y d o czy n ien ia z o d w ro tn o ścią o b ra­

Psalm ista wykrzykuje w rozgoryczeniu: „Lecz to

zu śp iąceg o b ó stw a, tw ierd zi a u to r - zam iast

przez wzgląd na Ciebie ciągle nas mordują" ( Ps

tego pojaw ia się o b ra z Tego. k tó ry zaw sze czuw a

44.23). Gniew, jakiego doświadczyli, w tym wy­ padku nie miał związku z ich grzechami, ale ra­ czej z duchową walką toczącą się pomiędzy ich wrogami a Bogiem, któremu służyli. Ich wiara wykraczała poza dostępne dowody lub wygodne wyjaśnienia teologiczne: mimo to nadal wierzyli, ufali i modlili się.

i nie to leru je n ajm n iejszeg o zła. Istotnie, jed n ak który o b ra z je s t w łaściw y? A m oże należy uznać, że o b a są słu szn e: Ja h w e śpi. ale nigdy nie drze­ mie? P oza tym . sk ąd b io rą się docinki Eliasza, który p rześm iew czo z ach ę ca proroków Baala, aby krzyczeli g łośniej, p oniew aż, byc m oże. ich bog śpi? Z pew n o ścią E liasz nie przyw ołuje ich własnej teologii n a zn ak ap ro b aty.

Podobnie, psalm porów nuje w spaniałą prze­ szłość (P s 44.2-9) z obecną klęską (P s 44.10-17). W ydaje się. że Bog nie towarzyszył wojsku, kiedy wyruszyło d o walki (P s 44,10). Porażka Izraela

Bernard Batto, When God Sleeps. „B ible Review" 3

sprawiła, że stali się przedm iotem drw in i pogar­

(1987). s. 16-23 oraz The Sleeping God: An Ancient Scar Eastern Motifo f Devine Sovereignty. .B íb lic a ' 68 (1987).

dy ze strony swoich wrogow (P s 44.14-15). To

s. 153-177.

wszystko stało się pom im o tego. że Izrael nic

Stan Testament

188

zapom niał o Bogu (Ps 44.18-19); a jed n ak Bóg

ale stan o w i w ezw anie sk ie ro w a n e d o Boga. aby

przygniótł ich upokarzającą klęską (P s 44.20).

w yruszył d o w alki w o b ro n ie sw ego świętego

Pomimo tej hańby i wstydu, nadal kierują ku

im ienia i królestw a.

Bogu swoją modlitwę i nadzieję (Ps 44.24-27). Jest to modlitwa wyrażona językiem z dziedziny militarnej. Wezwanie, aby Bóg się obudził i po­

4 5 ,7 T ro n B oga czy cz ło w ie k a?

wstał. nie odnosi się do snu. ale do działania wo­ jennego przypominającego to opisane w pieśni

Jak należy ro z u m ie ć słow a: „T ron Twój. o Boże”?

Debory w Sdz 5.12: „Powstań, o powstań. Dcbo-

W jak im se n sie m o ż n a łą czy ć tro n jakiegokol­

ro. powstań, o powstań i pieśń zaśpiewaj! Powstań.

wiek śm ie rte ln ik a z B ogiem ? Je śli n a to m ia st zda­

Baraku, by pojmać twych jeńców, synu Abinoa-

nie to o d n o si się d o B oga. w ja k im zak resie moż­

ma". Ta sam a pieśń bitewna była wielokrotnie po­

na je o d czy ty w ać ja k o o p is rzeczy w isto ści ziem­

wtarzana, gdy Arka Przymierza była unoszona na

skiej?

czele procesji w czasie, gdy Izrael wyruszał do

W ielu b adaczy, z ra ż o n y c h n ied ający m i się,

walki; „Gdy arka wyruszała, mówił M ojżesz:

ich zd an iem , p o k o n a ć tru d n o ś c ia m i, jak ich na­

«Podnieś się. o Panie, i niech się rozproszą nie­

stręcza tek st w o b e c n e j fo rm ie , zaproponow ało

przyjaciele Twoi; a ci. którzy Cię nienawidzą, nie­

długą listę p o p raw ek , nie p rz e d sta w ia ją c jednak

chaj uciekną przed Tobą«” (Lb 10.35).

żadnych rękopisów u z a s a d n ia ją c y c h tak ie zmia­

Jest to modlitwa o Bożą pom oc w u trap ie­ niu, które mogło trw ać nadał pom im o tego. że

ny i nie o siąg n ąw szy p o r o z u m ie n ia w kwestii ich p o p raw n o ści.

bitwa została przegrana. Być m oże ciągle toczyła

Ja sn e je s t. że sta ro ż y tn e w ersje zg o d n ie trak­

się la sam a wojna. „Powstań, przyjdź nam na p o

tują słow o ylóhim - „B óg", ja k o w o łacz (Biblia

m oc” (Ps 44.27). krzyczy psalm ista. Jednak

T ysiąclecia: „o B o że"), p o m im o to , że w orygina­

ostatnie słowa psalmu wyrażają ufność, że Bóg

le im ieniu

przyjdzie im z pom ocą ze względu na swoją

Elóliim użyte ja k o w o ła c z p o jaw ia się razem

łaskawość* - słowo, które w Starym T estam encie

z przedim kiem je d y n ie ra z (S d z 16,28). nato­

pojawia się ponad 250 razy i jest synonim em nie­

m iast w 50 innych p rz y p a d k a c h w ystępuje bez

zasłużonej dobroci, m iłosierdzia i laski Bożej ( Ps

przedim ka.

44.27).

Boga

nie

to w arzy sz y

przedim ek.

T łu m ac ze nie m ieli z a te m in n e g o wyboru

Dlatego psalm ten wcale nie stoi w sprzecz­

niż zaak cep to w ać istn ie ją c ą w ersję tek stu hebraj­

ności z psalmem, który zapew nia nas. że Bóg

skiego. P oniew aż je d n a k w y ra ż e n ie to pojawia

nigdy nie drzem ie ani nie śpi. Bynajmniej! To. że

się w tak zw ięzłej fo rm ie p o ezji hebrajskiej, za­

czasami Bóg zwleka z wym ierzaniem kary i oka­

p ro p o n o w an o p rzy n ajm n iej pięć sp o só b jeg o in­

zuje pozornie nieuzasadnioną tolerancję wobec

terp retac ji’.

ludzi niegodziwych i zla. którego się dopuszcza­

W jed n y m z p rzek ład ó w a n g ielsk ic h (RSV'°)

ją. może u kogoś patrzącego powierzchownie

w ystępuje tłu m a c z e n ie z a k ła d a ją c e relację dopeł­

rodzic wrażenie, iż Bóg śpi i potrzebuje, aby go

niaczow ą, któ ra w skazuje na p o sia d a n ie albo

zbudzić. Jednak lej Bożej długotrw ałej cierpliw o­ ści i miłosierdzia nie należy mylić z obojętnością i nieświadomością. Poza tym. zastosow ane tu wyrażenie nie odnosi się do snu albo drzem ki.

Por. M urray H arris. Elohim in Psalm 45, „Tyndale Bul­ letin 35" (1984). s. 65-89, zawiera szczegółow e omówie­ nie alternatywnych ttumaczeń. Revised Standard V ersion - przekład Pism a Św.

" Ang. „unfailing love" (przyp. red.).

w kanonie protestanckim z 1952 roku (przyp. llum .).

Psalmy

189 pochodzenie: „Tron Twój o d Boga" tzn, „Iron.

Bóg nie jest ani m ateriałem, z ktorego w y k o n a ­

który dat ci Bóg” lub „tro n ustanow iony i chro­

ny jest tron. ani nie jest jego cechą charaktery­

niony przez Boga". T akie tłu m aczen ie jest je d ­

styczną.

nak n ieu zasad n io n e, p o n iew aż słow o iron posia­

W innym przekładzie1' wyrażenie to zostało

da dwa ró żn e d o p e łn ia c z e lub form y dzierżaw ­

przetłum aczone jako „Twój tron jest jak tron

cze. będąc p rzy k ład em k o n strukcji nicm ającej

Boga". Jednak taka wersja musi się opierać na

sobie p o d o b n y ch w całym S tarym T estam encie.

połączeniu dwóch idiomów w wersecie Ps 45.7.

T łu m ac zen ia R. A. K n o x a", „Bóg jest pod-

które nie występują nigdzie indziej w Starym Te­

porą tw ego tro n u " je s t m ożliw e pod w zględem

stam encie. W ten sposób do pierwotnego tekstu

gram atycznym , p o n iew aż tłu m aczy 'lóhim albo

dodaje się zbyt wiele słów bez żadnego uzasad­

jako p o d m io t, a lb o ja k o o rzecznik w yrażający

nienia.

myśl. że Bóg je s t tym . k tó ry p o d trzy m u je p an o ­

Najlepszym tłum aczeniem i jedynym, które

wanie k ró la), je d n a k n a p o ty k a problem y natury

znajduje oparcie w starożytnych wersjach tekstu

pojęciowej. N aw et w k sięd ze pełnej śm iałych m e­

jest w yrażenie „Tron Twój. o Boże". Taki prze­

tafor tru d n o zig n o ro w ać fakt, że pojęcia Boga

kład przyjęty jest także w większości współczes­

i tronu zbyt m o c n o ró ż n ią się o d siebie, aby m óc

nych wersji polskich.

je łatw o ze so b ą po łączy ć. Jak m ożna tron jakie­

D o kogo zatem odnosi się wyraz 'lóhim?

gokolwiek czło w iek a u to ż sa m ia ć z isto tą boską

Król nie był przecież uważany za wcielenie bó­

(„tro n em tw oim je s t B ó g "1-1)? Poza tym , je s t m ało

stwa. Był człowiekiem „namaszczonym przez

p ra w d o p o d o b n e, że z p o jed y n czeg o w yrazu he­

Jahw e” i pełnił rolę zastępcy Boga na ziemi.

brajskiego *ldhim d a się w yw ieść w yrażenia typu

W zasadniczym sensie odnosiło się to do Dawi­

„ustanow iony p rzez", „ch ro n io n y przez", „jest

da. który byl potom kiem z obiecanego rodu Me­

p o d p o rą" lub „m a cech y bo sk ie".

sjasza. W 2 Sm 7,14 został uznany za „syna" B o

T rzecie tłu m a c z e n ie d o d aje je sz c z e je d n o

żego (por. także Ps 2.7: Ps 89,27).

słowo iron: „Twój tro n je s t tro n em Boga" lub

Dawid był jednak kimś więcej niż tylko B o

„Twój tro n b ęd zie Bożym tro n em ". Idea tronu

żym w ybrańcem . Ponieważ został obdarzony

królew skiego n a le ż ą c e g o d o Boga jest ja k najbar­

D uchem Jahw e, przejawiał pewne cechy będące

dziej d o przy jęcia, ja k w ynika z I Krn 29,23

zapow iedzią nadchodzącej boskiej władzy więk­

(por. tak że 28,5: I Kri 3 ,2 8 ), g dzie S alom on

szego Dawida. Jezusa C hrystusa. C hoć w niektó­

p rzed staw io n y je s t ja k o „zasiadający na tronie

rych psalm ach trzeba uwzględnić użycie języka

P ańskim ". Je d n a k w p rzy k ład ach , które zwykle

hiperbolicznego. którym cechow ał się również

przyw ołuje sie na p o p a rc ie teg o tłu m aczen ia, ta­

starożytny dw or bliskowschodni, opis dworu

kich ja k .je g o ścian y były (ścianam iJ z drew na"

i tronu przekazanego Dawidowi oraz jego p o

(E z 41,22), tek st su g eru je w yraźną to żsam o ść

tom kom nosi znam iona wyjątkowości, wykracza­

m iędzy p o d m io te m a o rzeczn ik iem . D rugi rze­

jącej poza wszystko, co było znane dotychczas

czow nik o z n a c z a m ateriał, z którego wykonany

lub potem .

był p rzed m io t a lb o cech ę, ja k ą posiadał. Jednak

Tym niem niej, aby uniknąć przypisywania cech boskich zwykłym śm iertelnikom zamiast

" R. A. Knox - katolicki teolog angielski, dokonał w lalach 1936-50 pr/.ekladu łacińskiej Wulgaty odwołu­ jąc się do oryginalnych rękopisów hebrajskich i greckich (przyp. tłum.). Por. polski Przekład Nowego Świata - „Bóg jest two­ im tronem" (przyp. tłum.).

" New linglish Bibie (NHB) - nowe tłumaczenie na język współczesny z oryginalnych tekstów hebrajskich, greckich, uramejskich i łacińskich: ukazało się w roku 1961 ( N T ) oraz 1970 (S T ) (przyp. tłum.).

Stan Teslament

190

odn o sić je d o urzędu, dynastii i królestw a, z któ­

i przyw ileje? R o zw ażając w łaśnie tę kwestię

ry mi taktycznie się wiązały. Ps 45.8 przypom ina

p sa lm ista z a cz y n a zyskiw ać pew ną perspektywę

nam . ze niezwykle użycie 'lóftim w poprzednim

w sp o jrz e n iu n a d rę c z ą c e go o baw y i niepokoje

w ersecie nie jest pozbaw ione zastrzeżeń . To Ja h ­

Isto tn ie, p o sia d a n e b o g a c tw o nie uchroni czło­

we jest Bogiem króla; kroi nie był bogiem sam

w ieka, je g o ro d zin y an i je g o d ó b r. Ż ad en bowiem

dla siebie! „D latego Bog. twój Bóg. nam aścił

człow iek nie m o że w y k u p ić sa m eg o siebie (Ps

ciebie olejkiem radości", dodaje psalm ista z p o ­

49.8-9). K iedy b o g aci g rz e sz n ic y um rą. muszą

wagą.

p o zo staw ić w szystko.

T łum aczenie „Tron Twój. o Boże" jest naj­

D lateg o w tym se n sie śm ie rć w pew-ien prze­

bardziej uzasadnionym rozw iązaniem ze w szyst­

no śn y sp o s ó b ja k b y z ró w n u je w szelkie żywe isto­

kich przedstaw ionych tu propozycji. Król D aw id

ty n a ziem i, ludzi i z w ie rz ę ta . D la każdego grób

jest określony jak o vlóhim . ale tylko ze w zględu

stanow i n ie u c h ro n n ą p e rsp e k ty w ę , chyba że jest

na Bożą o bietnicę, jak ą nosił w sobie, ze w zględu

coś, co m o że ją o d w ró c ić . G d y b y zdobycie życia

na swój urząd, sw oją dynastię o raz królestw o,

w ieczn eg o z a le ż a ło o d p ien ięd zy , w tedy bogaci

które otrzym ał jak o zapow iedź o sta te czn eg o kró­

p ow inni je o sią g n ą ć . T ak je d n a k oczyw iście nie

lestwa Bożego, jakie pew nego d n ia w p ełne po­

je st, p o n iew aż an i sta n o w isk o , ani m ajątek nie

siadanie obejm ie M esjasz.

u c h ro n ią n ik o g o p rz e d p o n u ry m

żniwiarzem,

czyli przed śm iercią. N a tym tle i tylko w o d n ie sie n iu do niego,

49,13-21 Czy człow iek je s t ja k bydlęta,

należy od czy ty w ać o strz e ż e n ie psalm isty, że „czło­

które giną?

wiek... nic będzie trw ał" (P s 49,13), tzn. dosłow­

Pow tórzony tu d w u krotnie refren (z użyciem po­

w ydźw ięk ironiczny, bow iem szukając trwałości

dobnych. ale nie identycznych słów ) nie tylko

w bogactw ie i zasz c z y ta c h , człow iek skazany jest

nie „nie p rzen o cu je". D lateg o te ż tekst ten ma

dzieli psalm na dw ie głów ne części (w prow adze­

na zaw ód. Ś m ierć w y zn ac za kres wszelkiego ży­

nie - Ps 49,1-5; część pierw szą - P s 49.6-13;

cia. zarów no ludzkiego, ja k i zw ierzęcego, bez

część d ru g ą - Ps 49.14-21), ale zaw iera nieo cze­

w zględu na wpływ y, b o g a c tw o czy w ładzę.

kiwanie pesym istyczne stw ierdzenie poró w n u ją­

P o k ła d a n ie u fn o śc i w so b ie sam ym i we

ce śm ierć człow ieka d o śm ierci bydląt! Tak wńęc

w łasnym b o g actw ie je s t z a te m w ielkim szaleń­

„zagadka" (P s 4 9 ,5 ), o której tu m ow a. nie przy­

stw em . S ta ro te s ta m e n to w a lite ra tu ra mądroscio-

p o m in a zagadki zad anej przez S am sona. ale jest

wa zaleca c o ś w p ro st p rz e c iw n e g o , a m ianowicie

pytaniem o tajem nicę sam ego życia. Jaki jest

b o jażń P ań sk ą. Je st o n a n ie tylko początkiem

związek m iędzy życiem a śm iercią? C zy ludzkie

m ąd ro ści ( P r z 1.7), ale p o z a tym usuw a dwie

życie (i sm ierc) rożni się w jak iś zasadniczy sp o ­

in n e p rzyczyny lęków, o k tó ry c h m ow a w psal­

só b od życia zw ierząt?

m ie: lęk p rz e d w rogiem w czasie niedoli (Ps

W ygląda na to. że psalm ista znajdow ał się

4 9 ,6 )

o ra z lęk p rz e d p rzew ag ą lu d zi b o g a c ą c y c h

w jakieś trudnej sytuacji. W chwili rozpaczy bar­

się (P s 49.17-20). p rzew ag ą, k tó ra niknie w o b li­

dzo łatwo zacząć porównywać swoje ciężkie p oło­

czu śm ierci.

żenie z pow odzeniem i sukcesam i występnych. Ci

Je d n a k w erset 49,16 p rz y p o m in a pocieszają­

pyszni ludzie, pełni pogardy do religii. chełpią się

cą praw dę, że „B óg w yzw oli m o ją duszę z mocy

swym bogactw em na oczach ludzi pobożnych.

Szeolu, b o m ię zab ierze". C h o ć psalm ista nie

C zy jed n ak taki sukces jest gw arancją, jak

m oże się poszczycić w ład zą, stanow iskiem ani

najw yraźniej myśleli owi zuchw ali grzesznicy, że

m ajątkiem , p o sia d a p ew n o ść, k tó rej nie d a się

rów nież po śm ierci zachow ają sw oje bogactw o

kupie. W ie, że g ró b nie p rzy p ieczętu je jeg o losu

i nie położy kresu n ad ziei n a d alsze życie; m oże

Bóg m oże wykupić cię z grobu i zabrać cię do

być jed y n ie m iejsce m , z k tó rego wybawi i odkupi

siebie.

go sam Bóg. N ie m a w ątpliw ości, że użyte tu sło­

Zobacz również komentarz do Koh 3,19-21.

wo dusza, p o d o b n ie ja k w w ielu innych psalm ach, to sp o só b w y rażen ia zaim k a osobow ego m nie. Jeśli lu d zie i zw ierzęta są pędzeni do grobu jak owce, k tó re p asie śm ierć (P s 49,15), już

49,16 Życie po śmierci w Starym Testamencie?

w drugiej części w ersetu zarysow uje się silny kon trast, k tó ry sw e d o p e łn ie n ie znajduje w wer­

Zobacz komentarz do Rdz 5,23-24; 25,8: 2 Sm

secie 16: sam Bóg w k ro czy i w ykupi tych, którzy

12,21-23; Hi 19,23-27.

się G o b o ją, z m o cy śm ierci i grobu. To nie w szystko. Bóg „zab ierze” lub „przyj­ m ie” tych, k tó rzy w N ieg o w ierzą „do siebie".

51,7 G rzesznik od urodzenia?

W yraz „z a b ra ć " lu b „ p rzy jąć” p o sia d a bardziej pozytyw ny se n s niż m o g łoby się wydaw ać na

C o ma na myśli Dawid, mówiąc, że zrodzony zo­

pierw szy rzu t o k a. Je st o n aluzją do „zabrania"

stał w przewinieniu i że matka poczęła go w grze­

H cn o ch a d o n ie b a w R dz 5,24. W pewnym m o­

chu? Czy chodzi mu o to. że narodzi! się jako

m encie H e n o c h zn ik ł, p o n iew aż nagle objawi!

nieślubne dziecko, czy może o to. że małżeństwo

się Bog i z a b ra ł g o d o siebie. Je st to w yraźna za­

to coś złego, a może o coś innego? Jak to możli­

pow iedź tego, że w szyscy w ierzący zm artw ych­

we, że Dawid zgrzeszył, będąc jeszcze w łonie

w stan ą i p o k o n a ją śm ierć. To nadzieja, która

albo w chwili urodzenia?

p rzek racza w szelk ie d o b ra i zaszczyty, które m ogą p o sia d a ć b o g aci i m o żn i tego św iata.

Tekst nie sugeruje, że Dawid był nieślubnym dzieckiem ani że popełnił jakiś grzech w momen­

Ps 73,24 zaw iera p o d o b n ą myśl: „prowa­

cie urodzenia. Jego wyznanie oznacza, że jest

dzisz m nie w ed łu g sw ojej rady i przyjm ujesz mię

grzesznikiem nie tylko z powodu uczynków, cze­

na k oniec d o chw ały ". W y rażo n a tu ufność to

go bolesnym dowodem jest jego romans z Bat­

nad zieja n a zm artw y ch w sta n ie , p o dobnie jak

szebą, ale również z samej swej natury. Był na­

w Ps 49,16. D lacze g o zatem , zapyta ktoś, bogaci

znaczony grzechem pierworodnym, zanim jesz­

p rzyrów nani są d o b ydląt, jeśli tekst porów nuje

cze się narodził lub zanim zdążył cokolwiek

jed y n ie w ierzący ch , k tó rzy boją się Boga i niewie­

uczynić. Dawid wyznaje, że ma grzeszną naturę,

rzących, k tó rzy nie b o ją się niczego, ponieważ

która musi zostać skonfrontowana ze sprawiedli­

w szelką sw ą u fn o ść p o k ład ają w bogactw ie?

wością i świętością Boga.

W o d p o w ied zi m o żn a zauw ażyć, że ludzie zajm ujący

w ysokie

stan o w isk a

Zobacz również komentarz do Rz 5.12.

i opływający

w zaszczyty p o trafią m yśleć i żyć na podobień­ stwo zw ierząt. „N ie zastan aw iają się" (P s 49,21).

51,13-14 kim jest duch święty

To w łaśnie z teg o p ow odu psalm wzywa „wszyst­

w Starym Testamencie?

kie n a ro d y ”, „aby po słu ch ały" (P s 49,2) i szukały „ro ztro p n o ści" (P s 4 9 .4 ), chyba że chcą żyć jak

Czy należy przypuszczać, że duch święty, o któ­

bezm yślne bydlęta. W śm ierci okażą się podobni

rym mowa w Psalmie 51 jest tym samym Du­

do zw ierząt: zginą. Lekcja, ja k a w ynika z tej zagadki jest oczy­

chem Świętym, o którym wspomina Nowy Testa­ m ent? Czy raczej nauka o Duchu Świętym jest

wista: nie licz n a to. że ty sam lub twoje bogactwa

teologicznie zbyt zaawansowana jak na zakres

uratują cię lub zapew nią ci życie wieczne; tylko

objawienia ukazany w Starym Przymierzu?

'¡inr\ Testament Niewiele doktryn teologicznych jest tak p o ­

192

nosi się to d o sta ro te sta m e n to w 'e g o wołania

mijanych w tekstach Starego T estam entu jak

0 religię se rc a - Je re m ia s z o w e g o „obrzezania

doktryna o Duchu Świętym. Nawet ci badacze,

serca" w k o n tra śc ie d o o b rz e z a n ia ciała?

którzy uwzględniają niektóre teksty starotesta-

C o m iał n a m yśli E z e c h ie l, gdy w Ez. 36,24-

mentowc jako wypowiadające się na ten tem at,

28, p o d k reślał k o n ie c z n o ś ć n ow ego serca i nowe­

ograniczają się do ich krótkiego zreferow ania

go d u c h a , d o k tó reg o to fra g m e n tu prawdopo-

i wykorzystują je tylko jako odskocznię do o m ó ­

d o b n ie naw iązał J e z u s z ro zm o w ie z Nikode­

wienia głównych argum entów, za które uznaje

m em ? S ta ry T e sta m e n t nie m ów i o osobowym

się te, jakich dostarcza Nowy T estam ent.

D uchu Ś w iętym , d o p ro w a d z a ją c y m ludzi do wia­

Jeśli takie podejście jest słuszne, dlaczego

ry w M esjasza, k tó ry m iał się n a ro d z ić z rodu

Jezus oczekiwał, żc N ikodem , w .1 rozdziale

A b rah am a i D a w id a - a je d n a k D u c h z pewnoś­

Ewangelii św. Jana. będzie wiedział, kim jest i jak

cią zam ieszk iw ał w ow ych starotestam entow ych

działa Duch Święty? Skąd ten „nauczyciel ży­

św iętych tak sa m o ja k to w arzy sz y ł wierzącym

dowski" miał poznać tę doktrynę, jeśli Stary Te­

w' N ow ym T esta m e n c ie .

stament zawiera tak m ało nauczania na ten te­

W Ps 51.13 D aw id w y z n a je sw ój grzech, ja­

mat? W Starym T estam encie w ystępują jedynie

kiego d o p u śc ił się z B a tszeb ą. Je g o pragnieniem

trzy przykłady użycia pełnego w yrażenia „duch

było sta n ą ć p rz e d B ogiem z czystym sercem

święty": w Ps 51,13 oraz w Iz 63.10 i 11. N ajbar­

1 d u ch em . Bał się. że Bóg m o ż e o d e b ra ć mu za­

dziej powszechnym term inem hebrajskim jest

m iesz k u ją ceg o i d z ia ła ją c e g o w n im D u ch a Świę­

słowo m ali, pojawiające się 378 razy i tłu m aczo ­

tego. D aw id p ra g n ą ł, ab y B óg o d n o w ił w nim

ne jako „wiatr", „duch", „kierunek", „strona"

„ducha n iezw y cięż o n eg o " ( P s 51.12). Obawiał

oraz jako kilka innych pojęć.

się u traty B ożego D u c h a Ś w ięteg o , p o niew aż od­

Najczęściej wyrazem „duch" posługuje się

szedł od Boga na sk u te k g rz e c h u cudzołóstw a

trzech głównych proroków. Term in riiah pojawia

i p o d stę p n eg o , z b ro d n ic z e g o d z ia ła n ia wobec

się 52 razy u Ezechiela, 51 razy u Izajasza i 18

m ęża Batszeby, U riasza , w c zasie, gdy Batszeba

razy u Jerem iasza. Szczególnie ważny jest w erset

ok azała się być b rz e m ie n n ą . W k o ń cu wyznał

Ez 37,1-14, który opisuje życiodajną m oc ducha

sw'ój g rzech i zaczął o d c z u w a ć głęb o k i duchowy

Bożego w Dolinie Suchych Kości. Tylko duch

głód o ra z p rag n ien ie p o je d n a n ia się z Bogiem.

Boży m oże przywrócić do życia naród taki jak Izrael, który przestał istnieć.

N iek tó rzy m o g ą z a o p o n o w a ć : „Jeśli wierzą­ cy w S tarym T e sta m e n c ie p o sia d a li ju ż Ducha

Jakie zatem było działanie D ucha Św iętego

Św iętego, d laczeg o k o n ie c z n e było w ydarzenie

w Starym Testam encie? Czy D uch w Starym

P ięćdziesiątnicy?” N ajlep szej o d p o w ied zi na to

Przymierzu ogarniał poszczególne osoby na

pytanie udzielił G eo rg e S m e a to n . k tó ry stwier­

krótki czas w celu usposobienia ich do wykona­

dził, że: „ (D u c h Św ięty] m u siał się u k azać w spo­

nia jakiegoś zadania, podczas gdy w Nowy m Te­

sób uroczysty i w idzialny, z o b jaw ien iem się wi­

stam encie zamieszkiw ał w w ierzących, jak twier­

dzialnych skutków , p o d o b n ie ja k było w przypad­

dzili niektórzy? Jeśli tak, oznacza to. że święci

ku C h ry stu sa, tak , aby w szyscy Ż y d zi m ogli tego

Starego Przymierza stali się członkam i rodziny

d o św ia d czy ć"1'1. Ś w ięto P ię ć d z ie sią tn ic y było wi­

Bożej jedynie poprzez, przestrzeganie zasad

dzialnym i p o tężn iejszy m n iż d o ty c h c z a s obja­

i przykazań Tory. Jak jednak m ożna to pogodzić ze słowami napom nienia, jakiego Jezus udzielił Nikodemowi przed swoją męką, napom nienia zakładającego znajom ość D ucha Świętego jedy­

14 G eo rg e S m ea to n , T h e D octrine o f th e H oly Spirit.

nie na podstawie Starego Testam entu? A jak od­

2 wyd. (E d in b u rg h : T & T C la rk . 1889), s. 4 9 .

Psalmy

wieniem osoby i d zielą D u ch a Św iętego (por.

niejszą. (W krytyce tekstu stosuje się zasadę wy­

Jl 3,1; w p o ró w n an iu d o p o p rz e d n ic h wylań była

boru „lekcji trudniejszej", wychodząc z założenia,

to praw dziw a „ulew a" D u c h a ). Był to początek

że kopiści zwy kle „poprawiali" tekst, wybierając

pełnego d o św ia d c z e n ia D u c h a Św iętego. W koń­

wersję prostszą albo łatwiejszą do przyjęcia). Tak

cu, D uch Święty, p o d o b n ie ja k Bóg O jciec i Syn,

więc Duch Święty był obecny w życiu wszystkich

istnieje o d w ieczn ie. W p ierw szy m etap ie dziejów

wierzących epoki Starego Testamentu.

Duch Święty nie był o g ra n ic z o n y w sw oim dzia­

D uch Święty faktycznie przynosił nowe ży­

łaniu i nie p o zo staw ał w sta n ic bezczynności.

cie wierzącym żyjącym według zasad Starego

Jednak P ię ć d z ie sią tn ic a isto tn ie zapoczątkow ała

Przym ierza i osobiście w nich zamieszkiwał. Jed­

pełniejszą relalizację tego, c o działo się ju ż

nak tak jak Kalwaria była konieczna, pomimo

wcześniej.

lego. że życie i dzieło Jezusa były zapowiedziane

Tym n iem n iej, p ew n e tek sty N ow ego T esta­

w Starym Testam encie, potrzebna była również

m entu zdają się su g ero w ać, że p o jaw ienie się D u­

Pięćdziesiątnica, pom im o tego, że owoce działa­

cha Św iętego, k tó ry z a m ieszk u je w sercu w ierzą­

nia D ucha Świętego były już obecne w Starym

cego je s t z u p e łn ie n o w ą c e c h ą ery ew angelicznej.

Przymierzu.

Szczególnie w y m o w n e są p o d tym w zględem

W łaśnie dlatego Dawid bał się utraty Ducha

fragm enty J 7,37-39; 14.16-17 o ra z 16.715. Jednak

Świętego. Nawet jeśli jednym z darów Ducha

w iększość egzegetów z p ew n o ścią przyzna, iż

Świętego był dar rządzenia - dar, który został

w J 3,5-10 Je z u s sa m su g eru je, że jeszcze przed

udzielony, u następnie zabrany jego poprzedni­

Jego śm iercią n a krzyżu w ierzący m ogą dośw iad­

kowi, królowi Saulowi - wydaje się. że Dawid

czyć zbaw czego d z ia ła n ia D u ch a Św iętego. Kie­

m artwił się nie tylko z powodu ewentualnej utra­

dy Je zu s uczył u czn ió w ja k się m odlić, powie­

ty zdolności rządzenia w Jerozolim ie. Jego oba­

dział: J e ś l i ... u m iecie d aw ać d o b re d ary swoim

wy dotyczyły raczej utraty pocieszającej obecno­

dzieciom , o ileż b ard ziej O jciec z nieba da D u­

ści i pom ocy sam ego Paraklcta. Byłoby to rów no­

cha Św iętego ty m , k tó rzy G o pro szą" (Ł k 11,13).

znaczne z odcięciem od łaski Bożej obecności.

N ajw yraźniej ów d a r był ju ż d o stę p n y jeszcze

Zobacz również komentarz do Iz 63,10-11.

przed Z esłan iem D u c h a Św iętego. Z e w szystkich tek stó w cytow anych w tej dys­ kusji, n ajw ażn iejszy je s t frag m en t J 14,17: „Wy

51,18-19.21 Czy Bóg pragnie ofiar?

G o zn acie, p o n iew aż u [para] w as przebywa i w was b ęd zie”. W k o p iow aniu rękopisów Ew an­

Podczas lektury Psalmu 51 zdumiewa fakt. że

gelii istnieje siln a trad y cja odczy tyw ania czasow ­

Bog nie chce, aby Jego czciciele składali mu ofia­

nika ¿n r ja k o czasu teraźn iejszeg o (tak tłum aczy

ry. Biorąc pod uwagę obszerne i wprost przeciw­

Biblia P o zn ań sk a) zam iast czasu przyszłego.

ne zalecenia na ten tem at zawarte w Księdze

Obie form y, estai o ra z esti, łatw o ze sobą pom y­

Kapłańskiej, nie sposób uniknąć pytania o to. co

lić, jed n ak , zd an iem B. F. W estcotta, wydaje się.

miał na myśli psalm ista, wydaje się bowiem, że

że form a czasu teraźn iejszeg o raczej nie jest po­

jego wypowiedź stanowi ich wyraźne zaprzecze­

prawką i p raw d o p o d o b n ie stanow i lekcję tru d ­

nie. Czyż Bóg nie przykazał, aby w Jego domu składano ofiary? Nie jest to jedyny tekst, który stwarza prob­ lem w tym względzie, istnieje szereg innych teks­

Pclniejsze om ów ienie tego zagadnienia moZna zna­ leźć w: W a ller C . K a ise r Jr.. Toward Rediscovering the

tów zawierających podobnie krytyczne wypowie­

Old Testament (G ra n d Rapids. M ich.: Zondervan.

dzi na tem at ofiar oraz innych rytuałów, takich

1987). s. 135-MI.

jak post. Niektóre z nich to I Sm 15.14-22:

Stan Testament

194

Jr 7.21-23: Oz 6.6: M i 6.6*8 i Z a 7.4-7. W każdym

cielce na Tw oim o łta rz u " (sło w o d o d a n e w wer­

/ tych tekstów wydaje się. żc Bóg odrzuca akty

secie p rzez a u to ra ).

zewnętrzne i rytualne przejawy kultu, szczegól­

P ro b le m u , jak i w y n ik a z pow yższych teks­

nie w postaci ofiar. Mylilibyśmy się jed n ak , są­

tów nie d a się ro z w ią z a ć w sp o s ó b , jaki kiedyś

dząc. że jest to absolutne odrzucenie w szelkich

z a p ro p o n o w a n o (tz n . p rz e su w a ją c czas powsta­

aktów kultu, jakich Bóg wcześniej wym agał

nia praw a na w iek V lub IV p rz e d C h r.), ale zwra­

w ramach przym ierza Mojżeszowego.

cając uw agę na ciąg łe w ezw a n ia, w których Bóg

Niektórzy próbowali osłabić napięcie wyni­

d o p o m in a się, by lu d zie n a jp ie rw o d d a li mu swo­

kające z tego rodzaju tekstów, tw ierdząc, że zale­

je serce i życie w ak cie s k ru c h y i w d u c h u pokory,

cenia na tem at składania ofiar pojawiły się do p ie­

zanim za c z n ą o b c h o d z ić św ię ta i szabaty, prakty­

ro później; nie pochodziły one od M ojżesza, jak

kować p o sty i sk ła d a ć ofiary.

można wnioskować na pierwszy rzut oka. i jak

N a p rzy k ład Izajasz d o m a g a ł się. aby ludzie

uważała w iększość konserwatywnych egzegetów.

zap rzestali sk ła d a n ia ofiar, g ro m a d z e n ia się na

Przyjęcie takiego rozwiązania to jed n ak zbyt wy­

o b ch o d y św iąt i m o d litw y ( I z i . 11-15); zamiast

soka cena za szybkie pogodzenie dostępnych

tego, w ołał, m ieli s ta n ą ć p rz e d B ogiem z czysty­

przekazów. Gdyby prawo faktycznie zostało

mi rękam i i czy sty m se rc e m . G d y b y tylko Izraeli­

stw orzone później (w V w ieku przed C hr.)

ci zw rócili się n a jp ie rw d o B oga i u czciw ie zaczę­

z pewnością autorzy ksiąg, lub nawet ich redak­

li z N im ro zm aw iać, w tedy, c h o ć b y ich grzechy

torzy (jeśli tacy byli), nie byliby aż tak nieuw aż­

były ja k sz k a rła t, m ogłyby w y b ieleć ja k śnieg (Iz

ni. by zignorować fakt. że w ten sposób stw orzyli

1.16-18). W ted y Bóg m ó g łb y p rz y ją ć ich ofiary,

problem. M usiało istnieć jakieś inne w yjaśnie­

tak sa m o ja k przyjął o fiarę D a w id a za grzech po­

nie. które było jasne i zrozum iałe dla w cześniej­

pełn io n y z B a tszeb ą po tym , ja k D aw id okazał

szych czytelników.

sk ru ch ę. R ytualizm religijny n igdy nie zastąpi

Takie rozwiązanie m ożna znaleźć w' postaci ciągłych nawoływań, jakie płyną z kart Starego Testam entu, w których autorzy biblijni wzywają

czystości serca. Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do R dz 4.3-4: 1 Sm 15,22; K oli 7,16-18.

do nawrócenia serca. W łaśnie o to sam o chodzi w Psalmie 51. Jaki sens m iało składanie ofiar, je­ śli nie były one w yrazem ducha skruchy i praw ­

55,16 N ien aw iść w obec nieprzyjaciół?

dziwej pobożności'.' Bóg zawsze spogląda na po­ stawę serca dawcy, nawet w Starym T estam encie,

Z obacz ko m en ta rz do Ps 137,8-9; 139,21.

zanim zwróci uwagę na dar. ofiarę czy wyrazy uwielbienia. Jak ktoś nieczysty m oże złożyć czy­ stą ofiarę? Stwierdzenie zawarte w Ps 51,18 jest uzupeł­

59,6.11-14 N ien aw iść w obec nieprzyjaciół?

nione dopowiedzeniem w w ersecie 19. Z anim Bóg zechce przyjąć jakiekolwiek ofiary z owiec,

Zobacz ko m en ta rz do P s 137,8-9; 139,21.

kozłów czy byków, najpierw pragnie daru w po­ staci skruszonego ducha i pokornego serca. Bóg nigdy nie gardzi sercem skruszonym . D latego też

6 8 ,1 2 Kto w ypow iada słow o?

Bóg życzliwym okiem patrzy na ofiary składane przez kogoś takiego, jak wynika z Ps 51.21: „Wte­

Być m oże wiciu z n a s p a m ię ta w spaniały refren

dy będą Ci się podobać prawe ofiary, dary i cało­

z M esjasza H aendla, k tó ry o p a rty je s t na tym

palenia |sprawiedliwych], wtedy będą składać

psalm ie. R ozbrzm iew a ta m g łośna a k la m a c ja :

„Pan w ypow iada stow o d o zw iastunów pom yśl­

wiera się w słowie obietnicy, było też treścią prze­

nych nowin: «W ielkie w ojsko»”. R zeczą m niej

kazu skierow anego do wielkiej rzeszy zw iastu­

oczywistą m o że być fakt, że w erset ten to przy­

nów.

kład trudnej m ow y dla tych. k tórzy sądzą, że Pis­

Jak ju ż w spom niano, wydaje się. że zw iastu­

mo Święte w yłącza kobiety z posługi głoszenia

nam i dobrej nowiny ( h a n fffa ś fr ó t) były kobiety,

Słowa. Z tek stem tym łączą się dw ie głów ne kwe­

poniew aż hebrajski imiesłów m a form ę rodzaju

stie: ( I ) Jak ie to słow o z o sta ło ogłoszone? o raz

żeńskiego liczby m nogiej. Bóg um ieścił swoje

(2)

czy zw iastu n am i now iny były kobiety?16

słowo w ustach zw iastunek: słowo obietnicy

Pierw szy p ro b lem nie p rzy sp arza aż takich

i m ocy w obliczu wrogiego św iata. Jako takie,

trudności. U żyty w tym k o n tek ście w yraz „sło­

słowo to jest bliskie tem u, co znajdujem y w Iz

wo" ( ’ó/ner) z p ew n o ścią nie o z n a c z a po prostu

40.9,

w iadom ości o w łaśn ie o d n iesio n y m zwycięstw ie.

głosicieli należała wielka liczba osób. Jest to

Jest to słow o Boże, tz n . alb o o b ie tn ic a (P s 77,9).

z pew nością zapow iedź tego. co Bóg m ial d o k o ­

albo

p o lecen ie,

k tó rem u

tow arzyszy

a szczególnie w Jl 3,1-2. D o grona owych

Boża

nać w dniu Pięćdziesiątnicy i co od tam tej chwili

moc (H a 3 ,9 ), alb o też słow o Boże, które gdzie

dokonuje się dzięki wielkim zastępom m isjona­

indziej p o ró w n an e je s t d o p o tężn eg o g rzm o tu

rzy, w śród których było tak wiele kobiet.

albo głosu trąb y lub rogu (P s 68,34: Iz 30,30: Za 9,14). D aw niejsi k o m e n ta to rz y w w yrazie słowo wi­ dzieli naw iązanie d o g ło sz en ia Ew angelii, praw ­

69,23-29 N ienaw iść wobec nieprzyjaciół?

d o p o d o b n ie łącząc ten tek st b e z p o śre d n io z Iz 40.9.

Taki se n s d o b rz e p asu je d o k o n tek stu Izaja­

Z obacz kom entarz do Ps 137.8-9: 139.21.

sza, je d n ak w tym p rz y p a d k u nic m a żadnego w yraźnego o d n ie sie n ia d o g ło sz en ia d o b rej now i­ ny czy E w angelii. Byłoby to je d n a k p rzejaw em red u k cjo n izm u ,

73,3-12 Czy niegodziwi cieszą się pom yślnością?

gdyby sens teg o w y razu o g ra n ic z a ć , ja k niestety często się robi. d o o k rzy k u w ojennego. C o praw ­

Psalm 73 porusza problem , który często z a sta n a ­

da, to k o biety w iodły p ry m w tw o rzen iu pieśni

wiał lud Boży. W zasadzie ch o d zi tu o dw ie p o ­

o zw ycięstw ie i w y raz „zw iastu n i" użyty jest

w iązane ze sobą kwestie: d laczego ludzie p o b o ż­

w rodzaju żeń sk im . T rzeb a p a m ię ta ć , że kiedy

ni tak często cierp ią i d laczego ludzie bezbożni

Izrael p o k o n ał fara o n a. D e b o ra i B arak zadali

wydają się opływ ać w d o sta te k ?

klęskę S iserze, Je fte o d n ió sł zw ycięstw o nad Am-

Psalm 73 to je d e n z klasycznych p rzed sta­

m onitam i, a D aw id zabił G o lia ta , kobiety pierw ­

wień tego podw ójnego pytania. C o w ięcej, psal­

sze śpiew ały p ieśń zw ycięstw a.

m ista tak otw arcie opisuje sw oje rozterki, że czy­

Je d n a k nie w ydaje się. aby je d y n ą rzeczą,

telnik m oże w niknąć głęboko w jeg o duszę, p o ­

którą p salm ista m iał na m yśli, była pieśń zwycię­

dążając a ż na skraj rozpaczy w yw ołanej rozw aża­

stwa p o ch o d ząc a o d Boga. W yraz len o d n o si się

niam i tej bolesnej kwestii. Je d n a k psalm ista

rów nież d o słow a obietn icy , co o tw iera zakres

w jed n ej chwili odzyskuje rów now agę: zmienia

odniesień tego tek stu . D lateg o w szystko, c o za­

swój sp o só b m yślenia i w ten sp o so b chroni sie­ bie sam ego o raz tych, którzy czytają psalm od p ogrążenia się w rozpaczy. Ja k wiele innych psal­

16 Na przykład w przekładzie B ib lii Poznańskiej użyty jest żeński odpow iednik tego słowa: „zw iastu nki”

mów. tak i ten zaczyna się od wniosku końcowe­

(przyp. tłum.).

go. Ostatecznie rozwiązanie problemu nie jest

'

196

wynikiem jakiegoś konkretnego podejścia apologetycznego. ale następuje poprzez rozw ażanie dobroci Boga (P s 73.1).

ma prowadzić do zrozumienia (Ps 73,17). Takie zrozumienie może pomóc nam odzyskać równo­ wagę ducha.

Droga, która doprow adziła Asafa. psalm istę,

L udzie z a m o ż n i, zdrow i i pyszni nic zdają

do tego w niosku, jest rów nie w ażna. P om im o

sobie spraw y, że stą p a ją „p o śliskiej drodze" (Ps

właściwego postępow ania na p oczątku. A sa f za­

73.18). N ie są w-calc tak w o ln i, ja k im się wydaje.

gubił się. rozglądając się wokół siebie, ale w koń­

W szystko, co m ają je s t ty m czaso w e i stanow i po­

cu znow u pow rócił d o Boga. Jego p o d ró ż om al

życzkę u d z ie lo n ą im p rz e z B oga. P rzeciw w agę d la tej n iep ew n ej sytuacji sta­

nie doprow adziła go do katastrofy. A saf przedstaw ia nam niezw ykle sugestyw-

nowi w iern a d o b ro ć B oga. k tó ry bierze za rękę

ny obraz tych. których świat nazywa ludźm i suk­

tych. którzy m u ufają (P s 7 3 ,2 3 ) i prow adzi ich

cesu: opisuje ich sytuację życiową („dla nich nie

( Ps 73.24). „P rz y jm u je sz m ię na k o n iec do chwa­

ma żadnych cierpień '), ich zdrow ie („ich ciało

ły" (P s 73.24).

jest zdrowe, tłuste") ich obow iązki („nic doznają

P ro b le m

ludzkich u trap ień "), ich arogancję („ich naszyj­

i c ie rp ie n ia

p o m y śln o ś c i w ierzący ch

ludzi n a le ż y

nieprawych rozpatryw ać

nikiem jest pycha, a p rzem oc szatą, co ich o dzie­

w św ietle d o b ro c i B oga. k tó ry o so b iśc ie przeby­

w a") o raz ich niew rażliw ość na zło („ich n iep ra­

wa i ro zm aw ia ze sw ym i d z ie ć m i i k tó ry ostatecz­

wość p ochodzi z n icczułosci").

nie d o p ro w ad zi n a s d o sw ojej chw ały. N atom iast

Jakby tego było m ało. psalm ista słyszy, jak

p o m y śln o ść b e z b o ż n y c h je s t k ró tk o trw ała, kie­

owi ludzie, pełni pychy i chełpiący się swym bo­

dy p atrzy się n a n ią z B ożej p erspektyw y. To ich

gactw em i zdrow iem zadają szydercze pytania:

sto p y k ro c z ą p o śliskiej d ro d z e , a nie stopy

„Jakże Bóg m oże w idzieć, czyż N ajw yższy p osia­

w ierzących. C i. k tó rzy w ie rz ą , osiągają zrozu­

da wiedzę?" ( Ps 73,11). C o za blużnierstw o! In­

m ienie B ożej d o b ro c i p o d d a c h e m św iątyni Pań­

nymi słowy ludzi ci m ówią: „Nie o b ch o d zi nas.

skiej.

co m ów isz o Bogu. D ajem y sobie całkiem dob rze

L udzie nieg o d ziw i is to tn ie c z ę s to cieszą się

radę b ez N iego i Jego pom ocy! N ic złego n am się

p o m y śln o ścią, p rz y n a jm n ie j p rz e z pew ien czas;

nic dzieje: p o p atrz tylko na niektórych z was.

je d n a k sp raw ied liw i b ę d ą trw a ć n a wieki. 1 to

którzy m ówicie, że Bóg istnieje. Jeśli tak jest. dla­

w łaśnie o ni b ę d ą zaw sze d o św ia d c z a ć Bożej do­

czego wam nie pom aga? D laczego nie pow odzi

broci.

wam się przynajm niej tak dob rze jak nam ?"

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do Ps 37,25-26.

Takie drw iny są irytujące i tru d n e do zniesie­ nia. T rzeba jed n ak pow iedzieć, że zastanaw ianie się nad tym problem em i przeżyw anie w zw iązku

7 3 ,2 0 Czy Bóg śp i?

z tym wątpliw ości, nie jest grzechem ; n ato m iast grzechem jest zap o m inanie o dobroci

Boga

Z obacz ko m en ta rz do P s 44.24-27.

i o tym . czego nauczyliśm y się w d o m u Bożym o końcu, jaki czeka takich prześm iew ców . Takie postępow anie jest przejawem krótkow zroczności w obliczu problem u, który należy rozw ażać w dłuższej perspektyw ie i o stateczn ie prow adzi jedynie do zazdrości (P s 73,3) i przygnębienia (P s 73.16). Aby zyskać zrozum ienie. A saf udał się do świątyni B ożej'7. Religia nie jest opium dla ludu;

" W edług p rz e k ła d u B iblii P o z n a ń s k ie j; w Biblii Tysiąc­ lecia je st: „ w n ik n ą łem w św ięte s p raw y B oże" (przyptłu m .).

197

Psalm)

73,24 Życie po śm ierci w S tarym

Zarówno w hebrajskim, jak i w ugaryckim wyraz

T estam encie?

yam oznacza „morze”, tak więc świat realny i mi­ tologiczny łączy to samo stowo. Różnica widocz­

Zahacz k o m e n ta rz do R d z 5,2.1-24; 25,8; Hi

na jest jedynie na podstawie kontekstu i sposobu

19,23-27; Ps 49,13-21; K oh 3,19-21.

użycia. Biorąc pod uwagę kontekst Psalmu 74. w któ­ rym mowa jest o wielu głowach i o Lewiatanie.

74,13-14 M ito lo g ic z n e zm ag an ia

całkiem możliwe, że psalmista zapożyczył te ter­

wielkich p o tę g ?

miny z tradycji kananejskiej i mitologicznej, nie chcąc przy tym w żaden sposób potwierdzać

W Piśmie Świętym o b razo w anie nie należy oczywi­

prawdziwości mitu. Jeśli Bóg mógł rozdzielić

ście do rzadkości, szczególnie w poezji biblijnej.

wody w czasie ucieczki Izraelitów, czyż nie może

Kiedy jed n ak ow o o b razo w anie zawiera aluzje do

przyjść z pomocą Izraelowi w obecnym czasie uci­

mitologii, tak ja k to m a m iejsce w Psalm ie 74. moż­

sku? O to właśnie chodzi autorow i psalmu.

na się zastanaw iać n ad sensem takich zabiegów.

W wersecie 13 psalmista wspomina, że Bóg

Czyżby Pism o Św ięte sugerow ało, że świat mitolo­

„skruszył głowy smoków na morzu", gdzie „smo­

giczny to część rzeczyw istości? A m oże przywoła­

ki" to nazwa oznaczająca „[potwory] morskie"

ne obrazy ju ż w m o m en cie pow stania tekstu były

(yam ). Według ugaryckiego tekstu 67.3 (ok. 1400

odlegle zaró w n o p o d w zględem czasowym, jak

przed C hr.). potwór ten mial 7 głów. Wcześniej­

i funkcjonalnym o d swych pierwotnych konotacji

sze cylindryczne pieczęcie z Mezopotamii przed­

i psalm ista użył ich całkiem naturalnie, podobnie

stawiają siedmiogłowe smoki atakowane przez

jak w yrażeniam i p o ch o d zen ia m itologicznego po­

bogów tej krainy.

sługujemy się w języku w spółczesnym . W P salm ie 74 p sa lm ista p róbuje przekonać

Bóg „zmiażdżył łby Lcwiatana" (Ps 74,14). Postać Lewiatana pojawia się w Starym Testa­

Boga. że p o w in ien za d z ia ła ć w im ieniu Jerozoli­

m encie jedynie 6 razy. często jako symbol Egip­

my, tak ja k w p rz y p a d k u zw ycięstw a nad siłami

tu. W tekście ugaryckim ów potwór był znany

zła, które, ja k są d z ą n iektórzy, d o k o n ało się przy

pod nazwą Lotan. jednak w Ps 74,13-14 pojawia

p o czątk u stw o rz e n ia w szechśw iata.

się wraz z innymi potworami, takimi jak Yam

W yrażając sw ą p ro śb ę, p o eta stosuje język

i Tannim.

an alo g iczn y d o języ k a używ anego w m itologicz­

Gdyby chciec utożsam ić Lewiatana z jakim ś

nych te k sta c h z U g ary t (o d m ia n y języka kana-

znanym stworzeniem, w'tedy najbardziej prawdo­

nejskiego, k tó reg o słow nictw o i pisow nia były

podobnym odpowiednikiem byłby krokodyl (Hi

b ard zo p o d o b n e d o języ k a hebrajskiego). D o­

41). Lewiatan pływa w wielkim i szerokim m o­

strzegając siln e w pływ y m itologii ugaryckiej, wie­

rzu, jakie stworzył Bóg (Ps 104.25-26). Ma skórę

lu bad aczy w sp ó łczesn y ch uw aża, że aluzja do

pokrytą łuskami (Hi 41,7.15-17) i straszne zęby

ro zd zielen ia m o rz a to o d n iesie n ie d o pradaw ­

(Hi 41,14). Jednak trudno powiedzieć, czy wielo­

nych potęg. Je d n a k całkiem m ożliw e, że chodzi

głowy Lewiatan z Psalmu 74 to jeden z mitycz­

tu o ro zd zielen ie M o rza C zerw onego (a raczej

nych stworów czy jedynie mitologiczna nazwa

„M orze S ito w ia”18) w czasie wyjścia z Egiptu.

określająca zwykłego krokodyla. Jeśli obrazy te nie pochodzą ze źródeł pogańskich, wtedy wspo­ mnienie o „głowach Lewiatana” może byc aluzją historyczną, nawiązaniem do ciał egipskich żoł­

11 Tłum aczenie nazwy Yani S u f występującej w manu­

nierzy wyrzuconych na brzeg po tym, jak pochło­

skryptach hebrajskich (przyp. tłum.).

nęły ich fale M orza Sitowia.

198

Stan- Testament

Osobiście skłaniam się bardziej ku poglądo­ wi. że słowa te miały pierwotnie konotacje mito­

82,1 Bóg przewodzi w zgrom adzeniu bogów?

logiczne. ale w kontekście biblijnym zostały po­ zbawione wszelkich

podtekstów mitycznych.

To dziwne, gdy w Piśm ie Świętym napotykamy

W psalmie użyte są jako słowa o sile hiperpolicz-

na tekst, który na pierw szy rzut oka potwierdza

nej, sugerujące moc Boga, który potrafi sobie

istnienie innych bogów poza Jahw e. Śpiewak

poradzić z lak wielkimi potęgami, a w szczegól­

A saf widzi Boga w' w ielkim zgrom adzeniu i wy­

ności przywodzą na myśl cudowne wybawienie,

dającego sądy pośro d k u „bogów ”. Czyżby ten

jakiego Bóg dokonał podczas wyjścia z Egiptu

nieocenzurow any fragm ent był dow odem na po-

i przejścia przez Morze Sitowia. Pismo Święte

liteizm?

odwołuje się do tych obrazów pochodzących

Przed naszym i oczam i rozgryw a się scena

z odległego świata mitów, nie dając jednak naj­

w sali sądowej. R ozpatryw ana jest wiaśnie za­

mniejszych podstaw, by przypuszczać, że auto­

wsze aktualna i drażliw a kw estia ludzi występ­

rzy biblijni w nie wierzyli19. Zobacz również komentarz do Hi 4 0 ,15; 4 1.1.

nych i niespraw iedliw ości, które wydają się ucho­ dzić im na sucho. P rzedstaw ienie Boga p ośród „bogów" (po hebrajsku *lólum) nie je s t ró w noznaczne z uzna­

78,13 Co się stało z Morzem

niem bóstw pogańskich ani potw ierdzeniem ist­

Czerwownym?

nienia innych istot nadprzyrodzonych podob­

Zobacz komentarz do W) 14.21.

do ziem skich sędziów i strażników Jego prawa,

nych do Niego; w rzeczyw istości Bóg zwraca się których ustanow ił jak o sw oich przedstawicieli. N asz Pan polega na nich jak o na urzędnikach

78,18-31 Kara za prośbę o pokarm?

sprawujących sądy w państw ie ustanowionym przez Boga. oczekując, że p o p rzez swoją posługę

Zobacz komentarz do Lb 11.31-34.

będą łagodzić i zm niejszać niesprawiedliwości i przem oc, jakie przynosi życie. Użycie słowa ylóhim nie jest wcale aż tak

78,58 Zazdrosny Bóg?

niezwykłe, jak m ożna by początkow o przypusz­ czać. Inne fragm enty biblijne opisują grupę izra­

Zobacz komentarz do Na 1,2-3.

elskich władców i sędziów jak o przedstawicieli Boga na ziemi. Wj 21,6, stosując to sam o słowo, nakazuje niewolnikowi, który z w łasnej woli chce

79,6.12 Modlitwa o pomstę?

pozostać niewolnikiem , aby stawił się „przed sę­ dziam i”20. Podobnie Wj 22,7 zaleca właścicielo­

Zobacz komentarz do Ps 137.8-9; 139,21.

wi dom u, który tw ierdzi, że został okradziony, nawet wtedy, gdy nie zn aleziono złodzieja, aby „stawił się przed sędziam i". Używając tego sa m e ­ go wyrazu, w Ps 138.1 psalm ista stwierdza: „Będę Cię sławił, [Panie], z całego m ego serca, (...)

'* Więcej przykładów bibiljncgo zastosowania takich obrazów można znaleźć w: Elntcr B. Smick. Mythology and the Book oj Job. Journal of Evangelical Theological Society" 13(1970). s. 101-108.

--------------------------:i1 W polskich przekładach: „przed Bogiem" (przyptłum.).

Psalmy

199

będę śpiewa) Ci w obec aniołów"-’1 (lepiej byłoby

z nimi Bóg nie oznacza, że posiadają oni naturę

przetłum aczyć jak o „władców" lub „sędziów").

boską, będącą wyłączną cechą Trójcy Świętej.

Dlatego też nie pow inno dziwić, że w Ps

Jest to po prostu przypadek, gdzie określenie

82.1 to sam o słowo pojaw ia się w odniesieniu do

*lóhim spełnia podwójną funkcję, odnosząc się

władzy wykonawczej lub sądowej, ani że słowo to

nic tylko do Boga. ale także do specjalnie przez

kiedyś przetłu m aczo n o jako „bogowie”. C o wię­

niego ustanowionych przedstawicieli, wyznaczo­

cej. werset Ps 82,6 nie pozostaw ia tu żadnych

nych do pełnienia konkretnych zadań.

wątpliwości, nazyw ając

„bogam i" wszystkich

wierzących, którzy są „synam i Najwyższego". W J 10,34, gdy o sk arżo n o Jezusa o bluźnicrslwo. On odw ołał się do Ps 82,6 mówiąc: „Czyż

102,26 Czy jest to tekst poetycki, przenośny czy historyczny?

nic napisano w waszym Prawie: Ja rzekłem: Bo­ gami jesteście?” W ten sposób. N asz Pan wyka­

Zobacz komentarz do Rdz I - 2.

zał, że tytuł ten m ożna stosow ać do niektórych ludzi, „do których skierow ano słowo Boże" (J 10.35), dlatego też nic m ożna wysuwać po­

105,23-25 Czy Bóg jest sprawcą zła?

bieżnych zarzutów przeciw ko Jego roszczeniom do boskości. Istniał uzasadniony powód, aby sło­

Zobacz komentarz do Wj 9.12.

wem 'lóhim nazyw ać ludzi, którzy otrzymali od Boga specjalnie

przygotow anie do pełnienia

posługi stróży praw a i głosicieli słowa pośród

106,28-31 Czym Pinchas zasłużył na

ludu.

pochwałę?

W raz

z

m om entem

w ydania

polecenia

w Rdz 9,6 Bóg przeniósł na ludzkość egzekwo­

Zobacz komentarz do Lb 25,7-13.

wanie Jego osobistych prerogatywów rozporzą­ dzania życiem i śm iercią, nadając ludzkiej wła­ dzy urząd „noszenia m iecza”. Bóg przeniósł wy­

106,34 Wytępisz je!

konywanie Jego władzy na tych podległych Mu „bogów". Nie zrezygnował przy tym ze swego

Zobacz komentarz do I Sm 15,18.

ostatecznego auto ry tetu i władzy. Teraz Bóg spraw uje sąd nad owymi sędzia­ mi, poniew aż wszystkie ich czyny są Mu znane.

109,6-12 Modlitwa o pomstę?

Pytanie płynące z wysokości boskiego majestatu brzmi: „D okądże będziecie sądzić niegodziwie

Zobacz komentarz do Ps 137,8-9; 139,21.

i trzym ać stronę występnych?” To jest owo wiel­ kie zgrom adzenie, którem u przewodniczy Bóg i to do nich skierowane jest pytanie o brak troski

137,8-9 Wezwanie do zemsty?

w rozpatryw aniu skarg sierot i uciśnionych. Nie ma tu jednak ani śladu wiary w istnienie wielu bogów czy bogiń. Również dialog, jaki prowadzi

W ielu w ierzących o delikatnym sercu czytało te słowa ze zgrozą i głębokim smutkiem. Zupełnie nie potrafią wytłum aczyć, jak można okazywać taką złą wolę, m ściw ość i radość z cudzego cier­

11 Wg Biblii W arszawskiej: „wobec bogów" (pr/.yp. dum .).

pienia, szczególnie cierp ien ia dzieci. Jak można p og odzić

łagodność

początkowych

wersetów

Stan Testament

200

t wezwaniem do tak brutalnej zem sty w końco­

urząd stają się głów nym c e lem tych ataków , które

wych słowach psalmu?

były ró w n o z n a c z n e z a ta k ie m n a Boga i Jego kró­

W sumie istnieje jedynie 18 psalm ów zawie­

lestwo!

rających przekleństwa i złorzeczenia. Te osiem ­

To stra sz n e , gdy się p o m y śli, że człowiek

naście psalmów składa się z 368 wersetów,

uczciw y m oże, o d cz a su d o c z a s u , ro b ić niewiele

z. których jedynie 65 wyraża tak negatyw ne uczu­

lub w'ręcz nie p o d e jm o w a ć ż a d n e g o działania

cia. Psalm 137 to zaledwie jeden z sześciu psal­

w o b liczu zła. J e d n a k w tych p sa lm a c h m am y do

mów, które pow szechnie zalicza się do pslam ów

czy n ien ia z sy tu a c ją o d w ro tn ą . Z a w a rte w nich

złorzeczących. Są to Psalmy 55, 59. 69. 79, 109

m odlitw y w yrażają silny w s trę t w o b ec grzechu

i 137. W psalmie brak inform acji o autorze i nic

i p rag n ien ie u jrz e n ia ch w ały B ożego imienia

posiada on tytułu; jednak opisana scena rozgry­

i Jego spraw y. D la te g o ci. p rz e c iw k o którym owi

wa się „nad rzekami Babilonu". A utorstw o Psal­

św ięci w ystępow ali w sw o ic h m o d litw ach byli

mu 79 jest przypisane Asafowi: pozostałe cztery,

o d rażający m u c ie le ś n ie n ie m niegodziw ości.

zgodnie ze zam ieszczonym i tytułam i, wyszły

P oniew aż D aw id stw o rzy ł z n a c z n ie więcej

spod ręki Dawida. O kreślenie złorzeczące m oże

psalm ów z ło rz e c z ą c y c h

być mylące, jesli nie jest traktow ane jako prośba

trzeb a zauw ażyć, że w sw oim w łasn y m życiu kie­

n iż

k tokolw iek inny,

o sąd. plagę lub przekleństwo, którą psalm ista

rował się d o k ła d n y m p rz e c iw ie ń stw e m uczucia

kieruje do Boga. jedynego sędziego wszystkich

m ściw ości. W iele razy byl c e lem atak ó w takich

istot żywych.

ludzi ja k S zim ei. D o eg . S aul c z y je g o w łasny syn

Ale czyż m ożna kiedykolwiek uznać za

A bsalom . A ni razu n ie p ró b o w a ł sz u k ać zem sty

słuszne pragnienia lub m odlitwy o zniszczenie

ani p o d n ieść ręki n a k tó re g o k o lw ie k ze swoich

lub zagładę innych, jakie znajdujemy przynaj­

wrogów, k o rzy stając z teg o , c o w ielu mogłoby

mniej w niektórych częściach tych psalm ów ?

u zn ać za je g o królew ski przyw ilej.

Czy chrześcijanin może sobie kiedykolw iek po­ zwolić na laką modlitwę?

C o w ięcej, w tych sa m y ch p sa lm a c h , w któ­ rych D aw id m odli się, aby B óg w y stąp ił przeciw ­

Wezwania te nic są jedynie w ybuchem sp o ­

ko w ystępnym w o b ro n ie sw o jeg o im ien ia i chwa­

wodowanym pragnieniem zemsty; są to rzeczy­

ły. skarży się je d n o c z e ś n ie , że owi niegodziw cy

wiście modlitwy zanoszone do Boga. W tych

nie zw ażają na jeg o życzliw ość. N a przykład

szczerych prośbach psalm ista blaga Boga. aby

w Ps 35.12-14 D aw id u bolew a: „P łacili mi złem

wkroczy! i naprawił niektóre wielkie krzywdy,

za d o b ro , czyhali n a m o je życie. A ja , gdy choro­

ponieważ bez Jego pom ocy zgaśnie w szelka na­

wali. w ór przyw dziew ałem , u m a rtw ia łe m się po­

dzieja na jakąkolwiek sprawiedliwość.

stem i m oja m o d litw a w ra c a ła d o m ojego lona,

Ta trudna mowa jest uzasadnionym wyra­

jak po stracie p rzy jaciela czy b ra ta . C hodziłem

zem tęsknoty świętych Starego T estam entu za

jak w żałobie po m atce sc z e rn ia ły i pochylony".

triumfem sprawiedliwości, który m oże zaprow a­

N a koniec, te p rze k le ń stw a i zło rzeczen ia są

dzić jedynie Boża sprawiedliwość. N ie wynika

jedynie m odlitew nym p rz y p o m n ie n ie m lo s u . jaki

ona z pragnienia osobistej zemsty, ale jest przeja­

sam Bóg zapow iedział w innym m iejscu tym , któ­

wem gorliwości o królestwo Boże i jego chwałę.

rzy nie o k ażą sk ru ch y i b ęd ą trw a ć w upartym

Ataki, ktorc zrodziły potrzebę takiej m odlitwy

buncie w obec Boga i Jeg o królestw a. Prawie

nie są jedynie kwestią osobistą pom iędzy Izrae­

w każdym p rzy p ad k u , p o sz czeg ó ln e w yrażenia

lem a jego wrogami; są one słusznie postrzegane

użyte w tych m o d litw ach zło rz e c z e n ia m ożna

jako atak wymierzony przeciwko Bogu. a szcze­

o dnaleźć we frag m en tac h prozy opisu jący ch to,

gólnie przeciwko jego przedstaw icielom z rodu

co czeka zatw ardziałych grzeszników . D la przy­

obiecanego Mesjasza. Tak więc to Dawid i jego

kładu m ożna porów nać tego typu w y r a ż e n ia

201

Psalmy

w Ps 37.2.9-10.15.35-36.38; Ps 55,24; Ps 63.10-

uwagę na fakt. żc grzechy ojcow powiarzają się

12; Ps 64.8-9.

w kolejnym pokoleniu.

Z astosujm y w ięc te sam e zasady d o Ps 137.8-9.

To, że psalmista umieścił scenę Bożego sądu

który w ielu u w aża za n a jtru d n ie sz y zc wszyst­

w Babilonie wydaje się wskazywać, ze psalm po­

kich p salm ów zło rz e c z ą c y c h . Po pierw sze, sło­

wstał w okresie, gdy pokolenie Judy znajdowało

wo szczęśliwy p o jaw ia się w K siędze Psalm ów 26

się w niewoli babilońskiej oraz że zawiera ele­

razy. Jest u ży te je d y n ie w o d n ie sie n iu do ludzi,

m enty języka symbolicznego. W Babilonie brak

którzy ufają B ogu. N ic je s t w yrazem sadystycz­

było bowiem jakichś skal albo skalistych wybrze­

nej uciechy z u p a d k u czy zagłady innych.

ży. o które można by coś roztrzaskać. Co więcej,

Słowa „ro zb ije o sk a lę |tw o je d z i e c i u w a ż a

nie było nawet kamieni do budowy, w przeci­

się zwykle za tak w y raźn ie sp rzec zn e z nauką

wieństwie do skalistego terenu rozciągającego

Nowego T e sta m e n tu , że nie d o strzeg a się potrze­

się na obszarze Palestyny. Z tego powodu wszel­

by d alszeg o o m a w ia n ia tej kw estii. C o ciekawe,

kie budownictwo musiało być oparte na produk­

dok ład n ie te sa m e słow a w ypow iada w Nowym

cji cegieł glinianych suszonych na słońcu oraz na

T estam en cie n ie k to in n y n iż sam Pan Jezus (Lk

zastosowaniu lepiszcza bitumicznego zamiast

I9 .4 4 )32. C o w ięcej, g recki odpow iednik tego

zaprawy murarskiej. Dlatego też, gdy psalmista

czasow nika w y stę p u je tylko w Ps 137,9 (w Septu-

mówi o „rozbijaniu o skalę |twoich dzieci]", po­

agincie, g reck im p rz e k ła d z ie Biblii H ebrajskiej)

sługuje się językiem metaforycznym i przenoś­

oraz w lam en cie n a szeg o P an a nad Jerozolim ą

nym. Podobny przykład takiego metaforycznego

w Lk 19,44. Je st to n ajb ard ziej niezbity dow ód

użycia tego samego wyrażenia można znaleźć

na to, że Je z u s celo w o odw oływ ał się do tego

w' Ps 141,6; „ich sędziowie będą rzuceni na zręby

psalm u. P o za ty m , nie tylko nie m ial O n oporów

skalne". Psalmista dodaje jednak; |występni|

przed cy to w an iem teg o p salm u , ale i dw'óch in­

pojm ą, że łagodne [dosłownie „słodkie”| były

nych p salm ó w zaw ierający ch najw iększą liczbę

moje słowa"-’3. Gdyby sędziowie/władcy zostali

m odlitew nych z ło rz e c z e ń , a m ianow icie Psalmu

dosłownie zepchnięci w przepaść, z pewnością

69 i 109.

trudno byłoby im cokolwiek pojąć.

Bóg „star! n ie p rzy jació ł" w M orzu C zerw o­

Co zatem oznacza zdanie „Szczęśliwy, kto

nym (W j 15.6) i b ę d z ie dalej tak czynił poprzez

schwyci i rozbije o skalę twoje dzieci"? Psalmista

triu m f sw ego S yna, gdy „rózgą żelazną będzie

chce przez to powiedzieć, że Bóg zniszczy Babi­

ich p a st” i .ja k n a czy n ie g liniane [je rozbije]"

lon i jego potomstwo za powodowany pychą atak

(A p 2.26-27; 12,5; 19,15).

na Boga i Jego królestwo. Jednak ci. którzy ufają

Słow o p rz e tłu m a c z o n e jak o „dzieci" jest nie­

Bogu otrzymają Jego błogosławieństwo i będą

co m ylące. H eb rajsk ie słow o nie określa tu wie­

szczęśliwi. Dla tych. którzy jęczeli pod okrutnym

ku, p o n iew aż m o że się o d n o sić zarów no do bar­

jarzm em swoich ciemięzców w Babilonie istnieje

dzo m ałego, ja k i sta rszeg o dziecka. W yraz ten

nadzieja upragnionego. Bożego triumfu, w któ­

p o dkreśla zw iązek, a nie wiek i jak o laki zwraca

rym będą mieli swój udział jako synowie i córki żyjącego Boga. W tym sensie słowa te stanowią modlitwę, którą mogą się także modlić chrześci­ janie. pod warunkiem, że będą pamiętać, iż nie

a „Powalą na ziem ie ciebie i twoje dzieci z tobą i nic

chodzi o ich własną reputację ani o rozprawę

zostawią w tobie kam ienia na kam ieniu za to. żes nie rozpoznało czasu twojego nawiedzenia" (Ł k 19,44). M o żliw a interpretacja slow Jezusa: mówiąc do Jerozoli­ my „twoje dzieci". Jezus m ówi ogólnie o mieszkańcach miasta (przyp. red.).

Z a Biblią Poznańską ( przyp. tłum.).

z osobistym i wrogami, ale o sprawę św iętego imienia Boga i Jego królestwa. Zobacz rim iieź kom entarz do Ps 139,21.

N aw et jeśli lu d zie cz y n ią c y zlo są w tym psalm ie p o tra k to w a n i ja k o o so b iści wrogowie i sta ją się p rz e d m io te m n ien aw iści, trzeb a zauwa­ żyć, że ta k a p o sta w a je s t z ła g o d z o n a innym i wy­ pow iedziam i psalm isty. D aw id, a u to r Psalmu

138,1 Wobec bogów?’4

139, lak ja k i w ięk szo ści p sa lm ó w złorzeczących, w ielokrotnie daw ał p rz e c ie ż d o w ó d swej niechę­

Zobacz komentarz do Ps 82,1.

ci d o sz u k an ia sp ra w ie d liw o śc i n a w łasną rękę, kiedy jeg o w róg S aul ścigał g o i rz u c a ł przeciwko niem u fałszyw e o sk a rż e n ia . C a łe zakończenie

139,21 Czy manty nienawidzić swoich wrogów?

1 Księgi S am u ela zaw iera k o lejn e p rzykłady tego, jak D aw id trak to w ał sw ego w roga. Z w róćm y na przykład uw agę na p o ru s z a ją c ą „P ieśń o łuku".

Czy rzeczywiście m amy czasam i nienaw idzić

którą D aw id ułożył d la u p a m ię tn ie n ia śmierci

niektórych ludzi? Szczególnie jeśli oni nienaw-

Saula i J o n a ta n a . P ieśń ta n ic je s t w y razem rado­

dza Boga i powstają przeciwko N iem u?

ści z p o w odu śm ierci b y łeg o w roga. C o więcej,

Tak jak m ęczennicy w niebie wołają o Bożą

D aw id kazał zab ić A m a le k itę . k tó ry cieszył się ze

pom stę za cierpienie, które im zadano (A p 6,10).

śm ierci S aula i sk ła m a ł, tw ie rd z ą c , że sam go za­

tak i my m ożemy zanosić prośby o Bożą inter­

bił (2 Sm 1).

wencję przeciwko ludziom czyniącym zio. C o

N ie zn acz y to je d n a k , że D aw id nie pałał

więcej, zapowiedzią tego będzie wiaśnie ponow ­

nienaw iścią d o zła i ty ch , k tó rz y się go dopusz­

ne przyjście Pana: będzie to czas. kiedy Bóg wy­

czali. N a tym w łaśn ie p o le g a ła ró ż n ic a . Stary

stąpi w obronie swojego ludu. G dy ktoś widzi zło

T estam en t nakazyw ał b o w iem m iło ść nieprzyja­

i nie reaguje, jest to znak, że dzieje się z nim coś

ciół (W j 23.4-5; Kpi 19,17-18). P oza tym . tak

bardzo złego.

zw ana w ysoka p o sta w a m o ra ln a N ow ego Testa­

Jednak również ślepa nienawiść jest złem .

m entu. w y rażo n a w R z 12,20, n a k a z u ją c a nakar­

Motywem naszego poruszenia pow inna być tro­

m ić g ło d n eg o w roga, je s t w isto cie cytatem

ska o imię Boga i o Jego chwałę, a nie osobiste

z Księgi P rzysłów 25,21. C o ciekaw e, w arto za­

pragnienie zemsty. A zatem nienawiść, o której

uw ażyć, że rów nież w N o w y m T e stam en cie wy­

tu mowa jest skierowana svobec złych czynów,

stęp u ją zło rz e c z e n ia i p rz e k le ń stw a - w G a 5.12;

a nie wobec osób, którzy je popełniają.

2 T m 4,14 i w A p 6,10.

Swego czasu C.S. Lewis uważał, że takie roz­

Tak w ięc naw et u w zg lęd n iając specyfikę

różnienie jest dość umowne. Później jednak pew­

w schodniego języ k a p o ety ck ieg o z jeg o skłon­

nego dnia zauważył, że w taki właśnie sposób

nością d o h ip erb o li ( n a p rzy k ład w tedy, gdy

traktuje samego siebie: nienawidził tego, co czasa­

D aw id jęczy, w zdycha i p łacze tak m ocno, że

mi robi. jednocześnie uznając sw'oją wartość jako

jego łoże to n ie we łzach !), te p e łn e nam iętności

osoby. Lewis doszedł do wniosku, że jeśli on po­

w ypow iedzi należy tra k to w a ć ja k o w yraz tęskno­

trafi czynić takie rozróżnienie, jak m oże podw a­

ty w ierzących S tarego P rz y m ie rza za objawie­

żać twierdzenie, że Bóg kocha grzesznika, ale

niem się Bożej spraw iedliw ości. Te gwałtowne

nienawidzi grzechu? Przecież Bóg robi to sam o,

słowa to dow ód gorliw ości o Boga i Jego króle­

co on, tylko na dużą większą skalę.

stwo. Są one przejaw em o d ra z y d o grzechu, po­ niew aż grzesznicy d o p u sz c z a ją c y się takich czy­ nów są w rogam i

Za Bibliq Warszawski* tprzyp. Uum.).

Ps 139,19-22).

Boga

(P s

5,11; Ps

10,15:

203

Psalmy

N a k o n iec, trz e b a so b ie rów nież zdać spra­

w przypadku

Bożych błogosławieństw (Pwt

wę z tego. że p raw ie d la k ażd eg o przykładu prze­

27,15-26). Jeśli psalmy złorzeczące wydają się

kleństw a lub z ło rz e c z e n ia w y stęp ującego w Piś­

nieco odstawać od duchowości Nowego Testa­

mie Św iętym d a się z n aleźć p ro ste stw ierdzenie

m entu. pamiętajmy, że żadne inne psalmy nie są

opisujące lo s lu d zi n ik czem n y ch (n p . Ps 5,11 =

częściej cytowane w Nowymi Testamencie, z wy­

5,7 o raz 9,6: P s 2 8 ,4 = 9,16-17; Ps 10.15 = 37.17

jątkiem Psalmów 1, 22. 110 i 118. Np. fragmenty

oraz 72,4). D la te g o te ż n a ró d w ybrany m iat po­

Psalm u 69 pojawiają się aż w pięciu miejscach

tw ierdzać B oże p rz e k le ń stw a w obec ludzi czy­

Nowego Testam entu.

niących zlo słow em

„A m en ", ta k sa m o jak

Zobacz również komentarz do Ps 5,6: 137,8-9.

K s ię g a P r z y s ł ó w

1,7 Kochaj Boga czy bój się G o?

w ogóle w łaściw ie ro z p o c z ą ć p o z n a w a n ie Bożej nauki, życie zgodnie z nią i o d d a w a n ie czci Bogu.

Czy nie byłoby lepiej, gdyby au to r powiedział po

P roblem , jak i w iąże się z p rze k o n a n ie m , że

prostu, że m amy kochać Boga. zam iast polecać

w ystarczy Boga k o c h a ć , p o leg a na tym , że takie

nam. abyśmy się G o bali? Dlaczego P ism o Świę­

zalecen ie m ówi n am je d y n ie o ty m , czym powin­

te tak często mówi o bojażni Pańskiej? W yraże­

niśm y się kierow ać, n a to m ia s t w ż a d e n sposób

nie to występuje tak często, że w tym przypadku

nie w yjaśnia, w jak i sp o s ó b m am y tę m iłość wy­

zrezygnowano z odnotow ania wszystkich odnie­

rażać. N ie p o ru sz a też w ażn e j kw estii świętości

sień ze względu na ograniczoną ilość m iejsca.

i o d m ien n o śc i Bożej n a tu ry i c h a ra k te ru .

W yraz bać się m oże oznaczać szeroką gam ę

T ym czasem b o jażń P a ń sk a je s t podstaw ą

uczuć, począwszy od przerażenia ( Pwt 1,29) lub

m ądrości, dyscypliny, p o z n a n ia i życia. W yraża

strachu (Jon 1.10). a skończywszy na pełnym

się w nienaw iści d o zła (P r z 8.13) i objaw ia się

czci p odziw ie(1 Kri 3.28) i szacunku (K pi 19.3).

p o p rzez prag n ien ie p o słu s z e ń s tw a (R d z 22,12).

W odniesieniu do Boga. słowo to łączy w sobie oba wymienione wyżej aspekty, tzn. chęc wycofa­ nia się w uznaniu inności i św iętości Boga oraz

5,15-21 Pij wodę z w łasn ej cysterny?

chęć przybliżenia się w przypływie podziw u i czci. Bojażń Boga nie polega na odczuw aniu

F ragm ent P rz 5,15-21 jest zw ykle zaliczany do

trwogi, która paraliżuje wszelkie dziatanie. nie

tekstów alegorycznych. Ja k o tak i, m a taki sam

jest też jednak jedynie uprzejm ym szacunkiem .

zw iązek z m etafo rą, ja k i istn ieje m iędzy przypo­

Jest to postawa zarówno pewnej nieśm iałości,

w ieścią a poró w n an iem . P rzypow ieści wykorzy­

jak i uwielbienia, która prowadzi do czynienia

stują naturalny sens stów, p o d c z a s gdy alegorie

tego. co chce Bóg. Bojażń Pańska jest więc wa­

posługują się słow am i w sensie m etaforycznym .

runkiem absolutnie koniecznym, jeśli chcem y

Istnieje n ieb ezp ieczeń stw o n a d in te rp re ta c ji ale­

205

Księga Przystaw

gorii. to zn a c z y d o sz u k iw a n ia się zbyt wielu

rycznego w przypadku każdego z nich byłyby

drobnych z n a c z e ń u k ry ty ch w najdrobniejszych

darem ne. Trzeba bowiem pamiętać, że nic nale­

szczegółach św ia ta p rzed staw io n e g o , traktow a­

ży doszukiwać się w każdym elemencie alegorii

nych ja k o isto tn e sa m e w sobie.

jakiegoś symbolu. W każdym razie, forma he­

W sp o m n ian y frag m en t 5 rozdziału Księgi

brajskiego paralelizmu zastosowanego w odnie­

Przysłów w ydaje się p o ru sz a ć kwestię korzystania

sieniu do tych slow wskazuje, że nie chodziło

z wody. Je d n ak zastan o w ien ie budzi werset 17.

0 różnicę znaczeń: słowa te pełnią funkcję syno­

który m ów i, że w odę n ależy zachow ać tylko dla

nimów użytych ze względów stylistycznych w ce­

siebie sam eg o i nie d zielić się nią z innym i. Dla­

lu urozm aicenia i wzmocnienia siły wyrazu.

czego a u to r nagle w yraża tak egoistyczną postawę w kwestii d zielen ia się w odą ze swej studni? K iedy P rz

Żona jest cysterną, studnią, źródłem, stru­ mieniem i fontanną, ponieważ potrafi zaspokoić

5,18 d o d aje: „znajduj radość

pragnienia swego męża. Na starożytnym Bliskim

w żonie m ło d o śc i”, p o raz pierw szy zaczynam y

W schodzie, posiadanie na własnym terenie źród­

się d o m y ślać, że być m o że zastosow ano tu

ła wody było uważane za duży i istotny atut.

alegorię, w k tó rej n ie c h o d z i o o szczędzanie wody.

Z fragmentu tego płynie zatem następująca nauka: ciesz się z relacji małżeńskich z własną

in te rp re ta c ji alegorii jest

żoną. Znajduj rozkosz i zadowolenie u jej boku,

zw rócenie uw agi n a k o n tek st. C a ła pierw sza

Je d n ą z za sa d

zam iast szukać go gdzie indziej, próbując studni

część tego ro z d z ia łu to o strz e ż e n ie przed kobietą

1 żródel należących do innych. W ierność własnej

rozw iązłą. B io rąc p o d uw agę kontekst, wraz

żonie jest czymś tak naturalnym i miłym, że ro­

z zach ę tą d o sz u k a n ia ra d o śc i w żo n ie swej m ło­

dzi się pytanie: dlaczego w ogóle miałbyś kiedy­

dości. m o żem y zau w aży ć, że przedm iotem po­

kolwiek odczuwać pociąg do innej? Poza tym,

chw ały je s t d o c e n ia n ie i w iern o ść m iłości m ał­

pam iętaj, że cale twoje życie przebiega pod

żeńskiej w o d ró ż n ie n iu o d cudzołóstw a. Tę na­

okiem Boga - dotyczy to także sypialni!

ukę d o b itn ie w y raża w erset 19, gdzie w spółm ał­ żonka

je s t

p o ró w n a n a

do

„przem iłej

łani

Panowało kiedyś pewne zamieszanie w kwe­ stii lego. czy Prz 5,16 należy tłumaczyć jako zda­

i w dzięcznej kozicy" - dw ie ja k ż e stosow ne me­

nie oznajmujące („Twoje źródła będą bić na ze­

tafory o p isu jąc e p ię k n o w łasnej żony w przeci­

w nątrz"), rozkazujące („Na zewnątrz mają bić

w ieństw ie

do

k o b iety

cu d zo ło żn ej

opisanej

Jak je d n a k in te rp re to w a ć szczegóły tej prze­ pięknej

aleg o rii

twoje źródła") czy też pytające („Czy twoje źród­ ła mają wylewać się na zewnątrz?"). Niektórzy,

w cześniej. (p ra w d o p o d o b n ie

napisanej

sądząc, że forma oznajmująca i rozkazująca sto­ ją w sprzeczności z sensem wypowiedzi autora,

przez sam eg o S a lo m o n a i służącej jako w prowa­

dodawali do tekstu partykułę przeczącą: zabieg

d zenie d o tem ató w p o ru szan y c h w Pieśni nad

ten nie miał jednak uzasadnienia w zachowanych

P ieśniam i)? Z a sto so w a n o tu pięć różnych słów

tekstach hebrajskich. Ci. którzy przyjęli wersję

na o k reślen ie ź ró d ła w ody: cysterna, studnia,

oznajm ującą i rozkazującą interpretowali je jako

źródła, stru m ien ie o ra z fo n ta n n a 1. Próby wyod­

odnoszące się do licznego potomstwa. Jednak ta­

rębnienia jak ieg o ś szczeg ólnego sensu m etafo­

kie rozumienie tekstu zaburza spójność obrazu wierności małżeńskiej i nie pasuje do wersetu 17. Wszystkich tych trudności da się uniknąć,

1 W polskich przekładach w tym miejscu (P rz 5.18) występują słowa: źródło (B ib lia Poznańska. Biblia Ty­ siąclecia). zdrój (B ib lia Warszawska) i studnie (Biblia Warszawsko-Praska) (przyp. tłum.).

przyjmując tłumaczenie w formie pytającej. W takiej sytuacji sens całej wypowiedzi jest na­ stępujący: „Dlaczego miałbyś pozwolić swojej żonie chodzić po ulicach jako ladacznicy? /a -

Start Tcstomeni

206

ja tylko dla siebie i nie pozwól, aby obcy

Potw ierdzenie tej zasady znajdujem y w ży­

mieli do niej dostęp. Podobnie i mąż powinien pić

ciu codziennym . C zęsto logiczne argum enty są

tylko z własnej studni. Jego żona powinna być je­

znacznie mniej skuteczne w zakończeniu sporu,

dyną osobą, która zaspokoi jego potrzeby”.

niż okazanie drugiej osobie szacunku i zrozumie­

Pismo Święte wielokrotnie opowiada się za

nia. W yobraźm y sobie kogoś, kto pokłócił się ze

wiernością małżeńską i wychwala ją jako najlep­

swoim w spółm ałżonkiem i postanaw ia zrezygno­

szą drogę do zadowolenia i szczęścia. Co więcej.

wać z dalszego sp o ru o to, kto m a rację, a za­

Pan ciągle widzi postępowanie każdego człowie­

miast tego daje tej drugiej osobie jakiś podaru­

ka, ponieważ wszystko jest jawne przed Bogiem,

nek na znak uznania i zrozum ienia. C zęsto właś­

który powołał nas do świętości wobec Niego i do

nie taka strategia prow adzi do pojednania i przy­

wierności przysiędze małżeńskiej. Zobacz równie: komentarz do 1 Kor 7.1.

nosi więcej zgody niż przyjęcie roli dyskutanta starającego się dow ieść sw oich racji. W ten sam sposób Jezus w K azaniu na Górze zachęcał swoich słuchaczy', aby oddali swój płaszcz

16.33 Pochwała rzucania losów?

i zgodzili się na kolejną przysługę, jeśli ktoś zmusza ich do pierwszej. Z pewnością tego typu działania

Zobacz komentarz do Jon 1.4-5.7.

m ożna odczytać jako podarunek mający na celu uśmierzenie złości osób m ających nad nami wła­ dzę. Takiego podarunku nie nazwalibyśmy jednak

17,8 Czy przekupstwo jest

łapówką. Jest to dar przekazany w' dobrej wierze

dopuszczalne?

w celu osiągnięcia godziwego celu.

Zobacz komentarz do Prz 21,14.

do czynienia z przysłow iem . D latego stwierdze­

O czywiście m usim y p am iętać, że mamy tu nia tego nie należy absolutyzow ać, w przeciw­ nym bowiem razie m ożna by z niego wyciągnąć

21,14 Czy przekupstwo jest dopuszczalne?

fałszywy wniosek, że pow inniśm y dążyć do zgo­ dy za wszelką cenę i w każdych w arunkach. Tym­ czasem

Księga Przysłów w ybiera największą

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że to przysło­

liczbę przypadków i ujm uje je w jak najbardziej

wie zachęca do przekupstwa. Tekst zdaje się su­

ogólnej formie. Jednak z pew nością bylibyśmy

gerować. że przekupstwo to aprobowany przez

zbulwersowani, słysząc z am bony, że w pewnych

Boga sposob radzenia sobie z pewnymi, nawet

okolicznościach przekupstw 'o w obec urzędników

najtrudniejszymi, przeciwnościami. Ale to pierw­

państwowych jest w skazane.

sze wrażenie jest mylące, ponieważ autor wcale

Jak

zatem

należy w yjaśnić

tę

pozorną

nie pochwala przekupstwa a raczej zdrowy roz­

sprzeczność interesów? N iektórzy sugerują, że

sądek. Chodzi o rzecz następującą: kiedy ktoś

w tym wypadku Pism o Święte potępia jedynie

jest na nas rozgniewany, należy się jak najszyb­

branie łapówek, w ychodząc z założenia, że oso­

ciej z nim pogodzić. W takiej sytuacji autentycz­

ba pobożna będzie w ypełniać praw o Boże bez

ne pojednanie jest ważniejsze niż pozory, jakie je skrywają lub forma, w jakiej ono się dokonuje.

konieczności kuszenia jej korzyściam i m aterial­

Ułagodzenie rozgniewanej osoby jest często na­ szym pierwszym obowiązkiem, a cena pojedna­ nia jest mniejsza niż koszty złości i ciągłego kon­ fliktu.

nia łapówek dla własnych korzyści, szczególnie

nymi. Taka teza oznaczałaby zakaz przyjmowa­ za wypaczanie sprawiedliwości lub za wymierza­ nie sprawiedliwości, która już się k o m u ś należy. Z tą częścią argum entacji m ożna się zg o d zić.

207

Księga Przysłów Jednak niektórzy m ogą pójść dalej, twier­

napomina! nowo mianowanych sędziów, aby

dząc, że Biblia w żadnym miejscu nie potępia

„uważali co czynią, nie ma bowiem u Pana. Bo­

dawania łapówek w celu u tru d n ienia działalności

ga naszego, niesprawiedliwości, stronniczości

nieprawych władz. W tym przypadku trzeba za­

i przekupstwa" (2 Krn 19.7) nie wykluczał dawa­

chować o strożność. Jeśli ten rodzaj przekupstwa

nia podarunków w ogóle, czego dowodzi 2 Krn

stawia się w tej sam ej kategorii co zdradę lub

32.23. Potępia! jedynie takie podarunki, których

szpiegostwo w w aru n k ach wojennych lub w cza­

celem jest naginanie sprawiedliwości.

sie okupacji, należy je traktow ać odrębnie,

Tak więc podarunki, podobnie jak wszelkie

w odróżnieniu od zasady dotyczącej łapowni­

korzyści dostępne na tym świecie. mogą nieść ze

ctwa dla osiągnięcia osobistych korzyści. W nie­

sobą wielkie niebezpieczeństwo, gdy stanowią

których sytuacjach takie przekupstw o byłoby

zagrożenie dla naszej hierarchii wartości i wpły­

czymś złym, w innych m ogłoby być dopuszczal­

wają na motywację naszego działania. Są jednak

ne, w zależności od tego. czy byłoby używane

czymś bardzo pożytecznym, gdy stosuje się je

jako broń przeciw ko złu czy przeciwko sprawied­

w sposób odpowiedzialny i daje bez jawnych czy

liwości. N ajbardziej podstaw ow a nauka biblijna

ukrytych oczekiwań jakiejś przysługi w zamian.

na tem at przyjm ow ania łapówek znajduje się

Są one wręcz zalecane jako środek łagodzenia

w Wj 23.8: „Nie będziesz przyjmował podarków,

wroga, rywala czy krewnego, który w danym mo­

ponieważ podarki zaślepiają dobrze widzących

mencie jest ogarnięty wielkim gniewem. Takie

i są zgubą spraw słusznych". Takie sam o ostrze­

podarunki mogą zapobiec wielkiemu wybuchowi

żenie w o dniesieniu do władców powtarza się

złości, jednak je również Pismo Święte traktuje

w Pwt 16,18-19: „U stanow isz sobie rządców

jako formę łapówki czy przekupstwa.

i urzędników (...) [którzy] nie będą naginać pra­ wa, nic będą stro n n iczy i podarku nie [będą] przyjmować, gdyż podarek zaślepia oczy męd­

22,6 Ćwicz1swoje dziecko

rców i w złą stro n ę kieruje słowa sprawiedli­ wych". W niosek jest jasny: łapówka wypacza

Tym, co sprawia, że tekst ten jest przykładem

poczucie spraw iedliw ości w celu osiągnięcia oso­

trudnej mowy. nie jest sens użytych tu słów; ich

bistych korzyści.

znaczenie jest stosunkowo jasne i łatwe do prze­

Tę sam ą myśl w yraża Salom on w Prz 17,8:

tłumaczenia. Problem polega raczej na tym. jak

„Dla dającego - d ar kam ieniem szczęścia: gdzie­

rozumieć centralne stwierdzenie o „drodze, któ­

kolwiek się zw róci, ma pow odzenie”. A Prz 17,23

rą [dziecko] ma iść”3 oraz na tym, że werset ten

ostrzega: „N iegodziw iec d ar bierze z zanadrza,

nie zawsze „się sprawdza”.

by ścieżki prawa naginać". O takim naginaniu sprawiedliwości wspomi­

Czytelnicy często zakładają, że zdanie to jest obietnicą udzieloną wszystkich pobożnym

na 1 Sm 8,3, opisując postępowanie synów Sa­

rodzicom: wychowajcie swoje dzieci w wierze,

muela: „Jednak synowie jego nie chodzili jego

moralności i pobożności, a staną się dobrymi

drogą: szukali własnych korzyści, przyjmowali

ludźmi. A co z dziećmi, które wychowywały się

podarunki, wypaczali prawo". To właśnie ten grzech w spom inał Izajasz (Iz 1,23), Amos (Am 5,12) i psalm ista (Ps 26.10). Zła strona przekup­ stwa polega na wypaczaniu sprawiedliwości przyjmowaniu podarunków dla własnej korzyści, podczas gdy sprawiedliwość i przywódctwo po­ winny się dokonywać bez nich. Kiedy Jozafat

•’ Polskie przekłady tłumacza to słowo bardziej ogólnie jako „wychowuj" lub „pouczaj". Jedynie Biblia Tysiącle­ cia zawiera słowo sugerujące systematyczne szkolenie lub trening: „wdrażaj" (przyp. tłum.). 1Za Biblią Warszawską (przyp. tłum.).

Sta n Testament

208

w takich właśnie rodzinach chrześcijańskich,

też oznaczać sposób najbardziej pasujący do

a mimo to odeszły od wiar)' i w iodą życie n iem o ­

osobowości danego dziecka i indywidualnych cech jego charakteru.

ralne? By odpowiedzieć na to niezm iernie w ażne

Która interpretacja jest poprawna? Nic ule­

pytanie, najlepiej zacząć od analizy sam ego teks­

ga wątpliwości, że pierwsza wersja stanowi naj­

tu. Czasownik tłum aczony jako „ćwiczyć", „wy­

wyższy standard i odzw ierciedla sens bardziej

chowywać". „wdrażać" oznacza pośw ięcić coś

tradycyjny. Jednak trudniej ją uzasadnić na grun­

lub kogoś na służbę Bogu. Czasow nik w ystępuje

cie języka h e b r a js k ie g o i wydaje się dość zawiłym

w P ut 20.5 i w tekstach paralelnych na tem at

sp o s o b e m w y ra ż e n ia te g o , co inne przysłowia

poświęcenia świątyni w I Kri 8.63 o raz 2 K rn

ujęłyby z n a c z n ie jaśniej.

7,5. W formie rzeczownikowej jest użyty ja k o n a­ zwa żydowskiego święta Chanuka4.

D la te g o u w a ż a m y , ż e s e n s te g o e n ig m a ty c z ­ n e g o w y ra ż e n ia je s t n a s tę p u ją c y : w ychow anie

Z owym aktem poświęcenia wiąże się szereg

p o w in n o być d o p a s o w a n e d o n a t u r y m ło d o ści.

znaczeń: przygotowanie dziecka do służby, po­

P o w in n o się z m ie n ia ć w z a le ż n o ś c i o d e ta p u ży­

święcenie dziecka Bogu lub przygotowanie dzie­

cia. z n a k ó w k o n k r e tn e g o p o w o ła n ia , ja k ie Bóg

cka do dorosłości. Tak więc werset ten zachęca

skierow ał d o d z ie c k a o r a z s p o s o b u ży cia, jaki

rodziców, aby poświęcili i zaczęli ćwiczyć każde

Bóg p rz y g o to w u je d la n ie g o . N ie o z n a c z a to. że

dziecko, oddając je żywemu Bogu.

n ależy d a ć d z ie c k u c a łk o w ic ie w -olną rę k ę w' wy­

Problemy interpretacyjne pojawiają się jed­

b o rz e teg o . c z e g o c h c e się u c z y ć . J e s t to n a to ­

nak. gdy tylko zaczniemy szukać słowa, do które­

m iast u z n a n ie fa k tu , że w y c h o w a n ie , ja k ie otrzy ­

go odnosi się zaimek w wyrażeniu „jego drogi"

m uje k a ż d e d z ie c k o , m u s i b y ć t a k w y ją tk o w e , jak

( Bibliu Tysiąclecia), tłumaczonego również jako

liczb a d z ie c i, k tó r y m i n a s B ó g o b d a r z y ł.

„drogi, którą ma iść". Dosłownie, wyrażenie to

T ak a p o s ta w a r o d z ic ó w , j a k p o d k r e ś la druga

brzmi „według ust", co skłoniło niektórych do

część w e rse tu , s p ra w i, ż e „ n ie z e jd z ie z niej

tłumaczenia „zgodnie z wychowaniem, jakie

i w s ta ro ś c i" . „Z n ie j" o d n o s i s ię d o w y ch o w an ia

otrzymał na «początku*". Jednak użycie w tym

w okresie m ło d o ś c i, k tó r e b y ło z g o d n e z Bożym

przypadku słowa usta zamiast wyrazu początek

d z ia ła n ie m w d u s z y i n a t u r z e d z ie c k a . O w o wy­

byłoby czymś bardzo dziwnym. Być może nale­

chowanie z o s ta ło d z ie c k u w p o j o n e i p r z e z nie

żałoby to przetłumaczyć bardziej ogólnie jako

p rz y sw o jo n e w ta k im s to p n i u , ż e s ta ło się niem al

„według miary" „zgodnie z" lub „zgodnie z jego

je g o d ru g ą n a tu r ą .

drogą’ .

Tak ja k w p r z y p a d k u wielu in n y c h przysłów

Czym jest owa „droga"? Może ona oznaczac

o c h a r a k te r z e m o r a ln y m , u rodziców często ro­

sposób, w jaki dziecko powinno postępować

dzi się p y ta n ie : „C z y o d tego przysłowia istnieją

zgodnie z. prawem Bożym: właściwy sposób po­

w yjątki, czy te ż z a w s z e s ię sprawdza, tzn. jeśli

stępowania w świetle Bożego objaw ienia. Może

b ę d z ie m y w y ch o w y w a ć dziecko zgodnie z tym z a le c e n ie m , czy możemy być pewni, ż e nic od­ w ró ci się od Boga?"

* Chanuka, Święto Poświęcenia Świątyni. Święto Świa­ teł - święto upamiętniające oczyszczenie Świątyni Jero­ zolimskiej sprofanowanej przez. Antiocha IV Epifancsa. który w 167 przed Chr. wzniósł tam na ołtarzu całopa­ lenia tzw. ohydę spustoszenia. Oczy szczenia dokonano w 164 przed Chr. po odbiciu Jerozolimy z rąk Scleucy* dow przez Judę Machabeusza. przywódcę powstania (przyp. ttum.).

N ie . werset ten nie stanowi żelaznej gwaran­

cji. podobnie jak żadne inne przysłowie. Jak wie­ le innych stwierdzeń uniwersalnych i ogólnych zaleceń moralnych, mówi nam ono jedynie o tym. co zwykle się dzieje, nie sugerując jednak, że nigdy nie zdarzają się wyjątki od tej reguły. Zdanie to jest przykładem przysłowua. a nie

209

Księgo Przysłon

obietnicą. W ielu p o b o żn y ch ro d zicó w wychowy­ wało dzieci, a u te n ty c z n ie sta ra ją c się uw zględ­ niać ich in d y w id u aln o ść

i Boże

pow ołanie,

a mimo to dzieci te stały się n iep o słu szn e i zeszły na złą drogę.

też raczej to Księga Mądrości do pewnego stop­ nia czerpie z dzieła egipskiego, jak twierdził A dolf Erman w swojej książce wydanej w roku 1924. czy m oże oba utwory odw ołują się do tre­ ści pochodzących z jakiegoś trzeciego, nieznane­

Istnieje je d n a k o g ó ln a zasad a, k tó ra w yzna­

go źródła sem ickiego, jak uważał W .O.E. Ocster-

cza sta n d ard p o stę p o w a n ia d la w iększości. Z asa­

ley*. nie da się odpow iedzieć w o parciu o dostęp­

da ta zach ęca ro d z ic ó w d o szczeg ó lnej i w yjątko­

ne dane. D zieło egipskie składało się z około

wej troski w realizacji o g ro m n e g o zad an ia wy­

30 „rozdziałów " lub pow iedzeń. Biorąc pod uwa­

chowania, tak aby w d alszy m życiu dzieci sam e

gę. że hebrajski tekst Księgi Przysłów nie jest

mogły iść d ro g ą, k tó rej n au czy ły się w m ło­

ułożony według takiego schem atu, tru d n o unik­

dości.

nąć pytania z Prz 22.20: „Czyż nie dla ciebie napisałem trzydzieści (przysłów |. zawierających rady pełne roztropności" (Biblia P oznańska)?

24,11-12 Kogo m am y ratow ać?

O dw ołując się do tego schem atu i na gruncie czy­ sto hipotetycznym i w ew nętrznym , niektórzy do­

Tekst ten p o zo staw ał w d u żej m ierze niezauw a­

konali podziału tych wersetów na 25 powie­

żony. d o p ó k i nie zyskał ro zg ło su w całym kraju

dzeń.

jako slogan użyty w ra m a c h k a m p a n ii5 blokow a­

M ogłoby się wydawać, że tekst ten ostrzega

nia dostęp u d o klinik ab o rcy jn y ch. W zw iązku

przed zaniedbaniem i ogólnym brakiem troski

z tym trzeb a p o staw ić n astę p u ją c e pytanie: czy

o tych naszych bliźnich, którym grozi niebezpie­

tekst ten stanow i p o d sta w ę d o staw iania aktyw ­

czeństw o. Ponieważ owo konkretne niebezpie­

nego o p o ru w o b ec ludzi czy n iący ch zło?

czeństw o nic jest w tym przypadku określone,

Tc dw a w ersety n a leżą d o części Księgi Przy­

m usim y się dom yślać, że ostrzeżenie odnosi się

słów (P rz 22,17 - 2 4 ,2 2 ), k tó ra p o d w ielom a

d o wszelkich wypadków, w których bliźni jest

względami p rz y p o m in a egipski tek st m ądrościo-

w niebezpieczeństw ie.

wy znany ja k o N au k i A m e n e m o p e \ N a pytanie,

Wyszczególnione są tu dwa konkretne wy­ magania: ratowanie osoby, która znajduje się w więzieniu i oczekuje na wyrok śmierci oraz ra­ towanie osoby idącej na stracenie. Tym samym zakłada się. że osoby, którym grozi niebez­ pieczeństwo są niewinne i zostały skazane nie­

czy owa eg ip sk a księga o p ie ra się na K siędze M ą­ drości. jak do w o d ził R o b e rt O liver K evin', czy

Założona w roku 1986 organizacja chrześcijańska Operation Rescue zajm uje się walką z aborcją na lercnie U SA . Zasłynęła akcjam i blokow ania wejść do k lin ik aborcyjnych, ponosząc konsekwencje w postaci kar aresztu i grzywny za naruszenie terenu prywatnego (przyp. tłum.). 6 Faraon, władca starożytnego Egiptu z X X I dynastii z czasów

Trzeciego

O kresu

Przejściowego.

słusznie. Niektórzy interpretują słowo śm ierć i zatra­ cenie (Biblia Poznańska) jako metafory wyraża­ jące ucisk, jaki cierpią ubodzy. Jednak w tekście brak jest jakichkolwiek podstaw do takiej m eta­ forycznej interpretacji.

Pano­

wał praw dopodobnie w latach 9 94 -9 85 przed C h r. lub 993-984 przed C h r. (przyp. ilum .). Robert O liver K evin. The Wisdom o f Amen-em-apt and

Its Possible Dependence upon the Book o f Proverbs. J o u rn a l o f the Society lo r O rien tal Research" 14 (1930). s. 115-157.

’ W.O.E. Oestcriey. The Teaching o f Antcn-em-Ope and the Old Testament. „Zeitschrift für alitestamcnthche Wissenschaft" 45 (1927). s. 9-24.

Według Prz 24.12 twierdzenie, że ktoś nie

29,18 J a k ie w izje?

wiedział o całej sprawie ani o jej konsekw en­ cjach. nie zwalnia go z odpow iedzialności za nic-

P rzez w iele lat przy sło w ie to było m ylnie inter­

sienie pomocy. C o więcej, werset ten podkreśla

pretow ane. p r a w d o p o d o b n ie z p o w odu przekła­

religijny charakter wezwania do działania w Prz

du „G d zie nie m a w izji, n a ró d idzie na zatrace­

24.11. Wymówki i udaw ana niew iedza nie zm ylą

n ie ”"’. Z teg o z d a n ia m o ż n a w y ciąg n ąć wniosek,

spojrzenia, jakie kieruje ku nam Bóg. Z pew noś­

że m ąd re g ru p y p o w in n y m ie ć 5-cio, 10-cio lub

cią umie On odrożnić dobro od zla i wie, co m o­

25-letni p lan n a p rz y sz ło ś ć , je ś li n ie ch cą prze­

gliśmy zrobić, a czego nie. W ym aw ianie się. że to

stać istnieć ja k o o rg a n iz a c ja . D la te g o też wielu

nie była nasza sprawa, choć byliśmy św iadkam i

ludzi tak w łaśn ie o d c z y ty w a ło s e n s tego zdania.

zła. nie spotka się ze zrozum ieniem ze strony Sę­

Je d n a k słow o w izja n ie o d n o s i się do umie­

dziego wszechświata. Bóg zważy nasze serca -

ję tn o śc i fo rm u ło w a n ia p rz y sz ły c h planów i ce­

nie jak egipski bóg m ądrości. T liot, który rzeko­

lów. W tym w y p ad k u je s t o n o sy n o n im em słowa

mo na jednej szalce wagi um ieszczał serce

pro ro ck ieg o . W y raża o n o to . c o czyni prorok.

człowieka, a na drugiej piórko prawdy po to. by

D lateg o też o z n a c z a w izję p ro ro c k ą , objawienie,

sprawdzić, czy serca Egipcjan są szczere czy fał­

któ re p rzy ch o d zi ja k o sło w o B oże.

szywe - ale za pom ocą spraw iedliw ości sw ojego

Izrael p rzeży w ał o k resy , k ied y p rorocy mil­

boskiego charakteru i dzięki św iadectw u Jego

czeli.

wszystko widzących oczu.

„w ow ym czasie rz a d k o o d zy w ał się P an. a widze­

K iedy

S am u el

był

m ały m

chłopcem ,

Fragm ent ten istotnie jest w ezw aniem do

nia nie były c z ę ste " (1 Sm 3,1). Z a w szystkie cza­

zaangażowania w sytuacjach, w których m ogliby­

sy. gdy Izrael o d rz u c a ł sło w o P a ń sk ie . Bóg zsyłał

śmy wymawiać się od działania. To, czy uzasad­

na ziem ię głód: n ie g łó d p o k a rm u i wody. ale

nia on wszelkie akcje „ratunkow e” jest pytaniem ,

głód je sz c z e b a rd ziej d o k u c z liw y : g łód Słowa B o

które wykracza poza tem at niniejszej dyskusji.

żego (A m 8,12; por. ta k ż e 2 K rn 15,3; Ps 74,9).

Z pewnością na jego podstawie nie należy wycią­

P oza w izją, d ru g im sło w e m , k tó re bywało

gać wniosku, że wierzący powinni stać się człon­

m ylnie in te rp re to w a n e je s t sło w o ulegać zatrace­

kami straży obywatelskiej, którzy sam i biorą się

niu. N ie o z n a c z a o n o u p a d k u k o śc io łó w z powo­

za wymierzanie prawa lub podejm ują walkę

du b rak u ak ty w n o ści k o m ite tó w ds. planow ania

z państwem, uważając je za zle. Jednak czasam i

(co m oże być p raw d ą z p rzy czy n niezależnych

zdarzają się sytuacje, gdy trzeba zająć stanow i­

od tego, o czym m ów i te k s t). N ie c h o d z i również

sko i dokładać wszelkich słusznych starań, aby

o z a tra c e n ie

ratować człowieka, którego pozbaw iono biblijnej

um rą w g rzech u , jeśli k to ś n ie d o trz e do nich

sprawiedliwości.

szybko ze Słow em B ożym (c o ró w n ież m oże być

n ie o c h rz c z o n y c h

p o g an , którzy

praw dą, ale z inn y ch p o w o d ó w ). Słowo tłu m a c z o n e ja k o „ulegać zatraceniu

25,21-22 W ęgle rozpalone?'

m a b ard zo ciekaw y z ak res sem an ty czn y . Ozna­ cza o n o „odrzucić w szelkie o g ra n ic z e n ia ". Wy­

Zobacz komentarz do Rz 12,20.

raz ten kryje w ięc w so b ie o strz e ż e n ie o tym, że tam . gdzie Słowo B oże nie d o c h o d z i ju ż do głosu

Za Biblią Poznańską. Biblia Tysiąclecia tłum aczy jako: j a r ognia" (przyp. tłum.).

10 W angielskim przekładzie B ib lii K ró la Jakuba użyte jest słowo „vision", które m oże ozn a cza ć zarówno „wizję". jak i „w idzenie” (przyp. tłum .).

211

Księga Przysłów

i nie stanow i k o m e n ta rz a na tem at aktualnej su-

cia wina i piwa; królów zachęca do unikania

tuacji. sk u tk i są stra s z n e . S p o łeczeń stw o wymy­

trunków, aby nic utracili zdolności wydawania

ka się sp o d k o n tro li, o d rz u c a ją c w szelkie zasady

sprawiedliwych wyroków, gdy ubodzy doznają

przyzw oitości i id ąc za sw oim i najniższym i in­

ucisku; picie jest natomiast dopuszczalne w przy­

stynktam i.

padku skazańców i zgorzkniałych na duchu, po­

N ajlepszym o b ra z e m teg o procesu jest epi­ zod o p isan y w W j 3 2 ,2 5 . C h o ć M ojżesz opuścił

nieważ nie ciąży na nich laka odpowiedzialność jak na władcy.

obóz zaled w ie n a 4 0 d n i. aby otrzym ać prawo

A zatem przysłowie zaczyna się od ostrzeże­

Boże na G ó rz e S ynaj, lud zaczął się bać, że ich

nia, że wino i piwo mogą wpłynąć na uczciwość

przyw ódca ju ż n ie w ró ci. P ozb aw ieni słowa pro­

króla. Gdyby król popadł w uzależnienie od alko­

roctw a. lu d zie p rz e sta li się trzy m ać w ryzach.

holu, aby w nim szukać ucieczki przed trudami

O drzucili w szelkie o g ra n ic z e n ia i zaczęli tańczyć

swego urzędu i ciężarem obowiązków, dalby tym

wokół now o o d la n e g o zło teg o cielca. Jedli i pili

samym dowód tchórzostwa oraz braku siły cha­

oraz odd aw ali się ro z p u śc ie , najw yraźniej przy­

rakteru do podjęcia zadań, które przed nim stoją

pom inając so b ie to, c o w idzieli w Egipcie.

(Prz 31,4-5). Pijący władca utraciłby w ten spo­

G d y nie głosi się Słowa Bożego, mówi tekst,

sób swoją witalność: straciłby jasnosć umysłu,

ludzie ulegają zep su ciu , ro b ią się w yuzdani, a ich

stałby się nieprzewidywalny, nieodpowiedzialny

życie staje się n ieu p o rząd k o w an e. Z atem użyty tu

i niekonsekwentny.

wyraz o zn acz a „ro zlu źn iać się”, „ulegać rozpusz­ czeniu" (p o r. tak że K pł 13,45 o raz Lb 5,18). Z d ru g iej stro n y , d a lsz a część przysłowia

Z drugiej strony, dobrze jest. gdy król daje wino i piwo tym, którzy potrzebują wytchnienia od nieznośnego ciężaru, który ich przytłacza. Na

brzm i: „szczęśliw y, k to P raw a przestrzega". Tak

podstawie tekstu trudno stwierdzić, czy chodzi

więc z je d n e j stro n y , gdy g ło s p ro ro k a m ilknie,

tylko o przestępców skazanych na śmierć czy ra­

ludzie z n ajd u ją się w sy tu acji nie do pozazdrosz­

czej o większą grupę ludzi obciążonych cierpie­

czenia. p o n iew aż u leg ają ro zp u szczen iu i nic już

niem.

ich nie o g ra n ic z a ; z d ru g iej, praw dziw e szczęście

To praw da, że tuż przed egzekucją skazańcy

m ożna z n a le ź ć , tylko p o siad ając Słowo Boże

otrzymywali napój alkoholowy. Być może właś­

i idąc p o słu szn ie za Je g o gło sem .

nie kierując się tym przysłowiem niew iasty jero­ zolimskie przygotowały gąbkę nasączoną winem, gdy Jezus wisiał na krzyżu, jednak On odmówił, najwyraźniej chcąc zachować pełną świadomość

31,6-7 D ać im piw a?

bólu. który znosił, oddając swoje życie ( Mk 15,23; U n iek tó ry ch słow a te w yw ołują wielkie zdziwie­

por. także Talmud; Sanhedryn 43a).

nie i tru d n o je s t im p o g o d zić je z pozostałym i

Ci wszyscy, którzy uważnie czytali Pismo

naukam i zaw arty m i w P iśm ie Świętym . Problem

Święte, wiedzą, że Biblia zaleca raczej umiarko­

polega na o k reślen iu , kim są ci. którzy „giną"

wanie niż całkowitą abstynencję. Wielu wierzą­

(Biblia P o z n a ń sk a ) i owi „zgorzkniali", i dlacze­

cych opowiada się za całkowitą abstynencją tylko

go p o trzeb u ją się nap ić, aby uśm ierzyć swój ból

dlatego, że wiele osób nie potrafi kontrolować

i zap o m n ieć o swej niedoli? Z d an ie to je s t co naj­

swego picia; ten radykalizm jest wyrazem sprze­

m niej zagadkow e.

ciwu wobec licznych aktów przemocy, wypad­

Jeśli m am y w yjaśnić te wersety, trzeba je rozpatryw ać w szerszym

kontekście. W tym

ków i zgonów- wynikających z działania pod wpływem alkoholu. Nadużywanie alkoholu sta­

przypadku kon tek st o bejm uje przynajm niej Prz

nowi jeden z głównych problemów moralnych

31,4-7. Tekst p o d aje ró żn e zalecenia na tem at pi­

naszych czasów i nic tylko Stowarzyszenie Ma­

Sian Testament

212

tek przeciwko Jeżdzie po Pijanemu powinno pro­

lub gnębiących ich problem ach; natom iast gdyby

testować w obliczu rzezi, jaka dokonuje się cały

w ten sam sposób chciał postępow ać król, grozi­ łoby mu niebezpieczeństw o, że zapom ni o pra­

czas na naszych drogach. Istnieje też jednak druga strona medalu od­

wie i zacznie oszukiw ać tych. którzy potrzebują

nosząca się do tych, których stać na umiarkowa­

jego pomocy. W tym p rzypadku bardziej chodzi

nie w spożywaniu napojów alkoholowych: wino

o problem pijanych królów niż o zalecenia dla

potrafi rozweselić serce ludzkie (Ps

zwykłych obywateli.

104,15)

i podnieść ducha ponad smutek i biedę. Aby jed­

Poza tym . trzeb a pam iętać, że jako przeci­

nak fragment Prz 51.6-7 nie był traktowany jako

wieństwo d o sytuacji króla o p isan e jest położe­

wyraz zdecydowanej aprobaty dla spożywania

nie więźniów, którzy być m oże czekają na karę

alkoholu przez ludzi biednych i nieszczęśliwych,

śmierci i potrzebują czegoś, co złagodzi ich

należy pamiętać, że przysłowie zawiera ocenę

strach w ostatn ich chw ilach przed egzekucją, sta­

względną, a nie absolutną. Zwykli ludzie ntogą

nowiącą karę za p o p ełn io n e przestępstw a.

pić od czasu do czasu, aby zapom nieć o biedzie

Zobacz równie: kom entarz do I Tm 5,23.

K s ię g a K oh eleta

1,1 Czy przem aw iający w księdze „nauczyciel” ' to S alom on?

Znany XlX-wieczny hebraísta konserwatyw­ ny. Franz Delitzsch, zasłynął jako autor często cytowanej wypowiedzi na ten temat: „Gdyby

Czy na podstaw ie inform acji o tym, że tytułowy

Księga Koheleta pochodziła z czasów Salomona,

Kohelet jest „synem D aw ida" i „królem w Jeru­

wtedy trzeba by uznać, że język hebrajski nie po­

zalem" m ożna zakładać, iż chodzi o Salomona?

siada historii”’. Jednak Fredericks przeprowa­

Czy m oże raczej istnieje gatunek literacki do­

dził wnikliwą analizę wszystkich argumentów

puszczający tego rodzaju przypisywanie autor­

lingwistycznych przemawiających za później­

stwa, którego jed n ak nie należy traktować do­

szym datowaniem powstania księgi i uznał je za

słownie? Postać przem aw iająca w księdze nazywa sie­

nieprzekonujące4. Inne podejście do kwestii póź­ niejszego powstania księgi polega na próbie uka-

bie qóhelej, tzn. „nauczycielem " lub „kaznodzie­ ją"', który to wyraz jest imiesłowem rodzaju żeń­ skiego utw orzonym od rdzenia czasownikowego oznaczającego „grom adzić się". Niestety dalsze ustalenia budzą ju ż kontrowersje.

Imię Kohelet to nie imię własne, lecz oznaczenie funk­ cji lub urzędu mędrca „przemawiającego na zebraniu". W języku greckim odpowiada temu określeniu nazwa l-kklesiaste.i, którą otrzymała księga w Septuagincie 1Wulgacie (przyp. tłum.). Według B ib lii Warszawskiej (przyp. tłum.).

1 Franz Delitzsch. Commentary on Song oj Songs and Ecclesiastes (1872: Grand Rapids. Mich.: Łcrdinans. 1950), s. 190. Wcześniej podobny rodzaj argumentacji został wysunięty prz.cz katolickiego bibłistę Mitchella Dahooda w: Canaanile-Phoenic/an Influence in QoheItth, „Biblica" J3 (1952). s. 20J-202 oraz przez Gleasona L. Archera Jr. w: The Linguistic Evidencefor the Date of Ecclesiastes. Journal o f the Evangelical Theological Society" 12 ( 1969), s. 171. ' D.C. Fredericks. Qoheleth V Language Re-evaluating Its Nature and Date. A N ET S 3 (Lewiston. N.Y.: Edwin Mellon. 1988).

Sitin Testament

zania podobieństw pomiędzy zawartymi w niej

214

ści, które pasują jedynie do życia i doświadcze­

pojęciami, a myślą hellenistyczną. Oznaczałoby

nia Salom ona: (1) jego niezrów nana mądrość

to. że księga pochodzi z okresu greckiego, jednak

(K oh 1.16 porównaj z I Kri 3.12); (2) jego wyjąt­

i ta hipoteza nie jest pozbawiona problemów. Te

kowe bogactwo (K oh 2,4-10 porównaj z 1 Kri 7,1.

tak zwane podobieństwa równie łatwo m ożna

8): (3) ogrom ne zastępy niewolników (Koh 2,7-8

znalezć w odniesieniu do tekstów' i form litera­

porównaj z I Kri 9,17-21): (4 ) „nie m a na ziemi

ckich sięgających znacznie starszych czasów niż

człowieka sprawiedliwego" (K oh 7.20 porównaj

późny okres grecki.

z I Kri 8.46); (5 ) „(...) kobiety [prawej] w tej licz­

Tak więc nadal musimy ustalić, czy tekst ten

bie nie znalazłem " (K oh 7,28 porównaj z 1 Kri

mógł wyjść spod ręki Salomona. Bibliści prote­

11,1-8) oraz (6) jego słuchanie, badanie i układa­

stanccy, tacy jak Moses Stuart, Hengstenberg,

nie przysłów' (K oh 12.9 porów naj z 1 Kri 5,12 ).

Delitzsch. Young oraz Kidner kwestionowali

Wszystko to m ocno przem aw ia za tym. by uznać,

tezę. że autorem księgi jest Salomon. Jednak

że to Salom on jest owym „nauczycielem ".

znaczna część ich argumentacji opierała się na założeniu, że zarówno forma użytego języka, jak i zastosowane pojęcia noszą cechy charaktery­

2,24-26 Je ść i pić, i zażyw ać szczęścia?

styczne dla okresu późniejszego. Skoro jednak założenie to zostało obalone, przynajmniej od

Autorowi Księgi K ohelela zbyt często czyniono

czasu analiz)' Fredericksa z roku 1988. warto

przesadne zarzuty niem al o wszystko. Na przy­

jeszcze raz rozważyć hipotezę o Salomonie jako

kład. w zw iązku z om aw ianym fragm entem , dość

autorze księgi.

często oskarżano go o epikureizm - filozofię sta­

Jedynym bezpośrednim synem Dawida będą­

nowiącą zachętę do jed zen ia, picia i zażywania

cym również królem Izraela w Jerozolimie był

szczęścia, w przekonaniu, że żyje się tylko raz

Salomon. Jako argument przeciwko jego autor­

i trzeba umrzeć!

stwu przytacza się wypowiedziane przez króla

Jednak zarzut ten jest niesłuszny z kilku po­

słowa z Koh 1.12: J a (...) byłem królem nad Izra­

wodów. Po pierw sze, tekst nie został przetłuma­

elem w Jeruzalem". Jednak Salomon wcale nie

czony popraw nie. Po drugie, tak a interpretacja

mówi. że przestał już być królem, ale że „[przez

nie uwzględnia faktu, że śm ierć nie jest natural­

ten cały czas] był" królem, ponieważ czasownik

nym następstw em jed zen ia i picia. Tekst podkre­

hebrajski oznacza czynność rozpoczętą w prze­

śla bowiem, że nawet tak przyziem nie doświad­

szłości i trwającą aż do chwili obecnej. Kolejnym

czenia jak jedzenie i picie są darem łaskawości

problematycznym wersetem jest Koh 1.16, gdzie

Boga.

autor stawia się ponad „wszystkich, co władali

Zacznijm y jednak od kwestii tłumaczenia.

przede mną nad Jeruzalem". Ponieważ Dawid

W przekładzie dosłow nym tekst brzm i następu­

był jedynym hebrajskim władcą panującym w' Je­

jąco: „Nie m a dobra [w rodzonego] w człowieku,

rozolimie przed Salomonem, niełatwo jest uznać

aby mógł pić. jeść i czerp ać zadow olenie ze swej

te słowa za pochodzące z ust Salomona. Całkiem

pracy. Nawet to. jak się przekonałem , pochodzi

możliwe, że mowa tu o rodzie królów kananej-

z ręki [lub «mocy»] Boga". Ta wersja unika wyra­

skich rządzących w Jerozolimie przed Salomo­

żenia „[nie ma] nic lepszego". C hoć taka forma

nem, takich jak Melchizedek (Rdz 14,18) i A d o nisedek (Joz 10,1).

porównawcza faktycznie istnieje w dość podob­

Jednak najbardziej przekonujących wskazó­ wek potwierdzających, że to Salomon jest owym „nauczycielem" dostarczają szczegóły okoliczno

nym wyrażeniu w Koh 3,12 oraz 8,15, w tym kon­ tekście się nie pojawia. Egzegeci zgodnie zakładają, że słowo ozna­ czające lepszy zostało w tym przypadku zagubio­

215

K.uęga Kohelela

ne, jednak brak dow odów na poparcie lej tezy. Poza tym. au to r nie mówi, że nie istnieją inne

gło pozytywnej wymowy powtarzających się jak refren słów tej księgi.

możliwości dla człow ieka poza spokojnym czer­

Tym. którzy podobają się Bogu. udzieli On

paniem zadow olenia z chwili obecnej. Taka po­

trzech darów: mądrości, wiedzy i radości. Nato­

stawa byłaby rzeczyw iście przejawem hedoniz-

miast grzesznika, który będzie się ciągle starał

mu i m aterializm u, praktycznie wykluczającym

przerobić Boży świat na swoją modłę, czeka „po­

wszelką myśl o Bogu.

goń za wiatrem". Wyrażenie to odnosi się do

Słowa nauczyciela nie są głosem rozpaczy

frustracji rodzącej się, gdy grzesznik pracuje

- „Nie pozostaje nam nic innego niż czysto fi­

dzień i noc, aby wszystko utrzymać tylko po to,

zyczne zapychanie się jedzeniem

by w końcu okazało się. że i tak musi oddać to

i szukanie

w życiu jak najw iększej ilości do zn ań ”. Zam iast

temu. który jest miły Bogu.

tego, K ohelet chce nam uśw iadom ić, że wartości

Gdyby tylko grzesznik zechciał poznać Boga

wszelkiego d o b ra, jakiego m ożna doświadczyć,

i postępować zgodnie z Jego wolą. on też zyskał­

nie należy sprow adzać jedynie do wymiaru czy­

by zdolność odnajdywania radości w całym

sto ludzkiego. M usim y zrozum ieć, że jeśli z cze­

swym życiu, podobnie jak odnalazł ją człowiek

gokolwiek w życiu m am y czerpać zadowolenie

bogobojny.

i przyjem ność, naw et z tak podstawowych i przy­ ziemnych spraw jak jed zen ie i picie, musimy mieć św iadom ość, że w szystko to pochodzi od Boga. Ź ródło przyjem ności, radości i dobra nie

3,19-21 Los człowieka podobny do losu zwierząt?

znajduje się w człow ieku, jak chciałby nam wmó­ Jeśli w Piśmie Świętym są trudne fragmenty, to

wić hum anizm czy idealizm . W tej kwestii w erset Koh 2,25 jest jeszcze

z pewnością ten należy do najtrudniejszych! Nie

bardziej bezkom prom isow y. Kto będzie w stanie

dość. że śmierć wprowadza niesprawiedliwą rów­

odczuwać jakąkolw iek satysfakcję, jeśli najpierw

ność pośród ludzi, zarówno starych, jak i mło­

nie odnajdzie Boga. który jest prawdziwym źród­

dych, zarówno wśród dobrych, jak i złych; co

łem wszelkiej radości, zadow olenia i przyjemno­

gorsza, zdanie to rzuca ponury cień. który wyda­

ści? Tekst zapew nia nas, że „bez Niego" takie

je się pozbawiać nas wszelkiej nadziei także i po śmierci - w sumie stanowi ono prawdziwie

zadowolenie jest darem ne. W arunek szczęścia jest wyraźnie przedsta­

wstrząsające stwierdzenie! Czy to prawda, że lu­

wiony w Koh 2,26: najw ażniejszą rzeczą jest być

dzie i zwierzęta mają takie same perspektywy na

człowiekiem

miłym

Bogu.

Przeciwieństwem

człowieka miłego Bogu jest ten, który ciągle żyje

życie po śmierci? Czy to tylko kwestia „losu"? Oto pytania, jakie rodzi to zdanie.

w grzechu. To sam o przeciwstawienie znajduje

Po pierwsze, wyraz los jest nadinterpretacją

się w Koh 7,26 oraz 8,12-13. Innym sposobem

dokonaną w trakcie przekładu. Słowo użyte

opisania tego, który ciągle wybiera grzech jest

w oryginale oznacza jedynie „wydarzenie". Nie

nazwanie go „człowiekiem, który nie boi się

ma tu odniesienia do trafu, szczęścia czy pecha.

Boga”. Takie wezwanie do bycia człowiekiem mi­ łym Bogu będące w arunkiem osiągnięcia rado­ ści. przyjem ności i zadowolenia, nie jest. jak

Chodzi jedynie o to. że wszystkie istoty śmiertel­ Tekst stwierdza, że „wszystko idzie na jedno miejsce". Jednak miejscem, o którym tu mowa

twierdzą niektórzy, aż nazbyt optymistycznym akcentem w tak pesymistycznej księdze. Prawda jest jednak taka. że zbyt wielu ludzi nie dostrze­

nie jest zapomnienie czy nicość; jest nim grób. Zarówno ludzie, jak i zwierzęta powstali z pro­ chu i dlatego muszą się w proch obrócić. W tym

ne czeka jedno wydarzenie, a mianowicie śmierć.

sensie, tak jak umierają zwierzęta, tak też umie­

nych fragm entach podobnych do omawianego

rają ludzie. Śmierć zabiera każdego, bez względu

wersetu, po w yrażeniu tym w ystępuje dopełnie­

na to kim lub czym jest!

nie bliższe. Z danie to je st zatem wypowiedzią

Jednak rzeczą najbardziej niepokojącą, jeśli

retoryczną, która ma nam uśw iadom ić, że Bóg

chodzi o tych. którzy bronią tego beznadziejne­

zna różnicę pom iędzy ludźm i a zwierzętami i że

go poglądu na temat śmierci w Starym Testa­

dusza lub n atura duchow a człow ieka jest nie­

mencie, jest sposób, w jaki tłumaczą oni niektó­

śm iertelna (stąd „idzie w górę" do Boga), pod­

re teksty, aby uzasadnić swój punkt widzenia.

czas gdy siła życiowa zw ierząt nie jest nieśmier­

W sposób najbardziej jednoznaczny, jaki daje

telna (dlatego „zstępuje w d ó ł” do grobu, gdy

język hebrajski. Koh 3,21 stwierdza, że „siła ży­

ciało rozpada się w pył).

ciowa synów ludzkich idzie w górę. a sita życiowa

O statni w erset tego fragm entu zawiera po­

zwierząt zstępuje w dól, do ziemi". Czasowniki

w tórzenie tego sam ego pytania retorycznego:

iść « górę oraz iść «• dól to formy imiesłowu czyn­

któż mu pozwoli w idzieć, co stanie się po­

nego opatrzone znakiem przedimka. Nie trzeba

tem ?" O dpow iedź ja sn o w ynika z kontekstu,

dodawać, że w języku hebrajskim istnieje możli­

choć nie zostaje o n a od razu ujęta w słowa: to

wość pomylenia znaku oznaczającego przedimek

Bóg jest tym , który d o k o n a ostatecznej oceny

ze zdaniem pytającym.

całego życia. L udzie nie pow inni żyć. tak jakby

Poza tym, czyż Salomon nie stwierdza

nie mieli się spotkać z Bogiem w wieczności

wcześniej w tym samym fragmencie, że niespra­

i jakby ich życie o g ran iczało się d o śmiertelnego

wiedliwi sędziowie staną przed żyjącym Bogiem

ciała, które obróci się w p roch podo b n ie jak ciało

w dniu Sądu Ostatecznego (Koh 3,17)? Jak mo­

zwierząt. Życie w ykracza poza grób. Grabarz,

głoby do tego dojść, gdyby ich życie miało się

który przychodzi, by pogrzebać zwłoki nie może

zakończyć z chwilą śmierci? Poza tym. Salomon

stwierdzić, że są one w szystkim , co pozostało

wyraźnie ostrzega też. że na sądzie Bożym każdy

z życia tego człow ieka, poniew aż jego duch już

ziemski czyn zostanie oświetlony światłem spra­

odszedł do Boga, jeśli byl o sobą, która żyła zgod­

wiedliwości (Koh 12.7.14). Gdyby jednak kresem

nie z wolą Bożą.

ludzkiego życia była śmierć, któż by się przejmo­ wał takimi próżnymi groźbami o późniejszym

Dlatego według m nie tłum aczenie Koh 3,19-21 pow inno wyglądać następująco:

sądzie? Mysi o tym, że ludzie mogą żyć i faktycznie

Kres bowiem synów ludzkich jest ten sam.

żyją po śmierci, znana jest już od czasów Heno-

co kres zw ierząt; kres ich jest jeden: jaka

cha. Człowiek ów\ jak opisuje Rdz 5,24, wszedł

śm ierć jednego, taka śm ierć drugiego i od­

do wieczności z ciałem! Również patriarcha

dech życia ten sam . W niczym więc człowiek

Hiob wiedział, że człowiek ponownie ożyje po

nie przewyższa zw ierząt [pod względem

śmierci, tak samo jak drzewo, które zostało ścię­ te (Hi 14,7.14).

lego jednego w ydarzenia śm ierci). Wszyst­

Nie należy też przeceniać znaczenia stów

W szystko pow stało z prochu i wszystko do

„Któż pozna", tak jakby chodziło o pytanie, na

prochu znów wraca. K tóż pozna ducha czło­

które nie ma odpowiedzi. W dziewięciu miej­

wieka? Idzie on w górę [do Boga), a siła ży­

scach, w których wyrażenie to występuje w Piś­

ciowa zwierząt zstępuje w dól, do ziemi.

mie Świętym, tylko trzy faktycznie pełnią funkcję pytania (Est 4,14; Koh 2,19; 6,12). W dwóch in­

ko idzie na jed n o m iejsce, a więc do grobu.

Zobacz również kom entarz do Ps 49,13-21.

217

Księga Koheltta

7,16-18 Nie bądź przesadnie sprawiedliwy i nie uważaj się za zbyt m ądrego?

pełnymi głupcem - po cóż miałbyś umierać przedwcześnie? To, że taka interpretacja jest słuszna, potwierdza

Zbyt wielu traktow ało przytoczone tu zalecenie

zgodność z treścią kolejnego wersetu 7,18. Dobrze

jako zloty środek. Tak jakby Salom on powiedział:

jest, pisze Salomon, gdy ludzie trzymają się „jedne­

„Nic bądź zbyt św ięty i nie bądź zupełnym kry­

go" (a mianowicie prawdziwej mądrości, która po­

minalistą: grzesz z um iarkow aniem !"

chodzi z bojażni Bożej, a nie tej, która jest skutkiem

Jednak taka interp retacja tych słów jest nie

przechwałek), a nie „drugiego" (to znaczy szaleń­

do obrony. K ohelct, a więc Nauczyciel, jak sam

stwa głupców). Ostatecznie tylko człowiek żyjący

nazywa siebie autor, nie ostrzega nas przed by­

bogobojnie uniknie tych skrajności. To właśnie

ciem chodzącym ideałem ani przed zbyt poważ­

chroni ludzi należących do Boga od popadania

nym traktow aniem religii i wiary. Przedmiotem jego troski jest całkiem inny rodzaj niebezpie­ czeństwa. Nie chodzi o to, jak człowiek jest po­ strzegany przez innych, ale o to. jak sam siebie postrzega. Istnieje niebezpieczeństw o oszukiwa­ nia siebie poprzez m nogość uczynków pseudopobożnych, będących w istocie niczym innym jak ostentacyjnym popisyw aniem się. Istotną wskazów kę odn o śnie do tego frag­ mentu jest drugi czasow nik Koh 7,16 być mąd­ rym. H ebrajską form ę tego wyrazu należy prze­ tłumaczyć jak o stro n ę zw rotną: uważać się za obdarzonego m ądrością. W tym sensie, słowo to wyraża tę sam ą myśl co znany werset z Księgi Przysłów 3,7: „N ie bądź m ądrym we własnych oczach (...)". A zatem problem nie polega na by­ ciu zbyt sprawiedliwym czy zbyt mądrym: cho­ dzi raczej o niebezpieczeństw o oszukiwania sa­

w absurd. Ani szaleństwo, ani zadufanie nie są w stanie dobrze pokierować sercem ani zaspokoić jego najgłębszej potrzeby. Prawdziwą mądrość moż­ na odnaleźć jedynie na drodze bojażni Pańskiej. Jednak nikt nigdy nie będzie mógł stanąć przed świętym i sprawiedliwym Bogiem, kierując się tak zw'aną zasadą złotego środka, która pró­ buje zrównoważyć przeciwieństwa w umiarkowa­ nych dawkach. Tego rodzaju ludzkie wyobraże­ nia na temat Bożych oczekiwań są daremne i nie przynoszą żadnych duchowych korzyści. Nie można twierdzić, że postępowało się moralnie, próbując osiągnąć średni poziom, raz postępując przyzwoicie, a innym razem podle. Nauczyciel nie zachęca więc do czegoś nie­ moralnego: wprost przeciwnie: występuje jako wróg fałszywej sprawiedliwości i demaskator po­ zorów mądrości.

mego siebie i posiadanie zbyt wygórowanego m niem ania o sobie, a więc o brak pokory. Kiedy ludzie stają się zbyt święci, zbyt sprawiedliwi i zbyt m ądrzy we własnych oczach, wtedy uważa­ ją się za lepszych od innych. Ponieważ Koh 7,17 jest kontynuacją myśli zawartej w wersecie 16 i wyrażonej w tej samej formie, całość m ożna by przetłum aczyć następu­ jąco: Nie m nóż swej sprawiedliwości i nie udawaj m ędrca (we własnych oczach) - dlaczego miałbyś sobie sam zgotować zgubę? Nie po­ mnażaj swej niegodziwości i nie bądź |zu­

12,13-14 Czego uczy Kohelet? Wielu współczesnych czytelników Księgi Koheleta nie może uwierzyć, że księga ta pierwotnie kończyła się tak silnym akcentem etycznym i te­ ologicznym. Dlatego zgodnie z konwencją panu­ jącą wśród wielu współczesnych badaczy, ostat­ nie wersety uznaje się za późniejszy dodatek, którego celem było zapewnienie włączenia księgi do kanonu Pisma Świętego. Czy to możliwe, żeby księga, której autorem mógł być sam Salomon, zawierała tak wzniosłą

218

S ta n Testament

teologię, iż w swym końcowym w niosku stw ier­

ne n a ziem i, z o s ta n ie w te d y n ap raw io n e przez

dza ona. żc bojazn Boża jest głównym zadaniem

Boga.

ind/: oraz że posłuszeństwo Bogu jest najlepszą

Taka in te rp re ta c ja d w ó ch o sta tn ic h wersetów

drogą? Czy autor faktycznie uważał, iż pew nego

pasuje do p o zo stałej części ep ilo g u (K o h 12,8-14),

dnia każda osoba zda sprawę z całego swego ży­

A utor kończy księgę, p o w ta rz a ją c w ątek, zapowie­

cia przed Bogiem, przed którym nie da się nicze­

dziany na p o c z ą tk u (K o h

go ukryć? Po pierwsze, m usim y zauw ażyć, że

m arn o ściam i, p o w iad a

1.2): „M arność nad

K ohelet, m arność nad

rękopisy nie dają podstaw, by sądzić, że to rzeko­

m arn o ściam i - w szystko m a r n o ś ć ”. Innym i słowy,

me pobożne zakończenie zostało dod an e przez

jakże pró żn e jest życie p o z b a w io n e wiedzy o tym,

jakiegoś późniejszego redaktora, którem u zale­

co stanow i klucz d o je g o sensu.

żało. aby Księga K ohcleta została w łączona do

Je d n ak a u to r nic p o p rz e sta je n a tym stwier­

kanonu. Wszelkie dostępne rękopisy zaw ierają

dzeniu; p rzed staw ia ro zw iązan ie. Szybko dodaje

obecne zakończenie, tak więc przypuszczenie,

pew ne w yjaśnienia, u sp raw ied liw iające śmiałe wy­

że jest ono jedynie dodatkiem , nie jest niczym

pow iedzi zaw arte w K oh

innym jak tylko przypuszczeniem .

dzięki objaw ieniu, stal się „ m ę d rcem ", dlatego też

Z drugiej strony, ten krótki tekst m oże sta ­ nowić jeden z kluczy do zrozum ienia całej księgi, ponieważ wygląda jak swego rodzaju p o d su m o ­

12,9-10. Twierdzi, że

„wpajał w iedzę ludow i", czy n ią c to z troską i roz­ wagą. które skłaniały je g o słu c h aczy d o uwagi. K ohelet posługiw ał się sło w a m i „pięknymi" lub takim i „k tó re p rz y c ią g a ją ” (B ib lia Poznań­

wanie. Ostrzeżenie o tym, że wszystko, co człow iek

ska). Jego n a u k a nie była p rzy p ad k o w y m stru­

czyni na ziemi, stanie się jaw ne w d niu Sądu

m ieniem negacji, n ih iliz m u i filozofii w rodzaju

O statecznego nie ma w zbudzać lęku, ale skła­

„jedz. pij i ciesz się ż y c ie m ”. Z a m ia st lego starał

niać do świętej powściągliwości. Jeśli Bóg będzie

się „rzetelnie n a p is a ć słow a p ra w d y ”. K ażdy czy­

sądził wszystkie ludzkie czyny, m ożna założyć,

telnik tej księgi, k tó ry nie tra k tu je tych twierdzeń

że ludzie, którzy mają być sądzeni, m ogą zostać

pow ażnie, nie słu c h a w y s ta rc z a ją c o cierpliwie

wskrzeszeni, lub przynajm niej stawić się osobi­

tego. co o n a niów i. S łow a całej księgi są tak po­

ście i w pełni św iadom ie przed obliczem żyjące­

żyteczne, że m o ż n a je p o ró w n a ć d o ościeni po­

go Boga, aby usłyszeć Jego werdykt. To prow adzi

b udzających d o w łaściw eg o d z ia ła n ia lub do

do przekonania, że śm ierć nie jest ostatecznym

gw oździ, k tó ry m i m o ż n a p rzy b ić n a m io t (Koh

końcem, jaki czeka autora Księgi K oheleta -

12,11). Te nau k i nie w ypływ ają z ludzkiego do­

choć do takiego pesym istycznego w niosku do­

św iad czen ia ani nie m ają c h a ra k te ru autobiogra­

chodziło wielu jej czytelników'.

ficznego; p o c h o d z ą o n e o d „ P a ste rz a jedynego".

Bóg tak bardzo nienawidzi niespraw iedliw o­

C h o d z i tu oczyw iście o P a ste rz a Izraela (Ps

ści na świecie. że ustanowił sposoby natychm ia­

80.2), P asterza, o k tó ry m m ów i P s 23,1. Myśli

stowego napraw iania zła poprzez ludzkie sądy.

zaw arte w K siędze K o h e le ta nie są w ięc przeja­

Jednak ostateczny trium f sprawiedliwości na­

wem cynizm u, sc ep ty cy zm u czy m ąd ro ści świa­

stąpi dopiero w przyszłości, kiedy Najwyższy

towej. ale p o c h o d z ą od P aste rza.

Sędzia, sam Bóg, nadejdzie, by napraw ić wszel­

K sięga kończy się z a tem w spaniałym wnio­

kie zło. Księga Koheleta kilkakrotnie podejm u­

skiem . iż pow inniśm y się b a ć żyjącego Boga

je ów wątek potrzeby Sądu O statecznego ( Koh

i zw ażać na Jego Słow o. N ie je s t to wcale jakieś

3,17; 9,1; 11.9), powracając do niego rów nież

legalistyczne zalecenie, ale d ro g a ku szczęściu.

w zakończeniu (Koh 12.14). Jak widać. N auczy­

P oznając Boga, zaczynam y ro zu m ieć sam ych sie­

ciel m ocno wierzy w sąd po śm ierci i spodziew a

bie, poniew aż w iara otw iera n as na bogactwo

się, że wszystko, cokolwiek nie zostało napraw io­

Bożych skarbów , ludzkości i św iata.

219

Księga Kitheleia P oniew aż Bóg je s t isto tą żywą, a ludzie

dzie są istotam i, na których ciąży odpowiedzial­

żyją w iecznie, k ażd y c zy n . naw et ten najskrytszy,

ność i pewnego dnia każdy osobiście stanie

w dniu S ądu O s ta te c z n e g o sta n ie się jaw ny przed

przed Bogiem, aby zdać sprawę z uczynków do­

Bogiem, k tó ry z n a n a s tak d o b rze. A postoł Pa­

konanych w ciele.

weł w ypow iada p o d o b n ą m yśl w 2 K or 5,10. Lu­

P

ie śń n a d

8,6-7 M iłość jest potężna jak śm ierć?

P

ie ś n ia m i

N ie w szyscy b a d a c z e są zg o d n i co do tego. kto je s t ow ym o b lu b ie ń c e m . W ięk szo ść współ­

Dla wielu ludzi Pieśń nad Pieśniam i od daw na

czesnych egzegetów u w aża , że je s t to natchniony

stanowi zam kniętą księgę z uwagi na w iążące się

au to r Pieśni n a d P ie śn ia m i, czyli S alo m o n . Oso­

z nią trudności interpretacyjne. Jeśli księga la

biście uw ażam je d n a k , że istn ie ją bardziej prze­

zawdera naukę na tem at tego, czym jest praw dzi­

konujące dow ody na o b e c n o ś ć trzeciej postaci,

wa m iiość m ałżeńska z Bożej perspektywy,

której m ło d a d ziew cz y n a p rz y rz e k ła m iłość kilka

a wszystko na to wskazuje, dlaczego jej główną

m iesięcy w cześniej. W m ię d z y c z a sie , w padła ona

postacią jest Salom on? Przecież m ało kto gotów

w oko S alo m o n o w i, k tó ry z a c z ą ł zabiegać o jej

byłby uznać Salom ona za w zór m onogam iczne-

względy, aby d o łą c z y ć j ą d o ro sn ą c e g o grona

go małżonka!

sw oich n ało żn ic. J e d n a k S z u la m itk a odmówiła,

Poza tym. gdzie szukać klucza do zrozum ie­

p o m im o usilnych n a leg ań ze stro n y innych ko­

nia tej księgi? Czy istnieje jakieś m iejsce, gdzie

biet należących d o d w o ru k ró la. Ich zdaniem

to opowiadanie, sztuka, dram at czy poem at

m ogłaby „osiągnąć su k c es", gdyby tylko uległa

(czymkolwiek ona jest) osiąga swój punkt kulm i­

królew skim zalo to m .

nacyjny. który stanowi dla czytelnika jak ąś wska­ zówkę co do właściwej interpretacji?

Je d n a k d ziew ica nie m o g ła z a p o m n ie ć mło­ dego p asterza , k tó rem u d a ła sw oje słow o i które­

Moim zdaniem, odpowiedź na to pytanie m oż­

go darzyła w ielką m iło ścią. To w łaśn ie do niego

na znaleźć właśnie w Pnp 8,6-7. Wszystkie występu­

kieruje te strofy. 1 w łaśnie d zięk i m iłości, jaka

jące tu hebrajskie przyrostki zaimkowe są niewątpli­

łączyła tych dw oje. S a lo m o n n au czy ł się. z po­

wie rodzaju męskiego; to oznacza, że osobą mówią­

m ocą D u ch a B ożego, czym je s t praw dziw a mi­

cą jest oblubienica. Szulamitka. Zwraca się ona

łość m ałżeńska. O n, k tó ry tak b a rd z o kochał

do oblubieńca, mężczyzny, którego wychwalała

i tak wiele stracił, stał się te ra z ad resa te m Bożej

w pieśniach i którego darzy uczuciem.

nauki na lem at m iłości, seksu i m ałżeństw a.

Piesri nad Pieśniami

221 Te dwa w ersety sta n o w ią zakończenie księgi

sycona" (Biblia Poznańska) w swoim pragnieniu

i wyrażają jej cel. Z w rac ając się d o oblubieńca,

bycia z ukochaną osobą. Ze względu na zaanga­

którego sp o tk ała kiedyś p o d ja b ło n ią i który po

żowanie. do jakiego jest zdolna, miłość jest tak

raz pierw szy o b u d ził w niej m iłość, oblubienica

głęboka i tak nieprzejednana jak Szeol.

prosi go, aby zaw iesił j ą ja k p ieczęć na swym ser­

Po trzecie, ta miłość płonie żarem ognia,

cu i jak sygnet na sw oim ram ien iu , na znak. że

który pochodzi od samego Boga. W języku he­

jest jego żo n ą n a zaw sze. Ó w sygnet nosiło się

brajskim słowo „żar" posiada przyrostek yah.

albo na ram ien iu (R d z 41.42: E st 3,12: J r 22,24)

który należy rozumieć jako skróconą formę imie­

albo na rzem y k u p rzew ieszonym

nia Boga. Jahwe (z tego powodu w Biblii Tysiąc­

wokół szyi

(Rdz 38.18). P ieczęć była znakiem w łasności

lecia i w Biblii Warszawskiej po tym słowie wy­

i władzy. Typow a izraelsk a p ieczęć im ienna była

stępuje słowo „Pański" łub „Pana"). A zatem

wykonana z k am ien ia, c z ę s to z przew ierconym

owa m iłość nie bierze się tylko z cielesnego popę­

otworem , i n o sz o n a na szyi lub na palcu jak o

du: pochodzi ona od sam ego Boga! To On jest

pierścień. W Izraelu z n a le z io n o kilka takich syg­

prawdziwym źródłem miłości małżeńskiej. Pło­

netów z w ypisanym i sło w am i: „żo n a tego a tego"

m ienie m iłości w sercu m ężczyzny lub kobiety

A zatem S zu lam itk a prosi o w yłączny zw iązek -

zapala Bóg. który ich stworzył. W ram ach mał­

chce zo stać p rzez n ieg o w y b ran a i stać się jeg o

żeństw a. żar miłości pochodzi od Boga.

żoną na zaw sze. M iłość, k tó rą o p isu je o b lu b ien ica ch arak te­

Po czw arte, miłości tej nie zdołają zatopić żadne deszcze ani nawet rzeki. Salom on musiał

ryzuje się p ięcio m a ce c h a m i. Po pierw sze, jest

zrezygnować z zalotów do Szulam itki. ponieważ

tak silna ja k śm ierć. Je j p o tęg a je s t tak n iezło m ­

żadne obietnice prestiżu, klejnotów, bogactw ani

na i n ie o d p a rta ja k sa m a śm ierć. N ie m o żn a się

rozrywek nie były w stanie zgasić miłości, którą

jej oprzeć an i się je j w y p rzeć, d lateg o porów nać

czuła do pasterza ze swych rodzinnych stron.

ją m ożna je d y n ie d o śm ierci - czyż kom ukolw iek udało się o p rz e ć tak iej m ocy?

Na koniec, w artość takiej miłości przekra­ cza każdą cenę. jaką ktos mógłby za nią zapłacić.

Po d ru g ie, jej zad ro ść je s t niep rzejed n an a

Tak objawia się zwycięska strona m iłości, która

jak Szeol (g ró b ). W P iśm ie Św iętym słow o za­

pochodzi od Boga: nie da się jej kupić ani sprze­

zdrość p o sia d a se n s zaró w n o pozytyw ny, jak

dać. Słowa te nic są bynajm niej potępieniem

i negatywny. U żyte w se n sie pozytyw nym , w od­

zwyczaju płacenia „okupu za pannę m łodą".

niesieniu d o Boga ( W j 20.5: 34,14: Pwt 5,9). sło­

Tego rodzaju transakcji nigdy nie traktow ano

wo to o zn acz a n ie p o d z ie ln e o d d an ie, g o rącą m i­

jako opłaty „za m iłość", ani też jako środka słu­

łość. któ ra nie zn o si k o n k u re n tó w i w zam ian

żącego zdobyciu m iłości. C hodzi natom iast o to,

dom aga się całkow itej w yłączności. W tym sen­

żc prawdziwa m iłość do m ężczyzny lub kobiety,

sie słowo to w y stęp u je w P ieśni nad P ieśniam i,

której udziela Bóg, jest bezcenna.

w yrażając m iło ść, k tó ra je s t zazd ro sn a ze wzglę­

Tekst ten stanow i zatem pochw ałę miłości

du na kogoś a nic o kogoś. U czucie to jest więc

cielesnej w ram ach m ałżeństw a ze względu na jej

przejawem au te n ty c z n e j m iło ści i o p iekuńczej

siłę. nieprzejednaną i niedającą się ugasić naturę

troski. M iłość je s t „ n ie p rz e je d n a n a ” lub „niena­

oraz jej źródło, którym jest sam Bóg.

K s ię g a I z a j a s z a

1,11-15 Czy Bóg pragnie ofiar?

R zeczą isto tn ą j e s t z w ró c e n ie uw agi na oko­ liczn o ści. wr ja k ic h w y g ło sz o n e z o s ta ło owo pro­

Zobacz komentarz do Ps

51,18-19.21.

roctw o, aby m ó c je n a le ż y c ie zro zu m ieć. Cala sytuacja z a cz y n a się o d teg o , że A ch az . król Judy. nie ch c e p rzy łączy ć się d o R e sin a, króla Aramu

6,1.5 Czy Izajasz, ujrzał Boga?

(S yrii) w D a m a s z k u o r a z P ek a c h a , króla 10 pół­ nocnych p lem io n Izra ela, p a n u ją c e g o w Samarii,

Zobacz komentarz do Wj 33,18-23.

by w ziąć udział w w y p raw ie p rzeciw k o Asyryjczykom . k tó rzy p o d b ili w ięk szą c z ę ść Bliskiego W schodu. Z p o w odu n ie c h ę c i A c h a z a do udziału

6,9-10 Czy Bóg jest spraw cą zła?

w w ojnie. P ęk ach i R esin w y ru sz a ją przeciwko Je ro zo lim ie z z a m ia re m o b a le n ia dynastii Dawi­

Zobacz komentarz do Wj 9.12: Iz 45,7; Lm 3,3839; Mk 4,11-12; 2 Kor 3,14.

dow ej i u m iesz czen ia n a tro n ie syna Tabecla (Iz 7,6); T abeel je s t p ra w d o p o d o b n ie przekręco­ ną fo rm ą im ienia p ie rw o tn ie o z n a c z a ją c e g o „Bóg jest d o b ry ", z m ie n io n ą n a „ [D o b ry ] do nicze­

7,14

P anna pocznie?

go!” )Aby u sp o k o ić A ch az a. że nic takiego się nie

Dlaczego wielu ludzi twierdzi, że słowo „dziewi­ ca" w Iz 7,14 należy tłum aczyć jako „m łoda dziewczyna" albo „panna"? Czy takie tłum acze­ nie nic byłoby w praktyce podw ażeniem w ym o­ wy tego słowa jako proroctw a na tem at cudow ­ nych narodzin Jezusa?

stanie. Bóg w ysyła p ro ro k a Izajasza, aby towarzy­ szył królow i p o d c z a s in sp ek cji zasobów wody dla Jerozolim y, p o d c z a s której A ch az najwyraź­ niej zam ierza obliczyć, ja k d ługo będzie mógł staw iać o p ó r nadciągającym z p ó łn o cy wichrzy­ cielom . Izajasz o trzy m ał od Boga polecenie, ab)

223

Księga Izajasza

za c h ę c ić A ch aza d o p ro śb y o ja k iś „znak” (tzn.

im rodzaju)' dziewica" - ta. którą wybrał Bóg

cud) dla siebie, k tó ry b ęd zie stanow ił Bożą obiet­

W związku z tym rodzi się też pytanie, na czym

nicę. że P ęk ach i R esin nie postaw ią na swoim.

miałaby polegać cudowność („znaku") „urodze­

Bóg kieruje d o A c h a z a n a s tę p u ją c e słowa: „Jeże­

nia dziecka" przez „młodą kobietę"?

li nie uw ierzycie, nie o sto ic ie się" (Iz 7,9).

Tym niemniej wiadomość ta musiała miec

A chaz o d m aw ia, tłu m a c z ą c się. że przecież

jakieś znaczenie dla Achaza i ówczesnych miesz­

Pism o (p ra w d o p o d o b n ie c h o d zi o Pwt 6,16) nie

kańców Jerozolimy, a nie być jedynie zapowie­

pozwala w y staw iać P a n a n a pró b ę. Jed n ak Iza­

dzią wydarzenia, które miało nastąpić dopiero

jasz w yjaśnia, że w tym p rzy p ad k u nie ma mowy

7 wieków później! Jakie znaczenie mogła mieć ta

o w ystaw ianiu B oga n a p ró b ę, poniew aż to On

wiadom ość dla Achaza i jego pokolenia, jeśli

sam zach ę ca d o p ro śb y o znak. W ydaje się jed ­

chodziło wyłącznie o cos. co miało się wy darzyć

nak. że A ch az w m ięd zy czasie wysłał tajną wia­

dopiero za 700 lat? Proroctwo to musiało więc

dom ość d o kró la A sy rii, p ró b u jąc przekupstw em

mieć i bliskie, i odległe wypełnienie, czyli odno­

skłonić go d o a ta k u n a je d n e g o lub obu nadcią­

sić się zarówno do niedalekiej, jak i odległej

gających w ładców , aby w ten sp o só b zm usić ich

przyszłości. Zam iast syna Tabeela, mającego

do w ycofania się sp o d stolicy.

przejąć tron Dawida, przez którego Bóg zapo­

P o m im o o p o ró w A c h a z a w obec Bożej pro­

wiedział przyjście Mesjasza, to Achazowi naro­

pozycji, Izajasz zap o w ia d a „znak" od P ana dla

dził się syn Ezechiasz. Całkiem możliwe, że pro­

całego ro d u D aw id a. Iz 7,14 zaczyna się od słowa

rok wskazywał na „pannę" stojącą w pobliżu,

dlatego, co w sk azu je, że to . c o znajduje się w cześ­

która w owym czasie nie była jeszcze mężatką

niej. stanow i p rzy czy n ę tego. co następuje. Tak

i była dziewicą (z założenia oba te stany występo­

więc słow o B oże m a w yraźny zw iązek z tym, co

wały równocześnie). Synem, który się im naro­

zostało p rzed ch w ilą o p isa n e . Izajasz mówi: „Pan

dził był więc syn Achaza, Ezechiasz.

I’“dóndy, im ię o z n a c z a ją c e , że je s t O n Panem

Jednak taka interpretacja napotyka przy­

w szystkiego] sa m d a w am [ch o d zi więc o cały

najmniej dwa problemy: ( I ) urodzenie Ezechia­

dom D aw idow y] zn ak ", (c h o ć A chaz w swej nie­

sza nie było wynikiem cudownego poczęcia,

wierze nie ch ciał o nieg o pro sić). „O to Panna

a (2) Ezechiasz, zgodnie z przyjętą chronologią,

[huulm cih] p o c z n ie i p o ro d zi Syna, i nazw ie G o

miał już wówczas 10 łat. Jeśli chodzi o pierwszą

im ieniem E m m a n u e l [tzn . «Bóg z nam i»).

kwestię, widać tu brak rozróżnienia pomiędzy

W yraz h a a lm a lt był tem atem wielu sporów.

bliskim a odległym wypełnieniem się proroctwa.

S ep tu ag inta tłu m aczy g o za p o m o cą greckiego

Rzadko kiedy „aktualne" lub „bliskie" wypełnie­

słowa parthenos, słow a, któ re o zn acz a „dziewi­

nie pasuje do większości, a co dopiero do wszyst­

cę”. Jak ie je s t je d n a k z n a c z e n ie słowa hebrajskie­

kich szczegółów i oczekiwań, jakie realizują się

go? K iedy w eźm ie się pod uw agę wszystkie frag­

w' ostatecznym wydarzeniu. Na przykład, Jan

m enty S tareg o T estam en tu , jedynym w nioskiem ,

Chrzciciel przyszedł „w duchu i mocy Eliasza"

do jak ieg o m o ż n a d o jść, je s t stw ierdzenie, że wy­

(Lk 1.17) i w tym sensie był zapowiedzianym

raz len o z n acz a „dziew icę”. Jak na razie, nikt nie

Eliaszem, który miał nadejść; jednak Eliasz miał

przedstaw ił ja s n e g o k o n tek stu, ani w języku he­

się zjawić raz jeszcze przed nastaniem wielkiego

brajskim . an i w blisko z nim spokrew nionym ję ­

i wyjątkowego dnia Pańskiego (Ml 3,23). Podob­

zyku k an an ejsk im zw anym U garit (w którym w ystępuje p o k rew n e słow o ‘glm t). gdzie słowo alma/i o d n o siło b y się d o kobiety zam ężnej. Poza

1 Ze względu na brak rodzajników w języku polskim,

tym, w ystępujący p rzed tym słowem rodzajnik

jedyna możliwością oddania sensu użytego (u rod/ajnika jest omówienie (przyp. tluni.).

określony należało b y tłum aczyć „[jedyna w .vwo-

nie. nadeszło już wiciu antychrystów, jednak są oni jedynie płotkami w porównaniu z postacią

10,5-6 A syria u k a ra n a za posłuszeństw o?

i mocą ostatecznego antychrysta ( I J 2,18). Inny przykład stanowi pięciu proroków, którzy na

Zobacz kom entarz do 2 Kri 9,6-10.

przestrzeni czterech stuleci ogłaszali w ciągu pię­ ciu różnych kryzysów, że nadchodzi właśnie „dzień Pański", jednak w żaden sposób nie do­

14,12-14 Lucyfer: sz a ta n czy król

świadczyli oni tego. jak będzie wyglądał ostatecz­

Babilonu?

ny dzień Pański. Podobnie ma się rzecz ze zda­ niem: _(...) obecnie jesteśmy dziećmi Bożymi, ale

W proroctw ie Izajasza skierow anym do króla Ba­

jeszcze się nie ujawniło, czym będziemy (...)"

bilonu następuje nagłe przejście z tego świata do

(1 J .12 - podkreślenie autora). Również w tym

sfery n adprzyrodzonej. W spom niany fragment

przypadku widać napięcie pomiędzy „teraz”

opisuje istotę pełną pychy, która nie potrafi

a .jeszcze nie". Tak więc Ezechiasz nie wypełnił

znieść żadnego ryw ala i pragnie rzucić wyzwanie

wszystkiego, co kryło się w słowach proroka,

sam em u Bogu w d ążen iu d o najwyższej pozycji,

szczególnie, że były one skierowane do całego

władzy i potęgi.

domu Dawidowego, jak sugeruje zaimek „wam”.

N iektórzy z w czesnych O jców Kościoła,

A co z kwestią chronologii? Istnieje problem

tacy jak T ertulian, w raz z G rzegorzem Wielkim

niezgodności czasowej w historii królów Judy

i scholastykam i łączyli to proroctw o Izajasza

i Izraela, który nie został wyjaśniony: chodzi

z tekstem z Ewangelii wg Ł ukasza 10,18 oraz

o dziesięcioletnie przesunięcie w wieku Ezechia­

wersetem z A pokalipsy 12,8. N a tej podstawie

sza. Moim zdaniem, ponowne zbadanie daty

fragm ent ten odnosili d o u p ad k u szatana lub Lu­

wojny syro-efrainiskiej pokaże, iż czas proroctwa

cyfera. Jednak bibliści doby reform acji odcinali

pasuje do treści zapowiedzi o rychłych narodzi­

się od takiej egzegezy, uw ażając ją za typowe wy­

nach następcy tronu Dawida, w ten sposób uka­

paczenie. Ich zdaniem ustęp ten byl opisem ludz­

zując nieprzerwane trwanie dynastii aż do naj­

kiej, a nie anielskiej pychy - ch o ć pycha ta miała

większego ze wszystkich jego potomków*.

z pewnością w ym iar m onum entalny. Która za­

Jak z tego wynika, słowo 'ahnah zostało uży­

tem interpretacja jest słuszna? C zy fragm ent ten

te celowo, ponieważ odnosiło się do panny, która

opisuje upadek i strącenie szatan a do otchła­

była dziewicą. Bóg obiecał, że narodziny te będą

ni? Czy raczej jest to jedynie opis babilońskiego

się wiązać z jakimś cudem, a zatem jeśli ta obiet­

króla?

nica nic spełniła się w ówczesnym wydarzeniu,

Kluczowym słowem jest w tym wypadku wy­

można było oczekiwać, że spełni się w' mo­

raz hélél, tłum aczony najpierw jak o tryb rozkazu­

mencie ostatecznego wypełnienia proroctwa. To

jący czasow nika oznaczającego „wyć” („Wyj.

właśnie tamto Dziecię będzie owym Emmanue-

Synu Jutrzenki, z pow odu swego upadku” lz

lem, „Bogiem z nami".

14,12). N astępnie słowo to skojarzono z czaso w ­ nikiem świecić i uzn an o za wyraz pochodny oznaczający .jaśniejący”, lub bardziej konkret­ nie - „prom ienną gw iazdę", zw iastunkę poran­ ka. Łacińskim odpow iednikiem tego wyrazu jest

Bardziej szczegółowe omówienie tego zagadnienia i fragmentu można znaleźć w artykule: W.C. Kaiser,

The Promise of Isaiah 7:14 anil the Single-Meaning Her­ meneutic. „Evangelical Journal" 6 (1988). s. 55-70.

Lucyfer. W kananejskiej m itologii ugaryckiej. bóg Attar miał związek z G w iazdą P oranną. W tzw. cy­ klu Baala, bogowie chcą posadzić na tronie Atta-

225

Księga Izajasza

ra, który jed n ak odkryw a, że nie nadaje się do tego: tron Baala okazuje się dla niego za duży.

bie w czasie i przestrzeni, są w istocie nieroze­ rwalnie ze sobą związane.

Attar byl synem ugaryckiego boga Ela i jego żony

Izajasz widział w postaci króla Babilonu

Aszery. By) on głównym bogiem panteonu po-

człowieka wypełnionego odrażającą pychą i aro­

ludniowoarabskiego, gdzie

uznawany był za

gancją. Kierując się aspiracjami przekraczający­

bóstwo astralne, zw iązane z planetą Wenus.

mi jego własną pozycję i zdolności, przypominał

W świecie ugaryckim nosił przydom ek „straszli­

wyniosłego władcę mającego zbyt wybujałe wy­

wy” lub „lew”. N iektórzy tłum aczyli powyższy

obrażenie o swoich możliwościach: szatana.

epitet jako „błysk (błyskawicy)". Tekst ugarycki

Podobnie jak w przypadku długiej dynastii

nr 49. kol. 1. opisuje, jak żądza władzy skłoniła

mesjańskiej w Starym Testamencie, gdzie każdy

go do zajęcia w olnego tro n u Baala, który otrzy­

potomek tego rodu był w jakimś sensie uosobie­

mał śm iertelny cios podczas walki z bogiem

niem Tego Jedynego, który mial w końcu na­

śmierci. M otem . Z p o m o cą swej matki Aszery,

dejść, nie będąc jednak Tym Jedynym, istniała

Allar chciał zająć puste m iejsce po Baalu, ale nie

też swoista, antymesjańska dynastia królów, wy­

był w stanie. Jego stopy nie dosięgały podnóżka

wodzących się od szatana i zmierzająca do anty­

tronu, a głowa nie w ystaw ała poza oparcie. Dla­

chrysta. Król Babilonu był jednym z wielu

tego też opuścił tron Baala, żeby „rządzić nad

w długiej linii królów przeciwstawiających się

całą ziem ią”. P odobnie jak Izajaszowy Lucyfer,

Bogu i temu wszystkiemu, co On reprezentuje.

miał aspiracje, żeby w stąpić na tron niebios, ale został poniżony.

To wyjaśniałoby hiperboliczny język, który, co prawda, w ograniczonym zakresie opisuje

Choć pom iędzy m item ugaryckim a opowia­

króla babilońskiego, jednak w ostatecznym sen­

daniem Izajasza w ystępuje wiele podobieństw,

sie odnosi się do tego. który zapoczątkował tę

nic wydaje się, aby dalsze podążanie tym tropem

długą dynastię złych i pysznych władców. W tym

przyniosło jak ieś szczególne korzyści interpreta­

sensie, wymowa tego fragmentu jest jednoznacz­

cyjne. „G óra O b ra d ” to góra Safon (przez Gre­

na, a nie wieloznaczna czy choćby nawet dwu­

ków nazywa G ó rą C asius) w północnej Syrii,

znaczna. Ponieważ części należały do całości

gdzie zbierali się bogowie. N a podstawie tekstu

i miały wspólne cechy całości, wszystkie one po­

trudno stwierdzić, który z utworów powstał jako

chodziły od tego samego pierwowzoru.

pierwszy: opow iadanie Izajasza czy mit ugary­

Podobnie jak król Babilonu chciał dorównać

cki. N orm alnie m ożna by przypuszczać, że opo­

Bogu. tak i pragnienie szatana, by jego władza

wiadanie o prawdziwym wydarzeniu powstało,

była na równi z autorytetem boskim, doprowa­

zanim twórcy mitów wykorzystali go i rozwinęli

dziło go do upadku. Wszystko to stanowi wzór

dla własnych celów. A zatem pozostaje pytanie, czy opowieść ta jest hiperbolicznym opisem króla Babilonu, czy

dla antychrysta, który w swej żądzy władzy bę­ dzie naśladowcą szatana i kolejnej ofiary naiw­ ności w dziejach, królu Babilonu.

też odnosi się do szatana? Zwykle zgodnie z za­

Podobny związek między tym, co bliskie

sadami dobrej interpretacji, jednem u fragmento­

i tym, co odlegle, występuje w 28 rozdziale Księ­

wi należy przypisać tylko jedną interpretację:

gi Ezechiela, gdzie w proroctwie przeciwko kró­ lowa Tyru użyty jest taki sam hiperboliczny język

w przeciwnym razie tekst staje się niejasny. Jednak w tym przypadku prorok posługuje się zabiegiem często wykorzystywanym w teks­ tach prorockich: łączy bliskie i odległe proro­ ctwo, nadając im wspólny sens lub znaczenie, ponieważ, oba wydarzenia, choć oddalone od sie­

(Ez 28.11-19). W podobny sposób prorok Daniel zapowiedział nadejście Antiocha Epifanesa (Dn 11.29-.15): jednak w środku opowiadania w wersecie 35 przeskakuje stulecia, łącząc p o stać Antiocha Epifanesa z antychrystem czasów

S u n Testament

226

ostatecznych, poniew aż obaj mieli ze sobą tak

nych

■ a iele wspólnego jak o członkowie linii antym esja-

an ielsk ic h (1 K ri 22.19; 2 K rn 18.18). W tym

k o n te k s ta c h je s t o k re śle n ie m

zastępów

nistycznej. W idać zatem , że ten prorocki zabieg

p rzy p ad k u , w ydaje się o d n o s ić d o upadłych anio­

ma wiele przykładów w Starym T estam encie

łów. k tó re z b u n to w a ły się w ra z z szatanem i zo­

i nie powinien wzbudzać jakichś szczególnych

stały strą c o n e d o o tc h ła n i.

wątpliwości. Zobacz również kom entarz do E z 28,11-19.

Iz 14 o p isu je k ró la B a b ilo n u zstępującego w ak cie b u n tu d o s a m e g o S zeo lu . Tu, zarówno potęgi n ieb io s, ja k i w ła d c y ziem scy zbuntowali się p rzeciw k o B ogu i z teg o p o w o d u m ają zostać

24.21-23 Czasy ostateczne

„uw ięzieni w lo c h u " (p o r. ta k ż e 2 P 2.4; Jud 6;

w Starym Testamencie?

A p 20.1-3).

Przytoczone tu proroctw o należy d o zbioru p rze­

po zb aw ien i d o s tę p u d o n ie b a , w sp o m in a także

słań określanych m ianem „M ałej A pokalipsy"

A p 12.7-17, g d zie sm o k . p e łe n złości, toczy woj­

lub „Małej Księgi Objaw ienia" (Iz 24 - 27). P ro­

nę z N iew iastą i z „ re sz tą je j p o to m s tw a ” - z tymi

O czasie, g d y s z a ta n i je g o zastęp y zostają

rok opowiada o czasie określanym jak o „ów

„co strzeg ą p rz y k a z a ń B oga i m ają świadectwo

dzień”. Ten „dzień" jest praw dopodobnie tym

Je z u s a ”.

samym co „dzień Pański", o którym tak często

W y su w an o te z ę , że w y ra ż e n ie „po wielu la­

mowa w Starym T estam encie. „Dzień P ański” to

tach " ( „ d n ia c h ”. B iblia W arsz a w sk a ) w Iz 24,22

okres, który ma zakończyć nasze obecne czasy;

o d n o si się d o teg o s a m e g o o k re su czasu, który

jest to m om ent, kiedy C hrystus przyjdzie po­

A p 20.1-7 nazy w a „ty sią cem lat". W edług Apoka­

wtórnie, by osądzić tych wszystkich, którzy nie

lipsy. p o d k o n iec o w eg o m ille n iu m sz a ta n zosta­

chcieli G o przyjąć i by uratow ać tych w szystkich,

nie uw o ln io n y ze sw ego w ięzien ia, ale tylko na

którzy w Niego uwierzyli.

krótko. To p a so w ało b y d o słó w o „ukaraniu" lub

Pod jakim i względami, jeśli w ogóle, frag­

„uw olnieniu", o k tó ry m m ów i Iz 24,22. Wyraz

ment Iz 24.21-23 zgadza się z tym. co wiemy na

ten. co p raw d a, w se n sie p o d sta w o w y m oznacza

tem at Powtórnego Przyjścia C hrystusa z innych

„n aw ied z en ie”, ale c h o d z i tu o przybycie w celu

tekstów Pisma Świętego - szczególnie z N ow ego

odbycia sądu; w ty m sa m y m z n a c z e n iu pojawia

Testam entu? C o się kryje pod słowem „więzie­

się on tak że u Je re m ia s z a ( J r 27 ,2 2 ). Tak więc

nie". w którym mają być zam knięte w ojska nie­

uw olnienie sz a ta n a je s t tylko w stę p em do jego

bieskie i władcy ziemscy? 1 dlaczego mieliby zo­

całkow itego z n is z c z e n ia (A p 20,10).

stać „ukarani" lub „uwolnieni" („naw iedzeni", Biblia Poznańska) „po wielu latach"?

W om aw ian y m fra g m e n c ie Izajasz przedsta­ wia cztery sceny są d u : ( 1 ) są d n ad ziem ią i plagi,

Opisana w tym rozdziale wizja obejm ująca

które sp a d n ą na lu d zk o ść w c z a s a c h ostatecz­

całą ziemię, zostaje tutaj rozszerzona aż na potę­

nych (c o o d p o w iad a o tw a rc iu sz ó stej pięczęci

gi niebieskie i ziemskie. Słowo, które m ożna

w A p o k alip sie św. J a n a ); ( 2 ) sąd nad miastem

przetłum aczyć jako „potęgi” („wojsko niebie­

chaosu lub przyszłym B a b ilo n em ; (3 ) ostatecz­

skie". Biblia Tysiąclecia; „górne zastępy". Biblia

ny sąd nad Je ro z o lim ą i w szystkim i, którzy po­

Poznańska) czasami odnosi się po prostu do ciał

stępow ali

niebieskich (lz 34.4; 40.26; 45,12), jednak w in-

(4 ) sąd, jaki Bóg o d b ę d z ie w „dzień" swego Po­

zdradliw ie

w o b ec

reszty

Izraela;

w tórnego P rzyjścia n ad w szystkim i potęgami nieba i ziem i, któ re w alczyły p rzeciw ko Niemu. Millenium , tysiącletnie panowanie Chrystusa zapo­ wiadane w A p 20,1-7 (przyp. tłum.).

W łaśnie ten czw arty sąd o p isan y jest w omawia­ nych tu w ersetach Iz 24.21-23.

227

K \kga Izajasza

M o c e n ie b ie s k ie i z ie m s k ie , k tó re zw odziły

oznacza alfabet, a druga to litera wow, w tym

ludzi i d o p r o w a d z a ły ich d o a p o s la z ji. zo sta n ą

przypadku oznaczająca skrót. Wersja masorecka

n a w ied zo n e w c e lu p o n ie s ie n ia k a ry w owym

dodaje jeszcze zbędną samogłoskę „a', aby cały

„dniu". Z o s t a n ą w tr ą c o n e d o lo c h u , a n astęp n ie

w yraz przypom inał jakieś hebrajskie słowo, jed­

„n a w ie d z o n e " „ p o w ie lu la ta c h " - p o upływ ie ty­

nak wśród istniejących wyrazów trudno znaleźć

siąca la t. Ich u w o ln ie n ie n ie b ę d z ie trw a ć długo,

dokładnie pasujący odpowiednik.

p o n ie w a ż p o k r ó tk ie j w a lc e w ie c z n e królestw o

T łum aczenie oryginalnych słów jako „roz­

Boga u k a ż e się w sw ej p e łn e j ch w a le . M illenium ,

kaz" i „reguła" nic bierze pod uwagę, że w tym

któ re p o p r z e d z i n a s ta n ie te g o k ró lestw a, będzie

przypadku odnoszą się one do liter alfabetu: sade

je d y n ie o k r e s e m

za sade. sade za sade. qóp za qóp. qóp za qóp,

p rz y g o to w a n ia lu d zi na jego

w s p a n ia ło ść i c h w a łę .

m niej więcej w tym samym sensie co angielskie w yrażenie watch your p's and q s (nie zapominaj o dobrych m anierach)'. Drwiny biesiadników

2 5 ,8 ; 2 6 ,1 9 Ż y c ie p o śm ie rc i w S ta ry m

m ożna by sparafrazować jako: „Całe to słowo

T e s ta m e n c ie ?

Boże jest jak gadanie -Mów proszę i dziękuję, mów proszę i dziękuję». O nic innego w nim nie

Z o b a c z k o m e n ta r z d o R d z 5,23-24: 25.8; 2 Sm

chodzi: to tylko nakaz za nakazem". Mówiąc to.

12,21-23: H i 19 ,2 3 -2 7 : O z 13,14.

chw ieją się i zataczają na boki. a potem wymio­ tują na stoły, przy których piją (Iz 28,7-8), wy­ śm iew ając słowa, którymi prorok ich zranił i nie

2 8 ,1 3 R o z k a z z a r o z k a z e m , re g u ła za

przyjm ując ich do siebie. Angielskie wyrażenie wiąże się też z powie­

r e g u łą ? '

dzeniem przypominającym o zachowaniu umia­ T łu m a c z e n ie to w y d a je się p o z b a w io n e sensu.

ru w piciu alkoholu (uważaj na „pinty" i „kwar­

C o m a n a m y śli Iz a ja sz , m ó w ią c „R o z k a z za roz­

ty"). Jednak ci prześmiewcy wykorzystali je, aby

k azem , r o z k a z z a r o z k a z e m ; re g u ła za regułą,

zaatakow ać proroka za to. że ich zdaniem, zbyt

reg u la za re g u łą ; tr o c h ę tu , tr o c h ę ta m ”?

często przypom ina im o zasadach i zakazach

W id o c z n y tu p r o b le m

w y n ik a z n ie o d p o ­

piętnujących ich grzechy.

w ie d n ie g o tłu m a c z e n ia h e b ra js k ie g o oryginału.

Skutek jest jednak taki. że to oni sami pada­

N ie u w z g lę d n ia o n o fa k tu , że ta p o z b a w io n a sen­

ją, rozbijają się. wpadają w sieci i zostają schwy-

su g a d a n in a to s p o s ó b , w ja k i p ijan i słu c h acze p rz e d r z e ź n ia ją p r z e s ła n ie p ro ro k a . W ypow iada­ ne p rz e z n ic h s ło w a są z p e w n o ś c ią niew yraźne z p o w o d u n ie tr z e ź w o ś c i i s ta n o w ią p rześm iew ­ cze n a ś la d o w n ic tw o s p o s o b u , w ja k i m ałe dzieci u czą się a lf a b e tu . W h e b ra js k im o ry g in a le o d d a ­ ne są w f o rm ie s k r ó tu , k tó re g o p ierw sza litera

4 W przeciwieństw ie do Wulguty i tłumaczeń angiel­ skich. w większości polskich przekładów werset ten brzmi: „Saw lasaw. saw lasaw; kaw lakaw. kaw lakaw; zcer szant, zcer szam ” (przyp. tłum.).

! Taka interpretacja została po raz pierwszy zapropono­ wana w roku 1753 przez Houbiganta w książce pi. BiblicalHebrew IV (1753). s. 73-74, Można tez na ten temat przeczytać w: W.W. Italio. Isaiab ż&W j and ihe Ugarilic Abecedarles, „Journal of Biblical Literaturę" 77 (1958), s. 324-338. Tłumaczenie „rozkaz" i „reguła" za­ kłada, źe saw jest celowo skróconą formą słowa mlsnah. oznaczającego „przykazanie", natomiast kaw, „linia", odnosi się do taimy mierniczej, która wraz z pionem służy do ustalania, czy budynek jest prostopadły Jed­ nak interpretacja zakładająca, że chodzi o fragment wyliczanki używanej do nauki ałfabelu znacznie lepiej pasuje do stanu upojenia, w jakim znajdowali się słucha­ cze oraz do ich nastawienia do słow proroka.

Siary Testament

228

tani. zarówno w sensie przenośnym, jak i dosłow­

niej, cokolw iek Bóg do p u szcza, m ożna bezpo-

nym. padając ofiarą najazdu asyryjskiego, który

średnio uznać za Jego dzieło, często bez uwzględ-

miał nastąpić w przyszłości.

niania tego. że b ezp o śre d n ią przyczyną jakie­ goś nieszczęścia byli d rugorzędni i grzeszni sprawcy.

45,1 Czy pogański król Cyrus wierzył

Zło. o którym m ow a w tym tekście i podob­

w Boga Izraela?

nych fragm entach (tak ich jak J r 18,11; Lm 3,38

Zobacz komentarz Jo Ezd 1,1-2.

m oralnego. Z a zło n atu raln e uw aża się wybuch

i Am 3.6) odnosi się d o zla naturalnego, a nie wulkanu, zarazę, trzęsien ie ziem i czy pożar. To Bóg musi d o p u szczać (i to jest właściwe określe­

45,7 Czy Bóg jest sprawcą zła?

nie) tego rodzaju nieszczęścia. M ożna jednak zadać pytanie, czy Bóg, który dopuszcza kata­

Twierdzenie zawarte w tym wersecie jest tak

strofy naturalne nie jest m oralnie zły?

śmiałe, że Marcjon, heretyk wszesnochrześcijań-

Takie postaw ienie spraw y to nic innego jak

ski, wykorzystał ten tekst jako dowód na to, że

pytanie o genezę zla. C hrześcijaństw o daje wy­

Bóg Starego Testamentu był kimś innym niż Bóg

raźną odpow iedź na problem istnienia zła (po­

Nowego Przymierza. Trudność tych słów spro­

nieważ tym w łaśnie je st przesianie Krzyża) oraz

wadza się więc do pytania, czy Bóg jest sprawcą

nie pozostaw ia w ątpliw ości co do kresu zla (po­

zła?

nieważ zm artw ychw stanie C h ry stu sa dowodzi, Liczne teksty zdecydowanie twierdzą, że

że Bóg jest w stan ie p o konać ostatecznego wrroga

Bog nie jest i nie może być sprawcą zła. Na przy­

i największe zło. czyli sa m ą śm ierć). Jednak py­

kład Pwl 32,4 zapewnia, że „dzieło Jego dosko­

tanie o genezę zla pozostaje problem em najtrud­

nale, bo wszystkie drogi Jego są słuszne. On Bo­

niejszym. D laczego Bóg w ogóle dopuszcza

giem wiernym, a nie zwodniczym. On sprawied­

„tego rodzaju rzeczy"?

liwy i prawy". Podobnie, autor Psalmu 5 zauwa­

Św. Augustyn n auczał, że zło nie jest sub­

ża: „Ty nie jesles Bogiem, któremu miła niepra­

stancją. Jest, w pewnym sensie, efektem ubocz­

wość (...)" (Ps 5.5). Jeśli czytamy Pismo Święte

nym naszej w olności, a szczególnie naszego grze­

w jego pełnym kontekście kanonicznym, wydaje

chu. Skutki grzechu nie dotknęły tylko samego

się, że w Bogu nie ma ani faktycznego zla, ani

człowieka. Jego niszczące oddziaływ anie odbiło

pozorów zla.

się także na całym św iecie natury. Tym niemniej,

Przytoczony fragment odnosi się do zla fi­

nie oznacza to, iż Bóg nic na to nie może pora­

zycznego. Podobnie jak Lm 3,38, zawiera on

dzić lub że jest równie zdziw iony złem natural­

porównanie między pomyślnością a niedolą. Tak

nym co my. K ażde nieszczęście m usi być podpo­

więc dobro polega na dobrobycie i szczęściu

rządkowane suw erennej woli Bożej, choć sani

fizycznym, podczas gdy zlo to cierpienia fizycz­

Bóg nic jest spraw cą zla. Próbując pogodzić te

ne. nieszczęścia, klęski i nieszczęścia natural­

dwa stw ierdzenia, zaczynam y w chodzić w sferę

ne. takie jak burze, trzęsienia ziemi i inne kata­

boskiej tajemnicy.

strofy. Choć wiele zła fizycznego często dokonuje się rękami ludzi występnych, ostatecznie to Bóg je dopuszcza. Dlatego też, zgodnie z hebrajskim sposobem mówienia, który pomija przyczyny drugorzędne w sposób nieznany myśli zachod­

Rzeczą, której m ożem y być pewni, jest fakt. że Bóg nigdy nie jest inicjatorem zla . Byłoby to sprzeczne z całą Jego n aturą i istotą, konsekwen­ tnie opisaną w Piśm ie Świętym. Zobacz również kom entarz do W j 9,12: Lm 3.38-39.

229

Księga Izajasza

45,17 Izrael zostanie zbawiony?

zasadniczo od pierwszej. W istocie, jak dowiadu­ jemy się z innych tekstów, pochodzą one od

Zobacz kom entarz do Rz 11,26.

pierwszej i są jednym Bogiem, tworząc niepo­ dzielną jedność. Duch Święty był znany poszcze­ gólnym wierzącym w Starym Testamencie, dlate­

63,10-11 D uch Święty zamieszkujący w sercach?

go też mogli się przeciwko Niemu buntować, podobnie jak czynili to wierzący w Nowym Te­ stamencie, a także i my w czasach dzisiejszych.

Jesteśmy zaskoczeni, o dnajdując w tym starote­

Zobacz komentarz do Ps 51,13-14.

stamentalnym tekście dw a wyraźne odniesienia do Ducha Świętego. Skąd tu nagle mowa o trze­ ciej osobie Trójcy Świętej, skoro, jak wynika

63,17 Bóg /.atward/.a serca Izraelitów?

z Nowego T estam entu, został O n zesłany dopie­ ro po w niebow stąpieniu Syna do Ojca?

Takie stawianie sprawy wydaje się dość ostre

Zbyt często pow tarza się tradycyjne przeko­

i bezceremonialne. Dlaczego Bóg miałby zalwar-

nanie, że D uch Święty zstępow ał na niektórych

dzać serca Izraelitów? Czy na skutek takiej za­

przywódców Starego Przym ierza jedynie tym­

twardziałości nadal ponosiliby oni w oczach

czasowo. ale nie przebywał w ludziach na stałe

Boga odpowiedzialność za swoje czyny?

aż do czasów Nowego Przym ierza. Jednak ten

Niektórzy uważali, że tekst ten jest głosem

tekst wyraźnie naucza, że ludzie w ogóle „zbun­

niewierzących, ze względu na swoją ostrą i szorst­

towali się” i „zasm ucali" D ucha Świętego. Tekst

ką wymowę. Jednak odniesienie tych słów nie

nic mówi jed y n ie o przyw ódcach: wynika z nie­

pozwala na taką interpretację, ponieważ dalej

go, że w akcie tym mieli udział wszyscy ludzie,

prorok stwierdza, że na skutek swoich słabości,

co przywodzi na myśl zaw arte w Nowym Testa­

zostali zawstydzeni i uznali swoje grzechy.

mencie ostrzeżenie: „Nie zasm ucajcie Bożego Ducha Świętego" (E f 4,30).

Dlaczego jednak ludzie obwiniają Boga? Doskonale ujął to Jan Kalwin, który napisał:

Jeszcze większe zdum ienie budzi fakt, że fragment ten wydaje się mówić o wszystkich

Istotnie, gdy wierzący traktują swoje grze­

trzech osobach Trójcy Świętej. Iz 63,9 odnosi się

chy jako skutek Bożego gniewu, nie chodzi

do Ojca, który towarzyszył Izraelitom w czasie

im o to. aby uwolnić się od winy albo się jej

ucisku w Egipcie, na pustyni i w Kanaanie. Ale

wyprzeć. Prorok posługuje się jednak często

to „Jego oblicze ich wybawiło" (Iz 63,9). Chodzi

spotykanym sposobem mówienia: w Piśmie

tu o Tego. w którym Ojciec złożył swoje imię (Wj

Świętym często mówi się. że Bog przywodzi

23.20-21). Jest to rów noznaczne ze stwierdze­

ludzi do błędu (2 Tes 2,11); „wydaje ich na

niem, że miał On tę sam ą naturę, istotę i władzę

pastwę nic niezdatnego rozumu" (Rz 1,28)

co Ojciec. N ie był to z pew nością zwykły anioł.

i „czyni zatwardziałym" (Rz 9,19). Kiedy

Musiała to być druga osoba Trójcy Świętej, Me­ sjasz.

wierzący mówią w ten sposób, nie oznacza

W spom niawszy Ojca i Syna, Izajasz mówi następnie o D uchu Świętym ( Iz 63,10-11). Tekst wyróżnia więc trzy osoby - Jahwe. Jego oblicze (według tłum aczeń angielskich „Jego obecność", czyli Jezusa, M esjasza) oraz Ducha Świętego ale nie sugerując, że dwie pozostałe różnią się

to. iż zrzucają na Boga odpowiedzialność za swoje błędy czy grzechy, tak jakby byli nie­ winni. lub że pragną się uwolnić od winy; w istocie spoglądają ku Bogu i raczej uznają, że to z własnej winy oddalili się od Niego i zostali pozbawieni Jego Ducha i dlatego właśnie popadli w zlo.

Story Testament

230

Ci którzy mówią, że Bóg prow adzi nas do błędu, pozbawiając nas swego D ucha, nie

krzyku, ni tru d u ju ż [o d tą d | nie b ędzie, bo picrw. sze rzeczy p rz e m in ę ły ".

dostrzegają prawdy; albowiem Pism o mówi.

Ja n o p isu je now y p o rz ą d e k rzeczy w nowych

że sam Bóg zatwardza i zaślepia ludzi, po­

n ieb io sa ch i n a now ej zie m i ja k o w arunki, w któ­

zwalając. aby ich zwodził szatan, który jest

rych p a n u je a b s o lu tn a d o sk o n a ło ść i gdzie nic

wykonawcą Jego gniewu. Bez tego, byliby­

istn ieją ju ż a n i g rz e c h , a n i sm u te k . Jezus wspo­

śmy naraż.cni na wściekłość szatana; skoro

m n iał. że w ow ym c z a s ie n ie b ęd zie ju ż zawiera­

jednak nie m oże on uczynić niczego, nie

nia m a łż e ń stw (Ł k 2 0 ,3 5 ). D lacze g o zatem Iza-

otrzymawszy wpierw pozw olenia od Boga,

jasz, n ajw y raźn iej o p is u ją c ten sam okres czasu,

którego panowaniu podlega, nie ma nic nie­

stw ie rd za, że istn ie je w n im śm ierć, rodzenie

stosownego w tw ierdzeniu, że Bóg jest

dzieci ( lz 6 5 ,2 3 ) o ra z „ g rz e s z n ic y ”? C o prawda,

sprawcą zaślepienia i zatw ardziałości serca,

p otęga śm ierci je s t tu p r z e d s ta w io n a jako ograni­

jak naucza Pismo w różnych m iejscach (R z

c zo n a. ale sa m fakt, że w' o g ó le je s t o n a obecna

9,18). Nie m ożna jednak pow iedzieć ani

w ydaje się k ło p o tliw ą n iek o n se k w e n c ją .

twierdzić, że Bóg jest spraw cą grzechu, po­

Jedy nym ro z w ią z a n ie m , k tó re m o żn a w-tym

nieważ zaślepienie jest Jego karą za ludzką

p rzy p ad k u

niewdzięczność6.

Iz 65.20-25 ja k o o d d z ie ln e g o a k a p itu w rozdziale

z a p ro p o n o w a ć je s t

potraktowanie

o now ych n ie b io sa c h i now ej ziem i. Wersety Zobacz również kom entarz do Wj 9.12; 2 Kor

17-19 m o ż n a s p a ra fra z o w a ć n a stę p u ją c o : „Uczy­

3.14.

nię now e n ie b io sa i n o w ą zie m ię , w których daw­ ne n ieszczęścia o d e jd ą w z a p o m n ie n ie , ale Jero­ zo lim a nie b ę d z ie z a p o m n ia n a . Jero zo lim a bę­

65,20 Śmierć w okresie nowej ziem i?

dzie całk iem w o ln a o d skazy. G rzech y mogą pójść w n ie p a m ię ć , ale lud B oży i Jerozolim a nie

Ten dziwny werset w ystępuje w jednym z dw óch staroteslam entow ych

fragm entów

z o s ta n ą z a p o m n ia n i" .

mówiących

W tak im ujęciu , Je ro z o lim a o p isa n a w wer­

o »nowych niebiosach i nowej ziemi" - lz 65,17-25

se ta c h lz 65.17-19 n a le ż y d o n ow ego Jeruzalem

(drugim jest Iz 66,22-24). Z apew ne ten w łaśnie

stan o w iąceg o c z ę ść

fragment mieli na myśli zarów no A postoł P iotr

ziem i. N a to m ia s t J e ro z o lim a u k a z a n a w werse­

(2 P 3.13). jak i Jan (Ap 21.1). ponieważ ich słowa

tach lz 65,20-25 to m ia sto istn ie ją c e w tysiąc­

są wyraźnym zapożyczeniem tego wyrażenia.

letnim kró lestw ie C h ry s tu s a . T aka interpretacja

no w y ch

n ieb io s i nowej

Problem pojawia się. gdy fragm ent Iz

uw zględ nia p raw id ło w o ść, z g o d n ie z którą auto­

65.20-25 czytamy w świetle tego, co o nowych

rzy biblijni c z ę s to u k ład ali tre śc i w sp o só b tema­

niebiosach i nowej ziemi mówi A pokalipsa św.

tyczny, a nie w p o rz ą d k u ch ro n o lo g iczn y m .

Jana. U Izajasza śm ierć jest możliwa, tym czasem

W rzeczy w isto ści w ieczn e j, gdy nastaną

w Ap 21,4 Jan stwierdza, że w tej nowej rzeczy­

now e nieb io sa i n ow a ziem ia, n ie b ęd zie grzechu,

wistości śmierć już nie istnieje. A postoł zapew ­

sm utku ani śm ierci. N a to m ia s t w trakcie ziem­

nia nas, że Bóg „otrze z ich oczu w szelką Izę.

skiego p an o w an ia C h ry stu s a , n a krótko przed

a śmierci już odtąd nie będzie. Ani żałoby, ni

n adejściem

rzeczy w isto ści w ieczn e j, niektóre

uciążliw ości d aw n eg o życia p o z o sta n ą , choć w form ie o g ran iczo n ej. Ś m ierć będzie zjawi­ ' Jan Kalwin, Calvin's Commentaries, t. 3. Isaiah (G rand

skiem lak odległym , że k to u m rz e w w ieku 100

Rapids. Mich.: Associated Publishers and Authors Inc.. n.d.), s. 843-844.

lat, będzie

u ch o d ził

za

m łodego.

F ra g m e n t

Iz 65.20-25 zab u rza sp o d z iew an y porząd ek chro-

Księga Izajasza

231 nologiczny całeg o ro z d z ia łu i sta n o w i w trącenie

czają już niektórych znaków i mocy. jakie ..jesz-

związane z Je ro z o lim ą d o b y m ilenijnej.

cze nie" ujawniły się w pełni w związku z ocz.eki-

W K ościele w czesn o ch rześcijańskim prawie powszechnie u zn aw a n o A p 20.1-6 za opis czasu

wanym objawieniem się Chrystusa w historii w czasie Jego Powtórnego Przyjścia,

wynoszącego w p rzy b liżen iu tysiąc lat, którego

W lz 65.25 prorok powtarza słowa z lz 11.6-9.

początek i k o n iec m iało w yznaczać dw ukrotne

O pis przyszłego wieku także i w tym przypadku

wydarzenie z m artw y ch w sta n ia (pierw sze to zmar-

kończy się opisem pokoju w świccie natury,

twychwstanie spraw iedliw ych w C hrytusie. a dru-

W nowym wieku długość życia ludzkiego powró-

gie - zm artw y ch w sta n ie w szystkich um arłych)

ci do miary okresu patriarchalnego, śmierć bę-

i pod koniec k tó reg o m iał zo stać uw olniony sza-

dzie należeć do rzadkości i w końcu zniknie,

tan. aby po raz o sta tn i przeciw staw ić się Bogu,

a wrogość między ludźmi a dzikimi zwierzętami

zanim zo stan ie p o k o n an y n a zaw sze. A zatem to

ustąpi m iejsca pokojowemu współistnieniu,

właśnie d o tego o k resu należałoby odnieść dziwny zbiór faktów w y m ienionych w Iz 65,20-25. P oniew aż o k re s ty siąc le tn ie g o królestw a jest

Niektórzy mogą wysunąć zarzut, że przecież prorok nie byłby w stanie tak wyraźnie rozróżnić pomiędzy obydwoma okresami przyszłego wie-

częścią rzeczy w isto ści w iecznej, której zapo-

ku. Przyznaję, że z jego punktu widzenia mogło

wiedź stan o w i „ten w ie k ” m o ż n a by uznać za

nie być różnicy pomiędzy tymi dwoma okresami,

ró w n o znaczn y z „w iekiem przy szły m ”. W No-

W związku ze skrótem perspektywy czasowej,

wym T e sta m e n c ie o b a te w y rażen ia pojaw iają się

tak typowej dla proroctwa, wydaje się to całkiem

30 razy. „Ten w iek" o d n o si się d o aktualnego

możliwe. Jednak przedstawione tu rozwiąza-

okresu h isto ry c z n e g o . Je d n a k w ydarzenia takie

nie wydaje się konieczne, ponieważ śmierć nie

jak w y rzu can ie

mogła zostać usunięta i równocześnie istnieć na-

dem onów

p rzez Jezusa (Łk

11,20), a sz czeg ó ln ie z m artw y ch w sta n ie C hry-

dal. Sam ten fakt wystarcza, aby założyć, że

stusa, ju ż z ap o cz ątk o w ały „m oce przyszłego wie-

w proroctwie, którego głównym tematem było

ku" (H b r 6 .5 ) i sta ły się e lem en tem obecnej rze-

nadejście nowego wieku, pojawi! się wątek pod-

czyw istości. Tak w ięc „teraz" w ierzący dośw iad-

rzędny.

K s ię g a J e r e m i a s z a

6,20; 7,21-23 C z y Bóg pragnie ofiar?

wszystkich siedm iu uczy n io n o eunuchów'. W len sposób Je ch o n iasz stał się „jakby pozbawiony

Zobacz komentarz do I Sm 15,22; Ps 51,18-

potom stw a", poniew aż żaden z jego potomoków

19.21.

nie miał w zrosnąć w siłę ani zasiąść na tronie Dawńda. Linia Daw idow a w S alom onie nagle się ury­

20,7 Czy Bóg jest sprawcą kłamstwa?

wa. Jednak linia D aw idow a trw ała nadal poprzez jednego z braci S alom ona, N atan a (którego nie

Zobacz komentarz do 1 Kri 22.20-22.

należy mylić z prorokiem N atan em ). Z godnie z najlepszą rekonstrukcją opartą na dostępnych danych, Je ch o n iasz zaadoptował

22,24.30 Żaden z potomków Jechoniasza nie zasiądzie na tronie Dawida?

siedmiu synów N eriego. p o tom ka Dawida po­ przez N atana. Syn N eriego, Salatiel zmarł bez­ potom nie, tak więc jego b rat Pedajasz spełnił obowiązek lewiratu (Pw t 25,5-10) i tą drogą na­

Czy Jezus Mesjasz pochodzi! z rodu Jechonia­ sza? Jeśli tak. jak mógł sobie rościć prawo do tronu Dawida, wywodząc się z rodu przeklętego przez Boga?

rodził się Z orobabel. A zatem Z orobabel, pełniący rolę namiestni­ ka Judei po powrocie z niewoli bablilońskiej za czasów proroków Aggeusza i Z achariasza, był

Według 1 Krn 3.16-17 Jechoniasz miał sied­ miu potomkow. Ci jednak zostali uprowadzeni

prawnym synem Salatiela, a faktycznym synem

do Babilonu, a tam. zgodnie z danymi archeolo­ gicznymi znajdującymi się na tabliczce glinia­ nej odnalezionej przy słynnej bramie lsztar, ze

uważany za potom ka Dawida. Jak podaje 1 Krn 3.17-19 Z orobabel był synem Pedajasza. brata

Pcdajasza, a więc z dw óch powodów mógł b>c

Salatiela (Szealtiela - przyp. red.). Według 8C

Księga Jeremiasza

233

neologii Ł ukasza, Salatiel był potom kiem Neriego (Lk 3,27). D ochodzim y zatem do w niosku, że ród Je-

miał potomka, który by zasiadał na tronie Da­ wida". Czy to proroctwo się spełniło? Jak się okaza­

choniasza faktycznie wygasi i że Bóg w swej mą­

ło, gdy Jojakim zmarł w roku 597 przed Chr.,

drości zapewni! w ypełnienie obietnicy złożonej

jego syn Jechoniasz przejął władzę na zaledwie

Dawidowi p o p rzez kontynuację innej odnogi

trzy miesiące, bez oficjalnej ceremonii korona­

jego rodu, z której miał się narodzić przyszły

cyjnej. ponieważ Jerozolima była w tym czasie

Mesjasz.

oblężona przez króla Babilonu. Jechoniaszowi nie pozwolono pozostać na tronie: zamiast nie­ go. Babilończycy ustanowili królem jego stryja.

23,6 Izrael zostanie zbawiony?

Mattaniasza. który przyjął imię Sedecjasz. Tym­ czasem Jechoniasz wraz z synami został zabrany

Zobacz kom entarz do Rz 11,26.

na wygnanie, gdzie pozostał aż do śmierci (por. 2 Kri 24.6 oraz 2 Krn 36.9). Hebrajski wyraz jaśab, „zasiadać (na tro­

31,29-30 D zieci płacą za grzechy rodziców?

trwałością i stabilnością, co w przypadku krót­

Zobacz kom entarz do Pwt 24.16: Joz 7.1.10-11;

90 dni z pewnością stanowi wyraźną sprzecz­

2 Sm 21,1-9.

ność. Synowi Jojakima nie pozwolono pozostać

nie)". w odniesieniu do króla kojarzy się z pewną kiego okresu panowania o długości zaledwie

na tronie, jeśli w ogóle można powiedzieć, że na nim zasiadał: został przecież bezceremonialnie

36,30 N iespełnione proroctwo?

usunięty.

Król Jojakim sam wziął nóż i odciął zwój ze sło­

do ognia płonącego w pałacu tego zimowego

wem Pana przekazanym mu przez proroka Jere­

dnia, sam miał zostać „wyrzucony" (to samo he­

Tak więc. król, który „wrzucił” Słowo Boże

miasza. kawałek po kawałku, w m iarę jak był on

brajskie słowo), a zwłoki jego miały być „wysta­

odczytywany. K ażdy kawałek został następnie

wione na upał dnia i chłód nocy".

wrzucony do ognia. Kiedy Jerem iasz przepisy­

Zobacz również komentarz do Rozdziału 9:

wał zwój. Bóg skierował do niego kolejne proro­

„Czy proroctwa w Starym Testamencie dokład­

ctwo zapow iadające zgubę: „Jojakim nie będzie

nie się spełniają?”

L a m e n t a c je

3,38-39 Czy nieszczęścia pochodzą od Boga?

niespraw iedliw ości w ym ienionych w postaci bez­ okoliczników? Z pew nością widział! Wiedział 0 okrutnym traktow aniu jeń có w wojennych (Lm

Powyższy tekst wiąże się z problemem odpowie­

3.34), o lekcew ażeniu praw ludzkich (Lm 3,35)

dzialności Boga za zlo. W owym czasie królestwo

1 o łam aniu spraw iedliw ości w sądach (Lm

Judy slalo się świadkiem utraty wszelkich istnie­

3.36).

jących dotychczas wyraźnych dowodów, które

Los jeńców nie jest Bogu obojętny, jak mó­

potwierdzałyby, że obietnice Boże udzielone pa­

wią Ps 68,7; 69,34 oraz 107,10-16. Boże oburze­

triarchom i Dawidowi są aktualne. Jerozolim a

nie wywołuje też niespraw iedliw e traktowanie

i dom Boży. czyli świątynia, zostały zniszczone.

człowieka w sądach (W j 23,6; Pwt 16,19; 24,17;

Czyż to nic Bóg był sprawcą tych wydarzeń?

Prz 17,23; 18,5). Bóg nigdy nie toleruje takich

Trudne stwierdzenie pojawia się we fragmen­

nadużyć i przyczyny naszych nieszczęść nie

cie Lm 3,37-39. który jest jednostką stroficzną

uszły Jego uwagi (L m 3,36). Taki jest kontekst

(jakby poetyckim akapitem) w szerszym układzie

wersetów z Lm 3,37-39. Źli ludzie m ogą chwilo­

tekstu stanowiącym akrostych alfabetyczny pole­

wo trium fow ać tylko dlatego, że Bóg w swej

gający na tym. że każdy wiersz lub grupa wierszy

drości na to pozwolił, aby dokonała się Jego

ropoczyna się od kolejnej litery alfabetu.

wola. Lm 3,37 wydaje się nawiązyw ać do Ps 33,9.

Strofa poprzedzająca przytoczony tu frag­

mą­

ment. czyli Lm 3,34-36, stanowi jedno długie zdanie. Każdy z trzech kolejnych jego członów

..Bo On przem ówił, a w szystko powstało; On roz­

zaczyna się od bezokolicznika, który nawiązu­

muszą być dopuszczone przez Boga. Je d n a k bia­

je do głównego czasownika pojawiającego się w ostatnim wersecie 36. Zdanie to jest więc pyta­ niem o to, czy Bóg nie widział trzech rodzajów

da człowiekowi, instytucji czy grupie, p rze z któ­ rą przychodzi zło! C hoć Bóg czasam i pozwala, aby zło zatrium fowało, a nawet w y k o rzy stu je je

kazał, a zaczęło istnieć". W szystkie wydarzenia

235

¡Mineniacje

dla swojej chwały, fakt len nie usuwa odpowie­ dzialności ciążącej na ludziach niegodziwych za to, co czynią i za sposób, w jaki to robią. Przykładowo, Bóg posłużył się Asyrią jako

w roku 144, nie ustały kontrowersje wokół tego, czy grzech i niesprawiedliwość rodzą w Bogu gniew.

podobnie jak później wykorzystał Babilończy-

Przyczyną gniewu, według Arystotelesa, jest pragnienie pomszczenia krzywdy, jaką nam za­ dano. Dlatego gniew zawsze kojarzył się z „przy­

ków, aby skarcić Ju d ę (H a 1 - 2), jednak nie omieszkał udzielić surowej nagany obu tym naro­

pływem szaleństwa" i brakiem samokontroli. Taka definicja nie pasowała do opisu gniewu Bo­

dom za sposób, w jaki wykonały swoje zadanie. Bóg w ypow iedział przeciw ko nim serię „biada"

żego ani sprawiedliwego przeżywania gniewu

rózgą swego gniewu przeciw ko Izraelowi (Iz 10),

(por. np. koniec 2 rozdziału Księgi Habakuka).

i dlatego została przez Kościół odrzucona. Pod koniec III wieku ojciec Kościoła. Lak-

Zauważmy, że Lm 3,38 nie mówi o dobru

tancjusz, napisał dzieło, uznawane dzis za klasy­

i złu m oralnym , ale o niedoli i szczęściu. Nie

kę, pt. De Ira Dci. „O gniewie Boga". Dla Laktan-

uznaje też Boga za bezpośredniego sprawcę nie­

cjusza, emocje i namiętności nie są zlc same

doli, ale zauw aża jedynie, że nieszczęścia nie

w sobie, jeśli pozostają pod kontrolą. Ziem nato­

mogą się w ydarzyć bez Bożego przyzwolenia. Ci.

miast jest sytuacja, gdy człowiek będący świad­

którzy tw ierdzą, że to niesprawiedliwe, powinni

kiem zla. nie odczuwa wstrętu czy złości z lego

przeczytać kolejny werset 3.39: „Czem u się skar­

powodu. Umiłowanie dobra z definicji pociąga

ży człowiek żyjący? M ąż - na | karę za 1grzechy?"

za sobą nienawiść do zla. I odwrotnie: brak nie­

Jak stw ierdza a u to r L am entacji: „Nie wyczerpa­

nawiści do zla oznacza brak umiłowania dobra.

ła się litość Pana, m iłość nie zgasła" (Lm 3,22).

Dlatego właśnie stwierdzamy, że gniew Boga

Tak więc sam fakt istnienia Izraelitów był dowo­

nic jest wybuchowy, irracjonalny czy niewytłu­

dem na to, że Bogu cały czas na nich zależy.

maczalny. Jest on w istocie wyrazem niezadowo­ lenia wobec wszelkich przejawów zła i grzechu.

Jednak Bóg odczuw a gniew z powodu ludz­ kich grzechów. Na przestrzeni dziejów problem

W Bogu gniew nigdy nie stanowi siły dominują­

gniewu Bożego był tem atem ostrej dyskusji. Pró­ bowano w niej rozstrzygnąć kwestię tego, czy Bóg może odczuw ać gniew lub cierpieć.

cej czy namiętności; jest jedynie narzędziem

M arcjon, gnostyk z II wieku, twierdził, że Bóg się nie obraża i nigdy nie wpada w gniew, czyli jest istotą całkowicie apatyczną i wolną od wszelkich uczuć. C h o ć M arcjon został wyłączo­ ny z Kościoła, a jego nauki obłożono anatemą

Jego woli - narzędziem, które działa sprawnie i uważnie. Niezależnie od tego, czy Bog posługu­ je się swoim gniewem, aby nas karać czy po to. aby nas czegoś nauczyć, nigdy nie przestaje nam okazywać swego miłosierdzia (Ps 77,10). Zobacz również komentarz do 2 Kri 9.6-10; Ps 5.6; 11,5; Iz 45,7.

K s ię g a E z e c h i e l a

14,9 Czy Bóg może kłamać?

przem awia, a nie ludzie. F rag m en t ten nie jest też naw iązaniem do Ez 20,11, jak uw ażało wielu

Zobacz komentarz do I Kri 22,20-22.

egzegetów zarów no w czasach starożytnych, jak i w spółczesnych. N ie m am y tu także do czynie­ nia z aluzją do pewmych aspektów prawa Mojże­

18,1-20 Czy należy karać dzieci za grzechy ich rodziców?

jest zapow iedzią poglądu głoszonego przez Apo­

Zobacz komentarz do Pwt 24.16; Ez 21.4.

jaśnia. że prawo w sposób nieodłączny prowadzi

szowego. M ożna argum entow ać, że werset ten stoła Pawła, który w Rz 5,20; 7.13 i G a 3,19 wy­ do śm ierci. W istocie jed n ak stanow isko Pawła jest zupełnie odw rotne; to niepraw da, że Prawo,

20,25 Prawa, które nie były dobre?

będące z zasady czym ś dobrym , dla niektórych ludzi stało się złem z pow odu ich nieposłuszeń­

Jak to możliwe, aby prawo Boże mające dawać

stwa ( Rz 7,13). Poza tym w 20 rozdziale Ezechie­

życie tym. którzy go przestrzegali, zamiast tego

la widać w'yrażne pow tórzenie wypowiedzi za­

było przyczyną ich śmierci? I dlaczego Bóg miał­

wartej w Kpł 18,5: „Będziecie przestrzegać mo­

by sam przyznawać, co wydaje się sugerować

ich ustaw i m oich wyroków. Człow iek, który je

tekst, że dał Izraelowi prawa, które nie były dla

wypełnia, żyje dzięki nim. Ja jestem Pan!" Ta

niego dobre i których nie był w stanie przestrze­

sam a myśl pojawia się w Ez 20,11.13 oraz 2 1. Bóg

gać?

dał ludziom swoje prawa, aby „nimi żyli", a nie Próbując wyjaśnić te trudności, niektórzy

traktują wypowiedź zawartą w Ez 20,25-26 jako bluzniercze słowa narodu wybranego. Jednak,

po to. aby z ich powodu pom arli. Dlatego też prawa i ustawy, o których mówi Ez 20.25 nie mogą być częścią praw a Mojżeszo­

w tym przypadku widać wyraźnie, że to Bóg

wego, na przykład prawa obrzędowego, ani na­

237

Księga EzechieL

wet częścią gróźb w nim zawartych. Z pewnością

to sam Bóg pokalał ich. aby w ten sposób szybciej

przykazania Boże dotyczące obrzędowości były

przywrócić ich do stanu duchowej trzeźwości.

dobre i wiązały się z obietnicam i. Natomiast

A zatem w obu przypadkach działanie Boga zmie­

groźby nigdy nie były przez Mojżesza nazywane

rza do wstrząśnięcia sumieniami zaślepionego

„prawami" ani „wyrokam i".

ludu. Bóg utożsamia się z narzędziami swego gnie­

Ez 20,26 wyjaśnia, o jakie prawa chodzi.

wu i opatrznościowymi karami będącymi odpo­

Izrael skalał się, przejm ując kananejski zwyczaj

wiedzią na grzechy Izraela. Grzech stał się sam

składania ofiar z pierw orodnych dzieci ku czci

w sobie karą (Ps 81.13: Ez 14,9: Rz 1,24-25).

boga M olocha. M ożna tu dostrzec swoiste na­

Nie uwzględniając działania przyczyn dru­

wiązanie do przykazania z Wj 13,12: „oddasz

gorzędnych. wiążących się z winą za popełnione

wszelkie pierw ociny łona matki dla Pana i wszel­

zło. autor bezpośrednio przypisuje Bogu to.

ki pierwszy płód bydła, jaki będzie u ciebie". Jed­

co zostało przez Niego jedynie dopuszczone.

nak Izraelici wypaczyli to przykazanie, składając

W żadnym wypadku nie ma tu jednak mowy

własne dzieci w ofierze M olochowi, zamiast po­

0 tym. że to prawo Mojżeszowe było złe lub że

święcać je Panu, jak to nakazał czynić. W swej

nie dało się według niego żyć.

przew rotności Izrael przeinaczył też inne prawo Boże. zaw arte w Wj 22,28: „I oddasz Mi twego pierw orodnego syna". W ten sposób Bóg „dopuścił działanie na

21,4 Kara dla sprawiedliwych 1 dla przew rotnych?

nich oszustw a" (2 Tcs 2,11) i „dozwolił, że czcili wojsko niebieskie" (D z 7,42). W jakim ś sensie

Jak Bóg mógł tak bezwzględnie sprowadzić karę

wszystko to było przykładem zatwardziałości ser­

zarówno na występnych, jak i na sprawiedliwych,

ca, którego skutkom ulegli ci, którzy nie wyrzekli

jeśli w Ez 18.1-20 stwierdził, że każdy człowiek

się bałw ochwalstwa. To właśnie z tego powodu

będzie odpowiadał za własne grzechy? Czy nic

werset Ez 20,26 kończy się przerażającym ak­

brzmi to, jakby Bóg zmienił zdanie?

centem : „| uczyniłem to] aby obudzić w nich gro­ zę i by tak poznali, że Ja jestem Pan”. W Iz 63,17 naród pyta: „Czemuż, o Panie,

Ez 18 skupia się na odpowiedzialności czło­ wieka za jego osobistą winę. To jedna strona me­ dalu. Jednak Pismo Święte uwzględnia także

dozw alasz nam błądzić z dala od Twoich dróg.

rzeczywistość odpowiedzialności zbiorowej, tam

tak iż serce nasze staje się nieczule na bojażń

gdzie chodzi o skutki grzechów indywidualnych.

przed Tobą?" Podobnie, w rozważanym tu frag­

Przypadek Akana w Joz 7,1-26 to najlepszy przy­

mencie. au to r stw ierdza, że Bóg dał Izraelitom

kład solidarności wspólnotowej, ponieważ gdy

ustawy sprow adzające śm ierć, ponieważ widział

Akan zgrzeszył, Pismo stwierdza, że zgrzeszy!

ich w ypaczone podejście do Jego praw' i przyka­

cały Izrael. Rozumiemy, że jeden zdrajca może sprowa­

zań. Aby ukarać ich niewierność. Bóg wydał ich na działanie wpływów, które jedynie przyspieszy­

dzić poważne kłopoty na całą armię, ale zapomi­

ły widoczny ju ż proces odchodzenia od prawdy.

namy, że skutki niektórych grzechów dotykają

Izraelici niesłusznie sądzili, że przestrzegają pra­

całych grup. społeczności czy narodów. W przy­

wa Bożego. W rzeczywistości, w swoim myśleniu tak bardzo sprzeniewierzyli się prawdzie, że nie

padku Ez 21. miecz miał przeciąć zarówno wy­

portrafili ju ż odróżnić prawa Bożego od zasad panujących wśród pogan. Także w Ez 20.26. gdy Bóg mówi: „Pokalałem ich własnymi ich ofiarami", wydaje się. jakby

stępnych. jak i sprawiedliwych. Wiadomo prze­ cież, że w czasie wojny giną nie tylko ludzie źli. ale i dobrzy. To nie oznacza jednak, że każdy jest winny: śmierć jest w tym przypadku skutkiem, który dotyka wszystkich.

Sian Jtmameni

238

Głównym celem Ezechiela było poruszenie

now isko z teg o sa m e g o p o w o d u : w yw yższył się

grzeszników, którzy chełpili się swoim poczu­

p o n a d Boga. W ten s p o s ó b p o w s ta je w rażen ie, że

ciem bezpieczeństwa: nie należy jednak sądzić,

op is na p rz e m ia n o d n o s i się ra z d o k ró la Tyru

że rozróżnienie między ludźmi sprawiedliwym i

a raz d o sa m eg o s z a ta n a : tę s a m ą p ły n n o ś ć języ­

.i występnymi przestało obowiązywać. Bynaj­

ka m o żn a d o s trz e c w in n y c h f ra g m e n ta c h , gdzie

mniej. Nie zmieniało to faktu, że miecz nie zosta­

bliskie w y p ełn ien ie się p ro ro c tw ' n ie w yczerpuje

nie schowany do pochwy, póki nie spełni się

pełni z n a c z e ń z a w a rty c h w ję z y k u , k tó re o d n o ­

wszystko, co zostało zapowiedziane. To występni

szą się d o ich o s ta te c z n e g o s p e łn ie n ia n a końcu

byli winni, ale wielu innych, w tym również sp ra­

czasów .

wiedliwych. miało cierpieć z powodu grzechów popełnionych przez ludzi niegodziwych. Zobacz równie: komentarz do Joz 7,1.10-11.

C h o ć P ism o Św’ię tc n ie z a w s z e nazyw a po im ieniu p raw d ziw eg o in s p ir a to r a d z ia ła ń , jakie p o d ejm u ją n ie p rz y ja c ie le B oga, w ty m w ypadku je s t nim n iew ątp liw ie s z a ta n . T o je g o o sta te c z ­ nie p o c h ło n ie o g ień są d u B o ż eg o , w praw iając

28.11-19 Król Tyru czy szatan?

w o słu p ien ie n aro d y , k tó re g o g o z n a ły ; p o d o b n y

Czy to po prostu przykład śmiałego, przesadzo­

ogień sądu B ożego p o p r z e d z a ją c y o sta te c z n ą

nego języka metaforycznego, służącego do opisu

rozpraw ę z ich g łów nym w ła d c ą i in s p ira to re m .

los sta n ie się u d z ia łe m T y ru , g d y s p a d n ie na nich

kroła Tyru. czy może raczej alegoria? A m oże

Z obacz rów nie: k o m e n ta r z d o Iz 14.12-14.

fragment ten należy rozumieć jako bezpośrednią wypowiedź na temat szatana? Jeśli ta ostatnia opcja jest słuszna, dlaczego adresatem tego teks­

37.1-14 Kint je s t D u ch Ś w ię ty w S ta ry m

tu jest król Tyru?

T estam en cie?

Inspiracją warstwy term inologicznej i m eta­ forycznej przytoczonego tekstu jest historyczny

Z obacz ko m en ta rz d o P s 51.13-14.

upadek szatana, którego Pismo Święte wpraw­ dzie nie opisuje bezpośrednio, ale do którego wielokrotnie nawiązuje w formie aluzji, czego

38.1-2 Kim je s t G o g i co to je s t

przykładem jest lz 14. Strącenie szatana do ot­

M agog?

chłani, które prawdopodobnie nastąpiło jeszcze przed początkiem dziejów, stanowi pierwowzór

Kim je st G og? I g d zie leży kraj M ag o g ? G d zie

upadku króla Tyru. podobnie jak w przypadku

znajduje się kraj M e szek i T u b al? C z y te nazw y

króla Babilonu.

m iejsc lub o só b m ają ja k iś z w ią z e k z w y d a rz e n ia ­

Jednak zgodnie z koncepcją eschatologii prorockiej, w ramach której zarówno bliska, jak

mi. jak ie m ają się d o k o n a ć n a k o ń c u czasów ? Jeśli tak. co to za w y d a rz e n ia ?

i odległa przyszłość zlewają się w całość, tworząc

G o g jest n azw a n y k się c ie m k ra ju M eszek

jeden horyzont zdarzeń, również upadek króla

i T ubal. prow incji leżący c h w A zji M n ie jsz e j. Je d ­

Tyru jest jedynie drobną zapowiedzią upadku

nak o b sz ar geograficzny, ja k i m o g ły zajm o w a ć te

szatana na końcu czasów.

kraje odpo w iad ałb y d zisie jszy m te r e n o m części

Kroi Tyru został porównany do Złego, który

Iranu, całej T urcji i p o łu d n io w y c h k rajó w n a le ż ą ­

żyl w Bożym ogrodzie w Edenie. Jednak ten wy­

cych d o W sp ó ln o ty N ie p o d le g ły c h P a ń stw (byłe­

wyższony ponad inne istoty niebieskie anioł po­

go Z S R R ).

padł w pychę i utracił swoją pozycję w niebie.

Kim je d n a k je s t sam G o g ? P o ło ż e n ie sojusz­

Podobnie król Tyru już niedługo utraci swoje sta­

ników G o g a nie p o m a g a o k re ślić , o k o g o ch o d zi.

239

Ksi(ffu Ezechiela

Ciekawą sugestią jest h ipoteza zakładająca, że

(E z 38.10-13); (3) Gog najedzie Izrael od półno­

imię to jest kryptogram em oznaczającym Babel

cy (Ez 38,14-16); (4) Bog sprowadzi straszną

lub Babilon', poniew aż Babilon nie byl wymie­

karę na Goga (Ez 38.17-23); (5 ) zbieranie łupów

niony na liście narodów , przeciw którym skiero­

zajmie siedem lat. a grzebanie poległych z armii

wane były proroctw a w Ez 25,1 - 32,32. To dość

Goga siedem miesięcy (Ez 39.1-16); (6) Gog sta­

dziwne pom inięcie, biorąc pod uwagę fakt. że

nie się żerem dla ptaków i zwierząt w czasie

w owym czasie Babilon okupow ał królestwo

uczty (Ez 39.17-24); (7) tak zakończy' się Boży

Judy. Z jakiej racji Ezechiel miałby pomijać na­

sąd i zbawienie i nastąpi przywrócenie Izraela

ród. o którym wszyscy wówczas myśleli? Wydaje

(Ez 39.25-29).

się więc, że utożsam ienie G oga lub Magoga z Babilonem to praw d o p o dobne wyjaśnienie.

Rozdziały' Ez 38 - 39 opisują jeden z najstrasz­ niejszych konfliktów przedstawionych w proro­

Kiedy dzieją się opisane tu wydarzenia?

ctwach apokaliptycznych. Mowa w nich jest o nie­

Żadne z nich nie w ydarzyło się w historii. Wszel­

uniknionym sądzie Bożymi, który ma nadejść na

kie poglądy zakładające, że przedstaw ione w roz­

końcu czasów, kiedy to siły zła zostaną całkowicie

działach 33 - 48 w ydarzenia należy traktować

zniszczone. Dawniejsze interpretacje, zgodnie

w sensie alegorycznym lub duchowym pozosta­

z którymi miał to być obraz Związku Radzieckie­

wiają niew yjaśnioną kw estię obecności dużej ilo­

go. nigdy nie zostały potwierdzone na gruncie

ści szczegółów. A kcja tych rozdziałów rozgrywa

językowym, choć całkiem możliwe, że tekst od­

się w czasach o statecznych, gdy Bóg kończy wal­

nosi się przynajmniej do południowych terenów

kę ze złem, kładąc kres przew rotności obecnego

republik dzisiejszej W spólnoty Niepodległych

wieku, po czym n astępuje pokój, sprawiedliwość

Państw. Prawdziwa tożsamosc uczestników tego

i panow anie Bożej o b ecności, jakiej jeszcze nic

konfliktu pozostaje nieznana.

było. W tekście znajduje się kilka wypowiedzi m ó­

Historia jest ostatecznym interpretatorem proroctw', jak bowiem powiedział Jezus: J u ż te­

wiących o tym. co czeka G oga, wroga Izraela:

raz. zanim się to stanie, mówię wam. aby ście, gdy

(1) Pan poprow adzi G oga i jego sprzym ierzeń­

się stanic, uwierzyli, że JA JESTEM" (J 13.19).

ców do walki przeciw ko Izraelowi (Ez 38.1-9

Ostatecznie proroctwa pokazują, że to Chrystus

por. Ap 16,13-14:20,7-8); (2 ) G og najedzie Izrael

miał rację, a nie my czy nasze wykresy!

1 Przypuszczam, że musiałaby to być dziwna odmiana szyfru „A lB asz". gdzie, zamiast zastępowania liter leżą­ cych w danej odległości od początku alfabetu literami położonymi w takiej samej odległości od końca, do utworzenia słowa „Magog" należałoby się znowu posłu­ żyć alfabetem podzielonym na pół. jednak literze leżą­ cej w pierwszej połówce odpowiadałaby litera znajdują­ ca się bezpośrednio po prawej stronic, a literze z drugiej połówki, litera leżąca bezpośrednio po lewej, czyli m- l: g|gimel|-b; g-b. Następnie słowo trzeba odwrócić, otrzymując Bbl. tzn. Bubel. Jest to możliwe, ale bardzo dziwne.

K s ię g a D a n i e l a

1 ,1 7 -2 ,2 3 Czy astrologia jest zgodna

483 latach od w ydania dek retu zezw alającego na

z Pismem Świętym?

odbudow ę św iątyni i pow rót do Jerozolimy.

Zobacz komentarz do Mt 2.1-2.

ctwo o Jezusie.

W takim przypadku, nie m ogłoby to być proro­ Wg Biblii P oznańskiej fragm ent ten brzmi następująco:

7,9 Czy Daniel widział Boga? W iedz i zrozum : Od wyjścia nakazu, aby Zobacz komentarz do Wj 33.18-23.

przywrócić i odbudow ać Jerozolim ę, do |ukazania się] pom azańca-księcia. siedem tygodni. Po upływie sześćdziesięciu dwóch

9,24-27 Proroctwo na temat Chrystusa?

tygodni zostaną znów odbudow ane plac i rów, ale w czasach ucisku. Po upływie

Czy proroctwo Daniela faktycznie dotyczyło

sześćdziesięciu dw óch tygodni pom azaniec

przyjścia „Pomazańca", to znaczy Mesjasza, czy

zostanie stracony i nie będzie mial [następ-

może dokonano mylnej interpretacji? Czy tekst

cy]. M iasto i sa nktuarium zniszczy naród

mówi o jednym Mesjaszu, który ma nadejść po

księcia, który przyjdzie, a dokona się to po­

7 tygodniach lat. czyli po 49 latach, oraz o kolej­

śród powodzi (D n 9,25-26).

nym Mesjaszu spodziewanym po 62 tygodniach lat, czyli po 434 latach? Jeśli faktycznie mowa

Powodem, dla którego w powyższym tłumacze­

jest o dwóch Mesjaszach, oznaczałoby to, że

niu przyjście „pom azańca-księcia” (hebr. maśiah nagid) wyznacza koniec okresu „siedm iu tygo­ dni" jest fakt, że w tekście hebrajskim n a k o ń c u

tekst został zmanipulowany w taki sposób, aby wyglądało, iż chodzi tylko o jednego Mesjasza, który pojawił się po 69 tygodniach lat. czyli po

lego zdania występuje znak athnach, c z a s a m i

Księga Daniela

241

oznaczający pauzę logiczną1. Jednak ani przeci­

widzenie i proroka" oraz (6) „namaścić to. co naj­

nek, ani znak oliwach same w sobie nic są wystar­

świętsze” (Dn 9,24). W zadaniu tym zawiera się

czającym pow odem , który koniecznie prowadził­

wszystko, począwszy od czasów Daniela aż do

by do w niosku, że zam iarem Daniela była pauza

nastania królestwa wiecznego. Cóż za maksymalistyczny plan!

logiczna radykalnie oddzielająca 7 tygodni od 62 tygodni, tym sam ym sugerująca, że chodzi o dwa

Ale najpierw musi wypełnić się okres 70 ty­

przyjścia M esjasza: jed n o po 49 latach, a drugie

godni lat. Naród hebrajski przywykł do rachuby

po 434 latach 2. Oczywiście zawsze istnieje moż­

czasu opartego na liczbie siedem, ponieważ na

liwość. że błąd popełnili m asoreci, żydowscy ko­

niej opierał się cały cykl szabatowy. Dlatego też

piści Pism a Św iętego z VI wieku, zajmujący się

interpretacja tygodnia („siódemki”) jako sied­

uzupełnianiem istniejącego tekstu spółgłoskowe­

miu lal nie była niczym niezwykłym dla ówczes­

go brakującym i sam ogłoskam i oraz akcentami,

nych słuchaczy. Jednak okres 70 tygodni lat byl

które czasam i pełnią rolę interpunkcji. Jeśli jed­

podzielony na 3 części: (1) pierwsze siedem

nak zachow am y m asorccki znak athnach, nie

tygodni lat było przeznaczone na odbudowę Je­

musi on koniecznie o znaczać pauzy logicznej,

rozolimy, która zakończyła się 49 lat po ogłosze­

tak jak w powyższym tłum aczeniu, ale może słu­

niu dekretu: (2) po kolejnych 62 tygodniach lat

żyć podkreśleniu różnicy pom iędzy okresem 7

miał nadejść czas przyjścia pomazanca-księcia:

tygodni lat a okresem 62 tygodni lat. Chodzi

(3)

o to, że radykalne oddzielenie obu okresów, za­

tygodni, które Bóg zapowiedział Danielowi.

pozostały jeden tydzień jest dopełnieniem 70

kładające o becność dw óch Mesjaszów nie jest

Podczas, gdy pierwsze dwa okresy wydają

zgodne z kontekstem . Dlatego należy uznać, że

się tworzyć ciągłość dającą w sumie liczbę 69

w tekście m owa jest tylko o jednym Pomazańcu.

(7+62), Dn 9,26 opisuje przerwę, która ma na­

Po co jed n ak Daniel w ogóle wyróżnia te dwa

stąpić po pierwszych 69 tygodniach. W tym cza­

okresy o określonej liczbie tygodni? W owym cza­

sie, Mesjasz zostanie „zgładzony" - jest to nawią­

sie Daniel zajmował się studiowaniem pism proro­

zanie do śmierci Mesjasza ok. roku 30 po Chr.,

ka Jerem iasza (D n 9,2) i zdał sobie sprawę, że

a miasto i świątynia zostaną zniszczone - mamy

przewidziany przez proroka okres 70-letniej nie­

tu zapowiedź zniszczenia Jerozolimy przez Rzy­

woli babilońskiej jest bliski końca. Pewnego razu

mian w roku 70. Biorąc po uwagę różnicę 40 lat

podczas modlitwy, gdy Daniel wyznawał swoje

dzielącą te dwa wydarzenia, można uznać, że

grzechy i grzechy swojego narodu, Bóg odpowie­

ostatni tydzień (7 lat) z zapowiedzianych 70 nie

dział na jego zapytanie co do rzeczy przyszłych.

ma nastąpić bezpośrednio po pierwszych 69 ty­

Dla narodu i m iasta świętego miało nastać kolejne

godniach.

70 tygodni („siódem ek"), w czasie których mieli

Pozostaje pytanie, kiedy wydane zostały „de­

dokonać 6 następujących rzeczy: (1) „położyć

kret" albo „słowo" dotyczące powrotu i odbudo­

kres nieprawości", (2) „grzech obłożyć pieczęcią",

wy Jerozolimy, wyznaczający terminus a quo,

(3) „odpokutować występek", (4) „wprowadzić

czyli punkt wyjścia dla proroctwa. Proponowano

wieczną sprawiedliwość". (5) „przypieczętować

w tym względzie trzy różne daty, spośrod któ­ rych trzecia zdobyła stosunkowo najwięcej po­ parcia. Pierwsza hipoteza zakłada, że chodzi

' Pauza logiczna to koniec wyrażonej myśli lub koncep­ cji logicznej (przyp. red.). 2 Na przykład w B iblii Tysiąclecia i w B iblii Warszaw­ skiej te dwa okresy si| złączone: „siedem tygodni i sześć­ dziesiąt dwa tygodnie" (przyp. tłum.).

o dekret Cyrusa z 538/537 roku przed Chr. (Ezd 1.24; 6.3-5). Zgodnie z drugą propozycją, był to dekret Artakserksesa wydany w roku 458 przed Chr.. gdy Ezdrasz powrócił do Jerozolimy (F.zd 7.11-26). Według trzeciej koncepcji, mowa tu

o innym dekrecie tego samego Artakserksesa. ogłoszonym w roku 445. gdy powrócił Nelie-

je się jak o dow ód na poparcie tezy, że prorocy „mówili na wyrost".

miasz. Ponieważ to Nchemiasz odbudował niury.

Jednak taki w niosek je st zbytnim uproszcze­

podczas gdy dekret Cyrusa dotyczył odbudowy

niem. Pom ija on je d n ą zasad n iczą kwestię: czego

świątyni, a Ezdrasz skupił się na odnowie kultu

właściwie D aniel nie rozum iał? Czy chodziło

w świątyni, wydaje się, że najlepszą datą terminus

o sens jego pism ?

a tjiin jest rok 445 przed Chr.

Bynajmniej! N iezro zu m iałe słowa nie po­

Terminus ad quem (punkt kończący) pierw­

chodziły od niego, ale zostały wypowiedziane

szych 69 tygodni lat sytuuje się zwykle za życia Me­

przez anioła, który d o niego przem aw iał (Dn

sjasza; niektórzy opowiadają się raczej za datą uro­

12,7). Poza tym. słowa an io ła nigdy nie zostały

dzenia (5/4 r. przed Chr.), inni za punkt ten uznają

w yjaśnione. Miały p o zo stać „ukryte i obłożone

początek działalności publicznej w momencie

pieczęciam i aż do końca czasu". To wyrażenie

chrztu (26/27 r. po Chr.) a jeszcze inni. Jego trium ­

przywodzi na myśl słow a z Iz 8,16: „Zamykam

falny wjazd do Jerozolimy (30 r. po Chr.).

św iadectw o i pieczętuję p ouczenie". W obu tych

Czy zatem przytoczone tu proroctwo m oż­

tekstach, „zapieczętow anie" św iadectw a wyraża

na uznać za dokładną zapowiedź nadejścia Me­

pew ność zaw artych w nich proroctw , nie zaśenig-

sjasza przekazaną Danielowi w VI wieku przed

m atyczność. jak ą stanow ią dla proroka, któremu

Chr.? Jak najbardziej. Stwierdza ona zgodnie

zostały objaw ione.

z prawdą, że nadejdzie Mesjasz władca. który

W tym p rzypadku pytanie D aniela dotyczy­

poniesie śmierć. Niektórzy twierdzili, że podanie

ło czasu: „Jaki będzie osta te czn y koniec tego

dokładnej daty ogłoszenia królestwa Mesjasza

wszystkiego?” D aniel chciał w iedzieć, jak będzie

było możliwe przy założeniu, że „prorocki rok"

wyglądała sytuacja na końcu „czasu, czasów i po­

składał się z 360 dni (a nie z 365 lA dnia. jak

łowy [czasu]" (D n 12.7). Je d n ak na to pytanie,

w' roku słonecznym). Takie założenie opiera się

jak i na w iększość pytań dotyczących czasu, jakie

na fakcie, że w czasie potopu za dni Noego,

nasuwają się w zw iązku z tym proroctwem.

okres 150 dni równał się 5 miesiącom. Takie sza­

Bog nie udziela dalszych w yjaśnień. Nawet Syn

cunki nie są jednak konieczne. Wystarczy poli­

Człow ieczy nie znał czasu swego Powtórnego

czyć. że od ogłoszenia dekretu w roku 445 przed

Przyjścia.

Chr. do ukrzyżowania Chrystusa w latach 30-33 po Chr. upłynęły około 483 lata (69 * 7).

N iem ożliw ość pozn an ia szczegółów czaso­ wych proroctw a nie m oże być podstaw ą do twier­ dzenia. że „prorocy pisali na w yrost”. Niestety ta kontrow ersyjna zasada zyskała dużą popular­

11,29-35 Antioch czy antychryst?

ność. N arzuca się oczyw ista riposta: „W jakim sensie na w yrost?” Skoro to Bóg objawił wszyst­

Zobacz komentarz do Iz 14,12-14.

ko, co m ożna określić m ianem Pism a Świętego, to jak m ożna m ówić, że zaw arta w nim prawda objaw iona jest „na wyrost" w stosunku do wie­

12,8-10 Czy proroctwa były zrozumiałe?

dzy Bożej? Jeśli natom iast w yrażenie to miałoby się odnosić do faktu, że czasam i autorzy na­ tchnieni zapisywali rzeczy, o których nie mieli

Wysuwano twierdzenia, że prorocy będący auto­

żadnego pojęcia, takie tw ierdzenie o autom a­

rami tekstów Pisma Świętego często nie rozu­

tycznym czy też m echanicznym pisaniu należa­ łoby najpierw udow odnić. Jedynym i przykłada­ mi tego typu tekstów w Piśm ie Świętym są Dzie­

mieli tego, co pisali. Wyraźne słowa Daniela; „usłyszałem, lecz nie zrozumiałem" wykorzystu­

243

Księga Daniela

sięcioro Przykazań i napis na ścianie podczas

wszechwiedzący, a jedynie, że posiada prawdzi­

uczty Baltazara ( B elszazara) opisany w Księdze

wą. przekazaną przez Boga wiedzę na temat ja­

Daniela. Jednak te dwa przypadki trudno uznać

kiegoś istotnego zagadnienia.

za reprezentatyw ne dla innych tekstów.

Trzeba oczywiście przyznać, że dziś jeste­

Ponieważ „zapieczętow anie" proroctwa jest

śmy w stanie lepiej niż prorocy zrozumieć impli­

oznaką jego pew ności, a nie tajemniczości. Da­

kacje proroctw, ponieważ możemy dostrzec,

niel byl czasam i przytłoczony treścią swoich pro­

w jaki sposób różnorodne wątki obecne w histo­

roctw. W jednym przypadku przez wiele dni leżał

rii i proroctwach łączą się ze sobą. Przypomina

złożony n iem ocą (D n 8.27).

to sytuację, w której jedna osoba dokładnie opi­

M ożna więc w yciągnąć wniosek, że Daniel

suje jakiś kraj. w którym nigdy jeszcze nie była,

znal wszystkie aspekty objawionych mu proroctw

podczas gdy druga osoba, poza możliwością czy­

z wyjątkiem dw óch: (1 ) kwestię czasu (zastrzeże­

tania tego opisu, osobiście zwiedza tenże kraj.

nie to dotyczy także nas, ludzi współczesnych,

Tym niemniej, nasza przewaga historyczna w ni­

jak podkreśla 1 P 1.10-12) oraz (2) dodatkowe

czym nie umniejsza wartości oryginalnego wkła­

inform acje w ykraczające poza to. co zostało mu

du, jaki wnieśli w nasze poznanie ziemscy rzecz­

objawione. Ż ad en prorok nie twierdził, że jest

nicy Boga.

K s ię g a O z e a s z a

1,2-3 Poślubić nierządnicę?

wia. Z d a n ie „G d y ro z p o c z ą ł P an przem aw iać do O zea sza" o d n o si się d o c z a s u , kiedy p rorok roz­

Gdybyśmy mieli potraktow ać len tekst dosłow ­

począł sw oją d z ia ła ln o ś ć . Ta zag ad k o w a w zm ian­

nie. musielibyśm y uznać, że Bóg nakazuje uczy­

ka sugeruje, żc p rz y to c z o n a w te k śc ie historia

nić coś. czego w cześniej zakazał. Wj 20.14 wy­

o p ie ra się na p ro ro c tw ie , w k tó ry m pro ro k być

raźnie zakazuje cudzołóstw a. Poza tym . Bóg za­

m oże o d n o si się d o teg o , czy m ow a kobieta sta­

kazał kapłanom poślubiania n ierządnic w Kpł

nie się w przy szło ści - sa m O z e a sz teg o nie wie.

21.7. Jeśli taka była wola Boża w przypadku ka­

fakt ten je d n a k je s t w ia d o m y B ogu, w Jego

płanów, Jego wola w odniesieniu do proroków

w szechw iedzy. T a te z a n ie je s t ta k bezpodstaw ­

nic mogła być m niej w ym agającą.

na. jak m o że się z p o z o ru w ydaw ać, c o spróbuje­

Dlatego szokują nas słowa skierowane do

my u d o w o d n ić w d alszej części.

Ozeasza. w których Bóg nakazuje mu ..Idź, a weź

T rzeb a p o d k reślić, że w y d a rz e n ia tu opisane

za żonę kobielę. co uprawia nierząd". Czy faktycz­

faktycznie m iały m iejsce i nie są je d y n ie wizją

nie należy tę wypowiedź rozumieć dosłownie?

w ew nętrzną czy też a le g o rią , ja k tw ierd ziło wielu

Trzeba tu zwrócić uwagę na kilka spraw.

egzegetów . U zn a n ie tych w y d a rz e ń za należące

Pierwszą z nich jest kwestia stylu pisarskiego

do św iata sn u lub tra k to w a n ie ich je d y n ie w sen­

Ozeasza. który był dość dosadny i lakoniczny.

sie alegorycznym i ta k nie u su n ę ło b y problem u

C o w ięcej, styl O zeasza jest m iejscam i tak zwię­

m oralneg o, jaki w iąże się z teg o rodzaju naka­

zły i eliptyczny, że w kilku przypadkach ociera

zem w ydanym p rzez Boga.

się o niejasność, poniew aż wiele aluzji jest

T w ierdzę, że Bóg kazał O zeaszow i poślubić

nieuchwytnych dla czytelników nieobeznanych

G o m er, ale w ów czas nie była o n a jeszcze nie­

z ówczesnymi realiami.

rządnicą. Tym, c o przem aw ia za ta k ą in terp reta­

Po drugie. O zeasz najwyraźniej napisał ten

cją jest zasto so w an a tu figura reto ry cz n a zwana

tekst wiele lat po w ydarzeniach, które przedsta­

sp rzężen iem (gr. ze u g m a ). p o leg ająca na użyciu

jednego czaso w n ik a w o d n iesie n iu do dwóch do­

kobietę o skłonnościach do rozwiązłości. Oczy­

pełnień. z k tó ry ch tylko je d n o m a gram atyczny

wiście G om er reprezentowała cały Izrael, który

związek z czaso w n ik iem . W tym przypadku zeu-

często przedstawiany był jako czysty na począt­

gma d o tyczy czaso w n ik ó w idź, weź sobie, tworzą-

ku znajomości z Bogiem, choć przepełniony

cących razem h eb rajsk i id iom , który oznacza

pragnieniem oddania się duchowej prostutucji.

„poślubić” ( R dz 4.19: 6,2; 19.14; Wj 21.10:34.16;

To wyjaśniałoby również użycie wyrażenia „dzie­

1 Sm 2 5 .4 3 ). C h o ć słow a te o d n o sz ą się tylko do

ci nierządu”, które onaczałoby raczej odstęp­

G om er, z d a n ie to łączy je rów nież z rzeczow ni­

stwo Izraela od Boga. a nic jego rozwiązłość sek­

kiem „dzieci". M am y tu d o czynienia z elipsą

sualną.

(o p u sz c z e n ie m )

trzecieg o

czasow nika,

który

Ten rodzaj konstrukcji, w ramach której sku­

n o rm aln ie p o p rz e d z a łb y rzeczow nik: „i splód:

tek traktowany jest jak cel, występuje w innych

dzieci". A z a tem d z iecio m przypisane jest to

pismach Izraela. Na przykład w Iz 6,9-12. wydaje

sam o p o g ard liw e o k re śle n ie (tzn . „dzieci nierzą­

się. żc Izajasz musi głosić swoje orędzie, aby za­

du"), n ajw y raźn iej p ię tn u ją c e je z pow odu nie­

ślepić oczy ludu i znieczulić jego uszy. jednak

chlubnej re p u tacji ich m atk i.

w istocie mowa tu raczej o skutku, a nic o celu

Sam fakt. że G o m e r „u rodziła m u syna" do­ w odzi. że n a js ta rs z e d zieck o nic urodziło się

głoszenia, jak wyjaśnił to później sam Jezus i Apostołowie.

z n ierząd u z n iezn an y m ojcem na skutek rozwią­

Można zatem wyciągnąć wniosek, że dzieci

złości G o m e r (O z 1,3). T ekst nie mówi nato­

Ozeasza nie urodziły się z nierządu i że począt­

m iast. ta k ja k w p rz y p a d k u pierw szego dziecka,

kowo Ozeasz nie zdawał sobie sprawy z tego. co

że G o m e r u ro d z iła kolejn e dw oje dzieci „jemu".

Bóg dostrzegł w sercu Gomer. a mianowicie, jej

P oniew aż je d n a k O z e a sz n adaje im im iona, co

skłonność do rozwiązłości i cudzołóstwa.

byto n o rm a ln ie z a d a n ie m ojca, m ożna bezpiecz­

Mówiąc o tej samej kobiecie. Bóg powie­

nie założyć, że o n e ró w n ież były jeg o dziećm i.

dział Ozeaszowi: „Idź znowu i miłuj [tę] niewia­

Z tego w ynika, że o k reślen ie „dzieci nierządu"

stę” (Oz 3.1 Biblia Poznańska) (w języku hebraj­

zo stało im n a d a n e nie d latego, że były owocem

skim wyraz „znowu" łączy się ze słowem „idź",

cu d zo łó stw a, ale ze w zględu na późniejsze pro­

zgodnie ze starożytną interpunkcją tekstu maso-

w ad zen ie się ich m atk i.

reckiego. a nie z czasownikiem „Pan rzekł"). To

A co z o k re śle n ie m nadanym jak o G om er?

dlatego Księga Ozeasza została nazwana starote-

Czy słow o to o z n a c z a , że była o n a prostytutką?

stamentową Ewangelią wg św. Jana i uznana za

N iek o n ieczn ie. U żyty w tekście hebrajskim wy­

księgę, która pokazuje serce i świętość Boga.

raz m a zbyt w ąski zak res znaczeniow y, aby tak

Niewierni Izraelici byli tak niegodni i nikczemni

było. W tak im p rzy p ad k u należałoby się spodzie­

jak Gomer.

wać słow a zó n a h , w yraźnie sugerującego taką

Podsumowując, przytoczony tu fragment

in terp retację. Z a m ia st niego, pojaw ia się wyraz

należy rozumieć jako stwierdzenie złożone. Za­

n itn im . b ęd ący liczbą m n o gą tego sam ego sło­ wa, które w tej p o sta ci o d n o si się do charakteru osoby a nie d o jej zachow ania. Ta ab strak cy jn a fo rm a liczby mnogiej jest

wiera ono bowiem zarówno pierwotne polecenie jak i dodatkowy komentarz wyrażający później­ szy punkt widzenia. Dla odróżnienia obu części w wersecie, komentarze zostały ujęte w nawiasy

tak ch arak tery sty czn a, że m oże służyć do opisa­

kwadratowe aby pokazać, że dodatki te nie były.

nia cechy c h a ra k te ru w idocznej jeszcze przed

w sensie technicznym, częścią pierwotnego na­

zaw arciem m ałżeństw a, jed n ak nieujawnionej

kazu. ale później okazały się częścią Bożego za­

w rzeczyw istych ak tach niew ierności. Według tej

mysłu. w ramach którego Bóg wybrał żonę dla

in terp retacji, P an nakazał Ozeaszowi poślubić

Ozeasza i pozwolił mu przejść przez takie cięż­

Stan Testament

246

m ożna w ięc

ziem i" (P w t 4 ,2 6 ). Bóg zap o w ia d a , że Izrael „zo­

przedstaw ić następująco: „idź. weź sobie | roz­

sta n ie z n isz c z o n y i sz y b k o zg in ie" (P w t 28.20-22

kie dośw iadczenie. Werset ten

wiązłą | żonę i |sp łó d ż j dzieci | nierządu, po n ie­

Biblia P o z n a ń s k a ). T k w iący ch w nieustannym

waż kraj jest winny najbardziej niegodziw ego

n iep o słu szeń stw ie

cudzołóstw a polegającego na odejściu o d P ana | ",

a Bóg „wygubi ich p a m ię ć u lu d z i” (P w t 32,26),

czeka

śm ie rć

(Pw t

30,19)

Tak więc wcześniejszy nakaz Boży zo stał przez

W św ietle tak p o w ażn y c h g ró źb , pełne łaska­

Ozeasza połączony z późniejszą św iadom ością

wości słow a u O z e a sz a są z u p ełn y m zaskocze­

m oralnych upadków' jego żony. R azem , słowo

niem . Jak m o ż n a p o g o d z ić tę ja w n ą sprzecz­

i czyn. były znakiem tego. że Bóg pow ołując O ze­

ność?

asza do swej służby, u pom ina się o całe jeg o

Ta n agła z m ia n a je s t z n a k ie m now ej nadziei dla Izraela. Istn ieją d w ie g łó w n e przyczyny zmia­

życie.

ny to n u . g dzie w m iejsce z a p o w ie d z i kary pojawia się o b ie tn ic a n a d z ie i: ( I ) Izra el poniesie peł­

1,4 Czy Jeliu został ukarany za

ną karę za sw oją n ie w ie rn o ść i p ó jd z ie na wygna­

zrobienie tego, co mu kazano?

nie w czasie p o d b o ju a sy ry jsk ieg o : ( 2 ) charakter Boga. ja k dw ie stro n y m o n e ty , m a dw a oblicza:

Zobacz

komentarz do 2 Kri 9.6-10.

sp raw ied liw o ść i m iło sie rd z ie . W sw ej w o ln o śc i. Bóg p o sta n o w ił okazać Izraelow i z n a jd u ją c e m u się n a w ygnaniu swoją

6,6 Czy Bóg pragnie ofiar?

łaskaw ość i m iło sierd zie. Bóg nie je s t jak czło­ w iek. k tó reg o u c z u c ia z m ie n ia ją się w zależności

Zobacz kom entarz do Ps 51.18-19.21.

od o k o liczn o ści i k tó ry w gn iew ie p o trafi szukać zem sty, a n ie sp raw ied liw o ści. Je st B ogiem , a nie człow iekiem . Je st Ś w ięty i d la te g o całkowicie

11,8-9 Litość wobec E fraim a

ró żn y od w szystkiego, c o o m y ln e, nieprzew idy­ w alne. ch w iejn e i chw ilow e. To w łaśnie Jego

Rzeczą zaskakującą w' tym fragm encie je s t nie­

św iętość o d ró ż n ia G o

chęć Boga do porzucenia 10 pokoleń półn o c­

w Jeg o sp o so b ie m y ślen ia i p o stę p o w a n ia .

od

ludzi, szczególnie

nych. C hoć sąd Boży dokonał się ju ż w p rzeszło ­

W e frag m en c ie tym u p ó r E fra im a i jego sa­

ści (w postaci zniszczenia pięciu m iast na rów ni­

m o lubny b u n t w y raźn ie ró ż n i się o d świętości

nie - Sodomy, G om ory, Admy. Seboim i Soby).

i łaskaw ości Ja h w e. P o n iew aż Bóg słusznie uka­

tym razem Bóg najw yraźniej nie zam ierza p ostą­

rał Izraela za jeg o g rz e c h , te ra z p o sta n o w ił oka­

pić z podobną surowością. Powstaje pytanie: dla­

zać mu sw oje m iło sierd zie i tro sk ę, aby oszczę­

czego? C o sprawiło, że Bog zm ienił sw oją p o sta ­

dzić Izraelitów z a m iast ich w yniszczyć. C hoć

wę? - albowiem niew ątpliwie to w łaśnie zrobił,

zasłużyli na los A dm y i S eb o im , Bóg ch ce ich

postanawiając nie zsyłać kary. na którą Efraim

przyprow adzić z niew oli d o ojczyzny, tak jak

tak bardzo zasłużył.

obiecał to p rzed w iekam i p a tria rc h o m . Drogi

Liczne teksty Pięcioksięgu zapow iadają, że

Boże nie są drogam i Izraela. Ł ask a potrafi zmyć

skutkiem wszelkich przejawów trw ałego niepo­

niegodziw e skutki g rzech u . Bóg p ragnie urato­

słuszeństwa będzie śm ierć i zniszczenie. Kpi

wać Izraela p o m im o ich niegodziw ości.

26.38 ostrzega: „Zginiecie m iędzy narodam i, po­

G roźby zaw arte w Pw t 4 i 30 o ra z Kpł 26

chłonie włas ziem ia nieprzyjacielska”, a kolejny

m iały zaw sze dw a ob licza. Z je d n e j stro n y zapo­

werset dodaje: „A ci, którzy p ozostaną z was.

w iadały karę w p rzy p ad k u n asile n ia się grzechu,

zgniją”.... „Zostaniecie wytraceni z pow ierzchni

z drugiej, daw ały Bogu m ożliw ość odnow ienia

247

Księga Ozeasza

przym ierza ze s tro n ą , k tó ra je złam ała, ponieważ

Pierwsza część wersetu nic posiada znaku

przym ierze m iało c h a ra k te r um owy jed n o stro ­

zapytania i dlatego, moim zdaniem, stanowi ona

nni, w ra m a c h k tó rej Bóg zobow iązyw ał się do­

jedną z najpiękniejszych obietnic ewangelicz­

trzym ać jej p o sta n o w ie ń , p o d czas gdy ludzie nie

nych w Starym Testamencie1. Tym. który prze­

musieli p rzy jm o w ać n a siebie takiego zobow iąza­

mawia w Oz 13,4-11 jest Bóg. nie Ozeasz. Nasz

nia. P oniew aż Bóg u k a ra ł ju ż g rzech tych. którzy

Pan stwierdza, że wykupi Izraela z mocy śmierci

dopuścili się n ie p o słu szeń stw a, mógł teraz oka­

i Szeolu. „Wykupić” oznacza uiścić okup za wol­

zać sw oje m iło sierd zie now em u pokoleniu.

ność osoby, dokonując zapłaty określonej ceny

O m aw ian y te k st to je d e n /. tych fragm entów

za wyzwolenie. Otwierający dwuwiersz stanowi

biblijnych, k tó re w sp o só b niezwykle wyraźny

śmiałe wyzwanie, zawierające wyraźną obietni­

ukazują c h a ra k te r i m otyw y B ożego działania.

cę. Nasz Pan wybawi ludzkość, wypełniając pra­

Serce Boga w z ru sz a się (O z 11,8) na myśl o tym.

wo (M t 3.15), gładząc grzech (J 1,29) i biorąc na

jak sam o tn y , zd esp ero w an y i biedny jest Jego lud

siebie kary należne ludzkości za grzech (J 3.Ib).

na w ygnaniu. D lateg o Bóg o d su n ie karę przez wzgląd na sw oje im ię.

Jak więc należałoby przetłumaczyć wspo­ mniany werset? „Odzie (...) o śmierci? Gilzie (...)

Z p o w o d u teg o o b jaw ienia fragm ent ten na­

Szeolu?" czy też raczej: „ % /ę śmiercią twoją,

leży d o n ajw sp an ialszy ch tekstów o m iłosierdziu,

o śmierci! Ukąszeniem twojem bedę. o piekło"?-'

m iłości i w sp ó łc z u c iu Boga. T am . gdzie wzmógł

Normalnie, tłumaczenie, które oznacza pozwo­

się g rzech , ta m je s z c z e obficiej rozlała się laska

lenie, tak jak w przypadku „Ja będę", występuje

Boża, p rzezw y cięża ją c naw et brzydotę i niego-

wyłącznie z zaimkami drugiej i trzeciej osoby (il­

dziw ość o d b io rc ó w tej laski.

oraz on/ona)', jednak w wyjątkowych przypad­ kach spotyka się hebrajskie formy pierwszooso­ bowe trybu rozkazująco-źyczącego.

12,3-4 Z kim zm ag a ł się J a k u b ?

Jednak to samo słowo występujące w Oz 13.10 zostało przetłumaczone jako „gdzież". Wy­

Z o b a cz k o m e n ta rz do R dz 32,23-32.

dawać by się mogło, żc to przesądza sprawę, po­ mimo tego. iż w tym samym wyrażeniu znajduje się jeszcze dodatkowy przysłówek. Forma ta jest

13,14 C zy śm ierć z o stała pokonana?

prawdopodobnie odzwierciedleniem specyficz­ nego dialektu północnego, którym posługiwał się

A lbo pow yższy cy tat to je d n o z najwspanialszych

Ozeasz.

w yznań triu m fu nad śm iercią w Starym Testa­

Niektórzy wysuwają zarzut, iż obietnica od­

m encie, alb o też m ówi on o w ydaniu bezbron­

kupienia nie pasuje do gróźb zapowiadanych

nych na łup śm ierci. K tóra interpretacja jest

w Oz 13.7-13 a następnie powtórzonych w Oz

właściw a: ta pierw sza, za k tó rą stoi długa trady­

13,15-16. Innymi słowy, jej bezpośredni kontekst

cja tłu m aczeń , sięgająca aż do Septuaginty. czy

stanowią klątwy i kary.

ta d ru g a, w id o czn a w przekładach współczes­

Nasuwa się oczywista odpowiedź, że z tą

nych: „C zy m am icłi od śm ierci wybawić? Gdzie

samą sytuacją mamy do czynienia w Rdz 3,15.

twa zaraza, o

Także i w tym wypadku obietnica znajduje się

Ś m ierci" (Biblia Tysiąclecia);

„M am że ich o d śm ierci w ykupić? O. śmierci, gdzież są tw oje p lag i” (B iblia W arszawska); „Czy m am ich uw olnić od śm ierci? G dzież więc jest twa zaraza, o śm ierci?" (Biblia Warszawsko-Praska).

Tak jak w przekładzie Biblii Poznańskiej: J a wybawię ich z mocy Szeolu. ocalę od Śmierci!" (przyp. tłum.). Przekład Jakuba Wujka (przyp. tłum.).

248

Sian Testament

w sąsiedztwie klątw rzuconych na kobietę, węża.

zabójczego dzieła. N ic więc dziw nego, że prorok

mężczyznę i ziemię (Rdz 3,8-14.16-19). Bóg czę­

wydaje okrzyk trium falnej radości w słowach,

sto rozświetla słowem nadziei nawet najciemniej­

które dziś m ożna by sparafrazow ać następująco:

sze chwile ludzkości i najbardziej zasłużone kary.

„No dalej, śm ierci, zobaczm y, na co cię stać! No

Dlatego ostatnią część Oz 13,14 najlepiej

dalej, Szeolu, p o d n ieś ręce i walcz!"

przetłumaczyć jako pytające naigrywanie się ze

To stw ierdzenie je s t tak pełne zdecydowanej

śmierci. Tymi samymi słowami posłuży się

pewności, że nawet Bóg nie widzi powodu ani

w I Liście do Koryntian Apostoł Paweł (1 Kor

m ożliwości, aby zm ienić sw oje zam iary w tej

15.55). Te drwiące pytania stanowią jedynie po­

kwestii. N ie będzie żałow ał swej decyzji, jak

wtórzenie myśli wyrażonej w formie twierdzącej

stw ierdza w erset 14. p o niew aż ja k powiedział,

w części pierwszej: Bóg może wykupić i faktycz­

tak się stanie.

nie wybawi ludzi z mocy Szeolu. On potrafi ich wyzwolić nawet wtedy, gdy śmierć dokona swego

Zobacz również ko m en ta rz do Rdz 5,23-24; 25.8: 2 Sm 12,21-23: Hi 19,23-27; Koh 3.19-21.

K s ię g a J oel a

1,15 Dzień P ański

Dzień Pański jest zagadnieniem zbyt złożo­ nym, aby w tak krótkim omówieniu dało się za­

Jak będzie wyglądał ów dzień Pański? I jak Joel

wrzeć jego pełny opis, stanowi on bowiem naj­

może twierdzić, że jest on bliski, jeśli pięciu in­

bardziej zajmujący temat posługi i pism proro­

nych proroków (znających wcześniejsze proro­

ckich. Najogólniej mówiąc, będzie to czas. gdy

ctwa) na przestrzeni czterech stuleci oznajmiało

Bóg osądzi czyny występnych jak nigdy dotąd

dokładnie to sam o - a mianowicie, że dzień ów

oraz dokona ostatecznego zbawienia odkupio­

się zbliża. Jeśli rzeczywiście miał nadejść w nie­

nych. Bóg przyjdzie, by „sądzić świat" (Ps 9,9:

długim czasie, dlaczego nic takiego nie wydarzy­ ło się przez 400 lat? Dziesięć razy prorocy ostrzegali, że zbliża się dzień Pański (Jl 1,15; 2,1; 3,14; Ab 15; łz 13,6;

96,13: 98,9). W owym dniu „Pan będzie królem nad całą ziemią. Wówczas Pan będzie jeden i jed­ no będzie Jego imię" (Za 14,9).

So 1,7.14 [dw ukrotnie]; Ez 30.3 [dwukrotnie]).

Będzie to dzień teofanii. czyli objawienia

Prorocy ci działali w IX wieku przed Chr. (praw­

Boga. Ukaże się na Górze Oliwnej, dokładnie

dopodobnie, ale bez absolutnej pewności. Joel

tam. gdzie anioł zapowiedział mężom z Galilei, że

i Abdiasz), w VIII wieku (Izajasz), w VII wieku

Syn Człowieczy przyjdzie ponownie tak, jak wi­

(Sofoniasz) i VI wieku (Ezechiel). Mimo to. każ­

dzieli Go wstępującego do nieba (por. Za 14.3-4).

dy z nich w ielokrotnie zapowiadał rychłe i pewne nadejście dnia Pańskiego. Co więcej, prorocy ci roztaczali przed oczam i współcześnie żyjących słuchaczy obraz skutków, jakie ów dzień przynie­ sie w życiu ludzi i krajów. Zawsze jednak zapo­ wiadali, że najgorsze nastąpi w przyszłości, kiedy to dokona się jego ostateczne wypełnienie.

Kiedy się zjawi, Jerozolima zostanie zaatakowa­ na. a On osobiście poprowadzi swoj lud do walki przeciwko narodom, które zgromadziły się, aby dokonać ostatecznego rozwiązania kwestii ży­ dowskiej (Za I4.3-I2; Jl 3). Ze względu na owo powstanie przeciwko Panu i Jego sprawie. Amos opisuje ten dzień jako

Stan Testament

250

dzień ciemności i żałoby (Am 5,18-20) dla tych.

Dzień Pański był zatem pojęciem bogatym

którzy wyznawali popularny pogląd, że Mesjasz

w treść. W yznaczał on zapoczątkowany przez

powroci. aby w magiczny sposób naprawić wszel­

Boga okres w przyszłości, który w pewnym sensie

kie zlo, niezależnie od wiary każdego człowieka.

rozpoczął się ju ż wraz z doczesną historią króle­

W dalszych słowach Anios przekonuje, jak złud­

stwa Bożego. Na tle historii splatającej się z proro­

na jest taka nadzieja.

ctwem, obietnicę nadejścia owego dnia w czasach

Rów nież Nowy Testament podejm uje tem at

eschatologicznych (o statecznych) wzmacniały ak­

dnia Pańskiego. Określany jest on mianem owego

tualne Boże zapow iedzi tego, co miało się zda­

dnia (Mt 7,22; I Tes 5.4). dnia Bożego (2 P 3.12).

rzyć. W ydarzenia te miały skłonić ludzi do nawró­

dnia gniewu (K i 2.5-6) lub dnia Pana naszego Je­

cenia i przygotowania się na ów dzień, który przy­

zusa Chrystusa (2 Kor 1.14; Flp 1.6.10). Także tu

niesie błogosław ieństwo dla nowego Jeruzalem,

dzień ów stanowi złowieszczą zapowiedź losu.

szczególne udzielanie się D ucha Świętego oraz

jaki czeka niewierzących, pozostając jednak jas­

oczyszczenie wszystkiego, co niedoskonałe.

nym dniem wyzw-olenia i radości dla tych. którzy oczekują przyjścia Chrystusa.

Kiedy to się stanie, n astan ie królestw o Boże. a wszystkie inne zm agania u sta n ą - na zawsze!

K s ię g a A m o sa

3,6 Czy Bóg jest spraw cą zła?

i Berszeby. czyli do miejsc związanych z kultem religijnym. W Betel dziesięć pokoleń północnych

Zobacz kom entarz do Wj 9.12; Lm 3.38-39; Iz

wzniosło swój własny ołtarz, który miał stanowić konkurencję dla świątyni w Jerozolim ie po to.

45.7.

aby wierni nie musieli tam podróżować i aby nic było wątpliwości co do ich poglądów politycz­

4,4 Czy Bóg zachęca do grzechu?

nych i kwestii lojalności. Było to jednak sprzecz­ ne z wolą Bożą. ponieważ Bog nakazał, aby Jego

Czy Bóg zaprasza, by pójść do Betel lub Gilgal

imię było czczone jedynie w Jerozolim ie. Tym

i skorzystać ze specjalnej okazji do grzeszenia: coś

bardziej dziwne jest to, że Król Jeroboam spo­

w rodzaju oferty „cztery grzechy w cenie dwóch”

rządził dwa złote cielce, które umieścił w Betel

- jak można by dziś powiedzieć równie cynicznie?

i w Dan. mówiąc: „oto Bóg twój. który cię w ypro­

W żadnym innym miejscu Pismo Święte nie zachę­

wadził z ziemi egipskiej!" (I Kri 12,28). Am os

ca do grzechu; skąd więc nagle coś takiego, a przy­

nie był jedynym prorokiem wyrażającym się

najmniej tak by się mogło wydawać.

z pogardą o Betel; również O zeasz zmienił na­

Prorok Amos, w słowach pełnych ironii i sar­

zwę Betel, oznaczającą „dom Boga”, na Bet-

kazmu, zwraca się do słuchaczy, którym znudzi­

-Awen. oznaczającą „dom nicości |niegodziwo-

ło się już trochę słuchanie jego ciągłych wezwań

s c i|” (Oz 4,15), piętnując jednocześnie Gilgal

do nawrócenia. Próbując w strząsnąć krnąbrnym

jako niewłaściwe miejsce kultu Boga.

narodem, Am os ucieka się do tak przewrotnego

Ironia całej tej sytuacji udawania się do Be­

sposobu mówienia, aby przekonać się. czy przy­ niesie to jakiś skutek.

tel i Gilgal, aby grzeszyć, uwidacznia się w uży­ ciu słowa oznaczającego „grzeszyć", które moż­

W tamtym czasie ludzie z wielką gorliwością udawali się w pielgrzymkach do Betel. Gilgal

golowi byli nawet przesadzać aniżeli w jakikol­

na też rozumieć jako „odpaść” od Boga. Izraelici

Stan- Testament

252

wiek. sposób uchybić w spraw ow aniu fałszywego

przebyciu Jo rd a n u . C h o d z i tu o m iasto Gilgal

kultu. D latego palili na ołtarzu części chlebów

p o ło ż o n e na pó łn o cy , w g ó ra c h , n a południowy

7 zakw aszonego ciasta, składanych w ofierze,

z a c h ó d o d S zilo. g d z ie za c z a s ó w E liasza i Elize­

które miały być spożyte w czasie uczt ofiarnych,

usza istn iała szkoła p ro ro k ó w (2 Kri 2,1; 4,38).

choć w ofierze wolno było składać jedynie chlcb

T eraz w V III w. p rz e d C h r. m iejsce to zostało

niekwaszony (A m 4,5). Byli w'ręcz dum ni z tego.

w ybrane n a sie d z ib ę ku ltu bałw ochw alczego (Oz

że składali dobrow olne ofary dodatkow e o p ró cz

4.15; 9.15; 12.11; A m 5 .5 ).

innych aktów pobożności. D laczego jed n ak prorok o p ró cz Betel za

A zatem Bóg w cale n ie z a c h ę c a d o grzechu. P rorok p o słu g u je się tu je d y n ie ironicznym i i do­

miejsce bałw ochw alczego kultu uznaje rów nież

sad n y m i sło w am i w n a d z ie i, żc u d a m u się zwró­

Gilgal? Nie ma on p rzecież na myśli G ilgal

cić uw agę tych. k tó rz y p o g r ą ż a ją się co raz bar­

w D olinie Jo rd an u , gdzie Izrael obozow ał po

dziej w sw ym m o ra ln y m u p a d k u .

K s ię g a J o n a s z a

1,4-5.7 C zy Bóg z a ch ę ca do rzucania

Z lego co nam wiadomo, rzucanie losów

losów?

przypom inało rzucanie kości posiadających na

R zucanie „losów " czyli kości, aby odkryć to. co

ją. że właśnie do tego celu służyły tajemnicze

przemian jasne i ciemne boki. Niektórzy uważa­

niezn an e, w ydaje się paso w ać bardziej do świata

Urim (być może .jasne") i Tummim (byc może

w różb i czaró w an iżeli d o rzeczyw istości biblij­

„ciemne"), które najwyższy kapłan trzymał pod

nej, g d zie p a n u je w ola Boża. M oim zdaniem nic

swoim efodem i którymi rzucał, aby rozeznać

w tym d ziw n eg o , że w tak dram atycznych oko­

wolę Bożą (Wj 28.30).

liczn o ściach owi żeg larze skorzystali właśnie

Rzucanie losów interpretowano prawdopo­

z lego sp o so b u ro zezn aw an ia. M oże natom iast

dobnie w następujący sposób: wyrzucenie ciem­

dziw ić fakt, iż m e to d a ta faktycznie wskazała

nego boku na obu kościach oznaczało „nie", na­

praw dziw ego w in n eg o całej sytuacji, a więc oka­

tom iast podwójny jasny bok oznaczał „tak".

zała się sk u te c z n a . C zy d a się to wyjaśnić i pogo­

W przypadku wyrzucenia różnych boków należa­

dzić z resztą P ism a Św iętego?

ło rzucić ponownie. W tym systemie, żeglarze

W p rzy p ad k u żeglarzy posłużenie się wróż­

prawdopodobnie rzucali losy w odniesieniu do

bą. aby p o zn ać ź ró d ło trap iącego ich problem u

każdego członka załogi, zadając pytanie „tak"

było jak najb ard ziej zg o d n e z kulturą panującą

czy „nie", dopóki obie kości nie upadły jasnym

w owych czasach . Z ich p u nktu w idzenia, sztorm

bokiem do góry, gdy przypadła kolej Jonasza.

o takiej sile i w ściekłości m usiał być wynikiem

Również dla narodu wybranego rzucanie lo­

kary boskiej. K to ś na ich statku z pewnością

sów nie było wcale czymś obcym. W kilku klu­

w jak iś sp o só b n araził się na gniew bogów. Je­

czowych m om entach historii Izraela odwoływa­

śli mieli wyjść cało z tej opresji, musieli się

no się do losów za widoczną zgodą i z błogosła­

dow iedzieć, kim był przestępca i co takiego uczynił.

wieństwem Bożym. Mamy tu więc do czynienia z kolejnym przykładem praktyki, gdzie problem

Siar i Testament

nie leży w jej stosowaniu, ale w nadużyw aniu. Z a

254

2,1 M it czy h is to ria ?

pom ocą losow ustalano, którego z dw óch kozłów należy złożyć w ofierze z okazji D nia P rzebłaga­

C z y to m o żliw e, że J o n a s z fa k ty c z n ie zo stał po-

nia (Kpi 16). Jozue posłużył się losam i, aby

łk n ię ty p rz e z w ie lk ą ry b ę i p rz e ż y ł trz y d ni w jej

wskazać w innego klęski pod Aj (Jo z 7.14). Z a

w n ę trz u , ab y o ty m o p o w ie d z ie ć ? C z y m am y tu

pom ocą losów d okonano podziału ziem i (J o z 18

d o c z y n ie n ia z m ite m , p rz y p o w ie ś c ią , alegorią

- 19: Ps 16.6) oraz rozdziału obow iązków w św ią­

czy z w y d a rz e n ie m h is to r y c z n y m ?

tyni 11 Krn 24.5). W Nowym T estam encie, losy

O czy w iście B iblia n ie m ó w i, że J o n a s z został

rzucono o szaty Jezusa (M t 27,35). C o więcej,

p o łk n ięty p rz e z „ w ie lo ry b a "; m o w a je s t wyraźnie

pierwotny Kościół posłużył się tą m etodą, aby wy­

o „w ielkiej ry b ie" ( J o n 2 .1 ). W n ie k tó ry c h wer­

brać jednego z dwóch kandydatów na m iejsce Ju ­

sjach w M t 12.40 ( n p . B iblia W arsz a w sk a ) poja­

dasza w celu uzupełnienia grona A postołów (D z

w ia się w y raz „ w ielo ry b ", je d n a k w g reck im orygi­

1.15-26). Co prawda, w tym w ypadku rzucaniu

nale u żyte z o s ta ło sło w o k e t os, o z n a c z a ją c e ogól­

losów towarzyszyła m odlitwa, jed n ak chodzi o

nie o g ro m n e stw o rz e n ie m o rs k ie . W tej sytuacji

sam fakt. Niektórzy podkreślają, że wszystkie te

istnieje kilka stw o rz e ń

m o rs k ic h , k tó re byłyby

przykłady miały m iejsce przed zesłaniem D ucha

z d o ln e z ła tw o ś c ią p o łk n ą ć d o r o s łe g o m ężczyznę,

Świętego, jednak wydaje się. że Pism o Św ięte nie

je d n a k w ie lo ry b w łaściw y, k tó r y żyje w m orzach

przywiązuje żadnej wagi do tego faktu.

ark ly czn y ch a n ie w M o rz u Ś ró d z ie m n y m , ma

Najlepszym sposobem w yjaśnienia praktyki

d o ść w ąsk ie g a rd ło , k tó re w z a s a d z ie uniem ożli­

rzucania losów jest przyw ołanie tek stu z P rz

w iałoby p o łk n ię c ie c z ło w ie k a . M o rz e Ś ródziem ne

16.33. który m ożna uznać za p o śred n ie przyzw o­

zam ie sz k u je je d n a k in n y g a tu n e k te g o sa m eg o rzę­

lenie: „We fałdy sukni w rzuca się losy. ale P an

du w aleni, k tó ry m ó g łb y p o łk n ą ć czło w iek a.

sam rozstrzyga". C h o ć przysłow ie to je s t d o ść

A m b ro se J o h n W ils o n 1, w a r ty k u le opubliko­

lakoniczne, jego sens wydaje się d o ść jasn y :

w anym w' „ P rin c e to n T h e o lo g ic a l R eview " w 1927.

to Bóg. a nie los jest przyczyną po w o d zen ia.

o p isu je p rz y p a d e k m a r y n a r z a p ra c u ją c e g o na stat­

Przysłowie zawiera też ostrzeżenie p rzed tra k to ­

ku w ie lo ry b n ic z y m w p o b liż u F a lk la n d ó w , który

waniem rzucania losów jak o m etody g w aran tu ją­

zo stał p o łk n ię ty p r z e z d u ż e g o k a s z a lo ta . Jakiś

cej w iarygodność, poniew aż Bóg je s t w olny

c zas p o te m k a s z a lo t te n z o s ta ł z a b ity i gdy jego

i nie musi odpow iadać na każde zaw ołanie rz u c a ­

ciało z o s ta ło ro z c ię te n a p o k ła d z ie , zask o czo n a

jącego.

załoga u jrz a ła sw eg o z a g in io n e g o to w a rz y sz a leżą­

Bóg m oże zechcieć posłużyć się tym śro d ­

ceg o w je g o w n ę trz u w s ta n ie n iep rzy to m o ści.

kiem. aby w zm ocnić pew ność, że czyjaś decyzja,

C h o ć je g o sk ó ra z b ie la ła p o d w p ły w e m działania

niestojąca w sprzeczności z Pism em Św iętym

kw asów ż o łąd k o w y ch k a s z a lo ta , w k ró tc e odzyskał

ani ludzkim rozeznaniem czy ro zsąd k iem , fak­

p rz y to m n o ść i siły: je d y n y m ś la d e m , ja k i p o zo stał

tycznie jest Jego wolą. Nie o zn acz a to je d n a k , że rzucanie losów' należy traktow ać jak o sp o só b za­ stępujący poznanie woli Bożej za p o śred n ictw em Pisma Świętego, m odlitwy i w ew nętrznego św ia­ dectwa D ucha Świętego. Tak więc. to. co dla w spółczesnego m iesz­ kańca Z achodu m oże uchodzić za zwykły p rze­ sąd. dla ówczesnych ludzi stanow iło przejaw Bożej woli i opatrzności. N aw et rzu can ie losów odbywało się pod czujnym okiem Boga.

A.J. Wilson, The Sign o f the Prophet Jonah, „Princeton Theological Review" 25 (1927), s. 636. W ięcej przykła­ dów można znaleźć w książce R. K. H arrisona. Intro­ duction o f the Old Testament (G ran d Rapids. Mich.: Eerdmans. 1969). s. 907-908. W arto też przeczytać cie­ kawy artykuł G. M acloskiego: How to Test the Story of Jonah. „Bibliotheca Sacra" 72 (1915). s. 336-337 oraz z nowszych pozycji książkę G. Ch. Aaldersa. The Prob­ lem oj the Book o f Jonah (L ondon: Tyndale. 1948).

255

Księga Jonasza

mu po tej niezw ykłej przy g o d zie była śm iertelna

uderzający kontrast, że czytelnik zaczyna się za­

bladość sk ó ry tw arzy, szyi i rąk.

stanawiać, czy słowa Boże zawsze się sprawdzają

P ro b lem z trak to w an iem tego tekstu jako

i czy Bóg przedstawiony na kartach Starego Te­

przypow ieści, aleg o rii lub m itu polega na tym, że

stam entu nie jest czasem istotą zmienną i niesta­

każde z tych „ ro z w ią z a ń ” rodzi o so b n e trudności

łą. Choć Jonasz od samego początku podejrze­

zw iązane z g a tu n k ie m literackim . N a przykład,

wał. mając na uwadze Bożą łaskawość, że Bog

przypow ieści są zw ykle p ro ste i dotyczą jednego

nie spełni swych gróźb przeciwko Niniwie. nadal

zag ad n ien ia. T y m czasem K sięga Jonasza składa

pozostają wątpliwości co do Bożej zdolności

się p rzy n ajm n iej z d w ó ch ró żnych części: historii

przewidywania przyszłości lub stałości Jego cha­

ucieczki o ra z g ło sz en ia w ezw ania do naw róce­

rakteru.

nia. T ru d n o te ż u z n a ć tę księgę za przykład ale­

Niektórzy próbowali ratować sytuację, od­

gorii. p o n iew aż j e s t b rak zgody co do znaczenia

różniając ukrytą wolę Bożą od Jego woli obja­

po szczeg ó ln y ch p o sta c i i w ydarzeń. Sam a wie­

wionej. Zgodnie z tą argumentacją, ta pierwsza

lość in te rp re ta c ji w y raźn ie św iadczy o tym, że

odzwierciedla prawdziwe Boże zamiary, które

u zn an ie tej księgi za aleg o rię nie jest dobrym roz­

pozostają niezmienne, podczas gdy ta druga

w iązan iem . Te sa m e p ro b lem y dotyczą sugestii,

zmienia się w zależności od okoliczności. Jed­

że Księga J o n a s z a to p rzy k ład m itu. A ż d o czasó w w spółczesnych księgę tę uzna­

nak taka koncepcja woli Bożej nie zgadza się z tym. co Pismo Święte mówi na ten temat w in­

w ano za h isto ry czn y zap is naw rócenia Niniwy

nych miejscach, ponieważ stwarza ona pozory

pod w pływ em w ezw ań głoszonych przez człowie­

nieszczerości za strony Boga. tak jakby Bogu za­

ka im ieniem Jo n a sz . We w tó rnokanonicznej Księ­

leżało na wprowadzaniu ludzi w błąd poprzez

dze T obiasza (zaliczan ej d o apokryfów w kanonie

ukrywanie swych prawdziwych myśli i zamiarów

p ro testan ck im ) T obiasz n akazuje swemu synowi,

oraz przedstawianie innego obrazu przyszłości

aby udał się d o M edii, poniew aż wierzy w słowo

niż ten. który znany jest tylko Bogu!

Boże w ypow iedziane na tem at Niniwy. Według

Język tego wersetu, zgodnie z którym Bóg

tekstu greckiego w S eptuagincie, prorokiem , który

„ulitował się" lub „użalił się" jest niewątpliwie

zapow iadał sąd w N iniw ie, był Jonasz. W czasach

przykładem antropomorfizacji - przedstawiania

Nowego T estam en tu , Je zu s i inni wierzący trakto­

Boga w kategoriach ludzkich. Z pewnością nie­

wali Jo n a sza ja k ą praw dziw ą postać historyczną.

skończony. wieczny Bóg może być poznany jedy­

D latego też w ątpliw ości co d o autentyczności opi­

nie za pomocą ludzkich środków opisu i dlatego

sanych w K siędzie Jo n a sza w ydarzeń sprowadzają

jest przedstawiany jako istota myśląca i działają­

się d o jed n ej kwestii: jest w niej za dużo cudów!

ca na sposób ludzki. Bez takiego zabiegu nigdy

Taki zarzu t tru d n o je d n a k uznać za wystarczający

nie bylibyśmy w stanie mówić o Bogu w sensie

powód d o o d rzu cen ia tego. o czym mówi sama

pozytywnym, wszelkie tego rodzaju wysiłki skoń­

księga: jej treść stanow i wiarygodny opis przeraża­

czyłyby się popadnięciem w deizm, zgodnie

jąceg o d o św iad czen ia na m orzu i bezprecedenso­

z którym Bóg jest do tego stopnia transcenden­

wej reakcji pogan na jak że krótkie orędzie nawró­

tny. że nie można G o w żaden sposób identyfiko­

cenia. To w szystko rzeczyw iście się wydarzyło!

wać ze znanym nam światem. Kiedy staramy się usunąć z naszego języka ludzkie kategorie myśle­ nia. gubimy się w abstrakcji pozbawionej sensu

3,10; 4,1-2 Bóg, który ustępuje?

i treści.

Pom iędzy karą. ja k ą Bóg zam ierzał zesłać na Ni-

sady sprawiedliwości. Pismo Święte stanowczo

niwę a tym , co się faktycznie stało istnieje tak

podkreśla, że w Bogu nie zachodzi żadna zrnia-

Tym niemniej, jeśli chodzi o odwieczne za­

Stan- Testament

256

na. Weźmy, na przykład, p ouczenie w ypow ie­

takiej a lte rn a ty w y w ra m a c h je d n e g o proroctwa

dziane przez Balaam a: „Bóg nie jest ja k człow iek,

są frag m en ty J r 18.9-11 o r a z E z 18.24 (por. także

by kłamał, nie jak syn ludzki, by się wycofywał.

Rz

Czyż On powie coś. a nie uczyni tego. lub nie

w tych p ro ro c tw a c h nic m o ż n a u z n a ć za skutek

11,22).

D o b ry c h

rz e c z y zapow iedzianych

wykona tego. co oznajm ił?" (L b 23.19). P o dob­

uczynków sp raw ied liw o ści an i ja k iś ludzkich za­

nie w 1 Sm 15.29 Sam uel w yjaśnia Saulowi:

sług: zaw sze p o jaw iają się o n e w zw iązku z zasa­

..¡Ten bowiem, który jest] chw ałą Izraela nie kła­

dą św iętości i p o s łu s z e ń s tw a S łow u Bożemu.

mie i nie żałuje, gdyż to nic człow iek, aby ża­

C zy to o z n a c z a , że w szelk ie zapow iedzi wy­ głaszan e p rz e z p ro ro k ó w fu n k cjo n o w ały na lej

łował". Opisy Boga. które skupiają się na Jeg o nie­

sam ej zasad zie, że n ic z teg o , c o z o s ta ło objawio­

odłącznej i niezm iennej spraw iedliw ości, nie d o ­

ne n a te m a t p rzy szło ści nie m a c h a ra k te ru abso­

puszczają ew entualności zm ian w boskim ch a ­

lu tn eg o alb o n ie z m ie n n e g o ? B ynajm niej! Istnieją

rakterze ani w Jego zew nętrznym działaniu. Bo­

fra g m e n ty proroctw ', k tó re m o ż n a uw ażać w ści­

ska sprawiedliwość dom aga się konsekw encji

słym se n sie za a b s o lu tn e , p o n ie w a ż ich wypełnie­

i niezm ienności.

nie zależy tylko i w y łą c z n ie o d w ie rn o śc i i potęgi

Jednak takie w yobrażenia nie w ykluczają

Słow a B ożego. T ak je s t w p rz y p a d k u proroctw

możliwości albo wręcz m oralnej konieczności

D a n iela o d n o ś n ie d o c z te re c h kolejnych impe­

zm iany w sposobie realizacji Bożych deklaracji

riów' św iatow ych. D o ty czy to ta k ż e wszystkich

w przypadkach, gdy ludzie, w obec których zap o ­

tw ierd zeń n a te m a t p o ja w ie n ia się C h ry stu sa w

wiedziana została kara. naw rócili się, dzięki cze­

czasie Je g o p ie rw sz e g o i d ru g ie g o przyjścia oraz

m u przestały istnieć podstaw y do w ym ierzenia

p ro ro c tw o p isu ją c y c h ro zw ó j królew stw a Boże­

kary. W takich okolicznościach brak zm iany ze

go, ja k ró w n ież o b ie tn ic z w iąza n y ch z naszym

strony Boga oznaczałby zaprzeczenie boskiej

zbaw ieniem .

sprawiedliwości i nieczułość na jakąkolw iek

K iedy je d n a k p ro ro c tw o o p isu je nadejście

zm ianę, którą Bóg chciał przecież w zbudzić po­

kary lub zaw iera o b ie tn ic ę rzeczy d o b ry c h , słowo

przez zapow iedź kary.

p ro ro ck ie nie sta n o w i n a jw a ż n ie jsz e g o i decydu­

Jeśli lak jest istotnie, dziwić m oże. dlaczego

ją c e g o czy n n ik a; m a o n o c h a r a k te r drugorzędny

zapowiedź ogłoszona przez Jo n a sza m iała tak

i zależy od d u ch o w ej reak cji tych, d o których jest

absolutną form ę: „Jeszcze czterdzieści dni. a Ni-

o n o skierow ane.

niwa zostanie zburzona" (Jo n 3,4). D laczego

F ak ty czn ie, w tym w y p ad k u Bóg zaniechał

brak tu jasnego dopow iedzenia: ..jeśli się nie n a­

realizacji swej groźby, je d n a k Je g o c h a ra k te r jako

wrócicie"?

istoty będącej sa m ą P ra w d ą i Spraw iedliw ością

Taki zarzut opiera się na założeniu, że użyta

nigdy nie ulega z m ian ie. Ja k o isto ta żyjąca, Bóg

form a prorockiego orędzia nie służy zbyt dob rze

zm ieni! m ożliw y s c e n a riu s z w 'ydarzeń w odpo­

osiągnięciu zam ierzonego celu. T ym czasem , jak

w iedzi na zm ian ę, ja k a z a sz ła w m ieszkańcach

wynika z tekstu, napom nienia proroka wywołały

N iniw y, k tórzy dali p o słu c h o rę d z iu Jonasza.

zam ierzoną reakcję i dlatego m ieszkańcy N iniw y

N ie o z n acz a to je d n a k , że w B ogu istnieje choć­

zostali oszczędzeni. G dy Jonasz głosił Boże orę­

by cień zm ien n o ści czy n iesta ło ści. Pozostaje On

dzie, rzeczywiście opisywał stan Bożych uczuć

Bogiem niezm ien n y m , k tó ry je s t je d n a k gotowy

i niebezpieczeństwo, jakie groziło m iastu.

co fn ąć z ap o w ied z ia n ą karę, gdy tylko ludzkie po­

Oczywiście Boże groźby zawsze łączą się ze swoją odw rotnością, czyli z obietnicam i. N ajlep­ szymi przykładam i św iadczącym i o obecności

stępow anie ulegnie zm ian ie. Z obacz również ko m en ta rz do R dz 6,6; I Sm 13,13-14; 15,29; D z 1,26.

K s i ę g a M ic h e a s z a

5,1 W ład c a z B etlejem ?

nika oznaczającego „być płodnym") nie ma suge­

T ru d n o ść k ry jąca się w tym w ersecie dotyczy

czymś gorszym, ale że miasto to jest najbardziej

rować. że rzeczy i mieszkańcy lego miasta są kwestii teg o , czy „w ład ca" o p isan y w przytoczo­

błogosławione, że stanowi źródło płodności na

nym tu fra g m e n c ie n o si cechy zarów no ludzkie,

skalę całego świata.

jak i boskie. P oza tym . zach o d zi pytanie, czy jest

Prorok mowi o Betlejem, posługując się ra­

on o b iecan y m M esjaszem . Jeśli tak. to dlaczego

czej formą męską niż jego typową formą żeńską,

tekst nic łączy g o b ard ziej b ezp o śre d n io z Dawi­

ponieważ postrzega je przez pryzmat jego ideal­

dem i jeg o ro d em ? I ja k ie zn aczen ie ma dodanie

nego obrazu lub tego, którego ono uosabia. Mia­

słow'a E frata d o nazw y B etlejem ? Z aczy n ając o d o sta tn ieg o pytania, m ożna

sto jest więc utożsamione z osobą, która ma się w nim narodzić.

stw ierdzić, że w yrazu Efrata nie należy rozum ieć

Gdyby prorokowi zależało na odróżnieniu

jak o nazw y o k o lic w ioski Betlejem . W Rdz 35.19,

Betlejem w Judzie od miasta w ziemi Zabulona

Efrata jest p rzecież trak to w an e jak o inna nazwa

(Joz 19.15). powiedziałby po prostu „Betlejem

Betlejem . Było to sta rsze określenie tej samej

judzkie". Najwyraźniej chodziło mu o coś wię­

m iejscow ości. N ie był to jed y n y pow ód użycia nazwy Efra­

cej. stąd wydaje się. że faktycznie mamy tu do czynienia z aluzją do Rdz 35.

ta; p ro ro k ch ciał zw rócić uwagę na teologiczny

Dowodem małego rozmiaru i znaczenia Betle­

sens frag m en tu , w którym obie nazwy zostały po

jem jest pominięcie go na liście miast Judy w roz­

raz pierw szy p o w iązan e ze sobą, a mianowicie

dziale 15 Księgi Jozuego (choć niektórzy kopiści

Rdz 35.16-19. Tak jak w p rzypadku tam tego frag­

próbowali naprawić to rzekome przeoczenie, wsta­

m entu m ów iącego o n aro d zinach Beniamina,

wiąjąc nazwę miasta w swoich rękopisach).

tak i tym razem ch o d zi o czyjeś narodzenie. Uży­

Oto niesłychana nowina: z tak małego i nie­

cie starej nazw y E frata (p o ch o dzącej od czasow­

godnego uwagi miejsca wyjdzie ten. który ma

S ta n Testament

258

stanąć na czele Izraela! Nie jest on je d n ak n a­

w iązan iu d o p reeg zy ste n cji C h ry stu s a . A zatem

zwany _|tym jedynym i w ładcą" a „(jakim ś nie­

n asz P an w yw odzi się z ro d u D aw ida (2 Sm 7,8-

określonym ] w ładcą". Początkow o będzie nie­

16: Ps 89 ,3 6 -3 8 ), je d n a k od czasó w wieczności

znany i niezapow iedziany - będzie po prostu j a ­

stan o w ił je d n o z O jcem (J 10.30 - przyp. red.),

kim ś władcą. Jednak na razie głów na uwaga skupia się na fakcie spraw ow ania władzy, a nic

6,6-8 Z b aw ie n ie p rz e z spraw iedliw ość?

na konkretnej osobie. W yrażenie „Z ciebie m i wyjdzie" nie odnosi się do proroka, ale do Boga. Słowa te m ają służyć

W zw iązku z tym te k s te m m o ż n a usłyszeć dwa

podkreśleniu kontrastu

nędzą

ró żn e i całk iem s p rz e c z n e ro d z a je fałszywych po­

a wielkością Boga. C hodzi o to, aby było widać, że

glądów'. N ie k tó rz y in te r p re ta to r z y traktują ten

Bóg potrafi wynieść to, co m ałe. niskie i gorsze.

tek st ja k o o d rz u c e n ie w sz e lk ic h zewnętrznych

m iędzy ludzką

W ładcą, o którym tu mowa. był przede

i ry tu aln y ch form relig ijn o ści, k tó ry ch miejsce

wszystkim Dawid. To on pochodził z niskiego

p o w in n a

rodu w Betlejem, ale jego postać nie w yczerpuje

w iedź w iary w B oga. In n i. n a sta w ie n i krytycznie

zająć

całk o w icie

w e w n ętrzn a odpo­

sensu kryjącego się w tych słowach. O bietnica,

w obec b ard ziej k o n se rw a ty w n y c h w ersji teologii

której był spadkobiercą, w ykraczała poza jeg o ży­

o d k u p ie n ia , tw ie rd z ą , że z a s a d n ic z e akty religij­

cie i poza jego skrom ne pochodzenie. Z iem ia,

ne sk u p ia ją się w y łą c z n ie n a k w estiach sprawied­

z której wyszedł Mesjasz, sięga czasów starożyt­

liw ości. m iło sie rd z ia i p o k o ry ; w szystko inne

nych. epoki A braham a. Izaaka i Jakuba. Booz.

w y k racza p o z a to , c z e g o Bóg o c z e k u je nawet od

który wziął za żonę M oabitkę Rut, pochodził

n ajb ard ziej p o b o ż n y c h w iern y ch .

z Betlejem (Rt 2,4). Również Dawid, praw nuk

N iestety o b a s ta n o w isk a re p re z e n tu ją poglą­

Booza, urodził się w Betlejem (1 Sm 16.1; 17,12).

dy sk rajn e, k tó re nie u w z g lę d n ia ją se n su wypo­

Jednak cała ta spraw a sięga aż d o „dni w iecz­

w iedzi M ic h casza . Je g o o d p o w ie d ź na pytanie:

ności". Dwa hebrajskie w yrażenia, użyte rów no­

„Z czym s ta n ę p rz e d P a n e m ? " z pew nością idzie

legle, mówią o pochodzeniu „od po czątk u " o raz

zn a c z n ie dalej n iż b u lw e rsu ją c a p o sta w a ówcześ­

„od dni wieczności". Pierw sze z nich o d n o si się

nie żyjących ludzi. K ierow ali się oni bowiem

do odległej przeszłości, drugie dotyczy dziel, któ­

p rz e k o n a n ie m , że B ożą p rzy ch y ln o ść można

re Bóg zapoczątkow ał przed początkiem czasu

sobie z je d n a ć za p o m o c ą uczy n k ó w i różnych

i które będą trw ać aż do czasu w ieczności

rytuałów religijnych a n aw et p o g ań sk ich , takich

w przyszłości. Posianie M esjasza nie pojaw iło się

jak ofiary z n ajsta rsz y c h d zieci. Byli gotowi tar­

w Bożym zamyśle jako późniejszy dodatek; było

gow ać się z B ogiem i z a p ła c ić w ysoką cenę, jeśli

częścią odw iecznego planu. Innym i słowy. M e­

to było k o n ieczn e. J e d n a k w szelk ie tego rodzaju

sjasz. istniał, zanim się fizycznie narodzi! w Betle­

próby zy sk an ia u z n a n ia w o c z a c h Bożych jako

jem . Jego wieczność w yraźnie o d ró żn ia się na tle

ludzi spraw iedliw ych były d a re m n e .

genealogii rodzin z Betlejem, z których m iał się w końcu narodzić w ciele.

O d p o w ied ź, jak iej p ro ro k u d ziela w imieniu Boga jest całkiem o d m ie n n a , c h o ć przecież nie

Hebrajskie słow'o 'óldni, „w ieczność”, o d n o ­

jest niczym now ym . O ni w szyscy od daw na wie­

si się albo do sam ego Boga, albo do stw orzonego

dzieli. co jest d o b re i m iłe B ogu, poniew aż Bóg

porządku świata. C hoć m oże o n o po prostu

objaw ił to w ielo k ro tn ie. J e d n a k za każdym ra­

oznaczać historyczny okres „czasów starożyt­

zem buntow ali się p rzed przy jęciem tej Bożej

nych". biorąc pod uwagę w idoczne tu porów na­

drogi.

nie do początków' rodu Dawida w dawnych cza­

P rorok w ylicza trzy aspekty: spraw iedliw ość,

sach. najlepiej odczytać sens lego w yrazu w na­

m iłosierdzie (łask aw o ść) o ra z pokorę przed Bo­

259

Księga Mkheasza

giem. N o rm a sp raw ied liw o ści zo stała określona

wszelkich ludzkich wymysłów w tej dziedzinie.

zgodnie z c h a ra k te re m żyjącego Boga, nie we­

Jest on obowiązkiem, ale obowiązkiem zakorze­

dług ludzkich sta n d a rd ó w . B oska norm a spra­

nionym w charakterze i łasce Boga. Pytanie po­

w iedliwości. o g ło sz o n a w Jeg o praw ie, dom agała

stawione w Mi 6,6 jest bardzo podobne do pyta­

się d o sk o n alej sp raw ied liw o ści dostępnej tylko

nia zadanego w Pwt 10,12: „A teraz. Izraelu,

przez w iarę w B oga, k tó ry przyrzekł zesłać ziar­

czego żąda od ciebie Pan, Bóg twój?" Tło obu

no obietnicy.

tych pytań jest to samo. bowiem w Pwt 10, po­

D rugie w y m ag an ie, czyli m iłosierdzie, po­

dobnie jak w Mi 6, Bóg objawił już, że jest gotów

winno być w zo ro w an e na m iłosierdziu Bożym

zniszczyć Izraela, w tym przypadku za nieposłu­

określonym w Je g o słow ie - bezinteresow nej mi­

szeństwo w związku z historią złotego cielca.

łości w o b ec Boga i bliźn ieg o .

Fragment nie jest więc zaproszeniem, mają­

T rzecim w a ru n k ie m było w ezw anie ludzi do

cym zastąpić Ewangelię, do tego. by zbawić się

tego, by p am iętali, że w szelkie dobro, jakie

poprzez pełnienie dobrych uczynków sprawiedli­

w nich istn ieje, je s t d a re m Boga. C i, którzy uzna­

wości. Nie jest to także atak na religijność prze­

ją Boga za sw ego P a n a p o w in ni św iadczyć o tym

jawiającą się w formie ofiar i kultu wymienionych

sw oim stylem życia. P y ch a stanow i antytezę tego.

w przepisach dotyczących przybytku i świątyni.

co je s t w y m ag an e: w iary. Bycie pokornym polega

W rzeczywistości jest to wezwanie do postępo­

na życiu z w iary. T aka w iara dąży do tego, aby

wania będącego naturalną konsekwecją bycia

postaw ić Boga n a p ierw szy m m iejscu zam iast

ludźmi, którzy otrzymali Boże przebaczenie i da­

uzu rp o w ać je d la sa m eg o siebie. W ykorzystując

wania świadectwa własnej wiary w życiu codzien­

len frag m en t w M t 2 3 .2 3 , Je zu s wylicza trzy wa­

nym. Takiemu życiu powinny towarzyszyć uczyn­

runki k o n ieczn e, by p o d o b a ć się Bogu: „spra­

ki miłosierdzia, sprawiedliwości i angażowania

w iedliw ość, m iło sierd zie i w ia rę ”.

się dla dobra sierot, wdów i ubogich.

A z a te m frag m en t ten jest czym ś więcej ani­ żeli tylko ety c z n ą czy religijną alternatyw ą dla

Zobacz również komentarz do Rdz 26.3-5: Ps 51,18-19.21.

K s ię g a N a h u m a

1,2-3 Zazdrosny Bóg?

P an Bóg: Z a p ra w d ę , z w ielk im o b u rzen iem mó­ w iłem p rzeciw k o p o z o s ta ły m lu d o m i przeciwko

W Starym T estam encie aż dziesięciokrotnie sp o ­

całem u E d o m o w i, k tó rz y za w ła d n ę li m oim kra­

tykamy deklarację z Wj 34.6. która w ydaje się

jem . żyw iąc w se rc u ra d o ś ć i w d u sz y pogardę po

wykluczać uczucie zazdrości u Boga: „Jahwe,

to, by m ieć go ja k o (w ła sn o ś ć i] łup". Jak więc

Jahwe. Bóg m iłosierny i litościwy, cierpliw y, bo­

należy ro z u m ie ć B oży c h a ra k te r?

gaty w laskę i w ierność, zachow ujący sw ą łaskę

A n tro p o m o rfic z n e o b ra z y B oga (opisujące

w tysiączne pokolenia, przebaczający niegodzi-

Jeg o u czu cia w k a te g o ria c h lu d z k ic h ) pom agają

wość. niewierność, grzech, lecz nie p ozostaw ia­

nam z ro zu m ieć, że Bóg n ie je s t je d y n ie abstrak­

jący go bez ukarania, ale zsyłający kary za niego-

cyjnym p o jęciem , ale isto tą żyw ą i aktyw ną. Po­

dziwość ojców na synów i wnuków aż d o trzecie­

sia d a uczu cia p o d o b n e d o lu d zk ich uczuć za­

go i czw artego pokolenia".

zdrości. zem sty, zło ści, cie rp liw o śc i i dobroci,

Tym czasem czytając inne teksty, m o żn a je d ­ nak odnieść w rażenie, że Bóg w istocie kieruje

ale z je d n y m w yjątkiem : w szy stk ie o n e są wolne od grzechu.

się zazdrością. Wj 20.5 wyraźnie stw ierdza: „Ja

Bóg z p ew n o ścią m a w iele p o z y ty w n y c h

Pan, twój Bóg. jestem Bogiem zazdrosnym ”. Pwt

cech, jak zap ew n ia p ro ro k N a h u m w N a 1.7-

29,19 pow tarza tę myśl: „|tem u , kto liczy na

„ D o b ry je s t P an . (...) zn a (tro s z c z y się o ) tych.

Boże błogosławieństwo, myśląc sobie, że m oże

którzy M u ufają". W N a 1.3 Bóg je s t opisany

bezkarnie robić, co mu się podoba] nie zechce

jak o „cierpliw y, ale i p o tę ż n y silą". A co z pozor­

Pan przebaczyć, b o już rozpaliły się gniew i za­

nie m niej p rzyjem nym i c e c h a m i B ożego c h a r a k ­

zdrość Pana przeciwko tem u człowiekowi

teru?

Ps 78.58 mówi: „Pobudzali G o do gniew u przez

P ism o Ś w ięte c z ę s to łączy Bożą z a z d r o ś ć

swoje wyżyny i w zniecali Jego zazdrość swoim i

z gniew em . W tym k o n tek ście je s t on a przeja­

rzeźbam i". Ez 36.5 potw ierdza: „D latego mówi

wem Bożej św iętości: „zatro sz czę się o o10!*1

261

Księga \ahuma

święte im ię " 1 (E z 3 9 .2 5 ). N ie jest to jednak uczu­

no się cieszyć z klęski narodu, który dążył do

cie w ybuchow e czy irra c jo n a ln e . Przedstaw ianie

zaprowadzenia tyranii? Jeśli odpowiedź brzmi,

BOga S tareg o T e sta m e n tu jak o istoty kierującej

żc zwycięski naród powinien się powstrzymać od

się tajem n ą, jeśli nie w ręcz prym ityw ną silą, któ­

świętowania, dopóki sam nie oczyści się ze swo­

ra m oże w y b u ch n ąć w k ażdym m om encie prze­

ich grzechów, wtedy należy zachować pewną

ciwko k tó rem u k o lw ie k z Jeg o stw orzeń, to wynik

ostrożność w poczuciu samozadowolenia z po­

/byt w ybujałej w y o b raźn i. Boża zadrość czy

wodu pokonania faszystowskich Niemiec. Być

gniew nie m ają nic w sp ó ln e g o z chim erycznym

może i nas czeka oczyszczenie.

ch arak terem lub złośliw o ścią. W o b u T e sta m e n ta c h rzeczyw istość Bożego gniewu jest isto tn ie czy m ś przerażającym , ale za­

Wbrew argumentom Księgi

krytycznym wobec

Nahuma. potępienie Niniwy wynika

z moralnej i etycznej koncepcji Boga. W myśli

wsze stan o w i o d zw iercied len ie całkow icie konse­

autora księgi. Bóg jest suwerennym Panem całe­

kw entnej o so b o w o ści, k tó ra nie znosi obecności

go stworzenia, łącznic ze wszystkimi narodami.

grzechu. G n iew nigdy nie p o b u d za Boga do szu­

Jako święty Bóg. nienawidzi wszelkich przeja­

kania zem sty lub o d w etu , jak dzieje się w przy­

wów niesprawiedliwości, szczególnie jeśli szerzy

pływie ch w ilo w eg o szalu. G niew Boży m ożna

się ona na skalę międzynarodową.

określić ja k o w ew n ętrzn e uniesienie skłaniające Boga d o d z ia ła n ia p rzeciw k o grzechow i.

Istnieją trzy główne powody, dla których Bóg wydal wyrok na imperium asyryjskie. Po

To sa m o m o ż n a pow ied zieć o słowie przetłu­

pierwsze. Asyryjczycy walczyli nie tylko z Izra­

m aczonym w o m aw ian y m tu fragm encie jako

elem, ale przede wszystkim z Bogiem (Na

„odw et" (B ib lia P o z n a ń sk a ). U czucie Bożej ze­

1.9.11.14). Po drugie, łamali prawo i Boży porzą­

msty m o żn a zro z u m ie ć je d y n ie w świetle starote-

dek moralny. Nie dość, że Asyria uwikłała swo­

stam en to w ej n au k i n a te m a t Bożej świętości

ich obywateli w sidła bałwochwalstwa, to jeszcze

i spraw ied liw o ści. S p o śró d 78 przypadków uży­

pociągnęła inne narody do naśladowania, tak jak

cia tego słow a w S tary m T estam encie, 51 dotyczy

nierządnica przywodzi swoje ofiary do zguby

sytuacji, g d zie Bóg je s t w ykonaw cą zemsty. Kla­

(Na 2,13: 3.4). Po trzecie, imperialne zapędy

sycznym p rzy k ład em je s t tu tekst Pwt 32,55:

Asyrii stały się przyczyną rozboju i wszelkich

„M oja je s t o d p ła ta i k a ra ”. Bóg nie m ógłby być

krzywd.

Bogiem , gdyby p o zw alał, aby grzech i bunt ucho­

Dlatego Bog nie przygląda się obojętnie

dziły b ezk arn ie. C ały Jeg o ch a ra k te r dom aga się

i bezradnie temu, jak mnożą się grzechy naro­

czegoś w p ro st przeciw n eg o . Z a sa d n ic z o , istnieją dw a sposoby, w jaki

dów. Nic. On jest Bogiem pełnym życzliwości i wyrozumiałości, a przy tym jest absolutnie spra­

Bog d o k o n u je zem sty: (1 ) w ystępując jak o obroń­

wiedliwy i gotowy wystąpić przeciwko tym, któ­

ca uciśn io n y ch p rzez w roga (P s 94) oraz (2 ) ka­

rzy z uporem buntują się przeciwko Niemu

rząc tych. któ rzy łam ią p rzy m ierze z N im zawar­

i temu wszystkiemu, co On reprezentuje. Fakt. że

te (K p i 26,24-25).

Bóg odczuwa zazdrość, zlosc lub pragnienie ze­

Jeśli w ydaje się, że Księga N ahum a wyraża

msty to znak. że zależy Mu na ludziach i chce

dziką rad o ść z u p ad k u stolicy Asyrii. Niniwy,

bronić ich sprawy. Bog może i chce wymierzyć

trzeba po staw ić n astęp u jące pytanie: kiedy wol­

sprawiedliwość pośród narodów. Słowa zazdrość - lub też gorliwość, co jest bardziej właściwym odpowiednikiem w odniesie­ niu do Boga - oraz zemsta mogą byc użyte zarów ­

• W przekładach angielskich: „zapłonę zazdrością W B ib lii Warszawskiej: „zadbam gorliwie o święte moje

no w sensie pozytywnym, jak i negatywnym.

im ię" (przyp. tłum.).

W odniesieniu do Boga. oznaczają one Jego glę-

Sian Testament

262

boką troskę o własny charakter i dobre imię.

traktującego fałszywe bóstw a jak o konkurentów

A zatem to wszystko, co zagraża Jego chwale

i potencjalnych kochanów . Bóg nie może i nje

i czci może być uważane za przedm iot Jego za­

chce tolerow ać żadnych rywali - nasze życie du

zdrości i pragnienia zemsty. M etaforą, która naj­

chowe zależy od Jego nieustępliw ej walki o nas

lepiej oddaje to uczucie jest postać zazdrosnego męża. z którym Pismo Święte utożsam ia Boga.

Z obacz rów nie: ko m en ta rz do Wj 20,4-6Ps 5.6: 11.5.

K s ię g a H a b a k u k a

1,5-6 D laczego Bóg posługuje się narodam i pogańskim i, aby ukarać swój lud?

lepiej jak się da; jedno jest pewne: nie ma sensu się sprzeciwiać". Zamiast tego. tekst ten zachęca nas do rado­ ści w Bogu nawet wtedy, gdy wszystko w nas

'/.»bucz kom entarz do 2 Kri 9,6-10; Iz 45.7: Lm

krzyczy z rozpaczy. Pomimo głębokiego niepo­

3,38-39; O z 11,8-9.

koju w obliczu mającego nastąpić zamętu. Haba­ kuk doświadcza świętej radości. Bożego daru. który' pozwala mu radować się w Panu.

3,16-18 Radość w każdych okolicznościach?

zbawienie. Niektóre rzeczy są trwalsze i ważniej­

Prorok H abakuk otrzym ał wizję, która głęboko

by bieg historii wymknął się spod kontroli i nie

Przedmiotem jego radości jest Bóg, Jego sze niż świat doczesny. Czasami wydaje się. jak­

go poruszyła. Był tak wstrząśnięty straszną nowi­

wiadomo, jak się to wszystko skończy. Ponieważ

ną o tym, że Bóg zam ierza sprowadzić hordy

jednak Bog w sensie ostatecznym istnieje poza

Babilończyków na Judę, że zdawało się, iż pad­ nie z przerażenia. Nie ulega wątpliwości, że pro­

i wie, do czego zmierza świat.

rok odczul prawdziwy lęk z wyraźnymi objawami fizycznymi i psychicznymi.

bole powodzenia i dostatku (drzewo ligowe, wi­

Rzeczą niesam owitą w tym fragmencie, za­ sługującą na szczególną uwagę jest fakt, iż pomi­ mo tej traumy, H abakuk doświadczył też radości. Nie było to jedynie uczucie rezygnacji w obliczu rzeczy, na które nie miał żadnego wpływu. Pro­ rok nic powiedział: „Wykorzystajmy ten czas naj­

nie da się ich porównać z radością, która pocho­ dzi od Boga żywego. Choć radosc ta, sama w sobie, nie zmniejsza odczuwanego bólu fizycz­ nego. przenika go swoją wartością, rzeczywistoś­ cią i głębią.

czasem, sprawuje kontrolę nad biegiem rzeczy Dlatego nawet gdyby usunięto wszelkie sy m­ norośl, drzewo oliwne, pola. stada bydła), i tak

Stary Testament

Przytoczony tu fragment ma olbrzymie zna­ czenie dla chrześcijańskiej wizji historii i dla tych. którzy doznają ucisku i odczuwają skutki agresji okupanta czy- wroga. Zobacz również komentarz do Jk 1.2.

K s ię g a A g g eu sza

wej wersji tego przekładu czytamy „nadejdą

2,6-7 Ten, którego pragną wszystkie narody?1

z bogactwem wszystkich narodów". W przekła­

Poprzez hom iletykę, pieśni bożonarodzeniowe

dzie skarb wszystkich narodów", podczas gdy

dzie New English Bibie zdanie to brzmi: „przybę­

i długą tradycję egzegezy żydowskiej i chrześci­

w’ New American Bibie występuje liczba mnoga

jańskiej w św iadom ości wiernych w krajach

„skarby". Widać wyraźne odejście od nadawania

zakorzeniło się tłumaczenie

słowu „upragniony" konotacji mesjanistycznych,

Ag 2,7: „ten, którego pragną wszystkie narody",

a zamiast tego preferuje się pojęcia bezosobo­

anglojęzycznych

które u tru d n ia obiektyw ną analizę tego frag­

we. takie jak „kosztowności" czy „rzeczy uprag­

mentu.

nione".

T łum aczenie w ystępujące w Biblii Króla Ja­

Cała ta kontrowersja wynika z faktu, że

kuba. „nadejdzie Ten, kórego pragną wszystkie

w oryginale wyraz pragnienie, będący rzeczowni­

poddane krytyce w prawie

kiem rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej,

wszystkich współczesnych przekładach angiel­ skich. W am erykańskim przekładzie standardo­

jest związany z liczbą mnogą czasownika /oni/

narody” zostało

przyjdą (napłyną). Kiedy tylko zwróci się na

wym (ASV ) z roku 1901 słowo to zostało zastą­

to uwagę, współcześni komentatorzy natych­

pione słowem „kosztowności", natomiast w no-

miast rezygnują z dalszych poszukiwań czy od­ niesień do osoby i przyjmują założenie, że rów­ nież rzeczownik musi ntieć znaczenie liczby

W polskich przekładach występuje tu słowo .kosztow­ ności" (Biblia Tysiąclecia. Biblia Poznańska. Biblia Warszawska) (przyp. tłum.).

mnogiej. Prawdę mówiąc, w Starym Testamencie za­ równo liczba pojedycza i mnoga hebrajskiego rzeczownika hemdah, jest używana w odniesie­ niu do osób. Saul jest określany mianem „tego.

Sta n Testament

266

11.37

upragnione jest używ ane w stosunku do osoby

mówi o »ulubieńcu kobiet". Liczba mnoga tego

w kilku w ażnych fragm entach i ponieważ wszyst­

ktorego pragnie Izrael"'. Podobnie Dn

samego rzeczownika pojawia się trzy razy w od­

kie narody w yczekują Zbawcy, niezależnie od

niesieniu

tego. czy przyznają się d o tego czy nie, istnieją

do samego

Daniela

w

Dn

9.23

oraz 10.11.19. We wszystkich tych przypadkach,

podstawy, by rozum ieć ten w erset jako odnoszą­

słowo to jest zwykle tłum aczone jako „wyso­

cy się do M esjasza, Je zu sa C hrystusa.

ko ceniony", darzony wielkim szacunkiem " ( iś-lTmudój).

W języku hebrajskim zam iast rzeczownika abstrakcyjnego

często

w ystępuje

rzeczownik

To samo słowo jest także użyte na określenie

konkretny. N ie należy też za bardzo przejmować

cennego mienia, szczególnie srebra i złota.

się obecnością czasow nika w liczbie mnogiej,

W tym przypadku chodzi o podkreślenie drogo-

poniew aż często gdy je d e n czasow nik odnosi się

cenności przedmiotów. Czy Aggeusz mial na myśli kosztowności,

do dwóch rzeczow ników , zgadza się on pod względem gram atycznym z drugim rzeczowni­

które mieli przynieść poganie, czy też chciał na­

kiem, naw et wtedy, gdy czasow nik faktycznie

wiązać do samego Mesjasza, jak utrzymuje więk­

odnosi się do pierw szego.

szość dawnych komentatorów i jak interpretuje to Wulgata?

C h o ć niektórzy n iech ętn ie przyjm ują inter­ pretację m esjanistyczną. słow o oznaczające ten,

Zwolennicy wersji, w której mowa jest o bo­

którego pragnp m ożna traktow ać jako biernik,

gactwach. uważają, że takie tłum aczenie pasuje

tzn. konstrukcję, często w ystępującą z czasowni­

do kontekstu. Kosztowne dary miały zrekom pen­

kami ruchu: „i przyjdą d o tego, którego pragną

sować brak wystroju świątyni. Dlatego leż poga­

wszystkie narody | U p ragnionego wszystkich na­

nie mieli przybyć, niosąc dary dla świątyni

rodów - czyli d o C h ry stu s a ]”. Takie tłumaczenie

w hołdzie Panu całej ziemi, co mogło stanowić

unika

zapowiedź wydarzeń Nowego Przymierza. Ich

przyjść - rozw iązanie to po raz pierwszy zapro­

zdaniem, taka interpretacja pasuje do liczby

ponował Jo h a n n e s C o c c e iu s'.

mnogiej czasownika i do podm iotu rodzaju żeń­ skiego w liczbie pojedynczej.

problem u

liczby

m nogiej

czasownika

Z godnie z in te rp re ta c ją m esjanistyczną, po­ dobnie jak pierw sza św iątynia została wypełnio­

Jednak zarówno najwcześniejsi egzegeci ży­

na chw ałą Bożą, także i ta św iątynia napełni się

dowscy. jak i większość wczesnych interpretato­

jeszcze chw alą Bożą w C hrystusie (Jn 1.14).

rów chrześcijańskich odnosiło ten fragm ent do

chwałą, która objawi się przy Jego ponownym

Mesjasza. Ponieważ słowo oznaczające to, co

przyjściu (M l 3,1).

Według Biblii Króla Jakuba: w polskich przekładach brak tak wyraźnej identyfikacji, zamiast lego mowa j e s t ---------------------------raczej o przynależności lego. co upragnione (wariościo-

>Johannes Cocceius - X VIl-wieczny holenderski teolog

we), do Saula (przyp. tłum.).

protestancki i hebraista (p rzy p . tłu m .).

K s ię g a Z a c h a r ia sza

3,1-2 S zatan w niebie?

obieca! w Rdz 49.10-12, że przywilej panowa­

Zobacz kom entarz do Hi 1,6-12.

sjasz nie mial pochodzić z rodu Dawida (2 Sm

nia będzie należał do pokolenia Judy? Czy Me­ 7,12-20)? Wielu niewierzących uczonych współczes­

6,12-13 Kim je st O drośl?

nych próbuje pogodzić te fakty, zastępując imię Jozue imieniem Zorobabel (był on potomkiem

Kim jest postać nazyw ana O droślą, która wydaje

Dawida i ówczesnym namiestnikiem Judy)..Jed­

się posiadać urząd i autorytet zarówno kapłana,

nak sam Bóg objawia znaczenie tego symbolicz­

jak i króla? C zy jest to fragm ent mesjanistyczny

nego aktu w wersetach 12-15.

czy raczej chodzi tu o proroka działającego w okresie powygnaniowym? Kiedy Izraelici przebywający w niewoli babi­

Nie ma wątpliwości, że określenie odrośl to termin mesjański, który kryje w sobie cztery cechy charakteru Mesjasza opisane w czterech

lońskiej usłyszeli, że prowadzone są prace nad

podstawowych tekstach mówiących na ten te­

odbudow ą świątyni, wysiali delegację trzech mę­

mat: jest on królem (Jr 23,5-6), sługą (Za 3,8).

żów, którzy zabrali dar na świątynię. Pan, ucie­ szony reakcją wygnańców, poleci! prorokowi,

człowiekiem (Za 6.12) oraz Odroślą Jahwe (Iz 4,2). Co więcej, wielu komentatorów zwróci­

aby z przekazanego w darze srebra i złota sporzą­ dzi! koronę i um ieścił ją na głowie Jozuego. arcy­

ło uwagę na to, że ten poczwórny obraz Me­ sjasza pasuje do obrazu historycznego Chry­ stusa przedstawionego na kartach czterech

kapłana. C hoć gest ten mial jedynie wymowę sym boliczną, takie przekazanie korony królew­ skiej z pokolenia Judy na pokolenie Lewiego mu­ siało być przyjęte z zaskoczeniem. Czyż Bog nie

Ewangelii. Proroctwo podaje cztery szczegóły odnośnie do charakteru i panowania Mesjasza: ( I ) .będzie

St tin Testament

268

kapłanem na swoim tronie"1: (2) „zbuduje świą­

natrafiam y na dwie tru d n o ści. Po pierwsze, wy-

tyni? Pańską": (3) „będzie nosił odznaki m ajesta­

daje się, żc pew ne szczegóły profetycznej symbo­

tu. Jako panujący zasiądzie na tronie swoim";

liki u Z ach ariasza niezbyt pasują do historycznej

14) „Z dalekich stron przybędą ludzie i będą bu­

relacji przedstaw ionej w Ew angelii. Po drugie,

dować świątynię Pańską". Łatwo utożsamić te cechy z charakterem

M ateusz przypisuje te słowa Jerem iaszowi, choć przecież w yraźnie cytuje słowa Zachariasza.

i misją Jezusa z Nazaretu. Jest On przedstaw iany

P rorocka przypow ieść Z ach ariasza następu­

jako Arcykapłan i Król Nowego Testam entu.

je po proroctw ie na tem at relacji Dobrego Paste­

Prawdą jest również to, iż poganie, którzy byli

rza do jego stada. W Z a 11,11 ludzie zareagowali

„daleko" (Dz 2.39: Ef 2,13), przyjdą w czasach

na złam anie laski pasterskiej przez Zachariasza.

ostatecznych i uznają Jego godność.

Zdali sobie spraw ę, że Bóg uniew ażnia przymie­

A zatem w osobie Mesjasza istnieje idealna zgodność między urzędem kapłana i króla - „do­

rze zapew niające im o ch ro n ę. C zekał ich strasz­ ny sąd!

skonała zgoda między nimi” (Za 6,13 Biblia Po­

W Za 11,12 p rorok prosi o zapłatę za swoją

znańska). Mesjasz jako król-kapłan zaprowadzi

służbę i za to, że ich ostrzegał. Przedstaw ił swoją

pokój, ponieważ osobiście będzie sprawował wła­

prośbę bardzo

dzę administracyjną i sądowniczą: nastąpi połą­

m ogą nie chcieć uiścić zapłaty, poniew aż dotych­

pow ściągliw ie, zakładając, że

czenie wymiaru eklezjalnego i duchowego! On

czas traktow ali P asterza z pogardą. Współcześ­

sam będzie naszym pokojem.

nie jego słowa m o żn a by ująć następująco: „Jeśli

Koronacja arcykapłana w świątyni Pańskiej

nie chcecie mi zapłacić, proszę bardzo, nie rób­

miała być przypomnieniem a zarazem zapowie­

cie sobie kłopotu!” L udzie nie zdawali sobie jed­

dzią przyszłego połączenia urzędu króla i kapła­

nak sprawy z tego, że to nagle przerw anie paster­

na w jednej osobie Mesjasza. Owe królewskie

skiej posługi p rzez Z ach aria sza stanowi raczej

dary. pochodzące od wygnańców żyjących dale­

odzw ierciedlenie ich w łasnego odejścia i porzu­

ko w Babilonii były jedynie zadatkiem bogactwa

cenia P asterza aniżeli jeg o o sobistą decyzję za­

narodów, jakie napłynie do Jerozolimy, gdy Me­

kończenia służby.

sjasz Odrośl zostanie powitany jako Król królów i Pan panów. Zobacz również komentarz do Rdz 14.18-19: 49.10: Ps 45,7: Mi 5.2.

Ich odpow iedź była zniew agą dla niego i jego posługi. W ypłacili m u trzydzieści srebrni­ ków, taką sam ą kwotę, jak ą należało zapłacić, gdy wól pobódl niew olnika (W j 21,32). Następ­ nie Bóg pow iedział Z achariaszow i, będącemu w tym przypadku uosobieniem M esjasza, aby tę

11,12-13 Trzydzieści srebrników niedokładne proroctwo?

„sowitą" (w yraz ironii i sarkazm u) zapłatę rzucił garncarzow i2 w św iątyni.

W yrażenie „rzucić

garncarzow i” zwykle funkcjonow ało jako idioPorównując prorocze postępowanie Zachariasza

m atyczne pow iedzenie oznaczające mniej wię­

i jego wypełnienie opisane u M ateusza 27.7-10

cej: „spisz je na straty" lub „pozbądź się ich”. Jednak w odniesieniu do świątyni taki sens wyda­ je się mato praw dopodobny. Poza tym, jest rze­ czą dość wątpliwą, że ów g arn carz faktycznie

' Według katolickiego przekładu Douay-Rlicims Bibie. W innycłi przekładach angielskich i wszystkich polskich fragment ten brzmi inaczej: „A kapłan również zasią­ dzie na swoim ironie", co sugeruje, żc nic chodzi o tę samą osobę (przyp. tłum.).

Ul

W piątym w ydaniu Biblii T ysiąclecia je st „odlewnikowi" (przyp. tłum .).

269

Księga Zachariasza

znajdował się w świątyni. W yrażenie to może być

re zamienia się na „Wzięli trzydzieści srebrni­

zatem zawoalow anym sposobem powiedzenia,

ków” (Mt 27,9) jak również „I odważyli mi", za­

że pieniądze zostały w rzucone do świątyni, gdzie

miast którego w Ewangelii mamy „zapłatę za

ktoś je podniósł i wykorzystał, aby kupić pole

Tego, którego oszacowali synowie Izraela” (Mt

garncarza, poniew aż splam ione pieniądze nie

27,9). Jednak zmiany te wynikają z pozycji nar­

były mile w idziane w świątyni (Pw t 23,18).

ratora. zastosowanych przez niego czasów oraz

Jak się to jed n ak m a do sposobu, w jaki przypowieść tę przedstaw ił Mateusz? Ewangeli­

miejsca, w którym przypowieść ta pojawia się w całości opowiadania.

sta praw dopodobnie przypisał ten tekst Jeremia­

Można zatem stwierdzić, że Zachariasz do­

szowi, poniew aż w wielu rękopisach hebrajskich

kładnie przewidział tragiczne wydarzenia zwią­

Księga Jerem iasza rozpoczynała zbiór pism pro­

zane ze zdradą Naszego Pana i ostrzegł Judę na

rockich i jego im ię służyło do oznaczenia całości

długo przed tym. zanim nastąpiły. Cóż za wspa­

ksiąg w nim zaw artych. Z nane nam tytuły ksiąg,

niałe proroctwo!

podzielone na rozdziały i wersety to stosunkowo niedawny w ynalazek. Innym powodem, dla któ­ rego M ateusz uznał Jerem iasza za autora tych słów m oże być fakt, że są one częścią cytatu za­

12,10 Będą patrzeć na tego, którego przebili?

wierającego dw a fragm enty z Księgi Jeremiasza: Jr 18,1-4 o raz 32,6-9. A zatem M ateusz wspo­

Czy tekst ten stwierdza lub chocby tylko sugeru­

mniał imię pro ro k a, który był lepiej znany i cie­

je. że Mesjasz przyjdzie na ziemię dwukrotnie?

szył się większym uznaniem . C o więcej, w żad­

W dyskusjach żydowsko-chrześcijanskich rzadko

nym z czterech pozostałych cytatów występują­

który cytat Pisma Świętego przytaczany bywał

cych w Nowym Testam encie, a zaczerpniętych

częściej niż ten właśnie. I gdyby ktoś chciał szu­

z Księgi Z ach ariasza, nie pada imię jej autora

kać w Starym Testamencie potwierdzenia wiary

(M t 21.4-5: 26.31: J 12.14: 19.37).

w dwukrotne przyjście Chrystusa, jest to praw­

O dnośnie do drugiego problem u, tzn. wyko­

dopodobnie jedyny dowód na poparcie tej tezy.

rzystania tego tekstu przez Mateusza, można

Istotę sporu na temat przytoczonego werse­

powiedzieć, że pojawiające się w Nowym Testa­

tu stanowią następujące kwestie. Czy podmiot

m encie cytaty ze Starego bardzo dobrze po­

czasownika patrzeć jest również podmiotem cza­

krywają się z sensem , jaki znajdujemy w Sta­

sownika przebili! Czy zaimek mnie (występujący

rym T estam encie. Judasz faktycznie otrzymał

tylko w' Biblii Warszawskiej1) odnosi się do tej

30 srebrników za zdradzenie Jezusa z Nazaretu.

samej osoby co nim/go! Czy ci. którzy uczestni­

Ponieważ była to zapłata za krew. Judasz, drę­

czyli w przebijaniu to te same osoby, które w cza­

czony w yrzutam i sum ienia, odniósł pieniądze do

sach eschatologicznych będą spoglądać na niego

świątyni. Skoro jednak pieniądze te nie nadawały

i gorzko nad nim boleć? I ostatni problem: czy

się do w ykorzystania dla celów sakralnych, zosta­

można przebić Boga. który jest duchem? Nauka o tym, że Bóg jest duchem, a nie isto­

ły użyte do zakupu pola garncarza jako miejsca pochówku cudzoziem ców (M t 27.6-10). Z pewnością opisane tu wydarzenia od­ zwierciedlają sytuację opisaną przez proroka, pom im o pewnych drobnych różnic, takich jak słowo „wrzuciłem ", któremu w wersji Mateuszowej odpowiada wyrażenie ..dali je" (M t 27,10) oraz „wziąłem więc trzydzieści srebrników", któ­

tą cielesną, pojawia się nie tylko w J 4.24. ale

' Wtedy spojrzą nu mnie. na tego. ktorego przebodli. i będą go opłakiwać” (Biblia Warszawska): -Będą pa­ trzeć na tego. którego przebili, i bolec będą nad nim” (Biblia Tysiąclecia) (przyp. ilum.).

Stan Testament

270

również w 1/ 31,3. Zagadkowość tego fragm entu

we na m nie (B iblia W arszaw ska) oraz zaimek

Księgi Zachariasza polega na tym. że osobą, któ­

względny którego, byłoby czym ś nienaturalnym

ra przemawia jest sam Jahwe. To On jest tym.

zakładać, że m am y tu d o czynienia ze zmianą

który wyleje ducha laski i modlitwy na dom Izra­

poprzednika. Jedynym pow odem takiej interpre­

ela i Dawida. Poza tym. w całym tym rodziale

tacji jest więc próba o słab ien ia oczywistej wymo­

nieustannie pojawiają się wypowiedzi w pierw­

wy tego zdania.

szej osobie (Za 12.2.3.4.6.9.10). ale za każdym

W przekładzie w ydanym p rzez New Jewish

razem odnoszą się one do Mesjasza, czyli tego,

Publication Society w roku 1988 ( Tanakh.- The

którego tekst utożsam ia z samym Bogiem. C o

Holy Scriptnres) w erset ten został nieco wygła­

więcej, rozdział II zapowiada, że przedstaw i­

dzony: „Ale ja n apełnię dom D aw ida duchem li­

ciel Jahwe, Dobry Pasterz, zostanie odrzucony.

tości i m iłosierdzia: i będą zanosić do Mnie żale

A zatem można z tego wyciągnąć tylko jeden

z powodu tych. którzy zostali zabici, płacząc nad

wniosek: Mesjasz jest Bogiem i to On zostanie

nimi jak nad ukochanym synem i gorzko ubole­

odrzucony i przebity. Jednak nadejdzie czas. gdy

wając. jak się ubolew a nad pierw orodnym " (wy­

będą nad Nim płakać i ostatecznie uznają G o ci

różnienie kursyw ą - a u to ra - w celu wskazania

wszyscy, którzy wcześniej G o odrzucili.

fragm entu, o którym była m ow a).

„W owym dniu" (Za 12.11). kiedy Mesjasz

Powyższe tłu m aczen ie je s t o tyle problema­

odzyska należną mu chwałę i cześć ze strony

tyczne. że n aru sza zasady gram atyki języka he­

tych wszystkich, którzy wcześniej odrzucali Jego

brajskiego. aby u n ik n ąć oczyw istych implikacji

samego i Jego dzieło, powróci na ziemię, aby za­

hebrajskiego oryginału. M ianow icie dokonuje

prowadzić stan przypominający warunki w raju.

zam iany strony czynnej czasow nika przebić na

Większość żydowskich egzegetów przyznaje, że

stronę bierną o raz zam ien ia podm ioty na dopeł­

tego rodzaju przyjście Mesjasza istotnie kiedyś

nienia; w' języku hebrajskim tego rodzaju opera­

nastąpi, a mianowicie gdy zapanuje powszechny

cja jest jed n ak n iedopuszczalna! Jest to iście

pokój. Wykluczają oni jednak możliwość, iż Me­

karkołom na próba uniknięcia logicznej wymowy

sjasz zjawił się już wcześniej.

tekstu, z którego ja sn o w ynika, iż osoba w nim

1 właśnie w tej kwestii pomocny okazuje się

przem aw iająca jest tym , który został przebity

omawiany tu cytat. Przyjmując, że kontekst doty­

przez ludzi patrzących teraz ze zdumieniem

czy przyjścia Mesjasza w okresie pokoju, trzeba

„w owym d n iu ”, czyli w eschatologicznej przy­

uznać, że w którymś momencie w przeszłości

szłości.

musiał on zostać przebity. Kiedy to się stało?

Inni egzegeci żydow scy dali za wygraną i za­

I kto to uczynił? 1 z jakiego powodu? Tylko

m iast tego doszukiw ali się w tym fragm encie do­

chrześcijańskie twierdzenia na tem at Jezusa

wodu na potw ierdzenie tezy o istnieniu dwóch

z Nazaretu pasują do szczegółów występujących

Mesjaszów: M esjasza, syna Józefa, który faktycz­

w tym fragmencie.

nie cierpiał, oraz M esjasza, syna Dawida, który

Inni dostrzegli niedopartą wymowę tej argu­

nie cierpiał, ale który przyjdzie w chwale i potę­

mentacji i dlatego skupili swoje wysiłki na wyka­

dze. aby sprawować w ładzę, gdy na ziemi zapa­

zaniu. że w środku wersetu następuje zm iana

nuje pokój. Jest to stosunkow o późna interpreta­

odniesienia zaimków. Zgodnie z taką interpreta­

cja, stw orzona w odpow iedzi na tw ierdzenia wy­

cją, to lud Izraela jest tym. który patrzy, podczas

suwane przez rodzący się ruch chrześcijański.

gdy inne narody są tymi, którzy G o przebili. Po­

M esjasz pojawił się ju ż jeden raz. Cierpiał na krzyżu za nasze grzechy. Przyjdzie ponownie

nieważ jednak oba przypadki użycia zaimka oni rozdziela w tekście jedynie wyrażenie przyimko-

w potędze i chwale.

K

s ię g a

M

a l a c h ia s z a

1,2-3 Ezaw a miałem w nienawiści?

nie ma nic wspólnego z prawami naturalnymi ani uczynkami. Od Ezawa wziął początek naród

Jeśli Bóg przedstaw iany jest jako dobry dla

Edomitów, od Jakuba, naród Izraelitów. Pismo

wszystkich (Ps 145,9), jak to możliwe, że niena­

mówi. że Bóg nienawidzi Edomu. a kocha Izrae­

widzi Ezawa? To przecież stoi w sprzeczności ze

la. Dlaczego?

wszystkim, co wiemy na tem at Boga, będącego Ojcem naszego P ana Jezusa Chrystusa.

Kiedy Pismo Święte mówi o Bożej nienawi­ ści, posługuje się biblijnym wyrażeniem, które

Z typową dla siebie bezceremonialnością,

nie ma oznaczać, iż Jahwe żywi odrazę, obrzy­

M alachiasz wygłasza swoje orędzie na tyle lako­

dzenie. pogardę lub żądzę zemsty. Istnieją rze­

niczne, aby zadośćuczynić oczekiwaniom nawet

czy. które wyraźnie zasługują na Bożą niena­

najbardziej niecierpliw ego słuchacza. Stwierdza

wiść, między innymi siedem grzechów wymie­

po prostu: „Um iłowałem was".

nionych w Prz 6,16-19, wszelkie formy obłudy

Jak m ożna się spodziewać, pisze Malachiasz.

religijnej ( Iz 1.14: Am 5,21): a nawet sama śmierć,

zgromadzeni odpowiadają z jakże charaktery­ stycznym tonem niedowierzania: „Kogo? Nas?

w J 11,33.38 (por. także Mk 3.5; 10,14 oraz

Bóg nas umiłował? Od kiedy?” Ta ich odpowiedź

J 2,17). Nienawiść może być właściwą reakcją

staje się zatem podstawą porównania między Ja­

towarzyszącą wyrzekaniu się i wyrażaniu antypa­ tii wobec wszystkiego, co sprzeciwia się Bogu

kubem a Ezawem, dwoma braćmi, którzy symbo­ lizują dwa różne sposoby Bożego działania. Boży wybór m iłości wyjaśnia, dlaczego Bóg może twierdzić, że kocha Jakuba. Zarówno Ezaw, jak i Jakub byli synami męża obietnicy, Izaaka. Jednak choć Ezaw był pierworodnym. Bóg wybrał Jakuba, podkreślając, że Jego łaska

czego dowiódł sam Jezus przy grobie Łazarza

i Jego sprawiedliwym standardom, Tylko ten. kto prawdziwie kochał, jest w stanie doświadczać palącej złości przeciwko temu wszystkiemu, co złe i przewrotne. Jednak w tej parze przeciwieństw, miłości i nienawiści, lak jak jest ona wykorzystywana

S;.:r\ "testament

w Piśmie Świętym, kryje się szczególny sens. Bli­

272

1,11 P o g an ie b ę d ą w ielbić B oga?

ską paralelą dla uczuć, jakie Bóg żywi w obec J a ­ kuba i Ezawa. jest stosunek Ja k u b a d o sw oich

M alach iasz, tak ja k n iew ielu proroków , potrafi

zon. Racheli i Lei w Rdz 29.30-33. P odczas gdy

zask o czy ć i z a szo k o w ać sw 'oich słuchaczy i czy­

Rdz 29.31.33 mówi, że Jak u b nienaw idził Lei.

telników . W MI 1,11, w ra m a c h sk ą d in ąd mono­

Rdz 29.30 wyjaśnia te słowa, do d ając, że R ache­

to n n e g o w ykazu w in k ap łan ó w , M alachiasz nag­

lę kochał hardziej niż Leę. Z p o d o b n ą sytuacją

le o g łasza, że Bóg fa k ty c z n ie za triu m fu je nieza­

mamy do czynienia w Pwt 21.15-17.

leżnie od p o słu s z e ń s tw a tych, k tó ry m powierzo­

Podsum owując, ten. którego d arzy się n ien a­

no z a d a n ie d u c h o w e j o p ie k i n ad n aro d em wybra­

wiścią. jest faktycznie m niej kochany. N ow y Te­

nym . Je d n a k ta n ag ła z a p o w ie d ź d o b rej nowiny

stam ent posługuje się tą sam ą term in o lo g ią w Mt

z ust M a la c h ia sz a w yw ołała tak i szok, że dla wie­

6.24 i Lk 16.13. Istnieją też dwa rów nolegle

lu słow a te fak ty czn ie jaw iły się ja k o przykład

stwierdzenia, w których zestaw ienie to w ystępuje

tru d n e j mowy.

w' form ie jeszcze bardziej dram atycznej: w Ml

P ro ro k n ajw y raźn iej c h c ia ł, ab y jeg o słowa

10.37 czytamy: ..Kto kocha (...) bardziej niż

o d n io sły tak p io ru n u ją c y sk u te k , poniew aż swo­

M nie”, natom iast w Łk 14.26 ta sam a myśl wyra­

ją w y p o w ied ź w w ersec ie 11 z a c z y n a od hebraj­

żona jest w' słowach: „Jeśli kto przychodzi do

skiego słow a, k tó re sta n o w i n ie m a l krzyk rado­

Mnie, a nie m a w nienawiści (...)".

ści, co ś w ro d zaju : „ Z a iste !” N ieo czek iw an y wy­

Bog nie dośw iadcza uczucia psychologicznej

m iar tej praw dy, w y k ra c z a ją c y p o za byle jaką

nienawiści, kojarzącej się z negatyw ną i grzeszną

służbę i b e z d u s z n ą p o sta w ę k ap łan ó w , sprawił,

nam iętnością ludzką. W tekście tym Bóg stw ier­

że M a la c h ia sz uzna! za k o n ie c z n e pobudzenie

dza jedynie. że Jak u b otrzym a! szczególne pow o­

uwagi c z y te ln ik a p rz e d w y g ło sz en iem tej zupeł­

łanie. poniew aż p o p rzez blogoslaw ieństsvo. któ­

nie now ej idei.

rym został obdarzony, wszystkie inne n aro d y

E n tu z ja z m M a la c h ia sz a je s z c z e się zwięk­

św iata będą m iały ostateczny, jeśli nie n atych­

szył w raz z z a p o w ie d z ią , że B oże im ię będzie

miastowy. udział w tym sam ym błogosław ień­

uw ielb io n e p rz e z p o g an n a caly n t św iecie. Choć

stwie. A zatem istnieje hierarchia i pierw szeń­

duchow i p rzy w ó d cy Iz ra e la w zg ard zili wielkim

stwo służące wypełnieniu planu Bożego i sprow a­

im ien iem B ożym , nie o z n a c z a to , iż Bóg jest ska­

dzeniu łaski, której rów nież Ezaw będzie p o trze­

zany n a ta k ic h czcicieli i że Je g o sp raw a utknęła

bował.

w m artw y m p u n k c ie . Bóg był w sta n ie i zamie­

Boża m iłość i nienaw iść (przejaw iające się

rzał w zb u d zić p raw d ziw y ch czcicieli swojego

w tym, że Bóg w ybiera je d n ą osobę do w ykona­

im ienia sp o śró d w szy stk ich n a ro d ó w ziem i. Jego

nia określonego zad ania) spotkała obu braci nie­

spraw a i Jeg o w ielkie im ię z a triu m fu ją . Bóg nie

zależnie od lego, kim byli i co zrobili. Boży wy­

był skazany na Izrael, tak ja k nie je s t skazany na

bór Jakuba dokonał się jeszcze przed jego naro­

w sp ó łc zesn e g ru p y c h rześcija n .

dzeniem (R dz 25.23; Rz 9.11). D latego leż nie­

G eograficzny, po lity czn y i e tn ic z n y zasięg

słuszne jest interpretow anie tych słów jak o dow o­

tej o b ietn icy je s t p rz e d sta w io n y w jeszcze bar­

du na to, że Bóg kogokolwiek faworyzuje lub że

dziej zask ak u jący sp o só b . T ekst stw ierdza, że

jest stronniczy. W yrażają one zupełnie o d m ien ­

zapow iadany kult b ę d z ie istn iał „od wschodu

ną rzeczywistość od tej, z którą zwykle słowa te

sło ń c a aż d o je g o z a c h o d u ”. S kala B ożego trium ­

nam się kojarzą.

fu od w schodu d o z a c h o d u je s t potw ierdzeniem

Zobacz również kom entarz do Ps 5.6: 11,5.

tego. co zo stało ju ż p o w ied zian e w w ersecie 1.5: „P otężnym o k azał się Pan | naw et | poza granica­ mi Izraela!"

273

Księga Malachiasza Poza ty m . „n a k ażd y m m iejscu" będą skła­

2,16 B ór nienawidzi rozwodów

dane dary k a d zieln e i ofiary, i to ofiary „czyste". Tc słowa m u siały w s trz ą sn ą ć tym i. którzy pam ię­

Na tle całego Pisma Świętego. Ml 2.16 jest jedną

tali. że tylko w Je ro z o lim ie w olno było składać

z najbardziej zwięzłych, ale i najbardziej kontro­

ofiary i d a ry k a d z ie ln e p rzed Bogiem . W świetle

wersyjnych wypowiedzi na temat nierozerwalno­

przepisów zaw a rty ch w K pi II o raz Pwt 14,3-19

ści małżeństwa. Trudność tego fragmentu wyni­

ofiara była u z n a n a za czystą, gdy na ołtarzu skła­

ka częściowo ze sformułowania hebrajskiego

dano zw ierzę b e z sk azy zgodnie z wymogami

oryginału, który wielu uznało za najbardziej nie­

prawa. Je d n a k w tym w y padku określenie ..bez

jasny tekst w Starym Testamencie. Dalsze prob­

skazy" nie z o s ta ło użyte; zam iast tego prorok po­

lemy wiążą się z wysiłkami zmierzającymi do

służył się słow em

jasnego

o d n o sz ą c y m się nic tylko

sprecyzowania

starotestamentalnego

do czy sto ści ry tu aln ej, ale także m oralnej i fi­

stanowiska w sprawie małżeństwa i rozwodu.

zycznej.

Wielu (niesłusznie) zakłada, że Malachiasz wy­

Tu n asu w a się p y tan ie, w jak i sposób narody pogańskie m o g ły sk ła d ać czyste ofiary w miej­

raża opinię, która stoi w sprzeczności z wcześ­ niejszymi wypowiedziami biblijnymi.

scach p o z a Je ro z o lim ą . C o ś takiego m ogło być

Przytoczony werset pojawia się w części,

m ożliw e tylko kied y ś w przyszłości, gdy D obra

którą otwiera podwójne pytanie, oparte na po­

N ow ina d o trz e p o z a g ran ice zn an e słuchaczom

dwójnym założeniu; ( I ) cały Izrael ma jednego

M alach iasza.

Ojca - Boga oraz (2) Bog stworzył cały naród

O k reślen ie d a r ka d zieln y o d n o siło się nie­

(Ml 2,10). Niestety, członkowie narodu oszuki­

w ątpliw ie d o o łta rz a k ad zen ia, sym bolizującego

wali się nawzajem, naruszając tym samym przy­

słodki a ro m a t m o d litw y św iętych nieustannie za­

mierze, jakie Bóg zawarł z ich przodkami.

no szo n ej d o Boga. Je d n a k dym tego kadzidła nie

Ml 2.10-16 omawia kwestię nielojalności Izraela

miał się ju ż w zn o sić je d y n ie ze świątyni; dar ka­

wobec rodziny ogólnonarodowej (Ml 2.10). ro­

dzielny m iał być sk ła d an y „na każdym m iejscu".

dziny duchowej (Ml 2.11-12) oraz współmałżon­

N iek tó rzy p ró b u ją argum entow ać, żc werset

ków (Ml 2.13-16). o czym świadczy duchowy nie­

ten o d n o si się je d y n ie d o Ż ydów żyjących w dia­

rząd. czyli bałwochwalsto. małżeństwa mieszane

sp o rze lub d o p o g ań sk ich prozelitów . Jest to je d ­

z niewierzącymi, cudzołóstwo oraz rozwód.

nak tw ierd zen ie słu szn e tylko częściow o, ponie­

W Mi 2,11-12 Malachiasz zarzuca Izraeli­

waż tak a in te rp re ta c ja z p ew nością nie obejm uje

tom bezwstydne zawieranie małżeństw z kobieta­

pełnego w y m iaru tek stu M alachiasza. D iaspora

mi oddającymi cześć obcym bogom. Takie mie­

żydow ska i p ro zelici pogańscy stanow ili jedynie

szane małżeństwa były ewidentnym złamaniem

p ierw sze ow oce p lo n u , k tóry m iał nadejść w cza­

zakazów, jakie Bóg wydal wcześniej (Wj 34.12-

sach m esja ń sk ich . Poza tym , fakt, że ofiary miały

16; Lb 25.1-3; Pwt 7.3-4; 1 Kri 11.1-13). Na sku­

być sk ład an e na całym św iecie wskazuje na coś

tek tego. ołtarz Pański został okryty łzami, pła­

całkow icie przew yższającego swym wymiarem

czem i jękam i, tak że Bóg nic chciał więcej

i treścią w szystkie d otychczasow e dośw iadczenia

przyjmować żadnych ofiar. Łzy były konsekwen­

i w y obrażenia Izraela. N ic dziw nego, że Mala-

cją złamanych ślubów małżeńskich, w których

chiasz w ykrzyknął; „W ielkie będzie imię moje

uczestniczył Bóg. występujący jako świadek

m iędzy n a ro d a m i”. M u r rozdzielający ludzkość

w każdej ceremonii weselnej. Krótko mówiąc.

został z b u rzo n y ( E f 2.14) i na całej ziemi zostało

Bog powiedział; „Nienawidzę rozwodów* (Ml

o g łoszone królestw o Boże.

2.16 Biblia Poznańska).

Cały tekst zdominowany jest przez dwa sło­

go opuści człowiek ojca i m atkę i złączy się Ze

wa: ieden (które pojawia się czterokrotnie w Ml

swoją żoną. i będą oboje jednym ciałem. A tak

2.10.15) oraz rodzinę wyrazów pokrewnych -

ju ż nie są dwoje, lecz je d n o ciało ” (por. także

wiarołomny¡niewierny¡łamiący przymier-e/.sprze­

Mk 10.7-9).

niewierzać (występujących aż pięciokrotnie w Ml 2.10.11.14.15.16). Owym „jednym", o którym mowa w Ml 2.10

C hoć tekst hebrajski nie w skazuje wyraźnie, że pierw sze zdanie Ml 2.15 jest zdaniem pytają, cym lub że zaim ek on od n o si się do Boga. obie

nie jest „Abraham, wasz ojciec" (lz 51.2). jak

m ożliwości są zgodne z kontekstem , z wcześniej­

uważał św. Hieronim i Kalwin lub patriarcha Ja­

szymi tekstam i biblijnym i o raz z zasadam i gra­

kub. o którym Malachiasz faktycznie wspominał

m atyki i składni hebrajskiej widocznym i w in­

dość często w innych miejscach (M l 1.2: 2.12:

nych fragm entach.

3.6). W tym przypadku chodzi o Boga. który

Innym i słowy, myśl kryjąca się w tym werse­

stworzył Izraela (Iz 43.1). A zatem ci, którzy

cie jest n astępująca: dlaczego Bóg stworzył Ada­

mają tego samego Ojca. nie powinni oszukiwać

ma i Ewę, aby byli tylko jed n y m ciałem, choć

siebie nawzajem.

mógł dać A dam ow i wiele żon. a Ewie wielu mę­

Kim jednak jest „jeden" w Ml 2.15? I tym

żów'? Z pew nością Bóg m iał w ystarczająco mocy

razem autor nie ma na myśli Abraham a (w takiej

stw órczej, żeby d o p u śc ić m ożliw ość wielu part­

bowiem sytuacji zdanie to należałoby odczytac

nerów seksualnych! D laczego więc tylko Jedna"

jako pytanie: „Czyż jeden |człow iek|. tzn. A bra­

para? Poniew aż Bogu zależało na potomstwie

ham. nie dal przykładu | biorąc sobie za żonę

zrodzonym w pobożnym zw iązku, co byłoby nie­

pogankę Egipcjankę imieniem H agar?|, na które

możliwe w przypadku wielu partnerów .

prorok odpowiada twierdząco: ..Istotnie!"). Prob­

O m aw iany fragm ent podaje dwa przykłady

lem w tym. żc Abraham nigdy nie jest nazywany

niewierności: rozw ód o raz m ałżeństw o z osobami

Jednym "; nie może tu również chodzić o posta­

niewierzącymi. O bie praktyki były naruszeniem

wę Abrahama w związku z „wypędzeniem" Ha-

świętego praw'a Bożego. Z agadnienie małżeństwa

gar. ponieważ oddalone w drodze rozwodu żony

jako przym ierza podejm ują także inne teksty Sta­

u Malachiasza byty prawowitymi żonam i, a nie

rego T estam entu, takie jak Rdz 31,50: Prz 2,17;

żonami pogańskimi.

Ez 16.8 oraz O z 1 - 2. Bardzo jasn ą definicję mał­

A zatem podmiotem zdania z Ml 2,15 musi

żeństwa podaje Rdz 2,24: polega on o na „opusz­

być Bóg. a wyraz Je d en " musi być jego dopełnie­

czeniu" rodziców i „połączenia się” ze swoją żoną.

niem. nie zaś podm iotem '. W takim przypadku.

O puszczenie i połączenie się występują razem

Jeden" miałby sens zbliżony do wyrażenia J e d ­

i właśnie w takiej kolejności. A zatem małżeństwo

no ciało" w Rdz 2,24. bowiem powrót do pier­

jest publicznym aktem (opuszczenia), którego ce­

wotnych Bożych zaleceń stanowiłby naturalny

lem jest założenie trw ałego związku (połączenie

argument przeciwko rozwodom naruszającym

się) oraz seksualne dopełnienie (stanie się jednym

zasady przymierza. W podobny sposób do Księ­

ciałem). Wszelkie naruszenie tego przymierza jest

gi Rodzaju odwołał się Jezus w Mt 19,4-6: „Czy

złam aniem obietnicy złożonej w obecności Boga

nie czytaliście, że Stwórca od początku stworzył

i siebie nawzajem.

ich jako mężczyznę i kobietę? 1 rzekł: Dlate-

Związek powstały w raz z zawarciem mał­ żeństwa jest rzeczyw istością tak fundam entalną i nienaruszalną, że tylko niew ierność seksualna

Porównaj np. piąte wydanie Biblii Tysiąclecia: _C'zyż nic uczynił |Onl •jednego*, który ma ciało i tchnienia |życia|" (przyp. tłum.).

m oże wpłynąć na jego trw ałość (por. Mt 5.31-32: 19,3-12). Sugestia, że takie rozdarcie może sta­ nowić jeden z dwóch powodów zerw ania przy­

275

Księga Malachmza

mierzą m ałżeńskiego ( I Kor 7 omawia drugi

le powinni okazywać posłuszeństwo istniejącym

z nich) pojawia się w J r 3,8, gdzie Bóg „|dal lzra-

władzom cywilnym, jednak zalecenie to opatrzo­

clowi-Odstępcy) list rozwodowy i odrzucił go za

ne jest zastrzeżeniem w Dz 5,29, które przypo­

wszystkie czyny n ie rz ą d n e ja k ie popełnił". Krót­

mina. że należy raczej słuchać Boga niż jakichś

ko mówiąc. Bóg rozwiódł się z Izraelem. Za­

grzesznych praw cywilnych.

uważmy jed n ak z jakich powodów!

Boża nienawiść względem rozwodu wy raża

Biblia w ypowiada się zatem zarówno na te­

się także w stwierdzeniu: „kto szatę swoją plami

mat rozwodu, jak i o d n o śn ie do podstaw do jego

krzywdą" (Biblia Poznańska). Wyraz „szala" od­

udzielenia. Kiedy jed n ak Bóg mim o to mówi. że

nosi się do starodawnego zwyczaju okrywania

nienawidzi rozw odu, dostrzegam y, jak bardzo

kobiety własną szatą, o co leż Rut poprosiła Boo

zależy Mu na tym , aby przym ierze małżeńskie

za, chcąc, aby w ten sposób pojął ją za żonę

zostało dochow ane.

(Rt 3.9; por. także Pwt 22.30; Ez 16.8). A zatem M ojżeszowego zapisane

okrycie własnego łoża gwałtem lub krzywdą

w Pwt 24.1-4 nigdy nie zachęcały, nie nakazywały

oznaczało niewierność w łożu małżeńskim

Przepisy

praw a

ani nie pochw alały rozwodów. Przewidywały je­

i względem zobowiązań ślubnych. Ten symbol

dynie określone procedury na wypadek gdyby,

zaufania małżeńskiego, podobnie jak nasza ślub­

niestety, doszło do rozwodu. Główne zalecenie

na obrączka, stawał się miejscem gwałtu zadane­

z Pwt 24.1-4 zakazuje m ężczyźnie powtórnego

go prawowitej żonie.

poślubiania pierw szej żony w sytuacji, gdy nastą­

Zobacz również komentarz do Pwt 24,1-4.

pił rozwód i gdy albo m ąż. albo żona zawarli ko­ lejny związek. Niestety, w niektórych przekła­ dach angielskich (K ing Jam es Version, English Revised

Version

(wersja

3,6 J a , Pan, nie odmieniam się?

uwspółcześniona!.

A m erican S tandard V ersion) przyjęło się tłuma­

Zobacz komentarz do Rdz 6.6; I Sm 13.13-14;

czenie tego fragm entu, które przyczynia się do

15,29; Jon 4.1-2.

niejasności. W edług tej niepoprawnej wersji, roz­ wód nie jest jedynie dopuszczalny czy tolerowa­ ny, ale w ręcz zalecany, gdy mąż odkryje w żonie

3,10

„coś odrażającego”! W rzeczywistości, warunek

zawsze się opłaca?

Czy płacenie dziesięciny

rozpoczynający werset 24,1 ma swoją kontynua­ cję w' wersecie 3. natom iast skutek zdania warun­

Jeśli wiernie oddajemy Bogu dziesięcinę, tzn.

kowego pojaw ia się w wersecie 4 ( wbrew wspo­

dziesiątą część naszego dochodu, czy oznacza

mnianym wyżej niepoprawnym tłumaczeniom).

to. że za każdym razem automatycznie otrzyma­

Ż aden przepis Starego Testam entu nie ustana­

my błogosławieństwo? Jaki sens ma obietnica

wia rozwodu; prawo hebrajskie toleruje jedynie

zawarta w Ml 3,10? Czy „spichlerz", do ktorego

taką praktykę, potępiając ją jednak na gruncie

przynosimy dziesięcinę należy rozumieć wyłącz­

teologicznym. Ci. którzy twierdzą, że absolutne sformuło­ wanie z Ml 2.16 wyklucza jakiekolwiek argumen­

nie jako nasz lokalny kościół?

ty na rzecz biblijnej dopuszczalności rozwodu, nie traktują Pisma Świętego jako całości. Bóg z pewnością może uściślać swoje nauczanie za pom ocą kolejnych tekstów objawionych. Na przykład, w Rz 13,i -7 Bóg stwierdza, że obywate­

Bogu nie pozostało nic innego jak tylko dać ludziom przykład tego. w jaki sposób odwracąją się od Niego: oszukują G o przy składaniu dzie­ sięciny i ofiar. Z tego n ic wynika, że jest to jedyna dziedzina, w której naród wybrany był niewierny, ale przykład ten ma służyć jako dowod dla tych. którym nadal wydaje się, że nic odwrócili się od

Siary Testament

276

Boja. W rzeczywistości, okradają G o z należnej

gorsi, zdając sobie spraw ę z tego. o ile więcej

Mu dziesięciny. Zgodnie z powszechnym zwyczajem, dzie­

otrzym aliśm y i wiem y dziś. N ikt nic okrada Boga, nie oszukując przy okazji sam ego siebie.

sięcina stanowiła dziesiątą część zarobku danej

Czy jed n ak m ożem y liczyć na automatyczne

osob\, ponieważ tyle właśnie otrzym ał w darze

błogosław ieństw o - tu dajem y dziesięcinę a tam

od Abrahama Melchizedek, kapłan z Salem (Je­

przychodzi błogosław ieństw o? N ie, tak się nie

rozolimy) (Rdz 14.20). jeszcze zanim podobne

dzieje. Taka zła m otyw acja pow inna stanowić dla

przepisy zostały ustanowione w prawie Mojże­

nas najlepsze upo m n ien ie. D laczego mielibyśmy

szowym (Kpi 27.30). Dziesiątą część z tej dzie­

daw ać tylko po to, aby otrzy m ać jeszcze więcej?

sięciny otrzymywali kapłani, wdowy, sieroty

D ar wypływający z tak egoistycznych i grzesz­

i cudzoziemcy (Pwt 14,28-29).

nych pobudek z pew nością nie zyskałby uznania

Za ofiarę natom iast uważano te części zwie­ rząt składanych na ołtarzu, które przeznaczone były dla kapłanów (Wj 29,27-28; Kpi 9.22: Lb 5.9)

łub te dary. które ofiarowano dobrowolnie

w' konkretnej intencji (Wj 25.2-7).

i szacunku w oczach Boga, którem u rzekomo miał być ofiarowany. Jeszcze je d n a spraw a: niektórzy twierdzili, że z tekstu tego w ynika konieczność składania całej dziesięciny w ram ach lokalnego kościoła,

Czy jednak chrześcijanie podlegają jakiem uś

rozum ianego jak o „sp ich lerz”. T rudno jednak

prawu, które wymaga od nas płacenia dziesięci­

znaleźć dow ody na p o p arcie tej tezy. Wyraz „spi­

ny? Nic. nie istnieje żaden bezpośredni przepis

chlerz” najlepiej traktow ać jak o Boży spichlerz,

na ten temat: trzeba jednak podkreślić, że prakty­

a nie po prostu albo w yłącznie jak o lokalny koś­

ka składania dziesięciny poprzedza prawo Mojże­

ciół. W 80 przypadkach w ystępow ania tego sło­

szowa, dlatego też nie m ożna twierdzić, że jest

wa w Starym T estam encie, „spichlerz" oznacza

ona zaleceniem prawnym czy rytualnym ograni­

albo skarbiec św iątyni (n p .

czonym tylko do przymierza Mojżeszowego.

w sensie bardziej przenośnym m iejsce, z którego

Trzeba też wziąć pod uwagę, że skoro dawanie

wypływa wszelkie Boże błogosław ieństw o (np.

dziesięciny było wymagane w świetle prawa, my,

według Pwt 28.12 lub p o śred n io według Jr 50,25

chrześcijanie, nie chcielibyśmy chyba okazać się

Boży skarbiec znajduje się w niebie).

I Kri 7.51) albo

N

ow y

T estament

E w a n g e l ia WEDŁUG ŚWIĘTEGO MATEUSZA

2,1-2 Czy Pism o Święte akceptuje astrologię?

wem „gwiazda" autor tekstu mógł określić które­ kolwiek z tego typu zjawisk) - prawdopodobnie koniunkcję planetarną - i zinterpretowali je jako

Mędrcy ze W schodu często opisywani są także

znak. że w Judei narodził się król.

jako „magowie". Słowo to pochodzi z języka grec­

Chrześcijanie próbowali wyjaśnić kwestię

kiego i ozn acza „wszelkiego rodzaju astrono­

magów już w 110 r. po Chr. Zgodnie z teorią

mów, jasnow idzów , w różbitów i czarowników"'.

Ignacego Antiocheńskiego (List do kościoła

Ich zainteresow anie gwiazdą świadczy najpraw­

w Efezie 19,3) i wielu innych pisarzy starochrześ­

dopodobniej o tym, że - w przeciwieństwie do

cijańskich. wydarzenia opisane w Mt 2,1-2 poło­

Szymona M aga w spom nianego w Dz 8,9 - byli

żyły kres okultystycznym praktykom rnagow.

astrologam i. Tekst Ewangelii nie precyzuje, skąd

Tymczasem Ewangelia według św. Mateusza

dokładnie przybyli. O kreślenie „Wschód" mogło

wcale o tym nie wspomina. Co więcej, w Piśmie

bowiem oznaczać Persję - ojczyznę ludów za­

Świętym czytamy nie tylko o wyżej wspomnia­

mieszkujących tereny, wobec których po raz

nych Mędrcach ze Wschodu, ale też o Danielu,

pierwszy zastosow ano to pojęcie, Babilonię - sły­

który kształcony na astrologu-kapłana przez

nącą z wysoko rozwiniętej astrologii lub obszary

Chaldejczyków (D n 1.4: por. Dn 2.2) - miał wię­

pustynne położone na wschód od Palestyny, ob­

cej wiedzy niż wszyscy magowie Babilonu razem

fitujące w surowce przyniesione przez Mędrców

wzięci ( Dn 1,17.20). Inny żydowski pisarz żyjący

jako dary. W iadom o jednak, że ludzie ci zaobser­

w czasach sw. Mateusza wspomina także o Bula-

wowali konkretne zjawisko astronom iczne (sło-

amie - magu, któremu Bóg objawił prawdziwą wiedzę (Filon z Aleksandrii, O i n i u Mojżesza. I. 50 [I. str. 276-277J). Niemniej jednak, ani Fi­

Raymond E. Brown. The Birth of the Mcwiuh (Garden c‘ ńy. N. Y.: Doubleduy. 1977). s. 167.

lon z Aleksandrii opisujący Balaama. ani autor księgi Daniela nie twierdzili, że boskie objawienie

dokonało się w tych przypadkach za spraw ą

n ajm n iej w' c z a s ie , g d y p rz e b y w a ł w Ju d e i) nic

aerologii. Chodziło raczej o to. że Bóg udzie­

z a m ie rz a p o s z u k iw a ć J e z u s a. a n i tym bardziej

lał tym mężczyznom nadprzyrodzonej wiedzy,

o d d a w a ć m u czci. T o p o g a ń s c y astrologowie

choc rzecz\wiście zajmowali się oni astrologią.

przybyli, by p o k ło n ić się Je z u s o w i. E w angelia wg

W Ewangelii wg św. Mateusza sytuacja p rzed sta­

św. M a te u sz a u z n a w a n a je s t d z iś za b ard zo ży­

wia się nieco inaczej - w tym przypadku objaw ie­

dow ski tek st, c o n ic z m ie n ia fa k tu , że je s t w niej

nie o narodzinach Jezusa dokonuje się bowiem

w y raźn ie w id o c z n y m o ty w o d r z u c e n ia Jezusa

za spraw ą obserwacji astrologicznych.

p rzez Ż y d ó w i r o z p r z e s tr z e n ia n ia się Dobrej

Choc S tan Testament na ogól sprzeciw ia

N ow iny w ś ró d p o g a n . P rz e s ła n ie o rozprzestrze­

się praktykom okultystycznym (np. Wj 22,17;

n ian iu się E w an g elii w y b rz n tie w a najdobitniej

Pwt IS. 10). nie wymienia się w'śród nich astrolo­

w M i 28.19-20. a le k w e s tia o d r z u c a n i a i przyjm o­

gii. Ponadto, hebrajskie określenie oznaczające

w ania D o b re j N o w in y p o r u s z o n a zo sta je już

astrologa pojaw ia się tylko w Dn 1.20 i 2,10. Tak­

w M t 8.10-12 ( ta k ż e h is to r ia o J a n ie C hrzcicielu

że w greckiej wersji Starego T estam entu słowo

zaw arta w M t 3 z a p o w ia d a o d rz u c e n ie Je z u sa przez

.mag" występuje wyłącznie w Księdze D aniela.

przyw ódców ży d o w sk ich ). A z a te m , w wielu miej­

Na podstawie tej księgi wnioskujemy, że astrolo­

scach E w angelii wg św. M a te u sz a z n a le ź ć można

gowie byli traktowani nieco inaczej niż osoby

w zm ianki o n iech ęci Ż ydów ' d o J e z u sa , przeciwsta­

parające się innymi praktykami okultystycznym i.

wionej w ierze, ja k ą w ykazyw ali p o g an ie.

O ile wszelkie inne sztuki m agiczne uznaw ane

T eraz w y d a rz e n ia o p is a n e w M t 2.1-2 stają się

były za złe. astrologia została w Księdze D aniela

zrozum iałe. O to Bóg o b ja w ia p o g a ń s k im astrolo­

skrytykowana jedynie jako słaba i nieskuteczna,

gom pew ną w iedzę, p o s łu g u ją c się zjawiskiem,

w porównaniu z działaniem D ucha Bożego. Nie

które potrafią z in te rp re to w a ć (m o g ła to być ko-

oznacza to oczywiście, że Stary T estam ent

niunkcja p la n e ta rn a , k o m e ta lub in n e zjawisko

akceptuje astrologię - chodzi raczej o to. że sta-

astro n o m ic z n e ). M agow ie ufają te m u objawieniu

rotestamentowe księgi nie potępiają tej sztuki

i w yruszają w d a le k ą d ro g ę, p o s z u k u ją c K róla, któ­

w wyraźny i jednoznaczny sposób.

rem u p rag n ą o d d a ć n a le ż y tą c z e ś ć . Bóg nie wska­

Nadal nie wiemy jednak, co dokładnie chciał

zał im w yraźnie, że m ają u d a ć się d o Je ro zo lim y -

nam przekazać w swej Ewangelii św. M ateusz.

raczej zgadli niż w iedzieli, o ja k ie m ia sto chodzi

Kim tak naprawdę byli owi .m agow ie" (i ilu ich

(w szak n ajo d p o w ied n iejszy m m ie jsc e m narodzin

dokładnie było. gdyż z tekstu wiemy tylko, że

króla byłaby sto lica k raju ). M a g o w ie dow iadują

więcej niż jeden)? W tam tych czasach było

się. że w łaściw ym ce le m ich p o d ró ż y je s t Betlejem

wprawdzie wielu Żydów zajmujących się astrolo­

d opiero w ów czas, gdy Ż y d zi z n a ją c y proroctw a

gią, ale skoro magowie opisani w Mt 2,1-2 pytali

zaw arte w św iętych k sięgach p o tw ierd zają, iż za­

o .Króla żydowskiego" (co sugeruje, że nie był to

prowadzi ich tam p o ja w ia ją c a się c o ja k iś czas

.ich" kroi), można przypuszczać, że byli to m a­

..gwiazda" (p o jaw ian ie się i z n ik a n ie ow ej „gwiaz­

gowie pochodzenia pogańskiego. Przybywają oni

dy" pow oduje u n iek tó ry ch u czo n y c h przypuszcze­

do Heroda, który był wówczas królem żydow­

nia. że ch o d ziło o k o n iu n k cję p la n e t, k tó re to zbli­

skim (choć z pochodzenia Idum ejczykiem ) i py­

żały się d o siebie, to od d alały , by za ja k iś c zas znów

tają o nowo narodzonego, prawdziwego Króla.

się połączyć). M ędrcy ze W s c h o d u w ykazali się

Herod jest przerażony, a wraz z nim cala Je ro zo ­

zatem zaufaniem o w iele w iększym n iż Ż ydzi, któ­

lima. Żydowski władca zbiera wówczas swoich

rzy - ch o ć znali p ro ro c tw a o m iejscu naro d zen ia

uczonych i arcykapłanów, aby zasięgnąć rady.

M esjasza - nawet nie zain tereso w ali się w spom nia­

Okazuje się. że żaden z Żydów (H erod także się

nym w nich m iasteczk iem , a p o sp o tk a n iu z m aga­

do nich zaliczał, gdyż wyznawał judaizm - przy­

mi zam iast w iary czuli tylko p rz e ra ż e n ie i gniew.

281

Ewangelia według świętego M ateusza Czy zatem Bóg m oże przem awiać do ludzi

jola. ani jedna kreska' nie może zostać zmienio­

za pom ocą astrologii? Tak. gdyż raz rzeczywiście

na. „Jod” to najmniejsza litera alfabetu hebraj­

tak zrobił. Czy jest to w takim razie zupełnie nor­

skiego. a jo la" to najmniejsza litera alfabetu

malny sposób objaw iania nam Bożej prawdy?

greckiego. „Kreska" z kolei była prawdopodob­

W żadnym wypadku! Bóg dal nam swoje Słowo,

nie dostawiana do danej litery po to, aby odróż­

które jest o wiele bogatszym i głębszym narzę­

nić ją od innego, podobnego znaku - tak jak

dziem objaw iającym nam prawdę. Niemniej jed­

w literze „G", aby ją odróżnić od C, czy w lite­ rach „Q~ i „O".

nak. kiedy lud Boży nie słucha tego Słowa, Bóg może zechcieć przem ów ić do pogan - na przy­

Co sprawia, że fragment Mt 5.17-20 jest

kład poprzez zjaw iska astronom iczne. Może się

trudny w interpretacji? Dla niektórych trudność

wtedy okazać, że poganie odpow iedzą Bogu wia­

ta polega na dość zaskakującej wypowiedzi

rą. której próżno szukać u tych, którzy mienią się

Chrystusa, o którym św. Paweł mówi w następu­

Jego wyznawcami i przechow ują Jego proroctwa

jący sposób: „A przecież kresem Prawa jest

w świętych księgach.

Chrystus, który przynosi usprawiedliwienie każ­ demu, kto wierzy" (Rz 10.4). Inni z kolei nie są tym zaskoczeni zakłada­

4.5-10 Kolejność pokus?

jąc. że wyobrażenie Pawia o osobie Jezusa znacz­ nie różniło się od lego. w jaki sposób ukazują Go

Zobacz kom entarz do Łk 4.1-13.

Ewangelie. Pojawiały się nawet opinie (kiedyś znacznie częściej niż obecnie), zgodnie z który­ mi Paweł jest tym. o kim mówią słowa: „Ktokol­

4.5-10 Czy Je z u s był kuszony we wszystkich sferach, w których ludzie są kuszeni?

wiek więc zniósłby jedno z tych przykazań, chocby najmniejszych, i uczyłby tak ludzi, ten będzie najmniejszy w królestwie niebieskim". Można zatem przypuszczać, że nie są to tak naprawdę

Zobacz kom entarz do H br 4.15.

słow'a Jezusa, ale raczej pewnej grupy chrześci­ jan, którym nie podobały się nauki Pawła. Gdyby nawet całkowicie pominąć w tej kwestii osobę

5,11-12 Czy powinniśmy się cieszyć z prześladow ań?

św. Pawia, nadal znalazłyby się osoby twierdzą­ ce. że słowa te pochodzą od określonej grupy w obrębie pierwotnego Kościoła, której bardzo

Zobacz kom entarz do Jk 1,2.

zależało na utrzymaniu autorytetu Prawa. We­ dług Rudolfa Bultmanna słowa te „wyrażają po­ stawę konserwatywnej społeczności palestyń­

5,13 Sól bez sm aku?

skiej sprzeczną z postawą hellenistów"-’.

Zobacz kom entarz do Mk 9,50.

prawdopodobnie styczność z tekstami zawierają­

Zanim powstały Ewangelie, ludzie mieli już cymi wypowiedzi Jezusa. Pisząc swoją Ewange­ lię. obok wielu innych materiałów źródłowych,

5,17-20 W ieczne Prawo? Fragment ten stanowczo potwierdza nieprzemi­ jającą wartość Prawa Mojżeszowego. Nie wolno znieść żadnej z reguł tego prawa - „ani jedna

św. Mateusz wykorzystał najprawdopodobniej

•’ Rudolf Bullmann, The History of the Synuptic Traditmn (Oxford: Oxford Uniwrsity Press, 1963). s. 138.

V»n

Testament

282

ieden z takich tekstów, p o pularny zapew ne w śród

o d p a ść z P raw a". D ru g ie z przytoczonych zdań

bardziej ortodoksyjnych ju d eo ch rześcijan . W y­

je s t a n a lo g ic z n e ( c h o ć n ie id en ty czn e) do Mt

bór cytatów znajdujących się w tego typu tek s­

5,18.

tach mógł w iązać się z poglądam i o p raco w u ją­

W y b ó r c y ta tó w z w y p o w ied zi Jezusa, który

cych je osób - wypowiedzi zgodne z określonym i

o p ra c o w a n y z o s ta ł p r a w d o p o d o b n ie przez grupę

poglądam i były przyjm ow ane, o d rz u c a n o n a to ­

b ard ziej leg alisty czn y ch c h rz e ś c ija n , i który wy­

miast cytaty, które wydawały się sp rzec zn e z o p i­

korzystyw any był d o ść s z e ro k o p rz e z św. Mateu­

nią twórcy danego tekstu. Teksty te zaw ierały

sza w tra k c ie p isa n ia E w an g elii, oznaczany jest

zatem jedynie nam iastkę tego. o czym nauczał

c z ę s to p rz e z b a d a c z y lite rą „M " (c y ta ty te spoty­

Jezus. Nie ograniczając się w swej pracy tylko d o

kam y b ow iem ty lk o w E w an g elii wg św. Mate­

jednego tekstu źródłow ego, św. M ateusz p rezen ­

usza). Inny, b ard ziej o b sz e rn y w y b ó r cytatów spo­

tuje nam szerszy w achlarz tych nauk. W ypow iedź

tykanych z aró w n o w E w angelii wg św. Mateusza,

zaw arta we fragm encie M t 5.17-20 m iała tak n a­

jak i w' E w angelii wg św. Ł u k asza, oznaczany jest

prawdę aż trzy różne konteksty: kontekst, w ja ­

z kolei literą „Q ". M ożliw e z a te m , że sformułowa­

kim zastosował ją Jezus w trak cie swojej ziem ­

nie „ani je d n a jo ta . an i je d n a kreska" zawarte

skiej posługi, kontekst w konkretnym tekście za­

w M t 5.18 p o ch o d zi z te k s tu „M ". a słowa przyto­

wierającym cytaty z Jego nauk i kontekst E w an­

czo n e w’ Łk

gelii wg sw. M ateusza, przy czym w spółczesny

T. W. M a n so n był je d n y m z u czo n y ch , którzy

16.17 m ają sw oje źró d ło w „Q".

czytelnik z n a ją wyłącznie z tego o sta tn ieg o kon­

w yznaw ali taki w łaśn ie p o g ląd i oferow ał w związ­

tekstu. ( O prócz trzech w ym ienionych wyżej kon­

ku z tym dw ie m o żliw o śc i in te rp re ta c ji. Pierwsza

tekstów głównych w ypow iedź la m ogła też oczy­

z nich głosi, że fo rm a z a s to so w a n a p rzez Łuka­

wiście zaistnieć w kontekstach dodatkow ych po­

sza je s t b liższa o ry g in a ło w i, a sform ułow anie

jawiających się w' historii K ościoła i w toku prze­

użyte p rz e z M a te u sz a „jest je j p a ra fra z ą utworzo­

różnych interpretacji. Słowa: „nie przyszedłem

ną po to. by b a rd ziej p rzy b liży ć ją d o nauk rabi-

znieść, ale wypełnić" użyte były na przykład po

n icznych". D ru g a m o żliw o ść , k tó ra w iąże się też

to, by ukazać Ewangelię jako o sta te czn e ukoro­

niejako z p ierw szą , m ów i, że „o ry g in aln a wypo­

nowanie hinduizm u . co jest przecież sp rzeczn e

w iedź p o d k re śla nie tyle n ie z m ie n n ą wartość

z zam iarem Jezusa czy Ewangelisty M ateusza).

praw a, ile z a tw a rd z ia ły k o n se rw aty z m

faryze­

Stwierdzenie, że w spółczesny czytelnik zna

uszy" i że nie je s t to p o tw ie rd z e n ie „mądrego

w spom nianą wyżej wypowiedź. Jezusa w yłącznie

ra b in iczn eg o d o g m a tu , ale raczej g o rzk a ironia".

z kontekstu Ewangelii wg św. M ateusza, w ym aga

Innym i słowy, Je z u s z w ra c a się w te n sposób do

niewielkiego sprostow ania. C zęść tego cytatu

uczonych w P iśm ie, m ów iąc: „P ręd zej nadejdzie

znajduje się bowiem także w Ewangelii wg św.

k oniec św iata niż p rz e sta n ie c ie się kurczowo

Łukasza. W Łk 16.16-17 Jezus mówi: „Aż do

trzy m ać sw ojej trad y cy jn ej

Jana |trw a ło | Prawo i Prorocy; od tąd głosi się

w a"4.

in te rp re ta c ji Pra­

D obrą Nowinę o królestwie Bożym i każdy gwał­

To oczyw iste, że Je z u s nie zgadzał się z rabi-

tem w dziera się do niego. Lecz łatwiej niebo

n iczn ą in te rp re ta c ją P raw a, p y tając faryzeuszów,

i ziemia przem iną, niż żeby je d n a kreska m iała

uczniów zgłębiających P ism a i ich nauczycieli: „D laczego i wy p rz e k ra c z a c ie przy k azan ie Boże z pow odu w aszej trad y cji?” (c y ta t len przytoczo-

Na pr/yklad w ksi^zee J. N. Farquhara. The Crown oj Hinduism (Oxford: Oxford University Press. 1913); por. P. J. Sharpe. Sol to Destroy But to liil/il (Lund: Gleerup.

1 I W. M anson. The Savings o f Jesus ( przedruk; Grand

1965).

Rapids. M ich .: Eerdm ans. 1979), s. 135.

Ewangelia według świętego Slaleusza

283 ny jest w Mt 15.3 - frag m en cie opartym na Mk

nieustanne spięcia pomiędzy Jezusem a faryzeu­

7, 9 ). Jezus tw ierdzi! też, że trzym ając się Prawa,

szam i. Kryterium , jakim kierował się Jezus był

uczeni w Piśm ie „w iążą ciężary w ielkie i nie do

cel. dla którego ustanow iono szabat - po to. aby

uniesienia i kładą je lud zio m na ram iona" (M t

człowiek mógł odpocząć i zregenerować siły.

23.4). P rop o n o w ał zatem : „W eźcie na siebie

Innymi słowy, szabat został stworzony dla ludzi,

moje ja rz m o i u czcie się o d e m nie (...). Albo­

a nic ludzie dla szabatu. A zatem , wszelkie czyn­

wiem słodkie je s t m o je ja rz m o , a m oje brzem ię

ności. które pomagały ludziom odpocząć, zrege­

lekkie" (M t 11.29-30).

nerow ać organizm i poczuć się lepiej były w tym

Jezus nie naw oływ ał je d n a k d o większej

dniu dozw olone. C o więcej - szabat był najbar­

swobody w p rzestrzeg an iu Praw a Bożego, nie

dziej odpow iednim dniem na wykonywanie ta­

próbował ta k ż e o b n iży ć sta n d a rd ó w spraw iedli­

kich właśnie czynności, gdyż najlepiej obrazowa­

wości zalecan y ch p rzez „uczonych w Piśm ie

ły one cel. dla którego Bóg podarował ludziom

i faryzeuszów ". P rzeciw n ie - głosił, że aby wejść

ten dzień. Wydaje się. że Jezus wręcz upodobał

do królestw a n ieb iesk ieg o n ależy w ykazać się

sobie szabat jako dzień uzdrawiania chorych,

spraw iedliw ością w ięk szą niż ta. ja k ą p rezen to ­

gdyż był to jeden ze sposobów, w jaki po prostu

wali znaw cy św iętych ksiąg. C zy tam y o tym we

czcił to święto.

fragm encie M t 5.20, k tó ry je s t jednocześnie

A zatem , nie negując czw artego przykaza­

wstępem d o kolejnych frag m entów w yjaśniają­

nia. Jezus interpretow ał je w sposob inny niż

cych. n a czym tak n ap raw d ę polega posłuszeń­

uczeni w Piśmie. Czy Jego sprawiedliwość była

stwo w obec Praw a. F ra g m en ty te są tru d n e, dla­

przez to „większa niż uczonych w Piśmie i fary­

tego w dalszej części książki w yjaśnim y każdy

zeuszów"? Zapew ne tak. Są osoby, które uważa­

z nich w b ardziej szczegółow y sposob. Teraz je d ­

ją , że jeśli żyją według określonych Zasad, nie

nak sku p im y się n a d w ó ch najw ażniejszych zasa­

m uszą się ju ż zbytnio wysilać. G dy napotkają na

dach. w edług k tó ry ch Je z u s in te rp re tu je i stosuje

swej drodze jakiś praktyczny problem , zawsze

Prawo. P rzede w szystkim . Je z u s uczy nas. że w ypeł­

m ogą zajrzeć do swoich przepisów i od razu wie­ dzą. co m ają w danej sytuacji zrobić. Z nacznie

niając d an e p rzy k azan ie, zaw sze m usim y m ieć

trudniej jest zdecydow ać, jaka czynność najle­

na uw adze cel, dla k tó reg o zo stało ustanow ione.

piej pokrywa się z celem , dla ktorego ustanow io­

Jezus mówi o tym w o d n iesie n iu do zasad zwią­

no konkretną zasadę. Wy m aga to bow iem myśle­

zanych z m ałżeń stw em czy z o b ch o d zen iem sza­

nia i podjęcia odpow iedzialności za własną de­

batu. C z w arte p rzy k azan ie m ówi. że w dzień

cyzję. przez co jest dla nich zbyt dużym wy zwa­

szabatu „nie b ęd ziesz wykonyw ał żadnej pracy”.

niem.

Uczeni w p iśm ie sądzili zatem , że najw ażniejsze

Po drugie. Jezus daje nam do zrozum ienia,

jest w y szczególnienie, co m o że kryć się pod po­

że postaw a posłuszeństw a lub nieposłuszeństw a

jęciem „praca" p o to, aby ludzie wiedzieli, co

wobec Bożego Prawa rodzi się wewnątrz człow ie-

m ogą, a czego nie m ogą w tym dniu robić. Tym­

ka. w jego sercu. Nie wystarczy tylko dostosow ać

czasem . w szystko tak n ap raw d ę zależy od oko­

tego. co na zew nątrz - czyli swoich działań i słów

liczności - n iezależn ie o d tego. że je s t szabat,

- do wymogow Prawa. Przede wszystkim należy

m ożna na przykład uzdrow ić chorego, skoro to

przekonać do nich własne serce. Jeden ze staro-

uratuje go od śm ierci. Jeśli natom iast choroba

testam entow ych psalm istów wyraził to w nastę­

nie jest p ow ażna i nie m a przeciw w skazań, aby

pujący sposób: „Jest m oją radością, mój Boże.

odłożyć leczenie na n astęp n y dzień - należy

czynić Twoją wolę. a Prawo Twoje mieszka

w strzym ać się o d w ykonania tej czynności. To

w m oim w nętrzu" (P s 40.9). Jezus nie cytuje

jest w łaśnie se d n o problem u, k tóry powodował

lego psalm u w Ewangelii, ale nawiązuje do niego

V>* i Testament

284

inin fragm ent Nowego T estam entu (H b r 10,7.9).

P raw a p o w in n o d o k o n y w a ć się na poziom ic we­

Słowa psalm isty doskonale w yrażają postaw ę sa­

w n ętrzn y m

mego Jezusa, której próbow ał także nauczyć

zgadza się z w ielkim i p ro ro k a m i w tym. że nama­

b a rd z ie j

n iż

zew nętrznym . Jezus

swoich słuchaczy - jeśli umysł i wola człow ieka

ca ln e p rak ty k o w an ie w iary, c h o ć b y najbardziej

rzeczywiście ukierunkow ane są na pełnienie woli

gorliw e, n a n ic się n ie z d a , je śli w sw oim sercu

Bożej, właściwe słowa i czyny będą z takiej p o sta­

człow iek odw T aca się o d „ p e łn ie n ia sprawicdli-

wy wypływać w sposób zupełnie naturalny.

w ości. u m iło w a n ia ży czliw o ści i pokornego ob­

przyjm ie w obec

co w an ia z B o g iem ” (M i 6 .8 ). C złow iek jest bo­

Boga właściwą postawę, w ażniejsze od zew nętrz­

w iem o w iele w a ż n ie js z y n iż jakiekolw iek rzeczy

nych. nam acalnych kwestii religijno-etycznych

n a m a c a ln e .

Ponadto, jeśli człowiek

staną się dla niego aspekty w ew nętrzne i d u c h o ­

D la J e z u s a P ra w o sta n o w iło w yraz Bożej

we. Jezus wyraził to. sprzeciw iając się opinii,

w oli. k tó ra je s t w ie c z n a i n ie z m ie n n a . Jezus nie

zgodnie z którą zobow iązania religijne są w aż­

p rzy szed ł p o to . ab y z m ie n ić w olę Boga. ale po

niejsze niż obowiązki dzieci w obec w łasnych ro­

to. by ją w y p ełn ić. P o z io m p o słu szeń stw a wobec

dziców' (zob. Mk 7.10-13). Taka postaw a była

w oli B oga. ja k i p re z e n to w a ł Je z u s sw ym życiem

w tam tych czasach prom ow ana przez niektórych

i n a u c z a n ie m , je s t d a le c e d o sk o n a lsz y od stan­

interpretatorów Prawa, choć była to raczej pew­

d ard ó w w sk azy w an y ch p rz e z sp is a n e prawo. Je­

na n adinterpretacja, nie do końca zgodna z jeg o

zus n a u c z a ł, że p e łn ie n ie B ożej w oli pow inno się

prawdziwym przesłaniem . Jezus nie pośw ięcał

tak n a p ra w d ę z a c z y n a ć w lu d z k im sercu. Ale Je­

także zbyt wiele uwagi rytuałom i zasadom zw ią­

zus je d n o c z e ś n ie d o sta rc z y ! n a m środki, dzięki

zanym z czystością jed zenia, gdyż nie zaw ierały

k tó ry m w y p e łn ia n ie w oli B oga nie pozostaje ja­

one żadnych treści etycznych. D latego też. św.

kim ś n ieo sią g aln y m id e a łe m . P isał o tym także

Marek posuw a się nawet do stw ierdzenia, że J e ­

św ięty Paw eł, k tó ry tw ie rd z ił, że usprawiedliwie­

zus „uznał wszystkie potrawy za czyste" (M k

nie ludzi p rz e d B ogiem n ie d o k o n u je się poprzez

7.19). M ateusz nie cytuje w praw dzie tego do-

Praw o, ale p rz e z w iarę w C h ry s tu s a , i że ci, któ­

slownie. ale um ieszcza w swej Ewangelii w ypo­

rzy w' N ieg o w ierzą, o trz y m u ją ta k ż e Jego Du­

wiedź Jezusa ( Mt 15,17-20), którą M arek niew ąt­

cha. „aby to, co n a k a z u je P raw o, w ypełniło się

pliwie zinterpretow ałby w analogiczny sposób.

w nas, o ile p o stę p u je m y nie w edług ciała, ale

Czy jed n ak rytuały i zasady zw iązane z czys­

w edług D u ch a" (R z 8 ,4 ). E w angelia wymaga od

tością pożywienia nie są właśnie takim i .jo ta m i”

człow ieka o w iele w ięcej n iż P raw o, ale daje mu

i „kreskam i” żydowskiego Prawa? C zyż nie nale­

je d n o c z e ś n ie m o c, ab y m ógł s p ro s ta ć tym wyma­

żałoby ich uznać za „najm niejsze” z przykazań?

g aniom . K toś naw et n a p isa ł o tym m oże niezbyt

Możliwa, że lak, jednak Jezus wolał zajm ow ać

w yrafinow any, ale ja k ż e tra fn y w iersz:

się raczej kwestiam i takim i jak „spraw iedliw ość, miłosierdzie i wiara" (M t 23,23). A jak m a się

G dy myślę tylko o przy k azan iach ,

sprawa z rytuałam i ofiarnym i? Były one oczyw i­

idę powoli, na nog ach się słaniam ,

ście częścią Prawa, ale podejście Jezusa do tego

gdy zaś usłyszę D o b rą N ow inę -

typu kwestii m ożna podsum ow ać w przyw oła­

skrzydła mi rosną, ja k ptak w niebo płynę'.

nych przez Niego słowach wielkiego starotestam entowego proroka: „M iłości pragnę, nie krw a­

Z obacz również k o m e n ta rz do Rz 10,4.

wej ofiary" (O z 6.6). Z e wszystkich Ew angelis­ tów tylko M ateusz przywołuje Jezusa cytującego te słowa - w dodatku dw ukrotnie ( M t 9,13; 12,7). M ateusz podkreśla w ten sposób, że w ypełnianie

Przekład wiersza - Lau ra Bigaj ( przyp. red.).

285

Ewangelia według iwifiego Aluteusza

5,22 C /y za AAy/wiska m ożna pójść do piekła?

się gniewa na swego brata, podlega sądowi", A zatem , niezależnie od tego. czy nasz gniew jest słuszny, czy też nie. zawsze gdy żywimy wobec

Przyjrzymy się te ra z p ierw szej z kilku wypowie-

drugiego człowieka negatywne uczucia, narażamy się na sąd Boży'. Niepowstrzym any gnie*

d/i Jezusa, w k tó ry ch z a o strz a O n przepisy Pra-

m oże nas bowiem skłonie do popełnienia czynu,

wa. czyniąc je o w iele b ard ziej radykalnym i niż

którego będziemy później żałować. Mówi o tym

były do tam tej p ory. I ta k . o d n o sz ą c się d o szós-

także sw. Paweł, zachęcając swoich czytelników

lego przy k azan ia, w M t 5,21-22 Je zu s mówi:

d o pracy nad swymi negatywnymi uczuciam i, lak

„Słyszeliście, że p o w ie d z ia n o p rzodkom : Nie za-

aby nie prowadziły one do grzechu: „Gniewajcie

bijaj!', a kto by się d o p u śc ił zabójstw a, podlega

się, a nie grzeszcie: niech nad waszym gniewem

sądowi. A Ja w am p o w iad am : (...) - i tu w łaśnie

nie zachodzi słońce. Ani nie dawajcie miejsca

następuje tru d n a

do

zin te rp re to w a n ia wypo-

wiedź, k tó rą się te ra z zajm iem y.

diabłu!" (E f 4.26-27). W dalszej części fragm entu Mt 5.22 powaga

Z g o d n ie z żydow skim P raw em , zabójstw o

konsekwencji wiążących się z negatywnymi uczu-

bylo najw iększym p rzestęp stw em , jakiego mógł

ciam i żywionymi wobec drugiego człowieka wy-

dopuścić się człow iek. O ile za u śm iercenie ko-

daje się narastać. Jezus mowi bowiem , że len. kto

muś zw ierzęcia gro ziła jed y n ie kara pieniężna,

się na kogoś gniewa „podlega sądowi i...)", ten

zabicie czło w iek a p o d leg ało k arze śm ierci. Jeżeli

zaś. kto obrzuca drugiego obelgami „podlega

udow odniono, że zab ó jstw o było nieum yślne -

Wysokiej Radzie (...)". a nawet „karze piekła og-

np. w p rzy p ad k u , gdy m etalo w a część siekiery

nislego". „Wysoka Rada" to określenie nniwyż-

odpadła ro b o tn ik o w i o d trz o n k a i uderzyła kogoś

szego sądu narodowego, o wiele ważniejszego

w głowę - nie tra k to w a n o tego jak o m orderstw o,

niż zwykły sąd lokalny. Wynika stąd. że obrzucę-

lecz naw et w tedy sp raw ca w y p ad k u m usiał bar-

nie drugiego człowieka obelgam i jest o wiele pi>-

dzo uw ażać n a p rag n ący ch zem sty członków ro-

ważniejszym wykroczeniem niż żywienie wobec

dżiny zm arłeg o . Jeśli zab ó jstw o było um yślne,

niego złych uczuc. Jest to zupełnie zrozum iałe:

m orderca sąd zo n y był p rzez n ajstarszych człon-

gniewne myśli m ożna bowiem powstrzymać,

ków sp o łe czn o ści, k tó rzy - na podstaw ie zeznań

nie da się natom iast cofnąc wypowiedzianych

dw óch czy trz e c h św iadków - skazyw ali go na

wyzwisk, które m ogą za sobą pociągnąć dalsze

karę śm ierci p rzez u k am ien o w an ie. Pierw sze ka-

konsekwencje. O brażona osoba m oże na przy-

m ienie rzucali św iadkow ie, po czym dołączali do

kład uderzyć, a nawet zabić tego. kto wypowie-

nich inni czło n k o w ie sp o łe czn o ści. W ten spo-

dział obelgę, przy czym ofiara takiej zemsty

sób, wszyscy brali na siebie jed n ak o w ą odpowie-

m oże być uznana za w inną w mkini samym slop-

dzialność

za zab icie

m o rd ercy i odpraw iali

w spólną p o k u tę za p rzelan ie jeg o krw i.

niu. jak jej wykonawca. Obelga, jaką Jezus przytacza we w spom nianym wyżej fragm encie brzmi

Jezus próbow ał u św iad o m ić sw oim słucha-

dokładnie „raka ■ N ajpraw dopodobniej słowo

czom , że akt zab ó jstw a m a sw oje źródło w nega-

to pochodzi z języka aram ejskiego i oznacza

tywnych u czu ciach . To w sercu człow ieka rodzi

nie więcej niż „ty idioto", jednak najwyraźniej

się p ragnienie m o rd erstw a, tam też form uje się

w tam tych czasach było to traktow ane jako bar-

stosowny wyrok i ch o ć ziem ski sąd nie m oże

dzo poważna obelga. (O soby posługujące się ję-

podjąć żadnych działań przeciw ko gniewnym

zykicm obcym powinny szczególnie unikać włas-

uczuciom . m oże to uczynić - i czyni to - sąd

nic wyzwisk, gdyz m ogą on e wywołać niewyobra-

boski. S am o to jest ju ż w ystarczająco trudne

żalnie gwałtowną reakcję u osób. dla których

w interpretacji. W Mt 5,22 czytam y: „Każdy, kto

dany język stanowi mowę ojczystą).

Vohy Testament

286

Jezus przytacza także obelgę „bezbożniku",

N iezależ n ie o d tego, ja k ą d o k ład n ie obelgę

która z kolei „podlega karze pieklą ognistego".

Je zu s m iał na m yśli, z p e w n o ś c ią chodziło Mu

Można zatem wywnioskować, że słowo „bezboż­

z a s a d n ic z o o to . ab y n ie w yw oływ ać pod wpły.

niku" jest jeszcze gorsze niż „raka", niezależnie

wem gniew u k łó tn i, k tó re m o g ą m ieć bardzo nie­

od lego. co kryje się pod tym aram ejskim okre­

b ezp iecz n e. a naw et ś m ie rte ln e konsekwencje.

śleniem. „Kara pieklą ognistego" jest bowiem

G łó w n a o d p o w ie d z ia ln o ś ć za rozlew krwi spo­

najbardziej surową karą. jaką m ożna sobie wyob­

czyw a bow iem w ó w cza s n a o so b ie , która jako

razić. „Piekło ogniste" to G ehenna, dolina poło­

pierw sza w y p o w ied ziała o b e lż y w e słow a. Obelga

żona od południowej strony Jerozolimy, która -

rodzi się b o w iem w s e rc u c z ło w ie k a - to tam za­

po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej -

czy n a się cały te n m o rd e rc z y p ro c e s. Jeżeli więc

służyła miastu jako wysypisko śmieci i m iejsce

nie

kremacji zwłok przestępców. W cześniej było to

p o zw alając im ro zw ijać się w n a sz y c h sercach, to

p racu jem y

nad

n e g aty w n y m i

uczuciami,

miejsce kultu fałszywego boga M olocha, dlatego

- c h o ć ż ad en zie m sk i są d n ie je s t n a s w stanie na

mieszkańcy miasta postanowili zdegradow ać je

tym p rzy łap ać - z p e w n o ś c ią z o sta n ie m y za to

w taki właśnie sposób. Z czasem dolina ta stała

surow o o są d z e n i n a są d z ie B o ży m .

się symbolem pieklą czekającego po śm ierci na niegodziwców, tak jak ogród Eden. stal się sym ­ bolem raju dla sprawiedliwych zmarłych.

5 ,2 8 C u d zo łó stw o p o p e łn io n e w sercu?

Jednak czy określenie „bezbożniku" rzeczy­ wiście traktowane było jako bardzo pow ażna

W erset ten sta n o w i k o lejn y p rz y k ła d reguły Pra­

obelga? W Ewangelii wg św. M ateusza podobne

wa z a o s trz o n e j p rz e z J e z u s a p o p r z e z przeniesie­

określenie pojawia się także w innych rozdzia­

nie jej z p o z io m u z e w n ę trz n e g o n a po zio m uczuć

łach. lecz jest tam przetłum aczone jako „głupiec"

i p rag n ień . S ió d m e p rz y k a z a n ie '1 m ów i: „Nie bę­

czy „człowiek nierozsądny/nieroztropny" - np.

dziesz c u d z o ło ż y ł" (W j 2 0 ,1 4 ). W kulturowym

w odniesieniu do człowieka, który zbudował

ko n tek ście o ry g in a ln e g o D e k a lo g u przykazanie

swój dom na piasku (M t 7.26) i do pięciu panien,

to z a b ra n ia ło m ę ż c z y ź n ie se k su z ż o n ą innego

które zapomniały zabrać wystarczająco dużo oli­

m ężczyzny. Z ła m a n ie te g o z a k a z u było wówczas

wy do podtrzymania ognia w swoich lam pach

jed n y m

(Mt 25.2-3). Określenie to pojawia się także we

Praw u - g ro ziło za to u k a m ie n o w a n ie (w niektó­

fragmencie, w którym Jezus mówi, że niektórzy

rych krajach B liskiego W s c h o d u k arę tę stosuje

uczeni w Piśmie są „głupi i ślepi" (M t 23.17).

się z re sz tą d o d z iś ). In n e p rz y k a z a n ie wydaje się

Wydaje się więc. że - podobnie jak w przypadku

dodatk o w o p o g łęb iać te n z a k a z , ro zszerzając go

słowa „raka", które nie pochodziło z języka gre­

na u czu cia k ry ją c e się za sa m y m potępianym

ckiego - w' tym przypadku Jezus zastosował sło­

czynem - c h o d z i tu o d ru g ą c z ę ś ć przykazania

wo m m , które dla Żydów oznaczało raczej

dziesiątego, k tó ra b rzm i: „N ie b ę d z ie sz pożądał

„buntownika (przeciwko Bogu)" czy w łaśnie

żony bliźniego tw ego" (W j 20,17), przy czym żona

„bezbożnika" niż głupca. Tego sam ego słowa

jest tu w ym ieniona o b o k innych „rzeczy” należą­

użył wcześniej Mojżesz, złoszcząc się na rozcza­

cych do m ajątku bliźniego. W ko n tek ście majątko­

rowanych Izraelitów' na pustyni Sin: „Słuchajcie,

wym p o żąd an ie żony n iek o n ieczn ie m usi się wią­

wy buntownicy! Czy potrafimy z lej skały w ypro­

zać z relacją se k su aln ą - w ystarczy, że zazdrość

z n ajcięższy ch

w y k ro c z e ń

przeciwko

wadzić dla was wodę?" (Lb 20,10). W łaśnie za te, wypowiedziane w gniewie słowa. Bóg ukarał Mojżesza, odbierając mu możliwość w prowadze­ nia swego narodu do Ziemi Obiecanej.

* W katechizmie katolickim jest to przykazanie szóste (przyp. red.).

Ewangelia według świflego Mateuszu

287 będzie dotyczyła na przykład społecznych czy

zbyt długo zatrzymuje się na obiekcie pożądania.

finansowych korzyści wynikających z faktu pozo­

Św. Mateusz przytacza te słowa tuż po wypowie­

stawania z nią w zw iązku m ałżeńskim .

dzi Jezusa na temat cudzołóstwa popełnianego

Jednak niezależnie od wszelkich kontek­

w sercu człowieka, która jest prawdopodobnie

stów. Jezus skupia się zasadniczo na źródle cu­

najlepszym kontekstem dla tych slow. gdyż

dzołóstwa. u p atrując go w samym tylko pożądli­

w bardzo przejrzysty sposób wyjaśnia, w jaki

wym patrzeniu na kobietę, które rodzi w ludzkim

sposób oko mężczyzny może stać się narzędziem

sercu nieczyste uczucia i myśli. Tam właśnie za­

grzechu. W przypadku najbardziej klasycznego

czyna się grzech i to tam należy go natychm iast

aktu cudzołóstwa opisanego w Starym Testa­

zwalczyć. Jeśli zaś będziem y podtrzymywać

mencie - cudzołóstwa popełnionego przez Króla

pragnienia czy karm ić je fantazjam i, to nawet

Dawida z żoną Uriasza Chetyty - wszystko za­

jeśli nie w prow adzam y takich myśli w czyn - już

częło się od tego, żc pewnego popołudnia, prze­

złamaliśmy Boże przykazanie. Być może ma tu

chadzając się po swych tarasach, Dawid zobaczył

także znaczenie fakt. żc Jezus nie wypowiada się

kąpiącą się kobietę (2 Sm 11.2). Jezus wydaje się

w tym w ersecie o cudzej żonie, ale ogólnie o „ko­

zatem mówić: „lepiej wyłupić sobie własne oko

biecie". A nalogiczne wypowiedzi m ożna także

- nawet prawe (jako prawdopodobnie bardziej

spotkać w literaturze rabinistyczncj.

wartościowe niż lewe) - niż pozwolić, aby przy­

W 1981 r. p apież Jan Paweł II wzbudził małą

wiodło cię do grzechu: lepiej bowiem wcjsc do

sensację, stw ierdzając, że w takim sensie możli­

raju z jednym okiem, niż 7. dwoma byc wrzuco­

we jest nawet popełnienie cudzołóstw a z własną

nym do piekła (wskutek tego grzechu)“.

żoną. Jan Paweł II nie zaprezentow ał jednak tego

Tuż po wy powiedzi dotyczącej oka. Ewange­

poglądu jako pierw szy - o tym samym pisał już

lista Mateusz przyłączą podobne słowa dotyczą­

bowiem czterdzieści lat wcześniej teolog Emil

ce prawej ręki. To dwukrotnie powtórzone, bar­

B runner7. Tak napraw dę nie ma w tym jednak

dzo stanowcze stwierdzenie zapadło prawdopo­

nic sensacyjnego - jeżeli m ężczyzna traktuje ko­

dobnie w pamięci uczniom Jezusa ze szczególną

bietę wyłącznie jako obiekt seksualny, a nie jak

mocą. U Mateusza pojawia się ono ponownie

pełnopraw nego człowieka, to nie ulega wątpliwo­

w Mt 18,8-9 (w oparciu o Mk 9.43-48). gdzie

ści, że popełnia grzech - tym bardziej, gdy ta

oprócz oka i ręki wspomniana jest także noga.

kobieta jest jego żoną. Zobacz również konie m a r: do Hi 31.1.

Po wydaniu anglojęzycznej wersji Nowego Testamentu przez Williama Tyndalea w XVIwiecznej Anglii, pojawiła się silna opozycja prze­ ciwko rozpowszechnianiu tego dosłownego tłu­

5,29 Wyłupić sobie prawe oko?

maczenia. Obawiano się bowiem, że prości czy­

Zgodnie z tym wersetem: „Jeśli (...) prawe twoje

dosłownie i rzeczywiście „wyłupywać sobie oczy.

telnicy mogliby odebrać słowa z Mt 5,29 zbyt oko jest ci powodem do grzechu, wylup je i od­

przez co społeczeństwo stałoby się pełne ślep­

rzuć od siebie (...)". Innymi słowy, nie pozwól,

ców, a to z kolei stanowiłoby ogromną stratę dla

aby twoje oko doprowadziło cię do grzechu.

całego narodu i hańbiłoby Króla w oczach całego

W jaki sposób oko może cię do tego doprowa­

świata; czytanie Pisma Świętego mogłoby się za­

dzić? Może do tego dojść wtedy, gdy twój wzrok

tem stać źródłem wielkiego nieszczęścia dla całe­ go społeczeństwa". Tak podobno mówił o tym

Em il Urunner. The Disine liiiperuińe (London: Lutlerworih Press, 1937). s. 350.

w swoim kazaniu pewien zakonnik z. Cambridge. Obawy te zostały jednak rozwiane przez inne­ go kaznodzieję o imieniu Hugh Latimer. który

% w r Testament

288

w kazaniu wygłoszonym tydzień później zapew ­

czas głośnej m o d litw y w sy n a g o d ze napotkano

nia; swoich słuchaczy, że prości ludzie także są

to im ię w św iętej k się d ze, p o m ija n o je. zastępu-

w stanie odrożnic metaforę od przekazu dosłow ­

ją c inną form ą - w y p o w ied ze n ie słow a „Jahwe“

nego. Latimer wyjaśnił to w następujący sposób;

groziło bow iem w ezw a n iem „im ien ia Pana, Boga

diesli narysujemy lisa głoszącego kazanie w stro ­

tw ego w błahych rz e c z a c h " . P o czątk o w o jednak

ju zakonnika, nikt nic będzie się upierał, że

p rzy k azan ie to i w szy stk ie n a w ią z u ją c e d o niego

chodzi o prawdziwego lisa - każdy zrozum ie, że

frag m en ty S tareg o T e s ta m e n tu - o d Księgi Wyj.

mamy na myśli spryciarza i obłudnika, który

ścia po K sięgę P o w tó rz o n e g o P ra w a - dotyczyło

zresztą często przyodziewa się w taki właśnie

głów nie k rzy w o p rz y sięstw a. Je g o isto tę najlepiej

ubiór"*.

od d ają słow a J e z u sa : „S ły sz eliście rów nież, że

Rzeczywiście - jak dotąd nic zanotow ano

p o w ied zian o p rz o d k o m : N ie b ęd ziesz fałszywie

przypadku, by ktokolwiek okaleczył się pod

przysięgał, lecz d o trz y m a s z P anu sw ej przysięgi"

wpływem tych ewangelicznych cytatów. M am y

(M t 5.33).

wprawdzie historię Orygenesa. lecz nawet, jeśli

Ś w iadom i fak tu , że p rz y się g a n ie na Boga

faktycznie uczynił siebie eunuchem po to. by być

w celu p o tw ie rd z e n ia fałszy w y ch zez n a ń grozi

bliżej królestwa niebieskiego, zapew ne zrobił to

b ard zo p o w ażn y m i k o n se k w e n c ja m i, ludzie za­

w odpowiedzi na inny biblijny cytat, którym zaj­

stępow ali c z asem Je g o im ię in n y m słowem -

miemy się w dalszej części tej książki.

przysięgali np. n a n ie b o , lic z ą c n a to , że ich krzy­ w oprzysięstw o s ta n ie się w ó w c z a s m n ie j szkodli­ we. N a p o d sta w ie in n e g o f ra g m e n tu Ewangelii

5,34 Nie przysięgać wcale?

wg św. M a te u sz a (M t 2 3 .1 6 -2 2 ) m o żem y wy­ w nioskow ać. że n ie k tó rz y rz e c z y w iśc ie uzależ­

Składanie fałszywych zeznań jest dziś pow ażnym

niali z n a c z e n ie d a n e j p rzy sięg i o d konkretnych

wykroczeniem przeciwko prawu. Podobnie było

slow, jak ie z o stały w y p o w ie d z ia n e . Z etycznego

w przypadku Prawa Mojżeszowego. Mówi o tym

punktu w id zen ia o cz y w iśc ie był to b łąd .

trzecie przykazanie: „Nie będziesz wzywał im ie­

N ie ulega w ą tp liw o śc i, że P ra w o m usi zabra­

nia Pana. Boga twego, w błahych rzeczach, bo

niać lu d zio m s k ła d a n ia fałszyw ych przysiąg, nie­

nie pozwoli Pan. by pozostał bezkarny ten.

zależnie od teg o . ja k im i sło w a m i są o n e w'yraża-

kto wzywa Jego imienia w błahych rzeczach"

ne. S tary T e sta m e n t z a le c a z a te m d alek o idącą

(Wj 20.7). Przysięganie na Boga w celu potw ier­

o stro ż n o ść w sk ła d a n iu ja k ic h k o lw ie k ślubów:

dzenia fałszywych zeznan było zbezczeszcze­

..Lepiej, gdy nic ś lu b u je s z w cale, n iż żebyś ślubo­

niem nie tylko imienia, ale też catcj Jego osoby.

wał. a ślubu nie sp e łn ił" ( K o h 5.4 -5 ). Je z u s zawy­

Z czasem trzecie przykazanie zaczęło także obej­

ża je d n a k tę p o p rz e c z k ę , m ó w ią c : „W cale nie

mować lekkomyślne czy nieprzem yślane sto so ­

przysięgajcie (...). N ie c h w a s z a m ow a będzie

wanie boskiego imienia, aż wreszcie uznano, że

Tak. tak: nie. nie. A c o n a d to je s t. o d Z łego po­

najbezpieczniej będzie w ogóle go nie wypowia­

chodzi" (M t 5 .3 7 ). E c h o ty ch słów pobrzm iew a

dać. W len sposób imię Boga - Jahw e stało się

także w

dla Izraelitów imieniem zakazanym . Jeśli pod-

„P rzede w szystkim , b ra c ia m o i. n ie przysięgajcie

innej

k się d z e

N o w e g o T estam entu:

ani na n ieb o , a n i n a zie m ię , an i w ż a d en inny sposób: w asze «tak» n ie c h b ę d z ie «tak», a «nie» 1 Hugh Latimer, ka/anie wygłoszone w kościele św. Ed­ warda w Cambridge w 1529 r.. przytoczone w J. P. Smyth. Huk We Got Our Bibie ( 1885; London: Reiigious Tract Society. 1938). s. 102.

niech będzie «nie», ab y ście n ie p o d p a d li pod sąd" (Jk 5.12). A z a tem , w yznaw cy J e z u s a p o w in n i cecho­ wać się tym . że nie rz u c a ją sw y ch słów na wiatr.

289

Ewangelia według świętego Mateusza

Skoro tak. to nie ma także potrzeby, aby na c o

wości. jeżeli członek plemienia X skrzywdzi! oso-

kolwiek przysięgali. N ie jest to jedynie teoria -

bę z plemienia Y. plemię Y musiało go pomście,

istnieją bowiem autentyczne przykłady osób ży-

atakując plemię X. Pomiędzy dwoma plemiona-

jących według takich założeń, chociażby kwak-

mi dochodziło wówczas do krwawych waśni,

rzy, którzy trak tu ją kwestię prawdomówności

skutkujących cierpieniem wielokrotnie więk-

bardzo pow ażnie. C ieszą się oni tak wielkim za-

szym niż początkowo wyrządzona krzywda. Izra-

ufaniem, że wielu ludzi bardziej gotowych jest

elskie Prawo wprowadziło zasadę równej zemsty

uwierzyć w je d n o zdanie kwakra niż w długie ze-

- jedno (nie więcej) oko za oko: jedno (nie wię-

znania dziesięciu innych osób. Mówiąc: „A co

cej) życie za życic. Znaleziono tym samym

nadto jest, od Z łego pochodzi", Jezus próbuje

w miarę rozsądny sposob wyrównywania rachun-

nam uśw iadom ić, że przekonanie, zgodnie z któ-

ków za poniesione krzywdy, dzięki któremu ży-

rym człowiekowi m ożna wierzyć tylko wówczas,

cie wszystkich członków społeczności stało się

gdy mówi pod przysięgą (a nawet wtedy nic do

o wiele bardziej bezpieczne. Z czasem zaczęto

końca), bierze się z nieuczciwości i podejrzliwo-

nawet rezygnować z fizycznego odwetu na rzecz

sci oraz osłabia relacje międzyludzkie, powodu-

rekompensaty pieniężnej za poniesione straty,

jąc nadm ierne ograniczenie wzajemnego zaufa-

Jezus jednak idzie jeszcze dalej. Mówi swo-

nia. Przysięgi są tak napraw dę zbędne, bo jeśli

im uczniom: „Zaniechajcie zemsty. Nie chowaj-

osoba zawsze dotrzym uje słowa - nikt nie będzie

cie do nikogo urazy, a jeśli ktos was skrzywdzi

od niej żądał żadnej przysięgi, a jeżeli mamy do

lub narazi na niedogodności - zamiast szukać

czynienia z człow iekiem rzucającym słowa na

zemsty, zróbcie dla niego jeszcze więcej. Jeśli

wiatr - choćby przysięgał na wszelkie świętości

sprawia mu przyjemność bicie was - pozwólcie

i tak nikt mu nie uwierzy.

się uderzyć jeszcze raz". (Nie trzeba chyba doda­ wać. że - podobnie jak w przypadku słów o wylupywaniu sobie prawego oka - nie musimy trak-

5,39 N adstaw ić drugi policzek?

tować tego fragmentu zbyt dosłownie; nietrudno

Fragm ent ten jest dla nas trudny, gdyż prezentu-

wana osoba rzeczywiście nadstawiła napastniko-

wyobrazić sobie, co by się działo, gdyby zaatakoje rozw iązanie sprzeczne z naturalną reakcją

wi drugi policzek). Gdyby jakiś wojskowy wydal

człowieka. Bezpodstawny atak wzbudza zwykle

ci rozkaz przetransportowania mu ciężkiego ba-

złość i pragnienie zemsty, a uderzenie opisane gażu. zrobiłbyś to ze względu na konieczność we fragm encie M t 5,39 jest wyjątkowo upokarza- svykonania rozkazu. Gdybyś jednak dotarł do jące - jeśli przyjmiemy, że większość osób jest

celu. z ulgą porzuciłbyś ciężar. Tymczasem, na

praworęczna, chcąc uderzyć kogoś w prawy poli-

końcu drogi można także zaproponować: „Jeśli

czek atakujący m usiałby to zrobić wierzchem

chcesz, z przyjemnością poniosę to jeszcze da-

dłoni. Mt 5,39 jest jednym z licznych przykładów, na których Jezus pokazuje, że wejście do króle-

lej". Inicjatywa jest teraz po twojej stronie i wyra¿a się właśnie w tym. że nie porzucasz ciężaru z westchnieniem ulgi. lecz przeciwnie - wykonu-

slwa Bożego jest o wiele trudniejsze niż życie według reguł Prawa Mojżeszowego. „Słyszeliście.

jesz akt laski. Takiej właśnie reakcji na przemoc j przymus uczy nas Chrystus,

że powiedziano: Oko za oko i ząb za ząb!'' (M t 5.38). W prow adzenie takich zasad (Wj 21.24)

Otrzymanie od żołnierza rozkazu przeniesienią ciężaru nie zdarza się w zachodnim świc-

rzeczywiście było w danym momencie krokiem przełomowym, gdyż wyznaczało granice zemsty. Zgodnie z wcześniejszym systemem sprawiedli-

cie zbyt często. Jak zatem możemy zastosować tę naukę Jezusa w naszym położeniu? Na przykład. odpowiadając na prośbę policjanta o to. by po-

V(>hi

Testament

290

móc mu przy określonych czynnościach służbo­

cych się ..świeckim ram ieniem " d o realizacji swo-

wych. Jeśli jednak (powiedzmy) musiałbyś pom óc

ich interesów’ je s t bow iem m ało budujący. Klos

samotnemu policjantowi w aresztowaniu większej

kiedyś pow iedział: „K ościół Boży powanien ra­

grupy niebezpiecznych przestępców - czyż nic

czej otrzym yw ać, niż zadaw ać ciosy", dodając

byłoby to co najmniej nierozsądne? Trzeba mieć

jednak, że „K ościół jest kow adłem , na którym

na uwadze fakt. że Jezus na ogół nie podaje nam

złam ano ju ż wiele m łotów ”9. Jak zatem zastoso­

gotowych rozwiązań - Jego nauki wymagają zwy­

wać naukę Jezusa w' kontekście politycznym?

kle głębszego przemyślenia. Jezus wymaga także

P roblem ten nie pow stał w' czasach, o jakich

od nas poświęcenia, jednak z pewnością nie chce.

mówi Nowy T estam ent. Pierw si uczniowie Jezu­

abyśmy narażali dla Niego swoje życie. Dlatego,

sa nie zajm ow ali w ysokich stanow isk społecz­

zamiast ślepego wykonywania określonych zasad.

nych. W yjątkiem był tylko Jó z e f z Arymalei,

Jezus pragnie raczej, abyśmy nauczyli się patrzeć

członek S an h ed ry n u , najw yższej żydowskiej in­

na sprawy w podobny sposób, jak On. Jeśli w da­

stytucji sądow niczej, który - zgodnie z Ewange­

nej sytuacji będziemy postępować zgodnie z po­

lią wg św. Ł ukasza (Ł k 23.50-51) - nie przychylił

dejściem, jakie prezentował Jezus, jej rozwiązanie

się do wyroku w ydanego na Jezusa przez swoich

z pewnością Mu się spodoba.

w spółpracow ników . Później, gdy Ewangelia za­

Innym przykładem zastosowania nauki Je­

częła się ro zp rz estrzen iać w św iecie pogańskim,

zusa w praktyce jest wy pełnianie przez chrześci­

w śród członków lokalnych kościołów zaczęły się

janina obowiązku podatkowego. Wszyscy, bez

pojawiać osoby m ające o k reślo n e funkcje poli­

żadnego wyjątku, muszą płacić podatki. Przy­

tyczne - np. E rast. skarbnik m iasta Korynt (Rz

puśćmy jednak, żc chrześcijański podatnik chce

16.23). N iem niej je d n a k , ani św. Paweł, ani inni

w akcie laski zapłacić dwa razy tyle. lub choćby

autorzy N ow ego T estam en tu , nie widzieli ko­

tylko trochę więcej podatku, jakiego żąda urząd

nieczności daw ania tym o sobom konkretnych

skarbowy. C'o wtedy? Urząd z pewnością uznałby

zaleceń dotyczących w ykonyw ania obowiązków

wyliczenia za błędne i odesłałby do podatnika

służbowych. N astały je d n a k czasy, w których

nadpłacone pieniądze. Zdecydowanie lepiej by­

chrześcijanie zaczęli obejm ow ać przywództwo

łoby anonimowo wpłacić pieniądze na rządowe

nad całym i narodam i. Pow stały wówczas nowe

konto - nic tyle po to. aby nie dać lew'ej ręce

problem y - np. ja k odnieść naukę o nadstawie­

poznać, co robi ręka prawa, ile po to, by uniknąć

niu drugiego policzka w sytuacji, gdy przed

niepotrzebnych pytań i podejrzeń. Jak widać -

chrześcijańskim sędzią stoi przestępca i wszyscy

zastosowanie nauki Jezusa w dzisiejszych cza­

oczekują spraw iedliw ego w yroku? Albo jak ma

sach nie jest wcale takie proste, jednak jeśli tylko

zareagować chrześcijański król. którem u władca

staramy się przyjmować zalecaną przez Niego

sąsiedniego kraju w ypow iedział wojnę?

postawę, możemy być pewni, że nasze działania także zgodne są z Jego wolą.

Św. Paweł, który z jed n ej strony głosi naukę Jezusa o niepodejm ow aniu zemsty, z drugiej

Jezus kieruje naukę o nadstawianiu drugie­

strony uważa odw'et za obow iązek każdego wład­

go policzka do swoich uczniów - możemy zatem

cy. Pyta: „A chcesz nie bać się władzy? Czyń

uznać, że dotyczy to osobistej sfery każdego

dobrze, a otrzym asz od niej pochw ałę. Jest ona

człowieka. Wielu chrześcijan uważa jednak, że

bowiem dla ciebie narzędziem Boga. [prowadzą­

zasadę tę powinny także wdrażać cale społeczeń­

cym i ku dobrem u. Jeżeli jed n ak czynisz źle. lę­

stwa i narody. Patrząc na to. co dzieje się w nie­ których krajach chrześcijańskich, m ożna dojść do wniosku, że rzeczywiście należałoby zacząc ją stosować. Przykład ludzi Kościoła posługują­

9 Teodor Beza do króla Francji K arola Poissy pod Paryżem w 1561 r.

IX

w

o p a c tw ie

29!

E w angelia według iw ie lego M a teu sz

kaj się, bo nie na p ró żn o nosi m iecz. Jest bowiem

(M t 22.36-40). Przykazania te nie wspominają

narzędziem Boga do w ym ierzania sprawiedliwej

nic o tym. aby nienawidzić nieprzyjaciela. Nie­

kary temu. który czyni żle" (R z 13,3-4). Przed­

mniej jednak, jeśli mamy kochac tylko swoich

stawicielem władzy, o której pisze Paweł, jest

bliźnich, a „bliźnich" zdefiniujemy jako bliskie

cesarz Rzymu lub jeg o nam iestnik w danej pro­

nam osoby, to można by uznać, że nie musimy

wincji. Słowa ap o sto ła odnosiły się jednak do

lubić, a wręcz możemy nienawidzić tych. którzy

konkretnych politycznych realiów, w jakich było

są nam obcy. Jezus mówi tymczasem: „nie - po­

mu dane się znaleźć. Nie były to jeszcze czasy

winniście miłować także obcych".

otwartej wrogości cesarstw a wobec Kościoła

Pewna trudność tego zalecenia wiąże się

(choć kilka lal później właśnie takie czasy nade­

z emocjonalnym ładunkiem, jaki niesie dla wielu

szły). Z czasem jed n ak sytuacja zm ieniła się dia­

z nas słowo „kochać" czy „miłować". Tymczasem,

metralnie - w konfrontacji z potęgą Kościoła

miłość, o jakiej mówi zarówno Ewangelia, jak i Pra­

cesarstwo skapitulow ało, a jego przywódcy zo­

wo. ma bardzo praktyczny wymiar: „nic miłujmy

stali wyznawcam i C hrystusa. W jaki sposób mie­

słowem i językiem, ale czynem i prawdą" ( IJ 3,18).

li teraz dzierżyć ów „m iecz", który „nie na próż­

Milośc bliźniego wyraża się choeby w tym, że poda­

no" nosili ich przodkow ie? T rudno jest znalczć

jemy mu pomocną dlnn w potrzebie. Jezus chce

w Nowym T estam encie gotową odpowiedź na to

zatem powiedzieć: „Podaj obcemu, a nawet nie­

pytanie. Do dziś stale je sobie zadajemy i nikt nie

przyjacielowi pomocną dlon. jeśli tego potrzebuje,

znalazł jeszcze odpow iedzi, którą m ożna byłoby

bez względu na uczucia, jakie do niego żywisz".

uznać za stu procentow o chrześcijańską. Zobacz również kom entarz do Wj 21.23-25.

Jeśli jednak chcielibyśmy trochę popraco­ wać nad uczuciami, jakie żywimy do nieprzyja­ ciół, Jezus daje nam ku temu pewne wskazówki, mówiąc: „módlcie się za tych. którzy was przesia­

5,44 M iłować nieprzyjaciół?

dują" (lub - jak czytamy w Łk 6.28: „módlcie się za tych, którzy was oczerniają"), (/dyby spy­

Zgadzamy się z tym . że powinniśmy pohamować

tać chrześcijanina, który zdecydował się zastoso­

pragnienie odpłacania ziem za zlo tym. którzy

wać to zalecenie, okazałoby się, że wytrwałość

nas krzywdzą, ale czy musimy ich dodatkowo

w modlitwie za kogoś, kogo nie lubimy, rzeczywi­

miłować? Czy w ogóle da się pokochać kogokol­

ście powoduje znaczącą zmianę w nastawieniu

wiek na zam ów ienie? Z alecenie, aby kochać nieprzyjaciół, skiero­

do tej osoby. Aleksander Whyte przytacza w swej książce znalezione w starym pamiętniku zwie­

wane jest przez Jezusa do uczniów tuż po sło­

rzenia mężczyzny, który musiał zamieszkać i za­

wach: „Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz

siąść do stołu z osobą, której nie znosił. Czym

miłował swego bliźniego. a nieprzyjaciela swego

prędzej zaczął się więc modlić za tę osobę i już

będziesz nienaw idził" ( Ml 5.43). „Będziesz miło­

następnego ranka zanotował: „Poczułem, że je­

wał swego bliźniego" to cytat ze Starego Testa­

stem w stanie znieść tego człowieka, a nawet oka­

mentu. przywołany także przez Jezusa w innym

zać mu życzliwość. Pomyślałem dziś przy Stole

miejscu jako drugie z najważniejszych przyka­ Pańskim, że nadejdzie jeszcze taki dzień, w któ­ zań. które brzmi: „będziesz miłował bliźniego rym pokocham lego człowieka. Jestem pewien, jak siebie sam ego" (K pł 19.18). „Największe że tak właśnie będzie"1“. i pierwsze przykazanie” brzmi natomiast: „Bę­ dziesz (...) miłował Pana, Boga twojego" (Pwt 6.5). Zgodnie ze słowami Jezusa, „na tych dwóch 1 Aleksander Whyte. Land[ Teach l's la Praw 2 wyd przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy" (London: Oliphants. 1948), s. 33-35.

V 'h

292

i Testament

Najlepszym sposobem pozbycia się w roga

ca n ia d o b re m za d o b r o była pow szechna także

jest zaprzyjaźnienie się z nim . Św. Paweł, który

w śród o só b m a ło religijnych, a naw et u pogan.

zgadza się z Jezusem w tej kwestii (p o d o b n ie jak

W szyscy, n ie z a le ż n ie o d

zres/ta we wszystkich innych), p odsum ow uje to

zg o d n ie p o tę p ia li ta k ż e o d p ła c a n ie złem za do­

sto p n ia

religijności,

w następujących słow ach: ..Nie daj się zwyciężyć

bro. W yzn aw cy J e z u s a nic p o w in n i się jednak

złu. ale zło dobrem zw yciężaj" (Rz. 12.21). Aby

zad o w a la ć zw ykłym i z a s a d a m i przyzwoitości,

dodatkow o w zm ocnić swój przekaz, ap o sto ł cy­

zg o d n ie z k tó ry m i za d o b r y c zy n należy odwdzię­

tuje także Księgę Przysłów 25.21-22: „Jeżeli nie­

czyć się d o b re m . Z g o d n ie z z a s a d ą , którą propo­

przyjaciel twój cierpi głód - nak arm go. Jeżeli

n u je sw ym u c z n io m Je z u s, d o b re m należy się

pragnie - napój go. Tak bowiem czyniąc, węgle

bow iem o d w d z ię c z a ć ta k ż e za zło - z tym że

żarzące zgrom adzisz nad jego głową". N iezależ­

„ o d w d z ię c z a ć ” m o ż e nie je s t ju ż w tym przypad­

nie od tego. jakie było p ierw o tn e znaczenie tego

ku n ajlep szy m sło w e m . 1 ta k . d la w iększości lu­

przysłow ia. Paweł m odyfikuje je. usuw ając p o zo ­

dzi zły czy n w y m ag ać m o ż e zem sty, jednak

stałe słowa: „a Pan ci za to zapłaci", pro m u jąc

w yznaw cy C h r y s tu s a n a zło o d p o w ia d a ć mogą

tym samym większą b ezinteresow ność pom ocy,

w yłącznie d o b re m . Je śli k to ś z m u s z a chrześcija­

jaką oferujem y drugiem u człowiekowi. W takim

nina d o z ro b ie n ia ty sią c a kroków . Je zu s mówi

kontekście „węgle żarzące” m ogą o z n acz ać po­

m u: „idź d w a ty s ią c e ”. P raw d ziw y wyznawca

czucie wstydu odczuw anego przez n ieprzyjacie­

Je z u sa m usi b o w iem w y k a z a ć się czym ś więcej

la. którem u za zło odpłaciliśm y do b rem . Sytua­

niż p rz e c ię tn y czło w iek . T ym , k tó rzy są dobrzy

cja. w której zam iast się m ścić, okazujem y nie­

tylko d la sw o ich n a jb liż sz y c h . J e z u s mówi: „(...)

przyjacielowi m iłość, m oże zatem d o p ro w ad zić

co ż sz cze g ó ln e g o c z y n ic ie ? C z y ż i poganie tego

obydwie strony d o w ew nętrznej przem iany n a

nie czy n ią" (M t 5 .4 7 )? W ła ś n ie p o tych słowach

lepsze. I choć tak a przem iana m oże n ieraz trw a ć

pojaw ia się tr u d n y fra g m e n t, k tó rem u przyjrzy­

bardzo długo, w ażne, żeby nie zw lekać z czynie­

my się bliżej: „B ą d ź c ie w ięc wy doskonali, jak

niem dobra i wierzyć, że w stosow nym czasie

d o sk o n a ły je s t O jc ie c w asz n ie b ie s k i”.

pojawią się także właściwe uczucia. Zobacz również kom entarz do Ps 137,8-9: 139.21: Mt 5,39: 5,48; Rz 12.20.

W d o sło w n y m se n sie rzeczy w iście brzmi to ja k „zasad a d o s k o n a ło śc i" . „B ąd źcie doskonali jak Bóg". C zy ta k a d o s k o n a ło ś ć je s t w ogóle osią­ galna? C zy je s t se n s c h o c ia ż b y p ró b o w ać do niej dążyć? K o n tek st tej w y p o w ied zi pozw ala nam

5,48 Być doskonałym?

je d n a k sp o jrz e ć n a nią sz e rz e j. D laczeg o ucznio­ wie Je z u sa - d z ie d z ic e k ró lestw a Bożego - na

Niektórzy badacze etyki chrześcijańskiej dokonu­

zlo p o w in n i o d p o w ia d a ć d o b re m ? Praw o mówi

ją rozróżnienia pom iędzy jej zasadam i ogólnym i

co praw da: „b ęd ziesz m ilow a! b liźn ieg o ” (Kpi

a „zasadami doskonałości”, jak gdyby te pierw sze

19,18). je d n a k w y p ełn ien ie teg o p rzy k azan ia uza­

dotyczyły zwykłych chrześcijan, drugie natom iast

leżn io n e je s t o d o d p o w ie d z i n a pytanie: „Kto jest

zarezerwowane były tylko dla świętych.

m oim bliźn im " (Ł k 10.29)? K iedy z a d an o je Je­

Jezus tym czasem nie dokonyw ał tego typu

zusow i. o p o w ied ział p rzy p o w ieść o dobrym Sa­

podziałów. O ddzielał w praw dzie stan d ard y m o­

m ary tan in ie , aby p o k a z a ć , że „b liźn im ” jest tak

ralności wyznaczane przez ów czesne sp o łeczeń ­

napraw-dę każdy, k to p o trz e b u je p o m o cy drugie­

stwo od standardów', do jakich dążyć pow inni

go człow ieka: każdy, k o m u m o ż n a zaoferować

Jego uczniowie, jednak te ostatnie cechow ać

pew ną „bliskość". Izraelici, k tórym po raz pierw­

miały wszystkich Jego wyznawców, nie zaś tylko

szy d a n o przykazanie m iłow ania bliźniego, inter­

garstkę wybrańców. N a przykład, zasada od p ła­

pretowali je je d n ak inaczej. D la nich Kananejczyk

293

Ewangeliu według iwiftego Mateusza

nie byi bow iem „bliźnim ", p o dobnie jak nie byl

co dzień. Jedna z tych ksiąg mówi o dobroci, jaką

nim R zym ianin dla Izraelitów żyjących w czasach

należy okazywać zwierzętom (Kpi 22.26-28).

Jezusa.

W pewnym aramejskim przekładzie fragment ten

W ięk szo ść etyków zg a d z a się z tym . że trze-

kończy się słowami: „Jak Ojciec jest miłosierny

ba być d o b ry m d la b liźn ieg o, je d n a k prawdziwy

w niebie, tak i wy bądźcie miłosierni na ziemi ',

przełom ety czn y w iąże się z udzieleniem odpo-

Być może słowa Jezusa przytoczone w Mt 5.4S

wiedzi na p y tan ie: „K to je s t m oim bliźnim ?" Dla-

brzmią tak. a nie inaczej dlatego, żc skojarzyły się

czego p o w in ien em o fero w ać bliskość kom uś, kto

niektórym Jego słuchaczom właśnie z tym frag-

wcale nie zac h o w u je się ja k bliska mi osoba?

menlem i choć słowa te nie są tak naprawdę trud-

Skoro ktoś m n ie krzy w d zi, d laczeg o nie miałbym

ne do zrozumienia, wdrożenie ich w życie rzeczy-

mu o d p łacić p ięk n y m za n a d o b n e? D latego -

wiście może być nieraz bardzo trudne,

mówi Je zu s, że sa m Bóg m a być dla nas przykładem. M am y się sta w a ć p o d o b n i d o naszego

Zobacz również komentarz do Mt 5.44: Hbr 10.14.

„Ojca (...). k tó ry je s t w niebie: p o niew aż O n spra­ wia. że sło ń c e Je g o w sch o d zi nad złymi i nad dobrym i, i O n zsyła d e szcz na spraw iedliw ych i n iesp raw ied liw y ch " (M t 5 .4 5 ). Bóg błogosławi

6,13 Nie dopUSC, abyśmy ulegli pokusie?

w szystkim b ez w y jątk u , a poniew aż wyznawcy Jezusa są d ziećm i B ożym i, pow inni postępow ać

Przedostatnia prośba zawarta w modlitwie „Ojcze

po d o b n ie ja k

ich O jciec, czyli czynić dobro

nasz" brzmi: „nie wódź nas na pokuszenie",

w szystkim lu d zio m - naw et tym . którzy na to nie

Chrześcijanie, dla których słowo „pokuszenie"

zasługują. A za te m , zg o d n ie z nauką Jezusa, od-

oznacza pokusę do popełnienia grzechu, do dzis

pow iadając d o b re m n a zło, u p o d ab n iam y się do

zastanawiają się. o co dokładnie tutaj chodzi. Dla-

sam ego Boga.

czego mielibyśmy prosie Boga. aby nie wodził nas

Ta sa m a id ea p o jaw ia się także w podobnym

na pokuszenie? To przecież oczywiste, że Bog nie

kontekście w t k 6 .3 6 , z tym że jest tam wyrażo-

będzie tego robił. „Bóg bowiem ani nie podlega

na n ieco in n y m i słow am i: „B ądźcie m iłosierni. jak O jciec w asz je s t m iłosierny". K iedy - tak jak w tym p rzy p ad k u - ta sam a w ypow iedź wyrażo-

pokusie do zła. ani też nikogo nie kusi (Jk 1.13). Być może prośba o to. aby Bog nie wodził nas na pokuszenie była początkowo ostatnia

na jest p rzez ró żn y ch E w angelistów nieco ina-

w modlitwie, jakiej nauczył nas Jezus - tak. jak

czej. n ajp ra w d o p o d o b n ie j dzieje się tak dlatego,

napisane jest w oryginalnym tekście Ewangelii

że aram ejsk ie słow a Je zu sa p rzetłum aczone zo-

wg św. Łukasza. W Ewangelii wg św. Mateusza

stały na języ k grecki na dw a różne sposoby. Nie

dalej jest jeszcze prośba: „ale nas zachowaj od

wiemy, ja k d o k ła d n ie b rzm iała ta wypowiedź

złego", dodana prawdopodobnie po to. aby po-

w języ k u aram ejsk im . je d n a k ch o d ziło prawdo-

przednia stała się bardziej zrozumiała, przyczyni

p o d o b n ie o n a stę p u ją c y przekaz: „M usicie być

„od złego" może tu oznaczać „od tego. co złe",

doskonali (czyli m u sicie postępow ać jednakow o

lub „od tego. który jest zły". Czy zatem Bóg ma

wobec w szystkich bez w yjątku) w czynieniu do-

nas zbawić od złego, nie dopuszczając do nas

bra i w' o k azy w an iu m iłosierdzia, bo taki właśnie

pokusy, czy też nie dopuszczając, abyśmy ulegli

jest B óg”. K iedy c z y tan o w synagogach księgi Prawa w' oryginale, czyli po hebrajsku, zwykle odczyty-

pokusie? Najprawdopodobniej chodzi właśnie o to drugie. Warto w' tym miejscu wspomnieć o bardzo podobnej prośbie zawartej w pewnej

w ano rów noległe ich przek ład na język aram ejski

żydowskiej modlitwie wypowiadanej rano i wie-

( zw any targ u m em ). którym posługiw ano się na

czorem: „nie pozwól nam ulec sile pokusy", czyli

\(>hv Testament

294

„spraw, abyśm y nic dali się przezw yciężyć poku­

m o cą D u c h a d o G a lile i", by ro zp o cząć swoj^

sie. kiedy się pojawi".

p u b liczn ą posługę.

W starszych w ersjach Pism a Św iętego słowo

A z a te m , c o k o lw iek sfo rm u ło w an ie „nie do­

„pokusa" obejm uje swym znaczeniem d u żo wię­

p uść. abyśm y ulegli p o k u s ie ” tak napraw dę zna­

cej niż tylko kuszenie d o p o pełnienia g rzech u .

czy. z p e w n o śc ią nic o z n a c z a : „nic dopuść, aby

Zgodnie z Jk 1.3 Bóg nikogo nic kusi. ale ten sam

n asza w iara p o d d a w a n a była p ró b o m ” czy „nie

autor pisze również: „Za pełną rad o ść poczytuj­

w ystaw iaj n as n a p r ó b ę ”. „N ie w ystaw iaj nas na

cie sobie, bracia moi. ilekroć spadają na w as róż­

p ró b ę ” b rzm i z re sz tą tak s a m o zagadkow o jak

ne dośw iadczenia. W iedzcie, że to. co w ystaw ia

„nie d o p u ś ć , a b y śm y ulegli p o k u sie ". Od razu

waszą wiarę na próbę, rodzi w ytrw ałość". D alej

n asu w a się b o w iem p y ta n ie : „n a ja k ą próbę?"

czytam y także: „Błogosławiony m ąż. który op rze

Być m o ż e p y ta n ie to z a d a w a ł sobie także św.

się pokusie: gdy zostanie poddany próbie, otrzy­

Paw eł, p isz ą c d o sw o ic h p rz y ja c ió ł z Koryntu:

ma wieniec życia, obiecany p rzez P ana tym . któ­

„P o k u sa nie n a w ie d z iła w as w ięk sza od tej, która

rzy G o m iłują" (Jk 1,2.12). A utor I P 1,6-7 także

zw ykła n a w ie d z a ć lu d zi. W ie rn y jest Bóg i nic

zapew nia chrześcijan, że ich cierp ien ie w ynikają­

d ozw oli w as k u sić p o n a d to . c o p o traficie znieść,

ce z „różnorodnych do św iadczeń" i p o k u s jest

lecz zsyłając p o k u s ę , ró w n o c z e ś n ie w skaże spo­

konieczne, aby w artość ich w iary m ogła o k azać

só b jej p o k o n a n ia , ab y ście m ogli przetrwać"

się „o wiele cenniejsza od zniszczalnego złota,

( I K o r 10.13). M o ż n a p o tra k to w a ć ten fragment

które przecież próbuje się w ogniu, n a sławę,

ja k o

chwałę i cześc przy objaw ieniu Jezusa C h ry stu ­

w sp o só b sk o n d e n so w a n y w M t 6.13. Z pewnoś­

sa"

ro z w in ię c ie

p ro b le m u

przedstaw ionego

Innym i słowy, wiara p oddaw ana pró b o m

cią tak w łaśn ie tra k to w a li g o a u to rz y opracowa­

um acnia się. przez co ch arak ter człow ieka staje

nej w V w ieku p o C h r. L itu rg ii św. Jak u b a cele­

się coraz bardziej szlachetny.

brow anej w' K o ściele W s c h o d n im , w której cele­

Podobnie było w czasach staro testam en to wych. W Rdz 22,1 czytam y, że „Bóg w7 stawił

b ra n s - tu ż p o o d m ó w ie n iu m odlitw y „Ojcze N asz" - d o d aje:

A braham a na próbę", czyli poddał go próbie w ia­ ry. W iara, która nigdy nie była w ystaw iona na

P anie Boże, nie d o p u ś ć d o n a s pokusy,

próbę jest bow'iem wiarą słabą w porów naniu do

której nie p o trafim y się o p rz e ć ,

lej, klora przeszła trudny test i wyszła z niego

a w raz z p o k u s ą w sk aż n am ta k ż e sposób jej

zwycięsko.

p o k o n a n ia , ab y śm y n ie u p ad li:

N aw et Jezus poddaw any był pokusie. Św.

i zbaw n a s o d złego.

M ateusz pisze o tym w następujący sposób: „Duch wyprowadził Jezusa n a pustynię, aby był

P ro śb ę z aw a rtą w M t 6.13 m o ż e m y zatem zinter­

kuszony przez diabla" (M l 4.1). Św. M arek (M k

p retow ać w n a stę p u ją c y sp o só b : wiem y, że nasza

1.12) używa jeszcze m ocniejszych slow . Pisze, że

w iara m usi byc p o d d a w a n a p ró b o m , aby mogła

Jezus przyjął chrzest i „zaraz też D uch w yprow a­

się u m a cn iać, przy czym s a m o życie dostarcza

dzi! G o na pustynię", gdzie byl „kuszony przez

niezliczo n ej ilości sy tu a cji, w k tó ry ch takie pró­

szatan a”. Na czym dokładnie polegało to kusze­

by m ogą się d o k o n y w ać. N ie k tó re z nich są jed­

nie? Było to testow anie wiary w Boga. testow anie

nak tak ciężkie, że n a s z a w iara m ogłaby ich nie

woli podążania drogą w yznaczoną Jezusow i

w ytrzym ać - m o d lim y się zatem o to, aby próby,

przez Ojca. nie zaś ścieżkam i, które na krótką

na które jeste śm y w ystaw iani, nie były dla nas

metę mogły wydawać Mu się łatwiejsze i przy­

zbyt tru d n e . G dyby n a sz a w iara nie wytrzymała

jem niejsze. Jak mówi św. Ł ukasz (Ł k 4.14), do­

pod ciężarem tak ich testów m ogłoby się to dla

piero po przejściu lej próby Jezus „powrócił

nas skończyć m o ra ln ą k a ta stro fą . C o więcej - by*

Ewangelia według świętego Mateusza

295

loby to tak że u jm ą dla Boga, k tó reg o nazywamy

Największym cierpieniem doświadczony został

przecież sw oim O jcem .

niewątpliwie Syn Człowieczy, od Niego zależało

M odląc się sło w am i m o d litw y „O jcze N asz",

bowiem , czy nowa era w ogóle będzie mogła się

rzeczywiście m o żem y in te rp re to w a ć tę prośbę

rozpocząć. Jezus golów był wziąć to wszystko na

w zasugerow any pow yżej, d o ść ogólny sposób.

swoje barki, ale czy ktokolw iek gotow był dzielić

Niemniej je d n a k , w k o n tek ście całej posługi Je­

z N im ten trud? Jakub i Jan wyrazili wprawdzie

zusa i Jego relacji z u czn iam i, p ro śb a ta m oże

gotowość wypicia Jego kielicha i uczestniczenia

mieć także b ard ziej k o n k re tn e znaczenie. M oże­

w- Jego chrzcie, ale w m om encie próby - podob­

my spróbow ać je o k reślić w o p arciu o polecenie,

nie jak inni uczniowie - okazali się zbyt słabi,

jakiego udzielił sw oim u cz n io m w o grodzie Get-

aby sprostać tem u zadaniu.

semani. zan im z o s ta ł areszto w any: „C zuw ajcie

A zatem , patrząc na prośbę zawartą w Mt

i m ódlcie się. ab y ście nic ulegli pokusie" (M k

6,13 przez pryzm at słów wypowiedzianych przez

14.38). G d y p rzy jrzy m y się aram ejskim słow om ,

Jezusa w ogrodzie G etsem ani, m ożemy wysnuć

stojącym p ra w d o p o d o b n ie za greckim tłum acze­

w niosek, że w kontekście całej posługi Jezusa

niem tego p o lecen ia zasto so w an ym p rzez Ew an­

prośba ta mogłaby oznaczać: „pom óż nam prze­

gelistę. o k aże się, że o zn acz ały on e dosłow nie:

trw ać próbę - spraw, by nie okazała się ona zbyt

„Nie śpijcie i m ó d lcie się, abyście przetrw ali pró­

ciężka dla naszej wiary". W tym kontekście, pró­

bę!" U czniow ie Je zu sa nic w iedzieli, jak ważnej

bą było przetrw anie cierpienia zw iązanego z na­

próbie zo stan ą w k ró tce p o d d an i. D la N iego była

dejściem nowej ery. do której Jezus nas przygo­

to próba o sta te c z n a - ja k a n atom iast była dla

tował. W jednej z modlitw Kościoła anglikańskie­

nich? C zy ci. któ rzy tyle z N im przecież przeszli,

go wypowiadanych przed przyjęciem Komunii

staną u Jego b o k u p o d czas zbliżającej się nie­

Świętej wierni proszą Boga: „nie poddawaj nas

uchronnie godziny prawdy, czy też próba ta okaże

próbie" lub „zachowaj nas od próby", przy czym

się dla nich zbyt ciężka? W iem y, że uczniowie Je­

„próba" oznacza tutaj sytuację, w jakiej znaleźli

zusa nic p rzetrw ali tej próby (przynajm niej po­

się uczniowie Jezusa tuż przed Jego ukrzyżowa­

czątkowo). N a szczęście (k u zbaw ieniu całego

niem. Być może jednak lepiej byłoby sformułować

świata) - przetrw ał ją Jezus. G d y zabito Pasterza.

te prośby jako: „niech nasza wiara okaże się m oc­

Jego owce rozpierzchły się. P asterz przetrw ał jed ­

na w czasie próby" lub „zachowaj nas w czasie

nak próbę cierp ien ia i śm ierci i - kiedy zmar­

próby". Nie doświadczymy już bowiem tej kon­

zgrom adził sw oich uczniów na

kretnej próby - Syn Człowieczy przetrwał ją prze­

nowo. um ożliw iając im rozpoczęcie wszystkiego

cież w naszym imieniu. Niemniej jednak, czas

twychwstał -

ixl nowa. Tym razem oni rów nież nie zawiedli.

próby, czyli okoliczności, w których m ożemy udo­

N asz sp o só b p o strzeg an ia tego, co zdarzyło

wodnić, czy rzeczywiście jesteśm y wyznawcami

się w o g rodzie G e tse m a n i i na w zgórzu Kalwarii

Jezusa, czy też nie. mogą na nas spaść w każdej

- nawet, jeśli w yd arzen ia te rzeczyw iście głęboko

chwili. Ci. którzy są pewni, że przetrwają ten test.

dotknęły n aszeg o życia - różni się jed n ak od

być może nic czują potrzeby (Klmawiania takicłi

tego. jak o d eb rali je uczniow ie Jezusa. Jezus

modlitw. Ci jednak, którzy czują, że ich wiara nie

przyszedł w czasie, gdy kończyła się stara era.

jest ani trochę mocniejsza niż wiara Piotra. Jaku­

a zaczynała się ro d zić ep o k a królestw a Bożego.

ba i Jana. powinni modlić się o to. aby Bóg uchro­

Przejście o d tego. co stare, ku now em u było bar­

nił ich przed zbyt ciężką próbą, a jeśli taka próba

dzo tru d n e - w bólach rodziło się bowiem nowe

musi jednak nadejść - aby dał im łaskę konieczną

stw orzenie. Bez Bożej pom ocy cierpienie zwią­

do jej przetrwania.

zane z tym „p o ro d em ” byłoby próbą stanow czo zbyt ciężką, nawet dla tych najwierniejszych.

Zobacz również kom entarz do Rdz 22.1: Jk 1.13.

6,14-15 Nic ma przebaczenia dla łych,

z a u fa n ie m w m o m e n c ie , g d y z a c z y n a m y pokła-

którzy nie przebaczają?

d a ć u f n o ś ć w c z y m k o lw ie k in n y m .

Zobacz komentarz do M t

sy s te m o m o p ie k i s p o łe c z n e j i ty m p o d o b n y m za­

W e w s p ó łc z e s n y m ś w ie c ie Z a c h o d u , dzięki 18.35.

b e z p ie c z e n io m . je s te ś m y c h r o n ie n i przed nie­ p e w n o ś c ią i z a g r o ż e n ia m i ż y c ia w sp o só b , o ja­

6.24 Nie można służyć Bogu

kim n ie śn iło się lu d z io m w c z a s a c h , kiedy po­

i M amonie?

w staw ał N ow y T e s ta m e n t. S ło w a z I Listu do T y m o te u s z a 5.5 z o s ta ły n a p is a n e p rz e z człowie­

.M am ona* to słowo, jakim Je zu s posługiw ał się

ka ż y ją c e g o w s p o łe c z e ń s tw ie , k tó r e n ie zapew­

czasem mówiąc o bogactwie. N ie był O n zresz tą

n ia ło w d o w o m ż a d n e j e m e r y tu r y cz y renty po

jedynym nauczycielem w Izraelu stosującym to

m ężu : „Ta z a ś . k tó r a rz e c z y w iś c ie je s t wdową,

pojęcie, które wydaje się naw iązyw ać d o nega-

ja k o o s a m o tn io n a z ło ż y ła n a d z ie ję w B ogu i trwa

tywnych aspektów zam ożności - nie tyle d o bo­

w z a n o s z e n iu p r ó ś b i m o d litw w e d n ie i w nocy*.

gactwa sam ego w sobie, ile d o postaw y, ja k ą zw y­

N ie o z n a c z a to o c z y w iś c ie , ż e s y s te m o p iek i spo­

kle prezentują ludzie bogaci. P och o d zen ie słow a

łe c z n e j je s t c z y m ś z ły m (i B o g u d z ię k i, że go

..Mamona" nie jest do końca jasn e. N iek tó rzy

m a m y ). N ie m n ie j j e d n a k , ta k ie zabez p ie czen ia

twierdzą, że początkow o o zn acz ało o n o co s.

w p ew ien s p o s ó b u t r u d n ia ją n a m o d n o s z e n ie za­

w czym ludzie pokładają ufność, inni - że w yra­

leceń J e z u s a i J e g o a p o s to łó w d o n a s z y c h życio­

żało ono czynności takie jak „g ro m ad zen ie" czy

w ych realió w . D o p ie r o , g d y s łu c h a m y w iadom o­

„zbieranie". N ie jest to jed n ak takie w ażn e, g dyż

ści. w k tó ry c h m o w a o k lę s k a c h g ło d u czy o tu­

nie pochodzenie, ale zastosow anie słow a o k reśla

ła c z c e w o je n n y c h u c h o d ź c ó w , d o c ie r a d o nas

tak naprawdę jego znaczenie.

p ra w d a o ty m . ja k o g r o m n e j e s t n ie r a z ludzkie

Służenie M am onie jest w tym frag m en c ie

n ie s z c z ę ś c ie i ja k b a r d z o lo s c z ło w ie k a zależy

ukazane jako alternatyw a dla służenia Bogu -

c z a s e m o d d o b r e j w o li in n y c h lu d z i. Ś w iad o m o ść

M am ona wydaje się w ięc niejako ryw alizow ać

ta n ie z a p r o w a d z i n a s la k o d r a z u d o królestw a

z Bogiem. Służenie M am onie i służenie Bogu

B o żeg o , ale m o ż e n a s p r z y n a jm n ie j n a u c z y ć mą­

wzajemnie się wykluczają. Innym i słow y - te n .

d rz e jsz e j p o sta w y w o b e c d ó b r m a te r ia ln y c h , któ­

kto służy M am onie jest bałw ochw alcą: M a m o n a ,

re n ie p o w in n y by ć d la n a s c z y m ś , w c z y m pokła­

bogactwo, pieniądz stają się dla niego b o żk iem ,

d a m y s w ą b e z g r a n ic z n ą u f n o ś ć .

obiektem czci.

M ó w ią c , że c z ło w ie k c h c iw y to bałw ochw al­

Człow iek, który ledwie w iąże k oniec z koń­

c a ( E f 5 .5 ). św . P aw eł w y r a ż a t o s a m o stanow i­

cem , z pełną szczerością m odli się c o d z ie n n ie

sko. ja k ie J e z u s p r e z e n to w a ł w o b e c M am ony.

słowami: „Naszego ch leba pow szedniego daj

„ U w a ż a jc ie " - m ó w ił te ż J e z u s „i strz e ż c ie się

nam dzisiaj* ( M i 6.11). Ten je d n a k , k to z g ro m a ­

w szelk iej c h c iw o ś c i, b o

dził spory m ajątek i wie. że niezależnie o d tego.

[ w sz y stk ie g o | w n a d m ia r z e , to ż y c ie je g o nie za­

czy straci pracę lub zdrow ie, czy też nie - i ta k

leży o d je g o m ie n ia " ( Ł k 1 2 .1 5 ). N ie p ow inniśm y

będzie w stanie z pow odzeniem u trzy m ać sw oją

z a te m in te r e s o w a ć s ię n a d m i e r n i e ty m . ile w arte

rodzinę, nie będzie się zapew ne m odlił z p o d o b ­

są rz e c z y b ę d ą c e w p o s ia d a n iu in n y c h . W Ew an­

ną gorliwością. Im bardziej jesteśm y z a m o ż n i,

gelii wg św. Ł u k a s z a p o p r z y w o ła n y c h w yżej sło­

tym m niej polegamy bow iem n a Bogu. T y m c za­

w a c h p r z y to c z o n a j e s t p r z y p o w ie ś ć o bogatym

sem - jak uczy nas Jezus - jeśli chcem y w ejść d o

g łu p c u , k tó ry z g r o m a d z iw s z y w ie le d ó b r uznał,

królestwa Bożego, m usim y n ieu sta n n ie i całkow i­

że te r a z ju ż n ie m u si s ię o n ic m a r tw ić , ty lk o wy­

cie zaufać Bogu, a tru d n o jest w ykazać się tak im

p o cz y w a ć i u ż y w a ć ż y c ia . Z p e łn y m spokojem

naw et

gdy

k to ś ma

297

Ewangelia według śniętego Maieuizu

polożyt się sp a ć, ale je s z c z e przed św item okazał

z którym nie trzeba było głosić poganom Ewan­

się b an k ru tem , g dyż w n o cy um arł i m usiał zosta­

gelii. a już na pewno nie należało ich przyjmo­

wić całe sw oje b o g a c tw o za sobą. Człow iek ten

wać do grona pełnoprawnych chrześcijan. Póź­

traktował sw ój m ajątek ja k M am o n ę - przedm iot

niej, fragm ent ten stał się argumentem przeciwko

czci i uw ielb ien ia, k tó ry je d n a k nie zdołał go za­

dopuszczaniu niewiernych do udziału w- Wiecze­

bezpieczyć w g o d z in ie najw iększej potrzeby.

rzy Pańskiej; jak czytamy w Didache (Sauka

Gdyby z a m iast teg o za życia ufał Bogu, zgrom a­

Dwunastu Apostołów) - poradniku chrześcijań­

dziłby o w iele b ard ziej w artościow e i trw ałe bo­

skim sporządzonym w Syrii około 100 r. po Chr.

gactwa. k tó ry ch n aw et śm ierć nie zdołałaby mu

- „Niech nikt nic je ani nie pije z waszej Eucha­

wydrzeć.

rystii oprócz tych. co zostali ochrzczeni w imię

Z obacz rów nież k o m e n ta rz Jo Jk 4,4: 5.1.

Pana. gdyż to właśnie mial Pan na myśli, mówiąc: «Nie dawajcie psom tego. co święte"” (9.5). Interpretowanie tych słów w kontekście ca­

7,6 N ie rz u c a j p ereł przed św inie?

łej posługi Jezusa nie jest jednak wystarczająco adekwatne. Bardziej poprawne wydaje się odczy­

K o n struk cja teg o sfo rm u ło w an ia przy p o m in a fi­

tywanie tego fragmentu w kontekście podanym

gurę re to ry c z n ą z w an ą chiazm em . Mówi ono

przez św. Mateusza (jedynego Ewangelisty, któ­

0 tym , że św in ie z a d e p c z ą perły rzucone pod ich

ry przytacza ten cytat). I tak. słowa o perłach

nogi a psy, ch o ćb y zo stały nak arm io n e „świętym"

rzucanych przed świnie pojawiają się tuż po na­

m ięsem , b ęd ą sz a rp a ć rękę, która daje im jeść.

uce: „Nie sądźcie, abyście nic byli sądzeni" (Mt

O g ólny se n s leg o frag m en tu je s t zrozum iały:

7.1), przy czym dalsze wersety stanowią rozwi­

nie p o w in n o się d aw ać rzeczy w artościow ych,

nięcie tego przesłania - nie pow inniśmy osądzać

takich jak sz czeg ó ln e przyw ileje czy dostęp do

innych, bo kto sądzi sam zostanie poddany po­

św iętości ty m , k tó rzy nie są w sta n ie napraw dę

dobnem u sądowi ( Mt 7.2); nie powinniśmy także

ich d o cen ić. D la lu d zi perły to piękne i w artoś­

usuwać drzazgi z cudzego oka. kiedy sami mamy

ciowe k lejn o ty - sam Je z u s w jed n ej z przypo­

w oku belkę (M t 7,3-5). W tym właśnie miejscu

wieści p o ró w n u je k ró lestw o Boże do pięknej

pojawia się fragment o perłach, który jest dal­

1 d ro g o cen n ej perły (M t 13,45-46). Świnie jed ­

szym rozwinięciem lub raczej uściśleniem tej

nak p o g ard zą p erłam i - nie da się ich przecież

nauki: nie wolno ci osądzać i oceniać innych lu­

zjeść. P o d o b n ie je s t ze św iętym pokarm em -

dzi, ale powinieneś się starać odpowiednio roze­

m ięsem zw ierząt o fiarn y ch. D la ludzi traktują­

znać każdą sytuację. „Sądzić" to dość dwu­

cych je ja k o ofiarę zad o śću czy n ien ia ma ono

znaczne słowo. W języku greckim, podobnie jak

przede w szystkim w arto ść religijną, tym czasem

w wielu innych językach, może ono oznaczać

dla b ezp ań sk ich psów m ięso to nic różni się ni­

ocenianie kogoś (a nawet potępianie), ale może

czym o d och łap ó w , któ re w yszarpują sobie wza­

również oznaczać dokonywanie właściwych roz­

jem n ie na ulicach . N ie n ależy zatem oczekiwać

różnień. W pierwszym z tych znaczeń, sądzenie

od tycli psów sp e cjaln ej w dzięczności za takie

jest czymś negatywnym, jednak w drugim zna­

m ięso.

czeniu jest to coś zalecanego. Mimo wszystko,

C zy frag m en t ten niesie jed n ak ze sobą ja­

Jezus doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że

kieś g łębsze zn aczen ie? N iektórzy z pewnością

niektórzy nie są w' stanie pojąć tego zalecenia -

doszukiw ali się w nim argum entów popierają­

dlatego na przykład milczał W' momencie, kiedy

cych

Herod Antypas „zasypał Go (...) wieloma pyta­ niam i“ (Łk 23.9).

stan o w isk o

członków

bardziej

konserwatywnych

K ościoła Jerozolim skiego, zgodnie

7,23 Nigdy was nic znałem?

dym razem w spom inał tylko o jednym człowię.

Zobacz komentarz do Ml 25.11-12.

zadow alające dla Mk 10.46 - Marek mógł bo-

ku. O ile jed n ak uzasad n ien ie to jest w miarę w iem znać imię tylko je d n e g o z nich. albo tylko jeden z nich poszedł po uzdrow ieniu za Jezusem,

8,5 Czy setnik spotkał się z Jezusem ?

o tyle w przypadku Mt 8,28 takie wyjaśnienie nie wydaje się ju ż p raw d o p o d o b n e. Po co Marek

Zobacz komentarz do Lk 7.6.

m iałby p om inąć w- sw ojej wersji jednego czlowieka? Czyż nie byłoby bardziej przerażające i nie­ bezpieczne. gdyby to w łaśnie dw óch opętanych

8,13 Jak wielka musi być nasza wiara?

podeszło do Jezusa? C zy cud, jaki później nastą­

Zobacz komentarz do Mk 5,34.

W yjaśnienie to nie od p o w iad a zatem na pytanie,

pił. nie byłby p rzez to bardziej spektakularny? dlaczego M arek (a tym sam ym Ł ukasz, który być m oże nie czytał w ogóle wersji M ateusza i mógł

8,22 Zostaw umarłym grzebanie ich

po prostu przepisać to. czego dowiedział się

zmarłych?

z Ewangelii wg św-. M ark a) w każdym z wymie­ nionych w p o p rzed n im akapicie przypadków,

Zobacz komentarz do Lk 9,60.

stale prezentuje w swej Ew angelii wersję inną niż M ateusz. Inni uczeni tw ierdzą, że takie podwajanie

8,28-34 Jeden opętany czy dwóch?

osób lub zw ierząt p rzez św. M ateusza wynika po prostu z n atury opow ieści o cudach, do których

Kiedy porównujemy Ml 8.28 z Mk 5.2 i Lk 8.27

- w raz z ich rozp rz estrzen ian iem się - dodawa­

uderza nas jedna zasadnicza różnica - sw. Marek

no nowe elem enty po to, by jeszcze bardziej je

i św. Łukasz piszą o jednym człowieku opęta­

uatrakcyjnić, tak jak np. w opow ieści o rybach,

nym. św. Mateusz mówi natom iast o dwóch. Nie

gdzie początkow o w ystępow ał jed en człowiek,

tylko w tym miejscu Mateusz podaje liczbę inną

a później nagle pojaw iło się dw óch. Jest to jed­

niż pozostali Ewangeliści. W Mt 9,27 - fragmen­

nak zbyt duże uproszczenie. Skoro chodzi tylko

cie analogicznym do Mk 8,22-23 - pojawia się

o uatrakcyjnienie, to dlaczego docelową liczbą

dwóch ślepców-, w' Mt 20.30 także czytamy

zawsze jest dwa? D laczego nie jest tak, że w jed­

o dwóch niewidomych, choć w Mk 10.46 jest tyl­

nych opow ieściach w ystępuje dwoje ludzi, w in­

ko jeden - Bartymeusz: ponadto, w Mt 21,1-11

nych zaś trzy, pięć. czy naw et sześć osób? Wyjaś­

czytamy, że do Jezusa przyprowadzono dwoje

nienie to nie jest zatem w ystarczające w obliczu

zwierząt. Jak zinterpretować te charakterystycz­

faktu, że liczba osób jest za każdym razem taka

ne dla Mateusza podwojenia? Kwestią dwóch

sam a. Za niepraw idłow ością tego wyjaśnienia

zwierząt zajmiemy się bardziej szczegółowo

przem aw ia także to, że - gdyby chodziło tylko

w następnym rozdziale, teraz natom iast skupimy

o uatrakcyjnienie opow ieści - nie byłoby również

się na dwóch opętanych, uzdrowionych przez

żadnej analogii pom iędzy wyżej wspomnianymi

Jezusa. Są na len temat różne spekulacje. Jedna

przypadkam i uzdrow ienia a dwojgiem zwierząt

z nich głosi, że w każdym z wyżej wymienionych

towarzyszących Jezusow i w trium falnym wjeżdzic do m iasta.

przypadków rzeczywiście mogły być dw ie osoby,

Jest wreszcie teoria, zgodnie z którą św. Ma­

przy czym z różnych względów- Marek za każ­

teusz podwajał w- swej wersji liczbę osób lub

Ewangelia *rdlug \*\ietego Mateusza

299 zwierząt ze względów teologicznych. Zwolenni­

przyjmie się zeznania jednego świadka przeciw

cy tej teorii podkreślają, że Ewangelie nic zostały

nikomu (...). lecz każda zbrodnia musi być po­

napisane jako biografie, a ju ż na pewno nic jako

twierdzona zeznaniem dwu lub trzech świad­

biografie we w spółczesnym znaczeniu tego sło­

ków". Ponadto, w każdym z opisanych przez

wa. Podczas gdy w spółczesne biografie można

niego przypadków uzdrowienia pada ważne okre­

porównać do fotografii osoby, biografie pisane

ślenie osoby Chrystusa. W Mt 8.29 są to słowa

w starożytności - a tym bardziej teksty takie jak

.Syn Boży”, natomiast w Mt 9.27-28 i 20.30-31

Ewangelie - stanow iły niejako symboliczny por­

określeniem tym jest „Syn Dawida”. W ten spo­

tret człowieka. N a takim portrecie król mógł być

sób. bez konieczności opowiadania dwóch lub

na przykład nam alow any u boku swego doradcy

więcej historii, poprze/ dodanie - odpowiednio

z początku kadencji o raz doradcy z ostatnich lat

- drugiego obłąkanego i drugiego ślepca. Ma­

panowania, nawet jeśli doradcy ci tak naprawdę

teusz

nigdy się nie spotkali i nigdy nic służyli królowi

świadków potwierdzających godność Chrystusa.

w tym samym czasie. T ru d n o byłoby jednak za­

W ten sposób, jego tekst staje się w mniemaniu

rzucić portretow i niezgodność z prawdą - obaj

ówczesnych czytelników bardziej wiarygodny.

pozyskuje za każdym

razem dwóch

doradcy służyli przecież królowi (każdy z nich

Nasza koncepcja sporządzania rzetelnych spra­

może zresztą sym bolizow ać jakiś konkretny

wozdań jest z pewnością nieco inna (w przed-

okres panow ania w ładcy). W podobny sposób

wieństwic do Mateusza uznalibyśmy zapewne,

opisywali rzeczyw istość autorzy żyjący w staro­

że łatwiej i skuteczniej byłoby dodać po prostu

żytności: w ażne byto dla nich nic tyle przedsta­

do danej książki kilka dodatkowych stron). Jed­

wienie wszystkich najdrobniejszych szczegółów,

nak dla ówczesnych odbiorców jest ona niewąt­

ile ukazanie głównych postaci w sposób oddają­

pliwie jasna i zrozumiała. Mateusz ukazał wszak

cy ich praw dziwą naturę.

w swoim tekście sedno całej sprawy (ukazał na

C o zatem chciał nam przekazać św. Mate­ usz poprzez

podw ojenie

liczby

obłąkanych

w Ml 8,28? Po pierw sze, mógł przez to sygnali­

przykład, że Jezus uzdrowił więcej niż jedną oso­ bę opętaną i że wiele z uzdrowionych osob za­ świadczyło o Nim jako o Synu Hożym)".

zować, że pom inął opowieść o obłąkanym w sy­

A zatem, nawet jeśli przyjmiemy, iż bardziej

nagodze, jaką znalazł w Ewangelii wg św. Marka

prawdopodobne jest to, że Marek w każdym

(Mk 1,23-28). M ateusz pom inął także jedną opo­

przypadku po prostu pominął jedną postać (tak

wieść o uzdrowieniu ślepca (M k 8,22-26. zakła­

naprawdę nic wiemy bowiem na pewno, czy tak

dając. że historia opisana w Mt 9.27 jest zbyt

rzeczywiście nic było), wyjaśnienie przedstawio­

różna, aby mogła być jedną z jej wersji). A za­

ne w powyższym akapicie uświadamia nam przy­

tem, podwajając liczbę obłąkanych w Mt 8.28.

najmniej. dlaczego liczba dwa była dla Mateusza

Mateusz „nadrabia" być może brak postaci, któ­

tak istotna i tak mało ważna dla Marka, który nie

re pom inął i daje do zrozum ienia, że Jezus doktv

orientował się zbytnio w przepisach żydowskie­

nywal podobnych cudów wielokrotnie. Takie

go Prawa.

wyjaśnienie rodzi jednak pytanie, dlaczego apo­ stoł nic zadowolił się tylko jednym przypadkiem - czy nic wystarczyłoby to. żeby ukazać po pro­ stu. że Jezus potrafił dokonywać takich rzeczy? Trzeba pam iętać, że św. Mateusz - znawca żydowskiego Prawa - miał świadomość przyto­ czonej w Mt 18.16 zasady zawartej w Księdze Powtórzonego Prawa 19.15. zgodnie z którą .nie

Więtej szczegółów na lemat tej dyskusji - zob. Do­ nald A. łtagner. Matlhew I ■ U, Word Itiblicnl ( om mentary 33A I Dallas: Word. 1993), s. 227.

V m r Testament

8,31-32 Dlaczego Jezus lak brutalnie potraktował świnie?

300 w ciągu pierw szych dw óch wieków ery chrześci­ jańskiej była to św ietnie prosperująca miejsco­ wość. m ało p raw dopodobne, by jej granice sięga­ ły aż do brzegów jezio ra. D rugą możliwością jest

U dobie organizacji promujących ekologiczny

G ad ara - m iejsce z n an e dziś jak o Urn Qcia, po­

st> 1 życia i poszanowanie praw zwierząt wielu

łożone ok. 8 km na południow y w schód od jezio­

czytelników z pewnością zastanawia się. dlacze­

ra. W iem y na pewmo. żc g ran ice G adary sięgały

go Jezus z Nazaretu w tak brutalny sposób po­

do Jeziora G alilejskiego - w spom ina o tym Józef

traktował dwa tysiące świń. które są przecież

R aw iusz. a na starych m o n etach pochodzących

jednymi z najbardziej inteligentnych ssaków na

z tego rejonu w idnieją statki. O statn ią możliwoś­

swiecie. Jezus pozwolił bowiem, aby w trzodę

cią jest jeszcze inne m iasto położone nad Jezio­

świń weszły zle duchy, co z kolei doprowadziło

rem G alilejskim - m iejscow ość znana obecnie

do gwałtownej ucieczki zwierząt i ich utonięcia

jako K hersa, której nazw a - jak zasugerował Ory-

w jeziorze. Czy to oznacza, że Jezus nie dbał

genes w i l l wieku po C h r. - spow odowała póź­

o zwierzęta? Bog ukazany w Starym Testam en­

niej zniekształcenie nazw y właściwej miejscowo­

cie troszczył się przecież o nie (np. Prz 12.10).

ści do formy: ..kraj G ergezeńczyków ". Niezależ­

Nawet, gdyby Jezus rzeczywiście nie dbał o świ­

nie od tego. gdzie tak napraw dę rozegrały się

nie. czy nie powinien był pomyśleć chociażby

w ydarzenia opisane w M l 8,31-32 (nigdy nie zdo­

o osobach, którym trzoda ta zapewniała byt?

łamy przecież odtw orzyć nazw wszystkich miej­

Tymczasem On nawet nie zapytał nikogo o zda­

scowości. położonych na w schodnim wybrzeżu

nie na tem at tego. co zamierzał zrobić.

Jeziora G alilejskiego), wiem y, że M arek nazywa

Historia, jaką opisuje Mt 8,28-34 i Lk 8.26-

m ieszkańców tego m iejsca ..Gerazeńczykami".

39 oparta jest na Mk 5,1-20. Mówi ona o spotka­

Łukasz natom iast pisze o nich ja k o o „Gergezen-

niu Jezusa z człowiekiem obłąkanym, podczas

czykach”. M ateusz ( który praw dopodobnie pisał

którego Jezus nie przepędza złych duchów od

swoją Ewangelię w' Syrii, położonej blisko opisy­

razu. ale w'daje się z nimi w krótką dyskusję. De­

wanego m iejsca) określa ich z kolei mianem

mony proszą, aby Jezus pozwolił im wejść w pa­

„G adareńczyków ” - zapew ne dlatego, że wolał

sącą się nieopodal trzodę świń i uzyskują Jego

odnieść się do znanego mu m iasta, w którym -

zgodę. Kiedy złe duchy wchodzą w ciała świń,

jak przypuszczał - rzeczyw iście rozegrały się te

zwierzęta zrywają się do biegu, pędzą w doi zbo­

w ydarzenia12. A utorzy późniejszych przekładów,

cza i toną w Jeziorze Galilejskim.

nie znając tak napraw dę żad n ej z tych miejsco­

Zanim przeanalizujemy najważniejsze aspek­

wości. mogli dodatkow o zniekształcić ich nazwy.

ty lej opowieści, przyjrzymy się dwóm mniej istot­

Pewne jest tylko jed n o : wszystkie te miejscowo­

nym szczegółom. Po pierwsze, w różnych Ewan­

ści położone były w o brębie D ekapolu - pogań­

geliach i ich przekładach nazwa miejsca, w którym

skiego regionu, obejm ującego dziesięć niezależ­

rozgrywa się ta historia jest za każdym razem

nych m iast zlokalizow anych na w schód od Jezio­

inna. co powoduje liczne komplikacje językowe.

ra G alilejskiego.

1 tak. u Mateusza jest mowa o kraju Gadareńczykow. u Marka - Gerazeńczyków, a u Łukasza o kraju Gergezeńczyków. Trudno zatem określić, o jakie miasto tak naprawdę tutaj chodzi. Może to być Geraza - obecnie Dżarasz, mia­ sto położone ok. 50 km na południowy wschód od Jeziora Galilejskiego. Niemniej jednak, choć

’- Polskie nazwy przytoczone zgodnie z Biblią Tysiącle­ cia. Według oryginału greckiego ( The Greek New Testa­ ment. red.: K. A lan d et al. [Stuttgart: United Bible So­ ciétés!) u Mateusza, M arka i Łukasza mieszkańcom krainy przypisane są odpow iednio nazwy: Gadarenoi. Gerasenoi, Gcrasenoi (pr/.yp. red.).

301

Ewangelia wedluz i*ięiego Matfusza

Drugim m niej istotnym szczegółem historii

łącznie dla mięsa lub innych względów praktycz-

opisanej w Mt 8,31-32 jest to, żc św. Mateusz

nych. Normą było składanie ofiar ze zwierząt,

wspomina w niej o dw óch obłąkanych, podczas

czy to na zatłoczonym targowisku, czy w swiąty-

gdy św. Marek i św. Ł ukasz piszą tylko o jednym,

ni. Współczesny czytelnik patrzy też na tę histo-

W Ewangelii wg św. M ateusza podobna sytuacja

rię od strony ekonomicznej, gdy tymczasem apo-

pojawia się kilkakrotnie. N a przykład, w Mt 9,27

stołowie nic dbali zbytnio o dobra materialne

i Mt 20.30 Ewangelista pisze o dwóch niewido-

(Mk 6,7-13). przedkładając przyszły skarb w nie­

mych. podczas gdy inne Ewangelie opisują jed-

bic nad bezpieczeństwo finansowe w ich życiu

nego. Ponadto, w Mt 21.2.6 czytam y o tym. żc do

doczesnym. Ponadto, podczas gdy my koncen-

Jezusa przyprow adzono oślicę i źrebię. Tymcza-

trujemy się na krzywdzie wyrządzonej zwierzę-

scm. w wersji M arka i Ł ukasza mowa jest o jed-

tom. Ewangeliści skupiają się raczej na skrzyw-

nym tylko osiołku. N ie m ożna z całą pewnością

dzonych przez niszczycielskie demony ludziach

stwierdzić, że w żadnym z tych przypadków nie

(których widzieli zresztą na własne oczy). Jak

mogło być dwoje (lub naw et więcej) ludzi czy

zatem widzimy, autorzy Ewangelii patrzyli na

zwierząt. N iew idom i żebracy (i inni podejrzani

całą historię z zupełnie innej perspektywy,

osobnicy) mogli przecież przebywać u bram mia-

Potwierdza to na przykład fakt. że w Ewan-

sta w większej grupie, osiołki zbyt jeszcze młode

gelii wg św. Marka Jezus przybywa do kraju Ge-

do pracy mogły plątać się u boku swoich mam.

razeńczyków. położonego na terenie Dekapolu,

a w tych sam ych grobow cach mogło szukać

który - choc należał niegdyś do Izraela - jest

schronienia kilka obłąkanych osób. Niemniej

regionem pogańskim. Innymi słowy. Jezus znaj-

jednak. nawet jeśli przyjm iemy, żc tak faktycznie

duje się na ziemi nieczystej. O tym. że jest to kraj

było, zastanaw iające jest. dlaczego tylko Mate-

pogański świadczy także zwrot, jakim posłużył

usz forsował liczbę dwa. podczas gdy innym wy-

się opętany: „Synu Boga Najwyższego" - jest to

starczyła liczba jeden. Jedna z bardziej prawdo-

bardzo charakterystyczne dla pogan określenie

podobnych odpow iedzi na to pytanie głosi, że

Boga. Opętany człow iek mieszkał w grobowcach,

zainteresow anie św. M ateusza cudami wynika

które także są miejscem nieczystym - miejscem

z jego

składania cial zmarłych. Duch. który go gnębi

podejścia

chrystologicznego, zgodnie

z którym uzdrowienia są dowodem mocy Chry-

jest „duchem nieczystym" (Mateusz i Łukasz nie

stusa. Poprzez podwojenie liczby osób lub zwie-

stosują tego sformułowania, mówiąc po prostu

rząt Ewangelista chciał po prostu podkreślić tę

o człowieku „opętanym"). Świnie również trak-

moc. Uzdrowienie jednego mogło być zbiegiem

towane są jako nieczyste (Kpi 11.7; Pwt 14,8) -

okoliczności, jednak uzdrowienie dwóch naraz

żaden Żyd nie mógł nawet wypasać ich dla kogoś

niewątpliwie świadczy o cudzie. Na podobnej za-

innego (tak nakazuje rabiniczna zasada w Misz-

sadzie. pisząc, że przyprowadzono do Jezusa dwa

nie. Baba Kamma 7.7). Cud polega w ięc głównie

osiołki, a nie tylko jednego. Mateusz podkreślił po

na tym. że nieczy ste duchy wchodzą w ciała nie-

prostu doniosłość i znaczenie całej sytuacji.

czystych zwierząt i uśmiercają je. podczas gdy

W róćmy jednak do kwestii głównej, którą

człowiek mieszkający w miejscu skojarzonym ze

zajmujemy się w związku z fragmentem Mt 8.31-

śmiercią, (który sam zresztą wkrótce by umarł).

32. Wiemy już, że umysły Ewangelistów zajęte

zostaje wybawiony i wraca do świata żywych (do

były zupełnie innymi sprawami niż umysły współczesnych czytelników. W dzisiejszym świecie

swojego domu). Z tej perspektywy, fakt. że ucierpiały świnie, nie ma najmniejszego znaczenia -

podejście do zwierząt jest dużo bardziej romantyczne niż w czasie powstawania Ewangelii. W 1 waeku po Chr. zwierzęta hodowało się wy-

są to bowiem zwierzęta nieczyste. Waznc jest tak naprawdę uwolnienie opętanego od złego ducha Niestety, mieszkańcy miasta, w którym zdarzę-

V i> m t

Testament

nic miało miejsce koncentrują się tylko na utra­

302 dręczyć i zabijać tych. w których wstępują, jed.

cie swin, nie zas na cudownym uzdrowieniu.

nak Jezus w każdej chw ili m oże przepędzać je

Tymczasem, utopienie świń w jeziorze sym boli­

swoją m ocą.

zować może uwolnienie od dem onów całej nie­

Być m oże tru d n o jest nam . współczesnym

czystej ziemi. Okazuje się jednak, że ludzie nie

czytelnikom Pism a Św iętego, zrozum ieć destruk­

pragną być zbawieni - zamiast tego woleliby

cyjną naturę dem onów ' p rzejętą zresztą od tego.

mieć świnie.

który nim i w łada (zob. J 10.10, gdzie szatan na­

Fragment Mk 5.1-17 jest również ciekawy

zwany zostaje „złodziejem "). N iem niej jednak,

pod innym względem - opisuje jedyny w Ewan­

jak sam i widzimy. Je z u s nie kazał złym duchom

geliach egzorcyzm. w którym dem ony odpow ia­

zabijać św iń - dem o n y po prostu zrobiły im to,

dają Jezusowi i to po tym. jak Jezus nakazał im

co i tak zam ierzały zrobić człowiekowi, w któ­

opuszczenie człowieka opętanego (św. M ateusz

rym w cześniej tkw iły. Być m oże nie podoba nam

w ogóle o tym nic wspomina). Okazuje się, że zle

się także, że w sw oim m iłosierdziu Bóg nie postą­

duchy nie chcą być dręczone, czyli wysłane do

pił w tej sytuacji bardziej radykalnie i odłożył

pieklą („przed czasem", jak uściśla M ateusz, czy­

w czasie Sąd O stateczny, który niewątpliwie do­

li przed Sądem Ostatecznym ). Jak wyjaśnić wy­

konałby się. gdyby Je zu s postanow ił usunąć zle

powiedź demonów? Po pierwsze, zgodnie z na­

m oce całkow icie. D la autorów ' Ewangelii powyż­

uką rabinów, demony mogły dręczyć ludzi do

sze fakty są jed n ak całkow icie zrozum iałe - służą

czasu, gdy odbędzie się Sąd O stateczny (zob.

podkreśleniu lego. c o najw ażniejsze - wartości

Księga Jubileuszów 10,5-9 i / Księga Henocha 15

człowieka, która je s t tak w ielka, że - w razie po­

- 16). Po drugie, widząc Jezusa i to. co z nimi

trzeby - za je d n ą czy dw ie osoby w arto poświę­

robił, demony przekonane były o tym. że to Sąd

cić nawet całe sta d o zw ierząt.

Ostateczny, który nadszedł zbyt wcześnie. Wy­

Z obacz równie: ko m en ta rz do M t 8,28-34.

słuchanie ich prośby o możliwość wejścia w świ­ nie świadczy więc o tym, że nie był to jeszcze ów Sąd. Złe duchy mogą zatem kontynuować swoje

9,22 J a k w ielka m usi być n a s /a wiara?

niszczycielskie dzieło. Niemniej jednak, gdy tyl­ ko zbliża się Król, który wyzwala swoje króle­

Zobacz kom entarz do M k 5,34.

stwo z mocy zła. demony uciekają, a ludzie stają się wolni. Sytuacja ta w żaden sposób nie sugeruje, że

9,24 Nie um arła, ale śpi?

Jezus stracił kontrolę nad dem onam i, lub że dał się im oszukać. Chwilę wcześniej uspokoił prze­

Zobacz kom entarz do Mk 5,39.

cież burzę na jeziorze (być może także wywołaną przez nieczyste moce: Mt 8,23-27; Mk 4,35-41; Lk 8,22-25). Nie ulega wątpliwości, że Jezus jest

10,5-6 Nie idźcie do pogan?

prawdziwym „Synem Bożym", ktorego moc po­ zwala przepędzać zle duchy. N iem niej jednak,

Słowa te padają z ust Je zu sa w m om encie, gdy

przy pomocy tej historii Ewangeliści uświada­

- w początkow ym okresie swojej galilejskiej po­

miają swoim czytelnikom, że - podczas gdy

sługi - rozsyła O n dw unastu A postołów dwójka­

w Jezusie rzeczywiście przychodzi królestwo

mi. aby praw da o królestw ie Bożym mogła roz­

Boże - nie nadszedł jeszcze czas Sądu O statecz­ nego. kiedy to zło zostanie definitywnie i nieod­

przestrzeniać się szybciej niż gdyby głosił ją w pojedynkę. A postołow ie mieli nieść ludziom

wołalnie zgładzone. Demony nadal mogą więc

przesłanie Jezusa, zgodnie z którym „bliskie już

Ewangelia według iwiftego Mateusza

303 jest królestwo niebieskie". G łosząc tę prawdę.

kolwiek Izraelity (Lk 7.2-10). po czym powie-

apostolowie dokonyw ać mieli cudów podobnych

dział: .wielu przyjdzie zc wschodu i z zachodu

do tych. jakie towarzyszyły posłudze samego Je-

i zasiądą do stołu z Abrahamem. Izaakiem i Ja-

7usa.

kubem w królestwie niebieskim", podczas gdy

Św. M arek (M k 6.7-13) i św. Łukasz (Lk 9,1)

niektórzy potomkowie Abrahama, Izaaka i Jaku-

także w spom inają w swych Ewangeliach ba zostaną wyrzuceni na zewnątrz (M t 8,5-13;

o rozesłaniu D w unastu, piszą o tym jednak bar-

por. Lk 13.28-29). Dla ówczesnych Żydów słowa

dziej zwięźle niż św, M ateusz, który jest ponadto

te były z pewnością równic niezrozumiale jak slo-

jedynym Ewangelistą, cytującym w spomniane

wa: „nic idźcie do pogan" - dla żyjących wów-

wyżej słowa, sugerujące w ykluczenie pogan z tej

czas czytelników pochodzenia pogańskiego,

posługi. Sform ułowanie: „owce. które poginęły

A zatem, choć św. Mateusz najprawdopo-

z domu Izraela" tak że pojawia się tylko w jego

dobnicj nie sformułował tej wypowiedzi samo-

Ewangelii (ch o ć

dzielnic, możliwe, że zaczerpnął ją ze zrodła. na

nieco

podobne określenie:

.owce nientające pasterza" pojawia się w Mk

którym opiera się cała jego Ewangelia - byc

6.34) i to dw ukrotnie - za drugim razem we frag-

może był to zbiór cytatów Jezusa pr/cchowywa-

mencie opisującym uzdrow ienie córki kobiety

ny przez jedną z bardziej ortodoksyjnych wspól-

kananejskiej ( Mt 15,24).

not judeochrześcijanskich. Tekst ten nacechowa-

Skoro M ateusz jest jedynym Ewangelistą cy-

ny był silnymi wpływami żydowskimi, jest więc

tującym słowa „nie idźcie do pogan", m ożna po-

prawdopodobne, że mogły się w nim znaleźć sio-

kusić się o hipotezę, że nie jest to tak naprawdę

wa takie jak: „nic idźcie do pogan'

wypowiedż Jezusa, ale sform ułowanie, które zo-

cza to jednak, zc wypowiedz ta nic jest auten-

stało w łożone w Jego usta przez autora Ewange-

tyczna - choć autorzy tekstów zawierających

lii lub jego źródło. T ru d n o jednak podejrzewać

słowa Jezusa mogli wybierać tylko te cytaty, któ-

Mateusza o to, że sam wymyślił te słowa - nie ma

re zgodne były z ich własnym światopoglądem,

żadnego pow odu, by uważać, że miał on jakiekol-

mało prawdopodobne, by wkładali

wiek uprzedzenia w zględem pogan lub że zinter-

wypowiedzi, które sami wymyślili,

pretowal przesłanie Jezusa na swój własny spo-

Nie ozna-

Mu w usta

W momencie, w którym Jezus rozsyłał Dwu-

sób. Już na samym początku swojej Ewangelii

nastu, nic mieli oni do dyspozycji wiele czasu.

Mateusz ukazuje przecież pogan przybywających

Dlatego, konieczne było skoncentrowanie się na

zc wschodu po to, aby oddać pokłon nowo naro-

tych. którzy gotowi byli przyjąć wieść o króle-

dzonem u królowi żydowskiemu, przy czym wy-

stwie niebieskim szybciej niż inni. Nawet, gdyby

darzenie to nazyw ane jest „epifanią", czyli „obja-

apostołowie ograniczyli się tylko do „owiec, kto-

wieniem się" C hrystusa wśród pogan. Mateusz

re poginęły / domu Izraela i tak nie mieliby cza-

przytacza także dalej wypowiedź Jezusa, zgod-

su. aby dotrzeć ze swoim przesłaniem do wszyst-

nie z którą zanim nadejdzie koniec, „ta Ewangc-

kich. Możliwe, że mówią też o tym tajemnicze

lia o królestwie będzie głoszona po całej ziemi na

słowa zawarte w Mt 10.23: „nie zdążycie obejść

świadectwo wszystkim narodom " (M l 24.14).

miast Izraela, nim przyjdzie Syn Człowieczy .

W ostatnich słowach jego Ewangelii (M l 28.19) czytamy również o tym. jak zmartwychwstały C hrystus nakazuje swoim apostołom: „ I d ź c i e _______________ więc i nauczajcie wszystkie narody (...)" (czyli

„J e M

wszystkich pogan). M ateusz wspomina także o tym, jak Jezus pochwalił setnika z Kalarnaum. u którego dostrzegł wiarę większą niż u jakiego-

„M”) można też przypisać słowa / Mt 18.17. zgodnie / którymi nieposłuszny brat powinien byc traktowany juk „poganin i celnik'.

(cmu (/wancmu povwcchnic J;llto

V » n Testament

P onadto, jak uczą starotestam cntow e księgi

m y dow 'ody p o tw ie rd z a ją c e ta k ie nastawienie)

prorockie - co szczególnie ja sn o w idoczne jest

Ś w iadczy o tym m ię d z y in n y m i fakt. że po JCg0

w Iz 40 - 55. kiedy Izraelitom d an e będzie d o ­

śm ierci i z m a rtw y c h w s ta n iu to w łaśnie Samary,

świadczyć praw dziw ego poznania Boga. będą

tan ie sta n o w ili je d e n z p ie rw sz y c h narodów, ja.

mogli dzielić się swoim p o zn an iem z innym i n a­

kie usłyszały D o b rą N o w in ę o zbaw ieniu całej

rodami Prawie trzydzieści lat później, św. Paweł

lu dzkości ( D z 8.5 -2 5 ).

- apostoł pogan - potw ierdza tę kolejność, pi­

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do Mk 7,27: 10.31.

sząc. że Ewangelia pow inna być g łoszona ..naj­ pierw dla Żyda. potem dla G reka" (R z 1.16). Strategia ta opiera się najw yraźniej na praktyce

10,9-10 C zy ap o s to ło w ie m ieli zabrać

stosowanej przez sam ego Jezusa, przy czym

ze so b ą la sk ę ?

w Ewangeliach synoptycznych pojaw iają się od czasu do czasu fragm enty św iadczące o tym . że

Z o b a cz k o m e n ta r z do M k 6.8.

- choc ukierunkow ał O n sw oją m isję głów nie na Żydów, cały czas pam iętał rów nież o sp ra ­ wach pogan. Pokazuje to na przykład h isto ria

1 0 ,2 3 N ie sp e łn io n e o cz ek iw a n ia ?

rzym skiego setnika z K afarnaum o raz h isto ria 0 uzdrowieniu córki kobiety kananejskiej. które

W y p o w ied ź ta p o jaw ia się w y łą c z n ie w Ewangelii

to fragm enty om ów ione zo stan ą szerzej w o so b ­

wg św1. M a te u sz a , p o d k o n ie c frag m en tu , w któ­

nych kom entarzach (zob. ko m en tarz d o M k

rym Je z u s p o sy ła a p o s to łó w d w ó jk am i, aby głosi­

7.27). Sytuacje te. choć w kontekście całej posłu­

li zbliżające się k ró lestw o niebieskie. Słowa te

gi Jezusa wydają się zaledw ie w yjątkam i o d regu­

w zbudziły sz czeg ó ln e z a in te re so w a n ie badaczy

ły. stanow ią zapow iedź misji w śród pogan, która

w pierw szych la tach X X w ieku, kiedy to - opiera­

rozpocznie się w kilka lat po Jego śm ierci. A u to r

jąc się n a nich - z n a n y u czo n y A lb ert Schweitzer

czw artej Ewangelii naw iązuje do tego, opisując

p rzed staw ił w ła sn ą in te r p re ta c ję posługi Jezusa.

w ydarzenie, jakie m iało m iejsce w Jerozolim ie

Z g o d n ie z tą in te r p re ta c ją , J e z u s oczekiw ał, że

w tygodniu poprzedzającym św ięto Paschy - za­

k ró lestw o B oże n a d e jd z ie z c a łą m o c ą i chwałą

ledwie dwa czy trzy dni przed aresztow aniem

je s z c z e w tym sa m y m ro k u . a d o k ła d n ie w porze

1 ukrzyżow aniem Jezusa. Kiedy przebyw ający

żniw - je s z c z e z a n im a p o s to ło w ie zd ążą zakoń­

wówczas w m ieście G recy poprosili apostołów

czyć sw oją m isję. A z a te m , „Je z u s daje im do

0 możliwość ujrzenia G o. Jezus udzieli! o d p o ­

z ro z u m ie n ia (...), że nie sp o tk a ją się ju ż w obec­

wiedzi. z której wynikało, że będzie to m ożliw e

nym k sz ta łc ie ” 14. Je z u s sp o d z iew ał się bowiem,

dopiero po Jego śm ierci: .,(...) gdy zo stan ę nad

że po tym , gdy objaw i się ja k o Syn Człowieczy

ziemię wywyższony, przyciągnę w szystkich do

w pełni swej chw ały, z a ró w n o O n sam . jak i Jego

siebie" - wszystkich, czyli zarów no Żydów, jak

w yznaw cy, z o s ta n ą p rz e m ie n ie n i zg o d n ie z wa­

1 pogan, bez wyjątku (J 12.20-32). D okładnie tak

ru n k am i, ja k ie z a istn ie ją w erz e zm artw ychw sta­

też się później stało.

nia. N ow a e p o k a je d n a k n ie n a d e sz ła - Dwuna­

W podobny sposób należy rozum ieć zaw ar­

stu w róciło ze sw ojej m isji b e z żadnych zmian.

ty w Mt 10.5-6 zakaz w chodzenia do m iast sam a­

Je zu s próbow ał zatem p rzy sp ieszy ć jej nadejście

rytańskich. Sam arytanie nie byli w praw dzie Ży­

..w praw iając w ru ch m łyn św iata, by doprowa­

dam i. ale nie byli też poganam i, a Je zu s z całą pew nością nic podzielał niechęci sw'oich roda­ ków wobec lej narodow ości (choć to nie u M a­

14 A lb ert Schweitzer. The Quc.it o f tlw HistóricaI Jesus

teusza. ale raczej u Łukasza i Jana znajduje­

(Lon don : A . and C . B lack. 1910). s. 357.

305

Ewangelia według świętego Mateusza

dzić do o sta te c z n e j rew olucji, po której nastanie

prawdę uczestniczyć dopiero po zmartwychwsta­

koniec czasów . K oło m ły ń skie nie chce jednak

niu Jezusa i zesłaniu Ducha Świętego. Przyjrzyj­

ruszyć. Je zu s rz u c a się zatem na nie całym cia­

my się na przykład temu ostrzeżeniu: .Miejcie

łem. W ów czas k o ło ru sza, ale jed n o cześn ie cał­

się na baczności przed ludźmi! Będą was wyda­

kowicie G o m ia ż d ż y " '5. W tym m om encie uwal­

wać sądom i w swych synagogach będą was bi­

nia się p o tę ż n a m o c zbaw cza, która wyzwala

czować. Nawet przed namiestników i krolow

z cierp ien ia cały św iat.

będą was prowadzić z mego powodu, na świade­

W św ietle p o w y ższej teorii, Schw eitzer in­ terpretuje n au k ę

ctwo im i poganom" (Mt 10.17-18). Słowa te po­

przek azyw any przez Jezusa

zostają w pewnej sprzeczności z Mt 10,5, gdzie

w K azaniu na G ó rz e i n aw iązujących do niego

poganie wykluczeni zostają z grona osob. któ­

frag m en tach ja k o „ty m czasow e zasady m oral­

rym głoszone będzie królestwo Boże. Powyższe

ne", jak im i m ają kiero w ać się apostołow ie w tym

ostrzeżenie ma swój odpowiednik we fragmencie

krótkim o k resie, z a n im Syn C złow ieczy objawi

Mk

się w pełni swej m o cy i chw ały. S koro jednak -

o zburzeniu Jerozolimy w 70 r. po Chr. Zarówno

jak tw ierdzi S ch w eitzer - o czekiw ania te nie zo­

u Marka, jak i u Mateusza, po tym ostrzeżeniu

13.9-10

poprzedzającym

przepowiednię

stały sp e łn io n e , co p o w in n o stać się ze wspo­

następuje zapewnienie, że kiedy apostołowie

m nianym i wyżej ty m czaso w ym i zasadam i m oral­

znajdą się w opalach i będą musieli bronie swojej

nymi? Z g o d n ie z logiką, w m om encie, gdy ich

wiary, otrzymają Ducha Świętego, który włoży

podstaw y zd eza k tu a liz o w ały się, zasady te po­

w ich usta właściwe słowa. Dopiero po tym za­

winny p rz e sta ć o b o w iązy w ać. Tym czasem , zasa­

pewnieniu. w drugiej części rozdziału 10 Ewan­

dy te w ryły się w se rca ludzi ja k o nowe prawo,

gelii wg św. Mateusza, padają słowa, które anali­

o czym św iad czy ta k ż e życic sam ego Schw eitze­

zujemy w tym komentarzu: „Nic zdążycie obejsc

ra. k tó ry z p ełn y m po św ięceniem przez wiele lat

miast Izraela, nim przyjdzie Syn Człowieczy".

w zachodniej

Jak zatem, w świetle powyższego akapitu,

Afryce. O k azu je się zatem , że to. co według

należy te słowa interpretować? Odpowiedz jest

b ezin tereso w n ie służył ch o ry m

S chw eitzera m iało być zaledw ie w stępem do

prosta: ewangelizacja Izraela nie zakończy się

późniejszych w y d arzeń , „sam o stało się głównym

w obecnej epoce, która przychodzi wraz z Sy­

w yd arzen iem (...). P osługa Je zu sa nie jest zatem

nem Człowieczym. Podobne przesłanie znajdu­

w stępem d o k ró lestw a B ożego - ona je s t króle­

jem y także u Marka, który jednak tnowi nie tylko

stwem B o ży m ”16. P osłanie D w u n astu , o którym czytam y w Mt

o ewangelizacji Żydów, ale i pogan: „Lecz naj­ pierw musi być głoszona Ewangelia wszystkim

10,5-23 p o d zielić m o żn a na dwie części, przy

narodom " (M k 13.10). (Stwierdzenie to pojawia

czym k ażd a z nich p rezen tu je nieco inną per­

się w nieco mocniejszej formie w Mt 24.14: „A ta

spektyw ę. P ierw sza część (M t 10,5-16) opisuje

Ewangelia o królestwie będzie głoszona po całej

sytuację o b e c n ą , u m iejscow ioną w kontekście

ziemi na świadectwo wszystkim narodom. I wte­

galilejskiej posługi sam eg o Jezusa. D ruga częśc

dy nadejdzie koniec"). Patrząc z własnej per­

(M t 10,17-23) d o tyczy n ato m iast okresu później­

spektywy. sw. Paweł wyraża tę samą nadzieję,

szego. kiedy to ap o sto ło w ie zo stan ą włączeni

przewidując zbawienie „całego Izraela", które

w szerszą m isję - m isję, w której będą tak na­

nastąpi po tym. jak do Kościoła wejdzie pełnia pogan i „przyjdzie z Syjonu wybawiciel" (Rz 11,25-27).

15 Ibid. s. 369. '* T. W. M anson. Siudies in llw Gospe/s and Episdes (M anchester U niversity Press, 1962). s. 9-10.

Weźmy także pod uwagę to. żc czas wspo­ mniany w Mt 10,23 jest krótszy niż czas. o jakim mowa w innych wspomnianych wyżej fragmen-

¡ach odnoszących się do misji apostolskiej,

nie ten w ątek, cytując Jezu sa mówiącego: .,przy

u których wspomina się wprawdzie o ewangeli­

szedłem p o ró żn ić syna z jego ojcem, córkę

zacji pogan, ale główny nacisk położony jest na

z m atką, synow ą z teściow ą" (M t 10,35; Lk

misję prowadzoną wśród Żydów. Jak wiemy

12.53). po czym M ateusz kończy go tekstem ze

7 Listu do Galatów 2,6-9. w pierwszych latach po

Starego T estam entu: „i będą nieprzyjaciółmi człowieka jego d o m o w n icy ” (M i 7.6).

zmartwychwstaniu Jezusa, misja ta traktowana była przez przywódców Kościoła Jerozolim skie­

Je d n o jest tutaj pew ne: Jezus nic namawia

go bardzo poważnie i rzeczywiście prow adzono

ludzi, by kłócili się z czło n k am i swoich rodzin.

ją wówczas w pewnym pośpiechu. Ówcześni

P rzeciw nie - naucza, żeby nie stawiać oporu ani

chrześcijanie byli bowiem przekonani, że Syn

nie odpłacać pięknym za n ad o b n e tym, którzy

Człowieczy może się objawić jeszcze za ich ży­

nas krzyw dzą i atak u ją. Mówi: „Błogosławieni,

cia. Dlatego leż nie powinniśmy interpretow ać

którzy w prow adzają pokój, albowiem oni będą

Mt 10,23 z własnej perspektywy, która bardzo

nazw ani synam i B ożym i" (M t 5.9). Oznaczało,

różni się od ich perspektywy wynikającej z oko­

że Bóg jest Bogiem pokoju i tylko ci. którzy ko­

liczności. w jakich żyli. Dziś wiemy bowiem, że

chają pokój i do niego d ążą m ogą zwać się ludź­

ich misja - w takiej formie, w jakiej ją wówczas

mi pobożnym i. P o n ad to , p o d czas swojej pierw­

prowadzili - zakończyła się wraz z powstaniem

szej podróży do Jero zo lim y Je zu s życzył miastu,

żydowskim przeciwko Rzymowi w 66 r. po Chr.,

aby zrozum iało „co służy pokojow i" i płakał, bo

przy czym nierozsądnie byłoby interpretow ać to

wiedział, że m iasto je d n a k tego nie rozumie

wydarzenie wraz z upadkiem Jerozolim y cztery

i zm ierza p ro stą drogą d o swojego własnego

lala później, jako przyjście Syna Człowieczego,

upadku (Ł k 19.41-44). C o więcej - po śmierci

o którym mówił Jezus.

Jezusa - apostołow ie głosić mieli w Jego imię „dobrą now inę o p o koju" ( E f 6.15) lub inaczej „słowo je d n a n ia ” (2 K or 5.19), przy czym nie

10,28 Kogo powinniśmy się b ać?

była to zaledw ie p usta d o k try n a, ale fakt potwier­ dzony dośw iadczeniem - o soby czy grupy, które

Zobacz komentarz do Lk 12.4-5.

niegdyś były ze sobą zw aśnione, zaczęły się ze sobą jednoczyć we w spólnej w ierze w Chrystusa. Podobne sytuacje zdarzały się zapewne także

10,34 M iecz zam iast pokoju?

wcześniej, jeszcze w czasie ziem skiej posługi Je­ zusa. P rzykładem m oże być przyjaźń Szymona

Trudno jest zinterpretować ten fragment, zwłasz­

G orliw ego i M ateusza - poborcy podatkowego,

cza w świetle tego. co powiedzieli aniołowie

pojednanych ze sobą we w spólnym dziele apo­

w nocy, gdy urodził się Jezus: „Chwała Bogu na

stolskim . która przez pozostałych uczniów Jezu­

wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego

sa z pew nością postrzeg an a była jako prawdziwy

upodobania” (bo to przesłanie wydają się nieść

cud.

ze sobą ich słowa). To prawda - słowa te pojawia­

D latego też. m ów iąc o napięciach i konflik­

ją się tylko w Ewangelii wg św. Łukasza (Lk

tach w rodzinie, Jezu s odw ołuje się prawdopo­

2.14), trudny fragment pojawia się natom iast

dobnie do sw ojego w łasnego doświadczenia.

w Ewangelii wg św. Mateusza. Niemniej jednak,

W Ewangeliach znaleźć m ożna pewne sugestie,

Łukasz także przytacza tę wypowiedź Jezusa,

zgodnie z którym i niektórzy członkowie Jego ro­

z tym że zamiast metaforycznego „miecza” uży­

dziny nastaw ieni byli negatyw nie do Jego działal­

wa bardziej dosłownego wyrazu: „rozłam" (Łk

ności. Świadczy o tym na przykład sytuacja,

12,51). Obydwaj Ewangeliści kontynuują następ­

w której „Jego bliscy" chcieli powstrzymać Go

.107

Ewangelia według świętego Mateusza

przed dalszą posługą w przekonaniu, że „odszedł

11.11 Kto jest większy od J ana

od zmysłów" ( Mk 3.21). W J 7.5 czytamy ponad­

Chrzciciela?

to, że „nawet Jego bracia nie wierzyli w Niego". (Skoro tak. to m o żn a się zastanawiać, dlaczego

Zobacz komentarz do Łk 7.28.

to właśnie oni - obok apostołów - otrzymali sta­ nowiska przyw ódcze w pierwotnym Kościele. Odpowiedź na to pytanie zaw arta jest w l Kor

11.12 Gwałtem do królestwa

15.7. gdzie czytam y, że jed ną z pierwszych osób,

niebieskiego?

jakim Jezus ukazał się po zm artwychwstaniu był właśnie Jego b rat - Jakub).

Zobacz komentarz do Łk 16,16.

A zatem , m ów iąc, że nie przyszedł „przy­ nieść pokoju, ale m iecz". Jezus daje nam do zro­ zumienia. iż taki właśnie będzie skutek Jego po­

11,27 Ojciec i Syn?

sługi. nie zaś jej cel. Jego słowa spełniły się w pierwszych latach Kościoła i potwierdzały się

Nie bylibyśmy zaskoczeni, gdyby wypowiedź ta

wielokrotnie w historii chrześcijaństwa. Niejed­

pojawiła się w Ewangelii wg św. Jana. Styl tej wy­

nokrotnie zdarzało się bowiem, że gdy poszcze­

powiedzi przypomina bowiem język Jana tak

gólni członkow ie rodziny lub określonej grupy

bardzo, że niektórzy nazywają ten fragment „me­

społecznej przyjm ow ali wiarę chrześcijańską,

teorytem, który spadł z Janowego nieba" czy leż

spotykali się z niechęcią i odrzuceniem ze strony

„odłamkiem z Janowej skały”. Tymczasem, choć

innych członków danej społeczności. Św. Paweł,

słowa te wydają się byc wyjęte z Ewangelii Jana.

który przez swoje naw rócenie także prawdopo­

pochodzą w rzeczywistości ze źródła, na którym

dobnie dośw iadczył odrzucenia ze strony rodzi­

oparli swoje teksty Mateusz i Łukasz, czyli (jak

ny. ma św iadom ość tego, że podobne problemy

się powszechnie przypuszcza) ze zbioru wypo­

mogą powstawać w rodzinach chrześcijan, do

wiedzi Jezusa zwanego „Q". krążącego najpraw­

których pisze. W iedział, że napięcia mogą poja­

dopodobniej wśród chrześcijan od ok. 50 r. po

wić się na przykład wtedy, gdy jedno z małżon­

Chr. Najbardziej zbliżonym do tego fragmentu

ków nawróci się, podczas gdy drugie pozostanie

cytatem, zawartym w Ewangeliach synoptycz­

osobą niew ierzącą. Paweł radzi wówczas, aby -

nych. jest wypowiedź zmartwychwstałego Chry­

jeżeli stro n a niewierząca nie ma nic przeciwko

stusa przytoczona w ostatnich wersetach tekstu

temu, że jej m ąż czy żona wierzy w Chrystusa -

Mateusza: „Dana mi jest wszelka władza w nie­

nic nie zm ieniać, bo osoba niewierząca także

bie i na ziemi" (Mt 28.18).

nieświadom ie się wówczas uświęca. Gdyby jed­

Zarówno u Mateusza, jak i Łukasza (a więc

nak strona niew ierząca chciała wówczas odejść,

- przypuszczalnie - także i w tekście, na którym

nie należy jej powstrzymywać, gdyż „do życia

się opierali) wypowiedź zacytowana w Mt 11.27

w pokoju powołał nas Bóg" ( I Kor 7.12-16).

następuje tuż po słowach, którymi Jezus dzięku­

Podsumowując - w Mt 10.34 Jezus ostrzega swoich wyznawców, że ich wierność wobec Niego może spowodować konflikty w ich rodzinach, a nawet całkowite odrzucenie ze strony ich najbliż­ szych. Jezus uprzedza ich o tym na samym począt­ ku. aby w swym rozgoryczeniu nie mogli później powiedzieć: „Nie sądziliśmy, że za wiarę w Niego trzeba będzie zapłacić aż tak wysoką cenę!"

je Bogu za to, że rzeczy zakryte przed mądrymi i roztropnymi objawione zostały „prostaczkom" - czyli, najprawdopodobniej, Jego uczniom. Tym. który objawił im te rzeczy jest On sam. przy czym jest ktoś. kto przekazał Mu te rzeczy - Jego Ojciec. Jezus jest zatem Synem, który ob­ jawia Ojca. W tym kontekście „wszystko", co zostało Jezusowi przekazane przez Ojca. obej­

\< » * t

Testament

m ować będzie oczyw iście Jego nau czan ie lub

308 niejsze te o rie c h r y s to lo g ic z n e na kontekst, w ja-

objawienie. N iem niej jednak, nau czan ie i o b ja­

kim p rz e b ie g a ła p o słu g a J e z u sa , p rzez co inter­

wienie Jezusa nie są przecież osobą boską. Tym­

p re ta c ja n ie je s t d o k o ń c a słu sz n a . Bardziej praw­

czasem , Jezus twierdzi, że zna Boga o sobiście

d o p o d o b n e je s t ra czej to . że dw ie części wypo-

jako swojego O jca i że to w łaśnie o so b ę O jca

w iedzi: „n ik t ( ...) n ie z n a S yna. tylko Ojciec'

nam objawia. O kazuje się więc. żc o so b ę O jca

i „O jca nikt n ie z n a . ty lk o S y n " stanow ią po pro.

m ożna poznać tylko p oprzez osobę Syna. Jezus

stu ro zw in ięcie m yśli, z g o d n ie z któ rą „tylko Oj­

jest tym. który podczas sw ojego ch rztu usłyszał

ciec i S yn z n a ją sie b ie n a w z a je m ”. Myśl ta dosko­

od Boga zapew nienie, że jest Jego w ybranym ,

nale o d z w ie rc ie d la n ie z w y k łą w ięż istniejącą po­

umiłowanym Synem (M k 1.11). Pom iędzy Je z u ­

m ięd zy O jc e m i S y n e m , a sk o ro tylko Ojciec

sem a Jego O jcem istnieje zatem niezw ykła, ser­

i Syn tak n a p ra w d ę z n a ją siebie nawzajem, to tyl­

deczna i nierozerw alna więź. O kazuje się je d n a k ,

ko Syn m o że o b jaw iać lu d zio m O jca. Nie ma za­

żc taką więź m ogą m ieć także ci. którzy Jezusa

tem żad n y ch w ątp liw o ści, że Syn Boży i Ojciec

naśladują. Podobnie jak Jezus, m ożem y bow iem

znają się w zajem n ie, i że - ta k jak nikt poza Oj­

wołać do Boga: „Abba, O jcze!” O so b ista w ięź

cem nie zn a S yna - n ik t p o z a S ynem nie zna Ojca.

z Bogiem jest zatem źródłem w szelkich darów,

Syn je d n a k dzieli się p o z n a n ie m O jca z tymi. któ­

jakim i Ojciec o bdarza swoje dzieci, przy czym to

rych w ybiera, przy czy m w k o n tek ście analizowa­

właśnie Jezus pośredniczy w naw iązaniu takiej

nej w ypow iedzi są to Je g o u czniow ie. W te k s ta c h c y tu ją c y c h tę skomplikowaną

relacji. M ateusz i Ł ukasz dają m ożliw ość in te rp re ­

w y p o w ied ź J e z u s a z n a jd u je m y zadziw iająco wie­

towania tej wypowiedzi w dw óch różnych kon­

le jej w arian tó w , c o św ia d c z y n iew ątpliw ie o tym.

tekstach. Jeśli spojrzym y na nią z perspektyw y

ja k w iele tr u d n o ś c i p rz y sp o rz y ła o n a twórcom

historycznej, być m oże kryje się za tym jak ieś

i tłu m a c z o m P ism a Ś w ięteg o . P rzypatrzm y się

konkretne w ydarzenie, gdy uczniow ie Jezusa

na p rzy k ład , w ja k i s p o s ó b p rz y ta c z a ją tę wypo­

zrozum ieli sedno Jego słów. które wydały się je d ­

w iedź M a te u sz i Ł u k a sz . U M a te u sz a czytamy,

nocześnie zupełnie niezrozum iałe dla innych -

że „nikt (...) nie z n a S y n a. (...) O jca nikt nie

tak jak to m iało m iejsce na przykład w C ezarei

zn a". Ł u k a sz p isz e n a to m ia s t, że „nikt (...) nie

Filipowej.

w ie. kim je s t S yn (...) a n i k im je s t O jciec". Spo­

W ydaje się. że przy takiej in terp retacji nie

sób. w ja k i fo rm u łu je tę w y p o w ied ź Łukasz wy­

m a w tej wypowiedzi nic niezrozum iałego, oczy­

daje się n ie c o o sła b ia ć z n a c z e n ie bezpośredniej,

wiście poza „skandaliczną niezw ykłością" stylu,

o so b istej z n a jo m o ś c i O jc a . ja k ą p o d k reśla Mate­

w jakim została p rzytoczona. N iem niej je d n a k ,

usz, je d n a k efekt te n n ie je s t najpraw dopodob

jeśli weźmie się pod uwagę w szelkie dom ysły, ja ­

niej zam ierzo n y . Je śli u w z g lęd n im y dodatkowo

kie rodzi zastosow anie w tym fragm encie liczby

s tru k tu rę

mnogiej, w ypowiedź ta ponow nie staje się skom ­

E w angelie n a g rek ę, m o ż n a p o k u sić się o stwier­

plikowana.

d zen ie. że to je d n a k

Równie tru d n e w interpretacji wydaje się być stwierdzenie Jezusa, zgodnie z którym „nikt

ję z y k a ,

z ja k ie g o

przetłum aczono

M a te u sz najbliższy jest

tem u . c o rzeczy w iście w y p o w ied zian e zostało p rzez Je zu sa.

(...) nie zna Syna. tylko O jciec". P rzez pew ien czas uw ażano, że w wypowiedzi tej chodzi o zro­ zum iałą tylko dla O jca tajem nicę osoby Syna Bożego, w której jednoczy się zarów no boska,

12,30 Z C h ry stu s em czy przeciw ko N iem u?

jak i ludzka natura. N iem niej jednak, in terp retu ­ jąc tę wypowiedź w taki sposób, nakładam y póź­

Z obacz ko m en ta rz do Ł k 11.23.

12,31-32 N iew ybaczalny grzech?

nie inne. Część dnia mogła się bowiem dla mch liczyć jako cala doba - za przykład może tu po­

Zobacz k o m en ta rz do M k 3.28-29.

służyć kanadyjski czy amerykański sposób obli­ czania podatku dochodowego, zgodnie z którym w danym roku za każde dziecko odlicza się pełną

12.39 N ic będ zie ża d n eg o znaku?

stawkę podatku - nawet, jeśli któreś urodziło się 31 grudnia o godz. 23. „Trzy dni i trzy noce"

Zobacz ko m en ta rz do Łk 11.29-30.

może zatem oznaczać trzy doby (od zachodu słońca do zachodu słońca następnego dnia), przy czym Jezus pozostawał w grobie tak na­

12.40 J a k dłu g o J e z u s pozostaw ał w grobie?

prawdę tylko przez część każdej doby. Po drugie, biorąc pod uwagę niezwykły cha­ rakter lej wypowiedzi, nic powinniśmy traktować

O dw ołując się d o p rzy k ład u Jo n a sz a (Jo n 2,1),

jej jako zwyczajnego stwierdzenia Jezusa, ale ra­

Jezus m ówi w tym frag m en c ie o tr/.ech dobach.

czej jako cytat z Księgi Jonasza, którym zresztą

P odobne sfo rm u ło w an ie pojaw ia się w Piśmie

rzeczywiście jest. Znakiem Jonasza było to. że

Świętym je s z c z e tylko dw a razy - w K siędze J o

prorok został „pogrzebany" na trzy dni. po czym

nasza i w 1 S m 30,12. N ie m n ie j jed n ak , z tej sa­

„powstał", aby ogłosić ludziom sąd Boży (i -

mej E w angelii ja s n o w ynika, że Jezus zm ar­

w sposób ukryty - zbawienie). Cytując słowa ze

tw ychw stał „ trzecieg o d n ia " (M t 16,21; 17.23;

Starego Testamentu. Jezus nie chciał zapewne

20,19; por. M t 27,63 „p o trzech d n iach "), co zga­

powiedzieć, że spędzi w grobie dokładnie tyle

dza się z re sz tą z treścią całej historii (M l 27,57

sam o czasu, ile Jonasz w brzuchu ryby. Chodziło

- 28,1). Ja k z a tem m am y to rozum ieć?

Mu raczej o to. że - lak jak Jonasz w rybie - spę­

P rz ed e w szystkim , zastanów m y się, o jakim

dzi jakiś czas w „łonie ziemi", zanim powstanie.

okresie c z a s u m yślim y, czytając słowa zaw arte

Jezus używa zatem określenia „trzy dni i trzy

w M t 12,40. Z a p ew n e m am y na myśli okres

noce" głównie po to. aby Jego słuchacze szybciej

72 g odzin, a przy n ajm n iej w iększą część tego

skojarzyli je z historią o Jonaszu. To tak. jak gdy­

okresu. Po d rugie, w iem y leż, że Jezus nie przeby­

by współczesny człowiek poprosił Boga o to. by

wał w grobie dłużej niż 36 - 38 godzin, gdyż p o

dał mu światło do podjęcia ważnej decyzji. Oczy­

chow ano G o w piątek w ieczorem (przy czym wie­

wiście. nie chodzi mu wówczas o to, aby Bóg dał

czór ro zp o czy n ał się około godz. 18). a powstanie

mu świeczkę czy lampę - chodzi raczej o znak

z m artw ych n astąp iło w niedzielę rano (około

świadczący o tym. jaka jest w danej kwestii woła

godz. 6). Po trzecie, widzimy, że M ateusz nie

Boga. Dlatego właśnie Jezus używa sformułowa-

przejm uje się zb y tn io sform ułow aniem „trzy dni

nia „trzy dni i trzy noce", przypominając ludziom

i trzy n o c e ”, sto su jąc zaró w no je, jak i określenie:

o Jonaszu, jednak w momencie, gdy nie cytuje

„trzeciego dnia", bez żadnych dodatkowych wy­

już Księgi Jonasza, ale swoimi słowami opisuje

jaśnień, które pojaw iają się natom iast w innych,

jak długo pozostanie w grobie, posługuje się bar­

trudniejszych jeg o zdaniem m iejscach.

dziej precyzyjnym określeniem: „trzeciego dnia”.

Pom yślm y te ra z o założeniach stojących za pow yższym i stw ierd zen iam i i zastanów m y się. czy rzeczyw iście rozum ujem y popraw nie. Po

nień rozwiewają wątpliwości związane z Mt

pierw sze, zak ład am y p raw dopodobnie, że po­ czucie czasu żyjących w I w ieku Ż ydów podobne jest d o naszego, gdy tym czasem jest o n o zupeł­

po co Jezus zastosował w swej wypowiedzi okre­ ślenie „trzy dni i trzy noce”. Obydwa wyjaśnienia przypominają nam także, iż jedno sformuloua-

Podczas gdy obydwa z powyższych wyjaś­ 12.40. drugie z nich daje pełniejszy obraz tego.

nie m ożna zastosow ać na wiele różnych sposo-

raczej o b ra z o w y m p o ró w n a n ie m przybliżającymi

bow. Z anim więc w yciągniem y jakikolw iek w nio­

słu c h a c z o m J e z u s a k o n c e p c ję królestw a Bożego

sek. dobrze jest zastanow ić się. jak d o k ład n ie

Je z u s nie zaw iera w tej w y p o w ied zi jakiejś praw­

zastosow ane jest dane określenie, przy czym d o ­

dy a b so lu tn e j, ale ra c z e j n a k re śla przy pomocy

datkowym u trudnieniem w' przypadku P ism a

p o ró w n a n ia pew ien o b ra z . W ytykanie Mu błędu

Św iętego jest to. że ów cześni pisarze nie używali

w czym ś, c o nie było ta k n a p ra w d ę sednem Jego

cudzysłowu. W tym przypadku głów ną w skazów ­

p rz e sła n ia , św ia d c z y w ięc b a rd ziej o niezrozu­

ką ułatwiającą nam zin terpretow anie tego frag­

m ien iu ję z y k a , ja k im się p o słu ż y ł, niż o porażce

m entu jest fakt. że M ateusz nie sygnalizuje

Je g o czy E w an g elistó w .

w tym m iejscu żadnego problem u. W nioskujem y

Po d ru g ie , w w ersji M a rk a k ontekst tej wy­

zatem , że albo sform ułow anie „trzy dni i trzy

pow iedzi b rzm i: ..gdy się je w siew a w ziem ię, jest

noce" znaczyło dla niego dokładnie to sa m o co

n a jm n ie jsz e ze w s z y stk ic h n a s io n n a ziemi". Kie­

„trzeciego dnia", albo też było dla niego oczyw i­

dy z a sta n o w im y się, ja k ie n a s io n a sadzili naj­

ste. iż Jezus mówi o trzech d o b ach tylko dlatego,

częściej p a le s ty ń sc y Ż y d z i, o k a z u je się, że to

że cytuje Księgę Jonasza.

w łaśnie z ia rn k o g o rc z y c y b y ło z nich najmniej­

Zobacz również kom entarz do Lk 11.29-30.

sze. Być m o ż e w p o b liż u ta k ie j w łaśnie uprawy zn ajd o w ał się Je z u s, k ie d y w y p o w iad ał te słowa. (P rz y tak im z a ło ż e n iu . J e z u s m iał najpraw dopo­

13,13 Dlaczego mówi w przypowieściach?

d o b n iej n a m yśli g o rc z y c ę c z a r n ą - brassica nigra: o p ró c z niej m o g ła to być ta k ż e gorczyca

Zobacz kom entarz do Mk 4.11-12.

p o ln a - brassica a rr e n s is, k tó rą m ógł m ieć w za­ sięgu w z ro k u , gdyby za ło ż y ć , że przebyw ał wów­ czas w n ieco b a rd z ie j d z ik im o to c z e n iu ).

13,32 J a k małe jest ziarnko gorczycy?

Po trz e c ie , p a m ię ta jm y , że celem tej wypo­ w iedzi jest u k a z a n ie k o n tra s tu p o m ięd zy małym

N asiono gorczycy to bez w ątpienia ntalc z ia rn ­

ro z m ia re m

ko, jednak nawet gołym okiem w idać, że są zia­

krzew u gorczycy. C h o ć n a s io n o je s t maleńkie,

renka jeszcze m niejsze. O krągłe n asionko gor­

nie w y rasta z n ieg o c ie n k ie ź d ź b ło ani delikatny

czycy z pew nością m niejsze jest niż z ia rn o psze­

kw iat, m o g ący u d ź w ig n ą ć n ie w ięcej jak małego

nicy. żyta. jęczm ienia, km inku czy kopru, ale

ow ada, ale d u ż a ro ślin a - d o m e tra wysokości -

tru d no nazwać je m niejszym od ziarna sezam o ­

której łodygi są naw et w s ta n ie w ytrzym ać ciężar

wego (które jest płaskie i - choć dłuższe niż ziar­

m ałego p tak a. N a s io n o je s t z a te m m ałe niczym

no gorczycy - m niej więcej tej sam ej w ielkości),

ziarn k o p iasku. K to ś sa d zi je n a p olu i po jakimś

a już na pew no nie jest ono m niejsze od ziarn k a

czasie w y rasta n a tym m iejscu solidny krzak,

m aku. od którego jest tak napraw dę kilkakrotnie

u trzy m u ją cy n a sw ych o d ro śla c h naw et ptaki. Ta­

większe. Dlaczego zatem Jezus m ówi o nim

kie w łaśnie je s t k ró lestw o n ieb iesk ie . Z aczyna się

w Mt 13,32 jako o najm niejszym ze w szystkich

od Je z u sa i m ałej g ru p k i Je g o uczniów , która nie

ziarenek (czytam y tam , że „jest o n o najm niejsze

rzuca się zb y tn io w o czy m ie sz k a ń c o m palestyń­

ze wszystkich nasion (...)”; podobnie w Mk 4,31:

skich m iast i m iastec zek , a w skali całego Impe­

„Jest ono jak ziarnko gorczycy; gdy się je wsiewa

rium R zym skiego je s t z u p e łn ie niezauważalna

w ziemię, jest najm niejsze ze wszystkich nasion

(rzym scy h isto ry cy nie w sp o m in a ją o nich ani

na ziem i")?

słow em ). A je d n a k - ja k p rzep o w iad a Jezus - to

Po pierwsze, zwróćmy uwagę na to, że w ypo­ wiedź ta nie jest wykładem z botaniki. Jest on a

z ia rn k a

a

im p o n u ją c ą wielkością

w łaśnie z tej g ru p k i n aro d zi się w ielkie i potężne królestw o.

Ewangelia według iwlfiego Mateusza

311 Jak m ieli to o d e b ra ć ów cześni słuchacze Je­

że Piotr jakiego znamy z Ewangelii, wydaje się

zusa? P rzez to . że zaro d ek królestw a niebieskie­

osobą zbyt chwiejną, by móc cokolwiek na nim

go był tak m ały. łatw o było go przeoczyć. M ożna

zbudować lub też powierzyć mu tak doniosłą

było p rzecież słu c h a ć Je zu sa, a naw et stwierdzić:

funkcję. Główna przyczyna trudności związanych

„hm. to całk iem in teresu jące", po czym następ­

z tym fragmentem jest nieadekwatna do jasności

nego d n ia z a p o m n ie ć o w szystkim i w rócić do

jego treści i interpretacji. Gdyby spytać protestan­

swych co d z ie n n y c h spraw . K rólestw o jed n ak po­

tów o ich ulubiony fragment biblijny, zapewne

zostanie. B ędzie w zra sta ć , aż pew nego dnia sta­

niewielu z nich wskazałoby na te właśnie wersety.

nie się w ielkie i p o tę ż n e . Z n a jd ą w nim schronie­

Fragment ten bywa bowiem przywoływany na po­

nie wszyscy, k tó rzy w ierzą w C h ry stu sa - stąd

twierdzenie wyższości Kościoła Rzymskiego nad

p ra w d o p o d o b n ie p tak i sia d ające na gałązkach

innymi Kościołami - a konkretnie wyższości bi­

gorczycy, k tó re m o g ą sym bolizow ać naw róco­

skupa Rzymu nad wszystkimi innymi biskupami

nych pog an ( p o d o b n ą sym bolikę znaleźć m ożna

- a ci. którzy nic zgadzają się z tą interpretacją,

w tek stach ra b in ic z n y c h ). Je zu s zachęca zatem

próbują stworzyć własną, często niezgodną z pier­

swoich słu ch aczy , aby nie przechodzili obok Nie­

wotnym przesłaniem tego fragmentu. Niektórzy

go o b o ję tn ie i aby p o d jęli decyzję, że chcą pójść

sugerują na przykład - zresztą bez żadnych kon­

za N im . W o b liczu tego. co będzie w przyszłości,

kretnych dowodów naukowych - że w oryginale

okażą się bo w iem g łu p cam i, jeśli dziś zignorują

tekst ten brzmiał inaczej: zamiast „Ty jesteś Piotr"

m ały z a ro d e k k ró lestw a Bożego.

było rzekomo „ty powiedziałeś". Inni za nieścisło­ ści obwiniają przekład z języka aramejskiego na grecki, twierdząc, że w oryginale słowa Jezusa

15,21-28 D zieci m ają pierw szeństw o?

brzmiały tak naprawdę: „Ja ci mówię. Piotrze, że na tej opoce zbuduję swój Koscioł". To jednak

Z obacz k o m e n ta rz do M k 7,27.

również są zaledwie domysły, niepoparte żadnymi dowodami. Najprościej byłoby zwyczajnie pozbyć się koncepcji, zgodnie z którą tekst len może na­

16,4 N ie będzie ża d n eg o znaku?

wiązywać do Kościoła Rzymskiego lub urzędu papieża - wówczas usuwanie z niego słów. które

Z obacz k o m e n ta rz do Łk 11,29-30.

wydają się wzbudzać największe kontrowersje wśród przedstawicieli innych Kościołów, zaczyna tracić jakikolwiek sens.

16,18-19 P io tr - O p o k a?

W Mt 16,18-19 nie ma tak naprawdę nic. co w jakikolwiek sposób nawiązywałoby do Rzymu

Dlaczego mielibyśm y uznać ten fragment za trud­

lub papiestwa. Kontekst tej wypowiedzi stawia

ny? Z aw iera on wprawdzie pewne niespotykane,

jednak przed nami problem innego rodzaju.

wymagające wyjaśnienia metafory, takie jak „bra­

Wszystkie trzy Ewangelie synoptyczne podają,

my piekielne”, „klucze królestwa niebieskiego",

że mówiąc te słowa Jezus przebywał w' okolicach

„związywanie” i „rozwiązywanie", ale to nie z ich

Cezarei. Wszystkie Ewangelie zgodne są także

powodu fragm ent ten pow szechnie uważa się za

co do tego, że Jezus zapytał uczniów za kogo

skomplikowany, a rzeczywiście tak jest, o czym

uważają G o ludzie, a potem - za kogo uważają

świadczy chociażby fakt, że jego interpretacja nie­

G o oni sami: „A wy za kogo mnie uważacie?"

jednokrotnie kończyła się wręcz nadinterpretacją.

Piotr odpowiedział Mu na to w imieniu wszyst­

Je d n ą z przyczyn, dla których uznaje się tę

kich apostołów: „Ty jesteś Mesjasz". We wszyst­

wypowiedź za tru d n ą d o zinterpretow ania jest to.

kich trzech Ewangeliach czytamy dalej, że Jezus

V m v Testament

312

zabronił uczniom niówić o tym komukolwiek.

całkiem m ożliwe, że Jezu s użył aramejskiegowy.

I Mateusza pojawia się jednak dodatkowy frag­

razu przetłu m aczo n eg o na grekę jako ekklesia

ment. ktorcgo nie ma w dwóch pozostałych

które zwykle pojaw ia się w Nowym Testamencie

Ewangeliach synoptycznych - pom iędzy odp o ­

właśnie jak o „K ościół". Skoro tak było, to co

wiedzią Piotra a nakazem Jezusa, aby nikom u

Jezus tak napraw dę m iał na myśli? Otóż. chodzi­

tego nie powtarzali, jest jeszcze wypowiedź za­

ło Mu o now'ą sp o łe czn o ść, którą zamierzał po­

warta w Mt 16.18-19 - słowa Jezusa skierowane

wołać. o nowy Izrael prow adzony przez dwu-

do Piotra osobiście. Jak wytłumaczyć fakt. że wypowiedź ta.

nastu A postołów p o p rzez służbę, nie zaś przy­ w ództwo.

wraz z otwierającym ją błogosławieństwem, nie

Pewną analogią, k tó ra pom oże nam lepiej

pojawia się u Marka i Łukasza, którzy opisują

zrozum ieć słowa w ypow iedziane do Piotra przez

przecież to sarno wydarzenie? Gdyby Ewangelia

Jezusa, jest historia w yw odząca się z tradycji ra-

Mateusza była źródłem, na którym opierałyby

binicznej. opisującej relacje pomiędzy' Bogiem

się Ewangelie Marka i Łukasza, to moglibyśmy

a ludzkością od p o czątk u św iata do czasu Abra­

przypuszczać, że Marek i Łukasz po prostu nie­

ham a. Teksty, w których zaw arta jest ta alegoria,

co tę historię okroili i pozostałoby nam już tylko

zostały w praw dzie n ap isan e później niż nasze

zastanawianie się. dlaczego lak się stało. Bardziej

Ewangelie, ale za ich form ą pisem ną stoi długi

prawdopodobne jest jednak, że to M ateusz opie­

okres przekazu ustnego. W K siędze Izajasza 51.1

rał się na Ewangelii Marka, a skoro tak. to najwy­

A braham zostaje nazw any „skałą, z której was

raźniej dodał do opisu Marka tekst pochodzący

w yciosano”. W sp o m n ia n a w'yżej alegoria wyjaś­

z innego źródła. Nic jest to zresztą jedyne miej­

nia. dlaczego A b rah am otrzym uje taką nazwę.

sce. w którym M ateusz rozszerza tekst podany

Przytacza o n a h isto rię króla, który chciał zbudo­

przez Marka, dodając do niego treści związane

wać pałac, w' zw iązku z czym kazał sługom wyko­

z Piotrem, nieobecne w żadnej innej Ewangelii.

pać dół. aby znaleźli o d pow iednie podłoże. Słu­

Podobnie dzieje się na przykład w m om encie,

dzy kopali w ziem i b ard zo długo, dokonywali

gdy Mateusz opowiada o tym, jak Piotr wyszedł

badań gru n tu , ale natrafiali tylko na bagna.

z łodzi i zaczął tonąć, kiedy zwątpił, idąc do Je­

(Pierw szych pom iarów d o k o n an o w czasie, gdy

zusa po wodzie (M t 14.28-31).

żyło pokolenie H enocha - w nuka A dam a, kolej­

Niektórzy uczeni twierdzą, że fragm ent

nych - w pokoleniu N oego). Kopali zatem jesz­

Ml 16,18-19 dotyczy tak naprawdę wydarzeń

cze głębiej, aż w reszcie natrafili na skałę (petra).

z historii chrześcijaństwa, które zdarzyły się póź­

Król pow iedział więc z ulgą: „W reszcie mogę za­

niej niż w' czasie podanym przez M ateusza.

cząć budow ać”17.

Uczeni ci uważają, że Jezus wypowiedział te sło­

Król sym bolizuje w tej alegorii osobę Boga:

wa do Piotra, ukazując się apostołowi już po

pałac natom iast - lud Izraela. Bóg wie. że budo­

zmartwychwstaniu, a Mateusz umiejscowił je

wę będzie m ożna zacząć d opiero wtedy, kiedy

w Cezarei Hlipowej tylko dlatego, że akurat pa­

pojawi się A braham - człow iek, który odpowie

sowały do tamtejszej sytuacji. Są także badacze,

na Jego wezwanie m ocną w iarą i absolutnym po­

którzy utrzymują, że Jezus wypowiedział te sło­

słuszeństw em . D oszukiw anie się bezpośredniego

wa jeszcze później niż zaraz po zm artwychwsta­

związku pom iędzy tą alegorią a przytoczonymi

niu. Uczeni ci zastanawiają się. czy to możliwe,

w Mt 16.18-19 słowam i Jezusa byłoby wprawdzie

ze Jezus faktycznie nawiązywał tą wypowiedzią do swojego przyszłego Kościoła. Być może nie chodziło Mu o Kościół w znaczeniu takim , jakie słowo to niesie dla nas w obecnych czasach, ale

1 Yalt/ut Sini ni (tek sty zeb ran e w okresie średniowie­ cz a) 1.766.

Ewangelia według świętego Mateuszu

313 zbyt ryzykowne, jed n ak trzeba przyznać, że jest

właśnie postanowił mu pobłogosławić. Jezus

pomiędzy nim i spore podobieństw o.

przekonał się bowiem, że - podobnie jak król

Święty Jan opisuje w swej Ewangelii powoła­ nie pierwszych apostołów , umieszczając te wy­

w żydowskiej przypowieści - teraz wreszcie może zacząć coś budować.

darzenia w czasie, kiedy Jan Chrzciciel pełnił

Jak powszechnie wiadomo, zdanie „Ty jestes

swą posługę w T ransjordanii. To właśnie wtedy

Piotr i na tej opoce zbuduję Kościół mój" stano­

Piotr usłyszał, jak jego brat Andrzej powiedział

wi grę slow. W języku greckim imię „Piotr" brzmi

o Jezusie: „Znaleźliśm y Mesjasza" (J 1.41). Piotr

bowiem petros. a „opoka" to peint ( różnica wyni­

uwierzył wówczas A ndrzejowi, przy czym w tym

ka tylko z lego. że -a to końcówka rodzaju żeń­

wypadku zapew ne najbardziej przemówiło do

skiego. a więc w męskim imieniu musiała poja­

apostoła to, co Jezus określa jako „ciało i krew"

wić się męska końcówka, czyli -os). W języku

(czyli obecność żywego człowieka). W tamtym

aramejskim. którym najprawdopodobniej posłu­

czasie ludzie nie zdawali sobie bowiem do końca

giwał się Jezus, pomiędzy męską a żeńską formą

sprawy z tego. kim jest M esjasz i czego tak na­

tego słowa nic ma natomiast żadnej różnicy gra­

prawdę ma dokonać. Mieli z pewnością pewne

matycznej. Zdanie to brzmiałoby zatem następu­

oczekiwania zw iązane z osobą Mesjasza, które

jąco: „Ty jesteś kêfù i na tej kéfî zbuduję Kościół

jednak - jak przekonali się apostołowie, coraz le­

mój". Słowo keja. jakim Jezus nazywa Piotra, po­

piej poznając charakter Jezusa i sedno Jego dzia­

jawia się w wielu przekładach Nowego Testamen­

łalności - odbiegały nieraz bardzo daleko od rze­

tu jako Kefas (np. w J 1.42: I Kor 1,12) - alter­

czywistości. Dlatego, skoro Piotr uznał Jezusa za

natywna forma tego imienia. W języku aramej­

Mesjasza w m om encie, w którym został powołany

skim słowo kèfâ znaczy „skała" a jego hebrajski

jako apostoł, a rok czy dwa lata później nadal w to

odpowiednik kèf> zastosow any jest w tym znacze­

wierzył, to pojęcie „M esjasz" niewątpliwie zmieni­

niu w Hi 30,6 i Jr 4,29. Podobna gra słów możli­

ło dla niego swoje znaczenie. Sam widział prze­

wa jest także w niektórych językach współczes­

cież, jak jego Pan udarem nił bojowo nastawione­

nych - na przykład we francuskim przekładzie

mu. pięciotysięcznem u tłumowi obwołanie Go

Nowego Testamentu Jezus mówi do Piotra: „Tu

królem, który mógłby poprowadzić ich rebelię

es Pierre, et sur cette pierre je bâtirai mon église".

przeciwko Rzymianom i ich władcy - Herodowi

Nie da się tego jednak tak zgrabnie przełożyć na

Antypasowi (J 6.15). Z godnie z oczekiwaniami,

języki takie jak angielski czy polski, w których

jakie miała zapew ne większość ówczesnego społe­

konieczne jest umieszczenie w tekście dodatko­

czeństwa, Mesjasz nie powinien był przepuścić

wych wyjaśnień, np. „Ty jesteś Piotr [czyli Opo­

takiej okazji do odniesienia upragnionego zwycię­

ka | i na tej opoce zbuduję Kościół mój". Nieza­

stwa nad Rzymem. Być może nawet, niektórzy

leżnie od wersji językowej, z całego kontekstu lej

apostołowie mieli Jezusowi za złe, że nie skorzy­

wypowiedzi wynika, że Piotr jest Opoką, dlatego

stał z tej możliwości.

że wyznaje Jezusa takiego, jakim On naprawdę

M im o to. Piotr nadal gotów był wyznać, że

jest, nie próbując wtłaczać Go w powszechnie

Jezus jest M esjaszem . Świadczy to niewątpliwie

przyjęte schematy. Tylko w oparciu o kogoś ta­

o tym. że w jego m entalności zaczęła dokonywać się pewna zm iana - że zaczął interpretować po­ jęcie „M esjasz" przez pryzmat tego. kim Jezus rzeczywiście był i czego dokonywał, nie zaś w świetle powszechnych skojarzeń związanych z tym określeniem . To dlatego Jezusowi tak bar­ dzo spodobała się odpowiedź Piotra: to dlatego

kiego Jezus może zacząć formować swoj lud Zgromadzenie prawdziwych wyznawców, którzy gotowi będą nieść przesłanie Jezusa po Jego odejściu. Jako człowiek. Piotr rzeczywiście może się wydawać zbyt chwiejny, aby być opoką, jednak Kosciol ma byc budowany nie na Piotrze jako

Y ohy Testament

osobie, ale na Piotrze - w yznaw cy Jezusa. N a

314 tw ierd zen ie było sz c z e g ó ln ie w ażn e w przypadku

t.tkrci opoce znajda w sparcie także inni Jego wy­

n aw racan y ch p o g a n , g d y ż - ja k ujm uje to sam

znawcy. Szczerość w yznania jest bow iem w aż­

św. P io tr - „B óg, k tó ry z n a serca, zaświadczył

niejsza niż postura wyznawcy. K ościół istnieje

n a ich k orzyść, d a ją c im D u c h a Świętego tak

zatem wszędzie, gdzie uznaje się Je zu sa za M e­

sa m o ja k n am . N ie z ro b ił ż a d n e j różnicy między

sjasza i (jak rozwija to określenie M ateusz) za

nam i a n im i, o c z y s z c z a ją c ich se rca przez wiarę"

„Syna Boga żywego”, a bezpieczeństw o i trw a­

(D z 15.8-9).

łość Kościoła nie zależy tak napraw dę od sam ych

„Z w iązy w an ie" i „ro zw iązy w an ie" oznacza­

wyznawców, ale od m ocy Tego. którego w yznają.

ło w ju d a iz m ie ra b in ic z n y m w ydaw anie zasad

Dopóki więc Kościół u znaje Jezusa za M esjasza,

zak az u ją c y c h lub n a k a z u ją c y c h określone zacho­

dopóty „bramy piekielne go nie przem ogą" (d o ­

w ania. U d z ie lo n a P io tro w i w ła d z a związywania

póty będzie trw ać). Czym są natom iast „klucze królestw a nie­

i ro zw iązy w an ia, o k tó re j m o w a w M t 16,19, dana je s t ta k ż e w szy stk im

a p o s to ło m jednocześnie

bieskiego"? W tam tych czasach klucze d o kró­

w M t 18.18, g d z ie p o ja w ia się b a rd z o podobne

lewskich pałaców czy innych w ażnych budynków

sfo rm u ło w a n ie , ró w n ie ż o b e c n e tylko w Ewange­

w ręczane były głów nem u o dźw iernem u, który

lii M a teu sza. A by je z ilu stro w a ć , ponow nie od­

nosił je dum nie na ram ieniu jak o znak pow ierzo­

niesiem y się d o D z iejó w A p o s to ls k ic h , w których

nej mu odpow iedzialności. O koło 700 lat przed

u stn a n a g a n a , ja k ie j P io tr udzielił Ananiaszowi

C hr. boska w yrocznia oznajm iła, że tym . k tó re­

i S afirze p o tw ie rd z o n a z o s ta je p rz e z Boga w dość

mu należy powierzyć klucze do pałacu królew ­

d ra sty c z n y s p o s ó b ( D z 5.1-11). R ów nież Paweł

skiego w Jerozolim ie m a być człow iek o im ieniu

- c h o ć nie było go w g ro n ie ap o sto łó w , gdy Jezus

Eliakim: „Położę klucz dom u D aw idow ego na

u d zielał im w ła d z y z w ią z y w a n ia i rozwiązywania

jego ram ieniu; gdy on otworzy, nikt nie zam knie,

sp raw - o c z e k u je , że k ied y k ościół koryncki

gdy on zam knie, nikt nie otw orzy" (Iz 22 ,2 2 ).

w yda w yrok n a c z ło w ie k a , k tó ry zniew ażył swym

W nowej społeczności, którą zam ierzał zb u d o ­

z a ch o w an iem d o b re im ię c h rz e ś c ija n , to „w łącz­

wać Jezus, p o d o b n ą funkcję - funkcję głów nego

ności z d u c h e m m o im i z m o c ą P ana naszego.

odźw iernego - miał pełnić Piotr. P ierw sze roz­

Je z u sa " Bóg p o tw ie rd z i ów w y ro k , posyłając wi­

działy Dziejów A postolskich opisują, ja k P iotr

now ajcę n a z a tra c e n ie c ia ła (1 K o r 5.3-5). Wła­

wypełnia ten obow iązek w rodzącym się K oście­

d za „zw iąz y w an ia” n a d a n a u c z n io m Jezusa uwi­

le. C zytam y tam , że pełni on funkcję przew odni­

d a c z n ia się ta k ż e w tedy, k ied y „Apostołowie

czącego apostołow w Jerozolim ie, jeszcze przed

i sta rsi", k tó rzy z e b ra li się w Jerozolim ie, aby

zesłaniem D ucha Św iętego w dniu P ięćdziesiąt­

u sta lić zasady, n a ja k ic h n a w ró c e n i poganie mo­

nicy (D z 1.15-26). P onadto, w dniu P ięćdziesiąt­

gliby być tra k to w a n i ja k o p e łn o p ra w n i członko­

nicy, to właśnie on głosił Ewangelię z tak ą m ocą.

wie K ościoła, stw ie rd zają: „p ostanow iliśm y (•••)>

że trzy tysiące osób w nią uwierzyło i przyłączyło

D u ch Św ięty i m y” ( D z 15,28). A zatem , w tym

się do Kościoła (D z 2.41). Jakiś czas później.

p rzy p ad k u to Ł u k a sz u z u p e łn ia niejako tekst

Piotr jest także tym . który pierw szy głosi E w an­

M a teu sza, o p isu ją c , w ja k i sp o s ó b - zgodnie ze

gelię poganom , otw ierając tym sam ym „drzwi

słow am i Je z u sa - a p o s to ło w ie p o sługują się klu­

wiary" zarówno Żydom , jak i poganom (D z

czam i d o k ró lestw a, „zw ią z u ją c ” i „rozwiązując

10,34-38). Zarów no w' Jerozolim ie, jak i w d om u

teo lo g iczn e,

Korneliusza w C ezarei to. czego Piotr dokonuje

pierw szych w sp ó ln o t k ościelnych.

na ziemi, zatw ierdzane jest w niebie - znakiem

o rg a n iz a c y jn e

i

praw ne

Jak o d o d atk o w e w y jaśn ien ie

sprawy'

p rz e d s ta w ić

tego jest Duch Święty udzielany tym . którzy

m o żn a jeszcze fakt. że słow a w y różniające Piotra

nawrócili się dzięki apostołow i. To boskie po­

jak o o so b ę d z ie rż ą c ą sz czeg ó ln ą pozycję i wła­

Ewangelia według świętego Mateusza

315

dzę padły p ra w d o p o d o b n ie w obecności ludzi,

ważne jest pozbywanie się negatywnych uczuć

którzy o d n o sili się d o niego z wielkim szacun­

wobec tych, którzy ich skrzywdzili. Piotr pyta

kiem. P rzy k ład em tak iej sp o łeczn o ści m oże być

jednak: „Panie, ile razy mam przebaczyć (...)?

kościół w A n tio ch ii, przy czym są pew ne podsta­

Czy aż siedem razy?" Mówiąc „siedem razy"

wy, aby p rzy p u szc zać, że pom iędzy tam tejszym

Piotr mial prawdopodobnie na myśli to, że bar­

kościołem a E w an g elią M ateu sza istnieje dość

dziej przebaczyć się już nie da. Jezus odpowiada

bliski zw iązek. M ożliw e w ięc, że źródłem , na

natom iast: „Nie mówię ci, że aż siedem razy. lecz

podstaw ie k tó reg o M a teu sz zam ieścił słowa wy­

aż siedemdziesiąt siedem razy". Być może prze­

pow iedziane p rz e z Je z u s a w C ezarei Filipowej,

baczanie komuś tak wiele razy stanowi metodę

jest tekst o p isu jąc y P io tra, przechow yw any właś­

wypracowania w człowieku miłosierdzia, które

nie przez kośció ł w A n tio ch ii.

wchodzi mu w' krew na tyle, że staje się jego dru­ gą naturą. Niektórzy doszukują się w tym wersecie alu­

16,28 C o ta k n ap ra w d ę nadejdzie?

zji do wojennej pieśni Lameka przytoczonej

Zobacz k o m e n ta rz d o M k 9,1.

go Bóg (wbrew oczekiwaniom) otoczył szczegól­

w Rdz 4,24. Lamek był potomkiem Kaina, które­ ną opieką: „Ktokolwiek by zabił Kaina, siedmio­ krotnej pomsty doświadczy". Lamek chełpił się

17,20 W ia ra p rze n o si góry?

zatem w swojej pieśni, że jeśli ktokolwiek zrobi mu krzywdę, spotka go za to surowa kara: „Jeżeli

Zobacz k o m e n ta rz do M k 11,23.

Kain miał być pomszczony siedmiokrotnie, to Lamek siedemdziesiąt siedem razy!" W miejsce tej siedemdziesiąt siedem razy straszniejszej zemsty

18,8-9 W yłupić sob ie praw e oko?

Jezus proponuje natomiast swoim uczniom sie­ demdziesiąt siedem razy większe przebaczenie.

Zobacz k o m e n ta rz do M t 5,29.

Przesianiem Ewangelii jest przebaczenie. Nie może zresztą być inaczej, gdyż jest to Boża nowina, a Bóg jest Bogiem miłosiernym. Jeden

18,10 A niołow ie Stróże?

z proroków ujmuje to w następujących słowach: „Któryż Bog podobny Tobie, co oddalasz nie­

Zobacz ko m en ta rz do D z 12,16.

prawość. odpuszczasz występek {...)" (Mi 7,18). Inny prorok mowi z kolei (buntując się przeciw­ ko miłosierdziu Boga wobec tych. którzy tak na­

18,35 N ie m a p rze b acz en ia dla tych,

prawdę nie zasługują na przebaczenie): „wiem.

którzy nie p rze b acz ają?

żes Ty jest Bóg łagodny i miłosierny, cierpliwy

W erset ten je s t b ard zo tru d n y d o zinterpretow a­

(Jon 4.2). Oczekuje się zatem, że ci. którym

i pełen łaskawości, litujący się nad niedolą" nia. O tw ierające go słow o „podobnie" odnosi się

udzielane jest głoszone w Ewangelii przebacze­

do surow ej kary, ja k ą król opisany w przypowie­

nie. ci. którzy nazywają Boga Ojcem, będą Go

ści n ałożył na sługę, k tóry nie chciał przebaczyć

naśladować i obdarzać innych podobnym miło­

sw ojem u dłużnikow i. Je z u s opow iada tę przypo­

sierdziem. Jeśli jednak nie będą tak postępować

wieść tuż p o rozm ow ie z Piotrem na tem at prze­

- co się z nimi stanie?

baczenia, którego znaczenie w ielokrotnie pod­ kreślał. C z ęsto p rzypom inał swoim uczniom , jak

Jezus odpowiada na to pytanie przypowieś­ cią o słudze, który nie chciał przebaczyć swoje-

J|j

Sony Testament

mu dłużnikowi. Potwierdza nią także odpow iedź.

którym posługiw ał się Je z u s, słow o oznaczające

jakiej udzielił Piotrowi na pytanie o stopień

„grzech” brzm i id e n ty c z n ie ja k wyraz „dług-,

przebaczenia - „siedemdziesiąt siedem razy".

w zw iązku z czym „k to p rz e c iw n am zawini" może

W przypowieści Jezusa pewien król pragnie roz-

o zn acz ać zaró w n o : „k to p rzeciw nam zgrzeszy',

liczyć się ze swymi sługami i odkrywa, żc jed en

jak i „kto je s t n am c o ś w in n y ". T akże Mateusz sto-

z nich (prawdopodobnie wysokiej rangi urzęd-

suje je d n o b rz m ią c e p o ję c ia „zgrzeszyć" i _byc

nik państwowy) ma wobec skarbu państw a milio-

w innym " w p o d o b n y sp o s ó b : „p rzeb acz nam na-

nowe długi, których nie jest w stanic spłacić.

sze winy. tak ja k i m y p rz e b a c z a m y tym. którzy

kroi zamierza się z nim rozprawić, sprzedając

przeciw nam zaw inili". T ak sform u ło w an a modli-

sługę wraz z rodziną i całym jego m ieniem . Zroz-

tw a sugeruje, że w y p o w ia d a ją c a ją osoba już ko­

paczom sługa pada niu jednak do stóp. błaga

m us przeb aczy ła - in a c z e j b o w iem nie dałoby się

o litosc I zapewnia, że z czasem spłaci swój dług

szczerzo p ro sić Boga o w y b a c z e n ie dla własnych

co do grosza. Król wiedział jednak, że dług jest

grzechów . W w ersji M a te u s z a w k ró tc e po tych sio-

zbyt duży i sługa nigdy go nie spłaci. N iem niej

w ach pojaw iają się w ersety, k tó r e nawiązują do

jednak, zlitował się nad człowiekiem i p o s ta n o

tego p o n o w n ie: „Jeśli b o w ie m przebaczycie lu-

wil darować mu spłatę długu. W krótce potem

dziom ich p rz e w in ie n ia , i w a m p rzeb aczy Ojciec

sługa napotkał na swej drodze współsługę, który

w asz niebieski. L ecz je ś li n ie przebaczycie lu-

z kolei miał mały dług wobec niego. Sługa zażą-

dziom . O jciec w asz nie p rz e b a c z y w am także wa-

dal natychmiastowej spłaty, a gdy zadłużony

szych p rzew in ień " (M t 6.14-15).

wspólsluga poprosił o czas. tam ten w trącił go d o

|

S łow a te są n a ty le je d n o z n a c z n e , że w ża-

więzienia, dopóki nie odda pieniędzy, k ied y król

d e n s p o s ó b nie d a się u n ik n ą ć tru d n e g o wyzwą-

dowiedział się o tym. wezwał sługę, pow iedział.

nia. ja k ie ze s o b ą n io s ą . S p ó jrz m y , w jak i sposób

że nie daruje mu jednak tam tego długu i potrak-

w yjaśnia sfo rm u ło w a n ie : „ ta k ja k i m y przebacza-

towal go tak samo. jak ten potraktow ał sw ego

my tym . k tó rz y p rz e c iw n a m

współsługę: ..I uniósłszy się gniewem, pan jego

z k o m e n ta rz y b ib lijn y c h : „ N a k a z te n opiera się

kazał wydać go katom, dopóki mu nie od d a całe-

na praw ie ( p o r. E f 4 ,3 2 ) , g d z ie je s t m ow a o lasce,

go długu". Jezus kończy przypowieść słow am i:

|

zaw in ili” jeden

W p rz y p a d k u p ra w a p r z e b a c z e n ie zależy od na-

.,Podobnie uczyni wam Ojciec mój niebieski, je-

szej w oli. w p r z y p a d k u ła sk i o trz y m u je m y prze-

żeli każdy z was nie przebaczy z serca sw em u

b a c z e n ie d z ię k i m iło śc i C h r y s tu s a i udzielamy

bratu". Czy to oznacza, że Bog napraw dę byłby

p rz e b a c z e n ia in n y m d la te g o , że sa m i je otrzyma-

w stanie odwołać przebaczenie, którego już raz

liśm y""'. P rz e b a c z e n ia n ie o tr z y m u je się jednak,

udzielił.' Tak przecież twierdzi Jezus. C zy to

ani nie u d z ie la się go d z ię k i w ła s n e j woli - za-

możliwe?

w sze je s t to b o w ie m k w e s tia ła sk i. W E f 4.32 św.

Nie ma wątpliwości, że konieczność prz.eba-

Paweł m ów i: „ B ą d ź c ie d la sie b ie naw zajem do-

czania jest jednym z głównych zaleceń kierowa-

brzy i m iło sie rn i. P rz e b a c z a jc ie so b ie , tak jak

nych do nas przez Jezusa. W ynika to chociażby

i Bóg w am p rz e b a c z y ł w C h r y s tu s ie " . Jeśli znaj-

ze słów modlitwy „Ojcze Nasz" w obydwu jej

dzie się je d n a k c h r z e ś c ija n in ( a sło w a te adreso-

wersjach. W Ewangelii wg św. Ł ukasza U .4 Jc-

w ane są d o w sz y stk ic h c h r z e ś c ija n b e z wyjątku),

zus uczy apostołów, aby modlili się. m ówiąc: „przebacz nam nasze grzechy, bo i my p rzeba­ czamy każdemu, kto przeciw nam zawini". Trudno uwierzyć, ze klokolw.ek moglby szczerze wy-

.... „ „ " rhe Scofield Reference Bible. 2 wyd. (Oxford: O xford UniversUy Prcss ,9 ,7) s U)02 RadykaUzm ,cj a*

powiadać te słowa, chowając jednocześnie urazę

lyiczy złagodzony je s i w The New Scofield Reference Bi-

do swojego winowajcy. W języku aram ejskim ,

Wf (Oxford. Oxford University Press. 1967). s. UH)0.

Ewangelia według świtfego Mateusza

317

kióry nic będzie w stanie kom uś wybaczyć, to

19,9 Rozwód i powtórne małżeństwo?

czy Bóg rzeczywiście i jem u nie udzieli przeba­ czenia? W świetle tego. co powiedział Jezus, wy­

Zobacz komentarz do Mk 10.11-12.

daje się. że tak by wówczas było. Aby zilustrow ać inny aspekt przebaczenia. Jezus opow iedział jeszcze jedną przypowieść

19,12 Bezżenni (eunuchowie) ze

0 dwóch dłużnikach. Było to w dom u Szymona

względu na królestwo niebieskie?

Faryzeusza, który nie przyjął Jezusa z należytą gościnnością, gdy tym czasem przypadkowa ko­

Wypowiedź ta pojawia się tylko w Ewangelii wg

bieta z ulicy okazała Mu niebywałą troskę, obmy­

św. Mateusza i następuje tuż po słowach dotyczą­

wając Jego stopy własnym i łzami (Łk 7.36-50).

cych małżeństwa i rozwodow. Kiedy Jezus zniósł

Puentą przytoczonej wówczas przez Jezusa przy­

możliwość oddalenia żony poprzez wręczenie jej

powieści było to, że osoba, której darowano

listu rozwodowego, Jego uczniowie doszli do

większy dług. będzie odczuw ać większą wdzięcz­

wniosku, że w' takim razie lepiej nie żenić się

ność i m iłość niż ktoś. kom u darow ano niewiele.

wcale. Jezus odpowiedział im na to: „Nie wszy­

(M oglibyśmy się z tym nie zgodzić, przywołując

scy to pojmują, lecz tylko ci, którym to jest dane"

przykład sługi, którem u król darował ogromny

( Mt 19,11). Oznacza to, że życ w celibacie mogą

dług, a który m im o to wykazał się małym miło­

wyłącznie ci. którym dana jest taka łaska. W tym

sierdziem. jed n ak - po pierwsze - te dwie przy­

kontekście łatwiej będzie zrozumieć słowa Jezu­

powieści dotyczą tak napraw dę dwóch zupełnie

sa o bezżennych - przynajmniej w takim sensie,

różnych sytuacji, a po drugie - nie ma przecież

w jakim rozumiał je sw. Mateusz.

reguły, zgodnie z którą przebaczenie i miłosier­

Wypowiedz zawarta u' Mt 19,12 składa się

dzie przychodzi każdem u w sposób natychmia­

z trzech części. Dwie pierwsze nie sprawiają

stowy). W osobie, która odczuwa wdzięczność

większych trudności - niektórzy mężczyźni od

1 m iłość, rodzi się postawa przebaczenia, a tam.

urodzenia niezdatni są do małżeństwa (np. cier­

gdzie jest postaw a przebaczenia, mocniej doce­

pią na impotencję). Innych z kolei „ludzie takimi

nia się m iłosierdzie Boga, co z kolei jeszcze bar­

uczynili" (w tamtych czasach na Wschodzie,

dziej intensyfikuje tę miłość i wdzięczność. Nie­

kastracja mężczyzn była czymś często spotyka­

którym badaczom pewien kłopot sprawiają słowa

nym). Trudna jest natomiast trzecia częsc tej wy­

skierowane przez Jezusa do grzesznej kobiety:

powiedzi - jak bowiem należy rozumieć stwier­

„O dpuszczone są jej liczne grzechy, ponieważ

dzenie, że niektórzy eunuchowie „ze względu na

bardzo um iłowała", bo - zgodnie z logiką przy­

królestwo niebieskie sami zostali bezżenni”?

powieści - należałoby je raczej interpretować

Jeden ze starochrześcijańskich komentato­

jako: „Bardzo umiłowała, gdyż jej grzechy zosta­

rów Pisma Świętego - Orygenes z Aleksandrii

ły odp u szczo n e”. N iem niej jednak, gdyby rze­

(żyjący w' latach 185-254) - potraktował te sło­

czywiście tak należało je rozumieć, to tak by je przecież sform ułowano. Jezus ukazuje tymcza­

wa bardzo dosłownie i w przypływie młodzień­ czej porywczości sam uczynił siebie eunuchem |g.

sem. że m iłość i przebaczenie tworzą łańcuch wzajemnej reakcji - im więcej przebaczenia, tym

Później jednak zreflektował się. że nie było to najlepsze posunięcie - w komentarzu do Ewan­

więcej miłości, a im więcej miłości, tym więcej przebaczenia. Zobacz również komentarz do Łk 7.47.

gelii Mateusza zaleca bowiem, aby nie brac tej wypowiedzi zbyt dosłownie, co on sam niegdyś

' Euzebiusz z Cezarei. Historia Kościelna 6.8.2.

Vpk ■

Tt stu n u m

uczynił, lecz aby interpretow ać ją bardziej m etaforycznie i duchowo, nie zaś „według ciała i litery'".

318 n ie p o w o łan y ch . R a d z ił z a te m w iększości swoich słu c h aczy : „n ie c h k a żd y m a sw oją żonę, a każda

C o zatem miał na myśli Jezus, w ypow iada­

sw ojego m ę ż a ”, b o p rz e c ie ż „każdy jest obdaro-

jąc te słowa? N a pew no nie ch o d ziło M u o to, by

w any p rz e z B oga in a c z e j: je d e n ta k , a drugi lak"

Jego słuchacze potraktow ali tę w ypow iedź d o ­

(1 K or 7.2.7). D la te g o też, c h o ć w iększość ludzi

słownie - podobnie zresztą ja k w przy p ad k u o d ­

p o w o ła n a je s t d o m a łż e ń s tw a , są także osoby po.

cinania ręki lub nogi czy też w yłupyw ania oka

w o łan e d o życia w p o je d y n k ę . O trzym ują one od

jako narzędzi grzechu. W kulturze żydow skiej,

Boga d a r życia w c e lib a c ie - d a r pozostawania

w jakiej Jezus żył i nauczał, najw iększym sz a c u n ­

b e z ż e n n y m i „ze w-zględu n a królestw o niebie­

kiem cieszyły się osoby żyjące w m ałżeństw ie.

skie".

C elibat nie był n atom iast pow ażany tak. ja k za­ czął być pow ażany w K ościele później. To. że m ężczyźni tacy jak Ja n C hrzciciel czy naw et sam

19,17 D la c z e g o M n ie p y ta sz o dobro?

C hrystus, odm aw iali sobie przyw ilejów płyną­ cych z posiadania rodziny m ogło b udzić w sp o łe ­

Z o b a c z k o m e n ta r z d o M k 10.18.

czeństw ie rożne k om entarze. W ypow iedź zaw ar­ ta w Mt 19.12 stanow i niejako odpow iedź Je zu sa na pytania rodzące się w um ysłach Jego ro d a ­

19,21 S p rz e d a j, co p o s ia d a sz ?

ków. Jezus wyjaśnia im. że niektóre osoby nie w stępują w zw iązek m ałżeński po to. aby z więk­

Z o b a cz k o m e n ta r z d o M k 10,21.

szym zaangażow aniem pośw ięcić się spraw om królestwa niebieskiego. M ężczyzna, który m a ro­ dzinę. ma także w obec niej wiele obow iązków

1 9 ,2 4

Ł atw iej w ielb łąd o w i przejść

i cala jego uwaga skierow ana jest na spraw y dzie­

p rze z u ch o ig ie ln e ?

ci i żony. „R odzina", w jakiej żyje Je zu s jest tym ­ czasem nieco inna - czytam y o tym w Mk 3,35,

Z o b a cz k o m e n ta r z do M k 10,25.

z którego to wersetu dow iadujem y się, że każdy, kto pełni wolę Bożą jest Jego b ratem , siostrą i m atką. W łaśnie takie osoby - ludzie zajm ujący

19,30 Pierwsi będą ostatnimi?

się głównie spraw am i królestw a B ożego - sta n o ­ wią praw dziwą rodzinę Jezusa, który nie w ziął

Z obacz k o m e n ta r z do M k 10.31.

na siebie odpow iedzialności za żonę czy dzieci, gdyż nie mógłby w ów czas w ypełniać posługi, do jakiej tak napraw dę został powołany.

20,14-15 S p raw ied liw a z a p ła ta ?

Jezus w yjaśnia jednocześnie sw oim słucha­ czom . że tylko niewielu sp o śró d nich otrzym a

U czciw i i religijni lu d zie c z ę s to m ieli J e z u s o w i za

podobne pow ołanie - dla w iększości z nich naj­

złe, że zbyt d o b rz e tra k to w a ł tych bardziej niego­

lepszym wyjściem pozostanie bow iem m ałżeń­

dziw ych i w ystęp n y ch c z ło n k ó w społeczeństwa.

stwo i założenie rodziny.

O w szem , zgadzali się z ty m . że tak ich ludzi nie

Dwadzieścia pięć lat później po d o b n e prze­

należy całkow icie o d rz u c a ć - w szak oni także

słanie glosil ludziom św. Paweł. O n także uznał,

podlegają

że jego pow ołaniem jest życie w celibacie, je d n ak

Boga. N aw et dla nich je s t w ięc ja k a ś nadzieja -

łasce

n ie s k o ń c z e n ie

miłosiernego

mial św iadom ość, że konsekw encje życia w celi­

jeśli bow iem o d p o k u tu ją g rzech y i zm ienią swoje

bacie m ogą być niedobre dla osób do celibatu

życie, tak że oni m ogą d o s tą p ić zbaw ienia. Dopó­

Ewangelia według i wietego Mateusza

319 ki jednak żyją w g rzech u , nie należy okazywać

jaka m u została, po czym postanowił nająć wię­

im miłości i d o b ro ci.

cej rąk do pracy. Ponownie poszedł więc na ry­

Jezus ty m czasem ta k ich w łaśnie traktow ał

nek po dodatkowych robotników. Wychodził tak

- okazywał im m iło ść, nic czek ając, aż się popra­

jeszcze dw ukrotnie w trzygodzinnych odstępach

wią. C o w ięcej - czasem w ydaw ało się nawet, że

czasu, przy czym nie ustalał za każdym razem

szanował ich b ard ziej niż tych. którzy cieszyli się

innej stawki, zapew niając pracowników, że otrzy­

nieposzlakow aną o p in ią. Spraw iał w rażenie, że

m ają należytą zapłatę. Wreszcie, na godzinę

najlepiej czu je się w łaśn ie w tow arzystw ie wy­

przed zachodem słońca, aby ostatecznie upew­

rzutków sp o łeczn y ch - nie tylko zachęcał ich,

nić się, że praca zostanie zakończona, właściciel

aby zachow yw ali się p rzy nim tak sw obodnie, jak

zatrudnił do pom ocy jeszcze kilka osób.

przy żadnym in n y m n au czy cielu , ale też spoufa-

O zachodzie słońca wszyscy skończyli pracę

lal się z nim i d o teg o sto p n ia, że ja d a ł z nimi

i ustawili się w kolejce po zapłatę, przy czym

posiłki i w ydaje się, że naw et cieszył się tak spę­

pierwsi stanęli w niej ci. którzy zaczęli najpóź­

dzonym czasem . K iedy p y ta n o Jezu sa, dlaczego

niej. Nie wiedzieli, ile tak naprawdę dostaną za

tak p o stęp u je, w yjaśn iał, że tak sa m o Bóg trak tu ­

swoją część przepracowanej dniówki, ale wkrót­

je grzeszników i o p o w iad ał stosow ne do tego

ce okazało się. że otrzym ali denara. Podobnie

przesłania przyp o w ieści.

stało się w przypadku tych. którzy pracowali trzy

Je d n a z tych p rzy p o w ieści o pow iada o czło­

godziny, szesc godzin i dziewięć godzin. Na ko­

wieku, k tó ry - kiedy n ad eszła p o ra zbiorów - za­

niec podeszli robotnicy zatrudnieni najwcześ­

trudnił w sw ojej w innicy ro b o tn ików do zrywa­

niej, którzy przepracowali w sumie dwanaście

nia w in o g ro n . P od w ielo m a w zględam i jest to

godzin. Ile zapłacił im właściciel? Tyle sam o -

przypow ieść w zb u d za ją ca m ieszan e uczucia, na

każdy dostał po denarze. Pracownicy zaczęli

pierw szy rzu t o k a w ydaje się bow iem głosić tru d ­

więc narzekać: .D laczego tam ci dostali tyle

ną do p rzy jęcia zasad ę rów nej płacy za nierów ną

sam o. co my? Czyż nie zasługujemy na więcej po

pracę.

całym dniu ciężkiej pracy?" W łaściciel winnicy

R olnik czy w łaściciel w innicy potrzebuje

powiedział im jednak, że nie mają powodu do

zwykle w iększej ilości pracow ników w określo­

narzekań - dał im przecież dokładnie laką kwo­

nym sezo n ie. W o k resie kryzysu ek onom iczne­

tę, jaka była uzgodniona, a to, ile zapłacił innym,

go. k tóry d o tk n ą ł w ięk szo ść m ieszkańców Bli­

nie pow inno ich interesować. W łaściciel nie tłu­

skiego W sch o d u żyjących w czasach Jezusa,

maczył się zbytnio ze swojej decyzji - nie mówił

bardzo łatw o było o tak ich tym czasow ych pra­

na przykład, że zapłacił tym pierwszym tyle

cowników. W przypow ieści, ledw ie właściciel

sam o. bo przecież oni też m uszą utrzymywać

winnicy w ychodzi na rynek m iasteczka, ju ż wi­

z czegoś swoje rodziny. Zam iast tego powiedział:

dzi g ro m ad k ę b ezro b o tn y ch czekających tam

„Czy mi nie wolno uczynić ze swoim, co chcę?"

z nadzieją, że k to ś z a p ro p o n u je im jakieś płatne zajęcie. W łaściciel w ychodzi zatem o poranku i za­

Pobożni Żydzi, wśród których Jezus miał okazję przebywać, sprawiali wrażenie, że zawarli z Bogiem pewien układ: jeżeli oni będą wypeł­

tru d n ia d o cało d zien n eg o zb io ru w inogron kilka

niać Jego przykazania, to O n będzie dawał im

osób. U stala z nim i, że zapłaci im za tę pracę

łaski przyobiecane sprawiedliwym. Nie mieli za­

denara - staw kę w ystarczającą najw yraźniej, aby

tem powodow do narzekan. jeśli Bog traktował

robotnik m ógł zapew nić cało d zienne utrzym anie

ich dobrze i dotrzymywał swoich obietnic. Co

swojej rodzinie. W łaściciel winnicy chciał jednak

jednak z tymi. którzy całe życie łamali Boże przy­

uporać się ze zbiorem w inogron w jed en dzień.

kazania. a zaczęli ich przestrzegać dopiero „pod

Policzył jeszcze raz robotników i ilość czasu.

koniec dniu", czyli po spotkaniu Jezusa i usłyszę-

Satsy Testament

320

czcg0i

niu nowiny o królestwie niebieskim? Tacy ludzie

wała się o n a pondius. N ie m a natom iast

me mieli z Bogiem żadnego układu - mogli jedy­

takiego, jak je d n a d w u n asta Bożej miłości"’1.

nie wołać o Jego łaskę, tak jak pojawiający się w innej przypowieści celnik, który błaga: „Boże. miej litosc dla mnie. grzesznika!" (Lk 18,13). Ja­

20,16 P ierw si będą o statn im i?

kiego skutku można się wówczas spodziewać? Otoż. zgodnie z nauką płynącą z przypowieści,

Z obacz ko m en ta rz do Mk 10,31.

Bog rzeczywiście błogosławi tym. którzy zawarli z Nim układ, jednak dzięki Jego bezgranicznej miłości nawet ci, którzy na to nie zasługują, mogą

20.20 Kto poprosił o honorowe

otrzymać wielkie laski tylko dlatego, że całkowi­

miejsca?

cie zawierzyli Jego dobroci. Jeśli zaś ktoś uważa, żc to plasuje ich na uprzywilejowanej pozycji, to

Zobacz kom entarz do Mk 10,35.

niech weźmie pod uwagę na jak bardzo straconej pozycji byli wcześniej. Można także twierdzić, że osoby te powinny ponieść jakąś karę za popełnia­

20,30

Je d en niewidomy czy dwóch?

ne niegdyś uczynki, jednak - czyż ludzie ci nie zostali już w jakiś sposób ukarani? A zatem - czy

Zobacz kom entarz do Ml 8,28-34.

ci, którzy zwrócili się do Boga na godzinę przed zachodem słońca i podarowali Mu tylko okruch swojego życia, dostaną taki sam kawałek nieba

21,2

Ile było osiołków?

jak ci, którzy oddali Mu cały swój czas? C óż skoro sam Bóg pragnie dać im tyle samo. kto

Zobacz kom entarz do Łk 19,30.

może Mu tego zabronić? W końcu - gdyby Bóg nie był tak bogaty w miłosierdzie - nawet najlep­ si z nas mieliby z pewnością ogromne problemy

21,19 Po co Je z u s przeklął drzewo

z wejściem do Jego królestwa.

fig o w e ?

Zważ więc. Żydzie.

Zobacz kom entarz do Mk 11,14.

Skoro domagasz się sprawiedliwości, Że sprawiedliwie rzeczy biorąc, nikt z nas Nic byłby zbawion20. Być może robotnicy, którzy pracowali od rana.

21.21 W iara przenosi góry? Zobacz komentarz do Mk 11.23.

czuliby się usatysfakcjonowani, gdyby najmniej zmęczeni pracownicy otrzymali zaledwie częsc ich wynagrodzenia. Jak pisze T. W. Manson w komentarzu do tej właśnie przypowieści - istot­ nie. była w tamtych czasach moneta odpowiada­ jąca wartością jednej dwunastej denara. „Nazy­

S/ckspir, Kupiec Wenecki. IV.

21,27

I J a want nie powiem?

Zobacz komentarz do Łk 20,8.

1T. W. M anson. The Sayings o f Jesus (przedruk: Grand Rapids. Mich.: Ecrdm ans. 1979). s. 220.

Ewangelia według świętego Mateusza

321

22,12 Czym je s t stró j w eselny?

brze wszyscy goście mogli być tak naprawdę niestosownie ubrani. Bardziej prawdopodobne

\V Ewangelii wg św. M ateusza wzm ianka o czło­

byłoby raczej to. żc tylko jeden gość przyszedł

wieku. który nie miał na sobie stroju weselnego,

w odpowiednim stroju weselnym, podczas gdy

pojawia się w przypowieści o uczcie królewskiej

reszta biesiadników miała na sobie zwy kłe ubra­

(Mt 22.1-14). Podobna przypowieść zawarta jest

nia. Tymczasem, było wręcz odwrotnie. Byc

także w Ewangelii wg św. Ł ukasza 14.16-24. Po­

może dlatego, że - choć przypowieść o tym nie

między tymi dw iem a historiam i są wprawdzie

wspomina - zapraszając gości, król wręczał im

pewne różnice w szczegółach, jednak ich główny

jednocześnie ubrania, w których mieli przyjść na

wątek jest ten sam: pewien gospodarz (w wersji

ucztę. Tekst sugeruje bowiem, że wyróżniający się

Mateusza - król) zaprasza na ucztę sporą liczbę

brakiem stroju weselnego biesiadnik, nie założył

gości, jednak w dniu im prezy zaczynają się oni

właściwego ubrania, choc mial taką możliwość.

wymawiać innymi zajęciam i i nie chcą przyjść.

To dlatego, kiedy przyłapano go na tym uchybie­

Wszystko jest jed n ak gotowe - stoły aż uginają

niu, nie wiedział, co ma pow iedzieć i .oniemiał".

się od wspaniałych potraw czekających na zje­

Bardzo możliwe, że historia żle ubranego

dzenie. G ospodarz wysyła zatem swoich służą­

biesiadnika stanowiła początkowo odrębną przy­

cych na ulice m iasta, aby zaprosili na ucztę

powieść. W przypowieści tej gospodarzem uczty

wszystkich ludzi, jakich napotkają. W krótce

był król - było więc oczywiste, że osoby przycho­

wszystkie m iejsca przy stole zapełniają się bie­

dzące na nią musiały oddać mu cześć, wkładając

siadnikami. zachw yconym i hojnością gospoda­

na tę okazję odświętne stroje. Zaniedbanie kwe­

rza. Przygotowania nie poszły zatem na m arne

stii ubrania mogło byc przecież przez króla ode­

- uczta odbyła się. choć ci, którzy zostali na nią

brane jako afront. Biesiadnik powinien się więc

zaproszeni jako pierw si, najwyraźniej nie byli nią

cieszyć, że za karę nie spotkało go nic gorszego

zainteresowani.

jak spętanie i wyrzucenie na zewnątrz, w ciem­

Fragm ent ten często interpretuje się jako

ności, gdzie mógł już tylko złościć się na siebie

przypowieść ukazującą sposób głoszenia przez

i swoją głupotę. O ile bowiem wymóg posiadania

Jezusa królestwa Bożego. Zgodnie z tą interpre­

stroju weselnego mógł nie dotyczyć ludzi zwer­

tacją, ludzie pobożni, którzy regularnie uczęsz­

bowanych na ucztę prosto z ulicy, o tyle był on

czali do synagogi, nie byli tak naprawdę zaintere­

oczywisty dla osób, które król zwykle na takie

sowani tym. co Jezus miał im do powiedzenia

uczty zapraszał. Jeśli zatem przyjmiemy, że fak­

i gardzili Jego D obrą N owiną. Ludzie z margine­

tycznie była to pierwotnie odrębna przypowieść,

su społecznego poznali się natom iast na Nim

to jakie znaczenie ma w niej tak naprawdę ów

lak, jak gdyby to właśnie na Niego czekali całe

strój weselny? W Piśmie Świętym ubranie sym­

życie. Łaska płynąca z Ewangelii, miłosierdzie

bolizuje często charakter człowieka. Nieodpo­

Boga i Jego ojcowskie przebaczenie były dokład­

wiednio ubrany biesiadnik może symbolizować

nie tym, czego potrzebowali - dlatego też z ra­

kogoś, kto uważa się za dziecko Boże czy wy­

dością przyjęli dar, jaki niósł im Jezus.

znawcę Chrystusa, podczas gdy w rzeczywistości

Przy takiej interpretacji pewien problem sta­ nowi jednak kwestia stroju weselnego. Jak to

nim nic jest. Przypowieść ta może byc wówczas

możliwe, że osoby zaproszone na ucztę prosto z ulicy miały przy sobie odpowiednie na taką

wiernością wobec Jezusa - w końcu do królestwa

okazję stroje? W prawdzie jako źle ubrany wska­ zany został tylko jeden człowiek, ale równic do­

odczytywana jako ostrzeżenie przed fałszywą niebieskiego nie wejdą ci. którzy wołają .Panic, Panie!", ale ci. którzy faktycznie wypełniają Bożą wolę (M t 7.21).

V mi Testament

22.14 W ielu jest powołanych, lecz mało wybranych?

322 wy znajdziecie królestw o, ponieważ pochodząc z niego, ponow nie tam w ejdziecie"). Pobrzm iew ające w Ewangelii Tomasza kon­

W oryginalnym tekście Ewangelii słowa te poja­

cepcje gnostyckie w żad en sposób nic przyczy­

wiają się tylko raz - jako komentarz do przyto­

niają się jed n ak d o w yjaśnienia słów pojawiają,

czonej przez Mateusza przypowieści o uczcie

cych się w zakończeniu przypowieści o uczcie

weselnej W niektórych wydaniach Pisma Świę­

królewskiej. „Pow ołani", o których tam mowa,i0

tego dołączano tę wypowiedź także do przypo­

zapew ne goście zaproszeni początkowo na ucztę

wieści o robotnikach w winnicy (Mt 20.16),

a „wybrani" to ci, którzy przyjęli zaproszenie.

gdzie jednak niezbyt dobrze pasowała. Forma tej wypowiedzi przypomina często

Król zaprosił na ucztę wielu gości, ale tylko nie­ liczni z nich (o ile ktokolw iek) z niej skorzystali.

spotykane w literaturze z tamtego czasu przysło­

Uczta sym bolizuje tu E w angelię i łaski płynące

wia. Przykładem może być powiedzenie zacyto­

z niej dla tych. którzy ją przyjm ują. Głosząc Do­

wane przez Platona w odniesieniu do religii mi-

brą Nowinę. Je zu s zap rasza wszystkich, aby

steryjnych: .Wielu posiada różdżkę, ale nieliczni

w nią uwierzyli i skorzystali z tych łask. Nie wszy­

dostąpili prawdziwej inicjacji"-1'. Oznacza to. że

scy jednak chcą takie zaproszenie przyjąć. Ci

wielu jest ludzi, którzy pielgrzymują do świętych

zatem , którzy się na to decydują, już przez sam

miejsc, niosąc magiczne różdżki, ale tylko nie­

ten fakt stają się „w ybrani”. Teologowie prote­

licznym z nich będzie dana tajemna wiedza (do­

stanccy dokonują rozró żn ien ia pom iędzy „powo­

tycząca nieśmiertelności). Dwie wypowiedzi

łaniem pow szechnym ”, a „pow ołaniem skutecz­

0 podobnej konstrukcji przypisuje się Jezusowi

nym" odnoszącym się do sytuacji, w której osoba

1Jego uczniom w pochodzącej z II wieku Ewan­

faktycznie na nie reaguje. W drugiej części napi­

gelii Tomasza. W wersecie 74 jeden z apostołów

sanej

mów i do Jezusa: .Panie, wielu jest wokół studni,

Chrześcijanka otrzym uje w dom u Tłumacza po­

a w studni nie ma nikogo". (Studnia ta jest stud­

dobną lekcję, zilustrow aną przykładem kury

nią prawdy - wielu zbliża się do niej. ale nikt do

i wykluwających się z jej jajek od czasu do czasu

niej nie wchodzi. Wypowiedź ta ma prawdopo­

piskląt: „Była pow ołana p rzez cały czas. jednak

dobnie korzenie gnostyckie. co potwierdza się

tylko czasam i pow oływ ana była w szczególny

w tym. że Celsus - żyjący w II wieku pisarz anty-

sposób". Powołanie skuteczne odróżnia się od

chrzescijański - cytuje ją. powołując się na źród­

powołania pow szechnego w łaśnie tym, że ci. któ­

ło gnostyckie znane jako .Niebiański dialog")23.

rzy je słyszą, rzeczywiście na nie odpowiadają.

Zgodnie z wersetem 75, Jezus odpowiada na to

„Powołanie skuteczne jest dziełem Ducha Boże­

w następujący sposób: .Wielu stoi przed drzwia­

go. który - ujawniając nam nasze grzechy i słabo­

mi. ale nieliczni wejdą na gody". (W terminologii

ści. oświecając nasze umysły znajom ością Chry­

gnostyckiej miejsce zaślubin symbolizuje prze­

stusa i dając nam jednocześnie wolną wolę -

strzeń. w której jednoczą się brakujące ogniwa

przekonuje nas i um ożliwia nam przyjęcie Chry­

duszy, a „nieliczni" to ci, którzy wyzwolili się

stusa, oferowanego wszystkim obficie w Ewan­ gelii"24.

spod ogranic/.cn własnego wieku i pici. Nawiązu­ je do tego także werset 49, w którym Jezus mówi rzekomo: „Błogosławieni samotni i wybrani -

Platon. hdon. 69 c. Orygencs. Przeciw Celsusowi 8.16.

przez

B unyana

Wędrówki pielgrzyma

Św. Paweł pisze, że „nie ci, (...) którzy przy­ słuchują się czytaniu P r a w a , są sp ra w ie d liw i wo-

Skrócony Katechizm Westminsterski. odpowiedź nu pytanie 31.

323

Ewangelia według świętego M ateusza

bec Boga, ale ci. którzy Prawo wypełniają, będą

Święte tylko od czasu do czasu, wie przecież, że

usprawiedliwieni” (R z 2.13). To. „co nakazuje

dopiero po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa

Prawo" wypełnia się n atom iast tylko w tych, któ­

nastąpił gwałtowny i znaczący wzrost ilości tych,

rzy żyją „według D u ch a”. D o żywej reakcji na

którzy w Niego uwierzyli. Kilka miesięcy po

przesłanie płynące z Ewangelii nawołuje swoich

ukrzyżowaniu, liczba Jego wyznawców w Pale­

czytelników także św. Jakub: „wprowadzajcie

stynie była dziesięć razy większa niż w czasie,

(...) słowo w czyn. a nie bądźcie tylko słuchacza­

kiedy żył i nauczał. Pisząc o tych. którzy przyjęli

mi" (Jk 1.22).

zbawcze przesłanie Jezusa po zmartwychwsta­

Gnostycy. których koncepcje zawarte są

niu, św. Paw'eł - najwybitniejszy teolog pierwot­

w Ewangelii Tomasza, z pewnością cieszyli się

nego Kościoła - używał nawet słowa „wszyscy"

z tego, że tylko „sam otni i wybrani” obdarzeni

(Rz 5,15.19), przy czym utożsamianie owych

zostaną tajem ną wiedzą, o ile oczywiście oni sami

„wszystkich” z mniejszością, o której mowa

zostaną do tej grupy zakwalifikowani. Pewnego

w Mt 22,14. byłoby co najmniej nierozsądne.

razu, uczniowie Jezusa próbowali dowiedzieć się,

W końcu - jak pisze Jan Kalwin w komentarzu

jak liczne będzie mniej więcej to grono powoła­

do wspomnianego wyżej tekstu św. Pawła - „sko­

nych i wybranych. Zapytali więc swojego Mistrza:

ro upadek Adama był w stanie sprowadzić klęskę

„Panic, czy tylko nieliczni będą zbawieni” (Łk

na wielu, to Boża łaska, która jest przecież o wie­

13,23)? Jezus nie zaspokoił jednak ich ciekawości

le potężniejsza, zbawi jeszcze więcej ludzi; zbaw­

- powiedział im zam iast tego, aby wchodzili przez

cza potęga Chrystusa jest wszak dużo większa

ciasne drzwi, „gdyż wielu, powiadam wam, będzie

niż destrukcyjna moc Adama"2".

chciało wejść, a nie zdołają”. Bardzo często jak o oczywisty fakt przyjmuje się to, że słowa Jezusa dotyczące niewielkiej licz­

22,21 Oddać Cezarowi to, co do niego

by zbawionych nie o dnoszą się tylko do okresu

należy?

Jego posługi, ale także do wszystkich innych cza­ sów. Enoch Powell interpretuje słowa, w których

Zobacz komentarz do Mk 12,17.

Jezus twierdzi, że jest „m ało wybranych” jako zapewnienie, iż „Jego zbawienie nie jest dla wszystkich, ani nawet dla większości", gdyż „głu­ pota. lenistwo, przew rotność i zwykła ludzka

23,9 Nikogo na ziemi nie nazywajcie ojcem?

słabość w ystarczą, by przeważający procent ludz­ kości nic dostąpił zbaw ienia"25. Cóż - tak na­

Opisując hipokryzję uczonych w Piśmie i faryze­

prawdę to nawet sto procent nie dostąpiłoby go,

uszów’ w 23 rozdziale Ewangelii wg św. Mateu­

gdyby nie Boża laska. Kiedy bowiem ona wkra­

sza, Jezus krytykuje między innymi to. że tak

cza do akcji, sytuacja zm ienia się zupełnie.

bardzo lubują się oni w tytułach i zaszczytach:

Wypowiedź Jezusa o malej liczbie wybra­ nych m oże jed n ak równie dobrze dotyczyć ja­ kiejś konkretnej sytuacji zaistniałej w trakcie Jego działalności. Nawet ktoś, kto czytuje Pismo

„Chcą. by ich pozdrawiano na rynkach i żeby ludzie nazywali ich Rabbi" (Mt 23.7). Następnie zwraca się bezpośrednio do apostołów, prosząc ich, aby tacy nie byli: „A wy nie pozwalajcie na­ zywać się Rabbi, albowiem jeden jest wasz Na-

25 J. E. Powełl. Qiiicttrt
------------------------■" J. Calvin. Romans and T/tessalonians. angielski pr/eklad (Edinburgh: St. Andrews. 1961), s. i 14-115.

W r Testament

324

sposób

uczyciel. a wy wszyscy jesteście braćmi" ( Mt

o k re ś le n ie m , k tó r e w z u p e łn ie n a tu ra ln y

23.8). Słowo .rabbi" to pełen szacunku tytuł, ja­

w y raża re la c ję is tn ie ją c ą p o m ię d z y nim i a ich

kim żydowscy uczniowie zwracali się do swoich

ro d z ic a m i? W ś w ie tle fa k tu , ż e ż a d e n Ewangeli-

mistrzów. Kiedy zatem mówiono publicznie o ja­

sta n ic z a n o to w a ł, by J e z u s n a z y w a ł M arię „mat-

kimś ważnym i szanowanym nauczycielu, okre­

k ą ”. być m o ż e o t o w ła ś n ie M u c h o d z iło . Nie jest

ślano go zwykle mianem .R a b b i X " . Jezus także

to je d n a k p r a w d o p o d o b n e , je ś li w eźm iem y pod

tytułowany był przez swoich uczniów i innych lu­

uw agę, że w y p o w ie d z ia ł te s ło w a w kontekście

dzi jako „rabbi" - okazywano Mu w ten sposób

sto s o w a n ia h o n o r o w y c h ty tu łó w p rz e z swoich

uprzejmość i respekt. N iem niej jed n a k , u sw. M a ­

uczniów . R ó w n ie n ie p r a w d o p o d o b n e je s t to. że

teusza w słowie „rabbi" pobrzm iew a negatyw na

c h c ia ł, by J e g o w y z n a w c y n ic z w ra c a li się sło­

nuta - w jego Ewangelii jedynym uczniem , k tó ry

w em ..A b b a “ d o n ik o g o p o z a B o g iem , gdyż po

zwraca się do Jezusa w taki sposób jest Judasz

p ie rw sz e - c z y te ln ic y M a te u s z a , k tó rz y posługi­

Iskariota. Apostoł ten robi to dw u krotn ie: za

wali się ję z y k ie m g r e c k im

i n ie z n a li wyrazu

pierwszym razem wypowiada to słowo podczas

„A b b a". z p e w n o ś c ią n ie o d e b r a lib y teg o w taki

ostatniej wieczerzy wr reakcji na stw ierdzenie Je­

sp o só b , a p o d r u g ie - c a ła id e a n a z y w a n ia Boga

zusa. że wsrod zebranych przy stole osób jest

„A b b a" p o le g a w ła ś n ie n a ty m . iż j e s t to potocz­

zdrajca: „Czyżbym ja. Rabbi?" ( M l 2 6 .2 5 ). Z a

ne o k re śle n ie o s o b y o jc a s to s o w a n e w rodzinie.

drugim razem Judasz tytułuje tak Jezusa w ogro­

G d y b y z a te m z a c z ę to n a z y w a ć ta k tylko Boga,

dzie Getsemani, wypowiadając zdradzieckie po­

z n a c z e n ie te g o s ło w a c a łk o w ic ie by się zdewalu-

zdrowienie: „Witaj. Rabbi!" Tuż po tym po w ita­

ow alo ( z o b a c z k o m e n t a r z d o M t 11.27). Jezus

niu całuje Jezusa, by wskazać żołnierzom , kogo

niogl m ie ć n a to m ia s t n a m y śli to . ż e w sensie du-

powinni aresztować (Mt 26.49). Takie nastaw ie­

chow ym ty lk o B óg je s t n a s z y m O jc e m , w związ­

nie do słowa „rabbi" może rzucić pewne św iatło

ku z czy m n ie p o w in n iś m y ty tu ło w a ć innych

na kontekst trudnego fragmentu, który obecnie

o k re śle n ie m , k tó r e w ta k im z n a c z e n iu m oże być

rozważamy, a także na sposób interpretow a­

sto so w an e w y łą c z n ie w 'o b ec N ie g o . N aw et Jezus,

nia go.

który był d la s w o ic h u c z n ió w M is trz e m , tytuło­

Jezus mówi swoim uczniom, aby nie przyj­

w any był ja k o ..N a u c z y c ie l" , n ig d y z a ś „Ojciec"

mowali zaszczytnych tytułów; m ają bowiem tyl­

- to o k re śle n ie b y ło b o w ie m z a re z e rw o w a n e tyl­

ko jednego nauczyciela i są wobec siebie równi,

ko dla B oga.

lak jak członkow ie rodziny, a członkowie rodziny

N ie m n ie j je d n a k , c z y ż św . P aw eł nie mówił

nic zwracają się przecież do siebie wielkimi tytu­

o sobie ja k o o o jc u s w o ic h ś w ie ż o naw róconych

łami. nawet jeśli niektórzy z nich rzeczywiście

p o d o p ie c z n y c h , p isz ą c ;

zajmują wysoką pozycję społeczną. Jeśli Jan Ko­

E w angelię z ro d z iłe m w a s w C h r y s tu s ie Je zu sie'

walski obroni pracę doktorską, to jego bracia,

(1 K or 4.15)? O w s z e m , m ó w ił ta k . a le n ie po to.

którzy wcześniej mówili mu „Jasiu", nic zaczną

by d o m a g a ć się ty tu łó w , le c z a b y p o słu ż y ć się

nagle mówić do niego „panie doktorze", choć

pew ną d u c h o w ą a n a lo g ią . C z y je d n a k nie naru­

pewne osoby będą niewątpliw ie używ ać tego ty ­

szał o g ło sz o n eg o p rz e z J e z u s a z a k a z u posługiw a­

tułu w określonych sytuacjach. D la swoich braci

nia się w ielkim i ty tu ła m i p o p r z e z sa m fakt okre­

Jan Kowalski zawsze pozostanie natom iast „Jan­

ślania siebie n ie c o g ó r n o lo tn y m m ia n e m „apo­

kiem".

stoła C h ry stu s a J e z u sa " ? N ie , g d y ż ta k ż e w tym

„ja t o

w ła ś n ie przez

Jak powinniśmy jednak interpretować w ypo­

p rzypadku Paw eł n ie ro śc i s o b ie p ra w a d o tytułu,

wiedź. zgodnie z którą nikogo na ziemi nic m o­

lecz stw ie rd za p ew ien fak t - m ia n o w ic ie to. że

żemy nazywać ojcem? Czyżby Jezus chciał, aby

rzeczyw iście z o sta ł p o w o ła n y i p o sła n y przez

Jego wyznawcy nic zwracali się do swoich ojców

zm artw y ch w stałeg o P a n a i w ła ś n ie d la te g o nazy­

Ewangelia według świętego Mateusza

325

wa siebie Jego ap o sto łe m . Jeżeli bow iem ktoś

2 3 ,3 3 Plem ię żmijowe?

pełni funkcję b isk u p a czy p asto ra, jest czym ś zupełnie n atu raln y m , żc w szyscy nazyw ają tę

Rozdział, w którym pojawia się ten werset, za­

osobę „biskupem X" czy „p asto rem X" - po pro­

wiera skierow ane do uczonych w Piśmie i faryze­

stu określają w te n sp o só b posługę, jaką laka

uszów słowa krytyki, a m oże raczej lam entu

osoba w ypełnia.

zw iązanego z karą. jaka niechybnie na nich spad­

N iektórzy ch rześcija n ie in te rp re tu ją w ypo­

nie. Słowa te m ożna potraktow ać jako rozwinię­

wiedź zaw artą w M t 23.9 b a rd z o dosłow nie,

cie fragm entu Mk 12.38-40, w którym Jezus na­

w związku z czym sta ra ją się u n ik ać w co d zien ­

uczający w świątyni p odczas W ielkiego Tygodnia

nym życiu jak ich k o lw iek tytułów , naw et zwycza­

ostrzega swoich słuchacz)' przed zakłam aniem

jowego „pan" czy „p an i" w o d n iesie n iu d o nie­

uczonych w Piśmie: „Z upodobaniem chodzą

znajomej osoby. L u d zie ci zam iast „proszę p a n a ’

oni w powłóczystych szatach, lubią pozdrowie­

wolą zw racać się d o in n y ch „przyjacielu" czy

nia na rynku, pierwsze krzesła w synagogach

„bracie". In n i, p rz e k o n a n i o tym (być m oże

i zaszczytne m iejsca na ucztach. O bjadają dom y

zresztą słu szn ie), że Je z u s kry tykuje nic tyle

wdów i dla pozoru odpraw iają długie modlitwy.

same tytuły, ile n ad u ży w a n ie ich p rzez p oboż­

C i tym surowszy dostaną wyrok".

nych obyw ateli, sp rzec iw ia ją się określan iu pa­

W iększość uczonych w Piśmie - a na pewno

stora „w ielebnym ", za stę p u ją c to słow o zwykłym

większa część tych. o których mówią Ewangelie

„panem" (c o je s t n ajzu p ełn iej p o p raw n e) lub

- należała do stronnictw a faryzeuszów. S tronni­

(w form ie p ise m n e j) b io rą c je w naw ias (c o nie

ctw o to wywodziło się z bardzo pobożnych ple­

jest zbyt m ą d re ) a n aw et w cudzysłów (c o jest

m ion. które - już od czasów m achabejskich -

wręcz ob rażliw e). T y m czasem , p o d o b n ie jak

stanow czo opierały się wszelkim próbom nagina­

w przypadku w ielu in n y ch w ypow iedzi Jezusa,

nia ich wiary i praktyk religijnych do obyczajów

interpretow anie teg o zak azu w tak n ienaturalny

pogańskich, przez co dośw iadczały licznych cier­

i m ałostkowy sp o só b zabija tak napraw dę całą

pień i prześladow ań. Wolały jednak wybrać dro­

jego istotę. S koro bow iem k siąd z w d an ej parafii

gę m ęczeństw a niż zdradzić swoje religijne dzie­

katolickiej zn an y je s t ja k o O jciec Ja n , to gdybym

dzictw o. Szacuje się. że w I wieku ery chrześci­

chciał go n a silę o k reślać ja k im ś innym m ianem ,

jańskiej było około sześć tysięcy faryzeuszów.

byłbym po p ro stu głupi. Jeśli bow iem zastanow ię

Tworzyli oni w spólnoty i zgrom adzenia po to, by

się. co o zn acz a dla m n ie tytuł „O jciec Ja n ", doj­

w spierać się w zajem nie w obronie i wypełnianiu

dę p raw d o p o d o b n ie d o w nio sku, że w żadnym

Prawa. Prawo to obejm ow ało nie tylko zasady

sensie nie je s t to m ój ojciec, przy czym dla swo­

zaw arte w Starym Testam encie, ale też ich inter­

ich parafian człow iek ten jest niew ątpliw ie ojcem

pretację i sposób zastosow ania, co św. Marek

w Dogu. A zatem , słow o „ojciec" o zn acz a tu

określa m ianem „tradycji starszych" (M k 7,3).

mniej w ięcej to sam o , c o „pastor", z tym że

Faryzeusze bardzo surowo przestrzegali zasad

w pierw szym p rzy p ad k u jeg o parafię przyrów nać

rytualnej czystości, przez co unikali kontaktów

m ożna d o rodziny, w dru g im n atom iast - do sta­

z poganam i, a nawet z Ż ydam i, którzy nic byli

da owiec.

pod tym względem aż tak zasadniczy. Ponadto,

Przybyły kilka lat tem u do pew nej angiel­

uczeni w Piśm ie przykładali wielką wagę do skła­

skiej diecezji nowy b isk u p o d razu dał swoim

dania dziesięciny ze swoich plonów (czyli odda­

podopiecznym d o zro zu m ien ia, że nic chce, by

wania dziesiątej części swoich zbiorów do świą­

zwracali się d o niego: „Wasza E kscelencjo". Być

tyni) - nic tylko ze zboża, wina i oliwy z oliwek,

może taką w łaśnie postaw ę m iał na myśli Jezus,

ale też z ziół, jakie mieli w ogrodach. Nic zjedli­

gdy wypow iadał słow a zaw arte w M t 23,9.

by na przykład posiłku - obojętnie czy we wlas-

V
326

nym. czy w cudzym domu - gdyby wiedzieli, że

sze. obłudnicy!" Nie wszyscy faryzeusze byli tak

od d.mych produktów spożywczych nic została

naprawdę obłudnikam i. Jezus zresztą nigdy tafc

złożona dziesięcina.

nie twierdził - kto jak kto. ale O n nie mógłby przc.

Jezus jawił im się zatem jako ktoś nader libe­

cież składać fałszywego świadectwa przeciwko

ralny - czy to w kwestii luźnego podejścia do

swoim bliźnim. Pojawiające się w Nowym Testa­

zasad związanych z dniem szabatu i czystością

mencie słowo „obłudnik" oznacza aktora - kogoś,

pożywienia, czy też w tym. że często przebywał,

kto nie jest sobą. ale udaje, wciela się w jakąś rolę.

a wręcz jadał posiłki, w podejrzanym towarzy­

A zatem obłudnicy, o których mowa w 23 rozdzia­

stwie społecznych wyrzutków. Nic więc dziwne­

le Ewangelii M ateusza, to ci. którzy udają, że są

go. że pomiędzy faryzeuszami a Jezusem ciągle

uczonymi w Piśmie i faryzeuszam i, „mówią (...)

powstawały napięcia i konflikty - w końcu, jak

ale sami nie czynią” (M t 23.3), zachowują się

się nieraz mówi, dobre jest wrogiem lepszego.

w sposób charakterystyczny dla uczonych w Piś­

Faryzejski styl życia odzierał ludzi z auten­

mie i faryzeuszów, ale nie kieruje nimi tak napraw­

tycznej pobożności do tego stopnia, że głównym

dę szczere um iłowanie Boga. Prawdziwy faryze­

życiowym celem niektórych faryzeuszów było

usz mógłby się bowiem nie zgadzać z tym, co

tak naprawdę zdobycie poklasku i dobrego imie­

mówił i robił Jezus, ale jeśli w swojej duszy na­

nia wśród swoich współbraci. Tradycja rabinicz-

prawdę był faryzeuszem - nigdy niczego by nie

na ilustruje ten fakt. wyróżniając siedem rodza­

udawał. Słowa refrenu pojawiającego się w roz­

jów' faryzeuszów, z których tylko jeden - faryze­

dziale 23 mogłyby więc równie dobrze brzmieć

usze umotywowani miłością do Boga - rzeczywi­

następująco: „Biada wam, którzy tylko udajecie

ście zasługuje na pochwałę”. Obraz faryzeuszów

uczonych w Piśmie i faryzeuszów!" - biada wam.

ukazany w Nowym Testamencie jest zasadniczo

gdyż żyjąc w kłamstwie, sam i wydajecie na siebie

negatywny, przy czym takie nastawienie o wie­

straszliwy' wyrok.

le bardziej widoczne jest w Ewangeliach niż

Co Jezus miał jed n ak na myśli, mówiąc:

w Dziejach Apostolskich. Dzieje nie ukazują bo­

„plemię żmijowe"? Słowa te wypowiedziane zo­

wiem faryzeuszów jako w rogów judeochrześcijan

stały przez Jana C hrzciciela pod adresem tłu­

z Jerozolimy - obydwie te grupy miały wszak pe­

mów. które słuchały jego ostrzeżeń o nadchodzą­

wien wspólny mianow nik (co nie dotyczyło już

cym sądzie i wezwań do naw rócenia. Porównując

na przykład saduceuszów): wierzyły w zmar­

swoich słuchaczy do węży uciekających w popło­

twychwstanie umarłych.

chu przed pożarem . Jan wypowiedział następują­

Zawarte w 23 rozdziale Ewangelii wg św. Ma­

ce słowa: „Plemię żmijowe, kto wam pokazał, jak

teusza słowa krytyki i współczucia dotyczące

uciec przed nadchodzącym gniew em ?” (Łk 3,7).

faryzeuszów odzwierciedlają najprawdopodobniej

W Mt 3.7 czytamy, że Jan skierował tę wypo­

nastroje panujące w czasie, gdy tekst był pisany,

wiedź do faryzeuszów i saduceuszów , którzy zna­

czyli pod koniec I wieku, kiedy to pomiędzy fary­

leźli się wśród jego słuchaczy. Zastosowanie

zeuszami a judeochrześcijanami toczyła się ostra

przez Jezusa tego sam ego określenia może sta­

polemika światopoglądowa. Mateusz zebrał za­

nowić ostrzeżenie dla tych, którzy nie chcą przy­ jąć do wiadomości zbliżającego się sądu. Zgod­

tem z wszelkich możliwych źródeł słowa krytyki, jakie Jezus wypowiadał do faryzeuszów i złożył je w jeden wywód, przeplatany od czasu do czasu refrenem: „Biada wam. uczeni w Piśmie i faryzeu-

Talmud Palestyński, traktat Berakot, 9.7.

nie z tym ostrzeżeniem , nie zdołają oni uniknąć „potępienia w piekle" (jak ujm uje to Ew angeli­ sta). M ateusz sugeruje, że - choć nie chcą przy­ jąć tego do wiadom ości - fa ry z e u sze n a ra z ili się na tę karę, g d yż za m ia st u ła tw ia ć lu d z io m kro­ czenie drogą s p ra w ie d liw o ś c i, la k napraw dę tył-

327

Ewangelia według świętego Mateusz/

ko im Wtym przeszkadzają (W Mt 12,34 ci, którzy

sem, zarówno Łukasz, jak i Mateusz, umieszcza­

oskarżyli Jezusa o to. że wyrzuca złe duchy mocą

ją te słowa w miejscach, które może nie są najlep­

Belzebuba - zobacz kom entarz do Mk 3,28-29 -

sze z chronologicznego punktu widzenia, jednak

także nazwani są „plem ieniem żmijowym”).

pasują do tej wypowiedzi pod względem tema­

Św. M ateusz sam daje nam wreszcie do zro­

tycznym. Zwłaszcza Mateuszowi cytującemu tę

zumienia. żc wypowiedź tę, wraz z całym jej kon­

wypowiedź w Mt 23.37-39 udaje się ukazać smu­

tekstem, powinniśm y tak napraw dę interpreto­

tek Jezusa lamentującego nad losem tych. którzy

wać n iejak o słowa p otępienia, ale raczej lamen­

powinni byli okazać się duchowymi przewodni­

tacji wobec faryzeuszów. Pod koniec lego wywo­

kami innych, gdy tymczasem prowadzili swoich

du, tuż po stw ierdzeniu, zgodnie z którym na

podopiecznych na zatracenie.

pokolenie to sp ad n ie krew męczenników ze wszystkich poprzed n ich pokoleń (zobacz ko­ mentarz do Mk 13,30), M ateusz zam ieszcza bo­

24,28 Tam zgromadzą się sępy?

wiem wypowiedź Jezusa lam entującego nad lo­ sem Jerozolim y: J e ru z a le m . Jeruzalem ! (...)".

Zobacz komentarz do Łk 17.37.

którą Łukasz um iejscaw ia we wcześniejszym okresie posługi Jezusa. N ietrudno przy tym zro­ zumieć, dlaczego Ł ukasz um ieszcza ją właśnie

24,34 Nie przeminie to pokolenie?

tam: słysząc w G alilei ostrzeżenie, zgodnie z któ­ rym Herod A nty p as chce G o zabić, Jezus odpo­

Zobacz komentarz do Mk 13,30.

wiada, że tak się nie stanic, bo to Jerozolim a jest miejscem, gdzie prorok zostanie zamordowany (Lk 13,31-33). Tuż po tym następują słowa: „Je­

25,11-12 Dlaczego nie wpuszczono

ruzalem, Jeruzalem ! Ty zabijasz proroków (...)”

panien?

(Łk 13,34-35). Pod względem chronologicznym gdyby

Obraz ludzi pozbawionych możliwości wejścia

um ieszczono ją w kontekście przedostatniej wi­

do domu, którego drzwi zostały już przez gospo­

wypowiedź

ta

brzm iałaby

najlepiej,

zyty Jezusa w Jerozolim ie, bowiem kończy się

darza zamknięte, pojawia się w Nowym Testamen­

ona słowami: „(...) nie ujrzycie Mnie, aż powie­

cie także w innych miejscach. W Lk 13.25-28

cie: Błogosławiony Ten, który przychodzi »' imię

Jezus opowiada o stojących na dworze osobach,

Pańskie" (Łk 13,35; Mt 23,39). Wówczas mogło­

które kołaczą do drzwi Pana domu, mówiąc:

by to po prostu oznaczać: „Nie ujrzycie mnie aż

„Przecież jadaliśmy i piliśmy z Tobą, i na ulicach

do świąt". (T. W. M anson porównuje tę sytuację

naszych nauczałeś". Pan jednak nie otwiera i lu­

do rozmowy dwóch żegnających się osób. Jedna

dzie ci wykluczeni zostają z królestwa Bożego.

z nich mówi: „N astępnym razem spotkamy się

Echo tego fragmentu z Ewangelii Łukasza p o

przy śpiewaniu kolęd”, czyli „następnym razem

brzmiewa także w przytoczonej przez Mateusza

spotkamy się w Boże N arodzenie”)-*. Tymcza-

wersji Kazania na Górze, gdzie ci. którym odma­ wia się wstępu do królestwa niebieskiego, przyta­ czają jeszcze poważniejsze argumenty przema­

•’* T. W. Manson, The Cleansing of Ute Tempie. .Bulionu ofih eJoh n Rylands Library" 33(1950-1951), s. 279. n. 1. (Uczony ten uważał jednak, że pierwotnym kontekstem był ten z Lk 13.55. Zakładał więc. i/ Jezus żegnał się tymczasowo z mieszkańcami Galilei, zapewniając ich. że następnym razem spotkają się już w Jerozolimie).

wiające za tym. aby pozwolono im wejść: „(...) czy nie prorokowaliśmy mocą Twego imienia i nie wyrzucaliśmy złych duchów mocą Twego imienia, i nie czyniliśmy wielu cudów mocą Twe­ go imienia?" (Mt 7.22). Nawet takie argumenty

nie są jednak wystarczające - drzwi do królestwa

sposób mogą d ostać się na wesele i wraz z p0zo.

pozostają zamknięte.

stałymi biesiadnikam i dzielić radość płynącą

Najbardziej wyrazistym kontekstem, w ja­

z tego w ydarzenia. Po dziś dzień w niektórych

kim umieszczone jest to przesianie, jest jednak

krajach na wesela przychodzą nie tylko zaprosze­

przypowieść o pannach roztropnych i nierozsąd­

ni goście, ale też przypadkow i mieszkańcy danej

nych. Tragizm tych, którym zamknięto drzwi

okolicy, którzy tylko m ają na to ochotę. Nikt nie

przed samym nosem, doskonale uchwycony zo­

wyprasza ich wówczas z przyjęcia; przeciwnie -

stał przez poetę Tcnnysona w pieśni: „Późno,

dla każdego niespodziew anego gościa znajdzie

pozno. już za za późno! Już tylko noc i chłód!"

się dodatkowe m iejsce przy stole.

śpiewanej Gincwrze przez młodą służkę w klasz­

Nie w iadom o było. o której godzinie nadej­

torze. w którym zamknęła się królowa. Istot­

dzie pan młody, a słońce chyliło się już ku zacho­

nie. rozczarowanie panien z przypowieści było

dowi. Nie przeszkadzało to jed n ak pannom -

dość bolesne, jednak tak naprawdę nie straciły

wręcz przeciwnie. U znały bow iem , że w ciem­

one zbyt wiele. Nie zostały wprawdzie wpuszczo­

ności ich św ietlista procesja będzie wyglądała

ne na ucztę weselną, ale z pewnością nie raz

jeszcze lepiej. Lampy, jakim i zam ierzały się po­

będą jeszcze zapraszane nu wesela, a wówczas

służyć. miały najpraw dopodobniej formę długich

będą już pamiętać o tym, aby zabrać ze sobą

pochodni, na końcu których przytwierdzone były

odpowiednią ilość oliwy. Niemniej jednak,

lampki oliwne. Bardziej zapobiegliw e dziewczęta

choć sytuacja opisana w tej przypowieści nie

zabrały więc ze sobą zapas oliwy' na wypadek,

jest szczególnie poruszająca, kryjące się pod

gdyby miało jej nie w ystarczyć. Pan młody wciąż

nią przesianie jest znacznie bardziej drama­

nie nadchodził, a zn u żo n e oczekiw aniem panny

tyczne.

zasnęły. Ich lampy były jed n ak zapalone - orszak

W l:wangclii Mateusza przypowieść o pan­

ślubny mógł przecież pojaw ić się w każdej chwi­

nach jest jedną z trzech przypowieści zawartych

li. W net rozległo się w ołanie: „O to pan młody!"

w wygłoszonej na Górze Oliw nej mowie Jezusa,

Panny zerwały się. aby dołączyć d o jego orszaku.

zwieńczonej zapowiedzią chwalebnego przyjścia

Okazało się jed n ak , że lam py pięciu z nich

Syna Człowieczego. Zgodnie z treścią tej przypo­

zgasły, przy czym panny te nie m iały zapasowej

wieści, w pewnej wsi odbywało się wesele, przy

oliwy i nawet ro ztropne koleżanki nie mogły ich

czym - co może się nam wydawać nieco dziwne

poratować, gdyż im także m ogłoby jej potem za­

- choc w historii lej wspomniana jest osoba pana

braknąć. N ierozsądne panny m usiały zatem ku­

młodego, nie ma tam ani słowa o pannic młodej.

pić świeżą oliwę, co w środku nocy nie było takie

Cóż - co kraj. to obyczaj. Niektórzy uczeni twier­

łatwe. Uparły się jednak i znalazły w końcu sprze­

dzą poza tym, że w pierwotnej wersji tekstu była

dawcę oliwy. Tym czasem , orszak pana młodego

w Mt 25,1 wzmianka o pannie młodej - być

dotarł już do dom u, w którym odbywało się we­

może rzeczywiście było tam więc napisane, że

sele. Spóźnione panny pobiegły więc prosto

panny „wyszły na spotkanie pana młodego / pan­

do niego w nadziei, że jeszcze zdążą przyłączyć

ny młodejf . Najwyraźniej panny te nie były wesel­

się do biesiadników. Niestety, drzwi były już

nymi druhnami. Co więcej - prawdopodobnie

zamknięte. Panny zaczęły więc w nie kołatać i wołać: „Panic, panie, otw órz nam!" W odpowie­

nie były nawet zaproszone na tę ucztę. Były to po prostu okoliczne dziewczyny, które postanowiły wyjść na spotkanie pana młodego, otoczyć go z zapalonymi lampkami w dłoniach i towarzy­ szyć mu w tej świetlistej procesji aż pod drzwi domu weselnego. Wiedziały bowiem, że w ten

dzi usłyszały'jednak: „(...) nie znam was". Zmę­ czone, sm utne i rozczarow ane musiały więc wra­ cać w środku nocy do dom u, a wszystko dlatego, że w odpowiednim czasie nie wykazały się właś­ ciwą przezornością.

329

Ewangelia według świętego Mateusza O iiw a . k tó rą p o c z ą tk o w o m iały, była dobra,

27,5 Jaką śmiercią zmarł Judasz?

jednak nie d a ło się je j u ż y ć p o w tó rn ie , kied y lam ­ py zgasły. P o d o b n ie je st z n a sz y m i d o św iad ­

Zobacz komentarz do Dz 1,18.

czeniami: nie p o w in n iś m y p o le g a ć w y łą czn ie na tym. co było - to n ie w y sta rczy , aby sprostać wyzwaniom teraźniejszości. C odziennie potrze­

27,9-10 Niewłaściwy prorok?

ba nam zatem nowej łaski dla naszych aktual­ nych potrzeb. Jezus ujm uje to w słowach poja­

Komentując lo, co stało się z Judaszem Iskariotą

wiających się na

przypowieści:

i jego skażonymi krwią pieniędzmi. Mateusz na­

„Czuwajcie więc. bo nie znacie dnia ani godziny"

wiązuje do słów starotestamentowego proroka,

zakończenie

(Ml 25,13), przy czym w niektórych później­

ktorego przepowiednia wypełniła się w tych wy­

szych rękopisach do wypowiedzi tej dopisane są

darzeniach. Według Mateusza prorokiem tym

jeszcze słowa: „kiedy przyjdzie Syn Człowieczy".

był Jeremiasz. Tymczasem, słowa przytoczone

Słowa te rzeczywiście pasują do kontekstu przy­

przez Ewangelistę pochodzą w rzeczywistości

powieści o pan n ach , jed n ak fakt. że Ewangelista

z Księgi Zachariasza 11.12-13. Czy oznacza to,

ich tam nic um ieścił św iadczy o tym. że przypo­

że Mateusz się pomylił?

bardziej ogólne zastosowanie:

Przede wszystkim, weźmy pod uwagę fakt,

czuwajcie, bo w każdej chwili może nadejść czas

że słowa zawarte w Mt 27.9-10 nie są dosłownym

prób). Bądźcie gotowi oprzeć się pokusie (nieza­

cytatem z Księgi Zachariasza. Większa część

leżnie od tego. jak ą przybierze ona formę).

tekstu rzeczywiście pochodzi z Za Ił,13, jednak

wieść ta

ma

Bądźcie przygotow ani na trudności, jakie mogą

w Ewangelii Mateusza już nie jest on napisany

pojawić się w waszym życiu. Wykorzystujcie na­

w pierwszej osobie liczby pojedynczej (Ja"), ale

darzające się okazje. Jeśli napotkacie cierpiące­

w trzeciej osobie liczby mnogiej („oni"). U Za­

go - bądźcie gotowi m u pom óc, „bo nie znacie

chariasza nie ma także mowy o żadnym polu

dnia ani godziny", kiedy może zajść taka po­

(z lego powodu, na wzor przekładu syryjskiego,

trzeba.

w niektórych wydaniach Pisma Świętego zamiast

Zobacz również kom entarz do Łk 18,8.

„pole garncarza" pojawia się siowo „skarbiec"). Zachariasz nie kończy ponadto swojego pro­ roctwa słowami: Jak mi rozkazał Pan".

25,26 Zbaw ienie przez uczynki?

Po drugie, Jeremiasz również nawiązuje cza­ sem w swoich proroctwach do wyrobów glinia­

Zobacz kom entarz do J 5.28-29.

nych (Jr 17.1-11; 19.1-13 - w tym drugim frag­ mencie kupuje nawet flakon od garncarza). Jere­ miasz kupuje także pole (Jr 32,6-15), choć płaci

26,26-28 O to moje ciało i krew? Zobacz kom entarz do M k 14,22-24.

26,63-64 Ujrzycie Syna Człowieczego? Zobacz komentarz do M k 14.61-62.

za nie siedemnaście srebrnych monet, a nie trzy­ dzieści. Wreszcie, w Jr 13,5 pojawia się sformu­ łowanie: Jak mi rozkazał Pan“ (które zresztą także wiąże się z pewnym zakupem). W I wieku ery chrześcijańskiej Stary Testa­ ment nic był jeszcze gotową, oprawioną księgą, podzieloną na rozdziały i wersety. Był to raczej zbiór pojedynczych zwojów, przy czym krótsze księgi były zwykle zwijane razem w jeden zwój.

V<>ht Testament

330

Przykładowo - Księga Zachariasza stanowiła

niły się pewne starotestam entow e proroctwa

częsc .Księgi Dwunastu" - zwoju zawierającego

począwszy od okupionych krwią pieniędzy, po.

księgi dwunastu proroków mniejszych. Tekst za­

przez fakt. że zostały one w ręczone garncarzowi

pisany w' zwojach podzielony był na akapity, jed­

a skończywszy na tym . że wykorzystano je na

nak nie były one numerowane. Dopiero po roku

zakup pola. Podczas, gdy logika takiej egzegezy

1500 wprowadzono istniejący do dziś podział

może wydawać się nam n ieco dziwna, dla żyją.

Pisma Świętego na rozdziały i wersety. Oznacza

cych w' czasach M ateusza Żydów była ona zupeł­

to, że kiedy w F.wangelii wg św. Mateusza Jezus

nie zrozum iała, podo b n ie zresztą jak fakt, że

chciał zacytować jakikolwiek fragment ze Stare­

Ewangelista w spom ina o w ażniejszym proroku

go Testamentu, podawał tylko imię cytowanego

- Jerem iaszu, choć w iększość slow w przytoczo­

proroka.

nym przez niego fragm encie pochodzi lak na­

Kiedy zaś interpretowano cytaty ze Starego

prawdę z Księgi Z ach ariasza. Gdybyśmy kiero­

Testamentu, często wybierano z niego kilka frag­

wali się zasadam i, według których tworzyli swoje

mentów zawierających podobne słowa i sformu­

teksty pisarze żyjący w I w ieku, niewątpliwie tak­

łowania (zgodnie z drugą z siedmiu reguł inter­

że uznalibyśmy, że tekst M ateusza jest tak na­

pretacji opracowanych przez Hillela Starszego).

prawdę bardzo spójny i uporządkow any.

W przypadku wspomnianych wyżej fragmentów oczywiste jest, ż.e Jeremiasz i Zachariasz posłu­ gują się podobnymi słowami - dotyczy to zwłasz­

27,37 Na czym polegała wina?

cza wyrazów takich jak „garncarz" i „sykle sre­ bra" (srebrniki). Prawdopodobnie, to właśnie

Zobacz kom entarz do J 19,19.

słowo „garncarz" ma tu kluczowe znaczenie. Na podstawie tych informacji można zatem podej­ rzewać. żc cytat podany przez Mateusza jest tak

27,46 Czem uś mnie opuścił?

naprawdę fragmentem z Księgi Zachariasza, wzbogaconym pewnymi określeniami zaczerp­

Zobacz kom entarz do Ps 22,2; Mk 15,34.

niętymi z Księgi Jeremiasza. Musimy przy tym cały czas pamiętać, żc podczas, gdy nam taki sposób cytowania Pisma Świętego wydaje się

27,53 Jakiego rodzaju zmartwychwstanie

absurdalny (choć nawet dzis przez, przypadek się

dokonało się w chwili śm ierci Jezusa na

to zdarza!), w Palestynie za czasów Mateusza

krzyżu?

była to powszechnie stosowana i akceptowana technika. (Ewangelia Mateusza została najpraw­

Po pierwsze - jak m am y rozum ieć to, że wielu

dopodobniej napisana na terenie Syrii lub pół­

świętych powstało wówczas do życia? Czy było

nocnej Palestyny, przy czym Ewangelista z pew­

to zm artwychwstanie, czy też raczej pojawienie

nością kierował ją głównie do społeczności ży­

się jakichś duchów? Po drugie - dlaczego ciała te

dowskiej. Mateusz cytuje więc Stary Testament,

czekały na zm artw ychw stanie Jezusa i dopiero

posługując się dobrze znaną Żydom metodą). Dochodzimy zatem do wniosku, żc Mateusz

po tym wydarzeniu weszły do „M iasta Świętego

łączy ze sobą co najmniej dwa fragmenty z Księ­

zdarzenie? Fragm ent ten brzm i bowiem jak fan­

gi Jeremiasza i jeden fragment z Księgi Zacharia­ sza. Najprawdopodobniej czyni tak po to. aby ukazać swoim czytelnikom, żc w' wydarzeniach związanych z osobą Judasza rzeczywiście wypeł­

tastyczny szczegół, jak legenda, która jakim ś spo­

(Jerozolimy)? 1 wreszcie - co oznacza całe to

sobem wdarła się do tekstu Ewangelii. \j Mateusza fragm ent dotyczący u k rzy żo w a­ nia ma o wiele bardziej trium falne z a k o ń c z e n ie

Ewangelia według świętego Mateusza

331 niż u Marka. Podkreśliwszy, że Jezus ukrzyżowa­

nają wychodzić zmarli? Zgodnie z opisem Mate­

ny został jako Król żydowski, który swoją śmier­

usza chodzi o najprawdziwsze zmartwychwsta­

cią wypełnił proroctw a zapisane w świętych księ­

nie - pisze on bowiem o powstających do życia

gach (śm ierć ta była zatem częścią Bożego pla­

„ciałach”. Pasuje to również do żydowskich wy­

nu), św. M ateusz w ym ienia cztery nieopisane

obrażeń na temat życia po śmierci, zgodnie

nigdzie indziej zdarzenia następujące po śmierci

z którymi dusza opuszczała ciało, kiedy zaczyna­

Jezusa: (1) trzęsienie ziem i, (2 ) zmartwychwsta­

ło się ono rozkładać. W grobach nie było zatem

nie świętych. (3 ) ustaw ienie strażników przy gro­

duchów czy dusz zmarłych, ale ich ciała, a raczej

bie i (4) ponow ne trzęsienie ziemi przed przyj­

najtrwalsze pozostałości ciał - szkielety (których

ściem kobiet d o grobu.

poszczególne elementy wkładano do kamien­

Jak w iadom o, w Palestynie trzęsienia ziemi

nych pojemników zwanych kostnicami). Mate­

nie są zjawiskiem wyjątkowym (por. Am 1,1).

usz wierzył najwyraźniej, iż było to autentyczne

Dolina Jordanu ukształtow ała się przecież właś­

zmartwychwstanie, a to. że zmarli ci ukazali się

nie wskutek trzęsienia ziemi, a cała reszta kraju

później wielu ludziom, potwierdziło po prostu

położona jest w strefie ruchów tektonicznych po­

to zdarzenie w oczach licznych świadków. Dla

dobnej do tej, w jakiej leży San Francisco - mia­

Ewangelisty najważniejszy był sam fakt zmar­

sto równie m ocno n arażo n e na wstrząsy. Wiemy

twychwstania „ciał świętych".

również, że trzęsienia ziemi związane były z wy­

Żydzi (podobnie jak później chrześcijanie)

obrażeniam i Żydów na tem at końca czasów

na ogól wierzyli w to. że pewnego dnia zmarli

(Za 14,4). W yjątkowym szczegółem opisu za­

powstaną do życia . Żydzi twierdzili jednak, żc

m ieszczonego w Ewangelii M ateusza jest nato­

tylko sprawiedliwi zmarli („święci") powstaną

miast czas, w którym nastąpiły trzęsienia ziemi

ponownie do życia - to dla nich bowiem Bóg

oraz ich związek zarów no ze śmiercią, jak i zmar­

przewidział po śmierci nagrodę, po którą muszą

twychwstaniem Jezusa. W każdym z tych dwóch

się zgłosić w zmartwychwstałym ciele. Zmart­

przypadków trzęsienia ziemi wydają się otwierać

wychwstanie było też przez Żydów kojarzone

groby. Nie wydaje się to dziw ne sam o w sobie.

z nadejściem Mesjasza - wierzyli, że zmarli

Groby zam ożniejszych ludzi miały bowiem zwy­

powstaną do życia wtedy, kiedy przyjdzie Me­

kle formę jaskiń - naturalnych lub specjalnie

sjasz, uporządkuje wszystkie sprawy i otworzy

w tym celu wykutych. We wzgórzach otaczają­

nową erę w dziejach świata. Szczegóły tych wie­

cych Jerozolim ę znajdow ało się mnóstwo takich

rzeń różniły się w zależności od poszczególnych

grobów. Wejścia do nich były zazwyczaj zamyka­

ugrupowań religijnych, jednak dla większości Ży­

ne głazam i, wtykanymi niczym korki w ciasne

dów ich ogolny zarys był jednakowy.

otwory prow adzące do wnętrz grobowców. Trzę­

Teraz dopiero widzimy, o czym tak napraw­

sienie ziemi bez problem u mogło svyrzucić taką

dę mówi Mateusz: przyszedł Mesjasz, choć lu-

skalną „zatyczkę” z jej miejsca, otwierając tym samym wejście grobu. Jak na razie, mamy więc norm alne zjawisko przyrodnicze, przy czym je­ dynie niezwykły czas jego wystąpienia świadczyć może o tym. że za wszystkim stoi Bóg - i to wy­ łącznie dla tych, którzy zauważają len zbieg oko­ liczności. To, że trzęsienie ziemi może otwierać groby, nie jest być może niczym nadzwyczajnym, jak jednak wyjaśnić to. że z otwartych grobów zaczy­

* Saduceusze - i być może także inne żydowskie ugru­ powania - nie wierzyli w zmartwychwstanie umarłych, wierzyli w to nalomiasl faryzeusze i esseńczycy oraz prawdopodobnie znaczna większość Żydów, zamiesz­ kujących tereny opisywane w Ewangeliach. Ci. którzy wierzyli w zmartwychwstanie, mieli jednak bardzo róż­ ne wyobrażenia o tym. na czym ono tak naprawdę pole­ ga. M y podajemy tutaj tylko najbardziej popularne wie­ rzenia.

Vm i Testam ent

332

dzic odrzucili Go i ukrzyżowali. Śmierć Króla

le nie p o w inno n as w ięc d ziw ić to, żc wraz zc

żydowskiego nie była jednak niefortunnym zrzą­

śm iercią Je zu sa zm artw y c h w sta ło wielu spra­

dzeniem losu. lecz częścią Bożego planu przepo­

wiedliwych - j e s t to bow iem d an y nam ,ju ż ” dziś

wiedzianego w księgach Starego Testamentu.

przedsm ak z m a rtw y c h w sta n ia ostatecznego. Nie

(To dlatego w opisie ukrzyżowania Mateusz pod­

pow inniśm y się ró w n ież dziw ić, że .jeszcze nic"

kreśla fakt. żc wypełniły się proroctwa.) Mesjasz

zm artw ychw stali w szyscy um arli - M ateusz cze­

umarł, ale to jeszcze nic koniec tego. co przygo­

ka przecież je s z c z e n a czas, kiedy w Jezusa uwie­

tował dla swego ludu Bog. Kończy się natom iast

rzą „wszystkie n aro d y " (M t 28,19-20). Dopiero

pewna epoka, czego znakiem jest trzęsienie zie­

wówczas definityw nie za k o ń c z y się stara epoka.

mi i częściowe zmartwychwstanie „wielu" spra­

W iemy zatem , że - z g o d n ie z Ewangelią Ma­

wiedliwych. pochowanych w okolicach Jerozoli­

teusza - spraw iedliw i p o w stają z m artw ych mocą

my. Wygląda więc na to. żc śmierć Jezusa jest jak

w yzwoloną

iskra uruchamiająca potężną eksplozję, która -

jednak nie w chodzą d o m ia sta o d razu? Dlacze­

p o d czas

u krzyżow ania.

Dlaczego

choc ma swoje epicentrum w Jerozolimie - odbi­

go czekają jeszcze w sw oich g ro b ach ? To proste: nie m ogą przecież w p y ch ać się przed swojego

je się echem na całej ziemi. wszyscy

przywódcę. (M a te u sz nie m ów i. czy robią to

sprawiedliwi? Odpowiedź na to pytanie kryje się

św iadom ie, czy n ieśw iad o m ie - czy' wiedzieli,

w typowym dla Ewangelii - a zwłaszcza Ewange­

dlaczego m uszą p o z o s ta ć w g ro b a c h , czy też Bóg

Dlaczego nie zmartwychwstali

lii synoptycznych - rozdwojeniu pomiędzy tym

po prostu nie dal im m ożliw ości w yjścia.) Czeka­

co „już", a tym, co „jeszcze nic". Przykładowo -

ją zatem , aż O n z m a rtw y ch w sta n ie - dopiero

przebywając w Palestynie. Jezus uzdrowił wielu

wtedy wyjdą ze sw oich grobow ców . Nie było oba­

chorych, ale nic uzdrowi! wszystkich. Są przeka­

wy. że do tego czasu ktoś z a m k n ie ich ponownie

zy mówiące o tym. jak Jezus pomnażał żywność,

- w czasie św iąt Ż ydzi un ik ali bow iem grobów ze

co nie znaczy jednak, że wszy scy głodni w Izrae­

względu na zasady ry tu aln ej czystości, których

lu zostali przez Niego nakarmieni. Jezus wyrzu­

przestrzeganie było k o n ieczn e

cał złe duchy, ale nie zostały usunięte wszystkie

uczestniczyć we w szystkich cerem o n iach . Poza

demony na tych terenach. W każdym aspekcie

tym. nawet gdyby zau w a żo n o , że groby są otwar­

posługi Jezusa (a później także Jego apostołów

te. z pew nością nikt nie spieszyłby się. aby zamy­

i wyznawców) można by było wymienić jeszcze

kać je od razu. Z m arli sp o k o jn ie zatem czekają,

wiele takich przykładów. Tymczasem, zarówno

a po publicznym pojaw ieniu się Jezusa ruszają

w eschatologii żydowskiej, jak i chrześcijańskiej,

do miasta, aby dać św iadectw o tem u , co się stało.

nadejście nowej ery wiąże się z pełnią wszystkie­

Nie wiemy, czy opow iadali o ni ludziom o Jezu­

go. 1tak - zmartwychwstaną wszyscy sprawiedli­

sie, ani nawet czy cokolw iek o N im wiedzieli.

wi. zapanuje idealna sprawiedliwość, dobrzy lu­

Z pewnością mieli je d n a k św iadom ość tego, że

dzie nic będą nigdy chorować, ilp. Kiedy do­

wskrzesił ich Bóg i w iedzieli, kiedy to nastąpiło.

świadczamy tego teraz - czyli „już" - czujemy, że

Wiedzieli również, że ich zm artwychwstanie

jest to jednak tylko przedsmak tego. co kiedyś

oznacza przyjście M esjasza a zarazem początek

zrealizuje się w pełni. Widzimy bowiem, że nie

nowej ery w dziejach św iata.

do

tego. aby

wszyscy sprawiedliwi otrzymują podobne błogo­

Ostatnim pytaniem , jakie m oże się w nas

sławieństwa (choć wiemy, że Jezus lak naprawdę nigdy nikogo nie odrzuca) - a zatem ten dosko­

zrodzić podczas czytania tego fragm entu, jest: co stało się z tymi „ciałam i św iętych" później,

nały czas „jeszcze nie" nadszedł. To rozdwojenie charakterystyczne jest nie tylko dla Ewangelii, ale dla całego Nowego Testamentu. W tym świet-

gdy już ukazały się „wielu”? O dpow iedź brzmi: nie wiadom o. Ponieważ osoby te są niejako za­ lążkiem zm artw ychw stania ogólnego, którego

333 dostąpią kiedyś wszyscy sprawiedliwi, Mateusz najprawdopodobniej ani na chwilę nie pomyślał­ by o tym, że po ukazaniu się m ieszkańcom Jero­ zolimy powrócili oni do swoich grobów. Ewange­ lista wyobrażał sobie być m oże, że zmartwych­

Ewangelia według iwlftego Mateusza

myślał o ich dalszym losie, nie ulega wątpliwości, że po tym, jak zakończyła się ich rola polegająca na dawaniu świadectwa. Mateusz już się nimi nie interesował - to Jezus byl przecież główną posta­ cią jego opowieści, nie zaś zmarli sprawiedliwi.

wstali święci czekają gdzieś na ziemi, aż Jezus powróci. Bardziej praw dopodobne jest jednak to. że uznał, iż w raz z Jezusem zostali oni zabra­ ni do nieba (ch o ć M ateusz nie zamieszcza w

28,1-8 Co tak naprawdę działo się w czasie zmartwychwstania?

swojej Ewangelii opisu wniebow zięcia). Nieza­ leżnie od tego. co tak napraw dę autor Ewangelii

Zobacz komentarz tlo J 20.1-8.

E w a n g e l ia WEDŁUG ŚWIĘTEGO M A RK A

1,2 Niewłaściwy prorok?

.O to Ja poślę wam proroka Eliasza przed na­ dejściem dnia Pańskiego, dnia wielkiego i strasz­

Tuż po tytułowym wersecie Ewangelii wg św.

nego" (M l 3. 23).

Marka w jej tekście pojawia się cytat z Ml 3.1

„Głos się rozlega: «D rogę dla Pana przygo­

zapowiedziany jednak przez Ewangelistę w na­

tujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu goś­

stępujący sposób: J a k jest napisane u proroka

ciniec naszem u Bogu!»” (Iz 40,3).

Izajasza:

Marek wymienia zatem niewłaści­

W szystkie trzy fragm enty są ze sobą w pe­

wego proroka. Cytat ten na pewno pochodzi bo­

wien sposób pow iązane. K ażdy z nich mówi

wiem z Księgi Malachiasza: próżno też szukać

o przygotowaniach. I tak - anioł, o którym czyta­

podobnych slow w Księdze Izajasza. Czy ozna­

my w Księdze W yjścia, m a prow adzić ludzi do

cza to. że św. Marek się pomylił?

Ziem i O biecanej. Eliasz m a przygotować ich na

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy

nadejście dnia Pańskiego. G los wołającego na

najpierw przyjrzeć się temu tekstowi bardziej

pustyni ma natom iast przygotow ać drogę nad'

uważnie. Treść problematycznego cytatu jest na­ stępująca: .O to Ja posyłam wysłańca mego przed

chodzącem u Bogu. Każdy z tych fragm entów zawiera w sobie

Tobą; on przygotuje drogę Twoją". W kolejnym

jednocześnie jakieś ostrzeżenie. Anioł („mój wy­

wersecie czytamy natomiast: .G los wołającego

słaniec") z Księgi W yjścia będzie strzegł ludzi,

na pustyni: Przygotujcie drogę Panu, dla Niego

dopóki będą posłuszni - jeśli zaś zbuntują się.

prostujcie ścieżki" (Mk 1.3).

nic będzie ich chronił. W spom niany w Księdze

A teraz przyjrzyjmy się następującym frag­ mentom ze Starego Testamentu:

M alachiasza (im ię M alachiasz oznacza „mój wy­ słaniec”) prorok Eliasz pom oże ludziom upo-

.O to Ja posyłam anioła przed tobą, aby cię

rządkować swoje w zajem ne relacje, aby przycho­

strzegł w czasie twojej drogi i doprowadził cię do

dzący Pan „nie poraził ziem i klątwą". Glos

miejsca, które ci wyznaczyłem" (Wj 23,20).

z Księgi Izajasza mówi z kolei o tyni. że podniosą

.135

Ewangelia według świętego Marka

się wszystkie doliny, a góry i pagórki obniżą się.

Prawdą jest również to. żc w tamtych cza­

co ma praw dopodobnie symbolizować wywyż­

sach mało kto mia! w domu Pismo Święte. Nie­

szenie sprawiedliwych a ukaranie grzeszników.

wiele osób potrafiło też czytać, choć porównując

Ponadto, w dw óch z przytoczonych wyżej

Żydów i pozostałych mieszkańców grecko-rzy m­

starotcstam entowych cytatów pojawia się motyw

skiego świata, piśmienność była wśród tych

drogi - drogi prow adzącej do jakiegoś celu lub

pierwszych znacznie częściej spotykanym zjawi­

przygotowywanej na czyjeś przyjście.

skiem. Ludzie mogli wdęc rozpoznawać pewne

Do jakich wniosków prowadzą nas powyższe

zdania czy słowa z Pisma, kojarząc je po prostu

odkrycia? O tóż - okazuje się. że w pierwszych

z tym, co usłyszeli w synagodze. Nic mieli nato­

wersetach Ewangelii wg św. Marka nie pojawia się

miast możliwości sprawdzania każdego cytatu

jeden cytat ze Starego Testam entu, lecz trzy frag­

w swojej domowej Biblii. Znając te realia. Ma­

menty naraz. A utor splótł je ze sobą ze względu

rek mógł zatem podać autora cytatu, który - po

na fakt, że są one do siebie podobne, zarówno pod

pierwsze - jest najdłuższy z przytoczonych przez

względem formy, jak i treści. Określenie osoby

niego i połączonych w łańcuch tekstów, a po dru­

(„mój wysłaniec”) pochodzi zjednego fragmentu,

gie - niesie ze sobą najważniejsze dla danego

jej ogólna funkcja ( J a posyłam [...); on przygotu­

kontekstu przesłanie.

je drogę twoją") - z drugiego, a szczególny charak­

Nie jest także wykluczone, że fragment

ter i przesłanie („na pustyni” i „przygotujcie drogę

Mk 1,2 został po prostu źle przetłumaczony.

Panu") - z trzeciego. Takie połączone w jeden

W dwóch innych miejscach, w których św. Ma­

fragment wersety odnoszące się do konkretnego

rek używa sformułowania Jak jest napisane",

zagadnienia to testimonia, a ukazany na przykła­

następuje ono nic przed przytaczanym przez

dzie Mk 1,2-3 sposób zestawiania ich ze sobą na­

Ewangelistę cytatem, ale po nim. Być może Ma­

zywa się catena (łacińskie słowo oznaczające „łań­

rek stwierdza więc. że oto zaczyna się Ewangelia

cuch"). Marek nie jest najprawdopodobniej auto­

Jezusa Chrystusa (Mk 1,1) - tak, jak jest to napi­

rem lego konkretnego catena, obejmującego po­

sane u proroka Izajasza. Nawiązuje w ten sposób

wyższe testimonia, gdyż były to wersety powszech­

do całego tekstu otwierającego tę Ewangelię -

nie znane i przytaczane przez członków pierwot­

Mk 1.1-15. w którym pisze o wypełniających się

nego Kościoła. Niem niej jednak - być może

proroctwach Izajasza.

właśnie dlatego - Ewangelista najwyraźniej posta­ nowi! zam ieścić je w swoim tekście.

Marek miał zatem co najmniej trzy istotne powody, dla których nie wspomniał w Mk 1.2

Teraz dopiero widzimy, że błąd polegający

o Malachiaszu. ale o Izajaszu. Zarzucając mu

na podaniu przez apostoła niewłaściwego imie­

błąd w tym zakresie, nie tylko nie mamy racji, ale

nia proroka jest tylko pozorny. Kiedy bowiem

też wykazujemy się nieznajomością sposobu,

patrzymy na pierw sze słowa podanego przez

w jaki on i inni współcześni mu pisarze posługi­

Ewangelistę cytatu, rzeczywiście nasuwa nam się

wali się Pismem. Co więcej, udowadniamy tym

myśl. że jest to fragm ent z Księgi Malachiasza.

również, że nie do końca rozumiemy, o co Mar­

Nie zauważam y jednak, że w słowach tych kryje się również nawiązanie do Księgi Wyjścia. Nie

o Jezusie stanowi bowiem dalszy ciąg dzieła Bo­

bierzemy też pod uwagę tego, co najważniejsze: dla Marka wypowiedź ta była jedną całością i to nie w jej pierwszych słowach, ale właśnie na koń­ cu podane są najważniejsze testimonia dotyczące Jana Chrzciciela, które pochodzą oczywiście z Księgi Izajasza.

kowi tak naprawdę chodziło. Dobra Nowina żego zapoczątkowanego w Starym Testamencie. Fakt ten staje się w tekście Marka jeszcze bar­ dziej czytelny właśnie przez to, że pierwsze frag­ menty swojej Ewangelii poprzedza on cytatami ze starotcstamentowych proroków. Zobacz również komentarz do M t 27.9-10.

V m v Testament

1.4 Co to jest chrzest nawrócenia?

336 odpow iednik teg o słow a), ale zm ian ę całego ty. cia lub k ieru n k u życia. C zyli - d an a osoba nic

Pierwszym wydarzeniem opisanym w Ewangelii

żyła w cześniej w edług B ożych wskazówek (nie

wg su. Marka jest pojawienie się Jana C hrzcicie­

szła drogą w y zn ac zo n ą p rz e z B oga), ale zmieniła

la. który „głosił chrzest nawrócenia na odpusz­

swoje życie i te ra z idzie ju ż we właściwym kie­

czenie grzechów". Jak powinniśmy interpreto­

runku. A zatem , n aw ró cić się to zauważyć, że

wać to sformułowanie? Jaka jest zależność po­

idzie się w' złą stro n ę , u w ierzy ć, że właściwą dro­

między chrztem a odpuszczeniem grzechów?

gę m oże w skazać tylko Bóg i p o d jąć decyzję

Czy miało to jakiś związek z późniejszym

o zm ianie k ieru n k u . Ja n nie m ów i sw oim słucha­

chrztem chrześcijańskim, czy też byio to coś zu­

czom . jak ich d o k ła d n ie g rz e c h ó w czy postaw

pełnie innego?

życiowych m a d o ty czy ć ich naw rócenie. Być

Aby poznać odpowiedź na te pytania, musi­

m oże dlatego, że je s t to kw estia b ard zo indywi­

my najpierw dobrze zrozumieć trzy kluczowe

dualna. N a p ew n o p ra g n ie je d n a k , by wszyscy

pojęcia pojawiające się w tym sformułowaniu.

jego słu c h acze zaw rócili ze zlej drogi i zaczęli

Pierwsze z nich to chrzest - odpowiednik przetłu­

podążać w k ie ru n k u w y zn a c z o n y m im przez

maczonego z języka greckiego wyrazu oznacza­

Boga.

jącego zamoczenie lub zanurzenie. Wyznawcy

P atrząc na ludzi, k tó rzy n a s o taczają, trudno

judaizmu często myli się w celach rytualnych -

byłoby nam w skazać, k to rzeczyw iście się nawró­

po to. aby pozbyć się wszelkiego rodzaju nieczy­

cił. N a zew n ą trz nie w id ać p rzecież, jakie decy­

stości. Był to pewien powtarzający się regularnie

zje p o dejm ujem y w sw o ich se rc a c h , nie widać

rodzaj chrztu. Później - być może także w okre­

rów nież, w jak im k ie ru n k u z m ie rz a nasze życie.

sie opisywanym w Nowym Testamencie - ludzie,

N iem niej je d n a k , kiedy d e c y d u je m y się zejść ze

którzy nawracali się na judaizm (prozelici), prze­

złej drogi po to. aby w ejść n a w łaściw ą, możemy

chodzili jednorazowy chrzest prozelicki, oczysz­

zaznaczyć ten fakt ja k im ś sy m b o liczn y m aktem.

czający ich z dawnej, pogańskiej nieczystości po

Oczyw iście, gdybyśm y d o k o n a li takiego aktu

to, by mogli odrodzić się jako Żydzi. C hcąc za­

przed Bogiem w sp o s ó b nieszczery , naraziliby­

chować jak najwyższy poziom rytualnej czysto­

śmy się na p o tę p ie n ie - byłoby to bow iem jak

ści. niektóre żydowskie sekty - na przykład ta.

fałszywa obietn ica. D lateg o też, nikt nie dokonu­

której przypisuje się autorstwo Zwojów znad

je takich aktów w sp o só b lekkom yślny. Do po­

Morza Martwego - praktykowały natom iast za­

dobnego aktu naw oływ ał w łaśnie Ja n Chrzciciel

równo chrzest powtarzający się, jak i jednorazo­

- zachęcał on sw oich słuchaczy, aby ochrzcili się

wy. Zwyczaj ten nie był również obcy poganom

w szczerości serca, ab y w głębi d u szy rzeczywi­

- wśród niektórych społeczności pogańskich (na

ście się naw rócili. Tylko w ów czas ch rzest mógł

przykład tych. które wyznawały tak zwane religie

bow iem tak n ap raw d ę sp e łn ia ć sw oją funkcję

misteryjne) stosowano bowiem chrzest podczas

i przynosić dalsze „ow oce n aw ró cen ia".

odprawiania rytuałów oczyszczających lub ini­ cjacyjnych.

Pow odem , dla k tórego

należało zmienić

swoje życie, było nadejście M esjasza (M k 1,7-8).

Jan otrzymał przydomek „Chrzciciel” ze

Innym i słowy - Bóg przybliżał się d o swego ludu.

względu na fakt. że chrzest stanowił sedno jego

co o znaczało zarów no błogosław ieństw o dla

przesłania, przy czym był to chrzest nawrócenia.

spraw iedliw ych, jak i p o tęp ien ie dla nieprawych.

będącego drugim kluczowym w naszym frag­

To z kolei wiąże się z trzecim kluczow ym dla nas

mencie pojęciem. W świecie żydowskim nawró­

pojęciem - odpuszczeniem grzechów. C hrzest nie

cenie nie oznaczało jedynie zmiany sposobu

m iałby żadnego sensu, gdyby jeg o przesłanie

myślenia (które to znaczenie niósł ze sobą grecki

brzm iało: J u ż za p ó źn o . Bóg się zbliża i bądź

337

Ewangelia według świętego Murka

pewien, że ro zliczy cię zc w szystkich grzechów,

polegała jedynie na tym. że kiedy Jan chr/.cil lu­

jakie m asz na su m ien iu ". R ów nie dob rze m ożna

dzi. nie wiedział jeszcze, kto jest Mesjaszem;

byłoby w ów czas stw ierdzić: „Jedzm y, pijmy i uży­

wiedział tylko, iż jest On blisko.

wajmy życia, b o ju tro u m rzem y". Ja n C hrzciciel

W Dz 22,16 Szawel, który właśnie spotkał

niesie je d n ak sw oim słu ch aczo m inne przesła­

Jezusa i nawrócił się ze złej drogi (prześladowa­

nie: „Jeśli się n aw ró cicie i przypieczętujecie to

nie chrześcijan), słyszy, że powinien czym prę­

chrztem . Bóg o d p u śc i w am w asze grzechy". M ó­

dzej wykorzystać swą wewnętrzną przemianę

wią też o tym frag m en ty z Księgi Izajasza i Mala-

i przyjąć chrzest, dzięki czemu zmyje z siebie

chiasza cy to w an e p rz e z M arka we wcześniej­

dawne grzechy.

szych w erseta ch . A zatem , jeżeli ludzie napraw dę

A zatem, patrząc zarówno na chrzest Jana,

się naw rócą, to Bóg (lu b D uch Boży, co w niosko­

jak i na chrzest opisywany w Dziejach Apostol­

wać m o żn a n a p o d staw ie tego. że M esjasz ma

skich. stwierdzamy, że owocem chrztu jest od­

chrzcić ludzi D u c h e m Ś w iętym ) usunie ich grze­

puszczenie grzechów. Ponadto, chrzest nie doko­

chy. Tym w łaśn ie zao w o cu je ich chrzest.

nuje się automatycznie, poza ludzką świadomoś­

W ten sp o só b tw orzy się pew ien łańcuch wy­

cią. Przeciwnie - jest to akt świadomy, bardzo

darzeń. L u d zie słu c h ają Ja n a , który mówi o zbli­

ściśle związany z wewnętrznym nastawieniem

żającym się B ogu i o przyjściu M esjasza. Przyj­

tego. kto go przyjmuje. Różnica pomiędzy

mują d o w iad o m o ści, że m uszą się oczyścić

chrztem

i przygotow ać na n ad ejście P ana. W iedzą, że p o

a chrztem udzielanym pierwszym chrześcijanom

udzielanym przez Jana Chrzciciela

winni w tym celu zm ien ić sw oje życie i obrać

polegała jedynie na stopniu znajomości Jezusa.

drogę w y zn ac zo n ą im p rzez Boga (naw rócić się).

Jan wiedział tylko, że ktoś taki nadchodzi i że

Sym bolicznym w y razem tej decyzji jest chrzest,

osoba ta wkrótce się ujawni. Osoby udzielające

który p rzy jm u ją z rąk Ja n a. Po przyjęciu chrztu

chrztu w Dziejach Apostolskich wiedziały już

ich grzechy zo stają o d p u sz czo n e - są teraz goto­

natom iast, że tą osobą jest Jezus, który zmar­

wi na przyjście Boga i Jego M esjasza.

twychwstał i jeszcze powróci. Niemniej jednak,

Św. M arek m u siał m ieć św iadom ość tego, że

zarówno powołując się na Tego, który przyj­

chrzest Ja n a o b ejm o w ał d o k ład n ie te sam e ele­

dzie, jak i na Tego, który przyszedł i powróci,

menty, k tó re o b e c n e były w chrzcie przyjm ow a­

wzywano do tego samego: nawrócenia, wejścia

nym p rzez p ierw szych ch rześcijan. Przykładowo

na drogę Pana. przypieczętowania tej decyzji

- w D z 2.38 w zyw a się ludzi do tego, aby

chrztem i oczyszczenia się w ten sposób z grze­

(1 ) uznali Je zu sa za zm artw ychw stałego Mesja­

chów.

to w łaśn ie sugeruje sform ułow anie:

Współczesny Kościół często o tym zapomi­

„w im ię Je z u sa C h ry stu sa "), (2 ) zmienili sposób

na. Wiele ugrupowań religijnych łączy chrzest

p o stępow ania na tak ie, ja k ie zgodne jest z Jego

z odpuszczeniem grzechów, pomijając jednak

sza (b o

p rzesłaniem (czyli naw rócili się), (3 ) przypieczę­

kwestię nawrócenia. Inne ugrupowania wzywają

towali tę zm ian ę ak tem ch rztu. Kiedy to zrobią,

z kolei do wewnętrznej przemiany i prawdziwej

( I ) Bog o d p u ści im grzechy i (2 ) da im Ducha

wiary, jednak symbolem nawrócenia jest u nich

Świętego. W ten sp o só b otrzym ujem y sekwencję

wypowiadanie specjalnych modlitw lub skła­

pięciu elem entów : n aw rócenie, wiara w Jezu­

danie podpisów pod określonymi decyzjami.

sa (o so b iste zaufanie M u jak o Zbawicielowi),

Chrzest jest dla nich zaledwie „dodatkiem" do

chrzest, o d p u sz czen ie grzechów , dar D ucha

wiary niemającym nic wspólnego z odpuszcze­

Świętego - d o k ład n ie to sam o. co w przypadku

niem grzechów. W takim świetle dla wielu z nas

chrztu Jan a. R óżnica pom iędzy chrztem Jano­

przesianie Jana może się wydawać niezrozumia­

wym a późniejszym ch rztem chrześcijańskim

le, z pewnością jednak było właściwie odbierane

przez nawracających się właśnie w taki sposób

nauk, obserwowali cuda, jak ie czynił i sami także

ludzi z epoki Jana Chrzciciela, którzy byli pier­

czynili je w Jego im ieniu. W tym czasie ich wiara

wotnymi odbiorcami przesłania Nowego Testa­

ciągle wzrastała. Jezus pow-oli wyjaśniał im rów-

mentu. Zobac: również komentarz do I P 3,21.

ście apostołow ie nie do końca G o rozumieli

nież. na czym polega Jego misja. Choć oczywi­ (Jego wzm ianki o krzyżu nieustannie ich intrygo­ wały), to jednak, dzięki sw em u posłuszeństwu,

1.34.44 Po co te tajemnice?

rzeczywiście byli w stanie uznać Jezusa za „Chry­ stusa" czy „M esjasza” („C hrystus" to grecki od­

Celem każdej Ewangelii jest głoszenie Jezusa

powiednik „M esjasza", przy czym obydwa te

Chrystusa, opowiadanie o Nim światu po to. aby

określenia oznaczają „nam aszczonego").

ludzie mogli Go osobiście przyjąć i stac się Jego

N iestety - choć w yznaw com judaizm u poję­

uczniami. Tymczasem, we wszystkich Ewange­

cie M esjasza nic było obce, to nikt tak naprawdę

liach. a szczególnie często w Ewangelii wg św.

nie wiedział, na czym m iałaby polegać Jego mi­

Marka, czytamy o tym. że Jezus nie pozwala!

sja. C o więcej - niektóre żydowskie ugrupowa­

swoim przyjaciołom rozgłaszać informacji o so­

nia religijne w ogóle nie liczyły na Jego przyjście.

bie. Skoro chciał, żeby ludzie w Niego wierzyli,

Złoty wiek nadszedł dla nich w raz ze zwycięskim

to dlaczego zabraniał o sobie mówić? Dlaczego

Powstaniem M achabeuszów w 164 r. przed Chr.

nie pozwalał mówić złym duchom, skoro mówiły

Uznali

one prawdę? Czy oznacza to, że Jezus miał ja­

świątynia, żadna pom oc nie była ju ż im potrzeb­

kieś wątpliwości dotyczące lego. kim naprawdę

na. Inne ugrupow ania (n a przykład to. któremu

byl? Powyższe pytania wiążą się z tym. co okre­

przypisuje się autorstw o Zw ojów znad Morza

ślane jest przez uczonych jako tajemnica mesjań­

M artwego) wierzyły z kolei w dw óch Mesjaszów.

ska w Ewangelii wg św. Marka.

Jeden z nich miał być potom kiem Dawida i pa­

wówczas,

że

dopóki

funkcjonowała

Wyjaśniając to zagadnienie, zacznijmy od

nować nad nimi jako król, drugi natom iast - po­

przyjrzenia się konkretnym przykładom. Jezus

tomek A arona - miał dbać o kult świątynny jako

nakazuje milczenie w trzech rodzajach sytuacji.

wysoki kapłan. Z arów no Pism o, jak i doświad­

Pierwsza z nich. dotyczy złych duchów, które

czenie panow ania m achabejskich kapłanów-kró-

„wiedziały, kim On jest". Druga, dotyczy uzdro­

lów w latach 164-163 przed C hr. przekonały ich

wionego przez Jezusa człowieka, który być może

bowiem o tym, że łączenie funkcji władcy z funk­

nie rozumie do końca kim On jest, ale może opo­

cją kapłana nikomu nie w ychodzi na dobre. Jesz­

wiadać innym o tym. czego dokonał. „Uważaj,

cze inni Żydzi wyobrażali sobie M esjasza jako

nikomu nic nie mów, (...)" mówi zatem Jezus do

potężnego przywódcę, który poprow adzi ich do

trędowatego, którego wyleczył (Mk 1,44: porów­

zwycięstwa nad Rzym ianam i. Pojawiło się nawet

naj z Mk 5,43). Trzeci rodzaj sytuacji dotyczy

kilku chętnych do objęcia tej funkcji (niektórzy

apostołów, którzy rozpoznają w Jezusie Mesja­

z nich wymienieni są z im ienia w Dz 5.36-37).

sza (Mk 8.30:9.9). Po co te wszystkie tajemnice?

a jeden z nich - Szymon Bar-Kochba w 135 r. po

Cóż, dla każdej z tych sytuacji wyjaśnienie jest

Chr. rzeczywiście poprow adził Żydów, lecz—do

nieco inne. Dlatego też wyjaśnimy je po kolei, zaczynając od lej ostatniej.

ostatecznej klęski.

Apostołowie, w imieniu których Piotr po­ czynił owo odważne wyznanie przytoczone w Mk 8.29. poznawali Jezusa stopniowo. Jakiś czas chodzili bowiem za Nim. słuchali Jego

Tytuł „Mesjasza" czy „C hrystusa" był zatem dość niebezpieczny. Pojawienie się człowieka o takim przydomku natychm iast sprowokowało­ by ludzi do snucia niezdrowych fantazji na temat tego. czego powinien on dokonać. Mężczyzna

339

Ewangelia według świętego Marka

ten - jako potencjalny przywódca żydowskiej re­ belii - mógłby się także stać celem dla Rzymian.

opętanego. Jezus mówi do uwolnionego od de­ monów Gerazeńczyka: „Wracaj do domu. do

| wreszcie - gdyby ludzie zbyt wcześnie dowie­

swoich i opowiadaj im wszystko, co Pan ci uczy­

dzieli się. kim byl Jezus, to - zaślepieni własną

nił i jak ulitował się nad tobą" (Mk 5.19). Uzdro­

wizją M esjasza - nie byliby w stanie zrozumieć

wiony mężczyzna czuje ogromną wdzięczność

Jego prawdziwej roli. To dlatego Jezus cały czas

do Jezusa, On jednak nic pozwala mu się podzi­

mówi o sobie jako o „Synu Człowieczym”.

wiać. podkreślając, że jest to raczej dzieło Boga.

W Księdze E zechiela określenie to oznacza isto­

Kolejną przyczyną, dla której Jezus prosił

tę ludzką. Dla Palestyńczyka posługującego się

świadków cudownych uzdrowień o dyskrecję,

językiem aram ejskim mógł to być po prostu od­

była potrzeba ograniczenia popularności. W przy­

znaczający się skrom nością sposób mówienia

padku wydarzeń, jakie miały miejsce u Gerazen-

0 sobie (z p o d o b n ą skrom nością mówi o sobie

czyków, nie było większego problemu - Jezus

św. Paweł w 2 K or 12,2-3). Sformułowanie to po­

i tak opuszczał już ich ziemię, więc nie groził Mu

jawia się też jed n ak w Dn 7.13-14 w odniesieniu

nadmierny rozgłos. W innych przypadkach, uni­

do istoty, która otrzym uje od Boga ogrom ną moc

kanie szumu wokół własnej osoby było jednak

1 władzę. W yrażenie „Syn Człowieczy" mogło

bardzo ważne. Widać to choćby na przykładzie

mieć zatem - w zależności od kontekstu - trzy

sytuacji, w której - nie zachowując należytej dys­

rożne znaczenia. Ludzie słuchali więc Jezusa

krecji (Mk 1.44) - trędowaty „zaczął wiele opo­

bardzo uważnie, by uchwycić właściwy kontekst,

wiadać i rozgłaszać to. co zaszło, tak że Jezus nie

a nie przypisać tem u wyrażeniu jakieś swoje ro­

mógł już jawnie wejść do miasta, lecz przebywał

zumienie. I o to właśnie Jezusowi chodziło - do­

w miejscach pustynnych (...)" (Mk 1.45)'. Popu­

kładnie lego potrzebow ał do czasu, kiedy Jego

larność była dla Jezusa niewskazana z dwóch

misja osiągnie punkt kulminacyjny. Dlatego pro­

zasadniczych powodów. Przede wszystkim - jak

sił uczniów, żeby nic nikom u nie mówili, dopóki

widać na przykładzie Mk 6,31 - znacznie utrud­

nie zm artw ychw stanie - nie było potrzeby, aby

niała Mu życie i to do lego stopnia, że wśród

odkrywali przed ludźmi Jego prawdziwą naturę,

wszędobylskich gapiów trudno było Mu wykony­

tym bardziej, że sam i jej jeszcze do końca nie

wać nawet najprostsze codzienne czynności. Wi­

rozumieli.

dząc to szaleństwo, bliscy Jezusa chcieli Go na­

Nieco inaczej ma się sprawa z osobami, któ­

wet odseparować od ludzi w obawie o Jego zdro­

re zostały przez Jezusa uzdrowione. W ich przy­

wie psychiczne (Mk 3.20-21)! Natarczywość ga­

padku zachow anie tajem nicy wiązało się częścio­

piów utrudniała więc Jezusowi realizację Jego

wo z Jego skrom nością. Jezus nie szukał bowiem

posługi. Widzimy to na przykładzie licznych sy­

rozgłosu jako cudotw órca i nie dokonywał uzdro­

tuacji. w których tłum uniemożliwiał poszczegól-

wień po to, aby G o podziwiano. Z pewnością było tak w sytuacji opisanej w Mk 5,43. kiedy to wiele osób widziało zm arłą dziewczynkę, która - uzdrowiona w cudowny sposób - nagle wstała i chodziła. Jezus nie czekał jednak, aż od ludzi, którzy o tym się dowiedzą, posypią się inne proś­ by, umożliwiające Mu dokonanie podobnie spek­ takularnego cudu. Zam iast tego, „przykazał im (...) z naciskiem, żeby nikt o tym nic wiedział (...)". Podobny motyw u Jezusa widać w opisa­ nym nieco wcześniej przypadku uzdrowienia

1B. Malina, w: The New Testament World (Atlanta: John Knox. 1981). s. 122 twierdzi, żc stało się tak dlatego, iż - zgodnie z opowieścią trędowatego - podczas uzdro­ wienia Jezus dotknął go. przez co sam stal się nieczysty. Jezus musiał zatem pozostawać poza obrębem wsi tam. gdzie było miejsce wszystkich nieczystych. Inter­ pretacja ta wydaje się prawdopodobna, jednak to, ze wg Mk 1.45 - przychodziło lain do Jezusa wielu ludzi i żejak tylko się rozeszli, Jezus powrócił do Kalarnaum. świadczy o tym. iż należy do niej podchodzić z pewną rezerwą.

nym osobom zbliżenie się do Niego ( Mk 2.2-4).

w oparciu o autorytatyw ne świadectwo. )ecz

Ponadto, duża popularność przykuwała uwagę

o konkretne dowody. 1 tak. Jezus głosi królestwo

rządzących, co mogło być dla Jezusa niebez­

Boże i postępuje zgodnie z obowiązującymi tam

pieczne (Mk 6.14). Wszystkie te fakty dodatko­

wartościam i. Ci. którzy Mu ufają i podejmują

wo potwierdzają słuszność wypływającej z wro­

ryzyko wiary, stają się Jego uczniam i i naprawdę

dzonej skromności Jezusa, decyzji o zachowaniu

zgłębiają tajem nicę królestw a, podczas gdy dla

tajemnicy związanej z Jego osobą. Na koniec, przyjrzyjmy się bliżej wypędza­

innych wszystko pozostaje wciąż na poziomic niezrozumiałych przypowieści (M k 4.11-12.33-34).

nym przez Jezusa złym duchom, które doskonale

Kiedy Jan C hrzciciel, za pośrednictw em swych

wiedziały, kim On jest. Prawdę mówiąc, wiedzia­

uczniów - posłańców , prosi o więcej informacji,

ły o Nim dużo więcej niż apostołow ie, gdyż tylko

Jezus nie mówi w prost o tym . kim jest. ale odsyła

one nazywały Jezusa „Synem Bożym" od począt­

z powrotem do niego uczniów, aby opowiedzieli

ku aż do samego końca Ewangelii (Mk 15,39).

0 wydarzeniach, których byli świadkami (Mt 11.4-6;

Nie wiadomo, dlaczego złe duchy wolały tak do

Lk 7,21-23). Tylko stojąc przed Sanhedrynem

Jezusa tuż po tym. jak je wypędzał - być może

Jezus wypowiada się o sam ym sobie w sposób

był to tylko spontaniczny okrzyk rozpaczy na wi­

bezpośredni. W idzim y zatem , że głośno obwołu­

dok kogoś, kto ma nad nimi pełną władzę lub też

jąc Jezusa Synem Bożym, dem ony próbowały

okrzyk o bardziej złowrogim charakterze. Nieza­

być może zakłócić całą m etodykę Jego działania.

leżnie jednak od motywów, jakimi kierowały się

To dlatego, przepędzając je, natychm iast ucinał

te demony. Jezus zawsze nakazywał im milcze­

ich wypowiedzi, a św iadkom takich wydarzeń

nie i choć nie wyjaśniał wprost, dlaczego tego

przekazywał następujące przesłanie; „Patrzcie

wymaga, na podstawie tekstu możemy wyciąg­

1 uwierzcie w to, że n adeszło królestw o Boże".

nąć pewne wnioski dotyczące konieczności za­ chowania przez złe duchy milczenia. Po pierw­ sze, uczeni w Piśmie kojarzyli osobę Jezusa

2,10 Syn Człowieczy odpuszcza

z Belzebubem - „władcą złych duchów" (Mk 3.22),

grzechy?

więc sytuacje sugerujące jakiekolwiek relacje Je­ zusa ze światem demonów mogłyby tylko utwier­

Po tym. jak przyjaciele sparaliżow anego mężczy­

dzać uczonych w Piśmie w tym błędnym przeko­

zny wdarli się przez dach do dom u w Kafarnaum

naniu.

po to. by spuścić chorego na noszach prosto do

Po drugie, gdyby Jezus pozwolił, aby złe du­

stóp Jezusa, doceniw szy ich w iarę i determina­

chy dawały o Nim świadectwo, równie dobrze

cję. Jezus uzdrowił paralityka. Z anim jednak na­

mógłby zgodzić się na to (albo wręcz zachęcać

kazał mu wziąć swoje nosze i wyjść, wypowie­

je), aby dawały świadectwo o innych rzeczach.

dział następujące słowa: „Synu, odpuszczają ci

Działalność Jezusa mogłaby być wówczas po­

się twoje grzechy" (M k 2,5). N ie wiadomo, jaka

strzegana jako ruch okultystyczny. Jest w tym

była przyczyna choroby paralityka, ale Jezus roz­

pew na analogia odnosząca się do opisu kuszenia

poznał najwyraźniej, że człowiek ten potrzebo­

zamieszczonego w Ewangeliach Mateusza i Łu­ kasza, z którego wynika, że Jezus nie weźmie królestw tego świata z rąk diabła (Mt 4,9-10)

wał przede wszystkim zapew nienia o odpuszcze­

i nie przyjmie pomocy jego wysłanników w reali­ zacji swojej misji wśród ludzi. Po trzecie i najważniejsze - cała posługa Je­ zusa stanowiła wezwanie do wiary, jednak nie

niu grzechów. D opiero po tym. m ożna go było uleczyć fizycznie. Słowa, jakie Jezus wypowiedział wówczas do paralityka, zabrzm iały dziwnie w uszach nie­ których świadków tego zdarzenia. Któż bowiem może odpuszczać ludziom grzechy? O w szem -

Ewangelia według świętego Marku

341 Prawo nakazuje przebaczać doznane krzywdy, ale grzechy popełnia się przeciwko Bogu. a więc

W Mk 2.10 określenie „Syn Człowieczy" po­ jawia się w tej Ewangelii po raz pierwszy. Póź­

tylko Bóg m oże je tak naprawdę odpuszczać.

niej. do momentu kiedy w Cezarei Filipowej

Można wpraw dzie

powiedzieć grzesznikowi:

Piotr nazywa Jezusa Chrystusem, pojawia się

„Niech Bóg ci wybaczy", ale jakim prawem mówi

ono ponownie (w Mk 2.28. gdzie czytamy, ze

się: „Twoje grzechy są odpuszczone"? Słowa te

Syn Człowieczy jest Panem szabatu). Określenie

byłyby może u zasadnione, gdyby Jezus traktowa­

„Syn Człowieczy" wydaje się być ulubionym sfor­

ny był jako osoba upow ażniona do ogłaszania

mułowaniem używanym przez Jezusa w odnie­

w imieniu Boga odpuszczenia win ludziom poku­

sieniu do własnej osoby. Źródła tego określenia

tującym, np. używając form uły tzw. powszechnej

można doszukiwać się w opisanej przez proroka

absolucji. N iem niej jednak, osoby słuchające

Daniela apokaliptycznej wizji, zgodnie z którą

nauk Jezusa nic traktow ały G o wtedy jako kogoś,

„na obłokach nieba przybywa jakby Syn Człowie­

kto może przem aw iać w im ieniu Boga. W tej

czy" (On 7,13-14), niemniej jednak ukazany

konkretnej sytuacji, nie widać także dowodów

w niej Syn Człowieczy przychodzi głownie po to,

wyznania grzechu czy złożenia Bogu ofiary za

aby sądzić ludzi, nie zaś po to. by odpuszczać im

grzech. D latego też stanow cze stwierdzenie Je­

grzechy (podobnie jest w przypadku J 5.27. gdzie

zusa o odpuszczeniu paralitykowi grzechów za­

Ojciec dal Synowi „władzę wykonywania sądu,

brzmiało w ich uszach w ręcz obrazoburczo. Je­

ponieważ jest Synem Człowieczym"). Dlatego

zus nie postawił przecież grzesznikowi żadnych

też, bardziej prawdopodobne jest to. że sformu­

warunków, nie wezwał go do nawrócenia, ale dal

łowanie „Syn Człowieczy" podkreśla po prostu

wszystkim do zrozum ienia, że sam o Jego słowo

fakt reprezentowania przez Jezusa całej ludzko­

może zapew nić boskie przebaczenie. Świadko­

ści - Jezus jest zatem „Człowiekiem Właściwym",

wie zdarzenia pom yśleli zatem , że Jezus napraw­

powołanym do swojej misji przez samego Boga.

dę przypisuje sobie prawa, które należne są wy­

Tak zapewne widział to św. Mateusz, który w za­

łącznie Bogu.

kończeniu swojej wersji opowieści o uzdrowieniu

W jaki sposób Jezus mógł im udowodnić, że

paralityka pisze, że oglądające całe zdarzenie tłu­

rzeczywiście ma władzę odpuszczania grzechów?

my „wielbiły Boga, który takiej mocy udzielił lu­

Otóż fakt, że grzechy zostały odpuszczone nie

dziom" (Mt 9,8). Jezus sprawuje więc otrzymaną

był widoczny gołym okiem , ale dostrzegalne były

od Boga władzę jako przedstawiciel ludzi lub -

skutki dalszych słów Jezusa skierowanych do pa­

jak ujął to później św. Paweł - „ostatni Adam"

ralityka. Sam o stw ierdzenie: „Twoje grzechy są

( I Kor 15,45). Oznacza to, że Bóg rzeczywiście

odpuszczone" nie jest wystarczająco wiarygodne

dzieli się swoim najwyższym przywilejem - wła­

- w żaden widoczny sposób nie da się tego prze­

dzą odpuszczania grzechów - z Synem Człowie­

cież udow odnić. Niem niej jednak, kiedy osoba

czym.

każe paralitykowi wstać i chodzić, a on faktycz­

Zobacz również komentarz do Mk 14,61-62.

nie wykonuje te polecenia, wszystko zaczyna na­ bierać nowego sensu. Nie tylko potwierdza się w ten sposób uzdrowiciełska moc Jezusa, ale też fakt. że to właśnie odpuszczenie grzechów jest tym, co umożliwia paralitykowi wykonywanie czynności, których jeszcze przed chwilą nie był w stanie wykonać. W bardzo namacalny sposób okazuje się zatem, że Syn Człowieczy rzeczywi­ ście ma m oc odpuszczania grzechów.

2,17 Dlaczego Jezus nie powołuje sprawiedliwych, ale grzeszników? W ciągu około dwóch tysięcy lat głoszenia Ewan­ gelii i interpretowania Nowego Testamentu zdą­ żyliśmy się już nieco przyzwyczaić do myśli o tym. że posługa Jezusa w szczególny sposób

V >h v

Testament

342

kierowana była do grzeszników - i lo nic tyiko

dezaprobaty mówili m iędzy sobą: „Ten przyjmą,

w ogolnic pojmowanym sensie, zgodnie z któ­

je grzeszników i ja d a z nim i" (Lk 15,2). Zasiada-

rym wszyscy jesteśmy grzesznikami, ale zwłasz­

nie z kim ś do stołu i w spólne spożywanie posil-

cza do grzeszników jako osób poważnie narusza­

ków było w tam tych czasach wyrazem najgłęb­

jących obowiązujące w społeczeństwie zasady

szej zażyłości i jed n o ści. N ic dziwnego, że jada­

moralne. Jeden z autorów' Nowego Testamentu

jąc z grzesznikam i, Jezus narażał się tym, którzy

stwierdza: .Nauka to zasługująca na wiarę i god­

- niejednokrotnie w ciężkim trudzie - ściśle

na całkowitego uznania, że Chrystus Jezus przy­

przestrzegali surow ych zasad moralnych. Jeśli

szedł na świat zbawić grzeszników' (...)" ( I Tm

bowiem m ożna ocenić człow ieka na podstawie

1,15). Stawiając samego siebie na ich czele, apo­

towarzystwa, w jakim

stoł. który napisał te piękne słowa, w dobitny

w oczach ludzi nikim innym , jak kumplem naj­

się obraca, Jezus był

sposób potwierdza ogrom zbawczej laski Chry­

bardziej podejrzanych typów i wyrzutków spo­

stusa. Niemniej jednak, świadkowie ziemskiej

łecznych. G dyby p o d o b n a sytuacja miała miejsce

posługi Jezusa, zwłaszcza ci najbardziej spra­

dziś, z pew nością tak sam o myślałaby o Nim

wiedliwi i pobożni, niejednokrotnie oburzali się

większość szanow anych i pobożnych obywateli

na to, że lak często przestawał On w towarzy­

naszego społeczeństw a.

stwie najbardziej podejrzanych i niegodziwych

Pewnego dnia Je zu s przyjął zaproszenie na

przedstawicieli społeczeństwa. .Gdyby On był

obiad od jednego z takich społecznych wyrzut­

prorokiem", pomyślał sobie Szymon faryzeusz,

ków. Z aproszeni byli także uczniowie Jezusa,

kiedy Jezus pozwolił się dotknąć kobiecie o wąt­

jednak niektórzy z nich m ogli z niego nie skorzy­

pliwej reputacji, .wiedziałby, co za jedna i jaka

stać ze względu na swoje wątpliwości. Wykorzy­

jest ta kobieta, która się Go dotyka, że jest grzesz­

stując to. faryzeusze podeszli do apostołów

nicą" (Lk 7.39). Jezus tymczasem doskonale

i zapytali: „C zem u O n je i pije z celnikami

wiedział, kim była ta kobieta i właśnie z tego po­

i grzesznikam i?” Jezus usłyszał jednak to pytanie

wodu nie powstrzymywał jej przed lak wyjątko­

i wtrącił się: „Nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz

wym okazywaniem Mu czci (zobacz komentarz

ci, którzy się żle m ają. N ie przyszedłem, aby

do Lk 7.47).

powołać sprawiedliwych, ale grzeszników" (Mk

Jednym z najbardziej chwy tających za serce

2.17). Powołać oznacza w tym przypadku zapro­

określeń Jezusa jest być może sformułowanie:

sić. 1 tak. Jezus przyjm uje zaproszenia od grzesz­

.przyjaciel grzeszników". Początkowo jednak

ników, ale oni także przyjm ują Jego zaproszenie

miano to zostało Mu nadane w ramach krytyki:

- zaproszenie, by przyjąć m iłość i przebaczenie

„Oto żarłok i pijak" - mówili ludzie - „przyjaciel

Ojca niebieskiego. W iadom o, że „dziewięćdzie­

celników i grzeszników" (Lk 7.34). przy czym

sięciu dziewięciu spraw iedliw ych, którzy nie po­

należy pamiętać, że celnicy cieszyli się w tam tej­

trzebują naw rócenia" (L k 15.7) reaguje na to

szym społeczeństwie najgorszą opinią, a ich mo­

złością, ale nie m oże być inaczej, skoro Ewange­

ralność porównywano do moralności prostytu­

lia skierowana jest przede wszystkim - a właści­

tek. I nie chodziło bynajmniej o to. że Jezus zwyczajnie tolerował takich ludzi, zaledwie do­

wie to wyłącznic - do grzeszników. Słowa Jezusa przytoczone w M k 2.17 poja­

strzegając ich w tłumie i podkreślając wobec

wiają się także w dwóch pozostałych Ewange­

nich swoją wyższość. Przeciwnie - odnosi się wrażenie, że Jezus cenił sobie, a wręcz wolał ich

liach synoptycznych (M t 9,13: Lk 5,32). pW

towarzystwo. Nigdy ich nie potępiał, a zamiast tego zachęcał, by czuli się przy Nim swobodnie. Faryzeusze byli tym naprawdę zgorszeni. Pełni

dodatkowe wyjaśnienie: „Nie przyszedłem we­ zwać do nawrócenia sprawiedliwych, lecz grzesz­ ników". Łukasz ogólnie odnosi się do naw rócę-

czym Łukasz umieszcza w tej wypowiedzi pewne

343

Ewangelia według świficgn Warka

niaczęściej niż pozostali Ewangeliści (przy czym

zostaje przy Dawidzie, by dopiero później - kie­

Jan nie w spom ina o tym wcale). Zdarzało się,

dy Dawid zostanie królem - objąć funkcję naj­

że z powodu dodatkow ego wyjaśnienia w Łk

wyższego kapłana. Wygląda więc na to. że w Mk

5,32 zarzucano Łukaszowi niezrozumienie tego,

2,26 pomylono po prostu syna z ojcem.

o czym mówił Jezus, jed n ak zarzuty te nie są tak

Przyjrzyjmy się teraz bliżej przekładom tego

naprawdę słuszne. Z godnie z nauką Jezusa, na­

tekstu. Nie ma żadnego dowodu na to. że zamia­

wrócenie o znacza bowiem przem ianę wewnętrz­

na ojca na syna wiąże się z jakimkolwiek błędem

ną. nic zaś zm ianę zachowania*, a skoro tak, to

w tłumaczeniu. Choć w zachodnim przekładzie

postępowanie Jezusa istotnie świadczyło o tym,

Ewangelii imię kapłana zostaje pominięte, to po­

że chciał wyleczyć przyczynę choroby, a nic jej

jawia się ono w każdym innym przekładzie tego

objawy. Przyczynę natom iast m ożna było w tym

tekstu, co jest nieco dziwne, gdyż to właśnie

wypadku zwalczyć wyłącznie poprzez nawiązy­

w tekście zachodnim najczęściej pojawiają się

wanie relacji z grzesznikam i i ukazywanie im

dodatkowe wyjaśnienia lub poprawki. Wersja za­

bezwarunkowej miłości w konkretnych sytua­

chodnia nic pokrywa się jednak w tym przypad­ ku z innymi przekładami, dlatego też nie przykła­

cjach życiowych.

da się do niej zbyt wielkiej wagi, tym bardziej, że najwyraźniej opiera się ona także na innych

2,26 Kto był najwyższym kapłanem?

Ewangeliach synoptycznych -w M t 12,4 i Lk 6,4 także nie wymienia się bowiem tego kłopotliwe­

Zgodnie z Ewangelią wg św. Marka. Jezus powie­

go imienia. Wydaje się zatem bardzo prawdopo­

dział. że w czasie, kiedy Dawid jadł w świątyni

dobne, że z jakiegoś powodu Marek sam wstawił

chleby pokladne. najwyższym

do swojego tekstu imię Abiatara.

kapłanem byl

Abiatar. Dla kontekstu, w jakim Jezus o tym

Uczeni próbowali rozwiązać ten problem

mówi, im ię kapłana nie ma żadnego znaczenia

argumentując, że słowa: „za Abiatara. najwyższe­

- chodzi bowiem o sam o złam anie przez Dawida

go kapłana" oznaczają tak naprawdę „zgodnie

zakazu spożyw ania chleba, przeznaczonego wy­

z fragmentem [z Księgi Samuela| zatytułowa­

łącznie dla kapłanów i odniesienie go do sytua­

nym *Abiatar»", gdyż fragment ten wyjaśnia,

cji, w której uczniowie Jezusa łamią zasady sza­

w jaki sposób Abiatar dołączył do Dawida

batu. N iem niej jed n ak , z I Sm 21.1-6 wynika, że

(a w czasach Jezusa wersety i rozdziały z Pisma

Dawid nie otrzym ał świętego chleba od Abiata-

Świętego nie były ponumerowane). Niemniej

ra, ale od Achim eleka. Czy Jezus się pomylił?

jednak, jeśli tak właśnie należy te słowa interpre­

A skoro tak, to dlaczego biegli w Piśmie faryzeu­

tować, to dlaczego Marek nie daje tego do zrozu­

sze nie wyłapali tego błędu?

mienia w bardziej czytelny sposób? Mógł prze­

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na

cież umieścić imię Abiatara w wersecie Mk 2.25.

fakt. że A biatar to syn Achimeleka. Postać ta po­

tuż po słowach: „Czy nigdy nie czytaliście (...)'.

jawia się po raz pierwszy w i Sm 22,20 jako je­

Niektórzy' uważają z kolei, że sformułowa­

dyny syn Achim eleka, który uszedł cało z rzezi, jaką urządził Saul wśród kapłanów z Nob za to, że udzielili pom ocy Dawidowi. Ocalały Abiatar

nie: „za Abiatara. najwyższego kapłana" ozna­

'Jak podkreśla T. W. Manson w: The TeachingofJesus. 2 wyd. (Cambridge: Cambridge University Press, 1935), s. 308.

cza: „w czasie, kiedy żył Abiatar. który został później najwyższym kapłanem". Jeśli jednak to było zamierzone znaczenie (gdyby np. ktos chciał dopuścić taką możliwość, że Jezus zapo­ mniał imię ojca Abiatara lub że uznał, że Jego słuchacze i tak tego imienia nic rozpoznają), to dlaczego Marek nie wyraził tego w bardziej zro­

Viwv Testament

344

zumiały sposób, pisząc na przykład „za ojca

Prawdę m ówiąc, jest to jeden z problemów

Abiatara. najwyższego kapłana" czy „kiedy Abia-

Pisma Świętego, dla którego nie znaleziono jak

tar. najwyższy' kapłan, był dzieckiem"? Mało

dotąd zadow alającego wyjaśnienia. Nie mamy

prawdopodobne, aby Marek rzeczywiście chciał

bowiem oryginalnego rękopisu Ewangelii wgśw

cos takiego wyrazić, stosując słowa, które osta­

Marka, w którym m oglibyśm y sprawdzić, jakie

tecznie znalazły się w Mk 2,26.

imię kapłana początkow o tam figurowało. Nie

Jakie są w takim razie możliwości interpre­

możemy tym bardziej zapytać Ewangelisty, co

tacji tego wersetu? Przede wszystkim, jest bardzo

dokładnie m iał na myśli, pisząc werset 2.26. Nie

mało prawdopodobne, że Ewangelista przemil­

ma też żadnej kasety z nagraniem nauczania św.

czał reakcję faryzeuszów na popełniony przez

Piotra (które to nauczanie, według wielu uczo­

Jezusa błąd. Gdyby bowiem taka pomyłka rze­

nych, jest głównym źródłem , na jakim opiera się

czywiście miała miejsce, bardziej rozsądne od

Ewangelia M arka), dzięki której m ożna by było

pominięcia reakcji faryzeuszów wydawałoby się

sprawdzić, czy im ię kapłana podane przez Mar­

przecież po prostu pominięcie całej tej historii,

ka jest właściwe. P odczas gdy wielu starożytnych

albo przynajmniej zamiana imienia na właściwe.

historyków wcale nie przejęłoby się tą nieszkod­

Marek najwyraźniej nie widział więc w tej histo­

liwą pomyłką, najw yraźniej przejęli się nią Mate­

rii żadnego problemu, wychodzącego poza jej

usz i Łukasz. Nie m ożem y zatem z całą pewnoś­

zasadniczy motyw, czyli obronę uczniów Jezusa

cią stwierdzić, że nie m iała ona żadnego znacze­

przed faryzeuszami, oskarżającymi ich o łama­

nia dla M arka. Jedyne, co m ożem y w tej sytuacji

nie zasad szabatu.

zrobić, to wybrać jed n ą ze wspom nianych w po­

Po drugie, skoro Marek nie widział w tej hi­

przednim akapicie m ożliw ości - na przykład tę,

storii żadnego problemu, to stało się tak zapew­

która najbardziej nam odpow iada - lub po pro­

ne z jednej z trzech następujących przyczyn:

stu przyznać uczciwie, że nie znam y i prawdopo­

(1) rzeczywiście napisał początkowo imię Achi-

dobnie nigdy nie poznam y rozwiązania tego

mcleka. a bardziej swojsko brzmiące imię Abia-

problemu. W tym drugim przypadku przyznaje­

lara wdarło się do Ewangelii przypadkiem, być

my jednocześnie, że nigdy nie wiemy wszystkie­

może podczas wykonywania jej pierwszych kopii

go do końca - tym bardziej powinniśmy więc

(teksty często czytane były kopistom na głos,

pokładać swoją ufność w Bogu, nie zaś w naszej

możliwe więc, że osoba czytająca pomyliła właś­

niedoskonałej wiedzy.

ciwe imię kapłana z imieniem, które brzmiało dla niej bardziej znajomo), (2) przytoczył tę historię w identycznej formie, w jakiej sam ją

2,27-28 S zab at dla człow ieka?

poznał i nie zdawał sobie sprawy z tego, że był w niej pewien błąd (wf tym przypadku także nie

W Ewangelii wg św. M arka jest to drugi z dwóch

wiemy, czy Jezus rzeczywiście wypowiedział

umieszczonych przed w ydarzeniam i z Cezarei

imię Abiatara, czy też imię Achimeleka, które

Filipowej fragmentów, w których pojawia się

dopiero później, w ustnym przekazie, zastąpione

określenie „Syn Człow ieczy”. Mk 2,27-28 stano­

zostało bardziej swojsko brzmiącym imieniem

wa puentę odpowiedzi udzielonej przez Jezusa

Abiaiar) lub (3) nie przyłożył do tego szczegółu

faryzeuszom, którzy zganili Jego uczniów za zry­ wanie kłosów z pól i (zgodnie z Łk 6 , 1 ) jedzenie

zbyt dużej wagi uznając, że nie ma on w tej histo­ rii żadnego znaczenia. Niezależnie jednak od tego, czym tak naprawdę kierował się Marek, naj­ wyraźniej nic zdawał sobie sprawy z tego, że istotnie jest w tej historii pewien problem.

wykruszanych z nich ziaren w czasie szabatu. Choć dziś czynność ta m oże się nam wydawać zupełnie nienaganna (poza tym . że mogłoby się to nie spodobać właścicielowi pola), to - zgod-

345

Ew angelia według świeiego Warka

nic z wytycznymi ówczesnych interpretatorów

odpoczynku. Jak wiadomo, ani Jezus, ani faryze­

Prawa - zryw anie kłosów traktowane było jako

usze nie uważali, że Bóg odpoczął siódmego

zbieranie plonów, a wykruszanie ziarna jako for­

dnia dlatego, że zmęczył się całym tygodniem

ma mielenia go. przy czym żadnej z tych czynno­

pracy. Chodziło raczej o to. że odstąpił od swojej

ści nic m ożna było wykonywać podczas szabatu.

pracy, przerwał ją. Dlaczego zatem „pobłogosła­

Krytykując uczniów Jezusa, faryzeusze chcieli

wił" dzień szabatu i „uczynił go świętym"?

też praw dopodobnie wyrazić swoje potępienie

Z pewnością nie uczynił tego dla siebie, ale dla

dla Jezusa za to. że pozwalał im łamać Prawo

dobra swojego stworzenia, które - jak doskonale

w taki sposób.

wiedział - potrzebuje przecież odpoczynku po

W odpow iedzi n a zarzuty uczonych w Piś­

całym tygodniu pracy. O tym właśnie mówi nam

mie Jezus przywołał najpierw' pewien starolcsta-

tekst zawarły w Księdze Rodzaju. Wspomniane

mentowy precedens: kiedy król Dawid znalazł

w Wj 20,8-11 czwarte przykazanie, nakazuje Izra­

się w pilnej potrzebie, kapłan świątyni w Nob

elitom uświęcanie siódmego dnia odpoczynkiem,

(miejsce to m ogło znajdow ać się na Górze Sco-

argumentując to tylko tym. że Bog także odstąpił

pus - w pobliżu Jerozolim y) zgodził się dać mu

od pracy po sześciu dniach tworzenia. W Pwt

oraz jego tow arzyszom do zjedzenia święty chleb

5.12-15 sens tego przykazania jest jednak wyjaś­

(tak zwany „chleb pokładny"), choć zgodnie

niony nieco szerzej i jasno wynika z niego, że sza­

z Prawem tylko kapłani mogli taki chleb spoży­

bat dany jest ludziom po to. aby mogli odpocząc

wać (1 Sm 21.1-6). Nawiązując do tej historii,

po ciężkim tygodniu pracy: „(...) aby wypoczął

Jezus chciał praw dopodobnie dać swoim słucha­

twój niewolnik i twoja niewolnica, jak i ty".

czom do zrozum ienia, że potrzeba człowieka jest

Szabat został zatem ustanowiony po to. aby

ważniejsza niż oficjalne procedury. W arto tu

zaspokoić pewną ludzką potrzebę, a najlepiej

również w spom nieć, że zgodnie z tradycyjnym

uświęca się ten dzień wtedy, kiedy potrzeba ta

przekazem (choć nie wspom ina o tym Stary Te­

zostaje zaspokojona. Tak samo widział tę kwe­

stam ent), opisany wyżej przypadek z życia Dawi­

stię Rabin Simeon ben Menasya, który w rabi-

da miał m iejsce właśnie w dzień szabatu (dzień,

nicznym komentarzu do Wj 31,14 stwierdza po­

w którym - zgodnie z Kpł 24,8-9 - należało usu­

dobnie jak Jezus: „Szabat jest dany wam. a nie

nąć sprzed oblicza Pana stary chleb i przezna­

wy poddani szabatowi”1.

czyć go „dla A arona i dla jego synów", którzy

W stwierdzeniu Jezusa największą jednak

spożywać go będą „w m iejscu poświęconym ”. Po

trudność sprawia słowo „zatem", poprzedzające

usunięciu starego chleba należało położyć „przed

drugą część Jego wypowiedzi: „Syn Człowieczy

Panem ” świeży chleb pokładny).

jest Panem także szabatu". Jak to, że szabat zo­

Jezus przywołuje następnie jeszcze starszy

stał ustanowiony dla człowieka, ma się do stwier­

i ważniejszy precedens - ustanowienie szabatu przez Boga. Spróbujm y się zastanowić, w jakim

dzenia. zgodnie z którym Syn Człow ieczy jest

celu Bóg ustanow ił taki dzień. Najlepiej bowiem

sprawiłaby większego problemu komuś, kto sły­

wypełniamy Prawo wtedy, kiedy realizujemy Boży zam iar kryjący się za danym przepisem. W Rdz 2,2-3 czytamy, że siódmego dnia Bóg „od­ począł” po sześciu dniach swej stwórczej pracy, dlatego „pobłogosławił ów siódmy dzień i uczy­ nił go świętym (...)”. Hebrajski czasownik prze­ tłum aczony jako „odpoczywać" to dabai - stąd wzięła się właśnie nazwa „szabat”, czyli dzień

szał Jezusa wypowiadającego te słowa po raz pierwszy. W języku aramejskim wyraz „czło­

Panem tego dnia? Być może. wypowiedź ta nic

wiek" często zastępowano bowiem idiomem „syn człowieczy". Zdanie wypowiedziane przez Jezusa brzmiałoby wówczas następująco: „sza-

1S te k h ih a (komentarz rabiniczny) do Wj31.14.

Yimv Testament

.146

bal został ustanowiony dla syna człowieczego,

- pan Paget z książki E dm unda G ossea Ojciec

a nie syn człowieczy dla szabatu. Zatem syn czło­

i Syn, który

wieczy jest panem także szabatu". Pytanie, jakie mogłoby się wtedy zrodzić w umysłach słucha­

porzucił nadzieję zbaw ienia swej duszy, bę­

czy. to: „w jakim sensie syn człowieczy może być

dąc przekonany, iż popełnił G rzech prze­

panem szabatu? Czy oznacza to, że ogół ludzko­

ciwko Duchowi Św iętem u. (...) Pan Paget

ści ma władzę panowania nad szabatem?" Dla

z wielkim upodobaniem , zarów no na osob­

nas także pytanie to pozostaje aktualne, jednak

ności, jak i publicznie, opow iadał o swym

jest jeszcze dodatkowa kwestia, nad którą musi­

przerażającym stanic d ucha, a zbliżając się

my się zastanowić: dlaczego w pierwszej części

w' swojej opow ieści do chwili popełnienia

tej wypowiedzi Marek użył rzeczownika „czło­

owego N iew ybaczalnego G rzechu, ściszał

wiek" (dla określenia istoty lub całej rasy ludz­

głos z tym trw ożnym przejęciem , jakie cza­

kiej). a w drugiej - określenia „syn człowieczy"?

sem cechuje ludzi cierpiących na bardzo

Z pewnością chciał dać nam przez to do zrozu­

rzadką chorobę (...). Każdy, rzecz jasna,

mienia. że chodzi o coś więcej niż człowieka

chciał wiedzieć, jakiej to dokładnie natury

w znaczeniu ogólnym. Czym dokładnie jest owo

grzech przeciw ko D uchow i Świętemu ode­

„więcej"? Jezusowi chodziło prawdopodobnie

brał panu Pagetowi o sta tn i promyk nadziei

o to, że ten. kto jest Panem szabatu - ten, kto ma

żywota w iecznego. Tu i ów dzie szem rano, że

władzę interpretowania zasad szabatu zgodnie

nawet mój Ojciec nic jest do końca świadom

z leżącym u ich podstaw boskim zamiarem, jest

istoty tego grzechu4.

przedstawicielem wszystkich ludzi, przy czym rola ta należy aktualnie do Niego. Skoro szabat

Oczywiście, że nie - poniew aż „grzech" ten istniał

został ustanowiony dla człowieka, to Jezus,

tak naprawdę tylko w w yobraźni pana Pageta.

którego Bóg wyznaczył na osobę reprezentu­

W życiu niewiele jest rów nic przykrych za­

jącą przed Nim całą ludzkość, ma prawo roz­

burzeń, wymagających pom ocy doradców du­

porządzać szabatem według własnego uzna­

chowych. co depresja ludzi przekonanych, że

nia.

popełnili niewybaczalny grzech. C hoć słyszą oni Zobacz również komentarz do Wj 20.8-11.

ewangeliczne zapew nienie o odpuszczeniu grze­ chów i wiedzą, że „krew' Jezusa (...) oczyszcza nas z wszelkiego grzechu" (1 J 1.7), ich odpo­

3,28-29 Niewybaczalny grzech?

wiedź zawsze jest taka sam a: istnieje jeden grzech, który stanowi wyjątek od tej zasady i to

Motyw człowieka winnego grzechu niewyba­

właśnie tego grzechu się dopuścili. Dla takiego

czalnego występuje w literaturze dość często.

grzechu natom iast -

U Bunyana przykładem takiej osoby jest czło­

wszystkich innych - nie m a przebaczenia. Czyż

wiek w żelaznej klatce. Z kolei George Borrow

nie powiedział tak sam Pan? D o takich osób nie

w' swoim dziele zatytułowanym Lavengro stwo­

dociera nawet to, iż sam fakt. że tak bardzo za­ martwiają się popełnieniem grzechu śmiertelne­

rzył postać walijskiego kaznodziei. Petera Williamsa. który rozdziera nocną ciszę swym roz­ paczliwym okrzykiem: „Pechod Ysprydd Glan! O Pechod Ysprydd Glan!" („O, grzech przeciw­ ko Duchowi Świętemu!”) po tym. jak - zgodnie z tym. co mu wmówiono - dopuścił się takiego właśnie grzechu. Jest także jeszcze inna postać

w przeciwieństwie do

go. świadczy o tym, że tak napraw dę nic są go winni.

4 E. Gosse, Tuther and San (London: W. Heineman. 1928), s. 265-267.

Ewangelia według świętego Marka

347 Co zatem mial na myśli Jezus, wypowiada­

szą. Marek wyjaśnia, dlaczego Jezus oskarżył

ne te słowa? W ypowiedź ta zachowała się w dwóch form ach. Ł ukasz wymienia ją jako jed­

uczonych w Piśmie o blużnierstwo przeciwko Duchowi Świętemu: „Mówili bowiem: Ma ducha

no ze stw ierdzeń dotyczących Syna Człowiecze­

nieczystego" (Mk 3.30). Jezus głosił tymczasem

go i Ducha Świętego (Łk 12,10), natom iast Ma­

nadejście królestwa Bożego, a pomoc, jakiej

rek um ieszcza ją w kontekście pewnych wyda­

udzielał znękanym i opętanym przez demony

rzeń. (Obydwie wersje - M arka i Łukasza - połą­

śmiertelnikom, była znakiem obecności i działa­

czone zostały w jed n o w M t 12,31-32).

nia Boga w Jego posłudze. „A jeśli Ja palcem Bo­

Zgodnie z Ewangelią wg św. Marka, uczeni

żym wyrzucam złe duchy", mówił Jezus, „to istot­

w Piśmie i znawcy praw a żydowskiego przybywa­

nie przyszło już do was królestwo Boże" (Łk

ją z Jerozolim y do G alilei, by ocenić dzieła, któ­

11.20: w Mt 12,28. gdzie także pojawia się ta wy­

rych. jak słyszeli, dokonywał tam Chrystus,

powiedź, określenie „palec Boży" zostało zastą­

a zwłaszcza przyjrzeć się jego egzorcyzmom,

pione słowami „Duch Boży"). Skoro - widząc

czyli w ypędzaniu dem onów z ludzi opętanych.

ulgę. jaką Jezus przynosił ludzkim ciałom i du­

(Sform ułowania użyte w takich opisach świad­

szom - faryzeusze utrzymywali, że czyni to

czą o tym. że zjawisko opętania traktowane było

z pomocą największego wroga ludzkości - księ­

wówczas bardzo dosłownie, nawet jeśli dzisiaj

cia demonow. to ich oczy było tak mocno

patrzy się ju ż na nie inaczej). Uczeni w Piśmie

zamknięte na światło, że blask jawił im się jako

dochodzą do zadziw iającego wniosku: „Ma Bel­

ciemność, dobro zaś - jako zło. Światło dostępne

zebuba i przez władcę złych duchów wyrzuca złe

jest dla każdego, kto go pragnie, ale jaka jest na­

duchy” (M k 3,22). (Im ieniem Belzebub określa­

dzieja oświecenia dla tych. którzy je zwyczajnie

no kiedyś starożytne bóstwo kananejskie: „pan

odrzucają?

na w ysokościach”, jed n ak w czasach Jezusa Ży­

Czy Paweł grzeszył przeciwko Duchowi

dzi używali go w odniesieniu do władcy otchłani,

Świętemu w czasach, gdy prześladował chrześci­

siedziby dem onów ). Dowiedziawszy się o tych

jan. a nawet (zgodnie z Dz 26,11) przymuszał ich

zarzutach, Jezus obnażył niedorzeczność przy­

„karami do blużnierstwa”? Nie. ponieważ (jak

puszczeń, jakoby m oc szatana można było poko­ nać z pom ocą sam ego szatana. Następnie oskar­

czytamy w I Tm 1.13) działał wówczas „z nie­ świadomością, w niewierze", dlatego dostąpił

żył tych, którzy wysunęli tak niedorzeczny wnio­

Bożego miłosierdzia. Gdyby jednak w drodze do

sek. o blużnierstw o przeciwko Duchowi Święte­

Damaszku, ujrzawszy światłość i usłyszawszy

mu. Dlaczego? Ponieważ rozmyślnie przypisali

wezwanie zmartwychwstałego Pana. zamknął

dzieło D ucha Świętego dem onom . Wynika z tego, że każdy grzech i każde bluż­

swoje oczy i uszy oraz trwał w prześladowaniu

nierstwo może zostać odpuszczone - jeśłi oczy­ wiście grzesznik będzie go żałował. Jak ma się jednak spraw a z blużnierstwem przeciwko Du­ chowi Świętemu? Czy za taki grzech m ożna ża­ łować? Czy napraw dę nic ma przebaczenia dła człowieka, który szczerze żałuje popełnienia tego grzechu? Odpowiedź wydaje się następująca: sama istota tego grzechu polega na tym. że człowiek nie chce go żałować, ponieważ ci, którzy się go dopuszczają i trwają w nim. nie wiedzą, że grze­

wierzących, to byłoby trwanie w „wiecznym grze­ chu". Wtedy jednak sam nie wiedziałby, że grze­ szy i nie szukałby przebaczenia - trwałby bowiem nadal w przekonaniu, że wykonuje dzieło Boże. a jego sumienie pozostałoby równie spokojne jak wcześniej. Jak już wspomnieliśmy. Łukasz umieszcza swoją wersję wypowiedzi na temat niewybaczal­ nego grzechu w innym kontekście. Oskarżenie o to. że Jezus wyrzuca demony z pomocą Belze­ buba. pojawia się u niego w Łk 11.14-26. gdzie nie ma jednak nic na temat grzechu przeciwko

Duchowi. O grzechu tym czytamy natom iast

trw ania przy Je z u sie i o p a rc ia się pokusie zdra­

w Łk 12.10. tuż po słowach: ..A powiadam wam:

dzenia wiary. B lu żn ierstw o przeciw ko Duchowi

Kto się przyzna do Mnie wobec ludzi, przyzna

jest w tym kontekście ró w n o zn aczn e z apostazją

się i Syn Człowieczy do niego wobec aniołów Bo­

-rozm yślnym i stan o w czy m w yparciem się Jezusa

żych: a kto się Mnie wyprze wobec ludzi, tego

jako Pana. N ie jest to je d y n y fragm ent w Nowym

wyprę się i Ja wobec aniołów Bożych" (Łk

T estam encie, k tó ry przestrzeg a przed niewyba­

12.8-9). (Druga część tej wypowiedzi stanowi

czalnym złem , ja k ie w iąże się z taką decyzją.

analogię do wersetu Mk 8.38. um ieszczonego

Mówi o tym także H b r 6,4-6. gdzie czytamy, że

wkrótce po wyznaniu Piotra, jakie m iało miejsce

apostatów o d rzu cający ch je d y n ą drogę zbawienia,

w okolicach Cezarei Filipowcj.) N astępnie, po

nie sposób przyw ieść p o n o w n ie ku nawróceniu.

wypowiedzi dotyczącej grzechu przeciwko D u­

Ł ukasz je d n a k ż e łączy p rzestrogę dotyczącą

chowi. Łukasz cytuje następujące zapew nienie

niew ybaczalnego g rzech u blużnierstw a przeciwko

Jezusa: ..Kiedy w'as ciągać będą do synagog,

D uchow i z zapew nieniem Je zu sa, że dla tego, kto

urzędów i władz, nie martwcie się. w jaki sposób

będzie mówił przeciw ko Synow i Człowieczemu,

albo czy macie się bronić lub co mówić, bo D uch

istnieje m ożliwość przeb aczen ia. Należy w tym

Święty nauczy was w tej właśnie godzinie, co na­

m iejscu w yjaśnić dw ie z a sa d n ic z e kwestie.

leży powiedzieć" (Łk 12,11-12). Cytat ten ma

Po pierw sze, w ję z y k u aram ejsk im , którym

swój odpowiednik u Marka w rozdziale stano­

posługiw ał się Je z u s, w y ra ż e n ie „syn człowieczy"

wiącym zapis słów Jezusa wypowiedzianych na

o zn acz ało zw ykle po p ro stu człow ieka i tylko

Górze Oliwnej (Mk 13,11). Łukasz ponow nie

kontekst m ógł w sk azać słu c h a c z o m momenty,

nawiązuje do tej wypowiedzi w dalszej części

w których Je z u s z a m ie rz a ł n a d a ć tem u określe­

swojej Ewangelii, gdzie czytamy tym razem , że

niu szczególne z n a c z e n ie w y ra ż o n e w przekła­

to nie Duch Święty, ale Jezus da swoim uczniom

dach sfo rm u ło w an iem : „Syn C złow ieczy". Co

„wymowy i mądrość”, by mogli dobrze odpow ia­

więcej, aram ejski ro d z a jn ik o k reślo n y stawiany

dać swym prześladowcom (Łk 21.15). M ateusz

przed rzeczow nikiem „człow iek" m ógł wskazy­

umieszcza z kolei podobne słowa w opisie posia­

wać na to, że słow o to nie o d n o siło się do kon­

nia dwunastu Apostołów: „(...) W owej bowiem

kretnej osoby, ale d o całej ludzkości. Jedna

godzinie będzie wam poddane, co macie mówić,

z m ożliw ości in te rp re ta c ji słów J e z u sa zawartych

gdyż nie wy' będziecie mówili, lecz D uch Ojca

w Ewangelii Ł u k asza b rz m i z a te m następująco:

Waszego będzie mówił przez was" (M t 10.19-20).

„M ów ienie p rzeciw ko człow iekow i m oże być od­

Łukasz umieszcza zatem słowa o blużnier-

puszczone, ale przeciw k o D u ch o w i - n ie”.

stwie przeciwko Duchowi Świętemu pom iędzy

Po drugie, jeśli to w łaśn ie Je z u s m iał na my­

stwierdzeniem o boskiej funkcji D ucha jako ad­

śli, wówczas sam ego sie b ie u zn ał za człowieka,

wokata tych, którzy wyznają Syna Człowieczego

jeśli

(czyli Jezusa) a zapewnieniem o m ocy Ducha,

W rozum ieniu Ł u k asza, słow a te o d n o szą się

dzięki której postawieni przed ziemskim trybu­

w szczególności do Je zu sa, inaczej napisałby

nałem uczniowie Jezusa będą w stanie wypowie­

przecież: „każdem u, k to pow ie ja k ie ś słowo prze­

dzieć właściwe słowa we właściwym czasie.

ciwko człow iekow i", a nie Gak czytam y) „każde­

W takim kontekście, kwestia blużnierstwa prze­

mu, kto powie jak ieś słow o przeciw ko Synowi

ciwko Duchowi Świętemu nabiera nieco innego

C złow ieczem u”. D laczego w tak im razie bluż­

wymiaru niż w Ewangelii Marka. Łukasz wska­

nierstw o przeciw D uchow i Ś w iętem u jest znacz­

zuje bowiem na to, że blużnierstwo przeciwko

nie pow ażniejszym w yk ro czen iem niż obraza

Duchowi polega głównie na odrzuceniu Jego

Syna Człow ieczego? Być m oże. ze względu na

nadprzyrodzonej pomocy, niezbędnej do wy­

ogrom ną skrom ność Jezusa, p rzez którą trudno

nie za

p rzed staw ic ie la

całej

ludzkości.

349 było ludziom rozpoznać w Nim lego, kim tak na­

Ewangelia według świętego Marka

4,11-12 Dlaczego w przypowieściach?

prawdę byl. Już w sam ym sformułowaniu „Syn Człowieczy" nie było przecież nic wzniosłego. Wie­

W Ewangelii wg św. Marka słowa te pojawiają się

le osób rzeczywiście pogardzało tym pokornym

pomiędzy przypowieścią o siewcy a jej wyjaśnie­

i uniżonym Synem Człow ieczym , który w czasie

niem. przy czym wszystkie te fragmenty - przy­

swej ziemskiej posługi nieustannie narażał się na

powieść. wyjaśnienie przypowieści i cytat zawar­

odrzucenie i prześladow anie. N iem niej jednak ci,

ty w Mk 4.11-12 przypisuje się samemu Jezusowi.

którzy m im o wszystko Mu uwierzyli, otrzymali za­

Z cytatu tego wynika, że Jezus posługuje się

pewnienie, że w obliczu pokusy wyparcia się Go,

przypowieściami po to, aby Jego słuchacze (ci.

Duch Święty przyjdzie im z pomoc;). Gdyby posta­

którzy nie są Jego wyznawcami) słuchali, ale nie

nowili odrzucić tę pom oc, w tedy znaleźliby się rze­

mogli G o zrozum ieć, w co jednak trudno uwie­

czywiście w d ram atycznym położeniu.

rzyć.

Pod wpływem strach u Piotr zaparł się Syna

M ateusz zm ienia nieco sens tej wypowiedzi,

Człowieczego, lecz otrzym ał przebaczenie. Jego

stosując w' niej słowa „dlatego, (...) że" zamiast

usta na krótki) chw ilę stały się ustam i zdrajcy, ale

spójnika „aby". W jego Ewangelii zdanie to

serce nic zap arło się wiary. Żal i skrucha apostoła

brzm i więc następująco: „Dlatego mówię do nich

otworzyły go na uzdraw iającą łaskę D ucha, a prze­

w’ przypowieściach, że otwartymi oczam i nie wi­

baczenie d ało m u siłę, by um acniać w wierze in­

dzą i otwartym i uszami nie słyszą ani nie rozu­

nych (Lk 22,31-32). D laczego zatem , m ożna zapy­

mieją" (M t 13.13). M ateusz sugeruje tym samym,

tać, nie u m ocnił A n an iasza i Safiry, kiedy przyszli

że Jezus mówi do ludzi w przypowieściach, gdyż

do niego z częścią d o ch o d u ze sprzedaży swojego

- wiedząc, jak m ało osób rozumie tak naprawdę

mienia, udając, że to cała sum a? Być m oże dlate­

Jego naukę - chce przekazać im swoje przesłanie

go, że - jak sam pow iedział - poddali się szatań­

w sposób bardziej czytelny. W tym sensie, wypo­

skiej nam ow ie, aby sk łam ać D uchow i Świętemu

wiedz ta staje się m niej skomplikowana, a jej zna­

i „wystawiać na p ró b ę D u ch a Pańskiego" (D z

czenie zamyka się w tym, że „prawda zawarta

5,3.9). D latego w łaśnie, zd an iem Piotra, dopuścili

w przypowieści wchodzi do nas niskimi drzwia­

się grzechu z nieodw racalnym i konsekwencjam i.

m i”6.

To, w jaki sp o só b widziałby ich grzech Jezus, jest natom iast zupełnie in n ą kwestią. Podsum ow ując - w kontekście Ewangelii wg

U Łukasza z kolei (Łk 8,10) cytat ten skon­ struow any jest podobnie jak u M arka, z niewiel­ kimi zm ianam i.

św. M arka grzech przeciw ko D uchow i Świętemu

Jak zatem zinterpretow ać wersję Marka?

polega na celow ym zam knięciu oczu na św iatłość

N iektórzy sugerują, że wypowiedź ta jest w cało­

i upartym nazyw aniu d o b ra złem , a w Ewangelii

ści dziełem Ewangelisty. Zgodnie z tą teorią,

Łukasza (czyli ostateczn ie w zbiorze wypowiedzi

przypowieść rzeczywiście opowiedziana została

Jezusa znanym pow szechnie jak o źródło Q ) - na

przez Jezusa, jej wyjaśnienie pochodzi ze źródeł,

definityw nym w yparciu się wiary. P raw dopodob­

jakim i posługiwali się członkowie pierwszych

nie, są to w rzeczyw istości dw a aspekty tego sam e­

w spólnot kościelnych, a cytat zawarty w Ewange­

go problem u, opisanego być m oże także przez

lii M arka jest jego własną konstrukcją i wyraża

P latona jak o kłam stw o p o p ełniane w duszy5. Z obacz również ko m en ta rz do H b r 6.4-6; 10.26; 1 J 5,16-17.

Pluton. Państwo (Potiteia). 2.382 a-b.

jego osobistą opinię (lub opinię szkoły myślowej, jaką reprezentow ał) na tem at przyczyny, dla któ­ rej Jezus mówił w przypowieściach. Czy jednak

6 Tennyson. In Mtmorlam , xxvi.

Vo u t Testament

m o/na z cala pewnością stwierdzić, że autorem tych słów nie jest sani Jezus?

350 Ew angelii p rzez Ż ydów . O p ró c z nawiązań do niego w k o n tek ście p rzy p o w ieśc i o siewcy, pr?y.

Nie ulega wątpliwości, że wypowiedź ta

toczonej we w szystkich E w angeliach synoptyce

opiera się na tekście zawartym w Starym Testa­

nych. słow a te w s p o m n ia n e są jeszcze w J 12,40

mencie w' Iz 6,9-10. Czytamy tam . że po tym. jak

- pod koniec d z ia ła ln o śc i J e z u sa w Jerozolimie

Bóg powołał Izajasza „w roku śmierci króla Oz-

oraz w D z 28.26-27. g d zie czy tam y o spotkaniu

jasza". prorok ma w świątyni widzenie, podczas

Paw ła z ży d o w sk im i p rzy w ó d cam i w Rzymie,

którego słyszy następujące słowa:

a ich ech o p o jaw ia się ró w n ież w Rz 11.8. Drama­ tyczne słow a ze S tareg o T e sta m e n tu odnoszą się

I rzeki |m i): „Idź i mów do tego ludu: Słu­

zatem także d o p osługi sa m e g o Jezusa. .Podob­

chajcie pilnie, lecz bez. zrozum ienia, patrz­

nie ja k w K siędze Izajasz a, ta k sa m o tutaj, należy

cie uważnie, lecz bez rozeznania! Z atw ardż

in terp reto w ać je ja k o m o c n y - a w ręcz wyolbrzy­

serce lego ludu. znieczul jego uszy. zaślep

m iony, typow o w sc h o d n i sp o s ó b w yrażenia ubo­

jego oczy. iżby oczami nie widział ani usza­

lew ania n ad tym . że se rc a w ielu pozostaną za­

mi nie słyszał, i serce jego by nie pojęło, żeby

tw ard ziałe”7.

się nie nawrócił i nie był uzdrowiony".

O statn ie słow a p rzy to c z o n e g o wyżej cytatu z Księgi Izajasza b rzm ią: ,.by (...) nie był uzdro­

Czy Bóg chce przez to powiedzieć, że Izajasz po­

wiony”. P odobnie je s t

winien namawiać ludzi, aby nie zwracali uwagi

i w wersji greckiej (S e p tu a g in ta ). W analogicznym

na jego proroctwa? Czy prorok ma utrudniać lu­

m iejscu w ersetu M k 4,12* uży to natom iast okre­

dziom zrozumienie przesłania, które głosi, tak

ślenia: ..żeby (...) nie było im odpuszczone". Moż­

w

tekście

hebrajskim

aby nie nawrócili się i nie uniknęli grożącej im

na by to uznać za zw ykłą p arafrazę Ewangelisty,

zagłady? Oczywiście, że nie i jeśli czytelnik od­

gdyby nie to, że d o k ła d n ie teg o sam ego sformuło­

nosi początkowo inne wrażenie, to tylko ze

wania użyto w' aram ejsk im przekładzie (largum)

względu na typowo hebrajską tendencję do opi­

ksiąg prorockich. P rzek ład tych ksiąg sporządzo­

sywania konsekwencji w sposób, w jaki zwykle

no z pew nością d u żo później niż Ewangelię Mar­

opisuje się cel. I tak. Izajasz zgadza się być Bo­

ka. jed n ak za largum pisanym sto ją lata przekazu

żym posłańcem, a Bóg bierze go za słowo, ale

ustnego - aram ejska w ersja n auk hebrajskich po­

mówi mu: „Ulż głosić moje przesłanie, ale nie

czątkowo głoszona była przecież w synagogach

oczekuj, że ludzie będą ciebie słuchać. O drzuca­

ustnie. Możliwe więc, że sform ułow ania o „od­

jąc to, co mówisz, będą tak zatwardziali, że

puszczeniu" nie zaw dzięczam y M arkowi, ale sa­

w pewnym momencie nie będą już w stanie tego

m em u Jezusow i, który - posługując się językiem

przyjąć". Tak też się stało - Izajasz tego właśnie

aram ejskim - m ógł p rzecież zacytow ać aramejską

doświadczał przez następne czterdzieści lal. D o­

wersję fragm entu z Księgi Izajasza.

świadczenie Izajasza stało się także później

U w zględniw szy ten fakt, T. W. M anson wy­

udziałem Jezusa - mimo całego entuzjazm u,

snuł kolejny w niosek''. Jeśli Je z u s rzeczywiście

z jakim spotykał się we wczesnej fazie swojej działalności, nie uniknął późniejszych porażek i to w miejscach, w których dokonały się Jego

C . E D. M oule, The Birth o f the New Testament. 3 wyd-

największe dzieła. A zatem, słowa z Iz 6.9-10

(San Francisco: H arper & Row. 1981), s. 117. W oryginale greckim występuje tam greckie słowo „afeihe". tłum aczone zasadn iczo jako „odpuszczone (przyp. red.).

równie dobrze mogłyby dotyczyć posługi Jezusa (a konkretnie jej skutku). Dlatego też. na pew­ no byl to bardzo popularny wśród pierwszych chrześcijan fragment, ilustrujący fakt odrzucenia

I. W. Manson. The Teaching o f Jesus. 2 wyd. (Cam­ bridge: Cam bridge U niversity Press. 1935). s. 75-80.

351

Ewangelia według świętego Marka

miał na myśli aram ejsk ą w ersję tekstu, to należy

wkrótce zmieniali zdanie na Jego temat. Jego

także w ziąć p o d uw agę, iż w tym języku tak sam o

przypowieści, jasne i zrozumiałe dla tych. co

brzmią w yrazy „aby" i „którzy", a słowo „żeby

uważnie patrzyli i słuchali, stały się dla nich za­

nie" m a fo rm ę id en ty czn ą jak „być m oże". Wy­

gadkami. Osoby te nic mogły zatem przyjąć prze­

powiedź Je zu sa m ogła zatem brzm ieć następują­

słania Jezusa ani czerpać płynących zen korzy­

co: „D la tych zaś, k tó rzy są poza wam i. wszystko

ści. Przeciwnie - im więcej wsrod nich mówił

dzieje się w p rzy p o w ieściach, (a zw łaszcza dla

i działał, tym słabiej na to reagowali. Niestety,

tych) któ rzy p a trz ą , a nie w idzą, którzy słuchają,

stanowili oni większość. Tylko nieliczni bowiem

a nie ro zu m ieją; być m o że znów się nawrócą

zrozumieli lak naprawdę Dobrą Nowinę o króle­

i zostan ie im o d p u s z c z o n e ”.

stwie niebieskim i choć była ich garstka - i tak

Tak sfo rm u ło w an a w ypow iedz nie niesie już

warto było ją głosie.

ze sobą żad n ej tru d n o śc i in terp retacy jn ej - wyni­

Jeśli tak właśnie zinterpretujemy słowa zapi­

ka z niej b ow iem , że Je zu s odsłaniał „tajem nicę"

sane w Mk 4,11-12, to ich umiejscowienie - tuż

królestw a B ożego sw oim u czn io m w sposób bar­

po przypowieści o siewcy - wydaje się byc uza­

dziej b ez p o śre d n i,

mówił

sadnione. Siewca rzucił sporą garść ziaren, ale

a

do

pozostałych

w przy p o w ieściach w nad ziei, że m oże tą dro­

tylko jedna czwarta z tego spadla na odpowied­

gą zro zu m ieją o g ó ln y sen s Jego przesłania, na­

nie podłoże i wydala plon. Reszta upadła na ubi­

w rócą się i u zyskają o d p u sz czen ie grzechów.

tą drogę, skalisty grunt lub pomiędzy ciernie.

Jeśli je d n a k o to w łaśn ie Jezusow i chodziło, to

Wspaniały plon, jaki wydały ziarna zasiane

oznaczałoby, że M arek (lu b żródlo. na jakim

w dobrej, żyznej ziemi, wynagrodził jednak siew­

się o p ierał) n ajw y raźn iej nie d o końca G o zrozu­

cy trud pracy - widział dzięki temu. że nie siał na

miał i n ie p o trz e b n ie tę w ypow iedź skom pli­

próżno. Korzyść płynąca z tych, „którzy słuchają

kował.

słowa, przyjmują je i wydają owoc" wielokrotnie

M ając na uw adze to. że Jezus i Jem u w spół­ cześni opisyw ali czasem skutek tak, jak gdyby był on celem , w y pow iedź ta wciąż pozostaje tru d n a d o z in terp reto w a n ia , je d n ak poziom tej

przewyższa bowiem stratę spowodowaną przez tych. którzy się od słowa odwracają. Zobacz równic: komentarz do Wj 9.12; Iz 63.17.

tru d n o ści nie je s t ju ż tak wysoki. Być m oże po­ m ocny o k aże się tu ta k ż e fakt, że zarów no w ję­ zyku h eb rajsk im , jak i w aram ejskim , słowo

4,31

Jak małe jest ziarnko gorczycy?

o zn aczające „przypow ieść" m oże rów nocześnie o zn acz ać „zag ad k ę”.

Zobacz komentarz do Mt 13,32.

Je zu s glosil królestw o Boże i ujawniał dale­ kosiężne k o nsekw encje zw iązane z jego nadej­ ściem . Była to „tajem n ica", gdyż w takiej form ie

5,1-20 Jeden opętany czy dwóch?

nikt jeszcze tego w cześniej nie ujawniał - dopie­ ro Jezu s robił to w sw ojej posłudze. Ci z Jego

Zobacz komentarz do Mt 8,28-34.

słuchaczy, któ rzy mieli um ysły otw arte na naukę Jezusa, rozum ieli Jeg o p rzesłanie i wiedzieli, o czym trak tu ją przypow ieści. Byli też jednak słuchacze, których um ysły były zam knięte. Lu­

5,11-13 Dlaczego Jezus tak brutalnie potraktował świnie?

dzie ci - ch o ć początkow o uważali Jezusa za nauczyciela i przyw ódcę, na którego czekali -

Zobacz komentarz do M t 8 ,3 1 -3 2 .

Yiwi Testament

352

5,34 Jak wielka musi być nasza w iara?

Z apraw dę, p o w iad am w am : K to powie tej górze: „P o d n ieś się i rzu ć się w m orze", a nie

Werset ten (przytoczony także w Mt 9.22 i Lk

w ątpi w' duszy, lecz w ierzy, żc spełni się to.

S.48 1 wieńczy opis uzdrowienia kobiety cierpią­

co m ówi, tak m u się sta n ie . D latego po­

cej na krwotok. Zgodnie z przesianiem tych

w iadam w am : W szy stk o , o c o w modlitwie

slow. kobieta zawdzięcza cud uzdrowienia swo­

prosicie, sta n ie się w am , tylko wierzcie, że

jej wierze. Podobne stwierdzenie pojawia się

otrzym acie.

w opisach cudów przytoczonych w Mk 10,52: t.k 17,19: Lk 18.42 oraz w historii o odpuszcze­

N iem niej je d n a k , w a n a lo g ic z n e j wypowiedzi

niu grzechów opisanej w Lk 7,50. Czy o zn a­

p rzytoczonej w Lk 17.6. c z y ta m y c o następuje:

cza to. żc nasze modlitwy zostają wysłuchane tylko wówczas, jeśli mamy w ystarczająco dużo

G dybyście m ieli w iarę ja k z ia rn k o gorczycy,

wiary?

pow iedzielibyście tej m o rw ie: „Wyrwij się

Kwestia wiary pojawia się w większości

z korzeniem

i p rz e sa d ź się w morze!",

ewangelicznych historii o uzdrowieniach. W wy­

a byłaby w'am p o słu s z n a (p o ró w n aj z Mt

żej wspomnianych przypadkach chodzi o wiarę

17.20).

osoby uzdrawianej, jednak historie tego typu stanowią zaledwie jedną trzecią wszystkich opow ie­

Innym i słow y - n a jw a ż n ie jsz e w m odlitw ie nie

ści o uzdrowieniach pojawiających się w Ewange­

jest to. jak w ielką m am y w iarę, ale to. że w ogóle

liach. W pozostałych przypadkach, wiarą wyka­

ją mamy.

zują się bowiem inne osoby, niekoniecznie te,

W P iśm ie Św iętym p raw d a ta objawia się

które potrzebują uzdrowienia. I tak. w Mk 2.5

w' kilku różnych sy tu a c ja c h . Po pierw sze, mamy

wiarę mają ludzie przynoszący chorego do Jezu­

do czynienia z w iarą, k tó ra p ro w ad zi do zbawie­

sa. W Mk 6,6 (i Mt 13.58) powodem tego, że

nia. N ależy p a m ię ta ć , że u żyte w Now ym Testa­

Jezus uzdrowił zaledw ie garstkę chorych w N a­

m encie greckie o k re śle n ie w iary (p istis) lub wie­

zarecie jest ogólna atm osfera niedowiarstwa,

rzenia (pisteu ó ) o z n a c z a ło p ierw o tn ie zaufanie

czyli braku wiary. W Mk 9,23-24 Jezusowi udaje

lub o d d an ie się ja k ie jś o so b ie . M ożliw e, że kobie­

się zaradzić niedowiarstwu i wzbudzić wiarę

ta, o której m ow a w Lk 7,50 m iała na tem at Jezu­

w ojcu opętanego chłopca. Niem niej jednak,

sa niew łaściw e w y o b rażen ia - z pew nością nie

w wielu przypadkach uzdrowień Jezus wydaje

w yróżniała się bow iem zaaw an so w an ą wiedzą

się być jedyną osobą obdarzoną wiarą - np. pod­

teologiczną. N iem n iej je d n a k , niezależnie od

czas wskrzeszenia m łodzieńca z N ain

(Łk

lego. co o Jezu sie m yślała, c o ś p o p c h n ę ło ją ku

7,11-16), kiedy to próżno było szukać wiary

tem u. aby o k azać M u zau fan ie i o d d an ie. Właś­

w kimkolwiek innym poza Jezusem, podobnie

nie ta wiara - ch o ć d o ść o g ra n ic z o n a z teologicz­

jak w historii opisanej w J 11. Jakie wnioski m o­

nego punktu w idzenia - „ocaliła ją " od upadku

żemy wysnuć na podstawie tych wszystkich da­

(słow o przełożone jak o „uzdrow ić" tłum aczone

nych?

jest rów nież często jak o „ocalić, zb aw ić” ). Kobie­

Po pierwsze, choc Jezus mówi czasem

la ta nie w iedziała tak n ap raw d ę, czego potrzebu­

o „wielkiej wierze" (jak w przypadku setnika,

je, ale przecież - jak d o w o d zą wszystkie tego

którego syn został uzdrowiony) i o „małej wie­

typu historie o pisane w N ow ym T estam encie -

rze" (jaką mieli uczniowie Jezusa w Ewangelii

w ażne jest nie to. na ile rozum iem y Jezusa, ale

Marka), to najważniejsza jest lak naprawdę nie

to. jak m ocno Mu ufamy. N a przykład - nie wie­

intensywność wiary, ale jej obecność. Jak czyta­

my. jak dobrze znal Je zu sa strażn ik więzienia

my w Mk 11,23-24:

z Filippi. o którym w sp o m in a rozdział 16 Dzie­

353

Ewangelia według Mclego Marka

jów A postolskich. Być m oże to właśnie tam tej nocy usłyszał o N im po raz pierwszy. A jednak

w sobie tę zbawczą wiarę wielkości ziarnka gor­ czycy.

jego gotowość, by zaufać Jezusow i, wystarczyła

W Nowym Testamencie często pojawia się

mu do uzyskania zbaw ienia. W iara zbawiająca

także motyw wiary przynoszącej uzdrowienie.

jest zatem o d d an iem się Jezusow i bez względu

Jak już zauważyliśmy, chore osoby wykazują się

na rozum ienie tego, w jak i sp o só b O n nas zbawi

wiarą tylko w jednej trzeciej przypadków opisa­

czy bez w zględu naw et na sam ą św iadom ość

nych w Ewangeliach. W końcu choroba często

tego, żc nas zbawi. N iek tó rzy m ogliby przecież

tłumi wiarę człowieka a także jakąkolwiek ocho­

uznać Jezu sa za B ożego K róla (w yznając - jak

tę do życia. Łaska uzdrawiania, o jakiej jest

pisze św. Paweł w Rz 10,9-10, że „Jezus jest Pa­

mowa w 1 Kor 12.9, często jest zatem udzielana

nem "). a m im o to m yśleć, żc pójdą do pieklą. Ich

chorem u przez kogoś innego. W Jk 5.14-15 czy­

wiara w Je zu sa (o d d a n ie się M u, pokładanie

tamy. że wiara chorego może być mala lub że

w Nim u fn o ści) g w arantow ała im jed n ak zbawie­

m oże on nawet nie mieć jej wcale. Nie wiadomo

nie. choć sam i nie byli św iadom i tego. że Bóg nie

bowiem, czy chora osoba wzywa starszych koś­

posiałby d o

kogoś, kto się naw rócił

cioła dlatego, że tli się w niej jeszcze jakaś iskier­

i wszedł na Jeg o d ro g ę 10. D osk o nale wpasowują

ka wiary, czy też dla spełnienia przed śmiercią

się w ten k o n tek st słow a zaw arte w Mt 5.13. bo

form alności nakazanych przez Kościół. Nieza­

pieklą

przecież alb o m am y ja k iś „sm ak" (sól wiary),

leżnie jednak od tego, czym kieruje się chory,

albo nie. N aw et m in im aln a w iara prow adzi do

ważne, że starsi m odlą się nad nim „modlitwą

zbawienia, p o d c z a s gdy jej brak pow oduje klę­

pełną wiary", dzięki której nastąpi uzdrowienie.

skę. R ów nież z M k 9.42-49 w ynika, że najw aż­

Jeśli bowiem ktos nie wierzy, że Bóg pragnie

niejsza jest nie w ielkość wiary, ale czy w ogóle

uzdrowić chorego - modli się bezskutecznie, ale

człowiek b ęd zie ją m iał (g reck ie zn aczen ie zwro­

jeśli ktos ma wiarę - chociażby tak m ałą jak

tu „powód d o g rzech u " to „p o rzu cen ie w iary").

ziarnko gorczycy - to dzięki jego modlitwie cud

A zatem , lepiej się okaleczy ć niż porzucić wiarę,

uzdrowienia zwykle się dokonuje".

albo zginąć m a rn ą śm iercią niż pozbaw ić wiary

Podobny punkt widzenia prezentuje Mk

drugiego człow ieka. I pon o w n ie nie chodzi tu

11.23-24 i Lk 17.6. W obydwu tych przypadkach

o teologiczne p rzek o n an ia do ty czące osoby Jezu­

mowa jest bowiem o cudzie, który jest jednocześ­

sa. ale o to. czy w ogóle pragniem y M u zaufać.

nie darem Boga. I znów - nie liczy się tu inten­

N ajw ażniejsze, by u zn ać Je zu sa za Pana. nieza­

sywność wiary, ale jej obecność. Czy nasze serce

leżnie od tego. ja k i czy w ogóle to rozum iem y.

mówi nam . żc Bog odpowie na naszą modlitwę,

Zbaw ienie je s t w ięc p o c h o d n ą w iary i w przy­

czy też tak napraw dę wcale się tego nie spodzie­

padku każdego człow ieka zbaw ionego, m a on

wamy? Chodzi o tę iskierkę wiary, jaką cechują

Św. Paweł m ial do czynienia z w ielom a osobami, któ­ re uznały Jezusa za Pana. zaufały M u i do końca życia

11 Ken Blue w książce Authority to l/eal ( Downers G ro ­

pozostały Jego w iernym i sługami, a m im o to, przekona­

ve. III.: IntcrVarsity Press, 1987) zauważa, że ci. których

ne były o tym, że mają na swoim sum ieniu coś. co nie

modlitwa o uzdrowienie jest skuteczna, wykazują się

zostanie im nigdy odpuszczone. Lu dzie ci żyli w niepo­

zawsze następującymi cechami: ( I ) przekonaniem, żc

trzebnym poczuciu winy. jednak fakt, że rozumowali

Bog chce chorego uzdrowić (wiaru); (2) współczuciem

niesłusznie, w żadnym wypadku nie oznaczał, iż Bog

dla chorego (cecha charakterystyczna także dla Jezusa)

ich odrzucił. Przeciw nie - ich grzechy były lak napraw­

i (3) gotowością do podjęcia ryzyka (wiara musi wcielić

dę odpuszczone i osoby te byłyby o wiele szczęśliwsze,

się w czyn - modlitwa o uzdrowienie musi zostać wypo­

gdyby ktos w yprowadził je z błędu, w jakim trwały.

wiedziana).

V»tT Testament


354 cież w ątp liw o ści, ż e d z ie w c z y n k a zm arła. Kiedy - na d e s p e ra c k ą p r o ś b ę o jc a . k tó ry błagał G0 0 p rzy jście i u z d ro w ie n ie d z ie c k a - Je zu s zbliżał

Świętym jako Boża laska. Mówi o tym w spo­

się d o d o m u d z ie w c z y n k i, w y sz e d ł M u naprze­

mniany już werset z I Kor 12.9. ale też Jezus,

ciw p o sła n ie c z w ia d o m o ś c ią , że ju ż za późno -

który niejednokrotnie wspomina o lasce wiary,

có rk a Ja ira u m a rła . P y ta n o z a te m Jaira; „(...)

dawanej ludziom przez Boga (np. w J 6.64-65).

czem u je s z c z e tr u d z is z N a u c z y c ie la ? " Jezus za­

Ponadto, niezależnie od tego. czy mamy na myśli

ch ęcił go je d n a k : „ N ie b ó j się , w ie rz tylko!" i po­

laskę uzdrawiania, o jakiej pisze Paweł, czy też

szed ł z n im d o d o m u . w k tó ry m leżała dziew­

modlitwę pcłnq wiary opisaną przez Jakuba ( któ­

czynka. T am te ż - w sło w a c h przytoczonych

ra na pewno zostanie wysłuchana ze względu na

w' M k 5.3 9 - z g a n ił z e b r a n y c h lu d z i za to, że lak

wiarę starszych kościoła), nie ulega w ątpliwości,

b a rd z o ro z p a c z a li. C z y w y p o w ia d a ją c te słowa.

ze jej źródłem jest Bóg. W iara nie jest zatem na­

Je z u s n a p ra w d ę m ia ł n a m y śli, że dziecko nie

szą zasługą - jest to łaska od Boga. a naszym je­

u m arło (jak M u d o n ie s io n o ) , a le śpi w dosłow­

dynym zadaniem jest właściwie odpow iedzieć na

nym leg o słow a z n a c z e n iu ? L u d z ie zgrom adzeni

nią w swoim sercu. Nic powinniśmy się więc m artw ić o to. czy

u Ja ira z p e w n o ś c ią ta k to o d e b r a li, ale jedno­ cześn ie było d la n ic h o c z y w is te , że dziew czynka

nasza wiara jest wystarczająco wielka. Jako

nie żyje. W z w ią z k u z ty m , ja k p isz ą wszyscy

chrześcijanie powołani jesteśm y do tego. aby

trzej E w an g eliści: „ w y śm ie w a li G o ”, przy czym

ufać Bogu i modlić się do N iego z taką wiarą,

Ł u k asz d o d a je je s z c z e : „ w ie d z ą c , żc umarła"

jaką mamy. Jeśli jej nam brakuje, pow inniśm y

(fakt. że Ł u k a sz s to s u je sło w o „ w ie d z ą c ”, a nie

uczciwie się do tego przyznać i woląc do Boga:

np. „ p rz y p u sz c z a ją c " ś w ia d c z y o ty m . iż on sam

.Zaradź memu niedowiarstwu!" Jeśli będziem y

p rzek o n an y był o ś m ie rc i d z ie c k a ) . A m o że Jezu­

probować wzbudzać w sobie wiarę w łasnym i sila­

sowi c h o d z iło ra c z e j o to . ż e ś m ie r ć d ziecka -

mi. nie otrzymamy prawdziwej wiary, lecz zale­

ch o ć rz e c z y w ista - b y ła je d n a k s ta n e m tym cza­

dwie błędne przekonanie o niej lub jej em ocjo­

sow ym . p rz y p o m in a ją c y m s e n ? In n y m i słowy -

nalne złudzenie. Jeżeli natom iast będziem y spę­

czy nie użył c z a s o w n ik a „ s p a ć " w s e n sie metafo­

dzać czas w obecności i bliskości Boga (tak jak

rycznym . tak ja k w ted y , k ie d y o p o w ia d a ł swoim

to czynił Jezus), to rozpali się w naszym sercu

u czn io m o śm ie rc i Ł a z a r z a , m ó w ią c : „Łazarz,

iskra wiary, która - choćby była tak m ala. że aż

przyjaciel n asz. z a s n ą ł, le c z id ę g o obudzić"

niezauważalna - pozwoli nam Mu zaufać i wi­

(J 11,11)? To p ra w d a , ż e w h is to r ii o c ó rc e Jaira

dzieć. że Bóg już obdarza nas tą łaską wiary, po­

1 w o p isie w s k rz e s z e n ia Ł a z a r z a p o ja w ia ją się

chodzącą od Niego. Zobacz również komentarz do Mk 11.23; Jk 5.14-15.

dw a ró ż n e g reck ie o d p o w ie d n ik i sło w a „spać”, je d n a k

w

o d p o w ie d n im

k o n te k ś c ie

obydwa

z n ich m o ż n a sto s o w a ć m e ta f o ry c z n ie d la ozna­ c z en ia śm ie rc i. Ja k z a tem p o w in n iśm y w ty m p rz y p a d k u od­

5,39 Nic um arła, ale śpi?

czy tać słow a J e z u sa ?

B io rą c

pod

uw agę, że

w tam ty ch c z a s a c h n ie w y s ta w ia n o św iadectw Stwierdzenie, zgodnie z którym dw unastoletnia

zgonu, stw ie rd z a ją c y c h p o n a d w sz e lk ą wątpli­

córka Jaira „nie um arła, ale śpi", przytoczone

w ość. że d a n a o s o b a z m a r ła - tr u d n o tak na­

jest we wszystkich trzech Ewangeliach synop­

praw dę stw ie rd zić, ja k n a le ż a ło b y z in te rp re to w a ć

tycznych (zob. Mt 9,24; Lk 8.52). C o Jezus mial

tę w ypow iedź. D la w s p ó łc z e s n e g o c z y te ln ik a jest

na myśli, wypowiadając te Słowa? Nie ulega prze­

o n a c o n ajm n iej d w u z n a c z n a . J e z u s zw rócił się

Ewangelia według iwiftego Marka

355 do córki Jaira słow am i, jakim i rzeczyw iście m oż­

przypadku bardziej na tym samym żrodle co Łu­

na byłoby o b u d zić śp iące dziecko. Talilha k u m to

kasz niż na Ewangelii Marka. Zauważamy także,

bowiem aram ejski od p o w ied n ik słów: „Dziew­

iż w wersji M ateusza uczniowie m ają nie brac

czynko. w stań!” N iem n iej je d n a k , gdyby Jezus

sandałów, u M arka natom iast Jezus nakazuje,

zwyczajnie tylko zb u d ził dziecko ze snu. z pew­

aby byli obuci w sandały. M ożna zatem wywnio­

nością nic u zn a n o by tego za fakt godny o dnoto­

skować. żc w tym przypadku to nie M arek, ale

wania w E w angelii. To. żc w szyscy Ewangeliści

raczej M ateusz i Ł ukasz opierają się na wspól­

piszą o tym , w p o łączen iu ze sp o so b em , w jaki to

nym. powszechnie znanym źródle.

robią, sugeruje zatem , że dziew czynka rzeczyw i­ ście zm arła (c h o ć tylko n a jak iś czas).

Druga rzecz, na jaką zwracam y uwagę, to fakt, że - pom im o pewnych różnic - pomiędzy wszystkimi tymi zapisam i istnieje duża zgod­ ność. 1 tak - apostołow ie m ają nie brać pienię­

5,43 Po co te tajem nice?

dzy. chlcba. torby (w której mogliby niesc własne rzeczy i chować to, co otrzym ają podczas podró­

Zobacz ko m en ta rz do M k 1.34.44.

ży) ani drugiej sukni (chodziło o suknię wkłada­ ną pod odzienie w ierzchnie, co sugeruje zmianę ubioru). Wszyscy Ewangeliści zgodnie dają w ięc

6,8 Czy apostołow ie m ieli zab rać ze

do zrozum ienia, że albo misja ta była bardzo pil­

sobą lask ę?

na. albo też apostołow ie mieli w jej trakcie wyka­ zywać się tak wielką ufnością wobec Boga. że nie

Kiedy czytam y M k 6,8-9. p o lecen ia Jezusa w yda­

powinni byli zabierać ze sobą nawet podstaw o­

ją się całkow icie zro zu m iałe: je d y n ą rzeczą, jaką

wego w yposażenia podróżnego. Pojawiające się

apostołow ie m ają ze so b ą zab rać w sw ą m isyjną

w wersji Łukasza zdecydow ane „nie bierzcie nic

podróż jest laska. N iem n iej je d n a k , gdy spoj­

na drogę" najlepiej wyraża położenie, w jakim

rzymy n a an alo g iczn ą w ypow iedź w M l 10,9-10

znaleźli się wówczas uczniowie Jezusa - mieli

i Lk 9.3, o k azu je się. że Je zu s zabronił im zabie­

wyruszyć w podróż kom pletnie nieprzygotowani, bez jedzenia a nawet pieniędzy, za które mogliby

rania tak że laski. P ierw szą rzeczą, ja k a rzu ca się w oczy. gdy

je kupić. Ich misja m iała się także różnić od wę­

porów nujem y ze so b ą w ersje trzech Ewangeli­

drówek greckich filozofów, wyznających cynizm

stów, jest fakt, żc - ch o ć w innych m iejscach wer­

i stoicyzm . którzy podróżowali wprawdzie bar­

sja M ateusza pokryw a się z w ersją M arka dość

dzo skrom nie, ale mogli mieć ze sobą prowiant

wiernie - to w tej w ypow iedzi jed y n ą w spólną

i zbierać datki od ludzi do swoich żebraczych

cechą tych Ew angelii jest naw iązanie do m iedzi

toreb. Apostołowie tym czasem , mieli zjadać

w trzosie (u M arka „p ieniądze" oznaczają m iedź,

wszystko, co otrzym ają, na miejscu i nie zabierać

podczas gdy u Ł ukasza słow o to oznacza „sre­

ze sobą żadnych zapasów - nie mieli przecież

bro” ). R eszta w ypow iedzi p rzytoczonej przez

nawet torby, w której mogliby to ze sobą nosić.

M ateusza b ardziej pokryw a się z wersją Ł ukasza.

Trzecia rzucająca się w oczy rzecz to takt. że

Jako że w Ew angelii M ateu sza i Ł ukasza wystę­

polecenia te traktow ane byty bardzo poważnie

puje wiele

których

przez wszystkich chrześcijańskich misjonarzy,

w wersji M arka nie spotyka się w ogóle (są to

podobnych

fragm entów ,

działających w czasie, o jakim mówi Nowy Testa­

fragm enty ze zb io ru cytatów pow szechnie zna­

m ent. O strzepywaniu pyłu z nóg na nieprzy­

nego jako Q - o d niem ieckiego słowa Quelle.

chylnych m ieszkańców m iast czytamy nic tylko

czyli „źródło”), brak podobieństw a do wersji

w Ewangeliach, ale też w Dz 13.51, który to w er­

M arka sugeruje, że M ateusz opiera się w tym

set opisuje, jak Paweł i Barnaba czynią to pod

Antiochią Pizydyjską. Ani w Dziejach Apostol-

rzeczywiście miały m iejsce, jednak - biorąc pod

skich. ant w listach su. Pawia nic wspomina się

uwagę krótki okres działalności Jezusa - jest to raczej mało praw dopodobne.

także o zabieranych w podróż zapasach - ten icdnak wniosek nie jest poparty informacjami,

Bardziej realne w ydaje się to. że polecenia

ale raczej ich brakiem. Są jednak dane. zgodnie

wydane przez Jezusa o b ecn e były w dwóch róż­

z którymi, kiedy Paweł przybywa do Koryntu

nych przekazacli ustnych, przy czym obydwa

i chce rozpocząć pracę, nie rozkłada własnego

z nich mówią zasad n iczo o tym samym - o tym,

stoiska, ale korzysta z warsztatu innego człowie­

że uczniowie Jezusa m ają podróżow ać bez ba­

ka (Dz 18.3). A zatem, fragmenty dotyczące spo­

gażu i jedzenia, pokładając całkowitą ufność

sobu podróżowania zostały w Ewangeliach

w Bogu - ale są pom iędzy nimi drobne różnice

umieszczone dlatego, że odnosiły się tak napraw­

słowne. Być m oże różnice te wynikały z błędne­

dę do wszystkich misjonarzy głoszących Dobrą

go zrozum ienia języka aram ejskiego. którym po­

Nowinę w czasach opisywanych w Nowym Testa­

sługiwał się Jezus (Ew angelie zostały bowiem

mencie. Nie chodziło więc tylko o instrukcje wy­

spisane w języku greckim ) lub też z dostosowa­

dane Dwunastu, ale o bardziej uniwersalne pole­

nia tekstu przekazów do lokalnych realiów misyj­

cenia. które dotyczyły wszystkich innych nowote-

nych (w niektórych rejonach geograficznych

stamentowych misjonarzy. Jak zatem powinniśmy odczytywać trzy

można było obyć się bez sandałów czy laski, pod­ czas gdy w innych akcesoria te były w podróży

wyżej wspomniane fragmenty? Możliwe, że do

niezbędne). N iezależnie od powodów, dla któ­

tekstu wkradł się błąd i w oryginalnej wersji Mar­

rych w przekazach tych istniały pewne różnice,

ka apostołowie nie mogli zabrać ze sobą laski

Marek z pew nością opierał się na jednym z nich

(której używano wówczas dla samoobrony oraz

(być może tym usłyszanym bezpośrednio od Pio­

jako podporę podczas chodzenia). Jest to jednak

tra), podczas gdy M ateusz i Ł ukasz bazowali na

mało prawdopodobne. Nie istnieją bowiem żad­

drugim (nie wiemy jed n ak , kto mógł im tę histo­

ne rękopisy, które mogłyby to potwierdzić. Po­

rię opowiedzieć).

dobnie jest w przypadku sandałów. W tekście

Różnice te przypom inają nam o tym. że

Marka sandały wspomniane są dwukrotnie (naj­

choć Ewangelie głoszą przesłanie Jezusa, to jed­

pierw w Mk 6,9. a polem w miejscu, gdzie opisa­

nak nie przytaczają Jego wypowiedzi z dokład­

ne jest strząsanie z nich pyłu), podczas gdy Ma­

nością co do jednego słowra. Ż adna z nich nie

teusz konsekwentnie utrzymuje, że ich nie ma

została spisana w języku aram ejskim . którym Je­

i pisze o strząsaniu pyłu z nóg.

zus się posługiwał. Ż adna też z Ewangelii synop­

Jednym z możliwych wyjaśnień tego proble­

tycznych - być m oże z w yjątkiem wersji Marka13

mu jest to, że Jezus wydal swoim uczniom dwie

- nie została napisana przez naocznego świadka.

różne wersje poleceń, przy czym Marek przyta­

Nic więc dziwnego, że czasem główne przesłanie

cza w swojej Ewangelii jedną z nich, a Mateusz

i znaczenie wypowiedzi Jezusa jest takie samo.

- drugą. Niemniej jednak Łukasz, który zgadza się co do szczegółów z Mateuszem, określa wy­

ale zastosowane w nich sform ułow ania są inne.

raźnie. że chodzi mu o rozesłanie Dwunastu -

głaby uznać te różnice za poważne. Pierwsi mi­ sjonarze czytający tekst M ateusza z pewnością

nie Siedemdziesięciu Dwóch. Poza tym. nie ma

przy czym tylko bardzo skrupulatna osoba mo­

dowodów na to, że Jezus rozesłał Dwunastu w więcej niż jedną tego rodzaju podróż. Snucie domysłów o dodatkowych podróżach misyjnych tylko po to. aby rozwiązać ten problem, nie ma najmniejszego sensu. Możliwe, że takie podróże

1 Także Ewangelista Mateusz, jaku jeden z apostołów, przynajmniej część swej relacji musiał oprzeć na tym. co widział (przyp. red.).

Ewangelia według iwietego Marka

357 nie czuliby się bowiem winni, gdyby - wchodząc

7,27 Najpierw dzieci?

pod stromą górkę - wzięli kij. którym mogliby się podeprzeć. Podróżowali przecież skromnie,

Werset Mk 7.27 stanowi odpowiedź Jezusa na

bez typowego wyposażenia podróżnego, a to. że

prośbę poganki o to, aby uzdrowił jej córeczkę,

podnieśli kij leżący na ich drodze, oznacza tylko

opętaną przez złego ducha. Zgodnie z Ewangelią

przyjęcie doraźnej pom ocy - niewykluczone, że

Marka kobieta była Syrofenicjanką. U Mateusza

danej im w tym m om encie jako Boże błogosła­

natomiast, który także opisuje ten przypadek,

wieństwo. Jezus przemawiał do nich przecież

była ona Kananejką (M l 15.21-28). Zdarzenie to

głównie po to. aby nauczyć ich m ądrego życia,

miało miejsce podczas krótkiej wizyty Jezusa

nic zas faryzejskiego podejścia do przestrzegania

w Tyrze i Sydonie, położonych na północ od Ga­

przepisów prawa.

lilei.

W spom niane wyżej fragm enty przypom ina­

Matka opętanego dziecka nie zniechęciła

ją nam także o tym. że nie znam y odpowiedzi na

się. choć w pierwszej chwili wypowiedz Jezusa

wszystkie biblijne zagadki. Czasem , grom adząc

musiała ją zaboleć. Wynikało z niej bowiem, że

dane z Ewangelii M arka. M ateusza i Łukasza na­

cudowne uzdrowienia są przede wszystkim dla

raz. udaje się wyjaśnić niektóre trudne zagadnie­

dzieci żydowskich, nie zaś dla pogańskich szcze­

nia, jednak tru d n o byłoby tego dokonać, patrząc

niąt. Kobiela przy pomniała Mu jednak, że psy

na inform acje zawarte w poszczególnych Ewan­

często dostają resztki ze stołu, przy którym posi­

geliach osobno.

lają się dzieci, i o to właśnie teraz prosi dla siebie

1 wreszcie - pam iętajm y o tym. aby drzewa

i swojej córki. Dla w spółczesnego czytelnika sy­

nie przysłoniły nam całego lasu. Jezus wzywał

tuacja ta jest trudna do zinterpretowania, gdyż

swoich m isjonarzy do tego. aby podróżowali

wydaje się pozostawać w dość ostrej sprzeczno­

skromnie, bez zapasów, jakie zwykle zabiera się

ści z charakterem Jezusa. Jeden z uczonych ujął

w drogę. W czasie misji musieli oni polegać wy­

to w następujący sposób: „Popularność tej histo­

łącznie na Bogu. C o to oznacza dla nas - ucz­

rii w- połączeniu z tradycyjnym wyobrażeniem

niów Jezusa żyjących w czasach, w których tak

o łagodności Jezusa zaciemnia bolesne okrucień­

bardzo polega się na sobie i w łasnoręcznie wy­

stwo tej wypowiedzi"13.

pracowanych zabezpieczeniach? D obrze wiemy,

Palestyńska posługa Jezusa ukierunkowana

że nie bylibyśmy w stanie wyruszyć w podróż -

była przede wszystkim na Żydów. W swojej wer­

o mniej lub bardziej misyjnym charakterze -

sji wspomnianego wyżej zdarzenia. Mateusz cy­

bez przynajmniej dziesięciokrotności zapasów,

tuje Jezusa mówiącego do kobiety w następujący

o których mówił Jezus (zapew ne wzięlibyśmy nie

sposób: Je s te m posłany tylko do owiec, które

tylko pieniądze, ale i kartę kredytową oraz nie

poginęły z dom u Izraela" (M t 15.24). Opisując

tylko zm ianę bielizny, ale całą walizkę ubrań).

posługę Jezusa. Ewangeliści wspominają od cza­

Wobec tej prawdy, kwestia zabierania lub nie za­

su do czasu o tym. że powołanie Żydów zaowo­

bierania przez D w unastu sandałów czy laski tra­

cuje także błogosławieństwem dla pogan, jednak

ci dla nas jakiekolwiek znaczenie.

w kontekście samej Jego działalności, przypadki bezpośredniego błogosławieństwa udzielanego poganom są bardzo rzadkie.

6,23-27 Przysięga, której nie można złamać? Zobacz komentarz do Sdz 11.30-39.

" S. G. Brandon. Jesus and the Zealots (Manchester Manchester Universily Press. 1967). s. 172.

\i>nr Testammt

Dlaczego kobieta nic obraziła się. słysząc

358 jak w innym p rz y p a d k u , o p isu ją c y m uzdrowienie

tak brutalne słowa? Jednym z powodów jest za­

poganina w E w an g eliach sy n o p ty czn y ch (setnik

pewne jej desperackie pragnienie udzielenia po­

z K alarn au m i je g o c h o r y słu g a ) - nie nastąpiło

mocy córce. Po drugie - nie wiemy przecież,

to p o p rzez b e z p o ś re d n i k o n ta k t, lecz na od­

w jaki sposob Jezus jej to powiedział. Być może

ległość.

spojrzał na nią wówczas z politowaniem, jak gdy-

Z obacz rów nież k o m e n ta r z d o M t 10,5-6.

b> chciał powiedzieć: „Sama wiesz, co my - Ży­ dzi na ogol myślimy o was - poganach. Nic są­ dzisz. ze jestes zbyt pewna siebie, przychodząc

8,12 N ie będzie ż a d n e g o z n a k u ?

do mnie i prosząc o uzdrowienie, które niosę przede wszystkim Żydom?" Tekst Ewangelii

Z obacz ko m en ta rz do Ł k 11.29-30.

przechowuje jedynie słowa - nie przekazuje nam jednak tonu głosu, jakim zostały wypowiedziane. Być może właśnie ten ton zainspirował kobietę

8,3 0 Po co te ta je m n ic e ?

do tego. aby się nic poddawała. Jak należy ponadto rozumieć słowo „szcze­

Z obacz ko m en ta rz do M k 1,34.44.

nięta"? Z pewnością jest to określenie obrażliwe. Bezpańskie psy nigdy nie cieszyły się na Bliskim Wschodzie poważaniem. W tym przypadku nie

8,33 „Z ejd ź M i z o c z u , s z a ta n ie !”

chodzi jednak o psy pozbawione właścicieli - tak jak te brudne psy pałętające się u drzwi bogacza

D laczego Jezu s od ezw a ł się d o P io tra tak ostro?

z przypowieści, które jeszcze przyczyniły się do

Kiedy - w po b liżu C e z a re i F ilipow ej - Piotr

zaostrzenia dolegliwości Łazarza. Chodzi tu

uznał Jezusa za M esjasza, J e z u s surow'o nakazał

o psy pozostające pod stołem. Możemy zatem

swoim uczniom , żeby n ik o m u o tym nie mówili.

przypuszczać, że są to psy udomowione, z który­

D laczego? P ra w d o p o d o b n ie ze w zględu na to. że

mi bawią się dzieci, co dodatkowo potwierdza

tytuł „M esjasza" (n a m a s z c z o n e g o króla) koja­

zdrobniała forma „szczenięta", zastosowana za­

rzył się w iększości ludzi - w pew nym stopniu

równo przez Jezusa, jak i kobietę. Skoro - jak

także Jego uczniom - z p o lity k ą i podbojem mi­

twierdzi Marek - kobieta była Greczynką (to

litarnym . co jed n ak zu p e łn ie nie przystaw ało do

znaczy osobą posługującą się językiem greckim),

prawdziwej n atury m isji Je z u sa w św iecie. Gdyby

to wyrazem używanym podczas tej rozmowy

Galilejczycy dow iedzieli się, że apostołow ie uwa­

istotnie mogło być zastosowane przez Marka

żają Jezusa za M esjasza, ich fałszyw e wyobraże­

greckie zdrobnienie od „psa".

nia na tem at Jego osoby - k tó re Je z u s próbował

Poganka okazała się na tyle bystra, żeby na podstawie słów Jezusa wydedukować odpowiedz,

zresztą rozwiewać - um ocniłyby się, co z kolei mogłoby doprow adzić d o katastrofy.

która zagwarantuje uzyskanie od Niego pozytyw­

Uczniow ie Je zu sa m usieli n a to m iast przyjąć

nej reakcji: „Tak Panie, lecz i szczenięta pod sto­

do w iadom ości, że zam iast zw ycięstw a nad Rzy­

łem jadają z. okruszyn dzieci". W wersji Marka

m ianam i i królew skiego tro n u , czek a G o cierpie­

nic pada wprawdzie słowo „wiara" (które poja­

nie i krwawa śm ierć. Skoro bow iem uznali Go za

wia się w Mt 15,28), wiadomo jednak, że odpo­

Mesjasza, to m usieli m ieć św iadom ość, jakiego

wiedz. kobiety zdradza ten rodzaj wiary, który Jezus cenił najbardziej. Dlatego też. dał w końcu

rodzaju był to M esjasz; jeśli m ieli za N im iść, to musieli wiedzieć, jaki to przyw ódca i co jest na

kobiecie to. o co prosiła. Jej córka została na­ tychmiast uzdrowiona, przy czym - podobnie

końcu Jego drogi. To d lateg o słow a Jezusa ich zaszokowały. Nic tego się przecież spodziewali-

359

Ewangelia według świętego Marka

Ich wspólne zaskoczenie wyraził (jak zwykle)

dy do Jezusa (Mk ł . l l ) przypominają fragment

Piotr, który troskliwym gestem wziął Jezusa na

z Iz 42.1. w którym Bóg mówi o swoim słudze

bok i zaczął Mu perswadować: .P anic, miej li­

w następujący sposób: „Oto mój Sługa, którego

tość! Nie mów lak. Tobie nigdy się coś takiego

podtrzymuję. Wybrany mój. w którym mam upo­

nic przytrafi!" To właśnie w odpowiedzi na te

dobanie". Jezus dowiedział się zatem od Boga.

upomnienia Jezus wypowiedział do Piotra tak

że Jego misja wkomponuje się w obraz Sługi Pań­

ostre słowa.

skiego opisanego w Iz 42,1 i w innych fragmen­

Słowa te przypom inają wypowiedź Jezusa

tach tej księgi (zwłaszcza lz 52.13 - 53.12. który

skierowaną do szatana kuszącego G o na pustyni

to fragment zaczyna się podobnie: „Oto się po­

i niosą ze sobą to sam o znaczenie co w'tcdy. Nale­

wiedzie mojemu Słudze | ...)"). Było więc dla

ży przy tym wspomnieć, że słowo .szatan" nie jest

Niego oczywiste, że Jego rola jako Mesjasza bę­

do końca poprawnym określeniem. Pochodzi ono

dzie zupełnie inna od tej. jakiej się powszechnie

bowiem od hebrajskiego rzeczownika oznaczają­

oczekiwało. Zgodnie z wolą Ojca, w życiu Jezusa

cego „przeciwnika". Kiedy pojawia się w Starym

miało bowiem gościć uniżenie, posłuszeństwo,

Testamencie, poprzedzone rodzajnikiem określo­

cierpienie i umieranie. Pokusy, na jakie wystawił

nym. oznacza konkretnego przeciwnika. Przykła­

Go na pustyni oskarżyciel, były obliczone właś­

dowo - w historii Hioba, gdzie czytamy, że szatan

nie na to. aby osłabić Jego ufne posłuszeństwo

stawia się przed Bożym trybunałem (Hi 1.6). wy­

wobec Boga poprzez ukazanie Mu. jakie życie

raz ten odnosi się do przeciwnika lub inaczej -

mógłby miec. gdyby nie potoczyło się ono zgod­

oskarżyciela człowieka. W Starym Testamencie

nie z. wolą Bożą. ale z pragnieniami świata.

funkcja ta przypisywana jest temu czarnem u cha­

Szczególnie mocna jawi się pokusa przejęcia

rakterowi bardzo często. W prawdzie każdy trybu­

władzy nad światem na warunkach ustalonych

nał musi mieć oskarżyciela, jednak ten konkretny

przez oskarżyciela: „Dam Ci to wszystko" - mówi

oskarżyciel tak bardzo lubuje się w wypełnianiu

szatan - .jeśli upadniesz i oddasz mi pokłon".

swojej funkcji, że jeśli tylko brak mu kandydatów

Jakże wielu ambitnych ludzi uległo tej pokusie

do oskarżenia - sam kusi ludzi do złego, aby mógł

i nadal jej ulega... Jezus stanowczo odrzuca

ich później oskarżać (zobacz 1 Krn 21.1). Funk­

jednak propozycję oskarżyciela i to właśnie

cja kusiciela wynika zatem z jego pierwotnej roli

w tym miejscu - według Mt 4.10 - padają słowa:

- roli oskarżyciela. Grecki odpowiednik szatana

„Idz precz, szatanie!" lub jak podają różne rę­

to słowo diabolos (od którego pochodzi wyraz

kopisy: „Zejdź mi z oczu, szatanie!"

„diabeł") oznaczające właśnie „oskarżyciela”.

Teraz zaś podobna pokusa kierowana jest

W Ap 12.10. gdzie czytamy o tym, jak diabeł zo­

do Jezusa przez Piotra. Piotr próbuje przecież

stał strącony z nieba (nie u początku czasów, jak

odwieść Jezusa od posłuszeństwa wobec woli

w .Raju utraconym" Miltona, ale w konsekwencji

Ojca. Apostoł nie był oczywiście tego świadom

zbawczego dzieła Chrystusa), święci cieszą się. bo

- ponieważ zależało mu na zdrowiu i życiu swo­

- jak mówią - „oskarżyciel braci naszych został

jego Pana. nie chciał słuchać tak złowrogich słów

strącony, len, co dniem i nocą oskarża ich przed

jak: „Syn Człowieczy musi wiele cierpiec (...),

Bogiem naszym”. Prowokując Jezusa na pustyni, szatan przy­

będzie odrzucony (...)" (Mk 8,31). Niemniej jed­

jął funkcję kusiciela. Było to Jezus przyjął chrzest z rąk i usłyszał zapewnienie Boga. Jezus jest Jego umiłowanym ma upodobanie. Słowa, jakie

mym rolę przeciwnika, co Jezus uświadomił mu

zaraz po tym. jak Jana Chrzciciela zgodnie z którym Synem, w którym Bog skierował wte­

nak - choć nieumyślnie - Piotr przyjął tym sa­ słowami: „bo nie myślisz o tym. co Boże. ale o tym. co ludzkie" (Mk 8,33). Przytaczając tę samą wypowiedz. Mateusz umieszcza w niej słowa, których nic ma w wersji

V n * ;i

Ttsumem

360

Marka: .Zejdź Mi z oczu, szatanie! Jesteś M i za-

W daw nych c z a s a c h k ara śm ierci wykony­

muia. bo myslisz nie na sposób Boży, lecz na ludz­

w ana była p u b liczn ie. S k a z a ń c a prowadzono

ki (Mt 16.23). Warto zauważyć, że Mateusz do­

w ów czas ulicam i m ia sta lub w iezio n o go na wóz-

daje słowa o Piotrze będącym zawadą, gdyż tylko

ku na m iejsce eg zek u cji, a w szyscy, którzy na to

ten Ewangelista cytuje w swoim tekście (w po­

patrzyli, d o sk o n a le w iedzieli, że jest to jego ostat­

przed zający rozdziale) wypowiedź Jezusa doty­

nia droga. O so b a z m ie rz a ją c a d o m iejsca swojej

czącą opoki. Mamy tu zatem dwa rodzaje skały:

śm ierci m usiała p o rz u c ić w szystkie swoje ziem­

opokę, która stanowi stabilny fundam ent, oraz

skie n ad zieje i zam iary . W y pow iadając słowa za­

blok skalny leżący na drodze i zawadzający prze­

w arte w Mk 8.34. Je z u s m ógł m ieć zatem na

chodniom. Widzimy zatem, że jedna i ta sam a

myśli co następ u je: „Ten, k to ch c e iść za Mną,

skala może pełnić obydwie funkcje. W przepo­

m usi przygotow ać się n a p u b lic z n ą egzekucję,

wiedni zawartej w Iz 8.13-15 Bog jest skalą, która

b iorąc ze M nie p rz y k ła d ”.

zapewni ludziom schronienie w czasie powodzi,

We w szystkich E w an g eliach synoptycznych

ale też „kamieniem obrazy i skalą potknięcia się“

słowa te p rz y to c z o n e są tu ż p o w yznaniu Piotra

dla tych. którzy zostaną wciągnięci w rwące stru­

d o konanym w C e z a re i F ilipow ej. po pierwszej

mienie wody. Piotr mógł zatem zostać opoką lub

zapow iedzi Je z u sa d o ty c z ą c e j Je g o m ęki i zakwe­

zawadą. Na szczęście - dzięki wstawiennictwu

stionow aniu tej zap o w ied z i p rz e z Piotra, na co

swojego Pana w godzinie próby - wiara Piotra

Jezus zareagow ał o stry m n a p o m n ie n ie m . Wyda­

umocniła się na tyle. że mógł on potem um acniać

je się. że Je zu s zaw iera w n ich następujący prze­

swoich braci (Lk 22.32) i stal się solidną opoką,

kaz: „C zy n ad al u w aża cie M n ie za Mesjasza?

na której Bóg zbudował swój Kościół.

C zy nadal ch cec ie za M n ą iść? Jeśli tak. to po­ w inniście so b ie u św ia d o m ić , d o k ą d zmierzam i zrozum ieć, że c h c ą c iść za M n ą . wy także tam

8,34 Wziąć swój krzyż?

dojdziecie". Syn C z ło w ie czy b ęd zie cierpiał - czy Jego uczniow ie ta k ż e są przy g o to w an i na cierpie­

Słowa te nie są zbyt trudne do zrozum ienia, jeśli

nie? Syn C złow ieczy p o n ie sie o k ru tn ą śmierć -

zinterpretujemy je tak, jak się to zwykle robi. Je­

czy i oni gotow i są staw ić jej czo ła? A jeśli będzie

śli jednak weźmiemy pod uwagę ich pierwotne

to śm ierć na krzyżu? C zy n a p ew n o przygotowa­

znaczenie, wypowiedź ta staje się bardzo trudna

ni są na taką ew en tu aln o ść?

- o ile nic najtrudniejsza ze wszystkich.

W idok człow ieka p ro w a d z o n e g o na miejsce

Zgodnie z interpretacją tradycyjną, słowa te

publicznego ukrzy żo w an ia nie był w starożytnym

dotyczą bolesnych życiowych dośw iadczeń, ta­

Rzymie niczym w yjątkow ym . Idąc na śmierć,

kich jak cierpienia fizyczne, niechciane sytuacje

skazaniec m usiał zw'ykle n ieść n a ram ionach po­

czy trudne relacje z otaczającymi nas ludźmi:

przeczną belkę sw ojego k rzyża zw an ą patibuluin.

„To jest krzyż, który muszę nieść" - mówią wów­

Podobny w idok ujrzeli zap ew n e oczam i wyob­

czas ludzie, i rzeczywiście - m ożna tę wypo­

raźni apostołow ie, kiedy Je z u s w ypow iadał do

wiedz rozumieć w tak uproszczony sposób,

nich słowa p rzy to czo n e w M k 8.34. Jeśli nie czu­

zw łaszcza że jej dosłowne znaczenie jest tak na­

li się gotowi na taki finał sw ojej współpracy

prawdę bardzo odlegle od naszych dośw iadczeń.

z Jezusem , m ogli je sz c z e zm ien ić zdanie. Jezus

W naszym społeczeństwie nie stosuje się bowiem

m usiał im je d n ak najp ierw u św iadom ić, co jest

kary śmierci przez ukrzyżowanie - kara śmierci

ważne w królestw ie Bożym : „Bo kto chce zacho­

w ogolę jest dzis rzadkością. Dlatego też. trudno

wać swoje życie, straci je; a kto straci swe życie

jest nawet odnieść tę wypowiedź do naszych

z pow odu M nie i Ew angelii, zachow a je" (Mk 8.35).

współczesnych realiów.

Ewangelia według świfiego Marka

361

W p rzy p ad k u w iciu - a m oże nawet w iększo­

go Postu, czy nawet przez cale życie. Zaparcie się

ści z tych, którzy usłyszeli te słowa, okazały się

siebie to stanowcze „nic" dla własnych nadziei,

one praw dziw e. N ic w szyscy oni zostali ukrzyżo­

planów, ambicji i upodobań, a nawet dla najbliż­

wani. Z tego, c o wiem y, n a p ew no spotkało to

szych osób - ze względu na Chrystusa. Tak było

Piotra. Ja k u b , syn Z eb ed eu sz a - pierw szy uczeń

w przypadku pierwszych uczniów Jezusa i tak

Jezusa, k tóry zginał w Jego im ię, został nato­

sam o jest z wieloma Jego uczniami dzis. Jeśli

miast ścięty (D z 12,2). L osy ap ostołów potw ier­

jednak tak należy to odczytywać - a właśnie ta­

dziły w ięc. c o tak n ap raw d ę kryło się pod sfor­

kie jest znaczenie tych słów - to wypowiedz ta

m ułow aniem „w ziąć sw ój krzyż" - prześladow a­

istotnie staje się bardzo trudna. N iem niej jednak, dla wielu apostołów, słowa

nie i śm ierć z p o w o d u Jezu sa. P rzy taczając tę sam ą w ypow iedź, św. Łu­

te mogły być pewnym pocieszeniem - na przy­

kasz n iezn acz n ie ją zao strza: „niech się zaprze

kład dla tych, którzy rzeczywiście zmuszeni byli

sam ego siebie, niech co d n ia bierze krzyż swój

cierpieć za swoją wiarę. Ewangelia Marka praw­

i niech M n ie n aślad u je" (L k 9 ,2 3 ). Późniejszy

dopodobnie pisana była przede wszystkim dla

apostoł Je zu sa, k tó ry nie słyszał tych słów osobi­

chrześcijan w Rzymie, którzy poddawani byli ok­

ście. całkow icie p rzyjm uje je d o w iadom ości,

rutnym prześladow aniom ze strony cesarza Ne­

podkreślając ten w łaśnie aspekt. „K ażdego dnia

rona tuż po wielkim pożarze Rzymu, jaki wy­

um ieram " (1 K or 15.31) - pisze więc św. Paweł,

buchł w 64 r. po Chr. Niektórzy z nich ukrzyżo­

przez co ch ce zap ew n e pow iedzieć: „C odzien­

wani zostali w sposób dosłowny. Z pewnością

nie n arażam się n a ryzyko śm ierci, a robię to ze

pocieszały ich wówczas słowa Jezusa, zgodnie

względu n a C h ry stu s a ”. W im ieniu sw oim i in­

z którym i taki ma być właśnie los Jego uczniów.

nych ap o sto łó w Paw eł stw ierd za również: „Nosi­

Skoro bowiem cierpieli ze względu na Niego, to

my n ieu sta n n ie w ciele naszym konanie Jezusa"

stawali się współuczestnikam i Jego cierpienia.

i w yjaśnia, że d zieje się tak dlatego, „aby życie

Swoją postawą okazywali również, że rzeczywi­

Jezusa o bjaw iało się w naszym ciele" (2 Kor

ście są uczniam i Jezusa, do których On niewąt­

4,10-11). W innym liście p o d kreśla z kolei ,.(...)

pliwie przyzna się przed Bogiem.

najw yższą w arto ść p o zn an ia C h ry stu sa Jezusa.

Zobacz równic: komentarz do Lk 14,26.

Pana m ojego", dla któ reg o w yrzekł się wszystkie­ go i stw ierdza, że jeg o najw iększym pragnieniem jest „p o znan ie G o : zaró w n o m ocy Jego zm ar­

9,1 Co oznacza przyjście królestwa

tw ychw stania, ja k i udziału w Jego cierpieniach

Bożego?

- w nadziei, że u p o d ab n iając się do Jego śm ierci, dojdę jak o ś d o p ełnego p o w stania z m artw ych"

Stwierdzenie, zgodnie z którym ci. którzy są

(F lp 3,8.10-11). Z e w zględu na obywatelstwo

obecni, nie zdążą um rzeć, zanim coś się nie wy­

rzym skie, Pawłowi nie groziło ukrzyżow anie, jed ­

darzy. sugeruje, że zdarzenie to nastąpi jeszcze

nak na podstaw ie d ośw iadczeń doskonale wie­

w tym pokoleniu. O jakie wydarzenie może cho­

dział, że idąc za Jezu sem będzie m usiał znosić

dzić Jezusowi, który mówi. że w takim właśnie

co dzienne b rzem ię krzyża.

czasie przyjdzie „w mocy" królestwo Boże?

W p o d o b n y sp o só b należy rozum ieć słowa

Królestwo Boże - nowy porządek świata za­

Jezusa do ty czące konieczności zaparcia się sa­

początkowany przez Jezusa, przybliżyło się. kie­

m ego siebie, p rzed jak ą stają ci. którzy pragną

dy rozpoczął On swoją posługę, głosząc Ewange­

G o naśladow ać. C o tak napraw dę znaczy zapar­

lię w Galilei (M k 1.14-15). Nadejście królestwa

cie się siebie? N ie jest to tylko kwestia w yrzecze­

w idoczne było w cudach Jezusa, a zwłaszcza

nia się pewnych rzeczy - czy to w czasie Wielkie­

w Jego m ocy wypędzania demonów z ludzi obłą-

Vimr Testament

362

kanych: „A jeśli Ja palcem Bożym wyrzucam zle

uspraw iedliw iony z o s ta ł w D u ch u (.„)" ( | y m

duchy" - mowil - „to istotnie przyszło już d o was

3,16). To p rzejście o d u p o k o rz e n ia do wywyższe­

królestwo Boże" (Lk 11.20). Najwyraźniej nie

nia Syna B ożego sta n o w i an alo g ię przejścia od

przyszło ono jednak „w mocy", co m iało nastą­

królestw a B ożego p o d leg ająceg o tymczasowym

pić w bliżej nieokreślonej przyszłości. W chwili

o g ran iczen io m d o k ró lestw a B ożego przycho­

obecnej podlegało ono zatem pewnym ograni­

dzącego „w m ocy". Paw eł sto su je również okre­

czeniom. jednak pewnego dnia ograniczenia te

ślenie „w m ocy" (lu b „z m o c ą ” ), opisując Jezusa,

miały zniknąć, by królestwo Boże mogło objawić

będącego „w edług ciała z ro d u D aw ida", ale „we­

się z całą swoją mocą. Co Jezus miał na myśli, form ułując tę prze­

dług D ucha Ś w iętości p rz e z pow stanie z mar­ twych pełnym m o cy S ynem B o ż y m ” (R z 1,4),

powiednię? Czy z tekstów zawartych w Nowym

W raz ze śm iercią i zm artw ychw staniem Je­

Testamencie wynika, że słowa te rzeczywiście się

zusa o ra z zesłan iem D u c h a w d n iu pięćdziesiąt­

wypełniły? Owszem - jednak zanim spróbujem y

nicy ci. którzy w idzieli Je g o d z ie ła w G alilei i nie

to udowodnić, przyjrzyjmy się najpierw kilku

tylko, ujrzeli m o c k ró lestw a B ożego nieporówny­

analogicznym wypowiedziom. Jezus mówił cza­

w alną do tej. z ja k ą o b jaw iało się o n o w czasie

sem o królestwie Bożym, czasem zaś o Synu

Jego posługi. W ciągu z a led w ie kilku tygodni

Człowieczym i choć rzadko używał obydwu tych

liczba Jego w yznaw ców p o m n o ż y ła się dziesię­

sformułowań jednocześnie, to każde z nich na­

ciokrotnie - k ró lestw o n a d e s z ło zatem w bardzo

wiązuje jednocześnie do drugiego. To Syn C zło­

w yraźny sp o só b .

wieczy daje bowiem początek królestwu Bożemu

D zięki takiej in terp retacji słów Jezusa o przy­

- Syn Człowieczy, którym jest właśnie Jezus.

chodzącym „w m o c y ” k ró lestw ie Bożym wypo­

W Ewangeliach przytoczone są dwa rodzaje wy­

w iedź ta staje się dla n a s z ro z u m ia ła , a na pyta­

powiedzi dotyczących Syna Człowieczego, przy

nie. czy w yjaśnienie to z g o d n e je s t z Jego pier­

czym pozostają one wobec siebie w pewnym

wotnym zam ysłem , n ajlep iej b ę d z ie nie udzielać

przeciwieństwie. Pierwszy rodzaj tych wypowie­

żadnej o dpow iedzi d o g m aty czn ej.

dzi ukazuje Syna Człowieczego narażonego na

T rzej E w angeliści, z k tó ry ch w szyscy przyta­

ból i upokorzenie, drugi natom iast opisuje Jego

czają tę w ypow iedź (w n ie c o o d m ie n n e j wersji),

usprawiedliwienie i chwałę. Usprawiedliwienie

opisują tuż po niej p rz e m ie n ie n ie Jezu sa, sugeru­

Jezusa czasem przedstawiane jest w' sposób obra­

jąc tym sam ym , że z d a rz e n ie to tak że pozostaje

zowy jako posadzenie G o na tronie po prawicy

z nią w jak im ś zw iązk u (M t 17,1-8; M k 9,2-8;

Boga. Obraz len pochodzi z Psalmu 110.1. w któ­

Lk 9.28-36). N ie m o ż n a stw ie rd zić, że mówiąc

rym Bog zaprasza swojego Syna do udziału

o zdarzeniu, które m a n a d e jść je sz c z e za życia

w panowaniu nad światem, mówiąc: „Siądź po

Jego słuchaczy. Je z u s m iał n a m yśli swoje prze­

mojej prawicy". Prawica Boga symbolizuje naj­

m ienienie - w taki sp o só b nie m ów i się bowiem

wyższy zaszczyt, jakiego m ożna dostąpić i naj­

o czym ś, co nastąp i w ciągu tygodnia. Niemniej

większą moc. jaką m ożna otrzymać. Stojąc przed

jednak, trzej uczniow ie b ęd ący św iadkam i prze­

ludzkim trybunałem, tuż przed przyjęciem wyro­

m ienienia. widzieli Syna C złow ieczego wywyż­

ku śmierci. Jezus zapewnia tych, którzy G o osą­

szonego i o to czo n eg o ch w ałą - o b ra z świadczą­

dzili: „odtąd Syn Człowieczy siedzieć będzie po

cy o tym , że Jego słow a m ów iące o nadejściu

prawej stronie W szechmocy Bożej".

potężnego

królestw a

B ożego

wypełniły

się.

Śmierć Jezusa położyła kres Jego upokorze­

O dziwo - przytaczając te słow a. M ateusz nie

niu i cierpieniu i - po zm artwychwstaniu - otwo­

w spom ina o królestw ie Bożym , ale o Synu Czło­

rzyła Mu drogę do wywyższenia Jak pisał póź­

wieczym: „N iektórzy z tych, c o tu stoją, nie za­

niej św. Paweł: „Ten, który objawił się w ciele.

znają śm ierci, aż ujrzą Syna C złow ieczego przy-

.16.1

Ewangelia według iw ięlego Marka

chodzącego w królestw ie sw oim " (M t 16.28).

9.43-47 Wyłupić sobie prawe oko?

Jest to w p raw d zie in te rp re ta c ja wypowiedzi Je­ zusa. ale in te rp re ta c ja praw dziw a. M ateusz - po­

Zobacz komentarz do Mt 5,29.

dobnie ja k M arek - m ówi też, że po przem ienie­ niu Jezu s zab ro n ił sw oim uczniom opow iadać o tym kom ukolw iek aż d o czasu, gdy „Syn C zło­

9,50 Sól bez smaku?

wieczy nie p o w stanie z m artw ych" ( Mk 9.9). Jego zm artw ychw stanie zapoczątkow ało więc rzeczy­

Do przyprawiania różnych potraw używamy soli

wistość, której n am iastkę ujrzeli na górze prze­

- jeśli jednak sól utraci swój smak. czym mogli­

m ienienia w wizji stanow iącej jednocześnie zapo­

byśmy je przyprawić?

wiedź przyjścia królestw a Bożego „w mocy".

Ale czy to możliwe, aby sól utraciła smak?

I w reszcie: przyjście królestw a Bożego jest

Jeśli sól jest prawdziwą solą. zawsze zachowuje

zasad n iczo p rzy jściem sam ego Boga. W Targurn

swoją sloność. Prawdopodobnie jednak w staro­

(arab sk im p rzek ład zie Biblii H ebrajskiej używa­

żytnej Galilei rzadko spotykano czystą sól. Prze­

nym p o d c z a s n ab o żeń stw odpraw ianych w syna­

ważnie była ona mieszana z innymi substancjami

gogach) słow a p o jaw iające się pod koniec Iz 40.9

- rożnymi rodzajami gleby. Dopóki zawartość

p rzetłu m aczo n o nie jako: „O to wasz Bóg!", ale

soli w mieszaninie była wystarczająco duża. do­

jako: „K rólestw o w aszego Boga objawiło się".

póty smakowała ona jak prawdziwa sól. Jeśli jed­

Teksty uzasad n iające zastosow anie takiego prze­

nak - ze względu na wilgoć lub z jakiegoś innego

kładu pow stały o wiele później niż Nowy Testa­

powodu - cała sól uleciała - to. co zostało, do

m ent. do sk o n ale odzw ierciedlają jednak pojawia­

niczego się już nie nadawało. Jak ujął to Łukasz

jący się w literatu rze rabinicznej m otyw Boga

w sw'ojej - nieco mocniejszej - wersji tej wypo­

Izraela, k tóry w yprow adza swój lud z niewoli, ob­

wiedzi: „Nic nadaje się ani do ziemi, ani do na­

jaw iając tym sam ym sw oją najwyższą władzę nad

wozu (...)" (Łk 14,35). Jezus sugeruje zatem, że

św iatem (sw oje „królestw o”), co starotestam ento-

mieszanina taka jest całkowicie bezużyteczna

wy prorok wyraził bardziej prostym i słowami:

i nie nadaje się nawet do wyrzucenia nu gnój.

„Oto w asz Bóg!” W dalszych w ydarzeniach, któ­

M ateusz pisze z kolei: „Na nic się już nie przyda,

rych finałem był pow rót izraelitów z wygnania,

chyba na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi"

objawił się z kolei sam Bóg. Podobnie - kiedy

(M t 5,13). z czego również wynika, że mieszan­

nowe zbaw ienie do k o n ało się w pełni poprzez

ka. z której uleciała sól, jest już kompletnie nie­

śm ierć i zwycięstw o Jezusa, ponow nie objawiła

przydatna.

się najw yższa potęga Boga. który przybył z mocą.

Zobacz również komentarz do

Mt

10.23:

Motyw soli bez smaku pojawia się w nau­ kach rabinów, odnoszących się (prawdopodob­ nie) do roli Izraela jako soli nadającej smak lub

Mk 13,30.

oczyszczającej całą ludzkość. Wersja wypowie­ dzi Jezusa przytoczonej przez Mateusza rozpo­

9 ,9 Po co te tajem nice?

czyna się słowami: „Wy jesteście solą dla ziemi

Zobacz komentarz do M k

co sugeruje, że mają oni do wykonania na ziemi

(...)" (M t 5.13). skierowanymi do Jego uczniów, 1,34.44.

szczególne zadanie, a jeśli zawiodą - równie do­ brze mogłoby ich nie być. niezależnie od tego. ile

9,4 0 Z a czy przeciw ko?

dobrego zdołaliby zrobić w czasie swojego życia.

Zobacz komentarz do Lk 11,23.

być solą ziemi, jednak istotę ich zadania można

Nie wiadomo do końca, w jakim sensie mieliby

.Mowy Testament

wywnioskować z kontekstu wypowiedzi i z tego.

______________

364

oczyszczająco i uszlachetniająco (zobacz l p

co wiemy o działaniu soli. I tak - mogą mieć kon­

1,6-7). W niektórych przekładach tekstów' Marka

serwujący i oczyszczający wpływ na innych

dodaje się w tym m iejscu cytat z Kpł 2.13. doty.

chrześcijan, nadawać smak życiu w chrześcijań­

czący ofiar pokarm ow ych: „Każdy dar należący

skiej wspólnocie i w nosić w nie pokój. Chrześci­

do ofiary pokarm ow ej m a być posolony". W ory­

janin nie może być osobą mdłą. Jednym ze sposobow. w jaki objawiać się może jego smak. jest

ginale tego zdania nie było prawdopodobnie w tym kontekście, jed n ak być m oże. że ci. którzy

wypowiadanie się. „Mowa wasza, zawsze miła.

je tam wstawili (pow odow ani zapewne wspól­

niech będzie zaprawiona solą. tak byście wie­

nym dla tych tekstów m otyw em soli), chcieli

dzieli. jak należy każdemu odpowiadać" - pisze

przez to pow iedzieć, co następuje: „Znosząc

św. Paweł do Kolosan (Kol 4.6), przy czym

prześladow ania, każdy chrześcijanin zostanie

„solą" wydaje się być w tym przypadku charakte­

oczyszczony i stanie się dla Boga jeszcze cenniej­

rystyczny rozsądek i mądrość chrześcijańska

szą ofiarą".

(przydatna zwłaszcza podczas udzielania odpo­

Po

przytoczeniu

wypowiedzi

dotyczącej

wiedzi na pytania dotyczące wiary), przeciwsta­

soli. która m oże utracić sm ak. M arek kończy

wiona oszczerczej i haniebnej mowie, wspomnia­

cały fragm ent słowami: „M iejcie sól w sobie i za­

nej we wcześniejszym rozdziale tego samego li­

chowujcie pokój m iędzy sobą". Być może zdanie

stu (Kol 3.8).

to byłoby dla nas bardziej zrozum iałe, gdybyśmy

Skoro Jezus nazywa swoich uczniów' solą

znali dokładne okoliczności, w jakich zostało

ziemi wr tym samym kontekście Kazania na G ó­

wypowiedziane. „M iejcie sól w sobie" mogło bo­

rze. w którym mówi o nich jako o św ietłe świata

wiem znaczyć: „m iejcie sól pom iędzy sobą'

i mieście położonym na górze (Mt 5.14), to nie­

i odnosić się do w spólnego spożyw ania soli. sym­

wątpliwie odnosi się to do ich działalności pub­

bolizującego braterstw o przy stole, sprzyjające

licznej. Apostołowie muszą więc być dla innych

z kolei utrzym ywaniu pokojowycli relacji. Jeśli

żywym obrazem mocy i laski Bożej oraz przykła­

tak właśnie było. to sform ułow anie „zachowujcie

dem do naśladowania dla wszystkich ludzi.

pokój między sobą" jest niczym innym jak do­

Marek przytacza także w swojej Ewangelii

słownym wyjaśnieniem słów: „m iejcie sól pomię­

inne wypowiedzi Jezusa, w których pojawia się

dzy sobą". Nie wiemy jed n ak z całą pewnością,

motyw' soli. Są one umieszczone tuż po serii

czy rzeczywiście tak jest.

ostrzeżeń, zgodnie z którymi lepiej jest się okale­ czyć niż ze wszystkimi częściami ciała „pójść do pieklą w ogień nieugaszony" ( Mk 9.43-48). Przej­

10,11-12 Rozwody i powtórne

ściem pomiędzy tymi ostrzeżeniami a wypowie­

m a łż e ń s tw a ?

dziami dotyczącymi soli jest zdanie: „Bo każdy ogniem będzie posolony" (Mk 9.49). Ogień, któ­

Słowa przytoczone w tych w ersetach były z Pew‘

ry plonąl nieustannie w dolinie Gehenny, stano­

nością trudne dla uczniów, którzy słyszeli je z ust

wiącej miejskie wysypisko śmieci położone na

Jezusa i równie trudne pozostają dla wielu w spół­

południe od Jerozolimy, pomagał zmniejszyć ry­

czesnych chrześcijan. Faryzeusze poprosili Jezusa, aby odniósł się do przepisu powodującego liczne dyskusje w ży­

zyko zarazy, jaka mogłaby się wylęgnąć w rozkła­ dających się szczątkach organicznych. Ogień podobnie jak sól - miał w tym przypadku właści­ wości oczyszczające. Mówiąc, żc każdy zostanie posolony ogniem. Jezus mógł mieć na myśli ogień prześladowań, który na Jego uczniów wpłynie

dowskich kręgach naukowych. Z godnie z Pwt 24.14. jeśli mężczyzna rozwiedzie się z kobietą, gdyż znalazł w niej „c o ś odrażającego", a ona poślubi kogoś innego, kto też ją odeśle, to ten

Ewangelia według swietegu Marka

pierwszy m ąż nie m oże przyjąć jej jako żony z powrotem. Przepis zabraniający mężczyźnie

sposób, pierwsza ze szkół interpretacyjnych ro­ zumiała „coś odrażającego".

powtórnego m ałżeństw a z tą sam ą kobietą po

Druga ze szkol kierowała się natomiast

tym. jak została o n a żoną kogoś innego (z kim

poglądami współczesnego Szammajowi Hiłleła.

też się rozw iodła), nie zakazuje zatem rozwodu,

który za „coś odrażającego" uznawał praktycz­

sugerując, żc prawo len proceder akceptuje. Ni­

nie wszystko, co mąż mógłby w kobiecie uznać

gdzie w Starym T estam encie nic m a bezpośred­

za nicakceptowałne. Kobieta mogła zatem stra­

nich wytycznych dotyczących procedury rozwo­

cić życzliwość męża z wielu rożnych powodow

dowej. jednak ze wspom nianego wyżej fragmen­

- choćby dlatego, żc np. żle gotowała, a nawet

tu można wywnioskować, że aby rozwieść się

dlatego (jak powiedział pewien rabin), żc wydała

z kobietą, m ężczyzna musi sporządzić pisem ną

się mężowi mniej urodziwa od innej kobiety.

deklarację, zgodnie z którą dan a kobieta nie jest

Warto zauważyć, że rabini dokonujący takiej in­

już jego żoną: „(...) napisze jej list rozwodowy,

terpretacji Prawa na pewno nie kierowali się chę­

wręczy go jej. potem odeśle ją od siebie" (Pwt

cią uproszczenia procedury rozwodowej, lecz

24,1). W innym m iejscu Starego Testam entu roz­

starali się po prostu dociec, jakie jest prawdziwe

wód skrytykowany jest natom iast jako coś niego­

znaczenie danego wersetu biblijnego.

dziwego: „Jeśli ktoś nienawidząc oddalił (żonę

Widzimy więc. żc faryzeusze, którzy zapyta­

swoją] - mówi Pan. Bóg Izraela - wtedy gwałt

li Jezusa, jakie jest Jego stanowisko wobec roz­

pokrywał sw oją szatą. Mówi Pan Zastępów:

wodów, sami byli w lej kwestii podzieleni.

Strzeżcie się więc w duchu waszym i nie postę­

W' wersji Mateusza pytają oni Jezusa: „Czy wol­

pujcie zdradliwie!" - czytam y w Ml 2.16.

no oddalić swoją żonę z jakiegokolwiek powo­

Niem niej jednak, jak wynika z Pwt 24. męż­

du?" (M t 19.3). Gdyby odpowiedział, że tak.

czyzna m oże rozwieść się z żoną. Może to zrobić

chcieliby zapewne wiedzieć, jaki może być Jego

wtedy, kiedy znajdzie w niej „coś odrażającego",

zdaniem powód (lub powody) do oddalenia żony

interpretatorzy Prawa żyjący w czasach Jezusa,

z domu. Jezus udzielił im jednak innej odpowie­

którzy nie tylko próbowali dociec, co dany prze­

dzi, a później - na osobności - jeszcze raz wyjaś­

pis oznacza, ale jeszcze wcielić go w życie, przy­

nił tę kwestię swoim uczniom, aby ostatecznie

wiązywali szczególną uwagę do lego właśnie

rozwiać wszelkie wątpliwości.

sformułowania. C o zatem mogło być na tyle od­

Udzielając odpowiedzi. Jezus - jak zwykle

rażające, żeby dać mężczyźnie prawo wyrzuce­

- pominął tradycyjną interpretację szkól rabi-

nia żony ze swojego domu?

nicznych i odwołał się do Pisma Świętego. „Co

W czasach Jezusa były zasadniczo dwie

wam przykazał Mojżesz?" - zapylał. Faryzeusze

szkoły prezentujące różne podejścia do lej kwe­

odpowiedzieli Mu: „Mojżesz pozwolił napisać

stii - podejście bardziej zawężone i podejście

list rozwodowy i oddalić" (odwołując się tym sa­

szersze. Szkoła prezentująca zawężone podejście

mym do Pwi 24,1). Mieli rację - Mojżesz pozwo­

opierała się na naukach Szam m aja - rabina żyją­

lił. co nie znaczy jednak, żc nakazał. Przepis, do

cego pokolenie przed Jezusem, który uważał, że

którego się bowiem odwołali, uwzględniał rze­

mężczyzna może oddalić żonę, jeśli w momen­

czywisty fakt, żc rozwody miały ju ż m iejsce -

cie ślubu przekonany był o jej dziewictwie, co

przykazanie to zostało więc sform ułow ane z my­

później okazało się nieprawdą. Sytuacja taka opi­ sana została w Pwt 22.13-21. gdzie ukazano po­ ważne konsekwencje, jakie może ponieść panna młoda, której udowodni się, że prowadziła współ­ życie seksualne przed ślubem. W taki właśnie

ślą o ewentualnych przyszłych przypadkach. Je­ zus powiedział im jednak: „P rze z wzgląd na za­ twardziałość serc w aszych napisał wam to przy­ kazanie". Później, la k jak to m iało miejsce w przypadku przepisów zw iązanych z. szabatem.

V xtT Testament

366

powrócił do tego. co było pierwotnym zamysłem

tem u. aby te in teresy w y ró w n ać. To dlatego ko­

Bożym: _(...) Lecz na początku stw orzenia Bóg

biety tak c z ę s to d o strz e g a ły w N im swojego

śtwnrzri ich jako mężczyznę i kobietę: dlatego opu­

sp rzy m ierzeń ca i w ybaw cę.

ści człowiek ojca swego i matkę i złączy się ze swoją

Z auw ażm y ró w n ież, że - odw ołując się do

żona. i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są

p orządku stw o rz e n ia - Je z u s połączył tekst po-

dwoje. lecz jedno ciało. Co więc Bóg złączył,

chodzący 7. o p isu stw o rz e n ia św iata zawartego

tego człowiek niech nie rozdziela!” (M k 10.2-9).

w Rdz 1 z te k ste m o b e c n y m w R dz 2. W Rdz

Jezus przytacza faryzeuszom biblijny opis

1.27

czytam y, że: ..stw orzył w ięc Bóg człowieka

ustanowienia instytucji m ałżeństwa, dając im do

na swój o b ra z (...)" p rzy czy m „człow iek” repre­

zrozumienia, że prawo związane z m ałżeństwem

zen tu je tutaj całą lu d zk o ść - przedstaw icieli oby­

musi byc zgodne z zamysłem, dla ktorego Bóg tę

dwu płci: „stw orzył m ę ż c z y z n ę i niewiastę".

instytucję powołał. Małżeństwo zostało ustano­

W R dz 2.24 n a to m ia st, tu ż p o o p isie stworzenia

wione po to. aby zaprowadzić jedność pom iędzy

Ewy z żeb ra A d a m a , n a r r a to r dodaje słowa:

dwiema osobami - jedność, której nikt nie ma

„D latego to m ę ż c z y z n a o p u sz c z a ojca swego

prawa zniszczyć. Jezus nie idealizuje m ałżeństw a

i m atkę sw oją i łączy się ze sw ą ż o n ą tak ściśle,

- nie mówi. że w małżeństwie jest jak w niebie.

że stają się je d n y m c ia łe m ". N iezależ n ie od tego.

Mówi za to. że małżeństwo zawiązane zostało

czy jest to tylko k o m e n ta rz a u to ra d o opisu stwo­

w niebie. Skoro instytucja ta ustanow iona zosta­

rzenia m ężczyzny i kobiety, Je z u s cytuje te słowa

ła przez samego Boga. odpowiedź na pytanie:

jak o w ypow iedź sa m e g o B oga. S koro zaś sam

.Czy wolno mężowi oddalić żonę?" m oże być

Bog połączył m ęż c z y z n ę i k o b ietę w jedno, to

tylko jedna: „Absolutnie nie".

żaden człow iek nie m a praw a teg o podw ażać.

W odpowiedzi, jakiej Jezus udzieli! faryzeu­

K iedy u czn io w ie p o p ro sili Je z u sa o dodatko­

szom. jest pewien szczegół, który m ożna łatwo

we w yjaśnienie sw ojej n a u k i. O n odpowiedział

przeoczyć. Zarówno surowa szkoła interpretacyj­

im dw om a z d an iam i zaw a rty m i w Mk 10.11-12.

na Szammaja. jak i bardziej „liberalne" podejście

D rugie z tych stw ie rd z e ń o d n o si się do sytuacji,

prezentowane przez zwolenników Hillela. pod­

której w S tarym T e sta m e n c ie nie przewidziano

chodzi do sprawy z punktu widzenia m ęża.

- sytuacji, w której to ż o n a o d c h o d z i od męża

Zgodnie 7. interpretacją Szammaja, ważne było

i poślubia innego m ężczy z n ę. N iek tó rzy uczeni

dziewictwo nowo poślubionej m ałżonki, przed­

uważali, że słow a te nie były tak napraw dę cyta­

małżeńska czystość mężczyzny nic podlegała

tem 7. Jezu sa, ale d o d a n o je , kiedy chrześcijań­

natomiast żadnemu osądowi. Również interpre­

stwo zaczęło p rz e n ik a ć d o św iata pogańskiego,

tacja „liberalna" była tak naprawdę liberalna tyl­

którego praw o - w p rzeciw ień stw ie d o prawa ży­

ko dla męża. umożliwiając mu odpraw ienie żony

dow skiego - przew idyw ało m ożliw ość zainicjo­

z. dowolnego powodu. Dla żony była natom iast

w ania p ro ced u ry rozw odow ej p rz e z kobietę. Nie­

bardzo nieliberalna - jeśli bowiem mąż postano­

m niej jed n ak , rów nie d o b rz e m ógł to być cytat

wił rozwieść się 7. nią zgodnie z tak interpretow a­

z Jezusa, naw iązującego d o pew nego głośnego

nym prawem. 10 kobieta miała m arne szanse na

rozw odu zainicjow anego p rzez kobietę, który

jakiekolwiek zadośćuczynienie z tego tytułu.

parę lat w cześniej m iał m iejsce w Jego własnej

Obydwu sposoby interpretacji były zatem zgod­

ojczyźnie.

ne z istotą prawa, na którym się opierały, a które

Rozwód ten w iąże się z o so b ą Herodiady,

ustanowione zostało przez wzgląd na zatwar­

wnuczki

działość męskich serc. Przepisy te nie brały

wpierw swojego stryja - H ero d a Filipa 1 i miesz­

w ogóle pod uwagę interesów kobiet, a nauka Je­

kając z nim w R zym ie, zak o ch a ła się w innym

zusa - oparta na zamyśle Bożym - zmierzała ku

stryju - H erodzie A ntypasie, tetrarsze Galilei

H eroda

W ielkiego,

któ ra

poślubiła

367

Ewangelia według świętego Marku

i Perei, k tó ry sk ład ał ak u rat wizytę w tym mie­

pojawia się także w Łk 16,18. Łukasz jednak nie

ście. Aby p o ślu b ić A n typasa (czego Antypas

umieszcza w niej słów o wyjątku, jaki stanowi

rów nież p rag n ął), H ero d iad a rozw iodła się ze

przypadek nierządu - słowa te pojawiają się tylko

swoim p ierw szy m m ężem . M ogła to zrobić, gdyż

w w-ersji Mateusza i to dwukrotnie.

- jak o o so b a z obyw atelstw em rzym skim (po­

Jak powinniśmy zatem rozumieć ten wyją­

do b n ie ja k w szyscy członkow ie rodziny H eroda)

tek? Czy słowa te świadczą o zatwardziałości

- p o dlegała tam tejsze m u praw u, które przewidy­

męskich serc? A może jest to raczej wyjaśnienie

wało ta k ą m ożliw ość. W brew pow szechnej wów­

tego, co powinno być dla wszystkich oczywiste

czas in te rp re ta c ji,

przez kobietę

- że jeśli dzieje się coś. co z samej swej istoty

w łasnego stry ja nie było tak napraw dę sprzeczne

narusza więż małżeńską, to więź ta lak naprawdę

z żydow skim p raw em . N iezg o d n e z praw em było

nie istnieje? A może jest to próba dostosowania

p o ślubienie

n ato m iast p o ślu b ien ie b rata w łasnego męża.

nauki Jezusa do interpretacji Szammaja. zgodnie

O tw arcie m ów ił o tym Ja n C hrzciciel, który

z którą - jeśli okaże się. iż żona miała kontakty

w łaśnie za to , że sp rzeciw iał się tem u m ałżeń­

seksualne przed ślubem, to mąż ma prawo ją od­

stwu, zo stał p rzez H ero d a A ntypasa zam knięty

dalić? Po przeanalizowaniu wielu różnych możli­

w w ięzieniu. Je z u s nie w ym ieniał w praw dzie żad­

wości. najbardziej prawdopodobna wydaje się

nych nazw isk, ale słow a dotyczące kobiety p orzu­

teoria, zgodnie z którą słowa mówiące o wyjątko­

cającej m ęża po to, by p oślubić innego, musiały

wości przypadku

kojarzyć się Jeg o słu c h aczo m - zarów no z G ali­

w Ewangelii Mateusza z myślą o misji prowadzo­

nierządu zapisane zostały

lei, ja k i Perei - w łaśnie z osobą Herodiady. G dy­

nej wśród pogan. „Nierząd" odnosi się do relacji

by d o szły d o jej uszu jakiekolw iek pogłoski

seksualnych, które - choc w niektórych częś­

o tym , że k to ś p o są d za ją o cudzołóstw o. Jezus

ciach pogańskiego świata mogły byc legalne -

z p ew n o ścią p o d zieliłb y los Ja n a C hrzciciela.

zgodnie z prawem Izraela pozostawały zakazane.

N a jtru d n iejsze dla uczniów Jezusa okazały

Prawo dotyczące małżeństw i wszystkie związa­

się je d n a k słow a o d n o sz ące się do możliwości

ne z tym zakazy, które zostały z czasem przyjęte

o d p raw ien ia żony p rzez m ężczyznę. Czy mąż

przez Kościół, opierają się właśnie na przepisach

rzeczyw iście nie m a takiego prawa? W ygląda na

wywodzących się z Prawa żydowskiego. Jak

to, że nie - Je zu s w yraźnie to pow iedział. Męż­

w świetle tego Prawa należało patrzeć na zwią­

czyznom tru d n o było się z tym pogodzić. Nic

zek zawarty przez pogan, którzy nawrócili się

dziw nego, że - ja k o k azało się w toku historii -

później na chrześcijaństwo? Okazuje się. że

przez w zgląd na zatw ard ziałość swoich serc, po­

w takim przypadku „małżeństwo" mogło zostać

now nie zaczęli n ag in ać to praw o do własnych

rozwiązane14.

celów, tak sa m o jak w cześniej Izraelici robili to z pierw otnym zam ysłem Boga.

Misja wśród pogan niewątpliwie postawiła przed chrześcijanami wyzwania, które w czasie

W analo g iczn y ch w ersetach Ewangelii wg

działalności Jezusa nie zdążyły się jeszcze skry­

św. M ateu sza pojaw iają się pew ne słowa, których

stalizować. Z jednym z takich problemów ze­

nie m a u M arka: „K to o d dala swoją żonę - chyba »’ wypadku nierządu - a bierze inną, popełnia cu­ dzołóstw o" (M t 19.9). O podobnym wyjątku pi­

a kto by o d d alo n ą wziął za żonę. dopuszcza się

" Choć jedna z realnych interpretacji wyjaśnia słowa „poza wypadkiem nierządu" jako sytuację współżycia mężczyzny i kobiety, którzy nic są małżeństwem. Wtedy mogą od siebie odejść. Za laką interpretacją przemawia laki. że wersety Mt 5.32; 19.9 zawierają ogolne wy raże­ nie „kobieta", czyli grecki rzeczownik 'gynr . nie /as

cudzołóstw a" (M t 5,32). Ta druga wypowiedź

wyrażenie oznaczające wyłącznic żonę (przyp. red.).

sze M ateusz tak że w swojej wersji K azania na G órze: „Każdy, kto o ddała swoją żonę - poza wypadkiem nierządu - n araża ją na cudzołóstwo:

tknął się Paweł, który formułuje własne stwier­

dążyć. Prawo musi bowiem uwzględniać zatwar­

dzenia dotyczące wyjątkowości pewnych sytuacji

działość męskich serc. ale Jezus wskazuje na coś

zw iązanych z rozwodami, przy czym jego ogólny

bardziej doskonałego niż prawo, pragnąc jedno­

stosunek do rozwodow wśród chrześcijan całko­

cześnie. abyśmy potrafili zm ieniać własne serca

wicie zgodny jest z nauką Jezusa. Niektórzy

i wcielać Jego ideał w swoje życie.

z nawróconych przez Pawła pogan doświadczali sytuacji, w których ich współmałżonek odcho­ dził z powodu tego nawrócenia, nie chcąc dłużej

10,18 Czem u nazyw asz m nie dobrym?

pozostawać z osobą nawróconą w małżeństwie. Paweł radził, aby w takiej sytuacji pozwolić

Stw ierdzenie to nie jest zbyt tru d n e do zinterpre­

mężowi czy żonie odejść, nie przymuszając jego

towania. ale Schm iede! włączył je do swojej listy

czy jej do małżeństwa poprzez odwołanie się

najbardziej intrygujących fragm entów biblijnych,

do prawa czy innych środków. Porzucona oso­

argum entując jed n o cześn ie (całkiem przekonu­

ba nic jest już bowiem związana zakończoną

jąco). że rzeczywiście m usiało ono paść z ust

w ten sposób relacją. Pozostałym Paweł mó­

Jezusa, gdyż nikt inny z pew nością nie odważył­

wił jednak wyraźnie: „Tym zaś. którzy trwają

by się poddaw ać Jego dobroci w wątpliwość.

w związkach małżeńskich, nakazuję nie ja.

W Ewangelii M arka czytam y o tym. jak pewien

lecz Pan: Żona niech nie odchodzi od swego

niedoszły uczeń Jezusa (jak się później okazuje

męża. Gdyby zaś odeszła, niech pozostanie

- bogacz, choć w kwestii, jak ą wyjaśniamy, nie

samotną albo niech się pojedna ze swy m mę­

ma to większego znaczenia) podbiegł do Niego

żem. Mąż rów nież niech nie oddala żony" (1 Kor

z pytaniem : „Nauczycielu dobry, co mam czynić,

7.10-11).

aby osiągnąć życie w ieczne?” Z an im Jezus udzie­

Jak widzimy. Paweł, którego listy powstały

lił mu jakiejkolwiek odpow iedzi, nawiązał do

dużo wcześniej niż Ewangelia wg św. Marka, do­

użytego przez m łodzieńca przym iotnika „do­

skonale znal i interpretował stanowisko Jezusa

bry". W swym pierw otnym znaczeniu słowo to

wobec rozwodów, rozumiejąc je dokładnie w taki

mogło odnosić się tylko do sam ego Boga i nie

sam sposób jak Ewangelista Marek. Podobnie

powinno być stosow ane zbyt lekkomyślnie - Je­

też jak Jezus. Paweł traktował kobiety jako oso­

zus był tym czasem przekonany, że młodzieniec

by, a nie jak przedmioty należące do majątku

użył tego określenia pochopnie, zaledwie jako

mężczyzny. Niemniej jednak uczniowie, którzy

wyraz uprzejm ości. Słowo „dobry" nie było zaka­

po raz pierw szy usłyszeli z ust Jezusa tak rewolu­

zane - Jezus także używał go na określenie osób.

cyjne poglądy, z pewnością potrzebowali jeszcze

które za takie uważał. C o chciał zatem powie­

wiele czasu, zanim się z nimi pogodzili.

dzieć przez stwierdzenie: „N ikt nic jest dobry,

Czy dobrze jest przekładać stanowisko Jezu­

tylko sam Bóg"? O dpow iedź jest prosta: Jezus

sa wobec tej czy innej praktycznej kwestii na

daje nam do zrozum ienia, że żaden człowiek nie

język prawa'.' Prawdopodobnie nie. Problem

jest lak doskonale dobry jak Bóg, jednak potrafi

w tym. że jeśli nada się jakiemuś poglądowi sta­

być dobry na tyle. na ile odzw ierciedla dobroć Bożą.

tus przepisu, zawsze trzeba będzie przy tym uwzględnić przypadki wyjątkowe, w ramach któ­ rych mnożyć się będą sytuacje bardziej lub mniej pasujące do kryteriów określających wyjątki. Dlatego też lepiej uznać, żc słowa Jezusa od­ zwierciedlają niepodlegający żadnym wyjątkom ideał, do którego każdy chrześcijanin powinien

Wydaje się jednak, że wypowiedź ta - w for­ mie przytoczonej przez M arka (a później Łuka­ sza) - sprawiała pewne trudności interpretacyj­ ne w czasie, gdy powstawały Ewangelie. W ana­ logicznym fragmencie cytowanym przez Mateu­ sza (M t 19.16-17) odpow iedź udzielona przez

Ewangelia według iwietego Marka

369

Jezusa staje się prostsza do zrozumienia, dzięki przeformułowaniu pytania zadanego przez boga­

najważniejsze jest przestrzeganie dziesięciu przy­ kazań. I rzeczywiście - Jezus szybko zaspokoił

tego m todzicńca: „Nauczycielu, co dobrego mam

jego oczekiwania, mówiąc: Jednego ci brakuje.

czynić, aby otrzym ać życie wieczne?" Jezus od­

Idż. sprzedaj wszystko, co masz i rozdaj ubogim,

powiada na to: „Dlaczego Mnie pytasz o dobro?

a będziesz miał skarb w niebie". Młodzieniec,

Jeden tylko jest Dobry". Taki sposób przeredago­

choć niewątpliwie uczciwy i pobożny, nie był jed­

wania pytania i odpowiedzi jednak się nie przy­

nak przygotowany na tak poważny krok. Jezus

jął. Zazwyczaj to właśnie tekst napisany przez

udzielił mu bowiem wskazówki zwanej czasem

Mateusza stawał się podstawą, na której opierali

poradą doskonałości, przy czym nazwa ta wzięła

się skrybowie przepisujący Pism o Święte. W tym

się od słów' przytoczonych przez innego Ewange­

jednak przypadku było wręcz odwrotnie: sformu­

listę: „Jeśli chcesz byc doskonały, idz. sprzedaj

łowania użyte przez M ateusza zastępowano zwy­

co posiadasz, i daj ubogim" (Mt 19.21).

kle tymi. jakie stosował M arek czy Łukasz. Mo­

Nie oznacza to jednak, że - podczas, gdy

żemy zatem wywnioskować, że gdyby stwierdze­

zachowywanie przykazań obowiązuje wszystkich

nie to rzeczywiście stanow iło dla pierwszych in­

- to oddanie całego bogactwa ubogim jest tylko

terpretatorów trudność nie do pokonania, to

dla wybranych, którzy osiągają najwyższy sto­

w większości znanych dziś przekładów Ewange­

pień pobożności. Św. Paweł przypomina nam, że

lii niewątpliwie przeważałaby forma użyła w wer­

gdybyśmy nawet cały swój majątek oddali ubo­

sji Mateusza.

gim. bez miłości bylibyśmy niczym ( I Kor 13.3). Słowa Mateusza można zatem zinterpretować następująco: J e ś li chcesz żyć zgodnie z wolą

10,21 Sprzedaj wszystko, co masz?

Bożą. zrezygnuj w pełni z własnych pomysłów na życie i całkowicie zaufaj Bogu".

Człowiek, który usłyszał te słowa z ust Jezusa

Przesłanie to trudne jest naw et dla tych. któ­

niewątpliwie uznał je za trudne. Był to bogaty

rzy traktują je bardzo poważnie i rzeczywiście

młodzieniec, który podbiegł do Jezusa z pyta­

starają się według niego żyć. Można próbować je

niem, co musi robić, aby odziedziczyć życie

nieco złagodzić, mówiąc: J e z u s chciał tylko wy­

wieczne. Jezus w spomniał wówczas o obowiązku

próbować pobożność tego młodzieńca - tak na­

przestrzegania przykazań - zwłaszcza tych od­

prawdę nie żądał, aby wszyscy Jego słuchacze

noszących się do traktowania drugiego człowie­

oddawali swoje posiadłości ubogim". Wprawdzie

ka. O tym, że zachowywanie przykazań jest wa­

ci. którzy zostali Jego uczniami rzeczywiście po­

runkiem dobrego życia mówi chociażby następu­

rzucili wszystko, aby za Nim iść. ale co z innymi

jący werset: „Będziecie przestrzegać moich ustaw

przyjaciółmi Jezusa, z których hojności On sam

i moich wyroków. Człowiek, który je wypełnia,

przecież korzystał, takimi jak do b rze sytuow ane

żyje dzięki nim. Ja jestem Pan" (Kpi 18,5). Roz­

kobiety, które - jak pisze Ł u k a sz - „im usługiw a­

mówca Jezusa zapewnił G o jednak, że zachow u­

ły (udzielając] ze swego m ie n ia " ( Ł k 8.3)? Jezu s

je wszystkie przykazania od wczesnej młodości,

nie prosił ich o tak w ie lk ie pośw ięcenie, jakiego

mając praw dopodobnie na myśli wiek trzynastu

wymagał od bogatego m łodzień ca , a przecież

lat. kiedy to wziął udział w' uroczystości bar

żyli oni p rakty czn ie tak sam o. jak on. Zacheusz

miewa, czyli w świetle Prawa stal się zdolny do

- z w ie rz c h n ik ce ln ik ó w w Jerychu, do którego

przestrzegania przykazań.

Jezu s w p ro sił się na posiłek, spontanicznie i bez

M łodzieniec najwyraźniej oczekiwał od Je­

żadnej p resji ze strony Jezusa, zadeklarował: „Pa­

zusa czegoś więcej - nie przyszedł przecież do

nie. o to połow ę mego majątku daję ubogim" (Łk

Niego tylko po to. aby dowiedzieć się. że w życiu

19.8). Powszechnie uważa się. że nie był to jed­

Vimr

Testament

norazowy gest i że od tamtej por)- Z acheusz dzie­

370 na takie spraw y. Je z u s d o sk o n a le o tym wiedział

lił się swym majątkiem z biednymi regularnie.

m ów iąc, że tam . g d zie je s t sk a rb człowieka, tani

Możliwe, że tak było. jednak niewykluczone rów­

jest jeg o serce. C h ę tn ie w idziałby bogatego mło­

nież. iż zwierzchnikowi celników praktyki takie

dzień ca w śród sw'oich u czn ió w , ale nie chciał go

nie były obce już wcześniej. W każdym razie -

do niczego zm u szać. O k a z a ło się bowiem, że

Jezus uznał go za „syna A braham a" w praw dzi­

m iody człow iek nie je s t w s ta n ie tak naprawdę

wym tego słowa znaczeniu, czyli za człowieka

zrezygnow ać ze sw o jeg o m a ją tk u - nawet dla Je­

wiary. Jezus nic powiedział mu jednak, aby po­

zusa. „Zbyt ciężki b ag aż b o g actw a jest dla piel­

zbył się także drugiej połowy majątku, rzucił pra­

g rzy m a"15. O b c ią ż o n y b a g aże m , bogaty młodzie­

cę i przyłączył się do Niego - tak jak to miało

niec nie zdecydow ał się w ięc n a pielgrzym kę. To.

miejsce wcześniej w przypadku celnika z Kafar-

co pow iedział m u Je z u s, do ty czy natomiast

naum.

w szystkich c h rz e śc ija n - je s t to w yzw anie, które

Nawet biorąc pod uwagę powyższe fakty, porada, jakiej Jezus udzielił bogatemu m łodzień­ cowi nie jest tak naprawdę żadnym wyjątkiem, ale elementem stale obecnym w Jego naukach.

p odjąć m u sz ą ta k n a p ra w d ę w szyscy Jego ucz­ niowie. Z obacz rów nież k o m e n ta r z do M t 6.24; Mk 10.25: D z 4.32: Jk 5.1.

Ta sama nuta pobrzmiewa bowiem w słowach pojawiających się bez żadnego konkretnego kon­ tekstu w LK 12,33-34: „Sprzedajcie wasze m ienie

10,25 Ł atw iej w ielbłądow i p rzejść

i dajcie jałmużnę. Sprawcie sobie trzosy, które

przez ucho ig ieln e?

nie niszczeją, skarb niewyczerpany w niebie, gdzie złodziej się nie dostaje ani mol nie niszcz),

We w szystkich trz e c h E w an g eliach synoptycz­

bo gdzie jest skarb wasz, lam będzie i serce wa­

nych w ypow iedź ta p rz y to c z o n a je s t tuż po opi­

sze". Przesianie to wyraźne jest także u M ateu­

sie sytuacji, w której b o g aty m ło d zien iec pyta

sza. który przytacza tę wypowiedz w swojej wer­

Jezusa, co m usi zro b ić, aby o d zied ziczy ć życic

sji Kazania na G órze (M t 6.19-21).

w ieczne, przy czym w ję z y k u E w angelii odziedzi­

Nauka ta nie jest zatem skierowana do jed ­

czenie życia w ieczn eg o je d n o z n a c z n e jest z wej­

nej osoby. Dotyczy ona wszystkich wyznawców

ściem do królestw a B ożego. M ło d z ie n ie c zapew­

Jezusa, który pragnął, aby Jego uczniowie kiero­

nia Jezusa, że gorliw ie p rzestrzeg a! wszystkich

wali się w życiu właściwymi priorytetam i, aby

przykazań, o d k ąd tylko w św ietle P raw a stal się

nade wszystko szukali królestwa Bożego i spra­

odpow iedzialny za w łasn e czyny. Je z u s nie pod­

wiedliwości (Mt 6.33). Jezus wiedział, że trudno

daje lej deklaracji w w ątpliw ość, ale - aby spraw­

jest w ten sposób żyć, kiedy uwaga człowieka

dzić. do jak ich p o św ięceń te n m łody człowiek

skupiona jest na dobrach m aterialnych. D o­

jest zdolny - każe m u sp rz e d a ć cały majątek

świadczenie pokazuje, że niektórzy bogaci ludzie

i rozdać uzyskane w ten sp o s ó b pieniądze ubo­

potrafią przedkładać królestwo Boga nad swoje

gim. Mówi m u także: „(...) będ ziesz mial skarb

ziemskie dobra, a nawet używać tych dóbr po to.

w niebie. Potem p rzyjdź i c h o d ź za M ną". W tym

aby budować Jego królestwo. Niem niej jednak,

m om encie m łodem u bogaczow i zrzed ła mina -

doświadczenie pokazuje również, że liczba ta­

na takie pośw ięcenie nie potrafił się przecież

kich osób jest bardzo mała. W większości przy­

zdobyć. S ytuacja ta d o sk o n a le ukazuje, co zna­

padków dbałość o m aterialny zysk nie tylko po­

czy być praw dziw ym u czn iem Jezusa.

chłania czas i energię, którą m ożna by było po­ święcić na sprawy królestwa Bożego, ale leż czyni człowieka bardziej obojętnym i nieczułym

15 John Bunyan. Wędrówka Pielgrzyma, cz. 2.

371

Ewangelia według iw ietego Marka

tru d n o

a nic ma w rzeczywistości żadnych dowodów świad­

tym. którzy m ają d o sta tk i, wejść d o królestw a

N astęp n ie, aby zobrazow ać, j a k

czących o tym. że w czasach Jezusa mały otwor

Bożego“. Je z u s użył zaskakującej m etafory, przy

w murze miasta nazywany był uchem igielnym.

czym Jego słu ch acze z p ew n o ścią uznali ją za

Inni uczeni zwracają uwagę na fakt. że w ję­

trudną. O k azu je się bow iem , że bogaczow i nie

zyku greckim jest słowo ( kam ilos) oznaczające

tylko tru d n o jest wejść d o królestw a Bożego, ale

„sznur", które - zarówno pod względem pisow­

że jest to w ręcz n iem ożliw e - tak . jak niem ożliwe

ni. jak i brzm ienia - przypom ina słowo (kam élos)

jest przejście w ielbłąda p rzez u cho igielne - na­

oznaczające „wielbłąda". Słowo „sznur" pojawia

wet gdyby była to igła o najw iększym m ożliwym

się nawet w kilku niedawnych przekładach Ewan­

rozm iarze. W śró d u czniów Je zu sa zapanow ała

gelii - np. w angielskiej wersji Nowego Testa­

wówczas k o n ste rn acja. „K tóż w ięc m oże być

m entu zatytułowanej The Bank ofB oaks. wydanej

zbawiony?” - pytali. („B yć zbaw ionym " to także

w 1938 r. dla upam iętnienia czteryslulecia naka­

synonim w ejścia d o k rólestw a B ożego i odziedzi­

zu H enryka VIII. zgodnie z którym w każdym

czenia życia w ieczn eg o ). O ni sam i raczej nie byli

angielskim kościele parafialnym m usiało znajdo­

bogaci. P io tr przem ów ił w ięc w im ieniu ich

wać się angielskie wydanie Pisma Świętego. Wy­

wszystkich: „O to m y o p uściliśm y w szystko i po­

powiedz Jezusa brzm i w tym przekładzie nastę­

szliśmy za T o b ą" (M k 10,28). Być m oże nie do

pująco: „Łatwiej jest przejść sznurowi przez

końca ro zum ieli je d n a k , ja k tru d n e były - i wciąż

ucho igielne niż bogaczowi wejść do królestwa

są - w aru n k i, n a k tó ry ch rzeczyw iście m ożna

Bożego". Wydawcy The Bank ol Banks nie powo­

wejść d o k ró lestw a B ożego.

ływali się przy tym na argum ent, zgodnie z któ­

N ic tylko ci. k tó rzy usłyszeli te słowa bezpo­

rym w oryginalnym tekście rzeczywiście pojawi­

średnio z ust Jezu sa, uznali je za tru d n e. W iele

ło się słowo „sznur" - tłumaczyli po prostu, że

osób głowi się n ad nim i d o dziś. N iektórzy pró­

podczas gdy „czytelnicy ze W schodu z pewnoś­

bują je n ieco złagodzić, m ów iąc, że u cho igielne

cią lepiej zrozum ieją" wersję z „wielbłądem”,

to tak n ap raw d ę nazw a m ałego otw oru w m urze,

tekst mówiący o sznurze, „niewątpliwie bardziej

um ożliw iającego w ejście d o p rzedsionka m iej­

przemówi do ludzi Zachodu". Jest to jednak ich

skiej bram y. T urystom często pokazuje się takie

subiektyw na opinia. W każdym razie - zastąpie­

otw ory w m u rach Jerozolim y czy innych m iast

nie słowa „wielbłąd" wyrazem „sznur" wydaje się

w schodu, tłu m acząc, że to w łaśnie mial na myśli

być po prostu „próbą złagodzenia ostrości tej wy­

Jezus, m ów iąc o u ch u igielnym . O soba przyjeż­

pow iedzi"16. Tymczasem, „zestawienie najwięk­

dżająca d o m iasta na grzbiecie w ielbłąda o póź­

szego zwierzęcia jucznego znanego w Palestynie

nej p o rze m ogła zsiąść z jeg o grzbietu i wejść

z najm niejszym możliwym przedm iotem dosko­

przez taki otw ór, w ielbłąd je d n ak nie m iał szans

nale pasuje do stylu wypowiedzi Jezusa"1’. Także

się tam zm ieścić, zw łaszcza jeśli był objuczony.

w żydowskiej literaturze rabiniczncj spotykamy

Zw ierzę m usiało w ięc czekać do rana. aż otwo­

motyw słonia przechodzącego przez ucho igiel­

rzona zo stan ie głów na b ram a - w tedy dopiero

ne. przy czym metaforę tę stosuje się dla określe­

m ogło wejść d o środka. N awet m ałem u i nieob-

nia czegoś absolutnie niem ożliwego1“.

ciążonem u ładunkam i wielbłądowi tru d n o było­ by przejść przez taką szczelinę bez ryzyka zakli­ now ania się. Przejście przez tak wąski otw ór było dla w ielbłąda zw yczajnie niem ożliw e, nie było o n o jed n ak tak nierealne jak przechodzenie przez prawdziwe u cho igielne. To zgrabne wyjaś­ nienie pow stało jed n ak stosunkow o wcześnie.

B. M . Metzger. I Textual Commentary on the (¡reek New Testament (New York: United Bible Societies. 1971). s. 169. H. B. Swete. The (iospelAccording to Si. Mark. 3 wyd. (Londyn: M ac Milian. 1909).s. 229. 'Talm ud Babiloński, traktat Berakot 55b.

Nic więc dziwnego, że Jezus użył w tym

że niczym nie m usi się ju ż m artw ić, gdyż zgro­

przypadku hiperboli - tak jak wtedy, kiedy mó­

m adzony przez niego m ajątek zapewni mu dosta­ tek do końca życia.

wił o człowieku, który - zanim usunie drzazgę z oka swojego brata - powinien raczej usunąć

Słowa Jezusa o w ielbłądzic przechodzącym

belkę z własnego oka ( Mt 7.3-5: Łk 6.41). Język

przez ucho igielne stanow ią dla ludzi Zachodu

hiperboli służył jednak głównie temu. aby ukazać

jedną z najtrudniejszych Jego wypowiedzi, która

mix Bożej łaski: choć wejście do królestwa Boże­

- jak żadna inna - niesie ze sobą silną pokusę

go jest dla bogacza niemożliwe z ludzkiego punk­

złagodzenia ostatecznej wymowy.

tu widzenia, to z punktu widzenia Boga, dla któ­ rego nie ma rzeczy niemożliwych, nawet dla b o

Zobacz również kom entarz do Mt 6.24; Mk 10.21: Jk 5.1.

gatych jest szansa zbawienia. Bogacz musi jed­ nak najpierw zmienić swoje serce i wyrzec się przywiązania do dóbr materialnych, zastępując

10,31 Pierwsi będą ostatnim i?

je przywiązaniem do prawdziwych bogactw - do „skarbu w niebie”.

Przesłania, zgodnie z którym pierwsi będą ostat­

Żadnemu człowiekowi nie jest łatwo wejść

nimi. a ostatni - pierw szym i, nie spotykamy wy­

do królestwa Bożego - Jakże ciasna jest brama

łącznie w naukach Jezusa. Jest on o bowiem częś­

i wąska droga" (Mt 7.14) - jednak dla bogaczy

cią pradaw nej m ądrości ludowej, wyrażonej mię­

jest to szczególnie trudne. W niektórych przekła­

dzy innymi w popularnej bajce Ezopa o zającu

dach Pisma Świętego stwierdzenie Jezusa przy­

i żółwiu. W Ewangelii praw da ta odnosi się jed­

toczone w Mk 10,24: „jakże trudno wejść do

nak do konkretnej sytuacji, która m iała miejsce

królestwa Bożego" brzmi następująco: „jakże

w czasie działalności Jezusa.

trudno jest tym. którzy pokładają ufność ir boga­

Wypowiedź o pierw szych, którzy będą ostat­

ctwie, wejść do królestwa Bożego!" Mogłaby to

nimi. pojawia się w E w angeliach w dwóch kon­

być kolejna próba złagodzenia stów Jezusa,

tekstach. Pierwszy z nich (M k 10,31 i analogicz­

umożliwiająca czytelnikowi pocieszanie się my­

ny Mt 19.30) przytoczony jest tuż po opisie bo­

ślą: „Jestem wprawdzie zamożny, ale nie pokła­

gatego m łodzieńca, który nie był w stanie sprze­

dam ufności w moim bogactwie - jestem zatem

dać swojego m ajątku i rozdać zysku ubogim. Je­

w porządku". Tymczasem, zgodnie z nauką Jezu­

zus skom entował to. podkreślając, jak trudno

sa - osobom bogatym niezwykle trudno jest nie

jest ludziom zam ożnym wejść do królestwa Bo­

pokładać ufności w dobrach materialnych. Gdy­

żego. na co Piotr - w im ieniu ubogich przecież

by rzeczywiście nie zależało im na bogactwie, nie

apostołów - stwierdził: „O to my opuściliśmy

mieliby bowiem problemu z porzuceniem swo­

wszystko i poszliśmy za T obą". Jezus odpowie­

ich dóbr. Słów: „tym, którzy pokładają ufność

dział wówczas, że - m im o prześladow ań, jakie

w bogactwie" nie należy jednak odczytywać zbyt

niechybnie spadną na wielu Jego wyznawców -

powierzchownie. Zastanówmy się raczej, dlacze­

już za życia ci. którzy poświęcili dla Niego

go Jezus uznawał dobra materialne za tak wielką

wszystko, otrzym ają w zam ian stokroć więcej,

przeszkodę, stojącą na drodze do królestwa Bo­

a po śmierci czeka na nich życie wieczne. Na

żego? Otóż dlatego, że ci. którzy je mają, zbyt mocno na nich polegają - lak. jak zamożny rol­

koniec dodał jednak: „Lecz wielu pierwszych bę­

nik z przypowieści (Lk 12,16-21), który żyt tylko mysią o zgromadzonym przez siebie bogactwie. Współczesnym odpowiednikiem tego rolnika mógłby być bogaty przedsiębiorca, który myśli.

dzie ostatnim i, a ostatnich pierw szym i”. Jaki jest sens tych słów umieszczonych we wspomnianym wyżej kontekście? Wydają się one być skierowane do uczniów Jezusa, przy czym ich sens może zam ykać się w tym, że kluczowe

373

Ewangelia według

świętego M urka

miejsce w królestwie Bożym niekoniecznie jest

w kontekście całej posługi Jezusa, słowa te niosą

zagwarantowane dla tych. którzy poświęcili dla Jezusa najwięcej. W yrzeczenia mogą się bowiem

ze sobą szersze znaczenie - zaawansowani w in­

stać powodem pychy i przekonania, że dzięki

li daleko w tyle za pogardzanymi przez nich poga­

nim m ożem y mieć wobec Boga specjalne rosz­

nami. którzy szczerze otworzyli się na Bożą laskę.

czenia. Tym czasem , „Jezusowego uczniostwa

Syn. który obiecał ojcu, że wypełni jego wolę, ale

nie zdobywa się na drodze największego nawet

nigdy lego nie zrobił, został w tyle za synem, który

wysiłku, pokuty czy ascezy. Uczniostwo to dar

początkowo odmówił, ale potem opamiętał się

od Boga"1'’. N awet ci, którzy poświęcili Bogu bar­

i wykonał polecenie. „Zaprawdę, powiadam wam:

dzo wiele, nie są w Jego oczach usprawiedliwieni

Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami do

z tego tytułu. Piotr i inni uczniowie, choć oddali

królestwa niebieskiego" (Mt 21.28-32) - mowil

wszystko, aby podążać za Jezusem , mogą być

Jezus do arcykapłanów i starszych w Jerozolimie.

zaskoczeni w dniu oceny i nagradzania tym. że

Słowa te były niewątpliwie trudne - a nawet obraż-

inni zostaną bardziej wyróżnieni niż oni.

liwe - dla tych. którzy słyszeli je z ust Jezusa. Za­

terpretowaniu i praktykowaniu Prawa Żydzi zosta­

W Łk 13,30 podobne słowa (w odwróconej

pewne są też one ciężkie dla współczesnych czy­

kolejności: „Tak oto są ostatni, którzy będą

telników Ewangelii. Tak lo już jednak bywa, że

pierwszymi i są pierwsi, którzy będą ostatnimi")

nauki Jezusa obtitują w zaskakujące puenty, dlate­

następują po stw ierdzeniu Jezusa, zgodnie z któ­

go dzień sądu z pewnością przyniesie nam wszyst­

rym „przyjdą ze w schodu i zachodu, z północy

kim wiele niespodzianek.

i południa i siądą za stołem w królestwie Bożym" (w Mt 8.11 stw ierdzenie to pojawia się przy oka­ zji historii o setniku i jego słudze). Jezus najwy­

10,35 Kto prosił o miejsca honorowe?

raźniej mówi tu o nawróconych poganach, nie o Ż ydach, którzy - choć przekonani o tym. że

W Ewangelii Marka czytamy, że to Jakub i Jan

spotkają w królestwie Bożym „Abrahama, Izaa­

poprosili Jezusa, aby w swoim królestwie posa­

ka i Jakuba, i wszystkich proroków" - zostaną

dził ich na honorowych miejscach. W analogicz­

tak napraw dę z niego wyrzuceni. Ewangelia była

nym fragmencie Ewangelii wg św. Mateusza na­

wprawdzie przeznaczona „najpierw dla Żyda"

pisane jest jednak, że „podeszła do Niego matka

(Rz 1.16), ale skoro ci, którym była przedstawio­

synów’ Zebedeusza ze swoimi synami i oddawszy

na jako pierwszym , odrzucili ją, to jako pierwsi

Mu pokłon, o coś Go prosiła".

otrzym ają jej błogosławieństwa poganie. W Mt 20,16 podobnym i słowami kończy się przypowieść o robotnikach w winnicy: „Tak ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi". Robotnicy, którzy zostali zatrudnieni późno, otrzymali na koniec dnia taką samą zapłatę jak ci. którzy pracowali od wczesnego świtu. Można polemizować, że w tej sytuacji nie było tak na­ prawdę pierwszych ani ostatnich - wszyscy po­ traktowani zostali jednakowo. Niemniej jednak.

14 Eduard Schweizer. The Good News According lo Murk (L ondon: S. P. C . K.. 1971). s. 215.

Jak było naprawdę? Kto podszedł do Jezusa - matka czy synowie? Pewmejest to, że nawet jeśli do Jezusa pode­ szła matka, jej prośba niewątpliwie dotyczyła głównie Jakuba i Jana. W Mt 20.22 Jezus zwraca się bowiem do kilku osób. z czego wnioskujemy, że synowie także tam byli. Co więcej - od tego wersetu całkowicie pomija On matkę, kierując swe słowa wyłącznie do dwóch mężczyzn. Ana­ logiczna sytuacja ma miejsce w I Kri 2.1.3-24. gdzie Adoniasz przychodzi do Batszeby - matki Salomona, by poprosiła króla o cos. o co sam nie ma odwagi prosić. Salomon szybko orientuje się w sy tuacji i nie podoba mu się zarówno sama

prośba, jak i sposób jej przekazania. M im o. że

usta. naw et jeśli w rzeczy w isto ści to nic oni ją

prosi Batszeba, to jej prośba niewątpliwie doty­

w ypow iedzieli. M a teu sz n a to m ia st, kierując się

czy Adoniasza. Podobnie - zarówno u M ateusza,

łagodnością i - być m o że - c h ęcią ukazania ich

jak i u Marka, niezależnie od osoby, która prosi,

jak o bardziej u p rz e jm y c h , w p ro w ad za początko­

prośba dotyczy zasadniczo dwóch m ężczyzn, nie

wo p o sta ć m atki, ale daje te ż d o zrozum ienia, że

zas ich matki.

Jezus szybko z o rie n to w a ł się w sytuacji i zwracał

Nie ma także wątpliwości, że w wersji Mar­

się ju ż później b e z p o śre d n io d o dw óch mężczyzn.

ka Jezus jest dla Dwunastu bardziej surowy niż

I tak. zaró w n o w w ersji M ark a, ja k i w wersji Ma­

w Ewangelii Mateusza. Na przykład, u M arka

teusza, przesłan ie p ły n ące z tej historii jest jed­

Jezus zarzuca im brak wiary, mówiąc: „Jakże

nakowe.

wam brak wiary!" ( Mk 4.40), podczas gdy u M a­

Do

w spółczesnycli

czytelników

bardziej

teusza pyta tylko: „Czemu zwątpiłeś, malej wia­

przem aw ia zap ew n e w ersja M ark a. W przeci­

ry?" (Mt 14.31). W całej wersji M ateusza slow'a.

w ieństw ie d o sta ro ż y tn y c h Palestyńczyków , dziś

jakimi zwraca się Jezus do swoich uczniów, wy­

bardziej cenim y so b ie p ro śb y sk ła d an e osobiście

dają się łagodniejsze niż w innych Ewangeliach.

i b ezp o śre d n io . N ie m n ie j je d n a k , w wielu staro­

Jeśli więc Marek opierał się na przekazie św. Pio­

żytnych k u ltu ra c h , w d o b ry m to n ie było przeka­

tra. to czy mamy rozumieć, że apostoł ten był

zywanie p ró śb p rzez o so b y trz e c ie - przemawia­

dla siebie i swoich współtowarzyszy wyjątkowo

nie we w łasnym im ien iu p o strz e g a n e było nato­

surowy?

m iast ja k o n ie u p rz e jm e , a w rę c z aroganckie. Po­

Pozostają nam zatem dwie możliwości. Być

nadto, w ysłuchanie

pro śb y z ust pośrednika

może Mateusz, który próbował w swojej wersji

um ożliw iało o d m o w ę b e z k o n ieczn o ści patrze­

przybrać nieco łagodniejszy ton, dodał postać

nia pro szącem u p ro sto w tw arz, c o pozwalało

matki, aby prośba dotycząca dwóch apostołów'

zachow ać h o n o r obydw u s tro n o m . Po raz kolej­

nic była zbyt bezpośrednia. Możliwe też. że M a­

ny w idzim y zatem , że te k s ty sta ro ż y tn e , takie jak

rek pominął tę postać w odwrotnym celu - aby

Nowy T estam en t, p o w in n y być interpretow ane

przejść do sedna sprawy w bezpośredni sposób.

z p unktu w idzenia ów czesnych pisarzy i kultury,

Bardziej prawdopodobna wydaje się druga z tych

w jakiej żyli. nie zaś z p ersp ek ty w y naszych

możliwości, gdyż wersja M arka jest wr w ielu miej­

w spółczesnych n o rm i w arto ści.

scach znacznie bardziej zwięzła i konkretna niż

S ytuacja p rz e d sta w io n a w M k 10.35 przypo­

pozostałe. Marek mógł zatem po prostu pom i­

m ina nam tak że o k o sz ta c h u czniostw a - za­

nąć osobę matki jako niemającej większego zna­

szczytne m iejsce w kró lestw ie Bożym będzie na­

czenia dla całej historii. Kobieta nie chciała prze­

grodą za u czn io stw o , k tó re w ym agało poniesie­

cież „awansować" poprzez zapewnienie dobrych

nia dużych w yrzeczeń, nie b ęd zie zaś wyni­

miejsc swoim synom, lecz przem awiała raczej

kiem znajom ości i wpływ ów . M y jak o ludzie,

jako ich rzecznik, czyniąc ich prośbę mniej na­

nie jesteśm y w sta n ie o c e n ić , n a jak ie miejsce

chalną i bezpośrednią.

zasługujem y. To O jciec p rzy d ziela nam nasze

Ówcześni autorzy nie skupiali się na opisy­

role, często zsyłając je d n o c z e ś n ie cierpienie,

waniu czytelnikom lego, co się naprawdę wyda­

które w żaden sp o só b nie w ydaje nam się za­

rzyło. ale raczej na przekazywaniu właściwego

szczytne.

przesiania płynącego z danej opowieści. Z nacze­ nie każdej historii interesowało ich bardziej niż suche fakty. Dlatego, skoro prośba o miejsca ho­

10,46 Je d en niewidomy czy dwóch?

norowe dotyczyła Jakuba i Jana, Marek nie mial żadnych oporów przed tym, aby włożyć ją w ich

Zobacz kom entarz do M l 8 , 2 8 - 3 4 .

375

Ewangelia według \wieirgo M arku

10,52

J a k w ielka m usi być nasza

w iara?

że - co jest bardzo prawdopodobne - Jezus zo­ stał ukrzyżowany 6 kwietnia 30 r.. incydent z fi­ gowcem mógł mieć miejsce w pierwszych dniach

Zobacz ko m en ta rz do M k 5,34.

kwietnia). „A zatem” - jak pisze Christie - „fakty związane z drzewem figowym są następujące: pod koniec marca zaczynają rosnąć liście, a w ciągu

11,2 Ile było osiołków ?

tygodnia pokrywają już one cale drzewo. Do tego czasu pojawiają się także pierwsze owoce -

Zobacz ko m en ta rz do Łk 19,30.

nie są to jeszcze wprawdzie figi. ale można je nazwać ich zaczątkami. Mają one wielkość mig­ dałów i nadają się już do spożycia. Lubią je zry­

11,14 D laczeg o J e z u s przeklął drzewo

wać chłopi i głodni podróżni, którzy nie mają

figowe?

akurat pod ręką nic innego do zjedzenia. Kiedy zaś takie młode figi całkowicie dojrzeją, same

Incydent ten o p isa n y jest w Ewangelii M arka

spadają na ziemię". W palestyńskim dialekcie

o raz - w b ard ziej sk ró co n ej form ie - w Ewangelii

języka arabskiego takie niedojrzale jeszcze figi

wg św. M a teu sza. Z g o d n ie z wersją M arka, tuż

nazywają się laqsz. Wyglądają one jak miniaturki

po w ieczo rn y m przybyciu d o Jerozolim y, Jezus

prawdziwych, dojrzałych fig. które pojawiają się

i Jego uczn io w ie spędzili noc w Betanii, po czym

zwykle jakieś sześć tygodni później. W sytuacji

ran o p o stan o w ili w rócić do m iasta. W drodze

opisanej przez Marka, czas na figi jeszcze nie

poczuli g łód - „A w id ząc z daleka figowiec, okry­

nadszedł, ale skoro na figowcu pojawiły się już

ty liśćm i, p o d sz ed ł |k u niem u zobaczyć), czy nie

liście, a nie było taqsz. to nie było też szans na

znajd zie czeg o ś na nim . Lecz przyszedłszy bli­

owoce w późniejszym okresie. Jezus nie znalazł

żej, nie z n alazł nic p ró cz liści, gdyż nie byl to

na drzewie „nic prócz liści” - okazało się więc.

czas n a figi". Je zu s rzucił wówczas na drzewo

że jest to drzewo bezowocne, nicdające żadnej

klątwę: „N iech nikt nigdy nie je owocu z ciebie!”

nadziei i dlatego postanowił je przekląć.

N astęp n ie konty n u o w ał w raz z uczniam i drogę

Jeśli jednak jest to słuszne wyjaśnienie tego

do Jerozolim y, gdzie wyrzucił ze świątyni han­

incydentu, to czy jest on na tyle istotny, aby

dlarzy. W ieczo rem w szyscy znów udali się do

umieszczać go w Ewangelii? Tak. gdyż pod pro­

Betanii. N astęp n eg o ran ka, przechodząc obok

stą historią kryje on o wiele głębsze znaczenie,

tego sam eg o d rzew a, ujrzeli figowiec uschły aż

podobnie jak przypowieść o bezowocnym figow­

po k orzenie. P io tr p rzypom niał sobie to. co stało

cu przytoczona w Lk 13,6-9. w której właściciel

się dzień w cześniej i pow iedział: „R abbi, patrz,

winnicy trzy lata z rzędu szuka na drzewie owo­

figowiec, który przekląłeś, usechł" (M k 11,20-21).

ców. ale nigdy ich nie znajduje. Każe zatem

Jaki był sen s p rzeklinania drzew a za to. że

ogrodnikowi wyciąć drzewo, które niepotrzebnie

nie m a owoców , skoro - ja k pisze M arek - „nie

zajmuje tylko miejsce i wyjaławia ziemię. Zarów­

byl to czas na figi"? Kwestia ta w yjaśniona jest

no w przypowieści zamieszczonej w Ewangelii

najlepiej w p racy zatytułow anej Bezowocny figo­

Łukasza, jak i w przypadku incydentu z figow­

wiec, opublikow anej wiele lat tem u przez W. M.

cem opisanym przez Marka, trudno uniknąć

C h ristie - p asto ra K ościoła Szkocji, pełniącego

wrażenia, że drzewo symbolizuje Jerozolimę,

posługę d u ch o w n ą w Palestynie w czasach dom i­

która odrzuca Jezusa przynoszącego miastu

nacji brytyjskiej na Bliskim W schodzie. Pastor

przesłanie od samego Boga, przez co sama spro­

ten zwrócił przede wszystkim uwagę na porę

wadza na siebie zagładę. W innym miejscu Ewan­

roku, w jakiej incydent się rozegra! (przyjm ując.

gelii Łukasza Jezus płacze nad ślepotą Jerozoli­

\« h t

Testament

376

my zamkniętej na to. co naprawdę ważne i zapo-

dział to bow iem ran o , w d ro d z e z Betanii do Je­

ui.ida upadek miasta _za to. żeś nie rozpoznało

rozolimy. p rz e c h o d z ą c p rz e z G ó rę Oliwną. J a

czasu twojego nawiedzenia" (Łk 19.41-44). Incy­

g ó ra”, o której czy tam y w- M k 11.23, może zatem

dent

o znaczać G ó rę O liw n ą.

7

przeklętym figowcem niesie ze sobą to

samo przesianie i właśnie dlatego zarówno Ma­

G ó ra O liw na m iała z kolei o degrać ważną

rek. jak i Mateusz, przytaczają go w swoich wer­

rolę w w y d arzen iach zw iąza n y ch z nadejściem

sjach Ewangelii.

końca czasów . M ia ło to być m iejsce potężnego trzęsienia ziem i, k tó re n a s tą p i, gdy przyjdzie D zień Pański. „W ow ym d n iu " - mówi jeden

11,23 Wiara przenosi góry?

z proroków ( o d n o s z ą c się d o d n ia . w którym Bóg

Wypowiedź ta. oparta na oryginalnych słowach

ludu) - „d o tk n ie sto p a m i G ó r y O liw nej, która

Jezusa, podkreślających nieograniczone możli­

jest naprzeciw Je ro z o lim y o d stro n y wschodniej,

Izraela o sta te c z n ie ro z p ra w i się z wrogam i Jego

wości płynące z wiary, pada według Marka (po­

a G óra O liw na ro z stą p i się w połow ie od wscho­

dobnie jak w Mt 21.21) w' okolicach Jerozolimy

du ku zachodow i i p o w s ta n ie w ielka dolina. Po­

podczas Wielkiego Tygodnia. Łukasz mógł się

lowa góry p rz e su n ie się na p ó łn o c , a połowa na

natomiast w tym przypadku opierać na źródle Q.

południe" (Z a 14.4). Je ż e li, p rz e c h o d z ą c przez

co oznaczałoby, że fragment Mt 17,20 (słowa Je­

ową górę, Je z u s rzeczy w iście m iał na myśli te

zusa wypowiedziane do uczniów u stóp G óry

w łaśnie s ta ro te s ta m e n to w e p rzep o w ied n ie, moż­

Przemienienia tuż po uzdrowieniu epileptyka)

liwe. że chciał p rz e z to p o w ie d z ie ć sw oim ucz­

łączy w sobie zarowno elementy Ewangelii M ar­

niom : „Jeśli w ierzycie w B oga w wystarczającym

ka, jak i cytatów zawartych w' Q.

stopniu, to D zień P ań sk i p rz y jd z ie na was szyb­

W każdy m z tych przypadków Jezus ukazuje moc wiary, posługując się symbolami ze świata

ciej. niż się sp o d z ie w a c ie "20. Z obacz rów nież k o m e n ta r z d o M k 5.34.

natury. I tak. jeśli mamy wiarę, to - choćby była ona tak mala jak ziarnko gorczycy - może zdzia­ łać cuda. Wystarczy tylko pomyśleć o tym. jak

11,33 I J a w am nie p o w iem ?

duza i mocna roślina wyrasta z czegoś tak niepo­ zornego jak nasionko gorczycy. Obrazy zaczerp­

Zobacz k o m en ta rz do L k 2 0.8.

nięte z natury ukazane są także w Ps 46.3. gdzie czytamy o sile i odwadze, jaką daje Bóg: .P rz eto się nie boimy, choćby waliła się ziemia i góry za­

12,17 O d d ać C e za ro w i to , co należy

padały w otchłań morza”. Byc może Jezus posłu­

do C e za ra ?

guje się więc takim słownictwem, aby opisać nieobliczalne skutki, jakie może ze sobą nieść

Są tacy. którzy nie u w aża ją lej w ypow iedzi za

ogromna wiara.

szczególnie tru d n ą w in te rp re ta c ji. P ła c ą oni po­

W wersji Marka za tymi słowami może się

datki d o sk a rb u p a ń stw a , d a ją p ie n ią d z e n a Koś­

jednak kryć cos więcej. Wy powiedz la jest bo­

ciół i w spierają d z ia ła n ia c h a ry ta ty w n e w przeko­

wiem skierowana do uczniów tuż po przeklęciu

naniu. że p o stę p u ją d o k ła d n ie ta k . ja k nakazał

bezowocnego figowca. Początkowo nie wydaje się. aby mogło to miec jakikolwiek związek z mocą wiary. Niemniej jednak, ze względu na miejsce, gdzie słowa te zostały wypowiedziane, taki związek zaczyna byc widoczny. Jezus powie­

M yśl tę zaw dzięczam k sią żce W illia m a Mansona. Je­ sus the Messiah (L o n d o n : H o d d e r & Stoughton. 1943). s. 29-30, 39-40.

377

Ewangelia według świętego Marta

Jezus. Inni uw ażają natom iast, że wypowiedz ta nadaje się do głębszej analizy, gdyż niesie ze

izm - nie było żadnych przeszkód, dla których nic mogliby ściągać od Żydów opłat na rzecz

sobą przesianie, które różni się od tego, jakie się

państwa. Rządy Archclaosa w Judei okazały się

jej zwykle przypisuje. Aby je dostrzec, przede

jednak tak brutalne, że po dziewięciu lalach, aby

wszystkim

należy przyjrzeć się kontekstowi,

uniknąć powstania, cesarz rzymski postanowił

w jakim w ypowiedziane zostały te słowa. Kiedy

go zdetronizować i przekształcić Judeę w rzym­

to zrobimy, być m oże uświadomimy sobie, jak

ską prowincję, dla której wyznaczył odpowied­

trudne wydały się one tym, którzy słyszeli je

niego prefekta. Od tamtej pory mieszkańcy Judei

z ust Jezusa.

płacili podatki cesarzowi Rzymu - Cezarowi.

Podobnie jak M ateusz (M t 22.15-22) i Łu­

W 6 roku po Chr. przeprowadzono tam spis lud­

kasz (Łk 20.19-26). Marek w spomina o faryzeu­

ności właśnie po to. aby ustalić kwotę podatku

szach i zw olennikach H eroda, którzy przyszli do

należną od mieszkańców nowej prowincji.

Jezusa, kiedy nauczał w świątyni podczas swojej

Żydom zdarzało się już wcześniej pozosta­

ostatniej podróży do Jerozolim y i - pewni, że

wać pod władzą królów' pogańskich, przy czym

udzieli im bezpośredniej, szczerej odpowiedzi -

żaden prorok czy znawca Prawa nie odniósł się

bez ogródek zapytali G o o to, czy wolno płacić

nigdy negatywnie do kwestii płacenia takim

Cezarowi podatek, czy też nic. Zadając to pyta­

władcom podatków. Przeciwnie - prorocy na­

nie. chcieli się dowiedzieć, czy płacenie takich

uczali. że jeśli Żydzi dostali się pod władzę po­

podatków zgodne jest z Prawem Bożym, na któ­

gan, to widocznie Bog na to zezwolił. Należało

rym opiera się życie całego ludu Izraela. Łwange-

w związku z tym przyjąć wolę Bożą i posłusznie

lista w spom ina, że przy pom ocy takich pytań fa­

płacić podatki obcym krolom. Około roku.

ryzeusze i zw olennicy Heroda zamierzali zbić

w którym mial miejsce spis ludności - 6 r. po

Jezusa z tropu lub inaczej „pochwycić Go w mo­

Chr. - rozpowszechnił się jednak nowy pogląd

wie" ( Mk 12.13). Ł ukasz rozwija tę myśl, pisząc,

na tę sprawę. Zgodnie z tym poglądem. Bóg mial

że „mieli pochwycić G o w mowie, aby Go wydać

być jedynym królem Izraela, w związku z czym

zwierzchności i władzy nam iestnika" (Łk 20,20).

uznawanie poganina za władcę, objawiające się

N am iestnik, czyli prefekt Judei, był przedstawi­

na przykład opłacaniem podatków, jednoznacz­

cielem C ezara odpowiedzialnym za skuteczne

ne było z najwyższą zdradą. Głównym propaga­

ściąganie od m ieszkańców danego rejonu podat­

torem tej myśli byl Judasz Galilejczyk, który

ków na rzecz cesarstwa. W tam tych czasach była to niezwykle drażli­

próbował nawet wzniecić powstanie przeciwko Rzymowi (zobacz Dz 5,37). Powstanie zostało

wa kwestia. Po tym, jak Herod Wielki - król ży­

zdławione, ale jego idee przetrwały, przez co

dowski - zm arł w 4 r. przed Chr„ Rzymianie

sprawa płacenia podatkow Cezarowi stała się

podzielili jego królestwo na trzy części, dając

przedmiotem trudnej teologicznej dyskusji. Na

każdą z nich jednem u z jego synów. Galilea,

ogól zgadzano się z tym, że rozproszeni po świę­

w której Jezus spędził większość swojego życia,

cie Żydzi, spośród których wielu żyło na zie­

dostała się w ręce H eroda Antypasa i pozostała pod jego władzą do roku 39 ery chrześcijańskiej. Judea, czyli część południowa - wraz z Jerozoli­ mą jako stolicą - oddana została natomiast Archclaosowi (por. Mt 2.22). Synowie Heroda pobierali od swoich poddanych podatki, podob­ nie jak czynił to wcześniej ich ojciec. Nie byli oni łubiani, ale - ponieważ wyznawali religijnie juda­

miach pogańskich, powinni płacić podatki zgod­ nie z przepisami obowiązującymi w ich miej­ scach zamieszkania. Ziemia Izraela była jednak ziemią Boga - jej mieszkańcy uznawali to prze­ cież, kiedy przekazywali jedną dziesiątą swojego dochodu na utrzymanie świątyni w Jerozolimie. Tymczasem podatki, których żądał cesarz rzym­ ski. także ściągane były z dochodu zgromadzone-

V >h y

Testament

378

¡.-o na Bożej ziemi. Czy zatem przedstawiciele

byłoby to n a ru sz e n ie d ru g ie g o przykazania De­

ludu Bożego, żyjący na ziemi Boga. powinni od­

kalogu. zgo dnie z k tó ry m ..N ie będziesz czynił

dawać częsc jej plonów pogańskiemu władcy?

żadnej rzeźby ani ż a d n e g o o b ra z u tego. co jest

Na tak sformułowane pytanie dla wielu Żydów

na niebie w ysoko, an i tego. c o je s t na ziemi ni­

możliwa była tylko jedna odpowiedź: „absolutnie

sko, ani tego. c o je s t w w o d a c h pod ziemią!" (W j 20.4). Je z u s nie p o d z ie la ł w praw dzie tego

nie”. Jakiej odpowiedzi udzielił natomiast Jezus?

podejścia - p o św ię cał p ie n ią d z o m zbyt mało

Dopoki pozostawał w Galilei nikt nie zadawał

uwagi, aby in tereso w ać się ich d o k ład n y m wyglą.

Mu tego pytania - w tamtym rejonie podatki pła­

dem - ale Jego n ak az, aby o d d a ć C ezarow i to. co

cono bowiem żydowskiemu tetrarsze. Kiedy jed ­

należy d o C e z a ra , m ógł z o s ta ć p rzez faryzeu­

nak znalazł się w Judei, spotkał ludzi, dla których

szów o d czy tan y p o zy ty w n ie. M ogli go bowiem

była to sprawa życia lub śmierci. Niezależnie od

odczytać ja k o sugestię, z g o d n ie z k tó rą takie mo­

tego. co by im na ten temat powiedział, z pew­

nety n ieg o d n e były ludzi, k tó rzy gorliw ie prze­

nością nie zdołałby uniknąć kontrowersji. Gdyby

strzegali B ożego P raw a, w z w iązk u z czym nale­

stwierdził, że nie należy płacić Cezarowi podat­

żało je zw racać ta m . sk ą d p o ch o d ziły . Pieniądze

ków. rzymski namiestnik z pewnością by się

te były godne C e z a ra , sk o ro w ięc so b ie ich życzył

o tym dowiedział i oskarżył Jezusa o podżeganie

- należało m u je o d d a ć . B oskie P raw o zupełnie

ludności do buntu. Gdyby powiedział, że podatki

na tym nie cierp iało , gdyż Bóg tak napraw dę tych

trzeba płacić, uraziłby z kolei tych. którzy kiero­

pieniędzy nie żądał. D la Je z u sa najważniejsze

wali się ideałami Judasza Galilejczyka. Wielu

było zatem o k reślen ie tego. c z eg o pragnie Bóg

Żydów mogłoby Go wówczas uznać za wroga

i spełnianie tych p rag n ień . Po raz kolejny udo­

narodu. Straciłby tym samym w Judei szacunek

wodnił. że naszym n a d rz ę d n y m celem powinno

umożliwiający Mu dalszą działalność na tym

być szukanie królestw a B ożego i B ożej sprawied­

terenie.

liwości.

Jezus mówi zatem do zgromadzonych wokol

N iektórzy

in te rp re ta to rz y

doszu k u ją

się

Niego faryzeuszów i zwolenników Heroda: „Przy­

w odpow iedzi Je zu sa b ard ziej su btelnych aluzji,

nieście Mi denara; chcę zobaczyć”. Była to srebr­

tw ierdząc na p rzykład, że słow am i „Bogu to. co

na moneta rzymska - rzymskie podatki należało

należy do Boga" naw iązuje O n d o plonów uzy­

płacić w rzymskiej walucie. Kiedy pokazano Mu

skanych z boskiej ziem i, którycli - nawet w po­

denara, Jezus zapytał: „Czyj jest ten obraz i na­

staci rzym skich m o n e t - nie w o ln o jed n ak odda­

pis?" Innymi słowy - czyje imię widnieje na mo­

wać Cezarow i. Z g o d n ie z ta k ą interpretacją,

necie? Chodziło oczywiście o Cezara. Jezus

przynoszenie Jezusow i d e n a ra nie m iałoby jed­

stwierdził wówczas, że skoro na monecie widnie­

nak żadnego sensu. O d p o w ied z Je zu sa nie zado­

je twarz i imię Cezara, to należy ona do niego,

walała praw d o p o d o b n ie tych, k tórzy nie popiera­

w związku z czym właśnie Cezarowi należy ją

li procederu płacenia p o d atk ó w cesarzow i przez

oddać. Oddać - czyli zwrócić temu. do kogo

m ieszkańców Judei. Z pew n o ścią rozczarowali

należy.

się także ci. którzy - o b se rw u jąc kilka dni wcześ­

Czy kryła się w tym sugestia, zgodnie z którą

niej wjazd Jezusa do Je ro zo lim y - spodziewali

posługiwanie się monetą Cezara było jednocześ­

się z Jego ust co najm niej dek laracji niepodległo­

nie milczącym uznaniem jego władzy? Możliwe,

ści. zapow iadającej w yzw olenie n arodu żydow­

że lak. Niektórzy Żydzi byli ortodoksyjni do tego

skiego spod rzym skiego jarzm a. I rzeczywiście

stopnia, że nie mogliby nawet patrzeć na m one­

- pod koniec W ielkiego T ygodnia entuzjazm

tę z wizerunkiem ludzkiej twarzy (n ie m ów iąc

m ieszkańców Jerozolim y dla osoby Jezusa byt dużo m niejszy niż na początk u . R o z c z a r o w a n ia

o dotykaniu). Dlaczego? B o - jak tw ie rd z ili -

379

Ew angelia według świętego M arka

nie uniknęli także ci, którzy spodziewali się zapę­

nie z tą teorią, skoro sformułowanie: „to wszyst­

dzić Jezusa swym pytaniem w kozi róg - nie tyl­

ko" dotyczy adwentu i poprzedzających go wyda­

ko wybrnął O n z tej sytuacji w sposób niezwykle dyplomatyczny, ale też po raz kolejny przypo­

rzeń. to w takim razie inaczej należałoby zinter­ pretować słowa: „to pokolenie". W różnych kon­

mniał wszystkim zgrom adzonym o nadrzędnym

tekstach greckie słowo genea (przetłumaczone

celu swojej ziem skiej posługi.

jako „pokolenie") może mieć różne znaczenia. Zakładając, iż czasem stosuje się je w znaczeniu „rasa”, werset Mk 13.30 mógłby sugerować, że

13,30 Nie przem inie to pokolenie?

przed Powtórnym Przyjściem Jezusa nie przemi­

Wypowiedź ta jest tru d n a szczególnie dla tych.

jednak, mało prawdopodobne, aby Jezus rzeczy­

którzy uważają, że odnosi się ona do drugiego

wiście odnosił się w tych słowach do rasy ludz­

adwentu C hrystusa - do Jego przyjścia w chwa­

kiej: to oczywiste, że drugi adwent dokona się na

le. Jeśli Jezus rzeczywiście twierdził, że nastąpi

oczach ludzi - w przeciwnym razie nie byłoby

to jeszcze za życia tych, którzy słyszeli te słowa

sensu w ogóle o tym wspominać. Wątpliwe jest

(a zostały one w ypowiedziane zaledwie kilka dni

również, że określenie to dotyczy rasy żydow­

nie rasa żydowska lub nawet ludzka. Niemniej

przed Jego aresztow aniem i ukrzyżowaniem), to

skiej - nigdzie w Nowym Testamencie nie mowi

by oznaczało, że się pomylił, co jest dla wielu

się bowiem o zagładzie Żydów, jaka ma nastąpić

konkluzją nie do zaakceptow ania.

przed koncern świata. Poza tym. jaki byłby sens

Wielu uczonych przekonanych jest o auten­

formułowania aż tak niejasnej przepowiedni?

tyczności tej wypowiedzi, gdyż - jak twierdzą -

Nie prościej byłoby powiedzieć na przykład:

nikt nie wymyśliłby przecież takiej niespełnionej

„Wszystkie te wydarzenia będą miały miejsce

przepowiedni tylko po to, aby włożyć ją w usta

w' bliżej nieokreślonej przyszłości"?

Jezusa. Jeśli jednak w Ewangeliach przypisuje

Słowa: „to pokolenie" pojawiają się w Piś­

Mu się taką przepow iednię, oznacza to, że rze­

mie Św iętym wiele razy i zawsze oznaczają to. co

czywiście padła o n a z Jego ust. W oparciu o naj­

nasuwa się na mysi jako pierwsze - ludzi osiąga­

nowsze badania rozpow szechnia się jednak opi­

jących określony wiek w podobnym czasie.

nia. że słowa te nie zostały tak naprawdę wypo­

Zgodnie z jedną z najbardziej desperackich prób

wiedziane przez Jezusa, ale przez jednego z pierw­

udowodnienia, że Jezus nie pomylił się, choć sło­

szych chrześcijańskich proroków, przemawiające­

wa te rzeczywiście dotyczą Jego drugiego adwen­

go w Jego imieniu. Rudolf Bultmann nazwał nawet

tu. jest zinterpretowanie określenia „to pokole­

fragment Mk 13,5-27 „zredagowaną przez chrześ­

nie" jako nie to pokolenie, które żyje obecnie, ale

cijanina żydowską apokalipsą”, twierdząc, że sło­ wa z wersetu Mk 13,30 stanowiłyby doskonałą

pokolenie, które będzie żyć w czasie, o którym jest mowa w przepowiedni. Wypowiedz Jezusa

puentę takiej właśnie apokalipsy^1.

mogłaby brzmieć wówczas następująco: „Pokole­

Niektórzy interpretatorzy Nowego Testa­ mentu, dla których nie m oże być mowy o jakiej­

nie. które widzi początek tych wydarzeń, nadal

kolwiek pomyłce związanej z osobą Jezusa, prze­ konani są o tym. że wypowiedź ta rzeczywiście nawiązuje do Jego powtórnego adwentu. Zgod­

Rudoll Bultmann, TheHistory ojtheSynopitc TradiUon (Oxford: O xford University Press. 1963). s. 125.

będzie żyć. kiedy się one zakończą: wszystko to wydarzy się w ciągu życia tego jednego pokole­ nia"” .

Porównaj O. H. Lang. The Rere/arion ul Je>!/* (hrhi (London: Garden Ciiy. 1945). s. 387.

V>hv Testament

380

Czy minio wszystko byłoby to jednak praw­

nie „to p o k o le n ie /p le m ię ” p ad a z ust Jezusa

dopodobne? Raczej nie. Kiedy pojawia się prob­

w' sensie d o sło w n y m zbyt często , aby można je

lem z interpretacji) wypowiedzi, najlepiej zadać

było in terp reto w ać inaczej. P o n ad to , gdyby rze­

sobie najpierw pytanie, co mogła ona oznaczać

czyw iście c h o d z iło o przy szłe pokolenie, które

dla ludzi, którzy usłyszeli ją jako pierwsi. W przy­

doczeka ko ń ca czasów , z a m ia st mówić: „to po

padku slow. nad którymi się obecnie zastanaw ia­

kolenie" Je z u s p o w ied ziałb y raczej: „lamio poko­

my. na to pytanie możliwych jest kilka różnych

lenie”.

odpowiedzi. Słuchacze Jezusa mogli odebrać te

Z astan ó w m y się je s z c z e nad tym , co kryje

słowa jako zapowiedź wydarzeń, które będą mia­

się pod słow am i „to w szy stk o " - ja k ie konkretnie

ły miejsce za życia ich pokolenia. Sform ułow anie

w ydarzenia m iałyby n a s tą p ić , zan im nie przemi­

„to pokolenie" nie tylko sugeruje bowiem grupę

nie „to p o k o len ie"? F o rm u łu ją c tę wypowiedź.

ludzi, osiągających podobny wiek w tym samym

Je zu s o d p o w iad ał na p y ta n ie zad a n e Mu przez

czasie, ale też ludzi żyjących w tam tym m om en­

Jego uczniów . M ia ło to m ie jsc e w czasie ich wi­

cie - tych. którzy rzeczywiście tam byli. Jezus

zyty w Je ro z o lim ie z o k azji św ięta Paschy. Ucz­

wielokrotnie stosował to określenie w stosunku

niowie Je zu sa byli p o d w rażen iem przepychu

do swoich słuchaczy i to bynajmniej nie po to.

św iątyni, k tó ra z ro z k a z u H ero d a właśnie prze­

aby im schlebiać, licha tego sform ułowania po­

szła g ru n to w n ą re n o w ację i rozbudow ę. Jeden

brzmiewają w- starotestam entowych opisach d o ­

z uczniów' zachw ycił się n ią, w ołając: „Nauczy­

tyczących wędrówki Żydów przez pustynię. Po­

cielu. patrz, co za k a m ie n ie i ja k ie budowle!"

kolenie Izraelitów, które zostało wyprowadzone

Jezus od p o w ied ział m u: „W idzisz te potężne bu­

z Egiptu, nie dożyło wejścia do K anaanu - przed­

dowle? N ie zo sta n ie tu k a m ień na kamieniu,

stawiciele tego pokolenia (wszyscy dorośli z dwo­ ma wymienionymi z imienia wyjątkami) zginęli na pustyni. Stało się tak dlatego, że nie chcieli oni zaufać Słowu Bożemu, przekazyw anem u im przez Mojżesza. Dlatego nazwani zostali „prze­ wrotnym pokoleniem" (Pw t 1.35) czy „pokole­ niem zwichniętym, nieprawym" (Pwi 32,5). Pokolenie, do którego zwraca się Jezus, przez swoją zatwardziałość i niewierność rów­ nież nazywane jest „plemieniem przewrotnym" (Łk 11.29). „pokoleniem wiarołomnym i grzesz­

który by nie byi zw alo n y ". U czn io w ie zamyślili się nad tym i słow am i i p ó ź n ie j, kiedy byli z Jezu­ sem na G ó rze O liw nej i sp o g lą d a li na świątynię z daleka, pow rócili d o tej kw estii, pytając Go: „Pow iedz nam , kiedy to n a stą p i? 1 jaki będzie znak. gdy to w szystko z a c z n ie się spełniać"? (M k 13,1-4). W św ietle p y tan ia z a d a n e g o Jezusow i przez uczniów, „to w szystko" o d n o si się d o wydarzeń zw iązanych z o sta te c z n y m zniszczen iem świąty­ ni. M ożna zatem p rzyjąć, że analizow ane przez

nym” (M k 8.38). „Ludzie z Niniwy" - mówi Je­

nas słowa stanow ią o d p o w ie d ź n a pytanie zada­

zus - powstaną na sądzie przeciw tem u plem ie­

ne przez uczniów Je zu sa. S k o ro tak , to „wszyst­

niu i potępią je; ponieważ oni dzięki nawoływa­

ko" pow inno o z n a c z a ć to sa m o . zarów no w pyta­

niu Jonasza nawrócili się, a oto tu jest coś więcej

niu, jak i w odpow iedzi. W ypow iedź Jezusa nale­

niż Jonasz" ( Łk 11.32). „To pokolenie” jest więc

żałoby wówczas z in te rp re to w a ć w następujący

jeszcze bardziej zepsute niż jego przodkowie,

sposób: „to pokolenie nie zdąży przem inąć, za­

dlatego poniesie odpowiedzialność za całą krew.

nim św iątynia nie zo stan ie z n isz c z o n a ”. Jak wia­

jaka została do tej pory przelana: „Tak na tym

dom o, Św iątynia Je ro z o lim sk a zo stała zburzona

plemieniu będzie pom szczona krew wszystkich

przez w ojska rzym skie pod w odzą księcia Tytusa

prorokow. która została przelana od stworzenia

w sierpniu 70 r. po C h r., czyli niespełna czter­

świata (...). Tak, mówię wam, na tym plem ieniu

dzieści lal później. C h o ć m o że się wydawać, że

będzie pomszczona" (Łk 11,50-51). Sformułowa­

okres ten jest zbyt krótki, aby m o żn a było okre-

liwtingelia według iwie

381

slić żyjących w nim ludzi „pokoleniem ", lo w ję­

Nawiązując w swojej Ewangelii do wątków

zyku biblijnym taki w łaśnie przedział czasowy

poruszonych w Mk 13,5-30. Lukas/, kładzie więk­

przypisuje się je d n e m u pokoleniu. W idać to

szy nacisk na losy Jerozolimy - zarówno miasta,

choćby na p rzy k ład zie „przew rotnego pokole­

jak i samej świątyni: „A Jerozolima będzie depta­

nia". p ro w ad zo n eg o p rzez Boga przez pustynię:

na przez pogan, aż czasy pogan przeminą" (Lk

„Tamto p o k o len ie b u d ziło we M nie w stręt przez

21.24). Nie wiadomo, kiedy owe „czasy pogan"

lat czterdzieści ( ...)” - m ówi Bóg w Ps 95,10.

(okres, w którym święte miasto podlegać będzie

Jeśli je d n a k przyjm iem y, że znaczenie wer­

rządom pogan) się dopełnią. Choć spośród

setu Mk 13,30 je s t tak ie, jak w spom niano w po­

wszystkich Ewangelii wypowiedź ta pojawia się

przednim ak ap icie, to d laczego zazw yczaj koja­

tylko u Łukasza, nie jest on jedynym autorem,

rzono tę w y pow iedź z d ru g im adw entem C hry­

który ją przytacza. Ponownie napotykamy ją bo­

stusa? O tó ż d lateg o , że pom iędzy

13,4

wiem w Apokalipsie - i to w jej starszej części,

a Mk 13,30. w p rzep o w ied n ię dotycząca wyda­

która prawdopodobnie została później dołączo­

rzeń

na do całości tekstu, jaki dziś znamy. Czytamy

pro w ad zący ch

do

zn iszczen ia

Mk

świątyni

w plata się inny w ątek, a m ianow icie zapow iedź

w niej, że zewnętrzny dziedziniec świątyni „zo­

„Syna C zło w ieczeg o p rzy chodzącego w obło­

stał wydany poganom: i będą deptać Miasto

kach z w ielką m o cą i chw ałą", który pośle anio­

Święte przez czterdzieści dwa miesiące" (Ap

łów „i zg ro m ad zi sw oich w ybranych r czterech

11,2). Przepowiednię tę przekazał Janowi głos

stron świata, o d krańca zie m i po kraniec nieba"

z nieba, ale z pewnością pochodzi ona z tego

(M k 13.26-27). N ie k tó rz y trak tu ją to jako bardzo

samego źródła, co słowa zawarte w Lk 21,24.

Bożego, który wielu

W przeciwieństwie do Marka. Mateusz, któ­

ch rześcijan o m - i nie tylko im - kojarzył się właś­

ry prawdopodobnie pisał swoją wersję Ewangelii

nie z o b lężen iem i zn iszczen iem Jerozolim y,

tuż po zburzeniu świątyni, domyślał się. że po­

sym boliczny o p is są d u

in te rp re ta c ja la w ydaje się jed n ak m ało praw do­

między tym wydarzeniem a przyjściem Syna

p o dobna.

Człowieczego upłynie jeszcze wiele czasu. Dla

Św. M arek n a jp raw d o p o d o b n iej pisał swoją

M ateusza jedno z tych zdarzeń już nastąpiło,

Ew angelię c z te ry czy pięć lat przed rokiem 70.

podczas gdy drugie miało dopiero nadejść. Dla­

Z b u rzen ie św iątyni i przyjście Syna Człow iecze­

tego też. Ewangelista przeformulowai nieco pyta­

go było w ów czas kw estią przyszłości, a Ewange­

nie zadane przez uczniów tak. aby wiadomo

lista nie m ógł w iedzieć, w jak im odstępie czasu

było. że odnosi się ono do dwóch odrębnych za­

te w ydarzenia n astąp ią. W bliskim sąsiedztwie

gadnień. Podobnie jak u Marka. Jezus przepo­

wersetu 13,30. M arek p rzy tacza inną wypowiedź

wiada. że żaden kamień świątyni nie pozostanie

Jezusa d o ty czącą czasu, w którym m ają nastąpić

na swoim miejscu, po czym uczniowie pytają:

przyszłe w ydarzenia: „L ecz o dniu owym lub go­

„Powiedz nam, (a) kiedy to nastąpi i (b) jaki

dzinie nikt nie wie. ani aniołow ie w niebie, ani

będzie znak Twego przyjścia i końca świata?"

Syn, tylko O jciec" (M k 13.32). D o czego odnosi

(M t 24.3). W dalszej części tego fragmentu, od­

się ów dzień i g o d zin a? N a pew no nie chodzi

powiadając na dwuczłonowe pytanie uczniów.

o dzień i g o d zin ę zb u rzen ia świątyni - zarow no

Jezus mówi: (a) „Nie przeminie to pokolenie, aż

cały fragm ent, ja k i analizow any przez nas werset

się to wszystko stanie" (Mt 24.34) oraz (b) -

13.30. m ów ią bow iem w yraźnie o bliskości i nie­

w odniesieniu do swego Powtórnego Przyjścia

uchro n n o ści tego zdarzenia. Tym. co nadejdzie

i „końca świata" - „o dniu owym i godzinie nikt

w czasie znanym tylko Bogu. nie m oże byc nic

nie wie. nawet aniołowie niebiescy, tylko sam Oj­

innego jak przyjście Syna Człow ieczego, do któ­

ciec" ( Mt 24,36). U Mateusza, dla którego pierw­

rego o d nosi się w erset Mk 13,26.

sza z tych przepowiedni już się wypełniła, wyda-

>«»•»■ Testament

rżenia te są od siebie wyraźnie rozdzielone: u Marka natomiast rozdzielenie to jest wprawdzie obecne, ale znacznie trudniej je wychwycie.

14,22-24 To jest M oje ciało i krew ? Słowa te w ypow iedziane zostały p rzez Jezusa podczas O statniej W ieczerzy i - ch o ć sam e w sobie nic są trudne do zrozum ienia - m ożna zaliczyć je d o wypowiedzi skom plikow anych, je ­

382

w której nazywano ów chleb „chlebem upokorzęnia spożywanym przez przodków podczas ucieczki z Egiptu" (zobacz Pwt 16,3). W dosłownym znaczeniu nie był to oczywiście ten sam chleb. który spożywany był przez Izraelitów opuszczają­ cych Egipt. W znaczeniu symbolicznym podczas Paschy jedzono jednak dokładnie ten sam chleb. Izraelici identyfikowali się w ten sposób ze swoimi przodkami, przyjmując ich losy jako swoje, aby każdy z nich ..pamiętał o dniu wyjścia z ziemi egipskiej po wszystkie dni swego życia".

śli w eźm ie się pod uwagę spory i podziały zw ią­ zane z ich interpretacją.

R o z p o c z y n a ją c p o siłe k , o jciec rodziny łamał ch leb i sk ła d ał B ogu d zięk i następującym i słowa­

W spom niana wyżej wersja M arka nie jest

m i: „B łogosław iony je s te ś. P an ie. Boże Wszech­

najstarszym zapisem tych słów pojaw iającym się

św iata, za te n c h le b b ę d ą c y ow ocem ziemi". Pod­

w Now ym T estam encie. Św. Paweł przyw ołuje je

czas O s ta tn ie j W iecze rzy , p ełniący rolę ojca

bowiem w I K or 11.23-25 już w' 55 r. ery c h rześ­

„rodziny". Je z u s, ta k ż e p o ła m a ł chleb. nadając

cijańskiej. A postoł przypom ina czło n k o m koś­

je d n a k len tu gestow i now e zn aczen ie: „Bierzcie,

cioła w' K oryncie o tym . jak „przekazał" im tę

to je s t C ia ło m o je" - pow ied ział d o uczniów.

wypowiedź ustnie (p raw d o p o d o b n ie m iało to

U Paw ła w ypow iedź, la p o sz e rz o n a jest jeszcze

m iejsce wtedy, kiedy przybył do m iasta ze sw oją

o słow a „(...) za w as |w y d a n e ]. C zyńcie to na

m isją w roku 50). Paweł pisze, żc „otrzym ał" te

m oją p am iątk ę!" P ie rw o tn ie o b c h o d z o n o Paschę

słowa „od Pana" jeszcze w cześniej (być m oże

na p am iątk ę o c a le n ia lu d u Izra ela z niewoli egip­

w krótce po swoim naw róceniu). W nioskujem y

skiej: od tej p o ry b ęd zie je d n a k o n a upamiętniać

zatem , żc opierał się w sw oim liście n a słow ach,

inne. z n a c z n ie w iększe w ybaw ienie. Ktoś. kto

które usłyszał od sam ego Jezusa. Pom iędzy wer­

p o traktow ałby słow a J e z u sa b a rd z o dosłownie,

sją Pawła a wersją M arka istnieją pew ne różnice

m ógłby w tym m o m e n c ie pow iedzieć: „Ale prze­

w ynikające byc m oże z Taktu stosow ania n ieco

cież c hleb. k tó ry leżał w ów czas n a stole, nie mogl

o dm iennych o kreśleń językowych przez pierw ­

byc ciałem Je z u sa - c ia ło to sta ło bowiem przed

sze w spólnoty kościelne. R óżnice te nie są je d ­

u czn iam i, k tórzy w idzieli je n a w łasne oczy -

nak b ard zo istotne - o w icle w ażniejsze jest właś­

Je d n ak że stw ie rd zen ie, że c h le b jest ciałem Jezu­

ciwe zrozum ienie przesłania płynącego z obydw u

sa było p o d a n e d la w iary tych, którzy jedli. Dzię­

tych wersji.

ki tem u. je d z ą c c h leb , m ogli identyfikować się

O statn ia W ieczerza była najpraw d o p o d o b ­ niej posiłkiem spożyw anym z okazji św ięta Pas­ chy. M ożliw e, że Jezus i Jego uczniow ie mieli w zwyczaju o bchodzie Paschę dzień przed ofi­ cjalną d atą w yznaczoną przez kapłanów św iąty­ ni jerozolim skiej. Podczas paschalnego posiłku, spożyw anego dla upam iętnienia w ydarzeń zwią­ zanych z w yprow adzeniem Izraelitów z E giptu

kilkaset lat wcześniej, podaw ano na stół niekwaszony chleb. czerwone wino i różnego rodzaju potrawy. Przed posiłkiem odmawiano modlitwę.

z Je zu sem i uczestn iczy ć w Jeg o życiu.

Pod koniec posiłku, kiedy wypowiadano ostatnie błogosławieństwo, rodzina dzieliła się kielichem wina. Naczynie to. zwane „kielichem błogosławieństwa", było trzecim z czterech kieli­ chów ustawianych na stole. Kiedy Jezus wy­ powiedział słowa błogosławieństwa, nic wypił z niego, ale podał kielich swoim towarzyszom mówiąc: „To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana". ( W wersji Pawła czyta­ my: „Ten kielich jest Nowym Przymierzem we

383

Ewangelia według świętego Marka

Krwi m ojej. C zy ń cie to . ile razy pić będziecie, na moją p am iątk ę!”)

Wszyscy trzej Ewangeliści przytaczają po­ nadto następujące słowa wypowiedziane przez

Po w yjściu Izraelitów z E giptu, u stóp G óry

Jezusa podczas podawania uczniom kielicha:

Synaj. M ojżesz p rzeczy tał im przykazania, jakie

„Zaprawdę, powiadam wam: O dtąd nie będę już

otrzym ał o d Boga. Izraelici przyjęli to Prawo, na

pil z owocu winnego krzewu aż do owego dnia.

znak czego zło ż o n o ofiarę ze zw ierząt, których

kiedy pić go będę nowy w królestwie Bożym"

krwią p o k ro p io n o częścio w o o łtarz (sym bolizu­

(Mk 14.25; zobacz Mt 26,29; Łk 22.18). Zgodnie

jący o b ecn o ść B oga), a częściow o ludzi. M ojżesz

z tymi słowami. Jezus będzie poście, dopóki nie

pow iedział w ów czas: „O to krew przym ierza, któ­

znajdzie się w królestwie Bożym. Dopiero kiedy

re Pan zaw arł z w am i na p odstaw ie wszystkich

to nastąpi, rozpocznie się uczta. Kiedy Jezus

tych słów " (W j 24.8). Z n ając tę historię, ucznio­

zmartwychwstał, objawił się uczniom „przy ła­

wie o d czy tali gest Je z u sa jak o sym bol Nowego

m aniu chleba" (Łk 24,35). Piotr opowiada po­

Przym ierza, k tó re zaw arte zostanie w m iejsce

nadto w dom u Korneliusza, jak uczniowie Jezu­

przym ierza M ojżeszo w eg o p o p rzez ofiarę, jaką

sa „z Nim jedli i pili po Jego zmartwychwstaniu”

Jezus p o n iesie za cały swój lud. A zatem , podob­

(D z 10.41). Oznacza to. że królestwo, o którym

nie ja k w p rzy p ad k u ch leb a. który spożywają

mówił Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy, już

i w ten sp o só b p rzez w iarę uczestniczą w życiu

w pewnym sensie nadeszło ( „w mocy" - jak czy­

tego, k tóry u m a rł i zm artw ychw stał, pijąc wino,

tam y w Mk 9,1): rozpoczęło się, choć jeszcze nic

uczniow ie Je zu sa w yznają i przyjm ują przez wia­

całkiem się dopełniło. Do czasu, gdy się dopeł­

rę swój u d ział w o d k u p ień czej krwi Zbawiciela.

ni, wyznawcy Jezusa mają natomiast spożywać

C zyniąc to, u czn io w ie w ch o d zą w dośw iadcze­

chleb i wino na Jego pamiątkę, świadomie do­

nie z n acz en ia słów ustan ow ienia i w św iado­

świadczając Jego obecności przy nich.

m ość, że p rzez Je zu sa są oni członkam i Bożej

Zobacz również komentarz do J 6.53.

sp o łeczn o ści p rzy m ierza. W E w angelii M ateu sza (M t 26.26-29) wypo­ wiedź Je zu sa p rzy p o m in a wersję M arka, przy

14,61-62 Ujrzycie Syna Człowieczego?

czym ro zw in ięta je s t o sform ułow anie „na od­ puszczenie g rzech ó w ", d o d a n e po słowach „za

Po aresztowaniu w Gelscmani zaprowadzono

wielu b ęd zie w ylana". W Łk 22,17-20 (zgodnie

Jezusa przed sąd. któremu przewodził najwyższy

z in fo rm acją p o d a n ą w p rzy p isach ) napotykam y

kapłan. Zgodnie z Ewangelią wg św. Marka, aby

z kolei zaró w n o dłu ższą, jak i krótszą wersję,

zaszkodzić Jezusowi, przemawiający przeciwko

przy czym d łu ższa zb liżo n a jest do tej, jaką przy­

Niemu świadkowie próbowali początkowo oskar­

tacza św. Paweł.

żać G o o zniesławienie świątyni jerozolimskiej.

W ersja Ł u k asza jest szczególnie istotna, gdyż jest on jed y n y m Ew angelistą, który cytuje

Urąganie świętości tego miejsca, zarówno sło­ wem. jak i czynem, było jednym z najcięższych

Jezusa m ów iącego: „to czyńcie na m oją pam iąt­

wykroczeń przeciwko Prawu - tak ciężkim, że

kę" (Lk 22,19). Ł ukasz d odaje te słowa do wypo­

władze rzymskie zezwalały wówczas najwyższej

wiedzi tow arzyszącej łam aniu chleba (w wersji

żydowskiej instytucji sądowniczej na wydanie

Pawła tow arzyszy o n a zarów no łam aniu chleba,

i wykonanie dowolnego wyroku, wedle własnego

jak i podaw aniu kielicha). I tak. podczas gdy na

uznania. Dwa czy trzy lata później podobne

podstaw ie Ewangelii M arka (i M ateusza) m ożna

zarzuty postawiono św. Szczepanowi, jednak

byłoby pom yśleć, źe jest to gest sym boliczny, ale

w jego przypadku nie było konieczności odwoły­

jednorazow y, z Ewangelii Ł ukasza wynika wy­

wania się przed egzekucją do Piłata. W przypad­

raźnie. iż czy n n o ść ta ma być pow tarzana.

ku Jezusa potrzeba taka pojawiła się natomiast

384

\.>ut Testament

dlatego, że zeznający przeciwko Niemu świadko-

tamy, że „oto na obłokach nieba przybywa jakby

wic nic byli zgodni w swoich zeznaniach.

Syn Człowieczy", który „podchodzi do Przed-

Zanim jednak zaprowadzono oskarżonego

wiecznego" i otrzym uje absolutną władzę nad

do Piłata, najwyższy kapłan - najwyraźniej z własnej inicjatywy - zapytał Jezusa, czy jest On

światem. J a k b y Syn Człow ieczy" to postać ludzka. która przychodzi w m iejsce przypominają-

Mesjaszem - Synem Boga (stosując słowo „Bło-

cych zw ierzęta postaci władających światem do

gosławiony" jako substytut boskiego imienia).

tej pory. Jezus daje w ięc swym sędziom do zro-

Mesjasz miał prawo zwać się Synem Bożym, sko-

zum ienia, że Ten. którym tak bardzo pogardzają,

ro byi tym. do którego skierowane są słowa

w ludzkich sercach zostanie ostatecznie uznany

Ps 2.7: ..Tys Synem moim" czy tym. który

za Pana przez wszystkie narody. C o najważniej-

w Ps 89.27 w'oła do Boga: „Ty jestes moim Oj-

sze. zostanie także uznany przez samego Boga

c c n f . Jezus nic lubi) rozgłaszać wszem i w'obec.

- Syn Boży siądzie „po prawicy Wszechmocne-

że jest Mesjaszem. Na pytanie najwyższego ka-

go". Słowa te m ają swoje źródło w Ps 110.1,

piana odpowiedział jednak zgodnie z prawdą:

w którym w yrocznia Boga zw raca się do króla

J a jestem". To. jak rozumieli tę odpowiedź Ma-

pochodzącego z rodu D aw ida: „Siądź po mojej

teusz i Łukasz, widoczne jest w sposobie, w jaki

prawicy, aż Twych wrogów położę jako podnó-

ją przytaczają: „Tak, Ja Nim jestem" (Ml 26.64)

żek pod Twoje stopy”. I tak, sędziowie przekona-

lub „Tak. Jestem Nim" (Lk 22,70) - najwyższy

ją się. że stojący przed nim i. obdarty więzień,

kapłan wymusza niejako twierdzącą odpowiedź

zostanie - za wyrokiem boskim - Panem całego

na swoje pytanie i Jezus rzeczywiście jej udziela,

wszechśw iata i to nie w dalekiej przyszłości, ale

Dodaje też do niej jednak własne, niewymuszo-

szybciej, niż się spodziew ają. Jak czytamy w wer-

ne słowa. To tak. jak gdyby chciał pow iedzieć:

sji Łukasza: „Lecz odtąd Syn Człow ieczy siedzieć

„Skoro nalegacie, że jestem Chrystusem (czyli

będzie po prawej stronie W szechm ocy Bożej"

Mesjaszem- lub Pomazańcem Bożym»), to nie

(Łk 22,69). (Ł ukasz om ija przy tym słowa o ob-

mam innego wyjścia, jak przyznać wam rację, ale

lokach nieba.) W Ewangelii M ateusza czytamy

gdybym miał określić to własnymi słowami, po-

natom iast: „Odtąd ujrzycie Syna Człowieczego,

wiedziałbym, że ujrzycie Syna Człowieczego sie-

siedzącego po prawicy W szechm ocnego, i nad-

d/.ącego po prawicy Wszechmocnego i nadcho-

chodzącego na obłokach niebieskich" ( Ml 26,64).

dzącego z obłokami niebieskimi". (W tym przy-

Zgodnie z tą sym boliką, praw ica Boga oznacza

padku Jezus określa Boga słowem „Wszechmoc-

najwyższe możliwe honory, a chm ury - na-

ny". stosując substytut boskiego imienia zupełnie

rzędzie, za pom ocą którego objawi się boska

tak samo, jak zrobił to najwyższy kapłan przy

clw ala.

pomocy wyrazu „Błogosławiony").

S tarotestam entow y Sługa Boży, wzgardzony

Jak zatem mamy rozumieć tę wypowiedź

i odrzucony przez ludzi, zostanie przez Boga

Jezusa i dlaczego najwyższy kapłan uznał ją za

podniesiony lak, że „wybije się, wywyższy i wy-

blużnierczą? Otóż - Jezus oznajmia swoim sę-

rośnie bardzo" (Iz 52,13). W Nowym Testainen-

dziom. że kiedyś zobaczą Tego. który dziś stoi

cie rolę tego sługi wypełnia Jezus, posłuszny

przed nimi zgnębiony i upokorzony, jako wywyż-

Bogu aż do śmierci - i to śm ierci krzyżowej -

szonego przez samego Boga. Jezus mówi o tym

którego Bóg „nad wszystko wywyższył i darował

językiem symboli, przy czym symbolika ta ma

Mu imię ponad wszelkie im ię”, aby „wszelki

swoje źródło w świętych księgach. Obraz wspomnianego już. Syna Człowieczego, przychodzącego z obłokami niebieskimi (zobacz komentarz do Mk 13,30). pochodzi z Dn 7,13-14. gdzie czy-

język wyznał, że Jezus C hrystus jest Panem" (Flp 2,6-11). O takim właśnie odwróceniu ról mówił Jezus, udzielając najwyższemu kapłanow i odpowiedzi na jego pytanie.

385

Ewanggiia wedluy świętego Marka

Dlaczego odpow iedź ta uznana została za

wisząc na krzyżu. Zadał wprawdzie pytanie „cze­

blużnierczą? Z pew nością nie dlatego, że Jezus

mu?”. ale pozostało ono bez odpowiedzi. Mimo

przyznał, iż jest M esjaszem - choć z polityczne­

to. niektórzy teologowie i psychologowie wciąż

go punktu w idzenia mogło to być niebezpieczne

próbują znaleźć w tych słowach jakąś odpowiedź

( Rzymianie m ogliby interpretow ać tę wypowiedź

- bezskutecznie, jak się okazuje. Pewne pozosta­

jako wywrotową i tak też z pewnością było),

je tylko to. że skoro dla współczesnych czytelni­

w żaden sposób nic naruszało to jednak Bożych

ków Ewangelii słowa te są tak trudne do przyję­

przykazań, podobnie jak fakt. że Jezus rościł so­

cia. to musiały być one niezwykle trudne także

bie w tym sensie prawo do nazywania się Synem

dla samego Jezusa. Starotestamentowe słowa po­

Bożym. N iem niej jednak, arcykapłanom najwy­

ciechy, które pomagały ludziom wytrwać w wie­

raźniej nie spodobał się język, jakim Jezus posłu­

rze i zaufaniu do Boga. straciły dla Jezusa swoje

giwał się w odniesieniu do chwały przypisywanej

znaczenie. „Pan jest blisko skruszonych w sercu

dotychczas w yłącznie Bogu. W tym właśnie d o

i wybawia złamanych na duchu" (Ps 34.19) - pi­

patrywali się ciężkiego bluźnierstwa. które - jak

sze psalmista, jednak w najtrudniejszej godzinie

okazało się w toku dalszych wydarzeń - było

Jezus nie został wybawiony.

w rzeczywistości wyznaniem wiary potw ierdzo nym przez sam ego Boga.

Wydaje się pew ne, że słowa, jakie Jezus wy­ powiada na krzyżu, stanowią cytat z pierwszych wersetów Psalmu 22. Argument) przemawiające przeciwko takiej interpretacji nie są zbyt przeko­

15,26 N a czyni polegała wina?

nywające. Słowa te nie pochodzą z tekstu hebraj­ skiego, ale z jego aramejskiego przekładu. (Za­

Zobacz komentarz do J 19,19.

miast aramejskiej formy Eloi - „Boże mój", obec­ nej w Ewangelii Marka, u Mateusza pojawia się forma hebrajska - Eli. Nie ma sensu dociekac.

15,34 Czem uś mnie opuścił?

której z nich Jezus rzeczywiście użył na krzyżu, zwłaszcza w obliczu faktu, że niektórzy świadko­

Słowa te stanow ią niewątpliwie najtrudniejszą

wie ukrzyżowania przekonani byli o tym. iż Jezus

z trudnych wypowiedzi Jezusa przytoczonych

woła o pomoc Eliasza). Psalm 22. choć rozpo­

w Ewangeliach. Z arów no Marek, jak i Mateusz

czyna się okrzykiem rozpaczy, stanowi tak na­

cytują ją jako ostatnie słowa ukrzyżowanego

prawdę wyraz ogromnej wiary, dziękczynienia

Chrystusa, wkrótce po których - jak piszą Ewan­

i przekonania o tym. że pomoc Boga przychodzi

geliści - zawołał On donośnym głosem (przy­

zawsze, choćby trzeba było na nią czekać bardzo

czyni treść tego okrzyku nie jest nam znana)

długo. Często przyjmuje się zatem, że - cytując

i wyzionął ducha.

tylko pierwsze słowa psalmu będące okrzykiem

P. W. Schmiedel uznaje te słowa jako jedną

rozpaczy i beznadziei - Jezus nawiązuje tak na­

z „absolutnie pewnych" wypowiedzi stanowiących

prawdę do całej treści psalmu (mimo. że nie jest

„fundamentalny dowód na istnienie osoby Jezusa" - wypowiedzi tej nie da się bowiem traktować jako wytworu członków Kościoła. Nie ulega wątpliwości, że Ewangeliści nie wymyślili tych słów sami - mogli tylko przytoczyć je w dokładnie takim brzmieniu, jakie usłyszeli lub też zwyczajnie je pominąć. Słowa te nie mają prawdopodobnie nic wspól­ nego z uczuciami, jakich doświadczył Jezus.

to słyszalne), która wyraża z kolei wielką wiarę i ufność do Boga. Nie da się tego udowodnić, jednak jeden z pisarzy Nowego Testamentu - autor Listu do Hebrajczyków - wydaje się myśleć podobnie. Autor len wielokrotnie cytuje fragmenty z Psal­ mu 22, odnosząc je do osoby Jezusa. Sw. Paweł pisze na przykład: „Z głośnym wołaniem i pła­

\o h t Testament

386

czem za dni ciała swego zanosił On gorące proś­

Jak pisze a u to r L istu do Hebrajczyków j c.

by i błagania do Tego. który mógł Go wybawić od

zus „nauczył się posłuszeństw a przez to. co wy.

śmierci, i został wysłuchany dzięki swej uległo­

cierpiał" - p o p rzez cierp ien ie nauczył się bo­

ści. A chociaż był Synem, nauczył się posłuszeń­

wiem. jak a jest cen a Jeg o bezgranicznego poslu-

stwa przez to, co wycierpiał. A gdy wszystko wy­

szeństw a wobec O jca. Z goda na ukrzyżowanie

konał. stał się sprawcą zbawienia wiecznego dla

była ukoronow aniem Jeg o posłuszeństwa - ni­

wszystkich, którzy Go słuchają" ( Hbr 5.7-9). Tymi słowami, odnosząc się do cierpienia,

gdy nie był bardziej miły O jcu niż właśnie w tym akcie całkow itego pośw ięcenia się. ale nie zmie­

jakiego doświadczył Jezus, autor Listu do He­

nia to faktu, że rzeczyw iście doświadczył w tym

brajczyków opisuje także wdzięczność wyrażoną

poczucia o p u szczen ia p rzez Boga. Niemniej jed­

w Ps 22.25: „Bo On nie wzgardził ani się nie

nak. dzięki tem u dośw iadczeniu Jezus mógł być

brzydził nędzą biedaka, ani nie ukrył przed nim

bardziej skuteczny ja k o zbawiciel swojego ludu.

swojego oblicza i wysłuchał go. kiedy ten zawołał

Nie był O n bowiem gościem z innej planety,

do Niego". Niemniej jednak, choć modlitwa Je­

unikającym zbytniego angażow ania się w spra­

zusa do .Tego. który mógł G o wybawić od śm ier­

wy tego św iata. P rzeciw nie - zaangażował się

ci" została wysłuchana, Jezus nie uniknął śmier­

w' ludzkie losy najm ocniej, jak to tylko możliwe

ci, za to później Bog G o „wywiódł spom iędzy

i dośw iadczył najbardziej rozpaczliwego poczu­

zmarłych", aby żył wiecznie „według siły nie­

cia odrzucenia, jak ie człow iek m oże sobie wyob­

zniszczalnego życia" (H br 13.20: 7,16).

razić. Dzięki tem u m oże napraw dę współczuć

Ten sam autor ukazuje śmierć Jezusa jako

ludziom i pom agać w m om entach największego

złożoną Bogu. wymaganą i przyjętą ofiarę. Dla

cierpienia. Ci. którzy m ają ochotę wołać do

Izraelitów nic była to pierwsza sytuacja, w której

Boga: „C zem uś m nie opuścił?" wiedzą, jak czuł

męczennik oddal swoje życie w ram ach pokuty

się Jezus wiszący na krzyżu. Kiedy z kolei wołają

za grzechy innych ludzi. Zam iast chować w sercu

oni do Boga z głębi swej rozpaczy. Ten. który

żal i pretensje do swoich prześladowców, po­

wołał tak do Boga w Wielki Piątek, doskonale

przez swoją smierc Jezus złożył Bogu swe życie

zna ich uczucia. Jest jed n ak pewna różnica - On

na przebłaganie za ich grzechy i całego świata.

jest teraz z nim i po to. aby ich wspomóc, Jego

On sam powiedział przecież, że „Syn Człowieczy

natom iast nie wspom ógł wtedy nikt.

nie przyszedł, aby Mu służono, lecz żeby służyć i dac swoje życie na okup za wielu" (Mk 10.45).

Zobacz również kom entarz do Ps 22,2: Hbr 2.10; 5.7-9.

Ofiara Jezusa jest tym bardziej skuteczna, że wi­ sząc na krzyżu, naprawdę wszedł On w rzeczywi­ stość grzesznika, charakteryzującą się poczu­ ciem beznadziei i opuszczenia przez Boga. Paweł

16,1-8 Co naprawdę wydarzyło się podczas zm artw ychw stania?

pisze o tym w' następujący sposób: „On to dla nas grzechem uczynił Tego. który nie znał grzechu (...)" (2 Kor 5.21). „W swojej śmierci Jezus przy­ jął na siebie wszystko, co spowodował nasz grzech - wszystko prócz grzeszności”- 1.

James Denney. The Death of t 'hrlst. 6 wyd. ( London: ttodder & Stoughton. 1907). s. 160.

Zobacz kom entarz do J 20,1-8.

E w a n g e lia WEDŁUG ŚWIĘTEGO

4,1-13 Kolejność pokus?

ŁuŁASZA

jąc Jezusa „na szczycie narożnika świątyni", pod­ czas gdy Mateusz pisze o szatanie prowadzącym

Kiedy porównujem y sekwencję pokus, na jakie

Go „na bardzo wysoką górę". Dlaczego wersje te

wystawiany byl Jezus na pustyni (albo raczej

tak się różnią między sobą i czy nie rzuca to cie­

prób, jakim byl poddaw any) w Lk 4,1-13 i Mt

nia wątpliwości na wiarygodność Ewangelii?

4,5-10, okazuje się, że są one opisane w innej ko­

Przyjmijmy, że obaj autorzy opierają się na

lejności. Obydwie wersje zgadzają się co do tego.

tym samym źródle - źródle, które opisuje próby,

że (1) na pustynię wywiódł Jezusa Duch (u Ma­

jakim poddawany byl Jezus, w jednej lub dru­

teusza czytamy, że celem pobytu na pustyni było

giej kolejności. Możemy tak założyć w oparciu

poddanie Jezusa pokusom diabla, u Łukasza na­

o fakt, iż istnieje wiele dowodów' świadczących

tomiast cel ten nie jest dokładnie określony).

o tym, że Mateusz i Łukasz posługiwali się pod­

(2) Jezus pościł w tym okresie (M ateusz dodaje,

czas pisania swoich Ewangelii wspólnym źród­

że ten post trwał czterdzieści dni). (3) po upły­

łem (przy czym był to prawdopodobnie przekaz

wie tego czasu Jezus poczuł głód, (4) po okresie

ustny). Fakt. że przytoczone przez nich opisy kuszenia na pustyni są tak zbieżne, również

postu przystąpił do Niego szatan. (5) próby, ja­ kim Jezus został poddany dotyczyły Jego poczu­

świadczy o podobieństwie źródła, z jakiego ko­

cia tożsam ości, zw łaszcza tożsamości Syna Bo­ żego i (6) pierw sza próba polegała na żądaniu szatana, aby Jezus zamienił kamienic w chleb. Od tego m om entu, w wersjach Mateusza i Łuka­ sza zaczynają pojawiać się rozbieżności. Ewan­ geliści zgadzają się wprawdzie co do istoty dwóch kolejnych prób, ale nie są zgodni co do ich kolej­ ności. Łukasz ponadto kończy ten zapis, ukazu­

rzystali. Nawet, gdyby Mateusz i Łukasz nie opierali się na tym samym przekazie, problem rozbieżności pomiędzy ich wersjami pozostałby, z tym że próbując go rozwiązać, nie moglibyśmy się odwołać do Ewangelii, które znamy, ale mu­ sielibyśmy szukać żrodel. których prawdopodob­ nie nie udałoby się już odnaleźć. Założenie, że Ewangeliści posługiwali się tym samym zrodlem

Vmv Testament

388

lest więc nie tylko pom ocne, ale też bardzo lo­

storn u w y d a tn ie n ie k o n k r e tn y c h asp ek tó w Jego

giczne.

n atu ry . P rz y jrzy jm y się n a jp ie r w w ersji Mateu­

Weźmy także pod uwagę to. żc żaden z a u to ­

sza. N a p o c z ą tk u p isz e o n o p o ś c ie trwającym

Ewangelii nie twierdzi, iż podana przez nie­

„ c z te rd z ie śc i d n i i c z te r d z ie ś c i n o cy ". Z wyjąt-

go chronologia zdarzeń jest jedyna i w łaściwa.

kicm I K ri 19.8 i o p is u p o to p u , za każdym ra­

rów

W Lk 1.3 Ewangelista mówi w praw dzie, iż „po

zem . gdy s fo rm u ło w a n ie to p o ja w ia się w Starym

kolei" opisuje te wydarzenia, ale nic znaczy to.

T e sta m e n c ie , o d n o s i się d o M o jż e s z a na górze

że kolejność, w jakiej um ieszcza je w Ewangelii

S ynaj. M a te u sz j e s t n a jw y ra ź n ie j św iadom tej

jest chronologiczna. Dla starożytnych autorów

an alo g ii, d la te g o w s p o m in a w sw o je j wersji o wy­

o wiele ważniejsze było przekazanie istoty danej

sokiej g ó rze. N a le ż y

historii niż opisanie wszystkiego w dokładnie ta­

w szystkie o d p o w ie d z i, ja k ic h J e z u s u d ziela szata­

kiej kolejności, w jakiej się to wydarzyło. I tak.

now i. o p ie ra ją się n a P w t 6 - 8, g d z ie Mojżesz

Mateusz dzieli wypowiedzi Jezusa na pięć naj­

p rzem aw ia d o p r z e p r o w a d z o n y c h p rz e z pustynię

p rz y ty m

zauw ażyć, że

ważniejszych „części", kierując się ich tem atyką:

Izraelitów . I ta k , w Pw t 8 .3 c z y ta m y : „U trapil cię,

Kazanie na Górze ( Mt 5 - 7). wysianie dw unastu

dal ci o d c z u ć g łó d . ży w ił c ię m a n n ą , której nic

Apostołów (Mt 10), przypowieści o królestw ie

z n a łe ś an i ty, a n i tw o i p rz o d k o w ie , b o chciał ci

Bożym (Mt 13). rozważania na tem at K ościoła

dać p o z n a ć , ż e n ie s a m y m ty lk o c h ic h e m żyje

(Mt 18) i kwestie eschatologiczne (M t 24 - 25).

człow iek, ale c z ło w ie k ży je w s z y s tk im , c o pocho­

Łukasz grupuje te wypowiedzi nieco inaczej -

dzi z ust P a n a ". M a m y tu n a w ią z a n ie d o manny

w przytoczonym przez niego K azaniu na rów ni­

d a n e j g ło d n y m I z r a e lito m , k tó r z y ż ą d ali jedze­

nie (Lk 6) nie ma pewnych treści, które zaw arte

nia, c h o c n ic u fali ta k n a p r a w d ę B o gu. Jezus na­

są w Kazaniu na G órze zapisanym przez M ateu­

to m ia st nie ty lk o u fa B o g u . a le le ż n ie ż ą d a jedze­

sza - treści te pojawiają się natom iast u Ł ukasza

nia. P o n a d to , tu ż p r z e d c y to w a n y m p rz e z Jezusa

we fragmentach dotyczących Boga i M am ony

fra g m e n te m P w t 6.13 j e s t w e r s e t P w t 6.12. w któ­

(Lk 12) oraz. w opisie modlitwy (Ł k U ). O by­

rym czy tam y : „ s trz e ż się . b y ś n ie zapom niał

dwaj Ewangeliści grupują wypowiedzi Jezusa te­

o P an u . k tó ry c ię w y p ro w a d z ił z zie m i egipskiej,

matycznie. przytaczając je w takiej kolejności,

z d o m u n iew o li". S ło w a te p rz y p o m in a ją nam

jaka umożliwia ich lepsze zrozum ienie. N ie wie­

o zło ty m c ie lc u w y k o n a n y m p o d g ó rą Synaj (po­

my zatem do końca, w jakich okolicznościach

byt n a niej w ią z a ł się z d r u g im c z te rd z ie s to d n io ­

wypowiedzi te rzeczywiście padły. G dybyśm y to

wym p o ste m M o jż e s z a ) , k ie d y to Izra elic i zmę­

wiedzieli, praw dopodobnie trudniej byłoby nam

czyli się c z e k a n ie m n a M o jż e s z a i zro b ili sobie

je zrozumieć - byłyby bowiem rozrzucone po

cielca, m ó w iąc: „ Iz ra e lu , o to b ó g tw ó j, który cię

rożnych częściach Ewangelii. T rzym anie się do­

w yprow adził z z ie m i e g ip s k ie j" ( W j 3 2 .4 ). Mamy

kładnej chronologii jest charakterystyczne dla

w ięc k o lejn e n a w ią z a n ie d o u p a d k u Izraelitów

czasów współczesnych - autorzy starożytni nie

w czasie w ęd ró w k i p r z e z p u s ty n ię . 1 wreszcie,

mieli żadnych oporów przed zm ianą kolejności

sp ó jrzm y n a o g ó ln e p r z e s ła n ie P w t 6,16: -Nie

opisywanych wydarzeń po to. aby ułatw ić sw oim

będ ziecie w ystaw iali n a p r ó b ę P a n a . B oga wasze­

czytelnikom zrozum ienie przesłania d anej h isto ­

go. ja k w y sta w ialiście G o n a p ró b ę w M assa" -

rii i prawdziwej istoty przytaczanych treści.

rów nież m ów i o ty m , ja k Ż y d z i zaw ied li Boga.

Ważne jest zatem dostrzeżenie przesłania,

k tó ry p ro w ad ził ich p r z e z p u s ty n ię .

jakie uwypuklone jest przez każdego z E w angeli­

M a te u sz m a d u ż ą św ia d o m o ś ć istn ie n ia ana­

ków poprzez zastosowanie określonej kolejno­

logii p o m ię d z y Je z u s e m a lu d e m Izra ela. W Mt

ści. Opisanie w określonym porządku prób. k tó­

2.15 Je z u s cy tu je O z 11,1: „Z E g ip tu wezwałem

rym poddawany był Jezus, um ożliw ia Ewangeli-

S y n a m ego". S ta ry T e s ta m e n t n az y w a Izraela

389

Ewangelia według \k ięiego ł.uka^za

tym w łaśnie sy n em , k tó ry został wezwany z Egip­

królestwu Boga. Na przykład - tuż po fragmen­

tu. M ateusz w y raźn ie o d n o si to d o osoby Jezusa.

cie opisującym kuszenie na pustyni, w Łk 4,18-19

Jak zatem z in te rp re to w a ć p rzytoczony przez nie­

pojawia się wypowiedź Jezusa dotycząca celu

go opis k u sz en ia Jezu sa? O tó ż - Izrael, syn Boga,

Jego misji. Jest ona zrozumiała, jeśli chodzi

został p o d d an y p ró b o m na pustyni i dziesięcio­

0 głoszenie Dobrej Nowiny i obwoływanie „roku

krotnie zaw iódł, o d m aw iając zaufania i wystawia­

łaski Pana”. Wiemy też. co oznacza nieść „niewi­

jąc z kolei na p ró b ę sam ego Boga (L b 14,22).

domym przejrzenie", kim jednak są więźniowie

Jako zbiorow y syn B oży lud Izraela zaw iódł więc

1 uciśnicni. którzy mają odzyskać wolność? Pew­

swego O jca. T eraz zaś p ojaw ia się Jezus. Zostaje

na wskazówka kryje się w pojawiającym się nie­

ogłoszony S ynem Bożym (M t 3,17), ale czy oka­

wiele dalej (w t k 4.31-37) opisie uzdrowienia

że się fałszyw ym sy n em , ja k Izrael, czy praw dzi­

opętanego. Inna podpowiedz ukryta jest w Lk

wym? P o d o b n ie ja k lud Izraela, Jezus wiedziony

13.10-17. gdzie czytamy, że Jezus „uwolnił od

jest na p u sty n ię p o to. aby przejść określone pró­

więzów" kobietę mającą „ducha niemocy", którą

by (to w łaśn ie M a teu sz p o d k reśla ow cel, którym

szatan „osiemnaście lat trzymał na uwięzi".

kieruje się D u c h ). Tak jak Izrael, Jezus odbywa

W całej Ewangelii znaleźć można w iele obrazów

czterd ziesto d n io w y

(ch o ć w przypadku

Jezusa wchodzącego do królestwa szatana po

ludu Izraela p o ści ty lk o M ojżesz). Podobnie jak

to, aby wyzwolić tych. którzy trzymani są „na

Izrael, Je z u s p o d d a n y je s t pokusie ulegnięcia gło­

uwięzi".

p o st

dowi, w ystaw ien ia n a p ró b ę sam ego Boga (tak

W jaki sposób wiąże się to z kuszeniem Je­

jak w p rzy p ad k u M assa, k tó ra to nazw a oznacza

zusa? Zwróćmy uwagę na fakt. że Łukasz kładzie

„kuszenie") i o d d a n ia czci fałszywym bogom.

w swojej Ewangelii nacisk na przemieszczanie

W p rzeciw ień stw ie d o Izraela, z każdej tej próby

się z miejsca na miejsce. Rozpoczyna ją od opisu

Jezus w y chodzi zw ycięsko. O kazu je się zatem , że

Józefa i Marii podróżujących z Nazaretu do Bet­

jest to praw dziw y Syn. d zied zic obietnic Izraela,

lejem (położonego w pobliżu Jerozolimy), pod­

który m o że rep re zen to w ać przed Bogiem sw'ój

czas gdy Mateusz zadowala się jedynie wzmian­

lud. Z auw ażm y, że u M ateusza kuszenie fałszy­

ką o tym. że miejscem narodzin Jezusa było

wymi b o żk am i stanow i u w ieńczenie wszystkich

Betlejem. Centralną częścią Ewangelii Łukasza

prób. Je st to an alo g ia d o kolejności ukazanej

są rozdziały Łk 9.51 do Łk 18.34 lub być może

w S tarym T estam en cie, gdzie po sytuacji z m an­

do 19.44. w których Jezus udaje się z Galilei do

ną i tym , co zd arzy ło się w M assa. następuje hi­

Jerozolimy. Ewangelista często podaje w tym

storia o złotym cielcu. Fałszywi bogowie byli

fragmencie, gdzie konkretnie Jezus się znajduje,

odtąd przyczyną pro b lem ó w Izraela przez kilka­

choć zapisane w nim wypowiedzi obejmują tak

set lat aż d o o k resu w ygnania. Jezusow i udało się

naprawdę cały okres ziemskiej posługi Jezusa.

jednak przezw yciężyć w szystkie porażki ludu

Tak oto. Syn Boży rozpoczyna niejako swoją po­

Izraela, naw et tę najw iększą. Ł ukasz nie pisze jed n ak swojej Ewangelii

dróż w królestwie szatana, przemieszczając się z czasem w kierunku centrum , w którym rozegra

dla czytelników p o ch o d zen ia żydowskiego, zna­

się ostateczna konfrontacja i odegrana zosta­

jących S tary T estam en t i potrafiących dostrzec

nie końcowa scena całego dram atu zbawienia.

w spom niane wyżej analogie. O pisuje więc te sa­

( W Dziejach Apostolskich - drugiej części dra­

me pokusy i przy tacza te sam e odpow iedzi Jezu­

matu - głoszenie Ewangelii rozpoczyna się z ko­

sa. ale nie kładzie głów nego nacisku na sposób,

lei w Jerozolimie, skąd Dobra Nowina rozprze­

w juki wypełnił się w Nim S tary Testam ent.

strzenia się na Judeę i Samarię, a następnie

O braz naszkicow any przez Ł ukasza ukazuje ra­ czej. w jak i sp o só b królestw o szatana zagraża

miast takie przemieszczenie w pewnym skrócie.

Rzym). Kuszenie na pustyni odzwierciedla nato­

V>hv

Tesiam tm

390

Szatan ściera się z Jezusem najpierw na pustyni,

praw dziw e, je d n a k ż a d n e z n ic h nie jest samo

po/niej na wysokiej górze (Jerozolim a p ołożona

w so b ie k o m p le tn e . W e rsja M a te u sz a i wersja

jest na górze), a wreszcie w sam ej Jerozolim ie.

Ł u k asza

Za każdym razem szatan ponosi porażkę, na

też, b a rd z o w a ż n e je s t c z y ta n ie poszczególnych

końcu odstępuje więc od Jezusa, „do czasu". Ta

E w angelii z o s o b n a - m o ż n a w ó w czas dostrzec

u z u p e łn ia ją

się

n a w z a je m .

Dlatego

skrócona konfrontacja stanowi analogię głów ne­

p rzesłan ie, ja k ie s ta r a się n a m p rz e k a z a ć każdy

go starcia będącego istota całej posługi Jezusa.

z ich au to ró w . G d y b y ś m y p o łą c z y li teksty wszyst­

Prz> każdym zetknięciu się z którym kolw iek

kich E w angelii w j e d n ą c a ło ś ć , stracilibyśm y te

z aspektów królestwa szatana, diabeł przegryw a

n iu a n se , u z y s k u ją c

- i tak do czasu ostatecznej konfrontacji m ającej

w m iejsce księgi - ja k w ie rz ą chrześcijanie -

nastąpić w Jerozolimie. Tam. choć wydaje się, że

n a tc h n io n e j p rz e z B oga. Je śli z a ś uw ażn ie posłu­

szatan wygrał, ostatecznie okazuje się. iż n ie­

ch am y E w an g elistó w , b e z n a r z u c a n ia im włas­

odwołalnie przegrał. Ten. który w najcięższych

nych p o m y słó w d o ty c z ą c y c h o rg a n iz a c ji tekstu,

próbach zaufał Ojcu do końca, mówi na krzyżu:

z p e w n o śc ią u sły sz y m y d o k ła d n ie ten aspekt

..Ojcze, w Twoje ręce powierzam ducha m oje­

D o b rej N o w in y o J e z u s ie , k tó r y k a ż d e m u z nich

go". Jezus musiał bowiem najpierw cierpieć na

z o sta ł p o w ierzo n y .

z w y k ły

z a p is historyczny

krzyżu, aby ostatecznie „wejść do swej chwały" (Lk 24.26). Jaka była zatem rzeczywista kolejność po­

5 ,3 9 S ta r e je s t le p sz e ?

kus. na jakie został wystawiony Jezus? N ie m oże­ my być pewni odpowiedzi na to pytanie. W iemy,

W ź ró d ła c h s ta ro ż y tn y c h c z a s e m stw ie rd zen ie to

która z tych pokus była pierwsza, nie w iem y je d ­

pojaw ia się w w ersji „ s ta re j e s t le p s z e " , a czasem

nak. w jakiej kolejności nastąpiły dwie pozostałe.

„stare jest d o b r e " - n ie z a le ż n ie je d n a k od tego.

Osobiście uważam, że mniej powodów do zm ia­

ja k ą o p c je p rzy jm ie m y , n ic u le g a w ątpliw ości, że

ny kolejności miał M ateusz niż Łukasz - podej­

ten . k to w y p o w ied ział te sło w a w o d n ie sie n iu do

rzewam więc. iż wersja M ateusza bliższa jest tej

w ina, m iał n a m yśli p rz e w a g ę s ta re g o w ina nad

pierwotnej. Nie mam jednak niezbitych dowo-

młodym.

dow. które pozwalałyby mi ostatecznie potw ier­

W y p o w ied ź ta n ie je s t m o ż e zb y t tru d n a, ale

dzić to przypuszczenie. Obydwaj Ewangeliści

są pew ne p ro b le m y z w ła ś c iw y m jej zrozum ie­

przekazują w swoich tekstach to. co obiecali -

niem . C z ę sto p rz y jm u je się , że z a w a rte w niej

wiarygodną interpretację życia Jezusa, która po­

p rzesian ie o d n o s i się d o ró ż n e g o ro d z a ju sytua­

maga nam zrozumieć prawdziwe przesłanie róż­

cji. w k tó ry c h to . c o s ta re , z a g r o ż o n e je s t tym. co

nych wydarzeń. Każdy z autorów podkreśla przy

now e. np. s ta ra w e rsja P is m a Ś w ię te g o , sta ra for­

tym inny aspekt tego przesiania. M ateusz skupia

m a k u ltu , s ta ra m e to d a e w a n g e liz a c ji - innymi

się na Jezusie, w którym wypełnia się Stary Te­

słow y w szystko, c o tra d y c y jn ie o k re śla się jako

stament - Jezusie będącym prawdziwym Synem ,

„daw ną religię” . T y m c z a se m , J e z u s p o prostu cy­

którym nie potrafił byc lud Izraela. Łukasz uka­

tuje o k re ślo n e słow a, n ie k o n ie c z n ie się pod nimi

zuje Jezusa, który podróżuje do Jerozolim y jako

p o d p isu jąc . S łow a te p o ja w ia ją się w Ewangelii

Syn Boży, pokonujący królestwo szatana i przy­

Ł ukasza, k tó ry u m ie s z c z a je w sw o jej w ersji wy­

noszący zbawienie tym. którzy zostali przez sza­

pow iedzi J e z u sa n a le m a t n o w eg o w in a i starego

tana uwięzieni. Każdy z Ewangelistów przytacza

bukłaka. Przy p o m o c y tych słów . zaczerpniętych

pokusy w takiej kolejności i podaje takie szcze­

z M k 2.22, Je z u s p o ró w n u je sw oje przesłanie

góły. które umożliwiają mu lepsze uw ydatnienie

o królestw ie B ożym d o m ło d e g o w in a. którego

tego, co chce przekazać. Obydwa przesiania są

nic w olno w lew ać d o sta ry c łi bukłaków , gdyż

391

Ewangelia według świgiego Luku\:>

utraciły o n e elasty czn o ść. S tare bukłaki sym boli­

żać opinię Jezusa - może się leż bowiem odnosić

zują zasady i Ibrm y tradycyjnej religii. które - jak

do postawy, którą potępia On jako przeszkodę,

uważało w ielu p o b o żn y ch Ż ydów - w obliczu

stojącą na drodze do królestwa Bożego.

rewolucyjnych p o g ląd ó w głoszonych przez Jezu­ sa znalazły się w niebezpieczeństw ie. Jeżeli w Ewangelii Ł u k asza now e w ino także oznacza

6,24 Biada bogaczom?

przesianie Je z u sa o królestw ie niebieskim , to ci. którzy m ów ią „stare jest d o b re ” czy „stare jest

Zobacz komentarz do Jk 5.1.

lepsze”, w y rażają sw oje p o p arcie dla starych, d o brzc zn an y ch , u ta rty c h ścieżek. N ow a nauka za­ wsze budzi pew ien n iep okój - zm usza ludzi do

6,29 Nadstawić drugi policzek?

m yślenia, d o zm ian y p o staw i poglądów. Ludzie religijni byli c z ę s to tak że b ard zo konserw atyw ni,

Zobacz komentarz do Mt 5,39.

przez co d o w szelkich now ości podchodzili bar­ dzo p o d ejrzliw ie.

S p ó jrzm y przykładow o na

przyjaciót H io b a - m ąd ro ść, d o której się o d w o

6,35 Miłować nieprzyjaciół?

ływali, w łaściw a była sta rco m , a argum enty H io ba zu p ełn ie d o niej nie pasowały. Elifaz z Terna­

Zobacz komentarz do Mt 5,44.

mi m ówił d o H io b a w n astęp u jący sposób: „Czy m oże lepiej c o ś o d nas pojąłeś? 1 jasn e ci rzeczy nam n iezn an e? I u nas są m ędrcy, sędziwi, starsi od o jca tw ojego" (H i 15,9-10).

7,6 Czy setnik wyszedł na spotkanie Jezusa?

Jezu s w iedział, że sprzeciw z jakim spotkał się nie ze stro n y w rogich, ale pokojow o nastaw io­ nych i p o b o żn y ch Ż ydów , w ynikał właśnie z ich przy w iązan ia d o sta ry ch tradycji i ideałów. Lu­ dzie ci w ychodzili z zało żen ia, że skoro tradycje te przetrw ały p ró b ę czasu, to dlaczego mieliby je zm ieniać? Była to zu p ełnie n atu raln a reakcja i pod w ielom a w zględam i słuszna - postaw a taka łagodziła bow iem te n d en cję do bezm yślnego ak­ cepto w an ia czegoś tylko dlatego, że było to nowe. Kiedy je d n ak za now ością stoi Bóg - tak jak to było w p rzy p ad k u posługi Jezusa, u parte trzym a­

Z opisanej przez Łukasza historii o uzdrowieniu sługi setnika wyraźnie wynika, że setnik nie spo­ tyka się z Jezusem osobiście. Początkowo wy­ syła do Jezusa „starszyznę żydowską" z prośbą o przyjście i uzdrowienie sługi (Lk 7,3). Następ­ nie. kiedy Jezus jest już w' drodze, setnik posyła „przyjaciół", aby powiedzieli Mu. że on sam nie czuje się godny, aby Jezus do niego przyszedł. W Mt 8.5 czytamy jednak: „Gdy | Jezus] wszedł do Kalarnaum . zwrócił się do Niego setnik i pro­ sił G o (...)".

nie się stareg o staje się przeszkodą utrudniającą

U M ateusza setnik podchodzi do Jezusa -

ludziom ich w łasny rozw ój. O statecznie bowiem

wersje te nie są więc jednakowe. Kto tak napraw­

nie chodzi o to, czy coś je s t stare czy nowe. ale

dę zwracał się bezpośrednio do Jezusa i dlacze­

czy jest praw dziw e. Z arów no stare, jak i nowe

go Ewangelie różnią się w tej kwestii między

wino m oże być dobre. Jest to wprawdzie kwestia

sobą?

gustu, ale nikt nie m oże przecież z całą pewnoś­

Przyjrzyjmy się nąjpierw podobieństwom

cią stw ierdzić: „żadne w ino nie nadaje się do pi­

pom iędzy tymi dwiema wersjami. W obydwu

cia, d o póki się od p o w ied nio nie zestarzeje".

setnik ma sługę, który poważnie zachorował

S form ułow anie „stare jest dobre" czy też

(przy czym w każdej z Ewangelii na określenie

„stare jest lepsze" niekoniecznie musi więc wyra­

sługi użyto innego słowa). W obydwu Jezus zo­

\i>ht Testament

392

staje poproszony o uzdrowienie tego sługi. Z a­

W om aw ianym tu ta j p rz y p a d k u Mateusz nie

równo jedna, jak i druga wersja podaje, żc Jezus

w sp o m in a o p o śre d n ik a c h , k tó rzy nie mają więk­

zgodził się tego dokonać. W obydwu wersjach

szego z n a c z e n ia d la ca łe g o opisu, gdyż chce

setnik prosi, aby Jezus uzdrowił sługę, nic przy­

um ieścić w' sw oim te k śc ie dw a dodatkow e werse­

chodząc jednocześnie do jego dom u, gdyż nie

ty uw ypuklające o k re ślo n e p rzesłan ie tego frag­

czuje się godny obecności Jezusa i wierzy, że jest

m entu. P rz esłan ie to sk ie ro w an e jest do Żydów

On w stanie uzdrowić człowieka na odległość.

- głów nych o d b io rc ó w E w angelii M ateusza. Jeśli

I wreszcie, obydwie wersje zgadzają się co do

chodzi o Ł u k asza - n aw et gdyby w jego wersji

tego. że Jezus zachwyca się wiarą prezentow a­

także pojaw iły się te dw a w ersety (przy czym nie

ną przez setnika. Widzimy więc. że zasadniczo

w iad o m o tak n ap ra w d ę , czy ich ta m początkowo

wersje te są do siebie bardzo podobne. O bie uka­

nie było), to cz y te ln ic y i ta k by ich nie zrozumie­

zują ogrom wiary pogańskiego setnika na tle nie­

li. E w angelia Ł u k a sz a nie je s t bow iem adresowa­

wierności Izraelitów' - ludu wybranego przez

na d o Ż ydów . E w an g elista m a w ten sposób wię­

Boga.

cej m iejsca d o o p is a n ia roli pośredników , których

Zobaczmy teraz, w których m iejscach wer­

M a teu sz p o m in ą ł być m o ż e w łaśnie po to, aby

sje Łukasza i Mateusza się różnią. Jak ju ż w spo­

bardziej sk o n d e n so w a ć c a łą h isto rię. Obecność

mnieliśmy. autorzy ci zastosowali różne słowa na

starszyzny, a p o te m p rz y ja c ió ł, je s t dość prawdo­

określenie sługi (wyraz użyty przez Łukasza

p o d o b n a. b io rąc p o d uw agę fakt. że w tamtych

można także przetłum aczyć jako „dziecko", je d ­

czasach pro śb y z a n o s z o n o zw ykle za pomocą

nak określenie „sługa" wydaje się tu bardziej ade­

pośredników . Istn iały dw ie przyczyny, dla któ­

kwatne). Ewangeliści różnie opisują także szcze­

rych p ielęg n o w an o ten zw yczaj.

góły choroby - u Mateusza sługa „leży w dom u

Po p ierw sze, u n ik a n ie k o n ta k tu osobistego

sparaliżowany i bardzo cierpi", u Łukasza n ato ­

uniem ożliw iało n a ta rc z y w o ść w obec proszonej

miast „chorował i bliski byl śmierci". W każdym

osoby (co byłoby n ie u p rz e jm e ) i pozw alało zmi­

z tych przypadków autor wyjaśnia, dlaczego ch o ­

nim alizow ać p o c z u c ie w sty d u w przypadku od­

rego nie dało się przynieść do Jezusa i dlaczego

mowy. Po d ru g ie, w ysłanie kogoś bardziej powa­

konieczne było pilne uzdrowienie. Możliwe rów-

żanego zw iększało sz a n sę na przychylność wo­

nież, żc obydwa sformułowania podkreślają po

bec proszącego. D lateg o też, pierw szym i pośred­

prostu różne aspekty tej samej sytuacji. 1 wresz­

nikam i są starsi Ż ydzi, k tó rzy opow iadają Jezu­

cie, inny jest u każdego Ewangelisty sposób

sowi o d o b ro ci, ja k ą p o g ań sk i setn ik okazuje

prowadzenia mediacji - u M ateusza w imieniu

Izraelitom . S etnik w iedział, że Je z u s jest Żydem,

sługi przychodzi do Jezusa sam setnik, u Łuka­

działającym głów nie w śró d sw oich rodaków. Być

sza zaś najpierw pojawiają się starsi, a potem

m oże pom yślał sobie, że T en. k tó reg o zwą Mesja­

przyjaciele celnika, którzy zwracają się do Jezu­

szem , jest n acjo n alistą . Jeśli dod atk o w o słyszał

sa w imieniu setnika i jego sługi. N ie wolno jed ­

historię o S y ro fen icjan ce (c o zapew ne jednak

nak zapom nieć o jeszcze jednej ważnej różnicy .

nie m iało m iejsca ), to

U Łukasza nie ma odpowiednika fragm entu

wien. Z dobycie przychylności Je zu sa z pomocą

Mt 8.11-12, w którym Jezus mówi o wielu poga­

szanow anych Żydów , k tórzy m ogli potwierdzić,

nach zasiadających do stołu w królestwie niebie­

że proszący o uzdrow ienie p o g an in je s t Żydom

skim. podczas gdy wielu Żydów zostanie stam ­

przyjazny, było zatem b a rd z o d obrym pomy­ słem .

tąd wyrzuconych.

m usiał być tego pe­

Teraz dopiero widzimy, o co tutaj chodzi.

D ruga g ru p a p o średników (przyjaciele) peł­

Każda Ewangelia poświęca mniej więcej tyle

ni nieco inną rolę. L udzie ci zabezpieczają Jezu­

samo miejsca każdej opisanej w niej historii.

sa przed zhań b ien iem

się p rzez wejście do

Ewangelia według świętego ł.ukoszą

dom u p o g an in a (w y starczy sobie przypom nieć

nad tym, czy którykolwiek ze słuchaczy Jezusa

incydent zw iązany z w izytą P iotra w dom u Kor­

zrozumiał jego znaczenie lepiej, niż my rozumie­

neliusza, jaki m ial m iejsce kilka lat później),

my je dziś.

czym o d d ają w iększy h o n o r Jezusow i niż setni­

W obydwu Ewangeliach wypowiedź la poja­

kowi (sługa nie o trzy m u je natom iast żadnego

wia się po odprawieniu przybyłych do Jezusa

honoru, u zd ro w ien ie jest w ięc traktow ane jako

wysłanników Jana, który więziony był wówczas

oddanie przysługi setnikow i, nic bezpośrednio

przez 1leroda Antypasa, tetrarchę Galilei i Perei.

słudze). N ie w iad o m o , czy przyjaciele setnika

Głosząc swoje proroctwa w dolinie Jordanu. Jan

byli p o g an am i czy Ż y d am i. P raw dopodobnie też.

wzywał słuchaczy do tego. aby poprzez zmianę

z p u nktu w id zen ia Je zu sa, posyłanie do Niego

swojego życia przygotowali się na przyjście Pana.

pośredników nie m iało żad n eg o znaczenia. Waż­

który dokona nad nimi sądu symbolizowanego

ne. że setn ik

(w

przeciw ieństw ie do wielu

przez wiatr i ogień (Łk 3.17: Ml 3.12). Sąd len

Ż ydów ) u zn aje Je z u sa za kogoś znaczącego

polegać będzie na oddzieleniu dobrych od bez­

i traktuje G o z należytym szacunkiem . Łukasz

wartościowych - ziarna od plew. Wywiane spo­

opisuje tę h isto rię w taki sp o só b , żc szacunek

śród ziarna plewy zostaną następnie zebrane

setnika m o c n o rzu ca się w oczy (inaczej niż

i wrzucone w ogień.

z N aza retu opisanych

Po ochrzczeniu Jezusa Jan rozpoznał Go

w Łk 4,16-30). To człow iek głębokiej wiary. Pod­

wprawdzie jako Pana. którego przyjście zapowia­

czas. gdy Ż ydzi zn ający św ięte księgi nie wykaza­

dał, jednak później nie był już tego tak bardzo

w p rzy p ad k u

Żydów

li się n ajm n iejszą naw et o z n ak ą wiary, setnik -

pewien. Jezus rozpoczął co prawda swoją posłu­

poganin zap rezen to w ał nie tylko zwykłą wiarę,

gę. ale wieści, jakie docierały do przebywającego

ale wiarę w ręcz o g ro m n ą. Jezus zrobił na nim

w więzieniu Jana. zupełnie niezwiązane były

bowiem tak w ielkie w rażenie, że uniżył się przed

z sądem, który - zgodnie z wizją proroka - to­

Nim ja k p rz e d sam y m C ezarem .

warzyszyć miał przyjściu Pana. To dlatego Jan Chrzciciel wysłał do Jezusa swoich posłańców z pytaniem: „Czy Ty jesteś Tym. który miał

7,28 Kto je s t w iększy od J a n a

przyjść, czy też powinniśmy raczej czekać na ko­

C h rzciciela?

goś innego"?

Z

pującą odpowiedzią: „Tak. to ja jestem Ten. który

Jezus mógł odesłać posłańców Jana z nastę­ b ard zo

dro b n y m i

różnicam i

słownymi,

w Ew angelii M ateu sza i Ł ukasza wypowiedź ta

miał przyjść - nie musicie już na nikogo czekać".

pojaw ia się w tym sam ym kontekście. Słow-

Czuł jednak, że odpowiedz ta nie byłaby w pełni

nictw o sto so w an e przez M ateusza jest nieco bo­

zadowalająca. Jan mógłby sobie przecież pomy­

gatsze i - jak zaw sze - w m iejsce „królestwa Bo­

śleć: „No tak. ale może On sam jest w błędzie?"

żego" używ a o n ok reślenia „królestw o niebie­

Jezus zatrzymał więc przy sobie posłańców na

skie". (O bydw a te sform ułow ania oznaczają do­

jakiś czas. aby mogli przekonać się osobiście, na

kładnie to sa m o - p o d obnie jak dziś. w czasach

czym polega Jego posługa. Kiedy stwierdził, że

Jezusa niek tó rzy używali słowa „niebo" na okre­

zobaczyli i usłyszeli wystarczająco dużo. odesłał

ślenie B oga). W ypow iedź zaw arta w Łk 7,28 jest paradok­

ich do Jana. by wszystko mu opowiedzieli o tym. jak przywracał wzrok niewidomym, zdol­

salna - skoro żaden człowiek nie przewyższa

ność chodzenia - chromym, słuch - głuchonie­

Jan a wielkością, to jak ktokolwiek m oże być od

mym, itd., jak również o tym, w jaki sposób głosił

niego większy? P aradoks ten był niewątpliwie

Ewangelię ubogim. Na odchodne Jezus powie­

zam ierzony i m ożem y się jedynie zastanawiać

dział do wysłanników: „Idźcie i donieście Janowi

\(> h v

Testament

394

widzieli i słyszeli (...). A błogosławiony

nie m a sobie rów nego. „M iędzy narodzonymi

iesi ten. kto nie zwątpi we Mnie" (M t 11,2;

z niew iast nic m a w ięk szeg o od J a n a ”. Tak oto,

Łk 7.19-23).

p o d czas gdy Ja n m ów i: „idzie m ocniejszy ode

io. coście

Jezus wiedział, jak Jan zinterpretuje wieści,

m n ie” (Ł k 3,16). T en, k tó ry idzie - sam także

które usłyszy od swoich posłańców. Jezus doko­

z ro d zo n y z niew iasty - ró w n ież oddaje proroko­

nywał wszak rzeczy, które - zgodnie z proroctw a­

wi cześć. Po c o je d n a k Je z u s d o d aje jeszcze sło­

mi - towarzyszyć miały nadejściu nowej ery

wa: „L ecz n ajm n iejszy w kró lestw ie Bożym więk­

w dziejach świata: „Wtedy przejrzą oczy niewi­

szy jest niż o n ”?

domych i uszy głuchych się otworzą. W tedy chro­

M yślę, że m o ż e m y p o m in ą ć tu sugestię,

my wyskoczy jak jeleń i język niemych wesoło

zgodnie z k tó rą sfo rm u ło w a n ie „najmniejszy

krzyknie” (Iz 35,5-6). Przede wszystkim jednak.

w królestw ie B ożym ” o d n o si się d o Jezusa. „Naj­

Jezus wypełniał - a wręcz uosabiał - słowa pro­

m niejszy w kró lestw ie B o ż y m ” to najm niej zna­

roka mówiące; „Duch Pana Boga nade m ną. bo

cząca o so b a cie sz ą c a się błogosław ieństw em no­

Pan mnie namaścił. Posłał m nie. by głosić dobrą

wej ery zb aw ien ia z a p o c z ą tk o w a n e j przez Jezu­

nowinę ubogim" (Iz 61.1). Istniały zatem niezbi­

sa. Ja n był w pew nym se n sie ja k M ojżesz patrzą­

te dowody na to. że Jezus rzeczywiście jest Tym.

cy ze szczytu g ó ry N e b o n a Z ie m ię O biecaną, do

ktorego przyjście zapowiadał Jan. Prorok utwier­

której nie u d a ło m u się je d n a k w ejść; był też jak

dził się więc w przekonaniu, że nie popełnił

b o h atero w ie o p isa n i w 11 ro zd ziale L istu do He­

błędu i nic musiał się już m artwić o to. czy Jezus

brajczyków . k tó rzy „c h o ć ze w zględu na swą wia­

na pewno dokonuje zapowiedzianych w pro­

rę staii się g odni pochw ały, nie otrzym ali przy­

roctwach rzecz)'.

rzeczonej o b ietn icy ". To, że najm niejsi w króle­

Kiedy posłańcy Jana odjechali, Jezus dał tłu­

stw ie Bożym są w ięksi o d J a n a C hrzciciela, nie

mom bardzo pozytywne świadectwo o proroku.

w ynika z icli po staw y m o ra ln e j, pośw ięcenia czy

Powiedział, że Jan nie jest trzciną na w ietrze ani

gorliw ości, ale je s t kw estią łaski - ich wielkość

człowiekiem próżnym i płytkim. Przeciwnie - nie

nie polega n a tym , c o d la Boga czynią (Jan był

ugiął się on przed żadnym wiatrem , odw ażnie

w tym n iezró w n an y ), ale na ty m , c o O n czyni dla

zapowiadając przyjście Pana, zarówno przed

nich. W innym fra g m e n c ie E w angelii Łukasza

zwykłymi ludźmi, jak i przed książętam i. Kiedy

Jezus g ratu lu je sw oim u c z n io m , że w idzą i słyszą

Jezus zapytał sw'oich słuchaczy, czy poszli na pu­

to. czego nie ud ało się ja k d o tą d zobaczyć i usły­

stynię zobaczyć „człowieka w miękkie szaty

szeć wielu p ro ro k o m i k ró lo m (Ł k 10.23-24).

ubranego”, musieli oni zareagować śm iechem ,

U czniow ie nie d o stą p ili teg o błogosław ieństwa

mając w pamięci jego szorstkie ubranie zrobione

ze w zględu na sw oje sz czeg ó ln e dokonania, lecz

z wielbłądziej sierści. Jezus uzmysłowił słucha­

po prostu dlatego, że żyli w czasach Jezusa,

czom. że Jan nie jest człowiekiem, który nosi

przez którego w ezw ani zo stali d o życia i służby

drogie ubrania, żywi się smakołykami i bywa na

w królestw ie Bożym . Jak o zw iastu n i poprzednik

królewskich dworach. Przeciwnie - nosi on ubo­

Jezusa, Ja n o trzy m ał od Boga w ielką laskę, jed­

gie szaty, żywi się miodem leśnym i szarańczą,

nak nie była o n a aż tak o g ro m n a ja k łaska uczest­

a zamiast w królewskich kom natach - przebywa

niczenia w p o słu d ze P ana. um ożliw iająca odzie­

u króla w więzieniu. Jak mówi Jezus. Jan to pro­

dziczenie królestw a, któ re Ja n - jak o ostatni

rok. a nawet więcej niż prorok - jest to wysłaniec

z dawnych proroków - przew idział i zapowie­ dział.

Boży zapowiedziany w Ml 3.1. który wśród ludzi

395

Ewangelia według świętego f.uk

7,47 W iara czy m iłość?

w których pojawia się określenie „wierzyć, że (...)”. Niemniej jednak, najbardziej powszechne

Niektórzy z n as d ziw ią się, czytając Łk 7.47. Z na­

zastosowanie słowa „wiara” lub „wierzyć" („wie­

my przecież k o n cep cję „uspraw iedliw ienia przez

rzyć" czy „mieć wiarę” jest w języku greckim

wiarę", tak w ażn ą np. dla M arcina L utra lub -

czasownikiem

używając in n ej term in o lo g ii - m am y św iado­

„wiara") wiąże się z uwierzeniem komuś lub

utworzonym

od

rzeczownika

mość. że zb aw ien ie d o k o n u je się dzięki wierze.

w kogoś - stąd „wierzyć Bogu", „miec wiarę

Wc w sp o m n ian y m wyżej fragm encie zbawienie

w Boga" lub „uwierzyć w Jezusa". Nie chodzi tu

wydaje się je d n a k p łynąć z m iłości. C o tak na­

o jakieś konkretne poglądy związane 7. daną oso­

prawdę zbaw ia w ięc człow ieka - wiara, miłość,

bą, ale raczej o zaufanie lub oddanie jej swojego

a m oże o n e obydw ie?

losu. W wielu miejscach Nowego Testamentu

Ł atw o w ykazać, że w iara - także w Ewange­

wyrazy przetłum aczone jako „zaufać" czy „od­

lii Ł u k asza - w iąże się z o dpuszczeniem grze­

dać siebie" pasowałyby więc lepiej niż sformuło­

chów. W e frag m en c ie opisującym

wania takie jak „wierzyć" czy „mieć wiarę".

paralityka

przyn iesio n eg o d o Je zu sa p rzez sw oich przyja­

Jeśli chodzi o miłość - dla nas często wiąże

ciół czytam y: „O n . w idząc ich wiarę, rzekł:

się ona z emocją, zwłaszcza jeśli jej przedmio­

C złow ieku, o d p u sz c z o n e są ci tw oje grzechy»"

tem jest jakaś osoba. (Nawet gdy mówimy: „ko­

(Lk 5.20). Z innych frag m entów Ewangelii wyni­

cham czekoladę", wyrażamy jakąś emocję, choc

ka tak że, że w iara je s t w arunkiem uzdrow ienia

jej przedmiotem nie jest w tym przypadku czło­

(Lk 7,9; 8,48; 17,19; 18,42). Ł ukasz odnosi się

wiek.) Tymczasem, w Nowym Testamencie sło­

w sw oim tek ście d o w iary ja k ie ś dw anaście razy.

wo „miłość" rzadko kiedy odnosi się do emocji.

przy czym

zaw sze pow oduje o n a zbawienie

Przeważnie oznacza ono „pragnąć czyjegoś do­ bra" lub „troszczyć się o kogoś". To dlatego przy­

i u zdrow ienie. Ja sn e je s t ró w n ież to. że m iłość (d o której

kazanie: „miłujcie swoich nieprzyjaciół" brzmi

Ł ukasz odsvołuje się d ziesięć razy) jest najważ­

dla nas tak dziwnie. Skoro bowiem ktoś jest na­

niejszym a s p ek tem religii. Z godnie z wypowie­

szym wTogient, to jak można odczuwać wobec

dzią Je zu sa, n ajw ażniejszym przykazaniem jest:

niego pozytywne emocje? Czy można narzucie

„B ędziesz m iłow ał P ana, Boga swego, całym

sobie odczuwanie określonych emocji? A jed­

swoim sercem , całą sw oją duszą, całą swoją

nak. Nowy Testament często wzywa nas do od­

m ocą i całym sw oim um ysłem : a swego bliźniego

czuwania miłości: „Miłujcie Pana Boga Wasze­

jak

go”. „mężowie, miłujcie żony", itd. - oznacza to.

siebie

sa m eg o ” (Ł k

10.27,

zacytowane

w o p arciu o Pw t 6,5 i Kpł 19,18). W idzim y więc.

że powinniśmy pragnąć dobra innych, troszczyć

że to w łaśnie m iłość Boga i bliźniego, a nie wiara

się o nich. a nawet służyć im z wielkim szacun­

w Boga, stanow i m otyw przew odni starotesta-

kiem i oddaniem.

m entow ych słów stanow iących odpow iedź Jezu­

Teraz widzimy już. w jaki sposób wiara łączy

sa na p ytanie o n ajw ażniejsze przykazanie (por.

się z miłością. Jeśli jestesmy komuś oddani, oka­

Łk 16,13). Jak zatem połączyć ze sobą powyższe wnio­

zujemy mu przecież troskę i podporządkowuje­ my się w jakiś sposób jego woli. W sensie biblij­

ski? P raw dę m ów iąc, jeśli przyjrzym y się dokład­

nym miłowanie Boga staje się więc niejako drugą

nie obydw u określen io m , okaże się, że „wiara"

stroną wiary w Niego. Nie ma zatem nic dziwne­

i „m iłość” ściśle się ze sobą wiążą. W spółcześnie

go w' tym, o czym pisał św. Paweł: „Albowiem

rozum iana w iara o zn acza przyjęcie określonych

w- Chrystusie Jezusie ani obrzezanie, ani jego

poglądów lub idei. To sarno oznacza on a także

brak nie mają żadnego znaczenia, tylko wiara,

w w iększości fragm entów Nowego Testam entu.

która działa przez miłość" (Ga 5.6).

V(m;i Testament

396

/n a ją ć już znaczenie przypisywane w Piś­ mie Świętym wyrazom „wiara" i „m iłość", w róć­

rzekł d o k o b ie ty : «T w oja w ia ra cię ocaliła; idź w p o k o ju » ” ( Ł k 7 ,5 0 ) '.

my do fragmentu Lk 7.47. C zytam y w nim . że

C o z a te m p r o w a d z i d o o d p u s z c z e n ia grze­

kiedy Jezus przebywa! na obiedzic u pew nego

chów - w iara c z y m iło ś ć ? O d p o w ie d ź zam yka się

faryzeusza, podeszła do Niego wątpliwej re p u ta ­

w stw ie rd z e n iu , ż e n ie m a w ia r y b e z m iłości. Mi­

cji kobieta, która obmyła Mu stopy sw oim i łza­

ło ść to w ia ra w p r o w a d z o n a w c z y n . P atrząc na

mi. wytarła włosami (hańbiąc się jed n o cześn ie,

kogoś, k to m iłu je , m o ż n a w ię c stw ie rd z ić : „Grze­

gdyż w tamtych czasach publiczne ro zp u szc za­

chy tej o s o b y są o d p u s z c z o n e , b o b a r d z o ukocha­

nie włosów traktowane było jako niegodne), n a­

ła". S k o ro z a ś b a r d z o m iłu je , to je s t oddana

maściła olejkiem i w ielokrotnie je ucałow ała. D la

te m u . k ogo k o c h a . O d d a n ie z k o lei nie jest ni­

świadków tego zdarzenia były to jaw ne o zn ak i

czy m in n y m , j a k ty lk o je d n y m z o k r e ś le ń wiary.

miłości - kobieta pragnęła bowiem

o k azać

Z o b a c z ró w n ież k o m e n ta r z d o M k 5,34.

Mu dobro i wielką troskę. Pielęgnując stopy Je ­ zusa. wyraziła także swoją wielką pokorę i u n iże­ nie (pielęgnowaniem cudzych stop zajm ow ali się tylko niewolnicy lub osoby chcące w yrazić 1 W niektórych przekładach Ewangelii pojawiają się w tym fragm encie pew ne różnice dotyczące skutku człowieka). i przyczyny. Są one zw iązane z zastosow aniem greckie­ Szymon faryzeusz, który zaprosił Jezusa do go spójnika Intii. W Ewangelii przetłum aczono ten spój­ nik jako „ponieważ": „O dpuszczone są jej liczne grze­ swojego domu, zmartwił się zlą reputacją kobiety chy. ponieważ bardzo um iłow ała". Stwierdzenie to do­ i tym. że jego gość najwyraźniej wcale się tym nie skonale współgra z koncepcją, zgodnie z którą bardziej przejął. Jezus opowiedział mu wówczas przypo­ kocha ten. komu wiele o dpuszczono. Niektórzy języko­ wieść o dwóch dłużnikach, którym darow ano znawcy twierdzą jednak, że zdanie to powinno tak na­ dług i zgodził się z Szym onem , że bardziej kocha prawdę brzm ieć nieco inaczej: „B ardzo umiłowała, po­ nieważ odpuszczono jej liczne grzechy”. Problem w tym. len. komu odpuszczono więcej. Jezus porów nuje że autor Ewangelii nie w spom ina o jakichkolwiek następnie Szymona, który nie okazał M u zbyt wcześniejszych kontaktach Jezusa z tą kobietą. Poza wielkiej troski, do kobiety, która okazała M u tro ­ tym. Jezus zapewnia ją o odpuszczeniu grzechów dopie­ skę ogromną, stwierdzając, że jej grzechy są o d ­ ro pod koniec całej tej historii. Z asada, zgodnie z którą grzechy odpuszczone są tem u, kto bardzo miłuje, cały puszczone. gdyż bardzo umiłowała: „O dpuszczo­ czas pozostaje więc aktualna (i dotyczy także Szymona, ne są jej liczne grzechy, poniew aż bardzo um iło­ który najwyraźniej m ało kochał dlatego, że mało mu wała. A ten, komu m ało się odpuszcza, m ało przebaczono - być m oże nawet na jego własne życze­ miłuje". Miłość jest tu zatem skutkiem p rzeb a­ nie). Kobieta nie do końca wpasowujc się jednak w tę czenia. co oczyw iście stanowi jed n ą z m ożliw ych zasadę - nie wiemy bowiem, czy umiłowała Jezusa przed czy po tym. jak jej przebaczono. Być może słysza­ interpretacji tego fragm entu. N iem niej jed n ak , ła wcześniej plotki o tym. żc Jezus odpuszczał winy nawet jeśli przyjmiemy, że miłość tej kobiety wy­ grzesznicom. Możliwe leż. że zaufała Mu i oddała się pływa z odpuszczenia jej grzechów, to tru d n o nie w Jego ręce lak. jak potrafiła, nic mając żadnej pewno­ zgodzie się z tym, iż nie ma m iłości bez wiary ści. iż otrzym a od Niego przebaczenie. N ie możemy być (czyli zaufania lub oddania się kom uś). Jeśli bo­ lego pewni, ale jeśli tak rzeczywiście było, to bardziej adekwatna byłaby druga ze w spom nianych wyżej wersji wiem nie ufamy komuś lub nie jesteśm y tej o so ­ przekładu. Niemniej jednak, w ogólnym rozrachunku, bie oddani, to nie będziemy w stanie okazać m u skoro wiara i miłość to dwie strony lego sam ego meda­ jakiejkolwiek troski. I rzeczywiście - dwa w erse­ lu, a przedmiotem obydwu z nich jest Jezus, lo okazuje ty dalej okazuje się. że ta która tak b ard zo um iło­ się. żc pomiędzy tymi dwiema wersjam i nie ma lak na­ wała Jezusa, jest kobietą wielkiej wiary: „O n zaś prawdę żadnej znaczącej różnicy. swoje bezgraniczne oddanie wobec drugiego

397 8,10

Ewangelia według świętego l.ukasza

D laczego w przypow ieściach?

1 tak. Jezus wzywa pewnego mężczyznę, aby zo­ stał Jego uczniem. Człowiek nie protestuje

Zobacz ko m en ta rz do M k 4,11-12.

wprawdzie, ale mówi; „Panie, pozwól mi naj­ pierw pójść pogrzebać mojego ojca". Wydaje się, żc jest to ważny powód. Zmarłych chowano zwy­

8,26-39 Je d e n opętany czy dwóch?

kle zaraz po śmierci, więc - skoro ojciec miał byc pochowany, to znaczy, żc zmarł prawdopodob­

Zobacz ko m en ta rz do M l 8,28-34.

nie wcześniej tego samego dnia. Po pogrzebie wezwany przez Jezusa człowiek byłby już wolny, aby za Nim pójść. Jeśli człowiek ten był najstar­

8,32-33 D lac ze g o J e z u s ta k brutalnie

szym synem, jego obecność na pogrzebie ojca

potraktow ał św inie?

była obowiązkowa. A zatem, prosząc Jezusa 0 możliwość pochowania ojca. człowiek chciał

Zobacz k o m en ta rz do M t 8,31-32.

Jezusowi przekazać co następuje: „Pozwól mi zostać w domu do czasu, kiedy mój ojciec nie zostanie pochowany. Po pogrzebie będę już wol­

8,4 8

J a k w ielka m usi być nasza w iara?

ny od rodzinnych zobowiązań - wtedy przyjdę 1 będę za Tobą chodził". Nie jest to może najlep­

Zobacz ko m en ta rz do Mk 5,34.

sza interpretacja słów wypowiedzianych przez mężczyznę, ale pozwala ona odebrać odpowiedź Jezusa jako mniej stanowczą. Niemniej jednak,

8 ,5 2

N ie u m a rła , ale śpi?

interpretacja, która sprawia, że odpowiedź Jezu­ sa wydaje się łagodniejsza niż w rzeczywistości,

Zobacz k o m en ta rz do Mk 5.39.

właśnie z tego powodu powinna zostać odrzuco­ na - wypowiedzi Jezusa były bowiem bardzo sta­ nowcze.

9,3 Czy apostołow ie mieli zabrać

Kim zatem są owi „umarli", którym należy

ze sobą la sk ę?

pozostawić grzebanie umarłych? Niektórzy ucze­

Zobacz k o m en ta rz do Mk 6,8.

została przetłum aczona na język grecki w spo­

ni sugerują, że aramcjska wypowiedz Jezusa nie sób poprawmy. Prawidłowy przekład tej wypowie­ dzi miałby brzmieć: „Zostawcie umarłych graba­

9 ,5 0

Z a czy przeciw Jezusow i?

rzom", czyli osobom zajmującym się grzebaniem zwłok zawodowo. Zgodnie z tą teorią, Jezus po­

Zobacz ko m en ta rz do Łk 11,23.

wiedział mężczyźnie, aby pochowanie ojca po­ wierzył grabarzowi, a sam zajął się czymś waż­ niejszym. Niestety, również ta interpretacja łago­

9,6 0 Z ostaw um arłym grzebanie ich zm arłych?

dzi radykalizm wypowiedzi Jezusa. Najlepszym sposobem jej odczytania byłoby raczej: „Zostaw (duchowo) umarłym grzebanie ich (fizycznie)

Słowa te pojawiaj;} się w drugim z trzech stwier­

umarłych", czyli - są ludzie obojętni na sprawy

dzeń skierow anych d o potencjalnych wyznaw­

królestwa Bożego i to właśnie oni powinni ząj-

ców Jezusa, w których mowa o przedkładaniu

mować się tak przyziemnymi kwestiami jak po­

spraw królestw a Bożego nad wszystko inne.

chówek zmarłych; ci zaś. którzy żywo interesują

\
398

sic sprawami królestwa, koniecznie muszą p osta­

ojciec, a było to p o d k o n iec dziew iętnastego wie-

wie je na pierwszym miejscu. Jak sugeruje T. W.

ku, M cN eill p rzebyw ał w środkow ej Anglii, gdzie

Manson, przesianiem wypowiedzi Jezusa przyto­

pew na g ru p a ew an g e liza cy jn a poprosiła go o wy­

czonej w Łk 9,60 było: „Chowanie zm arłych to

głoszenie k o n fere n cji d o k ła d n ie w tym samym

nie twój interes. Zajmij się lepiej ważniejszym i

dniu. w k tó ry m m iał się o d b y ć pogrzeb ojca. Lu­

sprawami^.

dzie z p ew n o ścią zro zu m ielib y , gdyby McNeill

Grzebanie zmarłych traktowane było w juda­

odw ołał w ów czas k o n fe re n c ję ze względu na tak

izmie jako bardzo chwalebny czyn. świadczący

w ażną sp raw ę ro d z in n ą . K azn o d z ie ja mówił jed­

0 wielkiej pobożności. Dotyczyło to nawet grze­

nak: „N ie zro b iłem tego, b o czu łem , że stoi przy

bania obcych, nie mówiąc o osobach należących

m nie Je zu s i m ów i: "S łu ch aj, p o trzeb u ję cię. Po­

do bliższej czy dalszej rodziny. Obowiązek cho­

w inieneś w ygłosić tę k o n fe re n c ję. W olisz grzebać

wania własnych rodziców zawierał się rzekom o

zm arłych czy w sk rz e sz a ć ich z m artwych»? Po­

w piątym przykazaniu mówiącym: „Czcij ojca

szedłem w ięc i w ygłosiłem , c o m iałem wygło-

1 matkę". Był on ważniejszy od wielu innych zna­

sić"-’.

czących zobowiązań religijnych. N iem niej je d ­

Z obacz również ko m en ta rz do Lk 9.62; 14,26.

nak. w' oczach Jezusa głoszenie królestwa Boże­ go było równie ważne, a nawet ważniejsze niż wypełnianie obowiązku grzebania um arłych.

9 ,6 2 N ie o g lą d ać się w stecz?

Dodane w drugiej części Lk 9.60 słowa _(...) a ty idź i głoś królestwo Boże" nie pojawiają się

Słowa te pad ły w o s ta tn ie j z trz e c h wypowiedzi

w analogicznym fragmencie Ewangelii wg św.

Jezusa skierow anych d o p o te n c ja ln y c h uczniów,

Mateusza - Ml 8.22. Głoszenie nowiny o tym , że

które Ł u k asz zg ro m a d z ił w je d n y m kontekście.

królestwo Boże jest blisko, stanowiło część po­

W' przeciw ieństw ie d o d w ó ch pierw szych, trze­

wierzonego uczniom zadania (Lk 9.2; 10.9).

cia p rzy to czo n a w E w angelii Ł u k a sz a wypowiedź

Bezpośredni sens wypowiedzi skierowanej do

Jezusa, nie m a sw ego o d p o w ie d n ik a w wersji Ma­

człowieka chcącego pochować ojca wiązał się

teusza.

zatem z konkretnymi okolicznościam i, tow arzy­

P o ten cjaln y u czeń Je z u s a prosi G o: „Panie,

szącymi galilejskiej działalności Jezusa, ale po­

chcę pójść za T obą, ale p o zw ó l m i najpierw po­

został aktualny także po Jego śm ierci i zm ar­

żegnać się z m oim i w d o m u ”. Słowa „chcę za

twychwstaniu - w każdej chwili m ożem y bowiem

T obą pójść, ale ( ...) ” c z ę s to w ykorzystyw ane są

doświadczyć sytuacji, do której te słowa m ogą

jako m otyw p rzew o d n i o stry c h , napom inających

się odnosić.

kazań, je d n a k w tym p rz y p a d k u „ale" nie tylko

Job McNeill, znany, dawny szkocki kazno­

było u zasad n io n e, ale też p o p a rte przykładem ze

dzieja. często opowiadał, w jak bardzo bezpo­

S tarego T estam en tu . P o n a d o sie m set lat wcześ­

średni sposób mógł odnieść tę wypowiedź Jezusa

niej Bóg nakazał p rorokow i E liaszow i, aby powo­

do samego siebie. Kiedy w Szkocji zm arł jego

łał E lizeusza, syna S zafata, n a sw ojego współpra­ cow nika i n astęp cę. E liasz u d ał się w tym celu na pole, gdzie zastał E lizeu sza o rząceg o przy pomo­

F. W. Manson. Tlw Savings of Jesus (1933: przedruk.

cy wołów i pługa. N ie pow iedział ani słowa, ale

Grand Rapids. Mich.: Eerdmans. 1979), s. 73. Zobacz M. Hengcl, Tlw Charismatic Leader and His Followers

- przech o d ząc obok - zarzu cił n a m łodego Elizc-

(Edinburgh: T & T Clark. 1981). s. 1-20: w świetle prze­ konania o szybkim nadejściu królestwa Bożego, nie było czasu do stracenia - wszystkie przyziemne sprawy należało więc odłożyć na dalszy plan.

A . Gam m ie. Rev. John McNeill: His life and Work ( Lon­ don: Pickering & Inglis, 1933). s. 201.

399

Ewanggiia według świętego l.ukusza

usza swój płaszcz. M ło d zieniec od razu zrozu­

w życiu, jakie prowadził przed decyzją o pójściu

miał. o c o prorokow i ch o d ziło , pobiegł więc za

za Nim. Królestwo Boże wymaga tymczasem cał­

nim i pow iedział: „Pozw ól m i ucałow ać mego

kowitego poświęcenia się jednemu celowi, bez

ojca i m oją m atk ę, abym p otem poszedł za to b ą”.

rozpraszania się na jakiekolwiek inne sprawy.

Eliasz o d p o w ied ział m u: „Idź i w racaj, bo po co

Niektórzy doszukiwali się w tym pewnych

to ci u czyniłem "? N ie o d rzu cił tym sam ym Elize­

analogii do żony Lola, która spojrzała za siebie,

usza. k tóry w ied ział, że pro ro k powołał go na

kiedy uciekała wraz z rodziną z płonącej Sodo­

swego to w arzy sza, ale nie ch ce go jednocześnie

my, przez co zamieniona została w slup soli

do niczego zm u szać. D ecyzja E lizeusza m usiała

(R dz 19.26). Analogia ta nie pasuje jednak zbyt­

być sa m o d z ie ln a i niew y m uszona. M łodzieniec

nio do kontekstu Łk 9,62. Jezus wspomniał

poszedł w ięc w p ierw d o d o m u . gdzie nie tylko

wprawdzie kiedyś o tej postaci: „Przypomnijcie

ucałował m atk ę i o jca. ale też w yprawił wielkie

sobie żonę Lota" (Lk 17,32), ale było to wtedy,

przyjęcie p o żeg n aln e dla wszystkicli m ieszkań­

gdy ostrzegał swoich słuchaczy przed przyszłą

ców i p raco w n ik ó w ro d zin n eg o gospodarstw a -

katastrofą, porównywalną do tej. jaka spadła nie­

zabił dw a woły. n a d rew n ie pochodzącym z icli

gdyś na mieszkańców Sodomy.

jarzm a ugotow ał ich m ięso i częstow ał nim za­

Zobacz równie: komentarz do Łk 9.60: 14.26.

proszonych gości. P otem d o p iero „wybrał się i po szed łszy za E liaszem , stał się jego sługą" (1 Kri 19,19-21).

10,18 S zatan spadający z nieba?

C h o ć E liasz był b ard zo w ażną i oddaną Bogu Izraela o so b ą , nie m iał nic przeciwko, aby

Kiedy myślimy o upadku szatana, byc może nie­

Elizeusz p o żeg n ał się w odpow iedni sposób ze

którym z nas przypominają się słowa z Raju utra­

swoimi najb liższy m i. Spraw y królestw a Bożego,

conego Johna Miltona, w którym Bog strąca dia­

którym o d d an y był Jezu s, były jed n ak znacznie

bła i jego anioły do piekła w zamierzchłych cza­

bardziej pilne. W przeciw ieństw ie do Eliasza. Je­

sach, jeszcze przed stworzeniem rasy ludzkiej:

zus nie m ógł so b ie pozw olić n a oczekiw anie. Po­ now nie o k azało się rów nież, że w Jego rozum ie­

M oc najwyższa wówczas

niu, w ięzy ro d zin n e m uszą ustąpić pierw szeń­

W dół go strąciła i runął płonący

stwa sp raw o m królestw a, które głosił.

W bezdenną zgubę żaru i ruiny

P o d o b n ie ja k h isto ria o Elizeuszu, wypo­

Ohydnej, aby tam zostać w okowach

wiedź Je zu sa zaw arta w Lk 9.62 nawiązuje do

I ogniu kary. jako że się ważył

orki. N ajp raw d o p o d o b n iej jest to jed n ak tylko

Wszechmogącego wyzywać do boju.

zbieg okoliczn o ści. K ażd a społeczność rolnicza posługuje się niew ątpliw ie licznym i powiedze­

W Piśmie Świętym trudno byłoby jednak znaleźć

niam i po d kreślającym i, ja k w ażne jest patrzenie

fragment, który mógłby posłużyć jako podstawa

do p rzo d u p o d czas p racy z pługiem - oracz, któ­

do nakreślenia takiego obrazu. Takim fragmen­

ry ogląda się w stecz, nie zrobi bowiem prostej

tem mógłby być Iz 14,12. gdzie czytamy: „Jakże

bruzdy. M ożliw e, że Jezu s po prostu użył w swej

to spadłeś z niebios. Jaśniejący, Synu Jutrzenki?

w ypowiedzi jed n e g o z takich właśnie popular­

Jakże runąłeś na ziemię, ty. który podbijałeś na­

nych pow iedzeń, dostosow ując je do tego, co

rody"? Pisząc „Jaśniejący” Izajasz nie naw iązuje

chciał w yrazić: o racz, który ogląda się do tyłu,

jednak do Lucyfera, ale do króla Babilonu, który

nie n adaje się d o królestw a Bożego. W tym przy­

zajmował tak wysokie stanowisko na firmamen­

padku, spoglądającym w stecz oraczem jest nie­

cie w ładzy, że jego obalenie porównać można do

doszły uczeń Jezusa, który wciąż tkwi umysłem

porannej gwiazdy strąconej z nieba w otchłań.

V>«r Testament

400

Widzimy zatem, że obraz ukazany przez poetę

sz atan a m a b e z p o ś re d n i zw iązek z działalnością

opiera się raczc.i na tradycyjnych w yobrażeniach

Jezusa. K iedy w ięc w J 12,31 Je z u s mówi: „Teraz

dotyczących upadku szatana niż na źródłach sta-

w ładca tego św ia ta z o s ta n ie p recz wyrzucony",

rotestamentowych. W Starym T estam encie sza­

przysłów ek „teraz" o d n o si się d o Jego zbliżającej

tan jawi się natom iast jako główny oskarżyciel

się m ęki. k tó ra b ęd zie ukoronow aniem Jego

człowieka przed Bożym trybunałem , który sta­

ziem skiej posługi.

wia swoje zarzuty w obecności Boga i Jego anio­ łów (Hi 1.6 - 2.7; Za 3.1-5).

C h o ć u p ad ek sz a ta n a m o że być traktowany jak o d e c y d u ją c e zw ycięstw o w kam panii wojen­

Kiedy więc Jezus mówi. że widział szatana

nej. to sam a k a m p a n ia w ciąż trw a. To dlatego

spadającego z nieba, nie chodzi Mu o w ydarze­

Je zu s m ów i d o ro zen tu z ja z m o w a n y c h uczniów:

nie. ktorc miało miejsce w odległej przeszłości.

„O to dałem w am w ład zę stą p a n ia po wężach

Chodzi raczej o skutki Jego aktualnej posługi.

i sk o rp io n a c h , i p o całej p o tę d z e przeciwnika,

Jakiś czas przed wypowiedzeniem tych słów Je­

a nic w am nie z a sz k o d z i" (Ł k 10.19). „Węże

zus rozesłał po okolicy siedem dziesięciu dw óch

i sk orpiony" sy m b o liz u ją siły zła. które - dzięki

uczniów, aby głosili rychłe nadejście królestwa

p o tęd ze C h ry stu s a - z o s ta n ą o sta te c z n ie zdepta­

Bożego. Teraz wracają, aby z wielkim entuzjaz­

ne i p o k o n a n e p rz e z J e g o w yznaw ców . Symboli­

mem podzielić się swoim sukcesem : „Panie,

ka ta z a p o ży c zo n a je s t być m o że z Psalm u 91,13,

przez wzgląd na Tw'oje imię naw et złe duchy nam

w k tórym o so b ie u fającej B ogu obiecuje się: „Bę­

się poddają". Jezus odpowiada im słowami: „Wi­

d ziesz stą p ał po w ęża ch i ż m ijach , a lwa i smoka

działem szatana, który spadł z nieba jak błyska­

będziesz m ógł p o d e p ta ć " . P o d o b n y m obrazem

wica". Wygląda więc na to. że Jezus tego właśnie

posługuje się św. Paw eł, k tó ry p isze do chrześci­

oczekiwał, aż wreszcie stało się: z prędkością bły­

ja n w R zym ie, że je śli b ę d ą „w dobrym prze­

skawicy szatan runął z nieba na ziemię lub w ot­

myślni. a co d o zła - n ie w in n i”, to Bóg pokoju

chłań piekielną - tego do końca nie wiemy.

„zetrze w k ró tce s z a ta n a p o d w aszym i stopami

Możliwe, że Jezus opisuje autentyczną wi­

(R z 16,19-20). S fo rm u ło w an ia te naw iązują nie

zję. jakiej doświadczył w czasie, gdy siedem dzie­

tyle d o słów P salm u 91. ile d o historii o pierw­

sięciu dwóch uczniów' prowadziło swoją misję.

szym b u n cie czło w iek a, w której czytam y, że po­

Byc może była ona podobna do wizji, jaką ujrzał

tom stw o w ęża z o s ta n ie z m ia ż d ż o n e stopam i po­

Jan podczas objawienia na Patm os, kiedy to opi­

tom ków niew iasty (R d z 3,15).

sał wojnę w niebie, wskutek której „został strąco­

I w reszcie - n a z a k o ń c z e n ie sw ojej wypowie­

ny wielki Smok. W ąż starodawny, który się zwie

dzi Je zu s w zyw a sie d e m d z ie się c iu dw óch powra­

diabeł i szatan, zwodzący całą zam ieszkałą zie­

cających z m isji u czn ió w do tego. aby zamiast

mię. został strącony na ziemię" (A p 12.9). Kiedy

szczycić się sw oim i d u ch o w y m i sukcesam i (co

wysłańcy Jezusa przekonali się. że dem ony - złe

m oże wbić ich w pychę i d o p ro w ad zić ostatecz­

duchy trzymające ludzi w niewoli - opuszczały

nie do zguby), byli raczej w d zięczn i Bogu za to,

na ich rozkaz ludzkie ciała w imię Jezusa, zrozu­

co dla nich uczynił. To. że ich im io n a „zapisane

mieli. że królestwo Boga bierze górę nad króle­

są w niebie" znaczy bow iem , że Bóg obdarzył ich

stwem szatana. O stateczne zwycięstwo Boga lub

życiem w iecznym .

Mesjasza nad szatanem zapow iadane było też

Zobacz również ko m en ta rz do Iz 14.12.

przez wielu rabinów. Wieści, jakie przyniosło ze swojej misji siedemdziesięciu dwóch tylko po­ twierdziły. że szatan już przegrał, a wizja Jezusa

10,22 O jciec i Syn

ostatecznie przypieczętowała ten fakt. Z objawie­ nia Jana na Patmos również wynika, że upadek

Zobacz kom entarz do M t 11,27.

401

Ewangelia według świętego ł.uka\za

11,4 Nie dopuść, abyśm y ulegli

stała właśnie dla tej puenty. Jan, jeden z „synów

pokusie?

grom u" (jak nazywa ich Jezus ze względu na ich porywczy tem peram ent), mówi Jezusowi, że wi­

Zobacz ko m en ta rz do M t 6.13.

dział wraz ze swoimi towarzyszami kogoś, kto wyrzucał z ludzi demony w Jego imię - „i zaczę­ liśmy mu zabraniać, bo nie chodzi z nami"

11,23 Z a czy przeciw Jezusow i?

(Mk 9.38). Człowiek ten nie byl widocznie roz­ poznawany jako uczeń Jezusa. Niemniej jednak,

T eoretycznie nie m a żad nej sprzeczności pom ię­

najwyraźniej opowiedział się. po czyjej jest stro­

dzy Łk 11.23: „K to nie je s t ze M ną. jest przeciw ­

nie w duchowej wojnie; co więcej, uznawał wła­

ko M nie" a Mk 9,40: „K to (...) nie jest przeciwko

dzę Jezusa, gdyż to właśnie w Jego imię wyrzucał

nam , ten jest z n a m i” (lu b jak podaje Łk 9.50:

złe duchy. Jakże więc różnił się on od tych. któ­

„kto [...]

rzy oskarżali Jezusa o przepędzanie demonów

nie je s t przeciw ko wam , ten jest

z w am i"). W sy tuacji, gdzie nie m oże być mowy

mocą Belzebuba. Swoimi słowami i czynami

o n eu traln o ści, lud zie m u sz ą opow iedzieć się za

człowiek ten udowodnił, że jest całkowicie po

jed n ą czy d ru g ą stro n ą . W ów czas ci, którzy nie

stronie Jezusa.

są za czy m ś - są przeciw ko, a ci. którzy nie są

Jan z pewnością chciał zatroszczyć się o to.

przeciw ko c z e m u ś - są za. Je st jed n ak pewna

aby imię Jego Pana nie było wypowiadane na

d ro b na ró żn ica p o m ięd zy tym i dw om a sposoba­

próżno przez kogoś, kto nie został przez Jezusa

mi w yrażan ia sw ojego stanow iska.

upoważniony do działania czy przemawiania

Z d an ie: „K to nie jest ze M ną. jest przeciwko

w Jego imieniu. Jezus nie podzielał jednak tej

M nie" p ojaw ia się w sytuacji, gdy Jezus mówi

obawy. W Kościele zawsze było i będzie wielu

o konflikcie istn iejący m pom iędzy królestwem

podobnych Janowi, którzy patrzą krzywo na oso­

Bożym a silam i zła. Je st to spór. w którym nie

by działające w imieniu Jezusa a nie mające ku

m ożna p o z o sta ć n eu tralnym . S koro Jezus jest

temu oficjalnego upoważnienia. Odpowiedź Je­

w yznaczonym p rzez Boga przyw ódcą arm ii wal­

zusa ucina jednak wszelkie wątpliwości dotyczą­

czącej ze ziem . to ci. którzy pragną Bożego zwy­

ce takiej postawy: „Przestańcie zabraniać mu. bo

cięstwa, pow inni d o N iego dołączyć. Jeśli lak nie

nikt. kto uczyni cud w imię moje, nie będzie

zrobią, to n iezależn ie od tego. co sam i będą

mógł zaraz żle mówić o Mnie" ( Mk 9,39).

o sobie m yśleć, o p o w iedzą się tak napraw dę po stronie w roga. Jeśli ch o d zi o d o d an e tuż po przy­ toczonym wyżej zd an iu słowa o zbieraniu i roz­

11,29-30 Nie będzie żadnego znaku?

praszaniu - zb ieran ie to dzieio Boga. podczas gdy ro zp ra szan ie jest dziełem szatana. Bóg jest

Wypowiedź przytoczona w tym wersecie wydaje

Bogiem pokoju, sz atan n ato m iast sieje zam ęt.

się zaprzeczać Mk 8.12 („żaden znak nie będzie

Jezus zdaje się w ięc m ów ić: „K rólestw o Boże jest

dany temu plemieniu") - „żaden znak" nic ozna­

jed y n ą konstru k ty w n ą, jed n o cząc ą i zbawczą

cza bowiem „żaden znak (...) prócz znaku Jona­

m ocą w tym rozp ro szo n y m św iecie - każdy czło­

sza". Zasadniczo jednak wypowiedzi te są do

wiek m usi w ybrać, czy ch ce w nim uczestniczyć,

siebie bardzo podobne, o czym przekonamy się.

czy też nie". Słowa: „K to (...) nie jest przeciw ko nam. ten

kiedy wyjaśnimy, jaki był znak Jonasza. Możliwe zresztą, że nie mamy tu do czynienia z dwiema

jest z nam i" dotyczą zasadniczo tej samej kwe­

odrębnymi wypowiedziami, ale z dwiema for­

stii. ale pojaw iają się w Ewangelii M arka jako

mami tego samego stwierdzenia, które ukształ­

puenta pew nej historii, która opow iedziana zo­

towały się w toku ustnego przekazu. Forma przy­

Vmv Testament

toczona przez Łukasza pochodzi prawdopodob­

402 są Bożymi posłańcam i, to dlaczego Jezus nie

nie ze zbioru wypowiedzi Jezusa oznaczonego

mógł potw ierdzić sw ojego autorytetu w podobny

jako zrodlo Q. Forma Marka pojawia się także

sposób?

w Mt 16.4. podczas gdy forma pochodząca ze

Po pierwsze, zastanów m y się, jaki znak był­

zrodla Q przytoczona jest w Mt 12,39. W wersji

by dla faryzeuszów zadowalający. Znaki ze­

Mateusza obydwie formy są nieco rozszerzone

w nętrzne mogłyby w ystarczyć, aby przekonać

i upodobnione do siebie nawzajem.

pogańskiego faraona czy odchodzącego od wiary

Zgodnie z wersją Marka, odmowa Jezusa

izraelskiego króla, ale czy usatysfakcjonowałyby

dotycząca znaku stanowiła odpowiedź Jezusa

znawców i nauczycieli Prawa, nadanego przez

skierowaną do faryzeuszów, którzy w trakcie dys­

prawdziwego Boga? O soby obyte z Bożym Pra­

kusji zażądali od Niego „znaku" z nieba. Jezus

wem powinny ro zp o zn ać bez żadnych znaków,

przemawiał i działał wprawdzie jak ktoś. kto ma

czy Jezus mówi praw dę, czy Jego nauki zgodne

władzę, ale kto Mu tej władzy udzielił? To, żc

są z tym. co głosi Praw o i prorocy.

realizował swoją posługę w szabat poddało

Po drugie - czy znaki, o które faryzeuszom

w wątpliwość dotychczasową interpretację prze­

chodziło, napraw dę zdołałyby potwierdzić praw­

pisów dotyczących tego dnia, które tworzone

dę płynącą z nauk Jezusa? W toku rozgrywającej

były i umacniane przez wiele pokoleń - jakim

się w dziew iętnastym wieku dyskusji Matthew

prawem Jezus odmawiał przyjęcia „tradycji star­

Arnold stwierdził, że zapisane w jego książkach

szych"? Co więcej - Jezus nie fatygował się na­

argum enty z pew nością nie stałyby się dla czytel­

wet, aby - na wzór wielkich proroków - dodawać

ników bardziej przekonyw ające, gdyby okazało

przed każdą swoją wypowiedzią słowa: „Tak

się. że potrafi on w cudow ny sposób zamienić

mówi Pan". Zamiast tego, mówił po prostu: „Ale

swój ołówek w gumkę'*. M ożliwe, że faryzeusze

Ja wam mówię”. Na jakiej podstawie rościł sobie

pragnęli otrzym ać od Jezusa równie osobliwy,

takie prawo?

a zarazem zupełnie nieprzystający do sedna spra­

W

jaki sposób Jezus mógł udowodnić sw'oją

wy znak. Gdyby - na przykład - Jezus publicznie

władzę? Kiedy Mojżesz udawał się do faraona,

rzucił się z dachu św iątyni i w padł w wąwóz Ce-

żądając w imieniu Boga. aby pozwolono jego na­

dronu. po czym wyszedłby z tego cało, w żaden

rodowi opuścić Egipt, jego władza potwierdzona

sposób nic potw ierdziłoby to słuszności Jego

została poprzez znaki takie jak zamiana laski

nauk o królestwie Bożym, choć z pewnością uci­

w węża, a wody płynącej w Nilu - w' krew

szyłoby żądania dotyczące znaku.

(Wj 7,8-24). Na faraonie znaki te zrobiły niewąt­

Po trzecie, pom yślm y o znakach, które Je­

pliwie ogromne wrażenie, jednak prawo Mojże­

zus uczynił już w cześniej. D laczego dotychcza­

sza do nazywania się Bożym prorokiem opierało

sowe znaki nie były dla faryzeuszów zadowalają­

się na czymś znacznie bardziej solidnym niż tego

ce? Jeden z ukazanych w Nowym Testamencie

typu dowody. Kiedy Eliasz stawił się przed Acha-

faryzeuszów stw ierdza przecież: „Rabbi, wiemy,

bcm. aby wyrazić dezaprobatę dla Izraelitów od­

że od Boga przyszedłeś jako nauczyciel. Nikt bo­

dających cześć Baalowi, jego autorytet potwier­

wiem nie mógłby czynić takich znaków, jakie Ty

dzony został zapowiedzią trzyletniej suszy (1 Kri

czynisz, gdyby Bóg nie był z N im ” (J 3,2). Sam

17.1). Baal - bożek, który miał zapewniać opady deszczu, został w ten sposób uderzony w swój

Jezus także zapew niał swoich słuchaczy o tym. że wypędza z ludzi dem ony m ocą Boga. co jest

najczulszy punkt, tracąc swoją władzę. Znak ten był zatem dostosowany do przesiania niesionego przez Eliasza. Skoro zatem Mojżesz i Eliasz po­ twierdzali przy pomocy znaków to, że naprawdę

* M . Arnold. Literature and Dogma (New York: Macmil­ lan. 1895). s. 95.

403

Ew angelia według sięiego f.ukasza

znakiem nadejścia królestw a Bożego (Łk 11,20). Niektórzy twierdzili jed n ak , żc to nie mocą Boga,

ców Niniwy”. Co to oznacza? Jonasz przyniósł mieszkańcom Niniwy jednozdaniową wiado­

ale mocą księcia dem onów Jezus uzdrawia opę­

mość o nadchodzącym sądzie. Był to dla nich

tanych. Skoro zaś fizyczne i psychiczne uzdro­

„znak” wystarczający do tego. aby się nawrócili

wienia przypisywane były szatanowi, to żadna

i weszli na drogę wiary. Schmiedel wyjaśnia, że

ilość takich znaków nie była w stanie udowodnić

tak naprawdę nic ma żadnej sprzeczności pomię­

ludziom, że Jezus dokonywał ich mocą swojego

dzy stwierdzeniem, żc „nie będzie żadnego zna­

boskiego autorytetu.

ku” a stwierdzeniem „nie będzie znaku prócz

K om entując „kluczowe fragmenty biblijne”, potwierdzające

autentyczność

nauk

znaku Jonasza”. Uczony posługuje się w tym wy­

Jezusa,

jaśnieniu analogią agresora, który napada na

P, W. Schm iedel podaje Mk 8.12 jako pierwszy

sąsiednie państwo bez wyraźnej przyczyny. Za­

z czterech fragm entów mających szczególne zna­

pytany o powód najazdu odpowiada: „Nie ma

czenie dla kwestii czynionych przez Niego cu­

żadnego usprawiedliwienia prócz tego. jakie daje

dów. Jak twierdzi uczony, to właśnie stwierdze­

wam mój miecz” - co w praktyce oznacza: „nie

nie: „żaden znak nie będzie dany temu plemie­

ma żadnego usprawiedliwienia”. Skoro więc po­

niu" nosi największe znam iona autentyczności

sługa Jonasza była dla mieszkańców Niniwy wy­

- w przeciwieństw ie do opisanych w Ewange­

starczającym znakiem, to powinna być nim także

liach cudów, które m ogą być wytworem wtór­

posługa Jezusa w Palestynie i żaden inny znak

nym. M ożna w tym miejscu dodać, że cudowne

nie musi być już dawany.

uzdrowienia służyły w praw dzie jako znaki króle­

W zbiorze Q. po odmowie dania innego zna­

stwa Bożego tym, których umysły były wystarcza­

ku prócz znaku Jonasza następuje porównanie

jąco otw arte, nie wzbudziły jednak wiary w tych,

pomiędzy świadkami posługi Jezusa a tymi. któ­

którzy prezentowali podejście przeciwne. Fary­

rym głosił swoje przesłanie Jonasz. Słuchacze

zeusze, o których mowa w t k 11,29-30. mogli

Jezusa obdarzeni byli bogatym dziedzictwem re­

więc żądać znaku, który wzbudziłby w nich wia­

ligijnym i znali liczne objawienia, jakich dane

rę, ale czy to możliwe, aby prawdziwa wiara była

było doświadczyć ludowi Izraela przez kilkaset

skutkiem takiego impulsu? Cuda służyły wpraw­

lat. Słuchaczami Jonasza byli tymczasem poga­

dzie jako znaki, ale Jezus nie czynił ich specjal­

nie. Niemniej jednak, w przeciwieństwie do

nie w tym celu. Podobnie jak głoszone przez Je­

większości słuchaczy Jezusa, to właśnie odbior­

zusa nauki, cuda stanowiły element Jego posługi.

cy Jonasza zareagowali na jego przesianie w spo­

Nie były one jak pieczątki widniejące pod teks­

sób właściwy. To dlatego Jezus stwierdził: „Lu­ dzie z Niniwy powstaną na sądzie przeciw temu

tem w celu potw ierdzenia autentyczności doku­ mentu. ale stanowiły integralną część całego

plemieniu i potępią je: ponieważ oni wskutek na­

tekstu5. Jezus nie mógł więc dać ludziom żadne­

woływania Jonasza się nawrócili, a oto tu jest cos

go znaku, który nie byłby już wcześniej svidoczny w Jego posłudze, a ktokolwiek prosił G o o jesz­

więcej" to głoszone przez Jezusa królestwo Boże.

więcej niż Jonasz" (Mt 12.41; Łk 11.32). „Cos

cze większą ilość znaków, ujawniał tylko swoją

które jest o wiele ważniejsze niż przesłanie Jona­

nieufność i niewierność. Przejdźmy teraz do kwestii znaku Jonasza. Czytamy, że „Jonasz był znakiem dla mieszkań­

sza. Jonasz zdołał jednak przekonać mieszkań­ ców Niniwy do nawrócenia, gdy tymczasem Jezus nie powtórzył tego sukcesu wśród przed­ stawicieli swojego pokolenia. Dlatego w dniu sądu. mieszkańcy Niniwy okażą się bardziej god­ ni od Galilejczyków, wśród których obracał się Jezus - co więcej, będą oni występować przeciw-

D. S. Cairns. Tlie Faiih Thai Rebels (London: Student Christian Movement. 1928), s. 25.

ViHT Testament

ko słuchaczom Jezusa jako świadkowie. N ie wie­

404 z pow odu m eg o im ie n ia " (M t 10,21-22). Odpo­

my. czy przytoczone wyżej słowa Jezusa w ypo­

w iednikiem tej w ypow iedzi w czw artej Ewangelii

wiedziane zostały przy tej samej okazji co o dm o­

są słowa: „ n a d c h o d z i g o d z in a , w której każdy,

wa uczynienia znaku, jednak nie ulega wątpliw o­

kto w as zabije, b ę d z ie są d ził, że oddaje cześć

ści. że doskonale do tego wątku pasują.

B ogu"(J 16.2). N ie m n ie j je d n a k , ci którzy będą

Mateusz ukazuje jeszcze inną analogię po­

ich zabijać, nic b ęd ą w s ta n ie zrobić im już nic

między sytuacją Jonasza a Jezusa: ..Albowiem

więcej. S z czep a n z o s ta ł w p raw d zie zabity przez

jak Jonasz byl trzy dni i trzy noce we w nętrznoś­

u k am ien o w an ie, ale je g o o czy skierow ane były

ciach wielkiej ryby. tak Syn Człowieczy będzie

ku niebu, gdzie zo b aczy ! S yna Człow ieczego sto­

trzy dni i trzy noce w łonie ziemi" (M t 12.40).

jąceg o po praw icy B oga i w itającego go jako

Uważa się, że spośród wypowiedzi dotyczących

sw ojego p rzy jaciela ( D z 7,56). Podobnie było

Jonasza, ta została w Ewangelii um ieszczona

w p rzy p ad k u św. P aw ia, k tó ry d zień przed swoją

później, ale T. W. M anson zauważa, że po zm art­

egzekucją pisał z o d w ag ą: „W yrwie mię Pan od

wychwstaniu Jezusa, które - zgodnie z pow szech­

w szelkiego złego c z y n u i w ybaw i mię, przyj­

nym chrześcijańskim poglądem - nastąpiło „trze­

m ując d o sw'ego k ró lestw a niebieskiego" (2 Tm

ciego dnia", nikt nie twierdziłby, że Jezus przeby­

4.18).

wał w grobie dłużej'. N ierozsądne byłoby utrzy­

W drugiej części Lk 12,4-5 pojaw ia się jed­

mywanie w tym przypadku, że „trzy dni i trzy

nak pew na n ie w ia d o m a . P o d czas gdy obydwie

noce" oznacza dokładnie siedem dziesiąt dwie

E w angelie w sp o m in a ją o „tych. którzy zabijają

godziny. Gdybyśmy bowiem chcieli stw ierdzić,

ciało" w liczbie m n o g iej, to te n . którego napraw­

że znakiem dla mieszkańców Niniwy m iało być

dę należy się bać. w s p o m n ia n y je s t w liczbie po­

to, co spotkało Jonasza na M orzu Śródziem nym ,

jedynczej. I tak, p o w in n iśm y b a ć się „Tego. który

to musielibyśmy również uznać złożenie Jezusa

po zabiciu m a m o c w irą c ić d o piekła" lub - jak

do grobu w Wielki Piątek i Jego zm artw ychw sta­

ujm uje to M a teu sz: „Tego, k tó ry duszę i ciało

nie w niedzielny poranek za publiczny spektakl.

m oże z a tracić w p ie k le ” (M t 10,28). O kogo tutaj

Mt 12.40 jest więc tylko prostą analogią pom ię­

chodzi?

dzy dwoma sługami Bożymi, którzy zostali przez

Z g o d n ie z w ersją M a te u sz a , istnieją ci. „któ­

Boga wyprowadzeni z przepaści (Jon 2,7; zobacz

rzy zabijają ciało , lecz d u sz y zabić nie mogą

Ps 16.10 zacytowan> w odniesieniu do Jezusa

o raz ci. k tórzy cz y n ią w ielkie zniszczenia w du­

w D z 2,27; 13.35).

szach m ężczyzn, k o b iet i d zieci, redukując te

Zobacz również komentarz do Mt 12.40.

osoby do posłu szn y ch a u to m ató w , w iodąc je do grzechu lub niszcząc n a je s z c z e inne sposoby. Czy takich ludzi należy się o b aw iać bardziej niż

12,4-5 Kogo powinniśmy się bać?

zwykłych zabójców ? P ra w d o p o d o b n ie tak. Od­ noszący się do liczby po jed y n czej w yraz „tego"

Pierwsza część lej wypowiedzi nie przedstaw ia

m oże przy tej in te rp re ta c ji o z n a c z a ć „osobę tego

sobą większej trudności. Jezus sam zetkną! się

rodzaju". Bardziej p ra w d o p o d o b n e jest jednak

z krwawą przem ocą i wiele razy ostrzega! przed

to. że Jezus m ial na myśli co następuje: „Powin­

nią swoich uczniów. „Bral wyda b rata na śm ierć"

niście bać się raczej bo sk ieg o potępienia niż

- mówił. „Będziecie w nienawiści u wszystkich

śm ierci z ręki lu d zi”. K o n cep c ja ta nie jest obca ów czesnej literatu rze żydow skiej. W dokumen­ cie pochodzącym z A lek san d rii Żydowskiej -

‘ T. W. Manson. The Sayings of Jesus (1933: przedruk. Grand Rapids. Mich.: Eerdmans. 1979). s. 89-90.

w 4 Ksiedze M achabejskiej, (k tó ra nie ma naj­ praw dopodobniej nic w spólnego z analizowaną

Ewangelia według iwifte)¡o Lukasa

405 przez nas w ypow iedzią Je zu sa) - siedm iu braci,

12,33-34 Sprzedaj wszystko, co masz?

którzy m ają zo stać zgładzeni za odm ow ę wyrze­ czenia się wiary, p o d n o si się w zajem nie na du­

Zobacz komentarz do Mk 10.21.

chu słowami: „N ie bójm y się tego. kto myśli, że nas zabija, bow iem praw dziw ym zagrożeniem dla duszy jest w ieczne p o tęp ienie, na jakie nara­

12,49 Przyszedłem ogień rzucić

żają się ci. k tó rzy przek raczają Boże przykaza­

na ziemię?

nia" (4 M ch 13,14-15). S k o ro zatem k to ś ch ce ich zabić ze w zględu n a ich w iern o ść w obec Boga. to

W ypowiedz tę trudno jest zrozum ieć głównie ze

mogą być pew ni, że o trzy m ają życic wieczne.

względu na fakt. że nic wiąże się ona w sposób

Gdyby n ato m iast - zc w zględu n a strach przed

oczywisty z kontekstem , w jakim się pojawia.

cierpieniem fizycznym - o k azali się Je m u nie­

M oże się wydawać, że jest ona związana z nastę­

wierni. czek ałab y ich kara. W ydźw ięk słów Jezu­

pującym i tuż po niej słowami o chrzcie, przez

sa zaw artych w Łk 12,4-5 je s t podobny. A zatem ,

jaki Jezus musi przejść, zanim zostaną zniesione

tym. kto m a m o c w trą c a n ia d o piekła, nie jest -

ówczesne ograniczenia. Interpretacja taka nic

jak sugerują niek tó rzy - sz atan , który nie m oże

jest jed n ak d o końca pewna. Przyjrzyjmy się w ięc

tak n apraw dę w y rząd zić w iększej krzywdy wy­

najpierw każdej z tych wypowiedzi z osobna.

znawcy Jezu sa. Tym . kogo należy się rzeczywi­ ście bać. jest sam Bóg:

„Ogień" pojawiający się w Łk 12.49 kojarzy nam się z ogniem wspom nianym przez Jana C hrzciciela w nawiązaniu do Tego. którem u

Bójcie się Boga, św ięci Jego. bo kto się boi

przygotowywał ścieżkę: „(...) idzie mocniejszy

Pana, ten nic m usi się ju ż bać niczego in­

ode mnie. którem u nie jestem godzien rozwiązać

nego.

rzemyka u sandałów. On chrzcić was będzie Du­ chem Świętym i ogniem" (Łk 3.16). Ogień wiąże

„Piekło", o k tó ry m m ówi Jezus, to G e h en n a -

się tu scisle z Duchem Świętym. Krótsza forma

miejsce w iecznego p o tęp ien ia po śm ierci, gdzie

wypowiedzi Ja n a C hrzciciela pojawia się w Mk

zgodnie z żydow skim i w ierzeniam i, p otw ierdzo­

1.8. gdzie jednak nie ma mowy o ogniu: J a

nymi zresztą w w ersji M ateu sza, ogień G ehenny

chrzciłem was wodą. O n zaś chrzcie was będzie

będzie traw ić zaró w n o d u szę, jak i ciało zm ar­

D uchem Świętym". M ateusz z kolei, podobnie

łego.

jak Łukasz, dodaje słowa: „i ogniem " (M t 3.11). W arto rów nież zauw ażyć, że zarów no u Łu­

po czym obydwaj Ewangeliści przytaczają słowa

kasza, jak i u M ateu sza, tu ż po o strzeżen iu przed

Jana. odnoszące się do Tego. który nadchodzi:

Bożym p o tęp ien iem , któ rego należy się bac.

„M a O n w iejadło w ręku i oczyści swój omlot:

Jezus zach ęca sw oich słu ch aczy d o ufnego po­

pszenicę zbierze do spichlerza, a plewy spali

w ierzenia się Bożej tro sce i m iłości. Bóg. bez

w ogniu nieugaszonym " (M l 3.12: Łk 3.17). War­

którego w iedzy n ie sp a d n ie na ziem ię żaden w ró­

to mieć na uwadze także to. że w języku greckim,

bel. zn a bow iem każdy w łos na głow ach wszyst­

w którym spisane zostały Ewangelie. „Duch",

kich sw oich dzieci (Ł k 12.6-7: M t 10,29-31).

„oddech" i „wiatr" określane są przy pom ocy tego samego słowa, podobnie jak w języku araniejskim. którym posługiwali się Jan Chrzciciel i Jezus. Jan posługuje się w swojej wypowiedzi obra­ zem zebranego z pól ziarna, które m a być um iesz­ czone w spichlerzu. Z anim to nastąpi, wykonuje

Zahacz również ko m en tarz do Prz 1.7.

12,10 N iew ybaczalny grzech? Zobacz kom entarz do M k 3 .2 8 -2 9 .

V«mt Testament

406

się om łot - oddziela się ziarna od plew przy po-

go nagle ognia: „K ied y Je z u s wszedł do wody

niocy więjadła, podrzucając w górę m ieszaninę

w' Jo rd a n ie z a p ło n ą ł o g ie ń “7. P odobne porówna­

ziarna i plew. aby wiejący w iatr uniósł lekkie ple­

nie pojaw ia się ta k ż e m ięd zy innymi w przy.

wy. a cięższe od plew ziarno, aby opadło na kle­

pisyw anej Je zu so w i w ypow iedzi przytoczonej

pisko i oczyszczone trafiło do spichlerza. Plewy

w E w angelii T om asza : „ K to je s t blisko mnie, bli­

są następnie zmiatane na jedno m iejsce i palone.

sko je s t ognia, a k to je s t d a le k o o d e m nie, daleko

Zarówno wiatr, jak i ogień sym bolizują D ucha

jest od k ró lestw a"8. Je z u s p rzy n ió sł więc ze sobą

Świętego - ukazują zatem dzieło, jakie m ocą

ogień, ale ogień te n je s z c z e całkow icie nie zapło­

tego Ducha dokonane zostanie przez Tego, który

nął. W k ró tce je d n a k - p o d c z a s zesłania Ducha

nadchodzi. Skutkiem tego dzieła będzie oddzie­

Ś w iętego w D n iu P ię ć d z ie sią tn ic y - ogień len

lenie prawdziwych członków królestwa Bożego

rozbłyśnie p e łn ą m o c ą . Z a n im to nastąpi, Jezus

od tych, którzy byli nimi tylko z pozoru. (Sy mbol

będzie m u siał u m rz e ć i c h o ć w wypowiedzi

plew stosowany był w tym znaczeniu także w Sta­

do ty czącej o g n ia nie m a b e zp o śre d n ie g o nawią­

rym Testamencie - zgodnie z Ps 1,4: „występni

zania d o tej śm ierci, to n ajpraw dopodobniej jest

(...) są (...) jak plewa, którą wiatr rozm iata").

tam o n o o b e c n e w s p o s ó b ukryty. To dzięki nie­

Posługa Jezusa nie do końca zgodna była ze służbą sądu. o jakiej mówił Jan C hrzciciel, ale na

mu w yczuw am y b ow iem w tych słowach nutę goryczy.

pewno była to posługa zm ierzająca do oddziele­ nia ziarna od plew. Mówiąc: „Przyszedłem rzu­ cie ogień na ziemię i jakże bardzo pragnę, żeby

12,50 J a k ie j u d rę k i d oznaw ał Jezu s

on już zapłonął". Jezus najwyraźniej oczekiwał

przed przyjęciem c h rz tu ?

jednak czegoś więcej. Niektórzy łączą te słowa z równic tru d n ą

W najbliższym o to c z e n iu tej w ypow iedzi, przyto­

wypowiedzią, która pojawia się w Lk 12.51-53,

czonej w yłącznie w E w angelii Ł ukasza, nie ma

gdzie czytamy, że Jezus nie przyszedł po to. aby

żadnych w skazów ek, k tó re m ogłyby rzucić jakie­

zaprowadzić na świecie pokój, ale po to. żeby

kolwiek św iatło na sp o s ó b jej in terp retacji. Irzc-

wprowadzić podziały. W ypowiedź tę analizow ać

ba zatem o d czy ty w ać ją w szerszy m kontekście

będziemy w osobnym kom entarzu, teraz jednak

całej posługi i nauki Je z u sa . W swej formie, wy­

skupimy się na związku pom iędzy pragnieniem

pow iedź la p rz y p o m in a p o p rz e d z a ją c e ją słowa,

Jezusa, aby ogień wspomniany w Lk 12,49 „już

w których Je z u s w y raża p rag n ien ie, aby ogień

zapłonął" a podziałami i sporam i, jakie wzbudzi

rzucony p rzez N iego n a ziem ię ju ż zapłonął. Pod

w społeczeństwie Jego posługa. O tóż - Jezus

w zględem treści z d a n ie to p o d o b n e jest raczej do

przewidział, że skutkiem Jego działalności będą

w ypow iedzi, zg o d n ie z k tó ry m i królestw o Boże

podziały, choc wcale tego nie pragnął. D late­

podlegać będzie pew nym o g ran iczen io m do cza­

go bardziej praw dopodobne jest to, że m ówiąc

su, kiedy w ydarzy się coś, c o uw olni jego pełną

o ogniu, który ma zapłonąć. Jezus nie nawiązy­

m oc. W tym w yp ad k u sam Je zu s także podle­

wał tak naprawdę do podziałów, ale do Ducha,

ga tym czasow em u o g ra n ic z e n iu , co wyraża się

który w związku z Jego posługą zostanie na ludzi

w stw ierdzeniu: „ C h rzest m am przyjąć i jakiej

wylany z taką mocą, jakiej nikt jeszcze nie wi­

doznaję udręki, aż się to s ta n ie ”.

dział. Jezus sam na sobie doświadczył potężnego wylania Ducha podczas chrztu w Jordanie. Żyją­ cy w drugim wieku, chrześcijański pisarz Justyn Męczennik, porównuje to wylanie do rozpalone­

Justyn M ę czen n ik. Dialog z Żydem 'ńyfonem, 88.3. Ewangelia Tomasza, werset 82; także u O rygencsa w Homiliach o Księdze Jeremiasza 20.3.

Ewangelia według i* ictego ł.ukci iza

407 Pod wpływem tej w ypow iedzi nasuw ają nam

ze sobą to sam o znaczenie. Skoro tak. to powsta­

się dwa pytania: ( i ) O jak im chrzcie mówi! Je­

je kolejne pytanie: D laczego Jezus mówi o swojej

zus? (2 ) Jakiej udręki m ial d o zn ać przed przyję­

m ęce i śmierci jako o chrzcie? Przyjął już prze­

ciem tego ch rztu ?

cież jeden chrzest na początku swojej posługi

C h rztem , o któ ry m

mówił Jezus, m iała

- chrzest w rzece Jordan. Czy tam ten chrzest,

praw dopodobnie być Jeg o n ad ch o d ząca śm ierć.

udzielony Mu przez Jana C hrzciciela, cechował

Potwierdzają to in n e o p isa n e w Nowym Testa­

się czymś, co zachęciło Jezusa do zastosowania

mencie sytuacje, w których Jezus użył podob­

takiej właśnie metafory?

nych sform ułow ań. Jak czytam y w Ewangelii

C hrzest udzielony przez Jana zwany był

Marka, p o d czas o sta tn iej podróży Jezusa do Je­

chrzęstem „nawrócenia na odpuszczenie grze­

rozolimy podeszli d o N iego Ja k u b i Ja n - syno­

chów ” (M k 1,4). O znacza to. że ludzie, którzy

wie Z eb ed eu sza - aby p ro sić o honorow e m iejsca

pod w pływem nauk Jana Chrzciciela uznali swo­

w królestw ie Bożym - p o praw ej i po lewej stro­

je grzechy, mieli publicznie udow odnić swoją

nie Jezusa. P ro śb a ta ujaw niła, jak bard zo mylili

skruchę poprzez przyjęcie chrztu z jego rąk.

się oni co d o n a tu ry teg o królestw a. Jezus zaczął

W ten sposób ich grzechy były odpuszczane,

ich zatem korygow ać, zadając pytanie, które z po­

dzięki czem u ludzie ci przygotowywani byli jako

zoru w ydaw ało się nic m ieć w iele w spólnego

„lud doskonały" ( t k 1.17) dla Pana. który prze­

z tym, co pow iedzieli: „C zy m ożecie pić kielich,

prowadzi sąd przy pom ocy posłańca, określane­

który Ja m am pić, alb o p rzyjąć chrzest, którym

go przez Jana jako „Ten. który nadchodzi". Jezus

Ja m am być o ch rzczo n y ?" Ja k u b i Ja n odpow ie­

rozpoznał posługę Jana jako dzieło Boże i pub­

dzieli tw ierd ząco , n a c o Je z u s oznajm ił, żc nawet

licznie się z tym utożsam ił, przyjm ując od niego

to nie gw aran tu je im m iejsc, o które proszą. Py­

chrzest. Z jednej strony. Jezus ani razu nie skalał

tając: „Czy m o żecie pić kielich, który Ja m am

się grzechem - nie potrzebow ał zatem ani nawró­

pić. alb o p rzyjąć ch rzest, którym Ja m am być

cenia, ani odpuszczenia grzechów . Z drugiej jed­

ochrzczony"? (M k 10,38) Je zu s m ial bow iem na

nak strony, nigdy nie unikał kontaktów z grzesz­

myśli: „C zy jeste ście w sta n ie dzielić ze m ną

nikam i. Przeciwnie - niektórzy określali G o na­

mękę i śm ierć?" Jak wiem y, żaden z uczniów Je ­

wet m ianem „przyjaciela grzeszników " (sugeru­

zusa nie u czestn iczy ł w Jeg o cierp ien iu i śm ierci

jąc. że sam nie jest lepszy od tego towarzystwa).

- a p rzynajm niej nie w tedy, kiedy poniósł On

Przyjm ując chrzest z rąk Jana C hrzciciela. Jezus

śm ierć na krzyżu. G d y b y było inaczej - gdyby

utożsam ił się więc niejako ze skruszonym i

obok u k rzyżow anego Je zu sa zawiśli nie tylko

grzesznikam i, co potw ierdziło się później w toku

dwaj złoczyńcy, ale tak że Ja k u b i Ja n . wówczas

Jego dalszej posługi.

apostołow ie ci m ogliby zarezerw ow ać sobie naj­

M im o to, przyjęcie przez Jezusa chrztu „na­

lepsze m iejsca w królestw ie Bożym - po lewej

w rócenia na odpuszczenie grzechów " wciąż po­

i prawej stro n ie Jezu sa. G dyby zgodzili się uczest­

zostaw ało niezrozum iałe dla większości Jego ro­

niczyć w m ęce i śm ierci Jezusa, z pew nością za­

daków. W Ewangelii M ateusza czytamy, że nawet

pisaliby się w p am ięci ch rześcijan jak o ci. którzy

Jan C hrzciciel odm aw iał początkowo Jezusowi,

rzeczyw iście zasiad ają w królestw ie niebieskim

stw ierdzając, że to raczej O n powinien ochrzcić

tuż przy Jezusie. D la n a s n ajw ażniejsze jest je d n ak to. żc Je­

proroka. Jezus odpow iada mu jednak: „Pozwól teraz, bo tak godzi się nam wypełnić wszystko,

zus mówił d o Ja n a i Ja k u b a o swojej nad ch o d zą­

co sprawiedliwe* (M l 3.15). Słowa te pojawiają

cej śm ierci jak o o „chrzcie", co potw ierdza przy­

się wprawdzie tylko u M ateusza, ale doskonale

puszczenie. zgodnie z którym chrzest w spom nia­

wyrażają sens i istotę chrztu przyjętego przez Je­

ny w an alizow anej p rzez nas wypowiedzi niesie

zusa z rąk Jana. Potwierdza się to rów nież w tym.

\
408

co wydarzyło się po wyjściu Jezusa z rzeki - nie­

zapow iedzią c h rz tu śm ierci, który tę posługę

bo otworzyło się i Duch Boży zstąpił na Jezusa

uw ieńczył.

w postaci gołębicy. Rozległ się także głos z nieba

Jakiej udręki m iał zatem dośw iadczyć Jezus

mówiący: ..Tyś jest mój Syn umiłowany, w Tobie

przed przyjęciem c h rztu ? O dpow iedź na to pyta-

mam upodobanie" (Mk 1.10-11). To tak, jak gdyby

nie m a ścisły zw iązek ze zn acz en iem innej trudnej

Bog powiedział Jezusowi co następuje: „A więc

wypowiedzi Je zu sa - tej o królestw ie Bożym przy­

zgadzasz się poświęcić siebie, aby wypełniać m oją

chodzącym z m o cą (M k 9,1). U początku swej

wolę i wyrażasz przez ten chrzest gotowość czy­

działalności ro zp o czętej przyjęciem chrztu w Jor­

nienia tego. czego Ja zażądam. W takim razie mó­

danie Bóg obficie o b d arzy ł Je zu sa swoim Du­

wię Ci - jestcs moim Synem, moim w ybrańcem ,

chem , je d n ak d o p ie ro śm ierć i zmartwychwstanie

którego bardzo miłuję". Kuszenie na pustyni, któ­

Jezusa uw olnić m iało m o c. o jakiej nikomu się na­

re nastąpiło tuż po przyjęciu chrztu od Jana. jesz­

wet nie śniło. U d ręk a Je z u sa w iązała się więc

cze dobitniej potwierdziło absolutne posłuszeń­

z pew nym i o g ra n iczen iam i, których niewątpliwie

stwo Jezusa w pełnieniu Bożej woli.

był św iadom . Jak czy tam y w Ewangelii Jana:

Jak ma się to jednak do chrztu, o którym Jezus wspomina w Lk 12,50? Jezus mógł oczywi­

„D uch bow iem je sz c z e nie byl (dany], ponieważ Jezus nie zo stał je s z c z e uw ielbiony" (J 7,39). W sp o m n ie liśm y w cze śn iej o tym, że zbaw­

ście mówić o swojej śmierci i prow adzących do niej zdarzeniach, porównując je do chrztu inter­

cza

pretowanego w kategoriach ciężkiej próby. N ie­

ch rztem w Jo rd a n ie , a u w ień czy ła ją śmierć na

mniej jednak, w świetle chrztu, jaki zapoczątko­

krzyżu, je d n a k b a rd ziej p o p ra w n e byłoby stwier­

wał Jego publiczną działalność, m ożem y doszu­

dzenie, iż był to z a led w ie pierw szy etap Jego

kać się w tym porównaniu nowych znaczeń.

działalności. P osługa J e z u sa n ie zakończyła się

Chrzest w Jordanie był widzialnym znakiem po­

bow iem w raz z Je g o śm iercią. Przeciw nie: odno­

słuszeństwa Jezusa wobec Bożej woli i Jego za­

wiła się po Je g o z m a rtw y c h w s ta n iu i trw a do dziś

angażowania w sprawy grzeszników. Posługa,

- w praw dzie b e z w id zialn ej o b e c n o śc i Jezusa na

jaką tym chrztem rozpoczynał, miała zatem cha­

ziem i, ale w Jeg o D u c h u d ziałający m w Jego na­

rakteryzować się bezwzględnym posłuszeństw em

śladow cach. N ie p o w in n iśm y w ięc traktować

Jezusa wobec Boga i otw artością na tych. którzy

apostołów ja k o tych. k tó rzy przejęli niedokoń­

bardzo potrzebowali nawrócenia. Poprzez śm ierć

czone zad an ie J e z u sa p o Je g o śm ierci. Powinni­

stanowiącą ukoronowanie tej posługi. Jezus wy­

śm y traktow ać ich raczej ja k o o so b y wezwane do

pełnił Bożą wolę do końca i całkowicie utożsam ił

uczestnictw a w p o słu d z e, k tó ra trw a i nadal po­

się z grzesznikami, choć sam był bez grzechu.

zostaje posługą Je zu sa. T aką w łaśnie perspekty­

Ucieleśnił w ten

wę przyjm ują a u to rz y N ow ego T estam entu. Łu­

sposób starotestam entow y

posługa

J e z u sa

z a p o c z ą tk o w a n a została

obraz Sługi Bożego, który „poniósł grzechy wie­

kasz, na przykład, ro z p o c z y n a d ru g ą część swo­

lu i oręduje za przestępcami" (lz 53,12).

jej historii o p o c z ą tk a c h chrześcijaństw a, czyli

Nic więc dziwnego, że jeden z najm łodszych

D zieje A postolskie, stw ie rd zając , że pierwsza

tekstów Nowego Testam entu streszcza chrześci­

księga tej historii mówi „o w szystkim , co Jezus

jańskie wyznanie wiary w następujących sło­

czynił i czego n au cza ł od p o c z ą tk u aż do dnia.

wach: „Jezus Chrystus jest tym, który przyszedł

w którym udzielił p rzez D u c h a Św iętego poleceń

przez wodę i krew. i Ducha, nie tylko w wodzie,

A postołom , których sobie w ybrał, a potem został

lecz w wodzie i we krwi (...)" (1 J 5.6). Innymi

w zięty do nieba" (D z 1,1-2). E w angelista sugeru­

słowy - przeszedł nie tylko chrzest wody, ale

je w ten sposób, że D zieje A postolskie opisywać

chrzest wody i śmierci. C hrzest w'ody, który za­

będą to, co Jezus robił począw szy orf dnia, w któ­

początkował posługę Jezusa, był bowiem tylko

rym został zabrany d o nieba. To sam o podejście

409

Ewangelio wedhig świętego Łukasza

w idoczne jest w p ism ac h św. Pawła, który - spo­

akceptować. ale też trudno pogodzić ją z ogól­

glądając w stecz n a sw oją działalność apostolską

nym przesłaniem głoszonym przez Jezusa. Posta­

- określa swe n ajw iększe osiągnięcia jako coś.

wa. jaką wydaje się ona promować, jest bowiem

c/.ego „(...) d o k o n ał p rzeze m nie C h ry stu s w do­

przeciwna zarówno naturze, jak i przykazaniu

prow adzeniu pogan d o p osłuszeństw a |w ierzc|

miłości bliźniego, ktorego znaczenie Jezus tak

słowem, czy n em , m o c ą znaków i cudów, m ocą

bardzo podkreślał. Skoro określenie „bliźni' do­

Ducha Św iętego (...)" (R z 15,18-19).

tyczy nawet nieprzyjaciół, to dlaczego nie może

G w ałtow ny rozw ój ch rześcijaństw a, jaki do­ konał się w ciągu zaledw ie kilku lat od śmierci

odnosić się do tych. którzy są bliscy naszemu sercu?

i zm artw y ch w stan ia C h ry stu sa był nieporów ny­

Co Jezus chciał tak naprawdę przekazać,

walny z tym . c o d ziało się w czasie Jego pełnej

wypowiadając słowa przytoczone w Lk 14,26?

trudów, ziem skiej posługi. Z n iesien ie wszelkich

Otóż. chciał uświadomić przez to swoim słucha­

ograniczeń, k tó re d o k o n a ło się w raz z wylaniem

czom . że więzy rodzinne - podobnie jak zasoby

D ucha, stan o w i n iejak o ciąg dalszy zbawczego

m aterialne - nie mogą przeszkadzać im w dąże­

dzieła C h ry stu sa . N iem n iej jed n ak , bez ziem ­

niu do królestwa Bożego. Dla wyznawców Jezu­

skiej posługi Je zu sa, u w ieńczonej Jego śm iercią

sa sprawy królestwa Bożego powinny być naj­

i zm artw y ch w stan iem , nie byłoby żadnego ciągu

ważniejsze - wszystko inne musi pozostać na

dalszego, w zw iązk u z czym sukces, jaki nastąpił

dalszym planie, nawet relacje z najbliższymi. Na

po w ylaniu D u ch a Św iętego rów nież należy do

ogół łatwo zgadzamy się z tym. że przedkładanie

osobistych o sią g n ię ć C h ry stu sa. Teraz, po przej­

kwestii zarobkowych nad sprawy rodzinne nie

ściu c h rz tu śm ierci. Je z u s m oże ju ż działać bez

jest dobre. Jestesmy bowiem przekonani, że dba­

żadnych o g ran iczeń .

łość o dobro rodziny jest jedną z najważniejszych i najbardziej szlachetnych spraw człowieka. Sam Jezus potępił przecież interpretatorów Prawa

13,6-8 C o sym bolizuje drzewo figowe?

twierdzących, że ci. którzy przeznaczyli ofiarę na świątynię, a później zorientowali się. że ich ro­

Zobacz ko m en ta rz do Mk 11,14.

dzice potrzebują pomocy finansowej, nie mogą zmienić przeznaczenia swoich pieniędzy po to, aby dać je rodzicom. Jezus uznał to za narusze­

13,27 D laczego nie w puszczono

nie przy kazania, zgodnie z którym należy czcic

panien?

ojca i matkę (Mk 7.9-13).

Zobacz ko m en ta rz do M t 25.11-12.

wać się w sprawy rodziny do tego stopnia, że nie

Niemniej jednak, człowiek może zaangażo­ ma czasu na to. co jest od nich ważniejsze; nie ma tymczasem rzeczy ważniejszej niż królestwo

13,30 Pierw si będą ostatnim i?

Boże. Mąż czy ojciec, będący zwykle głową go­ spodarstwa domowego, może traktować swoją

Zobacz ko m en ta rz do M k 10,31.

rodzinę jako rozszerzenie swojej osobowości do tego stopnia, że jego miłość do członków ro­ dziny będzie tak naprawdę formą miłości do sa­

14,26 M ieć w nienaw iści rodziców?

mego siebie. Jezus mocno potępiał tę egoistycz­

W ypow iedź ta tru d n a jest w interpretacji pod

najbardziej ostrych słów. Jeśli określenie „mieć

w ielom a w zględam i - nie tylko trudno ją za­

swoich najbliższych w nienawiści' jest dla nas

ną postawę, nie wahając się użyć w rym celu

V
Jbsiamenl

410

szokujące, to znaczy, żc tak właśnie m iało za­

najbliższych, ab y po św ięcić się sprawom króle­

brzmieć - miało szokować słuchaczy jak o je d n o

stw a Bożego. M ożem y to wywnioskować ze słów

obow iązujących

sam ego Je z u sa , k tó ry m ów i: „Zapraw dę, powia­

w królestwie Bożym. Wiemy również, żc w języ­

d am w am : N ikt nie o p u sz c z a dom u. braci, sióstr,

z

bezwzględnych

wymogów

ku biblijnym słowo „nienawidzić" m oże o zn a­

m atki, o jca. d zieci i pól z pow odu M nie i z powo­

czać „kochać mniej". Kiedy, na przykład. S tary

du E w angelii, żeby nie o trzym a! stokroć więcej

Testament podaje prawo dotyczące m ężczyzny

teraz, w' tym czasie (...) a życia w iecznego w cza­

mającego dwie żony - „jedną kochaną, a drugą

sie p rzy szły m ” ( M k 10.29-30). C zyż nie brzmi to

niekochaną" ( Pwt 21.15). nie o znacza to. że m ąż

jak z a c h ę ta d o p o rz u c e n ia sw oich naturalnych

nienawidzi drugiej z nich. Przepis ten sugeruje

obow iązków ? K to n a p rzy k ład troszczy! się o ro­

jedynie, że jeśli m ąż kocha drugą żonę m niej niż

d zin ę P io tra, kiedy te n w yruszył w drogę jako

pierwszą, nie powinien faworyzować synów tej

uczeń Je zu sa? N ie z n a m y o d pow iedzi na to pyta­

bardziej kochanej podczas podziału m ajątku.

nie. Ż o n a P io tra n ajw y raźn iej przeżyła jakoś to

W przekładach Pism a Świętego czytam y w praw ­

ro zstan ie. C o w ięcej - p rzetrw ały także jej uczu­

dzie o żonie „kochanej” i „niekochanej", jed n ak

cia d o niego, c o w n io sk u je m y na podstawie zapi­

w Biblii Hebrajskiej zastosow ane jest w tym m iej­

su. zg o d n ie z k tó ry m d w ad zieścia pięć lat póź­

scu słowo używane zwykle w znaczeniu „zniena­

niej P io tr zac z ą ł z a b ie ra ć j ą ze so b ą w podrożę

w idzona”.

m isyjne ( I K or 9 .5 ).

To. że sform ułow anie „m ieć w nienaw iści”,

N ieco p ó ź n ie j, kiedy chrześcijanie uznali

zastosow ane przez Jezusa w Lk 14.26. oznacza

ro d zin ę za je d n ą ze sw o ich najw ażniejszych war­

„kochac m niej" potw ierdza się także w św ietle

tości. je d e n z a u to ró w N ow ego T estam entu napi­

analogicznej wypowiedzi zaw artej w M t 10.37:

sał: „A jeśli k to n ie d b a o sw oich, a zwłaszcza

„Kto kocha ojca lub m atkę bardziej niż M nie. nie

o dom ow ników , w yparł się w iary i gorszy jest od

jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub córkę

niew ierzącego" ( I T m 5 ,8 ). W żad n ej z Ewange­

bardziej niż Mnie. nie jest M nie go d zien ”. U M a­

lii nie m a d o w o d ó w n a to. żc troska o rodzinę

teusza tuż po tej wypowiedzi padają słowa d oty­

kłóci się z n a u k ą g ło sz o n ą p rz e z Jezusa. Nie mu­

czące brania krzyża i p odążania za Jezusem -

siał O n zre sz tą o tym m ów ić - d b ało ść o najbliż­

m ożem y zatem w ywnioskować, że przedłożenie

szych była bow iem c zy m ś z u p e łn ie naturalnym.

królestwa Bożego nad sprawy rodzinne jest je d ­

Je zu s zw racał raczej uw agę n a to, żeby rodzina

ną z form wzięcia swojego krzyża.

nic przy sło n iła Je g o s łu c h a c z o m spraw królestwa

Być m oże łatwiej byłoby nam zrozum ieć

Bożego, któ re p o w in n o być ich życiowym priory­

sens wypowiedzi Jezusa w' odniesieniu d o o só b

tetem . Je z u s w iedział, że lu d zie n ieraz mieli opo­

żyjących w celibacie po to. aby całkow icie po­

ry w przyjęciu isto ty tej n au k i, d lateg o głosił ją

święcić się służbie Bogu - tych, którzy jak po­

przy p o m o cy tak zd ecy d o w an y ch i zaskakują­

wiedział Jezus przy innej okazji: „dla królestw a

cych słów.

niebieskiego sami zostali b ezżen n i” (M t 19.12: zo b acz kom entarz do Mt 19.12). A nalizow ana

Z obacz rów nież k o m e n ta rz do Mt Lk 9.60: 9.62.

przez nas wypow iedź w yraźnie odnosi się jed n ak do osob mających rodziny. W srod uczniów Je z u ­ sa niewątpliwie znaleźli się m ężczyźni, którzy

14,34 Sól bez. smaku?

mieli na utrzym aniu żony. dzieci czy starszych rodziców. N iem niej jednak, porzucili oni sw oich

Z obacz kom en tarz do M k 9 .5 0 .

19,12:

Ewangelia wedluf; iwtętego Łukaizi 15,25-28 Czy sta rszy b rat

wyrównać strat, na jakie naraziłeś nasze dobre

nic miał racji?

imię i rodzinny m ajątek”. Takie rozwiązanie sam o w sobie byłoby już aktem łaski - zadziała­

Starszy brat z przypow ieści o synu m arnotraw ­

łoby wychowawczo na m łodszego brata, a i star­

nym zasługuje n a w yrozum iałość. Nigdy nie

szy nic miałby praw dopodobnie nic przeciwko

przysparzał sw o jem u ojcu problem ów , a m im o

tem u. Reakcja ojca była jednak inna. Potrakto­

to, według jeg o w łasnych słów, nigdy nie został

wał on młodszego syna tak. jak Bog traktuje

należycie do cen io n y . To w ydaje się norm alne -

grzeszników. Bóg nie wystawia ich na próbę, aby

często nie d o c e n ia się jak o ś szczególnie osób

zobaczyć, czy da się z nich jeszcze wykrzesać

rzetelnych, k tó re zaw sze są d o naszej dyspozycji.

coś dobrego. Z am iast tego. wita ich z ogrom ­

Postawę tak ich ludzi zwykle przyjm uje się jako

ną m iłością i hojnością. Podobnie postępował

coś oczyw istego, przy czym oni to dostrzegają

Jezus, który - przyjaźniąc się z grzesznikam i -

i bynajm niej nie czu ją się z tym dobrze.

nieustannie okazywał im hojną miłość Boga.

Jak b ard zo ró żn ił się o d starszego m łodszy

Ci. którzy chcieliby spierać się z Jezusem na

syn! P oczątkow o w ydaw ał się całkiem rozsądny:

tym tle. nie mogliby zaprzeczyć, ze tak właśnie

w m ałym g o sp o d a rstw ie ojca nie było m iejsca

traktuje nas Bóg. W jednym z późniejszych dziel

dla obydw u b raci, d lateg o lepiej było spieniężyć

rabinicznych Bóg przemawia do Izraelitów na­

swoją część m ajątk u i p o szu k ać szczęścia gdzie

stępującym i słowami: „Otwórzcie mi drzwi na­

indziej. M ajątek, jak i o d zied ziczył m łodszy syn

w rócenia. choćby tak ciasne jak ucho igielne, a ja

nie był zresz tą zbyt wielki - jeg o starszy brat

przeciągnę przez nie konne rydwany" . Czasem

otrzym ał p rak ty czn ie dw a razy tyle w nieru ch o ­

tru d n o jest jed n ak zastosować teologiczną teorię

m ościach.

w praktyce. Żydzi uznawali wprawdzie ogrom

Problem pojaw ił się w tedy, kiedy m łodszy

Bożej łaski, ale czyż nie byłoby rozsądne, aby

syn roztrw o n ił sw oje p ien iąd ze, zam iast m ądrze

skruszonych grzeszników poddaw ano najpierw

je zainw estow ać. W k ró tce sp o tk a ła go za to suro­

próbie? Czy pow inno się dopuszczać ich do

wa kara - skończył jak o p aro b ek w ypasający świ­

świętego stołu - nie mówiąc ju ż o stole rodzin­

nie dla p o g an in a. T ru d n o było o w iększe upoko­

nym - bez żadnego wysiłku z ich strony?

rzenie dla Ż yda, tym bard ziej, że z głodu ów pa­

Tak właśnie rozumował starszy brat z przy­

robek ch ętn ie jad łb y strąki, którym i żywiły się

powieści, który cały swój czas spędzał w dom u.

Świnic, gdyby tylko k to ś m u je dawał. M łodszy

żył godnie, ciężko pracował w gospodarstw ie

syn postanow ił w ów czas, że w róci do ojca i po­

i wykonywał wszystkie polecenia ojca. Nie przy­

prosi o m ożliw ość zo stan ia ch oćby jego najem ni­

szło mu nawet d o głowy, żeby oczekiwać za to

kiem. Było to w praw dzie up okarzające, ale nic

jakiegokolwiek wynagrodzenia, dopóki czarna

był w sta n ie w ym yślić nic lepszego. N ajem nicy

owca nie powróciła na łono rodziny, z której to

ojca zarabiali pew nie zaledw ie d en ara dziennie,

okazji wyprawiono wspaniałą ucztę - zabito utu­

ale i tak było to więcej niż jeg o pensja parobka.

czone cielę, zaproszono sąsiadów i bawiono się

Poza tym , najem nicy m ogli na służbie jeść. ile

przy muzyce, bez w zględu na koszty.

chcieli. M łodszy syn p rzełknął więc sw oją dum ę i wrócił d o ojca. O jciec m ógłby przyw itać go wówczas słowa­ mi: „B ardzo d obrze, m łody człow ieku, a te ra /

C ó ż - tak to właśnie bywa. Jak ukazują przy­ powieści o zagubionej owcy czy utraconej drach­ mie, zawsze większą sensację wzbudza odzyska nie czegoś, co zaginęło, niż spokojne przechowy-

daruj sobie te w zniosłe przem ow y i zabieraj się do solidnej pracy - zobaczym y, czy stać cię jesz­ cze n a coś dobrego. Nigdy nic zdołasz jednak

* Sir ha-ślrlm Rahhtt 5.2.

V>ht

Testament

412

wanie czegoś przez cały czas - zwłaszcza jeśli

pełnianiu codziennych obowiązków. Rządca nie

tym „czymś" jest drugi człowiek.

wywiązywał się jed n ak ze swoich zadań należy­

Istnieją młodzi ludzie, którzy chodzą regu­

cie - i to najw yraźniej nie tylko ze względu na

larnie do kościoła, na lekcje religii i aktywnie

swoje braki i zaniedbania. Właściciel majątku

udzielają się w działaniach kościoła - być może

zorientow ał się w pewnym m om encie, że sprawy

ktoś to dostrzega, a być może nie. Istnieją także

mają się żle i zwolnił rządcę, żądając zwrotu pro­

młodzi gniewni, którzy nawracają się gwałtow­

wadzonych przez niego ksiąg.

nie pod wpływem jakiegoś wydarzenia - i to na

Nim rządca to uczynił, zdążył jeszcze poczy.

nich zwraca się najczęściej szczególną uwagę.

nić pewne kroki w celu zabezpieczenia swoich

Zaprasza się ich na różne imprezy i spotkania,

interesów na przyszłość - wezwał dłużników

zachęca, aby przy każdej możliwej okazji opo­

swojego pana i zapisał w księgach rachunkowych

wiadali swoje świadectwo (i trzeba przyznać, że

ich długi, znacznie je przy tym obniżając. Możli­

przeważnie jest ono o wiele ciekawsze niż świa­

we. że wyrównał przy okazji różnicę z własnej

dectwo ludzi, którzy nigdy nie zeszli z właściwej

kieszeni - gdyby tak było. jego pieniądze zostały­

ścieżki). Nic dziwnego, żc ci. którzy od zawsze

by dobrze zainw estow ane. R ządca wiedział bo­

byli pobożni, patrzą na „synów marnotrawnych"

wiem. że zostanie zw olniony bez żadnej odprawy

zawistnym wzrokiem!

i chciał zapew nić sobie na najbliższy czas swój

Przez to. że młodszy brat powrócił na łono

byt m aterialny. M iał św iadom ość, że nikt nie za­

rodziny, starszemu synowi nie dzieje się żadna

trudni go ju ż w ch arak terze rządcy (jego pan

krzywda - wciąż pozostaje on jedynym dziedzi­

z pewnością nie wystawiłby mu listów polecają­

cem majątku ojca. Starszy brat nie podziela po

cych) - została mu jedynie praca fizyczna (na

prostu uczuc ojca, związanych z powrotem młod­

przykład kopanie dołów ) lub żebranie. Rządca

szego brata. Tymczasem, zarówno ojciec ziem­

nie czul się w praw dzie zdolny do wykonywania

ski. jak i Ojciec niebieski, czują to samo: „Powia­

żadnego z tych zajęć, ale obniżając rachunki

dam wam: Tak samo w niebie większa będzie

dłużników zyskał sobie przyjaciół, którzy - jak

radość z jednego grzesznika, który się nawraca,

przypuszczał - zaopiekow aliby się nim w najbliż­

niż z dziewięćdziesięciu dziewięciu sprawiedli­

szej przyszłości.

wych. którzy nie potrzebują nawrócenia” (Łk 15.7).

Właściciel m ajątku dow iedział się o tym. co

Nikt nic umniejsza przy tym owym jednym, po­

rządca zrobił na o d ch o d n e i... pochwalił go. Je­

zostałych dziewięćdziesięciu dziewięciu. Różni­

zus wyraża to w następujących słowach: „Pan

ca pomiędzy nimi a grzesznikiem jest jednak

pochwalił nieuczciwego rządcę, że roztropnie

taka. że oni nigdy nie zaginęli.

postąpił" (Łk 16,8). Być m oże pan dopatrzył się w postępowaniu rządcy m etod, dzięki którym sam także doszedł do swojego bogactwa. Jezus

16,9 Pozyskiwać przyjaciół za pieniądze?

przekazuje nam dalej następującą naukę: „Lu­ dzie tego świata, którzy nie wybiegają myślami poza swoje doczesne sprawy, czasem zachowują

Werset ten stanowi puentę przypowieści o obrot­

się bardziej sprytnie i roztropnie niż «synowie

nym rządcy, która sama w sobie zawiera już pe­ wien problem. Zgodnie z przypowieścią, rządca miał nadzorować majątek swego pana i zarzą­

światłości», którzy nie są z tego świata. Skoro

dzać jego pracownikami i najemcami - ogólnie mówiąc, miał on pomagać swojemu panu w wy­

synowie tego świata korzystają z pieniędzy, aby zabezpieczyć swoją ziem ską przyszłość, to dla­ czego dzieci światłości nie mogą korzystać z nich, aby zabezpieczać swoją przyszłość wiecz­

Ewangelia według
413 ną? Korzystajcie więc z «niegodziwej mamony», aby pozyskiwać sobie przyjaciół w przyszłym

16,13 Nie można służyć Bogu i Mamonie?

świecie". Jezus nazyw a pieniądze „niegodziwą mamoną", gdyż zbyt często są one gromadzone

Zobacz komentarz
j wydawane w sposób nieuczciwy. Bogactwa same w sobie są etycznie obojętne - na naga­ nę zasługuje n atom iast postawa ludzi i spo­

16,16 Gwałtem do królestwa Bożego?

sób. w jaki nimi obracają. Jak bowiem czytamy w innym m iejscu Nowego Testamentu, to nie

Wygląda na to. że Mateusz (Mt 11.12) i Łukasz

pieniądze, ale ..chciwość pieniędzy" jest lak

(Łk 16.16) przytaczają w swoich Ewangeliach

naprawdę „korzeniem wszelkiego zła" (1 Tm

różne wersje tej samej oryginalnej wypowiedzi.

6 . 10 ).

Spróbujemy wpierw określić, co każda z nich

W jaki sposób pozyskiwać m ożna za pomo­

oznacza w kontekście, w którym została umiesz­

cą pieniędzy przyjaciół, dzięki którym zostanie­

czona. Następnie zastanowimy się. co oznaczała

my przyjęci do ..wiecznych przybytków", kiedy

oryginalna wypowiedź Jezusa w kontekście całej

„wszystko się skończy”? Tuż. po przypowieści

Jego posługi.

o obrotnym rządcy Łukasz przytacza kilka wypo­

Obydwie wersje zgadzają się co do tego: po

wiedzi Jezusa, przy czym niektóre z nich dotyczą

sługa Jana Chrzciciela przypadła na okres przej­

kwestii bogactwa. Po nich następuje kolejna

ściowy pomiędzy końcem starej ery a nadejściem

przypowieść - o bogaczu i ubogim Łazarzu. Czy­

nowej. „Wszyscy bowiem Prorocy i Prawo proro­

tamy w niej o człowieku, który pławił się w „nie­

kowali aż do Jana" (Mt 11,13). Jan należał bar­

godziwej m am onie" i używał jej głównie do tego.

dziej do starej ery niż do nowej - uważa się go

aby podnosić sobie kom fort życia i poprawiać

bowiem za ostatniego z wielkich proroków, który

sam opoczucie. Nic myślał przy tym w ogóle

zwiastował wprawdzie nadejście nowego porząd­

o życiu po śm ierci. Kiedy zmarł, okazało się. że

ku świata, ale sam nie miał okazji w nim uczest­

przydałby mu się choćby jeden przyjaciel, który

niczyć. Kiedy jego działalność publiczna została

powitałby go w „wiecznym przybytku". Bogacz

przerwana wtrąceniem go do więzienia. Jezus

nie znalazł jednak ani jednej takiej osoby. Za ży­

rozpoczął swoją posługę w Galilei, głosząc, że

cia miał ku tem u wiele okazji - oto u bram jego

oto nadeszło królestwo Boże.

rezydencji leżał pokryty wrzodami żebrak Ła­

W Ewangelii Łukasza Jezus mówi o tym

zarz. który tylko czekał na resztki z jego stołu,

w następujący sposob: „(...) odtąd głosi się Do­

rzucane wałęsającym się w pobliżu psom. Gdyby tylko bogacz wspomógł Łazarza, choćby naj­

dzenie pewnego faktu, który jego słuchacze mu­

mniejszą częścią swojego m ajątku, zyskałby

sieli przyjąć do wiadomości. Co oznaczają jed­

przyjaciela, który wstawiłby się za nim po drugiej stronic życia. Łazarz mógłby wówczas powie­

wdziera się do niego"?

dzieć do A braham a: „Ten człowiek okazał mi na ziemi Bożą łaskawość". Tymczasem, żebrak nie miał żadnych podstaw, aby móc coś takiego po­ wiedzieć. Bogacz, wtrącony do piekła, został więc bez żadnych przyjaciół W' momencie, w któ­ rym najbardziej ich potrzebował, o co zresztą nie mógł winić nikogo prócz siebie.

brą Nowinę o królestwie Bożym". Było to stwier­

nak słowa, zgodnie z którymi „każdy gwałtem Łukasz wplata tę wypowiedz Jezusa w zbi­ tek stwierdzeń, które umieszczone są pomiędzy przypowieścią o obrotnym rządcy a historią o bogaczu i ubogim Łazarzu i łączą się ze sobą motywem Prawa. „Wdzieranie się gwałtem" do królestwa Bożego przywodzi na myśl tłumne wy­ łamywanie bram czy drzwi, co kloci się nieco

.Yoht Testament

414

z innymi wypowiedziami Jezusa, zgodnie z któ­

um iesz cza te słow a w o to c z e n iu innych wypowie-

rymi tylko niewielu wejdzie do królestw a - np.

dzi Je zu sa, d o ty c z ą c y c h J a n a C hrzciciela (łącz­

„Usiłujcie wejść przez ciasne drzwi; gdyż wielu,

nie ze stw ie rd z e n ie m , że nie m a większego od

powiadani wam. będzie chciało wejść, a nic będą

niego w śród tych. k tó rz y zro d z e n i zostali z kobie­

mogli" (Łk 13.24; Mt 7.13-14). Słowa te m ogą

ty). któ re łączy z h is to rią o p o sła ń cach Jana, któ­

jednak oznaczać: „Każdy, kto wchodzi do króle­

rzy udali się d o Je z u s a , ab y przeprow adzić z Nim

stwa. musi się tam przedzierać", co sugeruje po

w yw iad. M o ż n a naw et stw ie rd zić, że samo uwię­

prostu wysiłek i trud, jaki trzeba w to włożyć.

zienie Ja n a C h rz c ic ie la (z a k o ń c z o n e egzekucją)

Jeśli chodzi o wersję Łukasza, taka interpretacja

było jed n y m ze sp o so b ó w , w ja k i królestwo Boże

jest prawdopodobnie słuszna. Nie ulega wątpli-

d o zn aw a ło gw ałtu zc stro n y przeciw ników - lu­

wości. że właśnie ta interpretacja zainspirow ała

dzi czy też d e m o n ó w p o sługujących się ludźmi.

autora pewnego osiem nastow iecznego hym nu

A taki te nie ustaw ały, a ich ap o g eu m było aresz­

do napisania takiej oto strofy:

tow anie i u k rzy żo w an ie sa m e g o Jezusa. To samo zn acz en ie p rz y p isa ć m o ż n a stw ierdzeniu: „lu­ dzie gw ałtow ni zd o b y w ają je".

O. Panie, niech Twe m ocne słowo Zachęci każdą duszę nową

O k reślen ie „lu d zie gw ałtow ni" nie musiało

By do Twego królestwa rwała się gorliwie

je d n a k o z n a c z a ć ty ch . k tó rzy atakow ali króle­

Zdobywając je żarliwie!

stw o g ło sz o n e p rz e z Je z u s a w sp o só b dosłow­ ny. W ta m ty c h c z a s a c h żyli tak że inni „ludzie

Przyjrzyjmy się teraz wersji M ateusza. Tam.

gw ałtow ni" - Ż y d zi tw o rz ą c y polityczno-religijne

gdzie Łukasz cytuje słowa: „(...) odtąd głosi się

u g ru p o w an ie o n a zw ie „ Z e lo c i”. Byli oni fana­

Dobrą Nowinę o królestwie Bożym". M ateusz

tycznie o d d a n i sp ra w o m królestw a Bożego, ale

podaje: „(...) aż dotąd królestwo niebieskie do­

ich m eto d y były z u p e łn ie in n e niż tc, które stoso­

znaje gwałtu". Jest jednak pewna dw uznaczność

wał i zalecał Je z u s. W ich ro zu m ien iu królestwo

w zastosowanej w tym zdaniu form ie greckiego

Boże o b ejm o w ało now y p o rz ą d e k św iata, według

czasownika - może on występować tam w stro­

którego n a ró d żydow ski byłby wolny od pogań­

nie biernej: „królestwo jest brane gwałtem " czy

skich rządów i nie p o d leg ałb y żad n em u władcy

„królestwo doznaje gwałtu" lub czynnej: „króle­

poza Bogiem ich ojców . Z a p ro w a d zen ie nowego

stwo zadaje gwałt" lub: „królestwo w dziera się

p o rząd k u m iało w iązać się z gw ałtow nym wypę­

gwałtem". Argum entem przem awiającym za tą

dzeniem rzym skiego o k u p a n ta p o za granice Ju­

drugą interpretacją jest to. że poprzez posługę

dei. W ielu sp o śró d słu c h a c z y Je zu sa pamiętało

Jezusa królestwo Boże niejako w kraczało na zie­

jeszcze je d n e g o z ta k ic h „ludzi gwałtownych" -

mię. wyrywając świat siłom zła, które trzym ały

Judę G alilejczyka, k tó ry poprow adzi! żydowskie

na uwięzi ludzkie dusze. Niezwykłe dzieła stano­

pow stanie w 6 r. po C h r. P ow stanie to zostało

wiące ważny element posługi Jezusa były „silami

w praw dzie p rzez R zym ian zd u szo n e, ale jego

nowej ery", wypierającymi ze św iata starą epokę

duch. który je w zniecił, p o zo stał. M ożna zatem

i ustanawiającymi przyczółki, z których to, co

pow iedzieć, że Z eloci ta k ż e próbow ali wziąć kró­

nowe. miało się rozprzestrzeniać, dopóki ze sta­

lestw o Boże gw ałtem - b a rd z o m ożliw e, że wypo­

rego porządku nie zostanie już nic.

w iadając słow a p rz y to c z o n e w M l 11,12, Jezus

Gdybyśmy natom iast zechcieli

pozostać

m iał na myśli w łaśnie ich.

przy stronie biernej, wypowiedz Jezusa ozna­

Z godnie z w ersją M a teu sza wydaje się więc,

czałaby. że od czasu Jana C hrzciciela króle­

że pom im o przeszkody, ja k ą stanow iło dla Bożej

stwo Boże doznaw ało gwałtow nych ataków. Taka

sprawy uw ięzienie Ja n a C h rzciciela, królestwo

interpretacja również jest możliwa. M ateusz

niebieskie zbliżało się z nieu ch ro n n o ścią, jakiej

Ewangelia według świętego Łukasza

415

nikt się nie sp o d ziew ał. L udzie gwałtowni mogli

mógłby mu się odwdzięczyć w zaświatach, to

próbować je sz c z e b ard ziej przyspieszyć jego na­

i tak Łazarzowi nic udałoby się pokonać wielkiej

dejście. je d n a k nic tą d ro g ą m iało tak napraw dę

przepaści, jaka pom iędzy nimi zionęła. Nie cho­

przyjść o sta te c z n e zw ycięstw o.

dziło przy tym o przepaść w sensie geograficz­

K iedy p o ró w n am y ze so b ą w ersje Ł ukasza i M ateusza,

d o jd ziem y

p raw d o p o d o b n ie

nym, której szerokość i głębokość m ożna by było

do

zm ierzyć, choć kiedy czytamy: „Gdy cierpiąc

w niosku, że słow a, ja k ie p rzy tacza M ateusz, o d ­

męki w O tchłani, podniósł oczy (...)’ (Łk 16,23).

noszą się d o k o n k retn ej sytuacji m ającej m iejsce

takie skojarzenie może się nam początkowo na­

w trakcie posługi Je zu sa, p o d czas gdy sform uło­

suwać. „O tchłań” oznacza raczej piekło, Hades,

wania użyte p rzez Ł u k asza są bardziej ogólne

podziem ny świat umarłych. Bogacz nie cierpiał

i ukazują, w jak i sp o só b zaw arta w nich za­

udręki ze względu na to. że znalazł się w Hade­

sada fu n k cjo n u je w k o n tek ście głoszenia i roz­

sie, ale ze względu na swoją przeszłość. Gdyby

p rzestrzen ian ia się E w angelii na cały świat. Do­

bowiem pozyskał sobie przyjaciela w Łazarzu,

bra N ow ina w ciąż je s t bow iem głoszona, a we­

udzieliwszy mu pom ocy w niedoli, nie byłoby

zwanie d o odw agi i stan o w czości zw iązanej

pom iędzy nimi otchłani uniemożliwiającej Łaza­

z w ch o d zen iem cło k rólestw a B ożego nadal p o

rzowi złagodzenie udręki bogacza. Przepaść nie

zostaje ak tu aln e.

do pokonania była tak naprawdę wytworem sa­ m ego bogacza. Być może chodzi tu o mniej wię­ cej to sam o, co C'. S. Lewis opisał w następujący

16.17 Wieczne Prawo?

sposób: „Drzwi do piekła zam knięte są od we­

Zobacz k o m en ta rz do M t 5,17-20.

o świat um arłych, ale też o miejsce wiecznego

w nątrz"10 (przy czym nie chodziło mu tylko potępienia). Historia o bogaczu i ubogim Łazarzu wyda­

16.18 Rozwody i powtórne małżeństwa?

je się być o parta na pewnych pisemnych i ust­

Zobacz ko m en ta rz do M k 10,11-12.

okazać niezwykle interesujące. Analizowanie ich

nych przekazach, przy czym mogłyby się one niewiele nam jednak pomoże, jeśli chodzi o in­ terpretow anie tej historii w kontekście podanym

16.25 Biada bogaczom?

przez Łukasza (jedynego Ewangelistę, który ją przytacza).

Zobacz ko m en ta rz do Jk 5,1.

Kiedy okazuje się, że Łazarz nie może przyjść bogaczowi z pomocą, w umyśle bogacza rodzi się pewien pomysł - pragnie on. aby Ła­

16.26 Czym jest ogromna przepaść?

zarz udał się do pięciu braci bogacza i sprowadził

W erset ten pojaw ia się w odpow iedzi A braham a

m arnego losu. Bogacz sugeruje być może. że

na prośbę bogacza. A b rah am wyjaśnia w nim,

gdyby ktoś ostrzegł go. dopóki był na to jeszcze

ich na dobrą drogę, aby po śmierci uniknęli tak

dlaczego Ł azarz nie m oże zejść d o bogacza

czas. być m oże nie znalazłby się po śmierci

i ulżyć jeg o cierp ien io m , p o przez schłodzenie

w takim położeniu. Abraham mówi mu jednak.

mu języka kroplą wody. Nawet, gdyby bogacz za życia użył swoich ziem skich d óbr. aby p o m ó c Łazarzow i (zobacz kom entarz d o Łk 16.9). za co z kolei Łazarz

' C. S. Lewis. The Problem of Pain (London: Foonl. 1940). s. 115.

Yijht Testament

416

że bracia bogacza są w ystarczająco dobrze p oin­

chcieli u w ierzyć w Je z u sa . N iem n iej jednak - jak

formowani: „Mają Mojżesza i Proroków" - czyli

pisze Ja n - z n a k ów u m o c n ił ta k ż e poglądy tych,

Pismo Święte. Żyjąc jeszcze na swiecie. bogacz

którzy uw ażali, że d la d o b ra n a ro d u żydowskie­

także doskonale wiedział, że M ojżesz i P rorocy

go Je z u sa p o w in n o się u śm iercić. C o więcej, po-

nauczali, że błogosławieństwo Boże w ynika ze

stanow ili oni „stra c ić ró w n ież Ł azarza, gdyż wie­

wspomagania biednych. Gdyby napraw dę wziął

lu z je g o p o w o d u o d łą c z y ło się od Żydów i uwie­

sobie do serca ich naukę, nie znalazłby się po

rzyło w J e z u s a ” (J 12,10-11).

śmierci w piekle.

Z a n im je d n a k Ł u k a sz skończył pisać swoją

Bogacz twierdzi jednak, że M ojżesz i Proro­

E w angelię, p o w stał z m artw y ch ktoś znacznie

cy to za mało - jego bracia potrzebują bardziej

w iększy od Ł azarza. W ieść o tym , że Chrystus

dobitnego znaku, dzięki którem u się naw rócą.

zm artw ychw stał „zg o d n ie z P ism em " (1 Kor 15,4)

Abraham udziela mu wówczas odpow iedzi, któ­

przyczyniła się w p raw d zie d o naw rócenia wielu,

ra w szczególny sposób odnosi się także do tego,

ale też na nikim nie w y m u siła wiary. Nawet Jego

co działo się w trakcie posługi Jezusa. O tóż - lu­

zm artw y ch w sta n ie n ie z d o ła ło bow iem przeko­

dzie często prosili Jezusa o dowody na to. że

nać tych, k tó rzy n igdy n ie ch cieli w N iego uwie­

wraz z Nim rzeczywiście nadeszło królestw o

rzyć.

Boże. Takim dowodem mógł być jakiś znak z nie­ ba. spektakularny cud. dzięki którem u uznaliby prawo Jezusa do mówienia i czynienia tego. cze­

17,6 Jak wielka musi być nasza wiara?

go byli świadkami. O n jednak nieugięcie im o d ­ mawiał. bo skoro niektórzy uważali, że Jego na­

Z obacz k o m e n ta r z do M t 13,32; M k 5.34; 11,23.

uki i czyny nie mówią sam e za siebie, to żaden zewnętrzny znak - nawet najbardziej spektaku­ larny - nie zdołałby ich tak naprawdę przekonać. Bogacz twierdzi tym czasem , że M ojżesz i P roro­

17,19 Jak wielka musi być nasza wiara?

cy nie są dla jego braci wystarczająco przekony­ wający. „lecz gdyby ktoś z umarłych poszedł do

Z obacz k o m en ta rz do M k 5,34.

nich. to się nawrócą". O statnie słowo należy je d ­ nak do Abrahama: „Jeśli M ojżesza i Proroków nie słuchają, to choćby kto z um arłych pow stał,

17,37 Padlina i sępy?

nie uwierzą" (Lk 16.31). Jam es D enney parafra­ zuje tę ripostę w następujący sposób: „Jeśli nie

W greckim o ry g in ale E w angelii istnieje drobna

zachowują się po ludzku z Biblią w' dłoni i Ł aza­

ró żn ica po m ięd zy fo rm am i tej w ypow iedzi poja­

rzem u ich bram . żadne cuda boskie czy piekiel­

w iającym i się w w ersji M a teu sza i Łukasza.

ne męki nie zdołają ich przem ienić"11.

W M t 24,28 greckie słow o p rzetłu m aczo n e jako

Czy to zbieg okoliczności, że inny Ewangeli­

„padlina” o z n a c z a m artw e ciało, Ł ukasz stosuje

sta także opowiada o pewnym Łazarzu, który

nato m iast bardziej ogó ln e o k reślen ie, które moż­

powTócil z zaświatów? W skrzeszenie tego Ł aza­

na p rzetłum aczyć p o p ro stu ja k o ciało - zarówno

rza było bez wątpienia spektakularnym znakiem

m artw e, ja k i żywe, ch o ć k o n tek st, w jakim je

umacniającym wiarę tych, którzy uwierzyli lub

um ieszcza, sugeruje bardziej ciało martw'e. W ypow iedź ta przyw odzi na myśl sentencję m ądrościow ą, sto so w an ą zapew ne (jak to zwykle

James Denney, The Way Everlasting (New York: Mod­ der & Stoughton. 1911). s. 171.

bywa w przypadku tak ich se n ten cji) w odniesie­ niu do konkretnych sytuacji. P onadto, w niektó­

Ewangelia według i więiego fuikasza

417

rych p rzek ład ach P ism a Św iętego drapieżniki

powiedzi jest raczej szybkość, z jaką sępy wyczu­

w spom niane w tej se n ten cji określa się słowem

wają padlinę i rzucają się na nią . Z podobną

„orły”, co m a pew n e u zasad n ien ie, biorąc pod

prędkością spadnie na ludzi sąd „w dniu. kiedy

uwagę języ k , jak im po słu g u je się S tary Testa­

Syn Człowieczy się objawi" (Łk 17.30).

ment.

W Ewangelii Łukasza - inaczej niż u Mate­

H eb rajsk ie słow o tłu m a c z o n e w Starym Te­

usza - wypowiedź ta jest jednocześnie odpowie­

stam encie ja k o „ o rz e ł” pojaw ia się w nim także

dzią Jezusa nu pytanie zadane przez Jego ucz­

od czasu d o czasu w z n acz en iu słowa „sęp". Jest

niów. Tuż wcześniej mówił im. jak w dniu sądu

tak na przykład w zd an iu pochodzącym z Mi 1,16:

jeden człowiek zostanie wzięty, a drugi zostawio­

_(...) ro zsze rz łysinę jak to je s t u sępa, bo pójdą

ny - rozdzielone zostaną dwie osoby śpiące

one w niew olę d alek o o d c ieb ie”, skierow anym

w jednym łóżku czy dwie kobiety mielące razem

do królów ju d z k ic h . W tym p rzypadku bardziej

na żarnach (przy czym jedna z nich obraca gór­

stosow ne o k azu je się słow o „sęp", gdyż to właś­

ny kam ień, a druga wsypuje ziarno). „Gdzie.

nie ten ptak cec h u je się łysą głową. Z kolei

Panie?” - zapytali wtedy uczniowie, nie wiedząc,

w greckim p rzek ład zie S tareg o T estam en tu wszę­

gdzie taki sąd się odbędzie. Jezus odpowiedział

dzie tam . g d zie h eb rajsk ie słow o „orzeł" wydaje

im wówczas: „Wszędzie tam , gdzie sytuacja bę­

się o z n a c z a ć „sęp a", zasto sow any je s t wyraz

dzie tego wymagać".

„orzeł". A za te m , p rzek ład y Biblii, w których za­

W Piśmie Świętym spotykamy jeszcze kilka

miast o k reślen ia „sępy" pojaw ia się w yraz „orły"

cytatów, w których przewija się podobny motyw.

uw zględniają fakt, że w o ryginalnych tekstach

Spośród tych fragmentów na szczególną uwagę

M ateusza i Ł u k asza pojaw iło się najpraw dopo­

zasługuje Hi 39.27-30:

dobniej w łaśn ie to d ru g ie słowo. Poza tym , naw et gdyby (co tak że jest praw­ d o p o d o b n e) w o ry g in aln ej sentencji m ądrościo-

Czy na twój rozkaz orzeł się wzbije, gdy ma swe gniazdo na górze?

wej pojaw iło się słow o „sępy”, zam ian a tego wy­

M ieszka na skale i nocuje,

razu na „orły" m ogła być d o k o n a n a celow o - czy

w skalnym załomie się gnieździ,

to w języ k u aram ejsk im . jak im posługiw ał się Je ­

stąd sobie szuka żeru,

zus, czy też w greckiej wersji Jego słów, na której

bo jego oczy widzą daleko.

opierali się M a teu sz i Ł u k asz. Słowa: „G dzie jest

Pisklęta jego krew chłepcą,

padlina, tam z g ro m ad zą się i sępy" m ożna inter­

on wszędzie tam. gdzie zabici.

pretow ać w n astęp u jący sposób: „Tam, gdzie jest gotow ość d o sąd u , sąd w krótce się o d b ęd zie”. W ypow iedź ta o d n o si się d o Jerozolim y, m iasta

18,8 Czy Syn Człowieczy znajdzie

skazanego n a zagładę ze w zględu na zatw ardzia­

wiarę na ziemi?

łość w obec p rzesłan ia gło szonego przez Jezusa. Przy tej in terp retacji m o żn a założyć, że wyko­

Wypowiedź ta jest trudna z tego względu, że nikt

nawcami tego w yroku byłyby rzym skie legiony,

tak naprawdę nie jest pewien jej znaczenia -

na których sz tan d arz e w idniał orzeł, co m oże

zwłaszcza w odniesieniu do kontekstu, w jakim

stanow ić pew ne w yjaśnienie zastosow ania słowa

ją przytoczono. Kiedy w języku greckim zadawa­

„orły".

ne jest jakieś pytanie, często po obecności takiej

T. W. M an so n , k tóry preferuje przekłady uw zględniające w tym fragm encie wyraz „sępy" i nie widzi tu żad n eg o odn iesienia do rzymskich orłów w ojskow ych, tw ierdzi, że kluczem tej wy­

T. W. Manson. The Sayings o f Jesus ( 1933: przedruk. Grand Rapids. Mich.: terdmans, s. 1979). s. 147.

VflHT Testament

418

czy innej partykuły można rozpoznać, czy o d p o ­

zło m n ą w iarę w to, iż Bóg o d p u śc i grzechy swo-

wiedź na nie jest tw ierdząca czy przecząca.

jem u ludow i i sp raw ied liw o ść zatrium fuje nad

W tym przypadku nie ma jednak takiej po d p o ­

złem . C zy je d n a k - gdyby ktokolw iek, na przy.

wiedzi. Wielu interpretatorów' zakłada, że pyta­

kład ja - sz u k ał tak iej w iary, to czy udałoby się ją

nie to sugeruje odpowiedź przeczącą, jednak -

znaleźć ?” O d p o w ie d ź su g e ro w an a przez ten spo­

przynajmniej jeśli chodzi o jego strukturę - kwe­

só b in te rp re ta c ji je s t o d m o w n a - większość ludzi

stia ta wciąż pozostaje otwarta.

nic w ierzy b ow iem ta k napraw 'dę w to. że Bóg

Łukasz jest jedynym

zbaw i swój lud w ybrany. C o w ięcej - większość

Ewangelistą, który

przytacza to pytanie, um ieszczając je pod koniec

nie p rag n ie ta k ż e w sw o ich se rca ch tego, aby

przypowieści o wytrwałej wdowie - wdowie, któ­

sp raw ied liw o ść z a triu m fo w a ła nad złem 13.

ra nic chciała przyjąć do w iadom ości odpow ie­

S p ró b u jm y

je d n a k

o d c z y ta ć

to

pytanie

dzi odmownej. Zgodnie z zapisem Łukasza.

w ko n tek ście sz e rsz y m n iż przypow ieść o wy­

Jezus opowiedział uczniom tę przypow ieść po

trw ałej w'dowie. P rz y jście S yna Człowieczego to

to, aby dać im do zrozum ienia, „że zaw sze

m otyw główmy w e fra g m e n c ie , który Łukasz

powinni modlić się i nie ustaw ać” (Łk 18,1).

u m iesz cza tu ż p rz e d przy p o w ieścią. Czytamy

Jak jednak odnieść to do pytania o w'iarę. którą

tam o „dniu. kied y S yn C z ło w ie czy się objawi'

Syn Człowieczy znajdzie na ziemi, kiedy przyj­

(L k 17.22-37). Z g o d n ie z n a u k ą płynącą z tego

dzie?

tekstu, należy być c z u jn y m i gotow ym na nadej­

Wdowa z przypowieści wykazała się nieugię­

ście tego d n ia. K iedy b o w iem przyjdzie len czas.

tą wiarą - nie w niesprawiedliwego sędziego, któ­

Bóg u spraw iedliw i ty ch . k tó rz y M u ufają. Muszą

rego zadręczała dotąd, dopóki nie obiecał jej

oni je d n a k n a p ra w d ę sz c z e rz e M u zaufać, nie

pomocy, lecz wiarą w skuteczność w ytrwałej

u p ad ając n a d u c h u - d la te g o w każdym momen­

„modlitwy". Nauka płynąca z lej historii wydaje

cie życia m u sz ą w ykonyw ać sw oje obowiązki

się następująca: skoro nawet tak nieczuły sędzia,

w ierząc, że to . c o ro b ią, je s t słuszne. (Podobną

który „Boga się nic bał i nie liczył się z ludźm i”,

lekcję daje ta k ż e p rzy p o w ieść o m in ach zawarta

uznał rację kobiety - choć nie ze w zględu na

w' Łk 19,11-27). Syn C złow ieczy. który objawi się

sprawiedliwość, ale dla własnego św iętego spo­

jak błyskaw ica, ja ś n ie ją c „od jed n eg o krańca

koju - to o ileż chętniej Bóg. który nic jest nie­

w idnokręgu aż d o d ru g ie g o ” (Ł k 17,24) sprawdzi

czułym sędzią, ale kochającym Ojcem , w ysłucha

kiedyś, czy n a ziem i rzeczy w iście znaleźć można

prośby własnych dzieci o sprawiedliwość. Jego

kogoś, kto jest „rząd cą w iernym i roztropnym ’,

dzieci pragną bowiem sprawiedliwości podobnie

którem u pan z p ełn ą u fn o śc ią pow ierzyć może

jak wdowa dom agająca się praw', których ktoś

najw ażniejsze obo w iązk i (Ł k 12,42-44).

chciał ją pozbawić.

P ytanie: „C zy zn ajd zie O n w iarę na ziemi?

Tuż po tym fragm encie pada z ust Jezusa

pozostaje zatem o tw a rte - o d p o w ied ź na nie za­

pytanie: „Czy jednak Syn Człowieczy znajdzie

leży bow iem od lo jaln o ści tych. którzy będą zda­

wiarę na ziemi, gdy przyjdzie?” M ożliwe, że py­

wać sp raw o zd a n ie z realizacji swych obowiąz­

tanie to znalazło się na końcu tej przypowieści

ków. kiedy tylko ich P an się pojaw i.

wyłącznie za sprawą Ewangelisty, a Jezus lak na­ prawdę wypowiedział je w zupełnie innym kon­ tekście. którego nie zdołamy już odtw orzyć. T. W. M anson uważa, że określenie „Syn C zło­ wieczy" nie niesie ze sobą w tym przypadku żad­ nego szczególnego znaczenia - z pytania tego wynika po prostu, że „ludzie powinni m ieć nie­

T. W. M anson. The Sayings o f Jesus (1933; przedruk. G ran d Rapids, M ich.: Eerdmans, s. 1979). s. 308.

419

Ewangelia według świętego Łukasza

18,19 C zem u nazyw asz m nie dobrym ?

świadczy o tym. że Ewangeliści bez wątpienia mieli na myśli jedno zwierzę.

Zahacz k o m en ta rz do M k 10,18.

Po trzecie - jest rzeczą oczywistą, dlaczego M ateusz w spomina nie tylko o oślicy, ale też o źrebięciu: tylko on um ieszcza w swojej Ewan­

18,25 Ł atw iej w ielbłądow i przejść

gelii cytat z Za 9,9:

przez ucho igielne? Stało się to, żeby się spełniło słowo Proro­ Zobacz k o m e n ta rz d o M k 10,25.

ka: „Powiedzcie C órze Syjońskiej: «Oto Król twój przychodzi do Ciebie

18,42 J a k w ielka m usi być nasza

łagodny, siedzący na osiołku, źrebięciu ośli­

w iara?

cy»”. (M t 21.4-5)

Zobacz ko m en ta rz do M k 5.34. Prorok Z achariasz wspomina zarowno o oślicy, jak i o jej źrebięciu. M ateusz także wspomina

19,30 Ile było osiołków ?

więc o dwóch zwierzętach, aby tym dobitniej uświadom ić swoim słuchaczom , że proroctwo

Kiedy

czy tam y

w

Ew angelii

Ł ukasza

(lub

się wypełniło.

w Mk 11.2) o p is N ied zieli Palm ow ej, nie ma

Pytanie o to. ile rzeczywiście było owych

w ątpliw ości, że uczn io w ie m ieli znaleźć dla Jezu­

zwierząt, nie nurtowało tak naprawdę autorów

sa jednego o sio łk a, na którym m iał O n później

Ewangelii w takim stopniu, w' jakim nurtuje nas.

uroczyście w jech ać d o Jerozolim y. W Ewangelii

Ewangeliści są pewni, że dobrze oddali sedno

M ateusza czy tam y je d n ak : „Idźcie do wsi. która

tego wydarzenia - i to jest dla nich o wiele

jest p rzed w am i, a zara z zn ajd ziecie oślicę uwią­

ważniejsze niż takty same w sobie. Dla nas z ko­

zaną i źreb ię z nią. O dw iążcie je i przyprow adź­

lei istotne są fakty - to dlatego rodzi się w na­

cie d o M nie!" (M t 21,2). W ygląda w ięc na to, że

szych głowach pytanie o rzeczywistą liczbę osioł­

cho d ziło o dw oje zw ierząt. Ile zatem było tak na­

ków.

praw dę tych osiołków i d laczego M ateusz pisze

Z jednej strony, wszyscy trzej Ewangeliści

o dw óch, p o d czas gdy Ł u kasz w spom ina tylko

zgadzają się. że Jezus wjechał do Jerozolimy na

0 jednym ?

źrebięciu, gdyż albo nazywają je wprost źreba­

Po pierw sze, nie m a w ątpliw ości, że rozu­

kiem (M ateusz), albo też piszą, że na zwierzęciu

m iem y tekst M a teu sza praw idłow o - nie tylko

nikt jeszcze wcześniej nie jeździł (M arek i Łu­

czytam y tam : „odw iążcie je " (M t 21,2), ale też:

kasz). przez co dają do zrozumienia, iż osiołek

„Pan ich p o trzeb u je" w M t 21,3. W M t 21.7 napi­

ten musi być młody. Z drugiej strony wiadomo

sane je s t p o n ad to : „Przyprow adzili oślicę i źrebię

jednak, że wersja Mateusza zainspirowana jest

1 położyli na nie swe płaszcze, a O n usiadł na

tekstem ze Starego Testamentu. Mateusz pisze,

nich". Jesteśm y w ięc pew ni, że M ateusz ma na

że Jezus „usiadł na nich" (czyli na dwóch osioł­

myśli dw a osiołki, przy czym Jezus w jego opisie

kach). Mało prawdopodobne, że chciał, aby jego

dosiada obydw u z nich.

czytelnicy odebrali to dosłownie - jak można bo­

Pewne je s t rów nież to. że zarów no u Łuka­

wiem usiąść na dwóch osłach jednocześnie?

sza. jak i u M arka, jest m owa o jednym osiołku

Gdyby Jezus tak właśnie usiadł, z pewmoscią nie

- zastosow anie zaim ków w liczbie pojedynczej

wyglądałby jak król, nawet jak pokorny król, ale

V>ht Testament

raczej jak klown. Możemy zatem wywnioskować,

420

20,8 I J a wam nie powiem?

że sposób, w jaki pisze Mateusz, służy wyłącznie temu. aby podkreślić wypełniające się proroctwo

Dlaczego Jezus nie chciał udzielić jasnej odpo­

- szczegóły techniczne natomiast czytelnik może

wiedzi tym . którzy prosili G o, aby uzasadnił swo­

sobie dopowiedzieć sam. kierując się zdrowym

je postępow anie?

rozsądkiem.

Sytuacja m iała m iejsce podczas Wielkiego

Podsumowując - na nasze pytanie możliwe

Tygodnia, kiedy Jezus nauczał w świątyni. Pode­

są dwie odpowiedzi. Zgodnie z pierwszą z nich.

szli do Niego w ów czas członkow ie Sanhedrynu

Mateusz wspomina o drugim osiołku - choć tak

- najwyższej sądow niczej instytucji Izraela (obej­

naprawdę go tam nie było - po to. aby odnieść to

mującej - zgodnie z Mk 11,27 - arcykapłanów,

wydarzenie do proroctwa zapisanego w Księdze

uczonych w Piśm ie lub inaczej nauczycieli Pra­

Zachariasza. Druga odpowiedź może być nato­

wa i starszych) i zapytali: .jak im prawem to czy­

miast taka. żc skoro jest mowa o osiołku, na któ­

nisz albo kto ci dał tę w ładzę?" Poprzez „to" ro­

rym nikt wcześniej nie jeździł, to całkiem praw­

zumieli nie tyle fakt. że nauczał, ale raczej Jego

dopodobne. iż była przy nim karmiąca go jeszcze

zachow anie poprzedniego dnia. kiedy to Jezus

oślica. Marek i Łukasz najwyraźniej nie przykła­

wypędził ze św iątyni h an d larzy i inne zakłócają­

dali do tego większej wagi - dla nich najważniej­

ce jej spokój osoby. Jakim prawem usunął z dzie­

sze było to. że Jezus potrzebował źrebięcia

dzińca św iątyni kupców' i tych, którzy przenosili

(chodziło być może o to. że miało to być zwie­

tam tędy różne rzeczy, skracając sobie drogę, któ­

rzę nieujeżdżone, całkowicie oddane temu. kto

ra w' innym przypadku byłaby dla nich bardziej

pierwszy je poskromi). Nawet, jeśli przy oślęciu

uciążliwa? Bardziej pobożni obywatele być może

rzeczywiście była jego matka. Ewangeliści nie

zgodziliby się z tym , że ze św iątyni nie można

uznali za istotne, aby o tym pisać. Mateusz nato­

robić targow iska, ale były tam przecież specjalne

miast wspomniał o niej ze względu na proroctwo,

służby, które pilnowały, aby nie naruszano świę­

choć przez to jego opis może wydawać się nieco

tości tego m iejsca. Kto zatem upoważnił Jezusa

dziwny.

do pełnienia takiej funkcji?

Niezależnie od tego. które wyjaśnienie przyj­

W czasach Starego T estam entu oczyszcze­

miemy, ważne, aby nie zatracić sedna sprawy

nie świątyni zostałoby zinterpretow ane jako dzie­

ukazanego przez wszystkich trzech Ewangeli­

ło prorockie - czyn, którym prorok mógłby na

stów - oto Jezus, który nie ma swojego zwierzę­

przykład potw ierdzić

cia. musi pożyczyć osiołka, by uroczyście wje­

i przybliżyć je swoim słuchaczom . Jezus zaprote­

chać na nim do Jerozolimy. To, że nieujeżdżone

stował przeciwko wykorzystywaniu świątyni do

źrebię jest Mu posłuszne (Marek i Łukasz) i że

celów innych niż właściwy, zgodnie z którym

w ten sposób wypełnia się proroctwo (M ateusz),

miała być ona „dom em m odlitwy dla wszystkich

także stanowi ważny element obrazu nakreślone­

narodów" (Iz 56,7). Poganom nie wolno było

go przez każdego z autorów'. Najważniejsze są

wprawdzie wejść do środka, ale mogli przebywać

jednak padające zewsząd okrzyki: „Hosanna!"

na dziedzińcu, zbliżając się w ten sposób do

i uznanie przez św iadków', że Jezus jest królem,

prawdziwego, żywego Boga i oddając Mu cześć

„który przychodzi w imię Pańskie”. Pamiętaj­

- tak jak to m iało m iejsce w przypadku „Gre­

my więc o tym, aby gąszcz szczegółów tech­

ków". którzy - jak czytam y w J 12.20 - przyszli

nicznych nie przysłonił nam prawdziwej istoty Króla.

do świątyni celebrować Paschę. Z tego powodu dziedziniec świątyni nazywany był czasem „dzie­ dzińcem pogan". Poganie nie mogli jednak ko­ rzystać z tego miejsca tak. jak należało, gdyż

przesłanie, jakie glosil

421

Ewangelia według świętego i.uku\za

utrudniały im to stoiska handlarzy i inne tego typu przeszkody. N iem niej jednak, zgodnie

że prawda sama w sobie jest najwyższym autory­ tetem.

z przepow iednią jed n eg o ze starotestam entowych proroków , nadejdzie dzień, w którym wszystkie narody będą czcić Boga w Jerozolim ie i „nie będzie ju ż w owym dniu przekupnia

20,25 Oddać Cezarowi to, co należy do Cezara?

w dom u P an a Z astępów " (Z a 14,21). Prorocki czyn Jezusa dok o n an y został właśnie po to, aby

Zobacz komentarz do Mk 12.17.

wcielić w życie tę naukę. Kto dal Mu jed n ak prawo dokonania proro­ ckiego czynu? Jakim w ogóle prawem wielcy pro­

21,32 Nie przeminie to pokolenie?

rocy realizow ali tak ie działania? O tóż - z upo­ w ażnienia Boga, w którego im ieniu przemawiali

Zobacz komentarz do Mk 13,30.

do ludzi. O d p o w ied ź na zadane Jezusowi pyta­ nie: „K to d al ci tę w ładzę?" brzm i zatem : „sam Bóg”. D laczego Jezu s nie udzielił arcykapłanom

22,19-20 To jest Moje ciało i krew?

tej odpow iedzi? Poniew aż i tak by Mu nie uwie­ rzyli. Aby u p ew nić się. czy są oni w stanie rozpo­

Zobacz komentarz do Mk 14.22-24.

znać stojący p rzed nim i boski autorytet. Jezus zadał im n ajp ierw pew ne pytanie - wspomniaw­ szy posługę J a n a C h rzciciela, zapytał ich, czy

22,36 Kupić miecz?

sądzą, że c h rzest Jan o w y „pochodził z nieba [czyli od B oga), czy też od ludzi". Pytanie to tra­

Wypowiedź ta trudna jest z tego względu, żc

fiło w czuły p u n k t arcykapłanów i wywołało ich

ciężko pogodzić ją z ogólnym przesianiem Jezu­

rozterkę: „Jeśli pow iem y: z nieba, zarzuci nam:

sa dotyczącym przemocy, zgodnie z którym nie

D laczego nie uw ierzyliście m u? A jeśli powiemy:

powinno się rozwiązywać żadnych problemów

Od ludzi, cały lud n as ukam ienuje, bo jest prze­

silą i przymusem. Wiele osob sądzi, że wypowie­

konany, że Ja n był p ro ro k iem " (Ł k 20.6). Czy

dzi lej nie powinno się odczytywać w sposob

udow odnili tynt sam ym , że rozpoznali w dzie­

dosłowny, ale skoro tak. to co może ona ozna­

łach Ja n a C h rzciciela boski autorytet? Gdyby

czać?

tak było, z p ew n o ścią ro zpoznaliby go także

Słowa te pojawiają się tylko w Ewangelii Łu­

w czynach i słow ach Jezusa. A rcykapłani do­

kasza. który przytacza je jako fragment rozmow y

wiedli je d n a k , że nie są tak napraw dę świadom i

pom iędzy Jezusem a Jego uczniami podczas

źródła, z k tó reg o p o ch o d ził au to ry tet Jana. Jezus

Ostatniej Wieczerzy. Jezus przypomina uczniom

pow iedział im w zw iązku z tym coś, co m ożna

o tym, jak posłał icli kiedyś na misję bez trzosa

sp a rafrazo w ać w n astęp u jący sposób: „Skoro nie

(pieniędzy), torby (prowiantu) i sandałów. Być

potraficie ro z p o z n a ć dzieł, które p o chodzą od

może mieli okazać w ten sposób ufnosc w to.

Boga. to żad en arg u m en t nie przekona was

że wszelkie ich potrzeby zaspokojone zostaną

o tym , że to O n je s t ich źródłem . Jeśli nie jeste­

przez napotkanych po drodze, dobrych ludzi

ście w sta n ie p o w iedzieć, na m ocy jakiego

(Łk 10,4-7). Teraz jednak sytuacja miała się

prawa Ja n ud zielał ch rztu , to i Ja nie powiem

przedstawiać nieco inaczej: ludzie będą nasta­

wam, jak im praw em czynię to, co widzicie". Jak

wieni negatywnie, gdyż okazując uczniom życzli­

się bow iem o k azuje, niektórzy dom agają się

wość. sami mogliby ściągnąc na siebie kłopoty.

au to ry tetu sto jąceg o za praw dą, zapom inając.

Podczas pierwszej misji uczniom Jezusa nie bra­

\o w y Testament

422

kowało więc niczego, choć podróżowali z pusty­

Je z u s nie p o strz e g a je d n a k bandytów jako

mi rękami. „Lecz teraz" - mów'i im Jezus - „kto

tych. p rzed k tó ry m i Je g o u czn io w ie powinni się

ma trzos, niech go weźmie: lak sam o torbę". Tym

b ronić. O ni sam i b ę d ą bow iem zaliczeni do gro­

razem uczniowie sami będą musieli o siebie za­

na p rzestęp có w , m o g ą z a te m odgryw ać swoją

dbać. Co w'ięcej. Jezus dodaje: „kto nie ma. niech

rolę ja k należy i - ja k n a b a n d y tó w przystało -

sprzeda swój płaszcz i niechaj kupi m iecz!” Jest

nosić przy so b ie m iecze. O d c z y tu ją c wypowiedź

to zaskakujące, ale jeszcze bardziej zaskakujący

Je zu sa zbyt d o sło w n ie , u czn io w ie ujawnili przy

wydaje się powód, dla którego uczniowie mieliby

okazji, że tak napraw -dę o czekiw ali od Niego

to zrobić: „(...) to, co jest napisane, m usi się speł­

takiej p o ra d y - m ieli ju ż bow iem przy sobie dwa

nić na Mnie: Zaliczony został do złoczyńców ".

m iecze. C a łk iem n ie ś w ia d o m ie pokazali także,

Uczniowie Jezusa zapew ne nie zrozum ieli

ja k b ard zo ró ż n ią się od reb elian ck iej bandy Ze­

tego powodu, ale - jak im się wydawało - zrozu­

lotów - ta k a b a n d a z p e w n o śc ią byłaby znacznie

mieli przynajmniej zalecenie dotyczące m iecza.

lepiej u z b ro jo n a . W brew ' o czek iw a n io m uczniów,

Okazało się, że miecze są im dostępne: powie­

w ypow iedzi J e z u sa nie n a le ż a ło je d n a k interpre­

dzieli więc do Jezusa: „Panie, tu są dwa m iecze",

tow ać d o sło w n ie , a słow a, k tó re ją wieńczyły nie

na co On odpowiedział: ..Wystarczy“.

o zn acz ały b y n ajm n iej, że dw a m iecze wystarczą

Łukasz nie chciał zapewne, aby jego czytel­

im d o obrony. G d y b y b o w iem n ap raw d ę napadła

nicy odebrali tę wypowiedź w sposób dosłowny.

ich u zb ro jo n a w sz a b le i kije b a n d a Zelotów, dwa

Ewangelista opisuje dalej, jak kilka godzin póź­

m iecze ok azały b y się z u p e łn ie niewystarczające.

niej. kiedy Jezus został aresztowany, jed en z ucz­

M ów iąc: „w y starczy ”. J e z u s c h ciał w rzeczywi­

niów - prawdopodobnie jeden z tych dw óch,

stości uciąć tę d y sk u sję - sk o ro uczniow ie nie

którzy zadem onstrowali owe miecze podczas

zrozum ieli Je g o g o rzk iej iro n ii, to nie było sensu

wieczerzy - rzucił się na sługę kapłana i odciął

konty nuow ać te m a tu . T. W. M a n so n pisze, że

mu ucho. Jezus zawołał wówczas: „Przestańcie,

zam iast „w ystarczy”, lepiej pasow ałyby w tym

dosyć!" i dotknął zranionego ucha. aby je uzdro­

m iejscu słowa: „w sa m ra z ”. W przeciwieństwie

wić (Łk 22.49-51).

bow iem d o czasu , kiedy k o rzy stali z popularno­

Co zatem Jezus mógł mieć na myśli, m ówiąc

ści M istrza, „teraz o to c z e n i byli tak zaciekłymi

o sprzedaży płaszcza i zakupie m iecza? O n sam

w rogam i, że p o sia d a n ie d w ó ch m ieczy nie pomo­

miał zostać zaliczony do grona złoczyńców -

głoby im naw et w n ajm n iejszy m s to p n iu " 15.

„policzony został pom iędzy przestępców ", jak

Jak pisze w sp o m n ia n y w yżej uczony: „Wy­

czytamy w Iz 53.12 w’ odniesieniu do Sługi Pań­

pow iedź ta nic m a nic w sp ó ln e g o z kwestią słusz­

skiego. Skoro tak. to ci, którzy byli Jego przyja­

ności zb ro jn eg o o p o ru w obec niesprawiedliwo­

ciółmi. sami także potraktow ani zo stan ą jak

ści i zła. Je st to po p ro stu b a rd z o obrazow y spo­

wyjęci spod praw a - nie będą już mogli liczyć na

sób o p isa n ia

dobroć ze strony swoich rodaków. T rzos i torba

w ch arak terze i nastaw ien iu Ż ydów od czasu

będą im zatem niezbędne. Józef Flawiusz pisze,

pierw szej m isji uczniów . U czniow ie Jezusa od­

o g ro m n e j

zm iany, jak a zaszła

że kiedy Esseńczycy wyruszali w podróż, nie za­

czytali je d n ak tę w ypow iedź d o sło w n ie i dlatego

bierali ze sobą żadnych zapasów, wiedząc, iż ich

jej nie zrozum ieli - nie zn acz y to jednak, że

potrzeby zaspokojone zostaną przez innych

z nam i m a być p o d o b n ie ” 16.

członków tego ruchu. Zabierali natom iast broń. aby móc bronić się przed bandytam i14.

I W. M anson. Ethics and the Gospel ( London: SPCK. 1960), s. 90. " I. W. M anson. The Sayings o f Jesus (1933: przedruk.

1 Józef Flawiusz Wojna żydowska 2.125.

G ran d Rapids, M ich.: Eerdm ans. 1979). s. 341.

Ewangelia według świętego Łukasza

423

22,67-70 U jr/y cie S yna Człow ieczego?

ka jego duch lub dusza świadomie gdzieś przeby­ wa. Słowa Jezusa przytoczone w Łk 23.43 odno­

Zobacz ko m en ta rz do Mk 14.61-62.

szą się zatem do miejsca, w którym przebywać będzie Jego duch i duch złoczyńcy. N iektóre przekazy chrześcijańskie podają,

23,38 N a czym polegała w ina?

że tuż po śmierci Jezusa Jego duch zstąpił do krainy zmarłych lub piekła. Koncepcja ta opiera

Zobacz k o m en ta rz do J 19,19.

się na I P 3,19 (i być może również 1 P 4.6) i Ef 4.4. Niemniej jednak, żaden z tych tekstów nie potwierdza tak naprawdę słuszności takiej

2 3,43 D ziś będziesz ze m ną w raju?

interpretacji. Zgodnie z Ef 4.9 Jezus .zstąpił do niższych części ziemi”, jednak określenie to nie

W iszący na k rzy żu o b o k Je zu sa złoczyńca prosi

m usi wcale oznaczać piekła. Fragment ten mówi

G o o pam ięć, kiedy ju ż przyjdzie O n d o swojego

raczej o zstąpieniu Jezusa z nieba na ziemię -

królestw a. Je z u s zap ew n ia w ów czas łotra o tym.

o Jego wcieleniu, nie zas o miejscu, do którego

że jeszcze d ziś b ęd zie z N im raju. C zy Jezus nie

udał się po śmierci. W 1 P 3.19 czytamy wpraw­

pozostaw ał je d n a k w g ro b ie p rzez trzy dni? Czyż

dzie o tym. co działo się po śmierci Jezusa, ale

Pism o Ś w ięte nie p o d aje, że pom iędzy śm iercią

nie ma tam nic na temat tego (1) czym są owe

a zm artw y ch w sta n ie m Je zu s zstąpił do piekieł,

duchy zam knięte w więzieniu. (2) gdzie jest to

a d o N ieb a zo stał zab ran y d o p iero po zm ar­

więzienie. (3) kiedy dokładnie miało to miejsce

tw ychw staniu? S k o ro tak. to ja k m ógł złożyć

(wiemy tylko, że po śmierci) i (4) ile to trwało.

w sp o m n ian ą

wyżej

o b ietn icę

um ierającem u

obok N ieg o złoczyńcy?

Dość powiedzieć, że (1) moim zdaniem słowo ..duchy" nie odnosi się do duchów zmarłych lu­

Aby w yjaśnić tę kw estię, trzeba wpierw

dzi. ale do upadłych aniołów, o których mowa

udzielić o d p o w ied zi na szereg szczegółow ych py­

w' Rdz 6 (w przeciwieństwie do tego. o czym czy­

tań. P ierw sze z nich brzm i: gdzie był Jezus po­

tam y w' kom entarzu do Rdz 6.4). (2) więzienie

m iędzy sw oją śm iercią a zm artw ychw staniem ?

m oże znajdować się pod ziemią, ale zgodnie

W iadom o, że Jeg o ciało spoczyw ało w grobie. To

z żydowską tradycją - może się ono także znaj­

dlatego w szystkie trzy Ew angelie synoptyczne

dować w drugim niebie. (3) wydarzenie to mogło

w sp o m in ają o św iad k ach Jego pochów ku (M t

nastąpić przed zmartwychwstaniem Jezusa, ale

27,61; Mk 15,47; Ł k 2 3 .55). M ateusz opisuje po­

m ogło także mieć miejsce podczas wniebowstą­

nad to szczegóły zw iązane z zabezpieczeniem

pienia i (4) nikt tak naprawdę nie wie. ile to trwa­

grobu (M t 27,62-65), dając nam d o zrozum ienia,

ło - równie dobrze mogło trwać tyle. ile pojedyn­

że d o czasu zm artw y ch w stan ia ciało Jezusa po­

czy dźwięk trąby ogłaszającej Jego triumf, czyli

zostaw ało w nim d o k ład n ie zam knięte. Nie ma

m inutę lub nawet mniej. Zastanawianie się. ile

jed n ak żadnych szczegółów dotyczących ducha

czasu mogło Mu to zająć, jest więc tylko czy­

Jezusa. K o n tem p lu jąc Jego śm ierć w Flp I czy

stą spekulacją. (Głoszenie Ewangelii umarłym,

2 K or 5. św. Paweł pisze o pragnieniu znalezienia

o którym czytamy w I P 4,6. nie odnosi się praw­

się w o b ecn o ści C h ry stu sa tuż po śm ierci (dla

dopodobnie do pośm iertnej posługi Jezusa,

Pawia n ajw ażniejsze je s t nic to. aby znaleźć się

ale do ewangelizowania tych. którzy wierzyli

w niebie, ale aby być przy Jezusie). W yraża w ten

w Chrystusa i zmarli, ale wciąż żywią tę samą

sp o só b ch arak tery sty czn e dła chrześcijaństw a

nadzieję, co żyjący chrześcijanie, do których kie­

i późnego ju d aizm u przekonanie o tym. że po­

ruje swoje słowa Piotr). Według mnie. nie ma

m iędzy śm iercią a zm artw ychw staniem człowie­

więc żadnego powodu, aby uważać, że Jezus

Noht Testament

424

rzeczywiście spędzi) znaczący okres czasu w kra­

nie „dziś" n a jp ra w d o p o d o b n ie j o zn acz a nie mo­

inie zmarłych czy w piekle, czy gdziekolwiek in­

m en t czasu , ale o k re s życia p o śm ierci - „gdy

dziej. gdzie znajdowało się owo „więzienie". Jeśli

um rzem y ” . N ie o d n o si się o n o d o powszechnie

bowiem miało to miejsce przed zm artw ychw sta­

rozum ianej p rz e z Ż y d ó w i R zym ian jednostki

niem. wcale nie musiało to trw ać długo.

czasu. Je d n a k w ięk szo ść przekazów ' umieszcza

W odniesieniu do Łk 23,43 m ożna także za­

m o m en t ich śm ierci w ty m sam ym dniu, w któ­

łożyć. że raj oznacza niebo, przy czym Jezus zna­

rym zostali u k rzy żo w an i. Je śli Je z u s miał rację,

lazł się tam dopiero po wniebowstąpieniu. Pierw­

to być m o że złożył tę d e k la ra c ję w drodze do

sza część tego założenia jest najpraw dopodobniej

w sp o m n ia n eg o w cze śn iej „w ięzien ia” (deklara­

słuszna. Pochodzące z języka perskiego słowo

cja m ogła ta k ż e n a s tą p ić p ó źn iej - np. podczas

„raj" zostało przejęte przez Żydów na określenie

w n ie b o w stą p ie n ia ), je d n a k

rajskiego ogrodu z Rdz 2. W Nowym T estam encie

w łaśnie tam sp ę d ził w ięk szo ść cz a su pomiędzy

oznacza ono jednak coś więcej. W 2 Kor 12.24

sw oją śm iercią i z m a rtw y c h w s ta n ie m . Jeśli się

wyraz ten zastosowany został przez Pawła na

nie mylił, w y jaśn iało b y to ró w n ież Jego ostatnie

określenie miejsca, do którego został „porw any”,

słowa, ja k ie p rz y łą c z ą w sw ej E w angelii Łukasz:

czyli do „trzeciego nieba” (które jest siedzibą

„O jcze, w' Tw oje ręce p o w ie rz a m d u ch a mego"

Boga, podczas gdy pierwsze jest siedzibą ptaków,

(L k 2 3 .4 6 ). O z n a c z a ło b y to bow iem , że w mo­

znaczyłoby to, że

a drugie - gwiazd). Podobne użycie tego słowa

m encie śm ierci. Je z u s o d razu p o sz ed ł do swoje­

występuje w Ap 2,7. Wiemy zatem , że pierwsza

go O jca - Jeg o d z ie ło było z a k o ń c z o n e i nie miał

część powyższego założenia jest prawidłowa -

ju ż żadnych p o w ażn iejszy ch za d a ń d o zrealizo­

Jezus rzeczywiście obiecuje złoczyńcy, że jeszcze

w ania p o m ięd zy śm ie rc ią i zm artw ychw staniem .

dziś znajdzie się on w niebie.

G dyby je d n a k Je z u s się p o m ylił, pozostałyby

Druga część założenia nie jest natom iast

nam zaledw ie te o lo g ic z n e sp e k u lacje na temat

słuszna. Jedynym wersetem m ogącym sugero­

m iejsca, w k tó ry m Je z u s w tym czasie przebywał

wać. że Jezus znalazł się w niebie dopiero po

- nie m oglibyśm y b ow iem u d o w o d n ić żadnej

zm artwychwstaniu, jest J 20.17. jed n ak we frag­

tezy, d o p ó k i nie bylibyśm y pew ni natury sa­

m encie tym chodzi lak napraw dę o fizyczne nic-

m ego m ie jsc a 17. P ew ne je s t n a to m ia st to. że

zatrzymywanie G o ze względu na fakt. iż nie

Ew angeliści niew ątpliw ie zak ład ali nieom ylność

wstąpił jeszcze do Ojca. Fizyczna nieobecność

Jezusa.

Jezusa na ziemi była bowiem w arunkiem zesła­

O b ietn ica z ło ż o n a z ło c z y ń c y je s t czym ś wię­

nia Ducha Św iętego (J 16,7). Teraz więc. kiedy

cej niż tylko p o c ieszen iem u m ierająceg o człowie­

Jezus wciąż pozostawał na ziemi ciałem , M aria

ka i zapew nieniem o czek a ją cej go nagrodzie za

nie powinna była G o zatrzymywać. We fragm en­

wiarę. Je zu s o z n a jm ia m u bow iem , że dzieło zba­

cie tym nie ma natom iast nic na tem at m iejsca,

w ienia d o k o n ało się. Z b aw cze d zieło Jezusa za­

w którym znalazł się duch Jezusa pom iędzy Jego

k o ńczone zo stało n a krzyżu. Jeg o w alka osiągnę­

śmiercią a zm artwychwstaniem.

ła swój kres - sz a ta n z o sta ł o sta te c z n ie pokona-

Wygląda więc na to, że w Piśmie Świętym jest tylko jeden fragm ent mówiący o tym. czy Je­ zus znalazł się w niebie pom iędzy swoją śm iercią a zmartwychwstaniem, czy też nie. przy czym jest to właśnie werset Lk 23,43. Jezus zapow iada w nim, że zarówno On, jak i ukrzyżowany obok Niego złoczyńca, znajdą się w raju - czyli w nie­ bie - jeszcze w tym samym dniu. O kreśle­

11 Istnieje w teologii chrześcijańskiej pogląd, według którego raj jest miejscem przebywania ludzi wierzących w Chrystusa po ich śmierci w oczekiwaniu na zmar­ twychwstanie cial. niebo zaś jest miejscem ostateczne­ go ich przebywania z Bogiem w wieczności (przypred.).

Ewangelia według iwietego Łukasza

425

ny. Jezus - zw ycięzca m ógł zatem w stąpić do nieba i czek ać n a zm artw ychw stanie, m om ent.

24,10 Co się wydarzyło podczas zmartwychwstania?

w którym Jeg o tr iu m f objaw i się całem u światu. Z obacz rów nie: ko m en ta rz do 1 P 3,19.

Zobacz komentarz do J 20,1-8.

E w a n g e l ia WEDŁUG ŚWIĘTEGO JANA

1,1 Jeden Bóg w trzech Osobach?

- Panem jedynym ". C o więcej - Nowy Testa­ ment potw ierdza tę sam ą doktrynę. Przykłado­

Jak

wytłumaczyć

istnienie

Trójcy

Świętej

wo. w' Jk 2.19 czytam y: „W ierzysz, że jest jeden

w świetle faktu, żc Stary Testament mówi o jed ­

Bóg? Słusznie czynisz (...)". przy czym mogliby­

nym jedynym Bogu? Skoro Stary Testament głosi

śmy wyraźniej ująć znaczenie tego wersetu zgod­

prawdę, to dlaczego Jan twierdzi, że Słowo, utoż­

nie z Pwt: „Wierzysz, że Bóg jest jeden?" Jedy-

samiane później z osobą Jezusa, jest Bogiem?

ność Boga i fakt, że poza N im nic ma innych

Czy mamy rozumieć, że kiedy ten jedyny Bóg

bogów to fundam entalne doktryny Pisma Świę­

stal się człowiekiem, to wtedy całość Boga prze­

tego (zobacz Mk 12.29; J 5.44; Rz. 3,30; 1 Kor

bywała na ziemi? Czy jest w tym zawarta suge­

8.4.6; G a 3,20; E i 4.6).

stia. zgodnie z którą jest lak naprawdę dwóch,

Po drugie. Nowy T estam ent głosi również,

a nawet - licząc Ducha Świętego - trzech Bo­

że Jezus to osoba boska. W erset J 1.1 jest tylko

gów? A może rację mają świadkowie Jehowy,

jednym z wielu, w których w spom ina się o tym

którzy twierdzą, że Jezus nie był tak naprawdę

fakcie (przykładam i innych wersetów nawiązują­

Bogiem? Co tak naprawdę kryje w sobie sformu­ łowanie .Trójca Święta"?

cych do tej prawdy są Flp 2,6; T t 2,13; Hbr 1.3).

Kwestia ta wymaga lak głębokich odpowie­

Jehowy kwestionują oczywiście takie fragmentyPróbują na przykład argum entow ać, że skoro

dzi. że już napisano cale tomy na ten temat. Tutaj możemy jedynie dokonać zwięzłej obserwacji tego. co Biblia o tym mówi. Po pierwsze - Stary Testament rzeczywiście naucza, że jest tylko jeden Bog - lub raczej, że Bog jest jeden. Wystarczy tylko zajrzeć do Pwt 6.4: .Słuchaj. Izraelu. Pan jest naszym Bogiem

Przedstawiciele w yznań takich jak świadkowie

w dosłownym tłum aczeniu J 1.1 brzmi: „Bogiem było Słowo", a w oryginale greckim przed sło­ wem „Bóg" nie m a rodzajnika określonego, to nie chodziło tak napraw dę o prawdziwego Boga. ale o boga (pisanego małą literą). Werset ten miałby zatem brzmieć: „bogiem było Słowo . Ta­

427

Ewangelia według świętego Jana

kie tłum aczenie nie jest jednak przekonywające.

pominięcia rodzajnika przez Jana (choc każdy

Przede wszystkim, słowo „Bóg” funkcjonuje czę­

z trzech powyższych powodów może odgrywać

sto jako nazw a własna, a kiedy taka nazwa zosta­

tu rolę). Pisząc „Słowo było u Boga i Bogiem

nie już raz użyta w danym kontekście (tak. że

było Słowo". Jan ma świadomość, że Słowo nie

wiadome jest o czym lub o kim Piotr, Jan czy

stanowi całości Boga. Kiedy bowiem Słowo siato

ktokolwiek inny mówi), to później nic trzeba już

się ciałem. Ojciec nadal pozostawał odrębną oso­

stawiać przed nią rodzajnika określonego. Poza

bą (J 1.14). Stwierdzenie: „Słowo było Bogiem”

tym, zdania zaw ierające czasownik „być” (w tym

może być w takim razie nieco mylące - może

przypadku „było") nie zawierają zestawienia

sugerować, że całość Boga wcieliła się w ziemską

podmiotu i d opełnienia, ale zestawienie podm io­

postać Jezusa. Pominięcie rodzajnika prowadzi

tu i orzecznika rzeczownikowego (predicate

do znaczenia: „Słowo było boskie" lub „Słowo

noun) lub podm iotu i orzecznika przymiotniko­

było tym. czym byl Bóg". Innymi słowy, tekst

wego (p red icate adjective). W niektórych języ­

Jana daje do zrozumienia, że Słowo miało wszyst­

kach, np. w języku angielskim, podm iot i dopeł­

kie cechy Boga, ale nie zawierało w sobie wszyst­

nienie są określone przez szyk słów w zdaniu.

kiego. co jest Bogiem. Świadkowie Jehowy nie

„Jim hit Jo h n ", czyli „Jim uderzył Jo h n a” ozna­

biorą tych trzech argumentów pod uwagę i - po­

cza. że „Jim ” jest podm iotem a J o h n " dopełnie­

sługując się zbyt uproszczonymi argumentami

niem. Jeśli zm ienim y kolejność tych słów, to

gramatycznymi - próbują nadać tym słowom ta­

sprawi, że Jim i John zam ienią się rolami. W ję­

kie znaczenie, jakie jest dla nich najwygodniej­

zyku greckim , role podm iotu i dopełnienia okre­

sze.

ślone są przez odm ianę końcówek wyrazów (de­

Pozostaje jeszcze kwestia: czy więc istnieje

klinację). W takim przypadku m ożna zmienić

trzech Bogów? Nowy Testament nie wyjaśnia

szyk wyrazów i na początku zdania dać słowo,

wprawdzie tego problemu w sposob bezpośred­

któremu chcem y n adać szczególne znaczenie.

ni. daje nam jednak pewne informacje, na pod­

Z kolei, jeśli mam y konstrukcję zdania zawierają­

stawie których udało się później podjąć próby

cą orzecznik rzeczownikowy to końcówki pod­

uzasadnienia możliwości istnienia trzech Osób

miotu i orzecznika będą takie same, czyli nie-

będących jednocześnie jednym Bogiem. Jak już

identyfikujące tych części zdania. Jednakże moż­

wspomnieliśmy. Nowy Testament wyraźnie pod­

na dokonać jed n o zn aczn ej identyfikacji podmio­

kreśla. że jest tylko jeden Bóg. To. że „Bóg jest

tu i orzecznika przez um ieszczenie rodzajnika

jeden" jest niepodważalną prawdą wiary w' No­

określonego przed podm iotem i ominięcie go

wym a także w Starym Testamencie. Nowy Testa­

będzie

ment wyraźnie daje też do zrozumienia, że Jezus

brzmiało: „Bogiem było Słowo" z naciskiem na

(podobnie jak Duch Święty) jest Bogiem. Skoro

„Bogiem"1. Innym powodem pom inięcia rodzajnika jest

się w Jezusie? Teoria ta. nazwana później patry-

przed

orzecznikiem .

W tedy

zdanie

przypadek, kiedy rzeczownik funkcjonuje jak orzecznik przymiotnikowy, nadający cechę pod­ miotowi. To jest praw dopodobnie główny powód

1„Bogiem było Słowo" - gr. „Theos en ho l.ogos", gdzie „Theos" jest orzecznikiem rzeczownikowym, „en" orzeczeniem, „ho” - rodzajmkiem określonym a „Lo­ gos" - podmiotem (przyp. red.).

tak, to może rzeczywiście całość Boga wcieliła pasjanizmem. być może rozwiałaby wszystkie nasze wątpliwości, jednak nie jest ona zgodna z informacjami zawartymi w Nowym Testamen­ cie. Jezus cały czas uświadamia nam bowiem, że On i Jego Ojciec to dwie różne osoby. Na przy­ kład - w J 11.414.1 Jezus dziękuje Ojcu za to. że Go wysłuchał i stwierdza potem, że to Ojciec po­ słał Go na ten świat. Jest to fragment nieustają­ cego dialogu prowadzonego pomiędzy Ojcem

428

Nawy Testament

a Synem. Fragm ent ten ukazuje, że O jciec i Syn

m ości. O jciec m o że w ięc p o sy ła ć Syna i prowa­

są sobie równi, ale też. żc są to dwie o drębne

dzić z N im rozm ow y. N a u k a ta jest zasadniczo

osoby (zobacz J 5.16-23). Syn nic jest zatem

tajem n icą, d lateg o w szelk ie w yjaśnienia jej (łącz-

wcieleniem Ojca. Nowy T estam ent przekazuje

nie z d o k try n ą T ró jcy Ś w iętej) są w mniejszym

nam takie właśnie inform acje (które m ożem y

lub w iększym s to p n iu o g ran iczo n y m i próbami

znalezć także poza Ewangelią Jan a), jed n ak nie

p rzen ik n ięcia rzeczy w isto ści boskiej, która jest

są one wyjaśnione. Dostajem y tylko pew ne fakty

p rzecież p o n a d nam i. D o k try n a T rójcy Świętej

bez teorii podającej ich interpretację.

głosi istn ien ie tr a n s c e n d e n tn e g o

Ojcowie (i m atki) Kościoła musieli stan ąć

Boga, który

m oże je d n o c z e ś n ie sta ć się człow iekiem , a póź­

w obliczu tych biblijnych faktów': Bóg jest jeden.

niej - po z m a rtw y c h w s ta n iu - zam ieszkać także

Jezus jest Bogiem. Jezus i Ojciec nie są tą sam ą

w innych lu d ziach ( D u c h Ś w ięty). Bóg jest na

osobą (później stwierdzili również, że D uch

tyle wielki, ab y w ła d a ć całym w szechśw iatem , na

Święty także jest Bogiem i że jest O n różny za­

tyle troskliw y, żeby w cielić się w człowieka i na

równo od Ojca. jak i od Syna). W taki sposób

tyle bliski, aby z a m ie s z k a ć w k ażdym swoim wy­

powitała doktryna Trójcy Świętej. Sam o określe­

znawcy. O tak iej w łaśn ie rzeczyw istości mówi

nie po raz pierwszy użyte zostało przez T ertulia­

ow a d o k try n a . T aką p raw d ę gtosi rów nież św. Jan

na prawdopodobnie już okoto roku 200. ale peł­

i cho ćb y śm y sta ra li się n a jb a rd z ie j ja k potrafimy,

na definicja tej koncepcji pojawiła się dopiero

i tak nie ud a n am się p o ją ć jej boskiej głębi. Mo­

150 lat później. Jej wyjaśnienie opiera się n a m e­

żem y je d n a k sta le cieszy ć się rzeczywistością

todzie zaczerpniętej z filozofii greckiej, zgodnie

Boga zam ieszk ałeg o w śró d n as. k tó rą owa dok­

z którą możliwe jest oddzielenie bytu (istoty) od

try n a głosi.

osoby. Trójca obejmuje zatem trzy odrębne oso­

Z obacz rów nież k o m e n ta r z do Iz 63,10-11.

by, ale tylko jeden byt - jedną istotę. Jest tru d n o w naszej naturalnej rzeczywistości znaleźć an a­ logię dokładnie obraz.ującą ideę trójjedyności.

1,18 B oga n ik t nigdy nie w idział?

Jednakże m ożna zauważyć przynajm niej przybli­ żone analogie z natury i życia ludzkiego. N a

W erset ten m ów i w y raźn ie, że nikt nie widział

przykład, jedna substancja - woda - m oże ist­

nigdy Boga. W Wj 3 3 ,2 0 c z y tam y jednak: „Nie

nieć w trzech stanach skupienia: stałym (lód),

będziesz m ógł o g ląd ać m o jeg o o b licza (...) i po­

ciekłym i gazowym (para), a przy pewnych okre­

zostać przy życiu", w Wj 24,11 nato m iast: „mogli

ślonych param etrach term odynam icznych tem ­

p rzeto patrzeć n a Boga. P o tem jed li i pili”. Na

peratury i ciśnienia, może istnieć rów nocześnie

jakiej podstaw ie Ja n tw ierd zi, że n ik t jeszcze nie

w tym samym miejscu we wszystkich trzech sta­

w idział Boga, sk o ro w S tary m T estam encie opi­

nach skupienia (tzw'. punkt potrójny wody). Jeśli

sane są p rzynajm niej dw a p rzy p ad k i osób, które

chodzi o przykład z życia ludzkiego, to pojedyn­

G o ujrzały?

czy człowiek może w tym samym czasie być p o

P rzede w szystkim , zw róćm y uwagę na to, że

strzcgany jako osoba spełniająca różne role. np.

nawet w S tarym T estam en cie pow iedziane jest,

może być m ężem, ojcem i synem.

iż nikt nie w idział tw arzy Boga: „N ic będziesz

Prawda płynąca z Pisma Świętego nie musi

mógł oglądać m ojego ob licza, gdyż żaden czło­

zapewne podpierać się założeniam i filozofii

wiek nie m oże o g ląd ać m ojego oblicza i pozo­

greckiej, ale póki co - nic znamy lepszego s p o s o

stać przy życiu" (W j 3 3 ,2 0 ). W takim właśnie

bu wyjaśnienia koncepcji Trójcy Świętej. Pism o

kontekście m ają m iejsce obydw a wspomniane

Święte głosi, że Bóg jest jeden, Jezus jest Bogiem,

wyżej przypadki teofanii. We wcześniejszym

a Jezus i Ojciec stanowią odrębne centra św ia d o

z nich wydaje się, że starsi Izraela widzą J a k ie ś

429

Ewangelia według iwiętego Jana

dzieło z szafirow ych k am ien i" (k tó re będzie się

ciałem ’ - J 1,14) i cechuje się „chwałą", czyli na­

później pojaw iać w początkow ych rozdziałach

turą lub reputacją taką sam ą. jaka należy do Jego

księgi E zech iela jak o w yściółka boskich rydw a­

O jca - pełną łaski i prawdy (przy czym są to

nów). N ie w id zą żad n ej k o n k retn ej postaci, jed ­

greckie odpowiedniki zastosowanych w Wj 34.6

nak m ają być m o że św iad o m o ść obecn o ści ja­

określeń „laska i w ierność"). Mojżesz przyniósł

kiejś Istoty sto jąc ej n a tym „dziele". M ożna za­

wprawdzie od Boga Prawo (J 1,17). ale Jezus dał

tem uznać, że w idzieli Boga, ch o ć nic ujrzeli tak

nam poznać sam ą naturę Ojca. Dlatego, choc nikt

napraw dę Jeg o tw arzy. W p ó źn iejszy m przypad­

nic widział nigdy Boga. Jezus objawia nam G o

ku teofanii M o jż esz p rag n ie ujrzeć „chwalę"

przez to. że sam pozostaje z N im w najbardziej

Boga (W j 33,18). Z n ając a u to ra Księgi W yjścia,

intym nej łączności ( j e s t w łonie O jca"). Starote-

dom yślam y się, że ch ce o n zo baczyć tym razem

stam cnlow i prorocy widzieli być m oże zarys Boga.

więcej, niż to . co o g ląd ał razem ze starszym i

ale Jezus - Słowo wcielone - nie tylko patrzył

Izraela. Bóg sp e łn ia jeg o p ro śbę, ale nie daje m u

Ojcu tw arzą w twarz, ale widział też Jego duszę

jeszcze w szystkiego - pozw ala M ojżeszow i ukryć

i całym sobą uosabiał Jego najgłębszą naturę.

się w ro zp ad lin ie skały, p o czym p rzechodzi

Z punktu w idzenia teologii jest to bardzo

obok, ogłaszając sw oją chw ałę w sp o só b słyszal­

w ażna

ny. a n astęp n ie u k azu je się „z tylu". N iektórzy

w drugim wieku M arcjona. co jakiś czas pojawia­

in terp retato rzy su g eru ją, że była to zaledw ie bo­

li się bowiem teologowie, przeciwstawiający od­

ska pośw iata, je d n a k rów nie d o b rze m ogła to być

ległego i surowego O jca łaskawem u i łagodnem u

pewna p o sta ć (z n a ją c ów czesny bliskow schodni

Synowi. O jciec stanow ił dla nich sym bol Prawa.

sposób u b ie ra n ia się, p ra w d o p o d o b n ie byia to

Syn - łaski. Relacja z O jcem wydawała się im

postać o tu lo n a dłu g ą sz atą tak, że w idać było za­

tru d n a lub naw et nierealna - być m oże posądzali

ledwie jej zary s). N aw et jeśli M ojżesz nic ujrzał

G o nawet o brak uczuć. Syn jawił im się tym cza­

wówczas zbyt w iele, d o św ia d czen ie to było na

sem jako troskliw a, ciepła

tyle p o tężn e, że jeg o sk ó ra na tw arzy p ro m ien ia­

K ontrast ten jest jednak zupełnie nieprawdziwy.

ła (W j 34,29).

Jan daje nam bowiem d o zrozum ienia,

obserw acja.

Począwszy

od

żyjącego

i przyjazna osoba. że jeśli

Ja n p o ró w n u je w p raw dzie Je zu sa z M ojże­

chcem y poznać O jca. to w ystarczy tylko popa­

szem (J 1,17; p rzy p ad ek teofanii M ojżesza zwią­

trzeć na Syna. „Laska i praw da" jaką dostrzega­

zany był z n ad an iem P raw a), ale w szystkie staro-

my w Jezusie, jest „łaską i prawdą" O jca. Łagod­

testam entow e p rzy p ad k i teo fanii - naw et te póź­

ność Jezusa to łagodność O jca. Uzdrow ienia

niejsze - nie zap rzecza ją naszym powyższym

dokonane przez Jezusa są dziełem Jego O jca

obserw acjom . I tak . Izajasz m a św iadom ość

(J 5.19). Podsum ow ując - w Jezusie zobaczyć

obecności P an a na tro n ie , ale jed y n e, co jest

m ożem y nie tylko prawdziwe oblicze (J 14.6-10).

w stanie o p isać, to „tren Jeg o szaty ” i stojące nad

ale

Nim serafiny (Iz 6,1-5). E zechiel z kolei widzi na

m ożliwość zm iany dotychczasow ego wyobraże­

tronie zarys p ostaci w form ie ognistego blasku

nia na tem at O jca i naw iązania z Nim o wiele

(E z 1.26-28), nie potrafi je d n a k o pisać jej tw arzy

bliższej i cieplejszej relacji.

ani p o d ać żadnych innych szczegółów . O blicza Boga nikt więc tak n ap raw d ę nie widział.

i serce O jca. Św iadom ość tego faktu daje

Zjobacz również kom entarz do Wj 24.9-11; 33.18-23: J

1.1.

T eraz rozum iem y ju ż. o czym mówi Jan . Sło­ wo jest u Boga (J 1.1), czyli stoi z N im tw arzą w tw arz. C o w ięcej. Słowo jest tym . czym jest

1,25 Co to jest chrzest nawrócenia?

Bóg (jak zauw ażyliśm y ju ż w poprzednim roz­ dziale). Słowo wciela się w człow ieka („stało się

Zobacz k o m e n ta rz

do M k 1,4.

\
Testament

1.51 Aniołowie wstępujący i zstępujący?

430 Ja n nie o d n o si się je d n a k tylko do Rdz 28 stosuje je s z c z e sfo rm u ło w an ie: „ujrzycie niebio­ sa o tw a rte ", c o k o jarzy ć się m o że z zesłaniem

W wersecie tym Jan cytuje Jezusa m ów iącego swoim uczniom, żc ujrzą otw arte niebo i „anio-

D ucha p o d c z a s c h rz tu Je z u s a (M k 1,10). T eraz

m am y ju ż

p ełen

o b ra z skojarzeń:

low Bożych wstępujących i zstępujących na Syna

o tw arte niebo i d ro g ę p ro w ad zącą z nieba - gdzie

Człowieczego". Natanael nie w spom niał o an io ­

obecny jest O jciec - n a ziem ię. D roga ta kończy

łach. choć usłyszał z ust Jezusa proroctw o o d n o ­

swoj bieg n a lub w Synu Człow ieczym , czyli

szące się do jego życia i wyznał wiarę w to. że

w Jezusie. Ja k m ów i J a k u b w R d z 28.17: „Prawdzi­

rzeczywiście jest On M esjaszem. Jezus odpow ie­

wie jest to d o m Boga i b ra m a d o nieba!" Jak więc

dział mu wówczas: -Zobaczysz jeszcze więcej

widzim y, w szystkie te obrazy' należy' odczytywać

niż to", po czym dodał przytoczone wy żej słowa

w' kontekście o w iele szerszym niż pojedyncze

o aniołach. Jak powinniśmy odczytywać sform u­

proroctw o Je z u sa sk ie ro w an e d o N atanaela.

łowanie: „niebiosa otwarte"? Jakie znaczenie

W E w angelii J a n a n ie m a żad n eg o fragmen­

mają aniołowie „wstępujący i zstępujący" na Je­

tu m ów iącego o ty m . że u czn io w ie w idzą auten­

zusa? Czy to nic dziwne, że tego typu istoty m ia­

tycznych an io łó w p o ru sz a ją c y c h się w przestrze­

łyby schodzić na kogoś takiego jak Jezus?

ni p o m ięd zy n ie b e m a ziem ią, czy też niebem

To oczywiste, że fragment J 1,51 kierow any

a Jezu sem . N ie m n ie j je d n a k , an io łam i są prze­

jest już do innych odbiorców. W cześniej Jezus

cież ci. k tó rzy p o p rz e z p rz y n o sz e n ie boskiej

zwracał się do N atanaela - św iadczy o tym zai­

o b ecn o ści stają się B ożym i p o sła ń cam i. Powsta­

mek liczby pojedynczej „ty". W 1.51 Jezus mów i

je pytanie: g dzie w E w angelii wg św. Ja n a boska

„do niego" (liczba pojedyncza), po czym czyta­

o b ecn o ść o b ja w io n a z o s ta je u cz n io m Jezusa?

my „zaprawdę, powiadam wam: Ujrzycie (...)"

O d p o w ied ź p rzy ch o d zi b a rd z o szybko - już

(liczba mnoga). Innymi słowy, w w ersecie tym

w n a stęp n y m rozd ziale.

następuje przekierowanie uwagi z N atanaela na

W J 2.11 czytam y: „Taki to p o czątek znaków

całą grupę uczniów. Jezus poszerza w ten sposób

uczynił Je zu s w K an ie G alilejsk iej. Objawu! sw'0 -

grono swoich słuchaczy - nie tylko N atanaelow i

ją chw ałę i uw ierzyli w N ieg o Jeg o uczniowie".

dane będzie doświadczyć lego. o czym mowa, ale

P rzem ien iając

też całej grupce, składającej się przynajm niej

w szystkim „ch w ałę”, c o z kolei w zbudziło w ucz­

z czterech uczniów.

w odę

w

w ino. Je zu s objawił

niach w iarę. C zym d o k ła d n ie była ta „chwała”?

Czego zatem doświadczyć mają uczniow ie

Jan odpow iedział ju ż n a to p y tan ie w J 1,14-18:

Jezusa? Mówiąc o wstępujących i zstępujących

„A Słowo stało się ciałem i zam ieszk ało wśród

aniołach. Jezus nawiązuje najpraw dopodobniej

nas. I o glądaliśm y Je g o chw ałę, chw ałę, jaką

do Rdz 28.12: „We śnie ujrzał drabinę o p artą na

Je d n o ro d zo n y o trz y m u je od O jca, pełen łaski

ziemi, sięgającą swym w ierzchołkiem nieba oraz

i praw dy (...). Boga n ik t nigdy nie widział: ten

aniołów Bożych, którzy wchodzili w górę i scho­

Je d n o ro d zo n y Bóg, k tó ry je s t w łonie Ojca.

dzili na dół". Różnica pom iędzy przyim kam i

|o N im ] po u czy ł”. E w angelista daje nam do zro­

w sformułowaniach: „na dół" i „na Syna Człow ie­

zum ienia. że „chw ała” czy też reputacja, która

czego" nie jest znacząca, biorąc pod uwagę fakt.

należy do O jca, objaw ia się ludziom właśnie

że w języku hebrajskim brzm ią one lak sam o.

w Jezusie. M ożna zatem po ró w n ać Jezusa do

Tym niemniej, w późniejszej literaturze żydow­

okna. przez które m ożem y zo b aczy ć Boga.

skiej Rabin Hiyya i Rabin Yannai niezupełnie

Jak u b widzi w Betel d ra b in ę prow adzącą do

zgadzają się ze sobą, jeśli chodzi o tę kwestię

nieba i dośw iadcza Bożej o b ecn o ści. Uczniowie

(Genesis Rabbah 69.3 dot. Rdz 28.12).

Jezusa nie widzieli w praw dzie takiej drabiny.

431

Ewangelia według św ięteg o J a n a

a m im o to b ard zo inten sy w nie odczuw ali obec­ ność Boga i łączn o ść p o m ięd zy niebem a ziem ią. D ośw iadczali lego w m o m en tach , w których ob­ serwowali cu d a d o k o n y w ane przez Jezusa i wi­

3. Woda to chrzest Janowy’, Duch to cos. co przychodzi wraz z Jezusem. 4. Woda symbolizuje zewnętrzny wymiar chrztu. Duch zaś - jego wymiar wewnętrzny.

dzieli Jego „ch w alę" b ęd ącą jed n o cześn ie „chwa­

Aby wybrać najlepszą z powyższych interpre­

lą" O jca. N a ta n a e l uw ierzył, kiedy usłyszał pro­

tacji i dobrze zrozumieć ten werset, cofnijmy się

rocze słow a Je zu sa. Z aró w n o on, jak i uczniowie

najpierw do J 3,3, gdzie Jezus mówi Nikodemowi,

dośw iadczyli je d n a k zn acz n ie więcej: poznali

że nikt „nie może ujrzeć królestwa Bożego", jeśli

Jezusa jak o „b ram ę nieb io s", osobę, w której nie­

się „nie narodzi powtórnie". Greckie słowo na

biańska o b e c n o ś ć Boga zn alazła swój w yraz na

„powtórnie" ma także drugie znaczenie: „z góry".

ziemi. W idzieli to w z n ak ac h , któ re Je zu s czynił

Jak wynika z J 3,4. Nikodem nie zrozumiał, co

i reagow ali n a to z o d d a n ie m w w ierze.

Jezus miał na myśli przez „powlorne narodzenie".

Ja n p o d ejm u je p ó źn iej ten w ątek w J 14.12,

Próbował jakoś to zinterpretować, wyobrażając

gdzie d aje d o z ro zu m ien ia, że o b ecn o ść D ucha

sobie starca, który próbuje wrócić do łona matki.

w w yznaw cy J e z u sa m o że spow odow ać, że osoba

W .1 3.5 Jezus modyfikuje zatem swą wypowiedz,

ta sta n ie się je s z c z e w iększym oknem ukazują­

dając do zrozumienia, że nie chodzi mu o naro­

cym n iebo, c o b ęd zie zresz tą lem atem osobnego

dzenie fizyczne, ale o narodzenie pochodzące

k o m en tarza. T eraz je d n a k skupm y się na tym . że

„z góry", czyli „z nieba". Jezus zestawia w tym

Jezus u k azan y je s t ja k o p o śred n ik pom iędzy Bo­

celu ze sobą określenia: „narodzie się z nieba/po-

giem a św iatem . To w N im odbyw a się pewien

wtórnie" i „narodzić się z wody i Ducha/ducha ”.

ruch p o m ięd zy n ieb em a ziem ią. R uch ten uwi­

(Będziemy używać formy ..Duch/duch", gdyż za­

d aczn ia się w zn a k a c h odzw ierciedlających Bożą

stosowane lam greckie słowo może oznaczać za­

chw ałę, k tó ra p rzen ik a Jezu sa. Jest to - ja k suge­

równo Ducha Świętego, jak i ducha w sensie du­

ruje Ja n - z a p ro sz e n ie d o wiary. N atan ael uwie­

cha ludzkiego). Zarowno „narodzenie z nieba",

rzył w Je zu sa na p o d staw ie jed n eg o proroctw a -

jak i „narodzenie z Ducha/ducha " prowadzi do

my m am y d ziś zn a c z n ie w iększe podstaw y do

królestwa Bożego - mamy zatem dwa sposoby

tego, aby uw ierzyć.

wyrażenia tej samej idei. Zwróćmy uwagę na to. że „woda i Duch/duch" wspomniane w tym wer­ secie nic odnoszą się wcale do dwóch różnych

3 ,5 N arodzić się z wody i z D ucha?

rzeczy - w języku greckim postawiono przed tymi wyrazami jeden rodzajnik. co oznacza, że obydwa

C o o z n acz a „n aro d zić się z w ody i z D ucha?"

słowa wyrażają tę samą koncepcję. Do jakiej za­

Z w racając się d o N ik o d em a, Je zu s mówi mu

tem koncepcji odnosi się Jezus?

w pierw o „n aro d zen iu pow tórnym ". Nikodem

Zgodnie z pierwszą wspomnianą wyżej in­

nie ro zu m ie tych słów, w ięc Je zu s wyjaśnia je

terpretacją. Jezus mówi o narodzinach fizycz­

w łaśnie tak , ja k czy tam y w J 3,5. Z naczenie tego

nych (narodzić się z wody) i narodzinach ducho­

w ersetu nie je s t je d n ak d o końca jasne. Wielu

wych (narodzić się z Ducha), przy czym symbo­

uczonych p róbow ało go zinterpretow ać, a oto

lika wody odnoszącej się do narodzin fizycznych

ich najczęstsze wnioski:

opiera się na skojarzeniu z wodami płodowymi,

1. W oda o zn acz a cielesne narodzenie się,

otaczającym i dziecko w łonie matki. Niemniej

p odczas gdy D uch wiąże się z narodzeniem du­

jednak, tradycja żydowska nie posługiwała się

chowym . 2. W oda i D uch sym bolizują oczyszczenie i duchow e odro d zen ie.

taką symboliką, a przynajmniej nie w czasach Jezusa. Skoro więc Jezus oczekiwał, że Nikodem G o zrozumie, to nie używałby symboli, które

V(wv Testament

432

były dla mężczyzny w oczywisty sposób niezro­

J 3.25-30. D o w iad u jem y się z niego, że Jezus

zumiałe. Ponadto, jak już zauważyliśmy, stru k tu ­

ch rzcił ludzi p o d o b n ie ja k Ja n C hrzciciel, choć

ra gramatyczna sugeruje, że chodzi o je d n ą kon­

nie robił teg o o so b iśc ie . C z y m o że więc chodzić

cepcję. nie zaś o dwie różne rzeczy. Jezus nie

0 naw iązan ie d o c h rz tu Ja n o w e g o lub tego. jaki

może więc mówić o dwóch rodzajach narodzin.

praktykow ali p ó źn iej c h rz e śc ija n ie ? Jest to mało

Tę interpretację musimy odrzucić. Przechodząc do drugiej interpretacji - Je­

p raw d o p o d o b n e , je ś li przyjm iem y, że chrzest 1 D uch to dw ie o d rę b n e rz e c z y (pamiętajmy

zus z całą pewnością wiedział, że N ikodem znał

o tym . że - ja k su g e ru je g ra m a ty c z n a struktura

Stary Testament bardzo dobrze. Interpretacja ta

J 3.5 - w-oda i D u ch to je d n o ) , jeżeli jednak po-

jest więc całkiem praw dopodobna, gdyż sugeruje

trak tu je m y je ja k o je d n o , to n aw iąza n ie dochrztu

pewną analogię pomiędzy J 3.5 a Ez 36.25-27.

Ja n a i c h rz tu u d z ie la n e g o p ó ź n ie j przez Jezusa

W Księdze Ezechiela obraz oczyszczającej wody

(i Jego u c z n ió w ) je s t tu m ożliw e. Z godnie z tą

zestawiony jest z nadaniem Bożego D ucha, któ­

in te rp re ta c ją , n a w ró c e n ie i oczy szczen ie z grze­

ry odnawia ludzkie serca. Oczywiście, w Starym

chów' nie je s t p ie rw sz y m k ro k iem do duchowej

Testamencie znajdują się także inne fragm enty

odnow y, lecz je s t z nią je d n o z n a c z n e . Możliwe,

posługujące się symboliką D ucha i wody. np.

że N ik o d em to zro z u m ia ł, ale i tak dokonało się

obrazy związane z „wylewaniem" Ducha na ludzi.

to p ra w d o p o d o b n ie p rz e z sk o ja rzen ie z Księgą

Nic musimy zatem odnosić się wyłącznie do

E zechiela. C h rz e s t J a n a m o ż n a bow iem określić

Księgi Ezechiela, jednak to właśnie ta księga

jak o za sto so w a n ą w p ra k ty c e te o rię z Ezechiela,

w najbardziej zrozumiały sposób łączy ze sobą

p o łą c z o n ą z d ziełem Je z u s a - Tego, o którym

obrazy Ducha i wody. To. że Duch wiąże się w ja­

Ja n daw ał św iadectw o.

kiś sposób z narodzinami, wynika rów nież z Rdz

P rzejdźm y n a k o n iec d o c h rz tu praktykowa­

2,7, gdzie czytamy o Adamie, który stal się istotą

nego później p rz e z c h rz e ś c ija n . Pisząc swoją

żywą dopiero wtedy, kiedy otrzym ał D ucha lub

E w angelię. Ja n m iał n iew ątp liw ie świadomość

tchnienie Boga (w języku hebrajskim to sam o sło­

tego. ja k odbyw ał się ta k i c h rz e st. W tamtych

wo stosowane jest na określenie „ducha", „wiatru"

czasach nie p o leg ało to n a w ypow iedzeniu odpo­

i „tchnienia/oddechu"; w greckim ..duch" i „wiatr"

w iedniej m odlitw y czy z ło ż e n iu pisem nej dekla­

to dwa znaczenia tego samego wyrazu). Nie są to

racji. P olegało to n a p rzy jęciu c h rz tu ze złoże­

wprawdzie narodziny w znaczeniu dosłownym

niem o b ietn icy w y rzeczen ia się g rzech u i pójścia

(nie ma mowy o żadnej kobiecie). ale analogia jest

za Jezu sem . M ożliw e, że w tra k c ie ch rztu modlo­

oczywista - Adam „rodzi się" do życia podobnie,

no się także o d a r D u c h a d la ch rzczo n ej osoby.

jak dziecko rodzi się z kobiety.

C h rzest o z n a c z a ł now e życie - życie d an e z nie­

Słowami przytoczonymi w J 3.5 Jezus mówi

ba. czyli inaczej p o n o w n e narodziny. Nikodem

więc. że każdy z nas musi przejść proces oczysz­

oczyw iście nie m iał o tym p o jęcia - nie możemy

czenia i odnowy duchowej, której źródłem jest

zatem tw ierdzić, że to w łaśnie ch ciał m u powie­

Bóg. Być może czyni tym samym aluzję do póź­

dzieć Jezus. Ja n ty m czasem , zn ając praktykę

niejszego zesłania Ducha Świętego, N ikodem

K ościoła, z pew nością odczytyw ał słowa Jezusa

jednak nic mógł byc lego świadom. Mógł być na­

także pod tym kątem .

tom iast wezwany do oczyszczenia się z grzechów i duchowej odnowy, płynącej od Boga do ludzi za pośrednictwem Jezusa.

5,28-29 Z baw ienie przez uczynki?

Jak odnieść się z kolei do interpretacji nawiązujących do różnego rodzaju chrztów?

F ragm ent J 5.28-29 stanow i część dyskusji z Ży­

O chrztach dość obszernie mówi fragm ent

dam i z Jerozolim y, w której Je zu s mówi o władzy

Ewangelia według świętego Jana

433

Syna C zło w ieczeg o zw iązan ej ze w skrzeszaniem

czego O n dokonuje już teraz - po stwierdzeniu,

zm arłych d o życia w iecznego. Jezus wym ienia

że Ojciec dal Mu prawo wskrzeszania zmarłych.

także dw a ro d zaje zm artw ychw stałych, nie dzie­

Jezus dodaje bowiem; „Zaprawdę, zaprawdę, po­

ląc ich na w ierzący ch i niew ierzących, ale na

wiadam wam; Kto słucha słowa mego i wierzy

tych. którzy „pełnili d o b re czyny” i tych, którzy

w Tego. który Mnie posłał, ma życie wieczne

„pełnili złe czy n y ”. C zy ż nie sugeruje tym sa­

i nie idzie na sąd. lecz ze śmierci przeszedł do

mym, że życie w ieczn e u d zielan e jest na podsta­

życia" (J 5,24). Innymi słowy - Jezus może da­

wie uczynków ? C zy nie głosi w ten sposób idei

wać życie wieczne już dziś, przez co wskrzesze­

uspraw iedliw ienia p rzez uczynki, której tak ostro

nie zmarłych u kresu czasów przeniesie w wy­

sprzeciw iał się L u te r i inni reform atorzy?

m iar fizyczny to, czego Jezus dokonuje teraz

P rzed e w szy stk im , zw róćm y uwagę na fakt,

w wymiarze duchowym. Zwróćmy uwagę na to,

że Jezu s zw raca się w tym w ersecie d o grupy Ży­

że jedyne kryterium umożliwiające uzyskanie ży­

dów, kw estio n u jący ch Jeg o praw o do uzdraw ia­

cia wiecznego już teraz wyrażone jest w słowach;

nia ch o ry ch w sz ab at. G łów nym przesianiem

„Kto słucha słowa mego i wierzy w Tego. który

tych słów je s t to , że Je g o w ładza sięga o wiele

Mnie posłał". Oczywiście, poprzez „słuchanie"

dalej niż p raw o d o u zd raw ian ia w czasie szabatu.

Jezus rozum ie nie tylko przysłuchiwanie się Jego

U zdrow ienie to było zaledw ie prostym znakiem

naukom , ale też przyjmowanie i przestrzeganie

władzy, o ja k ie j im się naw et nie śniło. W ładza

ich. Ci. którzy to robią, dowodzą tym samym, że

Jezusa sięga bow iem naw et życia po śm ierci - to

wierzą „w Tego, który Mnie posłał". Ci nato­

Jego zo b aczy m y n a S ąd zie O statecznym . To jest

miast. którzy odrzucają nauki Jezusa, odrzucają

w łaśnie n ajw ażn iejsze p rzesłan ie J 5.28-29, wo­

jednocześnie Jego Ojca.

bec któ reg o kw estia „w iara a uczynki" jest w tym fragm encie kw estią p o b o czn ą.

Ta sama nauka dotycząca sposobu osiąga­ nia życia wiecznego została już przekazana

Po d ru g ie, w ypow iadając te słowa. Jezus

w J 3,17-21. Czytamy tam, że ten, kto czyni zle,

przekazuje sw oim słu c h aczo m to sam o, co po­

odrzuca Jezusa, podczas gdy ten. kto czyni do­

w iedziałby im każdy żyjący w tam tych czasach

bro, „zbliża się do światła". Niemniej jednak,

dobry rab in . N iek tó rzy zm arli nazywani byli

o ostatecznym zbawieniu lub potępieniu nie de­

spraw iedliw ym i - to ci, którzy za życia czynili

cydują tak naprawdę uczynki, ale to. czy dana

dobro; innych zaś o k reślało się m ianem niespra­

osoba „wierzy w Niego" (być może powinno się

wiedliwych, czyli czyniących zło. Z m artw ych­

raczej powiedzieć „powierza Mu się" lub „pokła­

w stanie to czas, w którym Bóg rozliczy się z każ­

da w Nim ufność", gdyż chodzi o coś więcej niż

n agrodzi sprawiedliwych

tylko przyjęcie do wiadomości czyjegoś istnie­

„w iekiem przyszłym " w edług rabinistycznego na­

nia). W J 6,28-29 Jezus rozwija zatem to, co po­

zew nictw a, a niespraw iedliw ych wykluczy ze

wiedział już wcześniej dwukrotnie. Dobre uczyn­

dym człow iekiem

-

swojego królestw a. To, co pow iedział Jezus, nie

ki zawierają się tak naprawdę w jednym jedynym

było w ięc dla Jeg o słu ch aczy niczym nowym.

czynie; wierze w Jezusa. Jeśli przyjmiemy to do

D oskonale p rzecież w iedzieli, że ci, którzy na­

wiadomości, zrozumiemy, że ci. którzy czynią

praw dę k o ch ają Boga, przestrzegają Prawa i peł­

zlo to ci, którzy G o odrzucają, ci zaś. którzy po­

nią d o b re uczynki, ci zaś, którzy Boga odrzucają

stępują dobrze to ci. którzy Jezusa przyjmują.

- łam ią P raw o i czynią zło.

Głównym wyznacznikiem tego, czy ktoś jest do­

Po trzecie - Je zu s przekazuje im jednak cos o wiele głębszego. W J 5 Jezus wyraźnie daje do

bry czy zły. staje się zatem postawa człowieka wobec Jezusa.

zrozum ienia, że zm artw ychw stanie, które nastą­

Nic oznacza to jednak, że nasze czyny nie

pi u kresu czasów , stanow i kontynuację tego.

mają żadnego związku ze zbawieniem. Sam Je­

\'ow ? T estam ent

434

Któż jej

zus powiedział przecież: „Jeżeli M nie m iłujecie,

szeli. m ów iło: » T ru d n a je s t ta m ow a.

będziecie zachowywać moje przykazania" (J 14.15).

m oże słuchać?»" (J 6 .6 0 ). E w angelista sugeruje

Innymi słowy - ktoś. kto twierdzi, że jest Jezu so ­

p rzez to, że słow a te n ie tylko w ydały się im nie­

wi oddany (lub - mówiąc językiem tradycyjnym

zro zu m iałe. ale naw et, gdyby uczniow ie je zrozu­

- wierzy w Niego), ale nie spełnia Jego przyka­

m ieli - i tak nie byliby w s ta n ie ich zaakcepto­

zań. jest całkowicie pusty w środku. Liczy się

wać. Być m o że. n ie k tó rz y słu c h a c z e pomyśleli

serce, a serce uwidacznia się w czynach. To d la­

w ów czas, że Je z u s m ów i b re d n ie , a słuchanie Go

tego autor 1 J stwierdza, że ten. kto napraw dę

to stra ta czasu .

kocha Jezusa - nic grzeszy (zobacz 1 J 3.6.9).

R o z m n o ż e n ie c h le b a to je d e n z nielicznych

Prawdziwa miłość i wiara objawia się bowiem

cudów Je z u sa , o k tó ry m w sp o m in a ją wszystkie

w czynach człowieka. Czyny takie są jed n ak

cztery E w angelie. Z d a rz e n ie , o k tórym czytamy

skutkiem wiary, nie jej przyczyną.

w' M k 6.31-52 (łą c z n ie z je g o konty n u acją, w któ­

Czy zatem Jan uczy nas. że zbawienie osiąga

rej Je z u s idzie d o sw oich u c zn ió w po wodzie),

się przez uczynki? Oczywiście, że nie. chyba że

o p isa n e jest ró w n ież w M t 14,13-33 i (bez cho­

mówimy o uczynku polegającym na o d daniu się

d zen ia po w o d z ie ) - w Ł k 9,10-17. Ja n opisuje to

Jezusowi. Ci. którzy czynią dobro, to ci. którzy

zd arzen ie (z k ro c z e n ie m p o w o d z ie ) w J 6,1-21.

wierzą w Jezusa (praw dopodobnie rów nież ci.

C z y ta ją c E w an g elie sy n o p ty c z n e odnosimy

którzy - choć żyli i zmarli na długo przed przyj­

w rażenie, że cu d ro z m n o ż e n ia ch le b a niósł i do

ściem Jezusa, wierzyli we wcześniejsze Boże ob­

dziś niesie ze so b ą ja k iś d o d atk o w y , ukryty sens.

jawienia): ci zaś. którzy czynią zło. to ludzie,

Z w łaszcza M a rek u św ia d a m ia sw oim czytelni­

którzy Go odrzucają. Jan podkreśla tym sam ym ,

kom . że z d a rz e n ie to m iało d a ć u czn io m pewną

że Jezus jest źródłem życia w iecznego teraz,

naukę, której nie z ro z u m ie li, czym zaskoczyli

a jednocześnie Sędzią, którego spotkam y u kresu

zresz tą Je zu sa. K iedy Je z u s w siadł z nim i do ło­

czasów. Możemy wyobrazić sobie Jezusa, który

dzi. którą w racali n a d ru g i b rzeg Je zio ra Galilej­

w dniu Sądu O statecznego wzywa zm arłych do

skiego i ucichł gw ałtow ny w ia tr utrudniający im

lego, aby powstali. N iektórzy z nich w stają i przy­

p o d ró ż, u czn io w ie „tym b ard ziej byli zdumieni

chodzą do Niego, przyciągani m ocą swego

w duszy, że nie zro zu m ieli spraw y z Chlebami,

wcześniejszego przywiązania. Inni z kolei, stają

gdyż um ysł ich był o tę p ia ły ” (M k 6,51-52). Sfor­

na nogi i odwracają się tyłem, gdyż nie chcieli

m ułow anie „um ysł ich był o tę p ia ły ” oznacza, że

wcześniej słuchać Jego głosu, przez co ich los

uczniow ie Je z u sa nie w ykazali się bystrością -

został już w pewnym sensie przesądzony. Pierwsi

rozum ow ali zbyt o p ieszale, aby zrozum ieć tę lek­

przychodzą więc do Tego. który jest życiem, d ru ­

cję, przy czym ew id e n tn ie d otyczyła ona osoby

dzy natom iast - odrzuciwszy życie - wybierają

ich M istrza.

śmierć. To. jaki kto popełnia grzech, nie jest za­

U kryte zn a c z e n ie teg o z d a rz e n ia opisanego

tem aż tak rozstrzygające jak to, czy rzeczywiście

w E w angeliach syn o p ty czn y ch w ydobyte jest jed­

powierza swoje życie Jezusowi.

nak na po w ierzch n ię i u k a z a n e ze wszystkimi

Zobacz równie: komentarz do Jk 2,24; 1 J 3.9:

3 J li.

szczegółam i p rzez Ja n a . E w angelista przytacza w tym celu m ow ę J e z u sa w ygłoszoną wkrótce potem w K afarn au m . P rz ed m io te m tej wypowie­ dzi jest chleb życia. Być m o że fragm entem od­

6,53 Spożywanie ciała i picie krwi?

czytanym w synagodze w ta m te n szabat był W j 16.13-36 lub Lb 11.4-9. k tó re m ów ią o mannie

Słowa te od samego początku były dla uczniów

- chlebie z nieba, k tórym Bóg karm ił Iz ra e litó w

trudne. Jak pisze Jan: ..wielu (...). którzy to usły­

p odczas ich pustynnej tułaczki. Tak czy inaczej.

435

Ewangelia wedhig śniętego J a n a

właśnie d o teg o ch leb a n aw iązuje Jezus w pierw­ szych słow ach sw ojego przem ów ienia.

Lekcja staje się coraz bardziej skomplikowa­ na. Aby dobrze zrozumieć te słowa, należy odczy­

Jak m ów i sw ym słu c h aczo m Jezus, m anna,

tać ich sens w kontekście całej Ewangelii Jana.

którą Izraelici jed li n a p u styni, nie była Chlebem

Wierzyć w Chrystusa to nie tylko uznać prawdzi­

dającym n ie śm ie rte ln o ść - ci, którzy się nią ży­

wość Jego słów - to również zjednoczyć się z Nim

wili, pręd zej czy p ó źn iej um arli jak zwykli śm ier­

poprzez wiarę, uczestniczyć w Jego życiu. Do

telnicy. Tak sa m o , cu d o w n ie ro zm n o żo n y chleb,

pewnego momentu, wypowiedź Jezusa dotycząca

którym O n sam n a k a rm ił niew iele w cześniej pięć

oddania ciała za życie całego świata pokrywa się

tysięcy m ężczy zn , byl tylko zwykłym , m aterial­

z Mk 10.45. gdzie czytamy o Synu Człowieczym

nym ch leb em . K iedy lud zie zostali nakarm ieni,

przychodzącym, by „dać swoje życie na okup za

chcieli o b w o łać Je zu sa królem - O n tym czasem

wielu". Mówiąc: „moje ciało". Jezus ma więc na

przyniósł im tak n ap raw d ę zn acz n ie lepszy chleb.

myśli samego siebie - to On jest chlebem, który

Jezus oferow ał niegdyś S a m a ry ta n c e u studni Ja ­

ma zostać wydany za cały świat. Mk 10,45 nie

kuba w odę lep szą n iż ta, która znajdow ała się

wspomina jednak o tym, że Syn Człowieczy ma

w stu d n i - w odę życia, d ającą w ieczne nasyce­

być pokarm em dla „wielu" - najwyraźniej jest to

nie. P o d o b n ie i teraz. Je zu s p ro p o n u je G alilej­

stw ierdzenie dodatkowe, które pozostawia słucha­

czykom ch leb o w iele lepszy niż ten. którym na­

czy Jezusa w niemym osłupieniu.

karm ił tłum y, lepszy naw et niż m an n a, jak ą jedli

Ci, którzy zdołali po chwili odzyskać mowę.

ich p rzodkow ie. Je z u s d aje im bow iem pokarm ,

zapytali: „Jak on może nam dać [swoje) ciało do

„który trw a na życie w ieczne" (J 6,27). M ogą

zjedzenia?" (J 6.52). Brzmi jak zwykłe, całkiem

zatem n azyw ać m a n n ę „chlebem z nieba", czy

naturalne pytanie. Niemniej jednak - cytując wy­

nawet „ch leb em

B oga”, ale praw dziw ym

powiedzi Jezusa o głębszym znaczeniu ducho­

„chlebem Bożym je s t Ten. który z nieba zstępuje

wym, Jan ma w zwyczaju ukazywać czytelnikom

od

i życie d aje św ia tu ” (J 6 ,3 3). Bóg posłał zatem

niezrozum ienie słuchaczy po to, aby Jezus mógł

osobę, k tó ra k arm i św iat życiodajnym pokar­

wyjaśnić im swoją wypowiedź bardziej szczegóło­

m em - tą o so b ą jest Syn Człow ieczy, czyli sam

wo. W odpowiedzi na postawione wyżej pytanie

Jezus. U słyszaw szy o w odzie życia, S am arytanka

Jezus wyjaśnia więc swoje słowa oniemiałym ze

prosi Jezu sa: „D aj mi tej wody. abym ju ż nie

zdziwienia słuchaczom: „Kto spożywa moje Ciało

pragnęła i nie p rzy ch o d ziła tu c z e rp a ć ” (J 4,15).

i pije moją Krew. ma życie wieczne, a Ja go wskrze­

Teraz tak że słu c h acze Je zu sa proszą G o: ..Panie,

szę w dniu ostatecznym. Ciało moje jest prawdzi­

dawaj n am zaw sze ten c h le b ”. C z as te ra z na dalszą, znacznie trudniejszą część lekcji: o k azu je się. że Jezus nie tylko daje

wym pokarmem, a Krew moja jest prawdziwym napojem. Kto spożywa moje Ciało i Krew moją pije. trwa we Mnie. a Ja w nim" (J 6.54-56).

chleb życia, ale też sam je s t tym chlebem . Tylko

Jak należy interpretować tę wypowiedź?

w N im jest praw dziw e życic - życie wieczne:

Z pewnością nie powinniśmy odczytywać jej do­

„K to d o M nie przychodzi, nie będzie łaknął;

słownie - Jezus nie nawoływał przecież do kani­

a kto we M nie wierzy, nigdy pragnąć nie będzie"

balizmu. Co zatem chciał przez to powiedzieć?

(J 6,35). A zatem . ci. którzy pokładają w Jezusie

Dla Jego słuchaczy słowa te musiały brzmieć nie

ufność, nie tylko zd o łają zaspokoić głód i prag­

tylko niezrozumiale, ale wręcz obraźliwie. Picie

nienie swojej duszy, ale też zyskają nieśm iertel­

krwi w jakiejkolwiek postaci, a nawet jedzenie

ność. „Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił

niedokładnie odsączonego z krwi mięsa, było bo­

z nieba. Jeśli kto spożyw a ten chleb. będzie żył

wiem dla Żydów absolutnie zakazane. Nie ma

na wieki. C h leb em , k tó ry Ja dam . jest m oje ciało

wątpliwości, że koncepcja picia ludzkiej krwi bu­

za życie św iata" (J 6.51).

dziła w nich najwyższą odrazę. Jak więc widzi­

\< > H T

Testament

my. dla słuchaczy Jezusa stówa te byty bardzo trudne pod wieloma różnymi względami.

436 W tym m iejscu w sposób naturalny rodzi się pytanie: jaki związek m ają słowa Jezusa z sakra­

Jezus zareagował na ich oburzenie wyjaśnie­

m entem kom unii świętej, w którym wierni spo­

niem. że Jego słowa należy interpretować w kate­

żywają chleb i w ino jak o sym bole ciała i krwi

goriach duchowych. „Duch daje życie: ciało na

Pana? W przeciw ieństw ie do innych Ewangeli­

nic się nie przyda” (J 6.63). Skoro wiemy już, że

stów. Jan nie w spom ina w swoim tekście o usta­

dosłowne odczytywanie tych treści nie będzie dla

nowieniu

nas przydatne, to przyjrzyjmy się ich znaczeniu

uznać, że w ypow iedź dotycząca spożywania cia­

W ieczerzy

Pańskiej.

Można więc

duchowemu.

ła i krwi C hrystusa stanow i pewien odpowiednik

I znów - czytelnik interpretujący te słowa

przytoczonych przez M arka. M ateusza i Łuka­

w kontekście całej Ewangelii Jana ma szansę zro­

sza slow Jezusa, w ypow iedzianych podczas ła­

zumieć je lepiej niż słuchacze Jezusa, którzy nie

m ania chleba i dzielenia kielicha wina (zobacz

mogli przyglądać się im z perspektywy całego

kom entarz do Mk 14,22-24). W J 6 Jezus nie na­

tekstu. Znając ogólne przesłanie Ewangelii, do­

wiązuje w praw dzie bezp o śred n io do sakramentu

chodzimy do wniosku, że dziwna wypowiedź Je­

komunii świętej, ale przytoczone tam wypowie­

zusa w sposób metaforyczny przekazuje nam

dzi przekazują w słow ach tę sam ą prawdę, którą

pewną prawdę: w życiu Boga - życiu wiecznym

kom unia św ięta przekazuje w czynie. Prawda ta

udział mają ci, którzy przychodzą do Jezusa

zawiera się w słow ach zaproszenia do komunii:

z ufnością, przyjmują Go i jednoczą się z Nim.

„Bierz i jed z to na pam iątkę, że C hrystus umarł

Zobaczmy, co mówią na ten temat dw'aj doktorzy

za ciebie i karm się N im w twoim sercu przez

Kościoła - św. Augustyn z Hippony (pod koniec

wiarę z dziękczynieniem ". Spożywanie ciała

IV w.) i Bernard z Clairvaux (Xll w.).

Syna Człow ieczego i picie Jego krwi polega właś­

Zgodnie z opinią św. Augustyna, analizowane

nie na karm ieniu się C h rystusem w swym sercu

przez nas słowa nie mogą być odczytywane dosłow­

przez wiarę z dziękczynieniem . To jest doświad­

nie - stanowiłyby wówczas zachętę do zła: ,jesl to

czanie życia w iecznego.

zatem metafora nawiązująca do cierpienia naszego Pana i zachęcająca nas do pokornego przechowywania w naszych sercach najcenniejszej prawdy

10,34-35 Bogami jesteście?

o tym, że Jego ciało zostało ukrzyżowane i przebite właśnie dla n a s ". W innym swoim dziele, św.

Zobacz kom entarz do Ps 82,1.

Augustyn podsumowuje tę ideę w epigramie: Crede et tmnducasti - „uwierz, a najesz się"’. Z kolei Bernard z Clairvaux interpretuje sło­

12,39-40 Bóg zaślepił ich oczy?

wa: „Kto spożywa moje Ciało i pije moją Krew. ma życie wieczne" w sposób następujący: „ten,

Zobacz kom entarz do Mk 4,11-12.

kto myśli o mojej śmierci i - za moim przykła­ dem - umartwia się na ziemi, będzie miał życie wieczne. Innymi słowy - «jeśli wraz ze mną cier­ pisz, to wraz ze mną będziesz leż królować»"*.

14,6 Bez Je zu sa nikt nie będzie zbawiony? W J 14,6 Jezus wypowiada następujące słowa:

Św. Augustyn, O chrześcijańskiej doktrynie 3.16. Św. Augustyn. Homilie do Ewangelii Jana 26.1. * Św, Bernard. Boża miłość 4.11.

„Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze M nie”. Czy oznacza to. że nikt nie będzie zbawiony inaczej jak tylko za pośrednictwem Je­

437

Ewangelia według świętego Jona

zusa? Co jed n ak z tym i, którzy żyli przed przyj­

mienia. że nie tylko spełnia te nadzieje, ale też

ściem Jezusa? Czy są oni skazani na potępienie?

nadaje żydowskiej religii nową jakość (np. J 2,13-

W dzisiejszym świecie, w którym kładzie się tak

22, gdzie mówi o świątyni swego ciała i J 4.21-26.

duży nacisk na szanow anie cudzych przekonań,

z którego wynika, że w obecności Jezusa - Me­

werset ten wydaje się bardzo nieadekwatny.

sjasza traci znaczenie nawet kult sprawowany na

J 14.6 jest jednym z fragmentów, których

górze Garizim czy w Jerozolimie). Dla Jana wy­

trudność nie polega na tym. że ich nic rozumie­

powiedź przytoczona w J 14,6 oznacza więc za­

my. ale raczej na tym , żc rozumiemy je aż za

pewne, że dawne praktyki religijne - choćby na­

dobrze. W erset ten jest centralnym punktem

wet były słuszne i dobre („zbawienie bierze po­

dłuższego fragm entu przytoczonego w J 14,1-11

czątek od Żydów") - już nie wystarczą. Wraz

i odnosi się do pytania Tomasza zacytowanego

z Jezusem nadeszła bowiem nowa epoka i to

chwilę wcześniej: „Panie, nie wiemy, dokąd

w Nim zawiera się odtąd droga życia i zba­

idziesz. Jak więc m ożem y znać drogę?" Pytanie

wienia.

to padło po tym, jak Jezus powiedział uczniom,

Po drugie - Ewangelia ta pisana była w świę­

że idzie do dom u Ojca, aby przygotować tam dla

cie zdominowanym przez pogan, pełnym różno­

nich m iejsce. T om asz zm artw ił się wówczas tym.

rodnych kultów, oferujących zbawienie i związa­

że nie znajdą drogi. W łaśnie wtedy Jezus wypo­

nych z nimi zbawicieli. Częścią tego świata było

wiada słowa przytoczone w J 14,6, po czym wy­

także przekonanie, że nie należy całkowicie po­

jaśnia, kim jest Ojciec.

święcać się tylko jednemu kultowi. I tak, w ra­

Jezus mówi w tym wersecie, że jest „drogą

mach patriotycznego obowiązku - na podobnej

i prawdą, i życiem ", przy czym główny nacisk

zasadzie, na której Amerykanie czczą dziś swoją

pada na „drogę”, gdyż o to właśnie zapytał Go

flagę - czczono przede wszystkim bogów opieku­

Tomasz. O kazuje się, że Jezus nie wskazuje drogi

jących się Rzymem. Następnie, oddawano cześć

- On jest drogą do dom u Ojca. Jest On drogą,

bóstwom odpowiedzialnym za dobrobyt danego

gdyż jest także praw dą (słowo, które w Ewangelii

miasta, rzemiosła (o ile ktoś był rzemieślnikiem)

Jana pojawia się dw adzieścia jeden razy, począw­

oraz klanu. Można też było wybierać spośród

szy od fragm entu o Słowie - J 1,14.17) i życiem

szerokiego wachlarza religii misteryjnych i kul­

(który to wyraz pojawia się u Jana trzydzieści

tów egzotycznych (wiele spośród nich miało ko­

dziewięć razy, począw szy od J 1,4, a szczególne­

rzenie wschodnie). W grecko-rzymskim świecie

go znaczenia nabiera w odniesieniu do wskrze­

było zatem wiele „dróg", a kiedy ktoś wybrał już

szania zm arłych w J 5,21-29). Motyw prawdy

dla siebie tę najbardziej odpowiednią, musiał pil­

wprowadza nas w kolejną część tego rozdziału,

nować. aby stale zacłiowywać przychylność

gdyż właśnie to, że Jezus jest „pełen łaski i praw­

wszystkich powiązanych z nią bożków. W takim

dy” (J 1,14) umożliwia Mu pełne objawienie

kontekście, słowa Jezusa musiały zabrzmieć bar­

Ojca na ziemi. Dlaczego Jan. który sam przyznaje, że nic zamieścił w swojej Ewangelii wszystkich treści, do jakich miał dostęp, przytacza w swoim tekście właśnie ten fragm ent? Po pierwsze - Jan często cytuje wypowiedzi Jezusa padające w trakcie roz­ mów z Żydami. Rozmowy te dotyczyły głównie tego, czy Jezus faktycznie przyszedł, aby wypeł­ nić starotestam entow e nadzieje, czy też nie. W Ewangelii Jana cały czas daje On do zrozu­

dzo radykalnie. Stwierdza On przecież, że poza Nim samym, nie ma innych dróg do Ojca. ani innych źródeł życia i prawdy. Jezus jest Słowem Wcielonym - w Nim Bóg objawia swoją pełnię. To Jemu Ojciec powierza moc wskrzeszania zmarłych (zobacz J U i J 5). Dlatego, nikt nie może przyjść do Ojca inaczej jak przez Niego to Jezus jest drogą. Jan ma świadomość tego, jak szokująco brzmi ta wypowiedź Jezusa, dlatego też w róż­

Ynnr Tesiament

438

nych formach powtarza ją jeszcze wiele razy

mem jest to, że ludzie nie znają Jezusa nawet

w swojej Ewangelii. Wiemy również, że Ewange­

wtedy, kiedy żyją w kulturze, która teoretycznie

lia ta napisana została dla tych. którzy jeszcze

zna G o bardzo dobrze. Poza tym. nie wszyscy

nie uwierzyli - jak pisze jej autor: „Tc zaś zapisa­

z nas biorą sobie do serca obowiązek ewangelizo­ wania niewierzących.

no. abyście uwierzyli, że Jezus jest Mesjaszem. Synem Bożym, i abyście wierząc, mieli życie

P odsum ow ując rozw ażania o J 14,6, docho­

w imię Jego' (J 20,31). Najprawdopodobniej nie

dzim y więc do dw óch zasadniczych wniosków -

chodzi tu o Żydów, bo gdyby tak było, to Jan nie

po pierwsze, jeżeli sądzim y, że możemy zbliżyć

ukazałby ich w swoim tekście w tak negatywnym

się do Boga inaczej niż p rzez Jezusa, to oszuku­

świetle. Wydaje się zatem, że to poganie są tymi.

jem y sam ych siebie. Ż a d n a inna droga nie może

do których Ewangelista kieruje przesłanie. Zgod­

bowiem zastąpić Jezusa, który sam jest jedyną

nie z tym przesłaniem, powinni oni porzucić ży­

właściwą Drogą. Po drugie, skoro idziemy za

cic, jakie dotąd wiedli, bo jedyną drogą jest tak

Jezusem , to jesteśm y jed n o cześn ie wezwani do

naprawdę Jezus.

lego. aby - posługując się słownictwem Jana -

Wypowiedź Jezusa może się nam wydawać twarda, ale lak naprawdę odzwierciedla ona po

nieustannie św iadczyć o praw dzie i życiu, jakie w Nim jest.

prostu stanowczość, jaką charakteryzuje się religia chrześcijańska. Przekonanie o tym, że Jezus jest drogą do Boga. wyrażone jest także w Dz 2

14,12 Jeszc ze w iększe dzieła?

i 3 (skierowane do Żydów) i w' Dz 17 (do pogan). Pisząc do pogan, Piotr stwierdza, że Bóg osądzi

W J 14,12 Jezus stw ierdza, że dzieła lego, kto

cały świat według standardów ustanowionych

w Niego wierzy, będą „większe od tych", których

przez Jezusa (np. I P 4). Autor Listu do Hebraj­

On sam dokonuje. O jakie dzieła chodzi? Z pew­

czyków nie wierzy, że jest jakakolwiek możliwość

nością nie mówi O n o cudach większych niż te,

zbawienia dla tych. którzy odrzucą Jezusa, by

jakie sam czyni - człow iek nie m oże przecież do­

powrócić do judaizmu. Cały Nowy Testament

konywać cudów w iększych niż Bć>g.

naucza zatem, że Jezus jest jedyną drogą do

W J 1,51 Jezus naw iązuje do cudów', jakie

Boga czy wieczności (wyrażając to na wiele róż­

będzie czynił, mówiąc: „U jrzycie niebiosa otwar­

nych sposobów).

te...". M ożna więc pow iedzieć, że jest On bramą

Nie chodzi więc o to, czy wypowiedź zawar­

pom iędzy Bogiem a ludźm i - przez Niego nie­

ta w J 14.6 podoba nam się. czy też nie, ale czy

biańska potęga otw iera się przed tymi, którzy

przyjmujemy ją jako prawdę. Częste pytanie, ja­

są na ziemi. Jan kontynuuje ten motyw także

kie się w związku z tym pojawia, brzmi: „Co

w J 5,19-20.

z tymi. którzy nigdy w życiu nie słyszeli o Jezu­

Jezus chce przez to powiedzieć, że nie dzia­

sie?" Można na nie odpowiedzieć w dwojaki spo­

ła sam z siebie, ale raczej uczestniczy w dziełach

sób: (1) aby zminimalizować ten problem. Nowy

swojego Ojca. Jest oknem , przez które widać nie­

Testament nakazuje wyznawcom Chrystusa gło­

bo i podczas gdy Jego słuchacze patrzą na Jezusa

szenie Ewangelii wszystkim narodom (to dlatego

wcielonego - tym, który rzeczywiście dokonuje

np. Paweł postanawia poświęcić swoje życie gło­

cudów jest Jego Ojciec.

szeniu Jezusa tam. gdzie o Nim jeszcze nic sły­

Wróćmy teraz do J 14. Prośba, która zapo­

szano); (2) to. w jaki sposób Bóg objawia się

czątkowała analizow aną tutaj wypowiedź Jezusa,

tym, którzy nie słyszeli o Nim od ludzi, jest wy­ łącznie Jego sprawą i możemy być pewni, że ra­ dzi sobie z tym doskonale. Większym proble­

brzmi: „Panie, pokaż nam O jca (...)” (J 14,9). Jezus wyjaśnia swoim słuchaczom , że cały czas widzą Ojca w Nim . W yjaśnia to poprzez stwier-

Ewangelia według świętego Jana

439

dzcnie, że to w łaśnie O jciec dokonuje tak na­

w Ojcu moim, a wy we Mnie i Ja w was" (J 14.20).

p raw d ę wszystkich tych dzieł. W idząc owe dzie­

Wyznawcy Jezusa mogą zatem dokonywać cu­

ła, uczniowie powinni zatem uwierzyć, że Jezus

dów, gdyż tak naprawdę to nie oni będą je czynie.

jest w Ojcu. a Ojciec w N im . O jakie dzieła cho­

Dzięki Duchowi Świętemu w każdym z nich za­

dzi? Wiemy, że nie chodzi o Jego nauki, gdyż

mieszka bowiem moc Boża. Dzięki temu Ojciec

argumentem św iadczącym o słuszności swoich

(lub Jezus albo Duch - tekst odnosi się do wszyst­

nauk Jezus określa słowa, p o ch o d zące zresztą od

kich osób przebywających w wierzącym człowie­

Boga. A zatem , m ówiąc o dziełach. Jezus ma

ku) będzie mógł dokonywać ich rękami takich

prawdopodobnie na myśli cuda. gdyż według

cudów, jakich dokonywał ręką Jezusa.

Jana to są właśnie czyny, dzięki którym najczęś­

Taki punkt widzenia potwierdza się także

ciej rodzi się w ludziach w iara. To właśnie tuż po

w pozostałych tekstach Nowego Testamentu.

tym Jezus stwierdza, że kto w N iego wierzy „bę­

Zgodnie z Dziejami Apostolskimi, uczniowie Je­

dzie także dokonywał tych dzieł (...). a nawet

zusa dokonywali cudów nie mniej spektakular­

większe od tych uczyni". Biorąc pod uwagę kon­

nych od tych. jakie czynił On sam. Czy były to

tekst całej wypowiedzi - chodzi najwyraźniej

owe „większe dzieła"? Aby odpowiedzieć na to

o jeszcze większe cuda.

pytanie, musielibyśmy się najpierw zastanowić,

Jak to możliwe, że wyznawcy Jezusa będą

według jakich standardów należałoby to ocenie.

mogli dokonywać cudów w iększych niż te, jakich

Jeśli chodzi o ich istotę - dzieła te byty co naj­

On dokonywał? (W iększym cudem nie jest gło­

mniej równe, a większe mogły byc na przykład

szenie Ewangelii, Jezu s doko n ał bowiem rozróż­

z tego względu, że obejmowały swym zasięgiem

nienia pomiędzy w iarą w to, co o sam ym sobie

znacznie szersze obszary . Uczniowie dokonywa­

mówił - czyli w iarą w Jego nauki, a wiarą w dzie­

li ich na skalę, na którą Jezus nie mógł ich czy­

ła - czyli cuda, jak ich dokonyw ał. W tym frag­

nić, żyjąc na ziemi, ale może teraz - będąc wywyż­

mencie chodzi więc o jeszcze większe cuda do­

szonym w niebie. W Ga 3.5 św. Paweł w bardzo

konywane przez ludzi, nie o nauki, jakie będą oni

bezpośredni sposób odnosi się do cudów, jakie

głosić.) Juk widać, dla Jezu sa nic stanowi to żad­

czyni Bóg wśród Galatów (nie chodzi tak napraw­

nego problemu - obiecuje więc, że kiedy będzie

dę o same cuda, ale o to, co jest ich źródłem - wia­

już u Ojca. da swoim wyznawcom wszystko, o co

ra czy wypełnianie Prawa?). 1 Kor 12 wymienia

będą prosić. Jedynym w arunkiem , jaki wyznaw­

dar czynienia cudów jako jeden z darów Ducha

cy prawdopodobnie m uszą w tym celu spełnić,

Św iętego. W Jk 5,14-16 autor listu pisze o skutecz­

jest życie w harm onii z Jezusem - do tego bo­

nej modlitwie o uzdrowienie lak. jak gdyby przy­

wiem wydaje się nawiązyw ać J 14,15.

pominał starą i znaną już praktykę. W Hbr 6.4-5

Kolejna część rozdziału 14 wydobywa z tego

czytamy, że członkowie wspólnoty zakosztowali

obrazu jeszcze więcej szczegółów - opisuje dzie­

„mocy przyszłego wieku", przy czym chodzi naj­

ła Ducha Świętego. D uch ukazany jest jako oso­

prawdopodobniej o różnorakie cuda. Innymi sło­

ba podobna Jezusowi, która „u was przebywa"

wy - Nowy Testament obfituje w opisy cudów

U 14,17). Jezus podkreśla to jeszcze dobitniej,

dokonujących się wśród członków Kościoła. Prze­

zapewniając swoich uczniów: „Przyjdę do was"

sianie J 14,12 nie stanowiłoby w ięc dla nich żadne­

U 14,18). 1 wreszcie, w J 14,23 Jezus ponownie

go problemu. Z pewnością znali oni swoje ograni­

odnosi się do osoby Ojca: „i przyjdziem y do nie-

czenia. ale wiedzieli też. czego Bóg jest w stanie

8° [tego. który kocha Jezusa i zachowuje Jego Przykazania | i będziem y u niego przebywać".

przez nich dokonywać. Jeśli zaś chodzi o współczesnych czytelni­

^ taki sposób poprzez D ucha tworzy się jed­ ność: „W owym dniu poznacie, że Ja jestem

cuda dokonywane są mocą Boga a nie człowieka.

ków Ewangelii - kiedy zaczynają rozumieć, że

.tymr Tesiaittem który czyni je w sposób widzialny, zaczynaj.) za­ stanawiać się, dlaczego oni sami nigdy czegoś

440

miast odnosi się zarów no do zmartwychwstania, jak i do zesłania D ucha na uczniów, które jest

takiego nie doświadczyli. Przynajmniej częścio­

głównym motywem tego rozdziału. Słowa: „Oj-

wo, Jan odpowiada na to pytanie, podkreślając

ciec większy jest ode M nie" brzm ią jednak nieco

następujące słowa Jezusa: „Jeżeli Mnie miłuje­

zagadkowo. Czy Bóg m oże być większy od Boga1

cie. będziecie zachowywać moje przykazania"

A może oznacza to. że Jezus nie jest tak napraw-

(J 14,15). Ich rozwinięciem jest przytoczone

dę Bogiem? W jakim sensie O jciec jest od Niego

w J 14,21 stwierdzenie: „Kto ma przykazania

większy?

moje i zachowuje je, ten Mnie miłuje. Kto zaś

O dpow iedź

na

to

pytanie musi przede

Mnie miłuje, ten będzie umiłowany przez Ojca

wszystkim uw-zględniać w szystko to. co Jan mówi

mego, a również Ja będę go miłował i objawię mu

o Jezusie. Przykładow o - w Ewangelii Jana jest

siebie". Wypowiedź ta nie dotyczy prawa, ale re­

wiele fragm entów dających do zrozumienia, że

lacji: jeżeli będziesz żył w zgodzie ze mną - bę­

Jezus i Jego O jciec są równi (J I.I.18; 5,16-18;

dziesz otrzymywać. Dwie osoby nie mogą prze­

10,30; 20.28). M ożem y zatem założyć, że jej

cież iść ze sobą ramię w ramię, jeśli się ze sobą

autor nie kw estionuje tego faktu. Jednocześnie

nic zgadzają. Jezus pozostawał w zgodzie z Oj­

znajdujem y u Ja n a fragm enty, w których Jezus

cem. słuchał Ojca i dokonywał Jego dzieł. Jeśli

wyraża swoją zależność w obec Ojca (J 4,34;

chrześcijanin żyje w zgodzie z Jezusem (co wią­

5.19-30; 8,29; 12.48-49). W Ew angelii Jana mamy

że się z posłuszeństwem), to doświadcza obecno­

zatem dwa zasadnicze aspekty tej relacji: rów­

ści Jezusa i Jego Ojca, dzięki czemu może także

ność przy jed n o czesn ej zależności.

dokonywać ich dziel. Oczywiście, należy także

Aby odkryć, co tak

napraw dę oznacza

pamiętać, że jednym z dzieł, jakie Ojciec przewi­

J 14,28, pow inniśm y także zauważyć, że Jezus

dział dla Jezusa, byt krzyż - jedna z form naśla­

oczekiwał p raw dopodobnie, iż wypowiedź ta

dowania Chrystusa, o której Jan bynajmniej nie

spodoba się Jego uczniom , jeśli naprawdę Go

zapomina (J 13.36). Mamy zatem dwie dodatkowe odpowiedzi

kochają. Powinniśm y rów nież zobaczyć to prze­ sianie w szerszym kontekście.

na nasze pytanie: możliwe, że naturalistyczny

Jedna z m ożliwości interpretacji tego werse­

światopogląd utrudnia nam przyjęcie głosu Ojca,

tu głosi, że Jezus jest bytem m niejszym od swoje­

wzywającego nas do dokonywania Jego cudów

go O jca - m ożna G o określić jako półboga lub

i być może - w świetle tego, o czym czytamy

m niejszego boga (biorąc pod uwagę to, że J 1,1

w całej Ewangelii - lak naprawdę, nie chcemy

nawiązuje do Jego boskiej natury). Kościół od

naśladować Jezusa w Jego chwale, gdyż obawia­

początku odrzucał jed n ak to rozwiązanie (znane

my się, że (postugując się terminologią Jana)

pod nazwą herezji ariańskiej); poza tym nie ma

drabiną prowadzącą do takiej chw'ały jest w rze­

ono sensu w kontekście całej Ewangelii. Po

czywistości krzyż.

pierwsze - nie w spółgra on o z monoteizm em ży­ dowskim. w którym

osadzone są wszystkie

Ewangelie. W sytuacji, w której jest kilku bogów

14,28 Ojciec jest większy?

- lej samej czy też różnej rangi - pojawia się politeizm, co przeczy fundam entalnej prawdzie ju­

Odczytując ten werset w kontekście całej Ewan­ gelii Jana. domyślamy się. że „odejście" Jezusa

daizmu głoszącej, że „Bóg jest jeden". U J a n a nie ma tym czasem żadnych podstaw, aby sądzić, że

ma jakiś związek z Jego śmiercią, zmartwych­ wstaniem i wniebowstąpieniem, gdyż zdarzenia te stanowią u Jana jedną całość; „przyjście" nato­

pragnie On w jakikolwiek sposób tę prawdę pod­ ważyć. Po drugie - przedstaw iona wyżej inter­ pretacja nie jest spójna z koncepcją Jana. który

Ewangelia według świętego Jana

4*11

często podkreśla jed n o ść i rów ność Ojca i Jezu­

mającą najwyższą władzę. Z tego także Jego

sa. Trudno także stw ierdzić, że uczniowie ucie­

uczniowie powinni się cieszyć. Interpretacja ta

szyliby się, gdyby Jezu s rzeczywiście chciał prze­

pasuje również do kontekstu, w którym Jezus

kazać im takie przesłanie.

odchodzący do Ojca uwalnia Ducha Świętego,

Inna m ożliwość jest taka. że Ojciec istnieje w niebie - w blasku absolutnej potęgi i chwały,

przez co - orędując za nimi - daje uczniom więk­ szą władzę i lepszy dostęp do Boga.

podczas gdy Jezus m usiał żyć jakiś czas na ziemi

Osobiście uważam, że najbardziej rozsądną

w marności i pokorze. Ludzie, którzy naprawdę

ze wspomnianych wyżej możliwości interpreta­

kochali Jezusa, pragnęli, aby wrócił do tej lepszej

cji J 14,28 jest ta ostatnia, przy czym doskonale

rzeczywistości - do d o m u sw ojego Ojca. Ten po­

pasuje ona także do kultury i kontekstu, w jakim

wrót do chwały d o bry byłby nie tylko dla Niego,

powstał ten tekst. Drugie z wymienionych roz­

ale też dla nich - ich M istrz i przywódca od­

wiązań też byłoby możliwe, choc nie wydaje się

zyskałby wówczas pełną potęgę i chwałę. Inter­

ono najlepsze, jeśli weźmiemy pod uwagę kon­

pretacja ta nie kłóci się w prawdzie z resztą

tekst tego wersetu. Gdybyśmy je jednak przyjęli,

Ewangelii, teologią Ja n a i kontekstem judaizmu,

to jego przesłanie przypominałoby nam o tym.

niemniej jednak słow a zaw arte w wersecie 14,28

że zamiast użalać się nad osobistą stratą i fak­

brzmią nieco dziw nie jak na sentym entalną wy­

tem. że Jezusa przy nas nie ma (choć wiemy, że

powiedź, która m iałaby wyrazić właśnie takie

jest to tylko pozorna strata, gdyż dzięki Duchowi

przesłanie.

Świętemu Jezus jest z nami cały czas), należy

I wreszcie - Jezu s w yraża tu być może ideę,

raczej cieszyć się z dobra, jakie Go spotkało - na

zgodnie z którą w Bóstwie istnieje pewna organi­

przykład z wniebowstąpienia. Jeśli zatem przyj­

zacja i to, że uczniow ie m ają M istrza, który od­

miemy drugą z powyższych interpretacji, wyrazi­

powiada b ezpośrednio przed O jcem , jest tylko

my nie tylko radość z tego, że członkowie boskiej

z korzyścią dla nich. Jeśli tak, to nie powinniśmy

rodziny są znowu razem, ale także szczęście pły­

zbyt poważnie traktow ać języka, jakim posługuje

nące z faktu, iż ten. który nas reprezentuje, stoi

się Jan dla opisania relacji O jca i Syna. Jeśli

twarzą w twarz z Panem całego wszechświata

w ówczesnej rodzinie w dom u mieszkał ojciec

(zobacz I J 2.1).

i dorosły syn. ich statu s był zasadniczo taki sam

Zobacz równie: komentarz do Mt 11,27.

- obydwaj byli dorosłym i m ężczyznam i, dosko­ nale obeznanym i z zasadam i kultury, w której wyrośli. N iem niej jed n ak ten, który pełnił funk­

19,19 Na czym polegała wina?

cję ojca rodziny, miał w gospodarstw ie dom o­ wym większą w ładzę - w tym także władzę nad

Zgodnie z rzymskim zwyczajem, do krzyża, na

synem. (Inaczej jest w kulturze Z achodu, gdzie

którym wieszano przestępców, przybijano także

dorośli synowie postrzegani są jako osoby całko­

tabliczkę z informacją o ich winie. Werset J 19.19

wicie odrębne i niezależne od ojców, co stawia

podaje treść tabliczki, jaka znalazła się na krzyżu

ich na równej pozycji.) Jeśli to właśnie chce nam

Jezusa: Je z u s Nazarejczyk, Król Żydowski".

przekazać Jezus, to rozum iem y już. że Jego odej­

Niemniej jednak, w innych Ewangeliach napis

ście nie tylko ponow nie połączy G o z własnym

len brzmi nieco inaczej: Mt 27,37: „To jest Jezus, Król Żydowski".

Ojcem (z czego ci, którzy Jezusa kochają, powin­ ni się tylko cieszyć), ale też zjednoczy G o z tym, który sprawuje w ładzę nad całą rodziną (w tym Przypadku Bożą). Jezus w bezpośredni sposób reprezentuje więc swych uczniów przed Osobą

Mk 15,26: „Król Żydowski". Lk 23.38: „To jest Król Żydowski”. O jakiej więc konkretnie winie informowała tabliczka umieszczona na krzyżu Jezusa?

VmtY

Testament

442

Wszystkie Ewangelie zgadzają się co cło

zanim d o sz ed ł d o teg o m o m e n tu swojej opowie-

określenia: .K ról żydowski". O znacza to. że ofi­

ści. zwój d aw n o był ju ż z a k u p io n y i w większości

cjalnie skazano Jezusa za ogłaszanie siebie kró­

zapisany. C z y te ln ic y je g o Ewangelii wiedzieli

lem. a dokładnie królem żydowskim, co uznane

je d n a k d o b rz e , k to wisi na krzyżu, dlatego poda­

zostało prawdopodobnie za bunt przeciwko C e­

nie im ienia tej o so b y słu ży ło b y jed y n ie zwiększe­

zarowi. Zarzut ten jest spójny z opisam i procesu

niu efektu, na co nie m iał m iejsca. Jan natomiast

Jezusa i z tym. co wiemy o stosunku ówczesnych

p rzy tacza p ełn ą tre ść ta b lic z k i, gdyż zamierza

władz rzymskich do wszelkich żydowskich ini­

jeszcze sk o m e n to w a ć to o sk a rż e n ie i opisać, jaką

cjatyw politycznych. Świadczy o tym także fakt,

reakcję w zb u d ziło o n o u Ż ydów (J 19.20-22).

że złoczyńców ukrzyżowanych wraz z Jezusem

P ozostali E w an g eliści p o sta n o w ili pozostawić

nazwano „złodziejami” - żydowski historyk Jó ­

treść tab liczk i b ez k o m e n ta rz a , dlatego zastoso­

zef Flawiusz stosuje bowiem to sam o słowo na

wali w sw ych w ersjac h jej s k ró c o n e formy.

określenie rewolucjonistów spiskujących prze­

Poza tym , z E w angelii Ja n a wiemy, że opis

ciwko Rzymowi. Prawdę m ówiąc - na m iejscu

winy sp o rząd z o n y zo stał w języ k u aramejskim

Jezusa powinien właściwie znalczć się B arabasz,

(lub h eb rajsk im ), g reck im i p o łacinie. Niewierny

gdyż to właśnie on był prawdziwym rebeliantem ,

natom iast, na której z tych w ersji językowych

który z dużym praw dopodobieństw em mógł n a­

opierał się tek st w ykorzystany później przez

wet okazać się przywódcą pozostałych dw óch

Ew angelistów . Być m o że je d e n z nich posłużył się

złoczyńców.

form ą aram ejsk ą, a drugi - grecką. A może tak

Jaka była jednak druga część wypisanego na

napraw dę zach o w ała się w yłącznie form a aramej-

tabliczce oskarżenia? Czy Jezus był w nim wymie­

ska? M ożna sn u ć w iele dom ysłów na len temat,

niony po imieniu? Jeśli tak. to jak dokładnie było

zw łaszcza że to w łaśnie o p is sam ej winy stanowił

ono sformułowane? Tabliczka najpraw dopodob­

zasadniczą część tego. c o rzeczyw iście napisano.

niej opatrzona była imieniem Jezusa - biorąc pod

F ra g m e n t te n p o n o w n ie przypom ina nam

uwagę, jak bardzo zmasakrowane były przeważnie

o tym . w jak i sp o s ó b po w staw ały Ewangelie. I tak

ciała ukrzyżowanych, bez tabliczki trudno byłoby

- na p o c z ą tk u były ty lk o p rz e k a z y ustne, opowia­

G o później rozpoznać. Ponadto, celem ukrzyżo­

d an e p ra w d o p o d o b n ie w ję z y k u aram ejskim . Do­

wania nie była wyłącznie egzekucja, ale też

piero p ó źn iej - w z a le ż n o śc i o d zapotrzebowania

wzbudzenie przerażenia - złoczyńcy krzyżowani

- tłu m a c z o n o je n a języ k grecki. To dlatego ist­

w miejscach publicznych ( zazwyczaj przy drogach

nieją p o m ięd zy nim i p ew n e ró żn ice w szczegó­

w iodących do m iast) umierali (a często także roz­

łach. W ażne je d n a k , że w szystkie ich wersje

kładali się) na oczach ludzi, aby uzmysłowić im.

zgodne są co do kw estii n ajistotniejszych. Dlate­

jaka kara grozi za popełnienie podobnego czynu.

go. naszą uw agę p o w in n iśm y sk u p ia ć na sprawie

Ofiara ukrzyżowania podpisana z imienia niewąt­

najw ażniejszej - n a fakcie, że Je zu s skazany zo­

pliwie wzbudzała wśród widzów większe przera­

stał jak o rew o lu cjo n ista, nie zaś na szczegółach,

żenie niż anonimowy skazaniec.

które nie były w id o czn ie aż tak w ażne dla auto­

Skąd zatem te różnice w poszczególnych

rów Ewangelii.

Ewangeliach? Przede wszystkim, weźmy pod uwagę to. że każdy autor Ewangelii dobrze wie­ dział. jak cenne są słowa. Rolka papirusu m iała ograniczoną pow ierzchnię, a trzy z czterech

20,1-8 Co się wydarzyło podczas zmartwychwstania?

Ewangelii spisane zostały na najdłuższych zwo­ jach, jakie były w tam tych czasach dostępne. M a­

H istoria zm artw y ch w sta n ia o p isa n a jest w Ewan­

rek mógł oczywiście zakupić dłuższy zwój, ale

gelii Ja n a w sp o só b ciekaw y i - p ozornie - bez­

E h angelia według świętego Jana

443

pośredni. K o b ieta p ojaw ia się u wejścia do gro­

wszystko działo się w pewnym przedziale czaso­

bu, odkryw a, że jest o n pusty, inform uje o tym

wym. różnica ta nie ma tak naprawdę w iększego

uczniów, k tó rzy b a d a ją spraw ę, po czym dostrze­

znaczenia. Po drugie - wszystkie Ewangelie po­

ga n ajpierw aniołów , a później sam ego Jezusa.

dają, że wśród tych. którzy odkryli zniknięcie

Opis ten w ydaje się prosty, kiedy patrzym y na

ciała z grobu, na pewno była Maria Magdalena,

jed n ą tylko E w angelię, je d n a k w m om encie, gdy

przy czym ilość kobiet w poszczególnych wer­

zwrócim y się d o M l 28.1-8 lub Mk 16.1-8. lub

sjach wydaje się być dostosowana do potrzeb

Łk 24.1-10 odkryw am y, że treści te są od siebie

danego opisu (u Łukasza, który najbardziej pod­

różne. C zy m o żn a skleić je w je d n ą całość? Jeśli

kreśla znaczenie kobiet, jest ich najwięcej). Po

nie - ja k św iad czy to o ich autentyczności?

trzecie - wszystkie Ewangelie zgadzają się z tym.

Z an im o d p o w iem y na te pytania, dob rze jest

że kobiety znajdują otwarty i pusty grób. Mate­

przyjrzeć się szczeg ó ło m w ydarzeń opisanych

usz sugeruje prawdopodobnie, że kobiety widzą

we w szystkich czterech E w angeliach (zo b acz ta­

m om ent otwarcia grobu, choć równie dobrze m ożna wywnioskować, iż grób otworzył się

belę). A n alizu jąc te c z te ry w ersje, dostrzegam y po­

w czasie, kiedy kobiety szły do grobu - zanim

m iędzy nim i pew n e p o d o bieństw a. Po pierwsze

jeszcze do niego przybyły. Żaden z pozostałych

- w szystkie zgad zają się co do tego. że zdarzenia

Ewangelistów nie wspomina o strażnikach, z cze­

m iały m iejsce o p o ran k u , ch o ć nie wszystkie po­

go wnioskujemy, że sposob otwarcia grobu był

dają. że było ju ż ja sn o . B iorąc pod uwagę fakt. że

dla Marka. Łukasza i Jana mniej istotny niż dla

Zdarzenie

Mt 28,1-8

Mk 16,1-8

Lk 24,1-10

J 20,1-8

Kiedy?

o świcie

tuż po wschodzie słońca

bardzo wcześnie rano

Kto przyszedł pierwszy?

M aria Magdalena i druga Maria

Maria Magdalena. Maria - matka Jakuba i Salome

Maria Magdalena. Joanna, Maria matka Jakuba i inne

gdy było jeszcze ciemno Maria Magdalena

Co znajdują?

trzęsienie ziemi, anioł odsuwający kamień

odsunięty kamień

odsunięty kamień

Kogo widzą?

anioł siedzący na ka­ mieniu

młodzieniec w białej szacie, siedzący po prawej stronie

dwóch mężczyzn nikogo w lśniących szatach

Co robią?

biegną zawiadomić uczniów

uciekają od grobu oznajmiły wszystko pobiegła do Piotra i drugiego ucznia, i boją się cokolwiek Jedenastu i pozo­ którego Jezus mówić stałym

kamień odsunięty od wejścia do grobu

kochał

Co dzieje się potem? Jak ajesi następna scena?

Jezus spotyka się z nimi t strażnicy informują o tym arcykapłanów, ci zaś przekupują strażni­ ków. nakazując im rozpowszechnianie ałszywych informacji

P io tr idzie obejrzeć

’ iotr i drugi uczeń

grób

iglądają grób

3powieść

1

fdaria widzi dwóch 1

1 ■ >uczniach a niołów w bieli. Vv drodze do Emaus j s cdzących w- miej- I

F

:u. gdzie leżało ało Jezusa

j

Yoht Testament

444

Mateusza. Po czwarte - wszyscy autorzy Ewan­

było założyć rów nież to, że trzęsienie ziemi i p„.

gelii zgadzają się z tym. że kobiety zobaczyły

jaw ienie się aniołów m iało m iejsce, zanim kobie­

anioła (u Łukasza są dwaj aniołowie), przy czym

ty przybyły do grobu. N ależałoby następnie połą­

w opisie Jana anioł wydaje się pełnić nieco inną

czyć wszystkie wypowiedzi aniołów w jedną ca­

rolę niż w pozostałych wersjach. Być może nale­

łość. T rzeba by było także przyjąć, że aniołowie

żałoby w tym miejscu sprecyzować, żc Jan nic

przem ieszczali się. a M aria M agdalena pozosta­

podaje, czy Maria zobaczyła kogoś przy grobie,

ła przy grobie, podczas gdy pozostali świadkowie

zanim poszła poinformować o wszystkim ucz­

odeszli, by opow iedzieć o wszystkim reszcie

niów. W Ewangeliach różnią się także słowa wy­

(dzięki czem u spotkali się z Jezusem osobno).

powiedziane przez poszczególnych

aniołów,

Przy tych założeniach m ożliwe jest stworzenie

choc wszyscy oni informują kobiety o tym. że

na podstaw ie w szystkich czterech wersji jednej,

Jezusa w grobie nie ma. Aniołowie w poszczegól­

logicznej historii. N ależy przy tym pamiętać, że

nych Ewangeliach mówią kobietom, aby się nie

każdy z Ewangelistów' m ógł przytoczyć w swojej

bały (choc te i tak były przerażone tym. co ujrza­

wersji szczegóły, które zostały pominięte przez

ły). aby powiedziały wszystko uczniom i aby

innego. D latego, naw et jeśli w rzeczywistości

przygotowały się na spotkanie z Jezusem w Gali­

u grobu pojawili się dw'aj aniołow ie, to nic ma nic

lei. Wszystkie Ewangelie podają następnie, że

dziwnego w tym, że któryś z Ewangelistów wspo­

kobiety odeszły od grobu, a trzy z tych czterech

m ina tylko o jednym . Innym i słowy, historie opi­

opisów dodają, iż powiedziały o wszystkim ucz­

sane w poszczególnych Ew angeliach różnią się,

niom Jezusa. (W Mk 16.8 informacja ta jest ucię­

ale nie są ze sobą sp rzeczn e - wszystkie pozosta­

ta - być może dlatego, żc dłuższego zakończenia

ją więc prawdziwe.

nie było tak naprawdę w tekście oryginalnym.

Po drugie, podczas gdy możliwe jest połą­

Nie ma pewności, czy było jakieś inne zakończe­

czenie tych danych w jed n ą, spójną historię, to

nie tego zdania, które zaginęło, czy też Marek

nie m ożem y m ieć pew ności, czy ta właśnie histo­

rzeczywiście chciał zakończyć ten opis obrazem

ria jest słuszna. M am y bowiem tylko kawałki

przerażonych kobiet, pozostawiając bez roz­

pewnej układanki, ale nie wiemy, czy są to wszyst­

strzygnięcia kwestię czy uczniowie pójdą za Je­

kie elem enty. D latego, jeśli Pism o Święte nie

zusem do Galilei, czy też nie).

daje nam jednej, zgodnej co d o wszystkich szcze­

Ponadto, dwie Ewangelie podają, że kobiety

gółów opowieści, to m usim y uważać, aby nie po­

spotkaj Jezusa i próbowały Go zatrzymać. On

paść w przekonanie, że nasza rekonstrukcja zda­

zaś odesłał je. powierzając im określone zadania.

rzeń jest na pew no właściwa. Rekonstrukcja

Niemniej jednak, Jan opisuje spotkanie kobiety

może bowiem odzw ierciedlać prawdę, ale może

z Jezusem po tym. jak Piotr i umiłowany uczeń

też ją zniekształcać. Być m oże, gdybyśmy mieli

obejrzeli grob, podczas gdy w wersji Mateusza

dostęp do jeszcze innych fragm entów tej historii,

spotkanie to miało miejsce, zanim kobiety poin­

nasza rekonstrukcja zdarzeń byłaby zupełnie

formowały o wszystkim uczniów.

inna.

Jakie wnioski formują się na podstawie tych

Po trz e cie , k a żd a w ersja E w a n g e lii odzwier­

wszystkich danych? Przede wszystkim - choć

c ie d la in d y w id u a ln y o d b ió r ta k w ażn eg o wyda­

wydaje się to skomplikowane, możliwe jest złoże­

rzen ia, ja k im

nie tych opisów w jedną, spójną historię. W tym

m ojej u c z e ln i z m a rł p o d c z a s p rze m ó w ie n ia skie­

b y ło zm a rtw y c h w s ta n ie . Rektor

celu należałoby przyjąć, że umiejscowienie zda­

row anego d o stu den tów . W cią g u g o d zin y od

rzeń przed wschodem słońca lub po nim zależa­ ło od tego. czy autor podał czas wyjścia kobiet /. domu czy też ich przybycia do grobu. Trzeba by

tego zd a rze n ia , p ro fe s o r s o c jo lo g ii p o p ro s ił trzy­ dziestu stu den tów , aby n a p is a li spraw ozdania z lego. co się stało. W cz a s ie p r z e z n a c z o n y m na

445

Ewangelia według świętego Jana

godzinę zajęć każdy m iody człowiek mial napi­

wypełniły się obietnice zapisane w J 13 - 16.

sać jak najwierniejszy i jak najbardziej szczegóło­

a Jezusa nie można zatrzymywać, bo lepiej, aby

wy opis tego zdarzenia. Kiedy profesor porównał

poszedł do tego, który jest nie tylko Jego Ojcem,

później te prace okazało się. że choć bardzo róż­

ale teraz także już naszy m Ojcem. Kiedy patrzy­

niły się one w szczegółach, to wszystkie zgadzały

my na zmartwychwstanie pod tym kątem - wie­

się co do śm ierci rektora, która miała miejsce

dząc, że każdy Ewangelista opisał je z innej per­

w trakcie wygłaszanego przem ówienia. Każdy

spektywy - widzimy nie tylko sam cud zmar­

autor Ewangelii m iał praw dopodobnie dostęp do

twychwstania. ale też ogolne przesłanie, jakie -

wielu różnych historii krążących wokół zmar­

według nauki Kościoła - Bog chciał nam przeka­

twychwstania. W iem y na przykład, że Mateusz

zać poprzez fakt zmartwychwstania Jezusa

znal i cenił tekst M arka, jed n ak w przypadku

Chrystusa.

zmartwychwstania mial

najwyraźniej jeszcze

inne inform acje z niezależnego źródła. Tworząc swoje teksty. Ew angeliści wybierali zatem dane

2 0,22 Weźmijcie Ducha Świętego!

z różnych źródeł i łączyli jc ze sobą. Skoro jed­ nak nawet ukochany u czeń Jezusa, o którym pi­

Czy uczniowie otrzymali Ducha Świętego jesz­

sze Jan, nie jest naocznym świadkiem większości

cze przed Jego zesłaniem w dniu Pięćdziesiątni­

z tych wydarzeń, to nie m a się co dziwić, że

cy? W J 20.22 czytamy o tym. jak Jezus tchnął na

wszystkie Ewangelie tak b ardzo różnią się szcze­

swoich uczniów i powiedział, że daje im Ducha

gółami dotyczącym i tego. co działo się podczas

Świętego, wypełniając tym samym obietnicę

zmartwychwstania.

powtarzającą się w J 14 - 16. Niemniej jednak,

I wreszcie - zw róćm y uwagę na to, że próbu­

z Dz 2.4 wynika, że dopiero później, po wniebo­

jąc złożyć poszczególne wersje wydarzeń w jed­

wstąpieniu Jezusa. 120 Jego uczniów- zebrało się

ną, zatracam y tak napraw dę sedno przesłania,

w jednym domu „i wszyscy zostali napełnieni

jakie Ewangeliści próbują nam przekazać. Ka­

Duchem Świętym, i zaczęli mówić obcymi języ­

non Kościoła nie obejm uje jed n ej skomasowanej

kami. tak jak im Duch pozw-alał mówić". Kiedy

Ewangelii (ch o ć takie wersje także się pojawia­

w takim razie uczniowie rzeczywiście otrzymali

ły). lecz cztery o d ręb n e, z których każda uznana

Ducha Świętego?

została za natch n io n ą przez Boga. Faktem jest,

W J 20,21 Jezus powołuje uczniów słowami:

że każdy Ew angelista próbuje wydobyć w swej

„Pokój wam! Jak Ojciec Mnie posłał, tak i Ja was

wersji własny, unikalny punkt w idzenia i wgłąd

posyłam". U Jana posłanie Syna oznacza posłanie

teologiczny, opisując lub pom ijając określone

Jezusa na świat po to. aby ten świat zbawił. Posła­

szczegóły (choć - o ile w ersja M ateusza i Łuka­

nie uczniów stanowi zatem kontynuację posłania

sza nie różni się od M arka, którą jak wiadomo

Jezusa - od teraz mają oni głosić na swiecie Jego

znali - często nie m am y pewności, czy autor rze­

Ewangelię. Jezus daje im moc do pełnienia lej mi­

czywiście znal dany szczegół, a pom inął go celo­

sji, mówiąc: „Weźmijcie Ducha Świętego". Wraz

wo). 1 tak - M ateusz pragnie podkreślić cudow­

z Duchem dostają oni władzę odpuszczania grze­

ność zdarzenia, w spom ina też o pogłoskach do­

chów- (co stanowi oczywiście element ewangeliza­

tyczących w ykradnięcia ciała Jezusa. Łukasz

cji. gdyż to właśnie w oparciu o Ewangelię będą

kładzie nacisk na wypełnienie się słów Jezusa

oni decydować, komu odpuścić grzechy, a komu

i pojawiające się m im o to wątpliwości apostołów.

nie). Innymi słowy- - wszystkie trzy wersety:

Jan, skupiając się na jednej kobiecie i jej osobi­ stej rozmowie z Jezusem , podkreśla fakt, że

J 20.21-23. doskonale ze sobą współgrają. Uczeni próbowali interpretować te wersety

w zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Jezusa

na trzy różne sposoby. Pierwszy sposób sugeru-

jc. żc m oc otrzym ana wraz z D uchem łączy się

m am y b e z o s o b o w e tc h n ie n ie B oga, podczas gdy

z głoszeniem Ewangelii także w D ziejach A p o ­

w D z ie ja c h c h o d z i o o s o b o w e g o D u c h a Święte-

stolskich. gdzie Duch Święty zstępuje na ucz­

go. Ja n p isz e o p o k r o p ie n iu ła s k ą D ucha, pod­

niów podczas Pięćdziesiątnicy i dopiero w tedy

c z a s gdy D z ie je m ó w ią o p e łn y m w ylaniu Ducha

zaczynają oni odważnie głosić Ewangelię. D late­

-

go też. J 20.21-22 stanowi po prostu Janow ą wer­

Ś w iętym . J a n u k a z u je D u c h a ja k o now e życic,

u m o c n ie n iu

i n a s y c e n iu

u c z n ió w

Duchem

sję wydarzeń opisanych w D ziejach. Ja n oczyw i­

a D zieje - ja k o m o c n ie z b ę d n ą d o pełn ien ia po­

ście nic wspomina ani raz o w niebow stąpieniu.

sługi e w a n g e liz a c y jn e j. L is ta c e c h . ja k im i różnią

W Jego Ewangelii Jezus to pojawia się. to znika,

się te d w a p rz y p a d k i u d z ie le n ia D u c h a , mogłaby

aż do końca księgi. Jest to logiczne, gdyż u Ja n a

być je s z c z e d łu ż s z a . Z w ró ć m y je d n a k uwagę na

Jezus przychodzi do uczniów w D uchu Św iętym

to . że - z g o d n ie z tą i n t e r p r e t a c j ą - ob y d w a przy­

(J 14.18). A zatem , zgodnie z tym sp o so b em in­

pad k i u d z ie le n ia D u c h a tr a k to w a n e są ja k o histo­

terpretacji. Jan w sym boliczny sposób p rezen ­

ry czn e. N a le ż y z a te m w y ja ś n ić , d la c z e g o to samo

tuje to. o czym czytam y później w D ziejach

z d a rz e n ie o p is a n e j e s t w ta k i s p o s ó b , że wygląda

Apostolskich. Posługiwanie się sym bolam i jest

tak n a p ra w d ę n a d w a o d r ę b n e z d a rz e n ia . Prob­

wszak charakterystyczne dla tego E w angelisty.

lem w ty m . że a n i u J a n a . a n i w D z ie ja c h , w ża­

Taka interpretacja jest oczyw iście m o ż liw a .

d e n s p o s o b n ie w s p o m in a s ię o d w ó c h rodzajach

Jej atutem jest to. że traktuje Jana i je g o styl

u d z ie le n ia D u c h a Ś w ię te g o . C z y ta ją c J 1 3 - 1 6

tak samo pow ażnie, ja k styl i teksty Ł u k a s za ,

nie o d n o s im y w r a ż e n ia , ż e m a m y d o czynienia

uwzględniając wszelkie analogie istniejące p o ­

z d w o m a u d z ie le n ia m i, a le r a c z e j z je d n y m Du­

między tym i dw iem a w ersjam i. N ie m n ie j je d n a k ,

c h e m Ś w ięty m cz y te ż „ p a r a k le te m ” (tra n slite ra ­

takie podejście m a też słabe strony. Po pie rw s ze

cja słow a tłu m a c z o n e g o c z a s e m j a k o ..pocieszy­

- u Jana uczniow ie Jezusa nie ro zc h o d zą się od

c ie l“ lub .o b r o ń c a " ) . W D z ie ja c h A postolskich

razu po o trzym an iu D ucha, aby głosie E w a n g e ­

z e sła n ie D u c h a , n a k tó r e g o c z e k a ją uczniow ie,

lię. Prawdę m ów iąc, tru d n o im nawet p rze k o n a ć

n ie je s t p o p r z e d z o n e ż a d n y m

Tomasza (J 20.24-25). C o w ięcej - T o m a s z naj­

kiem o tr z y m a n ia D u c h a , c h o ć Ł u k a s z niejedno­

wyraźniej D ucha nie o trzy m a ł. Po d ru g ie - przy

k ro tn ie p o r u s z a w sw o im te k ś c ie te m a t D ucha

takiej interpretacji nie da się tak n a p ra w d ę p o g o ­

Ś w iętego. D la te g o te ż , ta k i s p o s ó b interp retacji

dzić ze sobą wersji Jana i Łukasza. Jedna z n ic h

w ydaje się fo rs o w a ć

jest historyczna, podczas gdy druga je s t s y m b o ­

n a rz u c o n y p rz e z z n a w c ó w D z ie jó w i Ewangelii

liczna. N ie ulega w ątp liw ości, że nie zaw sze w ie ­

Ja n a , nic za ś p rz e s ia n ie , k tó r e rzeczy w iście chciał

my. w ja k i sposób one do siebie pasują, d la te g o

n am p rz e k a z a ć je d e n c z y d r u g i E w an g elista.

p e w ie n

in n y m przypad­

p u n k t w idzenia

jest w tej interpretacji z ia rn o praw dy, je d n a k w ia ­

Z g o d n ie z t r z e c ią m o ż liw o ś c ią in te rp re ta c ji,

dom o też. że kiedy Jan opisuje ja k ieś zd a rze n ia ,

w erset J 2 0 ,2 2 o p is u je s y m b o lic z n e p rzek azan ie

to m yśli o nich ja k o zd arzen iach , a nie sym bo­

u c z n io m D u c h a , k tó r e g o w p e łn i dośw iadczyli

lach zdarzeń. W y d a rze n ia m ogą cos sy m b o lizo ­

d o p ie ro w d n iu P ię ć d z ie s ią tn ic y . T c h n ie n ie Jezu­

wać (np. wskrzeszenie Ł azarza sym bolizuje o sta­

sa (n ie k o n ie c z n ie n a u c z n ió w , g d y ż w tekście

teczne zm artw ychw stanie), ale ogolnic p o strzega

o ry g in a ln y m n ie m a p r z y im k a _ n a " ) symbolizuje

się je jako historyczne. D latego też ten sp o so b

w ty m p rz y p a d k u to . c o o z n a c z a ją Jego słowa,

interpretacji nie zgadza się z m etodam i stosow a­

czyli D u c h a Ś w ię te g o . P o z a o w y m tchnieniem

nymi na ogól przez Jana.

n ic się je d n a k n ie d z ie je - je s t t o zaledwie obiet­

Druga m ożliwość jest taka. że Ja n op isu je

n ica. Ja n o w i to w y s ta rc z y , bo ci. którzy doświad­

jeden rodzaj udzielenia D ucha, p o d c z a s gdy

czyli m o c y D u c h a w Kościele wiedzieli przecież,

Dzieje mówią o innym rodzaju. 1 tak - u J a n a

że uczniowie rzeczywiście tego Ducha otrzymali

447

Ewangelia według świeiego Jana

Nie m a p o trzeb y pisać, że m iało to m iejsce póź­

z nimi w ciele podczas Pięćdziesiątnicy. Innymi

niej - Ja n nie zam ierza bow iem kontynuow ać

słowy - J 20,22 może być Janową wersją Dz 1.4-5,

swojej o p ow ieści aż d o teg o m o m entu. Ł ukasz

nie zaś Janow ą wersją wydarzeń, jakie rozegrały

także nie m usi rozpisyw ać się o w cześniejszych

się w dniu Pięćdziesiątnicy.

przy p ad k ach u d zielen ia D u ch a, gdyż Jezus na­

Czytelnik sam musi zdecydować o tym. któ­

wiązuje d o o b ietn icy zesłan ia D ucha jeszcze

ra z tych interpretacji jest najlepsza, czyli najbar­

przed w n ieb o w stąp ien iem (D z 1,4-5). Ł ukasz

dziej zgodna z danymi, jakie mamy w obydwu

podkreśla w tym frag m en cie m oc. któ rą otrzym a­

tekstach. Jeszcze ważniejsze niż zgodność teks­

li u czniow ie p rzez D u ch a Św iętego i to. w jaki

tów jest jednak zauważenie, że zarówno z Ewan­

spo só b kierow ała o n a m isją K ościoła. Ż aden

gelii Jana. jak i z Dziejów Apostolskich wyraźnie

z E w angelistów nie m a w ięc pow odu, aby wyjaś­

wynika, iż D uch Święty jest niezbędny dla misji

niać. na czym d o k ła d n ie poleg ało udzielenie D u­

Kościoła. Ludzka moc i władza nie jest bowiem

cha o p isy w an e p rz e z d ru g ieg o (zakładając, że

w stanie udźwignąć misji, jaką Jezus otrzymał

znali o n i obydw ie te h isto rie). Nie m a więc nic

od swojego Ojca. W człowieku wierzącym jest

dziw nego w tym . że Je zu s udzielił uczniom D u­

konieczna obecność Ducha Świętego, aby uzys­

cha o so b iście, tym bard ziej, że w iedział, iż w krót­

kać rezultaty zam ierzone przez Boga Ojca - do­

ce o p u ści ich fizycznie i nie będzie mógł byc

św iadczenie przebaczenia grzechów.

D z ie je A p o s t o l s k ie

1,18 Ja k umarł Judasz?

o k ru tn ą śm ierć. (P o d o b n ie w ygląda sytuacja opi­ sana w D z 12,21-24, g d z ie przedstaw iona jest

Choć opisana przez Łukasza w Dz 1.18 śm ierć Ju­

h isto ria śm ierci H e ro d a A g ry p p y I). A utor Dzie­

dasza jest dość makabryczna, nie byłoby z nią żad­

jów' nic sk u p ia się w ięc n a z a k u p ie pola (co wy­

nego problemu, gdyby nie to. że M ateusz przedsta­

glądałoby ja k n a g ro d a , zw łaszcza w oczach Ży­

wi! ją zupełnie inaczej. Według M ateusza. Judasz

dów, dla k tórych b a rd z o w a żn e było posiadanie

„rzuciwszy srebrniki ku przybytkowi, oddalił się.

ziem i w P a le sty n ie ), lecz n a stra sz n e j śmierci Ju­

potem poszedł i powiesił się" (M t 27,5). M ateusz

dasza. k tó ra na p olu n a stą p iła .

pisze również, że arcykapłani kupili za te pieniądze

O bydw aj a u to rz y p o d k re śla ją , że pole to na­

..Pole Garncarza, na grzebanie cudzoziemców".

zw ane z o sta ło „P olem K rw i" na pam iątkę tego.

Czyż nie widać wyraźnie, że opisy tych dwóch

co się na nim w y darzyło. W D ziejach nazwa ta

Ewangelistów znacząco się od siebie różnią?

kojarzy się z krw ią Ju d a sz a , k tó ra rozlała się

Oczywiste jest to. że opisując ten incydent.

w m o m en cie je g o śm ierci, u M a teu sza natomiast

M ateusz i Łukasz kładą nacisk na różne jego

przyw odzi o n a na myśl z a k u p pola za srebrniki,

aspekty. M ateusz podkreśla fakt zakupu pola.

stan o w iące zap łatę za krew. Z adziw iające, w jaki

w którym widzi wypełniające się proroctw a Sta­

sp o só b ta sam a n azw a m o że m ieć różne znacze­

rego Testam entu. Łączy przy tym obrazy ukaza­

nia dla różnych o sób.

ne w Za 11,12-13 (trzydzieści srebrników, garn­

Jeśli przyjrzym y się d o k ład n iej tym dwóm

carz) i Jr 32.6-12 (zakup pola), a być m oże także

opisom , zauw ażym y w nich luki. które mogą

w Jr 18.1-4 (pójście do dom u g arncarza) i spina

w zbudzać pew ne w ątpliw ości. N iem niej jednak,

je w jedno, opatrując im ieniem Jerem iasza (zo­

opisy te niek o n ieczn ie są ze sobą sprzeczne-

bacz kom entarz do M t 27.9-10).

D zieje skupiają się na tym . że z polem wiążą się

Łukasz kładzie nacisk na inny aspekt tej sy­

pieniądze i im ię Ju d a sz a . T o. czy arcykapłani rze­

tuacji - na to. że Judasz dostał to. na co zasłużył:

czyw iście kupili pole - co m ogło m ieć miejsce

449

Dzieje Apostolskie

także po śm ierci Ju d a sza - najw yraźniej nie m ia­

jestem pewien, czy tak właśnie stało się w przy­

ło dla Ł u k asza w iększego znaczenia. Interesow a­

padku Judasza, jednak wyjaśnienie to jest cał­

ło go n ato m iast, że krw aw e pieniądze Judasza

kiem praw dopodobne.

w ykorzystane zo stały na pew ien zakup, wskutek

W niosek jest taki. że nigdy nie będziemy

czego pole z o sta ło n azw ane „Polem Krwi". In­

mieć absolutnej pewności co do lego. jak zmarł

nym m ożliw ym w yjaśnieniem tej nazw y - rów­

Judasz. Podaliśmy jedynie pewne możliwości in­

nież w św ietle tek stu z D ziejów - jest to. że ciało

terpretacji. dzięki którym można doszukać się

Ju d asza ro zerw ało się, w skutek czego wypłynęły

pewnej zgodności pomiędzy opisem zawartym

jego w n ętrzn o śc i. O b raz tak zm asakrow anego

w Ewangelii M ateusza a tym. o czym czytamy

ciała, któ re p raw d o p o d o b n ie zostało później -

w Dziejach Apostolskich. Wykazując, że opisy te

p rzynajm niej częścio w o - zjedzone przez sępy

niekoniecznie muszą być ze sobą sprzeczne,

i bezp ań sk ie psy, m usiał być wyjątkowo odrażają­

przedstawiliśmy prawdopodobną, choc nie do

cy dla Ż ydów , dla k tó ry ch tak w ażny był odpo­

końca pewną wersję wydarzeń. Niemniej jednak,

w iedni poch ó w ek . Z tego pow odu zachowywali

najważniejsze w tych dwóch opisach jest to, aby

oni naw et pew n ą h ierarc h ię form egzekucji, wy­

skupić się na ich przesłaniu, nie na szczegółach

żej cen iąc te, k tó re nic niszczyły ciała (na przy­

m akabrycznej śmierci Judasza. I tak. u Mateusza

kład u d u sz en ie) niż te, które je m asakrow ały ( na

widzimy, w jaki sposób wypełnia się slarotesta-

przykład u k am ien o w an ie -

mentowe proroctwo, nawet jeśli mają w tym

najgorsza według

nich fo rm a k ary ). Z g o d n ie z E w angelią M ateusza, Judasz po­

udział osoby

powodowane poczuciem winy

i wstydu, dokonujące aktów autodeslrukcji.

wiesił się pod w pływ em ogrom nego poczucia

W Dziejach natom iast ukazane są konsekwencje

winy. W lite ra tu rz e żydow skiej sam obójstw o czę­

grzechu: poprzez swoją zdradę Judasz nie tylko

sto w iąże się z p o czu ciem w stydu lub porażki.

stracił służbę apostolstwa, ale też w haniebny

(Jest tak np. w 2 Sm 17,23: porów naj inne sam o­

sposób odebrał sobie życie, który to fakt upa­

bójstw a w S tary m T estam encie popełniane zwy­

m iętniony został w nazwie położonego w pobli­

kle po to , aby u n ik n ąć jeszcze bardziej haniebnej

żu Jerozolim y „Pola Krwi”.

śm ierci). A by sam o b ó jstw o p o p rzez powieszenie było sk u te czn e, o so b a zeskakiw ała z drzewa z liną zaw iązan ą w okół szyi (tak ą technikę wy­

1,26 R zucanie losów?

bierali zw ykle b iedniejsi ludzie). C zęsto zdarzało się przy tym . że w skutek nagłego szarpnięcia cia­

Jedenastu apostołów wraz z wieloma innymi ucz­

ło sa m o b ó jcy rozryw ało się (przypadki takich

niami. zgrom adziło się po wniebowstąpieniu Je­

sam o b ójstw zd arzają się w Indiach do d z iś)1. Nie

zusa w sali na górze. Szymon Piotr zapropono­ wał, aby wybrać kogoś, kto będzie mógł zastąpić Judasza, który stracił służbę apostolstwa po tym.

' Zaw dzięczam tę inform ację pewnemu indyjskiemu pastorowi obeznanem u z tą m akabryczną praktyką.

jak zdradził Jezusa. Wśród zgromadzonych ucz­

W jednym z przekładów opisu śm ierci Judasza czyta­ my: „Spuchł, po czym pękł na pół i wypłynęły wszystkie

to miejsce; Maciej i Józef zwany Barsabą. Trzeba

jego wnętrzności". C h o ć bardziej prawidłowym prze­ kładem wydaje się: „spadł głową na dół" niż: „spuchł", które to określenie pojawia się po raz pierwszy w ko­ mentarzu Papiasza. to wciąż nie ma tu żadnej sprzecz­ ności - ciało wisielca mogło przecież spuchnąc, a po­ tem dopiero rozerwać się. wskutek czego otrzymujemy w końcu to samo. o czym m ówią Dzieje.

niów było dwóch odpowiednich kandydatów na było wybrać jednego z nich. Apostołowie modlą się. Ktoś przynosi losy. Los pada na Macieja. Od tej pory zalicza się on do grona aposlołow - wy­ branych i powołanych przez Pana. Historia ta jest trudna w odbiorze z dwóch powodów. Po pierwsze, skoro uznano, że w wyniku losowania

\(>tvv

T e s ta m e n t

wyraża się wola Boża. to dlaczego Kościół nie

450 jak Ja k u b (G a 1.19) o ra z A n d ro n ik i Junias (Rz

praktykuje tego także współcześnie? Po drugie

16.7). O zn a c z a to, że p o d c z a s gdy wszyscy z Dwu­

- jeśli nie korzysta się z lego sposobu dziś. to

nastu byli a p o sto ła m i, to nie wszyscy apostołowie

z jakiej racji uznano go za słuszny wtedy? Czy

należeli d o owej D w u n astk i. Po zdradzie Judasza

Maciej rzeczywiście został dw unastym ap o sto ­

apostołow ie słusznie w ięc uznali, że potrzeba jed­

łem. czy też była to pierwsza wielka poraż­

nego. który zap ełn iłb y p u ste m iejsce.

ka Kościoła, spowodowana odw ołaniem się do ziemskich metod podejm ow ania decyzji?

W S tary m T e sta m e n c ie c z ę s to odwoływano się d o lo so w a n ia, aby ro z p o z n a ć wolę Bożą

Po zdradzie Judasza apostołow ie rzeczywi­

w sy tu acji, w k tó rej nie m o ż n a było skonsultować

ście mieli pewien problem. Jezus obiecał w cześ­

się z p ro ro k ie m . W tak i sp o s ó b podejmowano

niej Dwunastu, że w Jego królestwie będą .z a s ia ­

decyzje

dali na tronach, sądząc dw anaście pokoleń Izra­

16.8) i d z ie lo n o zie m ię ( J o z 18,10). Kilkaset lat

ela" (Lk 22,30). Tymczasem, czekając na dzień,

pó źn iej, kiedy p o w ra c a ją c y w ygnańcy chcieli po­

w którym rozpoczną swoją misję (Ł ukasz przed­

zn ać w olę Boga, ta k ż e odw oływ ali się do losowa­

podczas

o b rz ę d u

przebłagania (Kpł

stawia zesłanie Ducha w dniu P ięćdziesiątnicy

nia (N e 10,35: 11,1). Je sz c z e w ażniejsze niż przy­

bardziej jako udzielenie m ocy do pełnienia misji

kłady h isto ry c z n e są w y ty czn e p o d a n e w Księdze

niż. ustanowienie Kościoła), m ają św iadom ość,

Przysłów , k tó re o d b ie r a n e były ja k o nauki na­

że brakuje wśród nich jednej osoby. Je d n o m iej­

tc h n io n e p rzez B oga. C o m ó w ią te wytyczne na

sce pozostaje więc wolne. N ie chodziło tylko

te m a t ro zw iązy w an ia konfliktów ? „Losem łago­

o to, że Judasz nie żyje. Jakub - syn Z ebedeusza

dzi się sp o ry i ro z strz y g a p o m ięd zy możnymi"

także um arł, ale nie było potrzeby go zastęp o ­

(P rz 18.18). C z y lo so w a n ie n a p ra w d ę mogło od­

wać (Dz 12.2). Apostołowie wierzyli przecież

zw ierciedlać w olę B oga? „We fałdy sukni wrzuca

w' zm artwychwstanie um arłych, byli więc pewni,

się losy, ale P an sam ro z strz y g a " (P rz 16.33).

że gdy nadejdzie czas - Jakub zajmie swoje m iej­

Innym i słowy, sk o ro decy zja, o jakiej czytamy

sce na tronie. Z Judaszem było inaczej - tracąc

w D ziejach , nie była o cz y w ista (było dwóch rów­

służbę apostolstwa, stracił również swój tron.

nie d o b ry ch k a n d y d a tó w ), to - zgodnie z biblijną

Niektórzy sugerują, że na zastępcę Judasza

prak ty k ą i n a u k ą - nie było przeciw w skazań, aby

Bóg wybrał sobie Pawia, w związku z czym decy­

w ierzyć, że w d ro d z e lo so w a n ia objaw i się wola

zja apostołów była zbyt pochopna. Ta inter­

sam ego Boga. W tym , c o zrobili uczniow ie Jezu­

pretacja jest jednak mało praw dopodobna. Po

sa nie było z a tem nic n iesto so w n eg o .

pierwsze - potrzebny był ktoś. kto towarzyszył

D laczego w takim razie je s t to ostatni przypa­

Jezusowi w czasie całej Jego ziem skiej posługi

dek, w którym ch rześcija n ie uciekają się do loso­

(D z 1.21-22). C hoć oprócz D w unastu za Jezu­

wania? W n astępnym rozdziale, kiedy aposto­

sem chodziło często wielu innych m ężczyzn, Pa­

łowie są ju ż w k o m p lecie, zo sta je na nich zesła­

weł z pewnością do nich nie należał. Po drugie.

ny D uch Święty. D u ch ten je s t także Duchem

Dwunastu miało sądzić „dw anaście pokoleń

p roroczym , k tó ry - po o d ejściu od Izraelitów -

Izraela” - ich zadaniem było więc naw racanie

pozostaw ił im je d y n ie lo so w an ie jako sposób

Żydów, a - jak wiemy - Paweł był głównie

poznaw ania woli

apostołem skierowanym do pogan. Po trzecie,

z przyjściem Je zu sa, D u ch pow raca - i to nie tyl­

w swoich listach Paweł nigdy nie pisze o sobie

ko do kilku w ybranych proroków , ale do wszyst­

jako o jednym z Dwunastu, podkreślając raczej

kich członków B ożego ludu. W ielu z nich otrzy­

wyjątkowość swojego odrębnego apostolstw a

m uje w ów czas d a r p rorokow ania. O d tej pory

(np. I Kor 15.8-9: Ga 1.12.15). 1 wreszcie, Paweł

n atch n io n e w ypow iedzi D u ch a Świętego poma­

wymienia także kilku innych apostołów, takich

gają podejm ow ać decyzje (n p . „D uch powiedział

B ożej. T eraz jednak, wraz

Dzieje Apostoli

451

mi" D z 11.12). w y b ierać ludzi do sprawowania

cenie Żydów polega na tym. że przestają się oni

określonych fu n k cji (D z 13,2) i rozwiązywać

identyfikować z tymi, którzy ukrzyżowali Chry­

spory (D z

K ościele obdarzonym

stusa (żydowscy przywódcy religijni) i z przeko­

m ocą D u ch a Bóg przem aw ia w łaśnie poprzez

naniem o słuszności tego czynu. U Łukasza

D ucha Św iętego. N ic w ięc dziw nego, że losowa­

i w innych Ewangeliach nawrócenie ukazane jest

nie i in n e p o śre d n ie sp o so b y ro zpoznaw ania woli

natom iast jako wyparcie się grzechu i porzucenie

Bożej (n p . p ro szen ie Boga o znaki, tak jak

stylu życia prowadzonego w czasie, gdy osoba

w p rzy p ad k u ru n a G e d e o n a ) przeszły do histo­

pozostawała z dala od Boga. Mówiąc ogolnie.

rii. My. k tó rzy żyjem y w K ościele napełnianym

nawrócenie jest porzuceniem własnej drogi życia

n ieu stan n ie D u ch em Św iętym , m ożem y się tylko

- tej. która nic prowadzi do Boga.

15.28). W

cieszyć, że dzięki b ezp o śre d n ie j łączności z Bo­

Drugi etap na drodze do stania się chrześci­

giem nic m usim y u ciek ać się do środkow. które

janinem można podzielić na dwie części. Zgod­

były a p o sto ło m n ie z b ę d n e w ciągu pierwszych

nie ze słowami Piotra, należy przyjąć chrzest

dziesięciu d n i istn ie n ia K ościoła po odejściu

„w imię Jezusa Chrystusa". Jeśli nawrócenie jest

Jezusa.

porzuceniem czegoś, „odejściem od" - to przyję­

Z obacz rów nież ko m en ta rz do Jon 1,4-5.7.

cie chrztu jest jak gdyby „przyjściem do”. Nie wystarczy tylko odrzucenie starej drogi życia jako tej. która nie jest drogą Bożą. Trzeba także

2,3 8 C h rz e st na odpuszczenie

wejść na drogę Boga. Drogą Boga jest natomiast

grzechów ?

Jezus Chrystus. Pierwsze chrześcijańskie wyzna­ nie wiary brzmiało: J e z u s jest Panem” (Rz 10.9-

W k azan iu w ygłoszonym w d n iu Pięćdziesiątni­

10). Określenie „wiara w Jezusa" równie dobrze

cy P io tr łączy ch rzest z o dpuszczeniem grze­

mogłoby być przetłum aczone jako „oddanie się

chów. C zy p rzez c h rz e st rzeczyw iście zyskujemy

Jezusowi” lub „zaufanie Jezusowi". Innymi sło­

o d p u sz czen ie grzech ó w ? Jeśli tak, co z ludźmi,

wy. osoba uznaje, że Jezus jest Bożym Pomazań­

którzy nie zo stali o ch rzczen i?

cem (lub Mesjaszem czy Chrystusem ), wybra­

O zw iązk u c h rz tu z o dpuszczeniem grze­

nym przez Boga władcą wszechświata (nie zaś

chów a u to r D ziejów pisał ju ż w Łk 3.3, gdzie

słusznie potępionym złoczyńcą) oraz że Jezus

pada o k reślen ie „ch rzest naw rócenia dla odpusz­

żyje (nie można bowiem iść za kimś, kto nie

czenia g rzech ó w ” (m o w a o tym rów nież w Mt

żyje) i to Jego należy czcić w pokorze i posłu­

3.6.11; Mk 1.4). P o n ad to , w 1 P 3.21 chrzest wią­

szeństwie.

że się ze zbaw ieniem . N ie je s t to zatem określe­

W jaki sposób wyrazić można przyjęcie ta­

nie w yrw ane z k o n tek stu , ale sform ułow anie uka­

kiej wiary? Piotr mówi, że można tego dokonać

zujące funkcję ch rztu - nie tylko w Dziejach, ale

poprzez przyjęcie chrztu. To właśnie podczas

leż w innych tek sta ch

chrztu pierwsi chrześcijanie (a w wielu miejscach

N ow ego Testam entu.

W szelkie p y tan ia sp ro w ad zają się więc do natury

- także współcześni) składali oficjalną deklara­

inicjacji chrześcijań sk iej przedstaw ionej w No­

cję swojej przynależności do Jezusa. To dlatego

wym T estam en cie - w jaki sposób osoba staje się

Piotr opisuje chrzest w I P 3,21 jako „prośbę

chrześcijaninem ?

o dobre sumienie", czyli prośbę skierowaną do

W D ziejach A postolskich Piotr wymienia

Boga o pom oc w naśladowaniu Jezusa - nie

wszystkie etap y tego procesu. Pierwszym z nich

w sposób fałszywy, ale z czystym, szczerym su­

jest naw rócenie. To znaczy (zachow ując logicz­

mieniem. Nic więc dziwnego, że chrzest łączy się

ny p o rząd ek ) - najpierw osoba uśw iadam ia so­

z odpuszczeniem grzechów - nie da się uzyskać

bie. że idzie złą drogą. W edług Dziejów, nawró­

przebaczenia bez oddania się Jezusowi, a takie

\<>hy

Testament

452

zaufanie Mu wyraża się właśnie p o przez przyję­

do kościoła. W c h o d z ą o ni w do ro sło ść z zaświad­

cie chrztu. Innymi słowy - chrzest ukazany jest

czen iem o p rzy jęciu c h rz tu , ale bez świadomej

w Dziejach podobnie jak cerem onia zaślubin:

wiary. T aka o so b a sp o ty k a później ewangelizato­

jest to czas. w którym deklarujem y sw oją przyna­

ra. pod w pływ em k tó reg o w sp o só b świadomy

leżność d o Jezusa. W taki właśnie sp o só b w yra­

p o w ierza sw oje życie C h ry stu so w i. Osoba taka

żamy swoją wiarę.

zazw yczaj w y p o w iad a o d p o w ied n ią modlitwę

Trzeci etap w procesie staw ania się chrześci­

i/lub p o d p isu je d e k la ra c ję .

N ic musi jednak

janinem nic należy ju ż do człowieka, choć w nie­

p rzy jm o w ać c h rz tu - o ile nie odstępuje od swe­

których m iejscach Dziejów A postolskich czyta­

go p ie rw o tn e g o w y z n a n ia . D lateg o człowiek taki

my o przywódcach Kościoła, przez których się

m o że po p ro stu n a w ró c ić się i stw ierdzić: „Teraz

on dokonuje (D z 8,17; 9,17; 19,6). E tap ten pole­

o sta te c z n ie

ga na uzyskaniu od Boga D ucha Świętego. Paweł

w ypow iedzieli n a d e m n ą m oi rodzice, gdy by­

w y p ełn iłem

p rzyrzeczenia, które

twierdzi, że to. czy jest się prawdziwym ch rześci­

łem o c h rz c z o n y ja k o d z ie c k o ”. Tak czy inaczej,

janinem . m ożna rozpoznać po fakcie o trzym ania

w k ażdym z o p isa n y c h w yżej przykładów , modli­

D ucha (Rz 8.9). przy czym Dzieje A postolskie

tw a czy d e k la ra c ja w y raża d o k ład n ie tę samą

całkowicie się z tym zgadzają. Tą Bożą ingeren­

fu n k cję c h rz tu , o ja k ie j m ów i Piotr.

cją kończy się proces inicjacji chrześcijańskiej.

C o z a tem d z ieje się z nieochrzczonym wy­

Teraz osoba jest już pełnopraw nym członkiem

zn aw cą C h ry stu s a ? N ajw aż n ie jsze, że zlożyl on

Kościoła, w yposażonym przez Boga we w szyst­

Bogu „p ro śb ę o d o b re su m ie n ie " . D la Boga bo­

ko, co potrzebne do pełnienia Jego woli, ch o ć

wiem n a jw a ż n ie jsz e je s t to, c o dzieje się w sercu

oczywiście jest to dopiero początek procesu

człow ieka.

uczenia się i duchow ego dojrzew ania w życiu

Zobacz rów nież k o m e n ta r z do 1 P 3.21.

chrześcijańskim . Przytoczona w D ziejach w ypow iedź P iotra wydaje się nam tak dziw na dlatego, że we w spół­

4 ,1 2 N ie m a w n ik im innym

czesnym K ościele czasem robim y cos zupełnie

zbaw ien ia?

inaczej niż wtedy. Istnieje tak wiele różnych in­ terpretacji ch rztu, że ew angelizatorzy zaan g a żo ­

W erset te n sta n o w i p u n k t kulm inacyjny mowy

wani na polu m iędzyw yznaniow ym często unika­

o b ro n n e j

ją rozm ów na ten tem at. N aw et ci. którzy p racu ją

przed S a n h e d ry n e m . A u to r D ziejów stwierdza

z przedstaw icielam i tylko jednego w yznania o d ­

w yraźnie, że P io tr był w ted y „napełniony Du­

dzielają często chrzest od procesu naw rócenia.

ch em Ś w iętym " ( D z 4 .8 . w k tó ry m spełnia się

W niektórych g rupach baptystycznych na przy­

o b ie tn ic a z Łk 12.11-12). P io tr stw ierdza wów­

kład. naw róceniu tow arzyszy specjalna „m odli­

czas. że „Jezu s C h ry s tu s N azarejczyk", który

twa grzesznika" i/lub podpisanie stosow nej de­

pow stał z m artw y ch i d zięk i k tó rem u chory czło­

klaracji.

w iek o d zy sk ał zdrow ie, je s t jed y n y m źródłem

później

natom iast

m ożna

przyjąć

chrzest, przez który osoba staje się „członkiem

P io tra

w y g ło sz o n ej

w Jerozolimie

zbaw ienia ludu Izraela.

K ościoła" lub „świadkiem w iary". N iem niej je d ­

P rz ed e w szystkim zajm ijm y się znaczeniem

nak. nawet jeśli osoba nie przyjęła ch rztu po sw o­

słow a „zbaw ienie". A u to r D ziejów A p o s to ls k ic h

im naw róceniu i tak uważa się ją za pełnopraw ­

b ard zo cz ę sto o d w o łu je się d o tej koncepcji. Zba­

nego chrześcijanina. Z drugiej strony, w głów­

w ienie m o że o z n a c z a ć w y rato w an ie człowieka ze

nych o dłam ach chrześcijaństw a często (c o nie

w szystkiego - o d ch o ro b y p o g rzech , od ucisku

znaczy, że zaw sze) zdarza się. że ludzie o ch rzcze­

p olitycznego p o są d Boży. K ulaw y żebrak, o k tó ­

ni dorastają w rodzinach, które rzadko ch o d zą

rym je s t m ow a w D z 3 - 4, został zbawiony

453

Dzieje Aposi

w sensie u zd ro w ien ia, p o d czas gdy u Z acharia­

nieczności nazywania G o Bogiem chrześcijań­

sza zbaw ienie w iąże się z o b ro n ą przed politycz­

skim 2. Niemniej jednak, taka postawa - choć jest

nymi w rogam i Izraela (Ł k 1,71). D z 27.31 ukazu­

bardzo popularna i wydaje się niezwykle toleran­

je z kolei zb aw ien ie jak o ratunek rozbitków

cyjna - nie tylko zaprzecza nauce płynącej z tego

w czasie sz to rm u . Jest też koncepcja ucieczki

fragm entu Dziejów (i wielu innych tekstów No­

przed sąd em Bożym (D z 2,21.40). U cieczka ta

wego Testam entu, np. J 14,6), ale jest także nie­

jest nie tylko ratu n k iem , ale m a też pewien cel:

logiczna. Jeśli bowiem wierzymy, że Bóg. który

„aby n ad eszły o d P an a d n i ochłody" (D z 3,19).

nie może się mylić, rzeczywiście posłał Chrystu­

W łaśnie d o teg o o sta tn ie g o znaczenia słowa

sa po to. aby za nas umarł, to żadna z innych

„zbaw ienie” n ajczęściej o d w ołują się m owy przy­

istniejących dróg zbawienia po prostu nie jest

to czo n e w D ziejach A p o stolskich. A zatem , choć

możliwa. Co więcej - gdyby Bóg posłał swojego

ich a u to r zn a n iew ątpliw ie ró żn e oblicza zbawie­

Syna na śmierć, wiedząc, że istnieją (np. bud­

nia (n a p rzy k ład tak ie, że to p rzez Jezusa przy­

dyzm lub judaizm ) lub mają powstać w przyszło­

chodzi fizyczne u zd ro w ien ie), w D z 4,12 podkre­

ści inne drogi zbawienia (np. Islam), które nie

śla on to. k tó re je s t w edług niego najw ażniejsze

wymagają Jego śmierci, to Bóg byłby albo maso­

i ukazuje zb aw ien ie w jeg o najgłębszym sensie -

chistą (ze względu na ból, jaki musiał wycierpieć

jak o ratu n ek p rzed są d em Bożym i otrzym anie

Jezus), albo sadystą. Innymi słowy - chrześcijań­

Bożego błogo sław ień stw a. Ten rodzaj zbawienia

skie przekonanie o wyłączności zbawienia przez

m oże przyjść tylko p rzez Je zu sa C hrystusa.

Jezusa głęboko zakorzenione jest zarowno w lo­

Z n aczący jest fakt, że P io tr wypowiada te

gice wiary, jak i w przesianiu płynącym z Pisma

słowa w o b ecn o ści żydow skich przyw ódców reli­

Świętego. Dla współczesnego odbiorcy jest ono

gijnych. D aje im d o zro zu m ien ia, że judaizm nie

m oże nieco niewygodne, podobnie jak niewygod­

przyniesie im zbaw ienia, do tego bowiem po­

na może być pozycja osoby ratowanej z płonące­

trzeb n e je s t tylko je d n o im ię - im ię Jezus. Mo­

go budynku, która spoczywa w brudnych, prze­

tyw zb aw ien ia p rzy ch o d ząceg o w yłącznie przez

siąkniętych dymem ramionach strażaka - nie

C h ry stu sa pojaw ia się w D ziejach A postolskich

jest to może przyjemne, ale jest konieczne. Krzyż

w ielokrotnie, p rz y c z y n i n ajbardziej dobitnie wy­

zawsze byl przecież przedmiotem zgorszenia.

raża się w m ow ie Pawła skierow anej do pogan

Biorąc pod uwagę fakt. że zbawienie przy­

w A ten ach : „N ie zw ażając na czasy nieśw iado­

chodzi tylko w osobie Jezusa, zastanówmy się

m ości, wzywa Bóg teraz w szędzie i wszystkich

teraz nad tym. co mial na myśli Piotr, mówiąc

ludzi d o n aw ró cen ia, d latego że w yznaczył dzień,

o „imieniu", w którym to zbawienie jest możliwe.

w którym

spraw iedliw ie będzie sądzić świat

Wróćmy ponownie do pierwszej mowy Piotra,

przez C złow ieka [Jezu sa], którego na to prze­

zgodnie z którą „każdy, kto wzywać będzie imie­

znaczył" ( D z 17,30-31). Innym i słowy, przesłanie

nia Pańskiego, będzie zbawiony" ( Dz 2,21). Piotr

płynące z D ziejów A po sto lskich (i innych teks­ tów N ow ego T estam en tu poruszających tę kwe­ stię) głosi, że je s t tylko je d n a droga prow adząca do unik n ięcia Bożego sądu i uzyskania Bożej ła­

' Jesiem Kanadyjczykiem i zaobserwowałem, że w kon­ tekście mojego kraju, gdzie w wielokulturowym społe­ czeństwie kładzie się nacisk na zachowanie odmienno­

skaw ości - Jezus. W pierw otnym Kościele prze­

ści rożnych tradycji (w przeciwieństwie do Stanów

słanie to było zak o rzen io n e bardzo m ocno.

Zjednoczonych, gdzie kultury raczej mieszają się ze sobą), werset ten może brzmieć wręcz rasistowsko. In­ dianie. Żydzi. Si k ho wie czy przedstawiciele jeszcze in­

O czyw iście, dla nas przesłanie to nie zawsze jest w ygodne. W olelibyśm y pewnie, aby zbawie­ nie d o stę p n e było także przez wiarę w Krisznę, Buddę. M ah o m eta czy p o prostu Boga, bez ko­

nej religii mogą mieć przecież zupełnie inne poglądy na lemat zbawienia. C zyż nie jest rasizmem sugerowanie, żc nie znajdą oni zbawienia w obrębie w łasnej kultury .’

Vmr Testament

cytuje tutaj Jl 3.5. gdzie sta ro testam en to w y p ro ­

winniśmy wołać w pokucie (czyli z odrzuceniem

rok nic prosi o ratunek Baala czy innych bożków ,

życia pozbaw ionego o b ecności Chrystusa) i to

ale woła o zbawienie do Jahw e („P an " to g recki

Jego musimy traktow ać ja k P ana. okazując swoje

wyraz, którym zastąpiono św ięte im ię J a h w e " ) .

absolutne posłuszeństw o. W yznanie: J e z u s jest

Słowo .im ię" oznacza zatem sam ą oso b ę . W D z

Panem" (c z y li także Panem lub „władcą" osoby

2 Piotrowi nic chodzi jednak o to. aby w zyw ać

c z y n ią c e j to w yznanie), to dla pierwszych chrześ­

samego Jahwe. W kolejnych kilku w erseta ch

cijan n a jw a ż n ie js z e s ło w a , j a k ie mogli wypowie­

apostoł wyjaśnia, żc Jezus z N azaretu je s t w łaś­

d z ie ć ( z o b a c z n p . D z 17.7: R z 10.9-10). Oddanie

nie tym. którego „uczynił Bog i P anem , i M esja­

się T em u . k tó r y n o s i im ię J e z u s Chrystus, jest

szem" (D z 2.36) i do N iego należy w zw iązku

b o w iem ty m . c o p r z y n o s i z b a w ie n ie w każdym

z tym kierować wszelkie prośby o zb aw ien ie'. T a­

teg o sło w a z n a c z e n i u . N ie m a in n e g o im ienia, bo

kie też przesianie wypływa z Dz 4.12. O dw ołując

n ie m a in n e j o so b y , d o k tó r e j n a le ż y się w tym

się do Jezusa, używamy Jego im ienia. M ów iąc,

ce lu z w ra c a ć .

że nie dano nam innego im ienia. Piotrow i nie

Z o b a c z ró w n ie ż k o m e n t a r z d o J 14,6.

chodzi o to. abyśmy nie nazywali Jezusa z N aza­ retu żadnym innym im ieniem , ale o to. abyśm y nie szukali zbawienia w żadnej innej osobie, reli-

4 .1 9 P o s łu s z e ń s tw o w o b e c r z ą d u ?

gii czy bóstwie, gdyż tam go nie znajdziem y. N ikt i nic poza Jezusem nie jest w stanie n as w żad en

Z o b a c z k o m e n ta r z d o R z 13,1-7.

sposób zbawić. W imieniu Jezus nie ma zatem żad n eg o zn a ­ czenia mistycznego. N ie chodzi także o to. żeby

4 .3 2 W s z y s tk im s ię d z ie lili?

dla określenia Jezusa uzywac jakiegoś k o n k ret­ nego imienia. Piotr wzywa nas za to d o o d d a n ia

Czy w erset te n u k a z u je w y id e a liz o w a n ą praktykę

się Jezusowi, gdyż z tym właśnie wiąże się w iara,

K o ścio ła, k tó r a z o s ta ła p ó ź n ie j p o r z u c o n a ? Czy

o jakiej mówi Nowy T estam ent. To do Jezusa po-

m o ż n a to o k re ś lić m ia n e m „ p ie r w o tn e g o komu­ n iz m u "? C z y to z p o w o d u te j p ra k ty k i kościół w Je ro z o lim ie ta k b a r d z o z b ie d n ia ł? Ja k ie zna­

Piotnowi łatwo jest przejść od imienia Jahw e do Jezus, gdyż podczas odczytywania ksiąg hebrajskich spółgłos­ ki oznaczające Jahwe" zastępowano często wyrazem '‘Jonäy - „Pan". Dlatego też. w greckiej wersji Starego Testamentu, spółgłoski oznaczające .Jahwe" Uumaczonc były jako kyrios. czyli Pan. To greckie określenie po­ jawia się także za każdym razem, gdy Panem określa się Jezusa. Słowo pojawiające się w Starym Testamencie jest zatem takie samo jak to. które K ościół stosuje w odniesieniu do Jezusa, przez co łatwo jest utożsam iać Jahwe z Jezusem, zwłaszcza żc - zgodnie z tym. o czym czytamy w Ewangeliach - to sam Bog wyzna­

czył Jezusa na Pomazańca lub Chrystusa (Lk 2.11; 4.18; 9.20. Dz 4.27; 10.38). Ponadto, w Ps 110.1. który jest ulubionym tekstem nowotcsiameniowcgo Kościoła, sło­ wo „Pan" użyte jest w tych dwóch znaczeniach w jed­ nym wersecie, przez co Stary Testament tworzy grunt pod przyszłe zastosowanie tego określenia w Nowym Testamencie.

c z e n ie m ają te sło w a d z iś ? A by z r o z u m ie ć d w a f ra g m e n ty , k tó re opisu­ ją zw yczaje p a n u ją c e w p ie r w o tn y m

Kościele

(D z 2,42-47; 4 .3 2 -3 5 ), m u s im y n a jp ie rw zrozu­ m ieć m e to d y s to s o w a n e p r z e z a u to r a Dziejów, k o n te k s t ty ch fra g m e n tó w i ic h z n a c z e n ie . Zaj­ m ijm y się n a jp ie rw m e to d a m i. A u to r tw orzył ten tek st, w ie d z ą c , że m a o g r a n ic z o n ą pow ierzchnię, ja k ą m o ż e z a p is a ć . Z a ró w n o E w a n g e lia Łukasza (s ta n o w ią c a to m p ie rw sz y , p o d c z a s gdy Dzieje są to m e m d ru g im

tej d w u to m o w e j serii), jak

i D zieje A p o s to ls k ie s p is a n e s ą n a możliwie n ajd łu ższy ch z w o ja c h , ja k ie były w ów czas do­ stę p n e. A u to r m u siał z a te m p isa ć b a rd z o zwięź­ le. aby d łu g a h is to ria z m ie ś c iła m u się na tej o g ra n ic z o n e j p o w ie rz c h n i. D la te g o też. słowa

455

Dzieje Apostolskie

Jezusa, które pojawiły się w Ewangelii Łukasza nic

odrzucić ideę „pierwotnego komunizmu ', zgod­

występują ju ż później w Dziejach. I odwrotnie -

nie z którą każdy nawrócony chrześcijanin odda­

wypowiedzi Jezusa, np. ta z. D z 20,35. nie pojawiają

je swoje posiadłości do zasobów całej wspólnoty.

się w Ewangelii. Inną m etodą skracania opowieści

C hoć w niektórych wspólnotach kościelnych

jest także rozw inięcie tem atu raz i nawiązywanie do

było to wykonalne, nie o tym jednak pisze autor

niego w sposób skrótowy w dalszej części tekstu.

Dziejów. W zm ianka o sprzedawaniu majątków

Poruszane w D ziejach kwestie o parte na Ewangelii

pojawiająca się w Dz 2,45 rozwinięta jest później

rozwinięte są tylko wówczas, gdy autor wspomina

w Dz 4.34. przy czym w obydwu przypadkach

0 nich po raz pierw szy - za każdym następnym ra­

zastosowany czas wskazuje na to, że chodzi

zem traktow ane są ju ż skrótowo. Nowe treści za­

o ciągły proces4. A zatem - kiedy pojawiała się

wsze podaw ane są jed n ak w pełnej formie. Opisu­

potrzeba, ci. którzy mieli jakieś dobra, sprzeda­

jąc Pięćdziesiątnicę p o raz pierwszy. Łukasz podaje

wali je i dzielili się pieniędzmi z innym członka­

wiele szczegółów tego w ydarzenia: później wspo­

mi wspólnoty. Na wypadek, gdyby wciąż nic było

m ina o tym ju ż tylko pobieżnie. D z 2 i D z 4 - 5

to jasne, w Dz 5,3-4 autor podkreśla, że nie byt

nakreślają ogólną wizję pierw otnego Kościoła. Póź­

to żaden prawny wymóg - Ananiasz i Safira nie

niej dodaw ane są pew ne nowe szczegóły, jednak

zostali potępieni za niechęc do podzielenia się,

gtówny opis K ościoła ju ż się nie powtarza. Zakłada­

ale za kłamstwo.

my więc. że au to r chciał zam ieścić w tych fragmen­

Członkowie Kościoła Jerozolimskiego „wszyst­

tach ogólną wizję tego. jak pow inno wyglądać życic

ko mieli wspólne" ( Dz 4,32). To. co dla greckich

w spólnot kościelnych.

filozofów było niedoścignionym ideałem, w Koś­

Po d ru g ie, zaró w n o D z 2. jak i D z 4 umiej­

ciele pełnym Ducha Świętego stało się faktem.

scow ione są w k o n tek ście zesłania D ucha Świę­

Dzięki temu, że w Kościele zapanował je d e n

tego. D z 2 o p isu ją d zień P ięćdziesiątnicy i pierw­

Duch i jedno serce", chrześcijanie przestawali

sze ew angelizacyjne d ziałan ia Kościoła. W ogól­

już określać cokolwiek swoją własnością. Wszyst­

nym o p isie życia ch rześcijan w Kościele napeł­

ko stało się wspólne. Skutkiem tego był ogromny

nionym D u ch em (D z 2,42-47) w yróżniają się

sukces ewangelizacyjny i potężne doświadczenie

zw łaszcza trzy elem enty: (1 ) znaki i cuda,

łaski, które wyrażało się między innymi w zna­

(2 ) d ziałan ia ew angelizacyjne i (3 ) dzielenie się

kach i cudach (D z 4.33). Członkowie Kościoła

(n auk ą, je d z e n ie m , m ajątkiem , m odlitw ą). W Dz

wy pełniali tym samym cel określony w Pwt 15.4

4 ch rześcijan ie reagują na prześladow ania, m od­

(„Ale u ciebie nic powinno być ubogiego"): „Nikt

ląc się o odw agę (D z 4.29-30). Ponow nie Koś­

z nich nie cierpiał niedostatku" (D z 4.34). Jak to

ciół zo staje n ap ełn io n y D uchem Świętym i po­

możliwe? Otóż - słysząc, że ktos jest w potrze­

now nie pojaw iają się te trzy elem enty: ( I ) znaki

bie. chrześcijanie natychmiast sprawdzali, czy

1 cu d a (D z 5.12-16), (2 ) działania ewangelizacyj­

mogą tej osobie pomóc. Jak tylko biedniejszy

ne (D z 4 .3 3 :5 .1 4 ) i dzielenie się (D z 4.32 - 5.11).

z nich oznajmił, że jest mu ciężko, bogatsi na­

W tym o sta tn im fragm encie, au to r rozwija aspekt

tychmiast chcieli tej osobie pomóc ( Duch Św ięty

dzielenia się p o p rzez opisanie go i podanie

pomagał im bowiem pozbyć się egoizmu i wzbu­

dw óch przykładów . D la au to ra Dziejów dziele­

dzał współczucie dla biedniejszych braci w wie­

nie się (tłu m ac zo n e często jak o „w spólnota")

rze). Chrześcijanie dzielili się. przynosząc pie-

było kluczow ym znakiem K ościoła napełnione­ go D uchem Świętym . N ie jest to zatem tylko pe­ wien przypadek w historii. Po trzecie - jak ie przesłanie Ł ukasz chce nam przez to przekazać? Już na wstępie m ożem y

*C zasownik jest w trybie niedokonanym, przez co ozna­ cza czynnosc ciągłą, powtarzającą się. nie /as w trybie dokonanym, który sugerowałby e/ynnosc jednorazową.

V«HV Teslamen i

z A d ia b c n y w y sła ła d o J u d e i d a r y w form ie zapo­

niądze najpierw do apostołów. D ziało się tak

■k i\

prawdopodobnie dlatego, że (1 ) apostołow ie

m ogi. Z e ź ró d e ł r a b in is ty c z n y c h ró w n ież wynika,

wiedzieli zapewne, czy dana potrzeba jeszcze ist­

że Je ro z o lim a w ie lo k r o tn ie c ie r p ia ła głód i ubó­

nieje. (2) apostołowie zachow ywali a n o n im o ­

stw o. W sz y stk ie te c z y n n ik i z ło ż y ły się na trudną

wość darczyńców. Zgodnie z żydow skim i zasa­

sy tu a cję fin a n so w ą k o ś c io ła w J e ro z o lim ie . Pierw­

dami udzielania jałmużny, zarów no d arc z y ń c a ,

si c h rz e ś c ija n ie u z n a li j e d n a k , że ze względów

jak i odbiorca, powinni p ozostać an o n im o w i.

sy m b o lic z n y c h ich o b e c n o ś ć w ty m m ieście jest

Dobrym przykładem darczyńcy jest J ó z e f B a rn a­

b a rd z o w a ż n a . T o w ła ś n ie d la te g o P aw eł postano­

ba. Ananiasz i Safira są natom iast przykładam i

wił z o rg a n iz o w a ć z b ió r k ę d a tk ó w , ab y wesprzeć

negatywnymi - osobam i, które chciały udać. że

je ro z o lim s k ie

są prowadzone przez D ucha Św iętego i zaistn ieć

1 K o r 16.1; 2 K o r 8 - 9 ) .

w s p ó ln o ty

k o ś c ie ln e

(R z

15.26;

w oczach apostołów jako napełnione D u ch em ,

D z ie je A p o s to ls k ie u k a z u ją p e w ie n historycz­

bardziej niż inni chrześcijanie. Ale jak to ktoś

ny p re c e d e n s ; n ic m u s im y g o j e d n a k śle p o naśla­

zauważył: .w kościele, w którym chrom i c h o d z ą ,

d o w ać. Ł u k a sz o p is u je p o p r o s tu to . c o działo się

kłamcy umierają". Ten sam D uch. który pozw a­

po n a p e łn ie n iu K o ś c io ła D u c h e m Ś w iętym - nie

lał czynić cuda. dokonywał bow iem także sądu.

k o n ie c z n ie je d n a k to . c o K o ś c ió ł m u si ro b ić dziś.

Nie sądźmy jednak, że to właśnie praktyka

Z d ru g iej j e d n a k s tr o n y - D z ie je n ie p o d a ją człon­

dzielenia się majątkiem z innymi doprowadziła do

kom K o ścio ła ż a d n e g o in n e g o w z o r u d o naślado­

zubożenia Kościoła Jerozolimskiego. Taki stan

w an ia. C z ę s to tliw o ś ć s p o tk a ń s p a d ła d o jednego

spowodowany był bowiem wieloma różnymi czyn­

na

nikami. Położona z dala od kupieckich szlaków-

się w św iecie p o g a ń s k im

i najbardziej żyznych obszarów rolnych. Jerozoli­ ma od początku nie była miastem bogatym. Głów­

mieściła się ju ż w je d n y m , m a ły m m iasteczku, gdzie łatw o b y ło się s p o tk a ć , a d u ż a ilość obec­

nym jej atutem była obecność władz i świątynia,

nych w K o śc ie le n ie w o ln ik ó w p o w o d o w a ła więk­

ale chrześcijanie i tak nic mieli zapewne zbyt wiel­

sze tru d n o ś c i o r g a n iz a c y jn e ) , a le w kw estii dziele­

tydzień, k ie d y K o ś c ió ł z a c z ą ł ro zp rz estrzen iać ( d a n a w s p ó ln o ta nie

kiego dostępu do dochodu pochodzącego z tych

nia się m a ją tk ie m n ie n a s tą p iły ż a d n e zm iany. Co

źródeł. Ponadto, jak wiemy z Listu św. Jakuba.

w ięcej - w 2 T es 3,6-15 P aw eł o p is u je pew ne nad­

Kościoł doświadczał pewnych represji finanso­

użycia z w ią z a n e z tą p r a k ty k ą , p r z e z c o sugeruje,

wych. które wyrażały się zarówno w niesprawied­

że w K o ściele istn ia ł k o n k r e tn y sy s te m dzielenia

liwych zarządzeniach prawnych, jak i w przeja­

się m a ją tk ie m . A p o s to ł k r y ty k u je o so b y , któ re do­

wach dyskryminacji chrześcijan w miejscach pra­ cy. Kosciol musiał także utrzymywać sporą grupę

p u sz czają się ta k ic h n a d u ż y ć , a le n ie uw aża, iż

apostołów (w przeciwieństwie do Pawła - wy­

M ów i w ięc d o c z ło n k ó w K o ś c io ła : „Wy zaś. bra­

twórcy namiotów. Piotr - rybak nie mógł wykony­

cia. n ic z n ie c h ę c a jc ie się w c z y n ie n iu dobrze!"

wać swojego zawodu w górach), przyjm ow ać w gościnę innych chrześcijan, a byc m oże także

( 2 T e s 3,13). Z in n e g o t e k s tu P a w ła w y n ik a ponad­

staruszków, jako że wielu starszych Żydów prze­

kościelne z M a c e d o n ii (2 K o r 8 ). C h o ć żyły one

prowadzało się do Palestyny specjalnie po to. aby

w sk rajn y m u b ó stw ie , z a u fa ły B o g u d o teg o stop­

lam właśnie umrzeć i zostać pochow anym (p o ­

nia. że gorliw ie p ra g n ę ły m ie ć ja k ik o lw ie k udział

bożni i oddaleni od dom u starsi ludzie byli nie­

w p o m o c y k ie ro w a n e j d o b ie d a k ó w z Jerozolim y-

zwykle otwarci na przesłanie Ewangelii). Jakby

W edług P aw ła w K o ściele p o w in n a b o w iem obo­

lego było malo. w latach czterdziestych na Jcrozo-

w iązyw ać u n iw e rsa ln a z a s a d a : „żeby była rów­

limę kilkakrotnie spadały klęski głodowe. Są teks-

ność" (2 K o r 8,13: p rzy c z y m z k o n te k s tu wyraź­

ty. z których dowiadujemy się. że królowa H elena

nie w ynika, że c h o d z i o ró w n o ść m a te ria ln ą ). Taka

____________________________

należy z teg o w z g lę d u z a n ie c h a ć d o b re j praktyki.

to . że te n sa m D u c h w y lan y z o s ta ł n a w spólnoty

457

Dzieje Apostolskie

właśnie rów ność - rów ność możliwa dzięki na­

dze na Kościół. Oczywiście Koscioł przyjął i do­

tchnionej przez D ucha Świętego praktyce dzielenia

cenił ten dar hojności. Ananiasz i Safira pragnęli

się - w idoczna jest w opisach Kościoła Jerozolim­

najwyraźniej podobnego docenienia, nie mieli

skiego przytoczonych w Dziejach Apostolskich.

jednak w sercach hojności wzbudzonej przez

potrzebuje

D ucha Świętego. Sprzedali swoją własność,

m ocy D u ch a Św iętego. Potrzebna jest skuteczna

W spółczesny

Kościół

bardzo

ale apostołom oddali tylko część zysku, twier­

ewangelizacja: b ard zo p o żąd an e są wszelkie znaki

dząc. że oddają im wszystko. Z tekstu wyraźnie

i cuda. B iorąc p o d uw agę to. że Paweł czyni trzeci

wynika, że ich grzech nie polegał na oddaniu czę­

z opisanych w D ziejach elem entów życia kościel­

ści pieniędzy (D z 5.4). ale na tym. że skłamali

nego pew ną zasad ą, pow inniśm y potraktow ać

(D z 5,3). To, czy dali i ile dali było sprawą po­

w spom nianą przez Ł u k asza praktykę poważnie,

między nimi a Bogiem - nie było to najważniej­

oczekując, że K ościół napełniony D uchem Świę­

sze. Ogromnym problemem było natomiast to.

tym w każdym m o m en cie historii dośw iadczać

że posłużyli się kłamstwem - przed tym właśnie

będzie w szystkich trzech aspektów . Być m oże nie

przestrzega cała ich historia.

będzie się to odbyw ać identycznie jak w Kościele

Przed rozmową z Salirą Piotr rzekł do Ana­

Jerozolim skim , ale o tw ieranie portfela z. pewnoś­

niasza: „(...) szatan zawładnął twym sercem, że

cią łatwiej będ zie przychodzić tym. którzy otwarci

skłamałeś Duchowa Świętemu" (D z 5,3). innymi słowy - zamiast otworzyć się na Ducha Bożego.

są tak że na D u ch a Świętego.

A naniasz i jego żona próbowali zaspokoić po­ trzebę bezpieczeństwa poprzez gromadzenie pie­

5 ,9 W ystaw iać n a próbę D ucha

niędzy i dóbr. przez co dali się zwieść szatanowi. Będąc członkam i Kościoła, zostali w pewnym

Ś w iętego?

stopniu opętani. Dla Piotra wniosek ten jest H istoria A n an iasza i Safiry jest niepokojąca

oczywisty, gdyż począwszy od Rdz 3 to wła­

i ob ejm u je w iele tru d n y ch aspektów . C zego ta­

śnie szatan jest oszustem i „ojcem kłamstwa"

kiego d o p u śc iła się ta para, że tak surowo ich

(J 8.44). W m omencie, w którym Ananiasz i Sa­

u k arano ? D laczeg o p o p rostu nie udzielono im

fira odwrócili się od prawdy (przy czym być

nagany i nie w ezw ano ich do pokuty? Dlaczego

może była to zaledwie niewygodna prawda

m usieli u m rzeć i d laczeg o p o d o b n e sytuacje nic

o tym, że nie czuli się na tyle bezpieczni, aby

zd arzają się w K ościele dziś?

dzielić się tak hojnie jak inni), skierowali się ku

W d niu Pięćdziesiątnicy członkowie Kościo­

największemu kłamcy. Tak samo dzieje się i dziś

ła zostali „napełnieni D uchem Świętym ” (Dz.

- ludzie, którzy odrzucają podszepty Ducha

4,31), co objaw iało się głównie w: (1 ) odważnym

Świętego lub odwracają się od Bożej prawdy,

głoszeniu

i znakach

często dają się schwytać w sieć kłamstwa i zdra­

i (3 ) ogrom nej hojności. D uch Boży uwolnił ludzi

dy. która wydaje się icli wówczas osaczać5. Ana­

od ducha M am ony, dzięki czem u rozdawali pie­

niasz i Safira mieli najwyraźniej świadomość, że

Ewangelii,

(2 )

cudach

niądze biednym , spieniężając w razie potrzeby swoje m ajątki. Nie musieli tego robić - wypływało to w yłącznie z ich dobrej woli. Była to po prostu naturalna reakcja na o becność w nich Ducha, po­ chodzącego od nieskończenie hojnego Boga. Tuż przed h istorią A naniasza i Safiry czyta­ my o B arnabie, który - natchniony Duchem Świętym - sprzedał swoją ziem ię i oddał pienią­

1 Najbardziej dobitnym przykładem są przywódcy chrześcijańscy, dający się zwieść myśli, żc ich grzech natury seksualnej lub innej - nie zostanie ujawniony, a oni nadal będą pełnić swą posługę. Ich publiczne upo­ korzenie - choć nie zawsze wyzwala z tego zwiedzenia - przypomina upokorzenie Ananiasza i Safiry. ktdrycłi grzech ujawniony został przed Piotrem.

V,nti Testament

458

kłamią przed głową Kościoła, choć sami także

zareaguje czy te ż p rz y m k n ie oko na ich kłam­

zostali

przekonaniem ,

stw o? Ja k czy tam y w innych m iejscach Nowego

om am ieni

fałszywym

zgodnie z którym Duch Święty nie wyjawi Pio­

T e stam en tu ( D z 15.10; I K or 10,9) - jest to bar­

trowi prawdy. To dlatego Piotr pyta ich: „D lacze­

d zo n ie b e z p ie c z n e w yzw anie. Bóg reaguje, wsku­

go umówiliście się. aby wystawiać na próbę D u­

tek czego A n a n ia s z i S afira um ierają.

cha Pańskiego?" Mówiąc o grzechu polegającym na w ysta­ wieniu na próbę D ucha Bożego. Piotr naw iązuje

Ich nagła śm ie rć , b ez m ożliw ości pokuty, spow odow ana

była

p ra w d o p o d o b n ie

dwoma

czynn ikam i. P rz ed e w szystkim , byl to pierwszy

do prób pojawiających się często w Starym Tes­

przy p ad ek w ystaw ienia Boga na taką próbę. Mu­

tamencie, zwłaszcza do tej, jakiej dośw iadczyli

siał O n zatem zareag o w ać b a rd z o stanowczo, aby

Izraelici wędrujący przez pustynię. Jeszcze przed

nikt nie m iał w ątpliw ości o d n o śn ie do Jego obec­

wyruszeniem na pustynię i przez wszystkie spę­

ności o ra z woli s łu c h a n ia i o są d zan ia wiernych.

dzone na niej lata, Izraelici mieli w ystarczająco

Po drugie, byt to c zas in ten sy w n ej obecności du­

dużo dowodów na to. że jest z nimi Bóg. To O n

chow ej, a kiedy zn ak i B ożej o b ecn o ści są bardzo

sprawił, że rozstąpiło się m orze i to O n pokonał

w yraźne, g rzech k w estio n o w an ia tej obecności

faraona. On dawał im pożywienie i wodę. O n je d ­

staje się o w iele b a rd ziej pow ażny. W wyroku

nak zapowiedział również, że będzie ich do­

śm ierci m ogło się ró w n ież o b jaw ić Boże miłosier­

świadczał (Wj 15.25). Dal im trudne dośw iad­

dzie. P odczas, gdy z lu d zk iej perspektyw y jest to

czenia po to, aby mogli odpow iedzieć na nie za­

najgorsza m ożliw a k ara, z perspektyw y Boga jest

ufaniem lub niewiernością. W Wj 17 czytam y

to o wńele lepsze n iż d a lsz e b rn ięcie w grzech

o tym, że Izraelici dotarli do m iejsca o nazwie

i kłam stw o - szybki w yrok boski m oże bowiem

„kuszenie/dośw iadczenie" (M assa). gdzie znów

zap o b iec pełnej a p o s ta z ji (1 K o r 11,32).

okazało się, że nic ma wody. I ponow nie - lud

Z histo rii A n a n ia s z a i S afiry wypływają dwa

Boży objawił swoją nieufność: „Czy leż Pan jest

w nioski. Po p ierw sze , c h rz e ś c ija n o m nie wolno

rzeczywiście wśród nas, czy nie?” (W j 17.7). Ten

w ystaw iać Boga n a p ró b ę. Je z u s daje nam dobry

brak zaufania i żądanie, by Bóg coś zrobił, bo

przykład w y trw ało ści w c z a sie próby w Mt 4,7.

inaczej przestaną wierzyć w Jego obecność, na­

W yznaw cy Je z u sa m u sz ą go naśladow ać, ufając

zywa się właśnie „wystawianiem Boga na próbę".

Bogu w n a jtru d n ie jsz y c h m o m e n ta c h życia. Po

Bog mówi później, że Izraelici „wystawiali M nie

drugie, o b e c n o ś ć w' K o ściele D u ch a Świętego

na próbę już dziesięciokrotnie" (L b 14,22). Nic

m oże m ieć ta k ż e n ie b e z p ie c z n e skutki. Byli tacy.

więc dziwnego, że Pwt 6,16 mówi: „Nie będzie­

którzy um arli p rz e z to , że kw estionow ali obec­

cie w-ystawiali na próbę Pana, Boga waszego, jak

ność P an a (1 K or 11,30 - tu g rzech polegał na

wystawialiście G o na próbę w M assa". Ten sam

posypyw aniu so lą ran K o ścio ła, jak im i są podzia­

motyw pojawia się także później (P s 78,18.41.56;

ły sp o łe czn e). K ościół o trz y m a ł w ładzę wydawa­

95.9; 106.14). Żydzi znali zatem historie o różne­

nia w yroków m ogących m ieć te sam e skutki, jak

go rodzaju próbach, gdyż dość często pojawiały

osąd P iotra (c h o ć nie m u sz ą o n e być aż tak na­

się one w ich literaturze.

tychm iastow e; 1 K or 5,3-5 porów naj z 2 Kor

Piotr mówi zatem Safirze. że pom im o oczy­

13,10). Sam zao b serw o w ałem takie przypadki

wistej obecności D ucha Pańskiego w K ościele

we w spółczesnym K ościele, przy czym niektóre

(przy czym „Pan" odnosi się tu do Jezusa), ona

z nich były d o ść nagłe, in n e n ato m iast rozgry­

i jej m ąż postanowili G o oszukać. Ich kłam stwo

wały się w dłuższym o k resie czasu. Bóg jest Bo­

oparte było na założeniu, że D uch nie ujawni

giem św iętym i wszyscy, którzy nie będą G o tak

prawdy, przez co - bardziej lub m niej św iadom ie

traktow ać, prędzej czy później dośw iadczą kon­

- zakwestionowali obecność Boga w Kościele:

sekw encji lej postawy.

Dzieje Apostolskie

459

W sp ó łczesn y K ościół często m odli się o du­

i w Wj 1,5, także podaje liczbę siedemdziesiąt

cha odnow y. Być m o że pow inniśm y się jednak

pięć ( pomijając w niej Jakuba i Józefa). Żydow­

zastanow ić, czy rzeczyw iście tego pragniemy.

ski pisarz Filon z Aleksandrii miał świadomość

O czyw iście, że su k cesy ew angelizacyjne oraz

tego problem u, jednak nie podjął się rozwiązania

cuda i znaki byłyby w K ościele m ile widziane.

go (De Migrutione Abraltami 199-200). Innymi

Cieszylibyśm y się tak że z objaw iających inten­

słowy, w' źródłach, na które powoływał się Szcze­

sywną o b ec n o ść D u ch a proroctw . N iem niej jed ­

pan (a tym samym Łukasz), nie widniała najwy­

nak. h isto ria A n a n ia sz a i Safiry w kontekście

raźniej liczba siedemdziesiąt, ale siedemdziesiąt

Dziejów

pięć.

A p o sto lsk ich

przypom ina

nam .

że

w K ościele, w k tó ry m cho rzy m ogą odzyskać

Zastanawiając się. która z tych liczb jest po­

zdrow ie, kłam cy m ogą także ponosić śm ierć za

prawna, zauważamy, że gdy policzymy imiona

swój g rzech . W raz z m o cą Bożą pojaw ia się bo­

wymienione w Starym Testamencie, wychodzi

wiem Jego św ięto ść i ci, którzy nie są gotowi żyć

nam liczba siedemdziesiąt. Wydaje się zatem, że

w św iętości, pow in n i się raczej bać niż pragnąć

w tradycji mocniej zakorzeniona jest właśnie ta liczba. Niemniej jednak, mówimy to z punktu

Jego m ocy.

widzenia współczesnej krytyki tekstu. Szczepan i Łukasz - zakładając, że czytali Septuagintę -

7,14-15 Ilu przybyło do E giptu?

nie w iedzieli przecież, że w źródłach hebrajskich pojauala się inna liczba. To lak. jak gdyby ktoś

Z w ersetu teg o w ynika, że d o Egiptu przy­

czyta) jeden z mniej udanych przekładów Biblii

było sie d em d ziesięciu pięciu członków rodziny

i nie wiedział, że w innych przekładach niektóre

Jak u b a, je d n a k

46,27;

wersety brzmią tak naprawdę zupełnie inaczej.

Wj 1,5 lub Pw t 10.22 dow iadujem y się, że przyje­

O soba czytająca nieudany przekład byłaby zatem

kiedy

czytam y

Rdz

chało tam sie d em d ziesiąt osób, przy czym m niej­

przekonana o prawdziwości tekstu lak samo jak

sza z tych liczb o b ejm u je Józefa i jego dzieci".

ktoś, kto czytał przekład bardziej wierny orygina­

K tóry z tych tek stó w p o d aje praw idłow ą liczbę

łowi. Każda z tych osób miałaby więc rację

osób?

z własnego punktu widzenia, jednak obiektywnie

M am y zatem pew n ą niezgodność w tekstach Pisma Św iętego, odnoszących się do tego sam ego

- rację miałaby osoba czytająca bardziej popraw­ ną wersję.

w ydarzenia. W ięk szo ść przekładów Starego Te­

Jeśli zatem Szczepan znał Septuagintę (co

stam en tu . w któ ry ch pojaw ia się liczba siedem ­

było bardzo prawdopodobne, biorąc pod uwagę

dziesiąt. o p iera się na hebrajskiej m asoreckiej

fakt, iż był on grckojęzycznym Żydem), to nic

wersji tego tekstu. N iem niej jed n ak , w jednym

dziwnego, że umieścił w swojej wypowiedzi licz­

z rękopisów z Q u m ran w Wj 1,5 (4Q W j“) wymie­

bę siedemdziesiąt pięć. Szczepan był bowiem

nio n a jest liczba sied em d ziesiąt pięć. Septuagin­

wierny swojej wersji Biblii, a Łukasz był z kolei

ta (p rzek ład g reck i), zarów no w Rdz 46.27, jak

wierny temu, co powiedział Szczepan (mógł na­ wet nic zauważyć niezgodności, bo w jego Biblii mogła widnieć ta sama liczba). Ich wersja różni

" W szystkie te teksty uwzględniają tylko liczbę męż­ czyzn - hebrajczycy d zied ziczy li tylko po lin ii męskiej, dlatego celem w szelkich tekstów genealogicznych było śledzenie męskiej gałęzi danego rodu. Z żadnego z tych tekstów nic wynika również, ż.c liczby odnoszą się do czegokolwiek innego niż do ilości osób: żadna sym boli­ ka nie wiąże się bowiem z liczbą 70 czy 75.

się o pięć osób. Nie ma to jednak większego zna­ czenia, gdyż ani Szczepan, ani Łukasz nie na­ uczają nas tak naprawdę o rodowodzie Jakuba czy wielkości jego rodziny, ale o tym, że Bóg był wraz z Józefem w Egipcie, a później wyprowa­ dzi! stam tąd cały jego naród. Głównym przęsła-

Yimr Testament

460

niem jest więc to, że Bóg działał wśród ludu Izra­

m odlić do św iątyni (ran o , po południu i o zmierz­

ela tak/e poza Ziemią Obiecaną.

chu) i przestrzegali innych pobożnych praktyk

Na podobnej zasadzie w następnym werse­

żydowskich, takich jak rozdaw anie jałmużny. Od

cie wspomniany jest pogrzeb Józefa w Sychem

innych Żydów odróżniał ich jedynie fakt, że na­

(Joz 24,32) i pogrzeb Jakuba w Hebronie, w pie­

leżeli do grupy przekonanej o tym, iż Jezus

czarze w Makpela (Rdz 23.17; 49.29-32; 50,13).

z N azaretu jest obiecanym M esjaszem - Zbawi­

Nie chodzi tu znów o szczegóły historyczne

cielem wszystkich ludzi, która to wspólnota spo­

(każdy wykształcony Żyd wiedział przecież, że

żywała razem posiłki, a na co dzień kierowała się

było to podsumowanie łączące w sobie dwie od­

tym. co Jezus objaw iał jej poprzez Ducha Świę­

rębne historie), ale o ukazanie działania Boga

tego.

i ludzkiego oporu wobec niego (zwłaszcza ży­

Jako że p o p u larn o ść owej wspólnoty rosła

dowskiego), To. że wspomniane jest Sychem,

w zastraszającym tem pie, kapłani w świątyni

które mieściło się na terenach samarytańskich,

(którzy nie byli p o p u larn i ani trochę) poczuli się

również może być celowe - sugeruje, że pochó­

zagrożeni. Aresztow ali więc apostołów i wtrącili

wek patriarchów (również Józefa, którym posłu­

do więzienia (D z 4,1; 5,17, przy czym obydwa te

żył się Bog) miał miejsce poza ziemią żydowską

fragm enty m ówią o saduceuszach jako inicjato­

- na terytorium znienawidzonych Samarytan.

rach prześladow ań). Aby jed n ak skazać uczniów

Należy zatem pamiętać, że w tego typu mo­

Jezusa przed sądem najwyższym - Sanhedry­

wach zamiarem mówiącego nie jest udzielenie

nem. saduceusze m usieli najpierw przekonać fa­

słuchaczom lekcji historii. Jeszcze zanim zaczął

ryzeuszów, którzy także m ieli swoich przedstawi­

mówić, Szczepan doskonale wiedział, że jego słu­

cieli wśród sędziów, o tym , że apostołow ie popeł­

chacze znają historię tak samo dobrze, jak on

nili poważne p rzestępstw o, np. blużnierstwo.

sam. o ile nie lepiej. W jego przemówieniu cho­

Faryzeusze nie zgadzali się oczywiście z nauką

dzi raczej o morał, jaki z tej historii wypływa.

Kościoła, należeli bow iem d o ugrupowania, któ­

Dlatego też nieco ją upraszcza, aby osiągnąć za­

re wciąż czekało na przyjście M esjasza i wierzy­

mierzony cel. Słuchacze muszą się zatem skupić

ło. że słusznie skazano Jezusa za blużnierstwo.

na tym. co Szczepan mówi o Bogu (i ludzkim

O brona apostołów

oporze), nie zaś na tym, jaka była dokładna licz­

w Dz 5,34-39 ukazuje typow o faryzejską posta­

ba osób czy chronologia wydarzeń.

wy: dopóki chrześcijanie żyją jak pobożni Żydzi,

przez G am aliela opisana

nie ma powodu, aby ich atakować. Dla fary­ zeuszów w ażniejsza była bowiem ortopraksja

8,1 Wszyscy rozproszyli się?

(właściwa praktyka) niż ortodoksja (właściwa doktryna). Z godnie z takim podejściem , człon­

Prześladowania, o jakich czytamy w Dz 8,1,

kowie Kościoła nie robili nic złego, tylko po pro­

mogą wywoływać pewne pytania. Czy jeden

stu żle myśleli. D latego skończyło się zaledwie

z najważniejszych przywódców żydowskich nie

na ubiczowaniu apostołów (być może tylko

nawoływał do tolerancji w Dz 5? Czy nie wydaje

„tak dla zasady”), bez w ym ierzania im większej

się dziwne, że w czasie prześladowań Kościoła

kary.

jego przywódców zostawiono w spokoju?

Z Dz 6 wynika, że członkowie Kościoła

Fragment ten ma więcej znaczeń, niż nam

dzielili się zasadniczo na dwie grupy: osoby po­

się wydaje. Wracając do Dz 2,42 i 3,1, przypomi­

sługujące się językiem aram ejskim , wśród któ­ rych byli także apostołow ie oraz na judeochrześ-

namy sobie, że apostołowie (a także Kościół w ogóle) wyrośli w judaizmie i nadal żyli jak po­ bożni Żydzi. Trzy razy dziennie chodzili się

cijan grekojęzycznych. Do tej drugiej grupy nale­ żeli być może między innymi ci, którzy nawrócili

Dzieje Apo

461 się w dniu Pięćdziesiątnicy oraz inni, którzy

dzali natomiast większych podejrzeń. Czyż nie

przyłączyli się do nich później. Ze względu na

byli oni znani jako ludzie o wielkiej pobożno­

różnice językowe tacy Żydzi mieli w Jerozolimie

ści i stali bywalcy świątyni? Prześladowcy Koś­

osobne synagogi. Jako członkowie Kościoła mie­

cioła - a zwłaszcza faryzeusze - nie zaliczali

li też praw dopodobnie osobne miejsca spotkań.

chrześcijan mówiących po aramejsku do tej sa­

Do takiej właśnie grekojęzycznej grupy chrześci­

mej kategorii co ich grekojęzycznych braci

jan należał Szczepan.

w wierze.

Z atrzym ano go pod zarzutem tego, że .nie

Chrześcijan posługujących się językiem ara-

przestaje mówić przeciwko tem u świętemu miej­

mejskim zaczęto prześladować dopiero jakieś

scu i przeciwko Prawu" (D z 6,13). Broniąc się.

dziesięć lat później ( Dz 12), ale i wówczas inicja­

Szczepan stwierdził, że Izraelici zawsze odrzuca­

tywa ta nie wyszła od Sanhedrynu, lecz od Hero­

li Boga i Jego posłańców - łącznie z Mojżeszem,

da. Nie była też na tyle skuteczna, aby całkowicie

a zwłaszcza Jezusem . D odał też. że Świątynia

wypędzić chrześcijan z Jerozolimy. Pozostali

Jerozolim ska nic jest tak naprawdę domem B o

tam aż do czasu oblężenia miasta przez Rzymian,

żym, ale tylko kolejnym dowodem nieposłu­

podczas wojny prowadzonej w latach 66 - 70.

szeństwa Żydów (D z 7.48-50). To wystarczyło,

Takim sposobem, dzięki Bożej opatrzności, gre­

aby faryzeusze zjednoczyli się z saduceuszami

kojęzyczni chrześcijanie - językowo i kulturowo

w pragnieniu zlinczow ania Szczepana. Dopa­

lepiej dostosowani do życia w innych miejscach,

trzyli się bowiem w jego mowie sugestii, zgodnie

często zresztą tych samych, z których niegdyś

z którą kult sprawowany w świątyni - jeden

przybyli - rozproszyli się. aby głosić Ewangelię

z filarów całego judaizm u - nie jest już ważny.

w śwjecie rzymskim. Jednocześnie, jądro Koś­

(Inny grekojęzyczny judeochrześcijanin - autor

cioła pozostało w Jerozolimie, aby kontynuować

Listu do Hebrajczyków - potwierdził później, że

judeochrześcijanską misję w samym sercu judai­

największe obawy faryzeuszów były uzasadnio­

zmu.

ne. O kazało się bowiem, że Jezus całkowicie wyparł ten stary system ). Chrześcijanie nie mu­ szą zatem

przestrzegać żydowskich praktyk.

Faryzeusze uznali to za nawoływanie judeo-

8,16 Ochrzczeni, ale bez Ducha Świętego?

chrześcijan do złego, obrazę dla całego narodu i działanie zm ierzające do opóźnienia przyjścia

Wspominając o „chrzcie w Duchu Świętym"

Mesjasza - było to o wiele bardziej niebezpiecz­

w grupie osób zebranych spośród różnych

ne niż po prostu złe myślenie. Znaczące, że jednym z faryzeuszów, którzy doprowadzili

pięści. Dla jednych, chrzest ten ma miejsce pod­

do egzekucji Szczepana był Szaweł (D z 7.58; 8 , 1).

wyznan ewangelicznych, ryzykujemy walkę na czas nawrócenia i nie muszą mu towarzyszyć żadne zewnętrzne znaki, a upieranie się przy nim

w- późniejszym czasie jest równoznaczne z suge­ W tym świetle widzimy już, dlaczego tylko stią. że Chrystus nie doprowadził swego dzieła niektórzy członkowie Kościoła byli prześladowa­ do końca. Według innych, niezbędne jest otrzy­ ni. Dla żydowskich władz problemem byli głów­ nie chrześcijanie grekojęzyczni (podejrzani już manie po nawróceniu drugiej łaski, która dopie­ ro daje człowiekowi moc do realizowania swojej przez sam fakt. że pochodzili spoza Palestyny i mówili tylko po grecku). To oni rozproszyli się posługi. Każda z tych grup na swój sposób zma­ wskutek tych prześladowań, docierając aż do Da­ ga się z interpretacją Dziejów Apostolskich. Dla­ maszku (D z 8,1; 9,1-2). Chrześcijanie mówiący czego Bóg nie dal Kościołowi jednego, przejrzy­ po aram ejsku - w tym apostołowie - nie wzbu­ stego wzorca do naśladowania? W jaki sposób

pierwsi chrześcijanie przyjmowali D ucha Św ięte­

wał zgubionym czło w iek iem . N iem niej jednak,

go? Jaki historyczny precedens opisany jest

S zym on M ag był w y jątk iem . W iara pozostałych

w Dz 8.17? Czy podobnie pow inniśm y p o stę p o ­

ch rześcija n była p rz e c ie ż praw dziw a. Apostoło­

wać dziś? To tylko niektóre kwestie, z jak i­

wie najw yraźniej byli z n ic h zadow oleni, kiedy

mi spróbujemy się zmierzyć, rozw ażając ten te­

kładli na nich ręce. O z n a c z a to . że choć osoby te

mat.

były praw dziw ym i c h rz e ś c ija n a m i, to nie otrzy­ Rozdział 8 Dziejów A postolskich opisuje

m ały D u c h a Ś w iętego.

pierwsze działania misyjne Kościoła. Grekoję-

Ł u k asz w-yrażnie u z n a je tę sytuację za wyjąt­

zyczni judeochrześcijanie musieli opuścić Je ro ­

kową. C z u je się z a te m w o b o w iązk u wyjaśnić

zolimę i - szukając bezpiecznego schronienia -

czy teln ik o m , że D u c h „n a ż a d n e g o z nich jesz­

.głosili w drodze słowo" ( Dz 8,4). A utor Dziejów

cze nie zstąp ił. Byli je d y n ie o ch rzczen i w imię

śledzi losy jednego z nich - Filipa, który naj­

P ana Je z u sa " ( D z 8,16). P o ło żen ie rąk i otrzyma­

pierw udaje się do Sam arii, gdzie głosi D obrą

nie D u ch a Ś w ięteg o n a s tę p o w a ło zw ykle po tym,

Nowinę o Jezusie i królestwie Bożym, potw ier­

ja k o so b a n a w ra c a ła się. w yznaw ała wiarę i przyj­

dzając autentyczność swojego przesłania p o ­

m ow ała c h r z e s t7. D o ś w ia d c z e n ie D ucha Święte­

przez znaki i cuda. Jest to typowy przykład

go było w szak p ie rw sz ą o b ie tn ic ą , ja k ą składano

wczesnochrześcijańskiej działalności ewangeli­

tym . k tórzy m ieli się o c h rz c ić ( D z 2.38: 3,19).

zacyjnej. z typowym dla niej skutkiem : wielu

T akże Paweł z a k ła d a , iż c h rz e śc ija n in e m jest ten.

uwierzyło. W historii Filipa następuje je d n ak pe­

kto d o św iad czy ł D u c h a Ś w ięteg o (R z 8.9). Nie­

wien nietypowy zwrot akcji. Jak m ożna się było

m niej je d n a k , te n ro d z a j d o św ia d c z e n ia jest nie­

spodziewać, po przyjęciu nowej wiary .zaró w n o

co inny n iż o d n a w ia ją c e d z ia ła n ie D ucha (o któ­

mężczyźni, jak i kobiety przyjmowali ch rzest"

rym m ówi Paw eł, ale Ł u k a sz ju ż n ie), choć oby­

(D z 8.12). Żadna z tych osób nie otrzym ała je d ­

dw a ro d zaje d o św ia d c z e ń

nak Ducha Świętego, dopóki nie przyjechali

w praktyce łączyły się ze so b ą tak blisko, że moż­

(w ra z z chrztem)

Piotr i Jan, którzy kładli na now oochrzczonych

na je było ro z d z ie la ć tylko w te o rii. Doświadcze­

swoje ręce. W tym m om encie rodzą się w nas

nia te były ze so b ą p o w ią z a n e d o tego stopnia, że

dwa pytania: po pierwsze, dlaczego apostołow ie

w Rz 8 Paweł zac z ą ł n aw et ro zw ażać kwestię do­

musieli to zrobić? Po drugie, jak to m ożliwe, że

św iad czan ia o d n o w y d u ch o w ej p rzez chrześcija­

osoba została chrześcijaninem , nie otrzym ując

nina, k tó ry nie d o św ia d czy ł je s z c z e działania

jednocześnie D ucha Śwdętego?

D uch a Św iętego.

Pewne jest, że now oochrzczeni chrześcija­

P o d o b n a sy tu a cja p ojaw ia się w łaśnie w Dz

nie naprawdę uwierzyli w Jezusa, poza Szym o­

1.8, gdzie Je zu s u k azu je z e słan ie D ucha Święte­

nem Magiem, którego dotyczy inna historia.

go jak o u m o c n ie n ie c zło n k ó w K ościoła po to,

Szymon widzi działanie Ducha Świętego, uznaje,

aby m ogli oni p ro w ad zić sw oją m isję. Ponownie

że przewyższa ono jego magię i pragnie kupić od

m am y tu g ru p ę o c h rz c z o n y c h w yznaw ców Jezu­

apostołów tę m oc (aby dołączyć ją do innych

sa (było ich p rzy n ajm n iej 120). N ie wyruszają

swoich magicznych zdolności). A zatem , cho­

je d n ak od razu. aby głosić E w angelię, gdyż bra­

ciaż uwierzył (D z 8,13), Szym on tak napraw dę

kuje im tego. co n ajw ażn iejsze - D ucha Święte­

nie nawrócił się i nie porzucił starej drogi życia,

go. N ic było nikogo, kto m ógłby położyć na nich

wskutek czego nie doświadczył prawdziwej wia­ ry (D z 8,21-23). Teoretycznie uwierzył w historię o Jezusie i potwierdził to. przyjm ując chrzest, jednak w swoim sercu nie nawrócił się na tyle, aby uznać Jezusa za Pana. N adal więc pozosta­

David Pawson. The Normal Christian Birth (London: H od dcr & Stoughton, 1989) - to najlepsze źródło w pełni opisujące ten proces.

463

Dzieje Apostolskie

ręce - zam iast w ięc czek ać, aż nawiedzi ich ja ­

bylo inaczej? Istnieje kilka możliwych przyczyn.

kiś człow iek, czekali na pojaw ienie się Boga.

Po pierwsze, nic wiemy, czy Filip położył ręce

W D z 8 k o lejn o ść zd arzeń je s t taka sam a. iden­

na nowoochrzczonych chrześcijan w Samarii.

tyczne su tak że sku tk i przyjścia D ucha, z tym

Ośrodkiem Kościoła była Jerozolima, możliwe

żc w tym p rzy p ad k u ludzie czekają na innych lu­

więc. że choć wiele osób zajmowało się ewange­

dzi. p rzez któ ry ch będ zie im przekazany Duch

lizacją i chrztem , to tylko apostołowie kładli

Święty.

ręce na nowych członków Kościoła, aby mogli

Je st w ięc oczy w iste, że m ożna dośw iadczyć

otrzym ać Ducha Świętego. Głoszenie Ewangelii

duchow ego o d ro d z e n ia bez w cześniejszego d o

z dala od apostołów było jeszcze wtedy czymś

św iadczenia

unikalnym - historia Filipa jest pierwszym opisa­

u m acn iające j

obecności

D ucha

Świętego. N ie było to je d n a k pow szechne do­

nym przypadkiem misji chrześcijańskiej prowa­

św iadczenie K ościoła, d latego należało je wyjaś­

dzonej poza Jerozolimą.

nić. ale je d n o c z e ś n ie ro zum ieć, ż.e takie dośw iad­

Po drugie, Filip był judeochrzescijaninem

czenie je s t m ożliw e. Z auw ażm y, że zarów no

grekojęzycznym, pochodzącym prawdopodobnie

w D ziejach , ja k i w tek sta ch Pawła, pojawia się

spoza okolic Jerozolimy, a - jak wskazuje Dz 6

sform ułow anie: „o ch rzczo n y w D uchu Świętym",

-

jed n ak a u to r D ziejów używ a go n ieco inaczej niż

a tymi. którzy mówili po aramejsku. pojawiły się

pomiędzy chrześcijanami grekojęzycznymi

PaweP. W D ziejach o d n o si się o n o do dośw iad­

pewne konflikty. Być może więc Filip czekał na

czenia D u ch a ja k o m o cy uzdalniającej do pełnie­

przybycie apostołów jak na gest jedności Kościo­

nia m isji. U Paw ła (I K or 12.13) o zn acz a ono

ła. Przyjeżdżając, apostołowie potwierdziliby

działan ie D u ch a p o leg ające na uczynieniu z oso­

słuszność jego misji - fakt, iż nie jest to żadna

by części ciała C h ry stu sa, co bliższe jest raczej

schizma.

k oncepcji d u ch o w eg o o d ro d zen ia. To. że te sam e

Po trzecie - Sam arytanie nie do końca iden­

ok reślen ia sto so w an e są w inny sposób, nie jest

tyfikowali się z Żydami. Akceptowali wprawdzie

w Now ym T estam en cie niczym zaskakującym -

Pięcioksiąg i poddawani byli obrzezaniu, ale nie

dla jeg o a u to ró w nie były on e przecież utartym i,

uznawali pozostałej części Starego Testamentu,

tech n iczn y m i śro d k am i w yrazu, ale żywymi me­

a kult spraw-owali nie w Jerozolimie, ale na górze

tafo ram i, o d n o sz ący m i się do ich własnych do­

Garizim . W ich żyłach nie płynęła ponadto

św iadczeń. Ó w cześni au to rzy nie byli w stanie

czysto żydowska krew. Ponadto, Samarytanie

przew iedzieć zw iązanych z tym współczesnych

na ogól nie lubili się z Żydami. Nie byłoby więc

dyskusji i kontrow ersji.

nic dziwnego w tym. gdyby Filip nie pragnął

N adal nie o d pow iedzieliśm y jed n ak na pyta­

wizyty apostołów i badania, czy jego sama­

nie, d laczeg o d o św iad czenie duchow ego odro­

rytański kościół na pewno spełnia wszystkie wy­

dzen ia i u m acn iająceg o działania D ucha Święte­

mogi „koszerności". Apostołowie jednakże za­

go nie zaw sze pojaw iało się jednocześnie. Skoro

aprobowali precedens i podjęli stosowne dalsze

zazw yczaj n ak ład ało się ręce na nowych człon­

kroki.

ków K ościoła tu ż po o ch rzczeniu ich wodą. to

A zatem, choć nic wiemy do końca, dlacze­

dlaczego w rozpatryw anym przez nas przypadku

go położenie rąk i otrzymanie Ducha Świętego nastąpiło w tym przypadku później niż chrzest w wodzie, to wiemy, że mogło być ku temu wiele

‘ Różnicę tę dobrze wyjaśnia C lark Pinnock w pracy:

logicznych powodów. Najważniejsze, ze w końcu

The New PentecostaUsm: Reflections o f an Evangelical Observer, w: Russell P. Spittler, red. Perspectives on the New PentecostaUsm (G ran d Rapids. Mich.: Baker. 1976),

M agiem) doświadczyli Ducha Świętego w pełni

s. 182-192.

- tak. jak osoby ochrzczone w Jerozolimie. Na

ochrzczeni przez Filipa wierni (poza Szymonem

\« h t

Teslameni

przykładzie lego procesu w spółczesny czytelnik

464 m iła nad ejście czło w iek a m ów iącego głosem

może dostrzec poszczególne etapy chrześcijań­

P iotra, m o d lący się c h rz e ś c ija n ie odpowiedzieli:

skiej inicjacji praktykowanej w pierw otnym Koś­

„To je s t je g o a n io ł". C o ch cieli p rzez to powie­

ciele. Choć okazuje się. że chrzest i dośw iadcze­

d zieć? Jeśli c h o d z iło im o „d u ch a" czy też „bez­

nie Ducha Świętego nic zawsze następow ały

cielesną zjaw ę”, to d la c z e g o nie powiedzieli:

jednocześnie, autor Dziejów nie twierdzi, iż taki

.jeg o d u c h / z ja w a ”?

dwuetapowy proces inicjacji jest konieczny. Pod­

Jeśli - ja k zak ład ają n iek tó rzy uczeni - przy­

kreśla raczej, że Duch Święty nie prowadził misji

jaciele P iotra sugerow ali, że przy drzw iach znajdo­

ewangelizacyjnej ciągle tymi sam ym i, utartym i

wała się bezcielesn a zjaw a, to zapew ne użyliby

szlakami, ale pomagał ew angelizatorom d o sto so ­

w swej w ypow iedzi in n eg o o kreślenia. Przykłado­

wywać praktyki Kościoła do każdego m iejsca

wo - w M k 6,49 (M t 14.26), kiedy apostołowie

i sytuacji, działając raczej w sposób adekw atny

zobaczyli Je zu sa c h o d z ą c e g o n o cą po wodzie, za­

niż typowo podręcznikowy.

częli krzyczeć z p rz e ra ż e n ia , bo „myśleli, że to zjaw a” (fantasm a - „ w id m o ” ). W Łk 24,37 ucznio­ wie Jezusa zg ro m ad zen i w sali n a górze również

12,15 To jest jego anioł?

przestraszyli się n a w idok zmartwychwstałego C h ry stu sa, gdyż w ydaw ało im się. „że widzą du­

Rode była niewolnicą w dom u Marii, m atki Ja n a

cha" {pneum a - tłu m a c z o n e zw ykle jako „duch").

Marka, a do jej obowiązków należało pełnienie

Tym razem je d n a k , w p o d o b n y ch okolicznoś­

funkcji odźwiernej. W dom u M arii grupa chrześ­

ciach. używ ają słow a „ a n io ł” ( angelos), które kilka

cijan zgrom adziła się po to. aby m odlić się za

w ersetów w cześniej p ojaw ia się w określeniu

Piotra, który został uwięziony w najlepiej strze­

„anioł P ański" (sfo rm u ło w an ie to pojawia się

żonym lochu H eroda Agryppy. przed egzekucją

w D z 12.7-11 p ię c io k ro tn ie ). Je st w ięc prawdopo­

wyznaczoną na następny ranek. C hrześcijanie

do b n e. że w tym p rzy p ad k u m ieli na myśli coś

modlili się i pościli przez wiele dni. H erod je d ­

innego niż d u ch a czy b ezcielesn ą zjawę.

nak nic zmienił zdania. Sytuacja przypom inała

Z g o d n ie z M t 18.10 d z ie c io m (a w domyśle

nieco tę. w jakiej znalazł się Jakub syn Z ebedeu­

- w szystkim ) to w arzy sz ą an io ło w ie, którzy mają

sza. który został ścięty kilka miesięcy wcześniej.

b ezp o śre d n i d o stę p d o sa m eg o Boga. Czasem

Nagle, w środku nocy. ktoś zapukał. P odchodząc

zw ie się je „an io łam i stró ż a m i", c h o ć nie wiemy,

do drzwi, aby je otworzyć, Rode wyjrzała zapew ­

czy rzeczyw iście kogoś strzeg ą, czy tylko repre­

ne najpierw na zewnątrz przez mały otw orek,

zen tu ją o so b ę p rz e d B ogiem . Jeśli strzegą, być

aby zorientować się wstępnie, kim m oże być ów

m oże odbyw a się to ta k . ja k m ów i Jakub: „Anioł,

gośc. Kiedy m ężczyzna ją pozdrowił, rozpoznała

który m nie b ro n ił o d w szelkiego złego" (Rdz

po głosie, iż był to Piotr. Z w rażenia nawet nie

48.16)

otworzyła bramy, lecz od razu pobiegła do po­

człow ieka, gotow y w k ażd ej chw ili służyć mu

mieszczenia. gdzie wszyscy się modlili i oznajm i­

sw oją p o m o cą. K o n c e p c ja o ch ro n y ze strony

ła, że Piotr stoi pod dom em . D z 12.15 to o d p o ­

anioła pojaw ia się też w D n 3,28 i D n 6.22. choć

wiedz. jaką wówczas otrzym ała, przy czym słowa

tym razem w ydaje się. że aniołow ie przychodzą

te nie brzm ią zaskakująco, biorąc pod uwagę

z p o m o cą w k o n k retn ej p o trzeb ie - nie tak jak

okoliczności, w jakich padły (przyjaciele P iotra

w R dz. gdzie sugerow ana jest ich sta ła obecność.

nie wierzyli praw dopodobnie, że uda się go jesz­

N iezależnie od tego. ja k

cze uratować i modlili się już tylko o to, aby ap o ­

w spom niane fragm enty, nie ulega wątpliwości,

stoł przyjął egzekucję ze spokojem i w iarą). Z a­

że żydow ska angelologia rozw ija ten tem at znacz­

skakujące jest natom iast to, że kiedy Rode oznaj­

nie głębiej. C h o ć zap ew n e nie w szyscy Żydzi się

- an io ł je s t tu u k az a n y jak o towarzysz

należy odczytywać

465

Dzieje AfKtsiolskie

z tym zgadzali, to - jak w ynika np. z apokryfów

nia chrześcijan przebywających w tamtym mo­

- niektórzy p rzek o n an i byli o tym, że aniołowie

m encie w domu Marii, przy czym autor Dziejów

m ogą p rzy b ierać lu d zk ą postać, reprezentując

zwyczajnie je opisuje, bez negowania czy popie­

konk retn e osoby. W T b 5 czytam y o tym , jak ar­

rania ich. Tylko ze wspomnianego fragmentu

chanioł Rafał u k azu je się Tobiaszow i w postaci

Listu do Hebrajczyków i innych podobnych teks­

człow ieka i tow arzyszy m u w podróży, chroniąc

tów możemy wywnioskować, co mów i Nowy Tes­

go i w spierając. A n io ł p rzed staw ia się T obiaszo­

tam ent na tem at aniołów w ludzkiej postaci. Jeśli

wi jak o „A zariasz, syn w ielkiego A naniasza, spo­

zaś chodzi o aniołów stróżów - tylko Mateusz

śród tw oich b raci" (T b 5,12), choć tekst nie

w spom ina o nich w swojej Ewangelii. Niemniej

w sp o m in a o tym , by T obiasz kiedykolwiek wcześ­

jednak, gdybyśmy nawet potraktowali te frag­

niej spo tk ał ow ego A zariasza. A nioł jest jednak

m enty jako dowody na istnienie aniołów w ludz­

na tyle p rzekonyw ający, że d o p iero pod koniec

kiej postaci, okazałoby się, że w sytuacji opisanej

Księgi Tobiasz, d o w iad u je się praw dy o Rafaelu.

w Dziejach tym. czego brakowało zebranym

P o dobne p rz e k o n a n ie o aniołach przybierają­

u M arii chrześcijanom, była wiara w pomoc, ja­

cych lu d zk ą p o sta ć w id o czn e jest w ł łbr 13.2,

kiej mógł udzielić Piotrowi sam Bóg - specjalista

ch o ć tam u k azu ją się o n e ja k o nieznajom i, przez,

od ratowania ludzi w ostatniej chwili. Gdyby

co w ydają się być p o p ro stu w ędrującym i chrześ­

przyjaciele Piotra mieli taką wiarę, nie zakładali­

cijanam i.

by przecież z góry. że u drzwi nie stoi Piotr, lecz

W tym św ietle frag m en t z D ziejów A postol­

jego anioł.

skich w ydaje się ju ż bardziej zrozum iały. Skoro Piotr przebyw ał w w ięzieniu, to kiedy pojawiła się o so b a m ó w iąca jeg o głosem , chrześcijanie

15,29 Jakich reguł powinni

m odlący się w d o m u M arii od razu pom yśleli, że

przestrzegać chrześcijanie?

jest to P iotrow y „anioł stróż", który - jak się spo­ dziewali - m usiał być identyczny ja k ich przyja­

Kiedy mieszkałem w Niemczech, poznałem

ciel. S ytuacja ta była n ieco in n a od tych z udzia­

grupę niemieckojęzycznych chrześcijan, którzy

łem Je zu sa, w któ ry ch z różnych powodów apo­

przeprowadzili się tam z Rosji. Gdy zaczęli

stołom w ydaw ało się, że w idzą zjawę (np. była

uczęszczac do naszego kościoła, zauważyłem, że

ciem n a i bu rzo w a n o c - Mk 6 .49) albo ducha

dzielą nas ogrom ne różnice kulturowe - niektóre

Jezu sa (p o Jeg o śm ierci - Łk 24.37). Tym razem

z ich zwyczajów były dziwne dla nas, a z kolei

wiedzieli bow iem , że - choć Piotr przebywa

nasze obyczaje, a zwłaszcza sposob ubierania się

w w ięzieniu - w ciąż żyje; poza tym zjawa nie pu­

kobiet, były szokujące dla nich. Ludzie ci mocno

kałaby zapew ne d o drzw i, chcąc wejść do dom u.

zastanawiali się, jak to możliwe, że osoby takie

D latego też. z p u n k tu w idzenia apostołów . Rode

jak my nazywają się chrześcijanami. Mogliśmy

m usiała w idzieć Piotrow ego anioła stróża, który

wprawdzie dostosować się do ich zwyczajów, ale

być m oże zam ierzał poinform ow ać ich o śmierci

czy nie wprowadziłoby to atmosfery skostniałego

przyjaciela lub skierować ich m odlitwę na inne

legalizmu, który mógłby mieć negatywny wpływ

tory. D opiero, gdy otw orzono drzwi i tajem nicza

na rozwój całej naszej wspólnoty? Nie dało się

postać weszła do dom u. przekonali się, że nie jest

jednak ukryć, że bardzo różniliśmy się od siebie,

to anioł, ale P iotr we własnej osobie - być może

i że było to dla nas wszystkich trudne. Jak bo­

utwierdzili się w tym przekonaniu ze względu na

wiem mogliśmy należeć do tego samego kościo­

ślady uw ięzienia i zapach, jaki od niego bił.

ła. mając z jednej strony świadomość łaski Chry­

Jakkolw iek intrygujący wydawałby się ten

stusa, wyzwalającej nas z więzów legalizmu,

fragm ent, odzw ierciedla on po prostu przekona­

a z drugiej strony - obrażając poczucie przyzwo-

V(>kt

Testament

466 66

T

apostołów . O tó ż - nic w y m a g a ł o n obrzezania

itości dobrych ludzi - naszych braci i sióstr » wierze? Jak się okazuje - problem ten istniał

zachow yw ania s z a b a tu , sk ła d a n ia dziesięciny ani

od samego początku chrześcijaństwa, co ukaza­

p rzestrzeg an ia z a sa d k o sz e rn e g o żyw ienia (w ich pełnej fo rm ie). W szy stk ie te zw yczaje odróżniały

ne jest właśnie w Dz 15,29.

Ż ydów od p o g an . A p o s to ło w ie uzn ali ostatecz­

Zgodnie z opisem zawartym w D ziejach Apostolskich, jednym ze sporów powstałych na

nie. że c h rz e ś c ija n ie p o c h o d z e n ia pogańskiego

tle kulturowym była kwestia obrzezania (dzięki

nie m u sz ą ich p rz e s trz e g a ć , c h o ć - jak dodaje

której mężczyzna stawał się Żydem ). A postoło­

Ja k u b ( p ra w d o p o d o b n ie w ra m a c h ustępstwa

wie zebrali się na swego rodzaju pierwszy sobór

w obec n a leżąc y ch d o K o ś c io ła faryzeuszów ) -

i zastanawiali się. czy jest ono niezbędne do uzy­

skoro reguły P ra w a M o jż e sz o w e g o odczytywane

skania zbawienia (D z 15.1-6). Piotr wypowie­

były w k ażd ej s y n a g o d z e , to p o g a n ie również

dział na ten temat pewną myśl: „Wierzymy prze­

m ieli d o nich d o s tę p i m o g li się d o nich stoso­

cież. że będziemy zbawieni przez łaskę Pana Je­

w ać. jeśli tylko m ieli n a to o c h o tę . D la Pawła ta­

zusa tak samo jak oni" (Dz 15.11). Jakub zgodził

kie ro zw iązan ie m u sia ło być całk o w icie zadowa­

się z tym. nawiązując w swej wypowiedzi do

lające. gdyż - ja k w iem y z L istu d o Rzymian

wszystkich narodów ..nad którymi wzywane jest

i Listu d o G a la tó w - n ic tr a k tu je o n uczynków

imię moje" (Dz 15.17 - cytat z Księgi A m osa

i P raw a w k a te g o ria c h z a s a d m o ra ln y c h , ale ze­

9.12 w formie nieco innej niż ta. która pojawia

w nętrznych p ra k ty k , k tó re o d ró ż n ia ły Żydów od

się w hebrajskim Starym Testam encie). Z godnie

pogan. A p o sto ło w ie z g a d z a li się z a te m z Pawłem

z tym poglądem, aby osiągnąć zbawienie, poga­

w kwestii z a sa d n ic z e j: p rz e s trz e g a n ie żydowskie­

nie mogą pozostać tymi, kim są - nie m uszą p od­

go P raw a nie je s t k o n ie c z n e d o teg o . aby chrześ­

dawać się rytuałowi obrzezania. Wydaje się za­

cijanin m ógł z o s ta ć zb aw io n y .

tem, że w tym sporze Paweł zwyciężył, a jego

Po d ru g ie, m u sim y m ie ć ja s n o ś ć c o do spo­

misja wśród pogan okazała się wielkim sukce­

sobu sp raw o w a n ia k u ltu w e w cze sn y m Kościele.

sem. Niemniej jednak, w Dz 15.29 Jakub - choć

C h rześcijan ie zazw y czaj z b ie ra li się w do m u jed­

wyraźnie zgadza się z Pawłem - udziela zarów no

nego z czło n k ó w w s p ó ln o ty - być m o ż e u osoby,

apostołom, jak i poganom, pew nych ważnych po­

k tó ra m iała n a jw ięk szy d o m . K o śció ł danego

rad. dotyczących współistnienia pogan i Żydów

m iasta sk ła d ał się w ięc z w ielu m ały ch jednostek,

w jednym Kościele. Co więcej - poprzedza te

przy czym - u w z g lę d n ia ją c w y m iary budowa­

porady słowami: „Postanowiliśmy bowiem. D uch

nych w ów czas p o m ie sz c z e ń - k a ż d a z nich miała

Święty i my", przez co daje do zrozum ienia, że są

p raw d o p o d o b n ie nie w ięcej ja k sześćdziesięciu

to reguły, do których należy się zastosować. Czy

członków . S p o tk a n ia c h rz e ś c ija n polegały zasad­

w tej sytuacji możemy uznać, że choć Paweł

niczo na w sp ó ln y m sp o ż y w a n iu posiłków , skła­

wygrał jedną rundę, to przegrał jednak całą wal­

dających się z p ro d u k tó w p rzy n iesio n y ch przez

kę? Czy dekret apostołów nie jest sprzeczny

w szystkich u czestn ik ó w . N a p o c z ą tk u odbywało

z poglądami Pawła? Jeśli nie jest, to czy zasady

się ry tu aln e ła m a n ie c h le b a , a n a k o n iec - dziele­

te obowiązują nas również dziś'? Czy pow inni­

nie się kielichem w ina. P o m ię d z y tym i czynnoś­

śmy w związku z tym rezygnować ze swoich

ciam i sp o ż y w an o p ełen p o siłek '1. D la pozostają­

obyczajów w imię lepszej integracji z chrześcija­

cych w tym sam y m K o ściele p o g an i Żydów

nami pochodzącymi z innych kultur? Takie właśnie pytania rodzą się w nas. kiedy czytamy Dz 15.29. Przede wszystkim należy się zastanowić nad tym. czego nie wymagał dekret wydany przez

Jeden z najlepszych opisó w takieg o spotkania zawarty jest w ksi-ąż.cc Ro berta Banksa. doing to Church in the

First Century ( A uburn, M ain e: Message M inistry.

467

Dzieje Apostolskie

oznaczało to. że w ram ach wspólnej praktyki religijnej będą

musieli dzielić między sobą

swoje pokarmy. To, co pisze o jedzeniu Paweł

swojego bliźniego, to nie obrazi .słabego brata” (czyli Żyda) z powodu odmiennych przyzwycza­ jeń żywieniowych.

w 1 Kor 8 - 10 i Rz. 14 nie odnosi się więc do

Druga zasada określona w Kpł 17 - 18 doty­

prywatnych spraw chrześcijanina, ale do zasad

czy krwi i - podobnie jak poprzednia - odnosi

zgodnego

chrześcijan

się nic tylko do Izraelitów, ale też do obcych, czy­

w Kościele, bez względu na ich korzenie kul­

współżycia wszystkich

li żyjących wśród Żydów pogan. Zwierzęcą krew

turowe.

spożywać można na dwa sposoby. Wiele kultur

Po trzecie, chociaż Pawcl nie odwołuje się

dopuszczało jedzenie krwi w sposób bezpośred­

do dekretu apostołów oficjalnie (nie miałby

ni (lak jak np. w kaszance). W innych kulturach

w tym zresztą żadnego interesu - nie raz wytyka­

zabijano zwierzęta w taki sposób, aby krew pozo­

no mu przecież niższość względem apostołów

stała w mięsie, zwiększając jego miękkość i so­

posługujących w Jerozolim ie), to w przesłaniu

czystość. Żydzi jednak nie akceptowali spożywa­

jego listów w m niej lub bardziej ukryty sposób

nia krwi ani bezpośrednio, ani w mięsie - w ich

zawarte są wszystkie określone dekretem zasady.

kulturze krew musiała być bardzo dokładnie od­

Przykładowo - porady związane z jedzeniem

sączona i wylana.

mięsa zaw arte w Rz 14 dotyczą zasadniczo tego.

Zauważmy, że wszystkie te zasady związane

czy zwierzę zostało zabite w odpowiedni sposób

są ze spożywaniem mięsa - nie warzyw, ziaren

- czy zostało uduszone i czy odsączono jego

czy owoców. Powod jest prosty: podobnie jak

krew. Kwestie poruszone w 1 Kor 8 - 1 0 dotyczą

w innych religiach, mięso wiązało się u Izraeli­

natom iast mięsa składanego w ofierze bożkom.

tów ze składaniem rytualnej ofiary. Poza tym,

W 1 Kor 5 Paweł odnosi się z kolei do rozwiązło­

żydowskie zasady koszerności nie mówiły nic na

ści seksualnej. Jak zatem widzimy - żadna z kwe­

temat warzyw. Poganie i Żydzi mogli więc swo­

stii poruszonych w dekrecie apostolskim nie była

bodnie dzielić się ze sobą chlebem i jarzynami.

Pawłowi obca i w żadnej z nich nie miał on opinii

Jak wynika chociażby z Rz 14. problem pojawiał

sprzecznej ze stanowiskiem Kościoła. I wreszcie - jak należy odczytywać te reguły

się w momencie, gdy podczas Wieczerzy Pań­ skiej dochodziło do wspołnego spożywania mię­

w kontekście przedstaw ionym w Dziejach Apo­

sa (co zapewne miało miejsce podczas każdego

stolskich? W szystkie te zasady związane są z Pra­ wem M ojżeszowym i opierają się na Kpł 17 - 18.

spotkania). Trzecią kwestią poruszoną w Kpł 1 7 - 1 8

Pierwszą sprawą poruszoną w tych rozdziałach

jest zakaz wchodzenia w relacje seksualne z nie­

jest składanie zwierząt w ofierze komukolwiek

którymi kobietami - zwłaszcza tymi, z którymi

lub czemukolwiek innem u niż Jahwe, a także

mężczyzna był zbyt blisko spokrewniony, przy

składanie z nich ofiary w niewłaściwym miejscu. I lak - Żyd nie m oże jeść mięsa złożonego

czym z rozdziałów tych wynika również, że za­

w ofierze bogowi innem u niż Jahwe. Tymczasem, większość mięs. jakie można było kupić na po­ gańskich targowiskach, była w mniej lub bardziej oczywisty sposób poświęcona różnorodnym boż­ kom. Paweł nie wierzył, by mogło to powodować nieczystość tych pokarm ów ( I Kor 8 - 10). potę­ piał natom iast spożywanie posiłków w pogań­ skich świątyniach. W I Kor 8 stwierdza jednak wyraźnie, że jeśli chrześcijanin naprawdę tniłuje

rym Testamencie jako stosunek seksualny męż­

bronione jest cudzołóstwo (zdefiniowane w Sta­ czyzny z cudzą żoną), zoofilia i homoseksualizm. I znów - zasady te dotyczyć mają zarówno Izra­ elitów', jak i żyjących wsrod nich obcokrajowców. Dzieje Apostolskie mówią o tych zakazanych praktykach seksualnych w kategoriach „nierzą­ du". Dzielenie posiłku z kimś. kto żyje w zakaza­ nym przez Boga związku, stanowiło więc dla Żyda duży problem. Również Paweł sprzeciwia

468

W y Testament

się takim relacjom w I Kor 5. kończąc rozdział

ne. N iem n iej je d n a k , z a s a d n ic z o powinniśmy

ogólnym napom nieniem skierowanym do osób

kierow ać się tym . c o mów i Paw eł, który wyraźnie

prowadzących rozpustny tryb życia (1 K or 5.11).

z a b ran ia

Paweł wierzył, że w tak specyficznym m ieście ja ­

nych relacji se k su a ln y c h , stw ie rd zając jednocześ­

kim był Korynt, nawet poganie, którzy nie na­

nie. że to. c o jem y, je s t kw estią naszego sumienia

w szystkim

c h rz e ś c ija n o m

niemoral­

wrócili się na chrześcijaństwo, skłonni byli po­

przed Bogiem i m iło śc i, ja k ą żyw im y do naszych

przeć jego sprzeciw wobec niem oralnych relacji

braci c h rześcija n .

seksualnych. Niestety, kultura pogańska wciąż akceptowała wiele z takich związków, przez co wspólne spożywanie posiłku przez Ż ydów i po­

16,3

gan w kościele nie było łatwe.

T ym o teu sza?

D lac ze g o P aw eł o b rz e z a ł

W tej sytuacji najważniejsza jest więc zasada miłości, o której pisze Paweł w Rz 14. Streszcza

N iek o n sek w en cja sp ra w ia , że ro d zą się w nas

się ona w słowach: „Bo królestw o Boże to nie

pew ne w ątp liw o ści, a nic d a się ukryć, iż osoba,

sprawa lego. co się je i pije. ale to spraw iedli­

k tó ra p re z e n tu je p e w n ą o p in ię , p o czym postę­

wość. pokój i radość w D uchu Świętym" (R z

puje w ręcz o d w ro tn ie , je s t niekonsekwentna.

14.17). Jeśli zatem chrześcijanin po ch o d zen ia

O czyw iście, c z a se m z d a rz a się. że nie do końca

pogańskiego, choćby w m inim alnym stopniu bę­

ro zu m iem y p o stę p o w a n ie inn y ch ludzi, gdyż czy­

dzie przestrzegał zasad żywienia (n ie tyle na

ny, któ re z p o z o ru w y d ają się n iesp ó jn e z wyzna­

co dzień w dom u. ile w kościele - p odczas sp o t­

w aną zasad ą, m o g ą być ta k n a p ra w d ę umotywo­

kań z wiernymi

żydow skiego)

w ane g łęb o k ą k o n s e k w e n tn o śc ią wewnętrzną.

i przyzwoitości seksualnej, to zarów no Ż ydom ,

N iem n iej je d n a k , kiedy w idzim y, że ktoś postę­

pochodzenia

jak i poganom, będzie się w Kościele funkcjono­

puje n ie k o n se k w e n tn ie , n a s z ą pierw szą reakcją

wało dużo lepiej. Dopóki więc chrześcijanie kie­

je s t zw ykle o s k a rż e n ie g o - w najlepszym przy­

rowali się zasadam i opartym i na m iłości i je d ­

p ad k u - o n ie sta ło ść , a w n ajg o rszy m - o hipo­

ności, Paweł nie widział żadnego problem u. Po­

kryzję, a naw et o sz u stw o . P rz ed tak ą właśnie

stanowi! interweniować dopiero wtedy, kiedy

p o k u są staw ia n a s fra g m e n t D z 16,3. Przed chwi­

w określonych Prawem rytuałach zaczęto u p a­

lą czytaliśm y o so b o rz e i d e k recie apostołów

trywać środki um ożliwiające osiągnięcie zba­

z Jerozolim y, zg o d n ie z k tó ry m , aby być zba­

wienia.

w ionym , nie trz e b a p o d d a w a ć się obrzezaniu

Czy zasady te pozostają aktualne do dziś?

ani p rzestrzeg ać Praw'a M ojżeszow ego (D z 15.7-

To prawda, że podobne reguły w spom niane są

11.19.28), te ra z je d n a k o k azu je się, że aby móc

w Ap 2,14.20. która to księga m ogła zostać napi­

zab rać ze so b ą T y m o teu sza w p o d ró ż misyjną.

sana później niż Dzieje Apostolskie. M am y rów­

Paweł m usiał go o b rz e z a ć . C zy ż nie jest to

nież przykłady żyjących pod koniec drugiego i na

sp rzec zn e z z a sad ą Paw ła, o której czytam y w Dz

początku trzeciego wieku chrześcijan, którzy

15? C zyż w G a 2,3 nie n ap isał on: „Ale nie zmu­

czuli się w obowiązku wypełniać te przepisy. Lu­

szo n o do p o d d a n ia się o b rz e z a n iu nawet Tytusa,

dzie mają jednak tendencję do tego, aby prze­

m ego tow arzysza, m im o że był G rekiem "? Jak

strzegać określonych zasad bez zastanaw iania

to m ożliw e, że ten sam Paweł, który w G a 2,5

się. jaki jest ich pierwotny cel. W sytuacji, kiedy

pisze: „N a żąd a n e p rzez nich ustępstw o [obrze­

w Kościele stykają się ludzie pochodzący z róż­

zanie T ytusa) zgoła się je d n a k nie zgodziliśmy,

nych

aby dla w aszego d o b ra p rzetrw ała praw da Ewan­

kultur,

zachowywanie

pewnych

reguł

(w zależności od stopnia wrażliwości ich przed­

gelii",

stawicieli) jest niewątpliwie słuszne i uzasadnio­

sza? C zyżby był on aż tak w ielkim hipokrytą?

osobiście

o b rzezał

później

Tymoteu­

469

Dzieje Apostolskie

A m oże d o D ziejów A po stolskich w kradł się ja­

calą rodzinę podczas swojej pierwszej podróży

kiś b łąd ?10

misyjnej, jednak już wcześniej Tymoteusz mógł

C h c ą c w yjaśnić te w ątpliw ości, m usim y naj­

wdrażać się w znajomość Pisma Świętego i ob­

pierw zw rócić uw agę n a pew ien ważny fakt.

serwować religię swojej matki - choć ona z kolei

W o czach Żydów , ze w zględu na swoje pocho­

ntogla praktykować ją po kryjomu. Nie wiado­

dzenie, T ytus byl p o g an in em . T ym oteusz uważa­

mo. kiedy zmarł jego ojciec i jakie byto jego zda­

ny byl je d n a k za Ż yda, dlatego że jego m atka

nie na tem at żydowskich praktyk religijnych. Byc

była Ż ydów ką. M iszn a -

żydow ska tradycja

może byl on człowiekiem żyjącym w bojazni Bo­

praw na, m ów i w yraźnie, że dzieci żydowskiej

żej. któremu niewiele tak naprawdę brakowało

m atki są Ż y d am i, n iezależn ie od pochodzenia

do prawdziwej wiary. Niemniej jednak, ani oj­

ich o jc a ". Z D ziejów A postolskich wynika, że

ciec. ani syn. nie zostali obrzezani. Ojciec nie

ojcem T y m o teu sza byl poganin. C zas zastosow a­

pozwolił zatem synowi stać się stuprocentowym

nego czaso w n ik a w skazuje rów nież na to, że oj­

Żydem (w czasach łaźni publicznych obrzezanie

ciec T y m o teu sza nie żył ju ż w m om encie, kiedy

byłoby widocznym dla wszystkich znakiem okre­

Paweł w ybierał go n a sw ojego w spółpracow nika.

ślającym Tymoteusza jako członka innej rasy -

M atka i b ab k a T y m o teu sza (zgodnie z 2 Tm 1,5)

rasy żydowskiej).

były Ż y d ó w k am i, c o zg adza się z tym . co wierny

Podczas swoich misji Paweł zwykle kierował

o liberalnej obyczajow ości Ż ydów zam ieszkują­

su'e pierwsze kroki ku miejscowej synagodze.

cych A zję M n iejszą - zezw olenie Żydów ce na

Jak mógłby pójść do synagogi z Tymoteuszem,

ślub z p o g an in em nie było bow iem praktyką or­

którego uznano by przecież za fałszywego Żyda?

to doksyjną. Paweł n ajp raw d o p o d o b n iej nawrócił

Poza tym. jak Tymoteusz mógłby w ogóle uczest­ niczyć w tej misji, będąc zaledwie pól-Żydem? W przypadku Tytusa chodziło o pewną zasadę:

lu W ielu uczonych twierdzi, żc historia o obrzezaniu

poganie nie muszą stawać się Żydami. W przy­

Tymoteusza podważa autentyczność D ziejów i stanowi

padku Tymoteusza chodziło jednak o coś innego

p ró b ę pogodzenia judeochrzcścijańskicgo i pogańsko-

- o to. czy pol-Żyd może lub powinien potwier­

chrzcścijańskiego podejścia do obrzezania. Jest to jed­

dzić swoje żydowskie pochodzenie. Paweł posta­

nak dość pow ierzchow na interpretacja, gdyż - choć oczyszcza Pawia z zarzutu niekonsekwencji - sugeruje, że autor D ziejów sam wym yślił sprzeciw Pawia wobec obrzezania w D z 15. po czym opisał przeciwny tej de­ klaracji czyn w D z 16. Tymczasem, gdyby Łukasz rze­ czyw iście zm y ślił te o koliczności, z pewnością opisałby wszystko w sposób bardziej spójny i wiarygodny. Dlate­ go bardziej prawdopodobne jest to. iż autor Dziejów opisuje autentyczną historię, rozum iejąc przyczyny, dla których Paweł postąpił w taki a nie inny sposób, lecz nie ujawniając ich wprost. " Zgodnie z. ni. Bikkurim 1.4-5. dotyczy to zarówno m ężczyzn, jak i kobiet. Jeśli ktoś wychowany był w ro­ dzinie pogańskiej, nie m ożna było uznać go za Żyda. chyba że jego matka była Żydówką. N ie było wówczas żadnej różnicy pom iędzy taką osobą a kimś. kogo oboje rodzice byli Żydam i. Na tej samej zasadzie oparte jest współczesne Prawo Powrotu: Jeśli matka danej osoby jest Żydów ką, osoba ta uznawana jest za pełnopraw ne­ go Żyda i autom atycznie otrzymuje obywatelstwo ży­ dowskie.

nawia uregulować narodowościowy status Tymo­ teusza. być może po to. aby usprawnić swoją misję („Dla Żydów stałem się jak Żyd, aby pozy­ skać Żydów" - I Kor 9,20) lub uśpić podejrzenia („O tobie jednak słyszeli, że wszystkich Żydów, mieszkających wśród pogan, nauczasz odstęp­ stwa od Mojżesza, mówisz, że nie mają obrzezy­ wać swych synów ani zachowywać zwyczajów" - Dz 21.21). Paweł uważał zatem, że poganie nie m uszą stawać się Żydami w celu podniesienia swojego statusu duchowego, ale nie będzie ni­ czym złym. gdy Żyd będzie w pełni żył zgodnie ze swą żydowską kulturą. Paweł wydałby się nam być może bardziej konsekwentny, gdyby nie podjął tej decyzji, zwłaszcza w świetle kwestii poruszonych w Li­ ście do Gałatów i faktu, że Tymoteusz mieszkał

Vtntr Testament

470

w rejonie Galacji. Niektórzy uważają, że to właś­

w okolicy je s z c z e „innych uczniów ". Podczas

nie problemy wynikające z tej decyzji zmusiły

sp o tk a n ia z nim i a p o s to ł w yczuw a, że coś jest nie

Pawia do napisania Listu do Galatów. w którym

tak i zadaje im p y tan ie p rz y to c z o n e w wersecie

przywołany jest dla przeciwwagi przykład Tytu­

Dz 19.2. C h o ć nie je s t to 7. pew nością pytanie,

sa. Bardziej prawdopodobne jest jednak to. że

jakie przyszloby cło głow y ta k ż e nam współczes­

List do Galatów powstał przed drugą podróżą

nym. to w ielu żyjących o b e c n ie chrześcijan za­

misyjną Pawła i że incydent z Tymoteuszem tyl­

pew ne p o d p isa ło b y się p o d u d z ielo n ą na nie od­

ko ugruntował stanowisko apostoła w kwestii

pow iedzią: „N aw et nie słyszeliśm y, że istnieje

obrzezania. Jeśli spojrzymy na rytuał obrzezania

D uch Św ięty". Paw eł co fa się w ięc nieco wstecz

z punktu widzenia kulturowego, nie zaś religijne­

i zadaje d ru g ie p y tan ie d o ty c z ą c e ich chrztu,

go. to okaże się. iż nic ma on tak napraw dę więk­

przy czym o n o ta k ż e b rzm i dla n as dość dziwnie.

szego znaczenia. Skoro więc można było wyko­

O kazuje się. żc u czn io w ie ci przyjęli chrzest Ja­

rzystać tę kwestię dla usprawnienia procesu

nowy'. W yjaśniając, że J a n c h rzcił ludzi, przygo­

ewangelizacji, to nie było żadnych przeciwwska­

tow ując ich na p rzy jście M e sjasza. Paweł ochrzcił

zań. Gdyby natomiast obrzezanie miało utrudnić

uczniów w im ię P a n a J e z u s a i położył na nich

ów proces - należało go unikać. W każdym razie

ręce. w skutek czeg o o trz y m a li D u ch a Świętego

- nie miało ono żadnego wpływu na duchowy

i zaczęli p ro ro k o w ać i m ó w ić języ k am i. Dlacze­

status człowieka. W niektórych krajach współ­

go Paweł o c h rz c ił ich d ru g i raz? Sytuacja ta jest

czesnego świata także spotyka się analogiczne

nieco in n a niż o p isa n a w D z 8. kiedy to chrzest

praktyki

podobnie jak

i o trzy m an ie D u c h a u k a z a n e są ja k o dwa osobne

w czasach Pawia, dziś również napotykamy sytu­

d ośw iadczenia. C z y p rz e d o trzy m an iem Ducha

acje. w których niewolnicze zachowywanie kon-

Św iętego uczniow ie, k tó ry c h sp o tk a ł Paweł, nie

sekwentności może tylko utrudnić osiągnięcie

byli praw dziw ym i c h rz e ś c ija n a m i? Skąd ta dziw­

celu. podczas gdy pozorna niespójność może tak

na (dla n as) p ro c e d u ra c h rz c ie ln a ? C o mówi

kulturowe.

Ponadto,

naprawdę świadczyć o głębokiej konsekwent-

nam to zd a rz e n ie o roli D u c h a Świętego we

ności wewnętrznej, umożliwiającej wybrnięcie

w spółczesnym K ościele?

z. najbardziej skomplikowanej sytuacji kulturo­

P rzesłan ia g ło sz o n e p rz e z J a n a Chrzciciela

wej. Dopóki lego nie zrozumiemy, nie powinni­

i przez Je zu sa były b a rd z o p o d o b n e . Obaj zapo­

śmy krytykować tego. co wygląda na chwiejność

wiadali przyjście k ró lestw a B ożego i wzywali do

i niezdecydowanie.

naw rócenia. O baj z a c h ę c a li d o przyjmowania chrztu jak o zew n ę trz n e g o z n a k u nawrócenia (M k 1.4.14-15). N ie m n ie j je d n a k , była pomiędzy

19,2 Czy otrzymaliście Ducha Świętego?

nimi pew na ró żn ica: Ja n m ów ił, że Ten, który

Paweł dociera do Efezu, aby rozpocząć jed n o ze

ju ż w Jego O so b ie (L k 17,21). N iem niej jednak,

swoich większych dziel ewangelizacyjnych. Pry-

dopiero w dniu P ięćd ziesiątn icy zapowiedziany

scylla i Akwilla prawdopodobnie przygotowali

p rzez Ja n a zn ak T ego, k tó ry p rzychodzi, objawia

już dla niego domową wspólnotę wierzących,

się w Jezusie. Jak p rzep o w ied ział Jan - Ten, któ­

kładąc grunt pod dalsze działania, ale misja ru­

ry przychodzi, nie będzie chrzcił ludzi wodą. ale

szy tak naprawdę dopiero wtedy, kiedy Paweł

„ogniem i D u ch em Ś w iętym ", w odróżnieniu od

pojawi się osobiście. Wzywając do nawrócenia

chrztu udzielanego p rz e z Ja n a , który w żadnej

w obliczu nadchodzącego królestwa Bożego -

z Ewangelii synoptycznych nie charakteryzuje

tak jak wcześniej robił to Jezus - Paweł znajduje

się takim i cech am i ja k „ ch rzest” udzielany przez

nad ch o d zi, je st o w iele o d n iego większy, Jezus natom iast ozn ajm iał, iż k ró lestw o Boże nadeszło

471

Dzieje Apostolskie

Jezusa. Jest to wszystko istotne dla wydarzeń

stanowił poprowadzić ich przez trzy ostatnie kro­

z Dziejów A postolskich, które rozpoczynają się

ki pełnej inicjacji chrześcijańskiej.

zapowiedzią i wypełnieniem obietnicy Ducha Świętego.

Sytuacja ta nieco różni się od opisanej w Dz 8, gdzie nikt nie kwestionuje poprawności gło­

Paweł przybywa więc do Efezu, głosząc kró­

szonej doktryny. Filip - jeden z zaufanych

lestwo Boże (D z 20,25). O znaką tego, źe króle­

chrześcijańskich przywódców, głosił Ewangelię

stwo rzeczywiście nadeszło w osobie Jezusa, jest

w sposób prawidłowy. Nie było także wątpliwo­

obecność D ucha Św iętego12. Kiedy apostoł spo­

ści, że chrzest, jakiego udzielał, był chrztem

tyka osoby nazywające się uczniami Jezusa, któ­

„w imię Pana Jezusa". Nie trzeba więc było go

re nie zdradzają jed n ak żadnych oznak posiada­

powtarzać, gdyż chrzest przyjmuje się raz i na

nia D ucha, zadaje im analizowane przez nas py­

zawsze. Sytuacja opisana w Dz 19 też różni się

tanie. Ich przecząca odpow iedź świadczy o tym.

od tej. o której czytamy w Dz 10. gdzie Piotr gło­

że są co najm niej niedoinform owani, bowiem

si właściwą Ewangelię, ale Bóg postanawia wylać

począwszy od dnia Pięćdziesiątnicy, obietnica

na ludzi Ducha Świętego w sposób bezpośredni

otrzym ania D ucha Świętego jest nieodłączną

- bez zwyczajowego nakładania rąk - po to.

częścią ewangelizacji (zobacz Dz 2,38), zwłasz­

aby przekonać Piotra i innych do uznania poga­

cza wśród Żydów, dla których Duch byl znakiem

nina Korneliusza za prawdziwego ucznia Jezusa

nadchodzącej epoki - królestwa niebieskiego.

i udzielenia mu chrztu. (Możemy się tylko zasta­

We wczesnym Kościele inicjacja chrześcijańska

nawiać. czy Piotr odważyłby się to zrobić bez

obejm owała cztery etapy: nawrócenie, powierze­

Bożej akceptacji wyrażonej w Duchu Świętym.)

nie się Jezusowi (w iara w Niego), przyjęcie

Zesłanie Ducha Świętego podczas Pięćdziesiąt­

chrztu w Jego imię i otrzym anie Ducha Święte­

nicy jest natomiast inne niż sytuacja w Dz 19

go". Po odkryciu, że napotkani „uczniowie" Je­

pod tym względem, że ludzie zgromadzeni w sali

zusa nie dośw iadczyli ostatniego etapu procesu

na górze byli już ochrzczonymi wyznawcami

inicjacji. Paweł zastanaw ia się, na ile poprawny

Chrystusa. Brakowało im tylko mocy Ducha

byl cały ów proces. Cofając się nieco w tył. uzy­

Świętego, uzdatniającej ich do pełnienia misji

skuje odpow iedź i na to pytanie. Okazuje się. że

ewangelizacyjnej. W ich sytuacji nakładanie rąk

ludzie ci nie są prawdziwymi chrześcijanami.

nie było jeszcze nawet możliwe.

Przeszli w prawdzie pierwszy etap - nawrócenie,

Jest jednak coś. co łączy sytuację opisaną

ale nie słyszeli o Jezusie. Ich chrzest byl ledwie

w Dz 19 z innymi wspomnianymi wyżej okolicz­

zalążkiem chrztu, jaki musiał przyjąć każdy

nościami - jest to prawda o tym. że doświadcze­

chrześcijanin". Nic więc dziwnego, że Paweł po­

nie Ducha Świętego jest nieodłączną częścią właściwego życia chrześcijańskiego. Ponadto -

12Temat ten opisany jest wyczerpująco np. w: J. D. G. Dunn. Jesus and the Spirit (Philadelphia: Westminster, 1975) lub Baptism in the Holy Spirit (London: SC'M. 1970). Pełne wyjaśnienie - zob. Dawid Pawson. The Norma! Christian Birth (London: Itodder & Stoughton, 1989). Książka ta opisuje proces inicjacji chrześcijańskiej i jego znaczenie dla współczesnego Kościoła. 14 W D z 18,24-76 Akw illn i Pryscylla spotykają Apollosa, który „znał (...) już drogę Pańską" i „nauczał dokład­ nie tego. co dotyczyło Jezusa, znając tylko chrzest Jano­ wy". Nie ma tu żadnej wzmianki o tym, i i Apollos

ochrzczony został ponownie, choć możliwe, że przyczy­ ną tego jest po prostu zwięzłość opisu. Być inoże jednak Apollos spełnił najważniejsze wymagania Fwangelii i dlatego Akwilla i Pryscylla tylko „wyłożyli mu dokład­ nie drogę Bo/ą", bez konieczności udzielania mu po­ nownego chrztu. Wydaje się zatem, że jeśli warunek oddania się Jezusowi jest spełniony, to nawet jeśli pro­ ces inicjacji nie był w stu procentach prawidłowy, nie ma konieczności ponownego przyjmowania chrztu wystarczą dodatkowe wyjaśnienia.

472

Vi>m T estam ent

jak czytamy we wszystkich tekstach Starego

D ucha Świętego. Tym sposobem , apostoł dokoń­

i Nowego Testamentu - za każdym razem, kiedy

czył w nich to. co zapoczątkow ał Jan Chrzciciel

pojawia się Duch Święty, coś się dzieje. W Dzie­

Ponowne och rzczen ie osób. które już raz powie­

jach Apostolskich najczęściej jest to przemawia­

rzyły się Jezusow i i przyjęły chrzest w Jego imię,

nie językami (D z 2, 10, 19) i prorokowanie (Dz

byłoby natom iast działaniem nienaturalnym, na­

19; w Dz 8 także dzieje się coś. co m ożna zaob­

wet gdyby doktryna, jaką te osoby usłyszały, nie

serwować. ale nie wiemy dokładnie, co to jest).

była do końca popraw na. N iesłuszne byłoby rów­

W swoich listach Paweł nie wspomina o żadnym

nież traktow anie precedensu opisanego w Dzie­

charakterystycznym znaku otrzymania Ducha

jach jak o niezm iennej reguły, według której musi

Świętego, daje jednak do zrozumienia, żc Duch

przebiegać proces naw racania i otrzymywania

jest konkretnym doświadczeniem - zadatkiem

D ucha Świętego. Pytanie; „Czy otrzymaliście

pełnego doświadczenia Chrystusa w niebie. Spo­

D ucha Św iętego?” jest dziś tak sam o aktualne

kojnie można więc stwierdzić, że Dzieje opisują

jak kiedyś, gdyż pojaw ia się nie tylko w kontek­

historyczny precedens związany z pierwszymi

ście Dziejów, ale je st też je d n ą z najważniejszych

chrześcijańskimi doświadczeniami Ducha, wyra­

kwestii poruszanych w listach św. Pawia oraz

żającymi się w darze języków czy prorokowania.

w 1 Liście św'. Jana.

Oczywiście, dary takie łatwo było zaobserwować. Zauważalne były też. prawdopodobnie wszystkie inne dary wspomniane w ł Kor 12 lub Rz 12.

20,23 D laczego Paweł ignorował

choć np. trudno było zaobserwować dar uzdra­

ostrzeżenia D ucha Św iętego?

wiania. jeśli nie było akurat w pobliżu nikogo chorego. (W Ga 3,5 Paweł łączy Ducha Świętego

N iełatwo jest in terpretow ać proroctw a. Ktoś, kto

udzielonego Galatom z czynionymi przez nich

stwierdza: „lak mówi P an", stawia zatem swoich

cudami, które także stanowią pewien dar.) Dzie­

słuchaczy w trudnej sytuacji, zwłaszcza że zna­

je Apostolskie doskonale ilustrują fakt. że dla

czenie proroczych słów nie zawsze jest dla wszyst­

Pawia ważne jest nie tyle to. w jaki sposób Duch

kich oczywiste. W jaki sposób powinniśmy się

się objawia (zgodnie z. I Kor 12 decyduje o tym

odnosić do proroctw ? Kwestii tej dotyczy właś­

wyłącznie Bóg), ile to. czy chrześcijanie rzeczy­

nie werset Dz 20,23. stanow iący wypowiedź

wiście rozpoznają w sobie Jego obecność (zo­

Pawia, która padła z jego ust, gdy opuszczał

bacz Rz 8.9).

Efez. kierując swe kroki d o Jerozolimy. Paweł

Biorąc zatem pod uwagę wy znawaną przez

musiał już wcześniej dośw iadczyć w Jerozolimie

Pawła teologię nawrócenia, nic dziwnego, że za­

pewnych zagrożeń, gdyż w liście pisanym z Ko­

pylał on tych, którzy zwali się „uczniami" (jak

ryntu prosił Rzym ian, aby się za niego modlili

często mówili o sobie pierwsi chrześcijanie)

(Rz 15,30-32). W czasie podróży z Macedonii do

o doświadczenie Ducha Świętego. Otrzymanie

Efezu apostoł otrzym ał wiele ostrzeżeń „przez

Ducha Świętego - niezależnie od tego. w jaki

D ucha”. Ponieważ m iało to m iejsce „w każdym

sposób się dokonało - świadczyło bowiem o tym.

m ieście”, dom yślam y się. że byty to proroctwa

że proces inicjacji chrześcijańskiej dopełnił się.

przekazywane Pawłowi przez chrześcijan za­

Naturalne było również to, że - dowiedziawszy

m ieszkujących odw iedzane przez niego miasta.

się o ich niepełnym doświadczeniu chrześcijań­

Apostoł otrzymywał te ostrzeżenia także póź­ niej. Kiedy przybył do Tyru, położonego na wy­

stwa (które mogło wyrażać się np. w tym. iż nie oddali się jeszcze Jezusowi jako Panu), Paweł postanowił uzupełnić te braki, czyli ochrzcić ich ponownie i nałożyć na nich ręce. aby otrzymali

brzeżu, chrześcijanie „pod wpływem Ducha odradzali Pawłowi podróż do Jero zolim y (D z 21,4). Ponownie widzimy więc, że ostrzeże­

Dzieje Apostolskie

473 nia te były swego rodzaju proroctwem czy też

jako informację o niebezpieczeństwie, ktorego

natchnioną przez Boga intuicją.

należy uniknąć lub jako informację o niebezpie-

O strzeżenia nie ustały także wówczas, gdy

czeństwie. na które trzeba być przygotowanym.

Paweł dotarł do Cezarei. M ożem y mieć pewne

Ostrzeżenie samo w sobie nie mówi osobie, co

wątpliwości co d o tego. co mówiły prorokujące

robić - chyba że założymy, iż wolą Bożą jest to.

córki Filipa - o ile w ogóle coś powiedziały (jeśli

aby człowiek zawsze unikał niebezpieczeństw.

jednak nic powiedziały nic, to po co autor wspo­

Jedna z przepowiedni, jakie usłyszał Paweł, była

minałby o tym, żc prorokow ały), jednak nic ma

jednak czymś więcej niż tylko ostrzeżeniem.

żadnych wątpliwości, jeśli chodzi o inne wypo­

W Tyrze powiedziano mu „pod wpływem Du­

wiedziane w C ezarei proroctw o. Jego autorem

cha". aby zaniechał dalszej podróży. Paweł jed­

byt Agabos, który ju ż wcześniej wypowiedział

nak najwyraźniej zignorował te słowa.

proroctwo o klęsce głodu, w wyniku czego Paweł

Po drugie, podczas gdy wszystkie proroctwa

zaangażował się w organizow anie pom ocy dla

słusznie ostrzegają apostoła przed niebezpie­

mieszkańców Jerozolim y (D z 11.27-30). Teraz

czeństwem, nie zawsze są one wystarczająco jas­

znów przybywa on do Pawła, bierze jego pas.

ne. Tylko proroctwo Agabosa jest jednoznaczne,

związuje się nim i stwierdza: ,.To mówi Duch

choć i ono nie spełniło się w każdym szczególe.

Święty: Tak Żydzi zwiążą w Jeruzalem męża. do

To prawda, że Paweł został w Jerozolimie zwią­

którego należy ten pas, i wydadzą w ręce pogan"

zany i trafił w ręce pogan, czyli Rzymian. Prawdą

(Dz 21,11). Przyjaciele Pawła byli pewni, że po

jest również to. żc slalo się to z inicjatywy Ży­

usłyszeniu tego proroctw a apostoł powinien zre­

dów. Niemniej jednak, związanie Pawiu i wyda­

zygnować z podróży do Jerozolimy. Paweł zigno­

nie go poganom nie było tym. co Żydzi pierwot­

rował jednak prośby sw-oich towarzyszy i poje­

nie planowali. Żydzi chcieli go bowiem zlinczo­

chał do Jerozolim y, gdzie rzeczywiście areszto­

wać, co udaremnione zostało nadejściem rzym­

wano go i w trącono do więzienia na co najmniej

skich żołnierzy, którzy związali Pawła łańcucha­

trzy kolejne lata.

mi ( Dz 21.31-33). Biorąc pod uwagę te szczegóły,

W jaki sposób wytłum aczyć reakcję Pawia

można zatem stwierdzić, że Agabos przynaj­

na tę przepow iednię? C zy 'jego uwięzienie było

mniej częściowo mylił się w swojej przepowied­

karą za nieposłuszeństw o wobec słów proroka?

ni. Gdybyśmy jednak nie znali historii opisanej

A może przyjaciele apostoła - łącznie z autorem

w Dziejach, uznalibyśmy, że proroctwo Agabo­

Dziejów (który byl wśród osób odradzających

sa spełniło się, choć nie mielibyśmy wówczas

Pawiowi tę podróż) - zinterpretowali proroctwo

wszystkich związanych z tym szczegółów. Proro­

w niewłaściwy sposób? C o to wszystko oznacza,

ctwo już w samej swej naturze jest „ukryte"

zarówno w kontekście tam tej konkretnej historii,

(Lb 12.6-8) i częściowe (1 Kor 13,9.12). Nawet

jak i w' sytuacji współczesnego Kościoła?

proroctwa opisane w Starym Testamencie nie

Pierwsze, co rzuca nam się w oczy to fakt, że

zawsze oznaczały to. co się na pierwszy rzut oka

wszystkie te proroctwa, łącznie z własną wiedzą

wydawało (Dn 9,2.24). Poza tym. zarówno Jere­

Pawła, którą ujawnia on w Liście do Rzymian, wiążą się z problem am i, jakie czyhają na niego w Jerozolim ie. Im bliżej Jerozolim y Paweł się znajduje, tym bardziej zrozumiałe stają się te przepowiednie. Wszystkie one obejmują pewne ostrzeżenia, jednak żadna z nich nie stanowi konkretnego nakazu. Ostrzeżenie można inter­ pretować na dwa sposoby. Można je odczytać

miasz (Jr 17,14-15). jak i Jonasz, narzekali na to. że ich przepowiednie się nie spełniają. Zastanów­ my się teraz, w jakiej formie Agabos otrzymał swoje proroctwo. Czy była to wizja, w której ujrzał związanego Pawła stojącego pomiędzy rzymskimi żołnierzami, naprzeciw żydowskich oskarżycieli (zobacz Dz 21.40; 22.30)? A może Bóg przemówił do niego łub zainspirował go ja-

\
474

kimis myślami? Niezależnie od tego. w jaki spo­

dząc swoją n ie sk u teczn o ść w przekonywaniu go

sób prorok otrzyma! tę przepowiednię, sposób

do własnych racji - doszli w idocznie do wnio­

jej wyrażenia zdradza, iż nie była ona do końca

sku. iż miał on głębokie w ew nętrzne przeświad­

jasna.

czenie o słuszności sw oich decyzji i że może

Po trzecie, każde proroctwo wymaga roze­

rzeczywiście in terp re to w ał te wszystkie ostrzeże­

znania lub potwierdzenia. Kościół zatwierdził

nia we w łaściwy sp o só b . P rzestają go zatem drę­

już wprawdzie wszystkie proroctwa zapisane

czyć i zdają się na w olę Bożą. To. że sami roze­

w Piśmie Świętym, jednak - jak naucza Paweł -

znajemy proroctw a, k tó re n as dotyczą, sami je

w takich sprawach zawsze konieczna jest daleko

interpretujem y i sam i bierzem y odpowiedzial­

id<)ca ostrożność. Dlatego, kiedy jedni proroku­

ność za podjęte na ich p o d staw ie decyzje, nie

ją .inni niech to roztrząsają" ( I Kor 14.29). przy

zm ieniło się do dziś. N ic m o żem y mówić innym,

czym nic chodzi tylko o rozeznanie, czy dana

co mają robić, c h o ć m o żem y przekazywać im

przepowiednia jest prawdziwa, ale też o odkrycie

przesłania od Boga lub ch o ćb y tylko dobre rady.

jej prawdziwego znaczenia. Paweł daje również

Jeśli będziem y się trzy m ać tych zasad, być może

do zrozumienia, żc nowe objawienia mogą cza­

rozjaśnią się nieco liczne w ątpliw ości, jakie wią­

sem wyjaśniać znaczenie wcześniejszych (1 Kor

żą się w dzisiejszym św iecie z tem atem pro­

14.30). W tym świetle reakcja Pawła na ostrzeże­

roctw 15.

nia wspomniane w Dziejach Apostolskich wyda­ je się bardziej zrozumiała. Paweł odbierał je jako informacje o zagrożeniach, na które musi się

20,35 Brakujące słowa Jezusa?

przygotować, nie zaś jako sugestie, zgodnie z któ­ rymi powinien zrezygnować z podróży do Jero­

Na ile kom pletne są tek sty zn an y ch nam Ewan­

zolimy. Jego interpretacja była najwyraźniej inna

gelii? Czy ich au to rzy co ś p o m in ęli? Takie pyta­

niż ta. jaką proponowali jego przyjaciele. Ponad­

nie nasuwa nam się w zw iązku z wersetem Dz

to. ignorując ostrzeżenia chrześcijan z Tyru. apo­

20.35. Pada on w trak cie w ypow iedzi, w której

stoł musiał założyć, że nic przekazali mu dokład­

apostoł broni swojej posługi p rzed starszyzną

nie takiego przesłania, jakie otrzymali od Boga,

z Efezu. Jego słu ch acze nie w ątp ią w słuszność

ale raczej dołożyli do niego własną interpretację.

tej posługi, ale Paweł wie, że gdy opuści Efez.

Innymi słowy. Paweł daje nam do zrozumienia, że

mogą się tam

reagując na proroctwo w określony sposób, sam

którzy będą chcieli

bierze na siebie odpow iedzialność za rozeznanie

i (2) w prow adzić w łasne p o rząd k i. Przykład

przepowiedni i ostateczną decyzję dotyczącą dal­

Pawła, który sam na siebie zarab iał, może być

szego postępowania. W końcu, to on odpowie

dla m ieszkańców Efezu p o m o c ą w rozpoznaniu

później przed Bogiem za własne czyny.

prawdziwych i fałszyw ych nauczycieli. Apostoł

Czy interpretacja Pawła była słuszna? Zda­

pojaw ić (1 )

fałszywi nauczyciele, zdyskredytow ać go

przypom niał swoim słu ch aczo m o tym. żc głosił

nia na len temat są podzielone. Niektórzy sądzą, że trzyletni pobyt apostola w więzieniu potwier­ dza błąd, jakim było zignorowanie ostrzeżeń przekazywanych mu przez proroków. Inni nato­ miast uważają, że przepowiednie po prostu przy­ gotowywały Pawła na próbę, jakiej później do­ świadczył. Paweł był zapewne przekonany o tym, że Bóg prowadzi go do Rzymu takimi drogami, jakie uważa za słuszne. Przyjaciele apostoła - wi­

Dar prorokow ania jest tem atem kilku współczesnych pozycji naukowych, z których najlepsze i najbardziej praktyczne to: Clifford H ill. Prophecy Past and Present (Crow borough. U.K.: H ighland B ooks. 1989). Rów nie dobre są: Wayne G ru d em . T he Gift o f Prophecy in the Sew Testament und Today ( W e s tc h e s te r, HI.: Crossw ay Books. 1988) oraz G rah am H o u sto n . Prophecy: A Gift for Today? (D ow ners G rove. 111.: lnterV arsity Press. 1989).

Dzieje Apo:

475

im Ew angelię w iern ie i u czciw ie (D z 20,18-21),

cjonowal dokładnie wszystkie źródła, na podsta­

pozostając przy tym sam odzielnym finansow o

wie których napisał swoją Ewangelię. Większość

i w spierającym naw et innych, nie przyjm ując po­

uczonych jest zdania, że jednym z jego źródeł

m ocy finansow ej o d kogokolw iek. Postępowali

była Ewangelia wg św. iMarka.

tak po części p o to , aby nauczyć chrześcijan jak

W procesie selekcji źródeł i pisania na ich

„wspierać słabych". K o ń czą c tę wypowiedź, Pa­

podstaw ie tekstu pomija się zwykle pewną część

weł cytuje „słow a P an a Je zu sa, które O n sam

m ateriału.

w ypow iedział". P ro b lem je d n a k w tym . że słów

wprost, że miał dostęp do bardzo wielu tekstów

tycli nie m a w żad n y m innym m iejscu Nowego

źródłowych i w swoim dziele nie mógł zamieście

A utor

czwartej

Ewangelii

mówi

T estam entu. S kąd w ięc Paweł je zaczerpnął? C o

ich wszystkich (J 20,JO; 21.25). Każdy z Ewan­

nam to m ów i o n a tu rz e i sp o so b ie pow staw ania

gelistów pragnął przekazać Kościołowi określo­

tekstów E w angelii?

ne dane. ukazując obraz Jezusa z konkretnej

Je zu s nie zo staw ił p o sobie żadnych tekstów.

perspektywy - to, co nie służyło tem u celowi,

N auczał O n ap o sto łó w tak . jak uczyli sw oich

m ogło zostać pom inięte. Rozmiary rękopisów

uczniów rab in i. U czn io w ie ci m ieli p o prostu za­

były przecież ograniczone17.

pam iętyw ać w yp o w ied zi i czyny sw oich nauczy­

To. że pew ne teksty nie zostały umieszczone

cieli. To d lateg o p ierw sze teksty rab in iczn e po­

w jednej czy drugiej Ewangelii nie oznacza jed­

ch o d zą d o p ie ro z trzecieg o w ieku, ch o ć trady­

nak. iż nie były one prawdziwe lub że zostały

cja u stn a sięgała ju ż pierw szego w ieku po Chr.

szybko zapom niane. Wiele takich treści krążyło

W tam ty ch cza sa c h , ludzka pam ięć była o wiele

bowiem w ustnej tradycji Kościoła za życia

bardziej p o je m n a n iż d ziś - każdy żydowski

pierwszego czy drugiego pokolenia słuchaczy,

znaw ca P ism a Ś w ięteg o znał na pam ięć cały Sta­

chłonących opowieści o Jezusie od naocznych

ry T e sta m e n t16.

śwaadków. N iektóre z takich opowieści został)

W p ro lo g u d o sw ojej E w angelii (L k 1,1-4)

później zniekształcone i zapisane w Ewangeliach

Łukasz w sp o m in a , że p o w niebow stąpieniu Jezu­

Gnostyckich. takich jak Ewangelia Tomasza.

sa „w ielu" p ró b o w ało zg ro m ad zić św iadectw a

Dzieła te zaczęły powstawać w' drugim wieku po

Jego w ypow iedzi i czynów , tw orząc z nich różne­

Chr.. przyczyni współcześni archeolodzy zwykle

go ro d zaju E w angelie. A u to r D ziejów odróżnia

wykopywali je z ziemi lub znajdowali w czeluś­

tych pisarzy o d „n ao czn y ch św iadków ” - praw­

ciach starożytnych bibliotek. Niektórzy uczeni

d o p o d o b n ie d lateg o , że n aoczni św iadkow ie (na

twierdzą, że teksty te zawierają „tajemne słowu"

przykład d w u n astu A p o sto łó w ) nie czuli potrze­

Jezusa. Niemniej jednak, wypowiedzi Jezusa są

by o p isyw ania zd a rz e ń , gdyż w idzieli i słyszeli

w tych Ewangeliach tak zniekształcone, że tak

tak wiele, że starczy ło im to na całe życie. Ł ukasz

napraw dę nie wynika z nich nic nowego na temat

stw ierdza p o n a d to , że on sam zbadał i wyselek-

Jego osoby. Na szczęście, w pierwszym wieku po Chr. - kiedy wypowiedzi Jezusa nic były jeszcze bardzo zniekształcone - niektóre z nich znalazł)

16 N iektórzy uczeni, np. Birger Gerhardsson w Memory

się w zatwierdzonym kanonie, nawet jeśli Ewan­

and Manuscript (U ppsala. 1961) twierdzą, że niektórzy

geliści odrzucali je lub o nich nie wiedzieli. Na

uczniow ie Jezusa (ta cy ja k Lew i/M ateu sz) byli piśm ien­ ni i m ogli czasem notować Jego wypowiedzi. N iem niej jednak, nawet jeśli pewne wypowiedzi Jezusa zostały zanotowane, to - jak przyznaje Gerhardsson - i tak głównym nośnikiem nauk Jezusa była ludzka pamięć, dlatego ewentualne notatki byłyby w najlepszym przy­

r Mateusz. Łukasz i Jan zapisali zwoje o największej dostępnej wówczas powierzchni. Gdyby ktorys z nich chciał podać chocby jedną informację więcej, musiulb)

padku niepełne.

użyc kolejnego zwoju.

tomy Testament

476

przykład - w Jk 5.12 przytoczona jest wypowiedź

było m oże ciekawe, ale w idocznie nie było ko-

Jezusa, która w dłuższej formie pojawia się w Mt

nieczności zachow ania tego w formie pisemnej

5.33-37. W związku z tym, inne krótkie wypowie­

Po drugie, żyjący w pierw szym wieku chrześcija­

dzi pojawiające się w Liście św. Jakuba także

nie nie mieli N owego T estam entu, na którym

mogą być cytatami z Jezusa (zobacz Jk 1.27;

mogliby się oprzeć, aby odróżnić przekazy po-

2.13: 3.18; 4,11-12.17). ale ponieważ Jakub nigdy

prawne od zniekształconych. Musieli więc po|c.

nie zapowiada, w którym momencie G o cytuje

gać na interpretacji naocznych świadków, (idy

- nigdy tak naprawdę nie dowiemy się. które wy­

Kościół rósł. a naoczni świadkowie umierali,

powiedzi pochodzą od Jezusa, a które sform uło­

coraz trudniej było o obiektyw ną ocenę owych

wane zostały przez autora listu. Czytelnicy l istu

przekazów. Ci chrześcijanie żyjący w pierwszym

Jakuba najprawdopodobniej potrafili to jednak

wieku, którzy znali najw ażniejszych naocznych

rozeznać - w pierwszym wieku po Chr., kiedy

świadków, mieli d o stę p do znacznie większej

niewiele osób umiało czytać. Kościół przykładał

ilości danych o Jezusie niż my. Jednakże więk­

dużą wilgę do zapamiętywania słów Jezusa

szość ów czesnych chrześcijan nic spotkała nigdy

i większość chrześcijan zapewne rozpoznawała

osobiście żadnego św iadka naocznego, w związ­

je także na piśmie.

ku z czym ilość w iarygodnych danych, do ja­

W Dz 20,35 Paweł daje zatem do zrozum ie­

kich osoby te m iały d o stęp , jest tak naprawdę

nia, że /nu wypowiedź Jezusa, która nie została

m niejsza niż ta, ja k ą m am y w Nowym Testa­

zamieszczona w żadnej z należących do kanonu

m encie.

Lwangelii. Dobrze, że apostoł mówi wprost

Powinniśm y się zatem cieszyć, że chrześcija­

o tym, iż słowa te pochodzą od Jezusa - inaczej

nie na całym św iecie m ają dziś te dane w tej sa­

trudno byłoby nam zidentyfikować ich źródło.

mej form ie - o ile oczyw iście przetłumaczono je

Autor Dziejów - który najwyraźniej także zna tę

na dany język. Ilość zaw artych w Piśmie Świę­

wypowiedź (skoro cytuje ją jako wypowiedzianą

tym w iarygodnych inform acji o Jezusie zaspoka­

przez Pawła) - nie umieścił jej jednak w swojej

ja wszystkie potrzeby K ościoła, choć być może

Ewangelii. Być może stało się tak dlatego, że nie

nie wystarczy, abyśm y uzyskali pełne lub choćby

pasowała mu ona do żadnego kontekstu, a może

częściowe odpow iedzi na wszystkie nurtujące

dlatego, iż wiedział, że i tak zacytuje ją później.

nas indyw idualnie pytania. Jednakże, Boże po-

Wydaje się. że Jakub starał się nie powtarzać

nadbiblijne prow adzenie potrzebne dla danego

tych samych treści, jeśli nic było to konieczne.

indywidualnego w ierzącego jest ciągle dostępne

Dlatego też słowa Jezusa, które pojawiły się

przez D ucha Świętego, naw et jeśli to prowadze­

w Ewangelii, nie pojawiają się później w Dzie­

nie nie posiada ch arak teru kanonicznego i obo­

jach Apostolskich; te zas, które zawarte są

wiązkowego dla wszystkich.

w Dziejach, nic występują już w Ewangelii. Możemy zatem ubolewać nad stratą całego mnóstwa wypowiedzi i opowieści spisanych w pierwszym wieku ery chrześcijańskiej (zwłasz­

21,21 Czy judeochrześcijanie powinni przestrzegać Praw a?

cza w kontekście naszej współczesnej obsesji przechowywania wszelkich śladów przeszłości

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w świecie

w muzeach, archiwach, bibliotekach i kompute­

chrześcijańskim pojawiło się bardzo interesujące

rach), ale musimy także pamiętać o dwóch spra­

zjawisko - żydowski ruch mesjański. C z ło n k o ­

wach. Po pierwsze. Kościół wierzy, że Duch Święty czuwał nad tym, by w kanonie znalazło się wszystko, co konieczne. To, co pominięto.

jako Mesjasza, przez co nie tyle naw ró cili się. ile zyskali dopełnienie swojej wiary. Chrześcijanie

wie tego ruchu to Żydzi, którzy p rz y ję li Jezusa

Dzieje Apostolskie

477 spoza kręgu żydowskiego m ają odnośnie do tego

Nie ulega wątpliwości, żc Paweł nie wyma­

zjawiska m ieszane uczucia. Z jednej strony cie­

gał od nawróconych pogan przestrzegania ży­

szą się. gdyż ruch ten wzbogaca Kościół o ży­

dowskich obyczajów'. W Liście do Galatów i Li­

dowską tradycję i daje Żydom kulturowy pomost

ście do Rzymian powiedziane jest bardzo wyraź­

łączący ich z C hrystusem . Z drugiej jednak stro­

nie. że chrześcijanie nic muszą poddawać się

ny. mają pewne obawy - jest to bowiem forma

obrzezaniu, nie muszą przestrzegać szabatu i nie

Kościoła, do której sam i nigdy nie będą mogli

obowiązują ich żydowskie zasady dotyczące po­

należeć, przez co boją się zw iązanego z tym po­

karmów1'. Paweł stwierdza nawet: Je żeli podda­

czucia wyższości ze strony Żydów. Zarzut zawar­

cie się obrzezaniu. Chrystus wam się na nic nie

ty w Dz 21,21 dotyka tej samej kwestii: czy Ży­

przyda" (Ga 5,2).

dzi. którzy przyjęli chrześcijaństw o, powinni

Paweł na pewno wierzył również, żc Boże

przestrzegać zasad obow iązujących w żydow­

obietnice złożone ludowi Izraela wciąż są aktual­

skiej kulturze? A m oże Paweł całkowicie sprzeci­

ne. Dlatego też oczekiwał, że Izrael nie zostanie

wia się takiej praktyce?

zbawiony tylko częściowo, ale że w końcu zba­

Słowa przytoczone w Dz 21.21 padają pod­

wienie uzyska „cały Izrael" (Rz 11,26). Mógł

czas ostatniej podróży Pawła do Jerozolimy. Ja­

więc uważać, że metodyka misji prowadzonej

kub przyjm uje go ciepło, choć nie bez obaw do­

wśród judeochrześcijan powinna być nieco inna

tyczących

utrzym ania jedności

w Kościele.

C hrześcijańska misja wśród Żydów okazała się

niż ta, jaką sam stosował, działając wśród pogan (G a 2.7-10).

bardzo ow ocna. W iele tysięcy Żydów uwierzyło,

I wreszcie - Paweł pisze, że stal się .niewol­

jednak wielu wyraziło swoją wiarę w typowo ży­

nikiem wszystkich", co oznacza, iż kiedy przeby­

dowski sposób - zaczęli ..trzymać się gorliwie

wał wśród Żydów, dostosowywał się do ich Pra­

Prawa”. W net w Jerozolim ie pojawiły się plotki,

wa dla dobra Ewangelii ( I Kor 9,19-23). Oznacza

zgodnie z którym i Paweł odciąga Żydów od Pra­

to. że Paweł mial uczestniczyć w żydowskich ry­

wa. co m oże powodować w Kościele pewne po­

tuałach. jeśli nie z innych powodów to po to, aby

działy. Jakub potw ierdza wprawdzie słuszność

osiągnąć przez to lepszy skutek ewangelizacyjny.

dekretu apostołów regulującego kwestię pogan

Dla niego nie był to jednak taki sam kompromis,

(D z 15). zakłada jed n ak , że Paweł - będąc prze­

jakim mogłoby być obrzezanie Tytusa (Ga 2.3).

cież Żydem - sam zachow uje Prawo Mojżeszo­

Tytus urodził się bowiem jako poganin, Paweł

we. Jakub sugeruje również, żeby Paweł przyłą­

natomiast nawrócił się, będąc Żydem. Apostoł

czył się do judeochrześcijan składających śluby

sugeruje tym samym, że przestrzeganie żydow­

nazireatu i opłacił za nich wszelkie koszty, dzięki

skich obyczajów nie wnosi do chrześcijaństwa

czemu wszyscy będą mogli przekonać się. iż po­

żadnych korzyści, ale jeśli ktoś wyrósł w kulturze

piera on te praktyki. Paweł stosuje się do tego

żydowskiej, to nie musi jej porzucać, aby zostać

zalecenia, jed n ak zanim proces składania ślubów

chrześcijaninem. Dane zawarte w Dziejach i w listach Pawła

dobiegi końca, został aresztowany przez Żydów pochodzenia pogańskiego. Dlaczego Paweł zło­ żył w świątyni ofiarę i poddał się żydowskiemu rytuałowi? Czy rzeczywiście chciał, aby judeochrześcijanie przestrzegali Prawa żydowskiego? Czy nie przeczy to jego koncepcji, zgodnie z któ­ rą zbawienie osiągamy poprzez wiarę? C o dziś powiedziałby Paweł członkom żydowskiego ru­ chu mesjańskiego?

potwierdzają, że Jakub miał rację: Paweł rzeczy-

' Znaczące jest także milczenie Pawła w sprawne płace­ nia dziesięciny - czwartej z najważniejszych praktyk żydowskich, tym bardziej, że w 2 Kor 8 - 9 zachęca on chrześcijan do lego. aby dzielili się z innymi tym. co mają. Jako reguła Prawa, dziesięcina nie obowiązuje jednak członków Kościoła.

Vmr

Testament

wiście przestrzegał żydowskiego Prawa - choć

W edług Pawła nie było zatem żadnych teolo-

prawdopodobnie niezbyt gorliwie, biorąc pod

gicznych powodów, dla których Żydzi nie mieli-

uwagę to. co spożywał wraz z nawróconym i po­

by przestrzegać sw oich obyczajów, o ile robili to

ganami podczas Wieczerzy Pańskiej (której spo­

by podtrzym ać to żsam o ść narodow ą lub w kultu­

w' ciągu

rowy sp o só b w yrazić swoją pobożność, nie zaś

dwóch pierwszych wieków funkcjonow ania Koś­

żywanie chrześcijanie praktykowali

po to. aby podkreślić sw oją wyższość nad chrześ­

cioła). Paweł miał w końcu św iadom ość swojej

cijanam i p o ch o d zen ia pogańskiego. Poganie nie

żydowskiej tożsam ości (Rz l l.l ) . Rytuały takie

pow inni nato m iast praktykow ać zwyczajów ży­

jak obrzezanie, zasady żywieniowe i dziesięcina

dow skich. gdyż nie byli Ż ydam i i przyjmowanie

stanowiły część jego narodowego i kulturow ego

żydowskiej tożsam ości nie przyniosłoby im żad­

dziedzictwa. Skoro więc Izrael jako lud wciąż był

nej korzyści. C o więcej - poprzez przestrzeganie

dla Boga ważny, to nie było przeciwwskazań, aby

Prawa daw aliby w szystkim do zrozumienia, że

przedstawiciele tej rasy pielęgnowali swoją tożsa­

C h rystus im nic w ystarcza. Paweł nalegał ponad­

mość kulturową. C hrześcijanie pochodzenia po­

to. aby ju d eo ch rześcija n ie i chrześcijanie po­

gańskiego nie powinni jednak przestrzegać oby­

ch o d zen ia pogańskiego integrowali się ze sobą

czajów żydow skich, gdyż - jako. żc otrzym ali już

(G a 2.11-21: Rz. 14). c o w praktyce oznaczało

Chrystusa - przyjęcie tożsam ości żydowskiej nie

głów nie w spólne spożyw anie Wieczerzy Pań­

było im do niczego potrzebne. C o w ięcej - takie

skiej. Było to tru d n e ze względu na fakt. że -

działanie mogłoby tylko utrudniać szerzenie dal­

w przeciw ieństw ie d o Ż ydów - poganie nie prze­

szej misji wśród pogan. Podtrzymywanie

strzegali żadnych konkretnych zasad pokarmo­ żydowskiej

tożsam ości

wych. jed n ak jeśli wszyscy kierowali się zasadą

musiało byc dla Pawia czym ś więcej niż tylko

w zajem nej m iłości, m ożna było zachować jed­

kwestią dziedzictwa kulturowego. W Dz 18.18

ność w C hrystusie, m im o wszelkich różnic kul­

czytamy o tym. jak apostoł ostrzygł głowę po to,

turowych.

aby złożyć pewien slub. C hodziło praw dopodob­

Przy takich założeniach Paweł czuł się więc

nie o slub nazireatu (zobacz Lb 6) złożony pod­

sw obodnie, praktykując żydow skie obyczaje, kie­

czas pobytu Pawła w Jerozolim ie. O znacza to

dy tylko było to m ożliwe. To. że wciąż chodził do

przynajmniej tyle. że w swojej osobistej poboż­

świątyni, było dla niego w ażną praktyką pozosta­

ności apostoł miał miejsce na takie praktyki, któ­

jącą w pełnej zgodności z wcześniejszą gorliwoś­

re w judaizm ie nie były przecież obowiązkowe

cią wobec Boga. która - choć niegdyś zmierzała

dla wszystkichlv. Poprzez złożenie ślubu Paweł

w złym kierunku - teraz znalazła właściwy wyraz

mógł wyrazić po prostu swoje oddanie i posłu­

w C hrystusie. Nie m a zatem wątpliwości, że

szeństwo wobec Boga za pom ocą pewnego oby­

Paweł pobłogosław iłby współczesnych Żydów

czaju. dlatego też nie miał powodu, aby odrzucać

M esjańskich, dla których żydowska kultura sta­

propozycję Jakuba. Bardzo możliwe, że uczestni­

nowi w ażną pom oc w praktykowaniu chrześci­

czył w jeszcze wielu innych podobnych prakty­

jańskiej wiary. A postoł z pewnością potępiłby

kach.

jednak wszelkiego rodzaju separatyzm y czy elitaryzmy. podkreślając, że należy zachowywać mi­ łość i jedność wiary, m im o wszelkich barier kul­ turowych i etnicznych.

Znaczące jest to. iż. praktyka ta nic była obowiązkowa, co oznacza, że Paweł nic zrobił tego tylko po to. aby zyskać akceptację Żydów. Musiał złożyć ten slub dlate­ go. że rzeczywiście stanowiło to autentyczny wyraz jego osobistej pobożności.

479

Dzieje Apostolskie

22,16 Chrzest dla obmycia się z grzechów?

cia się a chrztem polegała na tym. że kiedy ktoś

Czy poprzez przyjęcie chrztu rzeczywiście moż­

czeniu obiektywnym. Podczas rytuału obmycia

przyjmował Chrystusa, pozbywał się nie tylko rytualnej nieczystości, ale także grzechu w zna­

na obmyć się z grzechów ? Czy nie jest tak. że to

się osoba nic przyjmowała Chrystusa jako swoje­

śmierć C hrystusa (lub - aby użyć m etafory biblij­

go Pana, przez co trwała w grzechu polegającym

nej - krew C h ry stu sa) oczyszcza nas z grzechów?

na odrzuceniu woli Króla królów. Teraz jednak

Czy twierdząc, że taką funkcję spełnia chrzest,

osoba ta nawraca się i poprzez przyjęcie chrztu

nie dodajem y uczynków do warunków uzyskania

oficjalnie odwraca się od starego życia ku temu.

zbawienia?

w którym uznaje Jezusa za wywyższonego Pana.

Paweł stoi na schodach Twierdzy Antonia

Oczywiście, to nie woda oczyszcza człowie­

w Jerozolim ie i przem aw ia w obronie swoich

ka z grzechu, ale jego wola całkowitego oddania

działań misyjnych. Przed chwilą opowiadał, jak

się Chrystusowi. Czytamy o tym w 1 P 3.21.

spotkał Jezusa w drodze do Dam aszku i jak po­

Choćbyśmy nawet wskoczyli do oceanu pełnego

wiedziano mu. by udał się tam w oczekiwaniu na

wody chrzcielnej, nie zostaniemy prawdziwymi

dalsze instrukcje. Paweł udaje się do Damaszku.

chrześcijanami, dopóki ze szczerym sercem nie

Nawrócenie ju ż się w nim dokonało, ale chrześ­

powierzymy swego życia Chrystusowa. To samo

cijanie jeszcze się o tym nie dowiedzieli. Pewne­

wyraża się też w słowach Ananiasza, który suge­

go dnia odw iedza go A naniasz, uzdrawia go.

ruje. by Paweł obmył się. „wzywając Jego imie­

wspom ina o spotkaniu Pawła z Jezusem i mówi,

nia". Oddanie się w ręce Chrystusa jest niewąt­

że Bóg wybrał sobie apostoła na świadka. Tu

pliwie najważniejszym aspektem chrztu.

właśnie pojawia się werset Dz 22.16. w którym

Czy zatem chrzest rzeczywiście obmywa

Ananiasz udziela Pawłowi dalszych instrukcji,

nas z grzechów? Moglibyśmy odpowiedzieć na

mówiąc, co konkretnie m a teraz zrobić.

to pytanie, formułując inne; „Czy powierzenie

W w ersecie tym chrzest opisany jest jako

się Chrystusowi obmywa nas z grzechów?" Od­

obmycie (w tam tych czasach chrzest przyjmowa­

powiedź jest oczywiście twierdząca. Skoro więc

no praw dopodobnie przez całkowite zanurzenie,

poprzez chrzest oficjalnie oddajemy się w ręce

choć z N auki Dwunastu Apostołów ( Didache 7)

Chrystusa, to można także powiedzieć, że chrzest

wynika, że chrzest odbywał się nawet, jeśli nie

obmywa nas z grzechów. Taki jest zresztą jeden

było dostępu do takiej ilości wody). Przywodzi to

z aspektów symboliki wody chrzcielnej. Paweł

na myśl rytuał obm yw ania znany ze Starego Te­

spotkał już Jezusa, a Ananiasz zachęca go. by

stam entu (Kpł 14,8-9; 15,5-13.21-22.27; 16,26.28;

przypieczętować to spotkanie w sposób oficjal­

17,15-16; Lb 19,19; Pwt 23,11). Kiedy osoba nie

ny. Do tego celu Bóg dal nam właśnie chrzest,

była czysta w sensie rytualnym, musiała umyć się

dlatego Paweł otrzymuje zaproszenie do ochrzcze­

(w innych przypadkach wystarczyło wypranie

nia się.

ubrań) w celu pozbycia się nieczystości. Różnica pomiędzy starotcstainentow ym rytuałem obmy­

Dz 2.38; I P 3.21.

Zobacz również komentarz do Mk 1.4; J 3.5;

L is t

do

R

1,16 Najpierw dla Żyda?

z y m ia n

naszych w łasnych cech i dośw iadczeń. Nie ma innej m ożliw ości - istoty skończone, jakimi są

Zobacz komentarz do Mt 10.5-6.

ludzie, nie potrafią inaczej ogarnąć nieskończo­ nej natury Boga. M ożem y jedynie próbować ją sobie przybliżyć poprzez porównywanie Go do

1.18 Czy Bóg jest gniewny?

nas. Rzeczyw istość W cielenia - fakt. żc Bóg za­

Gniew Boży to cos. co trudno zrozum ieć i zaak­

daje nam zresztą praw o d o antropomorfizacji

ceptować. Dla niektórych wizja gniewnego Boga

Boga.

mieszkał w śród nas w ciele człowieka (J 1.14).

stanowi poważną przeszkodę na drodze do wia­

W tradycji języka teologii to konieczne i uza­

ry. Dla innych, którzy doświadczyli w życiu prze­

sadnione posługiw anie się antropomorfizacją

mieniającej laski i miłości Bożej, koncepcja gnie­

uznane zostało za pom ocne, jednak nie pozba­

wu Bożego stoi w sprzeczności z ich doświadcze­

wione pewnych ograniczeń. I tak - jeśli wiedza

niem Boga. Czy to możliwe, że Bóg, którego

i m oc to aspekty dośw iadczenia ludzkiego, to

bezwarunkowa miłość objawia się „przez to. że

Bóg także je posiada, z tym że O n ma je w sensie

Chrystus umarł za nas. gdyśmy byli jeszcze

absolutnym : jest w szechw iedzący i wszechmoc­

grzesznikami" (Rz 5,8). jest jednocześnie Bo­ giem gniewnym?

ny. Ogólnie m ówiąc - Bogu przypisujemy 16 aspekty ludzkiej natury i te dośw iadczenia, które

Zanim przejdziemy do głównych kwestii

uznajemy za najw znioślejsze i najlepsze. W idzi­

związanych z tym zagadnieniem, przyjrzyjmy się

my więc Boga jako tego. który jest prawdą, łaską, pięknem , m iłością, sprawiedliwością i wiernoś­

stosowanej w Biblii antropomorfizacji. która po­ lega na opisywaniu Boga przy pomocy analogii z ludzkiego życia. Pismo Święte mow i o naturze Boga. Jego dziełach i motywach w kategoriach

cią i posiada wszystko to w n a jpełn ie jszej, najbar­ dziej absolutnej formie. N ie m n ie j jedn a k, opisu­ jąc Boga w taki s p o só b , w z b ra n ia m y się przed

Ust do Rzymian

481 przypisywaniem Mu cech lub uczuć, które uwa­

lacji z Bogiem jako Jego stworzenie - wolał ra­

żamy za negatywne: nienawiść, złość, mściwość,

czej stać się równym Bogu (zobacz Rdz 3.1-7).

brzydotę itp. G niew jest niewątpliwie jedną z ta­

W Księdze Rodzaju pokusa polega na tym.

kich cech. Niechęć do przypisyw ania Bogu takich cech

aby być „jak Bóg” (Rdz 3.5) i zaprzeczać temu.

opiera się po części na samym Piśmie Świętym.

czenia i zależymy od Boga. Skutkiem takiego

Przykładowo, w O z 11 Bóg nie chce porzucić

zaprzeczenia jest to, że zostajemy pozbawieni

Izraela (choć zgodnie z ludzkim i standardam i

fundamentu i stajemy się tak naprawdę coraz

sprawiedliwości lud ten

zasłużył na śmierć

mniej ludzcy. Zgodnie z Rdz 3 - 11, odrzucenie

i zniszczenie), mówiąc: „Bogiem jestem , nie

zależności od Boga i faktu, że jesteśmy przed

człowiekiem” (O z 11,9). Niem niej jednak, głów­

Nim odpowiedzialni, powoduje wiele zaburzeń

nym pow odem , dla którego tru d n o nam zaakcep­

w różnych sferach ludzkiego życia. W Rz 1.25

tować te negatywne cechy Boga jest Jego wyide­

Pawct podsumowuje to słowami: „Prawdę Bożą

że jesteśmy stworzeniem, mamy swoje ograni­

alizowany, rom antyczny obraz, jaki uformował

przemienili oni w kłamstwo i stworzeniu odda­

się pod wpływem spekulacji filozoficznych. Za­

wali cześć, i służyli jemu. zamiast służy ć Stwór­

warta w Biblii koncepcja Boga jest tymczasem

cy". Właśnie w kontekście Bożego zamysłu wo­

inna - zarów no Bóg, jak i świat, są tam traktowa­

bec stworzenia i odrzucenia tego zamysłu przez

ni poważniej niż w abstrakcyjnych dywagacjach

człowieka rozpatrywać należy koncepcję gniewu

filozoficznych.

Bożego.

Biblijny Pan w chodzi w relacje ze swoim

Paweł pisze o gniewie Boga na dwa sposoby.

stworzeniem w Jezusie z N azaretu, w którym to

Zasadniczo sformułowanie to odnosi się do przy­

„zamieszkała cala Pełnia”1 (Kol 1.19). Jedno­

szłych wydarzeń, w których sąd Boży dokona się

cześnie, Jezus jest pod każdym względem taki

nad grzesznym światem (Rz 2,5.8; 5,9: Ef 5.6:

sam. jak my (H b r 2,17). Biblia z najwyższą powa­

1 Tes 1,10: 5.9). W podobnych kontekstach

gą traktuje także relację pom iędzy Stwórcą

gniew Boży (lub jego synonim - sąd Boży) po­

a stw orzeniem . Stw orzenie jest dziełem Boga.

strzegany jest jako czyn Boga. Jego zdecydowane

dlatego też przed Bogiem ponosi odpowiedzial­

działanie przeciwko grzechowi. Należy podkre­

ność. W relacji obarczonej taką odpowiedzial­

ślić, że gniew jest w tym przypadku osobistą re­

nością nie ma m iejsca na rom antyczną, ideali­

akcją Boga na grzech, przy czym - w przeciwień­

styczną czy sentym entalną koncepcję Boga.

stwie do bożków z religii i mitów grecko-rzym­

W takim właśnie świetle należy rozpatrywać

skich - Bóg nigdy nie jest przy tym kapryśny,

kwestię gniewu Bożego.

mściwy czy złośliwy.

Z nam ienne, że Paweł mówi o objawieniu się

W Rz 1.18 Pawiowi nie chodzi o to. że Bog

Bożego gniewu w kontekście teologii stworzenia.

objawi swój gniew w ostatnim dniu (czyli na Są­

Tłem dla Rz 1,18-23 jest niewątpliwie biblijna hi­

dzie Ostatecznym) - chodzi raczej o to. żc

storia stworzenia i wyobcowania zawarta w po­ czątkowych rozdziałach Księgi Rodzaju. Zwłasz­

„gniew Boży objawia się z nieba" już teraz. Nie

cza Rz 1,21-22 dobitnie przypom ina nam o tym. żc człowiek (A dam ) nie chciał pozostawać w re-

' Pełnia boskości - gr. pliróma tes theotłtns - dosł. .wy­ pełnienie boskości". Zobacz K ol 2.9 - Grecko-pohki Nowy Testament, Vocatio 1994 (przyp. red.).

dotyczy to jedynie boskiej odpowiedzi na nie­ wierność stworzenia podczas przyszłego sądu. ale dotyczy także aktualnej rzeczywistości. Po­ czucie. że gniew Boga objawia się już teraz, wi­ doczne jest także w kilku innych fragmentach listów św. Pawła (Rz 3.5: 4,15; 9.22: I Tes 2,16). u także w innych tekstach Nowego Testamentu (zobacz J 3,36).

Vinty Testament

482

Jak wynika z wersetów następujących po Rz

sam i o d c in a m y się o d jej życiodajnej mocy. co

1.18. gniew Boży objawia się raczej w sposób po­

z kolei p o w o d u je ro z b ic ie i śm ierć. To właśnie

średni niż bezpośredni - jest on w yrażony w Bożej

p rzeciw ko tak z a b u rz o n e m u porządkow i stwo­

przyzwalającej woli nie zaś przez wolę działają­

rzenia o b jaw ia się B oży gniew .

cą. Bóg nie jest tutaj przedstaw iony jako aktyw ­

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do Ps 5.6; 11.5

nie działający w odpowiedzi na ludzki grzech. Gniew Boży jest raczej czymś, co w pew nym sen­ sie wbudowane zostało w sam ą strukturę stw o­

1,24-28 Bóg w ydał ich n a pastw ę

rzenia. Kiedy odrzucam y porządek stw orzony

g rze ch u ?

przez Boga na rzecz własnego, kiedy n aruszam y Boży zamysł i zastępujem y go naszym , sami

Z o b a cz k o m e n ta rz do Rz. 11,32.

sprowadzamy na siebie chaos. Stan. jaki Paweł opisuje w Rz 1.18-32 nie jest czymś spowodowanym przez Boga. M ów iąc, że

1,27 P o tęp ie n ie h o m o sek su alizm u ?

gniew „objawia się z nieba" (przy czym „niebo" jest typowym żydowskim zam iennikiem słow'a

Rz 1.27 w y d aje się o k re śla ć sto su n k i homoseksu­

„Bóg"), apostoł nie sugeruje boskiej interw encji,

alne ja k o g rz e sz n e . C z y tak rzeczyw iście jest?

ale raczej fakt. że kiedy naruszam y w budow aną

C zy P ism o Ś w ięte n a p ra w d ę potępia ludzi za

w porządek stworzenia wolę Bożą. w nieuniknio­

takie relacje, czy te ż m ów i w rzeczywistości

ny sposób doprow adzam y do własnej zagłady.

o czy m ś innym n iż to , c o m y uw ażam y za homo­

Ponieważ autorem stw orzonego p o rząd k u jest

seksualizm ?

Bog, Paweł pisze, że gniew Boży objaw ia się te­

W d zisie jszy ch c z a s a c h p o tęp ian ie homo­

raz (nieustannie) „z nieba". O bjaw ia się on

sek su alizm u je s t c z ę s to b a rd z o żle widziane. Do­

w tym. że odrzucenie Bożej prawdy (R z 1.18-20),

p row adziło d o teg o p a rę czynników . Po pierwsze

czyli prawdy o naturze i woli Boga, prow adzi do

- w sp o łe c z e ń stw ie p o stm o d ern isty cz n y m uwa­

bezrozuinności (R z 1,21-22). bałw ochw alstw a

ża się. że każdy w y b ó r czło w iek a je s t dobry. Dla­

(Rz 1.23), zaburzeń seksualnych (R z 1.24-27).

tego też, każd y m a p ra w o szczycić się swoim

wynaturzeń m oralnych i problem ów w relacjach

p o c h o d z e n ie m e tn ic z n y m , religią czy orientacją

międzyludzkich (R z 1.28-32).

se k su aln ą. N ikt nie je s t o d n ikogo lepszy i nikt

Sform ułowanie „wydał ich Bog" pojaw iające

nie pow inien d ru g ie g o o c e n ia ć . Ten postmoder­

się w tym fragm encie trzy razy (R z 1,24.26.28)

nistyczny p u n k t w id z e n ia je s t m oże słuszny

współgra z koncepcją, zgodnie z którą grzeszne

w kwestii o s ą d z a n ia inn y ch ludzi, ale czy rzeczy­

w ynaturzenia ludzkiej rzeczywistości, choc wy­

w iście o d zw iercied la sta n o w isk o Boga? A co jeśli

nikają z decyzji człowieka - m ają być ostatecznie

Bog rzeczyw iście istn ieje i m a konkretne poglą­

rozum iane jako kara Boża. którą - w swojej wol­

dy, w edług k tó ry ch o są d zi św iat u kresu czasów?

ności - sami na siebie ściągamy.

Poza tym . są p rz e c ie ż ja k ie ś g ra n ic e tolerancji -

W świetle tych refleksji nie m ożem y dłużej utrzymywać, że Bog karze lub nagradza człow ie­

nie m o żn a p rzecież to lero w ać czeg o ś takiego jak np. k u ltu ra p ro m o w an a p rz e z nazistów .

ka dokładnie proporcjonalnie do jego złych lub

Po d ru g ie, fizyczne w y rażan ie swojej seksu­

dobrych czynów. W relacji z Bogiem nie jeste­

alności p o strzeg an e je s t d ziś jak o słuszne, a na­

śmy Mu równi. W tym. że um arł za nas C hrystus

wet n iezb ęd n e dla n aszeg o zdrow ia emocjonal­

objawiła się radykalna i bezw arunkow a Boża mi­

nego. Jest to dosyć now y pogląd, nie uwzględnia­

łość. Nic ma wątpliwości, że Bóg kocha nas tą

jący je d n ak tego, że ci. k tórzy nie potrafią funk­

wieczną miłością. Kiedy jednak ją odrzucam y.

cjonow ać w sferze sek su aln ej (n p . im potenci) są

483

U st do Rzymian

w stanic p ro w ad zić p ełn o w artościow e i szczęśli­

Przede wszystkim - wszystkie te fragmenty

we życie. W p rzeciw ień stw ie d o jedzenia, wody

potępiają pewien rodzaj czynności seksualnych.

i snu, fizyczne w yrażan ie sek sualności nie jest

Ż aden z nich nic mówi o seksualnych pragnie­

człowiekowi n iezb ęd n e. N ic jest to rów nież obo­

niach. Pismo Święte nie mówi. że sama pokusa

wiązkowe. W iele o só b - n iezależn ie od sk ło n n o ­

hom oseksualizm u już jest zla - zte jest jednak na

ści sek su aln y ch - nie m a m ożliw ości w yrażania

pew no wprowadzenie jej w czyn. Rozróżnienie

swojej se k su aln o ści (n p . hcteroseksualiści. któ­

to jest ważne, gdyż przypom ina nam o tym. iż

rzy chcieliby żyć w m ałżeń stw ie, ale nie m ogą

święte teksty bardziej chwalą ludzi za skuteczną

znaleźć o d p o w ied n iej o so b y ) i - ch o ć m oże nie

walkę z pokusam i niż potępiają ich za sam o od­

jest to dla nich sy tu a cja k o m fo rtow a - nie m ożna

czuwanie pokus. Mężczyzna, który nic czul po­

pow iedzieć, że p o stę p u ją źle.

kusy popełnienia cudzołóstwa, nie jest więc bar­

Po trzecie, h o m o se k su alizm zyskuje coraz

dziej cnotliwy niż ten, który skutecznie opierał

większą a k c e p ta c ję sp o łe czeń stw a . To, że coś

się takim pokusom . Pierwszy z nich nie został

jest ak cep to w a n e, nie zn a c z y je d n a k , że jest właś­

jeszcze po prostu w tej sferze wypróbowany.

ciwe. N ie m o ż n a ta k ż e p ow iedzieć, że hom osek­

Po drugie, o ile praktyki hom oseksualne nie

sualizm je s t czy m ś w łaściw ym dlatego, że jest

były najwyraźniej powszechne w Palestynie, to

w rodzony. W ro d z o n e są rów nież pew ne cechy

w kulturze greckiej były na porządku dziennym.

osobow ości, k tó re p o w o d u ją, iż m am y różne

Nie znaczy to oczywiście, że wszyscy Grecy byli

ch arak tery . C e ch y te trak to w an e są jak o dobre,

hom oseksualistam i - przeważała bowiem opcja

ale np. sk ło n n o ść d o alk o h o lizm u , schizofrenii

biseksualizmu. przy czym żony konieczne były do

i przem ocy, któ re tak że m ogą zależeć od genów,

celów prokreacyjnych, a stosunki mężów z prosty­

po strzeg an e są ju ż ja k o wady. W iem y, że są one

tutkam i i chłopcam i spotykały się z mniejszą lub

czym ś złym i p ró b u jem y kon trolow ać ich wyra­

większą tolerancją. Nie jest również prawdą, żc

żanie. Po czw a rte, w szelka krytyka hom oseksuali­

wszyscy

Grecy

akceptowali

homoseksualizm

jednakowo. Jedna z jego form - pederastía była

zm u o k reślan a je s t d ziś m ianem „hom ofobii".

bowiem kwestionowana przez wielu greckich my­

przez co o d rz u c a n ie tak ieg o stylu życia traktow a­

ślicieli.

ne je s t ja k o zlo. W tym m o m en cie nasuw a się

Po trzecie, zwróćmy uwagę na fakt, że ot­

pytanie: czy ten, kto sp rzeciw ia się kradzieży jest

w arta krytyka hom oseksualizm u pojawia się

„k lep to fo b em ”? K rytyka o k reślo n eg o zachow a­

głównie w listach Pawia, gdyż byl on chrześcijań­

nia nie m usi p rzecież w ypływ ać z lęku (fobia),

skim autorem pozostającym w częstym i bliskim

ale z trzeźw ego o są d u tego, czy - w oparciu

kontakcie z kulturą grecką. List do Rzymian

0 o k reślo n e sta n d a rd y - d an e postępow anie jest

został praw dopodobnie napisany w Koryncie,

słuszne czy też nie. D la ch rześcijan in a standardy

a 1 List do Koryntian - jak nazwa wskazuje - na­

te w yznacza P ism o Św ięte, d latego też koniecz­

pisany został do wspólnoty kościelnej z Koryntu.

na jest w nikliw a an aliza fragm entów , które ten

Na tej podstawie zakłada się czasem, że Paweł

problem p o ru szają.

odnosił się wyłącznie do pederasta, zabierając

D o tem atu stosunków hom oseksualnych od­

po prostu głos w popularnej wówczas wśród Gre­

noszą się n astęp u jące fragm enty Nowego Testa­

ków dyskusji. Niemniej jednak, język, jakim apo­

m entu: Rz 1.26-27; I K or 6,9; I Tm 1,10 i Jud 7.

stoł posługuje się w analizowanym przez nas

O pierają się o n e na starotestam entow ej opinii

fragmencie, świadczy o tym, że nic chodzi o pe-

wobec hom o sek su alizm u w yrażonej w Kpi 18,22

derastię. M ożna wysnuć tezę. zgodnie z którą do

1 20,13. Jakie w nioski m ożem y wyciągnąć na

pederastii odnosi się I Kor 6.9. jednak dla wielu

podstaw ie tych tekstów ?

uczonych teoria la nie jest wystarczająco przeko-

484

Sr>HT Testament

nywąjąca. W I Kor 6.9 wygląda raczej na to. że

ską. D otyczy to w szy stk ich - wdów, osób nieza­

Paweł, który żył przecież w świccie greckim , po­

m ężnych. sta rsz y c h i m ło d szy c h .

trzebował wady. jaką mógłby w tym liście wym ie­

Jak ju ż w sp om nieliśm y, zarów no w starożyt-

nić i użył takiej, jaka przyszła mu ak u rat do gło­

nej G recji, ja k i dziś, niew iele było osób o skłon­

wy - hom oseksualizm , który obejm ow ał m iędzy

nościach wy łączn ie h o m o se k su aln y ch , a mężczyź­

innymi pederastię.

ni żenili się głów nie z o b o w iązk u wobec swoich

Innymi słowy - praktyki hom oseksualne nie

rodzin. D la o só b żyjących w m ałżeństw ie Kościół

były najwyraźniej problem em w K ościele. Był to

m iał tylko je d n ą n au k ę: tw ój w spółm ałżonek jest

problem w swiecie pogańskim funkcjonującym

tw oim jedynym o b iek tem seksualnym . Powinni­

obok Kościoła. D laczego w ogóle był to prob­

ście się w zajem n ie zasp o k ajać. N ie m a możliwości

lem? O tóż - Kościół nauczał m ężczyzn, że po­

w chodzenia w p o zam ałżeń sk ie relacje homoseksu­

winni hyc wierni swoim żonom . S pójrzm y na

alne. D la tych. k tórzy żyli w celibacie. Kościół miał

przykład na nauki Jezusa w Ml 19. K iedy - w Mt

n ato m iast dw ie opcje: p o z o s ta ć w tym stanie lub

19,9 - Jezus zakazuje rozwodów', zaszokow ani

ożenić się. I zn ó w - ż a d n a z tych opcji nie przewi­

uczniowie stwierdzają, że lepiej w takim razie

dyw ała stosunków h o m o sek su aln y ch . Przywódcy

w'cale się nic żenić niż być w iecznie przyw iąza­

pierw otnego K ościoła podkreślali wspomniane

nym do jednej kobiety. Jezus nie zareagow ał na

wyżej m ożliw ości w y b o ru (zam iast wygłaszać tyra­

to złagodzeniem zakazu i potw ierdził, iż rzeczy­

dy przeciw ko h o m o se k su alizm o w i), przez co da­

wiście czasem dobrze jest się nie żenić. W ym ie­

wali d o zro zu m ien ia, że hom oseksualizm - choć

nił przy tym tych. którzy nie m ogą się ożenić ze

istniejący w' o taczając y m ich św iecie - nie stanowił

względu na różnorakie dysfunkcje seksualne

problem u w ew nątrz K ościoła.

i tych, którzy pozostają bezżenni „ze w zględu na

C zy z a te m P ism o Ś w ięte rzeczyw iście potę­

królestwa niebieskie", innym i słowy, Jezus dał

pia h o m o se k su a liz m ? O d p o w ie d ź brzm i: tak.

ludziom tylko dwie alternatyw y: wńerne m ałżeń ­

W każdym fra g m e n c ie , w' k tó ry m wspomniana

stwo (wcześniej - w Mt 5,27-28 wyjaśnił ju ż. co

jest ta p rak ty k a. P ism o Ś w ięte zdecydow anie ją

rozumie przez pojęcie „w ierność") lub celibat.

po tęp ia. W żad n y m m ie jsc u S tareg o czy Nowego

W przeciwieństwie do Szym ona Piotra Jezus nie

T e sta m e n tu nie sp o ty k a m y się z pozytyw ną oce­

był żonaty. Podobną drogę - drogę celibatu wy­

ną h o m o se k su a liz m u . P ism o Ś w ięte nie roztrzą­

brał św. Paweł. Paweł oferuje sw'oim czytelnikom te sam e

sa je d n a k tej kw estii d o g łę b n ie , ch o ć niektóre jeg o części n a p is a n e z o sta ły w krajach, gdzie

alternatywy co Jezus. W I Kor 6.9-20 w yraźnie

funkcjonow ały

krytykuje cudzołóstwo, przez które rozum ie

tego Biblia sk u p ia się n a m o żliw o ściach wyboru.

utrzymywanie pozam ałżcńskich stosunków sek­

Z a c h ę c a ludzi d o w y ra ż a n ia w łasnej seksualno­

sualnych. zwłaszcza z prostytutkam i. P ro p o n o ­

ści w ram ach w ie rn e g o m ałżeń stw a, a celibat

wana przez Pawła alternatyw a staje się bardzo

zaleca tym . k tó rzy nie m o g ą lub nie chcą się że­

wyraźna w I Kor 7.9. gdzie czytam y o tym , że

nić. Obydw'a w ybory są p rzy tym jednakow o do­

jeśli osoba nie otrzym ała daru celibatu, to pow in­

bre. N ie m a n a to m ia st żad n ej trzeciej opcji.

p rak ty k i

b ise k su aln e. Zamiast

na w ziąć ślub. Z tego sam ego pow odu pary m ał­ żeńskie powinny utrzymywać regularne w spółży­ cie seksualne (1 Kor 7.2-5). C zytając 1 K or 7,

2,5 Czy Bóg je st gniew ny?

dochodzim y do wniosku, że człowiek m a tylko dwie możliwości: celibat lub w ierność m ałżeń­

Zobacz komentarz do R z 1,1 8.

% 485

List do Rzymian

2,7 Z baw ienie p rze z uczynki?

ją więc zbawienia tak samo, jak poganie, a ponie­ waż zbawienie to przychodzi przez Jezusa, juda­

Zobacz k o m en ta rz do J 5,28-29.

izm nie daje im pod tym względem żadnej prze­ wagi ( później, w rozdziałach 9 - 1 1 Paweł wymie­ ni jednak pewne argum enty z innych względów

2,12 Czy Bóg potępi tych, którzy nie

św iadczące na korzyść Żydów). Wniosek wy pły­

słyszeli E w angelii?

wający z tego fragm entu jest taki. że poganie,

W ydaje się, żc P ism o Ś w ięte n aucza, iż ci, którzy

judeochrześcijanam i. gdyż - w kwestii zbaw ienia

którzy uwierzyli w Jezusa, nie muszą stawać się nigdy nie słyszeli E w angelii, zo sta n ą potępieni.

- są dokładnie w takim samym położeniu jak Ży­

Czy jest to spraw ied liw e - skoro bow iem ktoś

dzi. którzy uwierzyli w Jezusa.

Ewangelii nie słyszał, to ja k m oże w nią uwierzyć

Paweł nie twierdzi zatem , że poganie zosta­ ną osądzeni według przykazań, o których nigdy

i według niej żyć? P roblem sąd u d o k o n u jąceg o się nad tymi.

nie słyszeli. Twierdzi natom iast, że - niezależnie

którzy nie zn ają p rzesian ia Biblii, jest oczyw iście

od stopnia znajom ości Prawa Mojżeszowego -

b ard zo tru d n y i złożony. C h rześcijan ie zastan a­

zarów no Żydzi, jak i poganie będą sądzeni na

wiają się ju ż n ad nim od kilkuset lat. Póki co. nie

podstaw ie swoich uczynków.

m a w tej kw estii k rótkiej i je d n o z n a c z n e j odpo-

Po drugie, jak czytamy w Rz 2,14-16. Paweł

wiedzi. N iem n iej je d n a k , m ożem y rozw ażyć po­

ma św iadom ość tego. skąd tak naprawdę pocho­

szczególne a s p ek ty tego problem u po ru szo n e

dzi objawienie skierowane do pogan. A postoł zauważa, że w pogańskich kultu­

w w ersecie R z 2,12. Po p ierw sze. Paw eł nie napisał go po to, aby

rach także propaguje się cnoty i potępia wady.

om ów ić kw estię sąd u . jak i d o k o n a się nad poga­

o których mówi Prawo Mojżeszowe. Zarowno

kościoła w Rzymie

rzymskie, jak i greckie prawo potępiało przecież

w spraw ie, k tó ra w zb u d ziła tam najw iększe kon­

m orderstw a, kradzieże i cudzołóstwo - dokład­

trow ersje, a było nią p rzek o n an ie, że zarów no

nie tak sam o, jak Dziesięć Przykazań Bożych.

nam i. A p o sto ł pisze d o

Ż ydzi, ja k i p o g an ie m o g ą uzyskać zbaw ienie na

Pogańskie prawo zachęcało również do troski

tej sam ej po d staw ie - p o p rzez łaskę Jezusa.

o rodziców, lojalności wobec rodaków i innych

W an alizo w an y m frag m en cie Paweł podkreśla

szlachetnych zachowań propagowanych przez

fakt, że Ż ydzi, któ rzy słyszą i rozum ieją Prawo,

Prawo Mojżeszowe. Starożytni G recy czy Rzy­

ale go nie w ypełniają, p odlegają Bożem u osądo­

m ianie nie czytali jednak świętych ksiąg żydow­

wi. Ż ydow skie praktyki nie uspraw iedliw ią czło­

skich - skąd zatem czerpali inspirację do sfor­

wieka p rzed B ogiem , jeżeli będzie on prow adzić

m ułowania takich zasad? Paweł odpowiada, że

grzeszny try b życia. Jak czytam y w Rz 2,13: „Nie

prawa te wypisane są w ich sercach. To Bóg obja­

ci bow iem , któ rzy p rzysłuchują się czytaniu Pra­

wił im te zasady, wpisując je jednocześnie w ich

wa, są spraw iedliw i w obec Boga, ale ci. którzy

sum ienia. Nie oznacza to oczywiście, że każdy

Prawo w ypełniają, będą uspraw iedliw ieni".

przepis Prawa Mojżeszowego miał swoje od­

Dla Paw ła była to b ard zo w ażna kwestia. Ży­

zwierciedlenie we wszystkich pogańskich insty­

dzi zakładali bow iem , że to poganie podlegają

tucjach prawnych. Chodzi raczej o to. że najważ­

osądow i B ożem u, gdyż nie przestrzegają zawar­

niejsze zasady Prawa Mojżeszowego miały swoje

tych w Prawie Bożych przykazań. Paweł mówi

odpowiedniki w przepisach obowiązujących tak­

tym czasem , że Ż ydzi, którzy nie wypełniają Pra­

że u pogan.

wa w stop n iu całkow itym (jest to niewykonalne),

Paweł naucza zatem, że ludzie będą sądzeni

także podlegają Bożem u sądowi. Żydzi potrzebu­

według standardów, które znają, nie zaś według

V oht

Testament

486

standardów, które nie są im znane. N ie oznacza to

dzie spraw iedliw y. N ie o są d z i nas na podstawie

jednak, żc nie jest ważne słuchanie Pisma Święte­

sto p n ia z n a jo m o śc i Biblii czy naszej wiedzy teo­

go. jeśli jest ono możliwe. D o takich w niosków

logicznej. S p ra w n o ść n aszy ch um ysłów nie zdoła

prowadzą dwa argumenty. Z jednej strony, prawo

n as uspraw ied liw ić, z o s ta n ie m y bowiem osądze­

pokazuje, jak żyć szczęśliwie, więc - niezależnie

ni na p o d sta w ie tego. w ja k im sto p n iu przestrze­

od tego. czy znamy to prawo, czy nic - łam anie go

gam y biblijnych z a s a d , k tó re ju ż znamy. Jeśli

powoduje nasze własne cierpienie. Starożytny

zig n o ru jem y b o g a c tw o w iedzy, które jest nam

świat bez wątpienia byłby mniej okrutny i bardziej

d an e, to p o g a n in , k tó ry nie czy tał Pism a Święte­

szczęśliwy, gdyby jego m ieszkańcy znali i stosow a­

go. ale zac h o w u je te p rzep isy , któ re zna, okaże

li Prawo Mojżeszowe. To. czy ktoś skoczy w prze­

się tak n a p ra w d ę o w iele lepszy od nas. Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do J 14.6; Dz

paść celowo, czy też - nie wiedząc o przepaści spadnie do niej przypadkiem, nie ma przecież dla

4.12.

skutków większego znaczenia. 7. drugiej strony - Paweł wciąż podkreśla, że wyłącznie objawienie obecne w osobie Jezusa

4 .9-1 2 C zy K ościół to Iz ra e l?

jest w stanie rozwiązać problem grzechu, nieza­ leżnie od tego, czy osoba jest Ż ydem czy pogani­

Z o b a cz k o m e n ta r z do G a 6,16.

nem. Problem nie leży w tym, że poganie nie żyją według Prawa Mojżeszowego, którego nie znają. Problem polega raczej na tym, iż nie przestrzega­

5 ,3 C h lu b ić się z ucisk ó w ?

ją oni własnego, dobrze im znanego praw a. Bro­ niąc swojej wiary, około 150 lat po św. Pawle,

Z obacz k o m e n ta rz do Jk 1,2.

ojciec Kościoła - Tertulian stw ierdził, że ch rześ­ cijanie wcielali w życie cnoty prom ow ane w praw ­ dzie przez Greków i Rzym ian, ale jed n o cześn ie

5.9-10 Z b aw ie n ie: k w estia przeszłości,

przez nich niepraktykowane.

te ra ź n ie jsz o śc i czy p rzy szło ści?

W racając zatem do naszego pytania o Boży osąd wobec Żydów i pogan, stwierdzam y, że -

Z obacz k o m e n ta rz do 1 P 1.9.

według Pawia - Bog jest w tej kwestii bardzo sprawiedliwy. Poganie nie będą sądzeni na p o d ­ stawie Prawa, którego nie znają. N ieznajom ość

5,12 G rz ec h je d n e g o człow ieka

ta przysporzy im być może wiele cierpienia, je d ­

o z n a cz a m oją śm ie rć ?

nak nie będzie podstaw ą do określenia ich winy przed Bogiem. Poganie będą natom iast sądzeni

D laczego g rzech p ierw sze g o człow ieka spowo­

w oparciu o ich stosunek do prawa w ypisanego

dow ał u p ad ek całeg o ro d zaju ludzkiego? Dlacze­

w ich sercach - w oparciu o to. czy naruszyli

go n astęp n i ludzie p o d leg ać m u sz ą Bożem u osą­

standardy własnego sum ienia. Z ostaną ocenieni

dowi z pow odu g rzech u , za k tó ry nie są odpowie­

na podstawie posłuszeństwa wobec tego. co zna­

dzialni? Czy' m o żn a w tym św ietle tw ierdzić, że

ją. Na podobnej podstawie sądzeni będą także

Bóg jest spraw iedliw y?

Żydzi, którzy znają Prawo M ojżeszowe - ocenia­

W o p arciu o treść R z 5.12 pow stało wiele

na nie będzie znajom ość tego Prawa, ale ich p o

teorii na tem at tru d n e j kondycji ludzkiej, przy

słuszeństwo wobec jego nakazów.

czym w iele zw iązanych z tym tem atem pytań

Podobne zasady obowiązują także czytelni­ ków Pisma Świętego. Wobec nas Bog także bę­

i problem ów w ynika po p ro stu z niewłaściwej interp retacji teg o tekstu.

487

List do Rzymian

Słowo „grzech " to kluczow e pojęcie poja­

się w naszych głowach. Pogląd ten nie zgadza się

wiające się w Rz 5,12, p o d o b n ie zresztą jak

jednak z tym. co mówią na ten temat wszystkie

w trzech p ierw szy ch ro zd ziałach tego listu na­

inform acje zawarte w Piśmie Świętym. Człowiek

w iązujących d o ludzkiej kondycji. C o Paweł ro­

jest całością i w takiej właśnie formie podlega

zum ie p o d tym p o jęciem ? W jaki sp o só b inter­

sądowi Bożemu. A zatem, nie tylko nasze umy­

pretuje o n źró d ło sy tu acji człow ieka, d o której to

sły, ale i serca naznaczone są śmiercią - oby­

słowo się o d n o si?

dwie te sfery są jednakowo skażone.

To, jak Paw eł ro zu m iał ludzką skłonność do

Z biblijnego punktu widzenia, słowo „grzech”

grzechu, zam y k a się zasa d n ic z o w dw óch stwier­

oznacza pewną jakość relacji pomiędzy Stwórcą

dzeniach: ( 1 ) „n ie u zn ali za słuszne zachow ać

a stworzeniem. Relacja jest natomiast czymś, cze­

praw dziw ego p o z n a n ia B oga” ( Rz 1.28) i (2 ) cał­

go nie można odziedziczyć - można ją natomiast

kowicie zd ajesz się na Praw o, chlubisz się Bo­

nawiązać lub zniszczyć, przyjąć lub odrzucić.

giem " ( Rz 2 ,17). G rzeszy m y, gdyż nie przyjm uje­

Grzech jest zatem rzeczywistością dotyczącą relacji.

my d o w iad o m o ści faktu, że jesteśm y stw orze­

Jesteśm y więc grzesznikami na tyle. na ile

niem . żc p o zo stajem y zależni od naszego Stwór­

osłabiamy naszą relację z Bogiem. Pytania, jakie

cy, że m am y sw oje o g ran iczen ia. To, że jesteśm y

się w związku z tym rodzą, brzmią: Dlaczego tacy

grzeszn ik am i, nie o z n a c z a w ięc zasadniczo, iż

jesteśm y? Dlaczego taka jest nasza natura? Dla­

m am y p ro b lem y m o raln e, ale że w najgłębszym ,

czego znajdujemy się w takim położeniu? Na te

o stateczn y m se n sie o d cin am y się od relacji z Bo­

właśnie pytaniu Paweł odpowiada słowami wer­

giem z p o w o d u n aszej pychy.

setu Rz 5,12-13.

G rzecli nie jest sk a zą genetyczną. K oncepcja,

Fragm ent ten tradycyjnie postrzegany jest

zgodnie z k tó rą g rzech przekazyw any jest w ge­

jako biblijny fundam ent chrześcijańskiej doktry­

nach. przez c o staje się dziedzictw em każdego

ny grzechu pierworodnego, zgodnie z którą znaj­

człowieka, spow odow ała negatyw ne nastaw ienie

dujem y się w takim położeniu dlatego, że wszy­

do seksualnej sfery człow ieka. Seks zaczął być po­

scy ponosim y konsekwencje Upadku pierwszego

strzegany jak o głów ne źró dło grzechu i choć tole­

człowieka. Taka interpretacja nie jest jednak do

ruje się go ze w zględów prokreacyjnych, to nie

końca słuszna. Paweł nie twierdzi, że grzeszymy

chwali się go jak o jed n ej z przewidzianych przez

dlatego, iż zgrzeszył Adam. Nie mówi. że umiera­

Boga m etod dających nam poczucie spełnienia. G rzech nie je s t tak że wypaczeniem ludzkiej

my r powodu grzechu Adama. Paweł twierdzi ra­ czej. że grzech (oddalenie od Boga) pojawił się

natury. Tak ro zu m ian y g rzech dzieli niejako oso­

na świecie w m om encie buntu pierwszego czło­

bę na w iele o d ręb n y ch części i o piera się na kon­

wieka („przez jednego człowieka grzech wszedł

cepcji, zg o d n ie z k tó rą U padek człow ieka spow o­

do świata"). Skutkiem tego buntu jest rozbicie

dow any zo stał zn iek ształcen iem jed n ej z nich.

i śmierć. Uniwersalną przyczyną takiego stanu

Są różne teo rie d o ty czące tego, o którą część

rzeczy jest jednak to. że zgrzeszyli tak naprawdę

chodzi. N iek tó rzy tw ierdzą, że jest to wola czło­

wszyscy ludzie („ponieważ wszyscy zgrzeszyli")

wieka. Inni m ów ią z kolei, że chodzi o em ocje

- wszyscy zbuntowaliśmy się przeciwko Bogu.

czy też n am iętn o ści. Jeszcze inni uważają, że

Jeśli chcem y zrozum ieć Pawła w sposob

chodzi o rozum - teo rię tę w yczuc m ożna zwłasz­

właściwy, musimy przyjrzeć się temu poglądowi

cza w tych kręgach chrześcijańskich, w których

z dwojakiej perspektywy. Z jednej strony mamy

panuje atm o sfera an tyinteleklualizm u. Skoro bo­ wiem um ysł zo stał d o tk n ięty U padkiem , to nasza zdolność rozum ow ania jest skrzyw iona i zdepra­ wowana. N ie m ożem y więc ufać tem u, co rodzi

Śmierć w biblijnej terminologii nosi ogolne znaczenie zniszczenia i degeneracji (przyp. red.).

488

V'K i Testament

hebrajski) ideę ludzkiej solidarności, zg o d n ie

W R z 5,12-13 P a w e ł wyraża ta k ie właśnie

z którą każdy ma jakiś udział we w spólnym d o ­

p rz e k o n a n ie . A d a m - p i e r w s z y c z ło w ie k i przed­

świadczeniu całej ludzkości. Z drugiej stro n y

sta w ic ie l lu d z k o ś c i, u le g a p o k u s i e pokiero w an ia

uznajemy także osobistą odpowiedzialność k ażd e­

sw o im w ła s n y m ż y c ie m i p r z e z n a c z e n ie m (po­

go człowieka. Pierwsza z tych koncepcji n a k ład a

p e łn ia g r z e c h ) . S k u tk i e m

na nas pewne więzy, druga nato m iast każe n am

ś m ie rć . Ś m ie r ć j e s t n a t o m i a s t s t a n e m oddziele­

je g o

sa m o w o li jest

ponosić odpow iedzialność za p o d d aw an ie się

n ia - s tw o r z e n ie n ie m o ż e i s tn ie ć b e z swojego

tym więzom.

S tw ó rc y . S ta n ta k i o b e j m u j e r ó w n ie ż śm ierć fi­

lu d zk a solidarność. Paweł p o strzeg ał k o n d y ­ cję człowieka w kontekście tradycji z a k o rz e n io ­ nej głęboko w żydowskich w ierzeniach. Z g o d n ie

z y c z n ą - o d c i ę c ie o d ź r ó d ł a ż y c ia p o w o d u je bo­ w iem r o z p a d i z n i s z c z e n i e c ia ła .

Niem niej jed nak, zarów no dla autorów Sta­

z tą tradycją, ludzie pozostają ze sobą w ścisłej

rego Testamentu, ja k i dla Pawła, śmierć jest

współzależności, co m oże m ieć z aró w n o p o zy ­

także rzeczyw istością egzystencjalną - realną

tywne. jak i negatywne skutki. S ta ro te sta m e n to -

kondycją ludzkiego życia. I tak, Ezechiel pisze

wa koncepcja, zgodnie z którą grzecli ro d zicó w

o dolinie pełnej kości, która sym bolizuje Izraela

ma negatywny wpływ na kilka n astęp n y ch p o k o ­

odrzucającego status Bożego ludu ( E z 37). Oze-

leń. odzwierciedla hebrajską ideę so lid a rn o ś c i

asz pisze z kolei o zm artw ychw staniu ludu Izrae­

zbiorowej. Poglądy stojące za stwierdzeniami Pa­

la po jego zbiorow ym upadku (O z 6,2). Paweł

wła dotyczącymi związku pomiędzy pierwszym

mówi natomiast o ch rze ścija n ach jako o tych.

człowiekiem a resztą ludzkości (Rz 5.12-21) wi­

..którzy ze śm ierci p rzeszli do życia" (R z 6,13).

doczne są zwłaszcza w żydowskim tekście napi­

Motywem obecnym we w szystkich wspomnia­

sanym w pierwszym wieku po Chr.:

nych wyżej tekstach jest przekonanie o tym, że istnieje tajem niczy zw iązek pom iędzy ludzką sa­

I dałeś mu | Adamowi) tylko jedno przykaza­

mowolą a śm iercią, ja k rów nież zw iązek pomię­

nie Twoje, ale on je przestąpił, dlatego zaraz

dzy samowolą pierw szego czło w ieka a śmiercią

ustanowiłeś śmierć na niego i na jego po­ tomków (...).

wszystkich innych lu d zi. D zieje się tak dlatego,

Albowiem pierwszy Adam, niosąc złe

go z nas ma n ie u nikn iony w pływ na sytuację in­

serce, dokonał przestępstwa i został pokona­ ny. a także wszyscy, którzy z niego się zro­

że jesteśmy ze sobą ściśle pow iązani i stan jedne­ nych. B ib lijn e

r o z u m i e n ie

lu d z k i e j

s o lid a r n o ś c i

dzili. I nastała ustawiczna niemoc: prawo

potwierdzają także b a d a n i a s o c j o lo g i c z n e i psy­

Twoje było w sercu ludu wraz z zepsutym

chologiczne. U d o w o d n i o n o , ż e lu d z k a o s o b o ­

korzeniem: odtąd oddalało się to, co dobre,

wość kształtuje się z a s a d n i c z o p o d w pływ em

a pozostało zło.

naszego d z ie d z ic tw a , w y c h o w a n ia i ś ro d o w is k a .

(IV Księga Ezdrasza Akt 1. 3,7.21-22)

W d u ż e j m ie r z e j e s te m z a t e m w y tw o r e m o ta c z a ­

jącego m n ie ś w ia ta . S t a n o w i ę c ią g d a ls z y tego, O Adam ie, cóżes ty uczynił? Bo jeśli ty

czym - b a r d z ie j lu b m n ie j ś w ia d o m ie - d o tej

zgrzeszyłeś, twoj upadek stal się nie tylko

p o ry p r z e s ią k n ą łe m . 1 t a k - d z ie c k o w y c h o w a n e

twoim, ale i naszym , nas, którzy z cieb ie się

w a tm o s f e r z e p r z e m o c y m a w ię k s z e s k ło n n o ś c i

wywodzimy.

d o z a c h o w a ń a g r e s y w n y c h n iż d z ie c k o w y ch o w a­

(IV Księga E zdrasza Akt U l, 7.118)*

n e w in n y m ś r o d o w is k u . D z i e c k o r o d z ic ó w m ają­ c y c h z a b u r z e n ia e m o c j o n a l n e b ę d z ie p ra w d o p o ­

Przekład - ks. Stanisław Mędala. Apokryfy Starego Te­ stamentu. Yocatio 2000 (przyp. red.).

d o b n ie b a r d z ie j n e u r o t y c z n e n i ż d z ie c k o o só b z d ro w y c h . D z ie c k u w y c h o w a n y m w n ie p e łn e j ro-

489

Ust do Rzymian

dżinie tru d n ie j b ęd zie sta ć się spełnioną, szczęś­

Bezbożni zaś ściągają ją na siebie słowem

liwą o so b ą n iż d zieck u oto czo n y m

i czynem (...).

m iłością

i troską o b o jg a ro d zicó w p o zostających w zdro­

(M d r 1.12-13.16)

wym, stab iln y m zw iązk u m ałżeńskim . W szyscy p rzy ch o d zim y na św iat obciążony

Analogia pom iędzy takim rozumieniem odpo­

zbiorczym ciężarem ludzkiej grzeszności, nie­

wiedzialności osobistej a stwierdzeniami Pawła

spraw iedliw ych s tru k tu r sp ołecznych, uprzedzeń

zawartym i w Rz 5.12 jest ewidentna. Podobna

i n iespraw iedliw ości. W szyscy dośw iadczam y za­

idea w yrażona została w żydowskim tekście po­

tem cien ia rz u can eg o p rzez te ch m u ry na nasze

wstałym w pierwszym wieku po Chr. - Apokalip­

życiowe decy zje, po staw y i priorytety.

sie Barucha:

O dpow iedzialność osobista. W Rz 5.12-21 Pa­ weł o d zw iercied la nic tylko p ow szechne u Żydów

Albowiem Adam nie jest odpowiedzialny,

p rzek o n an ie o w sp ó ln y m d o św iadczeniu całej

gdyż nie tylko on sam - my zaś wszyscy -

ludzkości i w sp ó łz ależn o śc i w szystkich ludzi, ale

każdy stał się Adam em.

też w iarę w to , że ja k o indyw idualne jednostki

(A pokalipsa Barucha 54,I9)J

o d p o w iad am y za to . w ja k i sp o só b o dnosim y się do tego w sp ó ln e g o d o św iad czen ia. W czasach E zechiela sprzeciw iono się staro­

Paweł stwierdza ponadto, że każdy człowiek pod­ trzym uje bunt i samowolę Adam a w swoim w łas­

żytnej idei. zg o d n ie z k tó rą grzech rodziców prze­

nym życiu. W takim właśnie znaczeniu każdy

nosi się na dzieci, a dzieci m uszą ponosić odpo­

z nas uczestniczy w tej brzemiennej w skutki hi­

w iedzialność za w ykroczenia swoich rodziców.

storii stojącej za doświadczeniem śmierci. Każdy

W E z 18 p ro ro k w ypow iada decydujące słowa

człowiek uczestniczy w człowieczeństwie Adama

Boga dotyczące o dpow iedzialności osobistej:

i staje się za to uczestnictwo odpowiedzialny. Hi­ storia ludzkości naznaczona jest śmiercią dlatego,

Wy zaś m ów icie: „D laczeg o syn nie o d p o ­

że grzeszy każda ludzka jednostka. Każdy robi

w iada za w iny sw ego o jc a ? ” A leż syn postę­

bowiem to samo, co robił Adam - dopuszcza się

pował w edług praw a i spraw iedliw ości (...),

samowoli. Tymczasem, każda nasza próba deter­

a w ięc po w in ien żyć. U m rze tylko ta osoba,

minowania swej egzystencji niezależnie od Boga.

któ ra grzeszy. Syn nic p o n o si odpow iedzial­

oddala nas od Niego.

ności za w inę sw ego ojca (...).

Paweł przywołuje więc w Liście do Rzymian obydwie żydowskie koncepcje związane z po­

(E z 18.19-20)

chodzeniem i naturą grzechu: solidaryzując się K o n cep cja

indyw id u aln ej

odpow iedzialności

w tajem niczy sposób z Adamem (tzn. z Adamem

każdego człow ieka co raz w yraźniej w idoczna

i Ewą), ponosim y jednocześnie indywidualną

jest w żydow skich tek stach pow stających w okre­

odpowiedzialność za własne życie. Pod pewnymi

sie zbliżającym się d o czasów Pawła. W Księ­

względami jesteśm y zniewoleni, pod innymi na­

dze M ądrości, k tó ra pow stała w pierw szym wie­

tom iast pozostajem y absolutnie wolni. Obie te

ku przed C hr., a u to r p o ru sza kwestię obec­

cechy są udziałem naszej natury i żadna z nich

ności zła w św iecie. czyniąc w yraźną aluzję do

nie ma przewagi nad drugą.

Rdz 2: N ie dążcie d o śm ierci przez swe błędne ży­ cie, nie g otujcie so b ie zguby własnymi ręka­ mi! Bo śm ierci Bóg nie uczynił (...).

' Przekład - ks. Jer/.y Wozniak, Apokryfy Stany" iestamemu. Vocatio 2000 (przyp. red.).

Sitny Testament

490

Pawiowa interpretacja grzechu ja k o rzeczy­

S tw ierd zen ie, że „ P ra w o w k ro c z y ło po to. by prze­

wistości dynam icznej, odnoszącej się d o n aszej

stę p stw o je s z c z e b a rd z ie j się w z m o g ło " nic ozna­

relacji z Bogiem, kładzie g ru n t pod jeg o d alsze

cza. że B óg m ia ł z a m ia r p o d s y c a ć nasz grzech.

wnioski: paradoks niewoli, a je d n o c z e ś n ie wol­

Paw eł w y k aza ł ju ż , ż e z a r ó w n o g rz e c h , jak i jego

ności od grzechu, przezw yciężony zo staje w no­

k o n se k w en cja - ś m ie r ć , s ą rzeczy w isto ścią uni­

wej relacji - relacji z Jezusem C h ry stu sem . W tej

w e rsaln ą i n ie p o d le g a ją in te n sy fik a c ji. Jaki grzech

relacji zostajemy pojednani z Bogiem i w C h ry ­

m o ż e być b o w ie m w ię k s z y n iż te n . k tó ry oddziela

stusie stajemy się członkam i nowej ludzkości.

cale s tw o rz e n ie o d je g o S tw ó rc y ? S ło w a z a w a r te w R z 5 .2 0 m u s z ą w ięc ozna­ c z a ć tyle, że P ra w o z w ię k s z a s a m ą świadomość

5,20 Czy Prawo wzmaga grzech?

g rz e c h u . J e g o d e s tr u k c y jn a , n isz c z y c ie lsk a natu­

Na pierwszy rzut oka Rz 5,20 sugeruje, że celem

g d y n a r u s z a n y je s t d o b r y z a m y s ł B oży wyrażony

Bożych przykazań danych Izraelitom poprzez

w P ra w ie.

ra u ja w n ia się b o w ie m w p e łn i d o p ie r o wówczas,

Mojżesza było podsycenie ludzkiej skłonności

W c a ły m S ta r y m T e s ta m e n c ie , a ta k ż e w ra-

do grzechu. Czy to możliwe, że Bog objawiony

b in ic z n y c h in t e r p r e t a c ja c h fra g m e n tó w odnoszą­

w Panu Jezusie Chrystusie celowo postąpił tak.

cych się d o p r z e k a z y w a n ia P ra w a Izraelow i wi­

aby spotęgować grzech człowieka? Czy Boże ob­

d a ć w y ra ź n ie , że P ra w o p o s tr z e g a ć n ależy jako

jawienia obecne w biblijnej historii zbawienia od

d a r o d B oga. P aw eł p o d z ie la ł tę o p in ię (zobacz

początku nie mówiły raczej o Bogu. który prag­

R z 7.10). L u d z k o ś ć b y ła j e d n a k r o z b ita , a postę­

nie odzyskać swoje zagubione i upadłe stworze­

p u jąc w b rew P ra w u - o d r z u c a ją c te n d a r. tylko to

nie po to, aby odnowić z nim swoją relację?

ro z b ic ie p o g łę b ia ła .

Aby dobrze zrozumieć to. co Paweł chciał

T ak a i n t e r p r e ta c ja R z 5 ,2 0 p o tw ie rd z a się

nam przekazać, rozważmy najpierw kontekst

ró w n ież w in n y c h f r a g m e n ta c h listó w Pawła do­

tego fragmentu oraz inne stwierdzenia apostoła

ty czący c h P ra w a . W R z 3 .2 0 a p o s to ł pisze na

dotyczące Prawa.

p rz y k ła d , że „ p r z e z P ra w o ( ...) j e s t ty lk o większa

W Rz 5,12-21 Paweł ukazuje kontrast pomię­

z n a jo m o ś ć g r z e c h u ” . W R z 7.7-8 z kolei oczysz­

dzy niszczycielskimi konsekwencjami ludzkiej

cza P ra w o z w s z e lk ic h z a r z u tó w , arg u m en tu jąc,

grzeszności a dobrodziejstwem płynącym z Bo­

że s a m o w s o b ie n ie p r o w a d z i o n o d o grzechu,

żego daru zbawienia w Jezusie Chrystusie.

lecz u k a z u je p o p r o s tu n a s tę p s tw a g rz e c h u i to,

Grzech wszedł do ludzkiej rzeczywistości wsku­

w ja k i s p o s ó b g r z e c h się w y ra ż a : j e d y n i e przez

tek decyzji Adama o odrzuceniu Bożego zamy­ słu i rozpanoszył się na swiecie karmiony lu d z­

cie. w G a 3,19 P aw eł z a d a je p y ta n ie : „N a cóż

kim nieposłuszeństwem (R z 5.12). Paweł zauw a­ ża następnie, że grzecli był na św iecie od p o c z ą t­ ku, Prawo natomiast pojawiło się o wiele później

P raw o z d o b y łe m z n a jo m o ś ć g r z e c h u ”. I wresz­

w ięc P ra w o ? ”, n a k tó re s a m o d r a z u odpow iada: „ Z o sta ło o n o d o d a n e ze w z g lę d u n a przestęp­ stw a ( ...)" .

(Rz 5.13). A zatem , choć ludzie nie m ogli o d p o ­

K iedy z e s ta w im y z e s o b ą w s z y stk ie te rozwa­

wiadać za naruszanie czegoś, co jeszcze nie ist­

żan ia. d o jd z ie m y d o w n io s k u , że „w zm aganie

niało. to i tak od początku stanow ili część ludz­

g rz e c h u " nie o z n a c z a p o d s y c a n ia g rz e c h u ani

kości odseparowanej od Boga i od Jego d o b reg o

in ten sy fik o w an ia g o p o p r z e z P ra w o . W świetle

zamysłu (Rz 5.13-14).

praw a i B ożej łask i w C h r y s tu s ie ( R z 5.20-21)

W kontekście tak rozum ianej so lid arn o ści

sfo rm u ło w a n ie to o d n o s i się ra c z e j d o faktu, że

zbiorowej i odpow iedzialności indyw idualnej.

p o d w pływ em P ra w a lu d z k i g rz e c h uw idacznia

Rz 5,20 należy rozum ieć w sp o só b następujący:

się i d o c ie ra d o n a s z e j św ia d o m o ś c i.

491

U st do Rzymian

Z obacz rów nież k o m en ta rz do Ez 20,25; M t 5.17-20: R z 10.4.

ga na dośw iadczeniu bardzo intensywnej więzi pom iędzy tym. co ludzkie a tym. co boskie. W jaki sposób Paweł rozumiał tę mistyczną rela­ cję pom iędzy chrześcijaninem i jego Panem?

6 ,2 .7 U m arliśm y dla g rzech u ?

W Rz 6.1-10 apostoł pisze, że wejście w nową ludzką rzeczywistość możliwe jest dzięki

Z asadniczą kw estią w y rażoną w tym sform ułow a­

intensyw nem u zjednoczeniu człowieka z C hry­

niu jest zw iązek po m ięd zy naszym nowym życiem

stusem . co w czasie chrztu wyrażone jest poprzez

w C hrystusie - życiem wolnym od grzechu -

zanurzenie - zejście pod wodę i ponowne wynu­

a naszą c o d z ie n n ą

rzeczyw istością, w której

rzenie się na powierzchnię, co symbolizuje umie­

grzech u o b ecn ia się n a d e r często. Aby dobrze zro­

ranie i odrodzenie się człowieka w Chrystusie.

zum ieć przesianie, jak ie chciał nam w tej kwestii

Ponadto, przynależność do nowego ludu Bożego

przekazać św. Paweł, m usim y najpierw zrozum ieć

wyraża się u Pawia na dwa sposoby:

to, co m ówi o n o naszej relacji z C hrystusem . G łów nym m o ty w em Rz 6 jest kontrast po­

1. Za pom ocą negacji: umarliśmy dla grze­ chu (R z 6,2). nie jesteśm y już dłużej zniewoleni

m iędzy rzeczy w isto ścią śm ierci i rzeczyw istością

przez grzech (Rz 6.6). zostaliśmy uwolnieni od

życia. P ierw sza z nich w krada się wtedy, kiedy

grzechu (R z 6.7), gdyż nasz dawny człowiek zo­

pozw alam y, aby w n asze now e życie w C h ry stu ­

stał ukrzyżowany z C hrystusem ( Rz 6.6).

sie w nikało zło, p rzez c o ponow nie górę bierze

2. Z a pom ocą afirmacji: otrzymaliśmy nowe

n asze sta re życie „w A d a m ie ”. D ruga z tych rze­

życie (R z 6,4), zostaliśmy złączeni w jedno

czyw istości realizu je się n a to m ia st wówczas, gdy

z C hrystusem (Rz 6.5), będziemy z Nim żyć

jak o ch rześcija n ie c o ra z bardziej podp o rząd k o ­

(R z 6,8), gdyż wraz z Jego zmartwychwstaniem,

w ujem y się woli C h ry stu s a i now em u życiu, które

narodził się w nas nowy człowiek (Rz 6.4).

On n am dał. Fakt przy n ależn o ści d o nowego ludu w C hry­

Najciekawsze, a zarazem najbardziej zaska­ kujące jest w tych rozważaniach to. że Paweł wy­

stusie w yrażany je s t p rzez Pawła przy pom ocy

raża przez nie zarówno fakt. jak i pewną możli­

bardzo m istycznych sform ułow ań. 1 tak - mówi

wość W języku greckim, aby stwierdzić fakt, uży­

on o ludziach „w spółukrzyżow anych" i „pogrze­

wa się trybu oznajmującego. We wspomnianym

banych" z C h ry stu sem , którzy razem z Nim

wyżej fragmencie Paweł stosuje tryb oznajmujący,

„um arli" i z N im „pow stali z m artw ych". Określe­

aby jednoznacznie stwierdzić fakt. że chrześcija­

nia te sugerują b ard zo bliski i intensyw ny związek

nie umarli dla grzechu, są od niego wolni, zostali

pom iędzy człow iekiem a C hrystusem , który nam

wspólukrzyżowani z Chrystusem, itd. Jednocześ­

- przyzw yczajonym d o racjonalnego i naukowego

nie apostoł stosuje w tym fragmencie tryb łączący

m yślenia - tru d n o jest zrozum ieć. Być m oże reli-

- służący w języku greckim do wyrażenia możli­

gie W schodu podkreślające znaczenie medytacji

wości - aby wyrazić nadzieje na to. że poprzez

i kierow ania się ku w nętrzu wydają się nam tak

wspólukrzyżowanie i zmartwychwstanie u- Chry­

atrakcyjne w łaśnie dlatego, że nasze ucywilizowa­

stusie chrześcijanie wyzwolą się z grzechu (Rz

ne, d o stosow ane kulturow o chrześcijaństw o nie

6.6) i powstaną do nowego życia (Rz 6.4).

daje nam p oczucia tajem nicy - tego. iż rzeczywi­ ście m am y d o czynienia z boskością.

Mamy tu zatem pewną rozbieżność. Z jed­ nej strony Paweł stwierdza, że umarliśmy dla

O pisyw ana przez Pawła koncepcja pozosta­

grzechu i zostaliśmy wyzwoleni z jego niewoli,

wania w C h ry stu sie czy też zjednoczenia z Chry­

z drugiej zaś strony okazuje się. iż wolność ta jest

stusem o k reślan a je s t często m ianem „Pawiowe­

zaledwie pewną możliwością, która musi zostać

go m istycyzm u", przy czym m istycyzm ten pole­

potwierdzona.

V’mt Testament

492

Jak należy rozumieć to paradoksalne zesta­

..Kto bowiem um arł, został wyzwolony z grze­

wienie faktu i możliwości? Być może pom ocna

chu" (R z 6.7), jak i rozkazującym : ..Niechże

okaże się znowu symbolika chrztu - Paweł naj­

więc grzech nie króluje (...)" (R z 6,12).

wyraźniej kojarzy ją ze śmiercią i zm artwych­

Paweł tw ierdzi zatem , że nowe życie jest za­

wstaniem Chrystusa oraz z naszym um ieraniem

równo pewnym faktem , jak i możliwością. Skąd

dla grzechu i powstawaniem do nowego życia.

to wiemy? O tóż - ap o sto ł pisze o tym w Rz

W różnych

tradycjach

chrześcijańskich

6,9-10. C zytam y tam . że C hrystus żyje, a śmierć

chrzest postrzega się jako sakram ent lub akt mi-

nic ma ju ż nad N im żadnej władzy. W związku

styczno-duchowy albo symbol. W pierwszym

z tym - ja k podaje Rz 6 ,1 1 - my także w relacji

z tych przypadków przyjmuje się. żc podczas

z Nim um arliśm y dla grzechu, a jednocześnie

chrztu autentycznie doświadczamy zbawczej

żyjemy dla Boga. R elacja z C hrystusem jest więc

mocy śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.

dla nas relacją życiodajną, z której wypływają

W drugim chrzest sygnalizuje rzeczywistą obec­

korzyści opisane w dalszej części tego rozdziału

ność ukrzyżowanego i zmartwychwstałego C hry­

(R z 6,12-23).

stusa oraz wewnętrzne, duchowe zjednoczenie

S próbuję zilustrow ać to przy pomocy typo­

pomiędzy Chrystusem a osobą przyjmującą

wo ludzkiego dośw iadczenia - relacji małżeń­

chrzest. W trzecim przypadku chrzest traktuje

skiej pom iędzy m ężczyzną a kobietą. Relacja ta

się jako zewnętrzny symbol przejścia od śmierci

istnieje jed n o cześn ie w dw óch płaszczyznach:

do życia wynikającego z osobistej decyzji, odda­

w rzeczyw istości o p artej na ich wzajemnym za­

nia się Chrystusowi i wiary.

ufaniu w m iłości i w spółzależności oraz w prak­

Nie będziemy w tym miejscu wymieniać plu­ sów i minusów każdej z powyższych interpreta­

tycznym uzew nętrznieniu się tej rzeczywistości w konkretnych czynnościach życia codziennego.

cji. Wszystkie opierają się zresztą na solidnych

Teraz wiem y ju ż, że rzeczyw istość każdej

argumentach teologicznych. Możemy jednak

relacji istniejąca w płaszczyźnie zaufania nie za­

spróbować połączyć najważniejsze, wynikające

wsze przekłada się na fizyczną rzeczywistość ży­

z nich prawdy tak, aby rzucić nieco światła na

cia codziennego. C . S. Lewis określił to w nastę­

paradoks związany z jednoczesną obecnością

pujący sposób: ..W każdym ludzkim działaniu

faktu i możliwości w życiu chrześcijanina.

m ożna dośw iadczyć rozczarow ania (...). Na

Paweł poucza nas w Liście do Rzy m ian, że

przykład wtedy, kiedy zakochani pobierają się

dzieło Boże - dopełnione w Chrystusie i dane

i podejm ują tru d w spólnej codzienności (...). To

nam poprzez wiarę - umożliwia nam uzyskanie

wtedy następuje przejście od m arzeń do mozol­

usprawiedliwienia lub odnowionej relacji z Bo­

nej rzeczywistości".

giem. Ponieważ znakiem tych korzyści jest

W każdej relacji konieczne jest nieustanne

chrzest, można próbować interpretować chrzest

przechodzenie od potwierdzenia do urzeczywist­

w kategoriach relacji. Przyjmując chrzest, po­

nienia'’ - inaczej w relacji pojawiają się proble­

twierdzamy bowiem, że od tej pory naszym ży­

my. W każdej relacji istnieje wiele niebezpie­

ciem będzie rządził fakt. iż Chrystus umarł

czeństw i pokus, którym trzeba się wciąż na

i zmartwychwstał, a w relacji z Nim - jako osoby

nowo opierać. Pozostaw ać w m ałżeństwie to zna­

usprawiedliwione - jesteśmy zbawieni od grze­

czy podporządkow ać swoje życie nieustającemu

chu i wyzwoleni do nowego życia.

procesowi potw ierdzania i wcielania w życie zo-

Dynamika tej relacyjnej interpretacji um oż­ liwia nam zrozumienie paradoksalnej natury no­ wego życia w Chrystusie, którą Paweł bardzo mocno wyraża zarówno w trybie oznajmującym:

Oryg. .fro m affirmation to incarnation". czyli dost.: .o d potwierdzenia d o wcielenia" (przyp. red.).

bowiązań wynikających z tego przymierza. Pozo­ stawać -w Chrystusie" to zjednoczyć się z Nim

7,4 Uwolnieni od Praw a?

w śmierci i zm artwychwstaniu - podporządko­ wać swoje życie nieustającem u procesowi po­ twierdzania i wcielania w życie zobowiązań wy­

Zobacz komentarz do Rz 10.4.

nikających z tej relacji. W relacji z Chrystusem

7,14-19 Niewolnik grzechu?

jesteśmy w prawdzie wyzwoleni z więzów grze­ chu. ale - jak się okazuje - nawet chrześcijanin

Na pierwszy rzut oka fragment ten jest szczerym

jest w stanic pozwolić grzechowi panować nad

wyznaniem osoby rozdartej wewnętrznie, a przez

sobą (Rz 6,12).

to słabej i nieszczęśliwej. Paweł podsumowuje ten

Jak wygląda nasze życie, kiedy potwierdze­

stan w Rz 7.24: „Nieszczęsny ja człowiek! Któż

nie nie przekłada się na urzeczywistnienie? Kie­

mnie wyzwoli z ciała, [co wiedzie ku| tej śmierci?"

dy nasza relacja z C hrystusem nic ma realnego

Jeśli ten i jemu sąsiednie wersety opisują

wpływu na nasze codzienne życie, powstaje pust­

charakterystyczne cechy chrześcijańskiego ży­

ka. którą niewątpliwie w ypełniać będą inne rela­

cia, to pozostają w ostrej sprzeczności z poczu­

cje. Jeśli zaś nie ukierunkujem y naszego serca na

ciem szczęścia, wolności i nowości, o jakiej czy­

relację z Panem . Jego miejsce zajmą bez wątpie­

tamy w Rz 5: 6 i 8. Gdyby życic chrześcijanina

nia inni panowie.

rzeczywiście miało polegać na rozterkach opisa­

Wzorem dla dzieci są ich rodzice - czy im

nych w Rz 7.14-19. to „dobra nowina" Ewangelii,

się to podoba, czy nie. Dzieci bardzo szybko wy­

z której Paweł tak bardzo raduje się w Rz 5.1

czuwają. kim jesteśm y i jakim panom tak na­

i 5.11 musiałaby nazywać się w rzeczywistości

prawdę służymy. Dla m nie jako ojca ważne są

„złą nowiną". Jak bowiem Paweł, który w Rz 6,6

zatem pytania: Czy m oje dzieci odczuwają, że

pisał, iż „(...) dawny nasz człowiek został razem

moim życiem rządzi coś większego niż jutrzejsza

z Nim ukrzyżowany po to. byśmy już więcej nie

wplata na konto, opinia m oich sąsiadów lub mi­

byli w niewoli grzechu", może twierdzić w Rz

łość do dó br m aterialnych przewyższająca moją

7.25. że w swojej grzesznej naturze służy „prawu

miłość do ludzi? Czy odczuw ają one - obserwu­

grzechu"?

jąc moją relację z ich m atką - że naprawdę się

Zgodnie z najbardziej powszechną interpre­

kochamy, że zawsze m ożem y na siebie liczyc. że

tacją tego fragmentu. Paweł mowi tu o wewnętrz­

postępujemy w naszej relacji w zgodności i har­

nych napięciach pomiędzy lepszym a gorszym

monii? Jeśli m oje dzieci tak właśnie odczuwają,

J a " każdego chrześcijanina. Niektórzy interpre­

oznacza to, że w m oim życiu urzeczywistnia się

tatorzy potraktowali nawet ten tekst jako biblijne

moja relacja z C hrystusem . Jeśli natom iast dzie­

usprawiedliwienie grzesznego zachowania - pod­

ci tego nie widzą, o znacza to. że w moim życiu

kładkę umożliwiającą wykręcenie się od chrześ­

urzeczywistniają się inne m oje relacje.

cijańskiej odpowiedzialności.

Życie chrześcijanina rozpięte jest zatem po­ między pewnym stwierdzeniem (»zm artwych­ wstaliście z C h ry stu sem ") a nakazem („niech grzech nie króluje w waszym śm iertelnym cie­ le"). przy czym jedynie w m ocy obecnego w nas Ducha Bożego nakaz ten m oże urzeczywistniać się w naszym codziennym życiu. Zobacz również kom entarz do 2 Kor 5.17;

FIp 2.12-13:1 J 3.9.

Interpretacja ta nie jest oczywiście popraw­ na. Chcąc zrozumieć, co naprawdę chciał nam przekazać Paweł, musimy spojrzeć na ten tekst zarowno w jego bezpośrednim , jak i w szerszym kontekście. Kiedy to zrobimy, trudno będzie nam zgodzie się z jego najbardziej powszechną interpretacją. Z tego. co Paweł pisze o usprawiedliwieniu opartym na dziele Boga w Chrystusie ( Rz I - 6),

Sowy Testament

494

wynika, żc pojednanie z Bogiem dotyczy całej

d a l p o zo sta ją is to ta m i p o s ia d a ją c y m i fizyczne

osob> - jej ciała, psychiki i ducha. U spraw icdli-

ciało .

wienie nic tworzy w nas now ego rd zen ia m orał-

K iedy w ięc P aw eł p o r ó w n u je ..cielesną” i „du-

nego lub duchowego, który m usi n astęp n ie wal-

c h o w ą" d ro g ę ży cia, n ie m ó w i o d w ó ch różnych

czyć z resztą naszego jestestw a - naszym i „naj-

a s p e k ta c h je d n e j o so b y , a le o d w ó c h możliwych

niższymi instynktam i" czy też „ciałem ” w-raz

p o sta w a c h ży cio w y ch p re z e n to w a n y c h przez tę

z jego potrzebam i i nam iętnościam i. To b łę d n e

sa m ą o so b ę . P isz ą c , j a ” i „ m o je c ia ło ” (R z 7,18),

założenie opiera się zarów no na n iezro zu m ien iu

p o p rz e z .j a " P aw eł r o z u m ie s ie b ie opowiadające-

niektórych stosowanych przez Pawia słów. ja k

g o się p o s tr o n ie d o b r a - w y b i e r a j ą c e g o w olę Bożą

i na niewłaściwym odczytaniu jeg o praw dziw ych

w y ra ż o n ą w P ra w ie: p o p r z e z „ m o je ciało" rozu-

zamiarów. które ujawniają się w k o nstrukcji cale-

m ie n a to m ia s t s ie b ie s ła b e g o , zdom inow anego

go wywodu.

p rz e z g rz e c h , o d d a lo n e g o o d B oga.

Najbardziej kłopotliwym słowem pojawiają-

O p r ó c z a r g u m e n tu z w ią z a n e g o ze stosowa-

cym się w Rz 7.5-25 jest „ciało" - w yraz w ielo-

n ą p r z e z P aw ła t e r m in o lo g ią , z a ty m .

że Rz

krotnie kojarzony przez Pawła z dominacją grze-

7.7-25 n ie o p is u je ta k n a p r a w d ę c e c h

„życia

chu i śmierci ( Rz 7.5.18.25). To właśnie kontrast

w C h r y s tu s ie ”, p r z e m a w ia ta k ż e s a m a struktura

pomiędzy „ciałem” a aspiracjami wyższego .ja"

wypowiedzi. W R z 7.5-6 a p o s t o ł p o ró w n u je po­

łoży u podstaw wyrażonego w Rz 7 poglądu.

przednie życie ( „ ja k d łu g o b o w ie m wiedliśmy

zgodnie z którym w wewnętrznie rozdartym

życie c ie le s n e " ) z n o w y m ż y c ie m ( „ te ra z zaś"),

człowieku toczy się nieustanna duchowa walka. Pisząc w swoich listach o „życiu w ciele”. Pa-

Wersety te z a p o c z ą tk o w u ją w y w o d y , k tó re stanow ić będą ich r o z w in ię c ie : R z 7.7-25 ro zw ija myśl

wel nie mówi o naszej cielesności jako takiej -

wyrażoną w R z 7 .5 . p o d c z a s g d y

o naszych fizycznych pragnieniach i namięlnoś-

treść wersetu 7.6. P ie r w s z y z ty c h fragm entów

ciuch, ale o pewnej postawie, drodze życiowej,

dotyczy życia p r o w a d z ą c e g o d o śm ie rc i, drugi

opcji pozostawania z dala od celu. jaki ma dla nas

o p isu je n a to m ia s t o d r a d z a n i e s ię d o życia.

R z 8 rozwija

Bog. W Liście do Efezjan apostoł mówi swoint

Spróbujmy w z w ię z ły s p o s ó b prześledzić

czytelnikom, że zostali wskrzeszeni, uwolnieni od

w yw ód z a w a rty w R z 7 .7 -2 5 . S k o r o P ra w o uwy-

„żądz (...) ciała”, jakimi są „zachcianki ciała i my-

dalnia n a s z ą g r z e s z n o ś ć , to c z y je s t o n o grze-

sli zdrożnych” (Ef 2.1-3). Mamy tu zatem wyjaś-

c h e m ? O c z y w iś c ie , ż e n ie . P ra w o je s t bowiem

nienie znaczenia słowa „ciało" w sensie religijnym - okazuje się. że dla Pawia pojęcie to obejmowało

św ię te i d u c h o w e , d o b r e

również len aspekt człowieka, który przez gre-

w n iew o li g r z e c h u , j e s t n a t o m ia s t n a s z a „cieles-

ckich filozofów ceniony był najwyżej, czyli um ysł,

n o ść " ( Rz 7,14 - p a m ię ta jm y p rz y ty m . w jakim

W podobnym znaczeniu słow o „ciało” pojawia się w Rz 8. Ukazując k o n trast po m ięd zy dwiema życiowymi postaw am i. Paweł m ówi o jednej z nich jako o „życiu w edług ciała" czy

z n a c z e n iu P aw eł to sło w o s to s u je ) . Z R z 7.15-24

7.7-14).

P ow odem ,

d la

i s p ra w ie d liw e (Rz k tó r e g o

po zo stajem y

d o w ia d u je m y się p o n a d t o , c o o z n a c z a być „cieleśn y m , z a p r z e d a n y m w n ie w o lę g r z e c h u ” . O tóż - o z n a c z a to . żc n ie u s ta n n ie o d r z u c a m y Bożą

też „dążności ciała" (R z 8,5-8). D alej pisze tak-

w olę, n aw et je ś li u z n a je m y s łu s z n o ś ć Bożego

że: „Wy jednak nie żyjecie w edług ciała". O czyw i-

P raw a i c h c e m y ży ć z g o d n ie z je g o przepisam i

ście nie chodzi tu o „ciało" w sensie fizycznym

( R z 7.1 S-16). N a s z e .j a " z n ie w o lo n e je s t grze-

czy biologicznym. Paweł stosuje je raczej w sen-

c h e m ta k b a r d z o , iż m o ż e m y n a w e t pow iedzieć,

sie religijnym, m ówiąc swoim czytelnikom , żc byl

że p rz e sta je m y s ie b ie k o n tr o lo w a ć ( R z 7.17-23).

czas. gdy „wiedliście życie cielesne” (R z 7.5).

S k u tk ie m ta k ie g o z n ie w o le n ia je s t „nieszczęście"

z pełną św iadom ością tego. iż chrześcijanie na-

(R z 7 ,2 4 ). J e s t je d n a k w y jśc ie z tej sy tu a cji: nasz

495

Lisi do Rzymian

Pan - Je zu s C h ry stu s w yzw ala nas z tego nie­

tekstu wynika wyraźnie, że Paweł pokłada w Bo­

szczęsnego sta n u , w k tó ry m - ch o ć służym y P ra­

żej dobroci ogrom ną wiarę i ufność. Musimy

wu B ożem u um y słem - ciałem służym y w rzeczy­

przy tym pam iętać, że nie jest to skutek jego

wistości praw u g rzech u (R z 7,25). W erset Rz 8,1

racjonalistycznych czy teologicznych rozważań.

mówi o now ym życiu w C h ry stu sie - życiu we­

N ie są to także słowa człowieka wiodącego ży­

dług D u ch a, o p isa n y m p rzez Pawła w całym ós­

cie bezstresowe, pozbawione napięć, konfliktów,

mym ro zd ziale.

problemów, komplikacji, cierpień i tragedii będą­

W Rz 7,14-19 Paw eł o p isu je zatem bezsens życia po leg ająceg o w y łącznie n a zew nętrznej

cych - w mniejszym lub większym stopniu udziałem każdego człowieka.

zgodności z P raw em , naw et jeśli jest to Prawo

Przeciwnie - te stanowcze i pełne nadziei

Boże. Paweł d o strzeg ł n ajw yraźniej - zapew ne

słowa pisane są przez kogoś, kto - zgodnie ze

pod w pływ em sw o jeg o sp o tk a n ia z C hrystusem

świadectwem zawartym w innym liście - do­

- iż jeg o p o p rz e d n ie życie „pod P raw em " w rze­

św iadczany był „ponad siły" tak. że „zwątpiliśmy,

czyw istości tylko g o zn iew alało. A postoł pragnie

czy uda się nam ujść z życiem" (2 Kor 1,8). Czło­

więc, aby je g o czy teln icy zrozum ieli, że religijny

wiek ten nieustannie znosi różnorakie cierpienia

legalizm p ro w ad zi tak n ap raw d ę d o śm ierci. Tyl­

- żyje „w niedostatku", znosi „prześladowania"

ko Boża łaska - o b jaw io n a i w cielona w Jezusie

i jest obalany „na ziemię" (2 Kor 4.8-9 j; doświad­

- w yzw ala n as z niew oli g rzechu, abyśm y mogli

czył ponadto cierpienia _w: chłostach, więzie­

„uczestniczyć w w o ln o ści i chw ale dzieci Bo­

niach. podczas rozruchów (...) i w postach"

żych" (R z 8,21).

(2 Kor 6,4-5). Jest zatem jasne, że Rz 8.28 to nie puste słowa, ale wyznanie głębokiej wiary utrzy­ m ującej się pom im o doświadczeń, które - przy­

8 ,2 8 Bóg w spółdziała we w szystkim dla d o b ra?

najm niej z pozoru - powinny tę wiarę osłabiać. Czym więc jest to „dobro", dla ktorego współdziała Bóg? Sądzę, że zdołamy je zdefinio­

W yraźna ro z b ieżn o ść p o m ięd zy tym głębokim

wać tylko wówczas, gdy weźmiemy pod uwagę

w yrazem w iary a naszym ludzkim dośw iadcze­

cały kontekst tego fragmentu. W Rz 8,1-18 Pa­

niem p o w oduje, że Rz 8,28 jest dla nas jedną

weł ukazuje chrześcijan jako ludzi, którzy „są

z tru d n ie jszy ch w ypow iedzi św. Pawła. Jak bo­

w' Chrystusie" (Rz 8.1) - którzy żyją według

wiem m o żem y d o strz e c rękę Boga w sytuacji,

Ducha, gdyż Duch Boży w nich m ieszka (Rz

kiedy m ałe dzieck o ginie w w ypadku spow odo­

8,9-11). Ta rzeczywistość sprawia, że jesteśm y

wanym p rzez p ijan eg o kierow cę? W jaki sposób

„dziećmi Bożymi" i „współdziedzicami Chrystu­

Boży zam ysł u w id aczn ia się w cierpieniu osoby

sa” (R z 8.16-17). Zostaliśmy zatem wyzwoleni

u m ierającej na raka? C o d o brego w ynikać m oże

„spod prawa grzechu i śm ierci” (Rz 8.2).

z m asak ry ch rześcijan , któ ra w łaśnie m iała miej­

To, że jesteśm y wolni od więzów grzechu

sce w jed n y m z w rogo nastaw ionych do nich kra­

i śmierci, nie znaczy jednak, iż nie będziemy spo­

jów? Tego typu zd arzen ia i d ośw iadczenia wyda­

tykać się w naszym życiu z nadał obecnym na

ją się zap rzecza ć ufności, ja k ą Paweł pokłada

świecie grzechem i śmiercią. Właśnie ta dwoista

w do b ro ci Boga. S próbujm y więc zrozum ieć.

rzeczy w istość, w której - z jednej strony - jeste­

0 czym d o k ład n ie m ówi w tym wersecie Paweł

śmy od czegoś wolni, a z drugiej - nadał w tym

1 d laczego - w św ietle sw oich własnych dośw iad­

tkwimy, opisana jest przez Pawła w drugiej czę­

czeń - w ypow iada o n w łaśnie takie słowa.

ści rozdziału 8.

N iezależnie o d w szystkiego innego, co m oż­

A postoł kończy opis życia „w Chrystusie"

na by było o tym tekście pow iedzieć, z jego kon­

lub „życia według Ducha", stwierdzając w Rz

V cm r Testam ent

8.17.

496

że to nowe życie rozpięte jest pom iędzy

na. N iem n iej je d n a k , m im o tej słabości nic

obecnym cierpieniem a przyszłym uzyskaniem

o p u sz cza n a s

ostatecznej chwały. To znaczy - wyzwolenie

w śród n a s d ziała (R z 8.2 6 -2 7 ).

D ucli

Boży, k tó ry nieustannie

niewoli grzechu i śm ierci nic oznacza, że rze­

Rz 8.28 n ależy z a te m rozpatryw ać w kon­

czywistości te znikną, ani żc przestaniem y ich

tekście zb aw czeg o d z ie ła B ożego. Zrozumiemy

doświadczać w naszym obecnym życiu.

w ów czas, że we w szy stk im - w naszych cierpie­

7.

Aktualna rzeczywistość „pokoju z Bogiem "

niach, w e s tc h n ie n ia c h , n a d z ie ja c h i oczekiwa­

i „usprawiedliwienia” (Rz 5.1) jest zaledw ie za­

niach, kiedy d rę c z y n a s „u tra p ie n ie , ucisk czy

datkiem łaskawego, zbawczego dzieła Bożego

p rześlad o w an ie, g łó d czy n ag o ść, niebezpicczeń-

dopełniającego się w Chrystusie. N ie otrzym ali­

stw'o czy m iecz" (R z 8 ,3 5 ) - Bóg działa dla do­

śmy jeszcze wszystkiego. O czekiw anie na to. co

bra tych, „k tó rzy G o m iłu ją ”. „D obrem " jest

jeszcze nie nadeszło, w yrażone zostało ju ż w Rz

w' tym p rz y p a d k u o s ta te c z n e i p ełn e objawienie

5: oprócz obecnego „pokoju z Bogiem " jest jesz­

się Bożej m iło ści d o stw o rz e n ia , której wciele­

cze „nadzieja chwały Bożej" (R z 5.2) i tego. że

niem je s t C h ry stu s , o d k tó re g o nic nie może

ostatecznie „dostąpimy zbawienia przez Jego ży­

człow ieka o d łą c z y ć (R z 8 ,3 9 ).

cie" (Rz 5,9-10). Paweł wraca do tego n iedokoń­

Paweł je s t z a te m p rz e k o n a n y , że „we wszyst­

czonego jeszcze aspektu dzieła Bożego kilka

kim tym o d n o sim y p e łn e zw y cięstw o ” (R z 8.37)

rozdziałów dalej: w Rz 8,11 w spom ina o przy­

- nie za sp raw ą n aszy ch w łasn y ch wysiłków, nie

szłym zm artw ychw staniu naszych „śm iertelnych

za spraw ą ślepej w iary, nie za sp raw ą stoickiego

ciał", co z kolei w Rz 8.17 określone jest jak o

sp okoju, ale „d zięk i T em u , k tó ry nas umiłował"

nasz „udział w chwale". A postoł dodaje n astęp ­

(R z 8 ,37) i p o w o łał „w edług [J e g o | zamysłu"

nie. że „cierpień teraźniejszych nie m ożna sta­

(R z 8 .2 8 ). T en d o b ry i p e łe n m iłości zamysł zre­

wiać na równi z chwałą, która ma się w n as obja­

alizuje się d o k o ń c a , kiedy c a łe stw orzenie -

wić" (R z 8.18).

w tym n asze w ła sn e c ia ła - w yzw olone zostanie

W wersetach tych nasze dośw iadczenia, któ­

z niew oli zep su cia.

re na pierwszy rzut oka nie wydają się „dobre",

Z a n im nie d o k o n a się te n ostateczny akt

ukazane są w ogólnym kontekście całości Boże­

zbaw czego d z ie ła B ożego - c h o ć nieustannie do­

go stworzenia, które „z upragnieniem oczekuje"

św iadczam y g rz e c h u i śm ie rc i - podtrzym uje nas

(R z 8.19), a tym czasem „zostało p o ddane m ar­

Boża m iłość w C h ry stu s ie , byśm y się „stali na

ności” (R z 8,20) i pozostaje w „niewoli zepsu­

w zó r o b ra z u Je g o S y n a” (R z 8 .2 9 ). Bóg działa

cia" (Rz 8.21). Stw orzenie J ę c z y i w zdycha

zatem we w szystkim , z m ie rz a ją c d o dopełnienia

w bólach rodzenia" (R z 8.22) podobnie jak

sw ojego d o b re g o zam ysłu. W ied zą o tym jednak

„wzdychamy" i my - ludzie (R z 8,23). Poniew aż

tylko ci. „którzy G o m iłu ją" - to o ni w raz z nim

zas cale stworzenie „zostanie w yzw olone z nie­

u czestn iczą w realizacji teg o zam ysłu.

woli zepsucia, by uczestniczyć

w' w olności

i chwale dzieci Bożych" (R z 8.21). my także m o­ żemy się spodziewać „odkupienia naszego ciała"

8 ,2 9 P re d esty n a cja?

(R z 8,23). Żyjąc pom iędzy zadatkiem naszego zbawie­

W erset ten w ydaje się sugerow ać, żc Bóg prede­

nia a jego ostatecznym dopełnieniem , pow inni­

stynuje n iek tó re osoby. C z y o z n a c z a to, że z góry

śmy przyjąć postawę nadziei i cierpliw ości

w yznacza O n tych. k tó rzy zo sta n ą zbawieni

(Rz 8,24-25). Jak mówi Paweł - nasze obecne

i tych. którzy pó jd ą d o piekła?

położenie to sytuacja „słabości" (R z 8.26). To

A nalizow any frag m en t pojaw ia się w Liście

dlatego cierpliwość i nadzieja jest nam niezbęd­

d o R zym ian, którego le m a te m są stosunki po­

List do Rzymian

497 między ju d eo ch rześcijan am i u chrześcijanam i po­ chodzenia pogańskiego. Ż ydzi uważali na ogól. żc oni sami są w ybrańcam i Boga. poganie natom iast nie m ogą być przez Boga w ybrani, o ile nie zosta­

mi: dziedzicami Boga. a współdziedzicami Chrystusa, skoro wspólnie z Nim cierpimy po to. by też wspólnie mieć udział w chwale (Rz 8.16-17).

ną Żydam i (czyli pro zelitam i). N iektórzy judeochrzcścijanie uw ażali, że poganie, którzy napraw ­

Jak to często bywa w pism ach Pawła - wspomina

dę chcą d o stąp ić zbaw ienia, m uszą przede wszyst­

O n nie tylko o wywyższonym statusie chrześci­

kim zostać Ż ydam i i zachow yw ać przepisy Prawa.

ja n . ale też o ich aktualnej rzeczyw istości cierpie­

Inni twierdzili z kolei, żc - pom ijając nawet kwe­

nia. U tożsam ianie się z C hrystusem nie polega

stię zbaw ienia - osoby, któ re nic zachow ują Pra­

tylko na identyfikow aniu się z Jego chw ałą, ale

wa. nic m ogą tak n ap raw d ę podobać się Bogu.

też z Jego cierpieniem . Skoro żyjący chrześcija­

W Liście d o R zym ian Paweł sprzeciw ia się takie­

nie jeszcze nie um arli, to będą dośw iadczać w ię-

mu rozum ow aniu. W pierw szej części tekstu wy­

cej cierpienia niż chwały. O bserw acja ta prow a­

snuwa tezę. zg o d n ie z k tó rą Ż ydzi są w takiej sa­

dzi do rozw ażań o znaczeniu cierpienia w życiu

mej sytuacji jak poganie - człow ieka nie uspra­

chrześcijanina (R z 8.18-25) i o tym. jak D uch

wiedliwia bowiem sam o Prawo, ale wcielanie go w

Święty nieustannie pom aga wyznawcom C h ry ­

życie. Paweł pisze więc. że zarów no Żydzi, jak i po­

stusa w ich słabości ( Rz 8.26-27).

ganie potrzebow ali zbawczej śm ierci Jezusa, i że to

W tym właśnie m iejscu pojawia się argu­

właśnie w niej w szyscy otrzym ali zbawienie. W Rz

m ent zawarty częściow o w analizow anym przez

6 -8

apostoł przytacza kolejne trzy argum enty:

nas w ersecie. Pom im o aktualnej rzeczy wistości

( 1) zwolnienie wierzących o d obow iązku przestrze­

cierpienia (c h o ć i w niej nie o puszcza nas D uch

gania Prawa M ojżeszow ego nie prowadzi do więk­

Boży). Bog zam ieni w dobro historię każdego,

szego grzechu, gdyż w C hrystusie chrześcijanie

kto G o miłuje. Ci zas. „którzy G o m iłują" to ci.

umierają zarów no dla grzechu, jak i dla Prawa.

którzy są „pow ołani według | Jego | zam ysłu",

(2) Prawo M ojżeszow e nie rozwiązuje problem u

przy czym nic są to tylko Ż ydzi, ale wszyscy, któ­

grzechu - dzięki niem u zyskuje się tylko św iado­

rzy słuchają Ewangelii i żyją jej przesłaniem.

mość zła i (3 ) rozw iązanie problem u ludzkiego

C hrześcijanie nie są tak po prostu powoływani,

grzechu przychodzi od D ucha Świętego otrzym a­

a potem porzucani - są oni powoływani według

nego w C hrystusie - to w łaśnie poprzez nasze

Bożego zamysłu, czyli Jego planu wpisanego w historię ludzkości. Paweł pisał ju ż o ty m w ie l­ kim zamyśle w Rz 8,18-25: Bog niesie n ad zieję przyszłości chrześcijanom i nie tylko im - niesie ją całemu s tw o rzen iu. N ie z a le ż n ie od tego. ja k trudna jest teraźniejszość, je s t ona częścią Boże­ go planu o d k u p ie n ia lu d zkic h grzechów , szerze­ nia E w an g elii na całym sw iecie i zb aw ien ia szu­

współdziałanie z D uchem Świętym stajemy się dziećmi Bożymi. Paweł podsum ow uje swoje rozwa­ żania w Rz 9 - 11. form ułując wnioski dotyczące roli narodu żydowskiego i jeg o zw iązku z działania­ mi ewangelizacyjnym i w śród pogan. Rozdział 8 znajduje się więc pośrodku tych trzech części. W p ierw szej części ro zd ziału 8 Paweł rozw a­ ża rolę D u ch a Św iętego w przezw yciężaniu ludz­

kających Boga lu d zi o ra z całego stw orzenia.

kiej grzeszn o ści. R o zw ażan ia te kończą się opi­

Paweł w yraża ten pogląd, pisząc także, iż

sem zw ycięskiego sta tu su ch rześcija n in a m ające­

Bog predestynow ał tych. których „przedtem p o ­

go udział w ch w ale C h ry stu sa:

zn ał", aby byli ja k Jego Syn. W m yśleniu hebraj­ skim (w k tó ry m funkcjonow ał Paweł) „pozna­

Sam Duch wspiera swym świadectwem na­ szego ducha, że jesteśmy dziećmi Bożymi. Jeżeli zaś jesteśmy dziećmi, to i dziedzica­

nie" osoby ozn aczało naw iązanie z tą osobą rela­ cji (R d z 18.19: Ps 1.6: J r 1.3: O z 13.5: Am 3.2 lub - w sensie negatyw nym - M t 7,23). Teraz już

49^1

V
wiemy, że Bóg nie nawiązał relacji w yłącznie

pełni, s ta n ie m y p rz e d B ogiem całkow icie uspra­

z fizycznymi potom kam i A braham a, ale z w szyst­

w iedliw ieni i p ełn i ch w ały - tak ja k Jego Syn. To

kimi. którzy G o kochają. W cześniejsze p o zn an ie

d lateg o Paw eł w y ch w ala B oga w R z 8,31-39. Oka­

kogoś oznacza zatem naw iązanie z tą o so b ą rela­

zuje się b o w iem , że O n n igdy nas nic opuszcza

cji przed określonym punktem w czasie. To. że

- naw et w tedy, kied y G o n ie widzim y, Bóg cały

Bog nawiązał taką relację o znaczać m oże je d n o

czas kieruje n am i, re a liz u ją c sw ój do b ry zamysł.

z dwóch: ( I ) Bóg zapragnął tej relacji z ludźm i,

C o z a te m m ów i Bóg n a te m a t predestyna­

jeszcze zanim zaczęli istnieć, gdyż to dla ich zba­

cji? O tó ż - p re d e sty n o w a n i są wszyscy, którzy

wienia działał w całej historii św iata i (2 ) Bóg

G o m iłują. Bóg m a d la n ich w szystkich z góry

wybrał pewną grupę ludzi, zanim jeszcze zaczęli

z a p la n o w a n ą d ro g ę. Jej c e lem je s t uczynienie ich

oni istnieć - to On bowiem ukształtow ał tę g ru p ę

na w zó r Je z u sa . P rzy ta k ie j pew ności każdy mi­

i posłał jej Ewangelię. N iezależnie je d n a k od

łujący Boga m o ż e sp a ć sp o k o jn ie , nawet wtedy,

lego. której z tych interpretacji bliższa jest myśl

kiedy je g o te ra ź n ie js z e życie p ełn e jest bólu i cha­

Pawia, wiemy, że Bóg nie tylko wybrał tych ludzi,

osu.

ale też ma dla nich plan, dzięki którem u sta n ą się jak Jego Syn. N iestety - aby ten plan m ógł się wypełnić, będą musieli uczestniczyć nie tylko

9,13-15 Czy Bóg jest niesprawiedliwy?

w chwale Jego Syna, ale też w Jego cierp ien iu . Teraźniejsze cierpienie chrześcijan m a więc kon­

C zy Bóg je s t uczciw y? A m o ż e trak tu je nas nie­

kretny sens: upodobnienie ich do Jezusa. W na­

spraw iedliw ie? Tc b a rd z o n a tu ra ln e i ludzkie py­

stępnym wersecie Paweł w ym ieni także inne ko­

ta n ia zacz y n ają n a s n u rto w a ć je s z c z e głębiej, gdy

rzyści - opisze, w jaki sposób ci. którzy m iłują

czytam y np. ta k ie słow a: „ Ja k u b a umiłowałem,

Boga, powołani zostali przez Ew angelię, u sp ra­

a E zaw a m iałem w nienaw uści” (R z 9.13). Paweł

wiedliwieni są przez śm ierć C h ry stu sa i o b d arze­

tak że zm agał się z p o d o b n y m i pytaniam i, roz­

ni zostaną chw alą w m om encie Jego pow rotu.

w ażając o d rz u c e n ie

C h ry s tu s a

p rzez Żydów

Paweł w żaden sposób nie odnosi się w ięc

w św ietle n ie k tó ry c h fra g m e n tó w S tarego Testa­

tutaj do idei predestynacji. Pisze po prostu list

m en tu . F ra g m e n ty te w y d ają się sugerować, że

adresowany do kościoła w Rzymie, czyli do

Bóg m o że tra k to w a ć ludzi ja k tylko M u się żyw­

chrześcijan. Apostoł rozważa w tym liście rolę

nie p o d o b a. C z y ta ją c stw ie rd z e n ia takie jak: J a ­

cierpienia w' życiu chrześcijanina, po czym prze­

kuba um iło w ałem , a E zaw a m iałem w nienawi­

chodzi do celu i sensu wszelkich ludzkich u tra­

ści". tr u d n o się z a tem p o w strzy m ać od następu­

pień. C hoć nie są one niczym przyjem nym

jących pytań: „A le d laczeg o ? D laczego jeden

(a - biorąc pod uw'agę ówczesny stosunek wy­

z nich godny je s t Je g o m iło ści, a drugi nie?" Na­

znawców innych religii do chrześcijan - cierp ie­

sze p o czu cie n iesp raw ied liw o ści zaostrza się

nia te były czasem bardzo dotkliw e), bolesne

jeszcze b ard ziej, kiedy w R z 9,11 czytam y o tym,

dośw iadczenia nie św iadczą o tym, że Bóg o lu­

że Bóg p o d jął decy zje d o ty czące tych bliźniąt

dziach zapom niał. Przeciwnie - zgodnie z Bo­

„gdy o n e je sz c z e się nie u ro d ziły an i nic dobrego

żym planem zostaliśmy przecież powołani przez

czy złego nie uczyniły".

Ewangelię, co oznacza, że Bóg nie chciał zosta­

T ru d n o ść w in te rp re ta c ji teg o w ersetu wyni­

wić nas samym sobie. W ram ach swojego planu

ka - przynajm niej częścio w o - zarów no z na­

Bóg nawiązał z nami relację po to, abyśmy mogli

szych błędnych zało żeń , ja k i zan ied b ań dotyczą­

stać się jak Jezus. W praw dzie wiąże się z tym

cych do k ład n ej an alizy są sie d n ic h wersetów.

cierpienie, ale ostatecznym naszym celem jest

Paweł o czek u je negatyw nej reakcji czytelni­

chwała. Kiedy więc Boży plan całkowicie się wy­

ka na p o zo rn ą n iespraw iedliw ość Boga. Słowami

Ust do Rzymian

499

przyw odzącym i na myśl K sięgę H ioba (H i 9,12;

zuje się. że apostoł nie mowi wcale o zbawieniu

40,2)

i życiu po śmierci, ale o tym. jak Bóg powołuje

ap o sto ł k w estio n u je słu szn o ść takiej reak­

cji, a nawet sen s zad aw an ia jakichkolw iek pytań

ludzi i narody do określonej służby i w jaki spo­

(Rz 9,20). N a stę p n ie p rzech o d zi d o argum entu

sób posługuje się On osobam i i sytuacjami po to,

głównego, p o słu g u jąc się cy tatem z Iz 29.16

aby osiągnąć swój cel. którym jest zbaw ienie za­

i 45.9; „C zyż m o że n aczy n ie gliniane zapytać

równo Żydów, jak i pogan.

tego, kto je ulepił; D laczeg o m n ie takim uczyni­

Spróbujmy teraz przyjrzeć się rozważaniom

łeś?” (R z 9,20-21).

Pawia nieco bliżej. Najpierw nawiązuje on do

P y tan ie o

B ożą spraw iedliw ość wypływa

sytuacji swoich rodaków, przywołując wszystko,

więc w edług Paw ła z n aszej ludzkiej skłonności

co Bóg do tej pory dla nich uczynił (Rz 9.1-5).

do m ierzen ia Boga n a s z ą w łasną m iarą. Sam fakt

I tak - Bóg powołał ich jako narzędzie realizacji

po sąd zan ia G o o n iesp raw iedliw ość św iadczy

„obietnicy" (Rz 9.4.B-9) - obietnicy danej Abra­

0 naszym z a ło żen iu , zg o d n ie z którym wiemy,

hamowi: „Przez ciebie będą otrzymywały błogo­

czym jest sprawiedliw ość w swym ostatecznym

sławieństwo ludy całej ziemi" (Rdz 12,1-3). We­

1 ab so lu tn y m sen sie. T ak a je s t w łaśnie arogancja

dług Pawła obietnica ta spełnia się w Chrystusie

stw orzenia. T y m czasem , p o niew aż nie znam y

(zobacz G a 3.15-18). przez śmierć którego za­

tak n ap raw d ę m yśli Boga i nie jeste śm y w stanie

równo Żydzi, jak i poganie stają się członkami

wyśledzić Jeg o d ró g (R z 11,33-34). nie m am y

Bożej rodziny (G a 3.28-29).

prawa o ce n ia ć Je g o sp o so b u postępow ania. To.

N iem niej jednak Paweł - a wraz z nim wszy­

co w idzim y i czeg o d o św iadczam y, to zaledwie

scy inni judeochrześcijanie - musiał zderzyć się

fragm enty Bożej rzeczyw istości, którą widzim y

z rzeczywistością, w której Jezus odrzucony zo­

niew yraźnie - ja k b y w lu strze i tylko częściow o

stał przez lud Izraela. Czy zatem słowo Boże za-

( I K or 13,12). B oże o b jaw ienia postrzegam y na­

wiodło? (R z 9.6). Odpowiadając na to pytanie,

tom iast w k o n tek ście naszej ziem skiej rzeczywi­

przy pom ocy obrazów ze Starego Testamentu

stości „n aczy ń g lin ian y ch ” (2 K or 4,7). Tylko

Paweł dowodzi, że Bóg ma własne sposoby służą­

Bóg widzi tak n ap raw d ę całość, a z takiej per­

ce osiągnięciu swych zbawczych zamiarów i na­

spektyw y to . c o n am w ydaje się „niespraw iedli­

wet aktualne odrzucenie Mesjasza przez Izraeli­

we". m oże się o sta te c z n ie objaw ić jako Jego

tów zostanie przez Boga użyte do realizacji Jego

zbaw cza łaska.

celu. Nie wszystkie dzieci Abraham a stanowić

Je st je s z c z e in n e zało żenie, które uniem ożli­

m uszą narzędzia, którymi Bóg posłużył się do

wia nam praw idłow ą in te rp re ta c ję fragm entu Rz

realizacji swojej obietnicy w Chrystusie. Izaak -

9,13-15. Z e w zględu na ró żne tradycje teologicz­

syn obiecany Sarze został takim naczyniem (Rz

ne. często o d czy tu jem y ten tekst pod kątem pre-

9.6-9). Tak sam o Jakub - nie jego brat Ezaw - zo­

destynacji i n aszeg o życia po śm ierci. Z godnie

stał wybrany jako narzędzie pom ocne w realiza­

z tymi tradycjam i - to. co sta n ie się z nami po

cji Bożej obietnicy (Rz 9,10-13). przy czym wy­

śm ierci, jest ju ż u sta lo n e z góry. Paweł przewi­

bór Boga nie ma nic wspólnego z ludzkimi cno­

dział, jak ie pytan ie m oże się w nas zrodzić pod

tam i. zasługam i czy osiągnięciami (Rz 9,11-12).

wpływem tak ieg o poglądu: „D laczego więc Bóg

Izaak nie był przecież lepszy od swojego brata -

czyni jeszcze wyrzuty? K tóż bowiem woli Jego

Izmaela. a Jakub nie przewyższał w niczym swe­

m oże się sprzeciw ić?" (R z 9.19).

go bliźniaka - Hzawa. Innymi słowy - ani Izaak,

Pytanie to m a je d n a k sens tylko wtedy, jeśli

ani Jakub nie „zasługiwali" bardziej od innych na

Paweł rzeczyw iście o d n o si się w tych slowacłi do

to, aby być wybrańcami. Kierując się typowo

po śm iertn eg o p rzezn aczen ia człowieka. Tymcza­

ludzkimi kryteriam i - w przypadku bliźniaków

sem - p o bardziej dogłębnej analizie tekstu oka­

moglibyśmy nawet stwierdzić, że Bóg powinien

Ymn Testament

500

których przekładach zastępow ane jest wyra­ zem „znienaw idzona", w innych zaś - „kochana mniej". Różnice te wypływają z Rdz 29.30. gdzie

raczej wybrać Ezawa a nie Jakuba, który o sz u k ał swego ojca (R dz 25,27). W tym miejscu swoich rozw ażań Pawcl cy tu ­ je prorocze słowa odnoszące się d o n ie n a ro d z o ­

czytamy, że Jakub kochał Lcę mniej niż Rachelę,

nych jeszcze dzieci Rebeki: „starszy będzie sługą

co nie oznacza oczyw iście, że jej nienawidził.

młodszego" (R dz 25.23). S tw ierdzenie to jest

(Z obacz również Pwt 21.15-17, gdzie hebrajskie

nic tyle wyrazem predcstynacji. ile p ro ro cz ej w ie­

słowo ..znienaw idzona” tłum aczo n e jest zwykle

dzy. Jak wynika z zapisków historycznych. Edo-

jako „niekochana".)

Izraelitów

A zatem , ani u pro ro k a Malachiasza, ani

i zmuszani do płacenia im h araczu (2 Sm 8.13:

u Pawła nie ma podstaw , by sądzić, że Bóg z góry

I Kri 11,14-22). Dla Pawia potw ierdzenie p rz e p o ­

ustalił w ieczne p rzezn aczen ie ludu Izraela czy

mici często atakowani byli p rzez

wiedni dotyczącej przyszłości Ja k u b a i E zaw a

też ludu zam ieszkującego E dom . Historyczna

(oraz ich potom ków) zaw arte jest w Ml 1.2-3.

sytuacja tych dw óch n arodów - ich „wybranie"

który to właśnie tekst cytuje w Rz 9,13.

lub „odrzucenie" - odzw ierciedla jedynie prawo

W cytacie z. Księgi M alachiasza do ty czący m Bożej miłości dla Jakuba a nienaw iści dla E zaw a należy dostrzec dw ie kluczowe kw estie. Po p ierw ­ sze - prorok musiał podkreślić w ielką m iło ść Boga do Izraelitów (potom kow ie J a k u b a ), aby w dalszej części przepow iedni w ykazać, że ich niewierność zasługuje na Jego sąd. E d o m ic i ( Ml 1.4) są potom kam i Ezaw a i w rogam i Izraela. Zgodnie z Ml 1.3-4. najw yraźniej zostali o n i p o ­ konani przez wojska Izraela, c o - w in te rp re ta c ji proroka - stanowi wyrok boski ( Ml 1.4-5). S k o ro

Boga do podejm ow ania dow olnych decyzji kieru­ jących historię ludzkości ku realizacji Jego zbaw­ czych celów. W szystko zm ierza zatem do zba­ wienia człowieka - „Tak bow iem Bóg umiłował świat" (J 3.16). którego cząstk ą jest Jakub. Ezaw. Izrael. Edom. Żyd i poganin. Pawcl mocno p o d k reśla ten zbawczy cel. cytując w' Rz 9.15 fragm ent z W j 33,19. Bóg dys­ ponuje swoim m iłosierdziem i współczuciem w absolutnie dow olny sp o só b . N ikt nie może na nie zasłużyć czy zarobić. N aw et zatwardziałość

W świetle oczywistej m iłości Boga d o Izraela,

serca faraona, do której Paweł nawiązuje w Rz 9.17-18, mieści się w ram ach d ziałania miłosier­ dzia i współczucia Boga w obec Jego uciśnionego stworzenia. Bóg w ykorzystał bow iem tę zatwar­ działość, „żeby rozsław iło się m oje im ię po całej ziemi” (Rz 9.17). Jak w ięc widzim y - to, co z naszego punktu w idzenia wydaje się „niespra­ wiedliwe”. jest jedynie żle przez nas zrozumia­

sytuacja, w jakiej znaleźli się E d o m ici. m u siała

nym. tajemniczym dziełem Bożego miłosierdzia.

więc Bóg posługuje się Izraelitam i (m im o ich niewierności), aby realizować sw oje cele. to w ro ­ gie nastawienie Edom itow jest ró w n o z n a c z n e z ich sprzeciw em wobec Bożych zam ysłów. W takim w łaśnie historycznym k o n tek ście powinniśmy interpretow ać słowa: J a k u b a u m i­ łowałem.

a

Ezawa

m iałem

w

n ien aw iści".

być interpretow ana jako wy raz zn acz n ie c h ło d ­ niejszych uczuć Boga. Słowa: „E zaw a m iałem

Z o b a c z ró w n ie ż k o m e n ta r z d o M l 1,2-3; Rz

8.29; 9,18.

w nienawiści" są m ocne, ale pam iętajm y, że jest to typowy przykład w schodniej h ip erb o li, w k tó ­ rej uczucia w yrażane są przy p o m ocy o k reśleń ekstrem alnych. P onadto, w języku h eb rajsk im

9,18 Bóg czyni zatwardziałym, kogo c h c e ?

„kochać" jest często rów noznaczne z „faw oryzo­ wać" a „nienawidzić" m oże o z n a c z a ć „kochać

N ie mamy p r o b le m u

lub woleć m niej". Przykładow o - w R d z 29.31.33

z g o d n ie z k tó r y m i B ó g w y św iad cz« ! ła s k ę kontu

słowo przetłum aczone jako „o dsunięta" w n ie­

c h c e . L u b im y m y śle ć o B o g u ja k o o B ogu miło-

ze

z r o z u m ie n ie m

słów.

List do Rzymian

501 siernym . D lateg o tr u d n o n am zrozum ieć w ypo­

w niej o tym. że Bóg może realizować swój zbaw­

wiedź. zg o d n ie z któn) Bóg kogo chce - czyni

czy plan nie tylko poprzez prowadzenie ludzi do

zatw ardziałym . C zy zn acz y to, że Bóg nie daje

współpracy, ale też pozwalając im. aby się Mu

nam w szystkim szansy, a Jeg o m iłosierdzie nie

sprzeciwiali. Apostoł podkreśla przy tym abso­

jest u n iw ersaln e?

lutną wolność Boga w podejmowaniu takich de­

Aby d o b rz e o d c z y ta ć ten w erset, m usim y

cyzji.

najpierw zro zu m ieć cały k ontekst. Paweł pisze

Żydzi szczycili się tym. że Bóg wy brał właś­

do R zym ian p o to , aby o b ro n ić sw oje stanow i­

nie ich - nie pogan. Paw'eł wspomina o tym częś­

sko. zg o d n ie z k tó ry m p o g an ie nie m uszą staw ać

ciowo w swoich rozważaniach zawartych w Rz

się Ż ydam i, aby być p ełn o praw nym i chrześcija­

9,7-13. Abraham miał więcej niż jednego syna.

nami. Innym i słow y - ap o sto ł broni chrześcijań­

ale Bóg wybrał tylko Izaaka jako tego. przez któ­

stwa w oln eg o o d ży d ow skiego Praw a rozum iane­

rego spełni swoją obietnicę. Izaak także miał wię­

go ja k o co ś. c o n ad aje lu d ziom żydowski) tożsa­

cej niż jednego syna, ale Bóg wybrał sobie Jaku­

m ość. W R z 6 - 8 Paw eł o d p o w ied ział na zarzut,

ba. nie Ezawa. Na te słowa każdy Żyd pokiwałby

że w oln o ść o d P raw a p ro w adzi d o niem oralnych

głową z zadowoleniem, zwłaszcza jeżeli nie czy­

zachow ań. T eraz u zu p ełn ia sw oje rozw ażania,

tał wersetu otwierającego te rozważania (Rz. 9,6):

m ówiąc, że w se rcu B oga je s t rów nież m iejsce

.N ie wszyscy bowiem, którzy pochodzą od Izra­

dla Żydów'. Paw eł tw ierd zi zatem , że S tary T esta­

ela. są Izraelem". Paweł napisał te słowa nie po

m ent nie o p isu je zaled w ie planu, który się nie

to, aby udowodnić, że to właśnie Żydów Bóg wy­

ziścił czy też z d a rz e ń , k tó re doprow adziły do

brał do realizacji własnych celów. Dla każdego

przyjścia Je z u sa , ale sam w sobie stanow i pewną

Żyda było to przecież oczywiste. Paweł chciał

w artość.

tym czasem uświadomić swoim czytelnikom, że

A p o sto ł ro z p o c z y n a cały rozdział od stwier­

Bóg m oże także wybierać spośród całego narodu

dzenia, że b a rd z o zależy m u na ludzie Izraela -

niektórych Żydów, a niektórych z nich odrzucać.

na sw oich ro d a k a c h (w rac a d o tego w ątku w Rz

A postoł zwalcza zatem żydowskie poczucie wyż­

10.1). Z ależy m u na nich tak bardzo, że sam po­

szości ich własną bronią.

szedłby d o piekła, gdyby m ógł przez to uchronić

Żydzi szczycili się także przestrzeganiem

od piekła Żydów . Paweł w sp o m in a następnie do­

Prawa Mojżeszowego. Byli przekonani, że Bóg

bro, jak ie Bóg w yśw iadczył narodow i żydowskie­

nagrodzi ich za ten wysiłek zbawieniem, nie zba­

mu w p rzeszło ści. Z a ra z p o tem ap o sto ł w skazuje

wi zaś pogan, od których Żydzi są przecież

na pew ien p ro b lem : czy to. c o się dzieje, o zn a­

o wiele bardziej sprawiedliwi. Paweł uświadamia

cza, że Boży plan zaw iódł? Pełne w yjaśnienie tej

im, że takie rozumowanie mija się z prawdą.

kwestii sfo rm u ło w an e zo stan ie w Rz 9.6 do Rz

W pierwszych rozdziałach listu wspomniał już

11.36, skąd dow iadujem y się. że Bóg posłał

o tym. że żaden człowiek nie jest do końca spra­

Ew angelię p o g an o m , aby p obudzić Izraelitów do

wiedliwy - nikt nic może zatem rościć sobie pra­

zazdrości, co w końcu d o p row adzi także do zba­

wa do zbawienia. Zbawienie jest wyłącznie kwe­

w ienia Izraela. W sam ym środku tych rozw ażań

stią miłosierdzia i łaski, nie zaś ludzkich zasług.

Paweł w yraźnie d aje d o zro zum ienia, że chodzi

Paweł wspomina przy tym, że wybór Boga doty­

o ogół Ż ydów (lu d Izraela), nie o poszczegól­

czący Izaaka i Jakuba nie mial nic wspólnego

nych p rzedstaw icieli n aro d u , gdyż na poziom ie

z ich charakterem . Dokonał się on bowiem, jesz­

indyw idualnym są przecież Ż ydzi (w tym on

cze zanim uformowały się ich charaktery. Nic

sam ), którzy uw ierzyli w Jezusa.

pom aga tu argum ent, zgodnie z którym Bóg wie­

A nalizow any przez nas werset pojawia się

dział. jacy będą oni w przyszłości - stałoby to

w pierw szej części tych rozw ażań. Paweł mówi

w sprzeczności z tym. co twierdzi Paweł, a twicr-

\i m r

Testament

502

dzi on. iż Bog dokonał konkretnego wyboru tak

M am y w ięc niejako dwie strony tej samej

po prostu. A b y to podkreślić, apostoł cytuje sło­

rzeczyw istości. Z jed n ej strony, ludzie słyszą

wa Boga skierowane do faraona w Wj 9.16: „Lecz

Ewangelię i ją o d rzu cają - tak jak faraon, który

dlatego zostawiłem cię przy życiu, byś zobaczył

usłyszał nakaz Boży p rzez M ojżesza i zignorował

moją silę i by imię moje zostało rozsławione po

go. Jak widzim y - w każdym z tych przypadków

całej ziemi". Faraon nie został zatem przy życiu

Bóg daje ludziom m ożliw ość wyboru. Z drugiej

za sprawą przypadku ani własnej mocy. ale dlate­

strony, Bog mówi, że zostaw ił faraona przy życiu

go. żc postanowił tak Bóg. Dlaczego Bóg miałby

dokładnie po to. aby m ógł on dokonać swojego

trzymać przy życiu tak zawziętego władcę? Po

wyboru. Bóg nie je s t zdziw iony, że faraon posta­

to. aby jeszcze wyraźniej ujawniła się Boża potę­

nowił się Mu sprzeciw ić, tak jak nie dziwi się. że

ga przy wyprowadzaniu Izraelitów z Egiptu. Za­

większość Ż ydów odrzu ciła Jego Ewangelię.

twardziałość faraona była zatem częścią Bożego

Czy zatem Bóg sam czyni ludzi zatwardzia­

planu umożliwiającą Mu realizację swego zbaw­

łymi? Paweł odpow iada, że tak. C zy Bóg ma mi­

czego celu.

łosierdzie dla w szystkich? Paweł mówi. że nie.

Jeśli mamy jeszcze jakiekolwiek wątpliwości

Czy m im o w szystko ludzie m ają wolność odrzu­

odnośnie do tej interpretacji to zauważmy, że

cenia Boga? Paweł ponow nie stwierdza, żc tak.

w dalszej części listu (Rz 9.19-24) Paweł jeszcze

Czy Bóg m a w takim razie miłosierdzie dla

bardziej podkreśla fakt. że Bóg może zrobić

wszystkich, którzy uwierzyli w Ewangelię? Paweł

z człowiekiem, co tylko chce. W Rz 9,24-33 apo­

znów potw ierdza. W jaki sposób pogodzić ze

stoł przyznaje, iż Bóg dokonał pewnego wyboru,

sobą te dwie koncepcje? N ie wiemy. Paweł wie

jednak wybrał do zbawienia zarówno pogan, jak

z jednej strony, żc Bóg jest wyłącznym władcą

i Żydów. przy czym spośród Żydów nie wybrał

historii i kształtuje ją. tak jak chce po to. by

wszystkich, lecz. niektórych. Równie dobrze Bóg

osiągnąć swoje cele. Ż a d n a m oc nie jest w stanie

mógłby więc wybrać do zbawienia faraona, a z Ży­

Mu przeszkodzić. Z drugiej strony, apostoł ma

dów uczynic jego przeciwników. Coś podobnego

św iadom ość tego, że ludzie m ogą opowiedzieć

miało zresztą miejsce w przypadku Jezusa.

się za Ew angelią lub przeciw ko niej i ci. którzy ją

Nie jest to jednak wszystko, co Paweł ma do

wybrali, zostaną przez Boga zaakceptowani. Pa­

powiedzenia na temat predestynacji i czynienia

weł nie w yjaśnia nam jed n ak , w'jaki sposób moż­

ludzi zatwardziałymi. W dalszej części tekstu pi­

na to ze sobą pogodzić.

sze on bowiem o tym, jak Bóg współpracował

A postoł chce nam przede wszystkim uświa­

także z poszczególnymi narodami - z Żydami

dom ić. że nie m ożem y sam i decydować o na­

jako całością i poganami jako całością. Mówi

szym statusie u Boga („Bóg na pewno wybierze

również o tym. że żydowscy prorocy znali Boży

takich jak m y") ani szczycić się tym. że zostali­

plan na długo przed jego realizacją. Niemniej

śmy wybrani („Bóg na pew no uważa nas za wy­

jednak, w kolejnym rozdziale Paweł podkreśla,

jątkowych"). Takie postaw y świadczą bowiem

że wszystko to dokonywało się za sprawą ludz­

o tym, że podw ażam y wyłączne prawo Boga do

kich wyborów. Bóg dał ludziom zbawienie nie na

decydow ania o naszym losie. Paweł zauważa, że

podstawie żydowskiego Prawa, ale na podstawie

to właśnie z powodu pierw szego z powyższych

laski Chrystusa. Zostało to ogłoszone zarówno

założeń

Żydom, jak i poganom, co oznacza, że Bóg nie zmuszał Żydów do zatwardziałości. Niemniej

a w rozdziale 11 ostrzega pogan przed tym. aby nie przyjmowali drugiego z tych założeń. Za­ miast lego apostoł zachęca nas do dziękowania

jednak - jak sam Bóg przewidział - większość Żydów odrzuciła Dobrą Nowinę, poganie tym­ czasem przyjmowali ją na ogół bardzo chętnie.

naród

żydowski

zignorował Jezusa,

Bogu za to. że jesteśm y tu. gdzie jesteśmy, nie z powodu naszych zasług, ale dlatego, że Bóg po­

Lisi do Rzymian

50.1 stanowił obdarzyć nas swoim miłosierdziem -

tekście żydowskich oczekiwań na Mesjasza i po

miłosierdziem, na które przecież tak naprawdę

trzecie - jego nowa interpretacja Prawa w świetle

nie zasługujemy.

doświadczenia Chrystusa. Zanim przejdziemy

Zobacz również kom entarz do Wj 9,12: Rz 8,29.

do rozważenia tych zagadnień, aby w ich kontek­ ście poprawnie odczytać analizowany obecnie werset, przyjrzyjmy się jeszcze temu. w jaki spo­ sób Paweł stosuje wyraz .prawo".

9,22 Czy Bóg jest gniewny?

Apostoł stosuje to słowo zarówno w sensie metaforycznym, jak i dosłownym. Pisząc o in­

Zobacz kom entarz do Rz 1,18.

nym prawie, prawie, „które toczy walkę z pra­ wem mojego umysłu" (Rz 7.23) lub o prawie „Ducha, który daje życie" (Rz 8.2), Paweł stosu­

10,4 Koniec Praw a?

je ten wyraz w sensie metaforycznym dla określe­ nia rzeczywistości decydujących o życiu pogani­

Rz 10,4 - ch o ć nie jest to jedyny fragment,

na lub chrześcijanina - lak jak Tora jest decydu­

w którym Pawei porusza kwestię Prawa - w naj­

jąca. jeśli chodzi o życic Izraela. Poza takim za­

bardziej dobitny sposób pyta o miejsce i znacze­

stosowaniem tego słowa. Paweł używa go jeszcze

nie Prawa w życiu chrześcijanina. To radykalne

w' sensie Prawa Mojżeszowego - systemu religij­

stwierdzenie, zgodnie z którym Chrystus jest

nego. wraz z jego kultowymi, rytualnymi i moral­

kresem Prawa - jak również podobne sformuło­

nymi zobowiązaniami, którymi Izraelici kierowa­

wania pojaw iające się w innych listach Pawła -

li się od czasów Mojżesza. Prawo, o którym

stało się w Kościele przedm iotem gorących dys­

mowa w' Rz 10.4 należy rozumieć właśnie w tym

kusji ju ż od czasów pierwszyclt podróży misyj­

drugim - dosłownym sensie.

nych apostola. Czytając Rz 10,4, stykamy się z poglądem,

1. Początkowe podejście Pawia do Prawa

zgodnie z którym Prawo nie jest już wyznaczni­

(jego rozumienie i doświadczenie)

kiem naszej relacji z Bogiem. Dla wielu słowa te

Paweł mówi o sobie w następujący sposób: „He­

są trudne ze względu na to, że na ich podstawie

brajczyk z Hebrajczyków, w stosunku do Prawa

m ożna zarzucić Pawłowi antynom ianizm - od­

- faryzeusz (...), co do sprawiedliwości legalnej

rzucenie wszelkich praw i zasad umożliwiających

- stałem się bez zarzutu" (Flp 3,5-6). Dla takiej

prowadzenie m oralnego życia, a zwłaszcza norm

osoby Prawo było Prawem Bożym, wyrażającym

absolutnych.

wolę Boga i Jego zamysł dla wybranego ludu.

Ponieważ pierwsi chrześcijanie traktowali

Przestrzeganie Prawa było więc dla Pawła jedno­

ż.ydowską Biblię jako Pismo Święte i - wraz

znaczne z posłuszeństwem wobec Bożej woli.

z Ewangeliami i innymi tekstam i apostołów wcielili ją do swojego kanonu, kwestia związku pomiędzy Prawem Bożym a wiarą chrześcijań­ ską jest dla nas wszystkich niezwykle istotna. Próbując zrozum ieć wspomniany wyżej fragment i wynikające z niego sugestie, musimy najpierw rozważyć trzy zasadnicze kwestie: po pierwsze - początkowe podejście Pawła do Pra­ wa, po drugie - jego doświadczenie nu drodze do Damaszku jako spotkanie z Mesjaszem w kon­

„Prawo samo jest bezsprzecznie święte: święte, sprawiedliwe i dobre jest też przykazanie" (Rz 7.12). Prawo jest ponadto „duchowe” (Rz 7.14). gdyż pochodzi od Boga (Rz 7,22), a jego celem jest prowadzenie ludzi do prawdziwego życia (Rz 7.10). Jako rabin Paweł doskonale wiedział, że Pra­ wo - dar Bożej laski - było pewnym przywilejem ( Rz 3.1-2; 9,4). Wiedział również, że dar ten wią­ zał się z pewną odpowiedzialnością. Jeśli bowiem

\< ih t

Testament

504

„¿nasz Jego wolę i um iesz ro zpoznać, c o lepsze"

prowadzili m iędzy sobą zażarte dyskusje doty­

- czyli .zdajesz się na Praw o" (R z 2.17-18). p rzez

czące roli Prawa w tym ostatnim okresie. Niektó­ rzy z niclt uważali, że w epoce mesjańskiej Tora

co jesteś .przew odnikiem ślepych, św iatło ścią dla tych. którzy są w ciem ności" (R z 2,19), to musisz także tego Prawa przestrzeg ać (R z 2.17-24). Zgodnie ze św iadectwem sam ego Paw ła -

p r z e s ta n ie obowiązywać, inni natomiast twier­ dzili, iż M e s ja s z udoskonali Prawo, nadając mu nowy wymiar lub obw ieści całkiem nową Torę. C h o ć w ię k s z o ś ć r a b in ó w s k ła n ia ła się ku po­

byl on przekonany, iż zachow yw anie P raw a było

g ląd o w i, z g o d n ie z k tó r y m T o ra nie przestanie

możliwe. On sam byl w tym przecież ..bez z a rz u ­

o b o w ią z y w a ć w e p o c e m e s ja ń s k ie j, a jej aktual­

tu" (Flp 3.6). Prześw iadczenie to legło je d n a k

n o ść b ę d z ie tr w a ć w ie c z n ie , w ie lu z nich uważa­

w gruzach po jego spotkaniu z C h ry stu sem .

ło. że p o ja w ią się w' n ie j p e w n e m odyfikacje, że n ie k tó re n a u k i z d e z a k tu a liz u ją się , p o d czas gdy

2.

Spotkanie Pawia : C hrystusem

in n e n a b io r ą n o w y c h z n a c z e ń , ż e sk o ń c z y się tra­

Począwszy od swojego dośw iadczenia w d ro d ze

d y cja s k ła d a n ia o f ia r i o b c h o d z e n i a św iąt, i że nie

do D am aszku - które Paweł opisuje ja k o p u n k t

b ę d z ie ju ż r o z r ó ż n ie n ia p o m ię d z y tym , co „czy­

zwrotny, w którym Bog postanow ił ..objaw ić

ste ". a ty m . c o „ n ie c z y s te ”. D o ś w ia d c z e n ie Pawia

Syna swego we m nie" (G a 1.16) lub ja k o m o­

i je g o n o w a in te r p r e t a c ja P ra w a ro zg ry w a się za­

ment. kiedy to „zostałem zdobyty przez C h ry stu ­

tem n a tle tra d y c ji r a b in is ty c z n e j, zg o d n ie z któ­

sa Jezusa" (F lp 3.12) - poglądy ap o sto ła n a te­

rą P ra w o b ę d z ie a k tu a ln e t a k ż e w e p o c e mesjań­

mat m iejsca i roli Prawa zaczęły ulegać gw ałtow ­

skiej. p rz y c z y m m o ż liw e s ą p e w n e form y zastą­

nej przem ianie. Z rozum iał, że to w łaśnie jeg o

p ie n ia i/lu b z m o d y f ik o w a n ia g o . S k o ro epoka

gorliwość wobec Prawa oraz zaw ziętość w p rze­

M e sja sz a j u ż n a d e s z ła , to T o ra n ig d y nie będzie

strzeganiu i bronieniu jego przepisów d o p ro w a ­

ju ż ty m , c z y m b y ła.

dziły go do lego. że stał się prześladow cą p ierw ­

P oza w s p o m n ia n ą w y żej tr a d y c ją rabinistycz-

szych wyznawców Jezusa. N ie ulega w ątpliw o­

n ą. n a ro z u m o w a n ie P a w ła m ia ły te ż niewątpliwie

ści. że mial wówczas głębokie prześw iadczenie

w pływ p o g lą d y sa m e g o J e z u s a . N ie w iem y wpraw­

o tym. iż wypełnia wolę Bożą. S potkanie ze zm ar­

dzie, w ja k im s to p n iu P aw eł z n a ł d o k ła d n ą treść

twychwstałym Panem otworzyło m u jed n ak oczy

w ypow iedzi

na takt. że to Jezus jest Bożym M esjaszem . O ka­

z p ew n o ścią p r z e k a z a li m u . ja k ie było Jego ogólne

zało się zatem, że w swej gorliwości w obec Praw a

sta n o w isk o w o b e c P ra w a . S ta n o w isk o to pod pew­

Paweł sprzeciwiał się tak napraw dę B ożem u za­

nym i w z g lęd am i z g o d n e je s t z ty m , ja k ie wyzna­

mysłowi - probow ał powstrzym ać nadejście epoki

w ała w ięk szo ść

mesjańskiej ( I Kor 10,11) przez to. że chciał tak

w zg lęd am i z n a c z n ie o d n ie g o o d b ieg a.

m ocno trzym ać się Bożych przykazań.

J e z u s a , je d n a k

in n i

Ż y d ó w , je d n a k

chrześcijanie

p o d wieloma

Z g o d n ie z M t 5,17. J e z u s n ie przyszedł po

Odkrycie to nabiera jeszcze w iększego zn a ­

to . aby z n ie ś ć P ra w o . W k o le jn y c h w ersetach

czenia w świetle rabinicznych poglądów n a le­

(„ S ły szeliście, że p o w ie d z ia n o [ ...j. A J a wam

mat historii ludzkości, które oczyw iście Paweł

p o w ia d a m " ) J e z u s z je d n e j s tr o n y p o tw ierd za, że

doskonale znał. Zgodnie z tym i p oglądam i, n ie­

w ola B oża w y ra ż o n a w p r z e p is a c h P raw a jest

którzy rabini utrzymywali, że h isto ria ludzkości

w ieczn ie a k tu a ln a , z d ru g ie j je d n a k stro n y uświa­

dzieli się na trzy okresy: ( l ) czas „chaosu" trw a­

d a m ia sw o im s łu c h a c z o m n a jg łę b s z e i najpełniej­

jący o d Adam a do M ojżesza, kiedy to nie było

sze z n a c z e n ie tej w oli, k tó r e p rz e k r a c z a tradycyj­

jeszcze Prawa. (2 ) okres „Tory", czyli czas o b o ­

ne i c z ę s to b a r d z o o g r a n ic z o n e ro z u m ie n ie Pra­

wiązywania Prawa, trw ający od M ojżesza a ż d o

wa. Ja k o M e sja sz O n d a je im te r a z now ą, autory­

przyjścia M esjasza i (3 ) epoka M esjasza. R abini

ta ty w n ą in te r p re ta c ję .

L b t do R zym ian

505 P onadto, zg o d n ie z M t 5.17-18. Jezus przy­

nia ludzki grzech i b u n t skierowany przeciw ko

szedł po to. by „w ypełnić" P raw o sw oim życiem,

Bogu. N iem niej jed n ak . Paweł przyznaje rów­

śmiercią i zm artw y ch w stan iem . W Jego osobie

nież. że Prawo nie jest w stanie zm usić człow ieka

wypełniły się p ro ro ctw a S tarego T estam entu.

do posłuszeństw a. Jest to bow iem n o rm a ze­

W Nim d o p ełn ił się B oży zam ysł. To dlatego Je­

w nętrzna, która sam a w sobie nie daje człow ieko­

zus w tak au to ry taty w n y i stanow czy sp o só b od­

wi m ocy sprostania określonymi stan d ard o m .

nosi się d o n iek tó ry ch o g ran iczający ch aspektów

W szelkie

Prawa i p rzen o si sw oją m isję na poziom wyższy

w oparciu o wymogi Prawa (R z 10.5) skazane są

niż ten. na jak im fu n k cjo now ały d o tą d Boże

zatem na porażkę. Paweł podsum ow uje ten sm ut­

przykazania. I tak - zasad y zw iązane z koszer-

ny fakt słowami: „N ieszczęsny ja człowiek! K tóż

nością. z ry tu aln ą czy sto ścią czy z przestrzega­

m nie wyzwoli (...)?" (R z 7.24).

niem szab atu sc h o d z ą n a dalszy plan w obliczu

próby

osiągnięcia

spraw iedliw ości

W następnym w ersecie apostoł sam o d p o ­

Jego posługi w śró d g rzeszn ików i innych „nieczy­

w iada sobie na to pytanie - takie w yzw olenie

stych” p o d w zg lęd em ry tualnym o só b . Je zu s

m oże przyjść w yłącznie „przez Jezusa C h ry stu ­

mówi bow iem , że „w szyscy bow iem

P rorocy

sa. Pana naszego" (R z 7.25). D laczego? Ponie­

i Prawo proro k o w ali aż d o Ja n a " (M t 11.13; Łk

waż „kresem Prawa jest C hrystus". Słowo „kres"

16.16), co o z n a c z a , że n a sta ła now a rzeczyw i­

(telos) m oże o zn acz ać zarów no „zam iar", „sku­

stość - kró lestw o M esjasza, któ re w ypiera stary

tek", „cel", ku którem u coś zm ierza, jak i „zakoń­

p orządek św iata (M k 1,15).

czenie", „koniec”. W ielu in terp retato ró w tw ier­

W tym św ietle być m o że łatw iej je s t zrozu­

dzi. że we fragm encie tym Paweł stosuje ten wy-

mieć je d n o c z e s n ą zg o d n o ść i sp rz e c z n o ść po­

raz w obydw u znaczeniach. Prawo było dla niego

m iędzy p o d ejściem d o P raw a p rezentow anym

„wychowawcą. | który m iał prow adzić | ku C h ry ­

przez n aw ró co n eg o Paw ła i p rzez w spółczesnych

stusow i" (G a 3.24). Tym czasow a funkcja Prawa

mu rabinów .

ju ż się zakończyła - dlatego C h ry stu s określony jest jak o koniec Prawa.

3.

Nowe zro zu m ienie Prawa przez Pawia

Paweł nic pow tarza tu jed n ak tylko poglądu

Paweł zn a żydow ską trad y cję m ów iącą o trzech

w ypływ ającego ze znanej sobie tradycji czy leż

okresach w h isto rii lud zk o ści. N iem n iej je d n a k ,

św iadectw a

w o p arciu o w łasn e d o św ia d czen ie C h ry stu sa

z którym w epoce m esjańskiej Prawo nie będzie

i o to, jak o d n o sił się d o Praw a Jezus, Paweł bar­

ju ż obowiązywać. A postoł wyraża także przekona­

pierw szych

chrześcijan,

zgodnie

dziej sk łan ia się te ra z ku tym p o g ląd o m , które

nie o tym . iż Prawo M ojżeszowe dopełniło się

mówią o w ygaśnięciu lub p rzy n ajm n iej zm odyfi­

w C hrystusie, który znosi je. poniew aż sam „przy­

kowaniu Praw a w trzecim o k resie - okresie m e­

nosi uspraw iedliw ienie" tym. którzy wierzą.

sjańskim . Paweł pisze w ięc o Jezusie: „W swym

S form ułow anie m ów iące o tym. że kres Pra­

ciele pozbaw ił O n m o cy P raw o p rzy k azań , wyra­

wa - C h ry stu s „przynosi usprawiedliwienie każ­

żone w z a rz ąd zen iac h " ( E f 2.15). I tak - Prawo,

dem u. kto w ierzy” sugeruje, iż Chrystus nie zno­

które kiedyś „trzy m ało n as w ja rz m ie ", w C h ry ­

si Prawa w sensie absolutnym. Nie neguje On

stusie „straciło m o c n ad n am i" (R z 7.6). P o stęp u jąc „w edług p rzestarzałej litery" (R z 7,6)

i „trzym ając się w łasnej drogi uspraw iedli­

w ienia" (R z 10,3). Paweł nie tylko nie dośw iad­ czał pokoju, ale naw et zw rócił się przeciw ko Bogu. W Rz 7 ap o sto ł pisze, że P raw o jak o wyraz Bożej woli w ciąż istnieje i - jak zaw sze - odsla-

bowiem wyrażonej w Prawie woli Bożej. Przyj­ ście Chrystusa sygnalizuje raczej kres Praw a jako

środka służącego uzyskaniu sprawiedliwości (czyli dobrej relacji z Bogiem). To w C hrystusie objawia się Boża sprawiedliwość (R z 1.17). To Jego życie ukazuje nam. w jaki sposob Bog o d n a­ wia z nami swoją relację i sprow adza nas na właś­

VoHT Testament

506

ciwą drogę (Rz 10.3). W tym sensie P raw o - jak o

uk ład an k i: je ro z o lim s k ie S tare M iasto wciąż po.

środek zbliżenia się do Boga. jako coś, co określa

zo staw ało w rę k ach A rab ó w . D ru t kolczasty od­

jakość naszej relacji z Bogiem i jak o głoszone

dzielał Ż y d ó w o d ich d aw n ej ojczyzny - wraz zc

przez żydowski) tradycję narzędzie w iodące do

w zgórzem , n a k tó ry m m ie śc iła się kiedyś świąty­

życia poprzez przystosowanie się - zo stało znie­

nia. K iedy ten d r u t z n ik n ie i Izrael odzyska Stare

sione.

M iasto - p rzew id u je n a s z nauczyciel - Jerozoli­

To, że C hrystus „przynosi uspraw iedliw ie­

m a nie b ęd zie w ięcej „ d e p ta n a p rzez pogan".

nie każdemu, kto wierzy" o znacza p o n a d to , iż

W ted y „czasy p o g a n p rz e m in ą " i Izrael ponow­

więzy Prawa, które uwypukla nasz grzech, ale nie

nie zw róci się w k ie ru n k u M esjasza. Z powodu

daje nam mocy. by go przezw yciężyć, m ogą być

tej i p o d o b n y c h in te rp re ta c ji w ielu z nas czekało

zniesione tylko wtedy, kiedy odpow iem y w iarą

z n ie c ie rp liw o śc ią n a d a lsz y ciąg wydarzeń, kie­

Chrystusowi - kiedy w pokorny sposób p o d d a­

dy w 1967 r. - p o d c z a s w ojny izraelsko-arabskiej

my się usprawiedliwieniu p ochodzącem u od

- d ru t k o lczasty o k a la ją c y s ta rą Jerozolim ę rze­

Boga (Rz 10.3).

czyw iście z n ik n ą ł, a Izra el o d zy sk ał kontrolę nad

Zobacz również kom entarz do Mt 5.17-20: Rz 5.20.

n a jw ażn iejszą c z ę ś c ią m ia sta . N iem niej jednak, c h o ć od ta m te j p o ry m in ę ło w iele lat, oczekiwa­ ne n a w ró c e n ie nic n a s tą p iło - Izrael wciąż pozo­ staje p ań stw em całk o w icie św ieckim .

11,26 Cały Izrael będzie zbawiony?

To d o ść now e d o św ia d c z e n ie historyczne ilu stru je n ie p e w n ą n a tu rę w szystkich teorii es­

O znacza to, że zbawiony zostanie każdy Ż yd.

ch ato lo g iczn y ch , k tó re w iążą o k reślo n e teksty

czy też Izrael jako naród? Czyż ży d zi nie o d rzu ­

biblijne z b a rd z o k o n k re tn y m i w ydarzeniam i hi­

cili C hrystusa, przez co uniem ożliw ili Bogu rea­

sto ry czn y m i. U k a z u je o n o rów nież, jak trudno

lizację Jego zbawczego dzielą? Jak m o żn a w ta ­

jest p o p raw n ie o d c z y ta ć słow a Pawła, zgodnie

kim razie stw ierdzić, że „cały Izrael" będzie zba­

z któ ry m i „cały Izra el b ę d z ie zbaw iony". Aby zy­

wiony? Czyż Jezus nie pow iedział jeszcze przed

skać n ieco sz e rs z ą p e rsp e k ty w ę spojrzenia na tę

Pawłem, że królestwo Boże będzie Ż ydom zab ra­

kw estię, p rz e a n a liz u je m y ro zw ażan ia Pawła na

ne. a dane nowemu narodow i (M t 21,43)?

te m a t Izraela, k tó re p o jaw iają się w R z 9 - 11. ze

Rz 11.26 leży w centrum wielu chrześcijań­ skich refleksji eschatologicznych lub teorii doty­

szczególnym u w zg lę d n ie n ie m w ersetów najbliż­ szych: Rz 11,11-27.

czących czasów ostatecznych. B ardzo dobrze

Po stw ierdzeniu, że zbaw cze dzieło Boga do­

pam iętam , w jaki sposób zinterpretow ał ten wer­

konane w C h ry stu sie i p rzez C h ry stu sa (Rz I - 4)

set jeden z m oich kolegów - nauczycieli. Z god­

uw olniło ludzi od p o tę p ie n ia (R z 5), grzechu

nie z jego eschatologiczną linią czasu, u stan o ­

(R z 6 ), P raw a (R z 7 ) i śm ierci (R z 8), Paweł

wienie w 1948 r. państw a Izrael, które położyło

przech o d zi d o p u n k tu k u lm in acy jn eg o tej części

kres trw ającem u niemal dwa tysiące lal okresowi

listu, jak im je s t w sp an iały o p is Bożej miłości

bez państwa, stanow iło jednocześnie zakończe­

w C h ry stu sie, od k tó rej n ic nie je s t nas w stanie

nie „czasów pogan" - okresu, w' którym ziem ie

odłączyć. Ta w zn io sła d o k so lo g ia zostaje gwał­

Izraela okupow ane były przez pogan. (Porów naj

tow nie p rzerw an a w R z 9,1-2, gdzie Paweł wyra­

Łk 21.24. gdzie Jezus przewiduje zniszczenie Je­

ża swój głęboki ból spow odow any tym , że Izrael

rozolimy oraz że będzie ona „deptana p rzez po­

- lud Boży o d rzu cił sw ojego M esjasza.

gan. aż czasy pogan przem iną").

P ytanie o los Izraelitów , którzy odrzucili

Nauczyciel len stwierdził jednak, że wciąż

w czesn o ch rześcijań sk ą now inę o tym . iż spełnie­

brakuje mu jednego kawałka tej eschatologicznej

niem o bietnicy Izraela jest Je z u s z N azaretu, bar­

507

Lisi do Rzymian

dzo m o cn o n u rto w ało Ż ydów , którzy w N iego

9.19-23. G arncarz może robić z gliną, co chce -

uwierzyli. Z w ią z a n e z tym o d rzu cen iem zakłopo­

tak sam o jak Bóg. który może powołać do swoje­

tanie i n ied o w ierzan ie u w id aczn ia się we wszyst­

go ludu resztę zarówno Izraela, jak i pogan. Fakt

kich tek sta ch N ow ego T estam en tu , począw szy

ten uwypuklony jest również poprzez zacytowa­

od Ew angelii. D la Paw ła uczu cia te m usiały być

nie proroctwa z Księgi Ozeasza i Izajasza (Rz

szczególnie in ten sy w n e. O n sam był przecież za­

9.25-26).

gorzałym p rzeciw n ik iem tej m esjańskiej wiary,

W dalszej części listu ( Rz 9.30 - 10.4) Paweł

w yciągniętym p rzez Boga z ciem ności o d rzuce­

wyjaśnia, dlaczego zbawcze dzieło Boże znajduje

nia d o św iatła w iary w C h ry stu sa. Pom ijając je d ­

grunt i realizuje się wśród pogan i dlaczego Izra­

nak ten w ątek o so b isty - czyż to nie jego rodacy

el jako naród odrzuca to dzieło. Otoż. izraelici

stali

zbaw czej działalności

odrzucili sprawiedliwość Boga - Jego dzieło

Boga p o p rz e z p o w o łan ie p rao jca A braham a,

zm ierzające do odbudowania relacji z człowie­

utw orzenie n a ro d u , w y p row adzenie z niewoli,

kiem. które osiągnęło swój punkt kulminacyjny

się

p rz e d m io te m

nad an ie Praw a i zaw arcie przym ierza? Czy nie

w posłudze Jezusa - gdyż chcieli ustanowić swo­

dośw iadczyli oni o g ro m n ej m iłości i w ierności

ją własną sprawiedliwość poprzez zewnętrzne

Boga, o d k tó rej nic „nie zdoła nas odłączyć" -

posłuszeństw o wobec Prawa. To właśnie ta próba

jak stw ierdził ju ż Paw eł w Rz 8.35? Skoro słowo

podniesienia swojej własnej wartości i um ocnie­

Boże nie zaw io d ło (R z 9 .6 ), to dlaczego Izrael

nia pozycji wobec Boga - która, zgodnie z wcześ­

o kazał się tak b a rd z o nieposłuszny? T ę właśnie

niejszymi rozważaniami Pawła (Rz 2.17-29) pro­

bolesną kw estię ro zw aża Paweł w Rz 9 - II.

wadzi niechybnie do samowoli i pych)' - powodu­

Po o tw ierający m te rozw ażania ubolew aniu

je niechęć do podążania Bożymi ścieżkami (Rz

nad Izraelem (R z 9.1-5), Paweł p rzytacza w iele

10.3). Podążanie drogą Pana oznacza natomiast

przykładów św iad czący ch o tym . iż zbaw cze

odpow iadanie wiarą na miłość i wierność Stwór­

dzieło Boga - zap o cz ątk o w an e p rzez pow ołanie

cy. pokładanie ufności w Jego Słowie i powierza­

A b rah am a i d o p e łn io n e w C h ry stu sie - tak na­

nie Mu własnego życia (Rz 10.5-13).

praw dę nie zaw io d ło , naw et w przypadku ludu Izraela.

O dnosząc się do tekstów Starego Testamen­ tu. Paweł dowodzi, że Izraelici mieli wiele okazji

Paweł stw ierd za najpierw , że od sam ego po­

ku temu, aby odpowiedzieć Bogu w taki właśnie

czątku fakt p rzy n ależn o ści d o ludu Bożego nie

sposób (R z 10.14-21). 1 choć Bóg wielokrotnie

mial nic w sp ó ln eg o z u ro d zen iem (R z 9.7-8) czy

wyciągał swoje ręce „do ludu nieposłusznego

o siągnięciam i człow ieka (R z 9,11.16). Przynależ­

i opornego" (Rz 10.21), oni nie odpowiadali -

ność d o Bożej ro d zin y w iązała się w yłącznie

nawet wówczas, gdy Boża sprawiedliwość obja­

z o b ietn icą (R z 9 .8 ). w ezw aniem (R z 9,11) i mi­

wiła się w przyjściu Mesjasza.

łosierdziem (R z 9.16) Boga. W tym kontekście

Czy pycha i nieposłuszeństwo, jakim i wielo­

apo sto ł p rzed staw ia ró żn e sposoby zastosow ania

krotnie wykazał się lud Izraela, spowodowały, że

słowa Izrael, które pojaw iały się ju ż wcześniej

Bóg w końcu go odrzucił? Pytanie to nurtuje Pa­

w' tym liście (z o b a c z Rz 2.28-29; zobacz również

wła w dalszej części listu (Rz 11,1-10), przy czym

G a 3,7; 6,16) - i tak . m am y Izraela „na ciele"

odpowiedź na nie jest przecząca. Bóg powołał

i Izraela „o bietnicy". O bydw a są daram i Bożej

bowiem już raz resztę nieposłusznego narodu

laski, jed n ak ten d rugi p rzekracza granice pierw­

( Rz 9,2-4) - tak sam o teraz powoła Resztę, która

szego. To. że sta tu s „dzieci Bożych" (R z 9.8)

na łaskę Boga odpowiedziała wiarą (Rz 11.5).

uzyskuje się w yłącznie w o parciu o Boże powoła­

Dowodem na istnienie takiej Reszty wśród przed­

nie i m iłosierdzie, podk reślone jest w analogii

stawicieli judaizm u jest chociażby sam Paweł

o g arn carzu i glinie, która pojawia się w Rz

(R z II.I).

ViłHT T e s ta m e n t

508

Pozostaje jednak fakt, że znaczna w iększość

czen iem n a ro d u Izra ela, k tó rą form ułuje w R?

się

11.25-26.1 tak - sk o ro p o ra ż k a Izraelitów prowa­

zbawczemu zamysłowi Bożemu i odrzuciła M e­

dzi d o zb aw ien ia p o g a n , to o ileż m ocniej objawi

Izraelitów

odmówiła

podporządkow ania

sjasza, Nic da się ukryć, żc tak w łaśnie było.

B ożą łaskę i m iło ść „ich z e b ra n ie się w całości’

Mimo to. Bóg nic zrealizował przez Izraelitów

(R z 11.12). C o d o k ła d n ie P aw eł m iał przez to na

wszystkich swoich celów. W całym liście Paweł

myśli? O k re śle n ie p r z e tłu m a c z o n e jak o „zebranie

twierdzi wprawdzie zawzięcie, że w yłącznym i

słowa

kryteriami zakwalifikowania się do „potom stw a

się w' c a ło ś c i” to o d p o w ie d n ik greckiego

Abraham a" (Rz 2,20; 9,6-8) są wiara i p rzynależ­

pleróm a. W n ie k tó ry c h w ersjach Biblii jest ono

ność do C hrystusa, ale stanow czo o d rzu ca także

tłu m a c z o n e ja k o „ s p e łn ie n ie ” lub „pełnia". To

myśl o tym, iż wiąże się to z w ykluczeniem n a ro ­

sa m o sfo rm u ło w a n ie p o jaw ia się później w Rz

du Izraela ze zbawczego celu Bożego (p o d k reśla

11.25 - tym ra z e m w o d n ie s ie n iu d o pogan („peł­

to analogia do drzew ka oliw nego w Rz 11.17-24).

nia p o g a n ” ). P iszą c „ p e łn ia " Paweł raczej nie

Według Pawła taka myśl stałaby w sprzeczności

m yśli o k o n k re tn e j, u sta lo n e j p rzez Boga liczbie

z historycznym faktem w ybrania ludu Izraela

o só b . w śród k tó ry c h m u sz ą być zarów no poga­

(zob. Rz 11,29).

nie, ja k i Ż y d zi. K iedy b o w iem w niekanonicz-

Paweł nie zaprzecza więc tem u, iż Izrael o d ­ rzucił M esjasza i poniósł porażkę ( Rz 11.7). ale

nych

żyd o w sk ich

te k s ta c h

apokaliptycznych

m ow a je s t o o k re ślo n e j liczb ie Izraelitów , którzy

twierdzi również, żc w kontekście ogólnego za­

u czestn iczy ć b ę d ą w z d a rz e n ia c h rozgrywają­

mysłu Bożego jest to rzeczyw istość tym czasow a.

cych się u kresu czasó w , sto so w an e jest słowo

Co więcej - Bóg wykorzystuje to o b ecn e o d rzu ­

arithm os. nie za ś p leró m a . K iedy w A p 7,4 Jan

cenie do własnych celów. To przekonanie po­

w ym ienia

tw ierdzone jest cytatam i ze Starego T estam entu

stosuje w yraz a rith m o s. p rz y czym liczba ta jest

„liczbę

o p ie c z ę to w a n y c h ", również

- Iz 29 i Ps 69 o zatw ardziałości Izraelitów (R z

raczej sy m b o lem n iż d o k ła d n y m określeniem ilo­

11,8-10) - skoro nieposłuszeństw o Izraela m a

ści o sób. D lateg o też. ab y z ro zu m ieć, w jakim

swoje m iejsce w Bożym planie, to m ożna pow ie­

sensie sto so w ał te n w y raz Paw eł, najlepiej będzie

dzieć. że sam Bóg czyni Izraelitów zatw ardziały­

p rzyjrzeć się z a sto so w a n iu słow a pleróm a w in­

mi. Celem tej krnąbrności i zatw ardziałości

nych jeg o te k s ta c h .

nie jest jednak ostateczne zniszczenie i o d rzu ce­

Z je d n y m tylko w y jątk iem (R z 13,10). Pawei

nie Izraela, lecz ( I ) zbawienie pogan (całego

stosuje n ajczęściej słowro pleró m a w znaczeniu

św iata) i (2 ) ostateczne zbawienie Ż ydów (R z

„p ełn ia” lub „cało ść" (R z 15,29; G a 4.4; E f 1.23;

11,11-15).

3.19; 4.13; Kol 1,19; 2 ,9 ). C o zatem oznaczają

Paweł jest przekonany, żc p o przez głoszenie

sfo rm ułow ania: „z e b ra n ie się [Izraela] w cało­

Ewangelii poganom i fakt. iż jest on a p rzez nich

śc i” (R z 11.12) i „p ełn ia p o g an " (R z 11,25)? Pew­

przyjm owana, wypełnia się obietnica d an a A bra­

ne św iatło rzu cają n a to p y tan ie czasow niki po­

hamowi - że wszystkie narody będą w nim błogo­

krew ne wyrazowa p leró m a pojaw iające się u Pa­

sławione (zobacz Rz 4). W oparciu o Pwt 32,21.

wła w trzech fra g m e n ta c h opisu jący ch jego misje

który to werset przytoczony jest w Rz 10.19.

w śród pogan. W R z 15,18-22 pisze on o tym. jak

Paweł wyraża także swoje przekonanie, że zba­

„dopełnił" g ło sz en ie E w angelii w śród pogan,

wienie pogan pobudzi Izraelitów do zazdrości

a te ra z p ragnie ro zsze rzy ć sw oją m isję na Hi­

i otworzy ich przez to na przesianie Ewangelii

szpanię. W Kol 1,25-27 Paweł w spom ina o tym.

(Rz 11.11.14).

iż jeg o zad an iem je s t „w ypełnić | posłannictwo

W kontekście tych teorii Paweł w spom ina

głoszenia] słow a B ożego” w śród pogan. W 2 Tm

o „tajemnicy” związanej z ostatecznym przezna­

4.17 pisze n a to m ia st o m ocy Bożej otrzyma­

U st do Rzymian

509 nej po to „aby się p rzeze m n ie dopełniło głosze­

czenie pogan jako współdziedziców obietnicy

nie [E w angelii] i aby w szystkie narody (je| posły­

w C hrystusie do nowej społeczności będącej Cia­

szały". W o d n iesie n iu d o pow yższych fragm entów.

łem C hrystusa.

Jo h an n es M u n ck b a rd z o przekonyw ająco argu­

Pawła tajemnicy jest to. że „zatwardziałość (klo-

m entuje w sw ojej książce Christ a n d Israel. że

ral dotknęła tylko część Izraela" (Rz 11.25) ogra­

kluczem d o in te rp re ta c ji słow a plerótna w Rz II

niczona jest nie tylko w swym zasięgu, ale także

jest o d d a n ie Paw ia dla d zieła pełnego rozpo­

w czasie: Izrael będzie odrzucony jedynie do cza­

w szechnienia E w angelii. O k reślen ie „pełnia po­

su. kiedy do Kościoła wejdzie „pełnia pogan".

Konkretnym szczegółem głoszonej przez

gan". któ re p o jaw ia się w Rz 11.25 oznaczałoby

D opełnienie dzieła Bożego wśród pogan dopro­

wówczas o sta te c z n y sk u tek głoszenia przez Pa­

wadzi zatem do realizacji tego samego zbawcze­

wła Ew angelii w śró d p o g an . Z am ysł Boży. jaki

go celu wśród Żydów i dlatego „cały Izrael bę­

realizuje się p o p rz e z to g ło szenie, to zbaw ienie

dzie zbawiony" (R z 11.26). Komentatorzy Pisma

pogan - d o p ro w a d z e n ie ich d o pełni (jako dzieci

Świętego zgadzają się z tym, że „cały Izrael”

Bożych w C h ry stu sie ; zo b a c z Kol 2.10).

oznacza Izraelitów jako całość, jako naród o kon­

Z ak o ń czen ie m isji w śró d pogan doprow adzi

kretnej tożsamości, nie zaś jako poszczególne

z kolei d o „ z eb ran ia się w c a ło ś ć “ czy też „dopeł­

jednostki będące częścią tego ludu. Dodatkowo

nienia" (R z 11,12) lub „p rzyjęcia" Izraela (R z

potwierdził się to w tym, że sformułowanie „cały

11,15). Te w łaśn ie sfo rm u ło w an ia przygotow ują

Izrael" pochodzi z traktatu rabinicznego (Sanhe­

g runt p o d w erset, w k tó ry m m ow a o tym , iż „cały

dryn X. 1). w którym (uż obok stwierdzenia;

Izrael b ęd zie zbaw io n y ". Tuż przed tym werse­

„wszyscy Izraelici będą mieli udział w nadcho­

tem je s t je s z c z e m etafo ra drzew a oliw nego ( Rz

dzącym świecie" podana jest lista osób wyklu­

11,17-24). k tó rą Paw eł p o sługuje się. by wyrazić

czonych z tego udziału, np. Saduceusze, herety­

przek o n an ie, iż Bóg w szczepi o d łam an e gałązki

cy. czarownicy, itd. Zbawienie dotyczy więc całe­

n iew ierzącego Izraela z p o w rotem w pień. tak. że

go Izraela, ale z pewnymi wyjątkami. „Pełnia

d o łączą o n e d o „R eszty" - w ierzącycli Żydów

pogan" nie oznacza więc. że każdy poganin

o raz pogan, k tó rzy ju ż w cześniej w szczepieni zo­

przyjmie wiarę sercem i wyzna ją ustami (Rz

stali d o ow ego d rzew a. Paweł o k reśla tę realizację Bożego planu

10,10), a „całość" Izraela nie obejmuje tak na­ prawdę każdego Żyda bez wyjątku.

jak o „tajem n icę" (R z 11.25). N ie chodzi tu bynaj­

C hoć w Rz 11,25-26 „część Izraela" dotknię­

m niej o jak ieś k o n k retn e objaw ienie czy też ezo­

ta zatwardziałością przeciwstawiona jest „całe­

teryczny sek ret p o w ierzony mu bezpośrednio

mu Izraelowi", który zostanie zbawiony, nie ule­

w wizji lub we śnie. C h o d z i raczej o zbawcze

ga wątpliwości, że sformułowanie „cały Izrael"

dzieło i zam ysł Boga objaw iony w głoszonym

obejm uje zbawioną już część i „innych" czy

przez ap o sto ła życiu, śm ierci i zm artw ychw sta­

Resztę, która dopiero zostanie zbawiona (Rz

niu C h ry stu sa (z o b a c z Rz 16,25; I K or 2.1-2: Kol

11.7). Z rozważań zawartych w Rz 9 - li wynika

2.2. gdzie ok azu je się, że „tajem nica Boga" to po

również, że Boży cel obejmujący zbawienie Izra­

prostu „C h ry stu s"). C zasem - tak jak w Rz 11,25

ela zrealizowany zostanie nic inaczej jak poprzez

- ok reślen ie to sto so w an e jest bardziej konkret­

głoszenie Ewangelii, na które ludzie odpowiadać

nie dla o zn acz en ia B ożego planu zbawienia.

będą wiarą. Dzięki ewangelizacji wzbudzającej

P rzekonanie o tym. że Bóg wszczepi zarów no

wiarę narody powstaną „ze śmierci do życia" ( Rz

pogan, jak i Żydów, d o jed n eg o drzewa oliw nego

11.15). co stanowi nawiązanie do zmartwych­

odzw ierciedlone jest także wyraźnie w E f 3,3-6.

wstania eschatologicznego poprzedzonego ze­

gdzie Paweł w yjaśnia, iż „tajem nicą" jest włą­

braniem Izraela w cało&c (Rz 11.26) - ostatnim

Vo« i Testament

etapem

procesu

510 zapoczątkow anego

p o g lą d y P a w ła n a t e m a t s to s u n k u B oga do ludz-

śm iercią

kicj g r z e s z n o ś c i i n ie p o s łu s z e ń s tw a .

i zm artwychwstaniem Jezusa. W żadnym miejscu Listu d o R zym ian Paw eł

O ty m . ż e z a s to s o w a n e p r z e z P aw ła greckie

nic sugeruje, że Izrael naw róci się ja k o n a ró d z a ­

o k r e ś le n ie m o ż e m i e ć ta k n a p r a w d ę wiele roż­

mieszkujący swoje własne państw o. Ju ż w c z a ­

n ych z n a c z e ń i n iu a n s ó w , ś w ia d c z y (akt. iż jest

sach Pawła więcej Żydów m ieszkało p o za P ale­

o n o t łu m a c z o n e n a b a r d z o w ie le ró ż n y c h sposo­

styną niż w jej granicach. A p o sto ł m ów i raczej

bów . O to

o czasie, w którym Ew angelia a k c e p to w a n a b ę ­

p r z y k ła d ó w a n g l o j ę z y c z n y c h tłu m a c z e ń 6;

lis ta

n a j b a r d z ie j

rep re zen taty w n y ch

dzie przez naród Izraela ro zp ro szo n y być m o ż e N ew

po swiecie. ale niepozbaw iony sw ojej o d rę b n e j,

korzenie w wielkich

historycznych

In te rn a tio n a l

V e rs io n :

„poddał

n ie p o s łu s z e ń s t w u ...” .

wyjątkowej tożsam ości. T ożsam ość la m a sw oje

K in g J a m e s V e r s io n : „ d o p r o w a d z ił ich

w y d arze­

d o n ie w ia r y ..." .

niach, przez które realizuje się zbaw cze d z ie ło

N e w E n g lis h B ib le : „ u c z y n iw s z y wszyst­

Boże. Przyszłość całego n aro d u tak że z a b e z ­

k ic h w ię ź n ia m i k u n ie p o s łu s z e ń s tw u ..." .

pieczona jest przez Boga. który zbaw ił sw ó j

B e rk e le y :

lud i zbawi go ponow nie p o p rzez .o d w ró c e n ie

„oddał

pod

m oc

n iep o słu ­

s z e ń s tw a ...’’.

nieprawości" i „zgładzenie icli g rzech ó w " (R z

J e r u s a le m

11.26-27).

B ib le : „ u w ię z ił w ich włas­

n y m n ie p o s łu s z e ń s t w i e ...” .

Zobacz również kom entarz Jo Iz 63,17; G a

T o d a y ’s E n g lis h V e r s io n : „ u c z y n ił w ięź­

6.16.

n ia m i k u n i e p o s ł u s z e ń s t w u ...”.

11,32 Bór poddał w szystkich

G r e c k ie słow 'o, k t ó r e p o ja w ia s ię w oryginalnym

nieposłuszeństwu?

w e rs e c ie R z 11,32 t o s y n k i e m , p r z y c z y m może o n o m ie ć z a r ó w n o z n a c z e n i e d o s ło w n e , ja k i me­

Skoro Bóg poddał nas w szystkich n ie p o s łu s z e ń ­

ta f o ry c z n e . W z n a c z e n i u d o s ło w n y m czasow nik

stwu, to co i n aszą w łasną o d p o w ied zialn o ścią?

te n o z n a c z a „ z a m k n ą ć r a z e m ” , „ o to c z y ć " , „złą­

Jak m ożemy ponosić od p o w ied zialn o ść za n ie ­

czy ć" - ta k ja k w Ł k 5 .6 . g d z i e c z y ta m y o tym.

posłuszeństwo. skoro O n sam je w nas w zbudził?

ja k u c z n io w ie „ z a g a r n ę li ” ry b y w sie c i. W zna­

Fragm ent ten sugeruje najw yraźniej, że n ie p o s łu ­

c z e n iu m e ta f o r y c z n y m s ło w o t o o z n a c z a ć może

szeństwo zarów no Żydów, jak i p o g an ( R z 11,30-

„ z a m k n ą ć /u w ię z ić " - t a k j a k w R z 11.32. W erset

31) jest w pewnym sensie w yw ołane p rz e z B oga

te n m o ż n a z a te m s p a r a f r a z o w a ć ja k o : „B óg za­

po to. aby m ogło się objaw ie Jego m iło sierd zie.

m k n ą ł/u w ię z ił w s z y s tk ic h w n ie p o s łu s z e ń s tw ie " ,

Aby zrozum ieć, w czym tkwi najw iększa tr u d ­

czyli u c z y n ił ic h s k ł o n n y m i d o n ie p o s łu s z e ń s tw a

ność tego tekstu, przyjrzyjmy się pew nej a n a lo ­

lu b w y d ał ic h n a p a s tw ę n ie p o s łu s z e ń s tw a .

gii: przypuśćm y, że w rzucam kogoś, k to nie u m ie pływać, do głębokiej wody. NV m o m e n c ie , kiedy osoba prawie już tonie, w skakuję d o w ody i ra tu ­ ję ją. C zy taki właśnie sposób d z ia ła n ia B oga m a na myśli P aw eł.form ułując w erset R z I ł . 32? Odpowiedz na to pytanie zależy w d u żej mierze od interpretacji greckiego sfo rm u ło w a­ nia. które przetłum aczone zo stało jak o „p o d d ać nieposłuszeństwu" i od tego. czy znam y o g o ln e

Dla porów nania - niektóre tłu m aczen ia polskie: Biblia Warszawska: „Albowiem Bog poddał wszystkich w nie­ wolę nieposłuszeństw a...”: Biblia Tysiąclecia: „Albo­ wiem Bog poddał w szystkich nieposłuszeństwu-.’: Biblia G dańska: „Albowiem zam knął je Bog wszyst­ kie w niedowiarstwo..."; Biblia Poznańska: „Bóg bo­ wiem wszystkich uwięził w nieposłuszeństw ie..." (przyP red.).

511

U st do Rzymian

W Now ym T estam en cie, o p ró cz zastosow a­

go słowa sagar. Teologiczny Leksykon Nowego

nia dosłow nego w Lk 5.6 i tego, jakie pojaw ia się

Testamentu (Theological Dicllonary oj the \e w

w Rz 11.32. synkleió pojaw ia się jeszcze tylko

Testament) Kiltcla podaje, że synkleió jako tłu­

w jednym liście Pawia - w G a 3,22-23. Paweł pi­

m aczenie wyrazu sagar oznacza „wydać" lub

sze tam , że „P ism o p o d d ało w szystko pod [wła­

„poddać" i stanowi synonim słowa paradidómi.

dzę] g rzech u ”, przy czym fakt pozostaw ania pod

To drugie słowo pojawia się u Pawia w Rz

władzą g rzech u w iąże się z tym . iż „staliśm y się

I.24.26.28. W Rz 1.18-32. podobnie jak w Rz

więźniam i Praw a". S yn kleió niew ątpliw ie odnosi

II,32. apostoł podkreśla w szechobecność i głę­

się w tym tekście d o zam k n ięcia lub ogranicze­

bię ludzkiego grzechu. Jego źródłem jest według

nia. N iem niej je d n a k , w ydaje się, że nie m a o n o

Pawła to. że człowiek nie chce uznać Boga za

żadnego b ezp o śre d n ie g o zw iązku z działaniem

Boga (Rz 1,18-23). A postoł pisze dalej, że odrzu­

Boga. C h o d z i raczej o to. w jaki sp o só b Pism o

cenie Boga sieje w ludzkim życiu zam ęt i spusto­

ukazuje -

p o p rz e z tek sty o p isu jące historię

szenie ( Rz 1.24-32). W tym opisie ludzkiej skłon­

ludzkiego n iep o słu szeń stw a zapoczątkow anego

ności do grzechu trzykrotnie pojawia się sform u­

U padkiem - że w szyscy jeste śm y pod władzą

łowanie: „D latego w ydał ich Bóg (...)". O znacza

grzechu. Słow a zaw arte w G a 3.23 m ów iące

to najwyraźniej, że Bóg pozw ala sw ojem u stwo­

0 zam knięciu p o d w ład zą Praw a należy zatem

rzeniu tonąć we własnym nieposłuszeństw ie,

in terp reto w ać w św ietle G a 3,24-25. gdzie funk­

przy czym sam ani nie zmusi! nas do posłuszeń­

cja praw a o k re ślo n a je s t przy p o m ocy bardzo

stwa. ani też nie sprowokował naszego nieposłu­

pozytyw nej an alo g ii - P raw o je s t naszym w ycho­

szeństw a.

wawcą. k tó ry p row adzi n as d o C h ry stu sa. Z asto ­

Z astosow anie przez Pawła słowa synkleió

sow anie w tym frag m en c ie słow a synkleió po­

w Rz 11.32 najlepiej odczytyw ać więc w świetle

tw ierdza istn ien ie rzeczy w istości, w której p o z o ­

greckiego przekładu Starego T estam entu, gdzie

stajem y p o d w ład zą g rzech u i nieposłuszeństw a,

słowo sagar przetłum aczone zostało jako „pod-

tak jak to w yraża R z 11.32. N iem niej jed n ak ,

dac/w ydać". Jak ju ż zauważyliśm y - takie zna­

w Liście d o G alaló w Paw eł nie w ydaje się sugero­

czenie potw ierdza się przez to, że analogiczne

wać. że Bóg m a coko lw iek w spólnego z takim

określenie zastosow ane zostało w Rz 1.24-28. W erset Rz 11.32 należy zatem rozum ieć jako:

stanem rzeczy. Być m oże zro zu m iem y Paw ła lepiej, kiedy

„Bóg wydal wszystkich ludzi na pastw ę ich nie­

sięgniem y p o pew n e w skazów ki zaw arte w S ta­

posłuszeństw a". O znacza to, że Bóg zgodził się.

rym T estam en cie, a ta k ż e w R z 1. Biblia H ebraj­

aby ludzie trwali w nieposłuszeństw ie. Z ezw a­

ska p rze tłu m a c z o n a zo stała na język grecki jesz­

lając stw orzeniu na to. aby popadło w grzech.

cze przed p rzyjściem Je zu sa, a Paweł często po­

Bóg więc działał w tuki sposób, że skutkiem

sługiwał się tym tłu m aczen iem , kiedy cytow ał jej

jest w padnięcie ludzi w więzy nieposłuszeństw a.

księgi lub d o nich naw iązyw ał.

Z tej niewoli Bóg jednak pragnie nas wyzwolić

H ebrajskie słow o

sagar - „p o d d ać", „wydać"

- tłu m aczo n e jest w greckiej w ersji S tarego Te­ stam en tu na dw a sposoby. W Ps 31.9 i 78.50 tłu­ m acze zastosow ali słow o synkleió. W Ps 78,48 1 Pwi 32.30 to samo hebrajskie słowo zastąpione zostało natomiast greckim wyrazem paradidómi. Oznacza to. że dla greckich tłumaczy oby­ dwa te określenia były jednakowo dobrymi odpo­ wiednikami - o ile nie synonimami - hebrajskie­

poprzez swoją łaskę. Zobacz również kom entarz do Wj 9,12; I Sm 2,25: Iz 63.17: Rz 9,18.

12,20 Ż arzące węgle? G ro m ad zen ie nad cudzą głową rozżarzonych wę­ gli - choć wiemy, że jest to tylko pewna m etafora

V<>ht

Testament

- kojarzy nam się negatywnie, jako swego rodza­

512 C hrześcijanie nie pow inni zatem przeklinać

ju zemsta czy kara. Z pewnością nic brzmi to jak

swoich prześladow ców , ale ich błogosławić

(Rz

akt dobroci czy życzliwości. Czy Paweł sugeruje

12,14). Nie należy o d p łacać złem za zło

(Rz

przez to. że czynienie dobra wrogom jest jed n o ­

12.17). W sytuacjach konfliktowych chrześcija­

cześnie zawoalowanym sposobem ukarania ich? Negatywne skojarzenia znikną, jeśli spojrzymy

nie powinni p rzede w szystkim szukać możliwo­ ści zaw arcia pokoju (R z

12,18). Nawet, gdy

na ten fragment w szerszym kontekście (zarówno

z czysto ludzkiego pun k tu w idzenia wydaje się,

Rz 12. jak i Prz 25.21-22. skąd został on zaczerpnię­

że dana sytuacja w ym aga kary lub zemsty, nic

ty) i odczytamy tę metaforę w kontekście czasu

pow inniśm y reagow ać złem , lecz miłością i do­

i miejsca, w jakim została zastosowana. Cały rozdział 12 Listu do Rzymian świadczy

brocią - do tego sto p n ia, że powinniśmy nawet karm ić czy poić głodnych lub spragnionych nie­

o tym. iż nie należy odczytywać tej metafory

przyjaciół (R z 12,19-20). D laczego? Ponieważ

w sensie negatywnym. Rozdział ten otwiera

nie my, lecz Bóg je s t tym . który osądzi złoczyń­

ostatnią część listu, w której Paweł - w oparciu

ców na Sądzie O stateczn y m (R z 12,19). Reagu­

o teologię usprawiedliwienia przez wiarę i chrześ­

jąc na zło nieoczekiw aną i radykalną życzliwoś­

cijańskiego życia um ocnionego Duchem - wy­

cią, grom adzim y nad głową nieprzyjaciół „węgle

mienia pewne praktyczne następstwa tej teorii

żarzące” (R z 12,20). Propagow any przez Pawia

objawiające się w codziennym życiu chrześcijani­

chrześcijański sp o só b reagow ania na zło zamyka

na. Mówi więc najpierw o przemianie, która

się w kończącym cały rozdział nakazie: „Nie daj

umożliwia chrześcijanom rozpoznawanie i reali­

się zwyciężyć złu, ale zlo dobrem zwyciężaj!"

zowanie woli Bożej (Rz 12,1-2). N astępnie pisze

(R z 12,21).

o tym, że jako chrześcijanie nie musimy wykony­

W erset Rz

12.21 pozostaje w zgodności

wać tego zadania w samotności, jesteśm y bo­

z przesianiem całego rozdziału, przez co okazuje

wiem jednym ciałem, którego członki - dzięki

się, że grom adzenie „węgli żarzących" nad głową

Bożej łasce - mogą się wzajemnie wspierać

nieprzyjaciela oznacza coś pozytywnego - coś,

w braterskiej miłości i życzliwości (Rz 12,3-13).

dzięki czem u zło zwyciężane jest dobrem. Po­

Dalej Paweł skupia się na życiu chrześcijanina

twierdza się to również w kontekście Prz 25.21-22,

poza Kościołem - w świecie. który, zwłaszcza

który to fragm ent kończy się słowami: „a Pan ci

w tamtych czasach, często bardzo wrogo odnosił

za to zapłaci". W S tarym T estam encie zapłata

się do wyznawców Chrystusa (Rz 12.14-21). W takim świecie chrześcijanie mieli wiele

Boga zawsze wiąże się bowiem z ludzkim aktem dobroci.

okazji ku temu, aby podtrzymywać urazy wobec

A naliza kontekstów ukazuje nam zatem, że

swoich przeciwników, mówić o nich źle, a nawet

obraz żarzących węgli musi mieć wydźwięk po­

używać środków przemocy w obronie przed ata­

zytywny. W ciąż nie wiem y jednak, co dokładnie

kami i prześladowaniami. Opierając się na przy­

oznacza ta m etafora - z czym konkretnie wiąże

kładzie Jezusa - cierpiącego sługi. Paweł wie­

się grom adzenie rozżarzonych węgli nad głową

dział jednak, że gniew, przemoc i zemsta nie jest

nieprzyjaciela. S próbujm y więc przyjrzeć się tej

tym, do czego powinni dążyć chrześcijanie. Boża Jezusa i rozlała się w sercach chrześcijan (Rz

kwestii nieco bliżej. Rz 12,2 sugeruje, że „węgle żarzące" wiążą się w jakiś sposób z przezwyciężaniem zła.

5,5), była bowiem silniejsza niż nienawiść. On

W jaki sposób przezwyciężać m ożna zło, które­

sam także doświadczył ogromu tej miłości w cza­ sie, kiedy byl jeszcze prześladowcą chrześcijan (zobacz Pip 3,4-12).

go dośw iadczam y ze strony nieprzyjaciół? Odpo­ wiedź na to pytanie pojawia się zarówno w źród­ łach biblijnych (w ew nętrznych), jak i pozabiblij-

miłość, która objawiła się w śmierci krzyżowej

nycli (zew nętrznych). W opisie powołania proro­

łeczeństwie. w którym z jednej strony - muszą

ka Izajasza (lz 6) czytamy, że rozpoznawszy jego

zachować swoją indywidualną tożsamość i wier­

winę i grzech. Bóg postanow ił go oczyścić. W tym celu anioł Boży wziął z ołtarza rozżarzo­

ność wobec władzy Chrystusa, z drugiej zaś muszą przystosować się do powszechnie obowią­

ny węgiel i dotknął nim ust proroka, mówiąc:

zujących wymogów?

„twoja wina jest zm azana, zgładzony twój grzech"

W Rz 13 Paweł skupia się na rozdarciu po­

(Iz 6.7). Zw iązek pom iędzy rozżarzonym i węgla­

między jednostką a społeczeństwem, odwołując

mi a skruchą i oczyszczeniem ukazany jest rów­

się do koncepcji posłuszeństwa i nieposłuszeń­

nież (ch o ć ju ż nic tak bezp o średnio) w Księdze

stwa wobec władz politycznych. Apostoł porusza

Maiachiasza. dla którego Bóg jest -jak ogień złot­

w tym fragmencie problem podporządkowania

nika" (M l 3,2). Tak jak złotnik, który wypala

się określonemu porządkowi społecznemu opar­

w ogniu zło to i srebro, by je oczyścić - Bóg

temu na prawie ustalanym i wcielanym w życie

-oczyści synów Lewiego (...), a wtedy będą skła­

przez władze danego kraju.

dać Panu ofiary spraw iedliw e" (M l 3,3). N a po­

Zalecenia

dotyczące

odpowiedzialności

dobnej zasadzie, grzech i nieposłuszeństw o Izra­

chrześcijanina wobec prawa opierają się zwykle

ela zostan ą usunięte w oczyszczającym ogniu

na jednostronnej interpretacji niektórych frag­

sądu Bożego.

mentów biblijnych. 1 tak. często przywołuje się

Poza Biblią, zw iązek pom iędzy rozżarzony­

właśnie Rz 13 i 1 P 2.13-14 jako dowod na to. iz

mi w ęglam i/ogniem a usunięciem zla/grzechu

obowiązkiem każdego chrześcijanina jest całko­

uw idaczniał się tak że w panującym w starożyt­

wite podporządkowanie się prawu danego pań­

nym Egipcie zwyczaju, zgodnie z którym osoba,

stwa. Nie bierze się przy tym pod uwagę Ap 13

która do p u ściła się złego czynu, okazywała skru­

i 18 - w pierwszym z tych fragmentów państwo

chę poprzez p o ło żen ie na swojej głowie naczynia

ukazane jest jako bestia sprzeciwiająca się zamy­

z żarzącym i się w ęglam i. N iektórzy interpretato­

słom Bożym, drugi mówi natom iast o upadku

rzy sądzą, że przysłow ie, którym zainspirow ał się

każdego narodu, który staje się współczesnym

Paweł (P rz 25,21-22), odw ołuje się właśnie do tej

Babilonem - miastem zepsucia, materializmu

starożytnej tradycji.

i niesprawiedliwości.

W św ietle powyższych rozw ażań wydaje się.

Niektórzy chrześcijanie szybko i łatwo potę­

że celem g ro m ad zen ia nad głową nieprzyjaciół

piają tych. którzy ignorują lub naruszają obowią­

rozżarzonych węgli - osiąganym poprzez odpo­

zujące w społeczeństwie przepisy i normy. Nie­

w iadanie im d o b rem na zło - jest zachęcanie ich

mniej jednak, ci sami chrześcijanie wydają się

do skruchy i naw rócenia. G rom adzenie węgli

nie zauważać Dz 17.6-7, w którym to fragmencie

nad ich głową służy zatem ich dobru. Kiedy oka­

apostołowie ukazani są jako „ludzie, którzy pod­

zujemy swym w rogom życzliwość, kiedy na zło

burzają cały świat" i „występują przeciwko rozka­

odpow iadam y im d o b rem , przezwyciężam y to

zom Cezara, głosząc, że jest inny król. Jezus".

zło i m oże się wówczas okazać, że antagonista

Również z Ewangelii wynika wyraźnie, że

zm ieni się w now ego człow ieka - że wyjdzie

Jezus nie uznawał wszystkich przedstawicieli

z ciem ności i zw róci się ku światłu.

władz za autentycznych wykonawców Bożej woli. Wszędzie, gdzie nauczał. Jezus sprzeciwiał się obowiązującym systemom, kwestionował ustalo­

13,1-7 Podporządkow ać się władzy?

ne norm y i rzucał wyzwanie roszczeniom rządzą­ cych do decydowania o tym. co jest słuszne

W jaki sp o só b chrześcijanie powinni sobie ra­

i prawdziwe. O tym. że naśladowanie Jezusa w ią­

dzić z rozdarciem spow odow anym życiem w spo­

zało się niejednokrotnie z oporem wobec władz

V>i»r Tesla m ent

514

świadczą także życiorysy niezliczonych chrześci­

Odpowiedz: Poniew aż wszelka władza po­

jańskich męczenników, którzy oddali życie za to.

chodzi o stateczn ie od Boga. łącznie z wla-

że mieli odwagę sprzeciwić się dekretom ustana­

dzą d anego państw a (R z 13.1).

wianym przez władze. Dlatego też. jeśli przyjrzymy się nieco do­ kładniej tekstom Pisma Świętego, odkryjemy, że

Wniosek: S przeciw ianie się władzom ozna­ cza sprzeciw ianie się zamysłowi Bożemu (R z 13,2).

nie powinniśmy bezkrytycznie i autom atycznie

Hipotetyczne pytanie: Jaki jest jednak zamysł

spełniać wszystkich wymogów społeczeństwa

Boży?

i rządzących. Istnieją bowiem okoliczności,

Odpowiedź: Bóg chciał, aby poprzez Jego

w których należy wystąpić przeciwko ustalone­

„sługi" (w ładze) w ym ierzana była kara za

mu porządkowi społecznemu, podkreślając i bro­

złe czyny ( Rz 13.4): w obaw ie przed tą karą

niąc wartość jednostki ludzkiej jako istoty odpo­

ludzie pow strzym ują się przed popełnieniem

wiadającej za swoje czyny przede wszystkim

przestępstw a (R z 13,3), prom ow ane są nato­

przed Bogiem.

m iast uczynki d o b re (R z 13,3).

Jeśli czujemy, iż nie możemy spełniać żądań społeczeństwa i władców w bezkrytyczny spo­

Podsum ow ując - poglądy Pawła są następujące:

sób. to musimy również uważać, aby nie popaść

Bóg pragnie, aby życie człow ieka w społeczeń­

w drugą skrajność, uznając, że rząd to na wskroś

stwie cechow ało się h arm o n ią, pokojem i po­

zla instytucja zasługująca wyłącznie na nasz

rządkiem (zo b acz Rz 12.10.18). Ponieważ bez

opor, nieposłuszeństwo, nieufność lub ignoran­

odgórnie ustanow ionego praw a w społeczeń­

cję. Kościol uczy nas w końcu, aby szanować

stwie szerzy się ch ao s i anarchia, obecność zasad

władze i modlić się za nie. Biblia mówi wyraźnie,

i przepisów m ieści się w Bożym planie przewi­

że władcy mają niejednokrotnie ważną rolę do

dzianym dla całej ludzkości. D latego też, o ile

odegrania w realizacji Bożych planów dotyczą­

państw a i ich głowy spraw ują władzę zgodnie

cych całej ludzkiej społeczności. Zgodnie z No­

z zam ysłem Boga. działają jak o Jego słudzy dla

wym Testamentem, wszelka władza podlega

w spólnego d obra całego społeczeństw a.

ostatecznie nadzorowi i osądowi Chrystusa.

Jeśli jed n ak rządzący sprzeciw iają się Boże­

W świetle tej dwojakiej perspektywy - w jaki

mu zamysłowi, ich w ładza nie m oże być uznana

sposób powinniśmy odczytywać Rz 13. który to

jako p ochodząca od Boga. Z A p 13 i 18 oraz

fragment wydaje się uwzględniać tylko jeden z jej

z innych fragm entów N ow ego Testam entu wyni­

aspektów? Przede wszystkim, musimy przeczy­

ka wyraźnie, że państw o, które prześladuje

tać Rz 13 bardziej wnikliwie, niż się to zwykle

chrześcijan, zam iast spraw iedliw ości wymierza

robi. Po drugie - należy rozważyć zawarte w tym

niesprawiedliwość, prom uje m oralną zgniliznę,

rozdziale zalecenia w kontekście działalności mi­

czy gnębi słabych i uciśnionych, to państwo opę­

sjonarskiej Pawia realizowanej w święcie, w któ­

tane przez dem ony i siły całkowicie sprzeczne

rym rzymskie prawo wprowadzało stosunkowy pokoj i porządek sprzyjający szybkiemu rozprze­

z Bożym celem i zam ysłem . Wersety, które następują po rozważaniach

strzenianiu się Ewangelii.

Pawła na tem at relacji pom iędzy jednostką a spo­

Prześledźmy teraz rozważania Pawia krok po kroku:

łeczeństwem żyjącym według określonych reguł (R z 13,8-10). są bardzo istotne dla właściwego zrozum ienia tej relacji. W iększość interpretato­

Teza: „Wszyscy muszą podporządkować się władzom" (Rz 13.1). Hipotetyczne pytanie: Dlaczego?

rów twierdzi, że Paweł kończy w tym miejscu rozważania na tem at posłuszeństw a wobec pań­ stwa i rozpoczyna ogólny wywód dotyczący mo­

IJsi do Rzymian

515

ralności i etyki. Ja uw ażam jednak, że taka inter­

szło nam żyć. Niemniej jednak, musimy być

pretacja mija się z przesłaniem , które apostoł

wrażliwi na poruszone wyżej problemy, próbując

chciał nam przekazać w łaśnie w tym miejscu.

reagować na nie zgodnie z własną interpretacją

Zalecenia dotyczące wzajem nej miłości (Rz

lego. do czego wzywa nas Chrystus. Nie ma wąt­

13,8-10) nic m uszą bow iem świadczyć o tym, że

pliwości. że wezwanie to obejmuje przede wszyst­

autor odbiega od poprzedniego tem atu. Przeciw­

kim miłość, jaką powinniśmy obdarzać innych

nie - może to być p unkt kulminacyjny jego

ludzi. Jeśli nic uda nam się wypełnić tego przyka­

wcześniejszych rozw ażań. Rz 13,8 stanowi prze­

zania, to nie pomoże nam ani gorliwość w prze­

cież bardzo logiczną kontynuację myśli zawartej

strzeganiu obowiązujących przepisów, ani też

w Rz 13,7. Z aw arte tam przekonanie o potrzebie

najbardziej skwapliwa pobożność.

posłuszeństwa w obec w ładz i ustalonego porząd­ ku społecznego w yrażone jest w kategoriach ko­ nieczności oddaw ania każdem u tego. co się mu

14,15 Jeść czy nie jeść?

należy - podatków, szacunku, czci. Tak samo po­ winniśmy traktow ać m iłość - ona jest bowiem

Rz 14,15 oraz podobne fragmenty - 1 K.or 8 i 10

tym, co w inniśm y oddaw ać wszystkim naszym

nawiązują do typowo chrześcijańskiej zasady,

bliźnim (R z 13.8-9).

zgodnie z którą to. co mówimy i robimy, nie p o

Zgodnie z żydowskim dziedzictwem Pawła, władze danego kraju powinny przede wszystkim

winno utrudniać wiary i życia naszym braciom i siostrom w wierze.

strzec przykazań um ożliwiających obywatelom

Problem, jakiemu w związku z tą zasadą sta­

harm onijne życie w społeczeństw ie. Naruszanie

wia czoło wielu chrześcijan, dotyczy nie tyle jej

przykazań takich jak „nie zabijaj", „nie kradnij"

zrozumienia, ile zastosowania w codziennym ży­

czy „nie cu d zo łó ż” prowadzi bowiem do znisz­

ciu. Jakie w-skazówki daje nam w tym względzie

czenia i rozbicia społeczeństw a. Skoro zaś Pra­

św. Paweł? Skąd możemy wiedzieć, czy to, co

wo streszcza się w przykazaniu: „Miłuj bliźniego

jemy (lub pijemy lub nosimy lub robimy) zale­

sw'ego jak siebie sam ego!" (R z 13,9), to miłowa­

dwie razi innych chrześcijan jako coś ich zda­

nie innych członków społeczeństw a - czyli nie

niem niestosownego, czy też powoduje ich po­

wyrządzanie im żadnego zła - .jest doskonałym

tknięcie na drodze do wiary, a nawet zwątpienie

wypełnieniem Praw a” (R z 13,10). Zgodnie z Bo­

i zejście z tej drogi? Te właśnie kwestie porusza Paweł w Rz 14.

żym zam ysłem , głównym priorytetem ziemskich władców pow inno być bronienie i wdrażanie

Spróbujmy bardzo dokładnie prześledzić jego roz­

tego właśnie prawa.

ważania. uzupełniając je nawiązaniami do I Kor.

C o się stanie, jeśli - chcąc okazać innym

gdzie poruszane są analogiczne problemy.

ludziom naszą m iłość - naruszym y normy obo­

We wcześniejszych rozdziałach tego listu

wiązujące w społeczeństw ie, w którym żyjemy? Co będzie, jeśli rządzący obrócą się przeciwko

(Rz 12 - 13) Paweł przedstawił najważniejsze

zamysłowi określonem u w Rz 13.3 i staną się „postrachem dla uczynku dobrego"? Co robić w sytuacji, gdy społeczeństwo wymusza na nas styl życia sprzeczny z przesłaniem Ewangelii? Na powyższe pytania nie ma gotowej odpo­ wiedzi. Wszelkie próby udzielenia jej - łącznie z odpowiedzią chrześcijańską - nie uwzględniają bowiem całej złożoności świata, w którym przy­

zasady, jakimi powinien kierować się chrześcija­ nin zarówno w Kościele, jak i w szerszym kon­ tekście relacji międzyludzkich. I tak - we wspól­ nocie chrześcijan powinniśmy się przede wszy st­ kim troszczyć o dobro innych ludzi ( Rz 12,3.10). W społeczeństwie wykraczającym poza wspól­ notę Kościoła powinniśmy natomiast odpowia­ dać dobrem na wrogość (Rz 12,14) i przezwycię­ żać tym samym wszelkie zlo (Rz 12.21). U p o d ­

Y oht

Testament

516

staw obydwu z tych zaleceń leży zasada najważ­

S w obodne postępow anie „mocnych" w kwestii

niejsza: „Miłość nie wyrządza zła bliźniemu.

spożyw ania m ięsa pośw ięconego bożkom mo-

Przeto miłość jest doskonałym wypełnieniem Pra­

globy bowiem nawet skłonić „słabych" do powro­

wa" (Rz 13,10).

tu na ścieżkę bałw ochw alstw a ( I Kor 8,10-13;

W świetle tej kluczowej zasady Paweł poru­

10,23-32).

sza w Rz 14 problem, który powodował wiele

Zauważmy, że Paweł nie mówi tu zaledwie

nieporozumień i konfliktów wśród członków

o obrażaniu kogoś czynam i, których ta osoba nic

pierwszych wspólnot chrześcijańskich. C hrześci­

pochw ala lub które uznaje za niestosowne lub nie­

janie pochodzenia pogańskiego zastanawiali się.

dopuszczalne dla chrześcijanina. Apostoł trosz­

czy mogą jeść mięso sprzedawane wprawdzie na

czy się raczej o życie duchow e „słabych” chrześci­

ogólnodostępnych targowiskach, ale pochodzą­

jan - pisze o działaniach, które mogą spowodować

ce ze zwierząt złożonych na ofiarę w pogańskich

ich upadek na ścieżce wiary, utrudniający ich du­

świątyniach. Byl to dla nich bardzo istotny prob­

chowy rozwój (1 K or 8.9.11-13: 10,32).

lem. biorąc pod uwagę, że wraz z przyjęciem

Z alecenia, których

Paweł w tej sytuacji

chrześcijaństwa nie zerwali przecież swoich zna­

udziela, identyczne są z tym i, o jakich czytamy

jomości z pogańskimi sąsiadami czy przyjaciół­

w Rz 12 - 13: nie robić niczego, co wyrządza

mi. Judcochrześcijanie. którzy byli we wspólnym

szkodę innym ch rześcijan o m (1 K or 8.13; 10,32).

Kościele z nawróconymi poganami, musieli z ko­

Z am iast tego należy budow ać ich w miłości

lei radzić sobie z ignorancją pogan w zakresie

(1 Kor 8.1) i zaw sze szukać ich dobra (1 Kor

przestrzegania zasad koszerności pożywienia.

10,24.33).

To. że dla judeochrześcijan byl to niełatwy prob­

W św ietle obserw acji, jakie poczynił Pawcl

lem. odzwierciedlone jest np. w opisie wizji

wśród chrześcijan z K oryntu, przyjrzyjmy się

Piotra (Dz 10) i obrad Soboru Jerozolimskiego

analogicznym ro zw ażaniom zaw artym w Rz 14.

(Dz 15).

Tym razem „słabym i” w ydają się być judeo-

List do Rzymian powstał najprawdopodob­

chrześcijanie, którzy najw yraźniej nie wyzwolili

niej w Koryncie. Możemy przez to wywniosko­

się jeszcze z rytualnych i cerem onialnych praw

wać. że porady, jakie kierował Paweł do chrześci­

dotyczących koszerności pożyw ienia (Rz 14.1-6)

jan w Rzymie pokrywały się zasadniczo z tymi,

czy obchodzenia specjalnych dni (jest to praw­

jakie dotyczyły członków kościoła w Koryncie.

dopodobnie naw iązanie do szabatu - Rz 14,5).

Pisząc do Koryntian (I Kor 8 - 10), apostoł

W iększość chrześcijan pozostających w konflik­

wspomina o „słabych" - tych. którzy dopiero

cie ze „słabymi", to najpraw dopodobniej nawró­

raczkują w wierze. Ich sumienia są delikatne i ze

ceni poganie, dla których nie m a czegoś takiego

w-zględu na swoje pogańskie pochodzenie wciąż

jak „nieczyste” jed zen ie czy specjalne dni w ka­

skłonni są utożsamiać bożka z mięsem złożonym

lendarzu.

bożkowi w' ofierze. „Mocni" są tymczasem ci,

Konflikt pom iędzy tymi dwiema grupami

którzy wiedzą - mają mocne przekonanie o tym,

chrześcijan spow odow any został najwyraźniej

iż nie ma tak naprawdę żadnych bożków.

postawą wyniosłości lub poczucia duchowej wyż­

Dla nich mięso składane w ofierze bożkom jest

szości pogan i negatywnym i uczuciam i kierowa­

neutralne - nie powoduje żadnej nieczystości.

nymi do nich ze strony judeochrześcijan. Pawcl

Teologia „mocnych" jest najwyraźniej słuszna: „słabi" natomiast rozumują błędnie. Mimo to jak twierdzi Paweł - ci, którzy mają poprawną wiedzę powinni uważać, aby nie spowodowała ona zgorszenia ich współbraci (1 Kor 8,7-9).

krytykuje każdą ze stron konfliktu z następują­ cych trzech powodów: (1 ) B ó g zaakceptował już obydwie te grupy (R z 14,3); (2) w takich spra­ wach odpowiadam y wyłącznie przed B ogiem nie możemy patrzeć na nie z własnej, o g ran iczo ­

Ust do Rzymian

517 nej perspektywy (R z 14,4.10-12) i (3) ponieważ

cudzej wiary może natomiast doprowadzić do

nasze uczestnictw o w królestwie Bożym nie zale­

całkowitego jej zniszczenia.

ży od tego, co jem y czy pijemy, powstrzymywa­

Podobnie jak w 1 Kor. tutaj także Paweł wy­

nie się od określonych pokarm ów, czy też spoży­

kazuje wielką troskę o wzrost chrześcijan ku doj­

wanie ich, nie pow inno tak naprawdę podlegać

rzalej wierze i o ich wieczne zbawienie. Przyka­

żadnem u osądow i (R z 14.13.17).

zanie miłości (Rz 14.15) nakazuje chrześcijanom

Udowodniwszy, że zarów no m ocni, jak i sła­

takie postępowanie, które służy wzajemnemu bu­

bi zawiedli w swej postawie wobec przeciwnej

dowaniu się. nie zaś niszczeniu (Rz 14,19-20) -

grupy (R z 14,10), Paweł ujawnia jednak szczegól­

wspieraniu się, a nie powodowaniu cudzego

ną troskę o słabych (R z 14,15-16). Wyraźnie na­

zgorszenia czy osłabienia (Rz 14,20-21).

wiązuje tym sam ym do ogrom nej troski Boga

Na tym właśnie musi polegać prawdziwie

0 słabych, która w idoczna jest zarówno w Sta­

chrześcijańskie postępowanie. U jego podstaw

rym, jak i Nowym Testam encie. M ocna wiara

leżeć powinna zasada: „Niech każdy z nas stara

jest bowiem m niej chw iejna niż słaba wiara.

się o to. co dla bliźniego dogodne - dla jego do­

W wyścigu wiary ku w yznaczonej mecie (zobacz

bra. dla zbudowania", którą Paweł umieszcza

Flp 3,13-14) słabi narażeni są na upadki i po­

pod koniec swoich rozważań (Rz 15,2) i odnosi

tknięcia bardziej niż m ocni. Dlatego też, spoży­

do życia samego Jezusa: „Przecież i Chrystus nie

wanie pokarm ów uznawanych przez słabych za

szukał tego, co było dogodne dla Niego" ( Rz 15,3).

nieczyste, stanow i potencjalne niebezpieczeń­

W ujęciu ostatecznym postępowanie chrześcija­

stwo dla tych, których w iara jest jeszcze młoda

nina ma się przecież opierać na ofiarnej, pełnej

1delikatna (R z 14,13-14). Jeśli zatem - jak pisze

poświęcenia miłości samego Chrystusa ( Rz 15,8).

Paweł - „stanow iskiem w sprawie pokarm ów za­

Paweł nie mówi, jakie specyficzne postępo­

sm ucasz swego brata", to nie postępujesz zgod­

wanie w każdej możliwej problematycznej sytua­

nie z zasadą wzajem nej miłości (R z 14,15). Pa­

cji powoduje duchowe spustoszenie drugiego

weł nakazuje dalej: „Tym swoim (stanowiskiem

chrześcijanina, prowadzące do jego upadku

w sprawie] pokarm ów nie narażaj na zgubę tego,

i grzechu. Apostoł wierzy jednak bardzo głębo­

za którego um arł C hrystus". Sformułowanie

ko, że kiedy żyjemy w bliskości z Chrystusem,

przetłum aczone jako „zguba" stanowi odpowied­

trzymamy się Jego miłości i próbujemy Go naśla­

nik dość m ocnego greckiego słowa lype, które

dować, nabywamy pewien rodzaj wrażliwości,

może oznaczać zarów no „ból/cierpienie" jak

która powstrzymuje nas przed czynieniem takie­

i „zranienie/szkodę". Z ranienie czy uszkodzenie

go zla.

P ie r w s z y L is t d o K o r y n t i a n

1,18 Zbawienie: kwestia przeszłości, teraźniejszości czy przyszłości?

n ik o ty n ę, zb y ł d u ż ą ilo ść je d z e n ia ) - podlegamy o s ta te c z n e m u , k a rz ą c e m u o są d o w i Bożemu. Na­ sze ciała są b o w iem z a ró w n o Bożym stworze­

Z obacz kom en ta rz d o 1 P 1,9.

n iem , ja k i p rz e d m io te m zb aw czeg o dzielą Boże­ go, d lateg o te ż są św ię te i nic pow inny być nisz­ cz o n e w tak i sp o s ó b .

3,17 Zniszczyć świątynię Boga?

Są to b e z w ą tp ie n ia w ażn e wnioski, przy czym w d alszej części listu (1 K or 6) Paweł pod­

W erset 1 K or 3,17 tru d n o zin terp reto w ać zarów ­

kreśla zw łaszcza z n a c z e n ie w łaściw ego posługi­

n o ze w zględu na znaczenie o b ecnych w nim

w ania się c iałem w z ak resie seksualności. Nie­

określeń, jak i na zaw arte w nim chrześcijańskie

m niej je d n a k . nic je s t to głów ne przesłanie 1 Kor

p rzesianie. K to lub co jest św iątynią Boga? J a ­

3.17. W w ersecie tym nie c h o d z i o nasze ciała fi­

kim czynem lub słowem m o żn a tę św iątynię

zyczne. Z a ró w n o z a sto so w a n e w nim struktury

zniszczyć? C zy - skoro za zniszczenie św iątyni

g ra m aty czn e, ja k i o g ó ln y je g o kontekst świadczą

grozi Boży sąd („lego zniszczy Bog") - to słowa

o tym , że jeśli c h cem y n a p ra w d ę zrozum ieć sło­

lub czyny w iodące d o takiego zn iszczen ia są

wa k ierow ane d o K o ry n tian , a także do nas. mu­

grzechem niew ybaczalnym , o jakim czytam y w Mt 12.31-32?

sim y od ło ży ć n a bok n ajb ard ziej powszechną in­ te rp re ta c ję te g o te k stu .

W najbardziej pow szechnej in terp retacji Pa­

W ersety 1 K or 3,16-17 tw o rzą jeden ciąg my­

weł m ówi w tym fragm encie o ludzkim ciele jak o

ślowy i tak w łaśnie należy d o nich podejść. Wiele

św iątyni lub m ieszkaniu D ucha Bożego. Jeśli

w spółczesnych

niszczym y tę „świątynię" p o przez nasz styl życia

uw zględnia te n fakt. u m iesz czając je w osobnym

(n p . nieczystość seksualną) lub to . c o d o niej

akapicie. O bydw a te w ersety m ówią o tym sa­

w prow adzam y (n a przykład alkohol, narkotyki.

mym - o św iątyni Boga.

p rzek ład ó w

Pism a

Święteg0

519

I IJst da Koryntian

O dpow iedź na pytan ie o to, kto lub co jest

Święty, jest

Bożą odpow iedzią

na

rozbicie

Bożą św iątynią, w iąże się z praw idłow ym odczy­

i rozproszenie wspólnoty ludzkiej. C hrześcijanie

taniem zaim k a o sobow ego, jaki został tu przez

z K oryntu mieli być przykładem jedności i bra­

Pawła zastosow any. W języ k u greckim zaim ek

terskiej miłości w święcie pełnym konfliktów

„ty” różni się o d „wy". P o n ad to , czasow niki o d ­

i podziałów. Tym czasem - ich kłótliwość, niem o-

mieniają się p rzez osoby i liczby, p rzez co w iado­

ralność i bujająca w obłokach duchow ość, przez

mo. czy p o d m io t je s t w pierw szej („ja/m y "), d ru ­

którą zaniedbywali bardziej konkretne wym iary

giej („ty/w y") czy trzeciej o so b ie („ o n /o n a /o n o /

ludzkiego życia sprawiły, że fundam enty Kościo­

oni" ) liczby p o jed y n czej lub m nogiej. G ram aty ­

ła Bożego w K oryncie - tam tejszej świątyni Boga

ka I Kor 3.16-17 w skazuje w ięc w yraźnie, że

- zaczęły się chw iać. Próbując zaś zniszczyć

m amy d o czy n ien ia z d ru g ą o so b ą liczby m nogiej

św iątynię Boga. K oryntianie narazili się na Boży

- «wy".

osąd.

I K or 3,16 b rzm i zatem n astępująco: „Czyż

To, że św iątynię należy tu rozum ieć jako

nie wiecie, żeście św iąty n ią Boga i że D uch Boży

ogół chrześcijan, potw ierdzone jest także całym

mieszka w w as?" Z aim e k „wy" pojaw ia się także

kontekstem 1 Kor 3.16-17. W pierwszych czte­

w drugiej części I K or 3,17: „Św iątynia Boga jest

rech rozdziałach listu Paweł zajm uje się podzia­

świętą, a wy n ią jeste ście". N iem n iej jed n ak ,

łam i. które zagrażają trw ałości całego Kościoła

przekład ten w ciąż nie d o k o ń ca o ddaje sens gre­

(1 Kor 1.10-17: 3 .3 4 ). Te przejawy schizm y wią­

ckiego ory g in ału . S p ró b u jem y zatem ukazać ten

zały się najpraw dopodobniej z brakiem posłu­

sens

szeństw a w obec pewnych nauk. które członkowie

przy

p o m o cy

d o d atk ow ych

w yjaśnień:

„Czyż nie w iecie (w y ja k o ogól ch rześcija n ), że­

kościoła w K oryncie odebrali od swojego zało­

ście św iątynią Boga i że D u ch Boży m ieszka

życiela (Paw ła) lub przywódców działających

w was (w śró d czło n k ó w w aszej w sp ó ln o ty )? Je ­

w śród nich po wyjeżdzie apostoła (A pollos.

żeli ktoś zn iszczy św iątynię Boga. tego zniszczy

Piotr: zobacz I K or 1.12).

Bóg. Św iątynia Boga je s t św iętą, a wy (jako ogół

W najbliższym kontekście analizow anych przez nas w ersetów ( I K or 3.10-15) Paweł stwier­

ch rześcijan ) nią jeste ście". Z au w ażen ie n iu an só w g reckich stru k tu r gra­

dza. że ci. którzy pow ołani zostali jak o przyw ód­

m atycznych o b ecn y ch w tym w ersecie pom aga

cy K ościoła, a byc m oże także wszyscy chrześci­

nam zro zu m ieć, że Pawłowi n ie ch o d zi tu o ciała

jan ie. odpow iadają przed Bogiem za to. w jaki

poszczególnych

sposób uczestniczą - poprzez swoje życie i dzie­

ch rześcija n

b ęd ące

Bożymi

św iątyniam i, ale o K ościół - k oryncką w spólnotę

ło - w budow aniu tej Bożej św iątyni. M ożna bu­

chrześcijańską, w której m ieszka i działa D uch

dow ać ją z m ateriałów trw ałych (złoto, srebro)

Boży. A p o sto ł w yraża to sa m o podejście w 2 Kor

lub m arnych (traw a, słonia). W dniu Sądu O sta­

6.16.

tecznego („dzień |P a ń s k i|" ) - który tutaj, a tak­

gdzie pisze: „m y jeste śm y św iątynią Boga

żywego". G dyby ch ciał skierow ać te słowa do

że w innych m iejscach Pism a Świętego, ukazany

chrześcijan ja k o o d ręb n y ch członków K ościoła,

jest jak o próba ognia - okaże się, z jakich m ate­

z pew nością napisałby: „C zyż nie wiecie, żeście

riałów każdy chrześcijanin w znosił Bożą św iąty­

św iątyniam i Boga" i „Ś w iątynie Boga są święte,

nię. Jak sugerują niektórzy interp retato rzy -

a wy nim i jeste ście" (a w 2 K or 6.16: „m y jeste­

m ożliwe, że Paweł czyni tu aluzję do następców

śmy św iątyniam i Boga żyw ego”).

P iotra i A pollosa. Ci pierwsi mogli bowiem pró­

I K or 3.16-17 u kazuje, jak Paweł rozum iał w spólnotę K ościoła i stanow i klucz do właściw e­

bować przeforsow ać d o Kościoła pewne żydow­ skie praktyki legalistycznc, podczas gdy drudzy

go zrozum ienia całego listu. O tóż - K ościół, czy­

mogli chcieć budow ać Bożą św iątynię na ziem ­

li lud Boży. po śró d którego zam ieszkuje D uch

skiej w iedzy i podejrzanej, ezoterycznej ducho­

wości. Zgodnie z tym, co przekazuje nam Paweł

głoszenie fałszywej d o ktryny odrzucającej prze-

we wszystkich swoich tekstach (zwłaszcza G a

słanie krzyża jak o g orszące i głupie, poprzez

i I Kor), taki budulec okazuje się ostatecznie

przekształcanie w olności, jak ą daje Ewangelia

bezużyteczny i choć chrześcijanie, którzy go uży­

w niepoham ow any libertynizm , poprzez zastę­

wają. nic są wykluczani z planu zbawienia, to -

powanie koncepcji zbaw ienia przez wiarę ideą

przechodząc do wieczności przez ogień sądu

uspraw iedliw ienia o p a rte g o na legalistycznym

Bożego - doświadczą niewątpliwie poczucia

podejściu d o uczynków - podlegają karzącemu

ogromnej porażki i straty.

osądow i Boga. Ich zniszczenie nie świadcz)’jed­

Niemniej jednak, niebezpieczeństwem więk­

nak o m ściw ości Boga. ale jest raczej nieuniknio­

szym od tego. jakim jest stosowanie bezwartoś­

ną konsekw encją sp ad ającą na każdego, kto

ciowego budulca we wznoszeniu Bożej świątyni,

ośm ieli się o d rzu cić Boży sposób zbawienia.

jest postępowanie prowadzące do zniszczenia

W tym sensie ten . kto „zniszczy świątynię

jej. O tym właśnie niebezpieczeństwie pisze Pa­

Boga” kwalifikuje się d o g rona tych. którzy -

weł w 1 Kor 3.17.

zgodnie

z w ypow iedzią

Jezusa

przytoczoną

Wspólnocie chrześcijan tworzącej Kościół

w Mt 12,31-32 - do p u sz czają się grzechu niewy­

Koryncki groziło niebezpieczeństwo autode-

baczalnego. U M ateu sza ów grzech polega na

strukcji. Patrząc na długą listę problemów, o ja ­

odrzuceniu zbaw czej o b ecn o ści Ducha Bożego

kich wspomina Paweł w kierowanym do nich li­

objaw iającego się w życiu i posłudze Jezusa. Od­

ście, niebezpieczeństwo to było bardzo realne.

rzucenie dzieła B ożego w Jezusie równoznacz­

I tak - korynckim chrześcijanom zagrażały nastę­

ne jest z o d rzu cen iem

pujące problemy: pycha związana z tolerowaniem

U Pawia niew ybaczalnym grzechem jest niszcze­

w' ich wspólnocie rażącej rozpusty ( I Kor 5), od­

nie zbaw czego dzieła Bożego dokonującego się

woływanie się do pogańskich sądów w celu roz­

w Kościele, gdzie m ieszka D uch Boży (1 Kor

strzygania wewnętrznych sporów oraz udział

3.16). Z niszczenie dzieła Bożego (zobacz Rz

Bożego przebaczenia.

niektórych członków Kościoła w pogańskich ry­

14,20) jest bow iem je d n o z n a c z n e z odrzuceniem

tuałach prostytucji kultowej (1 Kor 6), posługi­

Boga.

wanie się chrześcijańską wolnością i wiedzą w' taki sposób, że „słabi w wierze" prowokowani są do grzechu i upadają (1 Kor 8; 1 Kor 10) oraz

5,5 W ydajcie tak ieg o szatanow i?

odrzucanie nauk Pawła dotyczących zmartwych­ wstania ciała na rzecz własnej teorii zmartwych­

Paweł udziela tej instrukcji chrześcijanom z Ko­

wstania czysto duchowego (1 Kor 15), przez

ryntu. wzywając ich do w yrzucenia poza nawias

które to poglądy Koryntianie całkowicie zanie­

społeczeństw a osoby, która dopuściła się po­

dbali konkretne, praktyczne sfery życia zarówno

ważnego w ykroczenia przeciw ko moralności.

w Kościele, jak i w szerzej rozumianym społe­

Aby uniknąć błędnej interpretacji tego nakazu,

czeństwie.

spróbujm y przeanalizow ać go z najwyższą sta­

Niszczenie Kościoła - Bożej Świątyni to

rannością.

niszczenie Bożego zamysłu dotyczącego jednoś­

Kiedy czytam y 1 Kor 5,5, nasuwają nam się

ci społeczeństwa; to - w przypadku „świątyni"

zwykle następujące pytania: C o oznacza „wyda­

w Koryncie - uniemożliwianie Bogu zbawczego dzieła realizowanego w korynckich wspólnotach

nie kogoś szatanow i”? D laczego Paweł miałby

chrześcijańskich. Ci, którzy odrzucają w laki

szatana? C hoć człowiek ten popełnił niewątpli­ wie ciężki grzech, to czy naprawdę nie ma dla niego przebaczenia i możliwości zrehabilitowa­

sposób zbawczą obecność Boga - poprzez kon­ fliktowe. kłótliwe i złośliwe zachowania, poprzez

nakazywać wydanie jakiejkolwiek osoby w ręce

521

I Ust do Koryntian

nia się we w spólnocie chrześcijan? C o kryje się

wania. Sytuacja ta jest jeszcze bardziej poważna

pod pojęciem „zatracenie ciała" i w jaki sposób

przez to. iż - jak pisze Paweł - takie rzeczy nie

może ono służyć „ratunkowi jego ducha"?

zdarzają się „nawet wśród pogan". Apostoł praw­

Z rozważań zaw artych w 1 Kor 3,17 wynika,

dopodobnie nie sugeruje tym samym, iż poganie

że Paweł traktow ał Kościół - którego częścią był

nigdy nic dopuszczają się podobnych czynów,

Kościół Koryncki (i każda inna wspólnota

ale daje do zrozumienia, że nawet prawo rzy m­

chrześcijan) jak o narzędzie Boga przeciwdziała­

skie (zapisane w Instytucjach Gajusza) zabrania

jące rozbiciu

społeczeństwa.

takich prakty k ( Pawłowi chodzi więc o to. że ta­

Członkowie kościoła w K oryncie dopuszczali się

i rozproszeniu

kie postępowanie nie jest akceptowane nawet

tymczasem wielu czynów zm ierzających do osła­

w' świccie pogańskim). A zatem, taka rozpusta

bienia skuteczności tego narzędzia. W 1 Kor 5.

nic tylko stanowiła poważne niebezpieczeństwo

skąd pochodzi analizow any przez nas cytat, Pa­

dla kręgosłupa moralnego całej wspólnoty koś­

weł nawiązuje d o tych właśnie czynów'. K onkretnym problem em jest tu rozwiązłość

cielnej. ale leż naruszała wiarygodność chrześci­ jan w świecie pogańskim.

seksualna jed n eg o z członków Kościoła odsłania­

Powaga sytuacji, która skłoniła Pawia do

jąca z kolei problem bardziej ogólny - postawę

udzielenia całej wspólnocie tak ostrej krytyki,

Koryntian wobec ludzkiej cielesności, która

pogłębia się jeszcze bardziej w świetle rozważań

umożliwia im nie tylko tolerowanie rozpustnego

apostoła dotyczących postawy życiowej Koryn­

trybu życia innych, ale nawet aroganckie chlubie­

tian. która umożliw iła im nie tylko akceptowanie

nie się nim.

tej niemoralnej relacji, ale nawet szczycenie się

W 1 Kor 5.1 Paweł jasn o i wyraźnie wskazu­

nią. Możliwe więc, że Paweł uznał ich winnymi

je K oryntianom na istnienie tego problemu. Gre­

promowania niemoralnych zachowań seksual­

ckim słowem przetłum aczonym jako „rozpusta"

nych (o których pisze zarówno w 1 Kor 5. jak

jest tu porneia (o d którego pochodzi określenie

i w 1 Kor 6).

„pornografia"). W dosłownym sensie oznacza

W I Kor 5 Paw'el stwierdza zatem, że w sy­

ono „prostytucję”, jed n ak Paweł stosuje je - po­

tuacji. w której mężczyzna współżyje z żoną swo­

dobnie jak inni autorzy Nowego Testamentu -

jego ojca - czego zabrania zarówno prawo ży­

w szerszym znaczeniu, jako różnego rodzaju nie­

dowskie, jak i pogańskie - chrześcijanie z Koryn­

czystość seksualną. Przykładem takiej nieczysto­

tu nie tylko wykazują się wielką tolerancją, ale

ści jest wspom niana w kolejnym wersecie sytuacja,

nawet unoszą się z tego powodu pychą (zobacz

w której „ktoś żyje z żoną swego ojca". Czasownik

1 Kor 5.2). Krytyka takiej postawy rozpoczyna

niedokonany: „żyje" sugeruje tutaj, że nie jest to

się już w 1 Kor 4 - rozdziale pełnym sarkastycz­

zaledwie jednorazow y wybryk, ale stale utrzymu­

nych uwag Pawła odnoszących się do wy niosło­

jący się przejaw rozwiązłości. Paweł nie określa

ści korynckich chrześcijan: „Tak więc już jeste­

tego przypadku mianem kazirodztwa, domyślamy

ście nasyceni, już opływacie w bogactwa. Zaczę­

się więc. że chodzi o współżycie z przybraną mat­ ką. Apostoł nie mówi również o cudzołóstwie, co prawdopodobnie oznacza, iż jej mąż albo nie żyje. albo się z nią rozwiódł. Z perspektywy żydowskiego Prawa taki związek stanowi poważne naruszenie Bożego przykazania. Wyraźnie zabrania tego bowiem Kpł 18,8, u - zgodnie z tradycją rabiniczną - o s o ba łamiąca ten przepis podlega karze ukam ieno

liście królować bez nas!" (1 Kor 4.8): „wy mą­ drzy w Chrystusie. (...) wy mocni" ( I Kor 4.10). Apostoł podsumowuje ich postawę słowami: „Przechwalali się niektórzy" (I Kor 4,18). Po tym. jak każe chrześcijanom z Koryntu wyrzu­ cić ze wspólnoty rozpustnego członka Kościoła, ponownie odnosi się do ich ogolnej posta­ wy: „Wcale nic macie się czym chlubić!" ( I Kor 5.6).

Y ijh t

Testament

522

Co było dla Koryntian źródłem takiej arogan­

w spólnoty, wynika nie tylko z 1 Kor 5,2, ale też

cji? Otoż - wiele negatywnych zjawisk, jakie zaob­

z analogii paschalnej zaw artej w 1 Kor 5.6-8

serwował Paweł wśród korynckich chrześcijan,

(„W yrzućcie więc sta ry kw as") i z przytoczonego

wypływało z mentalności sprzyjającej degeneracji

w liście cytatu z Pwt 17,7 („U suńcie złego spo­

ciała i podkreślającej duchowe wyzwolenie. Takie

śród was sam ych" - 1 K or 5,13). Sposób usunię­

podejście zrodziło się na bazie synkretyzmu helle­

cia ro zpustnika o kreślony jest w dwuznacznie

nistycznego czerpiącego zarówno z filozofii, jak

brzm iącym zdaniu: „wydajcie takiego szatano­

i różnorakich kultów misteryjnych napływających

wi". Cel tej czynności jest dwojaki: ( I ) zatrace­

do Cesarstwa Rzymskiego ze Wschodu. Platon nauczał na przykład, że ciało jest gro­

nie jego „ciała" - grzesznej natury i (2) ratunek jego d ucha (1 K or 5,5).

bem duszy, żc śmierć przynosi wyzwolenie z cie­

Sform ułow anie: „w ydajcie takiego szatano­

lesnego w ięzienia, i że już w' tym życiu człowiek

wi" musi być zatem odczytyw ane w sensie meta­

jest w stanie wznieść się ponad fizyczność po­

forycznym - oso b a w ydana diabłu w sensie do­

przez zdobycie wyższej wiedzy dotyczącej rze­

słownym byłaby bow iem całkowicie stracona.

czywistości ostatecznej. Przeróżne religie helle­

W swej w ypow iedzi Paweł nie przewiduje jednak

nistyczne głosiły z kolei nieśmiertelność osiągal­

dla grzesznika tak straszn eg o finału.

ną poprzez zjednoczenie się z określonym boż­

N iektórzy d o p a tru ją się w tym nakazie ży­

kiem czy bożkami, które wyrażane było nieraz

dowskiej tradycji ekskom unikow ania niektórych

w aktach prostytucji sakralnej. W tej religijno-fi-

członków społeczeństw a - zw łaszcza tych, któ­

lozoficznej atmosferze, głoszone przez Pawła

rzy dopuścili się w ykroczeń przeciwko przepi­

wyzwolenie „w Chrystusie” i „życic według Du­

som pożycia m ałżeńskiego. W ierzono, że wygna­

cha" zbyt często - a zwłaszcza w Koryncie - od­

nie osoby spow oduje oddzielenie jej od reszty

czytywane było jako zachęta do entuzjastyczne­

ludu Bożego, a tym sam ym wyłączenie spod

go libertynizmu odrzucającego wszelkie ograni­

szczególnej Bożej troski, przez co osobę taką

czenia moralne, zwłaszcza te odnoszące się do

spotka przedw czesna śm ierć. (Żydzi uważali jed­

fizycznej sfery życia. Skoro zas sfera ta z samej

nak. że kara ta zo stan ie w ym ierzona ręką Boga,

swej definicji uznawana była za mało istotną, na­

nie szatana.) Taka przedw czesna śm ierć mogła­

der często dochodzono do wniosku, że to. co

by w tym kontekście o zn aczać „zatracenie ciała.

robimy z ciałem nie ma tak naprawdę większego

To. w jaki sposób m iałaby o n a doprowadzić do

znaczenia. Podobnym podejściem cechowali się

ostatecznego zbaw ienia, nie jest jednak do końca

Koryntianie, których pycha i śmiałość w tolero­

jasne.

waniu seksualnej rozpusty świadczyła o tym. że

Spróbujm y poszukać dodatkowych wskazó­

mogli nawet traktować swoją postaw ę jako wyraz

wek w znanej

duchowej doskonałości. Najwyraźniej upajali się

apokaliptycznej. S zatan określany był w tej tra­

oni swoją wiarą bez jakichkolwiek skrupułów

dycji jako „władca tego św iata" (zobacz J 12.31). „książę ciem ności”, panujący niepodzielnie

moralnych.

Pawłowi

żydowskiej tradycji

Tymczasem, prawidłową reakcją zarówno

w królestwie zła i śm ierci. Z godnie z Ewangelią,

na niemoralnosć seksualną, jak na ich wyimagi­

przyjście Jezusa w yznacza początek ery. w której

nowaną duchową wyższość, powinien być wstyd,

królestwo szatana zostanie zdobyte przez Boga

nie pycha. Gdyby zaś okazali prawdziwą skru­

(zobacz Lk 11.14-22). Paweł uważał, że decydują­ cymi w tym procesie w ydarzeniam i były śmierć

chę. z pewnością usunęliby rozpustnika spośród swojej społeczności. To, że Paweł rzeczywiście nawołuje ich do usunięcia niemoralnie postępującej osoby ze

i zm artw ychw stanie Jezusa - to wówczas szatan został ostatecznie strącony ze swego tronu (Kol 2.15). rozpoczął się „kres czasów “ (1 Kor 10.11)

523

/ List do Koryntian

\ zajaśniało „nowe stw orzenie" (2 Kor 5,17). Bóg

cał popularną w greckiej myśli filozoficznej dwu-

uwolnił wówczas ludzi „spod władzy ciemności

dzielność człowieka jako złożonego z ciała i du­

i przeniósł do królestwa swego umiłowanego

szy. A zatem, mówiąc o życiu „według ciała"

Syna" (Kol 1.13).

i życiu „według ducha", Paweł zestawiał po pro­

W tym właśnie kontekście spróbujmy od­

stu ze sobą dwa różne style życia, dwie życiowe

nieść się do słów. „wydajcie takiego szatanowi".

postawy. I tak - życie „według ciała" to życie (we

Era nowego stw orzenia rozpoczęła się wpraw­

wszystkich jego aspektach, także tym cielesnym)

dzie, ale jeszcze się nie dopełniła: królestwo sza­

w opozycji wobec Boga; życie „według ducha" to

tana zostało zaatakow ane, ale nie zostało jeszcze

natomiast życic (także w aspekcie fizycznym)

całkowicie zdobyte; ju trzenka nowej epoki już

skierowane ku Bogu - życie w relacji z Chrystu­

zaświtała, ale nie rozbłysła jeszcze nad nami

sem. (Zobacz komentarz do Rz 7.14-19).

w pełni swego blasku. Kościół jest zatem miej­

Sformułowanie: „na zatracenie ciała, lecz ku

scem, w którym przez C hrystusa cały czas doko­

ratunkowi jego ducha" doskonale odzwierciedla

nuje się Boże dzieło - jest to w spólnota, w której

zatem „religijne" znaczenie słowa „ciało", któ­

mieszka D uch Święty. W ykluczenie człowieka

rym tak często posługiwał się Paweł. Celem wy­

z takiej w spólnoty ozn acza zatem wyłączenie go

kluczenia rozpustnika ze wspólnoty byłoby -

z królestwa Syna Bożego i wtrącenie do księstwa

zgodnie z tym tokiem myślenia - zniszczenie

ciem ności (o d w ro tn o ść tego, o czym mowa

jego życiowej postawy. Żyjąc wśród chrześcijan

w Kol 1,13). N akaz: „wydajcie takiego szatano­

grzesznik ten zdążył z pewnością zakosztować

wi" o znacza zatem : „wyłączcie go ze swojej

nieco Bożej laski, miłości współbraci i przemie­

w spólnoty i wydajcie światu - królestwu, w któ­

niającej życie chrześcijan mocy Ducha Świętego.

rym panuje zło ”.

Tracąc to. dojdzie być może do rozsądku i po­

Jeśli taka jest właściwa interpretacja tego

nownie zwróci się ku Bogu (tak jak syn marno­

polecenia, to jak pow inniśm y odczytywać okre­

trawny). Być może zrozumie, żc jego grzech pro­

ślone przez Pawła cele tej zamiany? D osłow ne odczytanie sformułowania: „na zatracenie ciała" prowadzi nas do kilku możli­ wości interpretacji: (1 )

wydanie fizyczności

wadzi do śmierci, a więc tylko śmierć jego grze­ chu doprowadzi go ostatecznie do życia. Tylko w takim rozumieniu zatracenie ciała staje się pierwszym krokiem ku ratunkowi du­

człowieka na pastw ę zniszczenia, (2) zgodnie

cha. Słowo „duch" odnosi się w tym sformułowa­

z żydowską tradycją - przedwczesną śmierć,

niu do istoty ludzkiej odradzającej się pod wpły­

cierpienie fizyczne. Powstają w związku

wem Ducha Bożego - do człowieka pragnącego

z tym dwie zasadnicze trudności: (1) W jaki spo­

żyć „według Ducha" (zobacz Rz 8,5-11). Czło­

(3)

sób powyższe m ogłoby prowadzić do zamierzo­

wiek taki, po wyjściu z królestwa ciemności,

nego celu wykluczenia ze wspólnoty, czyli - osta­ tecznie - zbawienia ? (2 ) Biorąc pod uwagę na­

które dokonuje się poprzez „zatracenie ciała", zostanie zbawiony „w dzień Pana Jezusa”.

uki Pawła dotyczące zm artwychwstania ciała i jego sprzeciw wobec korynckiego libertynizmu (pogardzającego tym, co fizyczne) - czy mówiąc o zatraceniu ciała dla zbawienia ducha apostoł nie zaprzeczał przypadkiem sam sobie? Wszystkie te wątpliwości znikną jeśli uświa­ domimy sobie, w jaki sposób Paweł rozumie to, co cielesne i to. co duchowe, kiedy mówi o ludz­ kim życiu. Nic ma wątpliwości, że apostoł odrzu­

6,9-10 Kto odziedziczy królestwo Boże? Po przeczytaniu I Kor 6.9-10 niektórzy z nas od­ dychają z ulgą. gdyż widzą, że nie ma ich nu li­ ście wymienionych w tym wersecie osób. które nie odziedziczą królestwa Bożego. Inni z kolei

\< m v

Teslamem

524

stwierdzają po przeczytaniu tej listy, że c h o ć nie

z ulgą p o p r z e c z y ta n iu 1 K o r 6.9-10, nie mogą

popełnili najgorszych ze w spom nianych tu p rze­

c z u ć się n ie w in n i - n a w e t o n i z a g ro ż e n i są wy.

stępstw czy wykroczeń, to czasem rzeczyw iście

k lu c z e n ie m z k r ó le s tw a B o ż e g o . C h c ia ło b y się

bywają nieuczciwi, zdarza im się prag n ąć w ięcej

z a te m z a d a ć p y ta n ie , k tó r e u sły sz a ł Jezus od

niż potrzebują, mówią czasem coś. c o rani in n e

sw o ic h u c z n ió w : „ K tó ż w ię c m o ż e być zbawio­

osoby i bywa, żc przesadzają z alkoholem . C z y

ny?" ( L k 1 8 .2 6 ). J a k się z a r a z p rzek o n am y , od-

osoby te także wyłączone będą z królestw a B oże­

p o w ie d ź P aw ła b ę d z ie ta k a s a m a jak ta. której

go? Jeszcze inni, którzy np. pozostają w poza-

J e z u s u d z ie lił a p o s to ło m : „ C o niem o żliw e jest

małżeńskich relacjach seksualnych czy żyją

u lu d zi, m o ż liw e j e s t u B o g a " ( L k 18.27).

w związkach homoseksualnych, czują się przez te słowa osądzeni i potępieni. Pytanie: „Kto odziedziczy królestwo Boże?”

W 1 K o r 5 P aw eł o d w o ła ł się d o wyjątkowo s k a n d a lic z n e g o p r z y p a d k u n ie m o r a ln o ś c i seksu­ aln ej. W ezw ał n a jp ie r w c h r z e ś c ija n z K oryntu do

okazuje się jeszcze bardziej kłopotliwe w mo­

p o d ję c ia d z ia ła ń , k tó r y c h c e le m m ia ło być rato­

mencie. w którym uświadomimy sobie, że lista

w an ie d u sz y r o z p u s tn ik a , p o c z y m u k azał cha­

wymienionych w I Kor 6.9-10 grzechów jest bar­

ra k te r w s p ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie j, p o słu g u jąc się

dzo skrocona i uogólniona. Paweł wymienia jesz­

o b ra z a m i z ż y d o w s k ie j P a s c h y (1

cze inne wady, które uniemożliwiają człowiekowi

1 tak - Kościół je s t p r z e z n ie g o o p isa n y jako

uczestnictwo w królestwie Bożym. W Ga 5.19-21.

przaśny chleb s p o ż y w a n y p o d c z a s P aschy. Kwas.

oprócz niemoralności seksualnej, bałwochwal­

który w' S ta r y m T e s ta m e n c ie sy m b o liz u je zlo.

stwa i pijaństwa (które wspomniane są także

musi z o s ta ć u su n ię ty , a b y c h le b n ie zakw asił się

w 1 Kor), apostoł pisze także o grzechach takich

i nie stracił sw o je j p r z a ś n o ś c i. N a w e t odrobina

jak: nieczystość, wyuzdanie, czary, nienawiść,

kwasu w Kościele ( k t ó r ą m o ż e b y ć n a przykład

zawiść, zazdrość, wzburzenie, wygórowane am­

niemoralność s e k s u a ln a c z y t e ż w y n io sło ś ć ) jest

bicje. niezgoda, rozłamy, spory i hulanki Paweł

w stanie z e p s u ć c a łe c ia s to ( c z y li K o ś c ió ł - 1 Kor

zamyka tę listę słowami: „ci. którzy się takich

5.6). Kościół m u s i p o z b y ć s ię k w a s u , aby mógł

rzeczy dopuszczają, królestwa Bożego nie odzie­ dziczą”.

K o r 5.6-8).

być nowym, p r z a ś n y m c ia s te m , k tó r y m zresztą

Oprócz grzechów wspomnianych w powyż­

już wcześniej był (1 K o r 5 .7 ) . Mamy tu z a te m p r z y k ła d c h a ra k te ry sty c z n e ­

szych fragmentach, w Ef 5.3-5 i Kol 3,5-9 Paweł

go dla P aw ia p o d e jś c ia , z g o d n ie z k tó ry m zarów­

wymienia również haniebne zachowanie, niedo­ rzeczne rozmowy, nieprzyzwoite żarty, złą żądzę, gniew, zapalczywose i kłamstwo. W ym ieniw szy

no K o śció ł, ja k i p o s z c z e g ó ln i je g o członkow ie

te grzechy, w E f 5 apostoł ponownie stw ierdza,

n iejący m ju ż te r a z z n a k ie m b o s k ie g o panow ania

że uniemożliwiają one udział człowieka w kró le­ stwie Bożym (E f 5.5). W Kol 3 nato m iast Paweł określa je jako „przyziemne” (K ol 3.5), leżące w naturze „staregoczłow ieka" (K ol 3,9), zw iąza­

- B o ż eg o k ró le s tw a w ś w ie c ie . a le w ciąż jest on

rozdarci są p o m ię d z y ty m , c o . j u ż ” a tym . co j e s z c z e n ie ” . 1 ta k - K o ś c ió ł je s t w p raw d zie ist­

w d ro d z e - n ie je s t to ż s a m y z k ró le stw e m Bo­ żym . ja k ie z a p a n u je u k re s u c z a s ó w . C hrześcija­ nie z o sta li ju ż w y z w o le n i z w ię z ó w g rzech u , ale

ne ze stanem sprzed naw rócenia (K ol 3,7). p rzez

w ciąż m u s z ą k ie ro w a ć tą w o ln o ś c ią ta k . aby od­

co należy czym prędzej się ich pozbyć (K ol 3 .8 ).

p ierać n ie u s ta ją c e z a k u sy s z a ta n a (z o b a c z Rz 6).

gdyż nie są to cechy człow ieka „now ego” (K o l

W l K o r 6 .8 P aw eł w s p o m in a o innym przy-

3.10). który ukaże się w chw ale razem z C h ry stu ­

Władzie „k w asu ", k tó ry m u s i z o s ta ć usunięty -

sem (Kol 3.4).

c h rz e ś c ija n ie p o d a ją c y in n y c h c z ło n k ó w Kościo­

Po zapoznaniu się ze w szystkim i tym i grze­

ła d o są d ó w to w ła ś n ie a s p e k t św ia d c z ą c y o tym.

cham i okazuje się, że nawet ci, którzy o d etch n ęli

że K o śció ł je s z c z e n ie je s t d o s k o n a ły . Ja k mogło-

by tak być. sk o ro ch rześcija n ie w ciąż sam i do­ puszczają się n iesp raw iedliw ości i szkody? W szystkie

te

objaw y

Paweł przypom ina im zatem, co może się zdarzyć, kiedy połam ane i poranione grzechem

niespraw iedliw ości

ludzkie wraki zawierzą swoje życie Bogu i otwo­

chrześcijan z K o ry n tu skłoniły Pawła do wyszcze­

rzą się na Jego łaskę. Dzieją się wówczas praw­

gólnienia w szelkich

m ożliw ych form grzechu

dziwe cuda - grzesznicy porzucają swoje dawne

uniem ożliw iających człow iekow i udział w króle­

ścieżki i nawracają się ku Bogu. Nawiązanie do

stwie niebieskim : „C zyż nie wiecie, że niespra­

„obmycia” przypom ina także adresatom listu

wiedliwi nic p o sią d ą królestw a Bożego?" (1 Kor

ich chrzest i jego symbolikę - oczyszczenie we­

6.9). D laczego? P oniew aż /. sam ej definicji króle­

w nętrzne za sprawą przebaczającej miłości Boga

stwo Boże cech u je się spraw iedliw ością absolutną

w Chrystusie. Paweł pisze też. że zostali oni

- w szelkie złe m o ce zo stan ą w nim unicestw ione

„usw'ięceni". przy czym nic chodzi w tym kontek­

( I Kor 15,24-28). W takim królestw ie nie ma miej­

ście o świętość rozum ianą jako dążenie do mo­

sca dla niespraw iedliw ych.

ralnej i etycznej doskonałości, ale o fakt. iż po­

Jak p rzek o n aliśm y się ju ż na przykładzie

przez chrzest Koryntianie stali się częścią ludu

I K or 5,5. Paw eł nie m artw ił się tylko o to. że

Bożego, którego członków apostoł nazywał cza­

ch rześcijan ie z K o ry n tu d o p u sz czają się czynów,

sem „świętymi". I wreszcie - Paweł przypomina

które nie p o w in n y z d a rz a ć się w K ościele za­

swoim czytelnikom, że zostali usprawiedliwieni

m ieszkiw anym p rzez D u ch a Św iętego. A postoł

i zdatni do nawiązania odnowionej relacji z Bo­

krytykow ał ró w n ież p o staw ę tam tejszych chrześ­

giem dzięki Bożej miłości objawionej w osobie

cijan.

C hrystusa.

k tó rzy

lekcew ażyli

zasady

m oralnego

w spółżycia sp o łe czn eg o , p rzez co tolerowali,

Ze względu więc na to. co Bóg uczynił im

a nawet p ro m o w ali zach o w an ia n iem oralne i nie­

w przeszłości oraz na wiarę, jaka się w nich wte­

etyczne. O tak iej w łaśn ie postaw ie życiowej my­

dy zrodziła, Paweł może porównać ich do przas-

śli Paweł, p isząc: „N ie łudźcie się!" (1 K or 6,9).

nego chleba - niekwaszonego. wolnego od wszel­

K ory n tian ie łudzili się, sądząc, że m oralne wy­

kiego zła. Niemniej jednak, ze względu na ich

m agania p o sta w io n e im p rzez Boga nie zasługują

obecną rzeczywistość, skażoną niesprawiedliwy­

na p ow ażne trak to w an ie. T ym czasem - o d rzuca­

mi czynami i myślami, apostoł może ich rów­

jąc te w ym agania, o d rzu cali jed n o cześn ie udział

nież nawoływać do tego. aby stali się tym, czym

w królestw ie Bożym (1 K o r 6.9-10). W yłożyw szy na stół w szystkie karty tak. aby

są - aby pozbyli się ze swojej społeczności i ze swojego życia „kwasu złości i przewrotności"

K ory n tian ie nie m ieli najm niejszych wątpliwości

(I Kor 5.8). strzegli się rozpusty (1 Kor 6,18)

o d n o śn ie d o w zniosłego celu życia i wiary chrześ­

i chwalili Boga w swoim ciele (I Kor 6,20).

cijanina ( którym jest królestw o sprawiedliwości

Czy jest to dla nich wykonalne? Tak, gdyż ich

do sk o n ałej). Paweł p rzy p o m in a im o przem ienia­

ciała są mieszkaniem Ducha Świętego ( I Kor

jącej m ocy Boga. k tó ra w yprow adziła ich z daw­

6,19). który cały czas może ich przemieniać,

nej niepraw ości. „A takim i byli niektórzy z w as”

upodabniając do ich Stwórcy (zobacz również

( I K or 6 .1 1). A p o sto ł założył ich kościół zale­

Kol 3.10).

dwie kilka lat w cześniej (1 K or 4,15) i być m oże

Kto zatem może odziedziczyć królestwo

miał p rzed oczam i tw arze niektórych z jego

Boże? O tóż - wszyscy, których życic zostało zra­

członków , kiedy w ym ieniał charakterystyczne

nione jednym lub wieloma grzechami wymienio­

dla nich wady. „Lecz zostaliście obm yci, uświę­

nymi przez Pawła we wspomnianych wyżej li­

ceni i uspraw iedliw ieni w im ię Pana naszego

stach, wszyscy, których zranione życie zostało

Jezusa C h ry stu sa i przez D ucha Boga naszego"

uzdrowione i uleczone za sprawą Bożej łaski

(I K or 6.11).

i wszyscy, którzy odpierają dalsze ataki grzechu.

idąc w mocy Ducha Świętego w kierunku przy­ chodzącego królestwa Bożego.

N aw et je ś li n ie zg o d z im y się z Pawiem w tym , że Bóg rzeczy w iście najch ętn iej widziałby

Najlepszym podsum ow aniem tego k o m en ta­

m ężczy z n ja k o ży jący ch w celib acie, to i tak moż­

rza będą słowa Pawia skierowane do chrześcijan

liw ość w y ra ż a n ia fizycznej, seksualnej intym­

z Efezu. które padają tuż po w ersetach w yszcze­

ności w ydaje się być p rz e z niego ukazywana

gólniających grzechy utrudniające człowiekowi

d o ść n eg aty w n ie w św ie tle w ersetów takich jak

wejście do królestwa niebieskiego: „N iegdyś bo­

I K or 7.2 („ Z e w z g lęd u je d n a k n a niebezpieczeń­

wiem byliście ciem nością, lecz teraz jeste ście

stw a ro z p u sty n ie c h k a ż d y m a sw oją żonę");

światłością w Panu: postępujcie jak dzieci św iat­

1 K o r 7.5 („ p o te m z n ó w w ró ćcie d o siebie, aby

łości! I nie miejcie udziału w bezow ocnych czy­

- w sk u tek niew 'strzem iężliw 'ości w aszej - nie ku­

nach ciem ności (...)!" (E f 5,8.11)

sił w as s z a ta n " ) i 1 K o r 7,9 („ L e c z jeśli nie po­

Zobacz również kom entarz do Rz 1.27.

trafiliby z a p a n o w a ć n a d so b ą . niech wstępują w zw iązki m a łż e ń s k ie " ). A by

7,1 Czy dobrze jest się żenić?

n a p ra w d ę

s o lid n ie

przeanalizować

1 K o r 7.1 i in n e z w ią z a n e z ty m stwierdzeniem sugestie p o jaw iające się w cały m rozdziale 7. mu­

Słowa: ..dobrze jest człowiekowi nie łączyć się

sim y w ziąć p o d uw agę p e w n e kw estie ważne dla

z. kobietą" padają w pierwszych słowach rozdzia­

in te rp re ta c ji w sz y stk ic h listów św'. Pawła. Przede

łu 7 poruszającego kwestie życia w pojedynkę,

w szystkim , listy te ( c o w id o c z n e je s t zwłaszcza

celibatu i małżeństwa oraz właściwego sposobu

w 1 K o r) p isa n e były w o d n ie s ie n iu do konkret­

wyrażania własnej seksualności. Stw ierdzenie to

nych sytuacji, ja k ie m iały m iejsce w życiu danej

uważane jest za bardzo kontrowersyjne, zwłaszcza

ch rześcija ń sk iej w sp ó ln o ty . D la te g o też, w I Kor

dla tych. którzy naprawdę chcą opierać swoje ży­

I - 4 Paw eł o d p o w ia d a n a p y ta n ia i problemy

cie i w iarę na tym, czego naucza Pism o Święte.

o p isa n e m u u stn ie , n a jp ra w d o p o d o b n ie j przez

Skoro św. Paw'eł tw ierdzi, że życie w pojedyn­

delegację k o ry n ck iej w sp ó ln o ty . W rozdziale 7

kę i celibat to wyższe formy wyrażania chrześci­

o d p o w iad a

jańskiej duchowości, to czy chrześcijanie żyjący

w' w ysianym d o nieg o liście: „C o d o spraw, o któ­

w małżeństwie lub planujący m ałżeństw o są gor­

rych pisaliście ( ...) ” (1 K o r 7,1; z o b a c z również

n a to m ia s t

na

kw estie

poruszone

si? W jaki sposób powinni reagować na słowa Pa­

1 K or 8.1; 12,1; 16,1). C h o ć Paw eł nie wspomina

wia młodzi ludzie stojący przed najw ażniejszym i

k o n k retn ie, o czym K o ry n tia n ie d o niego pisali,

decyzjami dotyczącymi ich życiowego powołania?

łatw o m o żn a d o m y śleć się, w ja k ic h sprawach

Czy - jeśli okaże się. że powołani są do m ałżeń­

chcieli zasięg n ąć je g o p o ra d y czy opinii.

stwa - oznacza to, że Bóg nie przewidział dla nich

D ru g ą kw-estią isto tn ą p rzy interpretacji li­

tego, co najlepsze, ale to. co mniej dobre - zaspo­

stów Paw ła je s t u w z g lę d n ie n ie k o nkretnego kon­

kojenie potrzeb psychofizycznych i nam iętności

tekstu h isto ry czn eg o , k u ltu ro w eg o i społeczne­

ciała?

go. w jak im sfo rm u ło w an e z o sta ły jeg o porady.

Zarówno w kontekście w spom nianego wy-

1 lak - kiedy czy tam y 1 K or 7,1-24, m usim y mieć

żej zdania, jak i 1 Kor 7,7 („Pragnąłbym , aby

na uw adze p o w szech n ą n ie m o ra ln o ść seksualną

wszyscy byli jak ja ”), 1 Kor 7,8 („Tym zaś, którzy

p an u jącą w ów czas w K o ry n cie, której wpływu

nie wstąpili w' związki m ałżeńskie, oraz tym, któ­

nie uniknął naw et K ościół (P aw eł pisze o tym

rzy już owdowieli, mówię: dobrze będzie, jeśli

w 1 K or 5 - 6). M usim y p a m ię ta ć rów nież o wy­

pozostaną jak i ja") i I Kor 7,26 („dobrze jest tak

znaw anym p rzez k o ry n ck ich chrześcijan poglą­

zostać, dobrze to dla człowieka tak żyć"). wydaje

dzie o ro zd zieln o ści tego. c o duchow e i tego.

się. że odpowiedź, na to pytanie brzm i „tak”.

co fizyczne, który d o p ro w ad ził d o w y p a c z e n ia

527

I U st do Koryntian

chrześcijańskich zasad d o ty czących m o raln o ­

cytuje je z lekko ukryw aną aprobatą, później na­

ści seksualnej i d o lib erty ń sk ieg o podejścia do

tom iast sam utożsam ia się z tą postaw ą (1 Kor

sfery sek su aln ej („w szy stk o je s t d ozw olone").

7.7.8.26).

W 1 K or 7 Paweł w ydaje się w ięc prostow ać ich błędne pod ejście d o fizycznej stro n y człow ieka.

N iezależnie od tego. czy jest to cytat z listu, jaki napisali do Pawia K oryntianie, czy też mysi

Po trzecie, aby p o p raw n ie o d czy tać an alizo ­

sform ułow ana przez Pawła w odpow iedzi na ich

wane tu stw ierd zen ie (p o d o b n ie jak in n e stw ier­

stanow isko, z hasła tego wynika wyraźnie, iż jeśli

dzenia Paw ia o m aw ian e w naszej książce), m usi­

chodzi o m ałżeństw o i w yrażanie w jego ram ach

my wziąć p o d uw agę, że n a tc h n io n e , au to ry ta ­

w łasnej seksualności - w skazana jest asceza. Po­

tywne słow a a p o s to la m o ż n a o dczytyw ać jako

stawa K oryntian, którzy w swej arogancji i pysze

uniwersalne - o d n o sz ą c e się d o chrześcijańskiej

traktow ali duchow ość człowieka jako coś zupeł­

wiary i życia w o góle, a k tu a ln e w każdej epoce

nie oderw anego od fizyczności. doprow adziła

i sytuacji, lub ja k o p a rtyku la rn e - dotyczące kon­

ich w końcu do przekonania, że jeśli chodzi

kretnej spraw y w o k reślo n y m k o ntekście, nie ko­

o cielesność osoby, to „wszystko mi wolno"

niecznie całeg o o g ó łu spraw .

(1 Kor 6,12). P odobna postaw a m ogła się rów­

Pow yższe fakty p o m o g ą n am lepiej zro zu ­

nież w yrażać w przesadnej ascezie - w odrzuce­

zaw arte

niu w szelkich fizycznych czy zmysłowych aspek­

w 1 Kor 7,1, ja k i in n e tru d n e stw ierd zen ia Pawła

tów życia. Z takim i właśnie skrajnościam i Paweł

pojaw iające się w 1 K o r 7,10.12.20 i 29.

wydaje się walczyć w większości fragm entów

m ieć

zaró w n o

tru d n e

stw ierd zen ie

G reck ie zd a n ie p rz e tłu m a c z o n e jako: „do­

rozdziału 7. Przez te skrajności bowiem niektó­

brze jest człow iekow i nie łączyć się z kobietą"

rzy K oryntianie nie tylko odrzucali m ałżeństw o

w bardziej dosło w n y m tłu m a c z e n iu brzm i: „do­

jak o bezw artościow e w świetle ich teorii o „praw­

brze jest m ężczy źn ie nie d o ty k ać kobiety". N ie­

dziwej duchow ości", ale też negatyw nie odnosili

które przek ład y Biblii p o d ają je sz c z e in n ą wersję:

się d o w yrażania w m ałżeństw ie swojej seksual­

„dobrze jest m ężczy źn ie nie w chodzić w relację

ności. Inni z kolei nie widzieli nic złego w rozw o­

seksualną z k o b ietą”, przy czym w ersja ta uznaje,

dach. dzięki którym mogli rozwijać swoją ducho­

że „dotykać" to biblijny eu fem izm oznaczający

wość z dala od seksualnej bliskości związanej

bliskość se k su aln ą (z o b a c z R dz 20.6: Prz 6.29).

z życiem w m ałżeństw ie.

Poniew aż d la Paw ia b liskość seksualna nieroze­

W tym właśnie szerszym kontekście należy

rwalnie łączyła się ze sta n em m ałżeńskim , okre­

rozum ieć osobisty wybór Pawła jako osoby żyją­

ślenie „dotykać kobiety" niew ątpliw ie o dnosiło

cej w celibacie, która pochw ala jednocześnie

się d o zaw arcia m ałżeń stw a. Taki tok rozum ow a­

związki m ałżeńskie i w yrażaną w ich ram ach sek­

nia p otw ierdzają rów nież kolejne wersety.

sualność. Stwierdzenie: „dobrze jest człowiekowi nie

W o p arciu o zd an ie w prow adzające - „C o do spraw, o których pisaliście" i kilka innych

łączyc się z kobietą" nie m usi koniecznie prowa­

fragm entów listu, w których Paweł najwy raźniej

dzić do wniosku: „nie jest dobrze, jeśli człowiek

cytuje arg u m en ty w yto czo n e m u K oryntian na

łączy się z kobietą". Paweł podkreśla wurtośc ży­

poparcie ich poglądów (zo b acz I K or 6,12-13

cia w pojedynkę i celibatu, ale nie dewaluuje przy

i 1 K or 10,23). w kilku w spółczesnych przekła­

tym m ałżeństw a ani seksu małżeńskiego. Jest to

dach 1 K or 7.1 brzm i n astępująco: „Człowiek

w idoczne w dalszych w ersetach listu, w których

postępuje d ob rze, jeżeli się nic żeni". Stw ierdze­

uściśla swoje stw ierdzenie i podaje powody, dla

nie to byłoby d u żo łatw iejsze d o zinterpretow a­

ktorego w arto wejść w związek małżeński.

nia. gdybyśmy przyjęli, że jest to tak napraw dę

W I Kor 7.2-7 apostoł podaje, że jednym

hasło K oryntian. Paweł n atom iast początkow o

z takich powodów jest „niebezpieczeństw o roz­

\< » h t

Testament

528

pusty". Przekonanie to zakorzenione jest w po­

Paweł kończy te rozw ażania, stwierdzając,

glądach Pawia dotyczących stworzonego przez

że celibat - k tóry a k u ra t dla niego okazał się

Boga porządku, o którym mowa w Rdz 1 - 2.

wielkim d obrem , przez co poleca ten stan także

I tak - Bog stworzył człowieka jako mężczyznę

innym - jest d arem od Boga (1 Kor 7,7). Dzięki

i kobietę (Rdz 1.26-27); stworzył ich po to. aby

tem u darowi apostoł m ógł całkowicie poświęcić

byli ze sobą i dla siebie nawzajem, aby się wza­

się służbie C hrystusow i (1

jemnie uzupełniali. Bóg uznał, że „nie jest do­

Nie wszyscy otrzym ują jed n ak ten właśnie dar -

brze". aby człowiek był sam. Dlatego stworzył

otrzym ują n ato m iast inne, równie piękne dary,

mu .odpowiednią dla niego pom oc” ( Rdz 2.18).

z których pow inni w pełni korzystać.

K or 7,8-9.32-35).

Od tamtej pory mężczyzna łączy się z kobietą

W ostatniej części rozdziału 7 (1 Kor 7.25-35)

w akcie małżeńskim i staje się z nią .jednym cia­

widzim y w yraźnie, że zach ę ta do celibatu i życze­

łem” (Rdz 2.24).

nie Pawła, aby inni byli ja k on, m ocno związana

Paweł całkowicie zgadza się z tą nadaną człowiekowi przez Boga przestrzenią służącą do

była z oczekiw aniem

pierw szych chrześcijan,

zgodnie z którym królestw o Boże - zapoczątko­

wyrażania własnej intymności i seksualności.

wane życiem , śm iercią i zmartwychwstaniem

W świetle niemoralności seksualnej (seks poza-

Jezusa - w krótce się dopełni, być może jeszcze

małżeński) powszechnej w Koryncie, a nawet

za ich życia ( I K or 7,26 - „przy obecnych utra­

widocznej w tamtejszym kościele (1 Kor 5 - 6 ) ,

pieniach"; 1 K or 7,29 - „czas jest krótki”: 1 Kor

Paweł stwierdza, że jednym z celów m ałżeństwa

7.31 - „przem ija bow iem postać tego świata").

jest stworzenie warunków do właściwego korzy­

P rzekonany o tym , że zo stało ju ż niewiele czasu,

stania ze stworzonego przez Boga instynktu

Paweł zachęcał tych chrześcijan, którzy mogą

pchającego człowieka do cielesnego zespolenia

(niem ających żony), żeby. zam iast się żenić, po­

się z osobą płci przeciwnej. Dlatego nie należy

święcili się raczej dziełu B ożem u, głosząc Ewan­

unikać seksu w małżeństwie. Unikanie go może

gelię ( I Kor 7,32.35). W św ietle tego pośpiechu

odbywać się wyłącznie za obopólną zgodą i to

entuzjazm Pawła zw iązany z w artością celibatu

zaledwie tymczasowo (1 Kor 7.5): nie m ożna na­

wydaje się bardziej zrozum iały, podobnie jak

tomiast odmawiać żonie czy mężowi seksu, argu­

przekonanie apostoła o tym , że osoby pozostają­

mentując. że jest to coś szkodliwego czy niewłaś­

ce w m ałżeństw ie nie pow inny unikać seksu jako

ciwego. Seksualność, która dana jest człowieko­

wyrazu stw orzonych przecież przez Boga po­

wi od Boga. to ogromna siła. Jeżeli nie będzie

trzeb seksualnych.

ona wyrażana we właściwy sposób, istnieje nie­

Zobacz również kom entarz do Mt 19,12.

bezpieczeństwo. że przerodzi się w niem oralność seksualną (1 Kor 7.5). Paweł pisze o tymczasowym unikaniu seksu

7,10.12 Nie ja , lecz P an?

„z wyrozumiałości, a nie z nakazu” (1 Kor 7,6) - nie jest to zatem żaden obowiązek. Zaspakaja­

Rozróżnienie, jakiego dokonuje Paweł pomiędzy

nie potrzeb seksualnych jest w małżeństwie nor­

nakazem pochodzącym od Pana, a jego własnym

mą. Pisząc o tymczasowym unikaniu stosunków

zaleceniem kierowanym do członków Kościoła,

seksualnych po to. by małżonkowie mogli odda­

zrodziło w um ysłach wielu czytelników liczne

wać się modlitwie, Paweł nawiązuje prawdopo­ dobnie do nadmiernej ascezy propagowanej

pytania. Skoro Paweł cały czas opiera się na tym.

przez niektórych chrześcijan z Koryntu, którzy dążyli być może do całkowitej abstynencji seksu­ alnej w małżeństwie.

raźnie oddziela nakaz Pana od tego, co sam ma do powiedzenia? Jeśli Paweł daje tym samym do zrozum ienia, że słowa Pana są ważniejsze niż

co powiedział Pan. to dlaczego apostoł tak wy­

529

/ List do Kory ntian

nakazy sform ułow ane przez niego, to jak należy

przez Boga (Ga 1,11-12). A zatem - nie tylko

odnieść listy apostoła do wypowiedzi zawartych

Ewangelia Pawła, ale także nauki na niej oparte,

w Ewangeliach? Czy należy przeanalizować pis­

mają swoje żródlo w autorytecie Chrystusa. Na­

ma Pawła pod kątem nauk Jezusa przytoczonych

kazy i porady Pawła skierowane do kościołów

w Ewangeliach i z w iększą czcią traktować te

i poszczególnych ich członków powinny być

fragmenty listów, które pokrywają się z wypowie­

w związku z tym traktowane nie tylko jako słowa

dziami Jezusa niż fragm enty będące wytworem

ludzkie, ale jako słowo Boga (1 Tes 2,13).

umysłu apostoła?

Ponadto. Paweł stanowi ogniwo łańcucha,

O prócz pytań dotyczących wartości tekstów

poprzez który odbierana i przekazywana jest

Pawła, pojaw iają się również pytania związane

autorytatywna tradycja (zobacz I Kor 11.2.23;

z jego apostolskim autorytetem . W kilku napisa­

15,1-3). Apostoł wic, że został „zdobyty" przez

nych przez niego tekstach (w tym Listy do Ko­

Chrystusa (Flp 3,12), że otrzyma! od Niego ła­

ryntian) p o ru szo n a jest kwestia jego autorytetu

skę poznania prawdy ( l Kor 15,9-11) oraz że

jako apostoła. To, że Paweł kieruje czasem bar­

został powotany nie przez nakazy ludzkie, ale

dzo ostre słowa do schizm atyków w Koryncie,

bezpośrednio przez interwencję Boga (Ga 1.1).

a także do ludzi przeakcentow ujących aspekty

Choć słowo apostolos prawdopodobnie nic odno­

duchowe życia ( I K or) i do swoich przeciwni­

siło się jeszcze wówczas do określonego „urzę­

ków (2 K or), wydaje się mieć swoje źródło

du" (zajmowanego przez Dwunastu i Pawia), to

w przekonaniu apostola o własnym niepodważal­

jego pierwotne znaczenie: „posłany" bez wątpie­

nym autorytecie apostolskim . Skoro tak, to co

nia nadawało Pawłowi autorytet Posyłającego

Paweł chce nam dać do zrozum ienia, pisząc:

(zobacz Rz 1,1: 1 Kor 1.1).

..mówię ja, nie P an ”?

Paweł ma zatem autorytet Posyłającego,

Podejście Pawła do jego własnego apostol­

a głoszone przez niego nauki stanowią odzwier­

skiego autorytetu rozpatryw ać należy w kontek­

ciedlenie mocy Ducha Świętego (1 Kor 2,4). Pa­

ście jego żydowskiego dziedzictwa, doświadcze­

weł jest posiany przez Boga (apostolos). a jego

nia zm artw ychw stałego Pana i poczucia danego

decyzje o wykluczaniu grzeszników ze społecz­

przez Boga powołania. W judaizm ie autorytet rabina wypływał

naszego Jezusa" (1 Kor 5,4).

ności podejmowane są w łączności „z mocą Pana

z danej ludziom od Boga Tory. Uczeni w Piśmie

W świetle powyższych rozważań dotyczą­

mogli odbierać, interpretow ać i przekazywać au­

cych stosunku Pawła do własnej władzy apostol­

torytatyw ną tradycję, gdyż siedzieli „na katedrze

skiej. mało prawdopodobne, aby słowa zawarte

M ojżesza" (M t 23,2). Ich autorytet jako nauczy­ cieli Prawa był wprawdzie czymś nabytym, ale

w 1 Kor 7,10 i 12 świadczyły o jego osłabionym

nie był przez to wcale m niejszy - pozostawał bo­ wiem w ciągłości z autorytetem pierwotnym. Paweł pobierał niegdyś nauki u rabinów i był „szczególnie wielkim zapaleńcem w zachowywa­ niu tradycji (...) przodków ” (G a 1.14) - którzy z kolei czerpali autorytet od Mojżesza, a więc od Boga. który dał Prawo Mojżeszowi. Dlatego też. Paweł może przekląć każdego, kto głosi Galatoni inną Ewangelię niż on (Ga 1,8-9). Dlaczego? Dlatego, że głoszona przez Pawła Ewangelia nie pochodzi od człowieka - jest ona objawiona

poczuciu apostolskiej wartości. W I Kor 7 Paweł często przyjmuje rolę na­ uczyciela. udzielając swoim czytelnikom porad i wskazówek, ł tak - najpierw wyraża życzenie, aby inni byli jak on ( I Kor 7,7). Dalej wymienia pewne opcje i wzywa do podejmowania odpo­ wiedzialnych decyzji (1 Kor 7,8-9.28.36-38). Na­ stępnie udziela czytelnikom porad, wyrażając przy tym troskę o ich szczęście ( I Kor 7,32-35). Z tonu jego wypowiedzi wynika wyraźnie, że Pa­ weł nie żąda posłuszeństwa, ale oczekuje jedno­ cześnie. iż czytelnicy przynajmniej zastanowią

530

V<>ht Testament

się nad tym. co ma im do pow iedzenia. Z a jeg o

m iast o d n ie s ie n ie d o ró żn y ch sytuacji, w jakich

opinią stoi bowiem „Duch Boży" ( I K or 7.40).

zn ajd u ją się lu d zie p o w o łan i p rzez Chrystusa,

Dlatego też. Paweł chce. aby jeg o czytelnicy d a­

przy czym Paw eł z a le c a im p o zo stan ie w tym, do

rzyli go zaufaniem jako w iarygodnego nauczycie­

czeg o Bóg ich w y zn ac zy ł. A p o sto ł podkreśla

la kierującego się Bożym m iłosierdziem ( I Kor

je sz c z e b a rd z ie j z n a c z e n ie teg o nakazu, pisząc:

7.25). Niem niej jednak, w skazówka, która pojaw ia

„Ja tak w łaśn ie n a u c z a m w e w szystkich kościo­ ła c h ” ( I K o r 7,17).

się tuż po słowach: „mówię ja. nie P an ” w yraża

W o p a rc iu o te stw ie rd z e n ia często oskarża

zastosowanie - w nowej sytuacji - nakazu, który

się Paw ła nie tylko o to le ro w a n ie , ale nawet pro­

pojawia się po słowach: „nakazuję nie ja. lecz

m ow anie h a n ie b n e g o p ro c e d e ru niewolnictwa.

Pan". Rozróżnienie, jakiego dokonuje Paweł, po­

Z a rz u ty te o k a z u ją się je d n a k bezpodstawne

lega po prostu na tym: w kwestii rozw odów i p o

w m o m e n c ie , gdy z in te rp re tu je m y powyższe

wtórnych m ałżeństw Paweł przekazuje czytelni­

fra g m e n ty w k o n te k ś c ie ca łe g o I K or 7 i w świet­

kom nakaz otrzym any bezpośrednio od Pana.

le o b yczajów p a n u ją c y c h za czasó w Pawła.

Nie ulega wątpliwości, że wskazówki zaw arte

W I K o r 7 Paw eł p o d e jm u je głów nie sprawy

w I Kor 7.10-11 mają swoje źródło w nauce Je zu ­

zw iąza n e z m a łż e ń s tw e m , w łaściw ym sposobem

sa przytoczonej w Mk 10.2-12. Jeśli n atom iast

w y rażan ia w łasn ej s e k su a ln o ś c i, rozw odam i i po­

chodzi o sytuację, w której osoba w ierząca chce

now nym i m a łż e ń s tw a m i. W

poślubić osobę niewierzącą, Paweł nie m a g o to

n iach a p o s to ł o d n o si się d o poglądów panują­

wej odpowiedzi otrzym anej b ezpośrednio od Je ­

cych w K o ściele K o ry n c k im , k tó reg o członkowie

zusa. Jezus nie poruszył bowiem tej kwestii

o d rz u c a li lub d ew alu o w a li fizyczny wymiar rela­

w czasie, gdy pełnił swoją ziem ską posługę. D la­

cji d am sk o -m ęsk ich . W w e rse ta c h poprzedzają­

tego też. po odw ołaniu się d o ogolnej nauki Je z u ­

cych a n a liz o w a n e p rz e z n a s stw ierd zen ie (1 Kor

sa dotyczącej św iętości i nierozerw alności m ał­

7,12-16) Paw eł u d z ie la n a s tę p u ją c y c h porad oso­

żeństwa. Paweł stwierdza po prostu, że w kwestii

bom m ający m

pobierania się osób wierzących i niew ierzących

( I ) Jeżeli n iew ierzący p a r tn e r ch ce pozostać

nie ma bezpośredniej wskazówki od Boga, po

w m ałżeń stw ie, n ie p o w in n o się go oddalać (czy­

sw oich rozważa­

n ie w ie rz ą c e g o współm ałżonka:

czym udziela na ten tem at własnej odpow iedzi

li o d rz u c a ć ), g dyż p ra g n ie n ie p o z o sta n ia u boku

- zgodnej z ogólną nauką Jezusa i z Bożym za­

w ierzącej o so b y m o ż e o tw o rz y ć niewierzącego

mysłem dotyczącym stanu m ałżeńskiego. I znów

na u św ięcającą m o c łaski B ożej płynącą od oso­

potw ierdza się nasz wcześniejszy w niosek, zgod­

by. k tó ra w ierzy (1 K o r 7.12-14). ( 2 ) Jeżeli osoba

nie z którym Paweł nie zam ierzał daw ać w tym

n iew ierząca nie c h c e p o z o s ta ć w małżeństwie

fragm encie do zrozum ienia, iż jego apostolski

z c h rz e śc ija n in e m , m o ż n a p ozw olić takiej osobie

autorytet w jakikolwiek sposób mógłby tu d o ­

o d ejść, gdyż - c h o ć je s t sz a n sa , że niewierzący

znać uszczerbku.

p a rtn e r uśw ięci się dzięki życiu i w ierze drugiej osoby - nie m a tak iej p ew n o ści, zw łaszcza, gdy niew ierzący chce żyć w separacji (1 Kor 7,15-16).

7,17.20 Pozostać niewolnikiem?

Po p rzed staw ie n iu tych m ożliw ości odstą­ pienia od o g ó ln eg o n a k a z u Paw ła, zgodnie z któ­

Wersety 1 Kor 7.17 i 20 problem atyczne są głów­

rym nie w olno się rozw odzić, ap o sto ł potwierdza

nie z powodu wersetów z nimi sąsiadujących

ponow nie to, c o je s t dla niego n o rm ą („Ja ta^

(1 Kor 7.17-24). W 1 Kor 7,21 jako przykład tego.

w łaśnie n au czam we w szystkich kościołach )■

o czym mówi werset poprzedzający ukazana jest

że każdy ch rześcija n in pow inien pozostać w sy­

sytuacja niewolnika. W 1 Kor 7,17 m amy nato­

tuacji. jak ą Bóg m u p rzezn aczy ł i w jakiej osoba

531

/ U st do Koryntian

została p o w o łan a d o w iary (1 K or 7,17). Biorąc

namawiali pogan do tego. by poddali się obrzeza­

pod uwagę w yjątki o d tej reguły, o jakich w spo­

niu).

mina Paweł w tym ro zd ziale, nie należy trakto­

Ponownie staje się więc jasne, że ogólna za­

wać zbyt d o sło w n ie i zbyt legalistycznie nakazu:

sada pozostania w swoim obecnym położeniu

„niech każdy p o stę p u je tak, jak m u Pan wyzna­

nic jest prawem absolutnym. Dlatego na przy­

czył”. gdyż g ro ziło b y to p o p ad n ięciem w błędne

kład - jak czytamy w Dz 16,3 - dla potrzeb swo­

przek o n an ie o ty m . że społeczny, ekonom iczny

jej misji i strategii ewangelizacyjnej Paweł obrze­

czy cyw ilny sta tu s k ażd eg o człow ieka został

zał Tymoteusza, choć człowiek ten był już chrześ­

z góry p rzez Boga zaplanow any. Pow inniśm y ra­

cijaninem . Gdybyśmy chcieli uznać ten czyn za

czej u zn ać, że p o g ląd y Paw ła przypom inają

naruszenie zasady, którą apostoł głosił nieugię­

w tym p rzy p ad k u p o g ląd y w yrażone przez Jezu­

cie we wszystkich kościołach (1 Kor 7.17-18).

sa w o d n ie sie n iu d o śle p ca o p isan eg o w J 9.

musielibyśmy przyjąć, że została ona ustalona

U czniow ie pytają w ów czas Je zu sa o przyczynę

jako absolutna, co nie jest prawdą.

ślepoty teg o czło w iek a - czy przyczyną jest jego

Paweł powtarza więc dalej tę samą regułę:

własny g rzech , czy g rzech je g o rodziców (J 9,2)?

„Każdy przeto niech pozostanie w takim stanie,

Jezus o d p o w iad a n a to , że śle p o ta tego m ężczy­

w jakim został powołany ( I Kor 7.20). odnosząc

zny m ieści się w ra m ach o g ólnego planu Bożego

ją tym razem do innej sytuacji - sytuacji niewol­

- stw arza bow iem o k azję do tego, aby objawiło

nika. Nie jest to bynajmniej sytuacja czysto hipo­

się dzieło Boże (J 9,3).

tetyczna, gdyż wielu pierwszych chrześcijan po­

D la Paw ła sy tu acje, w k tórych Bóg dotyka

chodziło właśnie z najniższych, najbardziej uciś­

ludzi sw oją łask ą tak , że się naw racają, to sytua­

nionych warstw społeczeństwa (zobacz I Kor

cje. któ re - za sp raw ą B ożej o p atrzn o ści - w każ­

1,26-27). Paweł pyta zatem członków Kościoła

dej chw ili m o g ą u łec zm ianie. Są to rów nież sytu­

wywodzącycli się z kręgu niewolników: „zostales

acje, p rzez k tó re E w angelia m oże w pływ ać także

powołany jako niewolnik?” (tzn. czy byłeś nie­

na innych ludzi (n p . niew ierzących w spółm ał­

wolnikiem w momencie, w którym zostałeś

żonków ). Z asad a, zg o d n ie z k tó rą każdy pow inien po­

chrześcijaninem ?). Zaraz potem apostoł pocie­ sza ich: „Nie m artw się!” - chcąc przez to powie­

zostać w sy tuacji, w jak iej jest. zostaje następnie

dzieć, że nowe życie w Chrystusie i status „wy­

zasto so w an a d o innych sytuacji i rzeczywistości

zwoleńca" Pana (I Kor 7.21-22) jest niezależny

człow ieka - nie tylko tych, które wiążą się z jego

od zewnętrznych okoliczności, w jakich osoba

stanem cyw ilnym . I tak . p ierw szą z nich jest po­

się znalazła - np. od jej statusu społecznego.

ch o d zen ie - żydow skie lub pogańskie (1 Kor

Podobnie jak w przypadku poprzednich

7.18-19). Paweł zapew nia, że niezależnie od po­

wskazówek dotyczących zastosowania ogólnej

ch o d zen ia ch rześcija n in a , okoliczności zew nętrz­

norm y (pozostać w sytuacji, w której się jest),

ne nie są w ażne (niew ażn e, czy ktoś został pod­

i tym razem Paweł przewiduje możliwość odstą­

dany o b rzezan iu , czy leż nie) - nie w noszą one

pienia od reguły, jeśli tylko sytuacja tego wyma­

nic now ego w pow ołanie człow ieka d o relacji

ga. „Owszem, nawet jeśli możesz stać się wol­

z Bogiem , dlateg o zarów no Ż ydzi, jak i poganie,

nym. raczej skorzystaj" ( I Kor 7,21). W niektó­

pow inni p o zo stać takim i, jacy są. (N ależy w tym

rych przekładach Pisma Świętego w wersecie

m iejscu zauw ażyć, że pod presją hellenizacji nie­

tym jest jeszcze dopisek: „Owszem, nawet jeśli

którzy żyjący w śród G reków Żydzi próbowali

m ożesz stać się wolnym, raczej skorzystaj |z twe­

pozbyć się zn ak u o b rzezan ia 11 M ch 1.15J. Wie­

go niewolnictwa)”, co sugeruje, że niewolnik nic

my także - zarów no z Dziejów A postolskich jak

powinien jednak korzystać z tej możliwości, ale

i Listu d o G alatów . że ju deochrześcijanie często

żyć dalej jako osoba przemieniona pozostająca

w stanie niewolnictwa. N iektórzy uczeni przy­

Z au w ażm y ró w n ież, że trzy sfery relacji

chylają się d o tej właśnie wersji, gdyż w yraźniej

w s p o m n ia n e w I K o r 7: k o b ieta - mężczyzna,

ilustruje ona norm ę określoną w poprzed n im

Ż yd - p o g an in (G re k ), niew olnik - wolny p0|ą.

wersecie. Niem niej jednak, jak ju ż zauw ażyliśm y

cz o n c są w je d n o w k o n te k śc ie przekonania Pa­

- Paweł przewiduje w rozdziale 7 wiele wyjątków

w ia o p rz e m ie n ia ją c e j rzeczyw istości pozostawa­

od instrukcji, których udziela, dlatego nie m a

nia w C h ry stu sie : „N ie m a ju ż Ż yda ani poganina,

powodu, by wątpić, że apostoł popierał liczne

nie m a ju ż n iew o ln ik a an i człow ieka wolnego, nic

w grecko-rzymskim świecie sposoby n adaw ania

m a ju ż m ężczy z n y an i kobiety, wszyscy bowiem

niewolnikom statusu osób wolnych.

jeste ście k im ś je d n y m w C h ry stu s ie Jezusie" (Ga

To, co najważniejsze - zarów no w an alizo ­

3,28). Ja k o ra b in - w ra m a c h tradycyjnych ży­

wanym przez nas fragm encie, jak i w' całym roz­

dow skich o s ie m n a s tu błogosław ieństw - Paweł

dziale 7 - to przekonanie Pawła, zgodnie z k tó­

c o d z ie n n e d zięk o w ał B ogu za to, że nie urodził

rym w życiu człowieka, w jego relacjach i sytua­

się ja k o p o g a n in , n iew o ln ik lub kobieta. Jego na­

cjach największe znaczenie ma przem iana, ja k ą

w ró cen ie u św ia d o m iło m u je d n a k , że nadawanie

wnosi powołanie osoby przez Boga. Z ew n ętrz n e

lu d zio m w yższych czy niższy ch kategorii niema

okoliczności nie mają natom iast żadnego wpły-

n ajm n iejsze g o se n su w św ietle now ego porządku

w-u na tę rzeczywistość. N akaz, zgodnie 7. którym

św iata z a p o c z ą tk o w a n e g o w C hrystusie. Takie

człowiek powinien pozostać w sytuacji, w jakiej

podejście z p ew n o ścią p rzy czy n iło się do stopnio­

został powołany do wiary (co pow tórzone jest

w ego z n o s z e n ia n iew o ln ictw a i w szelkich innych

przez Pawła jeszcze kilka razy - w I Kor 7,24.26.40

form zn iew alan ia d ru g ie g o człow ieka.

z ponownym zaznaczeniem , iż m ożliw e są w yjąt­

1 w reszcie - r o z p a trz e n ie kontekstu histo­

ki od reguły - 1 Kor 7,28.36.38). m oże być za­

rycznego. w ja k im z n a la z ł się Paw eł i członkowie

tem odczytywany jako zasada o d n o sz ąca się

ó w czesn eg o K o ścio ła d o s ta rc z a nam kolejnego

głównie do dzieła misyjnego. T rw anie w sytua­

klucza in te rp re ta c ji n a k a z u , zg o d n ie z którym

cjach, o których pisze Paweł, daje bow iem o so ­

każdy c h rz e ś c ija n in p o w in ien p o zo stać w sytua­

bom możliwość całkowitego pośw ięcenia się

cji, w k tó rej je s t. P o d o b n ie ja k w iększość współ­

służbie Bogu (1 Kor 7,32-35). uśw ięcenia niew ie­

czesnych m u c h rz e ś c ija n , P aw eł przekonany był

rzącego m ałżonka (1 Kor 7,12-16) lub zyskania

0 tym , że k o n iec c zasó w - p u n k t kulminacyjny

nowego statusu „wyzwoleńca Pana", pozostając

zbaw czego d zieła B ożego - n a d e jd z ie lada dzień.

w starej sytuacji niewolnictwa ( I Kor 7,22-23).

P rz ek o n an ie to w id o c z n e je s t w w ersetach takich

Wypływające z tej ostatniej sytuacji m ożli­

jak 1 K or 7,26 („ p rz y o b e c n y c h utrapieniach")

wości ewangelizacyjne w spom niane są także

1 1 K or 7,29 („ c z a s je s t k ró tk i” ). A postoł był za­

w' innych fragm entach tekstów Pawła. Panow ie,

tem pew ien, że n ależy d z ia ła ć ja k najszybciej,

którzy przyjęli chrześcijaństw o, wzywani

są

głosząc E w angelię w szęd zie, g d zie to możliwe -

do dobrego traktow ania swoich niewolników

tak, aby ja k najw iększa ilość o só b m ogła jeszcze

w świetle faktu, że Pan. który jest ponad nimi

uzyskać zbaw ienie ( I K or 10,33). Oczekiwanie

traktuje wszystkich ludzi jednakow o (E f 6,9).

na rychły k oniec św iata m iało niew ątpliw ie wiel­

Z iarna wyzwalającej Ewangelii są zatem powoli

ki wpływ na p rz e k o n a n ie P aw ła o tym , że chrześ­

zasiewane w twardej glebie system u niew olnicze­

cijanie nie pow inni tra c ić cen n e g o czasu, ale go

go. Ich owocem jest np. życie O nezym a - zbie­

w ykorzystyw ać d la zb aw ien ia innych ludzi, pozo­

głego niewolnika i Filem ona - jego pana. który

stając tam , g dzie są.

przyjmuje zbiega jako wolnego człow ieka - jako „brata umiłowanego" w Jezusie (Flm 15 - 16).

Z obacz również ko m en ta rz do Wj 21.2-11: E f 6,5-8.

I Ust do Koryn

533

7,29 C i, któ rzy m ają żony, powinni

bowały „objawić" ludziom znaczenie aktualnego

żyć ta k , ja k b y byli n ieżonaci?

zniewolenia Izraela, a także powszechnie panują­ cego zła i zepsucia w świetle Bożych zamiarów.

Co Paweł c h ciał n am

p rzez to powiedzieć?

N iektóre z tych tekstów stanowiły częśc greckie­

W jaki sp o só b m ężczy z n a m o że żyć z żoną tak.

go przekładu Biblii Hebrajskiej czytanej przez

jak gdyby jej nie m iał? D laczeg o i po co m iałby

Żydów z diaspory (tzn. Żydów mieszkających

to robić? Jak i zw iązek m a z tym fakt. że „czas

poza granicam i Palestyny), a później także

jest krótki"?

chrześcijan pochodzenia pogańskiego i żydow­

W p o p rz e d n im frag m en c ie (1 K or 7,25-28).

skiego.

Paweł d o ra d z ił o so b o m sa m o tn y m , aby - „przy

Główne cechy światopoglądu prezentowa­

obecnych u tra p ie n ia c h " - po zo stali pannam i czy

nego w tych apokalipsach to: (1) przekonanie

kaw aleram i (1 K o r 7,26). Jeśli je d n a k osoby te

o tym, że obecna epoka pozostaje pod ogrom­

zdecydują się n a m ałżeń stw o , nie popełnią żad­

nym wpływem złych mocy: (2) wiara w to. że

nego g rzech u . N iem n iej je d n a k , m uszą pam ię­

obecne cierpienie ludzi, którzy są wierni Bogu.

tać. że p o ślu b ie „cierp ieć b ęd ą udręki w ciele",

jest częścią Bożego planu: (3) pewność, że ko­

których to u d rę k

Paw eł ch ce im oszczędzić

(1 K or 7.28). U dręki te m o g ą m ieć zw iązek ze w spom nia­

niec czasów zbliża się szybko i że tuż przed osta­ tecznym zniszczeniem świata i stworzeniem no­ wego nastąpi czas wielkiego utrapienia i ucisku:

nymi w cześniej „o b ecn y m i utrap ien iam i" (1 Kor

(4 )

7,26)

planu uczestniczyć będzie postać określana jako

o ra z tym , że „czas je s t k ró tk i” ( I K or 7,29).

przekonanie o tym. że w realizacji Bożego

S próbujm y w ięc n ajp ierw odszyfrow ać te sfor­

osoba przypom inająca człowieka lub Syn Czło­

m ułow ania, abyśm y m ogli d o konać właściwej

wieczy: (5) wiara w to. że w dniu Pańskim - kie­

in terp retacji 1 K o r 7,29.

dy dobro zwycięży nad siłami zła. zmarli powsta­

W czesn a myśl ch rześcijań sk a, pozostająca

ną do życia (przynajm niej ci sprawiedliwi).

w ciągłości z n au k ą Je zu sa o nadejściu królestwa

Z Ewangelii wynika wyraźnie, że nauki Jezu­

Bożego i jeg o przyszłym d o p ełn ien iu się. miała

sa także zakorzenione są w tych żydowskich

swoje ko rzen ie w żydow skim spojrzeniu na teraź­

przekonaniach apokaliptycznych. Walka ze zły­

niejszość i przy szło ść. S pojrzenie to m ożem y

mi m ocam i widoczna jest w Jego egzorcyzmach.

określić m ian em esch ato logii apokaliptycznej.

jak również w przypowieściach - np. w tej o mo­

Słowo eschatologia w yw odzi się z greckich wyra­

carzu. którego dwór zostaje zaatakowany przez

zów o zn aczający ch „o statn i" i „słowo", a ozna­

kogoś jeszcze mocniejszego ( t k 11,17-22). Wła­

cza „naukę o k o ń cu ". Słowo apokaliptyczny po­

dza szatana nad obecną epoką kruszy się (Łk

chodzi n a to m ia st od ok reślenia apokalyptó - „ob­

10.18) - „książę tego świata" zostanie wyrzucony

jaw iać", któ reg o fo rm ą rzeczow nikow ą jest apo-

precz (J 12,31). Jezus jest owym Synem Człowie­

kalypsis („o b jaw ien ie”).

czym. przez którego Bóg zaczyna przejmować

E sch ato lo g ia ap o k alip ty czn a jako sposób

władzę nad światem, i który powróci, aby zabrać

o d b ieran ia teraźn iejszo ści i form ułow ania ocze­

do siebie sprawiedliwych (Łk 13,27). wskrzesić

kiwań o d n o śn ie d o przyszłości uform ow ała się

martwych (J 5.28-29) i przeprowadzić swoj sąd

w ram ach ju d aizm u w ciągu o statn ich trzech wie­

(M t 25.31-32). W nauce przekazanej przez Jezu­

ków przed C hr. K an o n iczn a Księga D aniela

sa na G órze Oliwnej, która mówi o obecnych

jest jej najw cześniejszym wyrazem literackim.

trudnościach i nadchodzącym sądzie (Mk 13;

Po niej n ap isan o jeszcze wiele apokalips - dzieł

Mt 24 - 25: Łk 21), pobrzmiewa nuta pośpiechu

literackich publikow anych w im ieniu znam ieni­

i nieuchronności. Ponadto, sformułowany przez

tych b o haterów z przeszłości Izraela - które pró­

M ateusza opis znaków' towarzyszących ukrzy­

Yoht Testament

534

żowaniu Jezusa (ciem ność, trzęsienie ziem i,

są „now ym s tw o rz e n ie m " (2 K o r 5,17) i choć

wskrzeszenie zm arłych - Ml 27,45.51-53) także

w ciąż żyją n a ty m św iecie, to tak naprawdę już

świadczy o przeczuciu rychłego końca św iata. W oparciu o życic i przesłanie Jezusa, a tak ­

nic są z teg o św ia ta (z o b a c z J 17,15-16), ale są częścią no w eg o p o rz ą d k u („To. co dawne, minę­

że Jego śmierć i zm artw ychw stanie o ra z o w łas­

ło, a o to < w szystko> s ta ło się now e" - 2 Kor

ne dośw iadczenie wylania

Św iętego

5,17). W zw iązk u z tym , o d tej p o ry „trzeba (...),

w dniu Pięćdziesiątnicy (odebranego jak o dow ód

aby ci. k tó rzy m ają żony, ta k żyli. jakby byli nie­

na to. iż ostatnie dni ju ż nadeszły - Dz 2.14-21).

ż o n a c i". Tuż p o tym stw ie rd z e n iu , Paweł wymie­

D ucha

pierwsi chrześcijanie byli pewni, że w łaśnie koń­

nia c z te ry k o lejn e .ja k gdy b y " o d n o sz ące się do

czy się ostatni rozdział historii całej ludzkości.

innych sfer życia, p ra c y czy relacji człowieka.

Podobne przekonanie żywił św. Paweł. Pi-

A p o sto ło w i c h o d z i tu g łó w n ie o to, że całe życie

sząc do chrześcijan w Tesalonice. w yrażał na­

oso b y - w św ietle fak tu , że ch rześcija n ie należą

dzieję na szybki powrót Pana (I Tes 4.13-14),

ju ż d o n ow ego p o r z ą d k u św ia ta, więc nie doty­

przypom inając jednak swoim czytelnikom , że

czy ich sta ry p o rz ą d e k - m u si być od tąd przeży­

zanim to nastąpi, dośw iadczą wielu trudów

w ane w edług no w eg o k lu cza.

i utrapień - będą to ostatnie walki sz atan a pró b u ­

W p rz e c iw ie ń stw ie d o k o ry n ck ich spirytua­

jącego zatrzym ać swoją władzę nad św iatem

listów o d rz u c a ją c y c h

(2 Tes 2). W krzyżu rozbrojone zostały w szelkie

chw ala je , ale p ra g n ie , aby w arto ści i priorytety

zw ierzchności i władze (Kol 2.15). Z m artw y ch ­

osoby żyjącej w tej i k ażd ej innej życiowej sytua­

m a łż e ń stw o ,

Paweł po­

wstanie Jezusa to zadatek - pierw ociny przyszłe­

cji p o d p o rz ą d k o w a n e były k ró lestw u Bożemu.

go zm artw ychw stania całego stw orzenia ( I K or

Jest b ow iem w yższy ro d z a j lo jaln o ści niż ten.

15,2-23), a poniew aż epoka zm artw ychw stania

jak i w inni są so b ie w sp ó łm a łż o n k o w ie . Struktury

już się rozpoczęła, chrześcijanie ju ż przeniesieni

sp o łe c z n e i o c z e k iw a n ia b ę d ą c e częścią obecne­

zostali z księstwa ciem ności do królestw a um iło­

go p o rz ą d k u św ia ta - n a p rz y k ła d wykorzystywa­

wanego Syna Bożego (K ol 1.13) - dla nich ko­

nie w ład zy i w y ższeg o s ta tu s u sp o łeczn eg o po to.

niec czasów już się zaczął (1 Kor 10.11). J e d n o ­

aby kogoś so b ie p o d p o rz ą d k o w a ć , tak jak to się

cześnie. chrześcijanie uczestniczą rów nież w osta­

dzieje w in sty tu c ji m a łż e ń s tw a czy w stosunku

tecznej walce Boga z silam i zła ( E f 6,10-18).

p an a w obec n ie w o ln ik a - stra c iły ju ż swoją waż­

W kontekście takiego właśnie św iatopoglą­

ność. C h rz e ś c ija n ie to o so b y uczestniczące już

du i przekonania o nadejściu końca czasów nale­

w now ym p o rz ą d k u św ia ta, c h o ć żyją jeszcze

ży rozpatryw ać słowa Pawła o „obecnych u tra­

w' końców ce sta re g o p o rz ą d k u . Pow inni więc od­

pieniach" i „krótkim czasie". K ierow ana do Ko­

rzu cać sta ry p o rz ą d e k , żyjąc, „jak gdyby" ten

ryntian rada. aby pozostali w takiej sytuacji,

now y'już n astał, a w ty m now ym p orządku nawet

w jakiej byli - zarówno w sensie ich statusu sp o ­

instytucje u sta n o w io n e p rz e z Boga - takie jak

łecznego, jak i osobistych relacji - oraz aby „god­

m ałżeń stw o - z o s ta n ą p rz e m ie n io n e w bardzo

nie i z upodobaniem trwali przy P anu" (1 Kor

radykalny sp o só b .

7,35), wydaje się w tym świetle słuszna i zrozu­ miała. W obliczu tego. co m a nastąpić, życie nie m oże już przecież wyglądać zwyczajnie - „prze­

8,5-6 M n ó stw o bogów i panów ?

mija bowiem postać tego św iata" (1 Kor 7,31). Przekonanie o przejściowym charakterze

W 1 K or 8.5-6 Paweł w yraża w iele myśli, które

determ inuje

- przynajm niej z p o z o ru - są ze so b ą w jakiś spo­

jego stosunek do różnych dziedzin życia w spo­

sób sp rzeczn e. C h o ć stw ie rd za w yraźnie, że .jest

mnianych w 1 Kor 7,29-31. 1 tak - chrześcijanie

tylko jed en Bóg" - pow tarzając tym sam ym myśl

współczesnych

Pawłowi czasów

535

I U st do Koryntian

zaw artą w w ersecie p o p rz e d n im ( „wiemy dobrze,

na taki posiłek przez swoich pogańskich przyja­

że nie m a n a św iccie (...] żad n eg o boga, prócz

ciół musieli się obawiać, że zostaną przez to za­

Boga je d y n eg o ") - to p o p rz e d z a to stw ierdzenie

nieczyszczeni (1 Kor 10.27-28)? Poza tym. cza­

sform ułow aniem : „dla n a s ”. C zy apostoł sugeru­

sem w pogańskich świątyniach odbywały się

je przez to . że istn ieją te ż jak ieś boskie istoty „dla

uczty, na które zapraszani byli także chrześcija­

innych”? D ru g i p ro b lem w iąże się z w yrażającym

nie (1 Kor 8,10). przy czym uczty te były na ogól

pewne

p rzy zw o len ie

stw ierdzeniem

Pawła:

kojarzone z określonym bożkiem lub bożkami

„A ch o ćb y byli n a n ieb ie i na ziem i tak zwani

czczonym i w danej świątyni. Jak więc widzimy,

bogow ie” o ra z z n astęp u jący m tuż potem wyjaś­

pytanie o możliwość splamienia się pogańską

nieniem : „jest z re sz tą m n ó stw o takich bogów

żywnością było bardzo ważne i to nie tylko dla

i p anów ”.

judeochrzcścijan, ale też dla chrześcijan pocho­

W ątp liw o ści te b ęd ziem y m ogli rozw iać do­

dzenia pogańskiego, którzy „do tej pory spoży­

piero w tedy, gdy zro zu m iem y problem , do które­

wają pokarmy bożkom złożone, w- przekonaniu,

go Paweł się o d n o si, sy tu ację p an u jącą w K oryn­

że chodzi o bożka" ( I Kor 8,7).

cie o raz o g ólny ju d eo ch rześcija ń sk i św iatopo­

W tym właśnie kontekście należy interpreto­ wać słowa Pawia zawarte w 1 Kor 8.5-6. Zgodnie

gląd ap o sto la . W 1 K or 8 - 1 0 Paw eł najw yraźniej odnosi

z wiarą tych K oryntian, którzy posiedli prawdzi­

się d o d ru g ieg o p ro b lem u , jaki został m u przed­

wą wiedzę, apostoł potwierdza najważniejszą

staw iony w liście o d p rzedstaw icieli Kościoła

i najgłębszą prawdę zakorzenioną w żydowskim

K orynckiego (p ierw szy p roblem om ów iony zo­

dziedzictwie: „Jest jeden Bóg”, a ponieważ jest

stał w ro zd ziale 7 - zo b acz ko m en tarze do frag­

to prawda ostateczna (zobacz Pwt 6.4: Iz 44.8:

m entów z ta m teg o ro zd ziału ). Pytanie, jakie nur­

45,5)

tow ało

ani żadnego boga, prócz Boga jedynego" ( I Kor

p rzed staw icieli

tam tejszeg o

kościoła,

- „nie ma na świecie ani żadnych bożków,

brzm iało: czy ch rześcija n ie m ogą spożyw ać po­

8.4). Z arów no z perspektywy żydowskiej, jak

karm y p o św ię co n e bo żk o m (1 K or 8.1.4.7.10;

i chrześcijańskiej (Pwt 4,15-19: Iz 40,18-19: Dz

10,14-30)? B iorąc p o d uw agę stosow ane wów­

17.29: Rz 1.18-19). bożki nie reprezentują zatem

czas praktyki p o g ań sk ie, pytanie to m iało przy­

żadnego boga - właściwie to nic sobą nie repre­

najm niej trzy ró żn e aspekty. Z w ierzęta składane

zentują. O znacza to więc (przynajmniej na po­

w ofierze p o g ań sk im bóstw om w przeróżnych

ziomie prawdziwej wiedzy), że pokarmy składa­

św iątyniach nie byfy p alo n e całkow icie - często

ne bożkom w ofierze są zasadniczo neutralne.

ofiarow ano tylko pew n e ich organy. M ięso, które

Paweł stwierdza jednak również, że ludzkie

nie zo stało sp a lo n e, sp rzed aw ane było kupcom ,

działania, myśli i przyzwyczajenia kształtowane

którzy z kolei han d lo w ali nim na targach m ięs­

są często bardziej przez „rzeczywistość postrze­

nych (1 K or 10,25). P oganie nazywali takie mię­

ganą” niż przez „rzeczywistość prawdziwą" -

so „złożonym n a o fiarę” (zo b acz 1 K or 10.28).

bardziej przez stworzone przez człowieka prze­

nato m iast Ż ydzi i ch rześcijanie, którzy uznawali

sądy niż przez autentyczne boskie objawienia.

bożków zaledw ie za w ytw ory ludzkich rąk (Iz

Ten właśnie pogląd kryje się za określeniami ta­

40,18-20), nazyw ali je „pokarm em składanym

kimi jak „tak zwani bogowie" oraz „bogowie

bożkom " (zo b acz 1 K or 8.1.4: 10,19).

i panowie”.

O p ró cz o fiar składanych publicznie w świą­ tyniach,

p o ganie

stosow ali

podobne rytuały

Sformułowanie „tak zwani bogowie" poja­ wia się oryginalnej wersji Nowego Testamentu

w d o m ach . P ozostałości z takich ofiar spożywa­

w jeszcze jednym fragmencie (2 Tes 2.4 - choć

ne byty n astęp n ie przez rodzinę w form ie różno­

mowa tu o „bogu" w liczbie pojedynczej), w któ­

rodnych posiłków. C zy chrześcijanie zaproszeni

rym Paweł pisze o „człowieku grzechu", który

\ m y Testament

536

..su; sprzeciwia i wynosi ponad wszystko, co n a­

zam ysłow i B o ż em u , z n iew alając ludzi i prowa-

zywa się Bogiem lub tym, co o dbiera c z e ść ”

d z ą c ich d o b ałw o ch w a lstw a. W 2 Kor 4,4 Paweł

przed przyjściem Pana. W obydwu tych fragm en­

pisze o z w ie rz c h n ik u ta k ic h m ocy jako o bogu

tach Paweł daje po prostu do zrozum ienia, że

„tego św ia ta", k tó ry z a śle p ił um ysły niewiernych.

poganie wciąż m ocno zaangażow ani są w w iarę

W Kol 1,16 i E f 1,21 C h r y s tu s ukazany jest jako

i oddawanie czci różnorakim bożkom . K oryn-

b ę d ący p o n a d w szelk ą „w ład zą ", a w E f 6.10-11

ckie świątynie pośw ięcone przeróżnym rzym ­

czy tam y o ty m , że c h rz e ś c ija n ie uczestniczą

skim i greckim bóstwom były na to najlepszym

w d u ch o w ej w alce z n a d p rzy ro d zo n y m i siłami.

dowodem. Zgodnie z D z 17, w sąsiadujących

N ie m a ró w n ież w ą tp liw o śc i, że Paweł uznaje ist­

z Koryntem A tenach Paweł nazwał tam tejszych

n ien ie a n io łó w ( I K o r 4,9; 6 ,3 ), zabrania jednak

obywateli „bardzo religijnymi", znalazł u nich

o d d a w a n ia czci ty m isto to m ( Kol 2,18).

bowiem wiele świętości, w tym o łtarz z napisem „N ieznanem u Bogu".

W tym sz e rsz y m u jęciu rzeczyw istości mo­ żem y z ro z u m ie ć , d la c z e g o Paw eł - kontynuując

Mając św iadom ość pow szechnego w p ogań­

ro z w a ż a n ia o p o k a r m a c h sk ładanych bożkom

skim święcie bałwochwalstwa. Paweł p o d k reśla

w 1 K o r 10 - u trz y m u je , że c h o ć bóstw a te nie

jednak, iż odnosi się ono jedynie do „tak zw a­

istn ieją ( I K o r 10,19), to p o św ię cając im mięso,

nych bogów". Innymi słowy, niezależnie od tego,

p o g an ie w s p o s ó b n ie ś w ia d o m y o ddają tak na­

jak bardzo poważnie traktow ane są przez pogan

praw dę c z e ś ć d e m o n o m . Z łe d u c h y zwane demo

te „świętości", w żaden sposób nie m ożna tra k to ­

nam i w y k o rzy stu ją b o w iem p ogańskie praktyki

wać ich jako Boga w rozum ieniu chrześcijańskim

b ałw o ch w a lc ze, ab y o d c ią g n ą ć stw orzenie od

- Boga Izraela. O jca Pana naszego Jezusa C h ry ­

S tw órcy ja k n ajd alej. D la P aw ła je s t ty lk o j e d e n Bóg - Ojciec i je­

stusa. Po ukazaniu pogańskiej wizji św iata i nieba

den Pan - Je z u s C h r y s tu s (1 K or 8,6). Określa­

rojącego się od różnorakich bożków będących

nie b ó stw p o g a ń s k ic h m ia n e m „bogów " czy „pa­

zaledwie „tak zwanymi bogam i". Paweł stw ier­

nów " je s t w ięc n ie p o p ra w n e i fałszyw e. Niemniej

dza. że choć tru d n o nazwać te bóstw a praw dzi­

je d n a k , c h rz e ś c ija n ie p o w in n i być czujni wobec

wym „Bogiem”, istnieje pew na rzeczyw istość,

o b ec n o śc i

która dom aga się od pogan posłuszeństw a i p ró ­

m uszą być „ m o cn i w P a n u - silą Jego potęgi"

buje kontrolować ich życie. Stw ierdzenie: .je st

( E f 6,10).

zło w ro g ich

sił,

p rzeciw ko którym

zresztą m nóstw o takich bogów i panów " (1 K or 8,5)

może być odczytane jako dodatkow e po­

tw ierdzenie fałszywej natury w szystkich tych

8,1-13 J e ś ć czy nie je ś ć ?

istot, które poganie określają m ianem „bożków ” i „panów" (1 Kor 8,5). D o takiej interpretacji

Z a h a cz k o m e n ta rz do R z 14,15.

pasowałyby również kolejne wersety, w których padają słowa: „dla nas istnieje tylko jed en Bóg (...) oraz jeden Pan" - chrześcijański argum ent

10,8 D w ad zieścia trz y ty siące czy

obalający poglądy pogan.

dw adzieścia cz te ry ty siące?

Sformułowanie: j e s t zresztą m nóstw o ta­ kich bogów' i panów" m oże również odzw iercied­

W o strzeże n iu zaw arty m w 1 K or 10,8 Paweł od­

lać żydowskie i w czesnochrześcijańskie spojrze­

nosi się z a sa d n ic z o d o zak az u oddaw ania się

nie na świat jako teren zam ieszkany przez nad­

rozpuście, w ym ieniając liczbę Izraelitów, któ­

przyrodzone (ale nie boskie!) m oce - aniołów

rych Bóg u karał niegdyś za takie praktyki - dwa­

czy demony, które zasadniczo sprzeciw iają się

dzieścia trzy tysiące. K iedy je d n a k sięgniemy do

537

I U st do Koryntian

Lb 25,9, o k azu je się, że „zginęło ich wtedy dwa­

apostoł rozwijał cały zwój tylko po to. aby spraw­

dzieścia cztery ty sią c e ”. K tó ra z tych wersji jest

dzić liczbę pojawiającą się w danym fragmencie.

popraw na? D lacze g o Paweł w ym ienia inną licz­

Paweł nic wybrał też zapewne liczby 23000 ze

bę niż ta p o d a n a w K sięd ze Liczb?

względu na jej szczególną symbolikę - to 24000

Tego typu sy tu a cje czasem da się wyjaśnić

jest bowiem wielokrotnością 12 i to 24000 poja­

bardzo łatw o: N ow y T e sta m e n t cytuje grecką

wia się w wielu innych miejscach Starego Testa­

wersję S tareg o T e sta m e n tu , p o d czas gdy wersja

m entu (np. hufce w I Krn 27). Nic można oczy­

hebrajska - p o d sta w a w ielu przekładów Pism a

wiście wykluczyć możliwości, że w miejscu,

Świętego, je s t n ieco in n a. Tego p rzypadku nie da

w którym powstał List do Koryntian, liczba 23

się je d n a k w y tłu m aczy ć w podo b n y sposób.

czy też 23000 miała jakieś szczególne znaczenie,

We w szystkich w ersjach S tarego T estam entu

co spowodowało pomyłkę Pawła. Niemniej jed­

i w szystkich zn an y ch p rz e k a z a c h żydow skich po­

nak. biorąc pod uwagę, że myślał on o sytuacji

dana jest liczba 240 0 0 . S kąd zatem u Pawła wzię­

opisanej w Starym Testamencie, wyjaśnienie

ła się in n a liczba?

o błędnym przywołaniu przez Pawia liczby z Lb

A pologeci pró b o w ali to w yjaśnić na wiele

26.62 wydaje się bardziej prawdopodobne.

różnych sp o so b ó w . Je d n a z teorii głosi, że pod­

Jak należy interpretować cały werset 1 Kor

czas gdy całk o w ita liczba zabitych wynosiła

10,8? Paweł z pewnością nie zamierzał opisywać

24000. liczb a tych. k tó rzy zm arli .je d n e g o d n ia”

w nim starotestam entowej historii, ani tym bar­

w ynosiła tylko 2 3 0 0 0 . Z g o d n ie z inną teorią,

dziej jej detali. Apostoł posługuje się jedynie tą

praw dziw a liczb a o fiar to 2 3 500, przy czym au­

historią jako pewną ilustracją. Zakłada, że jego

tor Księgi L iczb zao k rąg lił ją w górę, Paweł nato­

czytelnicy znają Stary Testament i będą wiedzie­

m iast zao k rąg lił ją w dół. P raw da je s t jednak

li, o jakie zdarzenie chodzi. Ich wiedza o tym. co

taka, że obydw ie z tych teo rii to czyste spekula­

się wydarzyło, ma stanowić dla nich ostrzeżenie

cje, któ re nie m ają o p arcia w żadnych żydow­

przed tym. że Bóg może ukarać ich tak samo.

skich p rz e k azach an i też w słow ach Pawła, które

jeśli dopuszczą się tego. czego dopuścili się Izra­

w ysnuć pow yższe wnioski.

elici. W świetle przesłania, jakie Paweł chce nam

K ażda z tych teo rii m ogłaby być praw dziw a tylko

przekazać nie jest zatem ważne, czy chodziło

pozwoliłyby n a m

wówczas, gdyby Paweł o trzym ał w tym zakresie

o 10. 1000, 20000 czy 24000 zabitych. Ważne

jakieś szczeg ó ln e

jest natom iast to. że osoby te dopuściły się nie­

bosk ie objaw ienie: apostoł

tym czasem nie w sp o m in a w tym fragm encie

m oralnego zachowania, przez co zmarły: to

o żadnym tak im zd arzen iu .

sam o może też spotkać Koryntian, jeśli oni rów­

T ru d n o w ięc w yjaśnić, co się tak napraw dę

nież dopuszczą się rozpusty.

stało. W S tary m T estam en cie liczba 23000 poja­

Mamy tu zatem przypadek, w którym Paweł

wia się jeszcze w Lb 26,62 (liczba Lewitów

z jakiegoś powodu pomylił dwie różne liczby

w w ieku od jed n e g o m iesiąca wzwyż). Czy to

(chyba że miał jakieś specjalne objawienie,

m ożliwe, żeby Paweł - cytując S tary T estam ent

o którym jednak nie wspomniał). Niemniej jed­

z p am ięci p o d czas p isan ia Listu do K oryntian -

nak. pomyłka ta nie ma najmniejszego w p ły w

myślał o zd arzen iu opisanym w Lb 25,9, ale

na naukę zawartą w’ tym wersecie. Zapewne nie­

om yłkow o w ym ienił liczbę, która pojawiła się

raz słuchaliśmy kaznodziejów opierających się

rozdział dalej? Paweł m iał w zwyczaju dyktować

na tekście Pisma Świętego, którzy mimo to myli­

swoje listy i naw et, gdyby nosił ze sobą kopie Sta­

li się co do pew nych biblijnych detali, a jednak

rego T estam en tu - co nie zdarzało się jednak

nie miało to żadnego negatywnego wpływu na

często - byłyby o n e w form ie niewygodnych

ich przesłanie. Słuchając takich kazań, wyłapuje­

w użyciu zwojów. M ało praw dopodobne, aby

my by ć m oże czasem te drobne błędy, ale pewnie

\
Testament

tylko się wówczas uśm iecham y i szybko o tym zapominamy, skupiając się na tym. co w takich

538 się zatem od czasu d o czasu odwoływał do treści pozostałych dw óch fragm entów .

przekazach najważniejsze. Jak już w spom nieli­

Jednym z głów nych problem ów 1 Kor 11,3

śmy. Paweł nie mial praw dopodobnie przy sobie

jest zn aczenie w yrazu „głowa" (dosłowny prze-

tekstu Biblii (choć wydaje się. że czasem mial

kład greckiego słowa kefale). Dla większości

dostęp do zwojów Starego T estam entu). Jest

osób czytających ten tekst, metaforyczny sens

więc wysoce praw dopodobne, że dyktując list

wyrazu „głowa" oznaczający władcę, przywódcę,

przywoła! określony fragment z pamięci i pom y­

szefa, czy dyrek to ra nasuw a się na myśl niemal

li)

sam oistnie. T rak tu jąc „głowę" jako odniesienie

w nim pewien szczegół. Skoro jednak apostoł

nic pisze kom entarza do tekstu Starego Testa­

do w ładzy nad d ru g ą oso b ą przyjmujemy jedno­

mentu. to jego błąd nie jest istotny. Istotne jest

cześnie. że

natomiast to. czy zdoła przekonać swoich czytel­

5.22-23) odzw ierciedla patriarchalne poglądy

fragm ent ten

(podobnie jak Ef

ników. że do uniknięcia sądu Bożego nie wystar­

Pawła d otyczące relacji m ężczyzny i kobiety.

czy im tylko chrzest i regularne uczestnictw o

W ram ach tej in terp retacji niektórzy dopatrują

w Wieczerzy Pańskiej - oprócz tego m uszą jesz­

się nawet w tym fragm encie pewnego „łańcucha"

cze unikać niem oralności takiej, jakiej dopusz­

hierarchii, w którym w ładza przekazywana jest

czali się starożytni Izraelici. Problem nie polega

od Boga d o C h ry stu sa, od C hrystusa do mężczy­

więc na tym. że w liczbie podanej przez Pawła

zny i od m ężczyzny do kobiety.

brakuje 1000 osób wymienionych w Starym Te­

P odczas gdy w w iększości przekładów Pis­

stamencie. ale na tym, ile osób uniknie Bożego

ma Św iętego greckie słowo kefale tłumaczone

sądu zapowiedzianego w Nowy m T estam encie.

jest dosłow nie - jak o „głowa”, istnieją wersje, w których p rzetłu m aczo n o je w znaczeniu meta­ forycznym - jak o „osobę, przed którą ponosi się

10,14-33 Jeść czy nie jeść?

odpow iedzialność". I tak. w jednym ze współ­ czesnych przekładów biblijnych czytamy: „żona

Zobacz komentarz do Rz 14.15.

odpow iada przed m ężem , jej m ąż odpowiada przed C hrystusem , a C h ry stu s odpowiada przed Bogiem".

11,3 M ężczyzna jest głową kobiety ?

N iezależnie od tego. czy dany przekład od­ zw ierciedla 1 K or 11.3 w sposób dosłowny, czy

Słowa te są częścią jednego z najtrudniejszych

też m etaforyczny, ze względu na powszechne

i najczęściej dyskutowanych fragmentów listów

dziś rozum ienie w yrazu „głowa”, każdy będzie

sw. Pawła. C o dokładnie ma on na myśli, pisząc,

interpretow ać ten tekst tak sam o. W codziennym

że „mężczyzna jest głową kobiety"? W jaki spo­

życiu często posługujem y się przecież metaforą

sób pow inniśmy odczytywać następujący trochę

głowy - np. „ona jest głową naszego działu” albo

dalej werset I Kor 11,7, w którym okazuje się. iż „mężczyzna (...) jest obrazem i chwałą Boga.

„on jest głową rodziny". O prócz pytania, czy pow szechne dziś rozu­

a kobieta jest chwałą mężczyzny"? 1 wreszcie -

m ienie wyrazu „głowa" pokryw a się ze znacze­

kim są owi „aniołowie" wspomniani w I Kor

niem przypisywanym mu w języku greckim, po-

11,10, ze względu na których „kobieta winna

wyższa interpretacja w zbudza parę innych istot­

mieć na głowie znak poddania"?

nych kwestii. M ianowicie - w jaki sposób powin­ niśmy rozum ieć relację pom iędzy Chrystusem

Wypowiedzi te występują w bliskiej odległo­ ści od siebie ( I Kor 11,2-16). przez co są ze sobą ścisłe powiązane. Interpretując 1 Kor 11.3. będę

a Bogiem? Jeśli przyjmiemy, że ranga Boga j«51 wyższa niż ranga C hrystusa, to by oznaczało, że

539

/ U st do Koryntian

zgadzamy się ze starożytną herezją subordyna-

przed Chr. do 600 r. po Chr.. wsrod wielu meta­

cjonizmu i kwestionujem y klasyczną doktrynę

forycznych znaczeń wyrazu kefale nie podano

Trójcy Świętej.

żadnej definicji, która sugerowałaby, iż w języku

Ponadto, jeżeli m ężow ie (lub mężczyźni -

greckim słowo to mogłoby oznaczać osobę wyż­

greckie słowo na określenie obydwu jest jednako­

szej rangi - kogoś, kto przewodniczy innym

we) pozostają pod władzą Chrystusa, a żony (lub

i sprawuje nad nimi pewną władzę.

kobiety - również to sam o greckie słowo) - pod

To, co jest szczególnie ciekawe w aspekcie

władzą mężów, to czy nie sugerujemy tym sa­

lingwistycznym, to pochodząca z IS97 r. popra­

mym, że kobiety nie m ogą mieć bezpośredniej

wiona edycja wspomnianego wyżej leksykonu,

relacji z C hrystusem , lecz tylko pośrednią - przez

w której jako jedno z metaforycznych znaczeń

swoich mężów? Taki wniosek nasunął się niektó­

„głowy" pojawia się odniesienie do osoby spra­

rym in terpretatorom , którzy uznali, że w tym

wującej władzę1. Niemniej jednak, na poparcie

łańcuchu zależności ( Bóg - C hrystus - mężczy­

tej definicji nie podano tak naprawdę ani jedne­

zna - kobieta) ci, którzy są na końcu - są najda­

go cytatu z literatury greckiej. Dlatego też. ze

lej od Boga. Jeszcze inni kom entatorzy Pisma

względu na brak dowodów, definicja ta pominię­

Świętego uznali (w oparciu o E f 5.21 - 6.4), że

ta została w późniejszych wydaniach leksykonu.

łańcuch ten rozciąga się także na dzieci, w związ­

Słowo kefale wielokrotnie pojawaało się nato­

ku z czym władza kobiety nad dziećm i jest wła­

miast w literaturze greckiej w znaczeniach: „po­

dzą „poch o d n ą” - władzą wykonywaną niejako

chodzenie", „źródło" lub „punkt wyjścia" oraz

„w im ieniu” m ęża.

„korona", „zwieńczenie" lub „dopełnienie". Jak

Powyższe sposoby interpretacji wyrazu „gło­

się zaraz przekonamy, znaczenia te pasują do

wa” dotyczą czasów współczesnych. Aby jednak

kefale zastosowanego przez Pawła o wiele bar­

dobrze zrozum ieć przesłanie Pawła, musimy

dziej niż te. które wynikają z najbardziej po­

przede wszystkim zastanow ić się, jakie znacze­

wszechnego dziś rozumienia tego wyrazu.

nie mogło nieść ze sobą greckie słowo kefale

Mocne potwierdzenie danych lingwistycz­

w czasach Nowego Testam entu. Jak odczytali

nych (z których wynika, że wśród metaforycz­

wypowiedź Pawła o głowie grekojęzyczni chrześ­

nych znaczen słowa kefale nic mieściła się lak

cijanie z K oryntu? Ponadto - w jaki sposób wpły­

naprawdę koncepcja „osoby sprawującej władzę/

nęło to na ich rozum ienie wskazówek Pawła do­

szefa") znajduje się także w greckim przekładzie

tyczących odpow iedniego stroju w publicznych

Biblii Hebrajskiej (zwanym potocznie Septuagin-

miejscach kultu (1 Kor 11,4-16)? Udzielając

tą) sporządzonym ok. 250 - 150 r. przed Chr.

odpowiedzi na te pytania, skupim y się głównie na danych lingwistycznych, zastosowaniu sło­

mieszkających poza granicami Palestyny, któ­

przez żydowskich uczonych z myślą o Żydach

wa kefale w innych fragm entach listów Pawła

rych pierwszym - a czasem też jedynym - języ­

i na ogólnym wydźwięku rozważań zawartych w 1 Kor 11,2-16. Dane lingwistyczne wskazują na to. że praw­

kiem był język grecki. Podobnie jak w przypadku wyrazu „głowa” i jego greckiego odpow iednika - kefale. pierw­

dziwe znaczenie wyrazu „głowa" w I Kor 11.3 dalekie jest od powszechnej jego interpretacji jako osoby mającej władzę - „szefa“ czy „rządzą­ cego"; choć jest także wielu konserwatywnych uczonych, którzy nie zgadzają się z tą opinią. W najbardziej wyczerpującym leksykonie słów obecnych w literaturze greckiej od około 900 r.

sze. dosłowne znaczenie hebrąjskiego słowa ro s to „głowa człow ieka łub zw ierzęcia". Podobnie

Henr) Gcorge Liddcll i Rober! Scott. A Greek'Ehg/ish I.exkon, 2 tomy. wyd. popr. H. S. Jones i R. McKenzie (Osford: Clarendon Press. 19-łl)). 1:944-945.

\/> u i

Testament

540

jak w każdym innym języku, hebrajska „głowa”

stu przetłum aczył słow o r ó s dosłownie - jako

ma także różne znaczenia metaforyczne. Po

kefale (obydw a o zn aczają „głowę"). Podobne sy­

przeanalizowaniu tego, w jaki sposób tłum acze

tuacje zdarzają się niestety dość często w wielu

Septuaginty przełożyli w niej hebrajskie słowo

przekładach - zbyt dosłow ne tłumaczenie znie­

ró:f, okazało się. żc w ponad 200 miejscach,

kształca zn aczen ie dan eg o słowa zastosowanego

w których wyraz ten odnosi się do głowy człowie­

w wersji oryginalnej.

ka. tłumacze ci niemal za każdym razem zastoso­

Nie ulega zatem w ątpliw ości, że greccy tłu­

wali słowo kefale. W około 180 przypadkach ró X

m acze w iedzieli, iż m etaforyczne znaczenie sło­

ma natomiast znaczenie metaforyczne odnoszą­

wa kefale nie pokryw a się zasadniczo z metafo­

ce się do osoby mającej władzę - szefa czy

rycznym zn aczen iem w yrazu rós.

przywódcy. Mamy zatem podobieństw a pom ię­

Powyższe d an e lingw istyczne, które sugeru­

dzy współczesnym rozumieniem słowa „głowa”

ją, że w śród m etaforycznych znaczeń greckiego

a znaczeniem przypisywanym mu w Biblii He­

słowa kefale nic m ieściła się koncepcja „osoby

brajskiej - w' sensie metaforycznym w obydwai

m ającej w ładzę”, skłoniły wielu uczonych do od­

przypadkach „głowa" oznacza osobę wyższej

czytyw ania „głowy” pojaw iającej się w listach

rangi. Niemniej jednak, szukając greckiego odpo­

Pawła jak o „p o c h o d z e n ia /ź ró d ła ” czy też „szczy­ tu /k o ro n y /d o p ełn ien ia”3.

wiednika oddającego metaforyczne znaczenie

M usim y w ziąć pod uwagę także to, iż w żad­

tego słowa, w' znacznej większości przypadków

nym innym fragm encie N ow ego Testamentu nie

(138 razy) tłumacze Biblii Hebrajskiej nie wybra­

pojawia się słowo kefale w znaczeniu osoby ma­

li wyrazu kefale. lecz archón (i jego pochodne).

jącej władzę. G dyby zatem było to powszechne

Archdn oznacza „władcę", „przywódcę”, „lidera”,

znaczenie, wyraz ten niew ątpliw ie pojawiałby się

a jego pochodne mogą obejmować znaczenia ta­

chociażby w tych frag m en tach Ewangelii, w któ­

kie jak „władza”, „szef” , „kapitan”, „książę",

rych mowa o panu czy w łaścicielu gospodarstwa

„wódz plemienia” czy „głowa rodziny”. W więk­

dom owego. T ym czasem , nigdzie w Nowym Te­

szości pozostałych miejsc, w których w' oryginale

stam encie nie znajdujem y takiego zastosowania

pojawia się słowo ró s (dla oznaczenia osoby

słowa kefale (zo b acz np. M t 10,25: 13.52: Łk

sprawującej władzę), w greckim przekładzie za­

13,25; 14,21).

stosowane są różne inne greckie określenia (np.

Skoro dla czytelników Pawła słowo kefale

Itegeomai - „rządzić”). Tylko w ośmiu ze 180

w sensie m etaforycznym nie odnosiło się do oso­

przypadków słowo kefale jest odpowiednikiem

by spraw ującej w ładzę, ale raczej do „źródła" czy

wyrazu ró s zastosowanego w odniesieniu do

„pochodzenia", to w jaki sposób mogli oni ode-

przywódcy danej grupy. Bardzo możliwe, że tłu­ macze postąpili tak ze względu na jedno z m eta­ forycznych znaczeń słowa kefale (a konkretnie - „szczyt” lub „korona”). Możliwe też, że auto­ rem tych kilku przypadków jest jeden z mniej wprawnycli tłumaczy Septuaginty. który po pro­

Zobacz np. Stephen Bedale, 77/e Meaning of Kephale in the Pauline Epistles. „Journal o f Theological Studies n.s. 5 (1954): s. 211-215: C . K . Barrett. The First Epistle to the Corinthians (New York: Harper & Row, 1968); H. N. Ridderbos. Paul: An Outline o f Theology, tluni. J. Richard deW iit (G ran d Rapids. Mich.: tierdmans,

Bcrkelcy i Alvera Mickclsen. What Does Kepliale Mean in the New Testament/, w: Women. Authority and the Bi­ ble. red. Alvera Mickclsen (Downers Grove. 111.: IntcrVarsiiy Press. 1986). s. 97-110.

1975). s. 379-382: S. Scott Bartchy. Power. Submission and Sexual Identity Among the Early Christians, w: Essays on New Testament Christianity, red. C. RWetzel (Cincinnati: Standard Publishing. 1978). s. 5080.

I List do Koryntian

541 brać I Kor 11.3 o raz następujące tuż po tym wer­

stała z Adama i dokładnie len fragment Starego

secie porady dotyczące właściwej długości wło­

Testamentu Paweł ma na myśli (1 Kor 11.8.12).

sów i sposobu ubierania się w miejscach modli­

To. że zastosowane przez Pawła w 1 Kor 11,3

twy? Cyryl A leksandryjski - ważny grekojęzycz-

słowo kefale oznacza „źródło" potwierdza się

ny przywódca Kościoła żyjący w IV wieku po

więc również w „źródle” wspomnianym w Rdz 2,

Chr. - skom entow ał ten fragm ent 1 Kor w nastę­

do którego apostoł się odwołuje.

pujący sposób: „M ówimy zatem , że kefale każ­

Za taką kolejnością stworzenia stoi Bóg

dego m ężczyzny to C hrystus, gdyż to w Nim

(wszystko pochodzi od Boga - On jest źródłem

mężczyzna został stworzony. Kefale zaś kobiety

wszystkiego; zobacz 1 Kor 8.6). A zatem, głową

jest m ężczyzna, gdyż to z jego boku niewia­

Chrystusa jest Bóg (czyli Bóg jest źródłem Chry­

sta została stw orzona. N a podobnej zasadzie,

stusa ). Cyryl Aleksandryjski stwierdził, że _kefale

kefale C hrystusa jest Bóg, gdyż C hrystus pocho­

Chrystusa jest Bóg, gdyż Chrystus pochodzi od

dzi od Boga i ukazuje nam Jego obraz”\

Boga i ukazuje nam Jego obraz". Choć stwier­

Taka in terp retacja nie tylko doskonale odda­

dzenie to odzwierciedla w dużej mierze później­

je sens wypowiedzi Pawła i całego kontekstu,

sze debaty dotyczące Trójcy Świętej, jest ono

w jakim się o n a znajduje, ale też rzuca pewne

solidnie zakorzenione w Nowym Testamencie.

światło na inne fragm enty listów apostoła, w któ­

Zgodnie z J 1,1-14 - Słowo, które było Bogiem

rych zarów no C hrystus, jak i człowiek opisani są

i u Boga. przyszło do ludzi i stało się ciałem we

jako ..głowa” (E f 4,15; 5,23; Kol 1.15-20; 2,19).

Wcieleniu. W J 8,42; 13,3 i 16,27 czytamy o tym.

Podobnie jak inni autorzy Nowego Testamentu,

że Jezus przyszedł właśnie od Boga.

Paweł uznaje C hrystusa jako Tego, przez którego

I Kor 11.3 należałoby więc odczytywać

wszystko zostało stw orzone (J 1,3; 1 Kor 8,6;

w sposób następujący: „Chciałbym, żebyście

Kol 1,16). A postoł m oże więc twierdzić, że Chry­

wiedzieli, że źródłem życia każdego mężczyzny

stus - przez którego Bóg dokonał dzieła stworze­

jest Chrystus, mężczyzna zaś jest źródłem życia

nia - dal życie pierw szem u człowiekowi, czyli

kobiety, a źródłem życia Chrystusa - Bóg". Taka

tak naprawdę wszystkim ludziom (Chrystus jest

interpretacja przygotowuje czytelnika i rzuca

źródłem ludzkiego życia). Taka interpretacja po­

więcej światła na pozostałą część fragmentu

twierdzona jest dodatkow o tym, że w tym samym

(1 Kor 11.4-16). w której pojawiają się dwa kolej­

fragmencie (1 Kor 11,7-9) Paweł ewidentnie na­

ne trudne stwierdzenia.

wiązuje do opisu stw orzenia człowieka pocho­ dzącego z Rdz 1 - 2. C hoć to oczywiste, że w sensie ostatecznym - Chrystus/Bóg jest rów­

Zobacz równie: komentarz do Rdz 2.18; 1 Kor 11,7: 11,10.

nież źródłem życia kobiety (1 Kor 11.12), Paweł rozważa tę prawdę, zachow ując kolejność płci w procesie stw arzania gatunku ludzkiego opisa­ ną w Rdz 2. Kolejność ta odzw ierciedlona jest również w myśli: „m ężczyzna (...) jest głową kobiety" (to znaczy - „mężczyzna jest źródłem życia kobie­ ty"). Zgodnie z Rdz 2,21-23, Ewa stworzona zo­

4 G. W. Lam pe. A Patristlc Greek Lexieon (Oxford: Oxford University Press. 1968), s. 749.

11,7 Kobieta jest chwałą mężczyzny? Czytając te słowa, ponownie odnosimy wraże­ nie. że dla Pawia kobieta jest o krok dalej od Boga niż mężczyzna. Dlaczego mężczyzna jest chwałą Boga. a kobieta - zaledwie chwałą męż­ czyzny? Dlaczego kobieta nie może być chwałą Boga? Czy fakt, że mężczyzna jest obrazem Boga oznacza, że - w przeciwieństwie do kobiety - tyl­ ko mężczyzna jest stworzony na Jego obraz? Poza tym - jaki jest związek pomiędzy nakrywa­

\
542

niem głowy (chustą lub włosam i) a odzw iercied­ W 1 Kor 8 - 1 0

staw ie odpow ńedzi a p o s to ła . W o p a rc iu o 1 Kor 11.4-5 m ożem y się d o m y ślać , że c h o d z iło o igno­

laniem czyjejś chwały? Paweł rozważał kwestię

row anie lub celow e n a ru sz a n ie sp o łe czn y ch , kul­

chrześcijańskiej wolności, która pow inna uwzględ­

turow ych lub religijnych n o rm p o d c z a s spotkań

niać prawdziwą wiedzę (słuszne poglądy), troskę

m odlitew nych. M ożliw e, że p rz e sa d n ie liberalny

0 współbraci w wierze i dbałość o „b udow anie”

en tu zjazm K o ry n tian - k tó ry spow odow ał ich

innych członków Kościoła. Z rozw ażań tych wy­

pogardę dla ludzkiej se k su a ln o ś c i, a naw et od­

nika. żc w olność chrześcijańska - pod w zględem

rzu cen ie jej i z a c ie ra n ie w szelk ich ró żn ic płcio­

aspektów zew nętrznych, takich jak reguły i zasa­

wych (z o b a c z I K o r 7) - d o p ro w a d z ił również

dy czy różne formy rytuałów i obrzędów - nie

d o tego, że o d rzu cili o n i ta k ż e in n e n o rm y kultu­

jest wolnością absolutną. W olność ch rześcijań ­

rowa i religijne. A by z a trz e ć ró ż n ic e pom iędzy

ska. oparta na wyzwalającej łasce Boga. to wol­

płciam i, n iek tó rzy c h rz e ś c ija n ie z K o ry n tu przy­

ność dla drugiego człow ieka - dla jego d o b ra

chodzili być m o że n a m o d litw y z n ak ry ty m i gło­

1 dla dobra całej w spólnoty - dla jej rozwoju

w am i ( I K or 11.4). p o d c z a s gdy n ie k tó re kobiety nie nakryw ały głów zg o d n ie z p a n u jący m i w da­

w wierze, nadziei i miłości. Paweł podsum ow uje te rozw ażania słowam i: „cokolwiek (...) czynicie, wszystko na chw ałę

nej k u ltu rze czy w s p ó ln o c ie o b y czajam i ( I Kor 11.5).

Bożą czyńcie" (1 Kor 10,31). Jak m ożem y czy­

C h o ć we fra g m e n c ie tym nie p ojaw ia się gre­

nić wszystko na chwalę Bożą? P oprzez to, co

ckie slow'o „ c h u sta" (p rz e z c o n ie k tó rz y in te rp re ­

Paweł radzi: ..Nic bądźcie zgorszeniem ani dla

ta to rz y u w ażają, że Paw eł m ów i tylko o w łosach

Żydów, ani dla Greków, ani dla K ościoła Boże­

jak o o n ak ry ciu głow y), n ajlep iej p rzy jąć, że na­

go, (...) nie szukając własnej korzyści, lecz dobra

kryciem głowy w s p o m n ia n y m w 1 K o r 11,4 jest

wielu, aby byli zbawieni" ( I K or 10.32-33). Z a­

cos. co przy k ry w a w łosy i ra m io n a m ężczyzny.

równo w świecie zew nętrznym , jak i w ew nątrz

1 K o r 11,6 w ydaje się p o tw ie rd z a ć tę in te rp re ta ­

w spólnoty kościelnej, na tej w łaśnie zasadzie

cję - n iep rzy k ry w an ie głow y je s t tu p o ró w n an e

opierają się zawarte w kolejnych w ersetach w ska­

d o o g o len ia głow y lub o b c ię c ia w łosów n a krót­

zówki Pawła.

ko. W ydźw ięk teg o w ersetu je s t w ięc n a stę p u ją ­

A postoł om aw ia w pierw szej kolejności kwe­

cy: J e ż e li nie z a m ie rz a s z p rzy k ry ć ( c h u s tą ) sw o­

stię wyglądu osób m odlących się w publicznych

jej głowy', to rów nie d o b rz e m o ż e s z o b c ią ć włosy

m iejscach kultu (1 Kor 11,2-16). N astęp n ie kry­

- efekt będzie te n sa m !”.

tykuje fakt. żc wiele z tych osób nie rozum ie

D laczego m ę ż c z y z n a h a ń b i sw'oją głowę,

prawdziwej natury W ieczerzy Pańskiej, przez co

gdy m odli się i p ro ro k u je z n a k ry tą głow ą ( I K or

postępuje nie tak. jak we w spólnocie chrześcijan

11,4). p o d c z a s gdy k o b ieta h a ń b i sw oją głowę

postępować należy (1 Kor 11.17-34). I w reszcie

kiedy m odli się i p ro ro k u je z o dkrytą głow ą

- Paweł odnosi się do właściwego i niew łaściw e­

(1 K or 11,5-6)? O d p o w ie d ź n a to p y tan ie częścio­

go wykorzystywania darów

wo kryje się w stw ierdzeniu zaw artym w 1 Kor

D ucha Św iętego

(1 Kor 12,1 - 14.40). W każdej z powyższych

11,7.

sytuacji apostoł zaleca postępow anie zgodne

je d n a k w yjaśnienie b ard ziej ogólnej kw estii h a ń ­

z zasadą przytoczoną w 1 K or 10.31-33.

bienia i c zcz en ia głowy.

Aby ją d o b rz e zro z u m ie ć , k o n ieczn e jest

Jaki konkretnie problem związany z o d p o ­

W p o czątkow ych częściach przytoczonych

wiednim wyglądem w m iejscach kultu kryje się

wyżej w ypow iedzi d o ty czący c h n ak ry w an ia głów,

w 1 Kor 11,2-16? Jak to często bywa w listach

słowo „głowa" o d n o si się niew ątpliw ie d o części

pisanych w odniesieniu do konkretnej sytuacji,

ciała człow ieka („ z n a k ry tą głow ą”. J e ż e li kobie­

musimy spróbow ać określić ten problem na pod­

ta nie nakryw a głow y"). C zy je d n a k „głow a" po­

543

I l.isl do Koryntian

jaw iająca się w sfo rm u ło w aniu: „hańbi swoją

sprow adzał tylko na Koscioł krytykę całego spo­

głow ę" ta k ż e o d n o si się d o części ciała, czy też

łeczeństw a i utrudniał głoszenie Ewangelii.

d o głow y w se n sie m etaforycznym - tak jak

Paweł nic kieruje się jednak tylko względami

w 1 K or 11.3 (C h ry s tu s je s t głow ą m ężczyzny,

praktycznym i - opiera swoje rozważania także

a m ężczy z n a głow ą kob iety )? In terp retato rzy są

na zamyśle objawionym przez Boga. Właśnie do

w tej kw estii p o d zielen i, przy czym niektórzy

tego zamysłu odnosi się werset 1 Kor 11,7. choć

u w ażają, że Paweł m ógł m ieć na myśli obydw a tc

z grubsza mówi o tym już 1 Kor 11.3. Jeżeli - jak

z n a c z e n ia je d n o c z e ś n ie .

dowiedliśm y w poprzednim kom entarzu - Paweł

N ie z a le ż n ie

od

tego. któ rą interp retację

nie stosuje greckiego słowa kefale („głowa")

przyjm iem y, sk u tek b ęd zie ten sam - hańba. Jeśli

w powszechnym dziś znaczeniu „osoby mającej

m ężczy z n a n ak ry w a sw ą głow ę, to tak. jak gdyby

władzę", ale w sensie „źródła", to z jego rozwa­

nosił d łu g ie w łosy. D ługie w łosy u m ężczyzny są

żań wyłania się pewien centralny, scalający te

je d n a k s p rz e c z n e z „ n a tu rą ” (1 K or 11.14). Paweł

myśli motyw.

kierow ał się p o p u la rn y m tak że w greckiej filozo­

Prom owana przez Pawia naczelna zasada,

fii p o d ejściem , zg o d n ie z k tórym norm y kulturo­

którą powinien kierować się każdy chrześcijanin

we sta n o w iły p rz e d łu ż e n ie praw n atu ry (a kon­

(I Kor 10.32-33). ma swoje źródło w jeszcze

k retn ie - zw łaszcza w p rzy p ad k u Pawła - praw

ważniejszej zasadzie: „cokolwiek (..) czynicie,

stw o rzo n y ch p rz e z B oga). N akryw anie głowy

wszystko na chwalę Boga czyńcie" ( I Kor 10.31).

p rzez m ęż c z y z n ę było w ięc sp rzec zn e z Bożym

Poniew aż we fragmencie, który następuje tuż

zam y słem . T akie p o stę p o w an ie o b raża dzieło

po w spom nianym wyżej tekście z I Kor 10.

Boże, p rz e z co h a ń b i sam ego Boga. a także m ęż­

słowo „chwała" pojawia się jeszcze trzy razy

czy zn ę. D łu g ie w łosy k o biety - także będące

( I Kor 11.7.15). m ożem y założyć, że najważniej­

d ziełem „ n a tu ry ” (czyli Boga) - są z kolei jej

szym celem wspólnych modlitw Kościoła jest

ch w ałą (I K or 11,15). O d k ry w an ie ich jest je d n o ­

w yrażanie Bożej chwały i ludzkiego uczestnictwa

z n a c z n e z ich o b c in a n ie m . O bcięcie zaś hańbi ją,

w niej.

gdyż p o n iż a sa m ą jej istotę. C zyn ten m oże rów­

W myśli biblijnej to. co jest przez kogoś

n ież z h a ń b ić jej głow ę ro zu m ian ą w sensie m eta­

stw orzone lub wyłania się z czegoś innego od­

forycznym (czyli jej m ęża), gdyż publiczne para­

zw ierciedla lub wyraża chwałę Stwórcy lub źród­

d o w an ie b ez n ak ry cia głow y m oże sprow okow ać

ła pochodzenia. I tak: „Niebiosa głoszą chwałę

n iep rzy ch y ln e k o m en tarze kierow ane do jej m ał­

Boga, dzieło rąk Jego nieboskłon obwieszcza"

ż o n k a (zw łasz cza że - ja k tw ierdzą niektórzy -

(Ps 19,2). Wyznawca Boga ma rozgłaszać Jego

c h o d z e n ie z o d k ry tą głow ą było w K oryncie zwy­

chwałę (P s 96.3-8), a jeśli Boża chwała splamio­

czajem p ro sty tu tek i innych kobiet lekkich oby­

na zostanie fałszywą czcią i sprzecznym z naturą

czajów ).

ludzkim postępowaniem - osoba podlegać bę­

W św ietle gło szo n ej przez Pawła chrześci­

dzie sądowi (Rz 1,22-32). Zarówno Jan. jak

jań sk ie j zasad y p o stę p o w an ia dla dobra innych

i Paweł twierdzą, że Bożą chwałę odzwierciedla­

- aby byli zbaw ieni (1 K or 10.32-33). apostoł

ło życic Jezusa (J 1.14; 13.31-32: 17.4: Kol 1.27).

pragnie, żeby ch rześcijan ie m odlili się w sposób,

Ponieważ w C hrystusie objawiła się pełnia Bó­

k tó ry nie p rzy n o si n ikom u hańby p o p rzez nieak­

stwa (Kol 1.19). Paweł ma podstawy, by stwier­

cep to w an e. n ieprzyzw oite obyczaje. K ościół miał

dzić: „Bóg (...) zabłysnął w naszych sercach, by

być p rzecież Bożą altern atyw ą dla rozbitego

olsnic nas jasnością poznania chwały Bożej na

sp o łeczeń stw a K o ryntu (zo b acz kom entarz do

obliczu C hrystusa” (2 Kor 4.6). Co więcej - jak

1 K or 11.3). T ym czasem , lekcew ażący stosunek

pisze apostoł - Chrystus jest wręcz „obrazem

ch rześcijan d o ów czesnych norm kulturow ych

Boga" (2 Kor 4.4).

Vmr Testament

Takie w łaśnie koncepcje wydają się w yłaniać

544

11,10 J a k i je s t z n a k p o d d an ia?

z analizow anego przez nas fragm entu. D opóki człowiek jest wynikiem stw órczego aktu Boga

Kim są owi „an io ło w ie", ze w zględu na których

(Rdz

kobieta „w in n a m ieć n a głow ie z n a k p o d d a n ia ”,

1.26: 2.7). a jego życie poch o d zi od

Chrystusa ( I Kor 11.3). który jest Bożą chw alą

kiedy się m odli i p ro ro k u je ? D lacze g o m ieliby się

i obrazem , dopóty człowiek także .je s t obrazem

oni in tereso w ać w yg ląd em m o d lący ch się kobiet?

i chwalą Boga" (1 K or 11.7). D opóki zaś źród­

Jaki je s t ów „zn ak p o d d a n ia ” n a kobiecej głowie

łem życia kobiety jest m ężczyzna (R d z 2.21-23:

i d o jak iej w ładzy się o n o d n o si? Ja k w ynika z ro z w a ż a ń n a te m a t 1 K or 11,3

1 Kor 11.3) - jest ona „chw ałą m ężczyzny”. W ażne jest rów nież to. czego Paweł w tym

i I K or 11.7 Paw eł rad ził, ab y w publicznych

kontekście nie mówi. A postoł nie mówi. że ko­

m iejscach ku ltu m o d lą c e się i p ro ro k u ją c e kobie­

bieta jest obrazem m ężczyzny - jest o n a tylko

ty nakryw ały głow y z a ró w n o z p rak ty czn y ch po­

jego chwalą. Paweł wiedział bow iem , iż - zgod­

wodów' ew an g e liza cy jn y ch , ja k

nie z Rdz 1.26-27 - człowiek został stw orzony na

bib lijn o -teo lo g iczn y ch . W

obraz Boga jak o kobieta i m ężczyzna. A postoł

d o d aje d o teg o no w y a rg u m e n t. O tw ierające

i z przyczyn

1 K o r 11,10 apostoł

miał również św iadom ość, że zarów no m ężczy­

ten w erset słow a: „ O to d la c z e g o ( ...)" św iadczą

zna. jak i kobieta są dziełem Bożym pow stałym

o tym . iż w n a tu ra ln y s p o s ó b naw iązu je on do

jako zw ieńczenie Jego stw órczego aktu (1 K or

w cześniejszych ro z w a ż a ń i p o d a n y c h ju ż pow o­

11.12). Stw ierdzenie, że kobieta jest chw ałą m ęż­

dów . d la k tó ry ch głow y k o b iet p o w in n y być na­

czyzny. odzw ierciedla tylko porządek stw orzenia

kryw ane. N ie k tó rz y w iążą te słow a z n astęp u ją­

- niew iasta stw orzona została przecież z boku

cym n ie c o dalej sfo rm u ło w a n ie m : „ze w zględu

Adam a. N ie znaczy to jednak, że kobieta nie jest

na aniołów " - w je d n y m z p rz e k ła d ó w Pism a

chw ałą i obrazem Boga - przeciw nie: ona także

Św iętego m o żem y się np. sp o tk a ć z ta k ą wersją

„pochodzi od Boga” (1 Kor 11,12).

tego w ersetu: „A za te m , ze w zg lęd u na aniołów ,

Celem spraw ow ania kultu jest oddaw anie

kobieta p o w in n a n a k ry w a ć głow ę". T aka inter­

czci Bogu. W czasach, gdy norm y k u ltu raln e

pretacja sp raw ia je d n a k , że w szystkie w cześniej­

i religijne oraz zasady dotyczące ubioru i długo­

sze ro zw ażan ia na te m a t pow odów , dla których

ści włosów odzw ierciedlały - przynajm niej do

kobiety pow inny n ak ry w ać głowy, tra c ą swój

pewnego stopnia - porządek „natury" ( I K or

sens.

11.14-15)5, odrzucanie obyczajów przez człon­

D laczego w ięc ko b iety pow in n y nakryw ać

ków' kościoła w- K oryncie kw estionow ało sens

głow'y „ze w zględu na a n io łó w ”? Jaki zw iązek

samego kultu. M ężczyzna z nakrytą głową lub

z tą sytuacją m ają an io ło w ie? P rz e z to, że stw ier­

kobieta z głową odkrytą przynosili pozostałym

dzenie to je s t tak n iejasn e, w histo rii K ościoła

chrześcijanom wstyd zam iast chwały. D o tego

pojaw iło się na je g o te m a t w iele różnych inter­

właśnie odnoszą się trudne w interpretacji słowa

pretacji.

PawJa zawarte w 1 K or 11,7.

W śród O jców K ościoła d u ż ą p o p u la rn o śc ią cieszyła się teo ria, zg o d n ie z k tó rą „aniołow ie" to księża lub biskupi. G re c k ie słow o ungelos o zn a­ cza

w

dosłow nym

tłu m a c z e n iu

„posłańca"

i m oże o d n o sić się d o p o sła ń ca ludzkiego - ko­ goś, kto został gdzieś wysłany. I tak , sform ułow a­ Zobacz dyskusję na len leniał w: C . K. Barren. Tlte First Epistle to the Corinthians (New York: Harper & Row. 1968), s. 256-257.

nia: „aniołow ie kościoła w E fezie", ja k rów nież inni „aniołow ie” K ościoła w sp o m n ia n i w Ap 2 - 3 , o dnosiły się d o b isk u p ó w tego kościoła.

545

/

Na tej p o d sta w ie w yciągano w niosek, zgodnie

Ust do Koryntian

było, to w jaki sposób okrycie założone na gło­

z k tó ry m „an io ło w ie” w 1 K or 11,10 to przyjezd­

wę m iałoby ochronić m odlącą się czy proroku­

ni p rzy w ó d cy ró żn y ch w sp ó ln o t kościelnych,

jącą kobietę przed zakusam i tych lubieżnych

któ rzy m ogli zo sta ć u rażen i niestosow nym wy­

istot?

g ląd em k o b iet w m iejscach kultu.

T rzecia interpretacja, która wydaje się nieco

In te rp re ta c ja ta nie je s t je d n ak zadow alają­

bardziej rozsądna jako kontekst dla jakby zawoa-

ca. gdyż Paw eł nie używ a w żadnym ze swoich

lowanych aluzji Pawła, odwołuje się do znanego

listów słow a angelos n a określenie przyw ódcy

żydowskiego przekonania o tym. że obecność

K ościoła. Z a k ażd y m razem - p ró cz jed n eg o wy­

aniołów - sług Bożych, intensyfikuje się zwłasz­

ją tk u - a p o s to ł używ a teg o w yrazu w yłącznie na

cza tam , gdzie sprawowany jest kult religijny.

o k reślen ie

n a d p rz y ro d z o n e j, duchow ej istoty,

W Ps 138.1 psalm ista woła: „Będę Cię sławił. Pa­

k tó ra służy B ogu. W yjątkiem je s t G a 4.14. gdzie

nie, z całego m ego serca, bo usłyszałeś słowa ust

słow o to o d n o si się d o sam ego Pawia: „m nie

m oich: będę śpiewał Ci wobec aniołów". Słowo

przy jęliście ja k a n io ła B ożego”. N iem niej je d ­

„aniołow ie" odnosi się tu do niebiańskich istot,

nak, n aw et w p rzy p ad k u tego w yjątku słowo to

sług urzędujących w boskim pałacu i strażników

użyte je s t zaled w ie ja k o p o rów nanie, p rzez co

stw orzonego porządku. Koncepcja la odzwier­

m o żn a u z n a ć , że i tu Paw:eł stosuje je tak sam o,

ciedlona jest także w Liście do Hebrajczyków,

ja k w p o z o sta ły c h k o n tek sta ch .

w' którym ukazane jest ostateczne miejsce kultu

In n a te o ria głosi, że „aniołow ie” stanow ią

- niebieskie Jeruzalem , gdzie obecny będzie

dla m o d lący ch się kobiet pew ne zagrożenie,

Bóg i „niezliczona liczba aniołów" (H br 12.22).

p rzed k tó ry m c h ro n ić m a w łaśnie nakrycie gło­

W innym m iejscu Paweł wyraża również pogląd,

wy. W o p a rc iu o tek st R dz 6,2-4, gdzie czytam y

zgodnie z którym aniołowie obserwują ludzkie

o „sy n ach Boga", któ rzy zw abieni pięknem ko­

postępow anie (1 Kor 4.9).

biet - brali je so b ie za żony, pow stały w' ju d a i­

Bardziej konkretne wyjaśnienie tego typowo

zm ie pew n e teo rie p rzed staw iające tychże „sy­

judaistycznego poglądu m ożna znaleźć w rękopi­

nów Boga" ja k o aniołów , którzy - przez pożąda­

sach z Q um ran. znanych także jako Zwoje znad

nie sk iero w an e ku ziem skim kobietom - stali się

M orza M artwego. J. A. Fitzmyer wykazał, że ich

u p ad ły m i a n io ła m i. W nieujętych w kanonie

autorzy - przedstaw iciele pewnej żydowskiej

te k sta c h po w stały ch w o k resie pom iędzy Starym

sekty - wierzyli, iż aniołowie pojawiali się tam.

a N ow ym T e stam en tem pojaw iają się liczne frag­

gdzie lud Boży grom adził się na wspólnej modli­

m en ty o d n o sz ą c e się d o w spom nianych wyżej

twie. a wszelkie czyny niezgodne ze stworzonym

w ersetów z R dz, zg o d n ie z którym i tacy upadli

przez Boga porządkiem były dla tych aniołów

anio ło w ie są dla człow ieka niebezpieczni6. Połą­

o b razą’. Paweł potwierdza istnienie takiego prze­

czen ie 1 K or 11,10 z R dz 6 i zw iązane z tym spe­

konania w słowach adresowanych do Tymoteu­

kulacje są je d n a k co n ajm n iej problem atyczne.

sza: „Zaklinani cię wobec Boga i Chrystusa Jezu­

W liście Paw ła nie m a bow iem żadnych dow o­

sa. i wybranych aniołów, abyś tego przestrze­

dów św iad czący ch o tym . że Paweł m artw i się

gał" (1 Tm 5,21). Podobnie jak w I Kor IJ.3.

o o c h ro n ę kobiet p rzed złym działaniem upad­

widoczny jest w tym wersecie związek pomię­

łych aniołów . Poza tym -

nawet gdyby tak

dzy sprawowaniem kultu, norm am i obowiązuią-

* Z o b a cz następujące fragmenty pseudoepigrafów: Księga Menocha 6-7; 67-78: Testament Rubenn 5: Księ­

gelology and the Angels o f / Corinthians 11.10. .New To-

ga Jubileuszów 5; A pokalipsa Barucha 56.8-l.t.

stament Studies" 4 (1957-1958). s. 45-58.

Zobacz Joseph A . Fitzmyer. A Feature o f Qumran An-

Sony Testament

546

cynii we w spólnocie chrześcijan i ob ecn o ścią

się n a stę p u ją c a w ersja teg o frag m en tu : „K obieta p o w in n a m ieć n a k ry tą głow ę n a zn ak tego, że

aniołów. Jeżeli - w świetle powyższych przek o n ań -

p o zo staje pod w ład zą m ęża". T aka fo rm a prze­

aniołowie wspom niani w I Kor 11,10 rep re zen tu ­

kładu u d ziela o d p o w ie d z i n a pow yższe pytania,

ją strażników porządku „samej n atu ry " (1 K or

su g eru jąc, że c h o d z i o w ład zę m ę ż a nad żoną.

11,14). to odkryw anie głów przez kobiety rów­

W ersje, w k tó ry ch m ow a o „ z n a k u w ładzy", prze­

noznaczne jest z naruszaniem

kazują z a s a d n ic z o to s a m o p rz e sła n ie , z tym że

tego n a tu ra l­

nego porządku. D latego też, „ze w zględu na

nie o d n o sz ą się ty lk o d o ż o n i m ężów , ale do

aniołów" kobieta „winna m ieć na główne znak

o g ó ln eg o fak tu , że k o b iety p o z o s ta ją p o d w ładzą

poddania".

m ężczyzn.

Czym w takim razie jest ów „znak p o d d a­

P ow yższy s p o s ó b in te rp re ta c ji 1 K o r 11.10

nia"? D o czego odnosi się to „poddanie"? Kto

o p ie ra się n a d w ó ch z a ło ż e n ia c h , k tó re są n astęp ­

ma tę władzę?

nie p rz e n ie sio n e n a sa m

Z godnie z dosłow ną treścią I K or 11.10: „ko­

z p ierw szy m z a ło ż e n ie m

tek st: ( 1 ) Z godnie -

re la c ja pom iędzy

bieta w inna m ieć na głowie znak p o d d an ia, ze

m ę ż c z y z n ą /m ę ż e m a k o b ie tą /ż o n ą . d o której na­

względu na aniołów ”. Ponieważ głów ną kw estią

w iązuje 1 K o r 11,3. to re la c ja „w ład zy ”, przy

poruszaną przez Pawła w kontekście tego frag­

czym ta „ z asad a rz ą d z e n ia " o k re śla je d n o c z e śn ie

m entu jest nakryw anie głowy, równie dob rze

w szystkie z a g a d n ie n ia p o r u s z o n e w dalszej czę­

apostoł mógłby powiedzieć: „kobieta w inna m ieć

ści fra g m e n tu (1 K o r 11,4-16). Ja k ju ż w ykazali­

nakrycie głowy". Takie rozum ow anie skłoniło na­

śm y (z o b a c z k o m e n ta rz d o 1 K o r 11.3), taki spo­

wet niektórych Ojców Kościoła do tego. aby za­

sób o d czy ty w an ia te g o te k s tu je s t je d n a k praw ­

stępow ać słowo „p o d danie” w yrazem „zasłona

d o p o d o b n ie błędny. ( 2 ) D ru g ie z a ło ż e n ie jest

To, że „znak p o d d an ia” rów noznaczny jest z n a­

takie, że n ak ry cie głow y sy m b o liz u je w ładzę

kryciem glow'y, wydaje się tu pew ne - d o tego

m ęża nad ż o n ą. N ie je s t je d n a k o n o p o p a rte żad­

stopnia, że nawet w niektórych w spółczesnych

nym i p rzek o n y w ający m i d o w o d a m i. N iek tó rzy

przekładach Pisma Świętego pojawia się n astę­

usiłow ali d o p a trz e ć się p ew n eg o d o w o d u w gre­

pująca wersja tego wersetu: „O to dlaczego kobie­

ckim w yrazie basileia o z n a c z a ją c y m zw ykle „kró­

ta w inna mieć n a głowie zasłonę, ze w zględu na

low anie" lub „k ró lestw o ", ale m o g ący m rów nież

aniołów ”. Stosując wyraz „poddanie” (au to ry te­

o d n o sić się d o „korony k ró lew sk iej" będącej zn a­

towi. który określa greckie słowo exousia - „wła-

kiem „królew skiej w ła d z y ”. Ta d o m n ie m a n a an a­

d za/m oc/praw o”), Paweł chce najw yraźniej p o d ­

logia staje się je d n a k n ie lo g ic z n a w m om encie,

kreślić, jak w ażne jest nakryw anie kobiecych

gdy d ostrzegam y, iż c h o d z i tu o w ładzę osoby

głów dla ich m odlitewnej praktyki i prorockiej

noszącej n ak ry cie głowy, nie za ś w ładzę nad tą

posługi w Kościele.

osobą.

Ponieważ nakrycie głowy sam o w sobie nie

W zw iązku z pow yższym i tru d n o śc ia m i in­

może posiadać żadnej władzy, niektórzy kom en­

terp retac y jn y m i. n ależy o d czy ty w ać ten tekst

tatorzy i autorzy przekładów optują za „znakiem

o w iele bardziej d o sło w n ie . O czym tak napraw ­

władzy" (zasłona jest więc sym bolem czegoś in­

dę pisze Paw eł? O tó ż: „kobieta w in n a m ieć na

nego). Z tej opcji wyłaniają się jed n ak pytania:

głow ie exousia („ w ła d z a /p ra w o /m o c " )”. W ybie­

„O jaką władzę chodzi i kto m iałby ją spraw o­

rając słow o exousia - nie za ś w yraz oznaczający

wać?" Uważam więc, że tłum aczenie tego sfor­

„nakrycie głow-y" - Paw eł w ydaje się sugerow ać,

mułowania jako „znak władzy" jest pew ną nadin­

że nakryw ając głow ę, czyli d o sto so w u jąc wygląd

terpretacją zarówno sam ego wersetu, jak i jego

do sta n u zg o d n eg o z n a tu rą /o b y c z a je m , kobieta

kontekstu. W niektórych przekładach pojawia

zyskuje pew ną w ładzę. T en sp o só b interpretacji

zn ajd u je o d zw iercied len ie w wielu najnow szych

bezpośredniej relacji z Bogiem w modlitwie i ko­

b a d a n ia c h 8.

rzystaniu z daru prorokowania dla dobra całego

N aszy m o sta tn im pytaniem jest więc - o jaką

Kościoła i ku Bożej chwale.

w ładzę k o n k re tn ie ch o d zi? Jak ju ż wiemy, głów­

Taka interpretacja 1 Kor 11.10 umożliwia

nym celem sp raw o w an ia kultu je s t oddaw anie

nam także lepsze zrozum ienie kolejnych dwóch

Bogu chw ały. Je d n y m z przejaw ów Bożej chwały

wersetów.

jest m o d litw a i g ło sz en ie Ew angelii. S koro kobie­

„u P ana” m ężczyzna i kobieta są ze sobą powią­

ta

pochodzi

od

m ężczy zny

Stwierdzenie,

zgodnie

z

którym

i odzw ierciedla

zani i wzajemnie się uzupełniają (1 Kor 11.11-12).

w zw iązk u z tym jeg o chw ałę, to po d czas spraw o­

często odbierane było jako m ało przekonywający

w an ia k u ltu p o w in n a n ak ry w ać głowę po to. aby

wyraz ustępliwości apostola. Niemniej jednak,

u kryć „chw alę m ężczy zn y " i - m odląc się oraz

w świetle interpretacji poprzednich wersetów,

p ro ro k u ją c - p o d k re śla ć chw alę Boga. K obieta

widzimy, żc słowa te stanowią tak naprawdę za­

z n a k ry tą gło w ą nie b ęd zie bow iem odciągać

pewnienie. zgodnie z którym w rozpoczętej właś­

uwagi in n y ch o d Boga i u n ik n ie o skarżeń o kom ­

nie nowej erze („u Pana"), pom im o pewnych

p ro m itu ją c e zach o w y w an ie się.

tymczasowych ograniczeń, zarówno życie męż­

J e d n o c z e ś n ie , n ak ry cie głowy sym bolizuje

czyzny, jak i kobiety, zakorzenione jest w Bogu

d a n e k o b iecie p rzez Boga praw o oddaw ania Mu

(„wszystko zaś pochodzi od Boga") i obydwie

chw aty p o p rz e z m o d litw ę i prorokow anie, które

płcie powołane są do tego, aby czynić „wszystko

je s t d a re m D u c h a Ś w iętego (z o b a c z D z 2.17-18).

na chwalę Bożą” ( I Kor 10,31).

P raw o to w zn o si się p o n ad daw ne religijne i k u ltu ro w e o g ra n ic z e n ia n ak ład an e na kobiety

Zobacz również komentarz do I Kor 11.3: 11.7.

w p u b liczn y ch m iejsca ch kultu. Jak w ykazał Wal­ ter L iefeld, w I K or 8 - 1 4 Paweł stosuje słowo e.\ousia („ w ła d z a ") p ięć razy, przy czym zawsze

11,29 Nie zważać na Ciało [Pańskie]?

w iąże się o n o z ch rześcija ń sk ą w olnością od na­ kazów zew n ę trzn y ch w im ię d o b ra drugiego czło­

G roźne słowa pojawiające się w I Kor 11,29 na­

w ieka i p o stę p u w gło szen iu Ewangelii '. Ł ącząc

stępują tuż po przypom nieniu, w jaki sposób

p o d o b n ą k o n cep cję z gestem nakryw ania głowy

ustanow iona została tradycja Wieczerzy Pań­

p rzez k obietę. Paweł p o d k reśla za jed n y m zam a­

skiej ( E ucharystii) i uświadomieniu czytelnikom,

ch em p o trz e b ę u w o ln ien ia się od zew nętrznych

do czego odnosiły się słowa Jezusa łamiącego

asp ek tó w w iary i jej praw o (w ład zę) d o uczestni­

chleb i pijącego z uczniami wino w ostatnią noc

ctw a w tym . c o n ajw ażniejsze, czyli w w yrażaniu

przed ukrzyżowaniem ( I Kor 11,23-26). W koś­ ciołach słowa te wypowiadane są zwykle tuż przed rozdaniem Komunii Świętej i w wielu oso­

' M . D. Hooker, Authority on Her Head: An Examination o f / Corinthians 11,10, „N ew Testament Studies" 10 (1963-1964), s. 410-416. W alter I.. Liefcld, Women. Sub­ mission and Ministry in / Corinthians, w: Women. Autho­ rity and the Bible, red. A lvera M ickelsen (Dow ners G ro ­

bach - oprócz nabożnej czci i wzruszenia wzbudzają nierzadko pewien rodzaj strachu. Chrześcijanie wiedzą bowiem, że przystępowa­ nie do Ciała C hrystusa wymaga szczególnej po­

ve. 111.: InterVaristy Press, 1986). s. 145-146. C . K. Bar­

stawy. N ieraz nie są więc pewni, czy zważają na

rett, A Commentary on the First Epistle to the Corinthians (N ew York: H arp er & Row. 1968), s. 254-255. W illiam F. O rr. James A rth u r Walther, / Corinthians. The Anchor Bible, tom 32 (N ew York: Doubleday. 1976).

wiedzieć, czy nic jedzą przypadkiem chleba i nic

s. 260-264. ’ Liefcld, Women. Submission and Ministry, s. 145-146.

Ciało Pańskie we właściwy sposób. Skąd mogą piją wina „niegodnie*, przez co będą winni „Cia­ ła i Krwi Pańskiej" ( I Kor 11.27; ostrzeżenie to pojawia się tuż przed analizowanym przez nas

Y bht

548

Tesla/nem

trudnym w ersetem i nakazem : .N ie c h p rzeto

w tym frag m en c ie o d ro zw ażań dotyczących u b io ru kobiet w' m ie jsc a c h sp raw o w an ia kultu

człowiek baczy na siebie sam ego | ...)") ? Obawa przed niegodnym spożyw aniem C ia­

( I K or 11.3-16). ab y z a ją ć się innym problem em

ła Chrystusa jest tak wielka, żc czasem nawet

korynckiej w sp ó ln o ty c h rz e ś c ija n . N a czym pole­

powstrzym uje ona ludzi przed przyjęciem Ko­

ga ten p ro b lem ? Paw eł m ów i w p ro st: „schodzicie

munii Świętej. W historii K ościoła zd arzało się.

się razem nie n a lep sze, ale ku g o rsz e m u " (1 Kor

że w oparciu o ostrzeżenie przed niegodnym

11.17). A p o sto ł w y jaśn ia n a s tę p n ie n a tu rę tej

przyjm owaniem C iała Pańskiego w ykluczano

szkody, ku k tó rej sp o ty k a ją się czło n k o w ie koś­

niektórych wiernych z udziału w E ucharystii,

cioła w K o ry n cie - słyszał, że są w śró d nich „roz­

gdyż - za sprawą popełnionych przez nich grze­

d a rcia" u w id a c z n ia ją c e się d o k ła d n ie w tedy, gdy

chów - rzekom o byli oni „niegodni" takiego

się zb ierają (1 K o r 11.18.20). C o za p arad o k s! C z y ż - ja k o K ościół - nie

uczestnictwa. Kryterium „bycia godnym " - zarów no w n a­

m ieli o ni być św ią ty n ią D u c h a B ożego (1 Kor

szej własnej ocenie, jak i w ocenie innych ludzi

3.16)? C zy to nie D u ch Ś w ięty uczynił z nich -

- jest właśnie sednem sprawy' p o ru szo n ej w' tym

różniących się o d siebie je d n o s te k - .je d n o C iało

fragm encie. C o spraw ia, że jesteśm y „godni"

(...). by nie było ro zd w o jen ia w ciele, lecz żeby

i dlaczego nic podlegam y boskiem u wyrokowi?

poszczególne czło n k i troszczyły' się o siebie na­

Czy - jeśli stan bycia godnym wiąże się z dosko­

w zajem " (1 K o r 12.13.25)? W izja Paw ła dotyczą­

nałością m oralną i etyczną lub d o jrzałością d u ­

ca w sp ó ln o ty ludu B ożego w K o ry n cie była daleka

chową

był

od realizacji. P rzeciw n ie - w łaśnie w tych m o m en ­

tak napraw dę godny zasiadania do W ieczerzy

tach . w k tórych p o k ład ał o n najw iększą nadzieję

-

m ożliwe jest. aby ktokolw iek

Pańskiej? Pytania te są szczególnie kłopotliw e

na spełnienie wizji b ra te rstw a i m iłości, czyli pod­

w' świetle faktu, iż wypływają z tekstu zw iązane­

czas w spólnych posiłków , k o ry n ccy chrześcijanie

go z celebracją męki Pańskiej, w której to obja­

prezentow ali w obec siebie w yniosłość, indyw idua­

wia się bezw arunkow a

lizm i brak w zajem n eg o sz acu n k u .

m iłość

Boga w obec

grzeszników (zobacz Rz 5,8: „C hrystus um arł za nas. gdyśmy byli jeszcze grzesznikam i").

Z w ersetów n a stę p u ją c y c h tu ż p o p o czątk o ­ wych z a rz u ta c h (1 K o r 11,20-26) w iem y, że m o­

Jako jed n a z osób odczuw ających niegdyś

m en tam i. w k tó ry ch u jaw n iają się istn iejące m ię­

wielki lęk przed niewłaściwym spożyw aniem

dzy K o ry n tian am i p o działy, są zw ykłe posiłki

C iała Pańskiego, poczułem się napraw dę wyzwo­

o b ejm u jące ta k ż e p ew n e sy m b o lic z n e czynności

lony, kiedy - analizując problem opisyw any

i recytację pew nych w ażnych słów. P osiłki te zwa­

przez. Pawła w odniesieniu do chrześcijan z K o

ne były ucztam i m iłości ( z o b a c z 2 P 2,13: Jud

ryntu i przyglądając się użytym przez apostola

12). To. co m iało być w n ich najw ażn iejsze - bra­

określeniom - uśw iadom iłem sobie, że mój

tersk a m iłość z a k o rz e n io n a w o fiarn ej śm ierci

strach jest lak napraw dę bezpodstaw ny, że przyj­

C h ry stu sa - najw yraźniej g d zieś się zap o d ziało :

mowanie Kom unii Świętej sym bolizuje praw dę

„Tak w ięc, gdy się zb ieracie, nie m a u w as spoży­

o tym. iż C hrystus rzeczywiście oddal życie ku

w ania W ieczerzy P ańskiej" (1 K o r 11,20). Z a­

zbawieniu grzeszników takich jak ja. i że m oim

m iast w spólnego p osiłku - z ro b iło się z tego sa­

zadaniem jest odkryw anie ciągle na now o sensu

m olubne. n ieg o d n e b iesia d o w an ie (1 K or 11.21).

Jego śm ierci w moim w łasnym życiu.

N iektórzy członkow ie kory n ck iej w sp ó ln o ty -

Większy kontekst dla analizow anej obecnie

zapewme ci bogatsi, przy n o sili bow iem sw oje po­

wypowiedzi rozpoczyna się już w I K or 11.17

karm y i - nie czek ając n a innych - spożyw ali je

i - jak wynika ju ż ze wstępnych słów Pawła

we w łasnym g ronie. Inni z kolei nadużyw ali alko­

(„Udzielając tych pouczeń |...|" ) - o dchodzi on

holu. W szystko to d ziało się n a to m ia st ku zgor-

549

I U st do Koryntian

szcn iu i u p o k o rz e n iu b iedniejszych członków

uczestnictw o w Wieczerzy Pańskiej - okazywa­

w spólnoty, k tó rzy p rzy n o sili ze sobą skrom ną

nie pogardy dla całej wspólnoty poprzez czyny

ilość je d z e n ia (1 K or 11.22). Z am iast w ięc dzie­

zdradzające brak miłości dla biedniejszych braci

lić się tym . czeg o m ieli w obfitości (tak jak to

i sióstr. W tym właśnie chrześcijanin „winny bę­

czynili ch rz e śc ija n ie z Jerozolim y, o których czy­

dzie Ciała i Krwi Pańskiej” (1 Kor 11.27).

tam y w D z 4 .3 2 ) - zam o żn i K oryntianie zacho­

W sformułowaniu: „winny będzie Ciała

wywali się. ja k gdyby byli u siebie. Z am iast

i Krwi Pańskiej" w oryginalnej wersji greckiej

u czestn iczy ć w W ieczerzy Pańskiej - celebrow ali

pojawia się słowo enochos. Z asadniczo jest to ter­

oni sw oją w łasn ą w ieczerzę.

min prawniczy wyrażający „odpowiedzialność"

Po w y tk n ięciu K o ry n tian o m tych niegodzi-

lub „winę” osoby za popełniony czyn. Paweł chce

w ości - k tó re o k re ślo n e są ja k o „zniew ażanie

nam zatem powiedzieć, żc ci. którzy jedzą i piją

B ożego z g ro m a d z e n ia " ( I K or 11.22) - apostoł

niegodnie (w sensie opisanym powyżej), pono­

p rz y p o m in a im słow a w ypow iedziane przez Je­

szą winę za śm ierć Chrystusa. Swoim niegodzi­

zu sa p o d c z a s O s ta tn ie j W ieczerzy spożyw anej

wym postępow aniem zaprzeczają oni zamysłowi

z u c zn iam i (1 K o r 11.23-25). W słow ach tych.

śm ierci Jezusa, jakim było utworzenie społecz­

zilu stro w an y ch sy m b o lem łam an ia chleba i rozle­

ności Nowego Przym ierza, która w rozbitym,

w an ia w in a. Je z u s u k azu je im zn aczen ie swojego

chaotycznym swiccie wskaże ludziom nową dro­

życia i śm ierci: to w szystko jest dla nich ( I Kor

gę służby ukierunkowaną na dobro drugiego

11.24) - p o p rz e z ofiarę Jeg o krwi zaw ierane jest

człowieka.

N ow e P rz y m ie rze (1 K or 11.25). w którym oni

A zatem , w tym właśnie kontekście troski

m o g ą te ra z u czestn iczy ć. Paweł przypom niał

Pawła i właściwej natury uczty miłości należy

0 tym K o ry n tia n o m ju ż w cześniej („Poniew aż

rozpatryw ać nakaz „baczenia na samego siebie"

je d e n je s t ch leb , p rz e to my. liczni, tw orzym y je d ­

(I Kor 11.28) i odpowiedniego „zważania na

no C iało " 1 K or 10,17). K iedy w ięc chrześcijanie

C iało Pańskie" (I Kor 11.29). Koryntianie po­

zb ierają się, aby w sp ó ln ie jeść. pić i słuchać słów

winni zastanowić się nad własnym duchowym

P an a. pow in n i czy n ić to na Jego „pam iątkę". Ich

podejściem do uczty miłości - czy uczestniczą

posiłki p o w in n y być o k azją do w yrażania i gło­

w niej. myśląc o innych, czy tylko o sobie?

szen ia o fiarn ej śm ierci Je zu sa ( I K or 11.26). N iek tó rzy in terp retato rzy rozum ieją szcze­

W niektórych z najstarszych i najlepszych greckich rękopisów nie ma określenia „Pańskie".

gólne po d k reślen ie „p am iątk i” i „głoszenia" śm ier­

Możliwe więc, że Paweł napisał po prostu: „nie

ci P ana jak o w ezw anie d o apostolstw a i naślado­

zważając na C iało”. Niemniej jednak, w każdym

w ania Jezusa. Biorąc pod uwagę nauki Pawła za­

z tych przypadków kontekst wskazuje wyraźnie,

w arte tak że w innych jeg o listach (np. „Bądźcie

że Paweł odnosi się do tego, co w innych miej­

więc n aśladow cam i Boga. jak o dzieci um iłowane.

scach nazywa „ciałem” lub „jednym ciałem" lub

1 po stęp u jcie drogą m iłości, bo i C hrystus was

też „Ciałem C hrystusa” (zobacz I Kor 10,17:

um iłow ał i sam ego siebie wydał za nas” - E f 5,1),

12,12-13.27; Hf 2.16: 3.6; 4.4; Kol 1.18). Niezwa-

nic ulega w ątpliw ości, że d o tego w łaśnie apostoł

żanie na ciało (lub Ciało Pańskie) jest oznaką

zachęcał korynckich chrześcijan. Niestety - za­

niezrozum ienia natury chrześcijańskiej społecz­

m iast tego spożyw ali oni C iało i Krew Panu „nie­

ności i działania na jej wyraźną szkodę. To właś­

g o d n ie” ( I K or 11.27). W I K or 11.29 nie chodzi więc zasadniczo

dy Ciału Chrystusa jest bowiem sprzeciwianiem

nie podlega Bożemu wyrokowi. Czynienie szko­

o „bycie god n y m " - gdyby tak było. okazałoby

się zamysłowi Boga, dla którego złamane zostało

się. że nikt nie jest nigdy „godny" spożyw ania

ciało Pana i wylana została krew Jego żywota.

C iała

Pańskiego. C h o d zi raczej o niegodne

/.obacz równie* komentarz do Mk 14.22-24.

550

V»ht Tcstameni

11,31-32 W ierzący sądzeni przez

św iecie. p rz e k ra c z a g ra n ic e ró żn y ch odłam ów ch rześcija ń stw a i w pływ a p ra k ty c z n ie n a w szyst­

P ana?

kie ch rz e śc ija ń sk ie trad y cje, b a rd z o w ażne jest, Zobacz kom entarz d o \ P 4.17.

abyśm y z ro z u m ie li kw estię d a ru języków we w łaściw y sp o só b . Z p ew n o ścią b a rd z o p o m o ż e n am krótkie

14.5

Czy wszyscy powinni mów ić

w yjaśnienie sto so w an y ch p rz e z Paw ła określeń.

językami?

Z estaw ia o n ze so b ą dw ie u m ie ję tn o śc i: „m ów ie­

Słowa Pawia zaw arte w 1 K or 14,5 i to czące się

tym uw>agę n a fakt. że zjaw isk o „m ó w ien ia języ­

w kontekście tego wersetu rozw ażania na tem at

kam i". k tó re a p o s to ł z a lic z a d o d aró w D ucha

nie ję z y k a m i” i „ p ro ro k o w a n ie ". Z w ró ć m y przy

obecności i funkcji darów D ucha Św iętego w p o

Ś w iętego (w 1 K o r 12 - 14). je s t c z y m ś innym niż

szczególnych osobach i całym K ościele są ź ró d ­

zjaw isko

łem licznych pytań. Jakie m iejsce w K ościele

D u ch a Ś w iętego w D n iu P ię ć d z ie s ią tn ic y (w Dz

zajmuje d ar „m ówienia językam i"? C zy ch rześci­

2 , 1- 1 2 ).

z a o b s e rw o w a n e

podczas

zesłania

janie. którzy ten d a r otrzym ali, są bardziej u d u ­

W D ziejach A p o s to ls k ic h D u ch Ś w ięty sp o ­

chowieni - bardziej otw arci na działanie D ucha

w odow ał, że u c zn io w ie Je z u s a „zaczęli m ów ić

niż ci, którzy go nie m ają? C zy Paweł sugeruje,

obcym i ję z y k a m i" (g lo ssa i - D z 2.4.11). Skutek

że wszyscy chrześcijanie pow inni m ieć ten dar?

był tak i. że w z g ro m a d z e n iu zło ż o n y m z osób

A m oże chodzi raczej o to. że wszyscy pow inni

re p re z e n tu ją c y c h ró ż n e g ru p y języ k o w e wywo­

uczestniczyć w prorockim dziele K ościoła, przez

dzące się z g reck o -rzy m sk ieg o św ia ta „każdy sły­

co sam dar m ów ienia językam i staje się tak na­

szał. ja k p rzem aw iali w je g o w łasn y m języku

prawdę m niej istotny?

[diaicktos - „ d ia le k t/ję z y k "]", g ło sz ą c D o b rą N o­

Na podstawae tego i innych tekstów', niektó­

w inę o Je z u sie ( z o b a c z D z 2 ,6 .8 ). W tym przy­

rzy chrześcijanie czują się być m oże lepsi lub

p adku c h o d z iło w ięc o cu d o w n y d a r m ów ienia

bardziej spełnieni przez to, że otrzym ali d ar języ­

i ro zu m ien ia, dzięki

ków. podzielając życzenie Pawła, aby ich bracia

zg ro m a d z e n ia słyszy E w an g elię w sw oim ojczy­

k tó re m u

każd y czło n ek

i siostry również mogli tego dośw iadczyć. Inni

stym języ k u . P io tr ta k ż e in te rp re tu je to zjaw isko

chrześcijanie - w oparciu o te sam e teksty - uw a­

jak o zro z u m ia łe d la w szy stk ich g ło sz en ie cudów

żają z kolei glosolalia (słow o pochodzące od gre­

Bożych. C y tu je on Jl 3,1-2, g d zie c z y tam y o tym.

ckiego określenia glossai - „języki”) za objaw

ja k w ylanie D u ch a sp raw iło , że o so b y odkryły

prymitywnej, niedojrzałej w iary tw ierdząc, że to

w sobie d a r p ro ro k o w a n ia ( D z 2,17-18).

właśnie brak tego d aru czy dośw iadczenia jest

W K o ry n cie - z d ru g ie j stro n y - zjaw isko

oznaką dojrzałości. Jeszcze inni. w idząc żywą.

języków , o k tó ry m p isze Paw eł, o p isa n e je s t jako

entuzjastyczną wiarę osób m ających dar języ­

m ów ienie „ n ie zro zu m iałe" - n ik t go nie rozum ie

ków, czują być m oże, że brakuje im D ucha Boże­

(1 K or 14.2). A by z m ow y tak iej m ógł skorzystać

go i szczerze pragną odnaleźć lub dośw iadczyć

cały K ościół, należy ją p rz e tłu m a c z y ć (1 Kor

Ducha, który wniósłby w ich wiarę nieco energii

14,5). A p o sto ł p rz e c iw s ta w ia ją p o n a d to „m owie

1 świeżości.

n iezro zu m iałej" ( l K o r 14.9.19) i m ów i o zw iąza­

Te różnorodne podejścia cechujące różne

nych z nią d źw ięk ach , z k tó ry ch każdy m a jakieś

odłamy Kościoła na przestrzeni wieków d o ch o ­

zn aczen ie (1 K o r 14.10). C o w ięcej - d a r języ­

dzą do głosu także dziś w zjawisku ruchu ch ary ­

ków nie w iąże się z m ożliw ościam i intelektu

zmatycznego (od greckiego słowa charism a -

(1 K or 14,14) i nikt tak n ap raw d ę tej m ow y nie

„dar"). Ponieważ ruch ten obecny jest na całym

rozum ie (1 K or 14,16).

-

551

/ U sl do Koryntian Z tak o p isa n y m d arem .języków " Paweł ze­

nego zbudow ania m oralnego. Życie i postępowa­

staw ia d a r „p ro ro k o w an ia". Stowo to nic odnosi

nie chrześcijanina powinno być kierowane przez

się je d y n ie d o przew id y w ania przyszłości. Proro­

pytania: „Czy to, co robię, przynosi korzyść in­

kow anie o b ejm u je czasem elem ent przepow iedni

nym? Czy prowadzi to do ich zbawienia i/lub

(zaró w n o u p ro ro k ó w staro testam en to w y ch . jak

um ocnienia wiary? Czy przyczynia się to do

i u pro ro k ó w c h rześcija ń sk ich ), ale aspekt ten

ich dobra?" (1 Kor 8.1.9.13; 9.12.19-22: 10.23-

nie jest w d a rz e p ro ro k o w an ia ani jedyny, ani też

24.31-33; 11,21.33). Ta zasada przewija się przez

najw ażniejszy. P ro ro cy Izraela zazw yczaj odnosi­

wszystkie rozważania Pawła dotyczące miejsca

li słow o Boga d o ak tu aln ej sytuacji ludu Bożego.

i roli darów D ucha Świętego zawarte w 1 Kor

W p o d o b n y sp o s ó b pro ro k o w an o za czasów

12 - 14.

p ierw szych ch rześcija n .

Rozważania, które apostoł snuje w 1 Kor 14

W D ziejach A p o sto lsk ich proroctw o Joela

odnoszą się do relatywnych korzyści wypływają­

(„ b ęd ą p ro ro k o w ali synow ie w asi i córki w asze”

cych z daru „języków" i daru „prorokowania”,

- D z 2.17-18) sp e łn ia się w dziele dokonanym

przy czym Paw'el posługuje się tym drugim da­

p rzez Boga w Je z u sie C h ry stu sie (D z 2,22-36).

rem po to, aby rozprawić się z tym. co wydaje się

W 1 K o r 11 Paw eł pisze o m odlitw ie i prorokow a­

w K oryncie problem em zasadniczym: gloryfiko­

niu ja k o o d w ó ch ch arak tery sty czn y ch w yróżni­

wanie daru mówienia językam i do tego stopnia,

k ach ch rz e śc ija n sp raw ujących kult we w spólno­

że inne dary oraz osoby, które te dary posiadają,

cie. M o d litw a to zw racan ie się d o Pana. p roroko­

są deprecjonow ane. Ci. którzy otrzymali dar m ó­

w an ie - to k iero w an ie słow a Pańskiego do wier­

wienia językam i, najwyraźniej traktowali to jako

nych. W 1 K o r 14.29-33 działaln o ść chrześcijań­

oznakę swojej duchowej wyższości. Zjawisko to

skich p ro ro k ó w o p isa n a je s t jak o ukazyw anie

nie było zresztą niczym dziwnym w'e wspólnocie

treści b o sk ic h o b jaw ień K ościołow i dla zbudow a­

chrześcijan, którzy uważali, iż nie muszą być od­

nia i u m o c n ie n ia go. To p rzez tę funkcję - um ac­

powiedzialni za jakość swych relacji i nie dotyczą

n ian ie, b u d o w an ie, p o cieszan ie innych, Paweł

ich żadne kwestie etyczne.

d o k o n u je ro z ró ż n ie n ia po m ięd zy darem proro­

W kontekście wspólnego sprawowania kul­

kowania a d arem m ów ienia językam i (1 Kor 14,3).

tu. osoby obdarzone darem języków chlubiły się

Paw eł ro zu m iał zatem d a r języków jak o na­

nim . utrzym ując, że jest to znak wyższej ducho­

tc h n io n e , e k staty czn e w ypow iedzi, które sam e

wości świadczącej o ich wolności od zjawisk ty­

w so b ie są je d n a k n iezro zu m iałe. W łaściwym ich

powych dla ziemskiej egzystencji, w tym racjo­

celem je s t m o d litw a (I K or 14,2.16). „Proroko­

nalnej. zrozum iałej mowy. Pytanie, jakie stawia

w anie" to n a to m ia st n a tc h n io n a w ypow iedź wy­

im w tym m om encie Paweł, jest podobne do

rażająca o b jaw ien ie (o b ejm u ją ca praw dopodob­

tego. jakie zadawał im już wcześniej, w związku

czyli dzieło Boże

z każdym innym problemem: Oprócz tego. że

w C h ry stu sie, ja k i d alsze objaw ienie Bożych za­

d ar ten służy twojej własnej pysze - w jaki spo­

nie z aró w n o E w angelię -

m ysłów o p arty ch na tym dziele), kierow ana do

sób służy on zbawieniu lub umocnieniu innych

członków K ościoła w form ie zrozum iałej mowy

( I Kor 14.4)?

ku u m o cn ien iu całej w spólnoty. S zerszeg o k o n tek stu tych rozw ażań dostar­

Paweł przygotowuje grunt pod tę konkretną dyskusję w' 1 Kor 12 - 13. Zawarta w tych roz­

czają w cześniejsze rozdziały, w których Paweł

działach myśl Apostoła rozwija się w następują­

o m aw ia p roblem y życia w spólnotow ego, zwłasz­

cy sposób: chrześcijanie otrzymują rożne dary.

cza te zw iązane ze w spólnym spraw ow aniem kul­

przy czym wszystkie dary pochodzą od Ducha

tu. A p o sto ł pisze, że głów ną zasadą, jak ą powin­

Świętego ( I Kor 12.4-6). Paweł sugeruje tym sa­

ni się kierow ać chrześcijanie, jest zasada wzajem­

mym, że nikt nie może przypisywać ich samemu

V»t i Testament

sobie, wbijając się przy tym w pychę. D uch o b ja­

552 na o s ta tn im m iejscu ze w z g lęd u n a skło n n o ść

wia się wiernym w różnych darach dla dobra ca­

K o ry n tian d o u m ie sz c z a n ia g o n a m iejscu pierw ­

łego Kościoła (1 Kor 12,7). W zw iązku z tym .

szym . N iem n iej je d n a k , je s t rz eczą oczyw istą,

nikt nie otrzym uje daru tylko dla siebie. D uch

że d a r języków n ależy d o g ru p y d aró w mniej

Boży rozdziela dary wedle w łasnego uznania

w ażnych niż te z w ią z a n e z p o słu g ą słow a. Po­

( I Kor 12.11). a więc ten. kto otrzym ał jakiś d ar nie

tw ierd za się to w z d a n iu p o d su m o w u ją c y m myśl

może czuć się wyróżniony czy w jakikolwiek spo­

Paw ła w I K o r 12,31: „ L ecz wy sta rajcie się

sób lepszy niż osoba, która tego daru nie ma.

o w iększe d a ry ". N a p o d sta w ie d alszy ch rozw a­

Powyższa myśl zostaje następnie zilustrow a­

żań zaw a rty ch w I K o r 14 m o ż n a założyć, że

na obrazem K ościoła jak o C iała C h ry stu sa, po­

d ary p ro ro k o w a n ia ( p rz e p o w ia d a n ia D obrej N o­

równanego do żywego ludzkiego org an izm u

w iny) i n a u c z a n ia są w łaśn ie ow ym i „w iększym i

(I Kor 12.12-27). G łów ne przesłanie płynące

d aram i".

z tej m etafory głosi, że pom im o ró żn o ro d n o ści

Po zale c e n iu , aby p ra g n ą ć w iększych darów,

osób i ich darów w Kościele, nie pow inno w nim

n a stę p u je w ezw an ie d o je s z c z e b a rd z ie j sz lach et­

być żadnych podziałów - wszystkie członki tego

nych asp iracji: „a j a w am w sk ażę d ro g ę jeszcze

jednego C iała pow inny troszczyć się o siebie n a­

d o sk o n a lsz ą " ( I K or 12,31). Paw eł daje tym sa­

wzajem (1 K or 12,25).

m ym d o z ro z u m ie n ia , że je s z c z e w sp a n ia lsz e niż

Podkreśliwszy znaczenie i w artość w szyst­

sta ra n ie się o lep sze d a ry je s t k ro c z e n ie drogą

kich części C iała i poszczególnych darów przypi­

m iłości ( I K or 13.1). J e s t ta k d la te g o , że zarów ­

sanych tym członkom . Paweł stw ierdza, że gdy

no te w ażn e, ja k i m n iej w a ż n e d a ry pew nego

chodzi o najw ażniejszą chrześcijańską zasadę -

d n ia u sta n ą .

działanie sprzyjające zbaw ieniu i zbudow aniu

Paweł u m ieśc ił w sw ym te k śc ie to w sp a n ia łe we­

innych - niektóre pow ołania i dary są w ażniejsze

zw anie d o m iłości być m o ż e d la te g o , że w iedział,

niż inne, gdyż w bardziej bezpośredni i sk u te cz­

iż m iłość u k ie ru n k o w a n a je s t w y łą c z n ie na do b ro

ny sposob przyczyniają się do celu zaw artego

d ru g ieg o czło w iek a, p rz e z c o m o ty w u je ludzi

w tej zasadzie.

d o s ta ra n ia się o te d ary , k tó re b u d u ją c a łą w spól­

C h o ć początkow o wylicza on pow ołania

M iłość

n a to m ia s t je s t w ieczna.

notę.

i dary w określonej kolejności („n ajp rz ó d ap o sto ­

A p o sto ł p rz e c h o d z i te r a z d o k onkretnych

łów', po wtóre prorokow, po trzecie nauczycieli"

ro zw ażań na te m a t n a tu ry , fu n k cji i zn acz en ia

- 1 Kor 12.28), później ju ż o tym nie w spom ina.

d a ru języków i d a ru p ro ro k o w a n ia (w k tó ry m to

W iadom o jednak, że potrójna posługa słowa -

frag m en cie z n ajd u je się a n a liz o w a n y p rz e z nas

apostolskie fundam entalne głoszenie Ewangelii,

w erset I K or 14,5). I tak - „języ k i” o d n o sz ą się

prorockie przekazywanie D obrej N owiny Koś­

do języ k a serca, k iero w an eg o b e z p o ś re d n io do

ciołowi oraz w yjaśnianie znaczenia i sposobów

Boga (1 K or 14,2), p o d c z a s gdy „prorokow anie"

praktycznego zastosow ania Ewangelii - m a nie­

to p rzek azy w an ie słow a B ożego lu d zio m , ku ich

wątpliwie znaczenie największe, p odczas gdy

w zm o cn ien iu i p o c ie sz e n iu ( i K o r 14,3). D ar

inne um iejętności wypływające z darów D ucha

języków o d n o si się z a s a d n ic z o d o sfery pryw at­

(1 Kor 12.28) są zależne od - a tym sam ym d ru ­

nej - służy p rzed e w szystkim p o d b u d o w a n iu sa­

gorzędne w stosunku do - posługi zw iązanej ze

m ego siebie. „ D a r p ro ro k o w an ia " o d n o si się na­

słowem. To, że dar języków w ym ieniony jest jak o

to m iast d o sfery p u b liczn ej - służy budow aniu

ostatni nie musi oznaczać, że jest on położony

całego K ościoła (1 K o r 14,4).

najniżej w „hierarchii" darów (Paweł nie określa

Paweł p o d k reśla zn a c z e n ie z aró w n o pryw at­

dokładnej kolejności pięciu w spom nianych lam

nego, jak i pu b liczn eg o w ym iaru tych darów , wy­

darów). Apostoł praw dopodobnie w ym ienił go

rażając życzenie, aby w szyscy K o ry n tian ie mieli

553

/

d ar języków , p o k tó ry m n astęp u je kolejne - jesz­

List do Koryntian

14,33-34 Czy kobiety mają milczeć?

cze b ard ziej g o rące życzenie apostola: „jeszcze b ard ziej je d n a k p rag n ąłb y m , żebyście proroko­

Dla czytelnika, który pragnie dobrze interpreto­

w ali” (1 K o r 14,5). Paw eł radzi, aby nie zanied­

wać nauki Boga objawione w Piśmie Świętym

byw ać p ry w atn y ch , ek statycznych dośw iadczeń

i z pełnym posłuszeństwem podążać za C hrystu­

zw iązan y ch

sem , fragm ent 1 Kor 14.33-34 stanowi źródło

z

d a re m

języków

-

zw łaszcza

w asp ek cie o so b istej relacji m odlitew nej wobec

kilku poważnych pytań.

Boga („n ie p rzesz k ad zajcie w korzystaniu z daru

Pierwsze pytania nasuwają się nam od razu

języ k ó w ” - 1 K o r 14.39). A p o sto ł zna bowiem

po przeczytaniu tego fragm entu oraz kilku kolej­

w arto ść teg o d a ru z w łasnego dośw iadczenia

nych wersetów: czy w ogólnym przesłaniu Nowe­

(1 K o r 14,18). D a r języ k ó w m oże być także wy­

go Testam entu mieści się założenie, zgodnie

k o rzy stan y p o d c z a s p u b liczn eg o spraw ow ania

z którym

kultu, o ile b ęd zie o so b a , k tó ra zajm ie się tłum a­

z aktywnego udziału w słownych formach chrześ­

czen iem (1 K or 14,5) p o to, by „zbudow ać" całą

cijańskiego kultu? Dlaczego nie pozwalano im

w sp ó ln o tę (1 K or 14,16-17).

się wypowiadać? O jakim „Prawie" mówi werset

P o niew aż d a r języków jest darem D ucha Św iętego, k tó ry ro z p o rz ą d z a nim wedle w łasne­

kobiety powinny być wykluczone

1 Kor 14,34? Jak powinniśmy rozumieć „milcze­ nie" w kontekście „poddania"?

g o u z n a n ia , Paw eł m a podstaw y, by życzyć sobie:

Kolejne pytania rodzą się, kiedy rozpatruje­

„C h ciałb y m , ab y ście w szyscy go m ieli”. G dyby

my fragm ent 1 Kor 14.33-34 w jego bliższym

bo w iem w szyscy o trzy m ali ten dar, byłby to znak.

i dalszym kontekście biblijnym. Jak to możliwe,

że d z ia ła w śró d n ich D u ch Święty. N iem niej je d ­

że Paweł pisze najpierw o obowiązku nakrywa­

nak. g ło sz o n a p rzez Pawła n aczeln a zasada (do­

nia głów przez kobiety, kiedy się m odlą i głoszą

bro innych lu d zi) w n ie u n ik n io n y sposób skłania

Ewangelię (I Kor 11,3-16), po czym w dalszej

go d o w yw yższenia d a ru prorokow ania: „Lecz

części tego samego listu zakazuje kobietom za­

w K o ściele w olę pow ied zieć pięć słów według

bierać glos podczas zgrom adzeń? Jak powinni­

m eg o ro z e z n a n ia , by po u czyć innych, zam iast

śmy odnieść się do wyraźnej sprzeczności po­

d ziesięć tysięcy w yrazów w edług d aru języków ”

m iędzy tym zakazem a faktem, że w pierwszych

(1 K or 14,19). P o d su m o w u jąc - a n aliza I K or 14,5 prowa­

latach

chrześcijaństwa

wiele

kobiet

bardzo

aktywnie uczestniczyło w życiu Kościoła?

n astęp u jący ch obserw acji: żaden

Fragment, który analizujemy, znajduje się na

z d aró w D u ch a Ś w iętego nie jest absolutem - jest

końcu dłuższej części listu (1 Kor 11 - 14), w któ­

dzi n as d o

nim tylko m iło ść. W zw iązku z tym . ani posiada­

rej Paweł omawia kwestie problematyczne związa­

nie, an i też u m iejętn o ść k o rzystania z jakiegokol­

ne ze sprawowaniem kultu we wspólnocie chrześ­

wiek d a ru nie je s t o z n ak ą w yższości duchowej.

cijan. Najpierw odnosi się do ubrania, jakie p o

C h rześcijan ie m u szą być otw arci na d ary D ucha,

winni mieć na sobie chrześcijanie, którzy modlą

a gdy je o trzy m u ją - m uszą korzystać z nich

się i prorokują ( I Kor 11.2-16). następnie - do za­

w sp o só b szlach etn y i skrom ny. P ragnienie otrzy­

chowania podczas spożywania Wieczerzy Pań­

m an ia poszczególnych darów m usi wypływać

skiej (1 Kor 11,17-34) i wreszcie - do charakteru,

z zaan g ażo w an ia w b u d ow anie całej w spólnoty

funkcji i wykorzystywania czy też nadużywania

chrześcijan , tak. aby K ościół stal się prawdziwie

darów Ducha Świętego ( I Kor 12 - 14). ze szcze­

Bożą, n ieb iań sk ą altern aty w ą dla społeczeństw a

gólnym uwzględnieniem ekstatycznego zjawiska

pełnego podziałów i napięć.

„języków" oraz „prorokowania" (1 Kor 14.1-25).

;VmtT

Testament

554

Z najbliższego kontekstu ( I K or 14,26-40)

m o żn a zatem p o tra k to w a ć ja k o au torytatyw ny

analizowanej przez nas wypowiedzi w yraźnie

n ak az („to . c o w am piszę, je s t n ak aze m Pań­

wynika, źc niektórzy chrześcijanie przyw iązyw a­

skim " - 1 K or 14.37) d o ty c z ą c y k o n k re tn e j sytu­

li zbyt dużą wagę do zjawiska polegającego na

acji m ającej m iejsce w K o ry n cie (i sytuacji podob­

przem awianiu niezrozum iałym językiem . N ad­

nych - np. tej, o której m ow a w I T m 2.11-12). Nie

m ierna gloryfikacja tej um iejętności spow odow a­

należy w ięc zb>'i p o c h o p n ie fo rm u ło w ać wnio­

ła chaos i dezorientację w całym zg ro m ad zen iu

sku. że n a k a z Paw ła o d n o s i się d o w szystkich

(zobacz kom entarz do 1 Kor 14.5). D latego też.

kobiet we w szystkich w s p ó ln o ta c h kościelnych.

zwracając się d o tych. którzy przem aw iają języ­

Potw ie rd z e n ie m teg o . że n a k a z a p o s to ła do­

kami ( I Kor 14,27-28). Paweł wzywa d o zach o ­

tyczy je d n e j, k o n k re tn e j sy tu a c ji, są zarów no

wywania pewnego porządku: „Jeżeli korzysta

in n e w ypow iedzi P aw ła, ja k i p rak ty k i stosow ane

ktoś z daru języków, to niech m ów ią kolejno

w zało żo n y ch p rz e z n ieg o w s p ó ln o ta c h ch rześci­

dwaj. najwyżej trzej". A postoł zaleca rów nież,

ja ń sk ic h . w k tó ry c h a k ty w n e u c z e s tn ic tw o kobiet

aby ktos tłum aczył te wypowiedzi pozostałym

w słow nych fo rm a c h k u ltu o r a z spraw ow anie

członkom zgrom adzenia (1 K or 14.27). gdyż bez

p rzez nie ról e d u k a c y jn y c h czy przyw ódczych

tego są one niezrozum iałe i słuchacze m ogą o d ­

było p o w sz e c h n ie a k c e p to w a n e . Paw eł sa m pod­

nieść w rażenie, żc osoby przem aw iające języ k a­

kreśla p rz e c ie ż w ty m sa m y m liście, ja k w ażne

mi oszalały ( I Kor 14.23). Jeżeli zas nie m a tłu­

i w arto ścio w e je s t p e łn e u c z e s tn ic tw o kobiet we

m acza, człowiek o b d arzony darem języków „nie

w sp ó ln ej m o d litw ie i p rz e p o w ia d a n iu Ew angelii

powinien mówić na zgrom adzeniu" (1 Kor 14.28).

( I K or 11.5.13). Je d y n ą rz e c z ą , ja k ą a p o s to ł kry­

Paweł zaleca także zachow yw anie p o rządku,

tykuje u kobiet, je s t ich n ie o d p o w ie d n i w ygląd -

zw racając się do tych, którzy otrzym ali d ar

b rak n ak ry c ia głowy, k tó ry sy m b o liz u je o d rz u c e ­

proroczego przepow iadania Ewangelii ( ł Kor

nie zwyczajów' k u ltu ro w y c h /re lig ijn y c h i stanow i

14,29-33) - prorocy powinni przem aw iać „po

u tru d n ie n ie d la całej w sp ó ln o ty . Paw eł stw ierdza

dwóch albo po trzech", nie zas wszyscy je d n o ­

w ięc w tym k o n te k śc ie , że w szy stk ie „K ościoły

cześnie. C elem w szelkich w ypowiedzi publicz­

B oże" nie u zn ają in n ej p rak ty k i (1 K o r 11,16),

nych pow inno być „budow anie" K ościoła ( I Kor

czyli zg ad zają się c o d o faktu, iż k o b ieta m odląca

14.26)

się i p ro ro k u ją c a w m iejscu p u b liczn y m m usi

poprzez pouczanie i podnoszenie na du­

chu wszystkich jego członków (I K or 14.31).

m ieć n a k ry tą głow ę.

Według apostola ten cel m ożna osiągnąć tylko

G dyby Paweł rzeczy w iście uw ażał, że kobie­

wówczas, gdy podczas zgrom adzeń panuje ład

ty nie pow inny z a b ie ra ć g ło su w kościele, to nie

i porządek, „Bóg bowiem nie jest Bogiem zam ie­

spędziłby tyle czasu n a p o u c z a n iu ich o stosow ­

szania, lecz pokoju" (1 Kor 14.33; zobacz rów­

nych n ak ry ciach głowy, ale po p ro stu zakazałby

nież 1 Kor 14.40).

im głośnego m o d le n ia się i p ro ro k o w an ia na

Form ułpjąc powyższe zalecenia i porady.

zg ro m ad zen iach .

Paweł odnosił się do obecnych we w spólnocie

W niosek, zg o d n ie z k tó ry m Paw eł uznaw ał

chrześcijan sytuacji, które utrudniały realizację

i cenił aktyw ne u cz e stn ic tw o kobiet w słownych

Bożego zamysłu. Dlatego też. apostoł usiłował

form ach kultu, p o tw ierd za się ró w n ież w innych

nakierować członków Kościoła na właściw ą d ro ­

tek sta ch N ow ego T e sta m e n tu . 1 tak - głoszenie

gę. Analizowany przez nas fragm ent zalicza się

„dziel B ożych" (czyli dzieł d o k o n a n y c h poprzez

zatem do tekstów „korygujących", odnoszących

Je zu sa z N aza retu - D z 2.11.22-36) in terp reto w a­

się do konkretnych sytuacji lokalnych, które wy­

ne jest w w ygłoszonym w d n iu P ięćdziesiątnicy

magały poprawy. Wypowiedź, zgodnie z którą

kazaniu P io tra jak o w ypełnienie p ro ro ctw a za­

„kobiety mają na tych zgrom adzeniach m ilczeć”.

w artego w Jl 3,1-2, zg o d n ie z k tó ry m w dniach

555

I List do Kory ntian

o sta tn ich , p o d n atch n ien iem wylanego na ludzi

gicznych stwierdzeniach zawartych w tym frag­

D ucha Św iętego, „synowie wasi i córki wasze pro­

m encie. Zwracając się do osób. klore przemawia­

rokow ać b ęd ą (...). N aw et na niewolników i nie­

ją językam i bez tłum acza, przez co reszta zgro­

w olnice wyleję D u ch a m ego w owych dniach" ( Dz

m adzenia nie może ich zrozumieć, Paweł pisze:

2,17-18). D la p o tw ierd zen ia tych proroczych słów,

„nie powinien mówić na zgrom adzeniu" ( I Kor

które zaczęły w ypełniać się p odczas Pięćdziesiąt­

14,28). N astępnie, w 1 Kor 14.34 apostoł stosuje

nicy. św. Ł u k asz p odaje przykład Filipa, którego

podobne sformułowanie: „kobiety mają na tych

cztery córki zaan g ażo w an e były w prorocką posłu­

zgrom adzeniach milczec", przy czym w obydwu

gę gło szen ia D obrej N ow iny (D z 21.8-9).

tych nakazach zastosowany jest ten sam grecki

W św ietle dow odów , zgodnie z którym i

czasownik sigaó.

w pierw szy ch la tach K ościoła kobiety - pod na­

Po drugie, odnosząc się do kwestii chaotycz­

tc h n ie n ie m D u c h a Św iętego - angażow ały się

nego sposobu wyrażania daru prorokowania

w posługę Słow a na równi z m ężczyznam i, trudno

( I Kor 14,29-32). Paweł ponownie wzywa pewne

jest trak to w ać p o u czen ie Pawła jako kategoryczny

osoby do m ilczenia, tak aby umożliwić wypowie­

i uniw ersalny nak az o d n o szący się do wszystkich

dzi ustne także innym chrześcijanom. W sformu­

w sp ó ln o t kościelnych w każdych czasach. Powin­

łowaniu „pierwszy niech zamilknie" ( I Kor 14.30)

niśm y trak to w ać go raczej jako pouczenie doty­

apostoł znów stosuje (en sam czasownik sigaó.

czące k o n k retn eg o p ro b lem u w Kościele Koryn-

Ponadto, uświadam iając prorokom uczestniczą­

ckim . k tó ry m usi zo stać skorygowany.

cym w zgrom adzeniach, iż istnieje pomiędzy

Ja k ju ż w sp o m n ieliśm y, problem em tym

nimi w zajem na zależność. Paweł pisze: „A dary

było z a m ie s z a n ie i d e z o rie n ta c ja w iernych pod­

duchowe proroków niechaj zależą od proroków!"

czas z g ro m a d z e ń . S ytuacja ta najw yraźniej spo­

( I Kor 14.32), przy czym greckie słowo przetłu­

w o d o w an a była niew łaściw ym w yrażaniem za­

m aczone jako „zależeć od" to liypotassó. Jest to

ró w n o d a ru p ro ro k o w an ia, jak i d aru przem aw ia­

ten sam wyraz, który pojawia się w I Kor 14,34,

nia ję zy k am i (1 K or 14.26-31). Je st w ięc praw do­

gdzie Paweł wzywa kobiety do milczenia słowa­

p o d o b n e . że zalece n ie zachow yw ania m ilczenia

mi: „mają być poddane". Innymi słowy - apostoł

w iąże się w ja k iś sp o só b z udziałem kobiet w’ nie­

nakazuje prorokom , aby byli poddani innym pro­

w łaściw ym w y rażan iu tych darów. M ożliwe, że

rokom (czyli sobie nawzajem) w Kościele.

pod wpływem po­

Jeśli - co jest wysoce prawdopodobne -

w szech n eg o w ich śro d o w isku poczucia wyzwo­

w śród proroków wprowadzających na zgroma­

lenia o d w szelk ich n o rm kulturow ych i religij­

dzeniach największy chaos była także liczna gru­

k o ry n ck ie ch rześcijan k i -

nych - w p ro w ad zały szczególny zam ęt swoimi

pa kobiet, możliwe, że Paweł wzywał je właśnie

n iezro zu m iały m i, nietłu m aczonym i przez niko­

do poddania innym prorokom po to. aby pod­

go w ypow iedziam i (g lo so lalia) i nad er entuzja­

czas zgrom adzeń panował lad i porządek ( I Kor

sty czn ie o d d aw ały się prorokow aniu, przez co

14.32-33). Analogie pomiędzy nakazami milcze­

u tru d n ia ły tak n ap raw d ę m odlitw ę całem u zgro­

nia i poddania sugerują, że problem chaosu zw ią­

m ad zen iu . M ogły na przykład m ów ić jed n o cześ­

zanego z wyrażaniem daru prorokowania i mó­

nie z innym i, tw orząc hałas, w którym „poucza­

wienia językam i był szczególnie dotkliwy wśród

nie i p o d n o sz e n ie na d u ch u" innych chrześcijan

chrześcijanek w Koryncie i to właśnie w tym kon­

staw ało się niem ożliw e.

tekście muszą być interpretowane skierowane do

To. że zw iązek pom iędzy kobietam i proszo­

kobiet nakazy Pawła.

nym i o m ilczenie a chaotycznym sposobem wy­

W analizowanym przez nas fragmencie jest

rażan ia d a ru języków i prorokow ania rzeczywi­

jeszcze jedna kwestia, która musi zostać pokrót­

ście istnieje, znajduje po p arcie w dw óch analo­

ce wyjaśniona. O tóż - na jakim „Prawic" opiera

Son i Testament

556

się nakaz dotyczący poddania kobiet ( I K or

gelii, p ow oduje c h a o s z a m ia s t rozw oju, zniechę­

14.34)? Zakładając, że chodzi o ich p o d d an ie

ca z a m ia st z a c h ę c a ć i b u d u je eg o izm zam iast

m ężczyznom /m ężom uczestniczącym w zgro­

w sp ó ln eg o d o b ra . S k o ro z a te m ko b iety w Koryn­

m adzeniach. niektórzy in terp retato rzy sięgali po

cie czy też w innych m ło d y ch w sp ó ln o ta c h koś­

uzasadnienie do tekstów Starego T estam entu

cielnych w y k o rzy stu ją sw oje d a ry w sp o só b nie­

i dochodzili przew ażnie do w niosku, że „Praw o"

zgodny z B ożym zam y słem , to kategorycznie

to opiera się na Rdz 3,16. N iem niej je d n a k , prze­

należy n a k a z a ć im m ilc z e n ie . Z a s a d a ogólna,

ciwko takiej teorii przem aw iają dw a fakty. Po

któ ra leży u p o d sta w teg o n a k a z u , d o ty czy nato­

pierwsze - Paweł nigdy nie odw ołuje się do tego

m iast zaró w n o k obiet, ja k i m ę ż c z y z n we wszyst­

fragm entu, pisząc o relacjach pom iędzy m ężczy­

kich k o ścio łach .

znami a kobietam i. Poza tym, z kontekstu Rdz

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do I T m 2,11-12.

2 - 3 wynika bardzo wyraźnie, że zaw arte w 3,16 słowa: „ku twemu m ężowi będziesz kierow ała swe pragnienia, on zaś będzie panow ał nad tobą" nie odzw ierciedlają Bożego zam ysłu panow ania

15,2 Zbawienie: kwestia przeszłości, teraźniejszości czy przyszłości?

mężczyzny nad kobietą, ale raczej p rzeklętą rze­ czywistość spow odow aną ludzkim

grzechem .

Z o b a cz k o m e n ta r z do 1 P 1,9.

Paweł doskonale w iedział, że zbaw cze dzieło Chrystusa uwolniło człow ieka od przekleństw a rzuconego nań w rajskim ogrodzie.

15,29 Chrzest za zmarłych?

Inni badacze Pism a Św iętego d o p a tru ją się w sform ułowaniu Pawła (.Jak to P raw o n ak azu ­

Paweł pisze o c h rz c ie za z m a rły c h w d o ść bezp o ­

je") odniesienia zarów no do żydow skich, jak

śred n i sp o só b , p rz e z c o w n io sk u je m y , że zarów ­

i pogańskich norm społecznych, zgodnie z który­

no d la niego, ja k i d la je g o czy teln ik ó w praktyka

mi kobiety nie powinny być d o p u szczan e d o gło­

p rzy jm o w an ia c h rz tu za z m a rły c h (dosłow nie:

su na szerszym forum - takie o g ran iczen ia rze­

„w im ieniu z m a rły c h ” ) była c zy m ś z u p e łn ie ja s­

czywiście istniały w zdom inow anych przez m ęż­

nym i oczy w isty m . N ie ste ty , n ie je s t o n a tak

czyzn kulturach. N iem niej jednak, ch o ć ap o sto ł

ja s n a i o czy w ista d la n as. Po c o Paw eł w sp o m in a

pisze, że kobiety powinny „być p o d d a n e ”, nie

w sw oim liście o tej p rak ty ce? O c o d o k ład n ie

wymienia osób, wobec których to pod d an ie m a

ch o d z iło w tego ro d z a ju c h rz c ie ? C z y apostoł

się realizować. Nie m a zatem pew ności, że ch o ­

p o p ierał tę p rak ty k ę, czy te ż był jej przeciw ny?

dzi o m ężczyzn/m ężów . Bardziej p raw dopodob­

N a p o c z ą te k przy jrzy jm y się kontekstow i,

ne wydaje się więc to. iż Paweł ponow nie odnosi

w jak im p ojaw ia się a n a liz o w a n a p rz e z n as w ypo­

się do stwierdzenia, zgodnie z którym prorocy

w iedź. 1 K or 15 to te k st a p o lo g e ty c z n y dotyczą­

powinni byc poddani innym prorokom (zo b acz

cy zaró w n o z m a rtw y c h w s ta n ia C h ry stu s a , jak

1 K or 14.32). Przy takim założeniu odpow iedź

i przyszłego z m a rtw y c h w s ta n ia u m arły ch . W yni­

na pytanie o to. kom u lub czem u kobiety pow in­

ka z niego, iż w śród ch rz e śc ija n z K o ry n tu zna­

ny byc poddane, zawiera się we w cześniejszym

leźli się tacy, którzy z a p rz e c z a li sam ej koncepcji

wersecie: innym prorokom lub zasadzie porząd ­

zm artw y ch w stan ia. To z a p rz e c z e n ie w ydaje się

ku, która ma swoje źródło w Bogu (1 Kor 14,33).

wypływać z p o glądu g ło sz ąceg o p o g ard ę dla fi-

N adrzędna zasada Pawła dotycząca życia

zyczności i p rzek o n an ie, że zbaw ieniu podlega

we wspólnocie chrześcijan i publicznego spraw o­

w yłącznie d u c h lub d u sz a lu d zk a (n iem aterialn y

wania kultu jest niezm ienna - sprzeczne z wolą

aspekt człow ieka). T aką filozofią kierow ali się

Bożą jest wszystko, co utrudnia głoszenie E w an­

np. korynccy „lib erty n i”, d la k tó ry ch konkretna,

557

I U si do Koryniian

cielesn a rzeczy w isto ść - w tym relacje seksualne

w zm artwychwstanie, ale praktykowali rytuał

- nie m iała w ięk szeg o znacz en ia, co pozw alało

oparty właśnie na tym dogmacie.

im żyć w p rz e k o n a n iu , iż w tej sferze człowieka

N a czym dokładnie polegała ta praktyka?

w szystko je s t d o zw o lo n e. W ypow iedź Pawła do­

O becne w 1 Kor 15.29 odniesienie do chrztu

tyczącą zm a rtw y c h w sta n ia stanow i odpow iedź

przyjm owanego za zmarłych nie pojawia się

na p y tan ia, k tó re zro d ziły się w chrześcijańskiej

w żadnym innym miejscu Nowego Testamentu.

w sp ó ln o c ie z K o ry n tu p o d w pływ em takich właś­

To, że Paweł wspomina o tej praktyce akurat

nie poglądów .

tu świadczy o fakcie, iż chrzest taki praktykowa­

A polo g ety k a Paw ła w yrażona jest w 1 Kor 15

ny był przez niektórych chrześcijan z Koryntu

za p o m o c ą liczn y ch zd ań w arunkow ych zaw iera­

(o ile nie przez cały tam tejszy kościół). Brak

jący ch słow a .je ż e li/to ”: Jeżeli nie m a zm ar­

inform acji na ten tem at w innych tekstach Nowe­

tw y ch w stan ia. to C h ry stu s nie zm artw ychw stał

go Testam entu i pism ach Ojców Kościoła sw iad-

( i K or 15.13). Jeżeli C h ry stu s nie zm artw ych­

czy praw dopodobnie o tym, iż nie była to prakty­

w stał to n a s z a ew an g elizacja i w asza wiara są

ka pow szechna. Nieco podobne praktyki były

d a re m n e (1 K or 15,14.17), a chrześcijanie, któ­

stosow ane przez niektóre heretyckie ugrupowa­

rzy ju ż u m arli, po szli na zatra c e n ie (1 K or 15,18).

nia w drugim i trzecim wieku po Chr. - możliwe,

Jeżeli zm arli nie zm artw ychw stają, to ..jedzmy

że powstały one właśnie na bazie chrztu za zmar­

i pijm y, b o j u tr o p o m rzem y " i taki będzie nasz

łych opisywanego przez Pawia. Te późniejsze

k o n iec (1 K o r 15.32).

praktyki nie są jednak zbyt pom ocne wr określe­

A n alizo w an y p rzez nas fragm ent rów nież należy d o w yżej w sp o m n ia n ej serii argum entów .

niu istoty' rytuału, jaki stosowali chrześcijanie z Koryntu.

C h o ć g reck i o ry g in ał pierw szej części 1 K or

Mała ilość informacji podanych przez Pawia

15.29 nie zaw iera sfo rm u ło w an ia „nie m a zm ar­

na ten tem at spowodowała liczne teorie i hipote­

tw y c h w sta n ia ”, to przy im ek epei („lecz jeśli" lub

zy, przy czym niektóre z nich są bardzo dziwacz­

„in acze j") w y raźn ie p rzen o si ten sens ze wcześ­

ne i m ało praw dopodobne ( np. teoria, zgodnie

niejszych k o n stru k cji ,je ż e li/to " o raz z dalszej

z którą była to praktyka przyjmowania chrztu na

części w ersetu 29: „Jeżeli um arli (...) nie zm ar­

grobach zm arłych). Niemniej jednak, przy roz­

tw ychw stają, to cze m u ż (...)? ”

sądnym odczytaniu I Kor 15,29. nasuwają się

N iezależ n ie o d tego, jaki jest charakter

tak naprawdę na myśl zaledwie dwie możliwości

i z n a c z e n ie p raktyki przyjm ow ania chrztu za

interpretacji: ( I ) niektórzy chrześcijanie z Ko­

zm arły ch i ja k p o strzeg a ją Paweł, wym owa tego

ryntu (praw dopodobnie ci. którzy przyjęli już

arg u m en tu je s t ja sn a : jeśli nie ma zm artw ych­

własny chrzest) poddawali się rytuałowi chrztu

w stan ia, jeśli zm arli nie zm artw ychw stają, to jaki

w imieniu swoich zmarłych krewnych czy przyja­

jest sen s ry tu ału , w któ ry m chrzci się ludzi w ich

ciół. (2) rytuał stosowany był w imieniu chrześci­

im ieniu? Jeżeli nie m a żadnego zm artw ychw sta­

jan. którzy zmarli, zanim oficjalnie ich ochrzczo­

nia. to czy ludzie p rzech o d zący taki chrzest nie

no. Ta druga możliwość doskonale wpasowuje

robią z siebie głupców ? N iezależnie od efektów,

się w historię Kościoła, zgodnie z którą w począt­

jak ie m ógłby przy n ieść ten zastępczy rodzaj

kach chrześcijaństwa osoby wyznające wiarę

ch rztu , sk o ro nic m a zm artw ychw stania, to cały

w C hrystusa musiały przejść trwający około roku

ten p ro ced er je s t je d n ą wielką stratą energii i cza­

okres „próbny" - dopiero po tym czasie mogły

su! A pologetyka Pawła zm ierza naturalnie do

przyjąć chrzest i stać się pełnoprawnymi człon­

tego. aby zniw elow ać sp rzeczności istniejące po­

kami chrześcijańskiej społeczności.

m iędzy w ierzeniam i K oryntian a stosowanymi

C hrzest przyjmowany w ich imieniu był wi­

przez nich praktykam i - nie wierzyli oni bowiem

dzialnym znakiem lego, że Chrystus poniósł

558

Yohy Testament

śm ierć iakże za tych z.marlych, dzięki czem u oni

i z m a rtw y c h w sta n ia d o no w eg o życia, ale wyra­

również zostań.) przez Boga w skrzeszeni. P rze­

żał tak że u c z e stn ic tw o - p rz e z w iarę - w śm ierci

ciwko tej możliwości przemawiaj;) jed n ak nowo-

i zm a rtw y c h w sta n iu C h ry s tu s a o ra z zw ycięstw o

tcstamentowc dane, zgodnie z którym i w pierw ­

nad śm iercią w z m a rtw y c h w s ta n iu o stateczn y m .

szych dekadach chrześcijaństwa chrzest przyjm o­

N iem n iej

je d n a k ,

je śli

len

„zastępczy"

wany byl natychmiast po tym. gdy osoba dek laro ­

ch rzest p rz y jm o w a n o w im ien iu o so b niew ierzą­

wała swój.) wiarę w C hrystusa (np. Dz 2.37-41;

cych. to p o g ląd y c h rz e ś c ija n sto su ją c y c h tę prak­

8,34-38: 10.44-48; 16.29-33). M im o to. nawet

tykę m u siały o d b ie g a ć o d w izji c h rz tu , ja k ą miał

w tym okresie m ożliwe były przypadki - spow o­

św. Paweł. Z g o d n ie z ta k im i p o g lą d a m i (n iek tó ­

dowane na przykład nagli) chorobą czy m asow ą

rzy m ogliby j e n a z w a ć w y so ce sa k ra m e n ta ln y m i,

epidem ią - kiedy to wielu chrześcijan um ierało

inni - naw et m a g ic z n y m i), c h rz e s t m ia ł tak wiel­

przed zaplanow anym przyjęciem chrztu.

ką m oc. że w y n ik ające z nieg o k orzyści spływały

Jeśli chodzi o znaczenie i cel tej praktyki, to

na w szystkich, w im ien iu k tó ry ch go p rzyjm ow a­

najwyraźniej pełniła ona funkcję ..zastępczą". Ci.

no. Z m a rli m ieli w ięc d o s tą p ić zb a w ie n ia dzięki

którzy przyjmowali chrzest „w im ieniu" zm ar­

w ierze tych. k tó rzy p o d d a li się te m u rytuałow i

łych, musieli być przekonani o tym , ż c rzeczyw i­

w ich im ien iu .

ście zabezpieczają im w ten sposób zm artw ych­

U ź ró d e ł ta k ic h p o g lą d ó w była niew ątpliw ie

wstanie. Jeżeli przyjm iem y drugą z w ym ienio­

głęb o k a tro sk a p ierw szy c h c h rz e ś c ija n o tych,

nych wyżej możliwości interpretacji, to chrzest

którzy zm arli p rzed p rzy jściem C h ry stu s a . Czy

w im ieniu zm arłych, ale nieochrzczonych c h rześ­

osoby, któ re o d e sz ły z teg o św ia ta p rz e d W ciele­

cijan m ożem y potraktow ać jaku w idzialny znak

niem lub p rzed u sły szen iem E w angelii, m iały być

i potw ierdzenie lego, iż zm arli ci przyjęli now inę

p o zb aw io n e

o zbawczej śm ierci C hrystusa w wierze, p rzez co

i d o łą c z e n ia d o g ro n a z m a rtw y c h w sta ły c h ? Prak­

także będą m ieć udział w Jego zm artw ychw sta­

tyka p rzy jm o w an ia c h rz tu za zm a rły c h m ogła

niu. W tym sensie p raktyka przyjm ow ania ch rztu

stan o w ić p ew n ą o d p o w ie d ź n a ta k ie w łaśn ie py­

m o żliw o śc i

u z y sk a n ia

zbaw ienia

za zm arłych nie byłaby sprzeczna z tym . jak ro ­

tan ia. Ta sa m a tro sk a kry je się ta k ż e z a k o n cep ­

zumiał chrzest sw. Paweł - apostoł nie m iałby

cją. zg o d n ie z k tó rą C h ry s tu s w szed ł d o krainy

zatem żadnego pow odu, aby ją o drzucie. Z god­

um arłych po sw ojej śm ierci a p rz e d zm artw y ch ­

nie z Rz 6. chrzest byl dla Pawła rytuałem łączą­

w stan iem

cym w sobie koncepcję śm ierci i zm artw ych­

w szystkim ,

wstania - przede wszystkim śm ierci dla grzechu

( I P 3.18-20).

po

to ,

k tó rzy

ab y

z a o fe ro w a ć

zm arli

p rz e d

zbaw ienie W cieleniem

D r u g i L is t d o K o r y n t ia n

1,21-22 Czym jest namaszczenie?

Pawia i proponow ana przez niego interpretacja W cielenia. U zródcl takich wniosków leży głębo­ kie przekonanie apostoła o tym, że Stare Przy­

Z o b a cz k o m e n ta rz do 1 J 2.27.

mierze. które koncentruje się na nadaniu Prawa, odsłania naturę i zamysł Boga w sposób pośredni

3,14 Pozostaje nad nimi zasłona?

(G a 3.19-20), podczas gdy Nowe Przymierze skupione na osobie Chrystusa - odsłania Boga

Słow a te d o ty czą rodaków Pawła - Izraelitów,

w sposob pełny i bezpośredni. Chrystus jest b o

któ rzy - jeśli ch o d zi o zn ajo m o ść Boga i Jego

wiem obrazem samego Boga (2 Kor 4.4). jest On

zam ysłów - byli i p o zo stali w strefie m roku. Py­

wcieleniem Bożej „Pełni" (Kol 1,19; 2.9).

tan ia, ja k ie ro d zą się p o przeczytaniu tego werse­

W kontekście tych przekonań, rozważania

tu. b rzm ią: d laczeg o tak się dzieje? W jaki spo­

Pawia, których zwieńczeniem jest analizowany

só b ich um ysły stępiały? K to lub co do tego do­

przez nas werset, rozwijają się w sposób następu­

p row adziło? Ja k a zasło n a pozostaje nad nimi,

jący: apostoł postrzega swoją posługę ewangeli­

kiedy czy tają Prawo?

zacyjną jako udział w tworzeniu wspólnoty N o

W erset ten je s t częścią fragm entu, w którym

wego Przymierza, w której Boże objawienie nic

Paweł p o ró w n u je S tare P rzym ierze i jeg o skutki

jest zapisane na kamiennych tablicach, ule - dzię­

z N ow ym P rzym ierzem i jeg o skutkam i. Stare

ki Duchowi Bożemu - w ludzkich sercach (2 Kor

P rzy m ierze - ch o ć nie taki był jego zam ysł - pro­

3,3-6). Posługując się tym obrazem, Paweł na­

w adzi d o śm ierci (2 K or 3,6.9), czego dow odem

wiązuje w wyraźny sposob do przepowiedni z Jr

je s t w edług

31,31-34 dotyczącej obietnicy Nowego Przymie­

Pawła h isto ria

nieposłuszeństw a

Izraela i o d rzu cen ie M esjasza. Nowe Przym ierze

rza. zgodnie z którą prawo Boże zostanie wyryte

zap o czątk o w an e w C h ry stu sie prow adzi nato­

w ludzkich sercach. Apostoł postrzega Koscioł

m iast d o życia, czego dow odzi dośw iadczenie

jako wypełnienie tej proroczej wizji, dąjąc nam

Y 'h t

560

Testament

do zrozumienia, iż pom iędzy „pośrednim " a „bez­

ja k ą Bóg p rag n ął im objaw ić. S tw ierd zen ie, zgod­

pośrednim " kontaktem z żywym Bogiem istnieje

nie z k tó ry m „nie d a ł w am P an ( ...)" , n ie o zn a­

zasadnicza różnica.

cza. iż Bóg sp ro w o k o w ał ich d o n ie p o słu szeń ­

Paweł rozwija tę myśl. naw iązując d o d o ­

stw a. ale raczej to, że gdyby ich se rc a , o czy i uszy

świadczeń M ojżesza i Izraelitów', które następują

rzeczyw iście o tw a rte były n a P an a. to zobaczyli­

po otrzym aniu D ziesięciu Przykazań. Z g o d n ie

by. czym ta k n a p ra w d ę są d z ieła Boga - dow o­

z Wj 34.29-35. kiedy M ojżesz przyniósł k am ien ­

dem Je g o n ie z a c h w ia n e j m iło ści i w ierności

ne tablice z góry Synaj, jeg o tw arz pro m ien iała

( W j 3 4 .6 ). N ie d a ją c im „serc a, k tó re by ro zu m ia­

wskutek przebyw ania w obecności chw ały P ana

ło". Bóg p o p ro stu zg o d ził się n a to . aby ich um y­

(zobacz Wj 33,18.22), przez co ludzie bali się do

sły p o z o sta ły tęp e. Ten sam ta je m n ic z y zw iąze k p o m ię d z y ludz­

niego podejść. M ojżesz zasłonił zatem sw oją twarz, przykryw ając w ten sp o só b w idoczny na

ką p o sta w ą a d z ia ła n ie m

niej blask Bożej chwały. Paweł p orów nuje ten

w' o p isie p o w o łan ia p r o ro k a Iza ja sz a , w którym

B oga w y rażo n y jest

pośredni i przytłum iony sposób ukazan ia chw ały

czytam y, że słow a p ro ro k a k ie ro w a n e d o Izraeli­

Boga podczas ustanow ienia S tarego P rzym ierza

tów u czy n ią ich se rc a z a tw a rd z ia ły m i, ich uszy

ze znacznie w iększą chw alą N ow ego P rzym ierza

- n ieczułym i, a o czy - ślep y m i ( Iz 6,10). Je st to

ustanow ionego dzięki obecności D ucha (2 K or

zap o w ied ź tego, ja k Izra elic i rzeczy w iście zarea­

3,7-11). Ten

gow ali n a p ro ro c tw a

D uch jest „D uchem

P ań sk im ”

Izajasz a -

n a ró d trw ał

(2 Kor 3.17). który „zabłysnął w naszych ser­

w' sw oim n ie p o s łu s z e ń s tw ie aż d o całkow itego

cach. by olśnić nas jasn o ścią p o zn an ia chw ały

u p ad k u i w ygnania. S k o ro ta k i był sk u te k słowa

Bożej na obliczu C hrystusa" (2 K or 4.6). Po d okonaniu tego porów nania. Paweł w p r o

B ożego g ło sz o n e g o Iz ra e lito m p rz e z Izajasza, to m o ż n a p o w ied zieć, że „P an z a ślep ił ich oczy".

wadza koncepcję zasłony - któ ra przykryw ała

M am y tu p rzy k ład c h a ra k te ry s ty c z n e g o d la my­

twarz M ojżesza, aby ukryć w idoczne na niej p r o

śli

mienie Bożej chw ały (2 K or 3,13) - stanow iącej

przyczyną p ie rw o tn ą a w tó rn ą . Z g o d n ie z tą my­

symbol dawnej i teraźniejszej ślepoty Izraelitów',

ślą - p o n iew aż Bóg je s t su w eren n y , c z ę s to przy­

którzy „czytają Stare Przym ierze" (2 K or 3,14). W oparciu o historię całego narodu i swoje własne dośw iadczenia, Paweł w iedział, że słowa

h eb rajsk iej

b ra k u

r o z ró ż n ie n ia

po m ięd zy

pisyw ano M u k o n tro lę n ad lu d zk ą w olą i w olnoś­ cią d ecy d o w a n ia za Je g o w olą lub przeciw ko niej.

Pisma Świętego dotyczące „stępiałych um ysłów "

G reck i p rzek ład Biblii H eb rajsk iej odzw ier­

(2 Kor 3.14) i ślepoty Izraelitów są b ard zo praw ­

cied la w iększą św ia d o m o ść in d y w id u aln ej i zbio­

dziwe. Jaka jest przyczyna ich ignorancji i zaśle­

rowej o d p o w ie d z ia ln o śc i czło w iek a p rzed Bo­

pienia?

giem . Z a w a rte w heb rajsk iej w ersji słow a z Iz

Zgodnie z Pwt 29. w kontekście cerem onii

6.10: „Z atw ard ź se rce teg o lu d u ” są w przekła­

odnow ienia przym ierza M ojżesz mówi swoim

dzie greckim p rz e tłu m a c z o n e jak o : „S erce tego

rodakom , że choć widzieli i dośw iadczyli p otęż­

ludu stało się zatw ard ziałe - ich uszy sła b o sły­

nych dziel Pana, to tak napraw dę ich nie zro zu ­

szą, a oczy ich są z a m k n ię te ”. A u to rzy greckiego

mieli. gdyż „nie dał wam Pan aż do dnia o b ecn e­

przekładu m ieli zatem św ia d o m o ść tego. że cho­

go serca, które by rozum iało, ani oczu. które by

dzi w tym frag m en cie o n ie p o słu sz e ń stw o Izrae­

widziały, ani uszu. które by słyszały" (Pw t 29.3).

la. które spow odow ało ich śle p o tę i ignorancję.

Z kontekstu lego wynika, że u podstaw takiego

Ten

sta ro te sta m e n to w y

p rzek az odzw ier­

stanu rzeczy leży złam anie przez Izraelitów przy­

ciedlony je s t w łaśnie w stw ie rd zen iu

mierza zawartego z Bogiem. W łasnym i oczam i,

zgodnie z którym „stępiały ich um ysły". P onad­

uszami i sercami nie zdołali oni pojąć prawdy.

to, o d rzu cen ie M esjasza p rzez Izraelitów dow o­

Pawła,

dzi, iż ich b u n t p rzeciw k o Bogu trw a „aż d o dnia

nie królestwa nastąpi w przyszłości, kiedy to cał­

o b ecn eg o " . D lateg o p o zo staje nad nim i zasłona

kowicie zapanuje ono nad światem (1 Kor 15,24).

i kiedy „czy tają M o jżesza" (czyli Prawo - 2 Kor

C hrześcijanie już teraz doświadczają królestwa,

3,15). z a s ło n a w ciąż zakryw a ich serca. Dzieje

ale jednocześnie wciąż czekają na dzień, w któ­

się tak d lateg o , że - ja k zauw aża Paweł w innym

rym je odziedziczą (Kol 1,12).

m iejscu - P raw o u jaw n ia zaledw ie ludzkie grze­

Nie wszyscy są jednak chrześcijanami, a na

chy i nie je s t w sta n ie człow ieka zbaw ić (R z

święcie wciąż pełno jest zla (G a 1.4). Nadal za­

3 ,2 0 ). Z a sło n a m o że w ięc zn ik n ąć tylko wtedy,

graża nam zatem „w ładzaciem ności" (Kol 1,13).

kiedy zw ró cim y się d o P an a (2 K or 3,16).

pod wpływem której postępujemy „według spo­

W n io sek ten z p ew n o ścią o p iera się na włas­

sobu W ładcy mocarstwa powietrza" (E f 2.2).

nym d o św ia d c z e n iu Paw ła. U siłując przestrzegać

Paweł nawiązuje w swoich listach do władców

P raw a w sp o s ó b do sk o n ały , stal się on przeciw ni­

„tego świata" ( I Kor 2.8), badaczy „tego, co do­

kiem p raw d ziw eg o zam ysłu B ożego. W C h ry stu ­

czesne" ( I Kor 1.20) i m ądrości „tego świata"

sie zam ysł ten objaw ił się w całej pełni - i to nic

( I Kor 3,18). W analizowanym przez nas werse­

w sp o só b p o śre d n i, lecz bezp o śred n i. D latego

cie pisze o władcy - bogu „tego świata", ktorego

też. d zięk i Je zu so w i m o żem y z o d sło n iętą tw arzą

w innych miejscach nazywa po prostu szatanem

w p atry w ać się „w ja s n o ś ć P ań sk ą jakby w zwier­

(2 Kor 11.14). Paweł określa go mianem „boga

ciad le" (2 K o r 3,18). W N im bow iem opada za­

tego świata" nic dlatego, że jest on bogiem w sen­

sło n a n ie p o słu sz e ń stw a i tępoty.

sie absolutu, ale dlatego, że jest on istotą sprawu­ jącą władzę nad życiem osób niewierzących (m iędzy innymi przez to, że zaciemnia ich umy­

4,4 Kim jest „bóg tego świata”?

sły), które tej istocie służą (także wówczas gdy wydaje im się. że służą sobie samym, swoim inte­

N ic ulega w ątp liw o ści, że P ism o Święte (w tym

resom czy jakim ś konkretnym bóstwom).

tek sty P aw ła) n au cza , iż jest tylko jed en Bóg (np.

Dla Pawła istnieje zatem tylko jeden praw­

Rz 3,30; 1 K o r 8.6; E f 4,6; I Tm 2,5; Jk 2.19).

dziwy Bóg. Bóg prawdziwy jest Bogiem absolut­

K im z a tem je s t „bóg teg o św iata"? D laczego Pa­

nym. jedynym władcą wszechświata, a Chrystus

weł w sp o m in a o ja k im ś innym bogu, skoro wie­

położy w końcu kres wszelkim innym zwierzch-

rzy, że Bóg je s t tylko je d e n ?

nościom i władzom - w tym władzy szatana -

Ja k o Ż yd, Paweł dzielił historię św iata na

i „odda królestwo Ojcu". Szatan nie jest Bogiem

dw a „w ieki” - w iek o b ecn y i ten, który nadejdzie

- on także zegnie kiedyś swoje kolano przed Bo­

( E f 1,21). W iek o b ecn y je s t okresem , w którym

giem prawdziwym. Niemniej jednak, w chwili

sz a ta n w ciąż m a n a n as pew ien wpływ, ale

obecnej szatan wciąż rozpościera swoje wpływy

w e rz e , k tó ra n ad ejd zie, zap an u je królestw o Boże

wszędzie, gdzie odrzuca się Chrystusa, czyli

i nie będ zie ju ż m iejsca dla diabła. Kiedy Paweł

przyjmuje się „władzę ciem ności" zamiast „kró­

pow ierzył się Jezusow i jak o sw ojem u Z baw icielo­

lestwa umiłowanego Syna Bożego". Szatan nie

wi, zaczął p atrzeć na ten podział czasow y z no­

jest wprawdzie Bogiem absolutnym, ale dla tych.

wej perspektyw y. O dkrył, że w Jezusie nowa ep o ­

którzy nie zwrócili się ku Chrystusowi, ten

ka ju ż się ro zp o częła. C hrześcijanie przeszli pod

m roczny władca jest jedynym bogiem, jakiego

w ładzę Boga i d o św iad czają ju ż Jego królestwa

znają. D o tej właśnie strasznej rzeczywistości

w ow ocach D u ch a Św iętego (R z 14.17) i w Jego

odnosi się Paweł w analizowanym przez nas wer­

m ocy ( I K or 4 ,2 0 ). N ie o zn acza to, że królestwo

secie.

o b ecn e ju ż jest w pełni, gdyż pełne dośw iadcze­

Zobacz również komentarz do I Kor 8.5-6.

V > h t Testamem

562

Je d n a z teo rii ro zw in ięty ch n a bazie teg o po­

5,17 To, co dawne, m inęło?

dejścia pojaw iła się w śró d c h rz e ś c ija n z K oryntu Radosne stwierdzenie Pawła zaw arte w 2 K or 5,17

ju ż w roku 50 i p o leg ała n a p rz e sa d n y m podkre­

wyraża przekonanie o tym, czem u n a d e r często

ślan iu duchow ego a sp e k tu w iary. Jej zw olennicy

zaprzecza nasze własne dośw iadczenie. P rzyzna­

głosili poglądy, k tó re m o ż n a u ją ć w sp o s ó b na­

jem y bowiem, że życie w C hrystusie daje zupeł­

stępujący: „S k o ro c ia ło - n a s z a s p e k t fizyczny -

nie nowa jakość, ale nie w idzim y tak napraw dę

jest w najlep szy m p rz y p a d k u ź ró d łe m słabości,

zbyt wielkiej różnicy pom iędzy naszą co d zien ­

a w n ajgorszym - ź ró d łe m z e p s u c ia , to m usim y

nością a życiem tych, którzy tak nie uw ażają.

sk o n c en tro w a ć się n a n aszej stro n ie d u ch o w ej -

Cieszymy się z tego, że Bog przebacza nam n a­

na duszy. A p o n ie w a ż - d zięk i C h ry stu s o w i - na­

sze grzechy, zauw ażając jed n o cześn ie, iż nasze

sze d u sz e z o sta ły o d k u p io n e , m o ż e m y robić

życie nie niesie tego przesłania innym ludziom .

z ciałam i, co tylko z e c h c e m y ". N ie tr u d n o w yob­

Czcimy C hrystusa, który oddał sw oje życie za

razić sobie, d o czeg o m ogły p ro w a d z ić ta k ie teo­

innych, ale my najwięcej czasu i energii pośw ię­

rie. W K o ry n cie d o p ro w a d z iły o n e d o libertyni-

camy na prom ow anie siebie. G łosim y po słu szeń ­

zm u o b jaw iająceg o się w' całk o w itej pogardzie

stwo wobec C hrystusa jak o Pana. a jed n o cześn ie

dla m o ra ln o śc i i etyki o ra z w lek cew a żący m sto­

żyjemy według w artości i priorytetów św iadczą­

su n k u d o b raci i sió str, k tó rz y nie identyfikow ali

cych o tym. że m am y tak napraw dę wielu innych

się z tą „w y zw o lo n ą d u c h o w o ś c ią ".

„bogów i panów".

D ru g a te o ria o p a r ta n a d u alisty czn ej wizji

Tak sam o jak my, pierw si chrześcijanie, do

ludzkiej n atu ry ujaw niła się p o d c z a s m isyjnej

których Paweł kierował swoje słow'a. zdaw ali so­

działalności P aw ła p ro w ad zo n ej w Azji M niejszej.

bie sprawę z tego, że to. co „dawne" wciąż w nich

Polegała o n a na n ad m ie rn y m p o d k re śla n iu legali-

tkwi, a „nowe" życie w C hrystusie wiąże się

stycznego aspektu w iary chrześcija ń sk iej. Jej zwo­

z nieustającą pracą nad sobą. C hrześcijanie ci

lennicy tw ierdzili: „C iało p rz e sz k a d z a ludzkiej

byli świadomi tego, iż wciąż pozostają pod wpły­

duszy w uzyskaniu idealnej kom unii z Bogiem.

wem uciskającego ich Rzym u. O taczający ich

D latego też. „ciało” - w raz z je g o pragnieniam i

świat nadal przesiąknięty był niespraw iedliw oś­

i dążeniam i - m usi p o d p o rz ą d k o w a ć się duszy.

cią i niem oralnością. Nie przestali zatem do­

M usim y zatem - przy p o m o cy n ak azó w i przepi­

świadczać ucisku w życiu osobistym , tru d n o ści

sów - n arzucić sobie ta k ą dyscyplinę, aby ciało nie

we w spólnocie K ościoła, porażek, niepokoju,

zanieczyszczało w ew nętrznej czystości naszej du­

frustracji i grzechu. Skąd brało się to, co daw ne,

szy". E kstrem alnym w yrazem tak ich poglądów

skoro nadeszło ju ż nowe? D laczego wciąż do­

była rygorystyczna asceza i całkow ite izolow anie

świadczam y tego sam ego, skoro „To, co daw ne,

się od w szelkich wpływ ów św iata zew nętrznego.

m inęło, a oto [wszystko] stało się nowe"? Jak powinniśm y rozum ieć sprzeczność po­

w spółczesnych

te o ria c h

ch rześcija ń sk ich .

między tym, co głosimy, a tym , czego dośw iad­

C zasem staje się on o k n em , p rzez k tó re ucieka­

czamy? Pierwsi chrześcijanie próbowali rozw ią­

my od tru d n y ch w ym ogów w iary. Innym razem ,

zać ten problem przy pom ocy dw óch teorii, przy

stanow i podstaw ę, na której b u d u jem y pogardę

czym obydwie z nich opierały się na in terp reta­

dla lego, co cielesne i m a te ria ln e , p ra g n ą c oczyś­

cji, zgodnie z którą w człowieku funkcjonują za­

cić swą dusze p o p rz e z p o d k reślan ie tego, co d u ­

sadniczo dwie płaszczyzny - fizyczna (ciało)

chow e lub tłu m ien ie w łasnej fizyczności.

i duchowa (dusza), przy czym stanow ią one wo.

P odobn y d u alizm w id o czn y je s t ta k ż e w wie­ lu

bec siebie przeciwieństwa.

_____________________

S koro je d n a k pow yższe te o rie w yjaśniające zasadnicze napięcie w ludzkiej egzystencji nie są

563

2 U st do Koryntian

słuszne, to ja k p o w in n iśm y ro zu m ieć to rozdar­

cego raju zaw arta w Księdze Izajasza: „Wtedy

cie, ja k m o żem y się d o niego o dnieść i jak sobie

wilk zam ieszka w raz z barankiem , pantera z koź­

z nim radzić?

lęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się

Z a ró w n o p rzed n a ro d zen iem się chrześci­ jań stw a, ja k i w jeg o początkow ej fazie żyli grec­

będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał" (lz 11,6).

cy m yśliciele, k tó rzy p o strzegali ludzkie ciało

Zgodnie z poglądem Pawła, koniec czasów

jak o w ięzien ie lub g ró b duszy. W ierzyli oni. że

przybliżył się do upadłego świata. Kres czasów

zb aw ien ie p o leg a na w yzw oleniu naszego wyż­

zaczął stawać się początkiem nowej ery (zobacz

szego ,ja " - d u c h a lub duszy - z w ięzienia ciała.

1 Kor 10,11). Świat, który spotkał się ze swym

T aka in te rp re ta c ja ludzkiej natury, która w znacz­

Stwórcą w osobie C hrystusa, stał się już nowym

nym s to p n iu w p ły n ęła na kształtow anie się myśli

św iatem . O soba będąca „w Chrystusie" była

c h rześcija ń sk iej, m u si być je d n a k o d rzu co n a

częścią nowej rasy ludzkiej, zrodzonej w C hry­

jak o całk o w icie sp rz e c z n a z pun k tem w idzenia

stusie Jezusie do nowego życia. Podobnie jak

b iblii. P ism o Św ięte m ówi bow iem o tym. że

Adam i Ewa - przedstawiciele ludzkości, którzy

zbaw czy zam ysł Boga o b ejm u je całą naszą istotę.

stali przed Stwórcą w nieograniczonej wolności,

P o jed n aw cze d zieło Boże. któ re d o k o n ało się

w nieskrępow anej niczym wolności stoją przed

w

C h ry stu sie,

dotyczy

nas

całych,

zarów no

Bogiem nowe osoby w Chrystusie. Rzeczywi­

w asp ek cie fizycznym , jak i duchow ym . M iłość

stość sprzed U padku została więc w pewnym

C h ry stu sa, dzięki której stajem y się nowym stwo­

sensie odtw orzona. W takim właśnie sensie

rzen iem , o b ejm u je n as w całości. W związku

chrześcijanie są „nowym stworzeniem ”. Adam

z tym , m o żem y u p o d ab n iać się do C hrystusa tak­

i Ewa mieli do wyboru posłuszeństwo wobec

że w naszej k onkretnej, fizycznej egzystencji. Isto­

Boga - Stwórcy lub stworzenie sobie własnych

ta ludzka - w kon tek ście relacji z innym i - tworzy

bogów, którym mogliby być posłuszni (zobacz

p rzestrzeń , w której d o k onuje się Boże działanie.

Rz 1,20-23). Podobnie - osoby będące nowymi

Z a p rze czan ie tem u nie jest niczym innym jak pró­

stw orzeniem w Chrystusie wyzwolone zostały

bą o g ran iczen ia Boga. S k o ro ro zd zielen ie osoby na aspekt fizyczny

z więzów Upadku, otrzym ując możliwość podej­ m ow ania własnych decyzji. Pierwsi ludzie mogli

i d u ch o w y nie w y jaśn ia ro zd arcia pom iędzy tym,

decydow ać o swojej zależności lub niezależności

co „d aw n e", a tym , c o „now e", to jak inaczej m o­

od Stwórcy, a więc i nowe stworzenie otrzymuje

żem y je w yjaśnić? C o Paweł chce nam w tym

taką możliwość. Adam i Ewa mogli pozostawać

w ersecie p rzek azać? W jak im sensie chrześcija­

w relacji ze Stworzycielem lub chować się przed

nin je s t d la niego „now ym stw o rzen iem ”? A by uzyskać o d p o w ied ź na te pytania, spró­ bujm y n ajp ierw sp o jrzeć na słowa Pawła w kon­

Nim wśród drzew, dlatego nowy człowiek także m oże ufać Bogu albo tworzyć las. w którym bę­ dzie się przed Nim ukrywał.

tekście p rzep o w iad an ej p rzez proroków nadziei

Zbawcza miłość Boga objawiona w Chrystu­

Izraela. Je d n ą z charak terystycznych cech tej na­

sie daje nam ponowną możliwość wejścia w rela­

dziei było p rzek o n an ie, że koniec czasów przypo­

cję z naszym Stwórcą. W tej relacji jesteśmy wol­

m in ać będ zie je d n o c z e śn ie początek czasów. M ó­

ni od więzów grzechu, które ograniczają nas, kie­

w iąc o o czek iw an iu na o sta te czn e przyjście Boga

dy pozostajem y oddaleni od Boga. Niemniej

i Jeg o p an o w an ie, p ro ro cy stosow ali często staro-

jednak, relacja ta nie wyzwala nas automatycznie

testa m e n to w ą sym bolikę raju i początku stwo­

spod wpływu rzeczywistości grzechu, która ota­

rzenia. 1 tak - now e stw orzenie m iało zastąpić

cza nas we wszystkich dziedzinach życia.

stare, u p ad łe stw orzenie. B ardzo wymownym

Dla Pawła „to. co dawne" - to. co przeminę­

p rzykładem takiej nadziei jest wizja pow racają­

ło, jest stanem oddalenia od Boga i uwięzienia

564

V/>ht Testament

w sytuacji grzechu. To. co „nowe" jest n atom iast

wi i jego naukom ( przy czym sp rzec iw ten wynikał

naszą relacją z Bogiem w C hrystusie - relacją

niejed n o k ro tn ie z n iezro zu m ien ia tego. co apostoł

dającą nam silę do takiego życia, w którym cały

pow iedział lub n ap isał w cześniej). To właśnie

czas m ożemy zwyciężać otaczającą nas rzeczy­

z ich pow odu kościół w K o ry n cie znalazł się

wistość grzechu. Być „nowym stw orzeniem " nie

w niebezpieczeństw ie stałej au to d e stru k c ji.

oznacza być doskonałym , o dpornym na złość

W ro z w a ż a n ia c h , w śró d k tó ry c h p ad ają sło­

i ból czy też odizolow anym od trudnych życio­

wa z 2 K or 5.17 w idzim y, iż w c e n tr u m myśli

wych dośw iadczeń. Być ..nowym stw orzeniem "

Paw ła leży p rz e k o n a n ie , żc „w C h ry stu s ie " staje­

to raczej prowadzić życie zw rócone ku Bogu.

my się „now ym s tw o rz e n ie m " , p rz e z c o nasze

którego laską zostaliśm y odzyskani w C h ry ­

daw ne p o w iązan ia z a s tę p o w a n e są n o w ą relacją

stusie.

z Bogiem p rzy jm u ją cy m n a s ja k o sw oje dzieci (2 K or 5,17-18). N a p o d sta w ie tej p raw d y Paweł wie. że Bóg p ow ołał go d o „p o słu g i p o jed n an ia".

6,14 Z

niewierzącymi w jednym

jarzm ie?

M ając św ia d o m o ść teg o . że p o je d n a n ie pom ię­ dzy B ogiem a lu d źm i m a ró w n ie ż zn aczący w pływ n a relacje m ię d z y lu d z k ie . Paw eł odczuw ał

Werset 2 Kor 6.14 jest trudny d o zinterpretow a­

sm u tek na m yśl o tych. k tó rz y sp rzec iw ia li się

nia z dwóch względów. Po pierw sze - m ożem y

je m u i E w angelii (2 K o r 2,1-4) i m artw i! się o ich

mieć trudności z zaakceptow aniem rygorystycz­

zbaw ienie. N aw oływ ał z a te m gorliw ie: „W imię

nego przesiania o dnoszącego się d o naszych co ­

C h ry stu s a p rosim y: p o je d n a jc ie się z Bogiem !"

dziennych relacji z osobam i niew ierzącym i. Jeśli

(2 K or 5 ,2 0 ) i „ n a p o m in a m y w as. ab y ście nie

w tym właśnie leży najw iększa tru d n o ść tego

przyjm ow ali n a p ró ż n o łaski B ożej" (2 K or 6,1).

stwierdzenia, to nie pow inniśm y jej łagodzić,

Z jeg o w cze śn iejsz eg o listu (1 K o r) wynika,

gdyż zaciem nilibyśm y wówczas jego przesianie.

że w życiu c h rz e śc ija n z K o ry n tu były pew ne ob­

Niem niej jed n ak , w ypowiedź ta m oże byc rów­

szary. w' k tó ry ch B oża lask a p rz y jm o w a n a była

nież tru d n a dlatego, że ( I ł wydaje się ukazyw ać

na p ró ż n o (p rz y k ła d e m ta k ie g o sta n u rzeczy

niedopasow anie osób wierzących i niew ierzą­

m oże być u cz e stn ic tw o w p o g a ń sk ic h rytuałach

cych w sposób bardziej wyrazisty niż inne teksty

- I K or 6: 10: a ta k ż e k iero w an ie sp o ró w d o po­

Nowego T estam entu i (2 ) nie jest do końca pew ­

gańskich sądów - I K or 6 ). W ja k i sp o s ó b nale­

ne. co oznacza „w przęganie się w je d n o jarzm o "

żało u n ik ać sytuacji, w' k tó ry ch łask a przyjm ow a­

i w jaki sposób funkcjonuje o n o w praktyce. Aby

na była na p ró żn o ? O d p o w ie d z i n a to pytanie

wyjaśnić te kwestie, przyjrzyjm y się bliżej sam e­

udziela 2 K or 6,14.

mu wersetowi i jego najbliższem u kontekstow i.

G reck ie

sfo rm u ło w an ie

p rz e tłu m a c z o n e

Jednym z głównych motywów 2 K or jest

jak o „w przęganie się w je d n o ja r z m o ” nie poja­

obrona integralności apostolskiej posługi Pawła,

wia się w żadnym innym m iejscu N ow ego T esta­

autentyczności głoszonej przez niego Ewangelii

m entu. W greckiej w ersji S tareg o T estam en tu

i przesłania, jakie niesie ona dla każdego ch rześ­

sform ułow anie to u żyte je s t w k o n tek ście zakazu

cijanina. Z dwóch kanonicznych listów apostoła

łączen ia różnych g atu n k ó w bydła (K p ł 19,19).

do K oryntian wynika wyraźnie, iż jego relacja

Z tego w łaśnie zasto so w an ia greck ieg o określe­

z tam tejszym kościołem była dość burzliw a. D la­

nia zrodziła się k o n cep cja „n ied o p aso w an ia" tłu­

tego też. Paweł odw iedzał K orynt kilka razy

m aczo n a na ró żn e sp o so b y w różnych w ersjach

i napisał do tam tejszych chrześcijan aż cztery

Biblii. Z in terp retacji n iek tó ry ch ta k ic h przekła­

listy. W śród członków Kościoła K orynckiego

dów w yw odzi się p ra w d o p o d o b n ie najbardziej

byli tacy. którzy otwarcie sprzeciwiali się Pawio­

pow szechny sp o só b o d czy ty w an ia teg o w ersetu

-

2 lJ \l do Koryntian

565

- m ianow icie, żc stanow i o n o strzeże n ie przed

K oncepcja, zgodnie z którą chrześcijanie

zaw ieraniem związków m ałżeńskich pom iędzy

jako w spólnota są św iątynią Boga. została K o ­

oso b am i w ierzący m i a n iew ierzącym i.

ryntianom przedstaw iona już we wcześniejszym

C h o ć m o że to być je d n o z m ożliw ych zasto ­

liście Pawła ( l K or 3 .I6). A postoł przypom niał

sow ań tej k o n cep cji, k o n tekst całego fragm entu

im lam rów nież o tym . żc św iątynia Boga jest

w skazuje, żc Pawłow i nic ch o d ziło zasadniczo

św ięta i to oni ją stanow ią ( l Kor 3.17). D latego

o m ałżeń stw o . W ydaje się o n bow iem odw oły­

też. pow inni strzec się rozpusty U Kor 6,18)

wać d o b ard ziej o g ólnej idei .n ied o p aso w an ia"

i bałw ochw alstw a ( I Kor 10.14). gdyż z. króle­

w yrażającej się w sy m b o lu różnych gatunków

stw a B ożego wy kluczane są w szelkie formy nie­

zw ierząt w p rzęg n ięty ch w je d n o ja rz m o . M ożli­

praw ości 11 K or 6,9-10). W 2 K or 6.14-18. przy­

we w ięc. że je s t to n aw iązu jąca d o Pwt 22.10 m e­

pom niaw szy K oryntianom ponow nie o tym . ze

tafo ra w y rażająca p rzek o n an ie o o g ro m n ej różni­

są św iątynią Boga. Paweł przytacza cytaty ze S ta­

cy p o m ięd zy c h rz e śc ija n in e m a o so b ą niew ierzą­

rego T estam entu po to, by wezwać czytelników

c ą 1. O so b y tak ie są zatem m o c n o nied o p aso w a­

do postępow aniu godnego św iętego ludu. w śród

ne. c o nic p o z o sta je b e z w pływ u n a ich co d zien ­

ktorego Bog obecny jest niczym w św iątyni. Roz­

ne życie. Ja k a je s t d o k ład n ie n a tu ra tego nied o ­

w ażania wokoł sym boliki Bożej św iątyni, którą

p aso w an ia i ja k i w pływ m oże o n o w yw rzeć na

jest w spólnota chrześcijan, kończą się ostatecz­

życie c h rześcija n in a ?

nym w ezw aniem : „(...) oczyśćm y się z w szelkich

Po zalecen iu : „N ie w przęgajcie się z niew ierzącym i w je d n o ja rz m o " n a stęp u je seria pięciu

brudów ciała i ducha, dopełniając uśw ięcenia na­ szego w bojazni Bożej" (2 K or 7,1).

pytań u k azu jący ch p rzeciw ieństw a, które p o m a­

Cały fragm ent rozpoczynający się od 2 Kor

gają n am zro z u m ie ć n a tu rę n ied o p aso w an ia, ja ­

6,14 wydaje się zm ierzać do tego kulminacyjnego

kie istn ieje p o m ięd zy w ierzącym i a niew ierzący­

wezwania. To tutaj znajduje się klucz do zrozumie­

m i. Są to p y tan ia re to ry c z n e - o d p o w ied z na nie

nia zalecenia, aby nie wprzęgac się w jedno jarzm o

jest w ięc o czy w ista. C o m ają ze so b ą w spólnego

z niewierzącymi: chrześcijanin podlega pewnemu

sprawiedliw ość i niespraw iedliw ość, św iatło i ciem ­

procesowi, kierując się ku świętości. Koncepcja

ność, C h ry stu s i B e liar. wierzący i niewierny, świą­

świętości - stosowana zarów no w odniesieniu do

tynia Boża i bożki? A bsolutnie nic! „Bo my jeste­

świątyni, jak i do ludu Bożego - m a swoje źródło

śm y św iątynią Boga żywego” (2 K or 6,16).

w Starym Testam encie. Hebrajskie słowo na „świę­

znaczenia Bogu. Odłą­ czenie od zła objawia się w sposobie postępowania wyrażającym wierność najbardziej szlachetnym w artościom . O dd an ie się Bogu uwidacznia się nato­ miast w odrzuceniu wszelkich praktyk bałwochwal­ czych ( 1 K o r 10.14: 2 Kor 6.16) występujących za­ równo w tradycyjnej, jak i nowoczesnej formie (bałwochwalstwo obejmuje także całkowite odda­ nie się określonym osobom, mocom, rzeczom lub wartościom - zamiast Bogu). Jakie przesłanie niesie tu nauka dla współ­ czesnego chrześcijanina? Na pewno nic nakazu­ tość" oznaczające „odłączenie" m a dw a - oddzielenie się od zła i oddanie się

W świetle faktu, że zarówno Kpi 19.19, jak i l>wl 22.9-10 zakazują łączenia tego. co ze sobą nie współgra - np. sianie różnych gatunków roślin w tej samej winni­ cy. noszenie ubrania zrobionego z dwóch różnych mate­ riałów - jest oczywiste, żc metafora o wprzęgnięciu dwóch rożnych zwierząt w jedno jarzmo mówi o niedo­ pasowaniu. podobnie jak powiedzenie, zgodnie z któ­ rym „woda nie łączy się z oliwą*. Jest to jedy ne miejsce, w którym Paweł posługuje się imieniem Beliara na określenie przeciwnika Chrystusa - zwykłe używa po prostu nazwy „szatan*. Beliar (lub Belial - różne są wersje pisowni tego imienia) to imię nadane przywódcy złych mocy. które buntują się prze­ ciwko Bogu w niekanonicznych tekstach judaizmu (np. w Księdze Jubileuszów I.20: 15.33: Męczeństwie Izaja­ sza I.9: 2.4; 3.II).

je mu izolować się od świata zew nętrznego. W I Kor 5.10 Paweł daje swoim czytelnikom do

p \ < ) h t Testament

566

/rozum ienia, że odgrodzenie się od n iem o ral­

Słow o niebo p ojaw ia się w N ow ym Testa­

nych, nieprawych ludzi jest niem ożliw e - „m usie­

m en cie 231 razy. przy czy m w z n a c z n e j w iększo­

libyście bowiem całkowicie opuścić ten św ia t”

ści przy p ad k ó w je s t o n o u ż y te w se n sie absolut­

(zobacz również m odlitwę Jezusa w J 17,15: „N ie

nym - m am y w ięc g ło sy z n ie b a . C h ry s tu s a wstę­

proszę, abyś ich zabrał ze św iata, ale byś ich

pującego d o nieb a, k ró lestw o n ieb iesk ie . N iebo

ustrzegł od złego"). W I K or 7.12-16 ap o sto ł za­

o z n a c z a w tych p rz y p a d k a c h m iejsce , w którym

uważa, że m ałżeństw o p om iędzy ch rześcijan i­

p rzebyw a Bóg lub m iejsce , z k tó re g o sp a d a na

nem a osoba niew ierzącą m oże spow odow ać

ziem ię d e szcz - w z a le ż n o ś c i od k o n te k stu .

uświęcenie tej osoby. P onadto, w 1 K or 10.27

N iem n iej je d n a k , w 2 K o r 12,2 Paweł mówi

przewiduje on m ożliwość uczestnictw a ch rześci­

o pew nej p o d ró ży . C zło w ie k , o k tó ry m w spom i­

jan w' posiłkach spożyw anych w d om ach ich po­

na. praw ie na p ew n o je s t nim sa m y m . W kultu­

gańskich przyjaciół czy sąsiadów'.

rze. w jak iej w yrósł a p o s to ł, o p o w ia d a n ie w bez­

Próbując zachow ać w ierność w obec rady­

p o śred n i sp o só b o w łasn y ch su k c e sa c h lub po­

kalnej natury w ezwania Pawła d o św iętości,

rażk ach u zn a w a n e było za p rz e c h w a la n ie lub

członkowie różnych ruchów separatystycznych

w yw yższanie się.

pojawiających się w historii K ościoła często in­

o czy m ś tak im o p o w ie d z ie ć , używ ał zw ykle trze­

terpretowali to wezw anie w kategorii zew nętrz­

ciej oso b y liczby p o je d y n c z e j: „Takie a ta k ie zda­

D la te g o , je ż e li

k to ś chciał

nych powiązań, kontaktów lub związków. Inter­

rzenie przy trafiło się te m u czło w iek o w i". W tej

pretacja ta nie obejm uje jed n ak tego. co jest

w łaśnie k onw encji Paw eł p isz e o w łasn y m do­

w rozw ażaniach Pawła najw ażniejsze, czyli tego.

św iad czen iu w' a n a liz o w a n y m p rz e z n a s w erse­

żc naw'et żyjąc w swiccie i kontaktując się z o so ­

cie.

bam i niew ierzącym i, chrześcijanie nie m ają nic

tw ierdzili, że m ają n a d z w y c z a jn e w izje, zm usili

wspólnego z ciem nością, niepraw ością, niespra-

go d o tego. aby o d w o łał się d o w łasn y ch do św iad ­

wiedliwością

czeń

i niem oralnością

przypisyw aną

tym, którzy nie pojednali się jeszcze z Bogiem.

K o ry n ccy

p rz e c iw n ic y

m istycznych.

a p o s to ła ,

którzy

Paw eł nie o p isu je jed n ak

w szystkich sw oich wizji p o kolei - po cząw szy od

„W przęganie się z niew ierzącym i w je d n o

tej, k tó ra m iała m iejsce w' d ro d z e d o D am aszk u ,

jarzm o ” oznacza zatem identyfikow anie się z ich

ale p rzy tacza tę, k tó ra p rzeb ije je w szystkie - wi­

poglądam i, w artościam i, z ich przyw iązaniem do

zję, w której d o św ia d czy ł n ie b a ta k m o cn o , że

różnych „bogów i panów" (1 K or 8,5). z tym , co

nie jest naw et pew ien, czy była to z a led w ie wizja,

zaprzecza prawdzie absolutnej i absolutom m o­

czy m oże p raw dziw e p o rw a n ie d o nieb a. To żywe

ralnym. Według Pawda chrześcijanie są zatem

d o św ia d czen ie

nowym stw orzeniem otoczonym starym p o rząd ­

przed n ap isan iem 2 K or, czyli o k o ło roku 44.

kiem. M uszą więc postępow ać jak „dzieci św iat­

W iem y zatem , że zd arzy ło się to p o m ięd zy jego

łości", niosąc jej ow'oce, którym i są „praw ość

w yjazdem z Je ro zo lim y tu ż p o n a w ró cen iu (D z

i sprawiedliwość, i prawda" (E f 5,8-9).

9 ,3 0 ) a w y ru szen iem w p ierw szą p o d ró ż m isyjną

m iało

m iejsce c z te rn a ś c ie

lat

(D z 13.1-3). W tym o k resie Paw eł p row adził bar­ dzo aktyw ną d z ia ła ln o ść m isy jn ą w Syrii i Cyli­

12,2 Porwany aż do tr/.ecicgo nieba?

cji, a w reszcie w A n tio c h ii, d o k ą d z o sta ł zabrany przez B arnabę. To w łaśnie w tym czasie należy

^

W 2 Kor 12,2 Paweł pisze o „człowieku" (n aj­

um ieścić w iele w y d arzeń , o k tó ry ch ap o sto ł pi­

praw dopodobniej o sobie sam ym ), który „został

sze w 2 K or 11.

porwany aż do trzeciego nieba". Czy oznacza to.

G d zie zatem je s t ow o trzecie n ieb o , d o któ­

że niebo nie jest jedno? Czym jest owo trzecie

rego Paweł zo stał porw any? S tary T estam en t wy­

niebo?

daje się dzielić n ieb o n a trzy części - niebo.

__________________

2 Ust do K o r

5 6 7

w k tó ry m latają ptaki, n iebo, w którym są gwiaz­

jan podział nieba na poszczególne sfery nie miał

dy (zw an e c z ę s to „firm am en tem ") i - położone

przecież większego znaczenia. Wiedzieli bowiem,

najw yżej - n ieb o , w k tó rym przebyw a Bóg. czyli

że obecnie są na ziemi i że miejscem, w którym

„n ieb io sa n ajw y ższe” ( 1 Kri 8,27; 2 Krn 2.6;

pragną być, jest siedziba ich Pana niezależnie od

6,18; N e 9,6; Ps 148.4). N iestety, podział ten

tego. czy jest to niebo trzecie, piąte, siódme czy

o p iera się w y łączn ie n a pew nych w zm iankach

dziesiąte. Ze względu na obecność Jezusa po­

zn alezio n y ch n a k a rta c h S tarego T estam entu,

szczególne sfery nieba pozostają bez większego

nic za ś

przesłaniu.

znaczenia - celem chrześcijanina jest bardziej

W S tary m T e sta m e n c ie nie znajdziem y bowiem

C hrystus niż niebo. Paweł daje nam zatem do zro­

żad n y ch k o n k retn y ch ro zw ażań na tem at natury

zum ienia. że otrzymał przedsmak tego. jak będzie

n ieba. W c z a s a c h Paw ia niek tó rzy Ż ydzi dokony­

się czuł w obecności samego Pana.

n a jeg o je d n o z n a c z n y m

wali je s z c z e b ard ziej szczegółow ego podziału niż ten. jak i zn a jd u je m y w S tarym T estam encie - we­ d ług nich n ie b o sk ła d a ło się z pięciu (3 Apokalip­

12,7 Czym jest oścień dla ciała?

sa B orucha 11.1), sied m iu (T estam ent Lewiego 3,1; W niebow stąpienie Izajasza 9; T alm ud b. Ha-

Paweł pisze, że dany mu został pewien „oścień

gigah I lb ) lub d ziesięciu różnych sfer (2 Księga

dla ciała", który dyscyplinuje go i uniemożliwia

H enocha 20 .3 b : 22,1 ). Pawel nie ujaw nia, d o któ­

mu popadnięcie w pychę z powodu tego, czego

rej z tych w ersji naw iązuje, aż do 2 Kor 12,4,

doświadczy! w niebie. Czym dokładnie był ów

g d zie pisze, że „zo stał p o rw an y do raju". Słowo

„oścień"? Czy była to jakaś choroba, czy też cos

„raj" z a p o ż y c z o n e z o s ta ło z języka perskiego,

zupełnie innego?

w k tó ry m o z n a c z a ło „o grodzony płotem ogród"

Uczeni już od kilkuset lat usiłują zdefinio­

sta n o w iący sied zib ę Boga (naw et jeśli znajdow a­

wać ten „oścień". Pod koniec drugiego wieku

ła się o n a w sió d m y m niebie - W niebowstąpienie

Tertulian wysnuł hipotezę, zgodnie z którą byl to

Izajasza 9,7; b. H agigah 12b). W Nowym Testa­

ból ucha lub głowy (De Pudicitia 13.17). We

m en cie raj o p isy w an y jest ja k o m iejsce, w któ­

wczesnym okresie bizantyjskim Jan Chryzostom

rym p rzeb y w a Je z u s w raz z błogosław ionym i

(Homilie 26) twierdził, że ościeniem byli prze­

zm arły m i (Ł k 2 3 .4 3 ), i w którym znajduje się

ciwnicy Pawia (w oparciu o znaczenie słowa

drzew o życia ( A p 2.7: porów naj A p 22,1-5, gdzie

„szatan" - „oskarżyciel"). W średniowieczu uwa­

m am y w ięcej szczegółów na tem at położenia

żano. że były to pokusy natury seksualnej, w cza­

tego d rzew a). Paweł daje nam zatem do zrozu­

sie reform acji tw ierdzono natom iast, iż chodziło

m ienia, że z o sta ł p o rw an y do m iejsca, w którym

raczej o pokusy duchowe. Niektórzy z interpreta­

p rzebyw a Bóg - d o n ieb a najw yższego.

torów współczesnych uważają, że ościeniem jest

N ow y T estam en t nie zach ęca nas do speku­

jakaś dolegliwość fizyczna - prawdopodobnie

low ania na te m a t stru k tu ry nieba. Praw dę m ó­

ostre zapalenie spojówek (w oparciu o Ga

w iąc - c h o ć jeste śm y w sta n ie pow iedzieć, w jaką

4,13-15) lub m alaria (zobacz William M. Ram­

stru k tu rę nieba wierzył len czy inny au to r Pisma

say, St. Paul the Traveler and Roman Citizen

Św iętego - nie w ynika z tego żadna konkretna

(Baker Books, I962J. s. 94-97). Inni badacze

n au k a na tem at pod ziału niebios. Kiedy więc Pa­

wskazują z kolei na zaburzenia neurologiczne

weł pisze o „trzecim niebie", nie m ożem y być

(np. epilepsja), depresję spowodowaną odrzuce­

pew ni, czy rzeczyw iście wierzył, że niebo składa

niem Ewangelii przez Żydów' lub zaburzenia

się d o k ład n ie z trzech części, czy też napisał tak

mowy.

dlatego, iż jeg o czytelnicy z pew nością zrozum ie­

Z „ościeniem " Pawła wiąże się parę faktów,

liby, że ch o d zi o nieb o najwyższe. Dla chrześci­

którym nie sposob zaprzeczyć. Po pierwsze, wie­

568

Vfl»T Testament

my. że było to coś złego. A postoł nazywa go b o ­

tykując je d n o c z e ś n ie P aw ła za to . że o n sam nie

wiem „wysłannikiem szatana", nie zaś aniołem

m iał odw'agi w y k aza n ia się p o d o b n ą surow ością.

Bożym. O znacza to, że ów oścień p ochodzi od

Po czw a rte. Paw cl łączy ów „ o ś c ie ń ” ze „słaboś­

Złego i ze złej intencji. N iezależnie w ięc od tego,

cią", w której b ęd zie się ch lu b ić . W yraz „słabość"

czy byli to przeciw nicy Pawła, czy leż ch o ro b a

m o żn a w p raw d zie o d n ie ś ć d o c h o ro b y (G a 4.13;

- nie było to dobre (w Piśm ie Świętym zarów no

I T m 5.23 ). ale w sie d m iu fra g m e n ta c h listów do

przeciwnicy, jak i dolegliwości fizyczne, p o ch o ­

K o ry n tian (i w o b y d w u fra g m e n ta c h m ów iących

dzą od zła). Po drugie - Bóg zgadzał się na ten

o słabości w R z) Paw eł sto s u je g o w odniesieniu

„oścień", co w yrażone jest w sform ułow aniu:

d o sła b o ści m o ra ln e j, d u c h o w e j lu b społecznej.

„dany mi został". Potw ierdza się to także w' kolej­

W 2 K or 11.30 o k re śle n ie to d o ty c z y w stydu Pa­

nym wersecie, w którym Paweł pisze, że trzy k ro t­

wła sp o w o d o w an eg o ty m , że u ciek ł z D am aszku

nie modlił się o usunięcie tego problem u, ale

zam iast staw ić cz o ła sw o im p rz e c iw n ik o m (żył

jego prośby nic zostały w ysłuchane. Po trzecie,

przecież w k u ltu rz e , w k tó re j lepiej było ponieść

„oścień" sial się dla apostola źródłem pew nej sła­

h o n o ro w ą śm ie rć n iż u c ie c z m iejsca walki).

bości. M imo to. Paweł akceptuje fakt. iż Bog nie

P o ró w n an ie sła b o ści z m o c ą p o ja w ia się także

zabierze od niego „ościenia" i stw ierdza: „D late­

w 2 K o r 13.3-4. g d zie czy tam y , że p o d c z a s ukrzy­

słabościach,

żow ania Je z u s był w p ra w d z ie słaby, n iezd o ln y do

w obelgach, w niedostatkach, w prześladow a­

o d p a rc ia a ta k u sw oich p rzeciw n ik ó w , ale później

niach. w uciskach z pow odu C h ry stu sa. A lbo­

zm artw y ch w sta ł w w ielkiej

wiem ilekroć niedom agam , tylekroć jestem m oc­

Paweł, k tó ry p o d c z a s p o b y tu w K o ry n c ie był sła­

go m am

u podobanie w m oich

m ocy. Tak sam o

ny" (2 K or 12,10). A postoł rozum iał bow iem , że

by p o d w zględem p o p a rc ia s p o łe c z n e g o , pow ró­

w jego słabości najpełniej objaw iać się będzie

ci ta m kiedyś w m o c y C h ry s tu s a - C h ry stu s

m oc Boga.

z.as p o k o n a w szy stk ich je g o w rogów . P onadto,

Ż adna z powyższych sugestii nie pozostaje

w 2 K or 12.10 a p o s to ł w y m ien ia sła b o ści takie

bez znaczenia, jed n ak m oim zdaniem najbliżej

jak obelgi, n ie d o s ta tk i, p rz e śla d o w a n ia czy uci­

prawdy był Jan C hryzostom . Po pierw sze -

ski. nie w sp o m in a ją c je d n a k o c h o ro b a c h . W nio­

w Starym T estam encie przeciw nicy określani

skuję zatem , że z a ró w n o d a n e z a w a rte w Starym

byli czasem „kolcami dla waszych boków ” (L b

T estam en cie, ja k i sp o so b y , w ja k ie sto su je to

33.55: Sdz 2.3: porównaj Liz 2.6; 28,24: Mi 7.4)

o k reślen ie Paweł, św ia d czą o ty m , iż „o ścien iem ”

lub „kolcami dla waszych oczu" (Jo z 23,13). N ie

są p rzeciw n icy a p o s to la , k tó rz y d e p c z ą m u po

ma tam natom iast żadnych przykładów zastoso­

piętach w je g o p o d ró ż a c h , sie ją c z a m ę t we w spól­

wania słowa „oścień" jako metafory choroby czy

n o tach o p u sz czan y ch p rz e z P aw ia na c zas nie­

pokusy. W większości fragm entów S tarego Te­

zbędny d o zak ła d a n ia k o ścio łó w w now ych miej­

stam entu. w których pojaw ia się ten w yraz, jego

scach. A p o sto ł z p ew n o ścią nie d o św ia d czał po­

znaczenie w iąże się z obrazam i takim i jak gospo­

kusy o d czu w a n ia dum y. g d y ż nie m ógł czuć się

darstw o rolne czy kolczaste krzewy porastające

dum ny, sk o ro naw et je g o n a jb a rd z ie j prężne

ruiny zniszczonych miast. Po drugie - słowo

w spólnoty g ro m a d z ą c e

„wysłannik" (p o grecku a n g elo s) zawsze pojawia

chrześcijan ulegały w pływ om fałszyw ych nauczy­

się w tekstach Pawła w odniesieniu d o osoby.

cieli.

n a jb a rd z ie j gorliw ych

Po trzecie - głównym tem atem poruszanym

N ie o z n a c z a to je d n a k , że Paw eł nie m iał

w 2 Kor 10 - 13 są przeciwnicy apostola. Cały

żadnych dolegliw ości fizycznych. P raw dę m ó­

fragm ent, w którym znajduje się analizow any

w iąc, w G a 4,13-15 p ra w d o p o d o b n ie naw iązuje

przez nas werset, odnosi się do natrętów , którzy

on d o jak iejś choroby, k tó ra p rzyw iodła go do

nękają jego umiłowany kościoł w K oryncie, kry­

kraju G alalów - być m oże ze w zględu na klim at.

569

2 U st do Koryntian

a być m o że d lateg o , że nie m ial siły iść dalej. Nie

sam ego. Przem awiało przez niego coś o wiele

d y sk u tu jem y je d n a k te ra z o tym . czy Paweł cier­

większego. Słabość i niedoskonała mowa same

piał na ja k ie ś ch o ro b y , ale o w łaściw ym sposobie

w sobie nie stanow ią wyrazu Bożej chwały, jed­

in te rp re ta c ji 2 K o r 12.7.

nak kiedy stają się przestrzenią, w której może­

N ic ulega w ątp liw o ści, że Bóg m oże posłu­

my porów nać siebie z Bogiem - mogą byc wyko­

żyć się naw et ty m , c o w ysłane zo stało p rzez sa­

rzystane ku Jego chwale. W przypadku Pawła

m ego s z a ta n a . Paweł n ajp raw d o p o d o b n iej nie

efekty mówią sam e za siebie. Sam z siebie nigdy

w yw ierał n a sw o ich słu c h a c z a c h w ielkiego wra­

nie osiągnąłby tak wielkiego sukcesu ewangeliza­

żenia. C z ę s to m ów i o so b ie ja k o o człow ieku sła­

cyjnego. Apostoł miał świadomość, że to Bóg

bym

się m ało w ysublim ow aną

jest tak napraw dę autorem wszelkich jego osiąg­

m ow ą. N ie m n ie j je d n a k , ludzie, którzy go spoty­

nięć i cieszył się z tego. choć zapewne nie raz

kali. w idzieli, ja k w jeg o słabości objaw ia się m oc

życzył sobie, aby proces objawiania się Bożej

d ziałające g o p rzezeń D u ch a Św iętego. Było za­

m ocy był dla niego mniej uciążliwy.

p o słu g u jąc y m

tem o czy w iste, że m o c Paw ła nie płynęła z niego

Zobacz również komentarz do Hi 2,1-6.

L

is t d o

G

alatów

1,9 Przekleństw o rzucone

w łaściw e, o p ie ra się n a s tw ie rd z e n iu , że o sta te cz­

na przeciwników?

nie każdy z n a s o d p o w ie za sw oje czy n y przed P an em (R z 14,4) - „W szyscy p rz e c ie ż staniem y

Przekleństwo Pawła zaw arte w G a 1.9 jest tru d n e

przed try b u n a łe m B oga" (R z 14,10). W edług Pa­

w' interpretacji z dw óch powodów: w ydaje się

wła ch rz e śc ija n ie p o w in n i o d n o s ić się d o swoich

pozostaw ać w sprzeczności z innym i stw ierdze­

przeciw ników ta k . ja k n a u c z a ł Je z u s. Pow tarza

niam i apostola i nie jest zgodne z przesłaniem

zatem za M t 5.44: „B łogosław cie tych. którzy

Jezusa dotyczącym naszej postawy' w obec nie­

w as prześladują! B łogosław cie, a nie złorzecz­

przyjaciół.

cie!" (R z 12.14). N a s z e c h rz e ś c ija ń sk ie zadanie

W Rz 2 .1 4 Paweł stw ierdza, że kto sądzi in­ nych, len wydaje jednocześnie wyrok n a sam ego siebie. Tylko Bóg zna bowiem praw dę o człow ie­

streszcza się b ow iem w n a k a z ie : „zło dobrem zw yciężaj" (R z 12.21). P rzesłan ie, p o stę p o w a n ie i życie Je z u sa tak­

ku. dlatego tylko O n m a prawo nas sądzić. My

że stoi w w yraźnej sp rz e c z n o śc i z przekleństw em

jesteśm y zaledwie Jego stw orzeniem - nie znam y

Pawła skierow anym p rzeciw k o je g o niep rzy jacio ­

całej prawdy ani o sobie, ani o innych ludziach.

łom . Je zu s pow iedział b ow iem w yraźnie: „Nie

Tak jak inni - jestesm y grzesznikam i (R z 3.23).

sądźcie, abyście nie byli są d z e n i. Bo tak im są­

nie mamy więc prawa wydawać jakichkolw iek

dem , jakim są d zicie, i w as o są d z ą " (M t 7.1-2).

osądów.

N ie pow inniśm y o są d z a ć d ru g ie g o człow ieka,

Ta sam a myśl w yrażona jest ponow nie we

gdyż nasz sp o só b p o strz e g a n ia m o ż e być tak

fragm encie, w którym mowa o w zajem nym

zniekształcony,

oskarżaniu się we w spólnocie kościelnej (R z

z cudzego ok a jaw i się ja k o czy sta hipokryzja

że

p ró b a

u su n ię cia

drzazgi

14.1-13). W tym kontekście zalecenie, aby nie

(M t 7.3.5). A zatem , zam iast p rz e k lin a ć naszych

osądzać tych. którzy stosują praktyki i wyznają

przeciw ników , p ow inniśm y ich m iłow ać i m o d l ić

poglądy powszechnie uznaw ane jako złe lub nie­

się za nich (M t 5 ,4 4 ). Je z u s głosił tę postawę

571

Usi do Galató*

całym sw oim ży ciem . N ie przyszedł na wrogi w o­

Boga i w atm osferze otwartości na tę miłość

bec Boga św iat p o to , aby go po tęp ić, ale po to,

udzielane jest przebaczenie, wylewana jest łaska

aby ten św iat zbaw ić (J 3.17). G łębokie w spół­

i przezwyciężany jest grzech. Niemniej jednak,

czu cie J e z u s a sp raw ia, że p łacze O n nad Jerozo­

tam , gdzie kategorycznie odrzuca się tę zbawczą

lim ą (Ł k 19,41) - m iastem , które zabija p roro­

m iłość, gdzie dzieła Boga nazywane są dziełami

ków i ty ch (n p . J e z u sa ), którzy są tam posyłani

szatana, gdzie deptana jest prawda - tam doko­

(Ł k 13,34). P o n a d to - kiedy Je zu s spotyka cu­

nuje się potępienie. To właśnie w kontekście od­

d z o ło ż n ic ę , nie o są d z a jej, lecz jej przebacza

rzucenia zbawczej miłości Boga należy rozpatry­

(J 8.10-11), a d o ło tra w iszącego n a sąsiednim

wać przekleństw o zapisane w G a 1.9.

krzyżu w y p o w iad a słow a błogosław ieństw a (Łk 23,3 9 -4 3 ).

Główny motyw listu skierowanego do Galatów m ożna streścić w następujący sposób: sed­

To p raw d a, że w y p ow iedziane p rzez Pawła

nem głoszonej przez Pawła Ewangelii, na której

słow a krytyki w o b ec tych, którzy osądzają bliź­

miała opierać się wiara, jest to. że nasze uspra­

niego, sp rz e c z n e są z jeg o o strą w ypow iedzią

wiedliwienie owocujące właściwą relacją z Bo­

w G a 1.9. N iem n iej je d n a k , ogólne przesłanie

giem możliwe jest wyłącznie dzięki Jego łasce

Je zu sa p ły n ące zaró w n o z Jeg o nauk. jak i życia

i naszej wierze, a nie dzięki wypełnianiu Prawa

cech u ją c e g o się m iło ścią, w spółczuciem , pokorą

za pom ocą uczynków (G a 2,15-21). To przesła­

i p rz e b a c z e n ie m , ró w n ież p o zo staje w w yraźnej

nie krytykowane było przez niektórych judeo-

sp rz e c z n o śc i z n iek tó ry m i Jego w ypow iedziam i.

chrzescijan domagających się, aby nawróceni

Je zu s p o trafił bo w iem używ ać b ard zo ostrych

poganie

słów krytyki w o b ec tych. którzy sprzeciw iali się

w tym rytuałów takich jak celebrowanie świąt,

przestrzegali

Prawa

Mojżeszowego,

Jeg o p rz e sła n iu , i któ ry ch „p o b o żn o ść" znacznie

zachowywanie zasad żywienia i obrzezanie (Ga

u tru d n ia ła realizację zbaw czego dzieła Bożego.

3,1-7; 4.8-11.17.21-22). Paweł ostrzega, że ci. któ­

I tak, Je z u s m ów i d o przyw ódców religijnych

rzy ulegają ich wpływom, którzy odchodzą od

Izraela, że m ają „d iab ła za o jca" i takiem u ojcu

prawdy (G a 5,7) i szukają „usprawiedliwienia

słu żą (J 8 ,4 4 ). Ci, któ rzy krytykują dokonyw ane

w Prawie", zrywają tak naprawdę więź z Chrystu­

p rzez J e z u sa eg zo rcy zm y nazyw ani są „przew rot­

sem i „wypadają z łaski" (G a 5.4).

nym p o k o len iem " (Ł k 11,29). które zo stan ie osą­ d z o n e i p o tę p io n e (Ł k

11,31-32). Ci. którzy

Dla Pawła ów konflikt pomiędzy Ewangelią, którą głosił, a nauką tych fałszywych nauczycieli,

sp rzeciw iają się d zieło m dokonyw anym w Jezu­

był sprawą życia lub śmierci. Dlaczego? Ponie­

sie i p rz e z Je z u sa m o cą D ucha Bożego (M t

waż postawa legalistyczna - czyli odnoszenie się

12,28), z o s ta n ą n ato m iast potępieni na wieki

do Boga w kontekście swoich religijnych osiąg­

i nic b ęd zie d la nich p rzeb aczen ia (M t 12,31-32).

nięć. nie prowadzi do nawiązania właściwej rela­

O b elg am i o b rzu can i są także uczeni w Piśmie

cji z Bogiem (G a 2.16; 3.3). ale do zerwania

i faryzeusze, któ ry ch Je zu s nazywa „winnymi

z Nim (G a 5.4). do odrzucenia Bożej laski (Ga

piekła" (M t 23,15), „głupim i i ślepym i" (M t 23,17),

2,21). do zniewolenia więzami Prawa (G a 4.9.21;

„grobam i p o b ielan y m i" (M t 23,27), „wężam i"

5.1) i wreszcie - do przekleństwa śmierci (Ga

i „p lem ien iem żm ijow ym ”, które nie m oże „ujść

3.10-13).

p o tęp ien ia w p iek le” (M t 23,33), Jeśli u w ażnie porów nam y te ostre wypowie­

Ci. którzy głoszą tę niewłaściwą naukę, to „fałszywi bracia" (G a 2.4). którzy nic wiedzą,

dzi Je zu sa z Jeg o ogólnym przesłaniem w spół­

czym jest „prawda Ewangelii" (G a 2,5.14). wpro­

czu cia i przeb aczen ia, zaczniem y rozum ieć na

wadzają zam ęt wśród chrześcijan (Ga 1.7). prag­

czym d o k ład n ie polega ta różnica. Jezus przy­

ną „przekręcić Ewangelię Chrystusową" (Ga 1.7)

szedł na św iat jak o w cielenie zbawczej m iłości

i otum anić swoich słuchaczy (G a 3.1). Dlatego

Vm;i Testament

572

leż, ktokolwiek śm ie tak postępow ać, „niech bę­

5 ,2 C h ry stu s w am się n a nic

dzie przeklęty“ (G a 1.8-9). Te ostre słowa ukazu-

nie przyd a?

¡4 , jak poważny byl ów problem dla Pawia. D o­ brze opisuje to G corgc D uncan. który nazyw a tę

W erset G a 5,2 w ydaje się w y ra ż a ć ja k ie ś ograni­

wypowiedź „klątwą, jakiej apostoł nigdy nie użył­

czen ie w d ziele C h ry s tu s a . C z y ż nie pod w aża to

by w obronie własnych przekonań (...). W tym

m ocy i se n su C h ry stu s o w e g o życia i śmierci?

jednak przypadku chodziło o Ewangelię sam ego

C zy p o d d a n ie się c z e m u ś tak m a ło znaczącem u

C hrystusa”1.

jak rytuał o b rz e z a n ia n a p ra w d ę je s t w stanie

Paweł nie potępia więc swoich nieprzyjaciół dlatego, żc są oni przeciw ko niem u, ale dlatego, że są oni wrogami Ewangelii. Ta Ew angelia nie

o sła b ić sk u te c z n o ś ć J e g o o fia rn e j śm ierci? G łów nym

p rz e sła n ie m

L istu d o G alatów

je s t to. że zb aw ien ie u zy sk u je się p rz e z w iarę, nie

jest przecież wymysłem Pawia, ale Bożym o b ja­

p rzez uczynki, że u sp ra w ie d liw ie n ie (czyli właś­

wieniem (G a 1,11-12). D latego też. ci. którzy ją

ciw a relacja z B o g iem ) je s t s k u tk ie m laski zwią­

przekręcają, sprzeciw iają się zbaw czem u zam y­

zanej z o so b ą S yna B ożego, nie za ś n ag ro d ą za

słowi Boga i narażają się na Jego spraw iedliw y

ludzkie o sią g n ię c ia i że w y zw o len ie z więzów

osąd. W idzimy zatem , że nie m a tak n apraw dę

g rzech u nie w ynika z n a w e t n a jb a rd z ie j gorliwe­

żadnej sprzeczności pom iędzy zaleceniem Pa­

go p o słu szeń stw a w o b ec P ra w a, ale z ofiary, jaką

wia. aby nie osądzać drugiego człow ieka, a o stry ­

C h ry stu s p o n ió sł za n a s n a k rzy żu . P rz esłan ie to

mi słowami krytyki zawartym i w G a 1.9. tak jak

z o sta ło z a k w e stio n o w a n e i z n ie k s z ta łc o n e przez

nie ma sprzeczności pom iędzy głoszoną p rzez

tak zw anych „ ju d a iz u ją c y c h ”.

Jezusa m iłością nieprzyjaciół a Jego słow am i po­

„ J u d aizu jący ” to ju d e o c h rz e ś c ija n ie , którzy

tępienia. W obydwu tych przypadkach ujaw nia

sprzeciw iali się E w angelii P aw ła ja k o niezgodnej

się tylko prawda, zgodnie z którą ci. którzy o d ­

z P raw em , w ierząc, że o p r ó c z d z ie ła Bożego

rzucają dzieło i zamysł Boga. sam i narażają się

d o k o n u jąceg o się w C h ry s tu s ie w a ż n e je s t także

na Jego sprawiedliwy osąd.

p rz estrzeg an ie

Zobacz również kom entarz do Ps 137,8-9: 139.21.

P raw a

z a ró w n o

p rz e z judeo-

ch rzescija n . ja k i c h rz e ś c ija n p o c h o d z e n ia po­ gańskiego. C h o d z iło im z w ła sz c z a o o b ch o d ze­ nie św iąt, p rz e strz e g a n ie z a s a d k o sz e rn e g o ży­ w ienia i p o d d a w a n ie się ry tu ało w i o b rzezan ia

3.23-25 Kres Praw a?

(G a 3.1-7; 4.8-11.17.21-22). Paw eł nazyw ał ich tym i, „którzy p o c h o d z ili

Zobacz kom entarz do Rz 10,4.

2 . 1 2 ). gdyż ich ro sz c z e n ia

z o b r z e z a n ia ” (G a w o b ec chrześcijan

zw iązane z p rz e strz e g a n ie m P raw a M ojżeszow e­ go w yrażały się n ajb ard ziej ra d y k aln ie w żąda­

3.24-26 Czy Kościół jest Izraelem ?

niu. aby p oganie, k tó rzy c h c ą z o s ta ć pełnopraw ­ nym i czło n k am i ludu N ow ego P rz y m ie rz a , pod­

Zobacz komentarz do G a 6.16.

daw ani byli rytuałow i o b rz e z a n ia ( G a 6.12). Paweł kateg o ry czn ie sprzeciw iał się tem u żą­ daniu ju d aizu jący ch . u zn ając, iż u jeg o podstaw leży b łędne p rzek o n an ie o k ry teriach zbaw ienia - m ianow icie, że zbaw ienie uzyskuje się wskutek ludzkich osiągnięć (G a 3 ,3 ), nie zaś za sprawą

George S. Duncan. The Epistle of Paul to the Galatians (London. Hodder & Stoughton. 1934), s. 18-19.

Bożej laski. A postoł w iedział bow iem , że dążenie do spraw iedliw ości (k tó ra w tym kontekście nic

573

iJst do Galotów

o d n o si się d o d o b ro ci w sensie m oralnym czy

na darm o". Sednem myśli apostola jest oczywi­

etycznym , ale d o właściwej relacji z Bogiem ) p o ­

ście fakt. że obrzezanie (będące skrótem myślo­

przez w y p ełn ian ie Praw a rów noznaczne jest z od­

wym odnoszącym się do życia według Prawa

rzu can iem „laski d an ej p rzez Boga" (G a 2.21).

M ojżeszowego) rozum iane i praktykowane jako

D lacze g o Paweł lak stan o w czo sprzeciw iał

środek do uzyskania sprawiedliwości, wyklucza

się tym . k tó rzy n aleg ali na w ypełnianie Prawa?

działanie Bożej łaski. Podejście legalistyczne su­

Je d n a z p rzy czy n o p isa n a je s t w trzech pierw ­

geruje bowiem, żc człowiek może uzyskać uspra­

szych ro z d z ia ła c h L istu d o R zym ian. Jako rabin

wiedliwienie sam odzielnie i zaprzecza koniecz­

Paweł w ierzył n ajp ra w d o p o d o b n ie j, iż doskonale

ności pokuty.

p o słu szeń stw o w o b ec P raw a M ojżeszow ego jest

Tym. którzy wybierają taką postawę „Chry­

m ożliw e (F lp 3.4-6). N iem niej jed n ak , apostoł

stus (...) się na nic nie przyda", gdyż próba uzy­

był te ż św ia d o m teg o . iż ta k a d ro g a d o naw iąza­

skania usprawiedliwienia przez Prawo doprowa­

nia relacji z B ogiem n ieu ch ro n n ie wiąże się

dzi ich do zerw ania więzi z. Chrystusem i wypad­

z sa m o u sp raw ied liw ien iem .

dum y

nięcia z łaski. Żyjąc według Prawa, wyznajemy

z w łasnych o sią g n ię ć, ch ęcią chw alenia się przed

przekonanie, że C hrystus i Jego ofiara nic mają

poczuciem

innym i i p rzed Bogiem - czyli o sta te czn ie d o cał­

tak napraw dę żadnego znaczenia. Jeśli natom iast

kowitej u tra ty p o k o ry w obec Stwórcy. D ruga -

żyjemy w „Chrystusie Jezusie", to „ani obrzeza­

i zap ew n e b ard ziej fu n d a m e n ta ln a - przyczyna,

nie. ani jego brak nie mają żadnego znaczenia,

dla k tó rej Paw eł o d rz u c a postaw ę legalistyczną,

tylko wiara, która działa przez miłość" (Ga 5.6).

to je g o g łęb o k ie p rzek o n an ie, że o d sam ego po­ czątk u h isto rii zb aw ienia droga do naw iązania

Zobacz również komentarz do Dz 16,3; 21,21; Flp 2,12-13: 3.4-6.

w łaściw ej relacji z Bogiem w iedzie przez wiarę, nie zaś p rz e z u czy n k i Praw a (G a 3,6-25: zobacz ró w n ież R z 3 - 4). W o p a rc iu o te p rzek o n an ia, Paweł stwier­

5,12 C /y mamy nienawidzić swoich wrogów?

dza. że gdyby jak ik o lw iek system praw ny - nawet P raw o M o jżeszo w e - m iał m oc daw ania życia, to

Zobacz komentarz do Ps 139,21.

„w ów czas rzeczy w iście uspraw iedliw ienie płynę­ łoby z P raw a" (G a 3,21). T ym czasem , jedyna m o c P raw a to o d sła n ia n ie ludzkich grzechów

5,19-21 Kto odziedziczy królestwo

p rzed św iętym Bogiem po to. aby ukazać, jak

Boże?

b ard zo zależn i jeste śm y od Jego laski, którą o trzy m u je m y p o p rzez w iarę (G a 3.18.22-25).

Zobacz komentarz do

I Kor 6.9-10.

W edług Paw ła d roga d o zbaw ienia jest za­ tem zu p ełn ie in n a niż ta. którą głosili judaizujący. D lateg o staw ia o n tezę. żc p o d d an ie się rytu­

6,16 Kim jest Izrael Boży?

ałow i o b rz e z a n ia (k tó re m iałoby być środkiem d o uzysk an ia spraw iedliw ości przed Bogiem )

Werset G a 6,16 jest częścią błogosławieństwa,

spow oduje sytuację, w której „C hrystus wam się

którym Paweł kończy swój list. Czym jest wspo­

na nic nie p rz y d a ” (G a 5.2). Stw ierdzenie ujęte

m niany w tym wersecie „Izrael Boży"? O jakiej

w pow yższym naw iasie stanow i interpretację

„zasadzie" tam mowa? O ile odpowiedź na to

słów Pawła w św ietle analogicznej wypowiedzi

drugie pytanie wyłania się z kontekstu dość ła­

zap isan ej w G a 2,21 - „Jeżeli zaś usprawiedliwie­

two. to odpowiedź na pierwsze nie jest już laka

nie d o k o n u je się przez Prawo, to C hrystus um arł

prosta - zależy bowiem od tego, w jaki sposob

\tmtv Testament

574

/interpretujem y zarów no strukturę tego zdania,

in te rp u n k c ja

jak i zastosow ane w nim określenia.

p rzek ład ach P ism a Ś w ięteg o o p a rty c h n a wersji

z a s to so w a n a

we

w spółczesnych

Z acznijm y od kontekstu. W całym L iście do

greckiej je s t u m o w n a. W zw iązk u z ty m . możliwe

G alatów Paweł dowodzi, że droga d o zbaw ienia

je s t p rz e sta w ia n ie z n ak ó w in te rp u n k c y jn y c h po­

wiedzie przez laskę d an ą ludziom po p rzez o d k u ­

jaw iających się w tych te k s ta c h . Interpunkcja

pieńczą śm ierć C hrystusa, dzięki której uw olnie­

w pływ a n a to m ia st n a s p o s ó b o d c z y ta n ia tekstu.

ni zostaliśm y z więzów grzechu i postaw y Icgaii-

Jeśli c h o d z i o G a 6.16. istn ie ją z a s a d n ic z o dwie

stycznej. To zbawcze dzieło Boże w C h ry stu sie

m ożliw e w ersje in te rp u n k c y jn e :

dopełnia się w nas dzięki postaw ie pełnej wiary.

1.

W ersja, w' k tó rej n a jw a ż n ie js z y przecinek

Paweł form ułuje tę tezę przeciw ko ju d aizu jący m

pojaw ia się p o m ię d z y d w ie m a c z ę ś c ia m i zdania:

- judeochrześcijanom z G alacji. którzy wierzyli

je d n a z ty ch części z a w ie ra sło w a „po k ó j i miło­

i głosili, żc sprawiedliwość w obec Boga m o żn a

sierdzie". d ru g a - sfo rm u ło w a n ie : „Izrael Boży".

osiągnąć wyłącznie poprzez pod d an ie się ry tu a­

Przy takiej in te rp u n k c ji, k tó ra o p ie ra się n a inter­

łowi obrzezania (i inne form y w ypełniania n ak a­

punkcji z asto so w an e j w p o w s z e c h n ie akceptow a­

zów Praw a). Rozważania na ten tem at podsum ow ane są

nej greckiej w'crsji P ism a Ś w ię te g o ’, możliw-e są dw a sp o so b y in te rp re ta c ji te g o w ersetu :

w wersetach znajdujących się tuż przed an alizo ­

(a ) B łogosław ieństw o: „ p o k ó j i m iłosierdzie"

wanym przez nas stw ierdzeniem (G a 6.12-15).

sk iero w an e je s t d o je d n e j i tej sam ej grupy

W podsum ow aniu tym czytam y, że ci. którzy

ch rześcija n . „W szyscy, k tó rz y b ę d ą się trzym ać

podkreślają konieczność o b rzezania (b ęd ąceg o

tej zasad y ", o k tó ry ch m o w a w p ierw sze j części

skrótem myślowym odnoszącym się do religii le-

zd an ia, o z n a c z e n i są b o w iem w d ru g ie j jeg o czę­

galistycznej). ubiegają się tak n apraw dę o ludz­

ści m ian em „Izraela B o ż eg o ”.

kie względy, aby m óc się chw alić także przed

(b )

B ło g o sław ień stw o : „po k ó j

i m iłosier­

Bogiem (G a 6,12-13). T ym czasem - ja k tw ierdzi

d zie" sk ie ro w an e je s t d o dw óch różnych grup - do

Paweł - jedyny powód do chluby, jaki m ożem y

tych, „którzy b ę d ą się trz y m a ć tej zasad y " i do

mieć, jest poza nam i - pow odem tym jest krzyż

Izraela B ożego. N iem n iej je d n a k , sform ułow anie

C hrystusa (G a 6,14).

„Izrael Boży" tra k to w a n e j e s t ra c z e j ja k o pojęcie

C hlubiąc się krzyżem , nie szczycim y się bo­

bardziej ogólne, o z n a c z a ją c e g r u p ę chrześcijan,

wiem własnymi osiągnięciam i, ale w ychw alam y

w której skład w c h o d z ą ta k ż e ci z G alacji, „któ­

Boga za niezwykłą laskę, jaką nas obdarzył. Pa­

rzy b ęd ą się trz y m a ć tej z a s a d y ”. T aki sposób

weł podsum ow uje tę myśl następującym i słowa­

o d c z y ta n ia tego fra g m e n tu o d z w ie rc ie d lo n y jest

mi: „Bo ani obrzezanie nic nie znaczy ani nie-

np. w jeg o następ u jący m przekładzie: „N a wszyst­

obrzezanie. tylko nowe stw orzenie” (G a 6.15).

kich tych, k tó rzy się tej zasad y trz y m a ć będą, i na

W związku z tym, w zapoczątkow anym przez

Izraela B ożego [n iech z s tą p ił p okój i m iłosier­

Chrystusa nowym stw orzeniu „nie m a ju ż Ż yda

dzie!"

ani poganina" (G a 3.28: zobacz rów nież 2 K.or 5,17). Żadne rytuały nie są w ięc w ażne dla zbaw ­ czej relacji człowieka z Bogiem. W ażny jest tylko fakt. że jesteśm y nowym stw orzeniem ustanow io­ nym dzięki lasce i poprzez wiarę. To jest owa „zasada", do której Paweł odnosi się w G a 6.16. Przyjrzyjmy się teraz strukturze tego w erse­

u

I

S ta n d a rd o w e te k sty g reck iej w ersji N o w eg o T estam en ­ tu to te w y d an e p rz e z E b e r h a r d a N e s tlé o ra z teksty o p ra c o w a n e p rzez Z je d n o c z o n e T o w arzy stw a Biblijne

tu i zastosow anem u tam określeniu: „Izrael

(w ydaw an e p rzez ta k ich b ib listó w ja k A la n d , Black. M etzger. W ik g ren ). N ale ży p a m ię ta ć , że o zasto so w a­

Boży". N a początek zwróćmy uwagę na to, że

nej w n ic h in te rp u n k c ji d e c y d u je w y d aw ca.

575

last do Cjulaww

2.

N ie k tó rz y u czen i pokusili się o zm ianę ny został rytuałowi obrzezania (Rz 4.9-11). Na

in terp u n k cji ta k ż e w wersji greckiej'. Z punktu

tej podstawie apostoł nazywa Abrahama „ojcem

w id zen ia g ram aty k i m ożliw e je s t postaw ienie de­

wszystkich, którzy wierzą" - zarówno nieobrze-

cy d u jąceg o p rz e c in k a w takim m iejscu, że błogo­

zanych (czyli chrześcijan pochodzenia pogań­

sław ieństw o: „pokój i m iłosierdzie" zostaje roz­

skiego - Rz 4,11). jak i obrzezanych (czyli judeo-

d zielo n e n a pó ł, p rz e z c o każde z tych słów nale­

chrześcijan - Rz 4.12). Skoro zaś Abraham (oj­

żeć m o ż e d o in n ej części zd an ia. N ależałoby

ciec wszystkich Izraelitów) jest ojcem wszystkich

w ów czas o d czy ty w ać je w sp o só b następujący:

wierzących, to nazwanie ich mianem „Izraela

„N a w szy stk ich , k tó rzy b ęd ą się trzym ać tej zasa­

Bożego" jest jak najbardziej na miejscu (zobacz

dy n iech zstąp i po k ó j, a (lu b „i”) m iłosierdzie

rów nież Rz 9.6-8).

niech zstąp i n a Izrael Boży". Przy takiej inter­

Potwierdzenie tej korelacji znajdujemy rów­

p u n k cji b ło g o sław ie ń stw o zostaje rozdzielone,

nież w Liście do Filipian, gdzie Paweł nazywa

a k ażd a z je g o części o d n o si się do innej grupy

chrześcijan „ludem obrzezanym", przeciwsta­

o só b . „P okój" d o ty czy ch rześcija n („w szystkich,

wiając ich tym, którzy „pokładają ufność w ciele"

k tó rzy b ę d ą się trzy m ać tej zasady"), a „m iłosier­

(F lp 3,3). czyli pozostają pod władzą rytuału ob­

d zie" - Izraelitów , k tó rzy nie są jeszcze członka­

rzezania (Flp 3,4-6). Ponadto, w Liście do Gala­

mi o d k u p io n e g o lu d u B ożego, ale być m oże

tów „ci, którzy polegają na wierze" nazwani są „synami A braham a" (G a 3,7), przy czym okre­

w k ró tce nim i z o sta n ą . P ierw sza ze w sp o m n ia n y ch wyżej opcji za­

ślenie to dotyczy także wierzących pogan (Ga

k łada, że sfo rm u ło w an ie „Izrael Boży" stosow a­

3.8). Koncepcja ta streszczona jest w Ga 3,26-

ne je s t p rz e z Paw ia n a o k reślen ie wszystkich,

29, gdzie - zwracając się zarówno do judeo-

któ rzy są „w C h ry stu s ie " - zarów no Żydów, jak

chrzescijan. jak i do chrześcijan pochodzenia

i p o g an . P o n iew aż sfo rm u ło w an ie to nie pojawia

pogańskiego - Paweł pisze: „Wszyscy bowiem

się u Paw ia tylko raz i nie w ystępuje w żadnym

dzięki tej wierze jesteście synami Bożymi -

innym tek ście N ow ego T estam en tu , potw ierdze­

w Chrystusie Jezusie" (G a 3,26). Apostoł nawią­

nia tego, że o d n o si się o n o w łaśnie do chrześci­

zuje tu do Starego Testam entu, w którym Izraeli­

ja n

kontekście

ci nazwani są „dziećmi żyjącego Boga" (Oz 2.1)

P o d o b n ie ja k w L iście d o G alatów , w Liście

tów - O z 11.1). Pojawia się zatem równanie:

m u sim y

sz u k ać

w szerszym

lub „synem" (Izrael rozumiany jako ogół Izraeli­

w szystkich p ism ap o sto ła . d o R zym ian Paw eł tak że tw ierdzi, że uspraw ied­

Izrael j syn/dzieci Boga - chrześcijanie. Paweł

liw ienie

wieńczy swoją wypowiedź stwierdzając, że ci.

(p o z o sta w a n ie

spraw iedliw ym

przed

B ogiem ) p rzy ch o d zi p o p rzez wiarę, nie przez

którzy są w Chrystusie, zarówno Żydzi, jak i po­

uczynki Praw a. W Rz 4 ap o sto ł dow odzi, że to

ganie. są potom stwem Abrahama (G a 3,27-29).

w łaśnie takie p o d ejście zgo d n e jest z zam ysłem

T rudno byłoby zaprzeczyć, że określenie

B ożym . Paweł u d o w ad n ia to, podając przykład

„Izrael Boży” wywodzi się właśnie z takiego toku

A b rah am a, k tó ry zaufał Bogu, przez co wszedł

myślowego Pawia. Jest więc wysoce prawdopo­

z N im we w łaściw ą relację, jeszcze zanim podda­

dobne. że taki sposób interpretacji Ga 6,16 jest słuszny. Niem niej jednak, druga z przytoczonych wyżej opcji - ta, która zawęża pojęcie „Izraela Bożego" do określonej grupy ludzi - jest równie

1 N p . E. B u rio n . T he Epistle to the G alatians. In te rn a­ tio n al C ritic a l C o m m e n ta ry (N ew York: S crib n er's Sons, 1970). s. 357-358; ta k że G eo rg e S im pson D un­ ca n , The Epistle o f Paul to the G alatians ( L ondon: H o l ­ d e r & S to u g h to n . 1934), s. 192.

ważna i także zasługuje na uważną analizę. O prócz nazwania Abrahama „ojcem wszyst­ kich. którzy wierzą" (Rz 4.11). Paweł wyróżnia dwie grupy Izraelitów. W Rz 2.28-29 twierdzi on.

Vr>nv Testament

576

że istnieją dwa rodzaje Żydów: ci, którzy p rze­

Pawła to „łaska i p o k ó j” (lu b ..m iłosierdzie i po­

strzegają tylko zew nętrznych wym ogów Prawa

kój” ). nie zaś „pokój i m iło sie rd z ie ". S koro we­

i obrzezanie i pochodzenie fizyczne) oraz, ci, któ­

dług a p o s to ła m iło sie rd z ie B oże je s t tym . co p ro

rzy oprócz tego są jeszcze Żydam i w ew nętrznie

w adzi d o sta n u p o k o ju (z B ogiem , sam ym sobą

- ci. których obrzezanie jest nie tylko kw estią fi­

i innym i lu d ź m i), to lo g iczn y w n io se k jest taki,

zyczną. ale też duchow ą. O tych w łaśnie, praw ­

że słow o „p o k ó j” d o ty c z y ty ch . k tó rzy ju ż są

dziwych Izraelitach myśli być m oże Paweł, kiedy

w C h ry stu s ie , a „ m iło sie rd z ie ” - tych. którzy

posługuje się koncepcją „R eszty" w' Rz II. D zię­

je s z c z e w N im nie są. W y ja śn ie n ie to jest cał­

ki Bożej łasce, są więc w śród Izraelitów tacy. któ­

kiem p ra w d o p o d o b n e z z a s trz e ż e n ie m , iż p o

rzy - podobnie jak Paweł - odpow iedzą w iarą na

zd ro w ien ia czy b ło g o sła w ie ń stw a n ie zaw sze lub

dzieło Boga dokonane w C hrystusie (R z 11.1.5).

n iek o n ieczn ie sta n o w ią sfo rm u ło w a n ia w pełni

Czy to możliwe - w św ietle rozróżnienia pom ię­

logiczne.

dzy całym Izraelem a Resztą - żc ap o sto ł zasto ­

N ie z a le ż n ie o d teg o . k tó ry s p o s ó b interpre­

sował określenie „Izrael Boży" w o d n iesie n iu do

tacji przyjm iem y, je d n o je s t p ew n e: d la Pawła

tej właśnie Reszty? Jeśli tak. cały w erset zyskałby

K ościół g ro m a d z ą c y w szy stk ich w ierzących to

zupełnie inne znaczenie. B łogosław ieństw o „po­

w sp ó ln o ta N ow ego P rz y m ie rz a , w k tó rej Żydzi

kój" dotyczyłoby wówczas tych. ..którzy będą się

i G recy. Izra elic i i p o g a n ie sta ją się now ^m lu­

trzym ać tej zasady”, czyli tych. którzy przyjęli

dem . W tej w łaśn ie now ej sp o łe c z n o ś c i spełnia

już chrześcijaństw o. „M iłosierdzie" odnosiłoby

się o b ie tn ic a Boga d a n a A b ra h a m o w i u sam ego

się natom iast do Reszty Izraela - czyli tych, któ­

p o czątk u h isto rii zb aw ien ia: „ P rz e z cieb ie będą

rzy jeszcze nie do końca poznali objaw ienie Boże

o trzym yw ały b ło g o sła w ie ń stw o ludy całej ziemi"

w Jezusie C hrystusie, ale którzy z Bożą łaską

(R d z 12.3: G a 3 ,2 9 ).

w krótce dojdą d o wiary. Za takim sposobem in terpretacji przem iawia fakt. że zwykła kolejność błogosław ieństw

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do A p 7.4.

Rz

11,26;

L is t d o E f e z j a n

1.10 U n iw ersalizm ?

nieją różne „niebiosa"? Czym Jezus napełnia cały wszechświat?

Z o b a cz k o m e n ta rz do Kol 1,19.

Po przeczytaniu lego wersetu czujemy się wręcz przytłoczeni takimi pytaniami, zwłaszcza że przesłanie Pawła w ogólnym kontekście tego

1.11 P re d esty n a c ja ?

fragm entu jest krystalicznie wyraźne. Niejasnoś­ ci związane ze wspomnianymi wyżej określenia­

Z o b a cz k o m e n ta rz do R z 8,29.

mi przynajm niej częściowo wynikają z faktu, iż pytanie dotyczące Ef 4,10 (C o oznacza: „zstą­ pił"?) odnosi się tak naprawdę do tekstu ze Sta­

2,15

P ozbaw ić P raw o mocy?

rego Testam entu przytoczonego w Ef 4.8. Z jed­ nej strony chcemy dowiedzieć się, dlaczego Pa­

Z obacz k o m en ta rz do R z 10,4.

weł zacytował treść Ps 68.19, a z drugiej - odczy­ tujemy ten fragm ent w jego własnym kontekście. Nie pom aga nam to, ale raczej przeszkadza -

4,9-10 C h ry stu s w stępujący i zstęp ujący?

tym bardziej, jeśli uświadomimy sobie, że apo­ stoł cytuje ten fragment, zmieniając go - najwy­ raźniej po to. aby dopasować go do swojego za­

Z k o n tek stu , w jak im um ieszczony jest werset

mysłu.

E f 4,9-10. w ynika w yraźnie, że słowa „wstąpił"

Głównym motywem teologicznym przewija­

i „zstąpił" o d n o sz ą się d o osoby C hrystusa. C o

jącym się przez cztery pierwsze rozdziały Listu

d o k ład n ie o zn acz a ow o „w stępow anie" i „zstępo­

do Efezjan jest koncepcja, zgodnie z którą Koś­

w anie"? C zym są „niższe części ziem i"? Czy ist­

ciół Jezusa Chrystusa jest tworem Hożym, w kto-

578

Vmr Testament

rym podzielona, rozbita ludzkość zostaje z je d n o ­

ry ro zd ał lu d zio m dary. N ie m n ie j je d n a k , w Sta­

czona. przez co staje się niejako jednym o rgani­

rym T e sta m e n c ie c z y tam y w y raźn ie, że zwycięz-

zmem (E f 1.22-23). M ur dzielący Ż ydów i pogan

ca p rzyją ł (Jary a d lu d zi'. W y d aje się zatem , że

zostaje w ten sposób obalony ( E f 2,14-16). Ci.

Paw eł zm ien ił treść teg o fra g m e n tu p o to, aby

którzy niegdyś byli „daleko" (czyli pog an ie) stali

d o p aso w ać g o d o w łasn eg o k o n te k s tu . P rz y to czo n y p sa lm o p isu je zw ycięstw o Boga

się „dom ownikam i Boga” - „św iątynią", w której Bog obecny jest p oprzez sw ojego D u ch a ( E f

nad

2.17-22).

triu m faln ej p ro cesji d o św iąty n i p o ło ż o n e j na

w rogam i

Izra ela,

ilu stru ją c je

obrazem

To właśnie ta jedność, trw ałość i d ziałalność

G ó rz e S ynaj, d o k ą d p o k o n a n i p rz y n o s z ą zwycię­

owej „świątyni" - C iała C h ry stu sa je s t p rzed m io ­

sk iem u królow i sw oje d a ry ( P s 68,18-19). Możli­

tem rozw ażań zawartych w E f 4. Po ukazaniu

we, że ten triu m fa ln y o b r a z p rz y sz e d ł Pawłowi

koncepcji jedności K ościoła w ten obrazow y spo­

na myśl ja k o a n a lo g ia d o zw y cięstw a M esjasza

sób. opierając się na d ogm acie o jed n y m D uchu,

na krzyżu, d o Je g o z m a rtw y c h w s ta n ia i wywyż­

jednym Panu i jednym Bogu O jcu w szystkich

szenia. S k o ro je d n a k a p o s to ł m yślał o wywyższo­

(E f 4.1-6). Paweł przechodzi do rozw ażań zw ią­

nym C h ry stu s ie p rz e k a z u ją c y m d a ry K ościołow i,

zanych z ró żnorodnością poszczególnych czło n ­

a p salm m ów i o w y w y ższo n y m Z w y cięzcy otrzy­

ków tego C iała. K ażdem u z nich C h ry stu s dał

m ującym d a ry o d lu d zi, to czy o z n a c z a to, że

laskę (E f 4,7) w jednym celu: po to. aby byli ap o ­

Paweł po p ro stu zm ien ił tre ść sta ro testam en to -

stołam i. prorokam i, ew angelistam i, pasterzam i

w ego cy tatu ? J e d n ą z o d p o w ie d z i n a to pytanie

i nauczycielam i (E f 4,11), którzy przygotują lud

m o że być stw ie rd z e n ie , z g o d n ie z k tó ry m apo­

Boży tak, aby całe ciało w zrastało ku dojrzałości,

stoł nie zam ie rz a ł an i za c y to w a ć g o dokładnie,

coraz doskonalej wyrażając „Pełnię C h ry stu sa"

ani też z m ien ić, ale „typow o ż y d o w sk im zwycza­

(E f 4.12-13). To w łaśnie w kontekście łaski u dzie­

jem - d o sto so w a ć ów fra g m e n t d o w łasn eg o kon­

lonej Kościołowi po to . aby mógł on realizow ać

tek stu , w iedząc, że je g o c z y te ln ic y (...) dostrzegą

swoją misję, rozpatryw ać należy naw iązanie Pa­

zm ian ę i z o rie n tu ją się. ja k i je s t jej c e l" ’. M ożli­

wła d o Ps 68,19 i odniesienie tego fragm entu do

we, iż ta k w łaśnie było. N ie m n ie j je d n a k , jest

osoby C hrystusa.

jeszcze in n e - p r a w d o p o d o b n ie naw et lepsze -

Paweł przechodzi od jed n o ści

K ościoła

w yjaśnienie.

do różnorodności jego członków, stw ierdzając:

W c z asach P aw ła w ię k sz o ść Ż y d ó w nie po­

„K ażdem u zaś z nas została dana łaska według

trafiła ju ż posługiw ać się ję z y k ie m hebrajskim .

miary daru C hrystusow ego" (E f 4.7). A postoł

N a co d zień używ ali o n i b o w iem ję z y k a aram ej-

wiedział bowiem, że C hrystus w stępujący d o nie­

skiego. W sy n a g o g ach , kiedy o d c z y ty w a n o teksty

ba - C hrystus wywyższony, wylał po d czas Pięć­

h ebrajskie, o b ecn y był tłu m a c z , k tó ry przekazy­

dziesiątnicy D ucha Świętego (D z 2.32-38). dzię­

wał je u czestn ik o m s p o tk a n ia , sw o b o d n ie je pa­

ki czem u członkowie K ościoła otrzym ali ró żn o ­

rafrazu jąc. C z ę sto d o d aw ał przy tym w łasne wy­

rodne dary (1 Kor 12.4-11).

ja śn ie n ia i an alizow ał p o sz c z e g ó ln e w ersety pod

Jak to często w pism ach Pawia bywa. zasto­

kątem ich a k tu aln eg o z asto so w an ia. T akie „inter-

sowane przez Pawia słowo, określenie czy poję­ cie przywodzi mu na myśl jakiś fragm ent Starego Testam entu, który apostoł następnie cytuje: „Wstąpiwszy do góry wziął do niewoli jeńców , rozdał ludziom dary”. Nic ulega w ątpliwości, że

' W Biblii T y siąclecia: „p rzy jął lu d z i ja k o d an in ę (p rz y p . red .).

motywem wspólnym pom iędzy tym w ersetem

T. K. A b b o tt. Epistles to th e E p h esia n s a n d Cotassions. Internatio n a l C ritical C o m m e n ta r y (N ew York: Charles

a Ps 68,19 mial być wywyższony zwycięzca, któ­

S c rib n e r's S o n s. 1897). s. 112.

579

List do Efezjan

p retacy jn e" tłu m a c z e n ia przekazyw ane były po­

względem nieba, do którego wstąpił Chrystus,

czątk o w o w fo rm ie u stn ej, a n astęp n ie spisyw ane

czyli po prostu do ziemi (E f 4,10).

w księg ach , k tó re d ziś znam y pod nazw ą Targu-

Inna teoria zakłada, że „wstąpienie" nastę­

my. A ram ejsk i T arg u m P s 68,19 zm ienia ten wer­

puje przed „zstąpieniem ". W kontekście wszyst­

set d o k ła d n ie w tak i sam sp o só b , w jaki robi to

kiego. o czym czytamy we wcześniejszej części

Paweł: z „ u d zielan ia d a ró w ” n a „odbieranie da­

listu, wnioskujemy, że Paweł nie m usiał odwoły­

rów". M ożliw e w ięc, że ap o sto ł użył po prostu

wać się do koncepcji W cielenia - z góry ją bo­

rab in iczn ej in te rp re ta c ji tego fragm entu z psal­

wiem zakładał. Ponieważ w najbliższym kontek­

m u. In te rp re ta c ja ta m o g ła nato m iast wynikać

ście analizowanego przez nas wersetu (E f 4.7.11)

z p rz e k o n a n ia , że ch o ć psalm ukazuje zwycię­

mowa jest o udzielaniu darów Kościołowi przez

stw o Boga w sp o s ó b an alo g iczn y do zwycięskich

lego. który wstąpił - zwycięskiego Pana. Paweł

p rocesji k ró ló w o trzy m u ją cy ch d ary jak o w yraz

m usiał raczej wykazać, iż aby dary te mogły zo­

u z n a n ia o d p o k o n a n y c h podd an y ch , to triu m f

stać przekazane, potrzebne było wpierw pewne

Boga Izra ela rząd zi się innym i praw am i i w tym

„zstąpienie". Zstąpienie to może byc kojarzone

p rzy p ad k u to Z w y cięzca ob d aro w u je swych pod­

z przyjściem na świat Chrystusa w Duchu Świę­

d an y ch zb aw ien iem .

tym.

P rzy to czy w szy tek st psalm u zgodny z targum em , Paw eł ty p o w o rabinicznym

zwyczajem

K oncepcja

Pawła

dotycząca

Chrystusa

mieszkającego w ludzkich sercach (E f 3.17) i na­

p rz e c h o d z i d o an alizy teg o tekstu pod kątem

uki Jana, zgodnie z którymi po „wstąpieniu" do

d zieła d o k o n a n e g o w C h ry stu sie - m esjańskim

dom u O jca C hrystus przyjdzie do swoich wy­

K rólu, k tó ry zatriu m fo w ał nad śm iercią i został

znawców poprzez Ducha Świętego (J 14,23-24)

w yw yższony d o g o d n o śc i P ana ( E f 1,20-21; zo­

potwierdzają, iż taka interpretacja analizowane­

b acz ró w n ież F lp 2,5-11). I tak, o b ecn e w psal­

go przez nas wersetu również jest możliwa.

m ie słow a: „w stąp iłeś” w yrażają założenie (lub

Niem niej jednak, ponieważ Paweł nie wspo­

su g e stię) - gdy o d n iesie m y je d o C h ry stu sa - że

m ina w żadnym ze swoich listów, że dary Ducha

O n „ró w n ież zstąp ił d o niższych części ziem i”

lub obecność Chrystusa w sercu są owocem

( E f 4 ,9 ). O ja k ie „zstąp ien ie" do k ład n ie chodzi?

„zstąpienia", bardziej prawdopodobne wydaje

I czym są ow e „n iższe części ziem i”? Je d n a z teo rii głosi, że Paweł m iał tu na my­

się to, iż za tym wersetem stoi raczej znana kon­ cepcja apostoła mówiąca o uniżeniu się Chrystu­

śli W cielen ie - zstąp ien ie Syna C złow ieczego

sa i wywyższeniu G o (Flp 2.5-11) - dokładnie

z n ieb a na ziem ię (z o b a c z J 3,13). Przy takim

w tej kolejności. Doskonale pasowałoby to do

zało żen iu „n iższe części ziem i" m o żn a odczyty­

kontekstu obdarzania Kościoła darami Chrystu­

wać na dw a sp o so b y : (1 ) ja k o odniesienie do

sa - ten. który pozbawił siebie Bożej chwały

n ajn iższy ch rejo n ó w św iata, czyli do podziem nej

i uniżył się aż tak, że poniosł śmierć, został na­

krainy um arły ch - H adesu. O znaczałoby to wów­

stępnie wywyższony i „wstąpił ponad wszystkie

czas, że zstąp ien ie C h ry stu sa osiągnęło swój

niebiosa, aby wszystko napełnić", po czym udzie­

p u n k t k u lm in acy jn y w Jego śm ierci i pogrzebie.

lił członkom Kościoła różnych darów.

M ogłoby to rów nież naw iązyw ać d o koncepcji

Co dokładnie oznacza sformułowanie „wszyst­

pojaw iającej się w N ow ym T estam encie wyłącz­

ko napełnić”? W niektórych przekładach Pisma

nie w 1 P 3,18-20, gdzie czytam y o tym. iż przed

Świętego czytamy o „napełnieniu wszechświata

zm artw y ch w stan iem C h ry stu s wszedł do króle­

Jego obecnością", ale można także odczytywać

stw a zm arłych, aby głosić królestw o Boże du­

„napełnienie" w bezpośrednim kontekście wspo­

szom tych, któ rzy ju ż odeszli. (2 ) „N iższe części

mnianych darów - tzn. Chrystus napełnia wszysl-

ziem i” m ogą o d n o sić się do tego. co niższe

ko (lub wszystkich) sw-oimi darami.

V 'h t

Testament

580

W arto również przyjrzeć się zastosow anem u

w iedź ta sp e łn ia w sz e rsz y m k o n te k śc ie i (2 ) zna­

w greckim oryginale wyrazowi plSroó („n ap eł­

czen ie zw ro tó w i sfo rm u ło w a ń użytych w tym

niać"). który m oże także o znaczać „w ypełnić

w ersecie i w je g o n ajb liższ y m k o n tek ście.

się" lub „dopełnić”. To znaczenie pasow ałoby do

W szerszy m k o n te k ś c ie tej w ypow iedzi Pa­

podobnego stw ierdzenia zapisanego we w cześ­

weł w yraża tro sk ę o to , ab y c h rz e ś c ija n ie - za­

niejszej części listu (E f 1.23), gdzie Paweł m ówi

rów no ja k o w s p ó ln o ta , ja k i p o sz czeg ó ln i jej

o wypełnieniu się dzieła C hrystusa. W tam tym

członkow ie

przypadku apostoł mówi o tym , że zarów no zstą­

C h ry stu so w eg o ( E f 3,16-17), w z ra sta ją c ku doj­

pienie (W cielenie), jak i w stąpienie (w niebo­

rzałości ( E f 4.11-16). D o jrz a ło ś ć ta b ęd zie wyra­

-

w z m a c n ia li

się

p rz e z

Ducha

wstąpienie. wywyższenie) m a jed en cel: o zn aj­

żać się w- tym . iż b ę d ą „dla sie b ie naw zajem do­

mienie ludzkości tajem niczego zam ysłu Boga

brzy i m iło sie rn i" ( E f 4 ,3 2 ), n a ś la d u ją c Bożą

(E f 1.8-10) po to. aby ich „w ypełnić", d ać im po­

m iło ść na w z ó r C h ry s tu s a , k tó ry pośw ięcił dla

czucie spełnienia. U dzielenie chrześcijanom d a­

nich sa m eg o siebie, p e łn ią c sw o ją o fia rn ą posłu­

rów jest z kolei po to, „aby wszystko na now o

gę ( E f 5,1-2).

zjednoczyć", doprow adzając tym sam ym d o K oś­

W jak i sp o s ó b to „ n a ś la d o w a n ie C h ry stu sa ”

cioła doskonałego, w yrażającego „Pełnię C h ry ­

w yraża się we w s p ó ln o c ie K o śc io ła i w codzien­

stusa" w świecie.

nych relacjach m ię d z y lu d z k ic h ? T o je s t właśnie głów ny m otyw ro z w a ż a ń z a w a rty c h w E f 5 - 6, k tórych c z ę ść sta n o w i E f 5,2 2 .

5,3-5 Kto odziedziczy królestwo Boże?

O gólne ro zw ażan ia d o ty c z ą c e w łaściw ego po­ stępow ania ch rześcija n , stre sz c z a ją c e się w sło­ w ach: „N ie m iejcie nic w sp ó ln e g o z ciem nością”

Zobacz kom entarz do i Kor 6,9-10.

( E f 5,3-16) p o p rzed zają b ard ziej k o n k retn e zale­ cenia do ty czące relacji we w sp ó ln o c ie kościelnej i w innych k o n tek sta ch sp o łe czn y ch , np. w rodzi­

5,22 Żony niechaj będą poddane

nie. C zęść, w której Paweł p rzed staw ia te zalece­

swym mężom?

nia, ro zp o czy n a się słow am i: „(...) usiłujcie zrozu­ m ieć, co jest w olą P ana. (...) n a p ełn iajcie się Du­

Trudność E f 5,22 polega nie na zrozum ieniu

chem " ( E f 5,17-18). N a s tę p n ie , przy pom ocy

jego dość bezpośredniego przesłania, ale na

czterech ściśle zw iązanych ze so b ą zd ań (Ef

właściwym odczytaniu jego znaczenia. S koro

5,19-21) ap o sto ł uk azu je, w jak i sp o só b objawiają

system patriarchalny grecko-rzym skiego św iata,

się w życiu ch rześcija n sk u tk i n ap ełn ien ia Du­

odzwierciedlony w zasadach regulujących życie

chem : (1 ) p rzem aw ian ie d o siebie wzajem nie.

codzienne i m iędzyludzkie relacje, żądał od

(2 ) śpiew anie, (3 ) dziękow anie i ( 4 ) wzajemne

kobiet podporządkow ania się władzy mężów,

p o d d a n ie ’. W łaśnie to o sta tn ie zd a n ie m a zasadni­

to czy w wersecie tym Paweł nawołuje po pro­

cze znaczenie dla praw idłow ego o d czy tan ia wer­

stu do trw ania przy konw encjonalnych sta n d ar­

setu E f 5,22.

dach społecznych? Jeśli tak. dlaczego apostoł 0 tym wspomina? A m oże sform ułow anie: „jak Panu” nadaje zupełnie nowy wym iar naturze 1 formie owego poddania (lub podporządkow a­ nia się)? Dla prawidłowego odczytania intencji Pawła największe znaczenie ma (1 ) rola, jaką wypo­

Bardzo dobre om ów ienie zn a czen ia tych czterech zdań znajduje się w: M a rku s B arth, Epistle to the Ephe­

sians, The Anchor Bible, 2 tom y (N e w York: Doubleday. 1974). 2:583-585.

Ust do Efezjan

581

W e w cześn iejszej części listu Paweł w ykazał,

jest zatem wersetem przejściowym, należącym

iż w sp ó ln o ta ch rz e śc ija n o dzw ierciedla nowy po­

do części, która go poprzedza, a jednocześnie

rządek sp o łe c z n y stw o rzo n y po to. aby wyrazić

przygotowującym grunt pod werset następny.

pełn ię C h ry stu s a p o śro d k u stareg o , upadłego po­

I tak - wzajem ne poddanie wy nikające z napeł­

rząd k u św iata. W E f 5.21 ap o sto ł w yraża przeko­

nienia chrześcijan Duchem Świętym jest następ­

n an ie. że D u c h Św ięty u m ożliw ia chrześcijanom

nie ukazane w odniesieniu do relacji małżeń­

trw an ie w z u p e łn ie d o ty c h c z a s n ieznanej relacji

skich. W jaki sposób to poddanie, którego przy­

w zajem n eg o p o d d a n ia . P odstaw ą tego absolut­

kład dał nam Jezus, ma wyrażać się w małżeń­

nie n o w ego p o d e jśc ia d o m iędzyludzkich relacji

stwie?

jest „b o jażń C h ry stu so w a ". B ojażń ta (lub raczej

O tóż - żony mają być poddane mężom „jak

- sz a c u n e k ) w y n ik a z radykalnego stylu życia

Panu". Ich poddanie nie może już więcej wyni­

C h ry stu sa , k tó ry całk o w icie i dobrow olnie wy­

kać z narzuconych im norm kulturowych, we­

rzekł się sie b ie ja k o c ierp iący sługa Boży. co

dług których - zarówno w społeczeństwie żydow­

o sią g n ęło sw ój p u n k t k u lm inacyjny w Jego ofiar­

skim , jak i pogańskim - kobiety postrzegane były

nej śm ierci n a k rzy żu ( E f 5 ,2.25). W oparciu

jako gorsze od m ężczyzn. Teraz poddanie żony

o b o jażń i sz a c u n e k w o b ec tej w łaśnie, pełnej po­

musi być jej własnym wyborem - ma ona służyć

św ięcen ia m iło ści, ch rześcija n ie pow inni być so­

mężowi „jak Panu”, czyli być jak uczennica Jezu­

bie w zajem n ie p o d d a n i.

sa. która chodzi za Nim nie dlatego, że ktoś ją

T akie o d c z y ta n ie E f 5,21 („B ądźcie sobie

zm usza, ale dlatego, że ona sama darzy swego

w zajem n ie p o d d a n i" ) rzu ca w łaściw e św iatło

Pana pełną poświęcenia, ofiarną miłością. Tego

na

poddane

rodzaju poddanie nie stanowi kontynuacji istnie­

sw ym m ę ż o m ” ). W w ielu p rzekładach Pism a

jącej w społeczeństw ie tradycji, ale radykalnie ją

Ś w iętego

zm ienia.

E f 5 .2 2

(„ Ż o n y

zd a n ie

n iechaj

zaw a rte

w

b ęd ą E f 5,21

druko­

w an e je s t w o so b n y m akapicie, przez co od­

Z wielu przykładów przytoczonych w listach

dziela się je zaró w n o od zd ań poprzedzających,

Pawła wynika, że głoszona w Ewangelii wolność

ja k i o d teg o , co p o nim n astępuje. Bywa rów­

od ograniczających, a często wręcz zniewalają­

nież, że d ru k u je się je jak o o sta tn ie zdanie po­

cych norm kulturowych, prowadziła czasem do

p rzed zająceg o a k a p itu lub ja k o pierw sze zdanie

całkowitego odrzucenia relacji, w których takie

now ego. Ż a d e n z tych sposobów um ieszczenia

norm y znajdowały swój wyraz - np. instytucji

g o w tek ście nie je s t je d n a k do końca poprawny,

m ałżeństwa. O takim właśnie niebezpieczeń­

b io rąc p o d uw agę stru k tu rę i gram atykę całego

stwie apostoł mówi w Ef 5,23. Odwołując się do

frag m en tu .

opisu stworzenia człowieka z Rdz 2. zgodnie w spom nieliśm y, zdanie zaw arte

z którym kobieta stworzona jest z mężczyzny

w E f 5.21 je s t o sta tn im z serii czterech i najwy­

(R dz 2,21-23), Paweł pisze: „bo mąż (mężczy-

raźn iej m ieści się w to k u m yślowym, który je

zna] jest głową żony (kobiety)”.

Ja k ju ż

p o p rzed za. W zd an iu tym pojaw ia się również słow o „ p o d d a n i” o b ecn e w analizow anym przez

Jak

wspomnieliśmy

w

komentarzu

do

I Kor 11,3, w języku greckim wyrazu „głowa"

nas w ersecie E f 5,22, k tóry bez tego słowa byłby

(kefate) nie stosowano na ogół na określenie

g ram aty czn ie niek o m p letn y i pozbaw iony sensu.

stosunku władzy. Oprócz znaczenia dosłow­

W języ k u greck im w erset ten brzm i dosłownie:

nego („głowa człowieka lub zwierzęcia"), kefale

„Żony, sw ym m ężo m jak i P an u ”. N ie m a tam

m iało

czasow nika „być p o d d an y m ” - m ożem y się go

jednym z nich było „źródło". To właśnie znacze­

także wiele znaczeń metaforycznych,

jed y n ie dom yślać ze w zględu na bliskie powiąza­

nie najlepiej pasuje do tekstów Pawła (1 Kor 11.3

nia pom iędzy tymi dw om a w ersetam i. E f 5,21

i E f 5.23). w których mowa o relacjach pomię­

\< jh t Testament

dzy m ężam i a żonam i (m ężczyznam i a kobie­ tam i)4. W obydwu tycli fragm entach apostoł naw ią­ zuje do Rdz 2. z którego wynika, że kobieta zo­

582

nie staje p rz e d K o ścio łem - sw oją oblubienicą - ja k o ktoś. k to b ę d z ie n ią rz ą d z ił i narzucał jej sw oją w olę. ale ra czej ja k o te n , k tó ry będzie jej służył i p ro p o n o w a ł sw o ją o b e c n o ś ć .

stała stw orzona z m ężczyzny. A zatem , n ap o m i­

R zuciw szy ra d y k a ln e w y zw an ie rozum iane­

nając tych. którzy o drzucają instytucję m ałżeń ­

m u d o tą d z u p e łn ie in a c z e j p o d d a n iu żony wobec

stwa w oparciu o nową w olność w C h ry stu sie

m ęża. Paw eł p rz e c h o d z i ( E f 5 .2 5 -3 2 ) d o ukaza­

(zobacz G a 3,28), Paweł przypom ina, że - zgod­

nia. jak z kolei p o w in n o w p ra k ty c e wyglądać

nie z Bożym zam ysłem - m ężczyzna jest źród­

p o d d a n ie m ęża w o b ec żony. P o d d a n ie męża

łem życia kobiety: oboje zostali dla siebie stw o­

( E f 5 .21) m a k sz ta łto w a ć się n a w z ó r ofiarnej

rzeni i należą do siebie naw zajem , co podkreśla

służby C h ry stu s a , k tó ry „u m iło w ał K ościół i wy­

werset E f 5,31 będący cytatem z Rdz 2,24. Na

dał za niego sa m e g o sie b ie " ( E f 5 ,2 5 ). Troska

podobnej zasadzie (i tu w łaśnie zaczyna się an a ­

m ężów o ż o n y p o w in n a o c z y w iś c ie obejm ować

logia pom iędzy m ężem /żoną a C h ry stu se m /K o ś­

ró w n ież o d n ie s ie n ie e ro ty c z n e . N ie m n ie j jednak,

ciołem ), C hrystus jest kefale (.ź ró d łe m " ) życia

w k u ltu rz e, w k tó re j k o b ie ta tra k to w a n a była nie­

Kościoła (E f 5,23). Jego relacja w zględem K oś­

rzad k o ja k o p o d n ó ż e k m ę ż c z y z n y i w tradycji

cioła nie jest zatem opisyw ana w kategoriach

religijnej, w k tó rej m ę ż c z y z n a c o d z ie n n ie dzięko­

władzy, ale przy pom ocy sym boliki źródła -

wał B ogu za to . że n ie u ro d z ił się poganinem ,

C hrystus jest zbawcą i źródłem K ościoła, gdyż

niew olnikiem an i k o b ie tą , re la c je e ro ty c z n e spro­

właśnie za ten Kościół oddał sw oje życie.

wadzały się z a s a d n ic z o d o z a s p o k o je n ia mężczy­

W tym m iejscu podany jest najważniejszy

zny i w y rażen ia je g o d o m in a c ji n a d kobietą. Pa­

argum ent przem aw iający za tym. że kobieta po­

weł k a te g o ry czn ie sp rz e c iw ia się tak iej nierów­

winna być poddana mężowi: „L ecz jak Kościół

ności. w zyw ając m ę ż c z y z n d o teg o , aby kochali

poddany jest C hrystusow i, tak i żony m ężom -

(agapaó) sw oje żony. czyli tro sz c z y li się o nie

we wszystkim” (E f 5,24). Jaka jest n atu ra p o d d a­

w ofiarn ej, b u d u ją c e j i p ełn ej p o św ię c e n ia miło­

nia Kościoła C hrystusow i? O tóż - p oddanie to

ści. W taki bow iem sp o s ó b C h r y s tu s umiłował

jest całkowicie dobrow olne i stanow i odpow iedz

swój K ościół, a m ężo w ie - ta k sa m o ja k i żony

na ofiarną służbę C hrystusa oraz Jego nieustają­

- m ają być n a śla d o w c a m i C h ry s tu s a ( E f 5,2).

cą. w zm acniającą obecność w śród Jego w yznaw ­ ców. Poddanie Kościoła nie m a nic w spólnego

Z o b a cz rów nież k o m e n ta r z do R d z 2,18; 3,16; 1 K or 11,3; 11,7; 1 P 3,6.

z jakimkolwiek zewnętrznym przym usem czy na­ kazem. Życie i posługa Jezusa w yraźnie ukazują bowiem Jego absolutny sprzeciw w obec jak ich ­

6,5-8 C zy P aw eł p o p ie ra ł niew olnictw o?

kolwiek przejawów bycia „większym " od innych i to jest w łaśnie nowy porządek zapoczątkow ane­

Z w racając się w L iście d o E fezjan d o niewolni­

go w Nim stw orzenia (Lk 22.24-27)'. C h ry stu s

ków, Paweł n ak azu je im p o słu sz e ń stw o wzglę­ dem panów . A p o sto ł w ż a d e n sp o s ó b nie sugeru­ je tutaj, że niew o ln ictw o je s t czy m ś złym . Czy

* W Ef 4,15-16 greckie słowo kefale („głowa’') również za­

o z n a c z a to. iż Paw eł p o p ie ra ł te n system ? Czy

stosowane jest w znaczeniu „źródło". 1 tak - Chrystus jest

P ism o Ś w ięte n au cza , że n iew o ln ictw o je s t do­

„głową" (t/n. źródłem). /. której ciało wyrasta i umacnia się

p u szczalne?

w miłości. W tamtych czasach wierzono bowiem, że to

F ragm ent ten porów nać m o żn a z Kol 3.22-25.

właśnie głowa daje życic pozostałym częściom ciała. ' Zobacz również M k 8,31-38:9.30-37: 10.32-45: J 13.12-

całym L istem d o F ilem o n a i 1P 2.18-25 - w żad­

17; Hp 2,5-11.

nym z tych tekstów nie zn ajd ziem y krytyki nie­

583

Ust do Efezjan

w olnictw a, a w d w ó ch z nich pojaw ia się w ręcz

poddanej do statusu pełnoprawnej ludzkiej isto­

z ach ę ta dla niew olników , aby byli posłuszni sw o­

ty w oczach Boga, robi to jednak bez wzywania

im p an o m . In n y m i słowy - w N ow ym T estam en­

do społecznej rewolucji. Apostoł naucza tak po

cie nie z n ajd u jem y słów krytyki pod adresem sy­

części dlatego, że Chrystus także zrzekł się swo­

stem u niew o ln iczeg o . F rag m en t E f 6,5-8 odzwier­

ich praw i zgodził się na cierpienie - bunt nie

ciedla zatem o g ó ln ą postaw ę Pism a Świętego.

leżał w Jego naturze. Jeszcze ważniejszą podsta­

W po w y ższy m św ietle w idzim y ogólną stra­

wą takiej nauki Pawła jest jednak to, że status

tegię p rzy jętą p rz e z Paw ła w odn iesien iu d o re­

społeczny osoby wierzącej nie miał dla Chrystu­

form y sp o łe c z n e j. W E f 5 - 6 w spom ina on

sa najm niejszego znaczenia. Tak naprawdę liczy

0 trz e c h ro d z a ja c h relacji społecznych (żony

się bowiem służenie Chrystusowi, a status spo­

1 m ężow ie, d zieci i ojcow ie, niew olnicy i p ano­

łeczny jest zaledw ie kontekstem, w jakim ta służ­

w ie). W p rz y p a d k u każd ej z tych kategorii Paweł

ba się dokonuje (porównaj I Kor 7,17-24).

zw raca się n a jp ierw d o osoby p o d d an ej, wzywa­

W przypadku każdej ze wspomnianych wy­

ją c d o trad y cy jn ie p o jm o w an eg o sto su n k u ule­

żej relacji Paweł odnosi się również do człowieka

głości ( p o d czy m m ógłby się rów nie dobrze pod­

pozostającego w stosunku władzy, podkreślając,

pisać k ażd y m o ra lista p o g ań sk i). N iem niej jed­

że on (za każdym razem jest to m ężczyzna) tak­

nak, a p o sto ł w sk azu je je d n o c z e ś n ie na zupełnie

że ma obowiązki wobec osoby poddanej. I tak,

now y w y m iar tej uległości opierający się na rela­

m ąż ma być gotów oddać życic za żonę, a ojcu

cji z C h ry stu s e m . In n y m i słow y - Paweł wyrywa

nie wolno pobudzać dzieci do gniewu. Ojciec ma

te relacje z ich ziem sk ieg o k o ntekstu i określa je

także obowiązek wychowania dziecka. Pan z ko­

ja k o co ś, c o p o d o b a się P anu. C zyniąc to. ap o ­

lei musi traktować niewolnika dobrze, mając

stoł o d z ie ra te relacje z w szelkiego przym usu,

św iadom ość, iż obaj są tak naprawdę równymi

gdyż nie m o ż n a słu ży ć k o m u ś „jak P anu" czy być

sobie niewolnikami tego samego Pana w niebie

„n iew o ln ik iem C h ry s tu s a ”, trw ając w czym ś, co

(E f 6,9). Paweł nazywa przecież samego siebie

Pan w oczy w isty sp o só b po tęp ia. D la nas byc

niewolnikiem Chrystusa. Ten aspekt nauki Pawła

m o że w ydaje się to m ało zn aczące, jed n ak w ów­

jest w istocie bardzo rewolucyjny. Nikt wcześniej

czesn y m św iecie p o słu szeń stw o żo n w obec mę­

nie nawoływał osób sprawujących określoną wła­

żów. d zieci w o b ec ro d zicó w i niew olników wobec

dzę do tego, aby szanowały swoich poddanych

p an ó w rzeczy w iście trak to w an e było jak o coś

i pam iętały także o swoich obowiązkach wobec

p rzym usow ego. Te trzy k ategorie ludzi nie miały

nich. C o więcej - Paweł zrównuje wręcz wład­

praw a (a cz ę sto naw et m ożliw ości) podejm ow a­

ców i poddanych do tego samego poziomu, ka­

nia żad n y ch m o raln y ch decyzji i m usiały wykazy­

żąc panu traktować niewolnika jak brata czy

wać się bezw zględnym p osłuszeństw em . Paweł

siostrę. Sugestia ta jest również widoczna w Li­

je d n a k zw raca się d o nich ja k do obdarzonych

ście do Filem ona. A zatem, strategia głoszona

w olną w olą o só b , u m ieszczając ich posłuszeń­

przez Pawia polega na wywyższaniu niższego

stw o - n a rz u c o n e p rzez o taczającą ich kulturę -

i uniżaniu wyższego poprzez skupianie ich uwagi

w szerszym ko n tek ście teologicznym . Posłuszeń­

na relacji z Jezusem Chrystusem, która ma byc

stw o n ab iera te ra z now ego znaczenia, a osoby

punktem odniesienia dla wszystkich innych rela­

p o zo stające w sto su n k u uległości m uszą podej­

cji. w jakich pozostają.

m ow ać decyzje i w yznaczać pew ne g ranice zgod­

Skoro znamy już ogółtią strategię Pawła,

nie z tym nowym znaczeniem posłuszeństw a

przyjrzyjmy się teraz konkretnie kwestii niewol­

(c h o ć w y zn aczan ie g ran ic będzie się najpraw do­

nictwa. W tam tych czasach instytucja niewolni­

p o d o b n iej w iązać z tru d n ościam i czy cierpie­

ctwa była czymś powszechnie akceptowanym.

niem ). Paweł podw yższa zatem status osoby

Niewolnicy postrzegani byli również jako zagro-

V>kv

Testament

584

zenie. W Rzymie zabraniano im nosić wyróżnia­

sie społecznym - w tym niew olników - do posłu­

jące ich ubiory, aby nie odkryli przypadkiem, ilu

szeństw a. Postaw a ta z je d n e j strony uspokajała

ich jest i nie wszczęli rewolucji. W całym Impe­

Rzymian, a z drugiej - daw ała im prawdziwy po­

rium Rzymskim niewolnicy pozostawali pod cał­

wód do prześladow ań. N iew olnicy chrześcijań­

kowitą kontrolą swoich panów. W każdej chwili

scy wzywani byli do jeszcze w iększego posłu­

pan mogl skazać niewolnika na śm ierć (lub zabić

szeństw a niż. inni niew olnicy - wuedzieli bowiem,

go własnoręcznie). Wprawdzie nie było to w do­

że czeka ich za to sz czo d ra „ z a p łata” w niebie.

brym tonie, jeśli nic było ku tem u wyraźnego

Skoro ich panow ie prześladow ali ich, to niewol­

powodu, ale każdy pan rzeczywiście mial do tego

nicy pow inni to przyjm ow ać jak o doświadczenie

prawo. Dziś także każdy ma prawo spalić swój

doskonalące ich wiarę. C h rześcijań stw o nie było

własny dom. choć sąsicdzi zapewne uznaliby to

wywrotowe w sensie dosłow nym - nie nawoływa­

za głupi i bezsensowny czyn. W czasach Pawia

ło do w szczęcia rewolucji. N iem niej jednak, na­

właśnie lak traktowani byli niewolnicy - należeli

dawało niewolnikowi nowy sta tu s człow ieka rów­

do własności pana.

nego z innym i przed C h ry stu sem . K ościół trakto­

W tym kontekście - co by było gdyby uzna­

wał niewolników jak osoby w ykonujące po prostu

no. żc chrześcijanie zachęcają niewolników do

określony zawód, a kw estie takie jak zawód czy

nieposłuszeństwa? Chrześcijaństwo i bez tego

status społeczny nic m iały a k u ra t w tej wspólno­

uznawane było za wywrotowe. Jego wyznawcy

cie żadnego zn aczen ia (Jezu s także nic miał wy­

odrzucali tradycyjnych bogów (co czyniło ich

sokiego statusu społecznego; p o n ad to , poniósł

zdrajcami własnego m iasta czy państwa, gdyż

najbardziej poniżającą śm ierć, ja k ą m ożna sobie

oddawanie czci tradycyjnym bożkom stanowiło

wyobrazić - śm ierć, na któ rą zasad n iczo skazy­

główny wyraz patriotyzmu) i nie chcieli iść na

w ano tylko niew olników ). Jeżeli osoba wyko­

żadne kompromisy w tej materii. Odrzucali tak­

nywała swój zaw ód, p o zo stając „niewolnikiem

że „normalne" formy rekreacji (libacje, korzysta­

C hrystusa”, to otrzym yw ała za to jednakow ą za­

nie z usług prostytutek, itp.). Chodziły też słu­

płatę niezależnie od tego. czy stała na pozycji

chy. że chrześcijanie spotykali się na „sekretnych

sługi, czy też pana. Paweł troszczył się głównie

zgromadzeniach” (a przynajmniej tak wyglądało

0 to. aby Kościół stanow ił odzw ierciedlenie kró­

to w oczach pogan), podczas których panowie

lestwa Bożego, nie zaś o to, aby zm ienić świat.

i niewolnicy jedli przy jednym stole, a mężom

Jaki był skutek tej strategii? K ościół nie wy­

towarzyszyły żony. Innymi słowy - w kościele nie

magał od nowych członków , aby uwalniali swo­

przestrzegano norm społecznych obowiązują­

ich niewolników. Ż yciem chrześcijan nie rządziło

cych w pierwszym wieku po Chr. Zwróćmy uwa­

bowuem Prawo, ale łaska. N iem niej jednak,

gę na to. że w Nowym Testamencie praktyka re­

w tekstach pochodzących z II w ieku po Chr.

ligijna nie ma żadnego związku ze statusem spo­

1 z czasów' późniejszych czytam y o wielu przy­

łecznym. Każdy członek Kościoła otrzymuje

padkach, w których naw róceni panow ie nadają

dary Ducha Świętego, niezależnie od swojej po­

swym niewolnikom status ludzi wolnych. Wielu

zycji społecznej. Każdy otrzymuje do wypełnie­

chrześcijanom tru d n o było nazyw ać kogoś sługą

nia ważną misję - nie tylko mężczyzna urodzony

w ciągu tygodnia, a bratem czy siostrą na sobot­

jako wolny. Każdy chrześcijanin powołany jest

nim zgrom adzeniu. Prędzej czy później, poczu­

do takiego samego posłuszeństwa wobec Chry­

cie królestwa Bożego, którego panow ie doświad­

stusa - wolny czy niewolnik, mężczyzna czy ko­ bieta.

czali w Kościele, przenosiło się na ich życie co­ dzienne lak. że niewolnik stawał się bratem rów­

W związku z tym. Paweł (i inni autorzy No­ wego Testamentu) wzywa osoby o niższym statu­

nież od poniedziałku do piątku. M ożna zatem stwierdzić, że poglądy Pawła zapoczątkow ały re­

wolucję - z tym że nic zewnętrzną, ale wewnętrz­

cijanie są niewolnikami Jezusa Chrystusa, i że

ną. Zmiany, jakie dokonywały się w ludzkich ser­

jest to jedyna relacja społeczna, która się tak na­

cach, powodowały zm ianę postępowania, co przy­

prawdę liczy.

czyniało się w końcu do zmian społecznych. Zm iany te dokonywały się wszędzie, gdzie króle­

Zobacz również komentarz do Wj 21,2-11; 1 Kor 7.17.20.

stwo Boże wyrażało się we wspólnocie Kościoła, ukazując światu, że wiara w Chrystusa rzeczywi­ ście powoduje całkowitą m etam orfozę człowieka.

6,12 Mnóstwo bogów i panów?

Czy Paweł wierzył w instytucję niewolni­ ctwa? Tak - wierzył bowiem , że wszyscy chrześ­

Zobacz komentarz do 1 Kor 8.5-6.

L is t d o F i l i p i a n

2,6 Czy Je zu s je st Bogiem ?

Jeśli u w ażn ie p rz y jrz y m y się p rz e sia n iu Pa­ wia o zbaw czym d z iele B ożym w C hrystusie,

Zahacz kom entarz do J 1,1.

o k aże się, że z b a w ie n ie n ie z a leży od naszych zasług, d o b ry c h u czy n k ó w czy p o b o ż n y c h prak­ tyk. D zieło zb aw ien ia o d p o c z ą tk u d o końca jest

2,10-11 U niwersalizm ?

spraw ą B oga. To O n je ro z p o c z y n a , rozwija

Zobacz kom entarz do Kol 1,19.

d o św ia d czają teg o b o sk ie g o d z ia ła n ia , nie jeste­

i kończy. N ie m n ie j je d n a k , m y - ludzie, którzy

śm y ro b o tam i ste ro w an y m i p rz e z B oga. Jesteś­ my isto tam i stw o rzo n y m i n a J e g o o b ra z (Rdz

2,12-13 Zabiegajcie o własne

1.26-27). p o w o łan y m i d o teg o , ab y odpow iedzieć

zbawienie?

S tw órcy m iło ścią i w ia rą o r a z a k ty w n ie uczestni­ czyć w realizacji Je g o celów . T o w łaśn ie do tej

Werset Flp 2.12-13 jest trudny w interpretacji tyl­

podw ójnej p ersp ek ty w y b o sk ie g o d z ia ła n ia oraz

ko wówczas, gdy nie porów nujem y go z innym i

ludzkiej reakcji i p arty cy p acji o d w o łu je się Paweł

wypowiedziami Pawia na tem at zbaw czego dzie­

w F lp 2,12-13.

ła Bożego i naszego udziału w tym dziele. O d

G łó w n a m yśl a p o s to la , p o w ta rz a n a na wiele

czasów reform acji, kiedy to sedno przesłania

różnych sp o so b ó w we w szy stk ich je g o listach,

Pawia ujęte zostało w radosnej sentencji: sola

najbardziej zw ięźle i treściw ie w y rażo n a jest

gratia, sola Jide („tylko laska, tylko w iara"), jakie­

w E f 2,8-9: „Ł aską bow iem je s te śc ie zbawieni

kolwiek sugestie dotyczące m ożliwości uzyska­

p rzez w iarę. A to p o c h o d z i nie o d w as. lecz jest

nia zbawienia przez uczynki wydają się m ocno

d arem Boga: nie z uczynków , aby się nikt nie

podejrzane - a takie właśnie sugestie przychodzą

chlubił". Z n a c z e n ie tych słów jest jed n o zn acz n e

nam na myśl, kiedy czytamy ten werset.

- nie m a tu żadnych w aru n k ó w (.je ś li — to )•

587

Ust do Fii

Bóg w y ch o d zi n am n ap rzeciw z bezw arunkow ą

uwagę na to, że „w Chrystusie" - czyłi w naszej

m iło ścią (R z 5 .8 ) i to je s t w łaśnie najw iększa ła­

relacji z Bogiem w C hrystusie - tym. co liczy się

ska. N ie m o żem y so b ie n a nią zasłużyć, ani

najbardziej jest „wiara, która działa przez mi­

w ża d e n sp o s ó b so b ie jej zagw arantow ać - dlate­

łość" (G a 5,6). Stąd: „miłością ożywieni służcie

go leż n ik t n ie m a praw a przypisyw ać jej sam e­

sobie wzajemnie" (G a 5,13).

m u so b ie („ab y się n ik t nie ch lu b ił” ). Paweł uży­

Pozorna niezgodność pomiędzy stwierdze­

wa cza so w n ik a d o k o n a n e g o w stro n ie biernej:

niami o dokonanym fakcie zbawienia a życiem,

.je s te śc ie z b a w ie n i”, co o z n a c z a , że działanie to

w którym wyraża się i realizuje ta nowa rzeczywi­

p rzy ch o d zi d o n as z zew n ą trz, i że jest to coś, co

stość. wynika częściowo z tego. iż Paweł stosuje

je d n o c z e ś n ie je s t d ziełem skończonym i rzeczy­

pewne słowa lub określenia w dość elastyczny

w isto ścią. k tó rej sk u te k p rzen o si się zarów no na

sposób. W Ftp 2,12-13 zbawienie ukazane jest

n aszą te ra ź n ie jsz o ś ć , ja k i przyszłość.

jako proces, który wciąż trwa. W Rz 1.16 i Ef 1,13

T uż p o tym stan o w czy m stw ierdzeniu, w E f

słowo zbawienie zastosowane jest w bardziej

2,10 czy tam y : J e s t e ś m y bow iem Jego dziełem ,

ogólnym, uniwersalnym sensie i stanowi syno­

stw o rzen i w C h ry stu s ie Je zu sie dla dobrych czy­

nim słowa Ewangelia (czyli Dobra Nowina o zba­

n ó w ”. W z d a n iu tym , p o d o b n ie ja k w wielu in­

wieniu i m oc Boża ku zbawieniu). W 2 Kor 7,10

nych fra g m e n ta c h sw oich listów, Paweł bardzo

czytam y o tym. że do zbawienia prowadzi nawró­

w y raźn ie d aje n am d o zro zu m ien ia, żc odnow io­

cenie. W innych fragm entach zbawienie ukazane

na relacja z B ogiem je s t sta n em , dzięki którem u

jest z kolei jako ostatni etap lub akt zbawczego

d o k o n u je się w n as p rz e m ia n a um ożliw iająca

dzieła Bożego. Tcsaloniczanom Paweł mówi, że:

n am p e łn ie n ie w oli B ożej. Aby to w yjaśnić, po­

„wybrał was Bóg do zbawienia jako pierwociny

służym y się k ilk o m a przy kładam i. W R z 6 ch rz e śc ija n ie ukazani są jak o ci, któ­ rzy zo stali o c h rz c z e n i w C h ry stu sie, w raz z Nim

przez uświęcenie D ucha" (2 Tes 2,13). i że jed­ nym z elementów' zbroi chrześcijanina chronią­ cej przed ciem nością jest „hełm nadziei zbaw ie­

p o g rzeb an i i w sk rzeszen i, tak, iż „wkroczyli

nia" (I Tes 5,8). Najbardziej dobitnym przykła­

w now e życie" (R z 6,3-4). K oncepcja zbaw ienia

dem zastosowania pojęcia „zbawienie" w odnie­

je s t tu u k a z a n a w k ateg o riach faktu dokonanego,

sieniu do przyszłości jest natomiast Rz 13,11.

p rzy czym „w k ro czen ie w now e życie" odnosi się

gdzie czytamy, że „teraz (..) zbawienie jest bliżej

d o m o żliw o ści, k tó ra d o p iero będzie się realizo­

nas. niż wtedy, gdyśmy uw ierzyli".

wać. Paweł pisze dalej, że nasze grzeszne J a ”

Kiedy przyglądamy się tym wszystkim przy­

z o sta ło „razem z N im ukrzyżow ane", nie jeste­

kładom , okazuje się, że choć Paweł pojmuje zba­

śm y ju ż zatem „w niew oli g rz e c h u ” (R z 6,5-11).

wienie jako całość zbawczego dzieła Bożego, to

Tuż p o stw ierd zen iu tego faktu dokonanego

stosuje tę koncepcję także na określenie poszcze­

n a stęp u je w ezw anie: „N iechże w ięc grzech nie

gólnych aspektów tej całości. Najlepsza ilustra­

króluje (...). N ie oddaw ajcie też członków wa­

cja koncepcji zbawienia pojmowanego przez Pa­

szych (...) n a służbę grzechow i, ale oddajcie się

wła jako całość składającą się z poszczególnych

na słu żb ę Bogu jak o (...) bron spraw iedliw ości"

etapów znajduje się w 5 rozdziale Listu do Rzy­

(R z 6.12-13). W L iście d o G ałatów . gdzie zbaw ienie przez

mian - Rz 5,1: „Dostąpiwszy więc usprawiedli­ wienia przez wiarę (...)". Być usprawiedliwionym

w iarę w C h ry stu sa p o d k reślane jest ze szczegól­

- co stanowi najczęściej stosowane przez Pawła

ną m o cą (n p . w G a 2.16: „człowiek osiąga uspra­

określenie oddające stan, w jakim jesteśmy, gdy

w iedliw ienie nie p rzez w ypełnianie Prawa za

odpow iadam y w w ierze na Bożą miłość objawio­

p o m o cą uczynków, lecz jedynie przez wiarę

ną w C hrystusie - to wejsc we właściwą relację

w Je zu sa C h ry stu sa"), Paweł zw raca szczególną

z Bogiem, co Paweł opisuje jako „pokój z Bo­

\o w y T esta m en t

588

giem" (Rz 5.1). Kulminacją tego. co rozpoczyna

nie oznacza, że m am y się bać. ale raczej, że po-

się właśnie w taki sposób, będzie udział w „chwa­

winniśm y odczuw ać podziw i szacunek na myśl

le Bożej" ( Rz 5.2). Pomiędzy tymi dwoma etapa­

o niezwykłym akcie łaski, jak ieg o dokonał dla

mi jest życie chrześcijanina nacechowane radoś­

nas Bóg w C hrystusie.

cią pośród utrapień, nadzieją pośród cierpienia

N iem niej je d n a k , to „to realizow anie włas­

( Rz 5.3-5), gdyż - po tym. jak zostaliśmy uspra­

nego zbaw ienia" w kontekście ludzkich relacji -

wiedliwieni przez ofiarną śmierć C hrystusa ( Rz

w przypadku F ilipian w yrażające się dbałością

5,9), dalsze dzieło zmartwychwstałego Pana do­

0 jed n o ść we w spólnocie - nie je s t naszą własną

konujące się w naszym życiu zaowocuje ostatecz­

zasługą, którą m oglibyśm y się „chlubić". Owo

nym zbawieniem (Rz 5,10). A zatem, jak już wstępnie zaznaczyliśmy,

realizow anie jest bow iem

m ożliw e wyłącznie

dzięki trwałej o becności Bożej łaski, gdyż - jak

szerszy kontekst tej wypowiedzi obejm uje trzy

pisze Paweł - to Bóg działa „w w as" (lub „wśród

elementy: (1) rozdarcie pomiędzy tym, co „już",

was").

a tym. co Jeszcze nie”: (2) rzeczywistość odn o ­

Z baw ienie nie je st zatem czym ś, co posiada­

wionej relacji z Bogiem i niezbędność życia we­

my. Jest to raczej relacja, w której trwamy,

dług nowego sposobu oraz (3) pojmowanie zba­

1 w ram ach której jesteśm y uczestnikam i Ducha

wienia jako całościowego dzieła Bożego, w któ­

Bożego. Uczynki ch rześcija n in a nie stanowią za­

rym uczestniczymy poprzez wiarę, nadzieję

tem środka do uzyskania zbaw ienia: są raczej

i miłość. W tym właśnie kontekście należy odczy­

sposobem rozw ijania tej dynam icznej relacji,

tywać znaczenie Flp 2,12-13.

której zarów no początek, ja k i d o pełnienie doko­

I tak - Paweł wzywa swoich czytelników do jedności i solidarności możliwej dzięki pokorze i skierowaniu uwagi na innych (Flp 2.1-4) na

nuje się z łaski Boga. Zobacz również kom entarz do

Rz 6,2.7;

2 Kor 5,17; Jk 2.24; 1 P 1.9.

wzór Chrystusa, który uniżył się najbardziej, jak to tylko możliwe i oddał za nas samego siebie (Flp 2.5-11). Na tym właśnie dziele Chrystusa

3.3 C7.y Kościół je st Izraelem ?

(„A przeto”) Paweł opiera zalecenie: „zabiegaj­ cie o własne zbawienie z bojaźnią i drżeniem "

Zobacz kom entarz do G a 6,16.

(Flp 2,12)'. Zbawienie, które otrzymujemy dzię­ ki temu. że Chrystus stal się „posłusznym aż do śmierci" (Flp 2.8). musi być zatem „wcielane",

3,4-6 Bez zarzu tu wobec P raw a?

wdrażane i realizowane w kontekście naszych relacji z innymi ludźmi. To. że owo „realizowa­

Tym. co uderza nas najbardziej w Flp 3,4-6 jest

nie" musi odbywać się „z bojażnią i drżeniem "

wyczuwalne w tych słow ach poczucie wyższości oraz wyniosła deklaracja m oralnej i religijnej do­ skonałości. Ton tej wypowiedzi zupełnie nie pa­

1 Inne tłumaczenia: Biblia Warszawska i Biblia Gdań­ ska: „(...) z boja/nią i ze drżeniem zbawienie swoje sprawujcie": Biblia Poznańska:.(...) zabiegajcie usilnie o własne zbawienie"; Grecko-polski Nowy Testament (Vocatio. 1994): „(...) t bojażnią i drżeniem swoje zba­ wienie sprawiajcie"; New International Version. New American Standard i New American Bibie: „(...) work out your salvation with fear and trembling" (przyp. red.).

suje do pokornej osoby „A postola pogan". Czyz wcześniej w tym samym liście nie stwierdza on, że w duchu nauk C hrystusa pow inniśm y postrze­ gać innych ludzi jako lepszych niż my sami (Flp 2,3)? Czy Paweł nie naucza sw oich c z y te ln ik ó w , że chlubienie się własnym i osiągnięciam i - na' wet jeśli są to uczynki um otyw ow ane p o b o ż n o ś ­ cią i m oralnością - stoi na p r z e s z k o d z ie w nawią­

589

iJ s l d o Filipian

zaniu właściwej relacji z Bogiem? Jeśli zaś cho­

wa to „okaleczeniem" (katatonie - Flp 3,2). Fakt.

dzi o w ypełnianie Prawa Mojżeszowego - czyż

iż apostoł posługuje się tu retoryką polemiki wi­

apostoł nic pośw ięcił ogrom nej ilości energii na

doczne jest w tym. żc są to te same osoby, wobec

to, aby uśw iadom ić nam , iż doskonałość w wy­

których żywi on głębokie współczucie i za któ­

pełnianiu Prawa jest niem ożliwa - „wszyscy bo­

rych zbawienie wolałby „sam być pod klątwą

wiem zgrzeszyli i pozbaw ieni są chwały Bożej”

|odłączony] od Chrystusa" (Rz 9,3). W ramach tej polemiki Paweł ucieka się rów­

(Rz 3,23)? Sytuacja u k azan a w Flp 3,4-6 i w dwóch in­

nież do ironii, przyjmując ich punkt widzenia

nych frag m en tach listów Pawła, w których apo­

i posługując się ich własnymi argumentami, aby

stoł przyjm uje podobny ton (2 Kor 10 - 12:

udowodnić, że choćby nie wiem jak się ktoś sta­

G a I - 3) ukazuje, że Paweł polem izuje ze swoi­

rał, nigdy nie uda mu się wejść we właściwą rela­

mi przeciw nikam i, których nauki czy reakcje na

cję z Bogiem przy pomocy Prawa. Ci bowiem,

jego apostolski

au to ry tet zagrażają funkcjo­

którzy uważają, że na przychylność Boga można

now aniu w spólnoty Kościoła lub integralności

sobie zasłużyć gorliwym wypełnianiem żydow­

głoszonej przez niego Ewangelii. Charaktery­

skiego Prawa, „pokładają ufność w ciele" ( Flp 3.3).

styczną cechą polem iki jest zastosowanie ironii

Określenie ciało odnosi się w tym przypadku do

i/lub hiperboli. I tak, jeden aspekt danej tezy

ludzkich możliwości - do przekonania o tym. że

opisywany jest w sposób przesadny, tak, aby uka­

można zadowolić Boga, nie będąc jednocześnie

zać absurd lub fałsz drugiego aspektu. Można

od Niego zależnym. Jeśli więc rzeczywiście taka

posłużyć się także chwytem polegającym na

jest miara, według której jesteśmy ostatecznie

uw ypukleniu własnych poglądów poprzez ukaza­

oceniani - pisze Paweł - to ja tym bardziej mogę

nie poglądów przeciwnych w jak najgorszym

pokładać ufność w cieie (Flp 3,4).

świetle. Te w łaśnie środki stylistyczne kryją się za

W tym miejscu następuje uzasadnienie, dla­ czego apostoł mógłby mieć ku temu prawo: „ob­

wyniosłym tonem pobrzm iewającym w analizo­

rzezany w ósmym dniu. z rodu Izraela, z pokole­

wanej przez nas wypowiedzi. Paweł kieruje ją

nia Beniamina, Hebrajczyk z Hebrajczyków,

przeciw ko judaizującym - judeochrześcijanom ,

w stosunku do Prawa - faryzeusz, co do gorliwo­

którzy żądali, aby wszyscy chrześcijanie, w tym

ści - prześladowca Kościoła" (Flp 3.5-6). Paweł

naw róceni poganie, nadal poddawali się rytuało­

podkreśla tym samym swoje zasługi naturalne,

wi obrzezania i przestrzegali innych przepisów

sukcesy związane z prawidłowym przejściem

Prawa - lub przeciw ko uczonym w Piśmie, któ­

określonych rytuałów („w ósmym dniu" - zgod­

rzy od sam ego początku sprzeciwiali się jego

nie z Prawem zapisanym w księgach) oraz włas­

działalności w M acedonii (zobacz Dz 16,1 -

ne osiągnięcia. Te ostatnie najbardziej dobitnie

17.15)2. Paweł nazywa swoich przeciwników

wyrażone są w sformułowaniu: „w stosunku do

w Filippi „psam i”, które to szyderstwo często

Prawa - faryzeusz".

stosow ane było przez Żydów na określenie po­ gan - teraz apostoł kieruje je przeciwko swoim rodakom . W uszczypliwej grze słów nawiązują­ cej do rytuału obrzezania (peritome), Paweł nazy­

■Na pr/.yklad: F. W. Bcare, /( Commentary on the Epistle to the Fliilippians. Harper’s New Testament Commenta­ ries ( New York: Harper & Brothers. 1959). s. 103-105.

Choć dla nas słowo „faryzeusz” stało się już niemal synonimem „hipokryty" (głównie ze względu na stosunek Jezusa do tych faryzeuszy, którzy sprzeciwiali się Jego posłudze - zobacz Mt 23.13), to w czasach Pawła przynależność do stronnictwa faryzeuszy uważana była za wielki zaszczyt. Z żydowskich źródeł wiemy, że człon­ kowie tego ugrupowania byli szczególnie skrupu­ latni w wypełnianiu Prawa Mojżeszowego i jego

V o h t Testumcm

590

tradycyjnych interpretacji’. To właśnie faryzeu­

strzeganiu Prawa jest m ożliw a, i że jem u w lasnie

sze przekonani byli o tym. żc gdyby wszyscy

udało się ją osiągnąć*. C h o ć stw ierdzenie to na

Żydzi choc przez jeden dzień dochow ali przepi­

pierwszy rzut oka m oże w ydaw ać się sprzeczne

sów Prawa w sposob doskonały, to nadeszłoby

z innym i w ypow iedziam i Paw ła (zobacz Rz 2,17-

królestwo Boże. Ich celem było zatem nawoływa­

24; 7.7-20). to w żaden sp o só b nie wyklucza ono

nie Izraela do absolutnego posłuszeństw a Wielu

przekonania, zgodnie z który ni naw et jesli osoba

z nich rzeczywiście wykazywało głęboką poboż­

w ypełnia Prawo w sp o s ó b d o sk o n a ły - nie osiąg,

ność i gorliwość w wypełnianiu tego, co rozum ie­

mc uspraw iedliw ienia (czyli nic w ejdzie we właś­

li jako Bożą wolę. Dla innych z kolei ten sam

ciwą relację z B ogiem ) na tej podstaw ie (Ga

wysiłek stawał się źródłem pychy i przekonania

2.16-17; 3.21). D o ta k ieg o w n iosku z pewnością

o możliwości sam ousprawicdliwicnia się (zobacz

doprow adziło Pawła je g o d o św iad czen ie na dro­

Rz 10,2-3). Paweł mówi swoim czytelnikom , że

dze do D am aszku. W akcie najw iększej gorliwo­

sam również był niegdyś właśnie takim faryzeu­

ści wobec litery Praw a w yrażającej się prześlado­

szem.

w aniem w yznaw ców Je zu sa, ap o sto ł zorientował

Co więcej - jego gorliwość wobec Prawa d o ­

się. że zam iast w ypełniać w olę Boga - w rzeczy­

prowadziła go do prześladow ania tych. którzy

wistości się jej sprzeciw ia. O dkrył, żc przekona­

twierdzili, iż len. którego faryzeusze odrzucili,

nie o m ożliw ości zyskania w artości w oczach

był wyczekiwanym M esjaszem (l ip 3.6; zobacz również Ga 1,13-14). Nowa wiara wydawała mu się bowiem zagrożeniem dla tradycji przodków, którą za wszelką cenę chciał ocalić. Ostatnim argumentem, którym Paweł uza­ sadnia, dlaczego także mógłby .pokładać ufnosc w ciele", jest jego doskonałość wobec Prawa Jako faryzeusz uczony przez rabinów w zakresie Prawa, był on przekonany, żc przestrzegał wszyst­ kich przepisów w sposób perfekcyjny - zachowy­ wał przecież wszelkie możliwe zasady umożli­ wiające wiernym absolutne posłuszeństwo wobec Prawa Mojżeszowego. W słowach Pawła po­ brzmiewa echo wypowiedzi młodzieńca, który w odpowiedzi na py tanie Jezusa o przy kazania - mowi z całkowitą pew nością siebie; „Od m ło­ dości przestrzegałem tego wszystkiego" (Lk

Boga dzięki w łasnym wy siłkom prow adzi tak na­

18.20-21).

prawdę d o osłabienia więzi z N im . Dlaczego? Ponieważ taka postaw a sp rzeciw ia się pokornej /.tle/n o sci od Boga. Tylko p o p rzez wiarę - w za­ leżności od Boga - człow iek je st w stanie otwo­ rz y ć się zarów no na praw dę o Bożym zamyśle,

jak i na płynącą od Boga m oc uczestniczenia w realizacji tego zam ysłu.

3.10-11 Dojść jak o ś do pełnego pow stania z m artw ych? W Flp 3.11 nie spraw ia nam tru d n o ści nadzieja Pawła na to. ze uda m u się poznać C hrystusa, ale raczej jego stw ierdzenie, zgodnie z którym doj­ dzie .jakoś do pełnego pow stania z m artw ych”. Czy apostoł odw ołuje się w ten sposób do „uczyn­

A zatem , podobnie jak inni rabini. Paweł

ków spraw iedliw ości"? Czy chce powiedzieć,

przekonany był o tym. ze doskonałość w prze­

że m ożem y zasłużyć na zm artw ychw stanie po­ przez upodabnianie się d o C hrystusa? Czy Paweł

Jcdna i najlepszych książek na temat judaizm u v> c/asaeh Nowego Testamentu, obejmującą takie przegląd

m a jakieś w ątpliwości odn o śn ie d o swego zba­ wienia?

istniejących wówczas sekt religijnych t ich wierzeń, to Ci. F. Moore. Judaism in the first Centuries of the Chri­

stian Era. 2 torny (Cambridge. Mass.: Harvard Univer­ sity Press. t927).

' E. P. Sanders. Paul and Palestinian J u d a is m ( Philadel­ phia: Fortress Press. 1977).

591

List do l;ilt/>ian Nie m a w ątpliw ości, że fragm ent ten spra­

w śmierć Chrystusa i wewnętrzną śmierć starego

wia pewne tru d n o ści interp retacyjne. Uczeni nie

..ja" wynikającą z wyznania, że Je/us jest Panem,

są bow iem zgodni co do szczegółów jego inter­

ale może również dotyczyć rzeczywistości krzy­

pretacji. N iem n iej jednak, z całą pewnością mo­

ża, jakiej doświadczamy w tym życiu, /.martw¡.ch­

żemy stw ierdzić, że Paweł nie odwołuje się tu do

wytanie Jezusa było przecież następstwem cierpie­

niczego, co nie w ynikałoby z wiary, gdyż tuż

nia - dlatego Jego wyznawcy doświadczają mocy

przed Flp 3.11 pisze: „(...) i znalazł się w N im -

zmartwychwstania posrod holu i udręki.

nic m ając m ojej spraw iedliw ości, pochodzącej

Paweł pragnie dać swoim czytelnikom do

z Prawa, lecz. Bożą spraw iedliw ość, otrzym aną

zrozumienia, że moc zmartwychwstania to nie

przez w iarę w C h ry stu sa, spraw iedliw ość pocho­

tylko utożsamienie się z Jezusem lub wewnętrz­

dzącą od Boga. o p a rtą na wierze". Nic jest to

ne. duchowe doświadczanie Go. ani nawet ze­

wypowiedz, człow ieka, który przekonany byłby

wnętrzne znaki i cuda dokonywane Jego mocą.

0 tym. iż sam m oże „zapracow ać" na swoje zba­

Gdyby rzeczywiście były to wszystkie formy,

wienie.

w jakich miałby objawiać się zmartwychwstały

N iem niej je d n a k , ta spraw iedliw ość ma jakiś

Chrystus, życic chrześcijanina byłoby tymczaso­

cel. Paweł nie prag n ął spraw iedliw ości dla niej

we - trwające zaledwie tyle. ile jego fizyczna

samej. Dla niego w szystko sprow adzało się do

obecność na tym świecie. Paweł żywi zaś głęboką

jednego - głębszej zażyłości z C hrystusem . Bar­

nadzieję, że teraźniejsza zażyłość z Jezusem

dziej niż na pójściu d o nieba zależało mu na tym.

i utożsamienie się z Nim doprowadzi człowieku

aby pójść za C h ry stu sem - jeśli pragnął nieba to

również do przyszłego zmartwychwstania. Być

tylko dlatego, że tam w łaśnie był Chrystus. Pisze

może niektórzy członkowie kościoła w Filipii

więc o najw yższej w artości „poznania C hrystu­

twierdzili, że zmartwychwstanie było tylko kwe­

sa”. M ówiąc to, m a na myśli osobistą znajom ość

stią wewnętrzną, w związku z czym nie było p o

o partą na w łasnym dośw iadczeniu. Nic nie ma

trzebne żadne zmartwychwstanie w przyszłości.

dla Pawła większej w artości niż bliska relacja

Paweł pisze zatem o swojej nadziei „powstania

z Jezusem .

z martwych", czym wyraźnie daje do /.rozumie­

Bliska zażyłość z Jezusem składa się z dwóch

nia. że ostateczna nad/.ieja chrześcijanina dotyczy

aspektów. Pierw szym z nich je s t poznanie „mocy

prawdziwego zmartwychwstania w pełnym tego

Jego zm artw ychw stania". Dla Pawia początkiem

słowa znaczeniu - nic zaś tylko doświadczeń du­

tego p o zn an ia było sp o tk an ie ze zmartwychwsta­

chowych, które można mieć już w tym życiu.

łym C h ry stu sem na d rodze do Dam aszku. Póź­

Co zatem oznaczają słowa: „dojdę jakoś do

niej ap o sto ł dośw iadczał zm artwychwstałego

pełnego powstania z martwych"? Otóż - stano­

C hrystusa jeszcze wiele razy. Doświadczał także

wią one wyraz pokory i nadziei. Paweł wiedział

m ocy zm artw ychw stania C hrystusa w znakach

bowiem, że skoro nie umarł, to nie doświadczył

1 cudach, jak ich dokonywał. Jest jednak także

jeszcze zmartwychwstania. Jego zmartwychwsta­

- „udział

nie fizyczne było więc kwestią nadziei na przy­

w Jego cierp ien iach ”. Podobnie jak w aspekcie

szłość. Nie chodzi o to. że Paweł nie był tego

drugi aspekt poznania C hrystusa

zm artw ychw stania, udział ten wyraża się zasad­

pewien - skoro bowiem Chrystus zmartwych­

niczo w utożsam ieniu się z cierpieniem Jezusa.

wstał. to ostateczne zmartwychwstanie było ab­

U tożsam iając się z tym cierpieniem , osoba musi wejść w rzeczyw istość cierpienia, jakiego Chry­ stus dośw iadczał na tym świecie. „Upodabnianie się do Jego śm ierci” m oże zatem odnosić się do chrztu, przez który osoba niejako zanurzana jest

solutnie pewne. Apostołowi chodziło raczej o to. ze on sam jeszcze tego nie doświadczył, będąc nadal „w drodze". Paweł nie martwi się o swoje zbawienie, gdyż - jak powie w kolejnym wersecie - wic, że

Xo*y Testament

/.ostał .zdobyty przez Chrystusa Jezusa". Nie­ mniej jednak, nieustannie pragnie przybliżać

592

czył. apostoł dojdzie d o celu ostatecznego, jakim jest zm artw ychw stanie.

się do celu. dla którego Chrystus go zdobył. Pa­

W yzwanie, jak ie Paweł staw ia przed nami

weł wiedział, że wciąż nic jest doskonały. Wie­

w Flp 3,11 nie sprow adza się w ięc do tego. czy

dział. że nie poznał jeszcze Jezusa całkowicie.

my - jako chrześcijanie - zdołam y dostąpić

Miał świadomość, że nie otrzymał jeszcze całej

zm artw ychw stania. W yzw aniem jest raczej to,

nagrody, którą Jezus dla niego przeznaczył, przy

czy jako chrześcijanie zd o łaliśm y zasmakować

czym Paweł nie był kimś. kto zadowoliłby się za­

C hrystusa na tyle, że nie spoczniem y, dopóki nie

ledwie namiastką tego. co mógłby mieć w Chry­

poznam y G o jeszcze głębiej i czy - znając Go

stusie.

głębiej - będziem y w sta n ie przyjąć Jego cierpie­

A zatem, zamiast człowieka niepewnego

nie tak sam o, jak zm artw ychw stanie? A może

własnego zbawienia i próbującego sobie na nic

będziem y próbow ali d o stą p ić Jeg o chwały bez

zasłużyć, widzimy człowieka porwanego przez

podejm ow ania krzyża?

Chrystusa Jezusa, który wie, iż jego zbawienie dokonuje się wyłącznie poprzez wiarę. Widzimy

Z obacz również k o m en ta rz do Flp 2.12-13; I P 1.9:2 P 1,10.

także człowieka, który ze względu na tę relację nie osiągnie pełnej satysfakcji, jeśli nie doświad­ czy pełni Chrystusa - czyli zarówno Jego zmar­

4,4 Radujcie się zawsze?

twychwstania. jak i cierpienia. Wówczas, osiąg­ nąwszy każdy z celów, jakie Chrystus mu wyzna­

Zobacz kom entarz do H a 3,16-18; Jk 1,2.

L is t d o K o l o sa n

1,15 Chrystus jest Pierworodnym?

Kol 1.15-20 to wiersz (a przynamniej proza poetycka) o Chrystusie, który - jak uważa wielu

W Liście do K olosan czytamy, że C hrystus jest

uczonych - mógł być jednym z hymnów śpiewa­

„P ierw orodnym wobec każdego stw orzenia”. Jak

nych przez członków pierwszych wspólnot koś­

pow inniśm y to interpretow ać? Skoro C hrystus

cielnych. Hymn ten wydaje się oscylować wokół

jest odwieczny, to jak m oże być jednocześnie

pierwszego słowa Biblii Hebrajskiej: _na począt­

pierw orodny? C zy ozn acza to. że był on pierw­

ku" (w języku hebrajskim jest to jeden wyraz),

szym. którego stw orzył Bóg? O kreślenie „pierw orodny” pojawia się w Piś­

które zawiera w sobie wyrazy: „pierwszy" i „gło­ wa”. Fragment Kol 1,15-20 podzielić możemy

mie Świętym 107 razy, jed n ak tylko dwa fragmen­

zasadniczo na dwie części. W pierwszej z nich

ty stwarzają największe trudności interpretacyjne

(Kol 1.15-17) Chrystus ukazany jest jako zrodło

- analizowany tutaj werset oraz H br 1,6: „Skoro

stworzenia. W drugiej z kolei (Kol 1.18-20) uka­

zaś znowu wprowadzi Pierworodnego na świat,

zany jest On jako źródło nowego stworzenia lub

powie: Niech Mu oddają pokłon wszyscy anioło­

zbawienia. Już na pierwszy rzut oka dostrzega­

wie Boży!" W iększość innych fragmentów zawie­

my. że części te są w stosunku do siebie analo­

rających to określenie znajduje się w Starym Te­

giczne. jak gdyby rzeczywiście stanowiły dwie

stam encie i dotyczy urodzonych w pierwszej ko­

zwrotki tego samego hymnu.

lejności dzieci ludzkich. W Nowym Testamencie

W pierwszej zwrotce Chrystus przedstawio­

w dwóch przypadkach słowo to użyte jest w odnie­

ny jest jako widzialny obraz niewidzialnego Boga

sieniu do Jezusa jako pierworodnego syna Marii (Łk 2,7.23). co przypom ina zastosowania starotestamentowe. Chrystus nazwany został także pier­ worodnym umarłych (A p 1.5) i „pierworodnym między wielu braćm i” (Rz 8.29).

stworzenia. Chrystus jest również tym. który pod­ trzymuje to stworzenie. Analogicznie * w drugiej zwrotce jest On ukazany jako Ten. przez którego Bog pojednał ze sobą ludzkość. Chrystus jest za-

oraz Osoba, przez którą dokonało się całe dzieło

V()ht Testament

tem źródłem Kościoła Bożego - Tym. który po­

kto będzie w iększy i m ocniejszy. Określenie

wołał ten Kościół do życia. W obydwu przypad­

„pierw orodny" nia zatem zn acz en ie bardziej me­

kach Chrystus jest kimś odrębnym: jest źródłem

taforyczne niż d osłow ne - nie o zn acza syna uro­

stworzenia, ale nie jego częścią: nie stanowi czę­

dzonego w' pierw-szej kolejności, ale syna ulubio­

ści Kościoła, ale jest Tym, który ten Kościół po­

nego. I tak. w Mi 6,7 i Z a 12,10 syn „pierworod­

wołał. Z fragmentu tego wynika wyraźnie, że

ny" to dziecko naju k o ch ań sze - takie, które ojcu

Chrystus postrzegany jest jako Bóg (Kol 1,15.19)

oddać jest najtrudniej.

- czyli ktoś posiadający stwórcze i zbawcze bo­ skie atrybuty. Co zatem oznacza u Pawła określenie „pier­

„synem m oim p ierw o ro d n y m ”. Podobny wątek pojawia się w J r 31.9. W żadnym z tych fragmen­

odnosi się na ogól do syna, który urodził się

tów (ani w żadnym innym o p ró c z tego miejscu

w rodzinie jako pierwszy (jeśli jako pierwsza uro­

Starego T estam en tu ) nie m a najm niejszej suge­

dziła się dziewczynka, a po niej urodził się chło­

stii o tym , iż Bóg w jak iś sp o só b „urodził" Izrae­

piec, nie liczono jej jako pierworodnej). Taki syn

la. Pojawia się tam n a to m ia st koncepcja, zgodnie

zajmował w rodzinie szczególną pozycję - po

z którą Bóg wybrał sobie ten n aró d jak o swój na­

śmierci ojca to on stawał się zazwyczaj głową ro­

ród ulubiony, najbliższy Jego sercu. A zatem,

dziny. Niemniej jednak, już w Starym Testam en­

w yrządzić krzywdę tem u narodow i to wyrządzić

cie okazuje się, że pozycja pierworodnego była

krzywdę Bogu i p o n ieść konsekw encje tego czy­

raczej prawem nadawanym przez ojca niż nie­

nu. Sym bolem takich konsekw encji w Wj jest

podważalnym prawem wynikającym z kolejności

śm ierć pierw orodnego (w dosłow nym znacze­

urodzenia. Przykładowo - w Rdz 25,29-34 czyta­

niu) syna faraona. Jak w ięc w idzim y, naród wy­

my o tym. jak Ezaw sprzedaje swoje prawo pier­

brany przez Boga tak że m oże o trzym ać miano

worodnego Jakubowi, choc ich ojciec najwyraź­

„pierw orodnego”.

niej nic uznał tej transakcji, gdyż - jak się później

I w reszcie - w Ps 89.28 Bóg obiecuje potom­

okazało - Jakub musiał posłużyć się podstępem ,

kowi Dawida, że ustanow i go swym pierworod­

aby nakłonić ojca do pobłogosławienia Ezawowi

nym. Z nów nie m a tu żadnej sugestii, zgodnie

jako pierworodnemu (Rdz 27,19). Jedno pokole­

z którą Bóg przyłożył rękę do n aro d zin tego czło­

nie później Jakub również daje wszystkim do

wieka. Jest nato m iast przesłan ie o tym , że Bóg

zrozumienia, że to nic syn, który urodził mu się

w sposób sym boliczny przyjm uje go jako syna

jako pierwszy (Rubcn). jest dla niego synem

i nadaje mu szczególną pozycję w swojej rodzi­

pierworodnym, ale Józef - syn urodzony przez

nie. O kreślenie „pierw orodny" o d nosi się zatem

kobietę, którą kochał najbardziej. Jakub wyraża

do zaszczytnej pozycji i władzy, ja k ą otrzym a po­

to. każąc uszyć dla swego wybranego syna spe­

tom ek Dawida.

cjalną szatę (Rdz 37,3-4). W tym przypadku to

Teraz rozum iem y, dlaczego au to r wiersza

młodszy syn jest tak naprawdę pierworodny, co

przytoczonego w Kol 1,15-20 stosuje określenie

oczywiście wzbudza zazdrość pozostałych sy­

„pierworodny" w odniesieniu do osoby Jezusa.

nów, zwłaszcza w momencie, w którym pragnie

Jak już bowiem w spom nieliśm y, w iersz ten oscy­

skorzystać z należnych mu praw. Także później,

luje wokół koncepcji „głowy" i „początku", czyli

kiedy Józef prowadzi własnych synów przed ob­

pozycji osoby najw ażniejszej zarów no dla stwo­ rzenia w szechśw iata, jak i dla jego zbawienia.

ści jako swemu wnukowi pierworodnemu (Rdz 48.13-20). Ponownie więc „pierworodnym” nie jest ten, który urodził się jako pierwszy, ale ten.

A

W Wj 4,22 pojaw ia się n ieco inne znaczenie słowa „pierw o rodny”. Bóg nazyw a tam Izraela

worodny"? W Starym Testamencie określenie to

licze Jakuba, ten błogosławi drugiemu w kolejno

*

594

Posługując się sform ułow aniam i zaczerpniętym i z Ps 89,28, autor ten ukazuje C hrystusa jako pierwszego w Bożej rodzinie, wybranego przez

595

U st do Kolosan

Boga „dziedzica" i Pana, którego władza równa

swój odpowiednik w Ef 1,10: „dla dokonania peł­

jest w ładzy sam ego Stwórcy. Oczywiście - jak

ni czasów, aby wszystko na nowo zjednoczyć

mówi w iersz - praw dą jest również to, że Chry­

w Chrystusie jako Głowic: to, co w niebiosach,

stus istniał, zanim pow stały inne stworzenia, jed ­

i to. co na ziemi". Nie stanowi to jednak odpo­

nak m im o to określenie „pierw orodny” wciąż

wiedzi na nasze pytanie. W jaki bowiem sposób

pozostaje m etaforyczne, gdyż pierwszy syn nie

„wszystko" miałoby się zjednoczyć w Chry­ stusie?

jest tym . który daje życie reszcie rodziny, Jezus tym czasem je s t Stw orzycielem wszystkiego, co istnieje.

Koncepcja zjednoczenia wszystkiego w Chry­ stusie pojawia się także w Flp 2,10-11:

Słowo „pierw orodny" jest na tyle uniwersal­ ne. że m oże tak że o d n o sić się do C hrystusa jako

(...) aby na imię Jezusa zgięło się każde ko­

pierw orodnego sp o śró d um arłych - Jezus jest

lano istot niebieskich i ziemskich i podziem­

przecież pierw szym , który zm artw ychw stał do

nych. 1 aby wszelki język wyznał, że Jezus

wiecznego życia (byli tacy, którzy zostali wskrze­

Chrystus jest PANEM - ku chwale Boga

szeni z m artw ych w cześniej, oni jednak powstali

Ojca.

zaledwie do życia tym czasow ego) oraz tym, któ­ ry stanie na czele w szystkich, którzy także zosta­

Zauważamy przy tym. iż „zginanie kolan" i „wy­

ną w skrzeszeni.

znawanie, że Jezus jest Panem" nie koniecznie

Paweł posługuje się zatem pojęciem syna

musi być czynnością wykonywaną radośnie

p ierw orodnego w sp o só b m etaforyczny - tak. jak

przez miłujących swego Pana poddanych. Pamię­

odbywa się to w Starym T estam encie. Jezus nie

tajmy również o tym. że jednym z ulubionych

jest ukazany jak o Boże stw orzenie czy też dzie­

tekstów we wczesnym Kościele był Ps 110, często

cko Boga u ro d zo n e ze zw iązku z boginią (co

cytowany przez Nowy Testament. W Ps 110.1

było popularnym

czytamy:

m otyw em mitologii pogań­

skich), ale jak o oso b a najw ażniejsza w Bożej ro­ dzinie - zarów no w starej rodzinie stworzenia,

Wyrocznia Boga dla Pana mego: „Siądź po

jak i w nowej rodzinie zbawienia. Jezus istniał

mojej prawicy, aż Twych wrogów położę

przed nią. W N im zrodził się jej początek. On

jako podnóżek pod Twoje stopy".

jest jej głową. W każdy z możliwych sposobów Jezus jest pierwszy. Nie jest O n jednak częścią

Psalm ten ukazuje króla (rozumianego w No­

stw orzenia ani też jednym ze zbawionych, gdyż

wym Testamencie jako Chrystusa) sprawującego

jest On o b razem sam ego Boga oraz Tym. w któ­

swoją władzę oraz jego wrogów wyznających, że

rym m ieszka Boża Pełnia.

jest on ich panem, choć oni osobiście nie są z tego zadowoleni. Nie jest to wyznanie szczęśli­ wych poddanych, ale pokonanych wrogów.

1,20 Uniwersalizm?

We wspomnianym wyżej fragmencie z Listu do Efezjan nacisk położony jest na tych. którzy

Czy z wersetu Kol 1,20 wynika, że wszyscy lu­

dostąpili zbawienia. To „my" zostaliśmy wybrani

dzie zostaną zbawieni (uniw ersalizm )? Czy wer­

i zbawieni, i to „nam" Bóg oznajmił „tajemnicę

set ten sugeruje, iż Bóg pojedna ze sobą także

swej woli" (określenie Pawła oznaczające Boży

upadłych aniołów, a nawet samego szatana? Czytając List do Kolosan. musimy pam iętać o tym. że duża jego część jest parulelna do Listu do Efezjan. Analizowany przez nas werset ma

plan) dotyczącej przyszłości - tego, że Chrystus objawi się jako „Głowa" wszechrzeczy. Śledząc ten tekst do końca zdania (w greckim oryginale zdanie kończy się w E f 1,14) lub do końca roz­

Vont Testament

596

działu, znajdziemy w nim liczne obietnice, przy

go w trium falnym p o ch o d zie i ciągnącego zaku­

czym wszystkie one kierowane są do ludzi, któ­

tych w łańcuchy przeciw ników (w tam tych cza­

rzy uwierzyli w Chrystusa. I tak. otrzymujemy

sach tak właśnie w yglądało „widowisko" z udzia­

obietnicę, że Bóg ustanowi Chrystusa Głową

łem pokonanych w rogów ).

wszystkiego (zwłaszcza ludu Bożego, w którym

W szystkie te nauki p asują d o ogólnego prze­

Żydzi i poganie zjednoczą się jako członkowie

słania Pism a Św iętego. I tak. Bóg wyznaczy!

jednego Kościoła). Nie ma jednak żadnej obiet­

C hrystusa jak o G łow ę w szechrzeczy. Są dwa

nicy dla osób spoza Kościoła. Co więcej - z Ef

sposoby odniesienia się d o tej Głowy. Można

2.1-13 wynika, że ci. którzy nie wierzą w C hrystu­

przyjąć Ewangelię i zo stać poddanym Chrystu­

sa. znajdują się w złym położeniu - „zasługują

sa. uzyskując jed n o c z e śn ie przeb aczen ie za daw­

na gniew (.,). nie mają nadziei ani Boga na tym

ny bunt. D zięki tem u m o żn a o siągnąć nie tylko

świecie".

stan pojednania, ale w yw yższenia - wraz z Chry­

Czy podobną perspektywę przyjmuje anali­

stusem . W yw yższenie to nic n astąp i wprawdzie

zowany przez nas fragment Listu do Kolosan?

w tej epoce, ale nad ejd zie z p ełn ą m ocą w przy­

Odwołując się do szerszego kontekstu tej wypo­

szłej. Innym sp o so b em o d n iesie n ia się do Chry­

wiedzi. uświadamiamy sobie, że zanim Kolosa-

stusa - króla jest nieustający bunt i odrzucenie

nic zostali chrześcijanami, nie mieli oni żadnej

poprzez ten b u n t Ew angelii. W tym przypadku

nadziei na pojednanie z Bogiem: „I was. którzy

osoba będzie zm u szo n a p o d d a ć się władzy Chry­

byliście niegdyś obcymi |dla Boga| i [Jego] wro­

stusa, gdy objaw i się pełn ia Jego panow ania, jed­

gami przez sposób myślenia i wasze złe czyny"

nak to poddanie się będzie p o p rzed zać karę na­

(Kol 1.21). Teraz jednak Bóg ich „pojednał w do­

leżną pokonanem u w rogow i. Jeśli chodzi o upad­

czesnym Jego ciele przez śm ierć" (Kol 1.22).

łe anioły, dem ony, sz atan a i in n e m oce duchowe

Jasne jest. że nie wynika to z samej deklaracji

trwające obecnie w b u n cie przeciw ko Bogu - nie

Boga pozbawionej udziału Kolosan - Bóg osiąg­

ma dla nich żadnej n adziei. P ozostaje im tylko

ną! bowiem swój cel poprzez ich wiarę: „byleby-

„drżeć” (Jk 2.19) przed P anem . Z godnie z Li­

ście tylko trwali w' wierze - ugruntowani i sta­

stem św. Judy i 2 L istem św. P iotra, niektóre

teczni - a nie chwiejący się w nadziei [właściwej

z tych istot ju ż zostały zakute w kajdany. Jak gło­

dla] Ewangelii" (Kol 1.23). Perspektywą Kolo­

si A pokalipsa - o sta te czn ie p o ch ło n ie je ogniste

san jest zatem fakt, że Bóg rzeczywiście pojednał

jezioro.

wszystko ze sobą. jednak środkami tego pojedna­

Nie m a zatem w ątpliw ości, że Paweł nie głosi

nia są śmierć Chrystusa i osobiste przyjęcie jej

uniwersalizm u, w czym zgadza się z innymi auto­

znaczenia przez ludzi poprzez wiarę. Ci bowiem,

rami Nowego T estam entu. A postoł jest pewien, że

którzy odrzucają przesłanie Ewangelii, są - jak

C hrystus będzie rządził całym wszechświatem

pisze Paweł - „umarli" (Kol 2,13).

i wszystkimi zam ieszkującym i go istotam i - za-

Jeśli chodzi o rzeczywistość duchową,

równo ludzkimi, jak i duchow ym i. Jest również

w Kol 2,15 czytamy: „Po rozbrojeniu Zwierzch­

pewien, że w C hrystusie Bóg pojednał ze sobą

ności i Władz, jawnie wystawi) [je] na widowi­

ludzkość. Paweł nie m a także wątpliwości odnoś­

sko. powiódłszy je dzięki Niemu w triumfie".

nie do tego, iż tylko ci, którzy powierzają się Chry­

Tutaj także ukazany jest pewien rodzaj „pojedna­

stusowi w wierze, będą uczestniczyć w tym pojed­

nia” - zwierzchności i władze (istoty duchowe)

naniu inaczej niż jako pokonani wrogowie. We­

nie będą więcej buntować się przeciwko Bogu.

dług Pawła decydującą kwestią jest to. w jaki spo­

Niemniej jednak, w tym przypadku jest to „po­

sób napotykane przez niego osoby będą się odno­

jednanie" z pokonanym wrogiem ukazane przy pomocy obrazu rzymskiego najeźdźcy kroczące­

sić do proponowanego przez C hrystusa pojedna­ nia - każdy ma bowiem wolny wybór.

597

Ust do Kolosai

1,24 Braki udręk Chrystusa?

1.21-30: Ef 1.7.13-14). Poza tym. Paweł mowi naj­ częściej o zbawczym dziele Chrystusa, posługu­

Sform ułowanie: „dopełniam braki udręk Chry­

jąc się pojęciem Jego śmierci, krwi. krzyża, lub

stusa" pojaw iające się w Kol 1,24 stawia przed

wszystkimi tymi pojęciami jednocześnie (zobacz

nami kilka zasadniczych tru dności. Początkowo

Rz 5.8-9: Kol 1.20). Nigdzie indziej nie używa on

wypowiedź ta w ydaje się sugerować, że w udrę­

sformułowania „udręki Chrystusa” na określenie

kach C h ry stu sa jest jak iś n iedobór - że skutecz­

Jego zbawczego dzieła.

ność Jego cierp ien ia je s t w pewien sposób ogra­

Co więc oznacza to enigmatyczne określe­

niczona, i że zbaw czy cel tej udręki musi zostać

nie? W jakim sensie „udręki Chrystusa" są nie­

dopełniony p o p rzez cierp ienie Pawia. O prócz

kompletne? W jaki sposób cierpienie Pawia „do­

lego p ozostaje jeszcze pytanie, w jaki sposób

pełnia” te braki? Uczeni proponują różne możli­

cierpienie ap o sto ła m oże przyczynić się „dla do­

wości interpretacji1. Jedna z nich głosi, że słowo

bra Jego C iała, którym jest Kościół", zwłaszcza,

„udręki" dotyczy udręk Pawia, a słowo „Chrystu­

że kościół K olosan nie był założony przez Pawia;

sa" oznacza tak naprawdę „w imię Chrystusa".

apostoł nie odw iedzał rów nież członków tego

Zdanie to brzmiałoby wówczas następująco: „Te­

kościoła (K ol 1,3-8).

raz raduję się w cierpieniach za was i ze swej

W św ietle w szystkiego, co Paweł pisze na

strony w moim ciele dopełniam braki |moich]

tem at zbawczego p rzesłania życia, śmierci i zmar­

udręk w imię Chrystusa". Teoria, zgodnie z którą

tw ychw stania C h ry stu sa, niem ożliw e jest przypi­

Paweł postrzegał swoje udręki jako cierpienie

sywanie mu poglądu, zgodnie z którym to zbaw­

w imię Chrystusa, z pewnością pasuje do jego

cze dzieło jest w jakikolw iek sposób niepełne.

własnych doświadczeń (zobacz Dz 9.16; 2 Kor

Także w najbliższym kontekście Kol 1,24 Paweł

4.10-11). Atrakcyjność tej możliwości interpreta­

wyraźnie p o dkreśla fakt. że zbawcze dzieło Boga

cji maleje jednak w momencie, gdy uświadomi­

d okonujące się w C h ry stu sie jest kom pletne. Na

my sobie, że - jak wskazuje struktura gramatycz­

krzyżu C h ry stu s zatrium fow ał nad m ocą grze­

na - określenie „udręki" dotyczy jednak osoby

chu i niewolą śm ierci, która oddala nas od Boga

Chrystusa. Interpretacja ta nie wyjaśnia również,

i Jego zam ysłu (K ol 2,13-15). W skutek ewangeli­

w jaki sposób to. co musi się dopełnić w udrę­

zacji chrześcijanie zostali wyzwoleni spod wła­

kach Pawła, miałoby przyczynić się do dobra

dzy ciem ności i przeniesieni do królestwa Syna

Kościoła.

Bożego (K ol 1,13), przez którego dokonało się

Inną możliwością wyjaśnienia „udręk Chry­

zbawienie i od p u szczen ie grzechów (Kol 1,14).

stusa" w ramach przedstawionej powyżej możli­

Dlatego też, ch o ć kiedyś byliśmy dla Boga obcy­

wości interpretacji jest przyjęcie, że słowo „Chry­

mi, teraz zostaliśm y z Nim pojednani przez

stusa" odnosi się do natury udręk, jakich Chry­

śm ierć C hrystusa (Kol 1,22). Paweł uw aża zatem , że zbawcze dzieło, jakie

stus doświadczył. A zatem - udręki Pawła byłyby podobne do udręk Chrystusa. Jak jednak wyjaś­

dokonało się poprzez śm ierć Chrystusa, jest cał­

nić braki w udrękach Chrystusa, których później

kowicie kom pletne i niczego mu nie brakuje. Po­

doświadczył Paweł i w jaki sposób braki te miały­

twierdza się to zarów no w innych fragm entach

by być uzupełnione?

listów apostoła, jak i w sform ułowaniach, jakie stosuje on, o d n o sząc się do odkupieńczej śmier­ ci Chrystusa. Przykładem m oże być Rz 5,1.10, gdzie uspraw iedliwienie i pojednanie będące owocem śm ierci C hrystusa ukazane są jako fakty dokonane (zobacz również G a 4.1-7; I Kor

Rożne możliwości interpretacji omówione zostały szczegółowo w komentarzach do tego listu. Jednym z przykładów takiego komentarza jest: Peter T. O'Brien. Cotossians, Philemon, Word Biblical Commentary 44 (Waco. Tex.: Word, 1987). s. 77-78.

Vim i Testament

598 Wyżej w ym ienione

Bardziej zadowalającą możliwość interpretacji

koncepcje, związane

tego fragmentu opracowano dopiero niedawno.

z żydowskim

p o ch o d zen iem

Uczeni bardzo dokładnie przyjrzeli się stosowanym

nam lepiej zrozum ieć analizow any przez nas

Pawia, pomogą

przez Pawła określeniom mającym swoje źródło

trudny wrerset Kol 1,24. N ie ulega wątpliwości,

w Starym Testamencie i w apokaliptycznej literatu­

że apostoł p rzekonany był o tym . iż nadchodzi

rze międzytestamentowego judaizmu'. W świetle

koniec św iata (1 K or 7.29), a o b ecn e czasy - peł­

ich wniosków formułuje się kilka koncepcji analo­

ne trudów i u dręk - stanow iły zapow iedź lego

gicznych do tych. jakie pojawiają się w Liście do

końca (1 K or 7.26). C h rześcijan ie są więc tymi.

Kolosan: ( I ) Udręki związane z historią Izraela -

których ..dosięga kres czasów " (1 Kor 10,11)

zwłaszcza niewola egipska, wygnanie babilońskie

i którzy w zw iązku z tym m uszą uczestniczyć

i późniejszy ucisk ze strony władców' syryjskich

w cierpieniu w raz z C h ry stu se m (Mesjaszem)

i rzymskich - ukazywane są jako element zbawcze­

po to. aby m ieć później udział w Jego chwale

go planu Bożego. W tym szerszym kontekście, cier­

(R z 8,17-18). W takim w łaśnie szerszym kontek­

pienie ludu Bożego - Jego wybranych sług (Ps

ście należy rozpatryw ać p o jęcia pojawiające się

34.20: 37,39: 50.15). często traktowane było jako

w analizow anym p rzez nas fragm encie.

reprezentatywne, symbolizujące cierpienie wszyst­

Sform ułow anie „udręki C h ry stu sa" może

kich ludzi (np. Iz 53). (2) W literaturze apokalip­

więc o d n o sić się d o „jęków M esjasza", czyli tru­

tycznej - począwszy od Dn 12.1 - czas poprzedza­

dów, jakich do św iad cza lud Boży w dniach ostat­

jąc) moment krytyczny zbawczego dzieła Bożego

nich. W ram ach tych tru d ó w m ieści się także

i nadejście ery mesjańskiej opisywany jest jako okres

cierpienie sam ego Paw ła, którego tak często do­

wielkich udręk. Udręki te opisywane były jako .jęki

św iadczał w trakcie swojej d ziałalności misyjnej

Mesjasza" niewywołane jednak Jego własnym cier­

(zobacz 2 Kor 1,3-6). Słow a „dopełniam braki"

pieniem. ale cierpieniem. 7. jakich era mesjańska

mogą z kolei w iązać się z apokaliptycznym prze­

ostatecznie się zrodzi. (3) W apokaliptycznych wi­

konaniem , zgodnie z k tó ry m Bóg ustanowił pe­

zjach ogłaszano również, że obecna epoka cierpie­

wien limit udręk, jak ich ludzie m uszą doświad­

nia przeminie, że wkrótce zaświta nowa era, w któ­

czyć. Możliwe, że Paweł w yraża w ten sposób

rej Bóg położy kres wszelkim udrękom5.

przekonanie o tym , iż jeg o cierp ien ie - podobnie jak cierpienie całego ludu B ożego (zo b acz 2 Kor 1.6)

• Od ok. 200 r. przed Chr. do 100 r. po Chr. tworzone były liczne dzielą religijne, w których - tak jak w kanonicznej Księdze Daniela - próbowano dodać

- przyczynia się d o w ypełnienia ustanowio­

nego przez Boga o sta te czn eg o lim itu udręk. Apostoł cierpi w ten sp o só b „dla do b ra Kościo­

nadziei uciskanym, prześladowanym i cierpiącym lu­

ła", gdyż dzięki tem u czas, w którym cierpienie

dziom. Różne koncepcje obecne w tej literaturze, które ujawniał) (apokalyptó) Boże plany, stanowiły element

zastąpione zostanie chw ałą, n adejdzie szybciej.

lego. w jaki sposób postrzegał siebie i swoją misję Jezus i tego, w jaki sposób Paweł interpretował dzieło C h ry­ stusa i Jego znaczenie. W O'Brien, Colossians. Phile­

C hoć odczytyw anie tego fragm entu w szer­ szym apokaliptycznym kontekście „udręk Mesja­ sza" rozwiązuje pewne problem y zarysow ane we

mon. s. 78-81 omowione są koncepcje obecne we wspo­

wstępie do niniejszego k o m entarza, to istnieje

mnianej wyżej literaturze, a zarazem znaczące dla ana­ lizowanego przez nas fragmentu.

bardziej bezpośredni sp o só b interpretacji Kol 1.24. który być m oże jeszcze lepiej oddaje rze­

Przykładami tych koncepcji obecnych w żydowskiej literaturze apokaliptycznej są: 1 Księga Henocha 47.1-4:

czywisty zamysł Pawła.

Apokalipsa Barucha 30.2 i 4 Księga Ezdrasza 4,36-37 omówione w: R. H. Charles, red. The Apocrypha anti Pseudepigrapha of the Old Testament, tom 2 (Oxford: Clarendon Press, 1976-1977).

że cierpienie C hrystusa, którego apogeum nastą­ piło na krzyżu, jest absolutnie kom pletne i wy­

Jak już w spom nieliśm y, apostoł nie wątpi,

starczające. Owocem tego cierpienia jest pokój.

599

Ust do Kolosan

pojednanie i o d now ienie relacji z Bogiem. Paweł

zasięg tego dzieła na życie innych ludzi. Tylko

jest jed n o cześn ie przekonany o tym , że - aby

w takim sensie można stwierdzić, że udręki Pa­

przyczyniać się do realizacji Bożego zamysłu -

wia dopełniają to, czego brakuje w udrękach

trzeba głosić Ew angelię, przyjm ow ać ją z wiarą

Chrystusa.

i w drażać jej przesianie w codzienne życie. Dla­ tego też, w najbliższym kontekście analizow ane­ go przez nas fragm entu czytam y o tym, iż Dobra

2,18 Oddawanie czci aniołom?

Nowina o śm ierci C h ry stu sa, którą usłyszeli K o losanie (K ol 1.22-23). wyda w ich życiu owoce

W Kol 2,18 Paweł przestrzega chrześcijan przed

(Kol 1,6) i spraw i, że będą podobać się Bogu

oddawaniem czci aniołom. Co to znaczy? Dla­

(Kol 1,10) p rzez to, że ich życic pełne będzie

czego ktokolwiek miałby czcić aniołów?

cierpliw ości i w ytrw ałości (Kol 1.11), mocnej

Aniołowie to istoty duchowe, które mogą

wiary (K ol 1,23) o raz jed n o ści osiąganej poprzez

robić na człowieku duże wrażenie. Stary Testa­

wzajem ną m iłość (K ol 2.2). O statecznym celem

ment opisuje liczne sytuacje, w których ludzie

zbawczej śm ierci C h ry stu sa jest doprow adzenie

odnoszą się z wielką czcią do aniołów Pana. Tak­

chrześcijan przed oblicze Boga jako świętych

że w Nowym Testamencie prorok Jan dwukrot­

i nieskalanych dzięki tem u, że otrzym ali odpusz­

nie poddawany jest pokusie, by upaść przed anio­

czenie g rzechów (K ol 1.14.22). D zieło Pawła

łem i oddać mu cześć (Ap 19,10: 22,8-9). Jak

jako sługi Ewangelii C h ry stu sa jest częścią Boże­

zatem widzimy, nawet autorom Nowego Testa­

go planu zm ierzającego do osiągnięcia tego właś­

mentu dane było poczuć moc tego typu pokus.

nie celu (K ol 1,23). W innym liście Paweł stw ierdza, że Dobrą

Nie znamy dokładnego kontekstu Kol 2,18 wynikającego z sytuacji we wspólnocie Kolosan

Nowinę o zbaw czej śm ierci C hrystusa można

- Paweł jej nie opisuje. Niezależnie jednak od

usłyszeć i przyjąć tylko wówczas, gdy jest ona

tego, co się tam działo, Kolosanie niewątpliwie

głoszona (R z 10,14-17). O n sam jest jednym

wiedzieli, o co chodzi. Poza tym. Pawet nie przy­

z głosicieli D obrej Nowiny ( I K or 1,17-23) oraz

puszczał zapewne, że jego list będzie czytany

tym, który n aśladuje C h ry stu sa poświęcającego

kilkanaście wieków później przez chrześcijan,

swoje życie dla innych (1 K or 10.33 - 11.1: Ef

którzy nie będą wiedzieć co dokładnie działo się

5.1-2). N ie o zn acza to, że w zbawczym dziele

w' kościele Kolosan. Tym niemniej, choć nie zna­

C hrystusa czegoś brakuje, ale raczej, że posługa

my wszystkich szczegółów praktyk, do których

Pawła, która obejm uje m iędzy innymi cierpienie,

Paweł odnosi się w Kol 2,18. pewne elementy

stanowi integralną część realizacji zbawczego

tego wersetu pozwalają na wyciągnięcie dość jas­

planu w odniesieniu do wszystkich ludzi. Taki

nych wniosków.

sposób odczy tan ia Kol 1,24 potw ierdza się rów­

Przede wszystkim - osoby oddające cześć

nież w bardzo podobnym do niego fragmencie

aniołom doświadczały pewnych wizji. Paweł wy­

- 2 K or 1,5-6. Z godnie z 2 K or 1,5-6, cierpienie Pawła jest niejako przedłużeniem udręk C hrystusa i doko­ nuje się „dla dobra" chrześcijan z Koryntu i dla

raża to w sformułowaniu: „zgłębiając to, co ujrzał". Już od pierwszych lat Kościoła, natchnione wi­ zje były wśród jego członków czymś powszech­ nie znanym. Niemniej jednak, nie każda w'izja

ich zbawienia. Udręki Pawła, jakich doznaje, słu­ żąc Chrystusow i i Jego Ewangelii, nic uzupełnia­

nadaje się do publicznego rozgłaszania. W 2 Kor

ją żadnych braków doskonałego w swej istocie zbawczego dzieła Chrystusa. Udręki te są jednak narzędziem , przy pom ocy którego Bóg rozszerza

nie nadaje się do opowiedzenia innym ludziom.

12.4 Paweł stwierdza, iż to, co zobaczył w niebie W Apokalipsie Jan mówi z kolei, że może prze­ kazać część swojego objawienia, są jednak pew­

V t ik t

Testament

ne elementy, o których nie powinien wspominać.

600

przesłania Boga". W edług niektórych teorii, za­

Osoba niedojrzała lub człowiek o małej odpor­

równo żydow skich, jak i chrześcijańskich, anio­

ności na pokusy łatwo mógłby ulec pragnieniu

łowie mieli konkretne im io n a. Inne teorie dzieli­

rozgłoszenia wizji, która nie powinna być om a­

ły aniołów według rangi - w ów czas dążono do

wiana publicznie (o ile dana wizja pochodziła

tego, aby p oznać tych. którzy stoją wyżej niż

w ogóle od Boga). Po drugie, osoby doświadczające wizji czę­

inni. M ożliwe rów nież, że K olosanie nie dążyli tak napraw dę d o p o zn an ia aniołów , ale myśleli

sto popadały w pychę. Człowiek, którem u dane

po prostu, iż każdem u objaw iającem u się anioło­

było określone objawienie, uważał się z tego p o

wi należy o d d ać sp e cjaln ą cześć. Tak czy inaczej,

wodu za kogoś wyjątkowego. Objawienie takie

jed n o jest pew ne: sk u p iając się na aniołach, lu­

rzeczywiście mogło być dla niego wielką pokusą.

dzie zapom inali o C h ry stu sie. Paweł zauważa, że

Człowiek ten koniecznie chciał podzielić się

osoba, której uwagę przykuw a anioł, „nie trzyma

swoim doświadczeniem z innymi, tak, aby wi­

się m ocno G łow y” (K ol 2,19). Człow iek, który

dzieli. że to właśnie on został wybrany na tego.

zna C hrystusa, nie m usi zn ać aniołów , ich imion

który przekaże objawienie reszcie społeczeń­

czy ich rangi. W szyscy oni są bow iem sługami

stwa. Osoba, która z powodzeniem rozgłosiła

Tego, kogo chrześcijanin ju ż zn a. W Piśm ie Świę­

swoją wizję wśród członków Kościoła, często

tym w spom nianych je st kilka anielskich imion,

zdobywała w ten sposób ogrom ne poszanowa­

jed n ak główne przesłanie tek stó w zaw sze skupia

nie. co w nieunikniony sposób prowadziło póź­

się na osobie Boga lub C h ry stu sa. Objawienia

niej do samouwielbienia i pychy.

opisane w Biblii sk o n stru o w an e są tak, że gdyby

Po trzecie, osoby doświadczające wizji sku­

usunięto im iona aniołów , lub naw et wszelkie

piały się zasadniczo na dwóch aspektach tego

w zm ianki o nich. a zach o w an o tre ść wizji - tekst

doświadczenia. Pierwszym z nich była swego ro­

nie straciłby nic ze sw ojego głów nego przesłania.

dzaju fałszywa pobożność. Mogła się ona wyra­

A zatem , jeżeli ktoś n a d m ie rn ie skupia się na

żać w surowych postach i intensywnych modli­

aniołach, osłabia łączność z C h ry stu sem , przez

twach praktykowanych przez osoby natchnione

co nic trzym a się m o cn o „G łow y”.

w trakcie oglądania wizji. Być może były to prak­

Praw dopodobnie w łaśnie dlatego Jan opisuje

tyki, które - według tych osób - zostały im obja­

w Apokalipsie dwie sytuacje, w których poddano

wione przez aniołów. Niezależnie od tego, jak

go pokusie oddania czci aniołom . Być może któ­

dokładnie wyglądały te praktyki, z pewnością

ryś z jego czytelników także dośw iadczyłby poku­

było to coś, przez co osoba mogła się umartwiać,

sy oddania czci aniołowi przekazującem u tak

zyskując pozory „świętości" i „doskonałości"

wspaniałe objawienie. Jan mówi jed n ak wyraźnie:

(Kol 2,20-23). Podejście takie jest tymczasem

nawet o tym nie myśl. A niołow ie są wystarczająco

niewłaściwe, gdyż chrześcijanie zostali już mak­

zadowoleni, gdy oddaje się cześć Chrystusowi

symalnie uświęceni w Chrystusie i żadne prakty­

i Bogu - oni także Im przecież służą.

ki nie pomogą im uzyskać jeszcze większej do­

D ośw iadczenia natury religijnej są niewąt­

skonałości. Czlowaek otrzymał już najwyższy

pliwie czym ś w spaniałym . Bóg daje je nam , gdyż

z możliwych statusów, a wszystko to dokonało

jest to dla nas dobre. N iem niej jed n ak , jest to

się w Chrystusie (Kol 2,9-10).

również niebezpieczne. N ie tru d n o bowiem znie­

Z drugiej strony, wizje (lub przekazywane

kształcić prawdę takich dośw iadczeń. Zawsze

przez ludzi opowieści o wizjach), o których pisze

istnieje pokusa nadm iernego skupienia się na

Paweł, nadmiernie skupiały się na aniołach. Oso­ by doświadczające objawień zdawały się mówić:

samym dośw iadczeniu lub posłużenia się nim

je ś li poznasz aniołów', poznasz także sekretne

po to. by zyskać poszanow anie lub w ła d zę . Poku ­ sa taka nie dewaluuje sam ego d o ś w ia d cz e n ia

60»

Ust do Kolosan

(w Kol 2,18 Paw eł w żaden sposób nie daje do

nie obraz powinien utrwalić się w naszych umy­

zrozum ienia, iż m ogłoby cho d zić o wizje pocho­

słach: zbawiony lud i aniołowie stoją ramię

dzące od diabła, ch o ć tak ie wizje oczywiście są

w ramię obok siebie, patrząc na to samo oblicze

m ożliwe), jed n ak zn acząco je zniekształca. Sku­

- oblicze Boga. Jeśli naprawdę to zrozumiemy,

tek jest taki, że zam iast jeszcze bardziej poświę­

zarówno aniołowie, jak i natchnione wizje po­

cić się dla C h ry stu sa (d o tego stopnia, żeby np.

strzegane będą z właściwej perspektywy.

bez strach u p o d d ać się m ęczeństw u), osoby do­ św iadczające wizji odw racają od Niego uwagę nie tylko sw oją w łasną, ale nawet całej chrześ­ cijańskiej w spólnoty. O soby takie stają się bo­

3,22-25 Czy Paweł popierał niewolnictwo?

wiem „po śred n ik am i" pom iędzy chrześcijanam i a an io łem /an io łam i, angażując się w praktyki, na

Zobacz komentarz do Ef 6.5-8.

których Bogu w ogóle nie zależy, choćby były na­ wet bard zo p o b o żn e. A u to r A pokalipsy określa rolę, jaką pełnią

4,6 Mowa zaprawiona solą?

aniołowie. O tó ż - sto ją oni w raz z odkupionym ludem przed tro n em Boga i B aranka. Taki właś­

Zobacz komentarz do Mk 9,50.

T P ie r w s z y L ist d o T e s a l o n i c z a n

2,14-15 Antysemityzm?

Po pierw sze, zw róćm y uw agę n a fakt, że au­ toram i wypowiedzi zaw artej w tym wersecie są

W historii wzajemnych relacji pomiędzy Żydami

właśnie Żydzi. Słowa te nie zostały wypowiedzia­

a chrześcijanami, werset I Tes 2.14-15 oraz kilka

ne przez pogan w rogo nastaw ionych do Żydów

innych fragmentów Nowego Testam entu - np.

lub do żydowskich w ierzeń i obyczajów. Wypo­

J 8.44 zbyt często przytaczany był na usprawiedli­

wiedz ta pada z ust Ż ydów św iadom ych własnej

wienie wrogości i niechęci do narodu żydowskie­

narodow ości i w iernych św iętym tekstom , które

go. Ta wrogość określana jest mianem anty semity­

decydują o wyjątkowej to żsam o ści judaizm u. Za­

zmu. Słownikowa definicja tego pojęcia obejmuje

uważmy. że Jezus sam mówi o tym , że żydowskie

sformułowania takie jak: „uprzedzenia wobec Ży­

Pisma dają o N im św iadectw o (J 5,39). Poza tym

dów; niechęć do Żydów lub obawa przed nimi;

- w całej Ewangelii Ja n a p o d k reślan a jest żydow­

dyskryminacja lub prześladowanie Żydów” '. An­

ska tożsam ość Jezusa jak o M esjasza - Syna Bo­

tysemityzm ze strony chrześcijan zrodził zarzuty,

żego. Na podobnej zasadzie Paweł nieustannie

zgodnie z którymi Nowy Testament, a przynaj­

podkreśla swoją żydow skość - przynależność do

mniej niektóre fragmenty zawartych w nim Ewan­

ludu będącego potom stw em A b rah am a (R z 11T

gelii czy listów, zachęca do wrogości wobec naro­

G a 1,13-14; Flp 3.4-6).

du żydowskiego. Czy 1 Tes 2.14-15 (i inne podob­

Żydowska tożsam ość je s t w ięc w N ow ym

ne stwierdzenia) rzeczywiście niosą ze sobą anty­

T estam encie nie tylko m o cn o podkreślana, ale

semickie przesianie, zachęcające nas do przyjęcia

też ukazywana w bardzo p o z y ty w n y m świetle

postawy wrogości wobec Żydów?

Ewangelie bardzo obszernie opisują m iło ś ć i tro­ skę, jaką Jezus darzył sw oich rodaków. Szczegól­ nie w zruszającym w yrazem tych uczuć jest la­ m ent Jezusa nad Jerozolim ą: „Ile razy ch ciałem zgromadzić tw o je dzieci, jak ptak sw o je pisklę*3

I Ust do Tesaloniczan

603

pod skrzydła, a nie chcieliście" (L k 13,34). Pa­

Stw ierdzenie to ma taki sam posm ak antyse­

weł naw iązuje d o tej głębokiej tęsknoty za zjed­

m ityzmu jak większość opinii krążących o Ży­

noczeniem i zbaw ieniem sw ojego narodu, kiedy

dach w święcie starożytnym . Tacyt pisze, że ży­

wyraża swój sm u tek spow odow any odrzuceniem

wili oni wobec wszystkich obcych narodowości

Chrystusa p rzez Izraelitów i stw ierdza, że m óg­

taką nienawiść, jaką norm alny człow iek odczu­

łby nawet sam być przeklęty, gdyby to pom og­

wa tylko wobec wrogów. Żydowski historyk

ło w uzyskaniu dla nich zbaw ienia (R z 9,2-3).

Józef Flawiusz cytuje z kolei współczesnego

Ponadto, Paweł p o strzeg a o d rzu cen ie M esjasza

Pawiowi Egipcjanina Apiona. który pisze, że Ży­

przez sw oich rodaków jak o co ś tym czasow ego.

dzi przysięgali na swojego Stwórcę, że nie wyka­

Wic bowiem , że Bóg nigdy nic odrzuciłby swoje­

żą wobec pogan najmniejszych oznak dobrej

go ludu (R z 11.1) i w ierzy w nadejście czasów,

woli-’.

kiedy to Żydzi zo stan ą ponow nie w szczepieni

C hoć w swej zewnętrznej formie stwierdze­

w drzewo oliw ne, z którego zostali odcięci

nie Pawła przypom ina te opinie, kontekst, w ja ­

(Rz 11,17-24).

kim się ono pojawia powinien powstrzym ać nas

M ocne słowa Pawła zaw arte w analizow a­

przed zinterpretow aniem go jako wypowiedzi an­

nym przez nas w ersecie m ają swoje źródło w sy­

tysemickiej używanej na potwierdzenie słuszno-

tuacji panującej w T esalonikach, gdzie chrześci­

ści powszechnej niechęci i dyskryminacji wobec

janie (w yw odzący się p raw d o p odobnie z ludów

narodu żydowskiego. Musimy bowiem pamiętać,

pogańskich) cierpieli prześladow ania ze strony

że podobnie jak w Ew angelii Jana, gdzie określe­

swoich własnych rodaków (I Tes 2.14). Nowa

nie „Żydzi" odnosi się do tych faryzeuszów i sa­

wiara o p a rta na Ewangelii C h rystusa była tam

duceuszów. którzy sprzeciwiali się Jezusowi,

kw estionow ana - tak sam o jak w Judei - przez

wy powiedź Pawia dotyczy tylko tych Żydów, któ­

tych. którzy w nią nie uwierzyli (1 Tes 2.14). Aż

rzy utrudniali apostołowi jego misję (1 Tes 2.16).

do tego m iejsca w tekście Paweł nie wymienił

Krytyka Pawia odnosząca się do Żydów umiej­

żadnej konkretnej grupy osób. Ewangelii sprzeci­

scowiona jest zatem w konkretnym kontekście

wiali się zarów no G recy, jak i Żydzi, dlatego ci.

historycznym i w żaden sposób nie m ożna jej

którzy w nią uwierzyli, narazili się tym samym na

generalizować. Tylko wówczas, kiedy podobne

ucisk i prześladow anie. D opiero następny werset

stwierdzenia przybierają wymiar uniwersalny -

(1 Tes 2.15) w skazuje na szczególny zarzut pod

tak jak zresztą często bywało - można określić je

adresem Żydów: „(...) nie podobają się oni Bogu

mianem antysemityzmu.

i sprzeciw iają się w szystkim ludziom ".

Cyt. a F. F. Bruce. /
D rugi L is t d o T e s a l o n i c z a n

2,3 Kim jest człowiek grzechu?

pom ocna będzie zw łaszcza an aliza (1 ) proble­ m u. d o jakiego się o n o o d n o si i (2 ) zarowno

Paweł nie pisze wprosi, kim jest ów „człowiek

judaistycznych, jak i w czesnochrześcijańskich

grzechu", jednak najwyraźniej oczekuje on od

przekonań leżących u źró d eł tego problemu.

swoich czytelników w Tcsalonikach. że będą wie­ dzieli. o kogo chodzi. Trzeba pam iętać, żc listy Pawia pisane były

Obydwa listy Pawła do Tesaloniczan stano­ wią odpow iedź na zapytania tam tejszych chrześci­ jan dotyczące Pow tórnego Przyjścia Chrystusa.

w odniesieniu do konkretnych sytuacji. Czasem

W ciągu kilkudziesięciu pierw szych lat chrześci­

stanowiły one odpow iedź na pytania lub kwestie

jaństw a wiara członków K ościoła ożyw iana była

przedstaw iane mu przez członków jego wspólnot

nadzieją rychłego pow rotu P ana. Nowa epoka

kościelnych. Listy te są więc niejako fragm enta­

zapow iedziana p rzez proroków

mi rozmów pom iędzy Pawłem a członkam i jego

tchnionych

kościołów. Ponieważ nie mamy dziś dostępu do

z przyjściem Jezusa (1 K or 10,11). Jego zmar­

całości tych rozmów, nie posiadam y rów nież

tw ychw stanie było znakiem , że m oc śmierci zo­

wszystkich danych, które pomagały chrześcija­

stała pokonana (D z 2,24). a „ostatnie dni" (Dz

nom z Tesaloniki „odszyfrowywać" stosow ane

2,17) zainaugurow ane Jego życiem , śmiercią

w izjonerów

Izraela i na­

rozp o częta

się wraz

przez Pawła pojęcia. Apostoł mógł do nich pisać:

i zm artw ychw staniem w krótce miały osiągnąć

„Czy nie pamiętacie, jak mówiłem wam o tym .

swój punkt kulm inacyjny (1 K or 7,29) w chwa-

gdy wśród was przebywałem?" (2 Tes 2.5). wie­

lebnym Pow tórnym

dząc. że to wystarczy, aby odświeżyć ich pam ięć.

3,20). P odobnie jak inni członkow ie Kościoła.

Dla nas jednak nie jest to w ystarczające - aby

Paweł przekonany był o tym . że ta kulminacja

odszyfrować znaczenie niektórych z jego pojęć musimy analizować jego teksty bardzo uważnie.

nastąpi jeszcze za jego życia ( I Tes 4,15). Biorąc pod uwagę te przekonania oraz do­

W przypadku pojęcia um ieszczonego w 2 Tes 2.3

św iadczenia i zdarzenia, jakie m iały n iic js c c

P rzyjściu C hrystusa (Dz

605

2 Ust do Tesaloniczan

wśród chrześcijan z Tesaloniki, w umysłach wie­

wia się np. w Dn U. gdzie czytamy o tym. że

lu z nich rodziły się określone pytania. Z tego.

przyszły władca będzie wywyższać się ponad

o czym czytam y w 1 Tes 4,13-14 wynika, że nie­

wszystkich bogów (Dn 11,36-37) i zbezcześci

którzy członkow ie ich w spólnoty zmarli. Czy

świątynię (Dn 11,31). Judeochrześcijanie niewąt­

zatem zm arłe osoby nie będą mogły uczestniczyć

pliwie wiązali tę postać 7. Powstaniem Machabe-

w pełnym chwały. P ow tórnym Przyjściu C hrystu­

uszów skierowanym przeciwko syryjskim przy­

sa? Z godnie z odpow iedzią Pawła, podczas owe­

wódcom, które trwało od 167 - 164 r. przed Chr.

go przyjścia wszyscy, którzy należą do Chrystusa

Zostało ono wywołane przez syryjskiego króla

- nawet m artw i („um arli w Jezusie") - zostaną

Antiocha IV, który mówił o sobie, że jest obja­

w skrzeszeni i zg ro m ad zen i w jednej w spólnocie

wieniem Boga i rzeczywiście zbezcześcił świąty­

z tymi, którzy w ciąż żyją, po czym cała w spólno­

nię. Inni wrogowie Izraela i jego Boga również

ta spotka się z pow racającym w chwale Panem

opisywani byli wcześniej jako ci. którzy się wy­

(1 Tes 4.16-17).

wyższają i nadają sobie boski status (zobacz

W 2 Liście do T esaloniczan czytam y o oba­ wach. jak ie

Ez 28,2 i lz 14,13-14).

pojaw iły się wśród tam tejszych

Jakieś dziesięć lat przed napisaniem przez

chrześcijan pod wpływem głosów w ewnątrz Koś­

Pawła Listu do Tesaloniczan. cesarz Kaligula

cioła, zgodnie z którym i dzień Pański już nastał

próbował wznieść swój posąg w Świątyni Jerozo­

(2 Tes 2,2). Takie pogłoski były dla nich bardzo

limskiej. Jego przekonanie o własnej boskości,

niepokojące, gdyż sugerowały, że zostali oni wy­

potwierdzone tą właśnie próbą, doprowadziło go

kluczeni z u czestn ictw a w pow rocie Chrystusa

do całkowitego odrzucenia Boga osobowego

i pozostają ,,[z dala] od oblicza Pańskiego i od

i dało światu przedsmak tego, czego można było

potężnego m ajestatu Jeg o ” (2 Tes 1.9). Paweł

się spodziewać po „człowieku grzechu" w przy­

określił szerzen ie takich teorii „zwodzeniem ”

szłości.

(2 Tes 2.3) i zapew nił swoich czytelników, że

W myśli wczesnochrześcijańskiej bardziej

zdarzenia, jakie p o p rzed zać będą przyjście Chry­

bezpośrednim odpowiednikiem „człowieka grze­

stusa. jeszcze nie nadeszły.

chu" jest antychryst wspomniany w listach św.

O pisując te zd arzen ia (2 Tes 2,3-10), Paweł

Jana - postać związana z nadejściem końca świa­

w spom ina o tym, że przed nadejściem dnia Pań­

ta („ostatnia godzina"), która sprzeciwia się za­

skiego przyjdzie „człowiek grzechu". Jest to

równo Bogu, jak i Chrystusowi (I J 2,18-22).

główny spraw ca całego buntu i zamieszania

Podobnie jak człowiek grzechu wspomniany

(2 Tes 2,3), który wynosi siebie ponad wszelkie

w liście Pawła, antychryst jest tym. który zwodzi

bóstwa „tak, że zasiądzie w świątyni Boga dowo­

(2 J 7). a ponieważ grzech istnieje na święcie już

dząc, że sam jest Bogiem " (2 Tes 2.4). „Pojawie­

teraz, „duch antychrysta" działa jeszcze przed

niu się jego towarzyszyć będzie działanie szata­

nadejściem osobowej, wcielonej formy tego du­

na”, przy czym dokona się to „wśród znaków

cha ( I J 4.3).

i fałszywych cudów ” (2 Tes 2,9) oraz „z wszel­

Słowa Pawła, zgodnie z którymi przyjściu

kim zw odzeniem ” (2 Tes 2,10). Człowiek ten

człowieka grzechu „towarzyszyć będzie działa­

skazany jest jed n ak na zagładę - jest to „syn za­

nie szatana" (2 Tes 2,9), mają swój odpowiednik

tracenia” (2 Tes 2,3), nad którym zapanuje osta­

w między testamentowym tekście apokaliptycz­

tecznie Pan Jezus (2 Tes 2,8). Ukazywanie „człowieka grzechu" w kontek­ ście buntu przeciwko Bogu wiąże się z obrazami zaczerpniętym i zarów no z judaizm u, jak i wczes­ nego chrześcijaństw a. „Człowiek grzechu" poja­

nym zwanym Męczeństwem Izajasza. W dziele tym, Beliar - „władca tego świata" określany jest mianem „anioła grzechu" (2 Tes 2.4). W tym religijnym i historycznym świetle, wypowiedź Pawła dotycząca pojawieniu się

Vm;t

Testament

606

.człowieka grzechu" przed Powtórnym Przyj­

w ydarzeń je s t p o ja w ie n ie się „człow ieka grze­

ściem Chrystusa wyraża przekonanie, zgodnie

ch u " (2 Tes 2 .3 ) - o s ta te c z n e g o osobow ego wcie­

z którym z/o skierowane przeciwko Bogu - obec­

lenia zła, k tó re z o s ta n ie z g ła d z o n e „tchnieniem '

ne już na tym swiecie - pewnego dnia osiągnie

P ana Je zu sa p o d c z a s J e g o p rz y jśc ia (2 Tes 2,8).

swój punkt kulminacyjny i wcieli się w osobę,

Paweł stw ie rd za, ż e z d a r z e n ie to n a stą p i w przy.

która stanic na czele powszechnego buntu prze­

szłości, ale ju ż te ra z o b e c n y je s t w św iecie grzech

ciwko Chrystusowi. Dla Pawia i jego uczniów z Tesaloniki. poja­ wienie się takiej postaci było kwestią przyszłości.

- c h o ć nie w ta k im s to p n iu ja k wówczas, gdy osiągnie swój p u n k t k u lm in a c y jn y w osobie „czlowieka g r z e c h u ”.

W oczach chrześcijan żyjących później, którzy

K ontek st tego fra g m e n tu u k azu je, że „grzech"

musieli znosie ostre prześladowania ze strony

p o strzeg an y je s t ja k o s p r z e c iw w o b ec Boga -

Rzymu i jego władców, duchem antychrysta -

wszystko, co

o ile nie antychrystem wcielonym - był zapew ne

G rzech w dziera się p o m ię d z y lu d zi, którzy „nie

n a ru s z a Je g o

stw ó rc z y zamysł.

gnębiący ich Cezar i jego kontynuatorzy. W póź­

przyjęli m iłości p ra w d y " (2 T es 2 ,1 0 ) i „upodoba­

niejszej historii Kościoła, mianem „człowieka

li sobie n ie p ra w o ść ” (2 T es 2 .1 2 ).

grzechu' lub „antychrysta” określani byli różni,

N ie p ra w o ść je s t

rz e c z y w is to ś c ią

obecną,

zarówno świeccy, jak i religijni przywódcy, któ­

jed n ak je s t o n a p o w s trz y m y w a n a , trz y m a n a nie­

rzy sprzeciwiali się Chrystusowi1.

jak o w szaciiu p rz e z k o g o ś, k o g o Paw eł określa

Próby wskazania jednego konkretnego „czło­ wieka grzechu' w historii ludzkości okazały się

tajem niczym m ia n e m „ teg o , c o pow strzym uje". K to to jest?

daremne - dążenia te z góry skazane są na poraż­

P o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u „człow ieka grze­

kę. Kiedy bowiem osoba ta rzeczywiście się poja­

chu". Paweł z a k ła d a , że je g o c z y te ln ic y wTesalo-

w i z pewnością rozpoznamy, iż jest ona o sta­

nikach będ ą w ied zieli, k to k ry je się p o d enigma­

tecznym wcieleniem zła. W m iędzyczasie powin­

tycznym m ia n e m „teg o , k tó r y pow strzym uje".

niśmy postarać się o to. aby duch antychrysta nie

A postoł pisze bow iem : „C zy nie p a m ię ta c ie , jak

mial na tym świccie zbyt dużego pola do działa­

m ów iłem w am o ty m . g d y w śró d w as przebywa­

nia. żyjąc tak. by jak najmocniej osłabić jego

łem " (2 Tes 2 .5 ). M y j e d n a k n ie słyszeliśmy,

przyczółki.

o czym m ów ił im w ów czas Paw eł, d la te g o musi­ my głow ić się nad o d sz y fro w a n ie m tej tajem ni­ czej postaci. N ie je s te śm y je d n a k z tym proble­

2,7 Kim jest ten, kto powstrzymuje bezbożność?

m em sam i. Ju ż w p ią ty m w iek u p o C h r. Ojciec K ościoła - A ugustyn - p rz y z n a ł, że nie m a poję­ cia. d o kogo m oże o d n o s ić się to sform ułow anie,

Osoba tego. który powstrzymuje bezbożność,

a wybitny w sp ó łc zesn y eg z e g e ta - F. F. Bruce

wspomniana jest we fragmencie, w którym Paweł

zgadza się z A u g u sty n e m w ty m , iż najlepsze, co

mówi o wydarzeniach i dośw iadczeniach poprze­

m ożem y w tej sy tu a cji z ro b ić , to „zgadywać

dzających i towarzyszących Powtórnem u Przyj­

o kogo c h o d z i”. Z g ad y w an ie nic d o sta rc z y nam

ściu Chrystusa (2 Tes 2,1-12). Jednym z takich

być m oże żadnych pew nych w niosków , jednak nie p o zo stan ie b e zw a rto ścio w e, g d y ż w oparciu o liczne teksty Paw ła zn am y je g o p o g ląd y na tyle.

' Zobacz analizę posiaci antychrysta w Nowym Testa­ mencie i w historii chrześcijaństwa autorstwa F. F. Bruce'a. I i 2 Thessalomam, Word Biblical Commen­ tary 45 (Waco, Tex.'. Word, 1982), s. 179-188.

aby uzyskać p rzy n ajm n iej kilka w iarygodnych sugestii. Spośród o p raco w an y ch d o tej p o ry licznych interpretacji osoby, k tó ra „pow strzym uje" nie­

607

2 U st do Tesaloniczan

prawość, dwie w ydają się najbardziej prawdopo­

rym głoszenie Ewangelii poganom jest częścią

dobne. Pierw sza z nich głosi, że owa tajem nicza

Bożego planu, i że jej odrzucenie przez Żydów

postać sym bolizuje potęgę Im perium Rzymskie­

jest tymczasowe (Rz 11.13-32). Pogląd ten zgod­

go rep rezen to w an ą przez osobę cesarza. Zgod­

ny jest ze słowami Jezusa, który mówi. że zanim

nie z poglądam i Pawła, celem istnienia państwa

nadejdzie koniec czasów Ewangelia głoszona bę­

prawa jest w łaśnie pow strzym yw anie niegodzi-

dzie wszystkim narodom (Mt 24.14; Mk 13.10).

wości (R z 13,1-5). R ealizując ten cel. państwo

W tym sensie to właśnie ewangelizacja i działa­

staje się n arzęd ziem w rękach Boga. Z aniedbu­

nie Ewangelii w życiu wiernych byłaby tym. co

jąc jed n ak ten obow iązek, prom ując zło i tłam-

powstrzymuje panoszące się na świecie zło. Po­

sząc to, co d o b re, p aństw o pogrąża się w otchła­

przez pełnienie swej ewangelizacyjnej posługi.

ni niepraw ości i staje się narzędziem szatana

Paweł - Apostoł pogan - byłby z kolei osobą,

(zobacz Ap 13).

która tę nieprawość powstrzymuje.

W czasie, kiedy Paweł prow adził swoje dzia­

Biorąc pod uwagę ogólny kontekst myśli Pa­

łania m isyjne w M acedonii - w krótce przed na­

wła. obydwie te interpretacje są prawdopodob­

pisaniem listów do T esaloniczan - apostoł miał

ne. Z dwóch powodów nieco mniej prawdopo­

okazję skorzystać z pewnych przywilejów wyni­

dobna wydaje się jednak druga z nich. Po pierw­

kających z p o siad an ia rzym skiego obywatelstwa

sze. skoro w innych tekstach Paweł pisze o swojej

(D z 16.35-39). Później, pew ien rzymski prokon-

misji wśród pogan bez ogródek, to trudno wyjaś­

sul ułatwił Pawłowi głoszenie Ewangelii w Ko­

nić. dlaczego akurat w 2 Tm 2.7 w tak tajemni­

ryncie (D z 18,12-17). P rzedstaw iciele władz ura­

czy sposób wspomina o czymś lub o kimś, kto

towali go też od śm ierci z rąk wzburzonych tłu­

powstrzymuje zło panoszące się na świecie. Ta­

mów. kiedy ap o sto ł głosił Ewangelię w Palestynie

jemniczość ta jest natomiast zrozumiała w mo­

(D z 22 - 23). Takie dośw iadczenia z pewnością

mencie, gdy przyjmiemy, że rzeczywiście chodzi­

utw ierdziły go w przekonaniu, że funkcjonujące

ło mu o państwo rzymskie - otwarte mówienie

w ram ach Bożego zam ysłu państw o rzymskie -

o tym. że pewnego dnia Rzym „ustąpi miejsca"

wraz ze swym praw em i autorytetem - przyczy­

mogłoby bowiem narazić apostola na niepotrzeb­

niało się do pow strzym ania eskalacji zla i niepra­

ne trudności. Po drugie, jest oczywiste, iż tym,

wości. Paweł w idział przy tym, że państwo ma

kto stoi za wszelkim działaniem powstrzymują­

ograniczoną m oc pow strzym ywania zla - prę­

cym zło. jest ostatecznie Bóg. Gdybyśmy zatem

dzej czy później. C e zar „ustąpi miejsca" (2 Tes

przyjęli, że tym. co ogranicza nieprawość jest

2,7). D zień ten jeszcze jed n ak nie nastał (2 Tes

ewangelizacja, do której powołał Pawia Bóg. oka­

2.3.8). D ruga interp retacja dotycząca tego, kto po­

co nie brzmi do końca wiarygodnie. I w tym

załoby się. iż to ona miałaby „ustąpić miejsca",

wstrzym uje niepraw ość (2 Tes 2.6-7) opiera się

przypadku bardziej prawdopodobne jest to. że

na ważnej koncepcji zaczerpniętej z innych teks­

tym, co powstrzymuje zło jest państwo, czyli

tów Pawła. W liście adresow anym do chrześcijan

w znaczeniu powierzchownym - Rzym. a w głęb­

z Rzymu - napisanym kilka lat po Liście do Te­

szym - każda władza cywilna, która - jeśli tylko

saloniczan z tego sam ego miejsca, czyli z Koryn­ tu - Paweł wyraża przekonanie, zgodnie z któ­

dobrze spełnia swoją funkcję - chroni obywateli przed anarchią.

P ie r w s z y i D r u g i L ist d o T y m o t e u s z a

I LIST DO TYM OTEUSZA

z pew nością nie m ogę d o końca zrozumieć, w jaki sposób ten ap o sto lsk i

zakaz m oże wpły­

wać na kobiety. M ogę się tylko dom yślać, jak bardzo słowa te m ogą się przyczyniać do ich po­

1.17 Niewidzialny Bóg?

czucia niższości. W naszych czasach uważa się. że kobiety i m ężczyźni są rów ni pod względem

Zobacz komentarz do Wj 33.18-23; J 1.18.

m ożliwości intelektualnych i komunikacyjnych. W kontekście takiego św iato p o g ląd u szczególnie tru d n o jest zrozum ieć i zaakceptow ać apostolski

2,11-12 Nie wolno kobiecie nauczać?

zakaz Pawła. W jaki bow iem sp o só b pleć może stanow ić przeszkodę w pełnym w yrażaniu otrzy­

Na pozór stówa te wydają się jasne i zrozumiale.

manych przez Stw órcę darów serca, umysłu

Czy jednak Paweł na pewno ma na myśli to, co

i ducha?

nam się wydaje? Jeśli tak. czy jest to zakaz uni­

Na to pytanie często od p o w iad a się stwier­

wersalny. klory obowiązuje bez względu na kon­

dzeniem . zgodnie z którym ja sn o określone mę­

tekst historyczny i okoliczności?

skie i kobiece role są nam n ad an e przez Boga.

Analizowany przez nas werset oraz 1 Tm

a zakaz Pawia po prostu w yraża tę uniwersalną

2.13-15 stanowią sedno trwającej do dziś debaty

zasadę. O dpow iedź laka jest jed n ak dość proble­

na lemat miejsca i roli kobiety w Kościele, w domu

m atyczna. O pis stw orzenia m ężczyzny i kobiety

i w społeczeństwie. Udzielenie odpowiedzi na

w Rdz 1 - 2, na którym opieram y swoje założe­

przytoczone wyżej pytania jest niezbędne do wy­

nia dotyczące Bożego zam ysłu, stw ierdza bo­

ciągnięcia właściwych wniosków z tej debaty.

wiem. że m ężczyzna i kobieta są sobie równi i wzajem nie się uzupełniają. O boje zostali stwo­ rzeni na obraz Boga (R d z 1.26-27). Obojgu

I Tm 2.11-12 jest także trudny ze względu na swój wydźwięk emocjonalny. Jako mężczyzna.

609

I i 2 Ust do Tymoteusz*

z nich pow ierzono w ładzę nad stworzonym po­

nowym stworzeniem (2 Kor 5.17), wolnym od

rządkiem (R d z 1.28). Ponadto, kobieta została

więzów grzechu i jego skutków, obecnych w prze­

stw orzona po to. aby m ężczyzna nie był sam.

strzeni międzyludzkich relacji ( Rz 6.5-7). W tym

i aby być m u p o m o cą (R d z 2.18)1.

nowym społeczeństwie stworzonym w Chrystu­

Na przek ó r starożytnej koncepcji, zgodnie

sie nie obowiązują już stare, narzucone przez

z którą bogowie zrobili ludziom na złość, stwa­

kulturę i religię poglądy, zgodnie z którymi kto­

rzając kobietę z gorszego m ateriału, opis zawarty

kolwiek mógłby być gorszy ze względu na piec.

w Księdze R odzaju daje w szystkim do zrozum ie­

rasę czy status społeczny (Ga 3.26-28). Nie ule­

nia. że kobieta jest d o k ład n ie z tej samej materii

ga wątpliwości, że było to jedno z najważniej­

co m ężczyzna („kością z m oich kości i ciałem

szych przekonań teologicznych Pawła.

z mego ciała” - R dz 2,23). A zatem pogląd,

Rozważając fragment I Kor 14.33-40, w któ­

zgodnie z którym Bóg nadał kobiecie niższy sta­

rym Paweł pisze, że w- Kościele kobiety „mają

tus w do m u . w Kościele i w społeczeństw ie, nie

milczec”. przekonaliśmy się. iż nie był to uniwer­

jest tak n apraw dę zgodny z przesłaniem biblijne­

salny nakaz stosowany powszechnie zarowno

go p o rządku stw orzenia.

przez apostoła, jak i przez członków pierwszych

Z arów no w myśli żydowskiej, jak i chrześci­ jańskiej, ko n cep cja

niższego statusu kobiety

wspólnot

chrześcijańskich. We wspólnotach

tych było bowiem wiele kobiet, które zajmowały

opiera się na biblijnym opisie U padku (R dz 3).

w

Niem niej je d n a k , z kontekstu Rdz 2 - 3 wynika,

(Feba. Lidia. Ewodia. Syntycha, Pryscylla. Ju-

Kościele ważne, przywódcze stanowiska

że słowa zaw arte w R dz 3.16 - „ku twemu mężo­

nia: ). pełniąc funkcję diakonis (Rz 16,1). współ­

wi będziesz kierow ała swe pragnienia, on zaś

pracownic (Rz 16,3), głosicielek Ewangelii (Flp

będzie panow ał nad to b ą" - nie obwieszczają by­

4.2-9). apostołów (lub posłańców - Rz 16.7).

najm niej Bożego zam ysłu dotyczącego relacji

Duch Boży umacniał zarówno mężczyzn, jak

pom iędzy m ężczyzną a kobietą. Słowa te wyraża­

i kobiety, do głoszenia zbawczego dzielą Bożego

ją raczej rzeczyw istość przeklętą, wynikającą ze

w Chrystusie (Dz 2,14-18). To, że kobiety aktyw­

zniszczonej relacji pom iędzy człowiekiem a jego

nie uczestniczyły w proklamowaniu Ewangelii

Stwórcą. N iższa pozycja kobiety i męska domi­

i modlitwie ustnej na zgromadzeniach, było więc

nacja nie są zatem częścią Bożego zamysłu, ale

dla ówczesnych chrześcijan zupełnie naturalne

skutkiem ludzkiego grzechu.

(1 Kor II).

Dla Pawła, celem zbaw czego dzieła Chrystu­

W świetle powyższych rozważań, powodow,

sa było uw olnienie Bożego stw orzenia od prze­

dla których Paweł skierował taki zakaz do kobiet

kleństwa E denu. 1 tak, ludzie „w Chrystusie" są

we wspólnocie Tymoteusza, należy szukać w tym właśnie tekście i w konkretnej sytuacji, do której apostoł się odniósł. Skoro - jak się przekona­ liśmy - niższa pozycja kobiety nie wynikała ani

1 Hebrajskie słowo tłumaczone jako „pom oc" (w Rdz 2.18 i 2,20) w odniesieniu do kobiety pojawia się w B i­ blii Hebrajskiej jeszcze tylko 16 razy. We wszystkich tych przypadkach odnosi się ono do Boga jako tego. który zbawia, wspiera i podtrzymuje swój lud (jak np. w Ps 46,2). Żadne 7. tych zastosowań nic sugeruje, iż osoba la pozostaje w stosunku niższości lub poddań­ stwa wobec kogokolwiek innego. Słowo tłumaczone jako „odpowiednia dla" oznacza dosłownie „przed", co sugeruje, że osoby stoją „twarzą w twarz", czyli są sobie równe, pozostają w relacji partnerskiej.

z Bożego zamysłu leżącego u podstaw' stworze­ nia. ani też z porządku ustanowionego zbaw­ czym dziełem Boga w Chrystusie, to nakazy i zakazy dotyczące postępowania kobiet w I Kor 14 i 1 Tm 2 muszą odnosić się do negatywnych

Biblia Warszawska w Rz 16.7 wymienia Jurtię. Biblia Tysiąclecia podaje tu imię „Junias" (przyp. red.).

\tmry Testament

610

zjawisk charakterystycznych dla tych właśnie

rozgadane, w ścibskie. ro z p ra w ia ją c e o rzeczach

konkretnych wspólnot. Analiza 1 Kor 14 wykaza­

n ie p o trz e b n y c h ” ( I T m 5.13). W o p a rc iu o te d a n e , m o ż liw e są przynaj­

ła. że we wspólnocie chrześcijan z K oryntu rze­ czywiście miały miejsce sytuacje zasługujące na

m niej dw ie

krytykę. W I Tm 2 Paweł odnosi się zapew ne do

ności cech u jąc y ch

podobnych sytuacji mających miejsce w zgrom a­

w Efezie: (1 ) K o b iety w e fe sk im kościele wyróż­

dzeniu Tymoteusza’.

m o żliw o śc i

in te r p re ta c ji okolicz­

z g r o m a d z e n ie Tym oteusza

niały się p ro m o w a n ie m h e re ty c k ic h poglądów,

Czytając I Tm od razu nasuwa nam się myśl.

podw ażających p rz y ję te n o rm y ży cia w spólnoto­

że problemem obecnym w tym zgrom adzeniu

wego i ro d zin n eg o ; ( 2 ) k o b ie ty w tym kościele

jest integralność wiary chrześcijańskiej. N iektó­

były sz czeg ó ln ie p o d a tn e n a w p ły w y fałszywych

rzy z członkow tej wspólnoty głoszą fałszywe

nauczycieli. T en p ro b le m p o r u s z o n y je s t w 2 Tm

doktryny i poświęcają czas na zgłębianie mitów

3.6-9. gdzie c z y ta m y o ty m . ż e k o b iety - łatwy

i innych fantastycznych historii, które podw ażają

cel tych. k tó rzy „ p rz e c iw s ta w ia ją się praw dzie'

rozsądek i sens prawdziwej wiary (1 Tm 1.34).

(2 T m 3 .8 ) - ..nie m o g ą d o jś ć d o p o z n a n ia praw­

Inni wdają się w próżne debaty i chcą zabłysnąć

dy” (2 T m 3 .7 ).

jako nauczyciele, choć tak naprawdę kom pletnie

W każd y m z p o w y ższy ch przy p ad k ó w , za­

nie rozumieją tego. o czym mówią (1 Tm 1.6-7).

kaz Paw ła w s p o m n ia n y w I T m 2.11-12 m usi być

W całym liście widoczna jest więc troska Pawia

ro zp atry w an y w k o n te k ś c ie z a g ro ż e n ia płynące­

o to. aby ochronić i zachować prawdę wiary chrześ­

go z fałszyw ych n a u k . I ta k . o g ó ln y za k a z doty­

cijańskiej (1 Tm 1.19: 2.4-7: 3.14-16; 4.1-3.6-7.16:

czący „głoszenia n au k i o d m ie n n e j” (1 T m 1,3),

6.1-5.12).

skupia się n a s tę p n ie n a k o b ie ta c h , k tó re padają

Nie znamy tożsamości tych fałszywych na­ uczycieli ani pełnych treści ich nauk. N iem niej

ofiaram i takiej n au k i czy te ż s a m e an g ażu ją się w jej ro z p o w sz e c h n ia n ie .

jednak z wytycznych, jakie daje tam tejszym

Z alecen ie za w a rte w 1 T m 2,11: „Kobieta

chrześcijanom Paweł, możemy wywnioskować,

niechaj słucha nau k w c ic h o ś c i, z cały m podda­

że skutkiem tych nauk było niewłaściwe ubranie

niem ". skiero w an e je s t wdęc d o ty ch k o b iet, które

oraz zachowanie członków wspólnoty na zgro­

- pod w pływ em g ło sz o n y c h h e re z ji - stały się

madzeniach ( I Tm 2,8-15), jak również odrzuce­

głośnym i i g orliw ym i p r o m o to r k a m i poglądów

nie instytucji małżeństwa (1 Tm 4.3). W świetle

n aru sza ją cy ch sta b iln o ś ć ży cia w spólnotow ego

tego ostatniego aspektu heretyckich nauk. Paweł

i dom ow ego. „ P o d d a n ie ", ja k ie P aw eł im nakazu­

zwraca szczególną uwagę na sytuację m łodych

je. o d n o si się n a jp ra w d o p o d o b n ie j d o posłuszeń­

wdów (w 1 Tm 5.9-15). którym nakazuje jak naj­

stw a w obec sta rsz y c h K o śc io ła , k tó rz y strzegą

szybsze ponowne wyjście za mąż. urodzenie

praw dy i p o rz ą d k u w o d p ra w ia n iu poszczegól­

dzieci i zaangażowanie się w sprawy dom u

nych praktyk. Z a k a z n a u c z a n ia spow odow any

11 Tm 5.14). Jeśli bowiem te naturalne i społecz­

jest n a to m iast ich z a a n g a ż o w a n ie m w głoszenie

nie pożądane funkcje są zaniedbywane lub od­

fałszywych nauk. 1 w re sz c ie - to . że nie mogą

rzucane. kobiety te stają się „bezczynne (...).

one „przew odzić n a d m ę ż e m " (1 T m 2.12). od­ czytyw ać należy w k o n te k ś c ie o d rz u c e n ia auto­ rytetu

Zobacz Gordon [). Fce, I and 2 Tinwlhy. Titus. G ood News Commcniary tSan Francisco: Harper & Row. )9&4). w której lo pracy argumentuje siy. że ) Tm jesi listem napisanym w odniesieniu do konkretnej sytuacji, krytykującym określone, heretyckie poglądy.

innych

-

p ra w d o p o d o b n ie

m ężczyzn,

przew odzących kościołow i w E fezie, których or­ todoksyjne. a u to ry ta ty w n e n au k i kw estionow ane były przez heretyckie po g ląd y ty ch kobiet. Z asto­ sow ane tu rzadkie greckie sfo rm u ło w a n ie , tłum a­ czone jako „p rzew o d zen ie n a d k im ś", niesie ze

I i 2 List du Tymoteusza

611

sobą negatyw ne k o notacje „zagarniania" czy

główne przesłanie tego fragmentu w kontekście

„uzurpow ania sobie" władzy. D latego też, ogra­

sytuacji, do jakiej Paweł się odnosi.

niczenia dotyczące m iejsca i uczestnictw a kobiet

Struktura 1 Tm 2.13 wskazuje na to. że zda­

w posłudze efeskiego kościoła najpraw dopodob­

nie to stanowi ciąg dalszy wersetów poprzednich.

niej „skierow ane są przeciw ko kobietom zaanga­

Tekst ten ukazuje zatem refleksje Pawła, uzasad­

żowanym w g łoszenie fałszywej nauki, które na­

niające skierowany do kobiet zakaz nauczania

ruszyły w łaściw y p o rząd ek spraw ow ania władzy

i uzurpowania sobie władzy w Kościele (i Tm

w Kościele (k tó rej w innych przypadkach Paweł

2.11-12), który omówiliśmy w poprzednim ko­

kobietom nie od m aw ia) poprzez uzurpowanie

mentarzu.

sobie pewnycli praw i chęć zdom inow ania męż­ czyzn.

przew odzących

efeskiej

Omawiając I Tm 2.11-12 doszliśmy do wnio­

w spólnocie

sku. że Paweł odniósł się w tym fragmencie do

chrześcijan"4. Paweł p rzechodzi następnie do

problemu herezji w' kościele efeskim, a zwłaszcza

uzasadnienia sw ojego stanow iska, odwołując się

tamtejszych kobiet, które były szczególnie podat­

do w ybranych fragm entów Księgi Rodzaju.

ne na wpływy fałszywych doktryn i często stawa­

Z obacz również kom entarz do Rdz 2,18: 3.16; I Kor 11.3; 11,7; 14,33-34.

ły się ich orędowniczkami. Głoszone przez nie nauki skutkowały kwestionowaniem i odrzuca­ niem norm kulturowych obowiązujących zarów­ no mężczyzn, jak i kobiety, przez co cały tamtej­

2,13-15 Z baw iona przez rodzenie

szy kościół doświadczał licznych problemów na­

dzieci?

tury społecznej. Paweł martwił się więc o to.

Kiedy au to r 2 Listu św. P iotra pisze o tym. że

o prawdzie Ewangelii w sposób właściwy. Apo­

że tamtejsi chrześcijanie nie będą świadczyć niektóre fragm enty tekstów Pawła są „trudne do

stoł nakazuje im. aby postępowali „z umiarem"

zrozum ienia" (2 P 3.16), n ietru d n o sobie wyobra­

(1 Tm 2.9.15), czyli w sposób społecznie akcep­

zić. iż chodzi m iędzy innymi o I Tm 2,13-15. Jest

towany. gdyż inaczej narażają się na „wzgardę"

to jed en z najo b szern iej dyskutowanych i anali­

tych. którzy są na zewnątrz ( ł Tm 3.7) i dają stro­

zowanych fragm entów Pism a Św iętego5. Zam iast

nie przeciwnej sposobność „do rzucenia potwa-

więc ro ztrząsać w szystkie zw iązane z nim suge­

rzy" (1 Tm 5.14; 6.1).

stie i m ożliw ości interpretacji, spróbuję skupić

Surowe zakazy, które Paweł kieruje do ko­

się tylko na kw estiach najw ażniejszych i określić

biet. muszą być odczytywane właśnie w kontek­ ście tej konkretnej sytuacji kościoła w Efezie. Nie są to zatem żadne boskie wytyczne dotyczą­ ce wszystkich kobiet we wszelkich kontekstach

4 David M . Scholer. i Tm 2.9-15 and dw Place of W'omen hi the Church's Ministry, w: Alvera Mickelsen. red. IVomen. Authority <£ the Bible (Downers Grove. 111.: InterVarsiiy Press. 1986). s. 205. Esej ten. podobnie jak kilka innych w lej książce, zawiera wyczerpujące rozważania egzegctycznych. historyczno-kulturowych i językowych kwestii poruszonych w tym trudnym wersecie oraz po­ wiązanych z nim tekstów biblijnych. 5 Więcej inform acji na lemat literatury zajmującej się analizą I Tm 2.11-15 i powiązanych z nim fragmentów biblijnych - zobacz Alvera Mickelsen. red. Women. Authority & the Bibie ( Dow tiers Grove. III.: Interk arsity Press, 1986).

kulturowych i okolicznościach historycznych. Są to raczej autorytatywne zakazy apostolskie, wy­ dane w ramach reakcji na konkretną sytuację, zagrażającą prawdzie Ewangelii i wiarygodności młodej wspólnoty kościelnej we wrogim chrześ­ cijaństwu świecie. Za wytycznymi, które Paweł daje tej konkretnej wspólnocie, stoi przekonanie o konieczności głoszenia Ewangelii (we ir.oókich kontekstach kulturowych), po to. „by wszy­ scy ludzie zostali zbawieni" ( I Tm 2.4: zobacz również 1 Kor 10.33).

Skoro sposobem w rażenia nowej w olności

czytanych p rz e z c z ło n k ó w p ierw szy c h wspólnot

w C hrystusie było dla niektórych kobiet podw a­

kościelnych. Paw eł ta k ż e c z e r p a ł z tej bogatej ra-

żanie norm społecznych (np. o drzucenie instytu­

b in iczn ej trad y cji.

cji małżeństwa i zaniedbywanie obow iązków d o ­

W pew nych k w e stia c h - ta m . g d zie zagrożo­

mowych). kwestionowanie praw dy (głoszenie

na była g łó w n a id e a i s p ó jn o ś ć E w angelii - Paweł

fałszy wej doktryny) i narzucanie innym w łasne­

bez w ah a n ia zry w ał z tą tra d y c ją , p o dobnie jak

go zdania (poprzez uzurpow anie sobie władzy

robił to je g o P an w c z a s ie , g d y żył na ziemi6.

nad

przyw ódcam i

W tych je d n a k a s p e k ta c h , k tó re n ie m iały więk­

Kościoła), to takie kobiety zagrażały w iarygod­

szego zw iązk u z g łó w n y m p rz e s ła n ie m Ewange­

ności całego Kościoła, a tym sam ym jego ew an­

lii lub w' p rz y p a d k a c h , g d y trz e b a było udzie­

ustanowionymi

wcześniej

gelizacyjnej skuteczności. W łaśnie d latego Paweł

lić w sk azó w ek o d n o s z ą c y c h się d o konkretnej

narzuca tym kobietom tak surowe o g raniczenia.

sytuacji, a p o s to ł p o s łu g iw a ł się czasem spo­

Dlaczego jednak apostoł sięga przy tym do

so b a m i in te rp re ta c ji S ta re g o T e sta m e n tu , które

cytatów ze Starego Testam entu? D laczego pod­

były m u z n a n e w sk u te k o d e b r a n e g o wykształ­

kreśla pierw szeństw o m ężczyzny, odw ołując się

cenia.

do Rdz 2? Dlaczego łączy udział kobiety w U pad­

K iedy c z y ta m y 1 T m 2.13-14. natychm iast

ku (R dz 3) z ograniczeniem jej roli w K ościele?

rzu cają n a m się w o c z y d w ie rzeczy . Po pierwsze,

I wreszcie - co dokładnie m a on na m yśli, m ó­

Paw eł nie cy tu je fra g m e n tó w Biblii w sp o só b bez­

wiąc. że kobieta zostanie zbaw iona przez rodze­

p o śred n i. ale p rz e k a z u je n a m ra c z e j fragm enta­

nie dzieci?

ryczny i częścio w y s p o s ó b in te r p re ta c ji tych frag­

O dpowiedzi na te pytania zaczną w yłaniać

m entów . Po d ru g ie , sy tu a c ja , d o k tó rej apostoł

się wtedy, kiedy przypom nim y sobie zasadniczą

naw iązuje, o b e jm u je k o n k re tn e , lo k a ln e okolicz­

praw'dę o życiu Pawia: byl to rabin, który zm ienił

ności, d o k tó ry ch n a le ż y o d n ie ś ć tylko wybrane

się w wyznawcę C hrystusa. Jako w ykształcony

i n ie k o n ie c z n ie p e łn e fra g m e n ty tek stó w biblij­

rabin został on uczniem Jezusa i A postołem po­

nych.

gan. Jego głęboka wiedza - przekazana m u p rzez

I tak. Paw eł p isze, że k o b iety m ają pozosta­

G am aliela, jednego z największych żydow skich

wać w c ich o ści, a ta k ż e p o w strzy m y w ać się od

nauczycieli w ówczesnej Palestynie (D z 22,3) -

p o u c z a n ia m ężc z y z n i o d u z u rp o w a n ia sobie pra­

przydała mu się później do interpretacji i głosze­

wa d o w ład zy (1 T m 2 ,12) d la te g o , że to Adam

nia Ewangelii. To dlatego w tekstach Pawła tak

został stw o rzo n y ja k o p ie rw sz y (1 T m 2,13).

często pojawiają się cytaty i naw iązania do frag­

A p o sto ł o d w o łu je się tu o czy w iście do opisu

mentów Starego Testam entu.

stw o rz e n ia z R dz 2, a w tra d y c ji żydow skiej, któ­

Jedną z głównych funkcji rabinów' było udzielanie odpowiedzi na pytania

ra m iała sw ój w pływ n a p rz y ję tą p rzez pierw-

nurtujące

członków żydowskiej społeczności, począw szy od najbardziej błahych aspektów życia co d zien ­ nego. a skończywszy na najtrudniejszych kwe­

' O to przykłady: (1 ) o d rzu cen ie p rze z Jezusa rabinicznycli zasad dotyczących przestrzeg an ia szabatu, opar­

stiach teologicznych. W ciągu setek lat rozw ażań

tych na czw artym p rzy ka za n iu (W j 20.8-11), poprzez

na tem at tekstów zaw artych w świętych księgach

podkreślenie w sp ółczu cia Boga d la rozbitej ludzkości

(dzisiejszy Stary T estam ent) pow stało m nóstw o

( M k 3,1-6; J 5.2-18) o ra z (2 ) o d rzu cen ie przez Pawia

rożnych interpretacji biblijnych, z których część

judeoehrześcijańskich sugestii, zg odn ie z którym i nale­ żało narzucie naw racanym poganom obow iązek prze­

odzwierciedlona jest w literaturze m iędzytesta-

strzegania żydow skich rytuałów, np. rytuału obrzezania

mentowej. w tym w apokryfach - tekstach sta n o ­

- poprzez stw ierdzenie, że zbaw ienie to kwestia Bożej

wiących część greckiego Starego T estam entu,

laski i w iary człow ieka ( G a 2,11-16).

613

I i 2 Lisi do Tymoteusza

szych c h rz e ś c ija n s tru k tu rę życia kościelnego,

prawdy wyrażonej w opisie Upadku zawartym

pierwszeństw o m ężczy z n

arg u m en to w an e było

w Rdz 3. W Rdz 3,13 Ewa mówi; „Wąż mnie

w łaśnie ko lejnością stw o rz e n ia p o d a n ą w R dz 2.

zwiódł i zjadłam ". Na tej podstawie w tradycji

N ie ulega w ątp liw o ści, że Paweł nie chce,

rabinicznej pojawiła się teoria, zgodnie z którą

aby ta k a in te r p re ta c ja R d z 2 - k tó rą posługuje

kobiety są z natury bardziej podatne na pokusy

się w tym p rz y p a d k u , aby n a d a ć zn acz en ie swo­

niż m ężczyźni. Taki właśnie sposób postrzegania

im w ytycznym - sta ła się p o w szech n ie stosow a­

kobiet rozpowszechnił się w judaizm ie. Filon

ną regułą. W iem y to stą d , że w I K or II, gdzie

z Aleksandrii - znany żydowski uczony żyjący

ap o sto ł z a le c a k o b ie to m , aby p o d c z a s m odlitw y

w czasach Pawła - stwierdził, że skoro kobieta

nakryw ały sw o je głowy, ta k ż e naw iązuje on do

„jest bardziej skłonna do poddawania się oszu­

k olejności stw o rz e n ia w R d z 2 ( I K or 11,8-9), by

stwu niż m ężczyzna" i „łatwo daje się zwieść

stw ierd zić, że za ró w n o k o b ieta, ja k i m ężczyzna

kłam stw om podszywającym się pod prawdę", to

p o c h o d z ą o d B oga, g d y ż tak ja k kobieta pow stała

żona powinna słuchać m ęża j a k niewolnik swe­

z m ężczy zn y , ta k te ż m ę ż c z y z n a rodzi się przez

go pana"-. Ponadto, autor deuterokanonicznej

kobietę ( I K o r 11,12). W tym m iejscu Paweł się­

księgi Mądrość Syracha (25,24) stwierdza, że

ga w ięc w yżej n iż in te r p re ta c ja ra b in ic z n a i d o ­

„początek grzechu przez kobietę i przez nią też

ch o d zi d o se d n a o p isu z aw a rteg o w Rdz 2. O pis

wszyscy umieramy".

ten stw ie rd z a b o w iem , że „nie je s t d o b rz e ”, aby m ężczy z n a p o z o s ta w a ł sam

Niem niej jednak, jednocześnie z tym poglą­

(R d z 2.18). Bóg

dem . w tradycji żydowskiej rozwinęła się myśl.

stw arza m u z a te m k o b ietę - „odp o w ied n ią dla

zgodnie z którą to Adam ponosi całą odpowie­

niego p o m o c " i d o p ie ro w ów czas m ężczyzna za­

dzialność za upadek człowieka. W -I Księdze

czyna czu ć, że n ie j e s t s a m 7.

Ezdrasza 7,118 pojawia się lamentacja: „O, Ada­

A z a te m , tra d y c y jn a in te rp re ta c ja R dz 2

mie. cóżeś uczynił? Bo jeśli ty zgrzeszyłeś, twój

m oże m ieć z a s to so w a n ie tylko w kon k retn ej sytu­

upadek stal się nie tylko twoim, ale i naszym,

acji. P ły n ące z niej w n io sk i nie są uniw ersalne,

nas, którzy z ciebie się wywodzimy"'. Paweł znał

ale d o ty c z ą o k re ślo n y c h tą sy tu acją okoliczności.

także i tę część tradycji, co widoczne jest np.

Jeśli k o b iety w E fezie w p ro w ad zały zam ieszanie

w Rz 5,12-14 i I Kor 15,21-22. gdzie to właśnie

w życiu całej w sp ó ln o ty p o p rz e z od rzu can ie

A dam a ukazuje jako tego, który sprowadził na

n o rm sp o łe c z n y c h i u z u rp o w a n ie sobie praw a do

świat grzech. Podstawą takiej interpretacji jest

władzy, a n aw et an g ażo w ały się w głoszenie here­

oczywiście Rdz 3, gdzie czytamy o tym. że w de­

tyckich n a u k , to nic d ziw n eg o , że Paweł odw ołał

cydującym m om encie Adam towarzyszy Ew'ic

się d o ta k ic h tek stó w i in te rp re ta c ji biblijnych,

(R dz 3,6). że to jego Bóg czyni odpowiedzial­

które p o d k re śla ły trad y cy jn e kulturow o-religijne

nym za przekroczenie ustanowionej granicy

p oglądy d o ty c z ą c e roli kobiety.

( Rdz 3.11). i że - podobnie jak Ewa - Adam tak­

Z g o d n ie z kolejnym arg u m en tem za ogra­ n iczen iem sw o b ó d kobiety, który pojaw ia się

że został zwiedziony do tego. by złamać Boży zakaz (R dz 3,17).

w 1 T m 2,14, to nie A d am zo stał zw iedziony do

W świetle powyższych przykładów z Rdz 3

g rzech u , lecz Ewa. P o d o b n ie jak w przypadku

i z listów Pawła, określenie zawarte w I Tm 2.14:

n aw iązan ia d o R d z 2. Paweł odw ołuje się tutaj do

Z ob a cz pierw szy przypis w kom entarzu do i Tm 2.1I12, gdzie om ów ione są znaczenia ważnych dla tego wer­ setu słów hebrajskich.

' Filon z Aleksandrii. Pytania o Księgę Rodzą/u 1.33 ( Loeb Classical Library). " Cytat według: Apokryfy Starego Testamentu V,Kalio 2000 (przyp. red.).

Sony Testament

..nic Adam ¿rosiał zwiedziony" staje się szczegól­ nie trudne do zinterpretowania. Jest bowiem jas­

614 w taki właśnie sp o só b posługuje się fragmentami zaczerpniętym i z Rdz.

ne. żc został on zwiedziony, tak sam o jak Ewa.

O statnią tru d n o ścią, jak ą spraw ia nam 1 Tm

Niektórzy interpretatorzy doszli do wniosku, że

2.13-15. jest stw ierdzenie, zgodnie z którym ko­

Paweł odwołał się tu po prostu do dom inującego

bieta „zbaw iona (...) zo stan ie przez rodzenie

w judaizm ie poglądu skupiającego się na winie

dzieci" ( I Tm 2.15)10. C o Paweł chce przez to

kobiety, a pomijającego w spółodpow iedzialność

pow iedzieć i ja k a je s t rola tego stwierdzenia

Adama. Taka interpretacja przeciwstawia jednak

w kontekście całego fragm entu?

Pawła-rabina Pawłowi-chrześcijaninowi. co nie jest tak naprawdę ani słuszne, ani konieczne.

Po pierw sze - praw da, którą Paweł cały czas chce przybliżyć sw oim czytelnikom , jest taka:

Paweł zawsze pozostanie bowiem rabinem ,

zbaw ienia nie zdobyw a się poprzez pełnienie

który przyjął chrzest, przez co .o ch rzczo n a" zo­

określonych funkcji czy obow iązków , ale przez

stała także jego rabiniczna wiedza. To. czego się

w iarę w Je zu sa C h ry stu sa . N ie m ożna zatem

niegdyś nauczył, było więc później wykorzysty­

tw ierdzić, że p o p rzez w sp o m n ia n e wyżej stwier­

wane w jego dziele ewangelizacyjnym, przy czym

dzenie Paweł daje nam d o zrozum ienia, iż zba­

to właśnie Ewangelia określała sposób, w jaki

wienie jest kw estią w łasnych osiągnięć. Innymi

Paweł posługiwał się rabinicznym i interpretacja­

słowy - kobiety nie będą zbaw ione w sposób

mi fragm entów Starego Testam entu.

inny niż m ężczyźni.

A zatem to. że Paweł odniósł określony spo­

Po drugie - I T m 2,15 to w niosek kończący

sób interpretacji Księgi Rodzaju do sytuacji koś­

cały akapit. W 1 T m 2.9-14 Paweł udzielał kobie­

cioła w Efezie nie znaczy, iż podzielał on trady­

tom negatyw nych i ograniczających wytycznych.

cyjny judaistyczny pogląd, zgodnie z którym ko­

Tym czasem , w

biety są bardziej podatne na oszustw o niż m ęż­

1 Tm 2.15 pada słow o „zaś” („ale/jednak"), po

pierw szych

słow ach

wersetu

czyźni. Dlatego też. w 2 Kor 11.3-4 Paweł posłu­

którym następuje stw ierdzenie pozytywne. Sens

guje się koncepcją oszustwa zastosow anego wo­

w cześniejszych nakazów i zakazów staje się

bec Ewy jako ilustracją, aby ukazać, iż w srisn-

w tym św ietle bardziej zro zu m iały - nie są to nor­

chrześcijanie z. Koryntu - mężczyźni i kobiety,

my ab so lu tn e czy też o g ran iczen ia zdetermino­

narażeni są na oszustw o i oddalenie od wiary

wane płcią. Są to raczej in stru k cje związane

w Chrystusa. W idzim y więc. że apostoł wyko­

z konkretną sytuacją, w której staw ką jest misyj­

rzystuje ten biblijny motyw na rożne sposoby,

na skuteczność m łodych w sp ó ln o t kościelnych.

w zależności od natury problem u, do jakiego się w danej chwili odnosi. Kolejny raz m ożem y przekonać się o tym. że

W sytuacji, w jakiej zn alazła się wspólnota T ym oteusza, nauki heretyków stały się zagroże­ niem dla instytucji m ałżeństw a. N ic wiemy do

to konkretna sytuacja chrześcijan w Efezie zde­

końca, w jaki sp o só b d o tego doszło. Niemniej

term inow ała sposób, w jaki Paweł posłużył się

jednak, na podstaw ie 1 K or 7 - z którego to frag­

w swoim liście różnymi motywami tradycji biblij­

m entu wynika, że m ałżeństw o odrzucane było

nej, uważanej na ogół za autorytatyw ny punkt odniesienia. Skoro więc kobiety we w spólnocie Tymoteusza wyróżniały się wśród tych. którzy

W poprzednim wersecie jest mowa o Ewie. która sym­

odeszli od wiary i właściwego wcielania jej w ży­

bolizuje wszystkie kobiety. Dlatego też w 1 Tm 2,15

cie (1 Tm 1,3-7) i .zeszły z drogi prawej. |id ą c |

słowo „kobieta" także pojawia się w liczbie pojedynczej.

za szatanem " (1 Tm 5,15) oraz zostały „obciążo­ ne grzecham i, powodowane różnorakim i pożą­ daniam i" (2 Tm 3,6). to nic dziwnego, że Paweł

Niem niej jednak, w drugiej części zdania mamy już licz­ bę mnogą: j e ś li wytrwają w w ierze'. N ie ulega więc wątpliwości, żc dla Pawia Ewa również stanowi symbol ogółu kobiet.

615

I i 2 Ust do Tymoteusz

przez osoby nieu zn ające fizycznej, cielesnej rze­

ków - ukazany w tym tekście bliski związek po­

czywistości człow ieka - m ożem y wywnioskować,

między konkretnym czynem a wiarą osoby, czyli

iż heretyckie nauki rozpow szechniane w Efezie

także jej zbawieniem.

również ukazyw ały m ałżeństw o i zw iązane z nim

Analiza I Tm 5,8 w szerszym kontekście

posiadanie p o to m stw a jak o coś negatywnego,

oraz w świetle poglądów Pawia na temat wiary

niegodnego tych. którzy byli prawdziwie „udu­

i jej owoców pomoże nam rozwiać związane

chowionym i" czło n k am i nowej w spólnoty „zba­

z tym wersetem wątpliwości.

wionych". Na przek ó r tym fałszywym naukom.

Analizowane przez nas stwierdzenie jest

Paweł stw ierdza więc. że rodzenie dzieci - które

częścią dłuższego fragmentu (1 Tm 5.3-16),

jest n atu raln ą, prokreacyjną, życiodajną funkcją

w którym Paweł pisze o wdowach w Kościele.

kobiety - wcale nie uniem ożliw ia jej pełnego

W starożytności, częściowo ze względu na pa-

uczestnictw a w zbaw ieniu; przeciw nie - to jej

triarchalny system rodzinny i społeczny, wdowy

jeszcze pom aga.

były często najsłabszymi i najbiedniejszymi

W edług Paw ła kobiety są i będą więc zbawia­

członkiniami społeczeństwa. Jak wiemy ze Stare­

ne, nawet jeśli będą pełnić funkcje nadane im

go Testamentu, Bóg szczególnie troszczy się

przez n atu rę i kulturę, ale odrzucone przez fał­

o najmniejszych, najsłabszych i bezbronnych,

szywych nauczycieli. Możliwe, że zarów no here­

wśród których są także wdowy ( Pwt 10,18:24.17;

tycy. jak i p o zo stające pod ich wpływem kobiety,

Ps 68.6: Iz 1,17). Ze sporządzonych przez Łuka­

uznawali o d rzu cen ie zwyczajowych ról rodzin­

sza opisow posługi Jezusa i wczesnego Kościoła

nych i m acierzyńskich jako znak wyższego wta­

(Łk 7,11-15: 18,2-8; 21,1-4; D z6,l; 9,39) wynika,

jem n iczen ia duchow ego i zbawienia. Jeśli tak

że szczególna troska o wdowy obowiązywała tak­

rzeczywiście było, to surow e ograniczenia, jakie

że w „nowym Izraelu", że dla chrześcijan była

Paweł nałożył na efeskie kobiety były absolutnie

ona niezwykle istotna i że należące do wspólno­

konieczne, gdyż fałszywe nauki i ich konsekwen­

ty wdowy mocno angażowały się w pełnienie

cje były b ard zo pow ażnym zagrożeniem dla gło­

uczynków miłosierdzia na rzecz innych potrze­

szonej przez niego Ewangelii.

bujących. Większy fragment, którego częścią jest anali­ zowany przez nas werset, odnosi się właśnie do

5,8 G orszy od niew ierzącego?

tej nieustającej troski o wdowy. Ukazuje on także pewne okoliczności zmuszające chrześcijan do

N ietru d n o zrozum ieć, jak ie przesłanie niesie ze

zwiększonej uwagi w> tym zakresie. I tak. Paweł

sobą w erset 1 Tm 5,8: zaniedbywanie potrzeb

wyszczególnia „wdowy, które są rzeczywiście

innych ludzi jed n o zn acz n e jest z odrzuceniem

wdowami" ( I Tm 5.3) i wdowy mające rodziny,

wiary, a chrześcijanin, który twierdzi, żc wierzy,

które mogą się o nie troszczyć ( I Tm 5,4). Biorąc

a jed n o cześn ie zaprzecza tem u własnym postę­

pod uwagę fakt. że większość pierwszych chrześ­

powaniem , gorszy jest od tego. który nie wierzy

cijan wywodziła się z niższych warstw społecz­

wcale. Tym. co spraw ia nam w tym fragmencie naj­

ne musiały być bardzo skromne. Dlatego leż na­

nych (zobacz I Kor 1.26-28). ich zasoby material­

większą tru d n o ść, jest rygorystyczny ton stwier­

leżało rozdzielać je roztropnie, tak. aby zaspaka­

dzenia Pawła i poczucie nieodwracalności, wią­ żące się z niedotrzym aniem zawartego w tym

jane były tylko najpilniejsze potrzeby najbardziej

stw ierdzeniu nakazu. Z tą trudnością wiąże się również - w świetle głoszonej przez Pawła praw­ dy o zbawieniu płynącym z wiary, nie z uczyn­

potrzebujących osób. Możliwe, że pom oc płyną­ ca nieustannie do wdów' stała się dla nich czym ś tak oczywistym, że oczekiwały jej nawet wów­ czas. gdy spokojnie mogłyby się bez niej obejść.

Paweł stwierdza w każdym razie, że główny

nic b ę d z ie się w y ra ż a ć w n a sz y c h wzajemnych

obowiązek zatroszczenia się o wdowy' spoczyw a

relacjach , to c z e ś ć , ja k ą B ogu o d dajem y, będzie

na członkach ich najbliższych rodzin (dzieci

tak n a p ra w d ę p u s ta ( M t 5 .2 3 -2 4 ). Ja k mówi Pa­

i wnuki - 1 Tm 5.4). D opiero wówczas, gdy nie­

weł - o w o cem D u c h a Ś w ię te g o je s t o b e c n a w nas

możliwe jest zapew nienie im takiej pom ocy - gdy

m iłość i u p rz e jm o ś ć ( G a 5 .2 2 ). P o n ad to , nowe

wdowa jest „osam otniona" ( I Tm 5.5) - obow ią­

życie w C h ry s tu s ie (K o l 3,1-3) ob jaw ia się tym,

zek ten powinna przejąć w spólnota chrześcijan.

że je s te śm y o b le c z e n i w e w s p ó łc z u c ie i w dobroć

Paweł uzasadnia swoje stanow isko na dwa

(K ol 3.12). A z a te m w ia ra , k tó ra nic potwierdza

sposoby. Po pierwsze - takie postępow anie jest

się w n aszych u c z y n k a c h , je s t w iarą m artw ą i nie­

„rzeczą miłą w oczach Bożych" (1 Tm 5.4). O b o ­

au ten ty czn ą (Jk 2.14-17). R e lig ijn o ść „czysta i bez

wiązek troszczenia się o rodziców' wywodził się

skazy" jest bow iem ta k a : „o p iek o w ać się sierotami

w'judaizmie z piątego" przykazania („C zcij tw e­

i w dow am i w ich u tra p ie n ia c h " (Jk 1.27).

go ojca i twoją m atkę” - Wj 20.12). a posłuszeń­

Z tej w łaśn ie sz e rs z e j, now otestam entow ej

stwo wobec przykazań ściśle w iązało się z o trzy ­

p ersp ek ty w y p a trz e ć n a le ż y n a n a k a z Pawła,

mywaniem Bożego błogosław ieństwa. Po drugie

zg o d n ie z k tó ry m to g łó w n ie d z ie c i i wnuki po­

- stwierdzenie Pawła opiera się na n ieu stan n ie

w inny zajm o w ać się sw y m i o w d o w iały m i matka­

powtarzanej w Słowie Bożym praw dzie, zgodnie

mi i b ab k am i: „ n ie c h ż e się o n e u c z ą najpierw

z którą wiara człow ieka m usi w yrażać się w kon­

p ieczo ło w ito ści

kretnych czynach i relacjach z innym i. I tak. po

(1 T m 5.4 ). W te n s p o s ó b , ich w ia ra będzie się

w z g lę d e m

w ła sn e j

rodziny"

ostrej krytyce pustych i płytkich praktyk religij­

w yrażać w u c z y n k a c h . Je śli b o w ie m n asza rela­

nych Izraelu ( Iz 1,10-16). Izajasz wzywa: ..troszcz­

cja z B ogiem je s t w łaściw a, to w n a tu ra ln y spo­

cie się o sprawiedliwość, w spom agajcie u ciśn io ­

só b p rz e k ła d a się n a n a s z e s to s u n k i z innymi

nego. oddajcie słuszność sierocie, w o b ro n ie

ludźm i, p rzy czy m c z ło n k o w ie n a s z e j najbliższej

wdowy stawajcie!” (Iz 1.17). W łaściw a relacja

rodziny są p ie rw sz y m i, k tó rz y n a w łasn ej skórze

z Bogiem wyraża się bowiem w czynieniu sp ra ­

o d czu w a ją ja k o ś ć tej relacji. Je śli w ięc miłość

wiedliwości. um iłowaniu w ierności (M i 6.8)

b liźn ieg o nie w y raża się w s p o s ó b konkretny

i okazywaniu miłości (O z 6.6). N ajm ilszą Bogu

w naszych n ajb liższ y ch re la c ja c h , to nic m ożemy

praktyką jest zatem nasze aktyw ne uczestnictw o

rów nież tw ierdzić, że k o ch am y Boga (1 J 4.19-21).

w czynieniu dobra: „N iech spraw iedliw ość wy­

To d lateg o Paw eł p isze, że k to ś, k to nie dba

stąpi jak w oda z brzegów' i praw ość niech się wy­

0 p o trzeb y sw oich n a jb liż sz y c h „w y p arł się wiary

leje jak nie wysychający potok!" (A m 5.24).

1 g o rszy jest o d n ie w ie rz ą c e g o " (1 T m 5,8).

To w ażne dla Starego T estam entu przesłanie

Stw ierd zen ie to w ydaje się b a r d z o surow e, biorąc

stanowi również sedno nauk Jezusa i Jego wy­

pod uw agę z a n ie d b a n ie , d o ja k ie g o się odnosi.

znawców. 1 tak. powinniśm y być rozpoznaw ani

N iem n iej je d n a k , je śli p rz y p o m n im y sobie wi­

po owocach, jakie przynosim y (M l 7.16.20). by

d o c z n ą w całym liście tro sk ę P aw ła o uniknięcie

w len sposób glosie Bożą chwałę (J 15.8). Świat

zarzutów ze stro n y św ia ta z p o w o d u niew łaściw e­

pozna, że jesteśm y uczniam i Jezusa po w zajem ­

go p o stę p o w an ia c h rz e ś c ija n (I T m 2.2: 3.1-7:

nej m iłości, jaką będziem y się darzyć (J 13,35).

5,14: 6.1). su ro w o ść je g o to n u sta je się zrozum ia­

Jeśli zas Boże dzieło pojednania i m iłosierdzia

ła. O k reślen ie „gorszy n iż n iew ierzący ” sugeruje, że naw et p oganie cz u ją się w o b o w iązk u pom a­ gać b iedniejszym cz ło n k o m sw oich ro d zin . Dla­

" Według podziału przykazań luterańskiego oraz katoli­

tego też ch rześcija n ie , k tó rz y te n obow iązek za­

ckiego (Uw. augustynskiego) jest lo przykazanie czwar­

niedbują. są „gorsi niż" oso b y niew ierzące. Kiedy

te (przyp. red.).

coś takiego m a m iejsce ( z o b a c z rów nież i Kor

I i 2 Ust do Tymoteusza

617 5,1-2), K o śció ł n ie sp e łn ia sw ej funkcji pow oła­

siw a” ( T t

nia d o bycia B o żą a lte rn a ty w ą d la rozbitego, za­

w Kościele kobiety nie mogą „upijać się winem"

g u b io n eg o św ia ta - ta k ie p o stę p o w a n ie św iadczy

(dosłow nie; „uzależniać się od wina” - Tt 2,3).

bow iem o o d r z u c e n iu p raw dziw ej wiary. Z o b a cz ró w nież k o m e n ta r z do Jk 2,24; 2 P

2 .20 .

1.7), a sprawujące ważne funkcje

We wszystkich tych zaleceniach nacisk położony jest na zachowywanie właściwego um iaru, czyli rozsądne korzystanie z alkoholu, które nie pro­ wadzi do nadużyć i uzależnienia11. Jest to zgod­ ne z jedną z głównych zasad chrześcijańskiego

5,23 Wino na żołądek?

postępow ania, wyrażoną przez Pawła w Ef 5.18: „I nie upijajcie się winem, bo to jest (przyczyną |

W sp o łe c z e ń stw ie , w k tó ry m n ad u ży w a n ie alko­

rozwiązłości, ale napełniajcie się Duchem (...)”.

holu je s t tak p o w ażn y m p ro b le m e m , ta osobista

A zatem jedynym , komu możemy się powierzyć

p o rad a P aw ła sk ie ro w a n a d o T y m o teu sza wywo­

bez miary, jest Duch Boży. Wszelkie inne rzeczy­

łuje u w ielu z n a s p y ta n ie o z a s a d n o ść picia alko­

wistości. którym oddajem y się bez um iaru, są tak

holu w o g ó le. S k o ro tak łatw o się go bow iem

napraw dę fałszywymi bożkami.

n ad u ży w a i sk o ro n a d u ż y w a n ie go prow adzi do

W świetle tych ostrzeżeń przed nadużywa­

p o w ażnych u z a le ż n ie ń , to czy nie pow in n o się

niem alkoholu, porada Pawła skierowana do Ty­

raczej z a c h ę c a ć c h rz e ś c ija n d o całkow itego za­

m oteusza: „Samej wody ju ż nie pij. używaj nato­

n ie c h a n ia p icia a lk o h o lu ? P ogląd ten doskonale

m iast po trosze wina ze względu na żołądek"

o d z w ie rc ie d la a n e g d o ta o tym . ja k pew nego razu

sugeruje, iż Tymoteusz mógł zrozumieć napo­

o m a w ia n o tę k w estię w g ru p ie diakonów . Kiedy

m nienia apostola jako całkowity zakaz spożywa­

je d e n z n ich p rz y p o m n ia ł p o zo stały m o tym , że

nia alkoholu. Możliwe nawet, że zakaz taki roz­

sam Je z u s p rz e m ie n ił w odę w w ino na weselu

głaszali fałszywi nauczyciele, którzy wydawali

w K an ie G a lile jsk ie j (J 2), inny diakon stwier­

również podobne wytyczne odnośnie do określo­

dził: „To p raw d a, je d n a k nic pow inien był tego

nych pokarm ów ( I Tm 4.3 )1’.

robić!" Jeśli w ięc założym y, że nie pow inno się

W każdym razie, całkowita abstynencja Ty­

pić a lk o h o lu w o g ó le, to zaró w n o czyn Jezusa,

tusa wydaje się mieć negatywny wpływ na jego

jak i w s p o m n ia n a w yżej p o ra d a Pawła stają się

zdrowie. Dlatego Paweł - zgodnie z zasadą umia­

p ro b le m a ty c z n e .

ru - zaleca mu spożywanie wina „po trosze".

Słow a P aw ła n ależy ro zp atry w ać w kontek­ ście in n y ch je g o p o ra d zaw artych w k orespon­ d en cji z T y m o teu szem i T ytusem . T rzeba rów nież sp o jrzeć n a nie ja k na d o b rą rad ę w kontekście

IJ G ordon Fee odczytuje te ostrzeżenia jako „negatywne

k u lturow ym i ja k na w yraz je d n e j z najw ażniej­

refleksje na temat ówczesnej kultury, w której znanych

szych b ib lijnych zasad , d o tyczących chrześcijań­

l>ylo wiele przypadków ciężkiego pijaństwa" ( / and 2

skiego życia. We w cześn iejszej części I Tm . w śród cech tych. k tó rzy p o w in n i ob ejm ow ać w K ościele

Timothy. Titus. Good News Commentary | San Francisco: Ifarper
funkcje przy w ó d cze, Paw eł w ym ienił następują­

pożywienia. Niemniej jednak, propagując ascetyczny

ce; „nie p rzeb ierający m iary w piciu u'ina" {1 Tm

tryb życia, stoicki filozof hpiktet (55 - 135 r. po Chr.),

3,3)

nauczał na pr/yklad. że człowiek „powinien pic tylko wodę". (Cytowane za A. 1. Ilułtgren. I Timothy. 2 Tlrno-

i „nie nad u ży w ający w ina" i l Tm 3.8).

W słow ach skierow anych d o Tytusa, apostoł stw ierd za n a to m ia st, że starszy, czyli biskup, po­

thy. film. 2 Thtssalonlans, Augsburg Commentary nn llie New Testament |Minnc3polis: Augsburg. I984J.

w inien być człow iekiem „nieskorym do pijan-

s. 93.)

Vmr

Testament

Nawiązuje w ten sposób do pow szechnego wówczas zwyczaju stosowania wina do celów leczniczych. W starożytności często bowiem sto­

-------------------------------------6,16

K tórego n ik t z ludzi nie widział?

Zobacz komentarz do Wj 33.18-23; J ijg

sowano wino jako J e k na niestraw ność, tonik i środek łagodzący skutki picia zanieczyszczo­ nej wody"14. Zastosow anie to potw ierdza również medycyna współczesna. N iew ykluczone więc. że

2 LIST DO TYMOTEUSZA

w celu udzielenia Tymoteuszowi swojej porady. Paweł skonsultował się najpierw ze swym współ­ pracownikiem Łukaszem - um iłowanym leka­

4,14 Wezwanie do zemsty?

rzem. Zobacz również kom entarz do Prz 31.6-7.

‘ J- N. I). Kelly. A Commentary on the Pastoral Epistles (New York: Harper. 1964). s. 129. cytuje kilka źródeł hellenistycznych - w tym dzieła Hipokralesa - w któ­ rych zaleca się podawanie umiarkowanych ilości wina pacjentom, dla których zolqdka niewskazane jest picie samej wody.

Z obacz ko m en ta rz do Ps 137.8-9; 139,21.

L is t d o T y t u s a L is t d o F il e m o n a

LIST DO TYTUSA

nii. potwierdzając, żc .św iadectw o to jest zgodne z prawdą". Jak powinniśmy więc interpretować ten szorstki język ? Aby odpowiedzieć sobie na to pytanie, musimy przyjrzeć się zarówno ów­

1,12-13 Kreteńczycy to zawsze kłamcy?

czesnej sytuacji kościoła na Krecie, jak i pocho­ dzeniu i historii sam ego cytatu.

Kiedy czytam y te zdania, w najlepszym przypad­

Okazuje się. że w kościołach Krety pojawili

ku uznajem y je za skrajnie ostre, w najgorszym

się fałszywi nauczyciele, którzy utrudniali lu­

zaś - nawet za niepraw dziw e. Ludzie, o których

dziom .poznanie prawdy" (Tt 1.1). zniekształca­

Paweł pisze w taki sposób, to m ieszkańcy Krety

li obietnice .praw dom ów nego Boga" (Tt 1.2).

- wyspy położonej we w schodniej części M orza

utrudniali przestrzeganie .niezaw odnej wykład­

Śródziem nego, gdzie znajdują się wspólnoty

ni nauki" i profanowali .zdrow ą naukę" (Tt 1.9).

podlegające Tytusowi. W iększość

Byli to zatem .zwodziciele" (Tt 1,10). którzy na­

tych chrześcijan, a zw łaszcza starsi, od których

uczali .czego nie należy" (T t 1,11) i odw racali się

Paweł oczekuje rozsądku, powściągliwości, spra­

od prawdy (Tt 1.14). Właśnie to, żc fałszywi nauczyciele zwodzili

chrześcijan

wiedliwości i p obożności (T t 1.8). zapew ne nie zasługiwała na określenia takie jak: .kłam cy, złe

ludzi, sprzeciwiając się Ewangelii i głoszonym

bestie, brzuchy leniwe". Także wśród pozosta­

przez Pawła naukom , skłoniło go do zacytowania

łych m ieszkańców Krety m usiało być wiele uczci­

słów znanego Krelenczyka - Epim enidesa. na­

wych, dobrych ludzi. T ru d n o zatem zrozum ieć,

uczyciela religii i cudotwórcy żyjącego około

skąd wzięło się stw ierdzenie, zgodnie z którym

600 lat przed Chr. Paweł nazywa go .w ieszczem "

-K reteńczycy - to zawsze kłamcy". C hoć Paweł

praw dopodobnie dlatego, że Platon. Arystoteles

cytuje te słowa za jednym z ich własnych wiesz­

i inni starożytni pisarze często określali go

czów. sam najwyraźniej przychyla się ku tej opi­

m ianem człowieka natchnionego, obdarzonego

Yiłnr Testament

620

zdolnością jasnowidzenia. Epimenides obrzucił

Wypowiedź Pawła nie wyraża jednak jego

swoich rodaków tymi niechwalebnymi epitetami

poglądu ogólnego (zgodnie z którym każdy Kre-

najprawdopodobniej dlatego, że w swym zadufa­

teńczyk to kłam ca). Gdyby bowiem tak było. za­

niu głosili oni pogląd, zgodnie z którym na ich

stosowanie przez apostola cytatu z Epimenidesa

wyspie znajduje się grób Zeusa - władcy wszyst­

zawierałoby w sobie nieuniknioną sprzeczność.

kich starożytnych bogów. Pogląd ten był tymcza­

Epimenides sam był przecież Kreteńczykiem,

sem fałszywy, gdyż Zeus - jako bog - nie mógł

a wdęc stwierdzenie: „K reteńczycy - to zawsze

przecież umrzeć. Z czasem słowa Epimenidesa

kłamcy” dotyczyłoby także jego. Wypowiedź

stały się popularnym powiedzonkiem, doskona­

Epimenidesa także byłaby więc kłamstwem. Jest

le odzwierciedlającym reputację Kreteńczyków,

więc oczywiste, że ani Paweł, ani Epimenides nie

słynących ze skłonności do mówienia bzdur.

chcieli, byśmy interpretow ali te słowa w ogól­

W mowie potocznej powstał nawet specjalny

nym. uniwersalnym sensie.

czasownik „kreteńczykować”. oznaczający kła­ manie i oszukiwanie: podobnie jak „koryntianować" - czyli prowadzić rozwiązły tryb życia, któ­ rym wyróżniał się z kolei Korynt.

3,5 Zbawienie: kwestia przeszłości, teraźniejszości czy przyszłości?

Jak już wspomnieliśmy, Paweł zastoso­ wał wobec Kreteńczyków cytat z Epimenidesa,

Zobacz komentarz do I P 1.9.

w chwili panującego u nich kryzysu. Nic więc dziwnego, że sięgnął po tak ostre, że aż przesad­ ne sformułowanie. Apostoł był najwyraźniej zły na wrogów Ewangelii, siejących zamęt wśród

LIST D O FIL E M O N A

chrześcijan na Krecie. Dlatego też. zareagował na ich kłamstwa, posługując się określeniem przesadnym. Dzięki temu, jego przesłanie stało się jasne: w przypadku fałszywych nauczycieli,

12 Czy Paweł popierał niewolnictwo?

którzy rozpowszechniają bzdury, słowa Epimeni­ desa są jak najbardziej prawdziwa.

Zobacz komentarz do E f 6.5-8.

L

is t d o

H

e b r a jc z y k ó w

1,3 Jeden Bóg w trzech Osobach?

u» odniesieniu do tej konkretnej roli. Syn Boży nie był jeszcze doskonały przed wcieleniem - nie

Zobacz komentarz do J 1,1.

mógł przecież wypełnić tej roli. dopoki nie przy­ jął ludzkiego ciała i nie umarł za grzechy ludz­

2,10 Udoskonalić przewodnika zbawienia?

kości. Doskonałość jest jedną z najważniejszych koncepcji pojawiających się w Hbr (H br 5.9.14; 6.1: 7.11.19.28: 9.9.11: 10.1.14; 11.40: 12.2.23).

S k o ro Jezus był Synem Bożym, to jak mógł się

Grecki odpowiednik tego słowa oznacza dosłow­

u d o s k o n a la ć poprzez swoje doświadczenia na

nie „dojrzeć, udoskonalić łub wypełnić/dopeł­

ziemi? Czy była w Nim jakaś niedoskonałość,

nić"1. W Liście do Hebrajczyków ważne jest

należało dopracow ać na drodze prób

zwłaszcza to ostatnie znaczenie. Tematem całe­

i zmagań? Czy nie jest to sprzeczne z tym. jak

go listu jest bow icm dopełnienie się rzeczywisto­

powinniśmy postrzegać Jezusa? A utor Listu do Hebrajczyków wskazuje na

ści ukrytej za rytuałem Mojżeszowym. Jest

to. że Jezus, który byl Synem Boga. zanim wcielił

się do życia chrześcijan, którzy stopniowo wypeł­

którą

w nim również koncepcja spełnienia odnosząca

się w człowieka, był osobą doskonałą (H br 1.2-3).

niają w swoim życiu to. do czego zostali wezwani

Jest On znacznie większy niż prorocy, a Jego

w momencie nawrócenia. Choć Chrystus zrobił

dziełem - i równocześnie dziedzictwem - jest

dla nich na krzyżu wszystko i choć otrzymują

cały wszechświat. W analizowanym przez nas

tego zadatek, oddając Mu swoje życie, to w darze

fragmencie Jezus nie jest jednak ukazany w ta­ kiej właśnie roli. którą miał przed wcieleniem. Werset ten przedstawia go jako „przewodnika (•••) zbawienia" chrześcijan. A zatem, to właśnie

1Greckie określenia to czasownik fe/W«.» i przymiotnik ułeios.

N ino Testament

tym jest pewna obietnica, zgodnie z którą chrzcś-

622

4,15 Doświadczony we w szystkim ?

cijanie otrzymają wszystko dopiero wówczas. gdy będą żyli według tego. do czego zostali we-

Jak to możliwe, żeby Bóg był dośw iadczany czy kuszony? W dwóch m iejscach Listu do Hebraj-

zwani. Ta sama koncepcja spełnienia odzwierciedla

czyków czytam y tym czasem , że Je zu s byl pod-

się w osobie Chrystusa, który już w momencie

dawany pokusom . W H br 2.18 au to r pisze:

przyjścia na świat byl przeznaczony na Zbawicie-

„W czym bowiem sam cierpiał b ęd ąc doświad-

la. choc w tamtej chw ili nie zdążył jeszcze zrobić

czany. w tym m oże przyjść z p o m o cą tym . którzy

nic. czym mógłby na ten tytuł zasłużyć. Była to

są poddani probom ". W H br 4.15 czytam y po-

zatem pewna obietnica, nadzieja - nie zas r/.e-

nadto o tym. że m am y arcy k ap łan a - Jezusa „do-

czywistość. Jezus żyje następnie, wypełniając

św iadczonego we w szystkim na nasze podobień-

wolę Boga. dlatego doświadcza również cierpie-

stwo

nia (lib r 2.18). Powstaje pytanie: czy zdoła

nak poglądowi, zgodnie z którym C hrystus do-

w tym wytrwać do końca? W ogrodzie Getsema-

świadczany by l we w szystkim p o d o b n ie jak my.

iii.

Wielu chrześcijan sprzeciw ia się jed­

tuż przed ostatecznym wypełnieniem się

Był On w końcu bezgrzesznym Synem Bożym,

woli Bożej, Jezus wola: „Nie moja wola. lecz

Czy już sam fakt. że jest O n B ogiem nie oznacza,

Twoja niech się stanie" (te przytoczone w Ewan-

że Jego dośw iadczenie pokusy było co najwyżej

geliach słowa odzwierciedlone są w Hbr 5,7).

obserwacją roztrzaskania się silnego wrogiego

Godzi się tym samym na krzyż i wypełnia wszyst-

ataku na niezdobytej tw ierdzy? C zy Jezus kiedy-

ko. co musiał zrealizować po to. by stać się „prze-

kolwiek odczuł choćby najm niejsze pragnienie

wodnikiem

grzechu, takie jakie my. zwykli ludzie, odczuwa-

(greckie słowo oznacza „autor",

„przywódca" lub „przewodnik") zbawienia dla

my i które powoduje, że pokusy dla nas są trud-

swoich wyznawców. Zanim to nastąpiło. Jezus

nymi dośw iadczeniam i?

nic byl jeszcze doskonały - dopiero przez Jego

Prawdę mów iąc, stw ierdzenie to jest trudne

śmierć ludzie otrzymali życie. Dopiero po

ze względu na dwie kwestie - n atu rę próby czy

śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa dopełniło

pokusy i naturę C hrystusa. P ierw sza - jest na­

się w Nim wszystko, co przyniosło światu zba-

szym życiowym dośw iadczeniem , d ruga - nie -

wicnie. A zatem, doskonałość Chrystusa, o której mowa w analizowanym przez nas wersecie, jest

z powodu naszej ograniczoności ludzkiej. Dlatego analizując naturę C hrystusa, m usim y opierać się wyłącznie na treści Pism a Świętego,

doskonałością związaną z Jego funkcją, nie

Greckie słowo oznaczające „pokusę" może

z moralnością, gdyż - jak wiemy - nie miał On

byc także tłum aczone jak o „próba". 1 tak. Bóg

w sobie ani siadu grzechu. W lib r 2.10 chodzi

często poddaje ludzi różnym próbom , aby spraw-

o doskonałość zdobytą, o której w liście tym bę-

dzić, czy będą Mu posłuszni w ciężkich chwilach

dzie jeszcze mowa trzykrotnie (Hbr 2.18; 4.15;

(zobacz Rdz 22.1 - klasyczny przykład pozytyw-

5.7-9). przy czym w tym konkretnym przypadku,

nego przejścia próby). Jesteśm y testow ani rów-

funkcją spełnioną przez Jezusa jest przyniesienie

nież po to. by m ogło się okazać, czy pozostanie-

zbawienia. Ono z kolei może przyjść tylko przez

my wierni w m om encie, gdy wali nam się świat

śmierć. Mówiąc o udoskonalaniu Chrystusa.

(Hi 1 - 2). Ponadto. Bóg poddaje nas próbom ,

autor podkreśla więc fakt. zgodnie z którym

gdyż chce sprawdzić, czy napraw dę Mu ufamy,

świat zyskał Zbaw iciela wyłącznie dzięki ofiarnej

czy leż może próbujemy służyć dw óm panom na

śmierci Jezusa. er równie* komentarz do Hbr 5,7-9.

raz (Jk 1.14-15; porównaj z Jk 4.3-4). Jezus row ­ nież tego wszystkiego dośw iadczył. W Mt 4 czytamy o trzech próbach, jakim został O n podda-

Lisi do Hebrajczyków

623 ny. Jesl to an alogia d o prób. jak im pod d an y zo­

zaspokojenia popędów lub pragnieu może spo­

stał Izrael na pustyni: (1 ) C zy w obliczu głodu

wodować zniesienie wszelkich granic moralnych.

Jezus - p o d o b n ie jak Izraelici - zażą d ał od Boga

D ążenie do świętości polega między innymi na

pożywienia? N ie - Je z u s p rzetrw ał próbę, wypeł­

tym . aby nauczyć się, kiedy m ożna powiedzieć

niając wolę Bożą w p o k o rze i cichości, gotow y

swoim pragnieniom „tak", a kiedy kategorycznie

nawet na śm ierć, jeśli byłoby to konieczne. Bez

należy się ich wyrzec. W yrzekając się ich nad­

żadnego szem ran ia p ościł tak długo, ja k było

m iernie, m ożna popaść w przesadną ascezę,

trzeba. (2 ) C zy Je zu s m ógł być pew ien, że Bóg

przez co nie będziem y potrafili przyjmować Bo­

się o Niego zatro szczy ? A m o że chciał wystawić

żych darów, a nawet narazim y się na śm ierć. Kie­

Boga na próbę, sp raw d zając, czy len o N im nie

dy natom iast zbyt często będziemy im mówić

zapomniał? Je zu s nie ulega także tej pokusie,

„tak", staniem y się libertynam i, przekraczając

ufając Bogu b ezg ran iczn ie. N ie wystaw ia swego

w taki czy inny sposób ustanow ione przez Boga

Ojca na próbę, gdyż m a p raw dziw ą, m o cn ą wia­

granice. Popadając w jedną czy drugą skrajność,

rę. (3) Czy Bóg na p ew n o da Jezusow i królestw o

um ożliwim y szatanow i zrealizowanie jego de­

tego św iata? C zy je st to w ogóle m ożliw e, skoro

strukcyjnego celu.

władzę nad tym św iatem spraw uje szatan ? Czy

Czy Jezus miał podobne pragnienia? List do

droga w yznaczona p rzez Boga nie je s t zbyt tru d ­

Hebrajczyków stwierdza wyraźnie, że byl On do­

na? W ystarczy je d e n

św iadczany „we wszystkim na nasze podobień­

m ały kom prom is, żeby

otrzymać całe ziem sk ie królestw o bez w iększego

stwo". Z Mt 4,2 wynika, iż Jezus doświadczył

wysiłku... Jezu s je d n a k i tym razem p okonuje po­

głodu. Na pustyni ujawniło się zatem Jego prag­

kusę - nie idzie na k o m p ro m is z diabłem , choć

nienie. Na tej podstawie zakładamy, że miał On

jego propozycja b rzm i b a rd zo atrakcyjnie. Jezus

rów nież wszystkie inne naturalne, ludzkie popę­

udowadnia więc, że jest praw dziw ym Synem Bo­

dy. C zuł pragnienie, zm ęczenie, pożądanie sek­

żym - w p rzeciw ień stw ie d o Izraela na pustyni,

sualne, sam otność i znal wszelkie inne. dośw iad­

który okazał się synem fałszywym . W spom niane

czane przez nas odczucia. N iektórych z nich

trzy przykłady o d zw iercied lają d o k ład n ie takie

dośw iadczał bardzo intensyw nie. W ystarczy p o

same rodzaje pró b . na ja k ie n ie u sta n n ie wysta­

m yśleć o głębokim osam otnieniu, jakie musiał

wiani są ludzie.

odczuw ać, wołając na krzyżu: „Boże mój. Boże,

D laczego je d n a k my często nie przech o d zi­

czem uś m nie opuścił?" A zatem , zgodnie z Pis­

my tych prób p om yślnie? Ja k u b (Jk 1.14) i Paweł

m em Świętym, Jezus rzeczywiście dośw iadczał

(Rz 7,17) u p a tru ją przyczyn takiego sta n u rze­

wszystkiego, czego dośw iadczają zwykli ludzie.

czy w czym ś, co Ja k u b nazyw a „pożądliw ością"

Jedynym aspektem człowieczeństwa, które­

a Żydzi - „złym im p u lsem ” lub yeser. Ż aden

go w Jezusie nie znajdujemy, jest grzech. W Mt 4

z tych autorów nie sugeruje, że pow inniśm y mieć

Jezus nie ulega żadnej pokusie, wychodząc

poczucie winy tylko dlatego, że m am y w sobie

zwycięsko z każdej próby. W ogrodzie Getsem a-

pożądanie czegoś. Jest to bow iem swego rodzaju

ni także przechodzi On ciężkie zm agania, ale

pragnienie, które psychologow ie mogliby także

w końcu mówi: „Nie moja wola, lecz Twoja niech

nazwać „p o p ęd em ”. P ragnę jedzenia, gdyż je ­

się stanie". W isząc nagi i przybity do krzyża. Je­

stem głodny: prag n ę m ieć dom i ubranie, gdyż

zus zapew ne odczuwał wzbierający boi i gniew,

jest mi zim no. N iem niej jed n ak , głód m oże też

a jednak w swej reakcji prosił Boga: „Ojcze, prze­

sprawić, że będę p rag n ąć jed zen ia m ojego sąsia­

bacz im". Jak czytam y w Liście do Hebrajczy­

da. Jeśli jest mi zim no, m ogę także zapragnąć

ków. w każdej, nawet najtrudniejszej sytuacji,

cudzego dom u czy o dzienia. O bserw ując maie

postawa Jezusa wobec Boga była właściwa. Dla­

dziecko, m ożem y się przekonać, że pragnienie

tego właśnie Jezus był bez grzechu. Czy mógł

Ytttt i Testament

624

odczuwać pragnienie popełnienia grzechu? Pis­

„W czym bowiem sam cierpiał będąc doświad­

mo Święte nic wdaje się w takie filozoficzne spe­

czany, w tym może przyjść z pom o cą tym, którzy

kulacje Y i pewno sugeruje jednak, że Jezus

są poddani próbom " (H b r 2.18). Aby pom óc in­

grzechu nie popełnił, choć pokusy, jakim był

nym w' danej sytuacji, najlepiej jest sam em u jej

poddawany, były prawdziwe, przez co teoretycz­

doświadczyć, jednak napraw dę skutecznie po­

nie była możliwość porażki. Na podstawie Listu

możemy kom uś pod w arunkiem , że sami wyszli­

do Hebrajczyków jedno jest pewne - niezależnie

śmy z tej sytuacji zwycięsko. K toś. kto sam nie

od tego. czy Jezus mógł zgrzeszyć, czy też nie.

przeszedł pom yślnie danej próby, nie m oże prze­

kwestia ta ostatecznie jest czysto teoretyczna.

cież uczyć innych, jak m ają się w podobnej sytu­

Pewne jest to. że nie grzeszył.

acji zachować. Jezus przeszedł te sam e próby co

Choć przez długi czas Kościół praktycznie

my - a nawet jeszcze tru d n ie jsze - i wygrał. Po­

zaprzeczał człowieczeństwu Chrystusa, ukazując

został „bez grzechu". N ie zaw iódł w najmniej­

Go jako bardziej boskiego niż ludzkiego, tenden­

szym stopniu. D latego teraz m oże O n w pełni

cja ta nigdy nie zdołała zniekształcić oficjalnej

współczuć ludziom cierpiącym w skutek podob­

doktryny. I tak. zgodnie z chrześcijańskim kredo,

nych prób - sam przecież odczuw ał ten sam ból

natura Jezusa nie była rozdwojona, na podstawie

i pokusy. Jezus m oże nam pokazyw ać jak zwycię­

czego można by było sądzić, że Jego ludzka natu­

sko przejść przez próbę.

ra cos odczuwała, a natura boska reagowała

W cielenie to tajem nica, je d n a k z Listu do

w sposób zgodny z wolą Boga. Ludzka natura Je­

Hebrajczyków wynika w yraźnie, że było ono au­

zusa nic była również przytłumiona wobec boskiej

tentyczne. Jezus rzeczyw iście był taki sam jak

- nie odczuwał On tego, co my, w sposób bardziej

my - z wyjątkiem grzechu. P oczątkow o m oże się

łagodny. Jak głoszą prawdy wiary - Jezus był

to nam wydawać szokujące - m ożliw e bowiem,

w pełni człowiekiem, identycznym jak my. z wyjąt­

że pozostajem y pod wpływem greckiej koncepcji

kiem grzechu. Wprawdzie kredo to nie Pismo

Boga nieskalanego żadnym i typow o ludzkimi

Święte, jednak potwierdza ono to samo. co próbu­

uczuciami i dośw iadczeniam i. Później jednak

je nam przekazać autor Listu do Hebrajczyków:

dochodzimy do w niosku, że człow ieczeństw o Je­

Jezus był poddawany dokładnie takim samym pró­

zusa jest dla nas ogrom nym pocieszeniem i po­

bom. jakim jesteśmy poddawani my.

mocą - to właśnie autor Listu do Hebrajczyków

Ważne jest. aby wyjaśnić podstawę tego dog­

tak bardzo pragnie nam uśw iadom ić.

matu. Zgodnie z libr 4,15 Jezus „współczuje na­ szym słabościom". Jest to możliwe - mówi dalej autor - gdyż Jezus sam doświadczył takich słabo­

5,7-9 Czy J e z u s n au czy ł się

ści. Teraz siedzi On wprawdzie po prawicy Boga,

posłuszeństw a?

jednak dzięki swemu doświadczeniu doskonale rozumie wszystko, przez co przechodzą ludzie’.

Czytając Hbr 5.7-9, nabieram y głębszej świado­ mości ludzkich uczuć Jezusa, który zwracał się do Boga „z głośnym w ołaniem i płaczem (...)"•

Można argumentować, żc większa częsc ludzkiego dośw iadczenia zdominowana jest poczuciem winy. które­ go Jezus nie odczuwał z racji lego. żc nie grzeszył. Argument len mógłby byc słuszny, gdybyśmy brali pod uwagę wyłącznie życic Jezusa, jednak slaje się on nie­ adekwatny w momencie, gdy odwołamy się do krzyża. Na krzyżu bowiem Jezus wziął na siebie nasze grze­ chy i doSwiadczyl w catej pełni tego, co oznacza być

We fragmencie tym padają jed n ak pewne słowa.

winnym przed IJogicm. C o więcej - skoro znal O n Boga lak dobrze, lo możliwe, że doświadczył naszej winy o wiele bardziej intensywnie niż my. A zatem, nie ma takiego ludzkiego doświadczenia, jakiego Jezus by nie znal - oprócz oczywiście popełnienia grzechu.

Ust do Hebrajczykan

625

które kłócą się n ieco z naszym w yobrażeniem

dzim y więc, że nawet w m om encie najgorszej

o Jezusie. C hodzi o sform ułow anie: „nauczył się

próby Jezus zachował postawę uległości wobec

posłuszeństwa”. C zy C h ry stu s nie okazał posłu­

Boga. Jego m odlitwa została zaś wysłuchana nie

szeństwa przez sam lakt, że zgodził się na w cie­

przez to, że nie um arł (C hrystus bowiem umarł,

lenie? Czy było cokolw iek, czego Syn Boży mógł

który to fakt autor Listu do Hebrajczyków bar­

się nauczyć? Czy Bóg m o że się w ogóle czegoś

dzo m ocno podkreśla), ale przez to. że został

uczyć? Czy o rto d o k sy jn y p ogląd na tem at bosko-

„wybawiony" od śm ierci (zbyt dosłowne tłum a­

ści Chrystusa nie kłóci się przypadkiem z tym ,

czenie które jednak oddaje zam ierzoną mysi au­

o czym mówi Pism o Św ięte?

tora) lub w-skrzeszony z martwych.

Fragm ent, w któ ry m zaw arte są analizow a­

A zatem , słowa zawarte w Hbr 5,7-9 wyjaś­

ne przez nas w ersety, m ówi o kap łań stw ie Je zu ­

niają, co znaczy nauczyć się posłuszeństwa i zo­

sa. Tuż po op isan iu w zniosłej n a tu ry tego pow o­

stać doskonałym . Posłuszeństwo, jakiego nauczył

łania, autor Listu d o H ebrajczyków p rzechodzi

się Jezus, to posłuszeństw o cierpienia. Czym in­

do podkreślenia cech sp raw u jąceg o tę funkcję

nym jest posłuszeństw o bez cierpienia, a czym

Chrystusa. N ajw ażniejszą cech ą każdego kapła­

innym - posłuszeństw o, które sprowadza ból.

na jest ab so lu tn e p o słu szeń stw o w obec Boga.

Przed wcieleniem Jezus nie m usiał cierpieć. D o­

Taki właśnie był Jezu s. A u to r listu pisze następ­

piero podczas swego ziem skiego życia zaczął

nie, że Jezus nauczył się tego posłuszeństw a po­

dośw iadczać udręki ze względu na swoje posłu­

przez swoje cierp ien ie.

szeństw o. Innymi słowy - są rzeczy, których na­

Podany w H b r 5,7-9 p rzykład cierp ien ia wy­

wet Bóg m oże dośw iadczyć tylko wówczas, gdy

daje się naw iązyw ać d o tego. co zdarzyło się

stanie się człowiekiem i przyjm ie wszystkie ludz­

w ogrodzie G etsem an i - to jed y n y znany nam

kie ograniczenia’. Jedno z nich wyraża się posłu­

moment, w k tó ry m Je zu s m odli się g o rąco w ob­

szeństw em w obliczu cierpienia. Przez to posłu­

liczu nadch o d zącej śm ierci. W m om en cie tym

szeństw o Jezus osiągnął doskonałość lub inaczej

nie widzimy Jezu sa spo k ojnego, oczekującego

„dojrzałość" czy „pełnię". To znaczy - dzięki po­

na krzyż w ciszy, ale Je z u sa w zburzonego, zano­

stawie posłuszeństw a w m om encie największego

szącego głośne i pełne bólu m odlitw y do swego

cierpienia. Jezus zdołał zakończyć lub wypełnić

Ojca. Już to sa m o w so b ie staw ia przed nam i ko­

swoją misję zostania źródłem wiecznego zbawie­

goś autentycznie p rzerażo n eg o , nie zaś kogoś,

nia (przeciw staw ionego wybawieniu tym czaso­

kto bagatelizuje krzyż, bo wie. że wszystko i tak

wem u) dla tych. którzy z kolei będą posłuszni

skończy się do b rze. N ajciekaw sze we w spom nia­

Jem u. Ta właśnie zakończona misja jest podsta­

nym wyżej frag m en cie je s t je d n a k to, że Bóg wy­

wą Jego obecnej funkcji A rcykapłana.

słuchuje Jezu sa nie z pow odu intensyw ności

po­ cier­

Cały ten fragm ent oscyluje więc wokół

modlitwy, ale ze w zględu na Jego uległość’. Wi­

stawy posłuszeństw a okazywanej w obliczu

' W niektórych przekładach czytamy: „został wysłucha­ ny i uwolniony od lęku”. Wersja ta opracowana została

4M ożna to porównać do różnicy pomiędzy oglądaniem huraganu w telewizji a przeżywaniem go na żywo.

w oparciu o zastosowanie tego greckiego określenia w Starym Testamencie, jednak biorąc pod uwagę ( I ) że autor Listu do Hebrajczyków jest osobą piśmienną, (2) że w klasycznej literaturze greckiej określenie to po­ jawia się w znaczeniu „oddanie” i (3) kontekst tego wer­ setu, znaczenie przyjęte w większości przekładów Pis­ ma Świętego jest bardziej uzasadnione.

W pierwszym przypadku osoba doskonale rozumie i w idzi wszystko, co się dzieje - być może nawet lepiej niż osoba pozostająca w samym środku cyklonu, jednak dopiero w tym drugim przypadku osoba doświadcza czegoś, co um ożliwia jej odczuwanie autentycznego współczuciu wobec innych, którzy także zmagają się z nawałnicą.

V'*i Testam ent

626

pienia. Jezus był Synem - dziedzicem całego

wieki? Czy na pew no jest to w erset odnoszący się

wszechświata, wywyższonym ponad aniołów

do chrześcijan?

(Hbr I ). Niemniej jednak, jako dobry Syn. całko­

Po pierwsze, weźmy pod uwagę fakt, że frag­

wicie podporządkował się On woli swojego Ojca.

ment ten nie jest o d o sobniony - w Piśmie Świę­

Choć wypełnienie tej woli wiązało się z ogrom­

tym jest jeszcze w iele innych tekstów mówiących

nym cierpieniem. Jezus pozostał posłuszny aż do

o ludziach, którzy nie m ogą uzyskać przebacze­

końca. W efekcie już na zawsze został wybawio­

nia i nie mają m ożliwości ponow nego nawróce­

ny od śmierci, a teraz zasiada po prawicy Ojca

nia. I tak. Mk 3.28-29 odnosi się d o blużnierstwa

jako niebiański Arcykapłan. Chrześcijanie, do

przeciwko D uchow i Św iętem u, które jest grze­

których zwraca się autor Listu do Hebrajczyków,

chem niewybaczalnym. O pisane w tym fragmen­

doświadczają cierpienia, choć na razie jeszcze

cie blużnierstwo polega na ok reślan iu dziel Du­

żaden z nich nie umarł ( Hbr 12,4). Tak jak Jezus,

cha dokonywanych p rzez Jezu sa m ianem dzieł

oni również otrzymają wieczne zbawienie po­

diabła. W 1 J 5.16 au to r m ówi o grzechu, który

przez maksymalne posłuszeństwo - uległość wo­

„sprowadza śm ierć”, sugerując, że modlitwa

bec Chrystusa.

o przebaczenie takiego grzechu nic będzie wysłu­

Wnioskujemy zatem, żc Jezus rzeczywiście

chana. 1 wreszcie, analizow any p rzez nas werset

nauczył się posłuszeństwa, choć nie była to na­

odnosi się do osób, których nie da się „odnowić

uka teoretyczna, ale raczej doświadczanie posłu­

ku naw róceniu”. N ie chodzi w ięc o to, czy Bóg

szeństwa w obliczu ogromnego cierpienia. Po­

wybaczy im. gdy okażą sk ru ch ę, ale o to. czy

przez to posłuszeństwo Jezus osiągnął również

w ogóle jest dla nich jakakolw iek nadzieja po­

doskonałość - w takim sensie, że wypełnił do

nownego naw rócenia. O dpow iedź brzm i: nic.

końca dzieło zbawienia, przez, co w pełni stal

Osoby te są bowiem jak ziem ia, która nie rodzi

się tym. na kogo bóg Go wyznaczył. Jeśli na­

lak naprawdę nic użytecznego - „kresem jej spa­

prawdę uznajemy człowieczeństwo Jezusa, musi­

lenie". Ludzie m ogą zatem stać się tak zatwar­

my brać pod uwagę możliwość takiej właśnie

działymi wobec Boga. że nic nie zdoła uratować

nauki („z głośnym wołaniem i płaczem") i takiej

ich od piekła.

doskonałości. Ponadto, tylko taki Chrystus jest

Po drugie, nie ulega w ątpliw ości, że ludzie,

dla nas godny zaufania w momencie, gdy sami

o których w tym wersecie m owa. to ludzie w peł­

doświadczamy podobnego cierpienia.

ni uznani za chrześcijan. W poprzedzającym te

Zobacz również komentarz do Hbr 2.10.

słowa rozdziale autor zastanaw ia się. czy powi­ nien odwoływać się do M elchizedeka - trudnej nauki, czy też powrócić raczej d o podstawowych

6,4-6 C/.y możliwe jest ponow ne

prawd

nawrócenie?

chrześcijańskie dośw iadczenia takie jak pokuta

wiary.

A utor

w ym ienia

podstawowe

oraz wyznanie wiary i przypom ina sw oim czytel­ Większość z nas zna osoby, które z takich czy

nikom o: (a) chrzcie (czyniąc rozróżnienie po­

innych powodów odeszły z Kościoła. Być może

między chrztem chrześcijańskim a in n y m i rodza­

osoby te nie porzuciły tak naprawdę wiary, jed­

jami rytuałów oczyszczających), ( b ) o trz y m a n iu

nak z. pewnością przestały ją praktykować. Dla

Ducha Świętego (położenie rąk), (c) z m a rtw y c h ­

takich ludzi analizowany przez nas werset jest

wstaniu umarłych i ( d ) w ie c z n y m są d zie . A u to r zaznacza przy tym, że n ie b ę d z ie szcz e g ó ło w o

bardzo kłopotliwy. Czy naprawdę nic ma dla nich możliwości powtórnego nawrócenia? Czy można otrzymać Ducha Świętego a potem Go stracić? Czy takie osoby zostaną potępione na

wyjaśniał tych p o d sta w o w y ch n a u k . g d y ż jego cz y te ln ic y d o s k o n a le je j u ż zn a ją . A za te m , są o n i w pełni d o p ro w a d ze n i d o ż y c ia c h rz e ś c ija ń ­

627

Ust do Hebrajczyków

skiego i to w sp o só b ja k najbardziej właściwy.

słuchaczy, by nie odchodzili pod jej w pływem od

Nie ma więc sensu p o n o w n ie d o tego w racać.

wiary, gdyż konsekw encją takiego czynu jest po­

Autor listu pisze, że zostali oni „ośw ieceni"

tępienie.

(określenie to m oże naw iązyw ać b ezp o śre d n io

Jego ostrzeżenie pojawia się w formie opisu

do chrztu, a przy n ajm n iej d o faktu, iż otrzym ali

tego. co oznaczałby taki akt apostazji. To. że

oni właściwą naukę o B ogu), „zakosztow ali d aru

autor mówi o takim właśnie akcie, wynika cho­

niebieskiego” ( aluzja d o uczestnictw a w W iecze­

ciażby z następujących słów: „Krzyżują bowiem

rzy Pańskiej, udziału w zbaw ieniu lub otrzym a­

w sobie Syna Bożego i wystawiają G o na pośm ie­

nia D ucha Ś w iętego), „stali się uczestnikam i

wisko" ( H br 6.6). A utor ma tu na myśli, że osoby

Ducha Ś w iętego” (czy słow a te m ogły dotyczyć

te pierw otnie uznały Jezusa za Pana i Mesjasza,

kogoś innego o p ró cz ch rześcija n ?) i „zakoszto­

a Jego ukrzyżowanie - za niesprawiedliwość.

wali (...) w span iało ści słow a B ożego i m ocy przy­

Teraz natom iast - poprzez odrzucenie wiary -

szłego wieku" (n ajp raw d o p o d o b n ie j jest to od­

oznajm iają, że ukrzyżowanie było w gruncie rze­

niesienie do ich d o św ia d czeń zw iązanych z pro­

czy słuszne, czyli w efekcie, że Jezus był bluznier-

roctwami i cu d am i, stan ow iących przedsm ak

cą, a nie prawdziwym Mesjaszem. Publiczne

tego, co dopełni się w n ad ch o d zą cy m wieku -

w yparcie się wiary wystawia zatem Jezusa na

zobacz G a 3,1-5). Są to zatem osoby, które z całą

publiczne poniżenie.

pewnością dośw iadczyły w szystkiego, co wiąże

Czy to możliwe, że autor listu pisze o sytu­

się z przyjęciem w iary ch rześcijańskiej. Prawdę

acji czysto hipotetycznej? Jeśli tak - jego wypo­

mówiąc, jest to je d e n z n ajbardziej oczyw istych

wiedź m ożna odczytywać na dwa sposoby. Zgod­

opisów inicjacji chrześcijańskiej, jak ie znajduje­

nie z pierwszym z nich. zarówno autor, jak i jego

my w Nowym T estam en cie.

czytelnicy wiedzą, że taka sytuacja nie może

Po trzecie - zastan ó w m y się. co je s t główną

m ieć m iejsca - dla obydwu stron jest to zatem

troską au to ra Listu d o H ebrajczyków w odniesie­

w yłącznie hipoteza. Jeśli jednak rzeczywiście tak

niu do tych ludzi. H b r 6 to dygresja w trącona

było, to tru d n o powiedzieć, po co autor w ogóle

przez au to ra do ogółu rozw ażań - w yraża on

się na ten tem at rozpisywał. Jego zam iarem jest

w niej obaw ę, że kiedy zaczn ie om aw iać trudny

przecież pow strzym anie ludzi utożsam ionych

temat M elchizedeka, jeg o czytelnicy o d su n ą się.

z chrześcijaństw em przed powrotem do judai­

Nie chodzi o to, że nie zro zum ieją go lub zasną

zm u. Skoro ostrzeżenia autora listu są czysto

znudzeni jeg o w yw odem , ale raczej o to. że po­

hipotetyczne, to jak mogłyby autentycznie p o

rzucą tę naukę, a w raz z nią - swe o d d an ie C hry­

w strzym ać ludzi przed dokonaniem aktu aposta­

stusowi. W różnych m iejscach Listu do H ebraj­

zji? Druga m ożliwość głosi natom iast, że choć

czyków au to r w yraża obaw ę o to, że ludzie ci

dla autora sytuacja ta jest rzeczywiście hipote­

porzucą wiarę chrześcijań ską i pow rócą d o ju ­

tyczna, ma on nadzieję, że czytelnicy potraktują

daizmu. K oncepcja kap łana ustanow ionego na

ją poważnie. W tym przypadku, słowa te mogły­

wzór M elchizedeka (czyli Jezusa, który jest tak

by być skuteczne jako ostrzeżenie, ale byłyby

naprawdę jedynym i w iecznym kapłanem według

jednocześnie zwodnicze. Czy autor listu bronił­

wzoru M elchizedeka) sprzeciw ia się bowiem,

by prawdy przy pom ocy zw odzenia? Czy stra­

a wręcz w pewnym sensie, poddaje krytyce po­

szyłby swoich czytelników czym ś, co wiedział, że

rządek obow iązującego w Jerozolim ie systemu

nigdy się nie zdarzy ?

kapłaństwa na w zór A arona. Wielu z potencjal­ nych czytelników listu z pew nością nie chciałoby o czymś takim słyszeć. Z anim więc au to r listu przejdzie do tej tru d n ej nauki, ostrzega swoich

C o zatem autor Listu do Hebrajczyków chce nam tutaj przekazać? Wiemy, że nie zam ierza on wyjaśniać ponow nie inicjacyjnych podstaw wia­ ry chrześcijańskiej, gdyż ludzie, do których się

wadza śm ierć"). P rzesłanie, jak ie płynie z tych

/wraca, zostali właściwie w nie wprowadzeni. Argumenty za tym, aby wytrwali w wierze, mu­

tekstów' dla w spółczesnego czytelnika, sprowa­

szą wiyc pochodzić z głębszej prawdy, nie z wy­

dza się do potrzeby uśw iadom ienia sobie zagro­

jaśniania podstaw chrześcijaństwa. Autor ostrze­

żenia wynikającego z apostazji i wzorowania się

ga również swoich czytelników, że jeśli ludzie,

stale na „tych, którzy przez w iarę i cierpliwość

którzy przeszli petną inicjację w wierze, odwrócą

stają się dziedzicam i o b ie tn ic ” (H b r 6,12). Tak

się od Chrystusa, to staną się oni tak zatwardzia­

więc i do nas w spółcześnie m ogą się wtedy odno­

li. iż nikt nie zdoła ich skłonić do ponowmego

sić słowa: „po w'as. najm ilsi, spodziew am y się

naw rócenia. Skutkiem tego będzie wieczne potę­

czegoś lepszego i bliskiego zbaw ienia”. Zobacz również kom entarz do Mk 3,28-29;

pienie. Autor listu kończy jednak swój wywód, stwierdzając, żc - choć dla kogoś może to być re­

Hbr 10.26:2 P 1.10: I J 5,16-17.

alne zagrożenie - „to jednak po was, najmilsi, spo­ dziewamy się czegoś lepszego i bliskiego zbawie­ nia" (Hbr 6,9). Gdyby autor tak nie uważał, pisa­

7,1 Kim był M e lc h iz e d e k ?

nie całego listu nie miałoby najmniejszego sensu. Daje więc do zrozumienia, że nawet jeśli niektó­

Postać M elchizedeka i zw iązane z nią wydarze­

rzy z jego odbiorców mogą być bliscy apostazji. to

nia są ujęte w Starym T estam encie w trzech wer­

żaden z nich nie podjął jeszcze ostatecznej decyzji

setach - Rdz 14.18-20. P orów nanie Jezusa z tą

i nie przekroczył niedozwolonej granicy.

postacią zajmuje jed n ak że cały rozdział Listu do

Zrównoważona wypowiedź autora

listu

Hebrajczyków rozpoczynający się od H br 7.1.

przypomina więc inne teksty Ncwego Testamen­

Ponadto, autor listu pisze o K rólu M elchizedeku

tu. których autorzy podkreślają swoje rzeczywi­

w dość dziwny sposób: „Imię jego najpierw ozna­

ste doświadczenie laski Chrystusa i wyrażają swą

cza króla sprawiedliwości, a n astęp n ie także kró­

głęboką wiarę w to. że są na drodze ku jesz­

la Szalemu, to jest Króla Pokoju. Bez ojca. bez

cze wspanialszemu dziedzictwu czekającemu na

matki, bez rodowodu, nie m a ani początku dni.

nich w niebie, a jednocześnie wyrażają troskę

ani też końca życia, u p o dobniony zaś do Syna

o to. by oni lub ich czytelnicy nie zeszli z właści­

Bożego, pozostaje kapłanem na zawsze" (H br

wiej drogi i nie stracili tego, co dzięki wierze

7,2-3). Kim tak napraw dę była historyczna po­

otrzymali. Autorzy ci są ufni co do przyszłości

stać M elchizedeka? W jaki sp o só b au to r Listu

osob, które pozostają wierne Chrystusowi. Jeśli

do Hebrajczyków używa cytatów ze Starego Te­

jednak widzą, że ich czytelnicy zwracają się ku

stamentu? Czy takie użycie jest uzasadnione?

światu i odrzucają panowanie Jezusa - nie prze­

Czy było uzasadnione tylko dla au to ra Listu

widują dla nich osiągnięcia nieba bez konieczno­

do Hebrajczyków, czy jest u zasadnione również

ści pokuty. Nie jest to groźba wywołująca strach,

dzisiaj?

ale otrzeźwiające ostrzeżenie, które pojawia się

W połowie epoki brązu (około

1500 lat

w tekstach Pawia (1 Kor 9.27; Ga 5,2.7-10; Flp

przed Chr.) Palestyna podzielona była na wiele

3.12; 2 Tm 4,7, przy czym czasem mówi on o tym

miast-państw. M elchizedek był kapłanem , a zara­

w kontekście swojego własnego życia, a czasem

zem królem m iasta Szalem , które przez wielu

w trosce o życic innych). Jakuba (Jk 5,20; celem

uczonych utożsam iane jest z Jeruzalem , czyli Je­

jego listu jest wybawienie duszy grzesznika od śmierci, przy czym grzesznikiem jest osoba, któ­

rozolimą. To tam oddaw ano cześć El Elyón. czyli Bogu Najwyższemu. C hoć nazwa ta często stoso­

ra zwróciła się ku światu), Judy (Jud 23) i Jana

wana jest w psalmach na określenie Jahwe, nie przyjęła się jako imię. pod którym czcili Boga patriarchowie. N iem niej jednak, A braham mu-

(1 J 5.16-17. gdzie autor zachęca, aby modlić się za brata, zanim popełni on „grzech, który spro­

629

U st do Hebrajczyków

sial ji) znać. gdyż sam tak że przysięgał później na

Nawiązując do M elchizedeka, autor listu od­

Boga N ajw yższego (R d z 14,22). M ożliw e więc,

wołuje się do związanych z nim faktów historycz­

że zetknął się w cześniej z M elchizedekiem lub

nych. a dopiero potem ukazuje analogie istnieją­

wraz ze swymi tow arzyszam i

ce pom iędzy tą postacią a C hrystusem . Najpierw

zatrzym a! się

w Szalem, aby p o m o d lić się przed dalszym eta­

przygląda się sam em u imieniu. I tak. metek to

pem podróży na p ó łn o c. W każdym razie, M el­

hebrajskie słowo oznaczające „króla" a zedek

chizedek pozo staje tajem n iczą, sta ro testam en to -

wywodzi się z tego sam ego rdzenia wyrazowego,

wą postacią, w yw odzącą się sp o za ludu Izraela,

z którego biorą początek słowa takie jak „spra­

która - p o d o b n ie jak B aalam - stanow i dow ód

wiedliwy" czy „sprawiedliwość". Pierwotnie imię

na to, iż Bóg n ajw yraźniej zn any byl także innym

to oznaczało praw dopodobnie: „mój król [bóg]

narodom poza Izraelem .

jest sprawiedliwy" lub „mój król to Zedek~. jed­

W krótce po sp o tk a n iu z A b rah am em , M el­

nak autor listu zapew ne odczytywał je w znacze­

chizedek u su n ął się w cień, w racając praw d o p o ­

niu: „król sprawiedliwości". N astępnie zwraca

dobnie do Szalem , gdzie zam ieszkiw ał ju ż do

uwagę na fakt. że jest to król Szalemu. przy czym

końca sw oich dni. N iek tó rzy uczeni w skazują na

nazw a Szalem wywodzi się z tego sam ego rdze­

nagle pojaw ienie się kapłanów- - S adokitów tuż

nia co wyraz katom - hebrajskie słowo oznacza­

po zdobyciu Jero zo lim y p rzez D aw ida, sugeru­

jące „pokój" lub „dobrobyt". Imię to m ożna więc

jąc. że kapłani ci byli w łaśnie potom kam i M el­

także odczytywać jako „król pokoju". Nie ulega

chizedeka (litery S D K w im ieniu Sadok i M elchi­

w ątpliwości, że au to r listu chce ukazać tym sa­

zedek stanow ią form y teg o sam ego rdzenia),

mym analogię pom iędzy postacią M elchizedeka

którzy złączyli się n astęp n ie z linią A arona.

a osobą Jezusa, który nie m a grzechu, a w ięc jest

W każdym razie - w p ó źn iejszym ju d aizm ie tak­

sprawiedliwy (H b r 4,15) w przeciwieństwie do

że pojawiały się pew ne w zm ianki o M elchizede­

kapłanów będących potom kam i A arona. Nazy-

ku. Pochodzący z dy n astii H asm oneuszów , ka-

wa rów-nież Jezusa Tym. który przynosi Boży.

płani-królowie Ju d y (o d 164 r. przed C hr. do

prawdziwy odpoczynek (H b r 4,1-11). co m ożna

63 r. przed C h r.), od któ ry ch p raw dopodobnie

porów nać do pokoju. Niem niej jednak, jego alu­

wywodzą się S ad u ceu sze, w skazyw ali na M elchi­

zje są za każdym razem bardzo subtelne. Nie

zedeka jako pierw szego człow ieka, k tóry był je d ­

wiemy również, czy określanie M elchizedeka

nocześnie k ap łan em i królem . W odpow iedzi na

m ianem „króla spraw iedliw ości” stanowi jaką­

rabin iczny (a wcześniej

kolwiek aluzję do niepochlebnej opinii krążącej

praw dopodobnie rów nież ju d aizm faryzejski) za­

0 tej postaci w-śród przedstawicieli judaizm u fa-

ten pogląd, ju d aizm

czął określać M elch ized ek a jak o tego, kto „nie

ryzejskiego. A utor listu praw dopodobnie wie­

odziedziczy przyszłego w ieku" dlatego, że rzeko­

dział. co sądzą o M elchizedeku jego czytelnicy

mo najpierw pobłogosław ił on A braham a, a d o ­

1 oczekiwał, że wyciągną oni z jego tekstu właści­

piero potem - Boga. Jeszcze inne spojrzenie na

we wnioski5.

M elchizedeka w ylania się z tekstu zaw artego

W analizowanym

przez nas fragm encie

w rękopisie znad M o rza M artw ego, oznaczonym

autor zw raca rów nież uwagę na to, że Melchize­

jako 11Q, gdzie p o stać ta ukazana jest jako

dek byl niczyim „synem". W historii o Abraha-

archanioł-wojownik. A u to r Listu do H ebrajczy­ ków nie podpisuje się o tw arcie pod żadnym ze wspomnianych wyżej poglądów, jed n ak ostroż­ ność, z jaką pisze o M elchizedeku m oże wiązać

■Więcej szczegółów na temat interpretacji tego frag­ mentu można znaleźć w: Bruce Demaresl. -I H¡story oj

się z niepochlebną opinią o tej postaci krążącą w środowisku faryzeuszów.

Interpretation ofHebrews 7,N 0fivm the Reformation to the Presem (Tübingen: J. C. B. Mohr, 1976).

Vb»t

630

Testament

nne pojawia się kilka innych postaci bez rodzi­

pewien ..ty p" lub preced en s p o staci Jezusa, która

com
jest jego „antytypem ”. Taka form a egzegezy nie

ma tylko paralela / Melchizedekiem. Autor listu

jest obecnie zbyt p o p u larn a, ale w czasach po­

zauważa także, że w starotestamentowym tekście

wstania Listu do H ebrajczyków interpretacja ty­

nic wspomina się o potomkach Melchizedeka,

pologiczna była czym ś zupełnie norm alnym . My

ani też o jego narodzinach i śmierci. Z historycz­

- współcześni tw ierdzim y, żc ani etymologia

nego punktu widzenia nie ma to miększego zna­

(w yjaśnianie znaczenia nazw ), ani typologia (do­

czenia w przypadku postaci, która w tekście

strzeganie analogii pom iędzy postaciam i) nie

wspomniana jest zaledwie mim ochodem. Dla

oddają tak napraw dę tego. co a u to r (w tym przy­

niego jednak szczegóły te stanowią dodatko­

padku autor Księgi R odzaju) m iał na myśli, pi­

we potwierdzenie wspomnianej wyżej analogii.

sząc swój tekst. U znajem y zatem , że nie są to

Stwierdził on już wprawdzie, że Jezus istniał, za­

odpow iednie środki in terp retacji tekstu, jeśli za­

nim się narodził (lib r 1.2-3). jednak tym razem

leży nam na tym. aby w efekcie uzyskać tzw. in­

jego zasadnicze przesianie zamyka się w lezie,

terpretację biblijna'. A utorzy N ow ego Testam en­

zgodnie z którą zmartwychwstały Jezus spraw uje

tu nie podzielali jed n ak tego pun k tu widzenia.

funkcję kapłańską w niebie. Stan ten nie ma koń­

W ierzyli, żc w’ każdym tekście pod zwykłym

ca, tak jak życic Melchizedeka, o ktorego końcu

znaczeniem historycznym kryje się jakiś głęb­

Pismo także nie wspomina. Autor przeciwstawia

szy sens. który ujawniali sobie współczesnym

tę koncepcję zmiennej naturze posługi kapłań­

ludziom . W ierzyli pon ad to , że tw orzą pod na­

skiej pełnionej przez potomków Aarona, którzy

tchnieniem D ucha Św iętego, a Jezus jest klu­

- choć może realizują swoje zadania w doskona­

czem do głębszego zrozum ienia S tarego Testa­

łych okolicznościach6 - umierają, przez co ich

mentu. Z askakujące je st w ięc nie to, jak interpre­

kapłaństwo nie jest wieczne. Autor Listu do Hebrajczyków ukazuje za­

towali oni święte księgi, ale jak b ard zo byli w tym konserwatywni8.

tem sposob interpretacji tekstu różniący się od

W jaki sposob m oże się do tego odnieść

współczesnych metod egzegezy. Postrzega on bo­

współczesny czytelnik? O rtodoksyjni chrześcija­

wiem Melchizedeka i związane z nim wszystkie

nie wierzą, że autorzy Biblii rzeczyw iście pisali

szczegóły wspomniane w Księdze Rodzaju jako

swoje teksty pod natchnieniem D ucha Świętego. Przyjmuje się więc. że D uch przekazyw ał im to. co uznawał za istotne, naw et jeśli to był przekaz pozahistoryczny. Czy dziś także m ożna postępo­

W I wicku ery chrześcijańskiej okoliczności, w któ­

wać podobnie? Nowy T estam ent wyraża niewąt­

rych pełnili swoją funkcję kapłani, często nic były sprzy­

pliwie oczekiwanie, że D uch wciąż będzie w Koś­

jające - począwszy od 170 r. przed Chr.. kiedy to król wywodzący się z dynastii Selcucydów usunął z tronu ostatniego arcykapłana wywodzącego się z Sadokitow

ciele obecny, jednak - jak pisze Paweł Apostoł

- Oniasza 111. Władcy terenom Izraela często mieszali się w sprawy kapłanów i zmieniali ich - za wyjątkiem okresu względnej niepodległości w latach 164-63 przed Chr. W czasie panowania Rzymian arcykapłan zmienia­ ny był nawet co rok lub co dwa lala - było to robione celowo, aby osłabić władzę, jaka wiązała się z tą funk­ cją Autor Listu do Hebrajczyków postanowił jednak przemilczeć te fakty, gdyż odwoływał się do judaizmu wyidealizowanego, nie zas do autentycznej, konkretnej sytuacji.

- wszelkie przypadki powoływania się na na­ tchnienie Ducha Świętego m uszą być bardzo

Zobacz np.: Walter Kaiser. Toward an Exegetlcal Theolog}- (Grand Rapids. Mich.: Baker. 1981). Więcej informacji można znaleźć w: Richard N . Longcnecker. Biblical Exegesis in the Apostolic Period! Grand Rapids. Mich.: Hcrdmans. 1975).

631

List do Hebrajczyków

dokładnie „ro ztrz ąsan e"1' ( I K or 14.29). Teksty

sensie przybytek ten miał być wzorowany na

biblijne zostały ju ż p rzez K ościół uw ażnie zb ad a­

czym ś co jest w niebie? Czy w niebie jest jakieś

ne i to bardzo szczegółow o, i nie ulega w ątpliw o­

sanktuarium ? Jeśli tak. to czy było ono zrobione

ści, że rzeczyw iście u zn a n o je za natch n io n e

ze zwierzęcych skór? Jeśli zaś nie. to czy to m oż­

przez D ucha. Ż ad en w sp ó łczesny au to r nie m oże

liwe, żeby autor Listu do Hebrajczyków pozosta­

sobie jednak przypisyw ać p o d o b n eg o n atch n ie­

wał pod wpływem Platona ( wpływy buddyjskie

nia. A zatem , egzegeza, ja k ą znajdujem y w Liście

wykluczamy, gdyż m ało praw dopodobne, aby

do Hebrajczyków m ogłaby m ieć zastosow anie

spotkał jakiegoś buddystę za swojego życia)?

także we w spółczesnym K ościele pod w arun­

A utor listu często w spom ina o budowie

kiem, że (1 ) au to r nie nadaw ałby swym wypowie­

przybytku, jednak nie mamy żadnych podstaw,

dziom au to ry tetu tek stó w biblijnych i (2 ) au to r

by przypuszczać, że chodzi o świątynię Salom o­

nie oczekiwałby, iż jeg o słow a zo sta n ą zaakcep­

na lub o drugą świątynię (rozbudow aną i upięk­

towane bez niezw ykle d o k ład n ej analizy (a być

szoną później tak. jak św iątynia H eroda), którą

może też korekty i m o d y fik acji). Je d y n a bowiem

znal Jezus. Niektórzy odbierają to jako sugestię,

egzegeza, jak a m o że rościć sobie praw o do wyż­

że św iątynia ta została zniszczona, zanim został

szego au to ry tetu , to tak a. w której a u to r w skazu­

napisany List do Hebrajczyków, inni zauważają

je na określony tek st biblijny, a jed n o cześn ie

jed n ak , iż gdyby to była prawda, autor z pewnoś­

w swej w ypow iedzi zg ad za się z nim na tyle. że

cią wspom niałby o tym. przez co dodatkowo

dla wszystkich je st to oczyw iste.

podkreśliłby słuszność swoich poglądów na le­ m at nieadekw alności judaizm u - wykazałby, że nie ma już m iejsca do składania ofiar. Bardziej

8.5 W zór ukazany n a górze?

praw dopodobne jest więc to. że autor listu po­ strzega świątynię jako coś nieaktualnego - nieza­

Podczas studiów , na zajęciach z filozofii dowie­

leżnie od tego. czy ona istnieje, czy też nie. Bóg

działem się, że - zg o d n ie z teo rią P latona - rze­

nigdy nie kazał przecież ludziom budować świą­

czy, jakie w idzim y na tej ziem i to zaledw ie cienie

tyni (2 Sm 7.5-7) i nie dal im żadnych wytycz­

odwiecznych idei. które nie są bynajm niej fizycz­

nych, według których mieliby to robie. Nie mówił

ne. Również filozofia budd yjska patrzy na o ta ­

też nic na tem at świątyni rozbudowanej przez

czający nas św iat jak n a złu dzenie. Jeśli - m ając

Heroda. Bóg nakazał im natom iast budowę przy­

to na uw adze - czy tam y H b r 8.5. czujem y się

bytku na pustkowiu. A utor listu, który podziela

nieco zd ezorientow ani. W erset ten najw yraźniej

raczej negatywny odbiór świątyni charaktery­

odnosi się do przybytku na pustkow iu, który -

styczny dla Szczepana (D z 7), wskazuje więc na

jak w skazuje dalsza część zdania - m iałby być

pewien ideał świątyni określany m ianem przybyt­

zbudowany na w zó r czegoś, co jest w niebie:

ku. Prawdę mówiąc, autor listu zawsze odwołuje

„Gdy bow iem M ojżesz m iał zbudow ać przyby­

się d o ideałów judaizm u - jak gdyby jego wy­

tek, to w ten sp o só b zo stał p ouczony przez Boga.

znawcy rzeczywiście postępowali tak. jak naka­

Patrz zaś - mówi - abyś uczynił w szystko według

zywał im Stary Testam ent. W ten sposób autor

wzoru, jaki ci został ukazany na górze". W jakim

może jasno w skazać im konieczność czegoś wię­ cej niż reform a (napraw ienia obecnych błędów) - konieczność zastąpienia ich religii czymś no­ wym (Jezus jako koniec starego systemu).

' W ang. oryginale książki: „weighed carefully", czyli dosl. „ostrożnie rozważane" lub „uważnie badane" (przyp. red.).

W judaizm ie było praw dopodobnie wiele różnych koncepcji dotyczących sam ego przyby t­ ku. są jednak dowody na to, że przynajmniej

Vm v Testament

632

c/csc Żydów uważała go jako cos odpowiadają­

było to uznaw ane za bezcielesną ideę, jak głosił

cego sanktuarium niebiańskiemu. Przykładowo

Platon czy buddyści".

- Apokalipsa Barucha 4.6-7 mówi o Niebieskim

Przekonanie o istnieniu niebiańskiego sank­

Jeruzalem: .Znowu więc ukazałem [tę budowlę|

tuarium pojawia się rów nież w A pokalipsie wg

Mojżeszowi na górze Synaj, gdy odsłoniłem

św. Jana. Jest tam mow'a ( Ap 6.9) o ołtarzu, pod

obraz przybytku z waszymi naczyniami. Obecnie

którym znajdowały się dusze zabitych dla Słowa

u mnie zachowany jest tak jak i raj"10 (porów­

Bożego (praw dopodobnie

naj Józef Flawiusz - Starożytności żydowskie

oraz o ołtarzu do palenia kadzideł (A p 8,3).

ołtarzu

ofiarnym)

(Aniiąuitates) 3.123: Wojny 5.212-213: Męczeń­

W Ap 14.17-18 w spom niana jest zarów no świąty­

stwo i Wniebowstąpienie Izajasza 7.10). Nic wie­

nia. jak i ołtarz. To. że św iątynia owa mieści

my. jak daleko wstecz sięga ta tradycja, ale na

w sobie „Arkę Jego Przym ierza” wynika z Ap 11,19.

starożytnym Bliskim Wschodzie rzeczywiście

1 wreszcie - w Ap 15,5 św iątynia nazw ana jest

wierzono, że świątynie na ziemi odzwierciedlały

„Przybytkiem Ś w iadectw a” (w kontekście śpie­

domy zamieszkiwane przez bogów w niebie.

wania „pieśni M ojżesza, sługi B ożego"). Innymi

Musimy jednak porównać te wierzenia z ju­

słowy, zgodnie z prorocką wizją Jana, istnieje

daizmem platonicznym Filona z Aleksandrii.

w niebie świątynia b ęd ąca pierw ow zorem przy­

I ilon także posługiwał się pojęciem „cienia", jed­

bytku. Z jej opisu w ynika, że św iątynia ta wyglą­

nak dla niego to, co było w niebie, nie posiadało

da jak przybytek ukazany M ojżeszow i. Choć

konkretnej struktury, lecz składało się z określo­

A pokalipsa wg św. Ja n a opisuje prorocze wizje,

nych idei i zasad. Owe idee i zasady w sposób

jej autor nie sugeruje, iż nie w ierzy tak naprawdę

metaforyczny odzwierciedlały się

natomiast

w realność swoich w idzeń - p o d o b n ie jak w real­

w fizycznych strukturach istniejących na ziemi.

ność Boga, B aranka i w ydarzeń, które widzi na

Innymi słowy - świat rzeczywisty to świat idei.

ziemi. A utor listu nie jest więc osam otniony

Nie jest to jednak pogląd głoszony w Liście do

w swoim przekonaniu o istnieniu realnego nie­

Hebrajczyków. Cytując Wj 25.40. autor listu

biańskiego sanktuarium .

wspomina o wzorze .jaki ci został ukazany" -

To. co jest dla niego istotne, to fakt, że Moj­

o czymś, co Mojżesz mogl zobaczyć (według

żesz ujrzał niebiański przybytek p o d czas pobytu

bardziej dosłownego tłumaczenia: „wzór, jaki

na Górze Synaj. W zorując się na tym przybytku,

dany ci było zobaczyć"). Rzeczywiście istnieje

wykonał podobny. Nie użył jed n ak tych samych

związek pomiędzy niebem a ziemią, jednak jest to związek dwóch rzeczywistości fizycznych mieszczących się w rożnych sferach - nic zaś związek pomiędzy ideą a materią. W Nowym Te­ stamencie to. co niebiańskie, mogło być uznawa­ ne za lepszą formę tego. co materialne - za fi-

Koncepcja la zgodna jest rów nież z wiarą w zmar­ twychwstanie umarłych, która jest nie do przyjęcia za­

zycznośc uduchowioną, jednak na pewno nie

równo dla zwolenników Platona, jak i dla buddystów.

Przekład ks. Jerzy Wożniak. Apokryfy Starego Testa­ mentu, wyd. 2. Vocatio 2000. W oryginale ang. książki Hard Sayings of the Bible jest lu podany fragment: 2 Baruch 4:5 (przyp. red.).

Ukazani w Nowym Testamencie wskrzeszeni zmarli mają ciała. Nie są to tylko duchy. Dlatego też. choć w 1 Kor 15 Paweł pisze o przem ienionym ciele jako substancji duchowej, z pewnością ma on na m yśli coś więcej niż tylko samego ducha (gdyby chodziło o same­ go ducha w ogóle nie byłoby potrzeby zmartwychwsta­ nia). Ewangelie mówią ponadto o fizycznych właściwoś­ ciach zmartwychwstałego ciała Jezusa, choć niektóre z tych właściwości przekraczają najwyraźniej zwykle możliwości ludzkiego ciała.

U si do Hebrajczyków

633

materiałów (sa n k tu a riu m to m usiało być w koń­

10,14 Udoskonalenie?

cu przenośne), ale p rzełożył to. co widział, na konstrukcję z surow ców , ja k ie d o stę p n e były na

A utorzy rękopisów znad M orza M artwego m ó­

pustkowiu. To, iż był to p rzybytek, a nie św iąty­

wili o sobie jako o tych. którzy „idą drogą dosko­

nia, było n ajp raw d o p o d o b n iej celow e - nam iot

nałości". jednak chrześcijanie nie chcą nazywać

lub przybytek byl bow iem p o m ieszczen iem tym ­

żadnej istoty ludzkiej (poza Jezusem ) doskona­

czasowym. p o d czas gdy d o m czy św iątynia to

łą. Przeciw nie - przekonanie o w łasnej doskona­

miejsca stałego zam ieszk iw ania. To, co stale, jest

łości jest przez nich traktow ane jako oznaka py­

w niebie: to. co tym czaso w e (lu b - jak czyta­

chy i tego, że ktoś oszukuje samego siebie. Nie

my w liście - „o b raz i cie ń ") je st n ato m iast na

dziwi nas zatem , że List do Hebrajczyków- glory­

ziemi. A utor listu p rag n ie zatem po d k reślić dwie

fikuje dzieło C hrystusa, jednak dziwimy się. czy­ tając słowa, zgodnie z którymi Jezus „udoskona­

zasadnicze kw estie. Po p ierw sze - tak. jak cień

lił na wieki“ pewną grupę osób. Jak to możliwe,

rzeczy jest czym ś m niej w ażnym o d niej sam ej,

żeby ktokoKviek z ludzi stał się doskonały ? Jak

tak w łaściwości ziem sk ieg o przybytku i jeg o kult

m ogą być doskonali ci, którzy wciąż „są uświęca­

są podrzędne w sto su n k u d o przybytku niebiań­

ni"? Czy te dwa stw-ierdzenia nie są ze sobą

skiego. O b ecn a posłu g a Je z u sa odbyw a się w nie­

sprzeczne?

biańskim przybytku, nie w ziem skim . Po drugie

Z naczenie pierwszej części H br 10,14 staje

- tak, jak ziem ski przybytek uśw ięcony został

się jasn e w szerszym kontekście. W Hbr 10,11-12

ofiarą, tak sa m o u św ięcony m usi być przybytek

porów nane są codzienne ofiary składane przez

w niebie. O fiara tam zło żo n a m usi być jed n ak

kapłanów w-ywodzących się z linii Aarona, „któ­

większa od ofiar sk ład an y ch na ziem i. „P rzeto

re żadną m iarą nie mogą zgładzić grzechów",

obrazy rzeczy n iebieskich w taki sp o só b m usiały

z jednorazow ą, złożoną raz i na zawsze ofiarą

byc oczyszczone, sam e zaś rzeczy niebieskie po­

C hrystusa. Kapłani wciąż stają do wykony wania

trzebowały o wiele d o sk o n alszych o fiar od tam ­

swych zadań, realizując coś. co nigdy się nie

tych” ( l ib r 9 .2 3 ). O fiarą d o sk o n alszą je s t oczy­

skończy, podczas gdy C hrystus skończył swoje

wiście krew C h ry stu sa, k tó ra nie zo stała złożona

dzieło i „zasiadł po prawicy Boga". A zatem , pod

w przybytku ziem skim , ale w niebiańskim , miej­

tym względem „udoskonalił na wieki" wszyst­

scu Świętym Ś w ięty ch 12.

kich, którzy w Niego wierzą. A utor listu cyiuje

Innymi słowy, uk azan ie ziem skiego przybyt­

następnie Jr 31.34 - fragm ent mówiący o N o­

ku jako cienia i o b razu nie służy um niejszaniu

wym Przym ierzu, stwierdzając, że w tym Nowym

znaczenia św iata m aterialn ego, ale podkreśleniu

Przym ierzu w C hrystusie Bóg nie będzie ju ż w ię­

znaczenia dzieła C h ry stu sa. D zieło to je s t skoń­

cej w spom inać „grzechów ich oraz ich niepraw o­

czone i o stateczn e, w ażniejsze niż wszystko, cze­

ści" (H b r 10.17). A utor dodaje później: „Gdzie

go dokonano na ziem i, gdyż do k o n an e zostało

zaś jest ich odpuszczenie, tam już więcej nie za­

w dom u sam ego Boga - w Jego niebiańskim

chodzi potrzeba ofiary za grzechy" (H br 10.18).

przybytku.

Innymi słowy - doskonałość nie oznacza, że oso­ by będą wolne od błędów m oralnych, ale że otrzym ają całkowite przebaczenie tych błędów. Taka interpretacja jest możliwa, gdyż greckie sło­ wo „doskonały" może także oznaczać „komplet­ ny". „wypełniony" lub „doprow adzony do koń­

12 Miejsce „Święte Świętych" - zobacz: Ez 41.4: H br 9,3 tprzyp. red.),

ca". Według autora listu Jezus dopaiwadz.il dzie­ ło przebaczenia grzechów do końca, zre a lizo w a ł

0 . Jezus wypełnił zatem Nowe Przymierze, a ci.

gą. gdyż wydaje się ona lepiej w yjaśniać zmianę

którzy się Mu oddają, są doskonali dlatego, że

użytych czasów gram atycznych i odzwierciedlać

me ma w nich już niczego, czego Bóg im jeszcze

fakt. że głoszenie Ewangelii nie jest zasadniczo

nie przebaczył. Jak odnosi się to do koncepcji „tych. którzy

tematem tego rozdziału. D rugi sp o só b interpre­ tacji wyraża również rozdarcie charakterystycz­

są uświęcani"? W Hbr 10.10 autor stosuje to

ne także dla innych tekstów N ow ego Testam en­

samo greckie określenie (oznaczające uświę­

tu. Z tekstów tych wynika, że chrześcijanie nic

canie) w innym czasie gramatycznym. Mówi

powinni czuć się winni, ale raczej wyzwoleni

o dziele zakończonym poprzez śmierć Chrystusa

z wfiny za popełnione grzechy. Pow inni śmiało

- o świętości nadanej wierzącym w oparciu o to.

stawać przed Bogiem w dzięczni za Jego przeba­

co zrobił Jezus: „Na mocy tej woli | woli ustano­

czenie. nie zas skuleni z pow odu swojej winy.

wienia przez Boga Nowego Przymierza) uświę­

Niemniej jednak, im głębiej rozum ieć będą ofia­

ceni jesteśmy przez ofiarę ciała Jezusa Chrystusa

rę Chrystusa, tym bardziej będą sobie uświada­

raz na zawsze". Cztery wersety dalej autor zmie­

miać. że jeszcze nie są św ięci - co więcej: to. co

nia czas na ten sam. który pojawia się również

niegdyś nie w ydawało im się g rzechem , teraz

w Hbr 2.11 i wyraża pewien proces.

będzie im się jawić jak o zło. Bóg uśw ięca bowiem

Możemy to odczytywać na dwa sposoby.

każdego chrześcijanina, ale jest to proces, któ­

Zgodnie z pierwszym z nich. ludzie zostają

ry wymaga pewnej dyscypliny (jak czytamy

uświęceni przez to. że pow ierzają się Chrystuso­

w Hbr 12). W ażne, by nie tracić z oczu obydwu

wi. Werset ten oznaczałby zatem, że dzieło Chry­

aspektów w spom nianego w cześniej rozdarcia.

stusa jest jednorazowe, a ludzie, którzy nawraca-

Z jednej bowiem strony, m ożem y skupić się na

ją się i przyjmują wiarę w Jezusa, wchodzą w' to

doskonałości zdobytej dla nas na krzyżu tak bar­

zakończone dzieło i stają się święci, czyli godni

dzo. że przestaniem y w spółpracow ać z Bogiem

stanięcia w obecności Boga. gdyż ich grzechy

we wzrastaniu w św iętości. Z drugiej zaś strony,

zostały odpuszczone. Proces uświęcania ludzi

możemy tak bardzo skupić się na procesie uświę­

polegałby w tym przypadku na głoszeniu Ewan­

cania. że stracimy św iadom ość tego. iż C hrystus

gelii. dzięki której coraz więcej osób otrzymuje

zrobił już wszystko, co konieczne, przez co po­

świętość dostępną w Chrystusie.

grążymy się w poczuciu winy i o ddaleniu od

Druga możliwość interpretacji głosi, że

Boga. Konieczne jest pam iętanie o obu tych

w życiu chrześcijanina istnieje pewne rozdarcie.

aspektach, aby zachow ać równowagę, którą znaj­

Z jednej strony, grzechy zostały nam odpuszczo­

dujemy również w tym wersecie.

ne. Nie potrzebujemy już nic więcej. Chrystus zakończył już swoje dzieło. Z drugiej jednak stro­

Zobucz również kom entarz do 2 K or 5,17; 1 J 3.9.

ny, uświęcenie to pewien proces. Nie jesteśmy jeszcze całkowicie wolni od grzechu. Nasze daw­ ne grzechy zostały nam odpuszczone, grzech nie ma już nad nami takiej władzy jak dawniej. Nie­

10,26 Brak możliwości przebaczenia dobrowolnego grzechu?

mniej jednak, wciąż grzeszymy i Bog cały czas musi nas napominać i wzywać do nieustannej

Każdy, kto analizuje swoje życie według standar­

pokuty. A zatem, Bóg nie tylko przebacza nam to, że jeszcze nie potrafimy być święci, ale też

dów wyznaczonych przez Jezusa, odkryw a w so­ bie grzech. Być może grzech ten nie jest częsty czy poważny, ale nic ulega wątpliwości, że nikt z nas nie zdołał jeszcze całkowicie upodobnić się

cały czas coraz bardziej nas uświęca. Choć obydwie z powyższych możliwości in­ terpretacji są wiarygodne, osobiście wolę tę dru­

do Jezusa, w którym objawiła się doskonała

i bezgrzeszna n atu ra O jca. M usim y też przyznać,

wieniu procedury uzyskiwania przebaczenia za

że czasem grzeszym y d o b ro w olnie i ch o ć nie po­

grzechy nieum yślne w Lb 15.22-29. autor dodaje:

lega to na tym , że celow o dążym y d o tego, by

„Gdyby ktoś uczyni! to świadomie. (...) ma być

popełnić grzech, to w głębi d uszy czujem y, iż ja ­

wyłączony spośród ludu” ( Lb 15.30). Tuż polem

kiś uczynek lub p o stę p o w an ie jest złe (przynaj­

opisany jest przypadek człowieka zbierającego

mniej dla nas. jeśli nie dla w szystkich ludzi),

drw a w dniu szabatu - przypuszczalnie dlatego,

a jednak nie słu ch am y głosu su m ien ia i nadal to

że nie nazbierał wystarczającej ilości drewna

robimy. C zasem zau w ażam y naw et, że sta ran n ie

w dniu poprzednim , a jego ognisko powoli doga­

planujemy n iek tó re grzechy, a przynajm niej sytu­

sało. Niewątpliwie było to niewielkie przewinie­

acje. w których (o czym d o b rz e w iem y) pojawią

nie w porów naniu np. z m orderstwem , a nawet

się pokusy zbyt m o cn e, abyśm y m ogli się im

kradzieżą. Było jednak również jasne, iż czło­

oprzeć. Jeśli tak w łaśnie w ygląda nasza skłon­

wiek ten wykonywał pracę w szabat umyślnie,

ność do grzechu, to w erset H br 10,26 jest dla nas

wiedząc, że nie wolno tego robić w tym dniu. Był

bardzo niepokojący. C zy ten w erset d okonuje ta ­

to zatem grzech dobrowolny. Bog kazał go za to

kiego sam ego ro zró ż n ie n ia p om iędzy grzecham i

ukam ienow ać. Dla grzechu rozmyślnego nie było

rozmyślnymi a p rzypadkow ym i jak to czynił Sta­

bowiem żadnej taryfy ulgowej.

ry T estam ent? Jeśli tak , to czy o d p u sz czo n e

C hoć Stary Testam ent rozróżnia grzechy

mogą być tylko g rzech y p rzypadkow e i nieuśw ia­

dobrow olne i nieum yślne, nie wydaje się, aby po­

domione? C zy w obec lego wszyscy, którzy po

dobnego rozróżnienia dokonywał autor Listu do

nawróceniu p o p ełn ili jak ik o lw iek grzech św iado­

Hebrajczyków, który patrzy na życie przez pry­

mie. skazani są n a w ieczne p otępienie? Jeśli ta­

zm at ofiary za ludzkie grzechy złożonej przez

kie właśnie jest z n acz en ie tego w ersetu, to po­

Jezusa. 1 tak. skoro Jezus tak dobrze rozum ie na­

winniśmy raczej p o p aść w p rzerażen ie i rozpacz,

sze słabości, pom aga tym. którzy są kuszeni

zamiast osiągnąć w sercu stan szczerej troski

(H b r 2,17-18: 4.15). to z pewnością doskonale

o nasz duchow y rozw ój. Stary T estam en t d o k o n u je w yraźnego roz­

rozum ie także wszystkie nasze upadki. Dlatego też. jak pisze autor, w odpowiedzi na czyjeś po­

różnienia po m ięd zy g rzech em celowymi lub d o ­

tknięcie pow inniśm y się starać sprowadzić tę

browolnym a grzech em n ieu m y śln y m 1-1. Po om ó-

osobę na właściwą drogę ( Ga 6 .1). nawet, jeśli jej grzech był poważny (2 Kor 2.5-11) w. List do He­ brajczyków nie został napisany przez Pawła oso­ biście. ale wywodzi się z kręgu jego w spółpra­

" Za wyjątkiem być m oże D n ia Przebłagania. Stary Te­

cowników ( H br 13.23) - m ożem y zatem założyć.

stament nic wymagał żadnych ofiar za to, co my nazy­ wamy grzechem. W spom niane tam grzechy nieumyślne to sytuacje, w których osoba lub społeczność wykazuje nieznajomość Prawa. D opiero po popełnieniu grzechu taka osoba lub społeczność odkrywa, że Bóg tak na­ prawdę tego zabronił. Inne rodzaje ofiar za grzech skła­ dało się za przypadki takie jak uleczenie trądu (kiedy osoba trędowata odzyskała zdrowie i wróciła do spo­ łeczności) oraz przelanie krw i porodowej, przy czym żadna z takich ofiar nie wiązała się z upadkiem moral­ nym. Ofiary wym ieniane w Starym Testamencie związa­ ne były głównie z rytualną nieczystością i nie miały za­ sadniczo wiele wspólnego z tym. co my dzisiaj określa­ my mianem grzechu.

14 Wspomniany (u grzesznik nie jest najprawdopodob­ niej osobą, o której mowa w 1 K o r 5. ale sprawującym funkcję przywódczą przeciwnikiem Pawia, przez które­ go wizyta apostola w lokalnym kościele przebiegała w atmosferze „smutku" (2 K or 2.1). Dlatego Pawet pisał później swój list „wśród w ielu lez". w odpowiedzi na co wspólnota w K oryncie zdyscyplinowała buntownika (2 K o r 2.3-4). Grzech polegał tutaj na buncie przeciwko Bożemu apostołowi - być może chodziło nawet o próbę wyrzucenia go ze wspólnoty kościelnej, którą on sam przecież założył.

\<»»T Testament

ze współpracownicy ci także wyznawali podobny

636

chrześcijańskiej (J 8.32; 1 T m 2.4; 4.3; 2 Tm 2,25: Tt 1,1: 1 J 2.21: 2 J I ). O soby tc świadomie

pogląd na temat przebaczenia grzechów. Aby zrozumieć to. co autor listu chce nam

postanawiają zatem o d rzucić w łasne doświad­

przekazać, spróbujmy prześledzić jego tok my­

czenie C hrystusa. G dyby p rzek azan o im znie­

ślenia. Najpierw - w Hbr 10,1-18 - opisuje on

kształcony obraz wiary, być m oże byłaby dla

zasadność ofiary złożonej przez Chrystusa. N a­

nich jeszcze jakaś nadzieja - m ożna byłoby bo­

stępnie autor zachęca czytelników do tego. aby

wiem skorygować te zniekształcenia. Niemniej

zbliżali się do Boga z odwagą (lib r 10.19-22). co

jednak, ludzie ci postąpili według „przewrotnego

będzie możliwe jeśli będą się ( I ) trzymać nadziei,

serca niewiary, której skutkiem jest odstąpienie

jaką daje im Chrystus. (2) zachęcać się wzajemnie

od Boga żywego" (H b r 3,12). D la takich grzesz­

do praktycznego życia wiarą i (3) spotykać na

ników nie m a ju ż żad n eg o ratu n k u - odrzucili

wspólnych zgromadzeniach (lib r 10,23-25). Prze­

oni bowiem jedyną ofiarę przebłagalną, jaka ist­

ciwieństwem tych postaw byłoby opuszczanie

nieje. Pozostał im już tylko Boży sąd.

chrześcijańskich zgromadzeń, zaprzestanie pub­

Nie oznacza to. że pierw si chrześcijanie lek­

licznego wyznawania wiary i porzucenie wiary

ko traktowali grzechy - zarów no celowe czy nie­

w Chrystusa oraz pokładanej w Nim nadziei. In­

umyślne. A utorzy N ow ego T estam en tu wzywali

nymi słowy - przeciwieństwo to stanowiłoby akt

bowiem swoich czytelników do tego, aby napo­

apostazji.

minali i karcili grzeszników , a nawet - jeśli nie

O tym właśnie akcie jest mowa w całym frag­

przynosiło to efektu - w yrzucali ich ze swojej

mencie listu, w którym znajduje się także anali­

wspólnoty (zobacz M t 18.15-20; I K or 5.1-5).

zowany przez nas werset. Świadczy o tym Hbr

G rzech

10.29. gdzie dopuszczający się owego dobrowol­

(Jk 5.15). a nawet śm ierci (1 K or 11.30). Ponad­

nego grzechu człowiek opisany jest jako ten. kto

to każdy rozm yślny akt nieposłuszeństw a wobec

„podeptał Syna Bożego i zbezcześcił krew przy­

sum ienia i sprzeciw u w obec Boga mógł być

mierza" (czyli potraktował smierc Jezusa tak

pierwszy m krokiem d o jaw nego odrzucenia wia­

samo jak smierc zwykłego przestępcy) oraz

ry w przyszłości. Taka postaw a m ogła również

„obelżywie zachował się wobec Ducha łaski".

swiadczyc o tym . że osoba nic m iała w rzeczywi­

Jest to grzech dobrowolny w tym sensie, że oso­

stości prawdziwej wiary - skoro człow iek sprze­

ba z rozmysłem kwestionuje dogmaty chrześci­

ciwia! się Jezusowi, to najw yraźniej nie traktował

jaństwa i odrzuca Jezusa oraz Jego śmierć,

G o jako Pana (I Kor 6,9-10: G a 5,19-21). Nie­

a także osobiste doświadczenie Ducha Świętego

mniej jednak, pom im o pow ażnego stanu, w ja­

(co jest blużnier&iwem przeciwko Duchowi Świę­

kim się znalezli ci ludzie, nadal istniała dla nich

temu potępionym w Mk 3.28-29).

możliwość przebaczenia. W ciąż m ożna było bo­

mógł

także

prow adzić

do

choroby

Nie chodzi bynajmniej o to. iż osoby do­

wiem wysunąć argum enty i dowody przemawia­

puszczające się takich dobrowolnych grzechów

jące za ich uspraw iedliw ieniem . N iem niej jed­

(czyli apostaci) nie znają prawdy. Autor mówi

nak, w przypadku osób popełniających grzechy,

wyraźnie, że dopiero ..po otrzymaniu pełnego

o których mowa w Hbr 10,26. nie m a takiej moż­

poznania prawdy" grzech ow staje się tak

liwości. Osoby tc znały bowiem całą prawdę,

bardzo ciężki. Podobnie jak osoby wymienione

a jednak celowo odrzuciły to. co niegdyś przyję­

w Hbr 6.4-8. ludzie ci przeszli pełen proces ini­

ły. N ie m a już żadnych dowodów ani argum en­

cjacji chrześcijańskiej - sformułowanie „pozna­

tów. które mogłyby ich wybronić. Pozostaje już

nie prawdy" często pojawia się bowiem w póź­

tylko drżeć na mysi o czekającym ich sądzie

n iejszych tekstach Nowego Testam entu w odnie­

i trzym ać się jak najdalej od drogi, k tó ra prowa­

sieniu do stanu osiągnięcia pełnej świadomości

dzi do pułapki, w której się z n a le ź li.

List do Hebrajczyka u

6.17

Zobacz również ko m en ta rz do H br 6,4-6; 2 P 2,20; I J 5.16-17.

12.15

pojawia się słowo „gorzki", a każdy z nas

zna kogoś, kto z takiego czy innego powodu uległ zgorzknieniu, taka interpretacja wydaje się cał­ kiem słuszna. Werset ten sugerowałby wówczas,

11.30 Czy m ury Je ry c h a rzeczyw iście

całkiem zresztą słusznie, że laka postawa (i zwią­

runęły?

zane z nią uczucia, przypom inające jad sączący się z ropiejącej rany) krzywdzi tych. którzy ją

Zahacz kom entarz do J o z 6,20.

przyjm ują, odgradzając ich od łask. jakie chce im dawać Bóg. Postawa ta może być również krzyw­ dząca dla całej wspólnoty chrześcijan - może

11.31 Czy R achab słu szn ie uczyniła, kłamiąc?

zarażać jej członków' perm anentnym pesymi­ zm em i osłabiać charakter przywódców. Takie obserw acje nie są zapew ne obce wielu duszpaste­

Zobacz ko m en ta rz do Jo z 2,4-6.

rzom zajmującym się kościelnymi wspólnotam i. Pytanie, czy autor Listu do Hebrajczyków także m iał na myśli podobne obserwacje.

12,15 Czyni je s t g o rzk i korzeń?

Odpow iedź na to pytanie brzmi - nie. Kon­ tekst tego fragm entu, czyli Hbr 12, mówi bowiem

Znamy praw dę o tym , że „ucisk w yrabia wytrw a­

o trw aniu w wierze pom im o różnych trudności.

łość" i inne ch rześcija ń sk ie cn o ty (R z 5,3), ale

Jeśli w iara jednego z członków wspólnoty ulega

znamy też osoby, k tó re d o św iadczyły cierpienia

osłabieniu, należy ją w zm ocnić - „chromy" musi

lub choroby (k tó re u k azyw ane są w Biblii jako

zostać uleczony, trzeba robić dla niego „proste

dwa odm ien n e d o św ia d c z e n ia )15 i nie stały się

(...) ślady" (H b r 12,12-13). Owe proste siady

przez to wytrw ale, ale raczej zgorzkniałe. Z gorzk­

(koncepcja zaczerpnięta z Prz 4,26) to drogi

nienie nie jest b ynajm niej ch rześcijań sk ą cnotą,

świętości, bez których nikomu nie uda się zoba­

choc i ono n ach o d zi czasem ludzi w iary (zo b acz

czyć Pana (H b r 12.14). Zachęciwszy czytelników

przykład N oem i w Rt 1,20-21). Nowy T estam ent

do m ocnego trw ania w wierze, autor zamieszcza

nie mówi o nim w sp o só b b ezp o śred n i, być m oże

następnie szereg ostrzeżeń. I tak, Ezaw - czło­

za wyjątkiem tego w łaśnie w ersetu - H br 12,15.

wiek bezbożny1*, otrzym ał dziedzictwo a następ­

Mimo wszystko, frag m en t ten wciąż w zbudza

nie je stracił, nie m ogąc odzyskać tego, co tak

w nas liczne pytania. C zym je st ów „gorzki ko­ rzeń"? Czy m a on co ś w spólnego ze zgorzknie­ niem? D laczego jest on pow iązany z u tratą Bożej

"■Choć biblijny Ezaw nie byt - mówiąc ściśle - nierządni-

laski? W jaki sp o só b tak że inni m ogą się nim

kiem. to jednak poślubiał córki Chetytów (Rdz 26.3435),

skalać? Fragm ent ten in terp retu je się często jako ostrzeżenie przed zgorzknieniem lub zgorzknia­ łym osądem drugiego człowieka. Ponieważ w H br

' Zobacz Peicr H. Davids. Sickness and Suffering in the Sew Testament, w: C . Peter Wagner i F. Douglas Pennoyer. red.. Wrestling with Dark Angels (Ventura. Calif.: Regal. 1990). s. 215-237.

co zostało skomentowane negatywnie. Zarówno poślu­ bianie osób spoza narodu hebrajskiego, jak i korzysta­ nie z usług prostytutek sakralnych, wiązało nierząd z apostazją - służeniem innym bogom. W tradycjach pozabiblijnych. zarówno postępowanie Ezawa. jak i jego żon. oceniane było jako seksualnie niemoralne: zobacz Księga Jubileuszów 25,1.8; Palestyński Targuni nt. Księgi

Rodzaju 25.29: Rabba Księgi Rodzaju 70d: 72a; Rahba Ksiygi Wyjścia Il6a. Niezależnie jednak od związku (lub jego braku) z Ezawcm. autor Listu do Hebrajczy­ ków niewątpliwie sprzeciwia się niemoralnosci seksual­ nej (H br 13.4).

'< j*t Testament

638

łatwo sprzeda! Na Górze Synaj Izraelici otrzy­

z otrzym yw anej o d Boga łaski. A p o s ta ta staje się

mali od Boga poważne napomnienie, jednak

„gorzkim k o rzen iem " lub - c y tu ją c starotestn-

chrześcijanie - adresaci Listu do Hebrajczyków,

m entow e sfo rm u ło w an ie:

którzy doszli do znacznie bardziej chwalebnego

cym tru cizn ę". Tak. ja k je d e n a p o s ta ta w śród

..k o rz e n ie m

w ydają­

miejsca, za odrzucenie Boga zostaną ukarani

Izraelitów m ógł w pływ ać na in n y c h , zach ę cając,

o wiele bardziej dotkliwie. W jaki sposób mogą

by służyli bogom in n y m n iż J a h w e , tak sam o

Go odrzucić? Otóż - mogą to zrobić, odrzucając

ap o stata żyjący w śró d c h rz e ś c ija n m ó g ł zach ę­

przesłanie autora Listu do Hebrajczyków, który

cać innych, by p o rzu cili sw o ją w iarę. T ak w łaśnie

wzywa ich do mocnego trwania w Chrystusie,

pow inniśm y in te rp re to w a ć a n a liz o w a n y p rzez

nie zaś porzucania Go w akcie apostazji.

nas fragm ent w je g o k o n te k śc ie .

Określenie „gorzki korzeń" stanowi aluzję

Z gorzknienie nie je s t c z y m ś d o b ry m . Je st to

do Starego Testamentu. Jest ono bardzo podob­

bowiem form a gniew u (p ie lę g n o w a n a zło ść, któ­

ne do sformułowania pojawiającego się w jego

ra ciągle tli się w ew n ątrz c z ło w ie k a ), o której

greckiej wersji - wersji cytowanej na ogół przez

Nowy T estam ent ro z p isu je się d o ś ć sz e ro k o (z o ­

autora Listu do Hebrajczyków. W Pwt 29.17 czy­

bacz G a 5,20: Jk 1.19). Z g o rz k n ie n ie m o ż e m ieć

tamy: „Niech nie będzie między wami żadnego

także zw iązek z z a z d ro ś c ią , k tó ra z o s ta ła skryty­

mężczyzny ani kobiety, ani rodu. ani pokolenia,

kowana w Jk 3.14. A z a te m , je ś li się g n ie m y d o

którego by serce się odwróciło od Pana. Boga

wad będących źró d łem z g o rz k n ie n ia , o k a ż e się.

waszego, idąc służyć bogom tych narodów. Niech

że Pism o Św ięte m a tu taj w iele d o p o w ied zen ia.

nie będzie między wami korzenia, wydającego

N iem niej jed n ak , te m a te m a n a liz o w a n e g o p rzez

truciznę lub piołun”. Jeśli porównamy ze sobą te

nas w ersetu nie je st z g o rz k n ie n ie , lecz a k t a p o ­

dwa konteksty, zrozumiemy, co autor chciał nam

stazji. O ile bow iem z g o rz k n ie n ie n ie je s t d o b re

przekazać. Stracić lub pozbaw ić się „laski Bożej”

- apostazja jest nisz cząca. O z n a c z a o n a u tra tę

oznacza w Starym Testamencie odwrocie się od

Bożej laski i n arażen ie się na są d B oga. k tó ry jest

Pana. czyli dokonać aktu apostazji. zrezygnować

„ogniem p o ch łan iający m ” ( H b r 12,29).

L is t ś w . J a k u b a

1,2 Czy ch rześcijan ie są m asochistam i?

trzech fragm entach jest prześladowanie. W Jk

Użyty w tym w ersecie w yraz „dośw iadczenia"

dzian lub pokusa (obydwaj autorzy stosują to

oznacza „p ró b y ”, a w innych kon tek stach często

sam o sform ułow anie). List do Rzymian określa

i 1 P jest on o ukazane jako próba wiary, spraw­

tłum aczony je s t ja k o „pokusy". D ośw iadczenia­

prześladow ania po prostu jako „cierpienie", „nie­

mi są w tym p rzy p ad k u próby w iary w ynikające

szczęście" lub „ucisk”(określenie to. podobnie

zarówno z m ało zn aczący ch prześladow ań spoza

jak inne określenia odnoszące się do cierpienia,

kościoła, jak i z konfliktów w ew nątrzkościelnych.

dotyczy prześladow ań lub trudów znoszonych ze

Nikt norm alny nie cieszyłby się z takich okolicz­

względu na wiarę, nie zaś z powodu choroby).

ności. Jak zatem Ja k u b m oże utrzym yw ać, że

Jeśli chodzi o naturę tych prześladow ań, to są

powinniśmy uw ażać je za „pełną radość"? Czyż

one dość oczywiste w przypadku Pawła. W przy­

nic jest on m aso ch istą? C zy ch rześcijanie pow in­

padku wspólnoty, w jakiej obracał się Jakub, wy­

ni zaprzeczać p raw dzie o cierpieniu, przykleja­

daje się, że chodzi o pewien ucisk ekonom icz­

jąc sobie na tw arz w k ażdej sytuacji sztuczny

ny; słuchacze Piotra byli natom iast wyrzucani

uśmiech? M usim y udzielić sobie szczerej o d p o ­

na m argines społeczeństw a i dręczeni fizycznie

wiedzi na te pytania, gdyż zap rzeczając rzeczywi­

(choć nie uśm iercani). Ż adne z tych okoliczno­

stości cierpienia, zap rzeczam y jed n o cześn ie na­

ści nie były oczywiście przyjemne.

szemu w łasnem u człow ieczeństw u.

W ezwanie do radowania się nie jest jednak

Jk 1,2-4 nie je st fragm entem odosobnionym .

m asochistyczne. M asochizm to czerpanie przy­

Brzmi on p o d o b n ie jak Rz 5.3-5 („chlubim y się

jem ności z bólu. M asochista pragnie doświad­

także z ucisków”) o raz I P 1,6-7. przy czym we

czać bólu. bo to on dostarcza mu przyjemności.

wszystkich tych fragm entach pojawia się pewien

A utorzy wspomnianych wyżej fragm entów nie

• łańcuch" cn ó t, z których jed n a prowadzi do

wzywają nas jednak do radowania się z cierpie­

następnej. Sytuacją o d niesienia we wszystkich

nia. ale z przyszłej nagrody, która jest ponad

Vmi'i h'slamen!

640

wszelkim cierpieniem. Jakub wierzy, że powinni-

16,25). C ierpienie zno szo n e dla Jezusa jest bo­

śm> się cieszyć, ponieważ próby dają nam możli­

wiem przywilejem (D z 5,41).

wość rozwijania cnoty wytrwałości, która z kolei

Nie chodzi o to. aby nie nazyw ać bólu bó­

prowadzi nas do dojrzałości charakteru chrześci­

lem. Paweł daje do zro zu m ien ia bardzo wyraź­

janina To radowanie się przypomina zatem ra­

nie. że jest w stanie rozpoznać cierpienie, na­

dość sportowca podczas treningu. Może on bie­

zwać je po im ieniu i dośw iadczyć go całym swym

gać lub podnosić ciężary do granicy bólu. ale

jestestw em (I Kor 4.9-13: 2 K or 4,3-12; 11,23-

przed oczami zawsze stoi mu udział w zawodach.

29). Apostoł nie waha się rów nież uciekać przed

Nie cieszy ich sam trud treningu, ale świado­

cierpieniem , jeśli tylko w ydaje się to właściwe

mość. że ich mięśnie stają się mocniejsze po to.

(D z 17.10.13-14). N iem niej je d n a k , nawet w ta­

żeby w odpowiednim momencie mogli dać z sie­

kich okolicznościach Paweł w raz z Jakubem pa­

bie wszystko. Jakub prawdopodobnie odwołuje

trz) na wszelkie u trap ien ia, w znosząc oczy ku

się tu do slow Jezusa: „Błogosławieni jesteście,

„bezmiarowi chwały przyszłego w ieku" (2 Kor

gdy wam urągają i prześladują was i gdy z mego

4,17). N ie wiemy zbyt wiele o życiu sam ego Jaku­

powodu mówią kłamliwie wszystko złe o was.

ba. ale z zapału, jakim przesiąknięty jest jego list

Cieszcie się i radujcie, albowiem wielka jest wa­

wynika, że z pew nością zgodziłby się w tej kwe­

sza nagroda w niebie" (Mt 5,11-12). Teraz rozu­

stii z Pawłem. Jakub w pełni przeżyw a bowiem

miemy, dlaczego wytrwałość jest tak ważna: nie­

trudy człow ieczeństw a i uczuć, ale patrzy jedno­

wątpliwie spotka nas za nią nagroda w niebie.

cześnie ponad aktualne d ośw iadczenia ku przy­

Innymi słowy - wierność w ucisku dzisiaj zaowo­

szłej. wiecznej nagrodzie.

cuje wieczną nagrodą w przyszłości. Można to

Jakub nie jest zatem m asochistą, lecz apo­

dostrzec w życiu Jezusa, który „zamiast radości,

stołem wskazującym na b ard zo isto tn ą prawdę.

którą mu obiecywano, przecierpiał krzyż, nie ba­

Tylko ci. którzy m yślą o spraw ach niebieskich,

cząc nu |jego) hańbę" (Hbr 12,2). To jest właś­

będą cierpieć za wiarę w teraźniejszości. C i, któ­

nie droga dla chrześcijanina. Jak ujął to pewien

rzy nie odczuwają radości oczekiw ania na przy­

autor, Jakub mówi o „antycypowanej radości

szłą nagrodę, inwestują przede wszystkim w te­

eschatologicznej"1. Radość ta nie odnosi się do

raźniejszość i unikają cierpienia w im ię C h ry stu ­

naszych obecnych uczuć, ale wiąże się z. oczeki­

sa, gdyż mogłoby to p rzekraczać koszty ich inwe­

waniem na chwalę, która czeka na tego, kto sta­

stycji. Ci zaś. którzy przyjm ują perspektyw ę Ja­

nie twarzą w twarz z Jezusem. Przedsmak tej

kuba, nie m uszą m artw ić się, pełniąc wolę C hry­

przyszłej radości czujemy już po części w naszej

stusa. ponieważ wszelkie koszty, jakie ponoszą

obecnej, bolesnej rzeczywistości.

dziś. zostaną im zw rócone z naw iązką przez ich

Dlatego właśnie Paweł i Sylas śpiewają,

Pana. Powita On ich bowiem z. uśm iechem u kre­

przebywając w więzieniu w Filippi - nie z powo­

su ich naznaczonej cierpieniem , ziem skiej drogi.

du otrzymanych razów (chociaż to one są zapew­

To daje im radość, tym bardziej, że D uch Święty

ne jednym z powodów, dla których nie mogą

czyni w ich sercach realnym i znaki czasu, coraz

spać), ale ze względu na przekonanie, że ich Pan

lepiej przez nich dostrzegane.

wynagrodzi im to cierpienie ponad miarę (Dz

1,13 Bóg nikogo nie kusi? J. J. Thomas, 4 /i/ei/iiw/ig wic/ Vorfreude. „Kcrygma unii Dogma" 14 ( 1968). s. 183-206. Przetłumaczyłem (W.C.

, . . . ^ e d y c z ło w ie k c.e rp ., za w sze .stm eje p o k u s a

Kaiscr) określenie „eschaiologische Vorfreude” jako

o b w in ia n ia Boga. B o c z y ż B ó g n ie k o n tro lu je

„antycypowaną radosc eschatologiczną".

w szy stk ie g o ? C z y n ie jest tak, że w ja k im ś sensie

List św. Jakuba

wszystko po ch o d zi od N iego? W Jk 1.13 ukazana

(jej przykładem jest to. co stało się w miejscu

jest sytuacja, w której k toś cierp i (b ęd ąc prześla­

zwanym Massa. która to nazwa oznacza właśnie

dowanym lub d o św ia d czając niedogodności ze

„próbę” czy „kuszenie” - Wj 17.2.7). To dlatego

względu n a p o słu szeń stw o C h ry stu so w i), przy

jednym z Bożych poleceń jest zakaz zawarty

czym cierpienie to stan o w i sp raw dzian zaufania

w Pwt 6,16: „Nie będziecie wystawiali na próbę

pokładanego w Bogu. Pow staje pytanie: czy czło­

Pana, Boga waszego, jak wystawialiście go na

wiek ten p o zo stan ie w ierny Bogu, czy też będzie

próbę w M assa” ( Ps 78: Ps 95 oraz Ps 106 także

Mu nieposłuszny? (G re c k ie słow o p rzetłu m aczo ­

naw iązują do tej tradycji).

ne jako „kusić" m o że o z n a c z a ć rów nież „podda­

Jakub opisuje sytuację próby występującą

wać próbie”, d lateg o b ęd ziem y używ ać tych okre­

w jego otoczeniu właśnie w takich starotesta-

śleń zam iennie). W łaśn ie w takiej sytuacji czło­

m entowych kategoriach. Pragnie, aby chrześcija­

wiek m oże bow iem zrzu cić całą w inę na Boga:

nie mieli wiarę A braham a - aby nie byli jak Izra­

„Boże. zesłałeś na m n ie o k o liczności, które są

elici, którzy nie przetrwali próby, obwiniając

dla mnie zbyt ciężkie. To Tw oja w ina, jeśli się

o swoje cierpienie Boga. Jakub podaje dwa po­

poddam ”.

wody, dla których nie powinno się oskarżać

Paweł p o ru sza p o d o b n ą kw estię w 1 Kor 10,13.

Boga. Pierwszy z tych powodów - zam iast trady­

Jednak d la w sp ó łczesn eg o o d b io rcy prob­ cyjnego tłum aczenia: „Bóg nie podlega pokusie

lematyczna jest nie sam a sytuacja, ale stw ierdze­

ku złem u" - proponuję sform ułować jako: „Bog

nie Jakuba. Jak bow iem m ógł on n apisać, że Bóg

nie podlega pokusie ze strony grzesznych ludzi".

nie kusi nikogo, sk o ro K sięga R odzaju 22.1 mówi

G reckie słowo apeirasios. tłum aczone jako „nie

wyraźnie: „A po tych w y d arzen iach Bóg wysta­

podlega kuszeniu" (lub „nic może byc kuszony")

wi! A b rah am a na p ró b ę ”? C o więcej, jeśli Bóg

pojawia się w Nowym Testam encie tylko jeden

nie może być kuszony, to - zakładając, że auto­

raz i nie znajdziem y go nigdzie indziej we wcześ­

rzy Pism a Św iętego w ierzyli w boskość Jezu sa -

niejszej literaturze greckiej. Później spotykamy

jak m ożna było p isać o k u szeniu Jezusa? Czyż

je zaledwie kilka razy w stwierdzeniach Ojców

nie jest to przykład rażącej sp rzeczn o ści pom ię­

Kościoła, w kontekście których to stwierdzeń,

dzy różnym i au to ram i N ow ego T estam entu?

m oja propozycja tłum aczenia brzm i tak sam o

Obydwa pro b lem y są ze sobą pow iązane,

dobrze lub nawet lepiej niż przekłady tradycyjne.

gdyż zarów no kw estia p o d d aw ania próbie (ku­

C o więcej - moje tłum aczenie brzmi bardziej

szenia) człow ieka i kw estia w ystaw iania na pró­

sensow nie w kontekście Listu św. Jakuba. T rud­

by Boga odw ołują się d o staro testanientow ej tra­

no byłoby dostrzec, dlaczego fakt. że Bog nie

dycji kuszenia. T radycję tę ro zpoczyna A braham ,

podlega pokusie ku złem u, miałby wykluczać

ukazany jak o ten. k tóry w ystaw iony jest na próbę

możliwość, zgodnie z którą On sam jest autorem

i wychodzi z niej pom yślnie. O to ja k podsum o­

wielu prób. O wiele łatwiej jest zrozum ieć tę za­

wuje go Bóg: „Teraz p o zn ałem , że boisz się Boga,

leżność. interpretując słowa z Jk 1,13 jako: „Bóg

bo nie odm ów iłeś Mi naw et tw ojego jedynego

nie podlega pokusie ze strony grzesznych ludzi"

syna” (R dz 22.12). Później je d n a k Pięcioksiąg

- jest to bowiem parafraza Pwt 6,16, który to

ukazuje Izraelitów jak o tych, którzy w m om encie

werset zakazuje wystawiania Boga na próbę

kryzysu, jak stw ierdził Bóg: „wystawiali M nie na

w sposób, w jaki zrobili to Izraelici w Massa.

próbę ju ż dziesięcio k ro tn ie i nie słuchali mego

przy czym Jakub odnosi się właśnie do tego ro­

głosu” (L b 14.22). O zn acza to. że ich odpow ie­

dzaju kuszenia. Moja interpretacja rozwiązuje

dzią na próbę, jakiej poddani byli przez Boga na

również problem próby (lub kuszenia) Jezusa,

pustyni (W j 15.25), nie było zaufanie i posłu­

gdyż nawet, jeśli zasadniczo chodziło w tej pró­

szeństwo, ale postaw a pełna wyrzutów i pretensji

bie o grzeszne czyny, to Jezus był niewątpliwie

Yirtiy

642

Testament

wystawiany na próbę przez istotę złą. co zgadza

pomija różnorodne detale i zawiłości, które uzu­

się z moim tłumaczeniem. Do wyjaśnienia pozostaje nam jeszcze

pełnia późniejsze objawienie.

stwierdzenie: ..Bóg nikogo nie kusi". Aby zinter­

ju starotestam entow ej doktryny i w jej świetle

Żydzi podążali takim w łaśnie torem rozwo­

pretować je w sposób właściwy, musimy najpierw

interpretowali wiele innych ksiąg Starego Testa­

prześledzić rozwój pewnej doktryny obecnej

mentu. Dla przykładu, w Księdze Jubileuszów

w Starym Testamencie i w tekstach z okresu międzytestamentowego. W Starym Testamencie He­

17.15

- 18.16 historia A b rah am a opow iedziana

jest w sposób przypom inający Księgę Hioba.

brajczycy. przynajmniej w' okresie wcześniej­

(Księga Hioba jest księgą późniejszą, która -

szym, odnosili wszystkie wydarzenia bezpośred­

wraz / Księgą Kronik - w pasow uje się w okres,

nio do Boga. Cokolwiek się działo - sprawiał to

kiedy Izraelici wiedzieli o szatan ie więcej niż

Bóg. Na tym etapie objawienia było to całkowicie

przed wygnaniem .) W Księdze Jubileuszów Ksią­

wystarczające rozumienie, gdyż pierwszym zada­

żę M astema (szatan ) przychodzi do Boga i żąda,

niem, jakie miał Bóg do wykonania wobec Izrae­

aby ten poddał próbie A braham a (k tó ry ju ż wic­

la. było przekonanie go, iż lud ten powinien od­

ie razy dowiódł swojej w ierności w obec Boga).

dawać czcsc tylko jednemu Bogu. Niemniej jed­

Próba nie jest tu zatem pom ysłem Boga. ale sza­

nak. w późniejszych tekstach Starego Testamen­

tana.

tu i w' okresie między testamentowym stało się

Wydaje się. że takie w łaśnie je s t podejście

jasne, żc autorami prób są także inne osoby. Bog

Jakuba. W swym końcowym w ezw aniu o zacho­

- jako Osoba wszechmogąca - mógł wprawdzie

wanie w ucisku w ierności w obec Boga, Jakub

zapobiec danej sytuacji. nie był już jednak po­

mówi: „przeciwstaw iajcie się diabłu" (Jk 4.7).

strzegany jako sprawca każdego wydarzenia. Ta

szatan jest więc tym. który stoi za próbą. A postoł

zmiana widoczna jest z właszcza, gdy porów nuje­

po prostu wyraża swoje przekonanie, bez zby­

my 2 Sm 24.1 (okres sprzed lub z początku nie­

tecznego roztrząsania go. T akże we w cześniej­

woli babilońskiej): „| Pan) pobudził przeciw nim

szym fragm encie (Jk 1.13) Ja k u b nie m usi wyjaś­

Dawida" z tekstem napisanym po wyzwoleniu

niać tego swoim odbiorcom , poniew aż oni rów­

z niewoli - 1 Km 21.1: „Szatan (...) pobudził Da­

nież wyznają te sam e poglądy. D latego też. Jakub

wida". Z późniejszych ksiąg wyłania się bardziej

może zwyczajnie przypom nieć im ten fakt w jed-

skomplikow any obraz, klory nie odrzuca w praw ­

n\m zdaniu: .B óg nikogo nie kusi (nie poddaje

dzie wcześniejszej tradycji, ale przyznaje, że tra­

próbie)". To nie Bóg pragnie dla człow ieka zła,

dycja odnoszenia wszystkich wydarzeń do Boga

prowokując go do upadku - to szatan. To nie Bóg pragnął zła dla A braham a, ale diabeł. A za­ tem. zam iast winić Boga (któ ry daje tylko dobre dary - Jk 1,17), chrześcijanie pow inni raczej spojrzeć w głąb na swoje pragnienia, które nara­

Pismo nigdy nic pyta. dlaczego Bog nie zapobiega żają ich na próbę szatana i nęcą ku upadkowi określonej syluacji, za wyjątkiem stwierdzeń takich jak (Jk 1,14). Poznawszy je, powinni w ytrwale opie­ w 2 P 2.9. które sugerują, że to właśnie Jego troska rać się diabłu - autorowi wszelkich m ożli­ o zbawienie jak największej liczby ludzi powstrzymuje wych pokus. Postawa ta była słuszna nie tylko Go od drastycznych interwencji. My - istoty ludzkie nie wiemy oczywiście, do jakich wydarzeń Bog dopusz­ w czasach Jakuba - również dziś stanow i ostrze­ cza ze względu na sobie tylko znany cel. a do jakich żenie przed niebezpieczeństw em przypisywania dopuszcza dlatego, ż.e nie chce. aby koniec czasów na­ winy Bogu i uczy wytrwałości w czasie każdej stał zbyt wcześnie. Możemy spekulować na te tematy, próby. pamiętajmy jednak, żc Pismo Święte nie ma nic wspól­ nego z naszymi domysłami.

List św. J a k u b a

643

1,17 Czy Bóg się zm ienia?

jest jeden Bóg?" To nie tylko podstawowa praw­

Zobacz kom entarz do R dz 6,6; I Sm 15,29; Jon

o Bogu. jaką - zgodnie z żydowskimi wierzenia-

4,1-2.

mi - odkrył A braham . Jest to ortodoksja, ale

da wiary judaizm u ( Pwl 6.4), ale rówmież prawda

u Jakuba ortodoksja ta jest całkowicie oderwana od posłuszeństwa („Ty m asz wiarę, a ja spełniam

2,5-7 Czy Bóg w ybrał ubogich?

uczynki" Jk 2,18) - jest to ortodoksja właściwa także dem onom . W innym miejscu Jakub podaje

Zobacz ko m entarz do Jk 5,1

inną definicję wiary. W Jk 1,6 i 2.1 wiara jest oso­ bistym oddaniem się Bogu, obejm ującym zaufa­ nie i posłuszeństwo. Tymczasem - wiara, jaką Ja­

2,24 U spraw iedliw ienie na podstaw ie

kub dostrzega u swoich adwersarzy w Jk 2.14-26.

uczynków?

jest zaledwie pustą ortodoksją pozbawioną jakie­ gokolwiek działania.

Od czasów M arcin a L u tra ch rześcija n ie usiłują

Paweł swoją definicję wiary formułuje w Rz

pogodzić stw ierd zen ie zaw arte w Jk 2,24 z wypo­

10.9-10. W iara oznacza według niego oddanie się

wiedziami św. Paw ła, k tó ry głosi: „Sądzim y bo­

żywemu Panu - Jezusow i oraz wyznanie, iż „Je­

wiem, że człow iek osiąga u spraw iedliw ienie na

zus jest Panem ". K oncepcja ta przypom ina opar­

podstawie w iary, n iezależn ie od pełnienia uczyn­

ty na wzajemnym zaufaniu, relacyjny rodzaj wia­

ków w ym aganych p rzez Praw o" (R z 3,28). Na

ry, do którego Jakub odnosi się w rozdziale I.

pierwszy rzut o k a w ydaje się, że Ja k u b opow iada

W G a 5.6 Paweł rozwija myśl. zgodnie z którą

się za u spraw iedliw ieniem osiąganym poprzez

w C hrystusie nie mają znaczenia żydowskie rytu­

czyny, Paweł n a to m ia st - za uspraw iedliw ieniem

ały (obrzezanie), ale „wiara, która działa przez

uzyskiwanym p rzez w iarę. W rażenie to jeszcze

miłość". To zestawienie wiary i miłości nie jest

bardziej się w zm aga, gdy uzm ysłow im y sobie, że

przypadkowe. Paweł wraca do niego bardzo czę­

na potw ierdzenie sw oich teo rii obydw aj autorzy

sto (zobacz I Kor 13,13: I Tes 1,3; 3,6). Miłość

podają przykład A b rah am a. C zy te dw a stanow i­

nie jest tu oczywiście uczuciem ani emocją, ale

ska są sp rzeczn e? C zy w naszych poglądach na

pełnym

temat wiary m usim y o p o w ied zieć się za jednym

w czynach. Dla Pawła wiara jest więc powierze­

miłości działaniem

wyrażającym

się

z nich? C zy L u ter m iał rację, określając list Jak u ­

niem się Jezusowi jako Panu, co owocuje życiem

ba jako „list sło m ian y ”, k tó ry przeczy zasadni­

pełnym miłości. Jeśli zaś brakuje miłości (co

czej praw dzie Ew angelii głoszonej p rzez Pawła? O dpow iedź na w szystkie te pytania jest prze­ cząca. Pow ierzchow na in terp retacja tekstów Ja­

znajduje swój wyraz np. w uczynkach ciała i nie­ sprawiedliwości), człowiek nie może być dziedzi­ cem królestwa Bożego ( I Kor 6.9-10).

kuba i Pawła spraw ia, że łatw o je st przeoczyć to.

Skoro Jakub (w Jk 2,14-26) i Paweł definiują

co pragną nam przek azać obydwaj apostołow ie.

wiarę nieco inaczej, to nic dziwnego, że inaczej

Dlatego też, m usim y uw ażnie przyjrzeć się naj­

stosują również przykład Abraham a. Dla Pawła

bardziej istotnym o k reślen iom , pojawiającym

(R z 4 i Gal 3) najważniejszy jest fakt. że Abra­

się w analizow anym przez n as wersecie: wiara,

ham zostaje uznany za sprawiedliwego w Rdz

uczynki i usprawiedliwieni. Pierwszym o k reśleniem , stosow anym za­

rzezania, pojawiającym się w Rdz 17. Ponieważ

równo przez Jak u b a, jak i przez Pawła, jest wia­ ra. W Jk 2,19 au to r podaje jasn ą definicję tego.

była głównie kwestia rytualnego prawa. fakt. że

co rozumie przez „sam ą wiarę": „Wierzysz, że

Rdz 15 następuje po wypełnieniu przez Abraha-

15,6, czyli przed ustanowieniem obowiązku ob­ - jak przekonam y się dalej - dla Pawła ważna

644

Yrm r Testament

ma istotnych aktów posłuszeństwa wobec Boga

wzywa swoich czytelników Jakub, są dobre

mp. opuszczenie Haranu i wyprawa do Palesty-

uczynki w yrażające się w konkretnych działa­

m i. nie jest dła Pawła czymś problematycznym.

niach (akty m iłosierdzia, ho jn o ść).

Dla Jakuba natomiast najważniejsze jest to. iż poświadczenie sprawiedliwości w Rdz 22.12 do-

Paweł sprzeciw ia się niew ątpliw ie niektórym uczynkom traktow anym jak o środek do zyskania

wodzi, że wiara wspomniana w Rdz 15,6 nic jest

sprawiedliwości, przy czym czyny te mieszczą

zaledwie pustą ortodoksją, ale zaufaniem prowa-

się w kategorii „uczynków praw a”, które to sfor-

dzącym do konkretnych, sprawiedliwych czynów.

mułowanie m ożem y znaleźć rów nież w rękopi-

ł tak. „|jego| wiara współdziałała z jego uczynka-

sach znad M orza M artw ego, nigdzie jednak

mi i przez uczynki stała się doskonała" (Jk 2.22).

w liście Jakuba. O kreślenie „praw o" obecne jest

Innymi słowy, wymienieni wyżej autorzy pod-

za każdym razem , przynajm niej w najbliższych

chodzą do historii Abrahama z dwóch różnych

kontekstach, kiedy Paweł m ówi o uczynkach

punktów widzenia, posługując się różnymi defi-

w sposób negatywny. Jakie to uczynki? Przede

nicjanii wiary, przez co ich wnioski nic są ze

wszystkim chodzi o o b rzezanie, ch o ciaż apostoł

sobą sprzeczne, ale raczej wzajemnie się uzupel-

wymienia również o bchody (żydow skich) świąt

niają.

i przestrzeganie (żydow skich) zasad żywienio-

Drugim słowem, którego używa zarówno Ja-

wych. Innymi siowy. ch o ć Paweł nigdy nie wy-

kub. jak i Paweł, jest „uczynek" lub „czyn", po gre-

mienia aktów m iłosierdzia i innych dobrych

cku (To'ii W przytoczonym wyżej wersecie (odczy-

uczynków w tych negatyw nych kontekstach, jest

tywanym w szerszym kontekście Jk 2.14-26) Jakub

on przeciwny wszystkim rytualnym czynnościom

wyraźnie odnosi się do konkretnych uczynków.

Prawa M ojżeszowego, które pow odują podziały

Są to: 11 1 Ofiara złożona przez Abrahama z Iza-

pom iędzy Żydam i a poganam i. W pisuje się to

aka oraz (2) gościna udzielona szpiegom przez

w ogólny kontekst listów Pawła, w których często

Rachab. W swoim liście Jakub wymienia rów-

poruszana jest kwestia pragnienia niektórych ju-

nież inne uczynki miłosierdzia oraz powściągli-

deochrześcijan. aby naw róceni poganie stawali

wosc wypowiedzi. Czyny te doskonale wpisują

się żydowskimi prozelitam i, gdyż rzekom o tylko

się w postawę Abrahama, gdyż dla Żydów jego

w taki sposób m ogliby uzyskać zbaw ienie. Paweł

ofiara stanowiła punkt kulminacyjny posluszen-

nie widzi potrzeby, aby osoba

stwa wobec Boga oraz miłosierdzia dla innych.

chrześcijaństwo stawała się Ż ydem , widzi nato-

Fakt. że Izaak nie został zabity, postrzegany był

miast potrzebę, aby osoba taka staw ała się czlo-

jako dowód sprawiedliwości Abrahama'. Ponad-

wjekiem Bożym4.

przyjm ująca

to goscinnosc Rachab. tak jak niektóre czyny

Nie ma zatem żadnej sprzeczności pomiędzy

Abrahama, zaliczana była do czynów miłosier-

Jakubem i Pawłem jeśli chodzi o uczynki. W róż-

dzia. Nic więc dziwnego, że to właśnie akty miło-

ny sposób używają oni słów „wiara" i „uczynki",

sierdzia stanowią punkt wyjścia do rozważań za-

Paweł za każdym razem posługuje się określe-

wartych w Jk 2,14-17. A zatem tym, do czego

niem, które w liście Jakuba nie pojawia się ani razu. Ponadto, we fragm entach takich jak Ga

Więcej informacji na ten lemat można znalezc w: R. B. Ward. The Works of Abraham: James 2: I-I-26. „Har­ vard Theological Review" 61 (1968). s. 238-290 i Peter H. Davids. Commentary on James. Sew International Greek Testament Commentary (Grand Rapids. Mich.: bcrdmans, 1982). s. 126-132.

4 Zobacz J. D. G. Dunn. The New Perspective on Paul, .Bulletin of the John Rylands University Library o f Manchester" 65 (1983): s. 96-122 lub rozważania odpo­ wiednich fragmentów w J. D. G . Dunn. Romans 1 - 8 . Word Biblical Commentary (Dallas: Word. 1988).

645

U st św. Jakuba

5,19-21, w ylicza on złe uczynki (p o d o b n ie jak

używają tych samych pojęć na rożne sposoby,

robi to Jak u b w Jk 3,14-16), po czym stwierdza:

gdyż odwołują się tak naprawdę do dwóch roż­

„zapowiadam w am , jak to ju ż zapow iedziałem :

nych kwestii.

ci. którzy się tak ich rzeczy dop u szczają, króle­

Jest zatem jasne, że Jakub i Paweł poruszają

stwa Bożego nie o d zied ziczą ". Paweł nie oddzie­

się w dwóch różnych płaszczyznach. Dla Jakuba

la więc spraw iedliw ości m o raln ej od koncepcji

nie są istotne żydowskie rytuały (praw dopodob­

wiecznego zbaw ienia.

nie dlatego, że wszyscy członkowie jego wspól­

N ajbardziej n iezro zu m ian y m z trzech pojęć

noty byli Żydam i), ale raczej etyka. Jakub spiera

stosowanych z aró w n o p rzez Ja k u b a, jak i przez

się z tymi, którzy przekonani są o własnej spra­

Pawła, jest g reck a g ru p a w yrazow a obejm ująca

wiedliwości na podstawie samej ortodoksji, po­

słowa: dikaiosyne („sp raw ied liw o ść” ), dikaiósis

zbawionej uczynków - zwłaszcza aktów miłosier­

(„uspraw iedliw ienie” ) o ra z dikaioó („u zn ać spra­

dzia. A braham i Rachab - w przeciwieństwie do

wiedliwym”. „u sp raw ied liw ić” ). N ajbardziej po­

dem onów - ukazują tym czasem , że zbawcza wia­

wszechne zn acz en ie tych w yrazów w Septuagin-

ra objawia się w konkretnych uczynkach. Paweł

cie odnosi się d o faktycznej spraw iedliw ości,

troszczy się natom iast głównie o stosunki pom ię­

bądź u zn an ia kogoś za sp raw iedliw ego (np. Rz

dzy judeochrześcijanam i a nawróconymi poga­

1.17; 2,13). Ja k u b n iezm ien n ie używ a właśnie

nam i w Kościele. A postoł głosi, że oddanie się

tych tradycyjnych z n a c z e ń (nigdy nie używa

Jezusow i jako Panu jest tak naprawdę wszyst­

dikaiósis). Paweł n a to m ia st często pisze o Bo­

kim. czego potrzeba do zbawienia. Poganin nie

gu uspraw iedliw iającym g rzesz n ik a (R z 3,24),

musi zatem stawać się Żydem, aby wejść do kró­

0 spraw iedliw ości uzyskiw anej dzięki C h ry stu so ­

lestwa Bożego - nie ma potrzeby poddawania się

wi, który o d d ał życie za g rzeszników (R z 5,17)

rytuałom , którym i wyróżniają się Żydzi. Paweł

lub o stanic będ ący m sk u tk iem tej ofiary (u sp ra ­

zgadza się jednocześnie z Jakubem w tym, że

wiedliwienie. Rz 4,25; 5,18).

osoby żyjące w grzechu nie mogą dostąpić zba­

Z naczen ie, w jak im p o sługuje się tymi wyra­ zami Paweł (k tó reg o Ja k u b m ógł zw yczajnie nie

wienia, niezależnie od tego, jakie jest ich pocho­ dzenie.

znać) zdom in o w ało pogląd y protestanckie od

Paweł zdawał sobie sprawę z tego. że jego

czasów reform acji i p rz e n o sz o n e było także na

wypowiedzi mogły być czasem interpretow ane

List św. Ja k u b a w licznych jeg o przekładach. Do­

w niewłaściwy sposób. Niektórzy błędnie odczy­

prowadziło to d o p o w stan ia sztucznego konfliktu

tywali jego sprzeciw wobec rytuałów jako środka

pomiędzy Ja k u b em a Paw łem . Jakub - z jednej

niezbędnego do uzyskania zbawienia, przekształ­

strony - pyta, n a jak iej pod staw ie Bóg potw ier­

cając go w pogląd, zgodnie z którym dla zbawie­

dził spraw iedliw ość A b rah am a w R dz 22,12

nia nie są istotne kwestie etyczne (Rz 3,8: 6.1:

1 skąd m ożem y w iedzieć, że to w łaśnie akt wiary

I Kor 6.12). Paweł ostro sprzeciwia się takiej in­

opisany w R dz 15,6 był tym , co uczyniło A braha­

terpretacji. Nie wiemy dokładnie, czy Jakub zwy­

ma spraw iedliw ym ? O dp o w iedzią na te pytania

czajnie sprzeciwiał się zakorzenionej w' judai­

są uczynki A b rah am a. Bez nich w szelkie stwier­

zm ie ortodoksji pozbawionej czynów (takiej,

dzenia o spraw iedliw ości i w ierze są bowiem pu­

którą zaczęli później krytykować także rabini),

ste. Paweł - z drugiej strony - zauw aża, że spra­

czy też zniekształconym poprzez błędną inter­

wiedliwości brakuje zarów no Ż ydom , jak i poga­

pretację poglądom Pawła (atakowanym również

nom. Pyta zatem , w jak i sposób Bóg uczyni ich

przez sam ego Pawła). Obydwa założenia są

wszystkich prawym i. O dpow iedź brzm i - nie po­

praw dopodobne. Jest także oczywiste, że Jakub

przez religijne rytuały, ale przez oddanie się (za­ ufanie) Jezusow i C hrystusow i. Dwaj apostołow ie

nie atakuje żadnej z nauk Pawła i że Paweł mógł­ by podpisać się pod wszystkim, co napisał Jakub.

Vom Testament

choc - biorąc pod uwagę odmienność stylu - za­ pewne byłoby to sformułowane nieco inaczej.

646

4,4 Przyjaźń ze św iatem jest nieprzyjaźnią z Bogiem ?

Werset ten nadal wydaje się więc trudnym, jednak trudność ta polega już głownie na tym. że

W Jk 4.4 Jakub zdaje się tw ierdzić, że nie m ożna

niewygodna jest raczej jego treść. Bóg interesuje

kochać Boga, a jed n o cześn ie np. robić karierę.

się naszymi czynami, a one mają związek z tym.

Czy sugeruje tym sam ym , że chrześcijaństw o ma

czy wejdziemy do królestwa niebieskiego. W rze-

niewiele wspólnego z tym św iatem ? Czyż Pismo

czywistości, nie ma tu żadnej sprzeczności po­

Święte nie mówi o tym, że Bóg kocha świat?

między tą nauką a poglądami głoszonymi przez

Czy w związku z tym i my nie pow inniśm y go

Pawia. Tc dw a stanowiska wydają się może inne.

kochać?

jednak takie nie są. W rzeczywistości, wiele z ta­

Język tego w ersetu jest b ard zo bezpośredni.

kich pozornych sprzeczności wynika z niezrozu­

Jakub bez. ogródek nazyw a sw oich czytelników

mienia Pawła przez Lutra oraz przez tych. którzy

„cudzołożnikam i”, naw iązując tym określeniem

zapomnieli o umieszczeniu Pawła we właściwym

do term inologii starotestam entow ej. S tary Testa­

mu kontekście judaizmu.

ment ukazuje Izrael jak o o blubienicę Boga, która

Jeśli więc Jakub odwołuje się w jakiś spo­

chce równocześnie zadow olić innych „kochan­

sób do zniekształconych poglądów' Pawła, to

ków". znajdując bezpieczeństw o u innych bóstw

możliwe, że pouczenie zawarte w Jk 2.14-26 po­

i mocarstw (zobacz Iz 1,21: Jr 3: O z 1 - 3). Bio­

wstało. jeszcze zanim spotkał on Pawła. Gdyby

rąc pod uwagę obecne w N ow ym Testam encie

bowiem omówili Ewangelię razem, Jakub za­

nawiązania do oblubienicy C h ry stu sa (2 Kor

pewne zacytowałby autentyczne słowa Pawła

11.2; E f 5,22-24: Ap 19,21), te starotestam ento-

każdemu, kto przypisywałby apostołowi autor­

we zapożyczenia są jak najbardziej na miejscu.

stwo zniekształconej doktryny, z którą Jakub się

„Innym kochankiem ” w tym

spierał.

„świat” - to znaczy jego w artości i cele.

A zatem, problem sprzeczności pomiędzy

przypadku jest

Chrześcijanie, do których zw raca się Jakub,

Jakubem i Pawłem wynika częściowo z niezrozu­

pragnęli osiągnąć sukces i uzyskać

mienia Pawła (spowodowanego tym, że Luter

w oczach świata, pozostając jed n o cześn ie naśla­

skupiał się na walce ze zbawieniem postrzega­

dowcami Jezusa. P rzypom ina to sytuację, w któ­

nym jako nagroda za pokutę i pobożne uczynki,

rej Izrael chciał służyć jed n o cześn ie Jahw e i Ba­

zaś nie skupiał się na żydowskich rytuałach,

alowi. Izraelici, a zw łaszcza ci z K rólestw a Judy.

przez co narzucał niejako Pawłowi własne poglą­

nigdy nie zam ierzali zaprzestać kultu Jahwe.

dy) oraz częściowo z odczytywania tekstu Pawła

Wszystkie święta były więc obch o d zo n e, a ofiary

w kontekście listu św. Jakuba. W rzeczywistości,

spełniane. Pilnowali tego kapłani. Je d n ak w tym

pisma Jakuba i Pawła pozostają w stosunkowej

samym czasie Izrael czcił Baala (i innych boż­

harmonii, łącząc różne sfery apostolskiej posługi

ków), w znosząc jego ołtarze nawet na dziedziń­

i ukazując tym samym różne perspektywy (wi­

cach świątyni Jahwe. P odobnie zachowywali się

doczne w Liście do Galatów i w Dziejach Apo­

chrześcijanie, którzy pragnęli wysokiej pozycji

stolskich).

i zaszczytów nawet jako członkow ie Kościoła

pozycję

(Jk 4.1-2. porównaj Jk 2,2-4). Jezus ukazuje podobną sytuację, mówiąc:

2,25 Czy Rachub ntiała prawo skłamać? Zobacz komentarz do Joz 2.4-6.

„Nikt nie może dwom panom służyć (...). Nie możecie służyć Bogu i M am onie” ( Ml 6.24). Nie chodzi tu o to, w ja kim stopniu m ożna służyć temu czy tam tem u panu. ale o to, że nie można

647

U st śh. Jakuba

służyć obojgu z nich je d n o c z e śn ie . Jest to nie­

swój krzyż, jeśli rzeczywiście chcą isc za Nim

możliwe - p rzed e w szystkim dlatego, że nikt nie

(zobacz Ml 10.38). O soba idąca na śmierć krzy­

jest w stanie w ykrzesać z siebie w ystarczającej

żową nie myśli o zabezpieczeniu swojej przyszło­

do tego em o cjo n aln ej energii. Jeśli m o cn o zaan­

ści, ale oddaje wszystko - m ajątek, reputację

gażujemy się w w arto ści tego św iata, nie znaj­

a nawet życie - za sprawę, dla której umiera. Do

dziemy ju ż siły, aby zaan g ażow ać się także

takiego właśnie, całkowitego oddania siebie, Je­

w sprawy i w artości Boga. Jeśli zaś pośw ięcim y

zus wzywa swoich uczniów. Diatego również

się B ogu\ nie b ęd ziem y m ieć na tyle energii, aby

Nowy T estam ent nie w spomina o dziesięcinie -

czcić to. co czci o taczając y n a s św iat. Sposób,

Bóg pragnie bowiem wszystkiego (zobacz 2 Kor

w jaki w ykorzystujem y n asz czas, energię i pie­

8.2-5).

niądze najlepiej o d zw iercied la to, co jest dla nas

Jakub wzywa swoich czytelników do podob­

najważniejsze. Z aso b y te nie są bow iem nieogra­

nego oddania się Bogu. Z poprzednich wersetów

niczone, a najw iększą ich część pośw ięcam y na

wynika, że adresaci Jakuba uzyskują to, czego

to. z czym jeste śm y n ajb ard ziej zw iązani em ocjo­

chcą. na dwa sposoby. Po pierwsze, walczą ze

nalnie. Jeśli złożym y cały ten sk a rb w jednym

sobą nawzajem, rywalizując praw dopodobnie

miejscu, nie m o żem y go ju ż złożyć gdzie in­

o władzę we wspólnocie chrześcijan. Po drugie,

dziej.

m odlą się. N iem niej jednak - jak dodaje Jakub

Po drugie, n ie d a się służyć dw om panom

- nie otrzym ują na swoje modlitwy żadnej odpo­

dlatego, że obydw aj są k o ch an k am i zazdrosny­

wiedzi. Dzieje się tak dlatego, że próbują w tych

mi. W Starym T estam en cie Bóg objaw ia się jako

m odlitw ach wykorzystać Boga do realizacji włas­

ten. który żąd a ab so lu tn e j lojalności. Jest m ę­

nych celów. Bóg traktowany jest przez nich

żem. który nie b ęd zie dzielił sw ojej żony z nikim

jak „słodki tata", który ma spełniać ich zachcian­

innym, naw et jeśli m iałoby się to zd arzać tylko

ki. Przy takim podejściu chrześcijanie nie służą

wówczas, gdy nie m a go w d o m u . P odobnie Baal

tak naprawdę Bogu. ale tym właśnie zachcian­

(oraz każdy inny b o żek ) - w ciąż pragnie więcej

kom. Obydwie strategie - strategia współzawod­

i więcej. To. co zaczy n a się ja k o relacja z dw om a

nictwa i manipulacyjnej modlitwy - świadczą

bogami je d n o c z e śn ie , pow oli staje się relacją

o tym, że odbiorcy listu Jakuba oddali się spra­

z jednym z nich - Baal p o c h łan ia bow iem tyle

wom tego świata. Pierwsza z tych strategii ukazu­

energii, że kult Jah w e zacz y n a być zaniedbyw a­

je to w sposób bezpośredni, druga natom iast

ny. W Nowym T estam en cie Je zu s w skazuje na

stw'arza wprawdzie pozory pobożności, jednak

nakaz ab solutnej lo jalności w obec Boga, gdy

opiera się zasadniczo na tym samym. D opiero

mówi o tym. że Jeg o w yznaw cy pow inni wziąć

w chwilach kryzysu okazuje się, że chrześcijanie ci nie służą tak naprawdę Bogu. lecz ziemskim wartościom . Analizowany przez nas werset jest zatem

Poświęcenie się Bogu n iekoniecznie oznacza zaanga­ żowanie się w działalność K ościoła. M o że to być po

pewnym ostrzeżeniem . Chrześcijanie, do któ­ rych zwraca się Jakub poprzez oddanie się św ia­

prostu czas. jaki spędzamy w obecności Boga. dowiadu­ jąc się od Niego, jakie ma dla nas priorytety. Zobacz:

tu stali się wrogami Boga. Czy jest dla nich jakaś

Joyce Huggetl. The Joy o f Listening to God (Downers Grove. III.; tntcrVarsily Press. 1986) oraz Peter Lord.

rzeczywiście jest w tej sytuacji zazdrosny, ale

Hearing God (Grand Rapids, M ich.: Baker, 1988). Dzia­ łalność związana z Kościołem także może być forntą zaangażowania w sprawy świata, drogą do zdobycia po­ zycji społecznej lub do osiągnięcia własnych celów w innej sferze.

nadzieja? Następny werset mówi nam. że Bog później dowiadujemy się także, że obdarza On swą łaską pokornych. Jest więc dla nich nadzieja, jeśli tylko ukorzą się i podejm ą pokutę. Bóg jest bowiem gotowy obdarzyć ich laską.

W t Testumen! Czy można równocześnie robić karierę i słu­ żyć Bogu? Odpowiedź Jakuba brzmi - nie. Ka­ rierą lub powołaniem każdego chrześcijanina jesi bowiem służba Bogu. Można służyć Bogu

648 samym nonkonform istą i realistą jak jego mistrz - Jezus. Zobacz również kom entarz do

Mt 6.24;

Jk 5,1; I J 2,15

w ramach jakiejś kariery, ale jeśli człowiek na­ prawdę pragnie służyć Bogu (a nie Jego wrogo­ wi). kariera nie może być tym. w co zaangażuje

5,1 Biada bogaczom ?

się całym swoim sercem. Jak rozpoznać, czy nie przekraczamy lej granicy? Patrząc na to. co się

Wyobraź sobie osobę, która w chodzi do eksklu­

dzieje, gdy następuje konflikt wartości. (Konflikt

zywnej restauracji przy Bay Street lub Wall Street,

laki może dotyczyć moralności osobistej, ale naj­

gdzie jadają

częściej ujawnia się w sytuacjach, gdzie do głosu

i woła: ..Hej. wy bogacze, płaczcie i rozpaczajcie

dochodzi moralność zbiorowa lub w kwestiach

z powodu waszej nędzy!” Taka w łaśnie pozorna

takich jak zaangażowanie w pracę zawodową.

niedorzeczność pojawia się w Jk 5.1, która to wy­

W takich okolicznościach mamy okazję przeko­

powiedź rozpoczyna zapisane w sześciu werse­

nać się. czy jesteśmy w stanie zrezygnować

tach potępienie bogaczy. F ragm ent ten od razu

z wartości światowych na rzecz tych, jakie daje

budzi w nas pytanie: „D laczego ci bogacze są po­

pracow nicy

wielkich

korporacji

nam Bog.) Czy idziemy na kompromisy i robimy

tępiani?" Czy Bóg nie kocha bogatych tak samo

to. czego oczekuje od nas świat, powszechny sy­

jak biednych? Czy nie są oni równie dobrymi

stem wartości (np. w pracy zawodowej czy na

chrześcijanami jak ich biedniejsi bracia i siostry?

uczelni)? A może jesteśmy gotowi nawet stracić

Jakub już wcześniej w spom niał o bogatych,

pozycję zawodową, odrzucając kompromis? Ta­

odnosząc się do nich w Jk 1,10-11; 2.5-7 oraz

kie decyzje jasno pokazują, komu naprawdę słu­

ogólnie (bez użycia słowa „bogaty” ) w Jk 2.2-3;

żymy. Czy w ten sposób promow ana jest postaw a

4.13. W żadnym z powyższych przypadków nie

sprzeciwu wobec wartości lego świata? Odpo­

wypowiada się o nich pozytyw nie. Interesujące,

wiedz Jakuba brzmi - tak. Nic chodzi mu o to.

że ostatnie ze w spom nianych wyżej fragmentów'

że nie powinniśmy się zajmować żadnymi spra­

dotyczą członków' w spólnoty chrześcijan, nato­

wami praktycznymi (zwłaszcza żc bardzo waż­

miast te. w których pojaw ia się słow o „bogaty"

nym elementem przesłania Jakuba jest np. po­

dotyczą osób spoza tej wspólnoty. D la Jakuba

moc finansowa świadczona ubogim), ale raczej

wyrazy „bogaty" i „chrześcijanin" najwyraźniej

o to. że całe nasze życic musi byc podporządko­

wzajemnie się wykluczają.

wane Chrystusowi. Jedyna wartościowa nagroda

Dlaczego Jakub

nie łączy tego

pojęcia

pochodzi bowiem od Niego. Wartości, które wy­

z chrześcijanam i? Z pew nością nie m a on opo­

znajemy. muszą byc wartościami Chrystusa, przy

rów przed tym. aby nazywać ich „ubogimi"

czym dla Jakuba nie jest to jakiś wyższy poziom

(Jk 1,9; 2.2-3.5-6). P raw dopodobnie jest to spo­

chrześcijaństwa - jest to chrześcijaństwo w całej swej istocie - proste i czyste.

wodowane tym, żc Jakub kieruje się nauką Jezu­

Wypowiedz Jakuba zawarta w Jk 4.4 jest

„biada wam. bogaczom " (Ł k 6.20.24). C o wię­

trudna, ale nie dlatego, że ciężko ją zrozumieć.

cej, Jezus zaznacza również, że bogactw o jest

Jej znaczenie jest dokładnie takie, jakie widzimy. Problem w tym, że dla nas - chrześcijan rozdar­

przeszkodą na drodze do królestwa niebieskiego - tylko Bóg jest w stanie dokonać niem ożliwego

tych pomiędzy Bogiem a wartościami tego świa­ ta - znaczenie to jest bardzo niewygodne. Nie

i doprowadzić tam bogaczy (M k 10,23-27). Nie powinno się łagodzić tych słów, mówiąc: „To nie­

ma jednak wątpliwości, żc Jakub jest lulaj takim

możliwe. aby do królestwa wszedł ktokolwiek -

sa. który mówi: „Błogosławieni ubodzy” oraz

649

List iw. Jakuba

czy to biedny, c z y b o g aty . T ylko Bóg m o ż e nas

W rozważaniach Jakuba zawartych w Jk 5.1-

tam w p ro w ad zić z a p o m o c ą c u d u " . Je z u s nicze­

6 istnieje pewna dynamika. Najpierw wspomina

go takiego p rz e c ie ż n ie p o w ie d z ia ł. J a k u b przy­

on o bezużyteczności bogactwa, opisanego w ka­

pom ina

tegoriach strojów i pieniędzy. Jak mówił Jezus -

p o n a d to ,

żo

Jezu s

p rzy sze d ł

głosić

Ewangelię u b o g im (Ł k 4 ,1 8 ) i to im błogosław ił,

grom adzone dobra psują się ( Mt 6.19*20). Ponie­

mówiąc: „D o w as n a le ż y k ró le stw o B oże" (Ł k

waż członkowie kościoła Jakuba znają słowa Je­

6.20). N ig d y n a to m ia s t n ie sk ie ro w ał p o d o b n e g o

zusa. apostoł odnosi się do tej właśnie symboliki,

błog o sław ień stw a d o b o g a ty c h .

radząc bogatym , aby dzielili się swoim mająt­

K lucz d o z r o z u m ie n ia , d la c z e g o J a k u b dzie­

kiem z ubogim i i w ten sposób zabiegali o boga­

li ludzi n a b o g a c z y i n a c h r z e ś c ija n , z n a jd u je się

ctw o w niebie. Oni oczywiście tego nie robią,

na końcu ro z w a ż a ń o b o g a c tw ie w Ł k 12.34: ..Bo

gdyż nie są wyznawcami Chrystusa i nie wyznają

gdzie je s t s k a rb w a sz . ta m b ę d z ie i se rc e w asze".

Jego w artości. ( C hociaż w czasach Jakuba wśród

Biorąc p o d u w ag ę fa k t. że m a m y o g ra n ic z o n y

bogaczy m ożna było znaleźć także żydowskich

zasób

e n e rg ii

e m o c jo n a ln e j,

k tó rą

m ożem y

przyw ódców politycznych i religijnych, których

w co ś z a in w e s to w a ć , to je ś li a n g a ż u je m y ją

w artości duchowe powinny przypominać te gło­

w spraw y z ie m s k ie , n ie je s te ś m y w sta n ie sk ie ro ­

szone przez Jezusa).

wać jej ku n ie b u c z y m iło śc i B oga. S kiero w an ie

N astępnie Jakub daje do zrozumienia, że

swego se rc a ku n ie b u o z n a c z a ło b y u m ie sz c z e n ie

nieposłuszeństw o bogaczy wobec Ewangelii (na­

w nim sw o je g o „ s k a rb u " - sw o jej inw estycji, co

uki Jezusa) zaświadczy przeciwko nim na Sądzie

z kolei o z n a c z a ło b y r o z d a n ie sw o je g o m ajątk u

O statecznym . A postoł pisze o tym. nawiązując

na cele c h a r y ta ty w n e . D la te g o , k ied y B óg d o k o ­

w dw óch zdaniach do przypowieści o bogaczu

nuje c u d u w s e rc u b o g a c z a . Z a c h e u s z og łasza

i ubogim Łazarzu (Łk 16.19-31). Bogacz był naj­

św ieżo u z y s k a n ą w o ln o ś ć o d b o g a c tw a , je sz c z e

praw dopodobniej pobożnym Żydem, który jed­

zanim Je z u s o z n a jm ił m u zb a w ie n ie (Ł k I9 .I-I0 )6.

nak sprzeciw-ił się woli Bożej tym. że - mając

Na p o d o b n e j

wiele - nie pom ogł żebrakowi leżącemu pod bra­

z a s a d z ie ,

k ied y z s tę p u je

D uch

Święty w K s ię d z e D z ie jó w A p o s to ls k ic h , c h rz e ś­

m ą jego dom u. Podobnie jest z bogaczami, do

cijanie z a c z y n a ją s p o n ta n ic z n ie d z ie lić się sw o­

których zw raca się Jakub - grom adzą oni swoj

im m a ją tk ie m z b ie d n y m i. J a k u b je s t w pełni

m ajątek, choć nie wiedzą, że nadchodzą „dni

św iadom tej e w a n g e lic z n e j tra d y c ji i o p ie ra sw o­

ostateczne", czyli kres czasów, wraz z Sądem

je nauki n a ty m . o c z y m w c z e śn ie j m ów ił jeg o

O statecznym . To, że nie potrafili korzystać ze

starszy b ra t - J e z u s .

sw ego m ajątku zgodnie z wolą Bożą „toczyć bę­

A z a te m lu d z ie , k tó ry c h J a k u b n azy w a „bo­ gaczam i", n ie są w y z n a w c a m i J e z u s a . To oczyw i­

dzie ciała wasze niby ogień" - ściągnie na nich ogień piekielny.

ście w y sta rcz y ło b y , ab y s k a z a ć ich n a p iek ło . Je st

Po trzecie. Jakub pisze o niesprawiedliwo­

jed n ak in n y p o w ó d , d la k tó re g o z a słu g u ją o n i na

ści. jakiej dopuszczali się owi bogacze. Dotych­

p o tęp ien ie - s p o s ó b , w ja k i tr a k tu ją ubo g ich .

czasow e zarzuty były ju ż wystarczająco poważ­ ne. ale teraz dow iadujem y się jeszcze, że ludzie ci wstrzymywali zapłatę swoim robotnikom . Kpł 19,13 mówi: „Z apłata najem nika nie będzie po­ zostaw ać w twoim dom u przez noc aż do poran­

Przypomina to nawoływanie do nawrócenia przez Jana Chrzciciela w Łk 3,7-14. które ma również wymiar ekonomiczny i podkreśla konieczność pokuty przed uzyskaniem Bożej akceptacji, czego symbolem jest w tym przypadku chrzest.

ka" (porów naj Pwt 24.14-15). Prawo to ustano­ w ione zostało dlatego, że biedni pracownicy ku­ powali jed zen ie dla siebie i swoich rodzin tuż po zakończeniu dnia pracy. Brak zapłaty oznaczał

Vmv Testamen

650

JUj nich brak pożywienia. Mimo sprzedawanych

inteligentni. D opiero od nied aw n a zachodnie

na bieżąco plonów, bogacze zawsze znajdowali

społeczeństw o zaczęło do św ia d czać ograniczeń

wymówkę, aby nie piacie pracownikom - mogli

i dochodzić do św iadom ości, że w skali świata,

np. tłumaczyć się problemami ze sprzedażą i wy­

zwłaszcza, jeśli chodzi o środow isko naturalne

płacać pensje dopiero wówczas, gdy cena zboża

i dobro przyszłych pokoleń, starożytny punkt wi­

była wyższa. Ich wymówki z pewnością były jed ­

dzenia był p raw d o p o d o b n ie zn acz n ie bardziej

nak „zgodne z Prawem" - usprawiedliwione przez

rozsądny od w spółczesnego.

ówczesne interpretacje „rabiniczne”. Bóg jednak

Po piąte, bogacze, o których pisze Jakub,

potępił takich ludzi w Iz 5 (zwłaszcza Iz 5.9-10)

niejednokrotnie dopuszczali się niepraw ości wo­

i nadal to czyni. ( Porównaj dla kontrastu postępo­

bec spraw iedliw ego. M ów iąc: „potępiliście i zabi­

wanie Hioba w Hi 7.1-2: 24.10; 31,13.38-40.) Po czwarte. Jakub pisze o tym. jak bardzo

li” Jakub nie ma p ra w d o p o d o b n ie na myśli nie­ zgodnych z praw em aktów' przem ocy, ale nawią­

bogacze lubią sobie dogadzać. W ucztowaniu nie

zuje raczej do sądów, traktow anych przez boga­

ma nic złego, dopóki wszyscy mają dostatek, jed­

czy jako narzędzia ucisku. U cisk ten nic musiał

nak dogadzanie sobie, podczas gdy wokół są

nawet realizować się w sp o só b bezpośredni. Wy­

tacy. którzy nie mają nic. jest według Boga strasz­

starczyło. że w skutek przegranych spraw sądo­

ną zbrodnią. I znów przychodzi nam na myśl

wych odbierano ubogim środki d o życia w ra­

przypowieść o bogaczu i ubogim Łazarzu, ale

mach grzywien lub w ydaw ano wyroki na korzyść

zwróćmy także uwagę na zasady dotyczące świę­

bogaczy. Biedak, który w skutek wyroku tracił

towania na cześć Pana ( Pwt 16). zgodnie z. który­

ziem ię lub pracę, tracił je d n o cześn ie wszystko,

mi nikt nie może pojawić się na uczcie z pustym i

co m iał i zaczynał p rzym ierać głodem , o ile nikt

rękami: osoba uboga (Lewita, wdowa, sierota,

nie wyratował go w porę z tej opresji. Dla Boga

przybysz) mieli świętować razem z tymi. którzy

nie ma jed n ak znaczenia, czy śm ierć zadawana

mieli na to środki. A zatem, potępiając dogadza­

jest w sposób bezpośredni czy pośredni i czy od­

jących sobie bogaczy. Jakub przypom ina nieco

bywa się to poza ustanow ionym przez ludzi pra­

proroka Amosa.

wem czy też w jego ram ach. D la N iego wszystko

W czasach Jakuba zachłanność była oczywi­

to sprow adza się do m orderstw a. To. że biedacy,

ście piętnowana bardziej niż we współczesnym

o których czytam y w liście Jak u b a byli chrześci­

św iecie. Członkow ie kultur śródziem nom orskich

janam i (co jest wysoce p raw dopodobne), czyni

żyjący w pierwszym wieku po Chr. wierzyli,

Jego osąd jeszcze bardziej pewnym .

że na swiecie istnieje ograniczony zasób dobr.

A zatem , nie ulega wątpliw ości, że Jakub

a w ięc jeśli ktos zgromadził ich więcej, to ktoś

zdecydowanie potępia bogaczy. N ie dość, że nie

inny miał ich przez lo mniej lub nawet nie miał

są oni chrześcijanam i, to jeszcze postępują

nic . Mieszkańcy świata zachodniego postępują

w sposób, który zasługuje na zdecydow any osąd.

tak, jak gdyby dobra i bogactwa były niewyczer­

C o więcej, tego typu prorocze ostrzeżenia stano­

pane. przez co wszyscy mogliby być bogaci, gdy­

wią wezwanie do naw rócenia (chociaż - jak

by tylko ciężko pracowali lub byli wystarczająco

mówi Pismo - bogaczom nawrócić się jest o wie­ le trudniej niż ubogim ), dlatego podobnie jak m ieszkańcy Niniwy, napom inani przez Jonasza,

Porównaj U. Malina. The New Testament World (Alianta. John Knox. 1984). N ic wszystkie jego argu­ menty są jednakowo przekonujące, jednak jego rozwa­ żania dotyczące koncepcji „ograniczonych dobr" opra­ cowane są w sposób rzetelny.

ludzie wciąż pozostają w zasięgu Bożej miłości. Zanim jednak zaczniemy litować się nad boga­ czami, zwróćmy uwagę na to, że każdy z pięciu zarzutów postawionych im przez Jakuba jest na tyle poważny, że może sprowadzić na nich Boże

List 5 ». Jakuba

651

potępienie. Aby zo sta ć p o tęp io n y m nie trzeba

starszych Kościoła, którzy będą się nad nim

koniecznie d o m ag ać się sąd o w n ie czyjejś śm ierci

m odlić i nam aszczą go olejem w imię Pana.

lub stosować w obec kogoś ucisk. W ystarczy, że

Jakub w bardzo bezpośredni sposób stwierdza

będziemy żyć zach łan n ie, g ro m a d z ą c to, czym

również, że „modlitwa pełna wiary będzie dla

można by się było p o d zielić. W yznaw cy Jezusa

chorego ratunkiem ". Czy oznacza to. że nigdy

nie mogą czerp ać p rzy k ład u z o só b prom ujących

nie doświadczył on rozczarowania płynącego

taki styl życia, ale raczej trw ać cierpliw ie w po­

z modlitwy, która nie została wysłuchana? Czy

słuszeństwie w obec C h ry stu s a (Jk 5.8) i m odlić

napraw dę sądzi, że każda modlitwa starszych bę­

się o Ducha, u m o żliw iająceg o im rad o sn e d o łą­

dzie skuteczna? I dlaczego Jakub w spomina

czanie do chrześcijan o p isa n y ch w D ziejach, któ­

w tym m iejscu o grzechu? Czyż Jezus nie powie­

rzy dbali o swój sk a rb w nieb ie, d zieląc się swymi

dział, że grzech nie m a nic wspólnego z chorobą

dobrami z b ied n iejszy m i czło n k am i w spólnoty.

(J 9,1-3). Czy Jakub nie daje ludziom powodu,

Dzięki tem u w św iecie, w k tó ry m w ciąż w yznaje

aby sądzili, że źródłem chorób są ich własne

się (a nawet p ro m u je ) w arto ści p o tęp ian e przez

grzechy? Wygląda na to. że słowa, które padają

Boga. będą m ogły rozw ijać się zaleca n e przez

w Jk 5,14-16 nie są pouczeniem, ale raczej

Niego cnoty.

groźbą.

Zobacz rów nież k o m e n ta rz do

M t 6,24;

Mk 10.21; 10.25; Jk 4,4.

Motyw modlitwy o uzdrowienie pojawia się w Nowym Testam encie dość często. Najbardziej oczywistym przykładem jest Jezus, który uzdra­ wiał chorych (choć nigdy nie zastosował w tym

5,12 Nie przysięgajcie?

celu m odlitwy) i posyła! swoich uczniów, aby ro­ bili to sam o. To właśnie oni - nie Jezus - na­

Zobacz kom entarz do M t 5,34.

m aszczali także chorych olejem (Mk 6.13). W Dziejach Apostolskich czytamy o kontynuacji działalności Jezusa (tym razem poprzez Ducha

5,14-16 M odlitw a uzdrow i chorego?

Świętego), wyrażającej się między innymi w serii licznych uzdrowień zapoczątkowanej tuż po dniu

Koncepcja „wiary, k tó ra uzd raw ia" m oże koja­

Pięćdziesiątnicy (D z 3) i trwającej aż do końca

rzyć się negatyw nie w ielu czło n k o m K ościoła.

opisanej w tej księdze historii (D z 28.7-10).

Wielu z nas zna zap ew n e o soby skrzyw dzone

Również działalność św. Pawła charakteryzowa­

przez tych, którzy w ierzą w uzdrow ienie przez

ła się obecnością cudów (Rz 15.18-19 - są to

wiarę, jed n ak nie d o k o ń ca p opraw nie je inter­

głównie cudowne uzdrowienia i wy rzucanie złych

pretują. O sobiście p o zn ałem pew ną wdowę, któ­

duchów ), których doświadczali także członko­

rej pow iedziano, że p rzy czy n ą śm ierci jej m ęża

wie założonych przez niego wspólnot kościel­

była jego słaba w iara lub g rzech. Inni, którzy nie

nych (G a 3.5). C o więcej, umieszcza on „laskę

zostali m oże aż tak skrzyw dzeni, otrzym ali obiet­

uzdraw iania" pośród darów Ducha Świętego

nicę uzdrow ienia, ale nie zo stała o n a spełniona.

(1 Kor 12,9). Nic więc dziwnego, że Jakub pisze

Mając to na uw adze, czujem y się nieco zakłopo­

o uzdrawiającej modlitwie właśnie pod koniec

tani, czytając w erset Jk 5.14-16, gdyż wydaje się.

listu, gdzie każdy pogański autor mógłby złożyć

iż Jakub p opiera w nim tych w łaśnie „uzdrowi­

adresatow i życzenia zdrowia. (W tamtych cza­

cieli". którzy nadużyw ają zaufania lub wprow a­

sach typowy grecki list kończył się zazwyczaj

dzają w błąd nas czy naszycli przyjaciół.

podsum owaniem, zaleceniem, życzeniami zd ro ­

Jakub zach ęca ch rześcijan do tego, aby, jeśli

wia oraz stwierdzeniem nawiązującym d o ce lu

któryś spośród nich je st o b ło żn ie chory, wezwali

napisania listu - chrześcijańską wersją takiego

\ow y Testament

652

zakończenia jest właśnie Jk 5). Jakub nie przed­

Jest to relacja o so b o w a, nie za ś p o p ro stu intelek­

stawia więc swoim adresatom niczego nowego

tualne p rzek o n an ie. Je st to ta k ż e je d e n z darów

i nic robiło się tego w zakończeniu listu), ale opi­

D ucha Ś w iętego (1 K o r 12.9).

suje praktykę, którą znają i realizują podobnie

N ie m ów im y w ięc o m o d litw ie o p artej na

jak inni członkowie pierwszych w spólnot koś­

p rześw iadczeniu, że

cielnych.

o m odlitw ie w ypływ ającej z relacji z Bogiem,

Choć w kontekście tego fragm entu (Jk 5,14)

Bóg u z d raw ia.

Mówimy

w której u k sz tałto w ało się p rz e św ia d c z e n ie , iż

wspomniane jest nam aszczenie olejeni* - praw­

Bóg uzdrow i czło w iek a i to nie d la te g o , że taka

dopodobnie jako rodzaj modlitwy w yrażonej

jest ogólna w ola B oża (a z a w s z e ta k a j e s t) 11, ale

w określonej czynności" - jasne jest, że tym. co

dlatego, że takie je s t J e g o p ra g n ie n ie w tej kon­

naprawdę uzdrawia chorego, jest Boże działanie

kretnej chw ili. G e o rg e M üller, k tó ry słynął ze

stanowiące odpowiedz na modlitwę: „modlitwa

skutecznych m o d litw o fu n d u sz e d la sw ych siero­

pełna wiary będzie dla chorego ratunkiem ".

cińców . a także o zd ro w ie d la c h o ry c h , stwier­

Modlitwa ta musi być jednak „pełną wiary". Po

dził. że ch o ć zaw sze m iał w iarę (w se n sie, o któ­

starszych oczywiście m ożna się było spodziew ać,

rym tutaj m ów im y) w p o z y s k a n ie pieniędzy,

że potrafili modlić się z wiarą - w końcu uważa­

to tylko d o ro ku

no ich za najbardziej dojrzałych przewodników

w uzdrow ienie c h o r y c h 12. N ie p rz e sta ł jed n ak

duchowych, którym z pewnością nie brakowało

m odlić się za c h o ry c h i w ielu z n ic h w ciąż odzy­

wiary. Zauważmy przy tym. że chodziło właśnie

skiw ało zdrow'ie, ale nie ro b ił ju ż teg o z tak głę­

o wiarę starszych, nie o wiarę chorego człowieka

bokim p rzek o n an iem o s k u te c z n o ś c i, ja k ie miał

- choroba w żaden sposób nie łączy się więc tu­

w przy p ad k u m o d litw o fu n d u sz e . N ie była to już

1836 w ierzy ł ta k napraw dę

taj z brakiem wiary. Modlitwa chorego nie m iała­ by więc żadnego wpływu na uzdrowienie - liczy się tylko modlitwa starszych. W iara jest o dda­ niem się lub zaufaniem Bogu. co odzw ierciedla np. prośba pełna wiary wspom niana w Jk 1.610.

‘ Olej na pewno nie jest tu traktowany jako lekarstwo, ponieważ (1) w starożytności używano wielu różnych lekarstw ; niemożliwe, aby jeden środek stosowany był jako lek na wszystkie dolegliwości i (2) w języku gre­ ckim istniało oddzielne słowo na określenie „lekarstwa", nie było więc potrzeby zastępowania go wyrazem „olej”. Nie chodziło także o sakramentalne właściwości same­ go oleju tjcsli ..sakramentalne“ oznacza, że olej sam w sobie miał cudowne własności), ponieważ to m odli­ twa a nie olej. jest tak naprawdę źródłem uzdrowienia, choć namaszczenie olejem może być oczywiście częś­

dlatego, że naprawdę ufają Bogu. ale po to. aby nabrać „pewności" lu b zdobyć B oże błogosław ieństw o dla swo­ ich w łasnych planów lub po prostu dlatego, żc jest to akt pobożności. W Jk 4,1-5 au tor za zn a cza , żc c i ludzie są lak naprawdę przy ja ció łm i świata, k tó ry ch m odlitwa umotywowana jest nie pragn ien iem p ełn ien ia w oli Bo­ żej. lecz chęcią m an ipu low an ia B ogiem , aby spetniat ich wiasną wolę. /.obacz Peter U. Davids. Suffering and Sickness in die V o r Testament w: C . Peter W agner. F. D o ug las Pcnnoyer. red.. Wrestling widi Dark Angels (Ventura. Calif.: Regal Books. 1990). s. 215-237. Wydaje się, że m ial na lo w'plyw k o n flik t wewnątrz ruchu C h rześcija ń skich

B ra ci (C h ris tia n

Brethren).

którego jednym z przyw ódców byl w łaśnie M ü ller. K on ­ flikt ten dotyczył praw dopodobnie darów duchowych.

cią modlitwy.

D o późnych lat 30-tych X I X w. B ra cia aktyw nie starali

" Ang.: a type nf actedprayer (przyp. red.).

się o takie dary. O k o ło roku 1836, po tym . jak J. N.

10 Głównym przesianiem Jk 1,6 jest to. że osoba powin­

Durby (inny z przyw ódców ) wystąpił p rzeciw k o Edw ar­

na prosie Boga z dziecięcym zaufaniem, pewna, że Bog

dow i Irvingowi (pastorow i, którego m oglibyśm y okre­

jest hojny w spełnianiu ludzkich próśb. Osoba wątpiąca

ślić mianem prekursora ruchów charyzm atycznych),

lub chwiejna to osoba, która modli się. a równocześnie pokłada ufność we własnej umiejętności lub m ożliwości manipulowania innymi. Osoby takie modlą się nie

porzucono te praktyki. D arby rozw iną! wówczas kon­ cepcję wygaśnięcia darów duchowych, która charakte­ ryzowała późniejszy dyspensacjonalizm .

I.ist .w. J akuba

653

zatem m o d litw a p e łn a w iary. J a k u b , p o d o b n ie

Ja k u b pisze w reszcie; „W yznaw ajcie zatem

jak Je zu s ( M k 11.22-24). o b ie c u je , że k a ż d a m o d ­

so b ie n aw zajem grzechy, m ó d lcie się je d e n za

litwa p ełn a w iary z o s ta n ie w y słu c h a n a . Jego

d ru g ieg o , byście odzyskali zd ro w ie”. N igdzie

stw ierd zen ie w y ra ż o n e je s t w s p o s ó b b a rd z o b e z ­

w sw oich ro zw ażan iach nie w sp o m in a o n o d a­

p o średni. p rz e z c o w n io sk u je m y , iż czło n k o w ie

rze u zd raw ian ia. M ożliw e, że w yraża w te n sp o ­

jego w sp ó ln o ty m u sieli m ie ć te g o ty p u d o św ia d ­

só b p rz e k o n a n ie , iż we w sp ó ln o c ie o só b n a p e ł­

czenia.

n ionych D u ch em Św iętym d ary tak ie b ę d ą o b ja­

M odlitw a, o k tó rej pisze Ja k u b , trw ała zap ew ­

w iać się, kiedy tylko zajdzie ta k a p o trz e b a . Ja k u b

ne dość d łu g o - sta rsi m usieli m ieć c z a s n a w słu­

sk u p ia się z a tem n a n ieco innym asp ek cie niż

chanie się w Boga; m o żliw e rów nież, że rozm aw ia­

Paw et. Z w róćm y je d n a k uw agę n a to. że d o ty ch ­

li także o g rz e c h a c h c h o re g o . J a k u b m ów i w yraź­

c zas opisyw ał on sytuację, w której d o ch o reg o

nie, że g rzech nie zaw sze je s t p rzy czy n ą choroby.

trz e b a w ezw ać starszy ch K ościoła - c h o d zi w ięc

A postoł pisze b o w iem ; J e ś lib y p o p e łn ił grzechy".

praw -dopodobnie o o so b ę zbyt słabą, aby m ogła

Podobnie ja k Je z u s w J 9,1-2. J a k u b najw yraźniej

p ó jść d o kościoła.

widział p rzy p ad k i - być m o ż e n aw et b a rd z o liczne

T eraz je d n a k J a k u b ro zsze rza zak res sw oje­

- w któ ry ch o so b a c h o ra nie p o p e łn iła żad n eg o

go p rzesian ia, pisząc, że zanim ktokolw iek za­

grzechu. N iem n iej je d n a k , p o d o b n ie ja k Paweł

c h o ru je ta k , że trz e b a będzie w zyw ać starszych,

w 1 K or 11,30, zn a ł ta k ż e in n e sy tu a cje, w k tórych

w szyscy c h rześcija n ie we w sp ó ln o c ie powanni

grzech rzeczy w iście zaistn ia ł. Jeśli Jk 6.16 o d ­

w yznaw ać reg u larn ie sw oje g rzechy i stale m o d ­

zw ierciedla p rak ty k ę sto so w a n ą reg u larn ie p rzez

lić się za siebie naw zajem . W yznaw anie g rze­

członków je g o w sp ó ln o ty kościelnej, to m o żem y

ch ó w spraw ia bow iem , że n asze sum ienie się

w yw nioskow ać, że, w ra m a c h m o d litw y o u z d ro ­

o czy szcza, p rzez c o nie d o p u sz czam y do tego.

wienie. pod p rze w o d n ic tw e m sta rszy ch , o so b a

aby g rzech p rzero d ził się w ch o ro b ę. P oza tym .

chora m ogła n a jp ierw d o k o n a ć b a d a n ia sw ego su­

w yznaw anie grzechów ' d ru g iem u ch rześcija n in o ­

m ienia i w y zn ać g rz e c h y z m o d litw ą o p rz e b a c z e ­

wi (p rz y p u sz c z a ln ie tak iem u , k tó ry m a w sobie pew ną m ą d ro ść d u ch o w ą i potrafi zach o w ać dys­

nie (w razie p o trzeb y ). W ięk szo ść ży jący ch d ziś ludzi, k tó rz y regu­

k re c ję ) po m ag a skonkretyzow ać n aszą sk ru ch ę

larnie m o d lą się za c h o ry c h , m o ż e p o św ia d czy ć,

i żal za grzechy. W yznanie g rzech u spraw ia rów­

iż przy czy n ą c h o ro b y c z ę s to byw a u raza, złość,

nież. że tru d n ie j je s t nam racjo n alizo w ać w łasne

ro zg o ry czen ie lu b in n y g rz e c h . W ta k ic h sy tu a ­

grzechy. W szystko to pow oduje, że m odlitw a

cjach dla J a k u b a w a ż n a była p rz e d e w szystkim

o p rz e b a c z e n ie rów nież staje się bardziej kon­

sk ład an a c h o re m u o b ie tn ic a o d p u sz c z e n ia g rze­

k retn a i sk u te czn a. Ja k u b nie w ym ienia wszyst­

chów - nie tylko o b ie tn ic a u le c z e n ia z choroby.

kich pow odów , dla k tórych ch rześcija n ie pow in­

Bez św ia d o m o ści p rz e b a c z e n ia g rz e c h u (k tó ry

ni w yznaw ać sw oje grzechy, form ułuje je d n a k

czasem tr u d n o

dla nich w yraźne polecenie.

n aw et zid en ty fik o w ać), c h o ry

m ógłby się b o w iem o b aw iać, że w k ró tce pow róci

A p o sto ł zach ę ca ich rów nież d o tego. aby

on w p o sta ci je s z c z e g o rsz e j ch o ro b y . P raw dę

m odlili się za siebie naw zajem , zanim zacz n ą po­

m ówiąc, ju ż sa m a św ia d o m o ść p rz e b a c z e n ia p ro ­

w ażnie chorow 'ać. Po c o c zek a ć na lak zaaw anso­

wadzi n ieraz d o u zd ro w ien ia, b ez k o n ieczn o ści

w ane sta d iu m choroby, że trzeba będzie wzyw ać

od p raw ian ia

żad n y ch

d o d atk o w y ch

m odlitw .

starszy ch ? Po co zrzu cać całą d u sz p astersk ą p o ­

I o d w ro tn ie - były ta k ż e p rzy p ad k i o d zy sk an ia

sługę na starszy ch ? Poza tym . starsi m uszą też

zdrow ia na b a rd z o k ró tki c zas. kiedy np. u z d ro ­

ja k o ś zdobyw ać d o św iad czen ie w praktyce m o d ­

wiona o so b a szy b k o w racała d o g rzesz n eg o

litwy. Z a n im z o s ta n ą d o b ry m i starszym i, m uszą

życia.

być p rzecież zwykłym i ch rześcijan am i, którzy

V <*»y

Testament

654

główny cel n ap isan ia listu. J u ż sa m o to je st wy­

rvtrafią modlić się we wspólnocie. Na wypadek. ¿d\b\ kłos chciał stwierdzić: „Nie jesieni star­

starczającym p ow odem , aby u z n a ć je g o kluczo­

szym. więc Bog mnie nic wysłucha", Jakub za­

we znaczenie.

pewnia: .Wielką moc posiada wytrwała modlitwa

O koliczności, d o ja k ic h o d n o si się ten wer­

sprawiedliwego" (Jk 5.16). A zatem, pozostawa­

set. podane zostały w Jk 5,19 - ch rześcijan in

nie w harmonii z Bogiem (bycie sprawiedliwym)

(„ktokolw iek z w as") zbłąd ził. J a k u b podaje

jest tak naprawdę jedynym warunkiem, który

w swoim liście w iele p rzy k ład ó w ta k ie g o błądze­

musi spełnić chrześcijanin, aby modlić się tak

nia. I tak. błąd zen iem je s t u le g a n ie słabościom ,

skutecznie jak Eliasz.

chciw ość, gniew i za z d ro ść . W szy stk o to o becne

Jakub nie zawiera w swym liście elaboratów

jest w- Kościele. Inni c h rz e ś c ija n ie p o w in n i nap o ­

na temat modlitwy o uzdrowienie. W pierwszych

m inać błądzących tak , aby m ogli o n i okazać

latach Kościoła nie było takiej potrzeby, gdyż

skruchę i uzyskać p rz e b a c z e n ie . T akim n ap o ­

modlitwa taka stanowiła powszechną praktykę.

m nieniem jest m iędzy in n y m i list J a k u b a , który

Wszyscy ją znali i nikt nie musiał się jej uczyć.

usiłuje sprow adzić sw oich c z y te ln ik ó w na w łaści­

Jakub tylko o niej przypomina, korzystając z oka­

wą drogę. To jest w łaśnie głów ny cel apostoła.

zji. iż forma typowego greckiego listu daje mu taką

W nioskujem y zatem ,

możliwość. Dla nas jednak jego wzmianka stano­

m nianym w pow yższym w ersec ie je s t ch rześcija­

wi zachętę do rozważań na temat modlitwy pełnej

nin, który d opuścił się g rz e c h u ta k ie g o ja k chci­

wiary, która byłaby dla ludzi źródłem prawdziwe­

wość czy o są d zan ie b liźniego.

że g rz e sz n ik ie m

w spo­

C h rześcijanin ten błąd zi - sc h o d z i na złą

go uzdrowienia, nie zaś zwodzenia1’.

drogę. Z tekstu w ynika, że nie c h o d z i tu o żaden konkretny grzech - naw et b a rd z o p ow ażny -

5,20 Wybawiony od śmierci?

z ktorego oso b a m ogłaby się sto su n k o w o szybko oczyścić. Jak mówi Je zu s w M l 7,13-14 ( d o której

Zamiast zakończyć list pozdrowieniem lub bło­

to wypowiedzi być m o że J a k u b tu naw iązuje),

gosławieństwem. Jakub wieńczy go tym zagadko­

dla człowieka istnieją tylko dw ie d ro g i. D roga

wym stwierdzeniem. Kim jest ow „grzesznik",

prow adząca do życia je s t w ąsk a i tr u d n a , p o d ­

o którym tam czytamy? 1 czy to grzesznik zosta­

czas gdy prow adząca d o śm ierci je s t szeroka

nie ocalony od śmierci, czy leż osoba, która go

i łatwa. N iestety, b ard zo łatw'o je s t zejść z drogi

nawróciła? O jaki rodzaj śmierci tu chodzi? Czy

wąskiej na szeroką. C h rz e ś c ija n in , o k tó ry m czy­

chodzi o spowodowaną grzechem śmierć wiecz­

tamy w Jk 5,20. w łaśnie ta k p o stą p ił. Je g o brat

ną. czy też fizyczną?

jednak to zauważył i p o sta n o w ił go uratow ać.

Znaczenie tego wersetu jest tak naprawdę

Pytanie brzm i - kto w takiej sytuacji zo staje o ca­

bardzo ważne. Jakub pisze swój list w typowo

lony od śm ierci - g rzesznik czy ten , k to go ratu ­

greckiej konwencji. Grec\ zazwyczaj kończyli li­

je? W Ez 3,18-21 zaw arte są ro z w a ż a n ia na tem at

sty podsumowaniem (Jk 5.7-11), zaleceniem

odpow iedzialności tych. k tórzy ra tu ją innych.

(Jk 5,12), życzeniami zdrowia (Jk 5.13-18) oraz

1 tak. jeśli jesteśm y św iadkam i czy jeg o ś u p ad k u

określeniem celu (Jk 5,19-20). Werset Jk 5.20

i nie robimy w tej spraw ie nic, to g rzesz n ik p onie­

stanowi zatem częśc stwierdzenia określającego

sie konsekw encje sw ojego u p a d k u , ale na nas także spada wówczas część winy. W S tary m Te­

1 Najlepsza współczesna książka na temat modlitwy O uzdrowienie jest prawdopodobnie następująca pozy­ cja Ken Blue. Authority to Heal (Downers Grove. 111.: InterVarsity Press. 1987).

stam encie laką winę często p rz y p ła c a n o życiem . Jeśli natom iast próbujem y o strzec g rzesz n ik a , to pozostajem y bez winy niezależnie o d je g o o sta­ tecznej decyzji. Takie jest niew ątpliw ie p r z e ś lą -

IJsI i w

655

Jakuba

nie Ezechiela (E z 33,9; porów naj I Tm 4,16),

końcowej części. W obydwu Testam entach śmierć

czy jest to jed n ak rów nież przesianie Jakuba?

ukazana jest jako końcowy skutek grzechu, przy

O sobiście u w ażam , że to grzesznik je s t tym,

czym opisuje się ją zazwyczaj w kategoriach

który zostaje o calo n y od śm ierci wysiłkam i oso­

wiecznej śmierci lub potępienia na Sądzie Osta­

by ratującej. M am kilka powodów, by tak sądzić.

tecznym (Pw t 30,19; Hi 8,13; Ps 1,6; 2,12; Jr 23,12;

Po pierwsze - stw ierdzenie, że grzechy zostaną

Jud 23: Ap 20,14). Jakub wspomniał już o tym

zakryte (naw iązan ie d o Prz 10,12: „m iłość wszel­

w Jk 1.15. gdzie stwierdził, iż pożądliwość rodzi

ki błąd ukryw a") wydaje się o d n o sić d o błędów

grzech, który z kolei prowadzi do śmierci. Ta

grzesznika, nie zaś d o po tencjalnych grzechów

śm ierć jest przeciwieństwem życia, które daje Bóg

osoby ratującej. W tym kon tekście bow iem , jed y ­

(Jk 1,18). Ponieważ śm ierć i życie są tam pojęcia­

nie grzesznik jest tym . k tó ry zbłądził. Po drugie,

mi analogicznymi, możliwe, że należy je trakto­

kolejność słów w g reck im oryginale także suge­

wać nie jako zjawiska fizyczne, ale jako stany od­

ruje. iż to g rzeszn ik zo stan ie wybaw iony od

noszące się do wieczności (eschatologii, jeśli

śmierci. Po trzecie, ju ż sam a idea naw rócenia

chcem y posłużyć się bardziej naukowym słowni­

osoby z błędnej drogi (d o ść n aciągane dosłow ne

ctwem). Ta analogia, wraz z poważnym wydźwię­

tłum aczenie, któ re p ró b u je o d d ać myśl Ja k u b a)

kiem Jk 5 sugeruje, że w analizowanym przez nas

sugeruje, że ta w łaśnie droga staw ia grzesznika

wersecie chodzi o taki właśnie rodzaj śmierci -

w n iebezpieczeństw ie śm ierci, przy czym osoba

o spowodowaną grzechem śmierć ostateczną. Ja­

ratująca cały czas p o zo staje b ezp ieczn a (choć

kub mówi zatem, że chrześcijanin może zejść

potencjalnie także n araża się na grzech, gdyby

z właściwej drogi życia1". Niemniej jednak, inny

nic udało jej się p o m ó c b łąd zące m u ). Czym jest zatem owa śm ierć, od której grzesz­ nik jest wybawiany? W N ow ym T estam encie na­ potykamy niew ątpliw ie przykłady grzechów pro­ wadzących d o śm ierci fizycznej - spójrzm y cho­ ciażby na przypadek A n aniasza i Safiry (D z 5,1-11) oraz stw ierdzenie Pawła w I K or 11,30 (porównaj 1 Kor 5,5). C o więcej, w Jk 5,15-16 od­ krywamy, że grzech m oże się wiązać z chorobą. Czy właśnie do tego Jak u b nawiązuje? Czy chodzi mu o to, że kiedy oso b a naw raca grzesznika ze złej drogi, jego grzechy zostają m u odpuszczone, przez co zostaje ocalony od śm ierci fizycznej?

u Ani Jakub, ani inni autorzy Nowego Testamentu nie są zainteresowani odpowiedzią na hipotetyczne pyta­ nie: „Jak chrześcijanin może stracić życie wieczne, któ­ re ju ż posiada?’ Wszystkie teologiczne odpowiedzi udzielane na to pytanie opierają się na różnych teolo­ gicznych założeniach i albo zaprzeczają zn aczeniom poszczególnych tekstów (jak np. w stw ierdzeniu: „Chrześcijanin nie umiera na wieki, ale po prostu traci swoją nagrodę w niebie"), albo interp retu ją je zgodnie z własnymi przekonaniami (ta k jak w przypadku wy­ znawców kalwinizmu. którzy m ów ią: „Osoby, które ska­ zane są na w ieczną śm ierć początkow o wydawały się być chrześcijanam i, ale ich brak w ytrw ałości ukazał, że

C hoć takie rozw iązan ie w ydaje się być cał­

tak napraw dę nie byli praw dziw ie nawTÓccni’ lub

kiem atrakcyjne, nie jest to najbardziej praw do­

w przypadku wyznawców artninianizm u: „Tak, można

podobna in terp retacja tego fragm entu. Pam iętaj­ my, że każdy elem en t Jk 5,7-20 je st tak napraw dę oddzielną częścią, co podyktow ane jest form ą

stracić w iarę i zostać skazanym na w ieczną zagładę” ). Jakub, podobnie jak wszyscy autorzy Nowego Testa­ m entu. nie dbał o precyzję teologiczną, ale zajmował się raczej spraw am i duszpasterskim i. Dlatego też. ukazuje

greckiego listu. O zn acza to, że aby dobrze odczy­

on po prostu określoną sytuację (chrześcijanie na złej

tać znaczenie słowa „śm ierć” w analizow anym

d rodze), rozpoznaje zagrożenie (śm ierć) i szuka drog ratunku, nie py tając przy tym o teologiczne dopasowa­ nie. A zatem, choć na postawione wyżej pytanie z pew­ nością istnieją różne odpowiedzi teologiczne, nie po­

przez nas wersecie, pow inniśm y raczej zwrócić się do głównej części listu (obejm ującej wezwa­ nie do naw rócenia w Jk 4,1-10), nie zas d o „ży­ czeń zdrowia" (Jk 5,13-18) zawartych w jego

winniśmy oczekiwać od autorów Nowego Testamentu w skazaniu na jedną z nich.

m o /c .co w tci sytuacji ratow ać, p r /y czym działa­

kryty krwią). I tak. w skutek naw et niewielkiego

nia tc nic si) daremne. M o że się bowiem okazać,

gestu w yrażającego pragnienie ocalenia grzeszni­

/c tc próby się powiodą, przez co grzesznik zo­

ka. mogą zostać zakryte jeg o „liczne grzechy".

stanie w> bawiony od śmierci wiecznej. Stanic

Pisząc o tym. Jakub w yraża sw oją w łasną dusz­

się tak. ponieważ jego grzechy zostaną zakryte

pasterską troskę o dusze chrześcijan i zachęca

test to sformułowanie zaczerpnięte ze Starego

ich, aby za jego przykładem starali się naprowa­

Testamentu - kiedy spełniana była ofiara pokut­

dzać błądzących braci z pow rotem na drogę

na. grzech zostawał jak gdyby dosłownie za­

prawdy.

P ie r w s z y L is t św . P io t r a

1,9 Zbaw ienie: kw estia przeszłości,

nym (1 P 1.5). Przyjdzie ono wtedy, gdy zakoń­

teraźniejszości czy przyszłości?

czy się aktualny proces cierpienia dla Jezusa (1 P 4.19). Jest to zatem coś. ku czemu można

Ewangeliczni ch rześcija n ie często m ów ią o so­

w zrastać (1 P 2,2). Innymi słowy - Piotr dosc

bie, że zostali „zbaw ieni”. W ierzą bow iem , że

konsekwentnie traktuje zbawienie jako kwestię

uzyskali ju ż zbaw ienie w pew nym punkcie prze­

przyszłości.

szłości, kiedy to o d dali się Jezusow i jak o swem u

To prawda, że Nowy Testament mówi cza­

Panu. Czy język, któ reg o używ ają zgadza się

sem o zbawieniu w czasie przeszłym. Przykłado­

z tym, o czym czytam y w I Liście Piotra? Piotr,

wo - w Liście Judy 3 czytamy o „wspólnym na­

wydaje się, że trak tu je zbaw ienie jak o pew ien cel.

szym zbawieniu" a w Tl 3.5 o tym. że Bóg „zba­

skutek końcowy - nie jak o coś, co ju ż zostało

wił nas przez obmycie odradzające". W Dz 15.11:

zdobyte. Czy o zn acz a to, iż nasze zbaw ienie nie

Rz 8,24; E f 2.5.8 i 2 Tm 1.9 zbawienie również

jest do końca pewne?

ukazane jest jako kwestia przeszłości. Niemniej

W swym pierw szym liście P iotr używa słowa

jednak, teksty Nowego Testam entu, w których

zbawienie cztery razy (1 P 1,5.9-10; 2,2); kolejne

zbawienie ukazane jest w taki sposób, stanowią

trzy razy w spom ina n ato m iast o byciu uratow a­

mniejszość. Częściej bowiem mówi się tam o zba­

nym/zbawionym (1 P 3,20-21; 4.18). przy czym

wieniu jako o procesie teraźniejszym (1 Kor 1.18;

jedno z tych naw iązań dotyczy procesu o becne­

2 Kor 2.15) lub zdarzeniu przyszłym (Rz 5.9-10;

go (1 P 3.21. który to w erset analizow ać będzie­

10,9; 11,26; 13,11: I Kor 3,15: 15.2: 2 Kor 7.10;

my w późniejszym ro zdziale), pozostałe nato­

Flp 1.28; I Tcs 5.8-9; I Tm 4.16; Hbr 1.14; 9.28;

miast - zbaw ienia przyszłego (z w yjątkiem wer­

10,39). M ożna wprawdzie dyskutować na lemat

setu 1 P 3,20. który od n o si się do uratow ania Noego). W I Liście sw. Piotra czytam y o tym . że

ściślej klasyfikacji tego czy innego wersetu, jed­ nak ze wspomnianych wyżej fragmentów w y la ­

zbawienie objawi się d o p iero w czasie ostatecz­

nia się pewna ogolna tendencja - choć zbawienie

Ydht Testament

658

bywa traktowane jako kwestia przeszłości, za­

nie w ytrw ałości. N ie ci bo w iem , k tó rzy podejm u­

zwyczaj postrzega się je jako coś przyszłego.

ją jed n o ra z o w ą d ecy zję p ó jśc ia za C hrystusem ,

To. ze autorzy Nowego Testam entu kłady na­

zo stan ą zbaw ieni, ale ci. k tó rz y w ytrw ają „do

cisk na przyszłościowy aspekt zbawienia, wiąże

k o ń ca” (M t 10,22; 24.13: M k 1 3 ,1 3 ).Teologow ie

się niewątpliwie z samą jego naturą. W szystkie

w yrażali ten p o g ląd n a d w a sp o so b y . W tradycji

wersety mówiące o zbawieniu jako o czym ś prze­

o p a rte j na p o g lą d a c h W esleya, zb aw ien ie po­

szłym skupiają się na podstawie zbawienia, którą

strzeg an o ja k o co ś n ie p e w n e g o , co ś, c o m ożna

jest śmierć Jezusa, przyjęta poprzez powierzenie

stracić, p o d c z a s gdy w^ tra d y c ji teo lo g ii reform o­

się Mu (wiarę), nic zaś poprzez ludzkie rytuały

w anej Bog zap ew n ia , że ci. k tó ry c h rzeczyw iście

- także te. o których mowa w Starym T estam en­

odnow ił, zd o łają w y trw ać d o k o ń c a . O bydw ie

cie. Większość wersetów mówi jednak o rzeczywi­

tradycje je d n a k o d z w ie rc ie d la ją biblijny akcent,

stości zbawienia, która jest sprawą przyszłości.

który stw ierdza, że zb aw ien ie n ie je s t ow ocem

Zbawienie oznacza bowiem ratunek przed pew­

jed n o razo w ej decyzji, lecz w y trw a ło śc i w w ierze,

nym niebezpieczeństwem. W kontekście teolo­

w yrażającej się p o słu s z e ń s tw e m w o b ec C h ry stu ­

gicznym jest to niebezpieczeństwo potępienia na

sa w ciągu całeg o życia. Z b a w ie n ie je s t zatem

Sądzie Ostatecznym (Rz 5.8-9). Ze względu na

całkow icie p ew ne, ale ty lk o d la ty ch , k tó rz y teraz

naturę tego niebezpieczeństwa, zbawienie nie

prow adzą życie p o d p o rz ą d k o w a n e C h ry stu so w i.

może urzeczywistnić się, dopóki nie nadejdzie

To praw da, że m u sim y p a m ię ta ć o p o d sta w ie na­

ów sąd. Do tego czasu chrześcijanin ma nadzieję

szego zbaw ienia, o d w o łu ją c się d o d o k o n an ej

zbawienia ( I P 1,3), ale nie zbaw ienie jako takie.

w przeszłości zbaw czej śm ie rc i C h ry s tu s a na

„Nadzieja”, o której pisze Piotr to m ocne, ufne

krzyżu, je d n a k byłoby d o b rz e , g d y b y śm y m ów iąc

przekonanie o tym, że coś niewątpliwie nastąpi.

0 zbaw ieniu, używ ali ję z y k a n ie k a teg o ry czn eg o

Można ją porównać do nadziei ucznia, który wie,

1 pam iętali rów nież

że spełnił wszystkie wymogi, aby być przyjętym

w w ierze i o p o czu ciu S ąd u O s ta te c z n e g o , które

do określonej szkoły, a więc jego miejsce jest już

u autorów N ow ego T e sta m e n tu w y czu w aln e są

lam niejako zarezerwowane.

bard zo w yraźnie. W ó w czas, p o d o b n ie ja k dla

o

k o n ie c z n o ś c i

trw ania

Zbaw ienie jest zatem celem. Jest to coś. ku

au to ra I L istu św. P io tra , zb a w ie n ie s ta n ie się dla

czemu chrześcijanin zmierza. Zgodnie z 1 P roz­

nas bardziej kw estią p rzy szłeg o ce lu a nie prze­

poczyna się ono od przyjęcia chrztu ( I P 3,21).

szłego w y d a rz e n ia 1.

ale w pełni objawia się dopiero „w czasie o sta­ tecznym" (1 P 1,5). Znakiem zas tych, którzy są zbawiani, jest ich wytrwałość w wierze, pom im o różnych utrapień.

Kwestia p rzeszło śc i, te ra ź n ie js z o ś c i c z y p rzy szło ści w odniesieniu d o d o k o n a n ia się z b a w ie n ia je s t je d n ą

Czy zatem język, jakim posługują się chrześ­

z najbardziej d y sk u to w an y ch w te o lo g ii c h rz e śc ija ń ­

cijanie ewangeliczni, powinien zostać skorygo­

skiej. Jed n y m z. p o m o c n y c h w y jaśn ie ń w lej kw estii jest

wany? Być może powinniśmy kłaść nieco więk­ szy nacisk na zrównoważone odczytywanie teks­

o b serw acja , że B iblia o ra z J e z u s m ó w ią o trz e c h asp ek ­ ta ch zbaw ienia czło w iek a: ( I ) p rzeszły m - w zn a c z e n iu

tów Pisma Świętego. Ukazując zbawienie jako

usprawiedliwieniu te g o c z ło w iek a, k tó ry p rzy jął C h ry ­ stusa ja k o sw ego P an a i Z b a w iciela (Ł k 2 3 .4 3 : J 5,24:

cos. co należy prawie wyłącznie do przeszłości,

6.47; 15.3; 16,27; D z 2 .3 8 : R z 3 .23-26: 5.1: 8.1.28-39:

tracimy z oczu dwie zasadnicze kwestie. Po

10.9-10.13; G a 2,16; E f 1,3-7; 2.8-10; 1 T es 5.8-10: 2 Tes 2 ,1 3 ;T i 3,4-7; H b r 10,10; l J 5,11-13): ( 2 ) te raźn ie jszy m

pierwsze, tracimy poczucie nadchodzącego Sądu Ostatecznego, przez co - w przeciwieństwie do autorów Nowego Testam entu - przestajem y go traktować poważnie. Po drugie, tracimy znacze­

- w zn a czen iu p rak ty czn eg o uświęcenia w życiu chrześ­ cijańskim (M i 7.21.24-25; Lk 10.25-28: J 14.23; 15.4; Rz 12.1-2: G a 5.24-25: F lp 2.12; 1 T m 6.13-14: 1 Tes 5.23-24; H br 12.14; Jk 2.14-26; 1 J 2,15-17: 3.23-24)

659

I Lisi vw Piotra

Z obacz rów nież k o m e n ta r z do F lp 2.12-13; 3.10-11; 2 P 1.10; 2 .2 0 .

W k o n tek ście, w jakim S ara wypow iada te słowa, b rz m ią o n e n ieco iro n ic zn ie - w yrażając bow iem sw ój sz acu n ek w obec m ęża, je d n o c z e śn ie śm ieje się o n a ze słów sam ego Jahw e. Piotr, p o d o b n ie

2,13-14 P o d d a n ie w obec rz ą d u ?

jak w iększość autorów N ow ego T estam en tu , nie zagłębia się je d n a k w k o n tek st tej w ypow iedzi,

Zobacz k o m e n ta r z d o R z 1 3 ,1 -7 .

sięgając tylko po nią sam ą. Przyjrzyjm y się teraz kontekstow i, w jakim P io tr tę w ypow iedź um ieszcza. F ra g m en t, w k tó ­

2,18 P o ch w ała n ie w o ln ictw a ?

rym się on a znajduje, skierow any je s t do ch rześ­ cijanek z w yższych w arstw społecznych, m ają­

Zobacz k o m e n ta r z d o E f 6,5-8.

cych niew ierzących m ężów (w ów czesnej kultu­ rze sytuacje takie zdarzały się o w iele częściej niż o d w ro tn e - kiedy m ąż ch rześcijan in m iał niew ie­

3,6 N azyw ać m ę ż a p a n e m ?

rz ą c ą żo n ę ). P io tr radzi tym kobietom , aby były p o słu szn e m ężo m , gdyż to w łaśnie ich pokora

Czy P io tr n a u c z a k o biety, ab y o d n o siły się do swoich m ężó w ta k , ja k n ie w o ln ic e o d n o s z ą się

sta n ie się przyczyną naw rócenia ich m ężów, nie zaś arg u m en ty przem aw iające za chrześcijań­

do panów ? C z y o k re ś le n ie „ p a n " n ie u m n ie jsz a

stw em czy ich zd o b n e stroje ( na wysokie p o ch o ­

znaczen ia k o b iet i n ie je s t d la n ich o b raźiiw e?

d z e n ie tych kobiet w skazuje w łaśnie owo naw ią­

Jaki zw iązek m a z tą n a u k ą w ezw a n ie d o o d w a­

za n ie d o bogatych strojów - kobiety pochodzące

gi? C zy P io tr tra k tu je k o b iety ja k ludzi dru g iej

z niższych w arstw społecznych m iały zwykle tyl­

kategorii, z a c h ę c a ją c d o d y s k ry m in o w a n ia ich?

ko je d e n p o rząd n y strój i nie nosiły praktycznie

A n alizo w an y p rz e z n a s w e rse t z 1 P naw ią­

żad n ej b iżu terii). Taką uległością cechow ały się

zuje d o R dz 18,12, g d z ie n a w ieść o p o częc iu

p o n a d to „św ięte niew iasty", czyli p o b o żn e kobie­

dziecka S ara śm ie je się i m ów i d o siebie: „Teraz,

ty w sp o m n ia n e w S tarym T estam encie, z S arą na

gdy p rzek w itłam , m a m d o z n a w a ć rozkoszy, i m ój

czele. P okora i uległość jest w ięc czym ś, co wy­

m ąż sta rz e c ? ” S ło w a p r z e tłu m a c z o n e ja k o „m ój

ró żn ia chrześcijanki jak o kobiety św ięte (n a stę p ­

m ąż s ta rz e c ” w o ry g in a le b rz m ią „m ój p a n " i wy­

czynie S ary).

rażają sz a c u n e k , ja k im S a ra d a rz y ła A b ra h a m a '.

Z w róćm y także uwagę na to, czego a u to r tego listu nie m ówi. Po pierw sze, nie m ówi on. że ta uległość m a się w iązać z zaniechaniem prakty­

i (3 ) przyszłym - w zn a c ze n iu uwielbienia - całk o w ileg o

kow ania w iary chrześcijańskiej czy o d rzu cen iem

oddzielenia c z ło w ie k a w ie rz ą c e g o o d g rz e c h u i je g o

sta n d a rd ó w św iętości ustanow ionych przez Je zu ­

skutków (M t

sa. D latego też kobiety, do których zw raca się

16,27; 2 4 ,3 1.40-41; J

11.24-26:

Rz 5.1-2; 8.28-30: 13.11: 2 K o r 5.1-10: G a

14.2-3:

1.4; 5.5:

E f 1.13-14; 2.7; F lp 3.12-14; K ol 1.5: 2 T cs 2.13-14: H b r 3.14; I P 1.5-5: A p 7.13-17). J a k w sk a z u je R z 8,28-30: E f 1.3-14 o ra z I T es 5 .2 3 -2 4 B oży p la n w o b e c ży c ia w ierzą­

Piotr, n ad al pow inny m ieć „nadzieję w Bogu" i „czynić dobrze". Nawet jeśli ich niew ierzący m ężow ie zacz n ą j e straszyć karą czy rozw odem .

cego cz ło w iek a o b e jm u je w sz y stk ie p o w y ższe aspekty, w łącznie z u p rz e d n im w y b ra n ie m w ie rz ą c e g o .p r z e d za ło żen iem ś w ia ta " (p rz y p . re d .). P io tr o p ie ra się tu nu g re c k im p rz e k ła d z ie S ta re g o Te­ stam en tu . w k tó ry m z a s to s o w a n o sło w o kyrios - czyli .p a n ”, ale n ie w z n a c z e n iu „w ła ścicie l n ie w o ln ik a", lecz w sensie

h o n o ro w e g o

ty tu łu

nadaw anego

osobom

cieszącym się powszechnym szacunkiem lub wysokim statusem społecznym. K ie d y bowiem P iotr odnosi się do w łaściciela niewolników, używa innego określenia:

despotes (I P 2,18).

żądając. by przestały chodzić na zgromadzenia

ewangelizacyjną. I tak, ludzie nie przychodzą do

iub /robiiy cos. czego zakazał Chrystus, kobiety

C hrystusa dzięki sam ym słow om , a ju ż na pewno

te mają się nie bac „żadnego zastraszenia". Cier­

nie przez przym us, ale dzięki św iadectw u dawa­

pienie dla Chrystusa jest bowiem prawdziwym

nemu przez chrześcijan, żyjących zgodnie z wy­

przywilejem. Niemniej jednak, podobnie jak

znawanymi również przez pogan norm am i (o ile

wszyscy, do których adresowany jest I List Pio­

są one zgodne z w artościam i chrześcijańskim i).

tra. chrześcijanki te powinny cierpieć ze względu

Poganie w idzą wówczas, że C h ry stu s daje czło­

na wiarę w Chrystusa, nie zas dlatego, że złamały

wiekowi m oc w cielania w życie ideałów, o któ­

jakiekolwiek normy kulturowe, które Chrystus

rych oni m ogą jedynie teoretyzow ać.

by zaaprobował.

Po drugie. P iotr zw raca uwagę na fakt. że

Innymi słowy. Piotr daje nam do zrozumie­

postawa każdego chrześcijan in a pow inna cecho­

nia. że posłuszeństwo kobiet nie może być ślepe.

wać się posłuszeństw em . Ż ad en z autorów No­

Przede wszystkim bowiem powinny być one po­

wego T estam entu nie m iał p roblem u z posłuszeń­

słuszne Chrystusowi. Tylko Jemu mogą okazy­

stwem. gdyż - jak zauw aża P iotr w 1 P 2,23 - do­

wać posłuszeństwo absolutne. Kobiety te muszą

kładnie taką sam ą postaw ą cechow ał się Jezus.

zatem iśc za Chrystusem, będąc jednocześnie ule­

Nowy T estam ent głosi, że źró d łem prawdziwego

głymi wobec własnych mężów. Ich kultura wzywa

wyzwolenia jest w łaśnie w yzbyw anie się własnej

je wprawdzie do całkowitego poddania wobec mę­

mocy - stąd bogaci dobrow olnie rozdają swoje

żów - także w sprawach wiary, jednak Piotr zachę­

dobra, a biedni cierpliw ie zn o szą tru d n o ści, nie

ca je do tego. aby w kwestii religii i moralności

dom agając się nagłej popraw y w łasnego losu.

zachowały wiasnc zdanie, będąc jednocześnie do­

Dzieła D ucha Świętego realizują się właśnie na

brymi żonami w każdym innym aspekcie życia.

drodze w yrzeczeń, nie żąd ań . P ostaw a Sary jest

W ten sposób Chrystus nie będzie obwiniany za

więc zgodna z przesłaniem N ow ego T estam entu.

to. co nie ma tak naprawdę żadnego związku

Biorąc pod uwagę m ożliw ości i praw a kobiet

z okazywaniem Mu posłuszeństwa.

w tam tych czasach, m usiało to być dla nich

Po drugie, sytuacja opisana w tym fragmen­

szczególnie ważne.

cie nie jest ukazana jako ideał chrześcijańskiego

Po trzecie, podobnie jak robi to Paweł

małżeństwa. Jak zobaczymy w następnym ko­

w 1 Kor 5.12-13 (podając przykład w 1 Kor 7,12-

mentarzu. dopiero w 1 P 3.7 autor porusza kwe­

16). Piotr naucza, że chrześcijanie nie powinni

stię zasad panujących w małżeństwie chrześci­

narzucać swoich norm postępow ania ludziom

jan. Biorąc pod uwagę, że ma on tak niewiele do

niewierzącym. Poganie nie m ają bow iem mocy

powiedzenia na ten temat, możemy dojść do

Ducha Świętego, która um ożliw iłaby im wdraża­

wniosku, zgodnie z którym takie małżeństwa nie

nie w życie chrześcijańskich w artości. A zatem,

miały' większych trudności lub były stosunkowo

omawiany przez nas fragm ent nie opisuje postę­

rzadkie we wspólnotach, do których Piotr się

powania niewierzących mężów, lecz wyłącznie

zwracał. Jak czytamy w 1 P 3,7, w małżeństwie

postawę ich chrześcijańskich żon. Tylko one

chrześcijan żony są „dziedzicami łaski" na równi

mogą dawać swoim życiem św iadectw o o Chry­

z mężami. Innymi słowy, żona jest równoprawną

stusie, zachowując jednocześnie nadzieję, ż e ich

partnerką męża w życiu zgodnym z przesłaniem

mężowie kiedyś się naw rócą i - napełnieni D u ­

Ewangelii. Mąż m ają zatem darzyć czcią i szano­

chem Świętym - zaczną traktow ać j e z należy­

w ać. „aby nie stawiać przeszkód waszym modli­

tym szacunkiem, tak, jak opisano w I P 3,7.

tw o m ". W 1 P 3,1 P io tr d o k o n u je trz e c h w ażn y ch rzeczy. Po pierw sze, p re z e n tu je p ew n ą stra te g ię

A n a liz o w a n y p r z e z n a s f r a g m e n t p o m a g a n a m d o s tr z e c p ra w d ę , z g o d n ie z k tó r ą d o p ie r o

od n ie d a w n a p o s tr z e g a s ię m a łż e ń s t w o ja k o in ­

/ Ust św. Piotra

661

tymną relację p o m ięd zy m ężem a żoną. W staro­

o słabszym ciele kobiety? Czy chce przez to pod­

żytnej kulturze b asen u M orza Ś ródziem nego

kreślić jej niższość? C o to dokładnie znaczy, że

wcale nie oczekiw ano, że pom iędzy w spółm ał­

m ąż ma się z żoną liczyć? Czy m a to przypom i­

żonkami zaistnieje jak ak o lw iek bliskość em ocjo­

nać troskę o potrzeby niewolnika, jaką wykazuje

nalna. M ężczyzna byl zw ykle blisko zw iązany

jego pan? 1 wreszcie - w jaki sposób brak należ­

z m atką i z ro d zeń stw em ; m iewał rów nież bli­

nej czci wobec żon może stanowić przeszkodę

skich przyjaciół tej sam ej płci (relacja ojcowsko-

w modlitwie? Ciekawostką związaną z pytaniami

-synowska rów nież nie n ależała w ów czas do sil­

opartym i o 1 P 3,7 jest to, że określenie zastoso­

nych zażyłości em o cjo n aln y ch ). K obieta była

w ane w greckim oryginale interpretow ane jest

z kolei najm ocniej zw iązan a z dziećm i i rodzeń­

w różnych przekładach Pisma Świętego na różne

stwem; być m o że m iew ała tak że przyjaciółki

sposoby. 1 tak to, co zwykle tłum aczone jest jako

(choć od kobiet o czek iw a n o na ogół, że czas

„słabsze ciało", określane jest w niektórych prze­

będą spędzać głów nie w d o m u ). D latego też.

kładach m ianem „słabszego partnera" czy „słab­

Piotr nie zw raca uwagi na em o cjo n aln y dystans

szej płci". Określenie „słabsze ciało” jest przy

pomiędzy m ężem a ż o n ą w id o czny w analizow a­

tym niemal tak sam o enigm atyczne, jak słowo

nym przez nas w ersecie (niew ątpliw ie św iadczy

„naczynie" zastosowane w 1 Tes 4,4 (w Biblii Ty­

o nim zasto so w an e w g reck im oryginale słowo

siąclecia przetłum aczone również jako „ciało" -

„pan") - ch o ć w Piśm ie Św iętym jest kilka przy­

przyp. red.). Głębsza analiza tego sformułowania

kładów bliskiej zażyłości em o cjo n aln ej w m ał­

prowadzi do wniosku, że autor ma najprawdopo­

żeństwie. nie było to w ów czesnej kulturze zjawi­

dobniej na myśli osobę, rozum ianą jako ciało

skiem pow szechnym . P o d o b n ie, choć w naszej

zam ieszkiw ane przez Ducha Świętego (interpre­

obecnej k ulturze jest to zjaw isko pożądane, nie

tacja obecna w pism ach Ojców Kościoła) lub ja­

można w o p arciu o Biblię uczynić go istotą m ał­

ko stworzenie Boże (interpretacja zaczerpnięta

żeństwa. Jego isto tą je s t bow iem publicznie usta­

z przypowieści zawartej w Jr 18.1-11). Obydwie

nowione przym ierze lub zaan g ażow anie każdego

z tych możliwości interpretacji głoszą, że zarów­

z m ałżonków we w sp ó ln ą relację'. Zobacz również ko m en ta rz do E f 5,22; 1 P

3.7.

no m ężczyzna, jak i kobieta, są stworzeniami, ale jed n o z nich - kobieta - jest słabsze i delikat­ niejsze. W przeciwieństwie do Ojców Kościoła, Piotr nie myśli jednak o kobietach jako o istotach

3,7 Słabsze ciało?

słabszych m oralnie (R z 5,6 głosi, że - niezależ­

Werset ten p o ru sza kw estie p o d o b n e do tych

żona w' I P jest tem u poglądowa bardzo bliska)

nie od płci - wszyscy jesteśm y słabi, a myśl wyra­ z I P 3,6, jed n ak o d n o si się tym razem do mę-

lub słabiej wierzących (również Paweł nigdy nie

żów-chrześcijan. C o a u to r m a na myśli, pisząc

wiązał m ocy wiary z płcią - zobacz Rz 14.1). gdyż nie wskazuje na to ani określenie „ciało", ani „partner". Ż adne z tych określeń nie sugeruje

1Zobacz: B. M a lin a , Tlie New Testament lian/ ( A tla n ta :

również, że autor chce przeciwstawić kobietę

John Knox. 1984), w k tó r e j t o k s ią ż c e o p is a n a je s t ó w ­

mężczyźnie. Piotrowi chodzi raczej o to. że

c z e s n a k u ltu r a ś r ó d z ie m n o m o r s k a o r a z R . P a u l S te v e n s . Married Jor Goad ( D o w n e r s G ro v e . III.: I n te r V a r s ity Press. 1986). z w ła s z c z a p ie r w s z e c z te r y r o z d z ia ł) o k o n c e p c ji m a łż e ń s tw a ( p o z o s t a ł a c z ę ś ć k s ią ż k i o m a ­ w ia te i in n e k w e s tie w k o n te k ś c ie m o d e lu m a łż e ń s k ie g o o b o w ią z u ją c e g o w k u ltu r z e z a c h o d n i e j) .

w większości kontekstów kulturowych mężczy­ zna postrzega kobietę jako słabszą zarowno pod względem fizycznym (z tego właśnie powodu tak często słyszy się o przypadkach nadużyć wobec kobiet ze strony m ężczyzn), jak i społecznym.

V>ht

Testament

662

To. że kobiet) są słabsze fizycznie, jest rzeczą

to, co ma i obdarza osobę, której tego bra­

oczywistą - statystycznie mężczyźni są od nich

kuje.

wizsi i silniejsi. Do tego. że kobiety są również

C hoć w otaczającej P iotra kulturze rzeczy­

słabsze społecznic, nawiązuje 2 Kor 10 - 13.

wiście uznaw ano kobiety za „słabsze" i gorsze,

gdzie Paweł pisze o swoim poczuciu niższości

on mówi w yraźnie, że są o n e razem z mężami

społecznej - to. że nic wyglądał, ani nie mówił

„dziedzicami łaski". Innym i słowy - w tym. co

tak. jak prawdziwy Grek (zc względu na swoje

liczy się najbardziej, czyli w sferze duchow ej, ko­

obce pochodzenie), sprawiało, że u' ojczyźnie

bieta jest m ężczyźnie rów na. Nowy Testament

Greków nie traktowano go poważnie, przez co

głosi, że m ałżeństw o sam o w sobie, a szczególnie

często zdany był na pomoc miejscowych dar­

różnice płciowe, to kwestia tym czasow a, która

czyńców. Podobnie traktowane były kobiety -

w niebie nie będzie nas ju ż dotyczyć (zobacz

często dyskryminowano je w życiu społecznym,

Mt 22.30). A zatem , z perspektyw y życia wiecz­

przez co ich sytuacja materialna była na ogól

nego. kwestią o sta te czn ą nie jest słabość kobiety,

gorsza niż pozycja mężczyzn. Choć przejawy

ale jej równość. P oniew aż tak a w łaśnie będzie

dyskryminacji kobiet widoczne są także dziś.

rzeczywistość przyszła, chrześcijański m ąż musi

w pierwszym wieku ery chrześcijańskiej były one

respektować ten fakt w teraźniejszości, poprzez

szczególnie dotkliwe.

oddaw anie żonie stosowniej czci. Jak bowiem

To oczywiste, że słabość kobiety - zarów no

twierdzi Paweł w- G a 3,28 - pom iędzy m ężczy­

fizyczna, jak i społeczna, dawała (i wciąż daje)

zną a kobietą nie ma tak napraw dę żadnej różni­

mężowi znaczną przewagę w małżeństwie, przez

cy (w sensie trw ałym czy o sta te czn y m ). Prawdzi­

co mógł się dopuszczać różnorodnych nadużyć.

we chrześcijańskie m ałżeństw o wciela tę prawdę

Niemniej jednak, biorąc pod uwagę poruszony

w życie, gdyż zw iązane nim osoby bardziej kieru­

w tym fragmencie temat, który stanowi rozsze­

ją się obietnicą przyszłości (rzeczyw istość escha­

rzenie myśli zawartej w I P 2,13. Piotr skupia się

tologiczna) niż ograniczeniam i kultury, w której

tu zasadniczo na koncepcji poddania. 1 tak - mąż

aktualnie żyją.

wykazuje się poddaniem wówczas, gdy nie stosu­

Teraz widzimy już. jaki m oże to m ieć zwią-

je nadużyć wobec słabszej od siebie żony. Za­

zek z modlitwą. W kilku frag m en tach Nowego

miast tego, ma się z nią liczyc „we wspólnym

Testam entu (M t 5,23; 6,12.14-15; 1 Kor 11,33-34:

pożyciu", czyli poznawać ją coraz lepiej - nie po

Jk 4,3) czytam y o tym , iż relacje m iędzyludzkie

to. aby ją wykorzystywać, ale po to. by otaczać

mogą wpływać na to. w jaki sposób się modlimy.

ją coraz głębszą troską. Troska oparta na znajo­

Spójrzmy na przykład na kobietę, która w modli­

mości własnej żony. znajomości wypływającej

twie żali się Bogu. że m ąż żle ją traktuje. Nawet,

z przebywania razem, rozciąga się na każdą sferę

gdyby się nie żaliła - Bóg i tak widzi przecież jej

życia - „wspólne pożycie" nie odnosi się bowiem

Izy. Czyż Bóg nie jest w spółczujący i miłosierny?

wyłącznie do sfery seksualnej, ale też do wszyst­

Czy nie wstawia się za słabszym i i uciśnionymi?

kich innych aspektów małżeńskiej relacji.

Z jednej strony mamy więc obietnicę wyrażoną

Piotr pisze ponadto, że mąż ma darzyć żonę

w Mt 18.19-20. zgodnie z którą m ąż i żona two­

„czcią", co oznacza, iż mężczyzna powinien oka­

rzą mały Kościół - miejsce, w którym może się

zywać żonie szacunek, nawet jeśli kultura do

uobecniać Chrystus, przestrzeń, w której wysłu­ chiwane będą modlitwy w ypow iadane w zgodzie

lego nie zachęca. Przez to. że mąż będzie szano­ wał kobietę, poczuje się ona silniejsza i ważniej­ sza w świecie, który nieustannie daje jej od­ czuć. jak mało znaczy. Mężczyzna - podobnie ja k Chrystus - bierze zatem (a nawet oddaje)

i jedności. Z drugiej natom iast strony, kiedy mąż i żona są sobie obcy, a zw łaszcza kiedy strona silniejsza uciska słabszą, nie m a szans na wysłu­ chanie modlitwy, za wyjątkiem modlitwy pokut­

663

/ Ust i» . Piotra

nej. gdyż nic zo stał sp ełn io n y podstaw ow y w aru­

których m oże spotkać prześladowanie. Piotr po­

nek op arty na postaw ie C h ry stu sa - relacja pod­

daje im przykład Chrystusa, który także był prze­

dania i w yrzeczenia się siebie dla innej osoby4.

śladowany. Jest to ważne, gdyż chrześcijanie, do

Czy w zw iązku z tym P io tr traktuje kobiety

których pisze, zachęcani są do tego. aby utożsa­

protekcjonalnie? N ie - jest on po prostu realistą.

m iać się z dośw iadczeniem C hrystusa, które

Wic, że w kulturze, k tó ra go o tacza (a w pewnym

obejm uje również cierpienie. Jak pisze Piotr -

stopniu rów nież w d zisiejszej k u ltu rze), nie żona.

Jezus został „zabity wprawdzie na ciele, ale po­

ale m ąż stoi na u przyw ilejow anej pozycji - pra­

wołany do życia D uchem ". C hoć jest to dość

wie zawsze p od w zględem fizycznym , a często

skomplikowane, wydaje się. że w zdaniu tym opi­

również praw nym i sp o łeczn y m . N akazuje więc

sane są dwie różne sfery życia. W sferze ludzkiej

mężom przyjęcie postaw y Je zu sa, która m a się

(„na ciele") Jezus został zabity. Dla świata został

wyrażać w w y k o rzystaniu swej silniejszej pozycji

On bowiem skazany na śm ierć jak przestępca

do tego, aby żo n a m ogła się p o czu ć tym . kim fak­

i stracony na wieki. Niemniej jednak, w Wielką

tycznie jest w' o czach Boga - isto tą rów ną sw em u

N oc Jezus zm artwychwstał i to nie tylko w sferze

mężowi. Tylko w takiej relacji - ja k czytam y

ludzkiej, ale również w sferze duchowej. Jego cia­

w 1 Liście P io tra - w sp ó ln a m odlitw a m ałżon­

ło zostało zatem wskrzeszone, ale nie tylko jako

ków może zo stać w y słu ch an a. Jeśli n atom iast

zwykłe ludzkie ciało (tak jak w przypadku Łaza­

mąż stosuje w obec sw ojej żony ró żn o ro d n e nad­

rza). lecz jako ciało nieśmiertelne. Stąd opowie­

użycia, u tru d n ia so b ie d o stę p d o Boga.

ści o zm artwychwstałym Chrystusie dokonują­ cym tego. czego nie mógł robić przed swoją śm iercią - np. pojawianie się, znikanie, przecho­

3,19 Kim są duchy za m k n ięte w więzieniu?

dzenie przez zam knięte drzwi. To właśnie w owej duchowej sferze życia Jezus głosił zbawienie „duchom zamkniętym

Trudno pow iedzieć, co P io tr m a na myśli, m ó­

w więzieniu". W kolejnym wersecie dowiaduje­

wiąc. że C h ry stu s głosił zbaw ienie duchom za­

my się. że duchy te były nieposłuszne „za dni

mkniętym w w ięzieniu. C zy to m ożliw e, że C h ry ­

Noego". Kim mogły one być? Są dwie możliwo­

stus postanow ił w te n sp o só b d ać d rugą szansę

ści. Za czasów Noego świat pełen był przemocy

tym. którzy um arli? D laczego owe istoty są

spow odowanej ludzką niegodziwością (zobacz

w więzieniu? C zy m ian em tym określany jest ro­

Rdz 6.3-6.11). Bóg zesłał zatem powódź, by wszy­

dzaj czyśćca, w k tó ry m po śm ierci ludzie otrzy­

scy ci żli ludzie wyginęli. Czy to możliwe, że oni

mują drugą szan sę zbaw ienia?

właśnie są ducham i, o których pisze Piotr? Kiedy

Pierwszym krokiem d o zrozum ienia tego

patrzym y na zastosowanie słowa duch w Nowym

wersetu jest przy jrzen ie się jeg o kontekstow i.

Testam encie, zauważamy, że prawie nigdy nie

Fragment ten skierow any jest d o chrześcijan.

odnosi się ono do zmarłego człowieka. W tych przypadkach, w których słowo to odnosi się do osoby zmarłej, zawsze towarzyszy mu dodatko­

1 Nic jest d o k o ń c a ja s n e , czy s ło w o .w a s z e " w s f o r m u ­

we wyjaśnienie, dzięki którem u wiemy na pew­

ło w an iu „ w a s z y m m o d li tw o m " o d n o s i s ię ty lk o d o m o d ­ litw mężów ( s k o r o a u t o r k ie r u je te s ło w a d o m ę ż ó w w liczbie m n o g ie j) , c z y le ż d o m o d litw m ę ż ó w i ż o n . P ra w d o p o d o b n ie c h o d z i o s a m y c h m ę ż ó w , je d n a k tr z e ­ ba p a m ię ta ć , że n e g a ty w n e u c z u c i a ż o n z p e w n o ś c ią b lo k u ją s k u te c z n o ś ć m o d li tw ta k s a m o , j a k z le p o s tę p o ­ w an ie m ę ż ó w .

no, że właśnie o taką osobę chodzi (np. Hbr 12,23). W większości przypadków, na określenie zmarłych ludzi autorzy Nowego Testam entu sto­ sują wyraz „dusze". Ponieważ w analizowanym przez nas wersecie nie ma żadnych dodatkowych wyjaśnień, na podstawie których m ożna wnio-

.V > h t

664

Testament

skonać, iż chodzi o osoby zmarłe, mało prawdo­

Chrystusa nad św iatem duchow ym (np. 2 Kor

podobne. aby właśnie o takie osoby Piotrowi tu­

2.14; E f 6,11-12: Kol 2,15: A p 12,7-11). To. że

taj chodziło.

w analizowanym przez nas fragm encie Chrystus

Zgodnie z drugą możliwością, duchy wspo­

głosi duchom sw-oje zw ycięstw o, pasuje więc za­

mniane przez Piotra to „synowie Boga" z Rdz

równo do wydźwięku sam ego fragm entu, jak i do

b,2 lub ich potomkowie. Sformułowanie ..syno­

ogólnego przesłania N ow ego T estam entu.

wie Boga" odnosi się do istot duchowych nie­

Spróbujm y zatem p o dsum ow ać to. o czym

biańskiego pochodzenia. Nowy Testament okre­

Piotr mówi w 1 P 3.19. W iem y, że pisze on do

śla je jako aniołów, którzy „opuścili własne

chrześcijan z Azji M niejszej stojących przed wid­

mieszkanie" (Jud 6) lub ..zgrzeszyli" (2 P 2.4).

mem prześladow ania a naw et m ęczeństw a. Piotr

Mamy więc do czynienia z prawdziwie zbunto­

wzywa ich do tego, aby brali przykład z C hrystu­

wanymi. nieposłusznymi duchami. Ponadto, ist­

sa. który z ludzkiego pun k tu w idzenia został

nieje długa tradycja - zarówno w tekstach Nowe­

wprawdzie zabity, ale zm artw ychw stał - i to nie

go Testamentu, jak i w innych pismach żydow­

tylko do odnow ionego życia w ciele, ale także do

skich. zgodnie z którą ci upadli aniołowie zostali

chwalebnej egzystencji w św iecie duchow ym . To

zamknięci w więzieniu (zobacz I Księga Heno-

właśnie w tym św iecie głosi O n sw oje zwycięstwo

cha 10-16: 21. gdzie opisana jest kara. jakiej zo­

upadłym aniołom , którzy o kazali sw oje nieposłu­

stali poddani ci „Strażnicy" - jak autor ich nazy­

szeństwo już za czasów N oego. M ożliw e, że Je­

wa). A zatem duchy, o których pisze Piotr, są

zus głosił im tę now inę p o d czas sw ojego wniebo­

najprawdopodobniej właśnie tymi aniołami. Nie

wstąpienia - choć tekst nie podaje lokalizacji

tylko są to bowiem istoty, które zwykle określa

tego więzienia, niektórzy Ż ydzi określają ją jako

się mianem „duchów”, ale leż istoty, o których

„drugie niebo”, czyli m iejsce znajdujące się po­

zamknięciu w więzieniu Jezus doskonale wie­

między ziemią a niebem , w którym m ieszka Bóg.

dział.

W każdym razie - jak czytam y w o sta tn ich linij­

Czy Jezus głosił tym „duchom" Ewangelię?

kach tego fragm entu listu - C h ry stu s znajduje

Czy chciał dać im drugą szansę? Słowo „głosić"

się w niebie wraz ze w szystkim i istotam i ducho­

zwykle stosowane jest w Nowym Testamencie

wymi, które zostają Mu poddane.

w odniesieniu do Ewangelii, jednak może ono

Piotr daje więc do zrozum ienia, że poprzez

także oznaczać „proklamować" (Lk 12.3: Rz

przyjęcie chrztu chrześcijanie utożsam ili się

2,21: Ap 5.2). Wyraz ten nie musi więc dotyczyć

z Chrystusem , dzięki czem u na S ądzie O statecz­

wyłącznie głoszenia Ewangelii. Czy w żydowskiej

nym zostaną zbawieni i w łączeni w Jego zwycię­

lub chrześcijańskiej literaturze są jakiekolwiek

stwo. Wraz z Nim zo stan ą oni wywyższeni

inne fragmenty, w których duchom głosi się coś

w niebie, bez względu na to, jak bardzo ludzie

innego? I znów możemy odwołać się do I Księgi

będą ich prześladow ać i gnębić na ziem i. Prześla­

Henocha (która znana była pierwszym chrześcija­

dowcy chrześcijan zostaną n atom iast zwyciężeni

nom. gdyż cytowano ją np. w Liście św. Judy),

- o ile oczywiście w porę się nie naw rócą. Pozo­

gdzie autor głosi duchom ich zagładę.

stając bowiem wyłącznie w sferze ludzkiej, nie

Czy taka interpretacja pasuje do analizowa­

mogą liczyć na zbawienie w sferze duchowej.

nego przez nas wersetu? Fragment, w którym

Chrystus w końcu zatrium fow ał wobec swych wrogów i ogłosił im swoje zwycięstwo. Podobne

jest on umieszczony, kończy się tym. iż „Anioło­ wie i Władze, i Moce" poddane zostają triumfu­ jącemu Jezusowi. Nowy Testament nie mówi w p ra w d z ie w żadnym innym miejscu o głoszeniu E w a n g e lii duchom, ale wspomina o zwycięstwie

zwycięstwo odniosą chrześcijanie z Azji Mniej­ szej (i wszyscy inni chrześcijanie żyjący także dziś), jeśli tylko wytrwają w w ierności wobec Chrystusa.

/ Ust iw. Hiotra

665

3,21 Czy ch rzest n a s zbaw ia?

się Piotr, fragm ent ten sugeruje (co szczegółowo w yjaśnione jest w kolejnym rozdziale), że dla

Większość chrześcijan zo stała o chrzczona, jed­

nich również cierpienie w imię sprawiedliwości

nak poszczególne kościoły spierają się co do tego.

o statecznie nie okaże się złem. ale drzwiami do

jak chrzcić, kiedy ch rzcić i co tak napraw dę

zm artwychwstałego życia, gdzie również będą

chrzest ozn acza. 1 P 3,21 dotyczy w łaśnie tej

poza zasięgiem zła i będą panować wraz z Chry­

ostatniej kwestii (a p o śred n io być m oże także

stusem .

dwóch pierw szych), jed n ak po p rzeczytaniu tego

W spom inając o zwycięstwie Jezusa podczas

wersetu wielu ch rześcijan o m wydaje się o n a jesz­

zm artw ychw stania ( l P 3,18-19). Piotr przypo­

cze bardziej skom plikow ana niż w cześniej. Praw­

m ina. że Noe zbudował arkę. „w której niewielu,

dę mówiąc, cały frag m en t 1 P 3.18-22 je s t trudny

to jest osiem dusz, zostało uratowanych przez

do zrozum ienia. N iem n iej je d n a k , analizując ten

wodę" (1 P 3.20). Dlaczego fakt ten miałby byc

tekst skupim y się w yłącznie n a kwestii chrztu,

istotny dla Piotra i jego czytelników? Chrześcija­

gdyż - ch o ć n iezro zu m iale w ydają się rów nież

nie z Azji M niejszej, do której Piotr kierował

inne elem enty tego ak ap itu - w łaśnie ta kwestia

sw'ój list, byli niegdyś poganam i m ocno zakorze­

jawi się tu jak o m otyw główny. Skoro więc p o

nionym i w' swej kulturze i w pełni akceptowa­

przez chrzest jeste śm y zbaw iani, to w jaki dokład­

nymi przez społeczeńsłw'o. Teraz są odrzucani

nie sposób się to dzieje? C zyż zbaw ienia nie uzy­

i wyszydzani dlatego, że przyjęli chrześcijań­

skuje się przez łaskę dzięki w ierze? C zy chrzest

stwo. Cały świat wydaje się być przeciwko nim.

nie jest zaledw ie ry tu ałem - p o d o b n ie jak obrze­

To prawda - mówi Piotr - lecz podobnie było

zanie? Jaki jest w zw iązku z tym sta tu s osób, któ­

w przypadku Noego. On także traktowany był

re nie zostały o c h rzczo n e? A m oże na początku

jak głupiec, kiedy budował swoją arkę. jednak

tego akapitu

pow inniśm y raczej napisać, że

ostatecznie okazało się. że to on miał rację,

„wszyscy chrześcijan ie zostali ochrzczeni" i że ci,

a w iększość ludzi była w błędzie i utonęła w wiel­

którzy uważają się za ch rześcijan, a nie przyjęli

kiej powodzi. O calała tylko m niejszość, a dokład­

chrztu, nie zo stan ą tak n ap raw dę zbaw ieni ?

nie osiem osób (N oe oraz jego trzech synów i ich

Celem tego frag m en tu (1 P 3,18-22) jest uza­

żony). C hoć ich pobyt na arce musiał być dla

sadnienie cierp ien ia d la słu sznej sprawy'. Piotr

wszystkich bardzo wyczerpujący, to - jak pisze

uzasadnia je, p o d ając p rzykład sam ego Jezusa:

Piotr - rzeczywiście zostali oni uratowani.

„Chrystus bowiem ró w n ież raz um arł za grzechy,

Nawiązanie do arki Noego przygotowuje

sprawiedliwy za n iespraw iedliw ych, aby was do

grunt pod zastosowaną w I P analogię do do­

Boga przyprow adzić; zab ity w praw dzie na ciele,

św iadczenia chrześcijańskiego. Koncepcja, zgod­

ale powołany d o życia D u ch em " (1 P 3.18).

nie z którą zdarzenie opisane w Starym Testa­

Chrystus cierpiał więc p o m im o to. że był spra­

m encie symbolizuje wydarzenie nowotestamen-

wiedliwy. Z o stał w praw dzie skazany na śm ierć

towe. jest w Piśmie Świętym dość powszechna.

w ludzkim św iecie („n a ciele"), ale nie był to

Pojaw ia się ona u Pawła (Rz 5.14; I Kor 10,6.11)

Jego koniec. Bóg w skrzesił G o bowiem z m ar­

i u autora H br (H br 8.5; 9 ,2 4 )\ Nie ma w' tym

twych. Od tam tej p o ry Je zu s p o zo staje ju ż poza

nic dziwnego, skoro obydwa Testamenty opisują

zasięgiem śm ierci i zła. Jezu s zm artw ychw stał w sferze duchow ej, o czym naucza również Pa­ weł w 1 Kor 15.42-49. Z o stał następnie wywyż­

W ię c e j n a le m a t te g o ro d z a ju in te r p re ta c ji - zobacz L e o n h a r d G o p p e lt. Typos: The Trpo/ogiai/ Interpreta-

szony do tego sto p n ia, że służą Mu wszelkie istoty żyjące we wszechśw iecie. Skoro Jezus ma być

tion o f t/ie O/ii Testament in the New ((¡rand Rapids.

przykładem dla chrześcijan, d o których zwraca

M ic h .: E e r d m u n s .

1982).

dzieła tego samego Boga. Moglibyśmy oczeki­

gicznych właściwości - nie zbaw ia nas również

wać. żc dzieła Boże opisane w Starym Testamen­

sam rytuał. G dyby to rytuał nas zbawiał, chrzest

cie będa przyrównywane do zdarzeń opisanych

byłby dla chrześcijan m niej więcej tym samym co

w Nowym Testamencie w jednakowy sposób.

obrzezanie dla Żydów, a nasze zbaw ienie płynę­

Niemniej jednak, są tu pewne różnice. I tak. Pa­

łoby z uczynków (k tó re dla Pawła oznaczają

weł widzi związek pomiędzy chrztem a przej­

właśnie

ściem przez Morze Czerwone i obłokiem okry­

to ju ż uczynki o p a rte na starotestam entow ym

wającym Izraelitów w Księdze Wyjścia ( I Kor

Prawie.

rytuały),

nawet

jeśli

nie

byłyby

10.2). podczas gdy Piotr widzi w rytuale chrztu

C hrzest zbaw ia nas tak napraw dę przez

analogię do historii Noego. Żadna z tych inter­

„zwróconą do Boga prośbę o do b re sumienie".

pretacji nie jest błędna - poruszamy się bowiem

N iektórzy uczeni tw ierdzą, że o zn acz a to skiero­

w swiecie analogii, nie zaś znaczeń dosłownych.

waną do Boga prośbę o „dobre sum ienie" - o to,

Podobnie jak Noe zbawiony został przez

by Bóg oczyścił d a n ą osobę i o d p u ścił jej grzechy

wodę. tak samo zbawia ona chrześcijan: ..ratu­

(zobacz Hbr 10.22). In terp retacja ta jest oczywi­

je was ona we chrzcie". W jaki sposób chrzest

ście możliwa, gdyż zgodnie z nią to właśnie

nas ratuje? Odpowiedź brzmi: „dzięki zmar­

szczere pow ierzenie się C hrystusow i, nic rytuał

twychwstaniu Jezusa Chrystusa". Innymi słowy,

sam w' sobie, jest głów nym źródłem zbawienia.

chrzest jednoczy nas z Chrystusem, a gdy jeste­

Bardziej praw dopodobna jest je d n a k interpreta­

śmy z Nim zjednoczeni, w'raz z Nim uczestniczy­

cja oparta na analogiach do rytuałów żydowskich

my w Jego zmartwychwstaniu. Także Paweł od­

i zastosowaniu słowa „prośba" w innych tekstach

nosił się do chrztu jako do punktu zjednoczenia

literackich. N a ich podstaw ie dow iadujem y się,

z Chrystusem (Rz 6,4-11; Kol 2,12). Jak daje nam

że kandydat do chrztu m usiał odpow iedzieć na

do zrozumienia także 1 P 1.3, sednem chrztu jest

wiele pytań, takich jak: „C zy w yznajesz, że bę­

to. że łączy nas on z Jezusem, który zbawia i ratu­

dziesz naśladow ać Jezusa jak o sw ego Pana?"

je ludzi. Bez Jezusa i Jego zmartwychwstania

(byc może zostało to o d zw ierciedlone w Dz 8.37

chrzest byłby zatem bezużyteczny.

i I Tm 6.12). O dpow iadając na takie pytania,

Piotr wyjaśnia następnie swoje stanowisko

osoba wyrażała pragnienie pow ierzenia się Bogu

bardziej szczegółowo. 1 lak na chrzest, jaki przyj­

i utożsam ienia się z C h rystusem - to właśnie te

mują chrześcijanie, składa się zanurzenie w wo­

wyznania niosły dla niej ratunek, o ile oczywiście

dzie (jeszcze w trzecim i czwartym wieku odby­

były one zgodne z jej sum ieniem . O dpow iedź po­

wało się to nago. aby osoba chrzczona mogła

zbawiona szczerości była bow iem kom pletnie

zanurzyć się całkowicie). Pismo Święte nie mówi

bezskuteczna. Szczere pragnienie powierzenia

o dokładnej ilości i rodzaju wody. choć wiemy, że

się Chrystusowi jest natom iast źródłem zbawie­

pod koniec wieku drugiego preferowano zimną

nia. gdyż to ono właśnie łączy osobę z Jego zm ar­

wodę bieżącą. (Zobacz Nauka Dwunastu Aposto­

twychwstaniem.

łów 7,1-4, gdzie podano klasyfikację preferowa­

Niemniej jednak, w dalszym ciągu nie mamy

nych rodzajów wody chrzcielnej w Azji Mniej­

odpowiedzi na inne nurtujące nas pytania, takie

szej pomiędzy 100 a 150 r. po Chr.) Jak czytamy

jak: „Co z ludźmi, którzy nie zostali ochrzczeni,

w 1 P, zew nętrzny gest zanurzenia w wodzie nie

a jednak pragną powierzyć się C hrystusow i i ro­

jest najważniejszy - jest to tylko „obmycie brudu

bią to przy pom ocy innej sym boliki?” Piotr

cielesnego". Gdyby nie było w tym nic głębszego,

z pewnością uznałby to pytanie za nietypowe,

chrzest polegałby zaledwie na zanurzeniu brud­

gdyż - po odpowiednim przeszkoleniu z najważ­ niejszych dogmatów wiary - przyjęcie chrztu w imię Jezusa było pierw szą rzeczą, jaką robili

nego grzesznika i wyjęciu z wody czystego grzesznika. Woda nie ma bowiem żadnych ma­

/ U st iie. Piotra

667

wszyscy św ieżo naw ró cen i ch rześcijanie w cza­

4,1 Zerw ać z grzechem ?

sach Nowego T estam en tu . D latego leż koncep­ cja, zgodnie z k tó rą o so b a m iałaby w yznać w iarę

N a pierwszy rzut oka werset 1 P 4.1 nie wydaje

w Chrystusa i nie przyjąć je d n o c z e śn ie chrztu,

się trudny do zrozum ienia. To. że C hrystus cier­

byłaby dla P iotra ab su rd aln a. A postoł nawet nie

piał w ciele, jest dla chrześcijan oczywiste, bo jak

poruszył zatem takiej kw estii. O w szem - zapew ­

inaczej moglibyśmy opisać dośw iadczenie krzy­

ne zgodziłby się ze stw ierd zen iem , że łotr wiszą­

ża? Nie jest nam obca również now otestam ento-

cy na krzyżu o b o k C h ry stu s a został zbaw iony

wa koncepcja, zgodnie z którą chrześcijanie

bez przyjęcia c h rz tu (Ł k 2 3 ,43), ale dlaczego

powinni naśladować C hrystusa, w tym także

miałoby się to sta ć n o rm ą dla tych, którzy nie

Jego cierpienie. Wystarczy tylko przeczytać Flp

wiszą na krzyżach i m ogą być ch rzczen i bez żad­

2.5-11 lub 1 P 2,21. Niem niej jednak, w analizo­

nych u tru d n ień ? C zy tak ie o soby próbują unikać

wanym przez nas fragm encie pojawia się cos no­

zaleceń sam ego C h ry stu sa ? Jeśli tak, to czy

wego. a mianowicie koncepcja, zgodnie z którą

w ogóle kiedykolw iek się Je m u szczerze powie­

„kto poniósł mękę na ciele, zerwał z grzechem".

rzyły? Piotr z p ew n o ścią ch ę tn ie odpow iedziałby

Czy jest ona jednoznaczna z przesłaniem Rz 6.7:

na te pytania, gdyby tylko k toś m u je zadał. D la­

„Kto bowiem umarł, stał się wolny od grzechu"?

tego też, zam iast się n ad nim i zastanaw iać (chy­

A m oże Piotr chciał nam przekazać coś innego,

ba, że będą to p y tan ia d o ty czące sytuacji łotra

zwłaszcza w świetle faktu, że zamiast „umarł"

wiszącego na krzy żu ), najlepiej byłoby po prostu

pisze on: „poniósł mękę", a zam iast „wolny" -

przyjmować c h rzest bez zbęd n ych dyskusji, choć

„zerw ał”? Jeśli „zerwał z grzechem " oznacza

wniosek ten nie je s t tak n ap raw d ę potw ierdzony

„przestał grzeszyć", to dlaczego wszyscy nadal

konkretnymi w y p ow iedziam i zaw artym i w teks­

grzeszymy? Czy oznacza to. że nie dość jeszcze

tach Nowego T estam en tu .

wycierpieliśmy?

Niem niej je d n a k , m im o w szystko przesłanie

Istnieje pięć różnych możliwości wyjaśnienia

Piotra jest w y starczająco ja s n e - chrześcijanie

tego wersetu. Po pierwsze, może się on odnosić

zbawiani są dzięki swej łączn o ści z C hrystusem

tylko do Chrystusa (wyraz „kto” dotyczy wyłącz­

i Jego zm artw y ch w stan iem . D latego nie m uszą

nie Chrystusa). Po drugie, może on dotyczyć kon­

się obawiać żad n y ch ludzkich prześladow ców .

cepcji utożsamiania się chrześcijan z Chrystusem

Chrystus zatriu m fo w ał bow iem nad tą sferą ży­

w m omencie nawrócenia-inicjacji (zwłaszcza pod­

cia i nad stojącą za nią rzeczy w istością duchow ą.

czas przyjęcia chrztu). Innymi słowy - w mom en­

W pierwszych w iekach K ościoła norm alnym mo­

cie. gdy osoba identyfikuje się ze śmiercią Chry­

mentem

stusa. grzech nie ma już nad nią władzy (Rz

zbaw ienia

chrześcijan

byl

m om ent

chrztu. Nie ch o d ziło przy tym o sam rytuał, ale

6,1-12: I J 5,18-19). Po trzecie, słowa zawarte

o zobow iązanie o soby w obec Je zu sa ja k o Pana.

w I P 4.1 mogą oznaczać, że kiedy chrześcijanin

(Lub też - przyjm ując in terp retację alternatyw ­

decyduje się cierpieć dla Chrystusa, postanawia

ną - o przebaczenie, o jak ie o so b a prosi Jezusa

tym samym definitywnie i bezkompromisowo ze­

- Pana.) Podobnie jak u Pawła, chrzest ukazany

rwać z grzechem. Po czwarte, słowa te mogą wy­

jest w 1 Liście P iotra ja k o relacja. Rytuał zanu­

rażać przekonanie, że kiedy chrześcijanie cierpią,

rzenia w w odzie jest więc zaledw ie sym bolicz­

lamią tym samym moc. jaką ma nad nimi grzech.

nym rozpoczęciem pew nej relacji - na podobnej

1 wreszcie, werset ten może sugerować, że - tak

zasadzie jak ślub, który ro zp o czyna relację m ał­ żeńską.

sam o jak Jezus - chrześcijanie zostają wyzwoleni od grzechu w momencie śmierci.

Zobacz również ko m entarz do 22,16.

dobną z powyższych możliwości, zwróćmy uwa­

Dz 2.38:

Z anim wybierzemy najbardziej prawdopo­

Y i 'h 'v

Testament

668

gę na 10. że Piotr - w przeciwieństwie do Pawła

ność. Osoba, która zainw estow ała w Chrystusa

- nigdy nie stosuje słowa „grzech" jako pojęcia

tak wiele i zapłaciła tak wielką cenę, nie może się

abstrakcyjnego, odnoszącego się do pewnej zasa­

już z Niego wycofać.

dy czy mocy. Piotr zawsze ma na myśli konkret­

Teraz wiemy już. dlaczego jest to postawa,

ne grzeszne czyny. Z tego właśnie powodu druga

w którą chrześcijanie m ają się uzbroić. Jest to

i trzecia z powyższych opcji są raczej mało praw­

podejście,

dopodobne. Ponadto. Piotr mówi o cierpieniu

i które wyraża się w słow ach: „kto poniósł mękę

które

prezentow ał

sam

Chrystus

jako o dziele skończonym, przez co koncepcja

na ciele, zerw ał z g rzech em ”. Jeśli więc czytelni­

utożsamiania się lub podejmowania decyzji (któ­

cy Piotra przyjm ą taką postaw ę, pom oże im ona

ra jest działaniem ciągłym) także nie wydaje się

„resztę czasu w ciele przeżyć ju ż nie dla (pełnie­

do końca uzasadniona.

nia | ludzkich żądz, ale woli B ożej”. To znaczy,

Poza tym, rozpatrując pozostałe możliwo­

jeśli naprawdę będą naśladow ać C hrystusa -

ści. zauważamy, że I List Piotra odnosi się

swojego M istrza, to cierp ien ie co raz bardziej

wprawdzie do prześladowania, ale nie do mę­

będzie ich oddalać od grzechu, przybliżając ich

czeństwa. Piotr miał oczywiście świadomość

do nieba, aż w końcu dojdą d o m o m en tu , kiedy

lego, że utrata życia za wiarę jest jak najbardziej

um rą jak C hrystus i podo b n ie jak O n definityw­

możliwa, jednak cierpienie, o którym wspomina

nie zerw'ą z obecnym na tym św iecie grzechem

w swymi pierwszym liście, obejmuje zasadniczo

i jego konsekw encjam i7.

ostracyzm społeczny i nadużycia, nie zaś proce­

To. że wciąż grzeszym y m oże być skutkiem

sy prowadzące bezpośrednio do czyjejś egzeku­

faktu, że tak napraw dę nie chcem y cierpieć, czy­

cji. Dlatego możemy również wykluczyć ostatnią

li - w efekcie - zrywać z g rzech em . Być może

7. powyższych opcji.

w m om encie próby, zam iast zdecydow ać się na

Pozostają nam w tym momencie dwie moż­

cierpienie wybieramy pewden kom prom is, a po­

liwości. przy czym Piotr prawdopodobnie mial

tem dziwimy się. dlaczego nie jesteśm y w stanie

na myśli obydwie. Wypowiedź zawarta w' 1 P 4.1

pokonać tej czy innej pokusy. Z drugiej jednak

opiera się na Chrystusie, który to „cierpiał w cie­

strony, nasza nieustająca skłonność do grzechu

le", czyli „w naszym, fizycznym świecie" aż do

może być skutkiem tego, że nie wycierpieliśm y

śmierci (do której adresaci listu nie zostali jesz­

jeszcze tyle. ile trzeba. C h o ć w ybraliśm y już

cze wezwani). Skutkiem lego cierpienia nie była

Chrystusa, chcem y zerw ać z grzechem i czynimy

jednak strata, ale raczej wyzwolenie z całej rze­

postępy w' walce ze złem , to w ciąż jeszcze żyje­

czywistości grzechu i śmierci. Jezus jest już. po­

my. Byc m oże tęsknim y za doskonałością, która

nad tym, co musiał znosić, kiedy żył na ziemi. Na

będzie nam dana dopiero w m om encie zm ar­

podobnej zasadzie - chrześcijanin, który cier­

twychwstania, zaniedbując realną dojrzałość,

piał. podjął stanowczą decyzję zerwania z grze­

którą możemy osiągnąć już na tym świecie.

chem. Dzieje się lak definitywnie wf momencie, w którym chrześcijanin dochodzi do granicy

Zobacz również kom entarz do Rz 6,2.7; Hbr 10.14; 1 J 3.9.

Chrystusa i umiera'', ale częściowo jest tak rów­ nież wtedy, gdy chrześcijanina spotyka jakiekol­ wiek cierpienie. Cierpienie w imię Chrystusa sprawia bowiem, że grzech traci swą alrakcyjWięcej wyjaśnień znajdziesz w komentarzu do tego wersetu w: Peter H. Davids. The First Epistle of Peter. ' Or\g.. .goes to the extent of Christ anti dies" (przyp.

New International Commentary on the New Testament

red.».

(Grand Rapids. Mich.: Ecrdmans. 1990).

I Ust s*. Piotra

669

4,14 D uch chwały i D uch Boży?

wieni jesteście, gdy |ludzie) wam urągają i prze­ śladują was. i gdy z m ego powodu mówią kłamli­

Nikt nie lubi być zniew ażany. N ie jest to z pew­

wie wszystko złe na was" (M t 5.11; porównaj

ności;) d o św iadczenie, które pozw ala nam po­

Łk 6,22). Świat może chrześcijan odrzucać, ale

czuć Boga lub chw ałę, ch o ć 1 P wydaje się łączyć

ważne, że przyjm uje ich Jezus. C o więcej - On

te okoliczności ze so b ą. W 1 P 4,12-18 P io tr za­

nazywa ich w ręcz błogosławionymi.

chęca sw oich czytelników d o tego, aby wytrwali

Nie ulega również wątpliwości, że jedynym

w cierpieniu i nie traktow ali go jako czegoś obce­

cierpieniem , jakie czyni ich błogosławionymi,

go ich chrześcijańskiem u dośw iadczeniu. W środ­

jest prześladow anie wynikające z ich wierności

ku tego fragm entu pojaw ia się werset I P 4,14.

w obec Chrystusa. W następnym wersecie Piotr

Wydaje się on n ieco dziw ny, gdyż sugeruje, że

zauważa, iż błogosławieństwa nie niesie ze sobą

„Duch chw ały” w jak iś sp o só b różni się od D u­

cierpienie zabójcy czy złodzieja (o ile oczywiście

cha „Bożego". P oza tym - d laczego D uch m iałby

nie oskarżono ich fałszywie, aby ukarać ich tak

spoczywać n a lu d ziach tylko dlatego, że im ktoś

napraw dę za wiarę w C hrystusa). Czasem bo­

złorzeczy?

wiem prześladow anie chrześcijan wynika z ich

S form ułow anie zaw arte w 1 P 4,14 jest dość niezwykłe. W ory g in ale jest o n o tak skom pliko­

okropnego zachow ania, a nie z ich w ierności wo­ bec Jezusa.

wane pod w zględem g ram atycznym , że niektó­

I List Piotra obiecuje więc chrześcijanom ,

rzy skrybow ie próbow ali je „rozjaśnić” przy po­

że gdy dośw iadczą oni prawdziwego prześlado­

mocy ró żn o ro d n y ch „popraw ek". N iem niej jed ­

wania, spocznie na nich Duch Święty. Może to

nak, kontekst tej w ypow iedzi je s t jasny i to właś­

być echo obietnicy Jezusa, który mówi: „Kiedy

nie w tym ko n tek ście sp ró bujem y określić, co

was wydadzą, nie m artw cie się (...). gdyż nie wy

Piotr chciał nam w tych słow ach przekazać. A nalizow any p rzez n as w erset poprzedza

będziecie mówili, lecz Duch O jca w-aszego bę­ dzie mówił przez was" (M t 10.19-20; porównaj

zdanie, w którym a u to r u to żsam ia udręki będące

Mk 13.11: Łk 12.11-12). Czasam i ta chwała jest

udziałem chrześcijan z uczestnictw em w cierpie­

w idoczna dla samych chrześcijan (D z 7,55) lub

niu C h ry stu sa (1 P 4.13). C hrześcijanie ci iden­

dla innych (D z 6.15; porównaj określenie Boga

tyfikują się z C h ry stu sem i dośw iadczają na zie­

autorstw a Szczepana w Dz 7,2). Zwróćmy jed ­

mi cierp ien ia (p rze ślad o w an ia) na Jego wzór.

nak uwngę na fakt, że owa „chwała" nie zawsze

U czestnictw o w Jeg o cierp ien iu doprow adzi ich

wyciągała osobę z tarapatów - w' przypadku

jednak do u czestn ictw a w Jego chwale. C ierpie­

Szczepana to właśnie w'izja chwały przyczyniła

nie sam o w sobie nie je s t cn o tą, ale jeśli trwa się

się do jego ukam ienowania. Podsumowując, to

w nim ze względu na w ierność w obec C hrystusa

właśnie dzięki Duchowi Bożemu chrześcijanie

- idzie się p ro stą ścieżką d o chwały.

dośw iadczający cierpienia dla Chrystusa już te­

Piotr wyjaśnia n astęp n ie naturę niektórych

raz poczuc mogą przedsm ak chwały, której pełni

prześladow ań; „złorzeczą wam z pow odu imie­

zakosztują później (I P 1.7; 5.4 odnoszą się do

nia C hrystusa". C hrześcijan ie deklarują zatem

nadchodzącej chwały).

wiarę w C h ry stu sa,\a ich sąsiedzi się z nich wy­

Jest jeszcze inna przyczyna, dla której Piotr

śmiewają, a naw et ich zniesław iają (rozpow szech­

stosuje dwa różne określenia na Ducha. Otóż

niając przeróżne plotki na tem at tego. co rzeko­

wiemy, że kiedy ludzie znieważają chrześcijan.

mo naprawdę dzieje się na chrześcijańskich zgro­ m adzeniach). To, że w ytrwałe znoszenie takiego ucisku przynosi nam błogosław ieństwo, potwier­ dzone jest słowam i sam ego Jezusa; „Błogosła­

Bog daje wyznawcom Jezusa Ducha chwały. Z a­ miast zniewag chrześcijanie otrzymują wówczas chwałę w' oczach Boga. Jest tak dlatego, że cier­ pią w' imię Chrystusa - spoczywa więc na nich

\
670

Duch samego Boga. Ponieważ okazali wierność

janinem -grzesznikiem i p o trzeb a mi sądu? Czy

Chrystusowi. Bog jest dumny, żc może się z nimi

takie podejście nie pogłębi jeszcze bardziej

identyfikować. Precyzja zawarta w tym stwier­

m ojego poczucia winy. p rzez co nie będę mógł

dzeniu jest doprawdy godna podziwu.

radować się z cierpienia, jak ie znoszę w imię

Co zatem pragnie nam przekazać Piotr? We­

C hrystusa?

zwanie do pójścia za Chrystusem to wezwanie

Odpowiedzi na nasze pow yższe pytania są

do umierania. Częścią umierania wraz z Chry­

stosunkowo proste, ch o ć nie je st łatw o przyjąć je

stusem jest znoszenie prześladowania w Jego

do wiadom ości. T em atem analizow anego przez

imię. Chrześcijanin nie jest jednak sam w tym

nas fragm entu jest „sąd" (w greckim oryginale

prześladowaniu. W momencie, w którym świat

przed tym słowem w ystępuje rodzajnik określo­

obrzuca go zniewagami, Bóg daje chrześcijanino­

ny). O jaki sąd m oże tutaj chodzić? Piotr już

wi swojego Ducha chwały. Nic dziwnego, że

wcześniej w spom niał o sądzie (1 P 1,17; 2.23;

o tym właśnie doświadczeniu mówiło tak wielu

4.5-6) i za każdym razem ch o d ziło m u o sąd

męczenników kilkuset pierwszych lat historii

Boży. czyli najpraw dopodobniej - Sąd O statecz­

Kościoła. Ponieważ identyfikowali się oni z imie­

ny. Biorąc pod uwagę zastosow anie tego sam ego

niem Chrystusa, Bóg identyfikował się z nimi

określenia w' innych frag m en tach N owego Testa­

poprzez swego Ducha. To dlatego Piotr mowi:

m entu (D z 24.25: Rz 2.2-3; H br 6.2; 2 P 3.7;

Jeżeli zaś (cierpi| jako chrześcijanin. (...) niech

Jud 4; Ap 17.1; 18,20), m ożem y się w tym wnio­

wychwala Boga w tym imieniu!" (1 P 4.16).

sku utw ierdzić. 1 List P iotra m ówi zatem o tym.

Uczucie odrzucenia nigdy nie jest przyjemne ani

że Sąd O stateczny nie zaczyna się od pogan czy

pożądane, ale jeśli stawką jest wierność wobec

niewierzących w C h ry stu sa Ż ydów , ale w samym

Chrystusa, niesie ono ze sobą obecność Ducha.

dom u Bożym - w Kościele. P rześladow anie, ja ­

Takie właśnie przesłanie wyraża dziwnie brzmiący

kiego dośw iadczają jeg o członkow ie, jest więc

werset I P 4.14 i to z jego powodu - nie z powodu

ukazane jako etap Sądu O statecznego.

samego cierpienia - chrześcijanie powinni się cieszyć i wychwalać Boga. Zobacz również komentarz do Ha 3,16-18; Jk 1,2.

Aby wyjaśnić tę koncepcję, przyjrzyjm y się sądowi Bożemu w tradycji żydowskiej. W Starym Testamencie sąd rozpoczyna się w dom u Boga. Na przykład, w Ez 9.5-6 czytamy: „Idźcie za nim po mieście i zabijajcie (...)! Z acznijcie od mojej świątyni!” Kierując swe słowa do narodów, Jere­

4,17 Sąd rozpoczynający się od Domu Bożego?

miasz mówi natom iast: „Bo oto od m iasta, na któ­ rym wzywano mojego im ienia, rozpoczynam karę. a wy mielibyście pozostać nie ukarani?”

Nie cieszy mnie myśl o dokonującym się nad

(Jr 25,29). N arody nie unikną waęc kary, gdyż

kimkolwiek sądem, a zwłaszcza nie cieszę się na

sąd rozpoczął się od sam ego ludu Bożego. Tak

mysi o sądzie dokonującym się na mnie samym.

samo pod koniec okresu starotestam entow ego -

Dlatego też czuję się zaniepokojony, gdy autor

w Ml 3.1-6 czytamy o Panu, który przychodzi do

1 P nagle zaczyna określać prześladowanie chrześcijan (kontekst tego fragmentu) mianem

swojej świątyni, aby oczyścić lewitów, po czym

sądu. Czyż to nie Chrystus podjął się sądzenia

zatem Pan sądzi swój lud? O dpow iedź Starego

swoich wyznawców? jak Piotr może przyjmować tak pesymistyczną perspektywę, skoro wierzy w łaskę? Czy autor I P chce mi dać do zrozumie­

Testamentu brzmi: tak; a skoro to prawda, to o ileż

nia. żc jeśli mnie prześladują, to jestem chrześci­

stwierdza: „Wtedy przybędę do was na sąd". Czy

surowiej ukarze O n narody pogańskie! W Księdze M alachiasza oraz w tekstach po­ wstałych w okresie m iędzytestam entow ym , taki

I List su. Piotra

671 sąd ukazywany je s t jak o oczyszczenie, dzięki któ­

się na łasce - Bóg nie sądzi nas bowiem za grze­

remu lud Boży się naw róci. „D latego to swoich

chy. których żałujemy. N iem niej jednak, choć

synów nie oszczędzi! p rzed tem , lecz dośw iadczył

łaskawy, taki sąd jest bardzo nam acalny i bardzo

ich cierpieniem , tak ja k sw oich wrogów z powo­

bolesny - zgadzają się z tym wszyscy autorzy

du grzechów. Tak w ięc zostali u karani, aby otrzy­

tekstów Nowego Testam entu.

mali przebaczenie” (Apokalipsa Borucha 13,9-I0)\

Łaskawość osądzającego nas Boga odzwier­

Nowy T estam en t k o n ty n u u je tę tradycję. Przy­

ciedlona jest częściowo w pytaniu Piotra: „jaki

kładem m ogą być nie tylko losy A naniasza i Safi-

będzie koniec tych. którzy nie są posłuszni Ewan­

ry (D z 5), ale ró w n ież p ism a św. Pawła. K ierując

gelii Bożej?" Jeśli pierwszy etap Sądu O statecz­

swoje słowa do ch rześcija n , którzy chorow ali

nego - oczyszczanie Kościoła Bożego - jest tak

przez swój w łasny g rzech , Paweł pisze: „Jeżeli

surowy m im o faktu, iż odnosi się do rodziny

zaś sami siebie o sądzim y, nie będziem y sądzeni.

Boga. która jest posłuszna Ewangelii, to jaki bę­

Lecz gdy jesteśm y sąd zen i p rzez Pana, upom nie­

dzie finał Sądu O statecznego dla tych, którzy nie

nie otrzym ujem y, abyśm y nie byli potępieni ze

wykazali się takim posłuszeństwem ? Skłaniając

światem" (1 K or 11,31-32). H br 12,7-11 także

chrześcijan do pokuty i nawrócenia. Bóg okazuje

ukazuje cierp ien ie ja k o śro d ek wychowawczy,

więc swoje miłosierdzie, chcąc ocalić ich przed

choć środek tak i m o że być stosow any dwojako.

losem, jaki spotka niewierzących. Dokładnie taki

Można na przykład p o d d aw ać ostrym treningom

sam wniosek wyciąga Piotr, cytując grecką wer­

żołnierzy, tak aby nabyli oni um iejętności nie­

sję Prz 11.31: „A jeżeli sprawiedliwy z trudem

zbędnych na w ojnie. M o żn a rów nież dyscypli­

dojdzie do zbawienia, gdzie znajdzie się bezboż­

nować dzieci, kiedy zro b ią coś złego. A utor

ny i grzesznik?" (1 P 4.18). Wiara musi być wy-

Listu do H ebrajczyków m a p raw d o p o d o b n ie na

próbowywana (I P 1.6; 4,12), gdyż sam Jezus

myśli obydw a sp o so b y dyscyplinow ania, choć

powiedział, że droga do życia jest wąska (Lk

w większości listów Pawła ukazyw any je s t raczej

13,23-24), a „straszną jest rzeczą wpaść w ręce

ten drugi.

Boga żyjącego” (H br 10.31).

M am y zatem pły n ącą z N ow ego T estam entu

W analizowanym przez nas fragm encie Piotr

naukę, zgodnie z k tó rą Bóg osądzi swój Kościół

prezentuje więc trzy sposoby patrzenia na prze­

- swój lud. B ędzie to sąd dyscyplinujący, służący

śladowanie. Po pierwsze, jest to próba wiary uka­

w zm ocnieniu ch rześcija n po to. aby nie grzeszyli

zująca, czy zaangażowanie chrześcijan jest praw­

lub aby zap rzestali g rzech u , w który ju ż popadli.

dziwe. czy tylko udawane (1 P 4.12). Po drugie,

Ów sąd jest w ięc łaską - Bóg dyscyplinuje nas po

prześladowanie jest formą

to, aby nie m usiał n as p o tęp ić w ostatnim etapie

z cierpieniem Chrystusa, które nie tylko zaowo­

Sądu O stateczn eg o (ta sam a nadzieja przyświe­

cuje chwałą w przyszłości, ale sprowadzi na cier­

ca dyscyplinie kościelnej; 1 K or 5,5). Sąd opiera

utożsam iania

się

piących Ducha chwały już teraz (1 P 4,13-14). 1 wreszcie, prześladow anie wiąże się z dyscypli­ nowaniem i sądem, jest więc oznaką przynależ­

* Przekład ks. Jerzy W ożniak. Apokryfy Starego Testa­ mentu. wyd, 2, V ocatio 2000. W oryginale ang. książki Hard Sayings o f the Bible jest tu podany fragment: 2 Baruch 13:9-10 (przyp. red.). Ta sama nauka zawarta jest w Apokalipsie Barucha 13,1-12; w Testamencie Beniamina 100.8-9 i w rękopi­ sach znad M orza Martwego IQ S 4,18-21: I Qh 8.30-31; 9.10: 11,8-10. przy czym są to teksty żydowskie, przetłu­ maczone także na wiele innych języków.

ności do Bożej rodziny, którą Bog pragnie oczyszczać po to. aby była bardziej święta. Sąd Ostateczny już się rozpoczął - jego pierwszym etapem jest oczyszczenie Kościoła, ludu Bożego, tak samo, jak to miało miejsce wr Starym Testa­ mencie. Sąd nie zakończy się jednak potępie­ niem tego ludu - jest to w końcu Boża rodzina, która zostanie zbawiona i oczyszczona. Potępio-

V»ri Tistament

n\ zostanie natomiast lud bezbożny, na który

672 dziny dla ich w łasnego d obra. Z naczy to, że na­

spadną straszliwe kary tak obrazowo opisane

prawdę jesteśm y Jego

przez Jezusa (np. Mt 24 - 25) i przez autora apo­

czenie cierpienia nie m usi m nie cieszyć, ale na

kaliptycznych wizji (Ap 15 - 16: 20). Nadal nic cieszy mnie myśl o sądzie, teraz

w łasnością.

Doświad­

pewno pow inienem się cieszyć z tego. żc należę do tych. którzy stają przed sądem ju ż teraz. Bóg

jednak wiem. żc moje cierpienie niekoniecznie

bowiem oczyszcza ich po to, aby mogli dostać

oznacza, że jestem wyjątkowym grzesznikiem.

się do nieba. Nic zazdroszczę n atom iast tym,

Ponieważ jestem wyznawcą Chrystusa, prześla­

którzy obecnie tego sądu nic dośw iadczają -

dowanie. jakiego doświadczam, jest znakiem,

niechybnie dośw iadczą oni pełnej jeg o mocy

że należę do domu Bożego. Bóg - tak jak dobry

później.

Ojciec - napomina i karci członków swojej ro­

D r u g i L is t św . P io t r a

1,4 U czestnicy boskiej n atu ry ?

i nagrodą, jaka za tym stoi (1 P 1.3-5). Po co Bóg dał ludziom te obietnice? Po to. aby chrześcija­

C z y istota ludzka m o że stać się uczestnikiem bo­

nie mogli się stać „uczestnikami boskiej natury".

skiej natury? To brzm i co najm niej jak hasło wy­

Sform ułowanie „boska natura" pojawiało się czę­

pow iedziane p rzez gu ru z N ew Age!

sto w greckich traktatach filozoficznych, ale wy­

Myśl P iotra zaw arta w tym fragm encie ma

stępow ało również w żydowsko-hellenistycznej

pewną dynam ikę. N ajpierw apostoł w spom ina

literaturze tworzonej w czasach Nowego Testa­

o boskiej m ocy C h ry stu sa (pierw sze zastosow a­

m entu. W tekstach pochodzących z pierwszego

nie przym iotnika „boski"), dzięki której chrześci­

wieku po Chr., bycie „uczestnikiem boskiej natu­

janie o trzym ują w szystko, czego potrzebują do

ry" nie oznacza złączenia się czy zjednoczenia

pobożnego życia (2 P 1,3). C hrystus udziela tej

z Bogiem (jak chcieliby to widzieć przedstawicie­

mocy nam - ludziom - p o p rzez osobiste pozna­

le filozofii New Age). Innymi słowy, ani Grecy

nie (nie tylko teo logiczną w iedzę na tem at) Boga.

(a przynajm niej większość z nich), ani Żydzi -

który to powołał chrześcijan do wiary. P iotr za­

nawet ci najbardziej greccy - nie byli panteista-

czyna zatem od pow ołania do w iary w C hrystu­

tni. Oczekiwali oni bowiem życia wiecznego po

sa. po czym p rzech o d zi do m ocy i chw ały Ojca.

śmierci, nie zaś zjednoczenia się z W iecznością

a następnie do p o b o żn eg o życia m ożliwego dzię­

czy zespolenia z Bogiem. Dla greckich i żydow­

ki boskiej m ocy C h ry stu sa, która objawia Ojca

skich autorów „uczestniczenie w boskiej natu­

naszym sercom .

rze" oznaczało raczej uczestnictwo w nieśmier­

Ta chw alebna m oc Boga stanow i podstawę

telności i doskonałości Boga (lub „bogow"

Jego obietnic. O jakie obietnice dokładnie cho­

w greckiej literaturze pogańskiej). A zatem ten,

dzi? Są to bez w ątpienia opisane w Nowym

który uczestniczy w boskiej naturze, będzie - po­

Testam encie o bietnice zw iązane z miejscem

dobnie jak Bóg - nieśmiertelny i wolny od w i e l ­ kiego zła. Tyle Piotr chce nam przekazać na pcw-

w wiecznym królestw ie C hrystusa (2 P 1,11)

V
Testament

674

no. a jeśli to ju ż wszystko, to wnioskujemy, iż jest

w ażnie stosuje w nim sfo rm u ło w an ia z a c z e rp n ię ­

to wyjaśnienie tego. co spotka nas w m om encie

te z greckiej filozofii i k ultury, n a d a ją c im c h rz e ś­

śmierci (lub powrotu C hrystusa). Z godnie z tym

cijański wym iar. A u to r z w raca uw agę n a fakt, że

wyjaśnieniem. Boże obietnice kierują naszym

każdy ch rześcija n in m a w szystko, c o trz e b a , aby

życiem dopóki nie otrzym am y tego. czego doty­

prow adzić p o b o żn e życie w b o sk ie j m o c y C h ry ­

czą - boskiej natury - w m om encie śm ierci. Taki sposób ukazania celu chrześcijańskie­

stusa. P iotr ok reśla rów nież cel życia c h rz e ś c ija ­ nina, którym jest u cz e stn ic tw o w n a tu rz e Boga

go życia kontrastuje ze sposobem bycia fałszy­

- przynajm niej po śm ierci, kiedy to. p o d o b n ie

wych nauczycieli, przeciwko którym został napi­

jak C h ry stu s, Jego w yznaw ca b ę d z ie żyć w iecz­

sany 2 List św. Piotra. Bóg pragnie, abyśmy sku­

nie w wolnym od zła k ró lestw ie n ieb iesk im . P io tr

pili się na Jego obietnicach i zm ierzali prostą

sugeruje być m oże, iż to u c z e s tn ic tw o je s t d o ­

drogą do nieba, wyrywając się „z zepsucia [wy­

św iadczeniem , któ re D u ch Ś w ięty d a je c h rz e ś c i­

wołanego] żądzą na św ięcie”. Ż ądzy tej ulegają

ja n o m w życiu o b ecn y m , c h o ć n a p o d sta w ie tre­

natom iast fałszywi nauczyciele. Ich styl życia

ści jeg o listu nie m o żem y teg o stw ie rd zić z całą

jeszcze dobitniej niż głoszona przez niclt nauka

pew nością. O w a

świadczy o tym. że są zepsuci. Są oczywiście po­

o naszym ud ziale w b oskiej n a tu rz e n iż p ism a

treść

m ów i

b o w iem

m niej

trzeby. których zaspokojenie jest dobre i koniecz­

innych autorów N ow ego T e sta m e n tu , n aw et jeśli

ne - na przykład głód. który zaspakajam y jedze­

P iotr stosuje m o cn iejsz e od n ich sfo rm u ło w a n ia .

niem. Niemniej jednak, wszystkie potrzeby i prag­

W sw oim liście P io tr w zyw a ró w n ież c h rz e ś c ija n

nienia m uszą podlegać zasadom i zamysłom Boga.

d o tego. aby używ ali tego. c o o d C h ry s tu s a o trz y ­

Kiedy bowiem tracimy nad pragnieniem kontrolę,

m ują i aby skupili się na B ożych o b ie tn ic a c h ,

staje się ono złe (zaczynam y pragnąć nie tylko

gdyż dzięki tem u w yrw ą się z z e p s u c ia te g o św ia­

tego, co dobre, ale i zła) i prowadzi nas do zepsu­

ta i sta n ą się o sta te c z n ie u c z e s tn ik a m i boskiej

cia. Ci, których celem rzeczywiście jest udział

natury. T rzym ając się m o cy C h ry s tu s a i B ożych

w boskiej naturze, nie mogą zatem pozwalać na

o bietnic dotyczących p rzy szło ści, c h rz e ś c ija n ie

to, by złe żądze zawładnęły ich życiem.

pozw olą na to. by ta p rzy szło ść d e te rm in o w a ła

Możliwa, że Piotr chce nam przekazać coś

ich o b ecn e życie, przy czym n ie p o trz e b a im ni­

jeszcze. Paweł mówi też na przykład o D uchu

czego w ięcej, aby żyw ić c h w a le b n ą n ad z ie ję

Świętym, który' zamieszkuje w każdym chrześcija­

u czestn iczen ia w n a tu rz e Boga.

ninie. Boska natura (określenie, którego Paweł wprawdzie nie używa, ale teoretycznie mógłby) jest więc wewnątrz człowieka, dając m u życie (R z

1,10 U m ocnić w asze pow ołanie

8,1!; porównaj 2 Kor 3,18). Jakub (Jk 1,18) i Jan

i w ^bór?

(J 3.5-6) mówią o narodzeniu się z Boga, co nie­ chybnie wiąże się w jakiś sposób z otrzym aniem

P oniew aż ch rześcijan ie tra k tu ją zb aw ien ie bar­

boskiej natury. Co więcej, w 1 J 3.9 autor mówi

dzo pow ażnie, często n a c h o d z ą ich z w iąza n e z tą

o nowych narodzinach w sposób lak dosłowny, że

kwestią w ątpliw ości. N aw et jeśli p ro b lem ten nie

używa określenia „nasienie Boże" (to sam o słowo,

dotyczy nas w sp o só b b e z p o śre d n i, w iększość

którym określa się męską sperm ę), które trwa

chrześcijan zna osoby, które b o ją się, że ich zb a­

w każdym dziecku Boga. Zgodnie z 1 J. osoba,

w ienie nie je s t pew ne. D lateg o też. w 2 P 1 nie

która narodziła się z Boga. nie grzeszy. Jest tak

chodzi zaledw ie o w ezw anie d o m o ra ln e g o po­

dlatego, że w osobie tej jest coś z natury Ojca.

stępow ania - p o d o b n e w ezw ania pojaw iają się

Jak możemy zatem podsumować analizowa­

przecież w wielu innych fra g m e n ta c h N ow ego

ny fragment? Jak się przekonaliśmy. Piotr od­

T estam entu. C o zatem ch ce n am p rzek azać P iotr

2 U s t śh’. Piotra

675

w 2 P 1,10, m ó w iąc: „sta ra jc ie się u m o c n ić w asze

sto trak tu ją te k o n cep cje jak o synonim y (zobacz

p o w o łan ie i w y b ó r”? C z y su g e ru je, że jeśli nic

1 K or 1,26-27; 1 P 2.9: A p 17,14). N ajw ażniejsze

b ęd ziem y żyć ta k . ja k o n n am nak azu je, to m oże­

je s t to. że ta p ara słów (a P iotr często zestaw ia

my nie z o s ta ć w y b ran i? C z y o z n a c z a to, żc m o ­

słow a w p ary ) o d n o si się d o B ożego dzieła, pole­

żem y nie z o s ta ć zb aw ien i? A m o że zn aczy to. iż

gającego n a przyciąganiu osoby do C hrystusa.

m o żem y stra c ić z b aw ien ie, k tó re ju ż o trzy m a­

To w łaśnie m usi być potw ierdzone czy ratyfiko­

liśmy?

w ane p o p rzez m o raln e posłuszeństw o chrześci­

F ra g m e n t te n z p e w n o śc ią w zyw a n as d o

ja n in a . N iem niej je d n a k . P io tr nie mówi. że wy­

pew n eg o w y siłk u m o ra ln e g o - w n io sk u je m y tak

siłek m oraln y spow oduje w ybranie osoby do

na p o d sta w ie sfo rm u ło w a n ia „b ard ziej jeszcze,

królestw a C h ry stu sa. Pow ołanie i w ybranie na­

b racia, s ta ra jc ie s ię ”. P o n a d to , an alizo w an y p rzez

stę p u ją bow iem w cześniej (koncepcja Bożej ła­

nas w erset n a s tę p u je tu ż p o innym w ezw aniu do

ski pojaw ia się w 1 P 1,3), tak sam o jak wiara,

m o ra ln e g o p ro w a d z e n ia się. W 2 P 1,5-7 au to r

k tó ra w katalogu cn ó t zaw artych w 1 P 1.5 wy­

uk azu je n a m ła ń c u c h c n ó t. k tó re ch rześcija n ie

m ien io n a jest jak o pierw sza, przy czym w szyst­

pow in n i

w s o b ie w y p raco w y w ać („w kładając

kie p o zo stałe cn o ty są jej ow ocem . P iotr jest więc

całą g o rliw o ść ” ). P ra c a n a d tym i c n o ta m i spow o­

p rzek o n an y o tym . że bez m oralności nie m ożna

duje b o w iem w ięk szą efek ty w n o ść i p roduktyw ­

wejść do królestw a Bożego i dokładnie to sam o

no ść w n a s z e j relacji z C h ry s tu s e m , p o d c z a s gdy

głosił w swych pism ach Paweł (1 K or 6,9-10:

z a n ie d b a n ie ich b ę d z ie z n a k ie m tego, że je s te ­

G a 5.21).

śm y z a ś le p ie n i i że z a p o m n ie liśm y o d o św ia d cze­

P io tr rozjaśnia jeszcze bardziej swoje stano­

niu o c z y s z c z e n ia z d aw n y ch grzech ó w . Z a c h ę ta

wisko w drugiej części analizow anego przez nas

do w y siłk u m o ra ln e g o nie je s t d la n a s zask o cze­

w ersetu. Pisze o n . że jeśli chrześcijanin będzie

niem -

się sta rał potw ierdzać swoje pow ołanie, to unik­

fałsz n au czy c ie li, o k tó ry ch czytam y

w 2 P, p o leg a b o w iem n a tym . że n ie żyją oni

nie upadku. O kreślenie to m oże o dnosić się do

m o ra ln ie (fałszy w a n a u k a u k a z a n a w 2 P i w wie­

g rzech u - tak ja k w Jk 2,10: 3,2. N iem niej jed ­

lu in n y ch p ism a c h N o w eg o T e sta m e n tu je s t zla

nak. gdyby P iotr m iał na myśli tylko to, zdanie to

nie d la te g o , że g ło si n iew łaściw ą d o k try n ę , ale

byłoby tak oczyw iste, że aż bezsensow ne: jeśli

głów nie d la te g o , że nie je s t p o p a rta do b ry m

będziesz żyć m oralnie (robiąc to, czego na­

p rzy k ład em m o ra ln y m ). N a u cz y ciele tacy tw ier­

uczam ), to nie będziesz grzeszyć ( nie u p ad n iesz).

dzą, żc w id zą, g d y ty m c z a s e m - w o c z a c h P iotra

P iotr używa zatem tego określenia w sposób po­

- są ślep i.

dobny. jak m a to m iejsce w Rz 11,11. gdzie „upa­

A z a te m , „ u m o c n ić (...) p o w o łan ie i w ybór"

d a ć ” o zn acz a „popaść w tarapaty" lub „dośw iad­

to zag w a ra n to w a ć , p o tw ie rd z ić lub ratyfikow ać

czyć k atastro fy ”. W Jud 24 p odobne określenie

(o k reślen ie to m o ż e p rzy jm o w ać takie w łaśnie

odnosi się do Bożej łaski, która uniem ożliw ia lu­

z n acz en ia w ró żn y ch k o n te k s ta c h ) w łasne pow o­

dziom taki upadek, czyli podtrzym uje ich w wie­

łanie. C h o d z i o czy w iście o p o w o łan ie d o wiary

rze. P rzeciw ieństw em upadku jest zatem „szero­

w C h ry stu s a , o k tó ry m czy tam y w 1 P 1,3. K on­

ko (...) otw orzone wejście d o w iecznego króle­

cepcja p o w o łan ia ściśle w iąże się z k oncepcją

stwa Pana naszego i Zbawcy. Jezusa C hrystusa"

w ybrania. W R z 8 ,3 0 Paw eł u m iesz cza w ybranie

(2 P 1.11). Innym i słowy - au to r ukazuje chrześ­

przed p o w o łan iem , c o stan o w i logiczną kolej­

cijan w drodze, która rozpoczęła się w m om en­

ność, (to , że Bóg w ybiera o so b ę , zan im pow ołuje

cie w ybrania i pow ołania ich przez Boga. Jeśli

ją d o w iary w C h ry stu s a , b rzm i dla nas logicz­

potkną się na tej drodze na tyle. aby upaść, nigdy

nie). je d n a k inni a u to rz y N ow ego T estam entu -

nie dojdą do celu, jakim jest królestw o (zbawie­

w tym tak że Paw eł w n iek tó ry ch tek stach - czę­

nie). Jeśli je d n ak nie upadną i wypracują w sobie

Vi m i' Testament

676

w y m ienione w liście cnoty, dojdą prostą drogą

1,19 M ocn iejsza p ro ro ck a m ow a?

d o królestw a Bożego, w którym zo stan ą przywi­ W jaki sp o só b p ro ro ctw a zaw arte w św iętych

tani z o tw arty m i ram ionam i. P rzesianie to jest b ard zo w ażne w kontek­

księgach m ogą być m ocniejsze? C zy istnieją

ście 2 P. Jak ju ż w spom nieliśm y, fałszywi nauczy­

w ogóle słabsze i m ocn iejsz e p roroctw a? Jeśli

ciele. którzy pojawili się w K ościele, nie p o stę p o ­

niektóre z nich są słabe, to czy m o żem y im ufać?

wali zgodnie z chrześcijańskim i sta n d ard am i,

Nawet gdybyśm y o d n ieśli 2 P 1.19 tylko do S tare­

a m im o to określali siebie m ianem w ybranych,

go T estam en tu , w erset ten niesie ze so b ą wiele

podążających

do

królestw a C h ry stu sa.

Piotr

daje d o zro zu m ien ia, żc osoby te są w wielkim

pytań zw iązanych ze sp o so b e m , w jak i P io tr po­ strzega tek sty biblijne.

błędzie. C h o ć cały N ow y T estam ent głosi, żc

G łów nym m otyw em 2 P (k tó ry przenika

grzechy o d p u sz czan e są k ażdem u, kto ich żałuje

wszystkie zaw'artc w liście ro zw ażan ia) w ydaje się

i że ch rześcijan ie od czasu d o czasu grzeszą, to

być d o k try n a o P ow tórnym P rzyjściu C h ry stu sa

żaden z n o w otcstam entow ych a u to ró w - ani Pa­

(p a ro u sia )\ „m oc i przyjście P an a n aszeg o Jezusa

weł. ani Ja k u b , ani też P io tr czy Ja n - nie tw ier­

C h ry stu sa ” (2 P 1.16). To w łaśnie tej d oktrynie

dzi, iż oso b a, k tó ra gardzi chrześcijań sk im i

sprzeciw iają się fałszywi nauczyciele (2 P 3,3-10),

zasadam i p o stęp o w an ia, m oże być „zbaw iona"

którzy być m oże z tego pow odu prow adzą tak nie­

(w p u szcz o n a d o królestw a n iebieskiego). Jak bo­

m oralny tryb życia (d o czego zac h ę c a ich zw łasz­

wiem stw ierdził Je z u s - d o b re drzew o rodzi d o ­

cza o d rz u c e n ie koncepcji S ądu O sta teczn eg o ).

bre ow oce (M t 7,17). N ie je s t w ięc m ożliw e, aby

W 2 P 1 a u to r stw ierdza najpierw , że a p o sto ło m

na „zbaw ionym " d rzew ie rosły ow oce „niezba-

rzeczyw iście d a n e było d o św iad czy ć p rzed sm ak u

w ione".

p o n ow nego przyjścia C h ry stu s a (2 P 1,16-18). N a­

W 2 P a u to r w zyw a n a s z a te m d o tego, aby­ śm y szli d o p rzo d u . P io tr nie o d p o w iad a na

stępnie. aby w zm o cn ić swój a rg u m e n t. P io tr o d ­ w ołuje się d o biblijnych proroctw .

pytanie, czy p o tym , jak u zyskało się zbaw ienie,

Z e sfo rm u ło w ań z a sto so w an y c h w w ięk szo ­

m o żn a je je sz c z e stracić. P o ru sz a n e p rz e z niego

ści p rzek ład ó w 2 P w ynika, że n a o c z n e św iade­

kw estie są o w iele b ard ziej prak ty czn e: „upew nij­

ctw o ap o sto łó w p o tw ie rd z a , a ty m sa m y m u m ac­

cie się, że n a pew n o je ste śc ie zbaw ie n i”. To zn a ­

nia to. c o o P o w tó rn y m P rz y jściu C h ry stu s a

czy. jeśli n ap raw d ę d o św iad czy liście B ożego p o ­

m ówi S tary T e sta m e n t. N ie je s t to je d n a k b a rd z o

w ołania. p o tw ierd zajcie je w sw oim p o słu szeń ­

precyzyjny p rzek ład z o ry g in a łu . Z a sto so w a n y

stw ie i m o raln y m p o d d a n iu . Jeżeli lak w łaśnie

w an alizo w an y m p rz e z n a s w ersec ie g reck i idiom

będ ziecie p o stęp o w ać, nie b ęd zie żad n y ch w ąt­

o z n a c z a „ m o c n o się c z e g o ś trz y m a ć ”. S k o ro tak,

pliw ości o d n o śn ie d o w aszego zb aw ien ia czy

to pow in n iśm y raczej tłu m a c z y ć w erset 2 P 1,19

o sta te c z n e g o w ejścia d o k ró lestw a B ożego. C o

jak o : „T rzym am y się m o c n o (lu b m o c n ie j) p ro ro ­

z tym i, któ rzy m artw ią się o to . czy n a p ew no

ckiej mowy"-’. P io tr m ów iłby w ów czas, że ow szem

zo stali

w ybrani?

Ich

p o słu szeń stw o

w obec

C h ry stu sa , w ypływ ające z p o k ła d a n e g o w' N im zau fan ia, p o w in n o być w y sta rcz ający m dow o­ d em n a to . że trw ają w' lasce. Jeśli n a to m ia st za­ b rak n ie im teg o d o w o d u , n iech żału ją za grzechy i ro b ią w szystko, by „u m o cn ić (...) pow ołanie i w ybór". Z o b a cz również kom entarz do H b r 6 .4 -6 ; 1 0 .2 6 ; F lp 3 ,10; I J 3 .9 .

Paruzja to słowo greckiego pochodzenia, oznaczające „obecność". W wielu przekładach Biblii, w 2 P 1.16 jest ono tłumaczone jako „przyjście", a uczeni zajmujący się badaniem Nowego Testamentu zwykle posługują się nim. mówiąc o tym. co chrześcijanie określają Powtór­ nym Przyjściem Chrystusa. 1 Z o b a cz R. J. B auckham . Jude. 2 Peter. Word Biblical Commentary (W aco. Tex.: W ord. 1983). s. 223-224.

2 Lisi śh\ Piotra

677

- n a o c z n e św ia d e c tw o ap o sto łó w je s t pew ne

praw dziw e i słuszne - rzucają pew ne św iatło.

i rzeteln e, je d n a k c h rz e ś c ija n ie (w tym o n sa m )

K iedy zaśw ita d zień, p o tężn e św iatło słońca

jeszcze w ięk szy m z a u fa n ie m d a rz ą to , c o o p o ­

spraw i, że lam pa nie będzie ju ż w idoczna, co

w rocie C h r y s tu s a m ów i P ism o .

oczyw iście nie ozn acz a, że słońce będzie dawać

T o, że o k re ś le n ie „ p ro ro c k a m ow a" o d n o si się d o Biblii, je s t n ie m a l p ew n e, gdyż - z jed n y m

ja k ie ś in n e św iatło. P iotr nie sugeruje zatem , że pew ne p ro ro ­

m ałym w y jątk iem z n a le z io n y m u O jców K ościo­

ctw a P ism a są zbyt słabe. Mówi on natom iast,

ła - w szy stk ie in n e p rz y p a d k i zasto so w an ia tego

że nasza w iara w p onow ne przyjście Jezusa opie­

w y rażen ia

ra się na dw óch rzeczach: pierw szą z nich jest

d o ty c z ą

S ta re g o

T e stam en tu .

D la

p ierw szy ch c h rz e ś c ija n , cały S tary T estam en t

św iadectw o

stan o w ił je d n o w ielk ie m esja ń sk ie p ro ro ctw o

m ien io n eg o Jezusa, p rzez co częściow o objaw iła

apostołów , którzy widzieli prze­

m ó w iące o C h ry s tu s ie , n aw et jeśli posługiw ali się

im się Jego chw ała. D rugą jest n ato m iast p ro ro ­

w sw ej p ra k ty c e tylk o je g o w ybranym i fra g m e n ta ­

ctw o P ism a Św iętego. O bydw ie te podstaw y są

mi. T eo ria, z g o d n ie z k tó r ą „p ro ro c k a m ow a"

so lid n e, je d n a k w iększą wagę pow inno się przy­

o z n a c z a S ta ry T e s ta m e n t, p o tw ie rd z a się w na­

kładać d o tej drugiej. Dla P iotra teksty proroctw

stę p n y m w erse c ie , w k tó ry m P io tr ro zw aża prze­

są w ięc bardziej solidną podstaw ą, na której

z n a c z e n ie „ p ro ro c tw a P ism a ". W p rzeciw ień ­

m o ż n a budow ać sw oją w iarę. D o czasu Powtór­

stw ie d o fałszyw ych n au czy c ie li, k tó rzy n a rz u c a ­

nego P rzyjścia Jezusa nic m am y nic pew niejsze­

ją lu d z io m w ła sn e id ee, a u to rz y S tareg o T esta­

go niż P ism o. D opiero po d czas paruzji niepełne

m e n tu (c h o ć 2 P 3,15-16 o d n o si się d o tekstów

św iatło staro testam en to w y ch proroctw zostanie

Paw ła, m a ło p r a w d o p o d o b n e , aby a u to r tra k to ­

u zu p ełn io n e pełnym blaskiem C hrystusa.

wa! je ja k o „ p ro ro c tw o " ta k ie ja k S tary T esta­

D la chrześcijan jest to w ażne przy pom nie­

m e n t) p rz e k a z u ją p rz e s ła n ie Boga. in n y m i sło­

nie o tym . że m ają cenić S tary T estam ent, opie­

wy. g ło sz ą lu d z io m id ee, k tó re o trzy m ali o d sa­

rać się n a nim i odw oływ ać się n ieustannie do

m eg o D u c h a Ś w ięteg o .

jeg o przesłania. N iem niej jed n ak . Pism o nie jest

P io tr w zy w a z a te m czy teln ik ó w d o tego, aby

w ieczne i to nic w nim tak napraw dę pow inniśm y

trzy m ali się P ism a i je g o p rz e sła n ia „aż d zień za­

p o k ład ać najw iększą ufność (ch o ć niektórzy ra­

św ita. a g w iazd a p o r a n n a w zejd zie w w aszych

bini nauczali, że Praw o T ory istniało przed stwo­

se rca ch ". G w ia z d a p o r a n n a to Je z u s (A p 22,16),

rzeniem św iata, co więcej - było przyczyną stw o­

a św ita ją cy d z ie ń to Je g o p o n o w n e przyjście.

rzenia św iata). C zcim y bowiem naszego Pana

G w iazd a w sc h o d z i w „w aszych se rc a c h ", gdyż

i Jego O jca. nie P ism o Święte. P ism o po prostu

P io tr o p isu je to p rzy jście w k o n tek ście objaw ie­

nam w tym pom aga - daje nam prawdziwe św iat­

nia, n ie za ś p a n o w a n ia , są d u czy inn eg o aspektu

ło. które świeci w ciem nym m iejscu. Tym, do

p o w ro tu C h ry stu s a . G d y C h ry stu s pow róci, peł­

czego o sta te czn ie dążymy, nie jest głębsze po­

nia Boga ob jaw i się w se rca ch Je g o wyznawców.

zn an ie św iętych ksiąg, ale blask Tego, o którym

D o teg o cz a su m ają n a to m ia st trw a ć w pew ności,

te księgi m ów ią i którego ju ż dziś pom agają nam

że Je z u s p rzy jd zie, g d y ż m ów i im o tym św iade­

d ośw iadczać w sw oich sercach.

ctw o a p o s to łó w i - c o naw et w ażniejsze - m ow a p ro ro k ó w z a p is a n a w św iętych księgach. Słowa ap o sto łó w i p ro ro k ó w nie o d d a ją oczyw iście peł­

2,1-22 Potępienie przeciwników?

ni tego, c o n a d e jd z ie - są zaledw ie ja k lam pa, ..która św ieci w ciem n y m m iejscu", je d n a k są

Zobacz kom entarz do G a 1,9.

678

Vm v Testament

tem do wniosku, że P io tr stosuje słowo „Chwały"

2.10-11 Do jakich istot odnosi się określenie „na Chwah ” ?

na określenie złych aniołów.

W : p autor potępia fałszywych nauczycieli,

w wielu innych tekstach N owego T estam entu,

To. że tacy aniołow ie istnieją, potw ierdza się a konkretnie ich pychę i głoszone przez nich he-

Paweł np. nazywa icli „wszelką Z w ierzchnością

rezje. Byłoby zrozumiałe, gdyby skrytykował

i W ładzą, i M ocą, i P anow aniem ” ( E f 1.21) lub

fakt. iż obrażają oni aniołów, a tymczasem Piotr

określa ich jako „Trony, czy P anow ania, czy

krytykuje to. że „nie wahają się przed wypowia-

Zw ierzchności, czy W ładze" (K ol 1.16). W spo­

daniem blużnierstw na «Chwal}'»”, przy czym

mina on także o tym . że chrześcijanie walczą

nie chodzi tu o aniołów, gdyż aniołowie przeciw-

przeciwko

stawieni są tym istotom w następnym wersecie,

dzom . przeciw rządcom św iata tych ciem ności.

„Z w ierzchnościom ,

przeciw

Wła-

Kim mogą być owe istoty? Czy chodzi tu o jakieś

przeciw pierw iastkom duchow ym zła na wyży-

mroczne potwory? A może są to postaci mitolo-

nach niebieskich" (E f 6,12). P onadto, A pokałip-

giczne lub po prostu wytwory wyobraźni autora?

sa 12 i Księga D aniela 10 opisują walki toczone

Jeśli zaś są prawdziwe, to jakie jest ich znaczenie dla współczesnych chrześcijan? Fałszywi nauczyciele, o których czytamy

pom iędzy istotam i duchow ym i w niew idzialnym świecie. Innymi słowy, w N ow ym T estam encie znajdujem y m nóstw o dow odów na istnienie

w 2 P. znani byli z niemoralnego trybu życia. Piotr

złych istot duchowych, czy to upadłych aniołów,

pisze, że zostaną oni potępieni, gdyż „pogardę

czy innych istot niebieskich. A utorzy tych teks-

okazują Władzy” (2 P 2.10). czyli gardzą władzą

tów nie wyjaśniają nam w-prawdzie szczegółów

Pana. Nic zatem dziwnego, że osoby te okazują również pogardę wszystkim innym istotom.

związanych z tymi istotam i (być m oże po to. abyśmy unikali spekulacji i nie fascynowali się nad-

Autor 2 P kilkakrotnie wspomina o różnego

m iernie tym duchow ym św iatem , co w idoczne

rodzaju duchowych istotach. W 2 P 2.4 Piotr pi-

jest np. w niektórych tekstach żydow skich, po-

sze o grzesznych aniołach z Rdz 6,1-4. Również

wstałych w okresie m iędzytestam entow ym ), ale

Jud 6 odnosi się do nich jako do „aniołów, (...)

każdy z nich zaktada. że takie byty istnieją,

którzy nie zachowali swojej godności". Jak poda-

A zatem , fałszywi nauczyciele, którym sprze-

je 1 P 3.19-20. istoty te znajdują się w więzieniu

ciwia się 2 List Piotra, blużnią przeciw ko takim

i czekają na Sąd Ostateczny. W analizowanym

istotom , choć są od nich znacznie słabsi. Nie-

przez nas fragmencie Piotr określa je jako

mniej jednak aniołowie (być m oże chodzi o ar-

„Chwały". Niektórzy uczeni twierdzą, że chodzi

chaniołów, skoro ten typ aniołów w spom niany

tutaj o przywódców Kościoła, jednak słowo to

jest w Liście Judy), którzy są jeszcze potężniejsi

brzmi zbyt wzniosie, abyśmy mogli uznać tę teo-

niż owe istoty, nie w noszą przeciw ko fałszywym

rię za prawdziwą. Mogłoby również chodzić

nauczycielom oskarżenia wobec Pana. K ontrast

o dobrych aniołów, jednak struktura wypowiedzi

między tymi fałszywymi nauczycielam i a owymi

wskazuje na wyraźny kontrast pomiędzy tymi

istotami świadczy o ogrom nej głupocie tych na-

islotami a aniołami, o których wspomina kolejny

uczycieli.

werset. Poza tym. analogiczny fragment w Jud 9

Dlaczego mieliby oni blużnić przeciwko

odnosi się do rozmowy archanioła Michała z sza-

złym istotom duchowym? Nie w iadom o. Być

tanem, na podstawie której Piotr przeciwstawia

może ostrzeżono ich. że jeśli nadal będą prowa-

zachowanie wszystkich dobrych aniołów postępowaniu złych aniołów (być może nie przypuszczał. że jego czytelnicy będą znać historię, do której nawiązuje List św. Judy). Dochodzimy za-

dzić tak rozwiązłe życie, istoty te zaczną nad nimi panować. (N ic nazywamy tych istot dcmonami, gdyż nie wiemy, czy są one z nimi tożsam e, czy też chodzi o inny rodzaj istot. Być m oże są to

679

2 Lisi św. Piotra

byty potężn iejsze niż dem ony, które z kolei poja­

2,20 Koniec gorszy od początków?

wiają się w N ow ym T estam encie po to, by zaata­ kować lub o p ę ta ć p ojedyncze osoby, co m oże

Chrześcijanie uważają, że osoby, które nie znają

św iadczyć o ich stosunkow o słabej m ocy). Fał­

Chrystusa, są nieszczęśliwe, gdyż żyją w poczu­

szywi nauczyciele kpią z tych istot lub przechw a­

ciu sądu Boga. który nakazał wszystkim nawra­

lają się, że są w stan ie je kontrolow ać. Taka po­

cać się i wierzyć w Ewangelię. Chrystus pomaga

stawa jest jed n ak b ard zo niebezpieczna.

ludziom uniknąć zepsucia płynącego z tego świa­

C o to o zn acz a dla w spółczesnego Kościoła?

ta. gdyż to zło ściśle wiąże się z ich życiem przed

O tóż, ch rześcijan ie pow inni pow ażnie traktow ać

przyjęciem chrześcijaństwa. Znam y jednak przy­

istnienie złych isto t duchow ych. Są to bowiem

padki osób. które już po przyjęciu wiary w Chry­

byty. które m ają au ten ty czn ą w ładzę nad tym

stusa ponow nie zwróciły się ku światu. Co więcej

św iatem . C złonkow ie K ościoła nie powinni jed­

- są ludzie, którzy początkowo powierzyli się

nak zgłębiać ich n atu ry czy bluźnić przeciwko

Chrystusowi, a polem całkowicie odrzucili Ewan­

nim , ch o ć Pan m o że oczyw iście objawić kom uś

gelię - zarówno w słowie, jak i w czynie (choć

z ludzi proro ctw o , k tó re m a być skierow ane do

większość z naszych „zagubionych" braci i sióstr

tych istot. Paweł p o d aje środki, przy pom ocy któ­

nadal uznaje prawdę Ewangelii, nawet jeśli nie

rych m ożem y bro n ić się przed wpływem takich

odgrywa ona w ich życiu większej roli). Niemniej

bytów w E f 6 - jest w śród nich m odlitw a, nie m a

jednak, w wersecie 2 P 2.20 Piotr odnosi się

nato m iast m ow y o bezp o średniej konfrontacji

do czegoś więcej niż tylko do powszechnych

z nim i. N iestety, poniew aż takie m oce często nas

(i sm utnych) obserwacji. Stwierdza on, że koniec

fascynują, m ożem y m ieć pokusę w ypow iadania

ludzi, którzy przyjęli, a potem odrzucili Chrystu­

przeciw ko nim b luźnierstw (bez pośrednictw a

sa, jest „gorszy od początków". C o to dokładnie

Pana. jak gdybyśm y chcieli zam anifestow ać na­

znaczy? Czy skoro te osoby błądzą, to nie są już

szą w łasną „m o c") lub życia w' obaw ie przed

chrześcijanam i? Czy nie mają już szansy na to.

nimi. P io tr ty m czasem zaleca, abyśm y traktowali

by pójść do nieba? Czy ich położenie nie jest

je pow ażnie, je d n a k m a się to w yrażać w prowa­

m im o wszystko lepsze niż wcześniejsze, gdy nie

dzeniu p o b o żn eg o życia, w olnego od żądz i prze­

byli jeszcze chrześcijanam i? Czyż zbawienie nie

jaw ów pychy, do których te złe istoty m ogą za­

dokonuje się dzięki wierze, a nie uczynkom? To.

chęcać (i które - jak pokazuje dośw iadczenie

o czym Piotr mówi w analizowanym przez nas

wielu d u szp asterzy - stanow ią główny środek,

wersecie nie zgadza się z naszą koncepcją Boga.

przy pom ocy którego istoty te próbują nas kon­

pełnego łaski i miłosierdzia.

trolow ać). A zatem . N owy T estam ent traktuje

Jeśli spojrzymy na 2 P 2,20 w szerszym kon­

takie istoty pow ażnie, zachęca jed n ak chrześci­

tekście. zauważymy, że ludzie, o których tutaj

jan do tego, aby skoncentrow ali się na C hrystu­

mowa, to krytykowani przez Piotra fałszywi na­

sie, nie na złych aniołach. Jeśli bowiem będziem y

uczyciele. Niegdyś byli to ortodoksyjni chrześci­

żyć blisko C h ry stu sa, zachow ując wobec Niego posłuszeństw o (w przeciw ieństw ie d o fałszywych

janie, oczyszczeni „z dawnych swoich grzechów'”

nauczycieli), to żadne złe istoty duchowe nie będą nam m ogły w yrządzić większej krzywdy1.

Jezusa Chrystusa, przy czym relacja ta wyzwoliła ich od „zgnilizny świata" lub - posługując się

1Więcej inform acji na ten temat - zobacz C. Peter Wag­ ner i F. Douglas Pcnnoyer. red., IPresl/iiig nit/i Dark Angels (Ventura. Calif.: Regal Books. 1990).

słownictwem Pawła - z mocy grzechu. Ludzie ci doświadczyli „drogi sprawiedliwości" (czyli do­ brego. pobożnego trybu życia; 2 P 2,21). Nie było więc tak. że przekazano im niepełne infor­ macje na temat wiary lub że nie odczuli mocy

(2 P J.9) lub „umyci" (2 P 2,22). Poznali oni

V>hy Testament

680

Boga wyzwalającego ich ze świata i jego zgnili­

chrześcijańską. Jak czytamy w H br 10,26-27: „Je­

zny Doświadczyli oni bowiem całego bogactwa

śli bowiem dobrowolnie grzeszymy po otrzym a­

związanego z przynależnością do Chrystusa.

niu pełnego poznania prawdy, to ju ż nie ma dla

Pod każdym względem byli więc sprawiedliwi

nas ofiary przebłagalnej za grzechy, ale jedynie

i wierni.

jakieś przerażające oczekiw anie sądu i żar ognia,

Później jednak dopuścili się tego, do czego

który ma trawić przeciwników". Ludzie, o których

zachęcają teraz innych (2 P 2.18-19). Głoszą wol­

pisze Piotr, poznali prawdę i - wyzwoleni od grze­

ność. ale w ich rozumieniu wolność polega na

chu - powierzyli się władzy C hrystusa. Teraz jed­

folgowaniu własnym żądzom. Pragnienia te zdo­

nak, ze względu na fałszywe racje. C hrystus prze­

minowały ich życie. Porzucili „drogę sprawiedli­

stał być dla nich Panem - grzeszą więc dobrow ol­

wości" lub „święte przykazanie" (określenie to

nie. Za to - jak pisze Piotr - czeka ich „mrok

odnosi się prawdopodobnie do nauk Jezusa lub

ciemności" (2 P 2.17). Bóg w ybaczy im. jeśli będą

nawet do standardów sprawiedliwości ustano­

żałować za grzechy, jednak m ało praw dopodob­

wionych w Starym Testamencie). Osoby tc robią

ne. aby skruchę okazały osoby, które odrzuciły

więc dokładnie to samo. co przed nawróceniem,

prawdę i utkały sieć kłamliwej doktryny, przy po­

z tym że teraz powołują się na chrześcijańskie

mocy której próbują usprawiedliwiać swoje grze­

usprawiedliwienie.

chy. List ten wydaje się być zatem skierowany ra­

Według Piotra, tacy ludzie znajdują się

czej do tych. na których fałszywi nauczyciele pró­

w pozycji gorszej niż ta. w jakiej byli przed na­

bują wpłynąć (zobacz 2 P 2.18), nie zaś do nich

wróceniem. Apostoł powołuje się na zapisane

samych, gdyż - choć owi nauczyciele nie wypadli

w Ml 12.45 i Łk 11.26 opowieści o osobie, z któ­

jeszcze z Bożej łaski - z pew nością nie są posłusz­

rej wypędzono złego ducha i która kończy w jesz­

ni ideom głoszonym przez Piotra.

cze gorszym stanie, gdyż duch ten ostatecznie

Przesianie tego fragm entu (jak rów nież in­

powraca z grupą jeszcze siedmiu innych demo­

nych tekstów Nowego T estam entu) głosi więc, żc

nów'. Skutek jest taki. że osoba ta jest ostatecznie

ludzie ponoszą odpow iedzialność za praw dę,

bardziej zniewolona niż na początku. Niemniej

którą znają. O drzucenie raz pozn an ej prawdy

jednak, choć w sensie dosłownym 2 List Piotra

jest znacznie gorsze niż niepoznanic jej w ogóle.

wydaje się nawiązywać do tej wiaśnie opowieści,

Ponadto tylko ci. którzy kroczą drogą spraw iedli­

tak naprawdę jest on bliższy fragmentowi z Lk

wości. którzy napraw dę traktują Jezusa jak Pana

12,47-48. w którym Jezus mówi, że sługa, który

i cieszą się prawdziwą w olnością od zgnilizny

nie zna woli swego pana. otrzyma małą chłostę,

tego świata, zm ierzają do królestw a niebieskie­

podczas gdy ten. który ją zna, ale jej nie wypeł­

go. Jeśli ktoś twierdzi, żc jest „zbaw iony”, a trwa

nia. otrzyma chłostę wielką. Słowa te doskonale

jednocześnie w grzechu, to wm awia sobie najgor­

odzwierciedlają sytuację fałszywych nauczycieli

sze kłamstwo. Ten fałsz zaślepia nie tylko tego,

opisanych w 2 Liście Piotra. Ludzie, którzy świa­

kto oszukuje sam siebie, ale też innych, którzy

domie okazują nieposłuszeństwo Chrystusowi,

niegdyś trwali m ocno w wierze, a teraz wciągani

otrzymają karę bardziej surową niż gdyby nie

są w to sam o bagno, w którym toną fałszywi na­

przyjęli chrześcijaństwa. Poznali bowiem Jezusa i doświadczyli mocy i wolności płynącej z Jego panowania, a mimo to odwrócili się od Niego i poszli w zupełnie innym kierunku. Piotr mówi zatem o apostatach - w tym o apostatach moralnych, którzy próbują racjona­ lizować swój grzech, podpierając się teologią

uczyciele. Analizowany przez nas werset nie sugeruje zatem, że prawe życie zbawia osobę, ale że zba­ wienie wiąże się z żalem za grzechy, zw róceniem się do Chrystusa jako Pana i posłuszeństw em wobec Niego. Postawa taka skutkuje wyzwole­ niem z mocy grzechu. Kiedy jednak w życiu da­

2 Ust św. Piotra

681

nej osoby nie m a takiej w olności - nawet jeśli

ślenie „dzień Pański" zastąpione jest sformuło­

kiedyś była - to ani p rzez chwilę nic w olno nam

waniem „dzień Boży”. „Dzień Boga” pojawia się

pom yśleć, że o so b a ta jest w królestw ie niebie­

także w Ap 16,14. Piotr praw dopodobnie użył tu

skim. zw łaszcza jeśli nie żałuje i nie zam ierza

tego właśnie sform ułowania, gdyż w poprzed­

żałować za sw oje grzechy. N ie m ożna również

nich wersetach kilkakrotnie nawiązał do „dnia

zakładać, że tak ie osoby przybliżają się m im o

Pańskiego”, nie chciał więc powtarzać ciągle

wszystko d o nieba (ch o ćb y nawet bez „nagro­

tego sam ego określenia4.

dy"). gdyż u m n iejsza to Bożej łasce i daje innym

Apostoł pisze, że w „dniu Bożym" niebo za­

podstawy, by sądzić, że oni także mogą dostać

płonie ogniem i „pójdzie na zagładę”, wchłania­

się do n ieb a „w ygodniejszą drogą” i wejść do kró­

jąc gwiazdy. Nie wiemy dokładnie, jak będzie

lestwa bez rzeczyw istego poddania swojego ży­

przebiegać ten proces, jednak wiadomo, że zo­

cia C hry stu so w i. Takie podejście m ogłoby skut­

stanie on wywołany nadejściem „dnia Bożego",

kować tym sam ym , co w czasach Piotra próbo­

nie zaś kataklizm em czy działaniem człowieka.

wali o siąg n ąć fałszywi nauczyciele - wciągnąć

To Bóg usunie stare niebo i ziemię - jak mowi

chrześcijan uciekających od „zgnilizny św iata”

Ap 21,1 - przygotowując miejsce dla nowego nie­

z pow rotem do pułapki zepsucia.

ba i nowej ziemi (o których wspomina 2 P 3.13).

Z obacz również kom entarz do H br 6,4-6; 10.26; 1 J 5,16-17.

Piotr nawiązuje do tych wydarzeń nie po to, aby nastraszyć chrześcijan, ale po to. by przypo­ m nieć im, że wszystko, co znajduje się na tej zie­ mi, jest tymczasowe. Tylko radykalne posłuszeń­

3 ,10.12 Z iem ia zostanie odnowiona czy zniszczo n a?

stwo wobec Boga jest inwestycją w coś trwałego - w „dniu Bożym” wszyscy, którzy w nie zainwe­ stowali. otrzym ają należną zapłatę.

Z obacz ko m en ta rz do A p 21,1.

Chrześcijanie powinni „oczekiwać" tego dnia, czyli nieustannie o nim pam iętać i żyć w przeczuciu jego nadejścia. Dla autorów Nowe­

3,11-12 Przyspieszyć przyjście dnia Bożego?

go T estam entu eschatologia stanowiła podstawę, na której opierała się ich etyka. Innymi słowy wiara w Powtórne Przyjście Chrystusa określała

Stw ierdzenie zaw arte w 2 P 3,12. zgodnie z któ­

to. w jaki sposób żyli. Jeśli osoba rzeczywiście

rym ch rześcijan ie próbują przyspieszyć nadej­

oczekiwała nadejścia dnia Bożego tak. jak na­

ście dn ia Bożego, brzm i dość zaskakująco. Czy

uczał Piotr - to niezależnie od wszelkich trudno­

postępow anie chrześcijan napraw dę może przy­

ści prowadziła pobożne życie, wiedząc, że osta­

spieszyć (lub o p ó źn ić) nadejście dnia Bożego?

teczna zapłata za nie znacznie przewyższy wszel­

Jak to m ożliwe? C zyż Bóg nie jest wszechm ogą­

kie aktualne straty.

cy? Czy to nie O n decyduje o tym, kiedy nastąpią określone zdarzenia, bez względu na nas i nasze postępow anie? Cały 3 rozdział 2 Listu św. Piotra odnosi się do Pow tórnego Przyjścia Chrystusa. Piotr okre­ śla je przy pom ocy słów: „przyjście” (w niektó­ rych przekładach tłum aczone dosłownie jako „paruzja”, 2 P 3.4) i „dzień” (2 P 3,10). W anali­ zowanym przez nas w ersecie zwyczajowe okre­

4 W idać to także na przykładzie zastosowania słowa „Bóg” i „Pan”: w 2 P 3,3-7 pojawia się wyraz „Bóg”, a w 2 P 3,8-10 - „Pan"; w 2 P 3,11-13 znów mamy słowo „Bóg" a w 2 P 3.14-17 najpierw pojawia się określenie „Pan" a potem „Bóg". Wydąje się, że Piotr celowo uży­ wa tych określeń zamiennie, aby nie pou-tarzać wciąż tych samych sformułowań.

ViiMT Testament

Chrześcijanie mają także starać się „przy­

682 jest cierpliwy, a czas nie m a dla Niego w iększego

spieszyć" przyjście lego dnia. Sam Jezus nakazał

znaczenia. Bóg nie chce natom iast „niektórych

swym wyznawcom modlić się o len dzień -

zgubić, ale wszystkich doprow adzić do naw róce­

w modlitwie .O jcze Nasz" mamy wszak frag­

nia". Piotr sugeruje, że Bóg troszczy się tym sa­

ment: .Przyjdz królestwo Twoje”. Ponadto. Koś­

mym o w spólnotę chrześcijan, której życie wciąż

ciół modli się słowami . Marona tha” ( I Kor

jeszcze skażone jest grzechem . Bóg je s t w szech­

16.22). które w Ap 22,20 przetłumaczone są

mogący i w swej w szechm ocy pragnie, aby jak

jako „Przyjdź. Panie Jezu!" Niemniej jednak.

najwięcej osób naw róciło się i o k azało Mu posłu­

Piotr ma prawdopodobnie na myśli coś więcej

szeństwo (apostoł nie określa, co ostatecznie

niż samą modlitwę. W oparciu o Iz 60,22 (w któ­

skłoni Boga do zakończenia tego dzieła). A za­

rym to wersecie Septuaginta podaje to sam o sło­

tem. ustalając czas P ow tórnego Przyjścia C h ry ­

wo oznaczające „przyspieszenie", jakiego używa

stusa. Bog bierze pod uwagę także ludzkie decy­

Piotr) u Żydów rozwinęła się myśl, zgodnie

zje i wybory. D latego też, jeśli chrześcijanie na­

z którą przyjście Mesjasza opóźniało się ze

prawdę pragną, by przyszło królestw o C hrystusa,

względu na ludzkie grzechy, dlatego skrucha mo­

powinni przede wszystkim naw racać się i żyć po­

głaby przyspieszyć nadejście tego dnia. Piotr wy­

bożnie. w spółpracując z Bogiem w przygotow a­

daje się zgadzać z tą teorią. W różnych miejscach

niach do nadejścia końca.

2 P wspomina on o pobożności i świętości.

W ypowiedź Piotra m oże szokow ać. Z jednej

W wersecie poprzedzającym analizowaną przez

strony, wizja ziemi rozpadającej się na kawałki

nas wypowiedź nawołuje on ludzi do tego.

wraz ze wszystkimi zdobyczam i ludzkiej kultury

aby trwali „w świętym postępowaniu i pobożno­

zabiera nam poczucie bezpieczeństw a i przypo­

ści" (2 P 3.11). a dwa wersety dalej podsumowu­

mina o kruchości naszej ziem skiej egzystencji.

je swe nawoływania, mówiąc: starajcie się. aby

Z drugiej strony koncepcja, zgodnie z którą na­

[On] was zastał bez plamy i skazy - w pokoju"

sza pobożność

(2 P 3.14). Wnioskujemy zatem, że świętość

Chrystusa, a tym

chrześcijan wyraża ich oczekiwanie związane

wszechświata, w zbudza w nas niezwykłe poczu­

z nadejściem tego dnia, a jednocześnie przyspie­

cie przywileju, dające zarazem ogrom ną pokorę.

sza jego przyjście.

Piotr ma nadzieję, że obrazy te stan ą się dla

m oże

przyspieszyć

sam ym

przyjście

zbaw ienie

całego

Skoro chrześcijanie mają pewien wpływ na

chrześcijan zachętą do oczekiw ania na powrót

czas przyjścia Chrystusa, to jakie płyną z tego

Chrystusa i do życia w św iętości, które przyspie­

wnioski na temat wszechmocy Boga? Piotr już to

szy to przyjście, gdyż taka jest w łaśnie wola

wyjaśnił. W 2 I5 3.8-9 stwierdził bowiem, że Bóg

wszechmogącego Boga.

■—

P ie r w s z y L ist św . J a n a

2,15 M iłow ać św iat albo Boga?

Trudno uznać, że chrześcijanin powinien przyjaźnić się z takim światem - jest przecież mię­

D laczego Jan radzi nam , abyśm y nie kochali świa­

dzy nimi zasadnicza różnica poglądów (J 17.15-18).

ta? C zy nie jest on zbyt radykalny, mówiąc, że jeśli

Aby więc utrzymać swoje poglądy, chrześcijanie

ktoś kocha świat, nie m a w nim miłości Ojca?

muszą odnieść nad światem zwycięstwo. Nie cho­

W I J 2,15-17 słow o św iat pojawia się sześ­

dzi tu o podbicie świata i narzucenie mu chrześci­

ciokrotnie, a w Ewangelii Ja n a 1 - 3 au to r używa

jaństwa. ale raczej o obronę przed w p ły w a m i świa­

go jeszcze sied em n aście razy. „Świat" w 1 Liście

ta, stylem życia i sposobem myślenia. Chrześcija­

Jan a nie o zn acz a planety, żyjących na niej ludzi

nie powinni bowiem żyć w świecie, wzorując się

ani innego stw orzenia, ale odnosi się raczej do

na Chrystusie ( I J 5,4-5; 4,17).

rzeczyw istości, w której żyjemy. Na rzeczywi­

Teraz wiemy już. dlaczego chrześcijanin nie

stość tę składa się kultura, założone przez ludzi

może kochać świata. Kochać oznacza zaangażo­

instytucje o raz cała żywa ludzka społeczność.

wać się w coś em ocjonalnie - w Piśmie Świętym

Społeczność ta pozostaje pod władzą szatana

oznacza to głęboką troskę lub postawę służby

(1 J 5,19; porów naj 1 J 4.4). A zatem , już u sa­

wobec obiektu miłości. Tymczasem, zjawiskami,

mych swych korzeni jest o na wroga Bogu i tym.

którymi charakteryzuje się ten świat są „pożądli­

którzy są po Jeg o stronie ( I J 3,13). To właśnie

wość ciała”, „pożądliwość oczu" oraz „pycha

ku „św iatu” kierują swoje kroki fałszywi prorocy,

tego życia". To naturalne, że chrześcijanin także

którzy o d ch o d zą z Kościoła (1 J 4,1.3.5). Z na­

ma cielesne pragnienia i również pożąda różnych

czenie „św iata" w 1 Liście Jana jest więc nieco

rzeczy, ale ważne jest to. na ile angażuje się w to

inne niż np. w J 3,16, gdzie wyraz ten odnosi się

em ocjonalnie. C hoć wiele osób żyje tak napraw­

tylko do ludzkości. W 1 Liście Jana „świat" to cala ludzka kultura, która już u samych swych

dę tylko dla zaspokojenia własnych pragnień, wyznawcy Chrystusa żyją dla kogoś, kto jest po­

źródeł sprzeciw ia się Bogu.

nad tym światem - dla Jezusa. Dlatego też, cho-

684

V.mr Testament ciąż odczuwają takie same pragnienia jak wszy­

maszczeniem, o którym w spom ina S tary Testa­

scy. są w stanie przejść nad nimi do porządku

m ent? Dlaczego Jan pisze dalej, że dzięki niemu

dziennego, kierując się zasadami i priorytetami

„nie potrzebujecie pouczenia od nikogo”? W jaki

wyznaczonymi im przez Jezusa.

sposób nam aszczenie m oże nas czegokolwiek

Nie można być zaangażowanym emocjonal­ nie w dwie przeciwstawne opcje. Wybieramy za­

nauczyć? Czy teraz ju ż m ożem y się obyć bez in­ nych nauczycieli?

tem albo Boga i Jego wartości, albo wartości

Werset ten stanow i kontynuację myśli wyra­

świata. Jeśli Jezus rzeczywiście jest dla nas Pa­

żonej w 1 J 2,20: „Wy nato m iast m acie nam asz­

nem (a - jak podkreśla Jan - posłuszeństwo wo­

czenie od Świętego i w szyscy jeste ście napełnie­

bec Chrystusa stanowi sedno miłości do Niego),

ni wiedzą". Obydwa wersety m ów ią o nam asz­

to Jego wartości będą decydować o tym, w co

czeniu i poznaniu prawdy. W S tarym T estam en­

zaangażujemy się emocjonalnie.

cie nam aszczano olejem

królów i kapłanów

Przesianie to nie jest łatwe do przyjęcia ze

w celu pośw ięcenia ich (konsekrow ania) d o peł­

względu na naturalną ludzką potrzebę akceptacji

nienia posługi. W analizow anym p rzez nas frag­

i „dopasowania się" do innych. Chrześcijanin za­

mencie również m am y do czynienia z konsekra­

wsze będzie żył w pewnej dysharmonii ze świa­

cja bądź inicjacją, nie m a tam je d n a k mowy

tem. zachowując podejrzliwość wobec ludzkiej

o oleju. W czasach T ertuliana (2 0 0 r. ery ch rześ­

kultury, a często nawet odrzucając znaczną jej

cijańskiej) praktykow ano nam aszczenie olejem

część. Przeciwstawny kulturze styl życia chrześ­

podczas chrztu, nie m a jed n ak żadnego dow odu

cijanina często będzie spotykał się z odrzuce­

wskazującego na to, iż było tak ju ż w czasach

niem. gdyż żyjąc inaczej niż wszyscy, osoba daje

Nowego T estam entu. W Nowym T estam encie

im do zrozumienia, że z ich wartościami jest coś

olej używany byl jedynie do n am aszczan ia cho­

nie tak. Nie da się zatem uniknąć pewnego roz­

rych dla ich uzdrow ienia (M k 6,13; Jk 5.14-15).

darcia. Nie da się uniknąć cierpienia. Nie m ożna

N iem niej jednak, praktyka późniejszego K ościo­

kroczyć dwiema rożnymi drogami jednocześnie.

ła daje nam pewne wskazówki o d n o śn ie do sym ­

Nie da się kochać równocześnie Boga i świata.

boliki nam aszczenia - olej oznacza! bowiem

Pocieszające jest jednak to. że - jak pisze Jan -

przyjęcie D ucha Świętego. Już w S tarym T esta­

„Wy, dzieci, jesteście z Boga i zwyciężyliście ich

mencie nam aszczenie królów ( I Sm 16,13) i pro­

|tych, którzy są ze świata), ponieważ większy

roków (Iz 61.1) łączy się z koncepcją zstępow a­

jest len, który w was jest [Jezus poprzez Ducha

nia na nich D ucha. Podczas sw ojego ch rztu Je­

Świętego] od tego (szatana), który jest w świę­

zus również został nam aszczony D uchem Świę­

cie” (1 J 4,4).

tym (D z 10,37-38; porównaj Dz 4,27; H br 1,9),

Zobacz również komentarz do Jk 4,4

a w Lk 4,18 Jezus cytuje słowa starolestam entowego proroka: „Duch Pański spoczyw a na M nie, ponieważ M nie nam aścił” (lz 61,1), które stały

2,18-22 Kim jest antychryst?

się m ottem catej Jego działalności. Jezus nigdy nie był nam aszczony olejem (innym niż olejek

Zobacz komentarz do 2 Tcs 2.3.

wylany na Niego w ostatnich dniach Jego działal­ ności w Betanii); został jednak nam aszczony Duchem Świętym, który zstąpił na N iego pod­

2,27 Czym jest namaszczenie? O jakim rodzaju namaszczenia chrześcijan pisze Jan w I J 2.27? Czy ma to jakiś związek z na-

czas chrztu w Jordanie. Jest zatem właściwe (co wyraża się w zam ierzonej praw dopodobnie grze stów), by chrześcijanie, którzy są naśladow cam i Chrystusa (czyli M esjasza - dosłownie „namasz-

I l.isi iw. Jana

685

czo n cg o /p o m aza ń ca"), otrzym ywali to sam o na­

D ucha Słowu. W 1 J 2.24 czytamy: „Wy zas za­

m aszczenie (w języku greckim rdzeń wyrazów

chowujecie w sobie to. co słyszeliście od począt­

„C hrystus” i „n am aszczen ie” jest ten sam ).

ku. Jeśli będzie trw ało w was to, co słyszeliście

Paweł potw ierdza, że chrześcijanie zostali na­

od początku, to i wy będziecie trwać w Synu

m aszczeni D uchem Świętym, gdy mówi: „Tym

i w Ojcu". „To, co słyszeliście od początku" jest

zaś. który u m acnia nas wespół z wami w C hrystu­

apostolskim świadectwem o Chrystusie (1 J 1.1-3),

sie. i który nas nam aścił, jest Bóg. O n też wycisnął

które dzięki Ewangelii Jana stało się częścią Pis­

na nas pieczęć i zostawił zadatek Ducha w ser­

ma Świętego. Nam aszczeni nie są zatem fałszy­

cach naszych" (2 K or 1,21-22; gram atyka zdania

wymi prorokam i, którzy odrzucili apostolskie

sugeruje, że chodzi o jednorazow e zdarzenie).

świadectwo i opuścili wspólnotę chrześcijan, ale

D ośw iadczenie D u ch a Świętego było jednym

właśnie tymi, którzy je przyjęli. Podobną zgod­

z najw ażniejszych elem entów w czesnochrześci­

ność widzimy pom iędzy Duchem a Chrystusem

jańskiej inicjacji. Paweł kategorycznie zaprzecza

w J 14.26 i J 15,26. Nie ma żadnych niezgodno­

popularnej dziś idei, zgodnie z którą człowiek na­

ści pom iędzy D uchem a przesłaniem Ewangelii.

w racający się nic tak napraw dę nie czuje, ani ni­

Niem niej jednak, nie są one tym samym. Na­

czego szczególnego nie dośw iadcza. Apostoł pi­

m aszczenie nie jest bowiem tożsame z tym, „co

sze bow iem , że człowiek czuje, iż jest chrześcijani­

słyszeliście od początku", ale stanowi pewne

nem właśnie przez to. że dośw iadcza w sobie obec­

uzupełnienie - napełnia to przesłanie Duchem.

ności D ucha Świętego (R z 8,9: zobacz 1 J 3,24:

Ci więc, którzy mają Ducha (w których On

4,13). D zieje A postolskie również łączą przyjęcie

„trw a” - czynność ciągła), „nie potrzebują po­

Ducha Św iętego z chrześcijańską inicjacją (D z

uczenia od nikogo". I znów - stanowi to analogię

2,38; 3,19: 8.15-17; 10,44-48: 19,5-6).

do tego, o czym czytamy w J 14,26 i J 15.26.

A zatem , w N owym T estam encie chrzest za­

a także do dokonującego się w sposob ciągły' ob­

zwyczaj łączy się z d o św iadczeniem D ucha Świę­

jaw ienia opisanego w J 16,12-15. Jan miał co naj­

tego, p o d o b n ie ja k p o kutow anie z m artwych

mniej trzy powody do napisania tych słów. Po

uczynków i akt o d d an ia się C hrystusow i. Te czte­

pierwsze, fałszywi nauczyciele twierdzili prawdo­

ry elem enty tw orzą pew ną całość, choć nie są ze

podobnie. że zostali wtajemniczeni w jakąś se­

sobą w ym ienne. Dla pełnego dośw iadczenia ini­

kretną wiedzę, której nie posiadali prawowierni

cjacji nie m o że b rak n ąć żadnego z nich. Z infor­

chrześcijanie. Nonsens - mówi Jan do swoich

macji zaw artych w D ziejach A postolskich wyni­

czytelników - to wy posiadacie prawdziwą wie­

ka, że ich kolejność m oże się zm ieniać, a w nie­

dzę. W przeciwieństwie do fałszywych proroków',

których przy p ad k ach pom iędzy poszczególnym i

wy macie Prawdę w swoich sercach.

częściam i następ u je pewien odstęp czasowy.

Po drugie, chrześcijanie, do których zwraca

N iem niej jed n ak , au to rzy tekstów Nowego Testa­

się Jan, przyjęli ju ż apostolskie świadectwo

m entu zgodni są co do tego. że konieczna jest

i trwają w nim, co potwierdza się w tym. że zosta­

obecność wszystkich czterech elem entów. Dlate­

li nam aszczeni Duchem Świętym. Nie ma po­

go w I J 2,27 n am aszczenie ukazane jest jako

trzeby. aby ktokolwiek przekazywał im dodatko­

coś, co odbyło się w określonym punkcie w prze­ szłości - w m om encie chrześcijańskiej inicjacji. Jan nie rozw aża jed n ak w tym fragm encie chrztu, a więc nie utożsam ia z nim w spom inanego w tym wersecie nam aszczenia. Jan nie utożsam ia również nam aszczenia ze Słowem, chociaż nie przeciwstawia jednocześnie

wą wiedzę, gdyż oni otrzymali już to. co prawdzi­ we. Po trzecie. Duch Święty poprowadzi ich ku prawdzie. Choć nauczyciele faktycznie mogą być czasem pom ocni, a zachęty i pouczenia - takie jak np. te w I Liście Jana - użyteczne. Jan ufa. że to przede wszystkim Duch Święty będzie ich prawdziwym nauczycielem, ukazującym prawdę

Vi7HT

686

Teslamenl

i dem askującym fałsz. Na podobnej zasadzie, św.

trw anie w tym d o św ia d c z e n iu - nic p o p rz e z o d ­

Paweł wierzy, że Duch poprow adzi chrześcijan

rzucenie Słowa, gdyż Ja n nigdy n a s d o teg o nie

ku praw em u życiu (G a 5.16.18.22-26). a Jakub

nam aw ia, a w yrazy „ D u c h " i „S łow o" są d la nie­

oczekuje, że „zstępująca z góry m ądrość" przy­

go b ard zo blisko ze so b ą z w iąza n e - ale p o p rz e z

niesie dobre owoce (Jk 3,13-18). A zatem , chrześ­

takie p o słu szeń stw o w zg lęd em C h ry s tu s a i żyją­

cijanie. którzy napraw dę w słuchują się w D ucha

cego w nas D u ch a, któ re p ozw oli n a m z o rie n to ­

Świętego, powinni wyczuwać, kiedy m ają do czy­

wać się. gdy św iat b ęd zie n a s c h c ia ł zw ieść

nienia z fałszywą wiarą lub ze złem ; pow inni tak­

czym ś, co tylko z nazwfy je s t c h rz e ś c ija ń sk ie .

że rozpoznawać to. co rzeczywiście pochodzi od Boga. Niestety, chrześcijanie często nic słuchają Ducha, a kiedy tak się dzieje, ich sposób postrze­

2 ,2 9 K ażdy, k to p o stęp u je spraw iedliw ie, p o ch o d zi od B o g a ?

gania może być wypaczony. D latego też. zawsze potrzebne będzie im kierow nictwo Pism a Święte­

Z obacz ko m en ta rz do 3 J II.

go. Poza tym, w procesie naw rócenia przydatna jest obecność ludzkiego nauczyciela, który prze­ kazuje uczniowi prawdę i daje mu apostolskie

3 ,9 K ażdy, k to n aro d z ił się z B o g a ,

świadectwo. Przyjęcie lego św iadectw a i trw anie

nie grzeszy?

w nim jest warunkiem , który musi być spełniony, aby dokonało się nam aszczenie. I znów - Jan nie

W iększość z nas m a św ia d o m o ść w łasn ej g rz e sz ­

oddziela D ucha od Słowa, ani nie używa tych

ności. C zy w św ietle 1 J 3,9 o z n a c z a to , że nie

słów zam iennie, ale uznaje, że to właśnie D uch

narodziliśm y się z Boga? T rzy w ersety w cze śn iej

udziela chrześcijaninow i daru

rozeznaw ania.

- w 1 J 3.6 - czytam y: „K tokolw iek trw a w N im ,

Pozostawiając jeszcze m iejsce dla Słowa. Jan

nie grzeszy, żad en zaś z tych, k tó rz y g rz e sz ą , nie

uznaje także rolę nauczycieli, zaznaczając je d n o ­

w idział G o, ani G o nie p o z n a ł”. B rzm i to naw et

cześnie, że mogą oni popełniać błędy. Poza

gorzej niż 1 .1 3,9. Jeszcz e b a rd ziej n ie p o k o ją c e

tym. czasem tru d n o jest odróżnić praw dziw ego

jest to. że d o k ład n ie w tym sa m y m k o n te k śc ie

nauczyciela od oszusta. N iem niej jed n ak - jak

padają słowa: „Po tym p o zn am y , że je ste śm y

twierdzi Jan - dzięki darosvi rozeznaw ania płyną­

z praw dy i uspokoim y p rzed nim n a s z e se rce "

cego z D ucha Świętego, wierny chrześcijanin

( I J 3,19). W sp o m n ia n e w yżej fra g m e n ty b y n aj­

będzie w stanie właściwie ocenić sytuację. Pier­

m niej nie n ap ełn iają nas sp o k o je m . C zy płynie

wiastek ludzki pozostaje więc w'ażny, ale to bo­

z nich nauka, że jeśli po n aw ró cen iu i przyjęciu

skiego Przewodnika Jan obdarza największym

ch rztu grzeszym y, to b ędziem y p o tę p ie n i (jak

zaufaniem.

uw ażali niektórzy c h rześcija n ie w c z a s a c h O jców

Podsumowując - fragm ent ten spraw ia nam

K ościoła)? Jeśli nie. to c o o z n a c z a ją te stw ie rd ze­

trudność na dwa sposoby. Po pierwsze - wymaga

nia? W jaki sp o só b m ożem y rzeczy w iście u sp o ­

nawiązania do judaistycznej tradycji nam aszcze­

koić nasze serce?

nia. gdyż dopiero po jej zrozum ieniu m ożem y we

F ragm ent o bejm ujący w ersety 1 J 3,2-10 je s t

właściwy sposób odnieść ją do D ucha Świętego

dość trudny do zro zu m ien ia. U czeni p ro p o n u ją

i inicjacji chrześcijańskiej. Po drugie - wymaga

dla niego kilka m ożliw ości in te rp re ta c ji:

od nas na tyle wyraźnego dośw iadczenia D ucha

1.

Je d n a g ru p a k o m en tato ró w w skazuje, że

Świętego, abyśmy mogli uznać, że to istotnie

czasow nik o dnoszący się d o g rzesz en ia jest

sam Duch Święty prowadzi nas do prawdy. Wy­

w tych w ersetach zastosow any w czasie te ra ź n ie j­

zwaniem. jakie stawia przed nami 1 J 2,27. jest

szym . który w języku greckim je s t czasem cią-

I List iw. Jana

687

glym. C z a s ten m iałb y w ięc sugerow ać, że p raw ­

jący m sto p n iu w yjaśnia o s tro ść zasto so w an e g o

dziwi w yznaw cy C h ry stu s a g rzesz ą w praw dzie

w tych fra g m e n ta c h języka?

od czasu d o cz a su (1 J 1,7-9), je d n a k nie je s t to

4.

1 w reszcie, są uczen i, k tó rzy u w ażają, iż

ciągłe trw an ie w g r z e c h u 1. S łabą stro n ą tej teorii

w erset 1 J 3,9 należy od czy ty w ać w k o n tek ście

jest to , że o p ie ra się o n a g łów nie na n iu an sach

całego 1 L istu Ja n a . O k aże się w ów czas, że Ja n

gram aty czn y ch , k tó ry ch je d n a k nie m o żn a się

kieruje sw oje arg u m en ty d o d w ó ch różnych g ru p

d oszu k ać w in n y ch m iejsca ch N ow ego T esta­

o dbiorców . Z je d n e j strony, sp rzec iw ia się o n

m entu. g d zie z a sto so w a n o te n sam czas. C o wię­

g ru p ie ludzi utrzy m u ją cy ch , że nie m ają g rzech u

cej - w 1 J 5,16 Ja n użył teg o czasu n a o k reślen ie

- ich dotyczy frag m en t 1 J 1,7-9. Z dru g iej stro ­

ch rz e śc ija n in a p o p e łn ia ją c e g o k o n k retn y g rzech ,

ny. zw raca się d o tych. k tórzy tw ierdzą, że o d k ąd

czego św iad k iem był z kolei inny c h rześcija n in .

zo stali o św iecen i, ich g rzech y nie m ają ta k n a ­

M am y tu z a te m p raw d ziw eg o w yznaw cę C h ry ­

p raw d ę w iększego z n a c z e n ia . D o n ich w łaśnie

stusa, k tó ry ro b i to , c z e m u z a p rz e c z a fra g m e n t

m iałby o d n o sić się an alizo w an y p rz e z n as w er­

1 J 3,6.9. D lacze g o w o b y d w u tych fra g m e n ta c h

set. S łab ą stro n ą tej teo rii je s t fakt, że sa m a u to r

pojaw ia się cz a so w n ik w czasie ciągłym ?

listu nie d o k o n u je żad n e g o w y raźn eg o ro z ró ż n ie ­

2. In n a g r u p a u c z o n y c h , d o strz e g a ją c „ha­

nia p o m ię d z y tym i g ru p a m i. N ie m ów i np.:

czyk" zaw a rty w 1 J 5,16-17 su g e ru je, że k lu czo ­

„A te ra z , w odpow-iedzi n a p o glądy tych a tych

we je s t

g rze­

o só b (...)" , an i w żad en inny sp o só b nie daje d o

chu: „g rzech , k tó ry p ro w ad zi d o śm ierci" o ra z

z ro z u m ie n ia , że o to te ra z k ieru je sw oje p rzesła­

„grzech, k tó ry nie p ro w ad zi d o śm ierci". P raw ­

nie d o in n e g o ro d zaju o dbiorców .

o d ró ż n ie n ie

d w ó ch

ro d zajó w

dziw y w y zn aw ca C h ry s tu s a nic m o że p o p e łn ić

Ja k zatem

p o w in n iśm y o c e n ić pow yższe

„grzechu, k tó ry p ro w ad zi d o ś m ie rc i”, m o że n a ­

m o żliw o ści

to m iast p o p e łn ić ten d ru g i ro d z a j g rz e c h u . To.

w szystkim , że w szelkie w nioski, ja k ie w yciągnie­

in te rp re ta c ji?

P am iętajm y

p rzed e

na czym d o k ła d n ie m iały b y te g rz e c h y p olegać,

my. m u sz ą być p o p ra w n e zaró w n o o d stro n y

jest sp raw ą d y sk u sy jn ą. M o ż e to być kw estia p o ­

egzegetycznej. ja k i d u sz p a ste rsk ie j. B iorąc to

działu g rz e c h ó w n a celo w e i n ie z a m ie rz o n e , lub

pod uw agę, u w ażam , że c h o ć nie m o ż n a w yklu­

na in n e k a te g o rie (n p . p o d z ia ł n a g rzech y śm ier­

czyć ża d n e j z tych teo rii, n ajb ard ziej p ra w d o p o ­

teln e i w y b a c z a ln e w trad y cji K o śc io ła R zym sko­

d o b n a w ydaje się la o sta tn ia .

kato lick ieg o ). Je śli je d n a k to w łaśn ie a u to r m a

A u to r o d n o si się d o tego. że we w sp ó ln o c ie

na m yśli, d la c z e g o zw lek a z u jaw n ien iem teg o aż

ch rz e śc ija n zn aleźli się ludzie utrzy m u jący , że

do 1 J 5,16? Je g o w y p o w ied zi w ydają się na tyle

Je z u s tak n a p ra w d ę nie w cielił się w człow ieka.

rad y k aln e, że z p e w n o śc ią nie zw lekałby, aby

L udzie ci w ierzyli p ra w d o p o d o b n ie , że tylko

w sp o m n ie ć o tej ró ż n ic y o d razu .

z p o z o ru w ydaw ał się O n isto tą ludzką. T akie p o ­

3. Je sz c z e in n i su g e ru ją, że Ja n o p isu je pe­

gląd y w sw ojej n ajb ard ziej ro zw in iętej formie

w ien id eał łub ro z d a rc ie c h rz e ś c ija n in a p o m ię ­

(k tó rą o siąg n ęły w II w ieku po Chr.) stanowią

dzy m o żliw o śc ią p o w strz y m a n ia się o d g rz e c h u

p o d sta w ę g n o sty c y zm u - system u wierzeń, zgod­

- u k a z a n ą w 1 J 3,9 - a rzeczy w isto ścią g rz e c h u

nie z k tó ry m zb aw ien ie o p ie ra się na wiedzy

w y rażo n ą w I J 1,7-9. T ak a in te rp re ta c ja je s t

i o św ie cen iu , a w a rto ść św iata materialnego zo­

oczyw iście p ra w d o p o d o b n a , ale czy w w ystarcza-

sta je zd ew a lu o w an a n a rzecz świata duchowego.

Gnostycyzm obiera dwa kierunki wobec g rzech u . Pierwszym z nich jest zaprzeczenie. ' Grecki czas wskazuje na akcję kontynuowaną, czyli na styl życia, ogólny zwyczaj postępowania (przyp. red.).

Gnostycy wierzyli, że ponieważ stosują ascetycz­ ne praktyki i doznają wewnętrznego oświeceniu - grzech ich nie dotyczy. To przekonanie było

688

Mony Testament

oczywiście w zm ocnione solidną dawką wyparcia

sam C h ry stu s. Jeśli ktoś d o b rz e zn a C h ry stu s a ,

się prawdy. A utor zwraca się do takich ludzi

będzie żył jak O n. Z d ru g iej strony, ludzki g rzech

w I J 1.7-9. Radzi im. aby - zam iast myśleć, że są

w skazuje

ponad grzechem i zaprzeczać własnej grzeszno­

g rzesznego stylu życia p o k a z u je w ięc. sk ą d d any

na

d zied zictw o

sz a ta n a .

P rzyjęcie

ści - wyznawali swoje grzechy i oczyszczali się

człow iek p o ch o d zi. W łaśn ie ta k ie d z ieła sz a ta n a

z nich.

przyszedł zniszczyć C h ry stu s.

Drugi sposób postrzegania grzechu przez

W w ersecie w yjściow ym a u to r d a je nam

gnostyków cechował się przekonaniem , że jest to

więc do zro zu m ien ia, że n a ro d z ić się z Boga to

cos nieistotnego. G rzech był bowiem powiązany

otrzym ać now ą, w olną o d g rz e c h u n a tu rę . Ja n

z ciałem, które - jak twierdzili - jest jedynie

przyznał ju ż . że c h rz e ś c ija n ie p o p e łn ia ją w p raw ­

(w najlepszym przypadku) zew nętrzną powloką

dzie g rzechy ( I J 1,7-9), ale nie w ynika to z ich

człowieka. Prawdziwa osoba była według nich

nowej natury. A u to r p rzyw ołuje sta ro te s ta m e n to -

istotą duchową, która - dzięki w ew nętrznem u

wy o b raz Boga d a jąceg o w iern y m n ow e „serce"

oświeceniu - pozostaw ała w kom unii z Bogiem.

(„D u ch a m o jeg o ch c ę tc h n ą ć w w as i sp raw ić,

Skoro tak. to nawet kiedy ciało człowieka w spół­

byście żyli w edług m ych n a k a z ó w ”, E z 3 6 .2 7 ).

żyło z prostytutką, jego duch nie miał z tym tak

M otyw ten został p ó źn iej p o d ję ty w lite ra tu rz e

naprawdę nic wspólnego. Do ludzi wyznających

m ięd zy testam en to w ej - np. w / K sięd ze H enocha

takie właśnie poglądy zwraca się autor w 1 J 3.9.

5.8 („ N a stę p n ie spraw iedliw i p o s ią d ą m ą d ro ść .

Począwszy od I J 3.6 Jan opisuje serię kon­

Będą oni w szyscy żyć i ju ż w ięcej n ie b ę d ą g rze­

trastów': ( I J 3.6a) każdy, kto trwa w Bogu. nie

szyć, czy to p rzez z a p o m n ie n ie , czy z p o w odu

grzeszy. (1 J 3,6b) żaden z tych, którzy grzeszą,

pychy. L ecz ci. k tórzy p o sia d a ją m ą d ro ść , b ęd ą

nic widział Boga ani G o nie poznał: (1 J 3.7) ci,

p o k o rn i”2; porów naj P salm y S a lo m o n a

17,32;

którzy znają Boga. żyją sprawiedliwie; (1 J 3.8)

Reguła Z rze sze n ia ' z rę k o p isó w z n a d

M o rza

ten. kto grzeszy, jest dzieckim diabła; (1 J 3,9)

M artw ego

każdy, kto narodził się z Boga nie m oże grzeszyć.

18,9). W o p arciu o k o n te k st z ary so w a n y w J 3.

Mamy zatem schem at A B A B A. w którym

Ja n w yraża to przy p o m o cy ty p o w eg o d la ludzi

przeplata się koncepcja tych. co grzeszą, z tym i.

żyjących w pierw szym w ieku w y o b rażen ia o ludz­

którzy nie grzeszą, przy czym au to r zdecydow a­

kiej prokreacji: m ęska s p e rm a ( n a s ie n ie ) d ecy ­

nie i ostro potępia tych, którzy uważają, że skoro

duje o tym , jakie będzie dzieck o . N a p o d o b n e j

grzech - jako sprawa cielesna - nie m a znacze­

zasadzie, duchow e „n a sie n ie ” B oga d ecy d u je

nia. to m ożna grzeszyć d o woli.

o tym , jak ie b ęd ą Jego dzieci. C i. k tó rz y zo stali

1 Q S 4,20-23; T estam ent Lew iego

Co zatem Jan chce nam przekazać? Stwier­

zrodzeni z Boga, m ają w ięc n a tu rę p o zb a w io n ą

dza on (1 J 3,6), że jeśli chrześcijanin trw a

grzechu, przy czym pogląd ten nie m a nic w spól­

w Chrystusie, czyli jest z N im w bliskiej relacji,

nego z o b o jętn o śc ią w obec g rz e c h u g ło sz o n ą

to nie będzie grzeszył. Ponadto. C hrystus nie

p rzez przeciw ników Ja n a.

daje żadnych podstaw do przyjm owania postawy

Jednym ze sposobów , w ja k i ch rz e śc ija n in

beztroski wobec grzechu, którą wykazywali prze­

m oże zobaczyć, jak ta zasad a w ygląda w p rak ty ­

ciwnicy Jana kierujący swe wierzenia w stronę

ce, jest m iłość do sw oich b raci we w sp ó ln o cie.

gnostycyzmu (który to system w pełni rozwinął

M iłość do innych ch rześcijan z o sta ła w szczepio-

się w 11 wieku ery chrześcijańskiej). Przeciwnie - len. kto grzeszy, pokazuje wyraźnie, jak bardzo oddalił się od Chrystusa. N astępne stwierdzenie rozjaśnia sprawę jeszcze bardziej: sprawiedliwy jest len. kto postępuje dobrze, bo taki też jest

Rrzeklad ks. Ryszard Rubinkiewicz. Apokryfy Starego Testamentu, wyd. 2, Vocalio 2000. ' Ang. tytuł: Rule of the Community (przyp. red.).

1 List św. Jana

689

na w n asze se rc a p rz e z B oga. Jeśli w ięc nienaw i­

strony m am y je d n ak św iadom ość, że to now e ży­

dzim y ich i lekcew ażym y, nie jeste śm y praw dzi­

cie jeszcze nic całkiem zwyciężyło - m usim y

wymi c h rz e ś c ija n a m i

w ięc d o strzeg ać nasze grzechy, wyznawać je

(n ie jeste śm y

zrodzeni

z Boga, 1 J 3,10-18). Ja k z a te m m o ż e m y u sp o k o ić sw oje serca? P o p rz ez d o s tr z e ż e n ie w n ich n a tu ry Boga, o b u ­ d zen ie w n ic h m iło ści d o innych chrześcijan

i w ciąż realizow ać to now e życie d an e o d Boga, które w sobie nosim y. Z obacz również kom entarz do J 5,28-29; Rz 6.2.7; H b r 10,14; 2 P 1,4.

i sk ie ro w an ie ich k u in n y m d o b ry m d zieło m . C zy „n asze se rc e o s k a rż a n a s ”? T ak, n a sz e serce bę­ d zie n as o s k a rż a ć , b o - ja k w szyscy - będziem y o d c z a s u d o c z a s u g rzesz y ć. N iem n iej je d n a k ,

4,2 Wyznać, że Chrystus przyszedł w ciele?

Bóg, k tó ry zło ży ł w n a s sw oją w łasn ą n a tu rę , jest p rz e c ie ż w ięk szy n iż „ n a sz e s e rc e ”.

Z obacz kom entarz do 2 ) 1 .

C z y z 1 L is tu J a n a w y n ik a, że praw dziw y c h rz e ś c ija n in n ig d y n ie zg rzeszy ? N ie. p o niew aż a u to r listu p rz y z n a ł, że praw d ziw y ch rześcija n in ta k ż e p o p e łn ia g rzech y , a jeśli tem u zap rzecza ,

4,7 Każdy, kto miłuje, narodził się z Boga?

to zw y cz ajn ie k ła m ie (1 J 1,7-9). Ja n głosi je d ­ n ak , że - d z ię k i m o cy p ły n ącej z now ego życia

Z obacz kom entarz do 3 J II.

w B ogu - p raw d ziw y c h rz e ś c ija n in m a siłę, aby o p rz e ć się g rz e c h o w i. P rz y czy n ą jeg o praw ego życia je s t ży jący w n im Bóg, k tó ry nie m a grze­

5,6-8 Przez wodę i krew?

ch u . T a je m n ic ą c z y sto śc i je s t tak n ap raw d ę bli­ ska re lacja z C h ry s tu s e m , lub - ja k ujm uje to Ja n

C h rześcijan ie bardzo często piszą i śpiewają

- „trw a n ie w C h ry stu s ie " . Je śli o so b a nie d o ­

0 krwi Je zu sa - i słusznie, gdyż Jego krwawa ofia­

św ia d cza w so b ie teg o n o w eg o życia, jeśli potrafi

ra jest głównym m otyw em wiary. W I J 5.6-8 od­

być o b o ję tn a n a g rz e c h , to p ra w d o p o d o b n ie nie

kryw am y je d n a k , że obok krwi jest także woda.

n a ro d z iła się z B oga, ja k m ów i też św. Paweł

a nie m am y przecież pieśni o wodzie. C o to zna­

( I K o r 6.9-10: G a 5,19-21). Z dru g iej strony, n a­

czy. że Je zu s przyszedł przez w odę i krew? Dla­

wet jeśli o s o b a w alczy z p o k u sa m i i czasem im

czego obok nich pojaw ia się także D uch i świa­

u leg n ie, to ju ż sa m fakt. że po d ejm u je walkę,

dectw o? W jaki sposób w oda i krew - rzeczy

św iad czy o jej n ie c h ę c i d o g rzech u . O so b a ta

nieożyw ione - m ogą daw ać św iadectwo?

m o że być p ew n a, że o b e c n y w niej Bóg w yrw ie ją

D o tej pory pow stały zasadniczo trzy rożne

z w ięzów g rz e c h u i sk ie ru je na drogę m iłości.

typy odpow iedzi na te pytania. Po pierwsze, nie­

C zło w iek , k tó ry czu je w so b ie B ożą o b ecn o ść,

którzy z O jców Kościoła łączyli koncepcję wody

wic bow iem , że n aw et jeśli zgrzeszy, to p o zo sta­

1 krwi z „krw ią i w odą", które wypłynęły z prze­

nie d zieck iem B ożym i now e życie, ja k ie od Boga

bitego w łócznią boku Jezusa (J 19,34). N iem niej

o trzy m ał, p ręd zej czy p ó źn iej zatriu m fu je nad

je d n a k , istotą krzyża nie był tak napraw dę wy­

złem . N a tym w łaśn ie p olega n asze rozdarcie.

pływ wody. ale rozlew krwi. Prawdę mówiąc, w żadnym innym tekście Nowego Testam entu

Z je d n e j stro n y m am y o b ra z życia całkow icie

nie w spom ina się o wodzie w połączeniu z krzy­

w olnego o d g rzech u , k tó re sta n ie się naszym

żem . W m om encie przebicia włócznią Jezus już

udziałem w przy szło ści. Ju ż te ra z nosim y w so­

nie żył - przebito go zresztą właśnie po to. by

bie rzeczy w isto ść teg o now ego życia. Z drugiej

upew nić się o Jego śm ierci. 1 wreszcie, kolejność

Noio Testament

6 9 0

słów w j 19 jest inna niż w I J 5,6-8. co wskazuje,

sem C h ry stu sem - czyli zaró w n o człow iekiem ,

że pisząc drugi z tych tekstów, au to r nic odwoły­

jak i boskim Zbaw'cą. P o d k re śle n ie teg o faktu

wał się do fragm entu z Ewangelii.

jest k onieczne w o b liczu herezji, k tó rą o d p ierał

Po drugie, niektórzy dopatryw ali się w tej

Jan, a któ ra z a p rz e c z a ła p raw d zie o tym . iż

koncepcji symboli sakram entalnych. I tak. krew

„Jezus C h ry stu s p rzy szed ł w c ie le ” ( I J 4 .2 ). Jan

miała sym bolizować W ieczerzę Pańską lub Eu­

podkreśla zatem , że Je z u s n a p ra w d ę był człow ie­

charystię. woda - chrzest, a D uch - otrzym anie

kiem. który przyjął c h rz e s t i o trz y m a ł D u ch a

Ducha Świętego podczas inicjacji chrześcijań­

Św iętego, pelnil p u b lic z n ą p o słu g ę , a p o te m zgi­

skiej. Oparciem dla tej teorii jest częściow o J 3.5

nął śm iercią n a z n a c z o n ą p raw d ziw ą krw ią. C ala

- koncepcja narodzenia się z wody (ch rzest)

historia życia Je z u sa p rzeczy w ięc te o rio m h ere­

i Ducha oraz częściowo J 6.53-56 - spożyw anie

tyków'.

ciała i picie krwi Syna Człow ieczego, in terp reta­

W jaki w'ięc sp o só b n ie o ż y w io n e elem enty,

cja ta lepiej pasuje do 1 J 5.7 niż d o 1 J 5.6. gdyż

jakim i są krew i w oda, m o g ą d a w ać św iad ectw o ?

użyty w tym drugim wersecie czasow nik w skazu­

O czyw iste je st. że to D u c h je s t głó w n y m i naj­

je na czynność jednorazow ą i zakończoną, pod­

m ocniej p o d k reślan y m p rz e z J a n a św ia d k iem .

czas gdy w I J 5.7 daw anie św iadectw a ukazane

N ieu stan n e św ia d ectw o D u c h a o b e c n e w ser­

jest jako czynność teraźniejsza i ciągła. Jednak

cach ch rześcija n je s t je d n y m z g łó w n y ch m o ty ­

i tutaj kolejność, w jakiej w ym ienione są te trzy

wów tego listu. P o z o sta łe

pojęcia, nie odpow iada kolejności, w jakiej wy­

au ten ty czn e, je d n a k są je d n o c z e ś n ie sy m b o lam i

dw a

e le m e n ty są

stępują one podczas tradycyjnej inicjacji chrześ­

pew nych w y d arzeń z p rz e sz ło śc i -

cijańskiej. w której chrzest (w oda) po p rzed za

św iadectw o d la tych. k tó rzy te w y d a rz e n ia przyj­

sta n o w ią

zarówno Eucharystię (krew ), jak i otrzym anie

m ują. Ci, którzy ich nie p rzy jm u ją , z a p rz e c z a ją c

Ducha Świętego. K olejność ta nie je s t rów nież

je d n o c z e śn ie człow ieczeństw o] J e z u sa , sp rz e c i­

taka sam a jak ta w J 3 .5 .1 w reszcie - byłoby nie­

w iają się tak n ap raw d ę n ie z a p rz e c z a ln y m fak­

co dziwne, gdyby do Eucharystii rzeczywiście

tom . Krew i w oda są zatem ta k im i sa m y m i św iad­

miało odnosić się sam o słowo ..krew". N aw et

kam i. ja k stosy k am ieni i in n e p rz e d m io ty nie­

w Ewangelii Jana 6 w spom niane jest bow iem

ożyw ione w' S tary m T e sta m e n c ie ( z o b a c z Jo z

i ciało, i krew. Jednocześnie, poniew aż teksty

22,27).

Jana często są w ieloznaczne, możliwe, że au to r

0 czym ś, co praw dziw e - o w y d a rz e n ia c h a u te n ­

nadaje tu pewnej koncepcji drugie znaczenie -

tycznych - nie o czym ś ab strak cy jn y m .

D zięki

nim

D u ch

m oże

św iad czy ć

mianowicie, że w chrześcijańskich rytuałach od­

W niek tó ry ch p rze k ła d a c h P ism a Ś w iętego

zwierciedlone są autentyczne zdarzenia z życia

pom ijane są w ersety 1 J 5,7-8, w k tó ry c h czy ta­

Chrystusa.

my: „Trzej bow iem dają św iadectw o: D u c h , w oda

Po trzecie - i chyba najbardziej praw dopo­

1 krew (...)”. P rzyczyna ta k ieg o sta n u rzeczy jest

dobne - uczeni skojarzyli wodę ze chrztem Jezu­

dość prosta. O tó ż, zd an ie to p o jaw ia się w now ­

sa. a krew z Jego śm iercią na krzyżu. Te dwa

szych rękopisach łacińskiej W ulgaty, nie m a go

wydarzenia stanowią klam rę spinającą całą Jego

n ato m iast w starszych. P o n a d to , w ręk o p isach

ziemską posługę. W 1 Liście Jana autor odnosi

greckich pojaw ia się o n o d o p iero w szesn asty m

się zasadniczo do tego, że ..Jezus jest Synem Bo­

w ieku. U czeni w nioskują zatem , że nie było go

żym" (1 J 5.5). Główne przesłanie Jana głosi, że

w oryginalnym 1 Liście Ja n a i że praw d o p o d o b n ie

Jezus-człowick jest jednocześnie boskim , od­

zostało ono d od an e później p rzez jakiegoś p oboż­

wiecznym Synem. Ów Syn jest właśnie tym . któ­

nego skrybę, który - p rzepisując księgi - z a n o to ­

ry rzeczywiście doświadczył ludzkiej egzystencji

wał je sobie gdzieś na m arginesie. In n y skryba,

naznaczonej chrztem i krzyżem. O n jest Jezu­

który przepisywał tę księgę później, w łą c zy ł to

I Lisi sh'. Jana

691

zdanie d o tek stu , m yśląc, że stan o w iło o n o jego

czcn ia w typow ym liś c ie g re c k im ). N ie je s t to

integ raln ą część, a je g o p o p rz e d n ik zapisał je na

m iejsce, w k tó ry m m oglibyśm y się s p o d z ie w a ć

m arginesie i p rzy p ad k o w o tam pozostaw ił.

zupełnie now ego p o u c z e n ia n a te m a t m odlitw y,

A n alizo w an e p rz e z n as w ersety podkreślają

ale m iejsce, k tó re a u to r w ykorzystuje d o p rz y p o ­

więc p raw d ę o a u te n ty c z n o ś c i życia i śm ierci

m n ien ia zn an y ch ju ż czy teln ik o m praw d. N ie­

Jezusa. C h rz e ś c ija n ie nie w ierzą, że zbaw ienie

m niej je d n a k , to. c o d la nich było zaledw ie p rzy ­

przy ch o d zi p o p rz e z d z ia ła n ie , któ re m iało m iej­

p o m n ie n ie m . d la n as m o że być źró d łem w ielu

sce je d y n ie w sferze idei lub w rzeczyw istości

pytań. C o to zn acz y p ro sić „zgodnie z Jego

duchow ej. N ie w ierzą ró w n ież, że Je z u s był zale­

w olą"? C zy to , że Bóg n a s „w ysłuchuje” o z n a c z a ,

dwie n au czy c ie le m praw dy, a je g o czyny były tak

że przychyla się d o n aszych p róśb? Jeśli ta k . to

nap raw d ę d ru g o rz ę d n e . C h rz e ś c ija n ie w ierzą n a­

czy nie je s t to w rzeczyw istości sp rz e c z n e z n a ­

to m iast, że Je z u s p rzy sze d ł na św iat, aby d o k o ­

szym d o św ia d c z e n ie m m odlitw y? Innym i słowy

nać k o n k retn y ch d zieł w p raw dziw ym ludzkim

- czym d o k ła d n ie je s t ow a „ufność", ja k ą -

ciele - ja k o o s o b a o s a d z o n a w k o n k retn y m m iej­

w edług Ja n a

scu i czasie. P ro w ad ził O n praw dziw e życic, peł­

dać? C zy je s t to co ś. c o n a b ie ra se n su d o p ie ro

nił realn ą p o słu g ę i u m a rł a u te n ty c z n ą śm iercią.

w św ietle d o św ia d czen ia m odlitw y całego K oś­

O rzeczy w isto ści

cioła?

tej św ia d czy sym bol w ody

-

p o w in n iśm y w

B ogu

p o k ła­

o d n o sz ą c y się d o Je g o c h rz tu i sym bol krwi

Ja n w sp o m n ia ł ju ż w tym liście o „ufności"

o d n o sz ą c y się d o Je g o k rzy ża4. O tym w łaśnie

trzy k ro tn ie. D w a razy w iązało się to z p o w ro tem

n ie u s ta n n ie św ia d czy D u ch Święty. W sensie

C h ry stu s a i S ąd em O sta teczn y m ( 1 J 2,28: 4,17).

w tó rn y m , o ty ch

z d a rz e n ia c h

św iad czy rów ­

R az n a to m ia st a u to r w sp o m n ia ł o u fn o ści w k o n ­

nież ce le b ro w a n ie c h rz e ś c ija ń sk ic h s a k ra m e n ­

tekście m odlitw y (1 J 3,21-22). We w szystkich

tów.

tych p rz y p a d k a c h c h o d z iło o u fn o ść , ja k ą p o k ła­ d a m y w B ogu - w ażn a je s t w ięc n asza relacja z N im . nie ze św iatem .

5,14 Modlitwa zgodna z Jego wolą?

U fn o ść, o k tó rej m ow a w 1 J 5.14. p olega na tym . że „w ysłuchuje O n w szystkich naszych

W szyscy c h rz e ś c ija n ie w ied zą, że trz e b a się m o d ­

p ró śb zg odny ch z Je g o w olą". W n a stę p n y m w e r­

lić, g d y ż u czy n a s teg o sam N ow y T e sta m e n t.

secie J a n w yjaśnia, c o d o k ła d n ie o z n a c z a s łow o

N iem n iej je d n a k , są w n im fragm enty, k tó re sp ra ­

„w ysłuchuje": „A jeśli wiem y, że w y s łu c h u je

w iają, że m o d litw a sp raw ia n am pew ne tr u d n o ­

w szystkich naszych p ró śb , p e w n i je s te ś m y ró w ­

ści. I J 5.14 je s t je d n y m z ta k ic h w ersetów . S ta n o ­

nież

wi o n c z ę ść z a k o ń c z e n ia teg o L istu i p o p rz e d z a

( I J 5.15). A za te m , w y s łu c h a n ie nie polega tylko

„życzenia z d ro w ia ” (je d e n z ele m e n tó w zakoń-

p o sia d a n ia te g o . o c o ś m y G o

p ro s ili"

n a tym , że Bóg re je s tru je nasze prośby, ja k gdyby c h ciał p o w ie d zie ć : „T ak . ta k . ro zu m iem , p rzyją­ łem d o w ia d o m o ś c i" . W ysłu ch an ie p olega na

*Jezus swe kluczowe zadanie widział w tym. co symbo­ licznie opisał jako „chrzest" i „kielich" - zobacz frag­ ment Mk 10.38-39: „Jezus im odparł: «Nie wiecie, o co prosicie. Czy możecie pić kielich, który Ja mam pic. albo przyjąć chrzest, którym Ja mam byc ochrzczony?» Odpowiedzieli Mu: -Możemy*. Lecz Jezus rzekł do nich: «Kielich, który Ja mam pić. pić będziecie: i chrzest, który Ja mam przyjąć, wy również przyjmie­ cie»" (przyp. red.).

tym . że B óg nie ty lk o słyszy, ale też o d p o w iad a na prośby, o c z y m m ó w i tak że E w angelia

Jana

(J 9.31; 11.41-42).

tego. czy swoich teks­ ta c h J a n w ym ienia szereg w arunków , jakie musi „W ysłuchanie" pro śb y zależy od

je s t o n a „zg o d n a z Je g o w olą". W sp e łn ia ć m odlitw a:

V»t'i Testament

6 9 2

Fragment

Warunek:

je d n ak łatw e - nie o b y ło się b ez ję k u . w o łan ia do

J 14.13-14

Prosić „w imię moje [J e z u s a |”

O jca o ra z potu.

J 15.7

Trwać w Jezusie/Jego słowa

Ja n p ro p o n u je w ięc sw o im c z y te ln ik o m taką

w nas

relację z Bogiem , w której o n i ró w n ież b ę d ą p ro ­

J 15,16

Prosić „w imię moje |J czu sa)"

sić G o w łaśnie o to. c o O n dla n ic h p rzew id ział.

J 16.23-27

Prosić „w imię moje (Jezusa)"

D la n ich rów nież m o że to być tr u d n e , p o d o b n ie

1 J 3.21-22 Zachowywanie Jego przykazań

jak dla Jezu sa, k tó ry - c h o ć zm a g a ł się ze z n a c z ­

1 J 5.14

Prosić zgodnie z Jego (Boga)

nie cięższym i p ro b le m a m i - nie m ial w so b ie ani

wolą

grzechu, ani sk ło n n o śc i d o n ie p o słu sz e ń stw a , aby sprzeciw iać się woli O jca. M ial p o z a tym

Wszystkie te warunki wynikają z bliskiej relacji

zn acz n ie bliższą relację z B ogiem n iż my. Jego

z Bogiem/Jezusem. „Trwać w |JezusieJ" lub

sytuacja jest je d n a k

„prosić w imię Jego" oznacza właśnie p o zo sta­

C h rześcijan ie są z a tem p o słu s z n i B ogu (o c z y ś­

a n a lo g ic z n a

do

n aszej.

wać z Nim w takiej relacji. Sform ułow ania takie

ciw szy się z grzechów '), n a s tę p n ie m o d lą się. być

jak: „Zachowujemy Jego przykazania” lub „sło­

m oże zn ając Jeg o w'olę, je s z c z e z a n im z a c z n ą się

wa moje w was | trwać b ęd ą]” w yrażają fakt. iż

m odlić. Jeśli je d n a k jej nie zn ają, to p ró b u ją ją

dobra relacja z B ogiem /Jezusem cechuje się po­

ro zezn ać n a m odlitw ie, d o p ó k i n ie u p e w n ią się,

słuszeństwem wobec Jego woli. To właśnie o zn a­

że p o zo stają w zgodzie z B ożą w olą. W ted y w łaś­

cza modlitwę zgodną z wolą Boga - m odlitw a ta

nie rodzi się u fn o ść, że m o d litw a n a p ra w d ę zo­

jest w rzeczywistości zanoszona z postaw ą pod­

sta n ie w ysłuchana.

dania się woli Bożej. Ten w arunek nie jest dla nas zaskakujący,

Po c o się je d n a k m o d lić, sk o ro m a m y p ro sić tylko o sp e łn ie n ie się woli B ożej? O d p o w ie d ź na

ponieważ w Mt 6.10 uczymy się m odlić: „N iech

to pytanie byłaby je d n o c z e ś n ie ro z w ią z a n ie m ta­

Twoja wola spełnia się". Jan nie mówi jed n ak

jem n icy boskiej w szech m o cy i lu d zk iej o d p o w ie ­

o modlitwie ogólnej, gdyż na taką m odlitw ę

d zialności. N iem niej je d n a k , naw et b ez tak ieg o

otrzymujemy także ogólną odpow iedź. Praw dę

ro zw iązania jeste śm y w s ta n ie o d n ie ś ć się d o

mówiąc - skoro M odlitwa Pańska stanow i tak

istoty p roblem u p o sta w io n eg o w tym p ytaniu.

naprawdę pewną ram ę modlitw1)', nie zas m odli­

K w estia ta jest sto su n k o w o p ro sta : w sw ojej

twę sam ą w sobie, to nie w yraża rów nież ogól­

w szechm ocy Bóg zadecydow ał, że Je g o w ola b ę­

nych intencji. Dlatego też. Jan mówi raczej

dzie realizow ać się p o p rz e z lu d zk ą m odlitw ę.

o rozeznawaniu woli Bożej i proszeniu o jej wy­

W ydaje się, że nie ch c e O n ro b ić w szystkiego,

pełnianie w konkretnych przypadkach. N ie za­

co by chciał, jeśli ludzie nie b ę d ą się o to m o d lić.

wsze jest to przyjem ne; niełatwo jest też roze­

Z jed n ej strony m odlitw a je s t w ięc pew nym

znać tę wolę i się jej poddać. Jezus m odlił się

przyw ilejem . C h rześcijan ie są b ow iem z a p ra s z a ­

w G etsem ani tymi słowami: „Lecz nie to. co ja

ni do w spółpracy ze S tw órcą całeg o w szech św ia­

chcę, ale to. co Ty (niech się stan ie]”(M k 14.36).

ta. Z adecydow ał O n, że m o d litw a o b d a rz o n e j

Nie doszedt jednak do p oddania się woli O jca

w olnością ludzkości sta n ie się cz ę śc ią Je g o pla­

bez wewnętrznej walki. W ydaje się, że rozpoczął

nu. Z drugiej strony, dzięki tem u m o d litw a staje

On swą modlitwę, drżąc przed tym. co ma na­

się bezpieczna. Jeśli bow iem m o d lący się nie­

dejść i z nadzieją, że być m oże wolą O jca jest do

w łaściwie rozezna B ożą w olę, Bóg p o prostu

tego nie dopuścić. Najwyraźniej jednak Jezus

nie w ysłucha takiej m odlitw y. N ie m usim y zatem

zobaczył jasno tam tej nocy. że Ojciec przewi­

obaw iać się, że przew rócim y w szech św iat d o

dział dla Niego tylko jedną drogę - krzyż. Jezus

góry nogam i p o p rz e z n asze n iero zw ażn e m o d ­ litwy.

postanowił zatem wypełnić tę wolę. N ie było to

I List iw. Jana

6 9 3

W erset 1 J 5,14 c z ę s to o d czytyw any je s t tak,

czym ś niew łaściw ym , jest je d n ak b ezskuteczna).

jak gdyby zn acz y ł: „Jeśli p ro sim y o c o ś zg odnego

O jaki grzech tutaj chodzi? O jakiej śm ierci

z w olą B oga, to B óg w y słu c h a nas". Innym i słowy

m ow a - o śm ierci fizycznej czy duchow ej? Ponie­

- n a jp ierw o c o ś p ro sim y , a p o le m Bóg d ecyduje,

w aż w szystkim nam zdarza się grzeszyć, pytania

czy Je g o w o lą je s t n a s w y słu ch ać. N ie ta k ą rela­

te są dła nas b ard zo w ażne ze względów prak­

cję z B ogiem u k a z u je n a m Ja n - nic m a tu bo­

tycznych - nie jest to tylko kwestia rozw iązania

w iem m ow y o ż a d n e j p ew n o ści. Ja n p rzed staw ia

jak ieg o ś teoretycznego problem u.

raczej relację, w k tó re j n ajw ażn iejsze jest rozw a­

F ragm ent ten pojaw ia się w zakończeniu

ża n ie słów J e z u s a (i p o słu s z e ń s tw o w obec płyną­

1 L istu Ja n a, tu ż po zachęcie do m odlitw y

cej z n ic h n a u k i) o r a z m o d litw a ze słu c h a n ie m 5.

(I J 5,13-15). W edług Jan a, pow inniśm y m odlić

To w łaśn ie z p ra g n ie n ia u sły szen ia woli Bożej,

się za braci, którzy grzeszą, poniew aż „pewni je­

a p ó ź n ie j ta k ż e w y p e łn ie n ia go, rodzi się p raw ­

steśm y (...) posiadania tego. o cośm y G o prosili".

d ziw a c h rz e ś c ija ń s k a m o d litw a. T aka m odlitw a,

P odobne jest zakończenie Listu Jakuba - w spo­

k tó ra - ja k p isz e J a n - u n o si się ku Bogu jak za­

m niaw szy o prośbie o uzdrow ienie (Jk 5,13-16).

p ach k a d z id ła ( A p 5 .8 ), z p e w n o ścią zo stan ie

Ja k u b zach ę ca d o m odlitwy, dając przykład Elia­

w y słu c h a n a i z a o w o c u je sp e łn ie n ie m prośby, k tó­

sza (Jk 5.17-18), po czym pisze o zaw róceniu

rej d o ty czy ła. N ie je s t to tylko te o ria Ja n a , ale

g rzesz n ik a z błędnej drogi i ocaleniu go tym spo­

d o św ia d c z e n ie w ielu p o b o ż n y c h ludzi na p rze­

sobem od śm ierci (Jk 5.19-20), co wskazuje na

strz e n i w ieków , k tó rz y b a rd z o p rag n ęli nauczyć

p o d o b n ą jak u Ja n a strukturę końcowej części

się w łaśn ie ta k ie j m o d litw y.

listu. Ż yczenie zdrow ia o raz określenie intencji pism a w jeg o zakończeniu było typowe dla struk­ tury ów czesnego listu greckiego. Nic więc dziw ­

5,16-17 Grzech, który sprowadza śmierć?

um ieszcza pew nego rodzaju życzenie zdrowia

C zy istn ie je g rz e c h , o d k tó reg o nie m a od w ro tu ?

(p raw d o p o d o b n ie 1 J 5,20).

nego. że pod koniec swojego listu Jan także przed określeniem celu napisania całego tekstu

W a n a liz o w a n y m p rz e z n as w ersec ie nie m am y

O jakim jed n ak życiu i o jakiej śm ierci pisze

p ro b le m u ze z ro z u m ie n ie m rady, zg o d n ie z którą

Ja n ? Je st to pytanie dia nas w spółczesnych - czy­

p o w in n iśm y m o d lić się za b ra ta , gdy ten grzeszy.

telnicy Ja n a z pew nością znali na nie odpow iedź.

K ażd y c h rz e ś c ija n in zg o d zi się z Ja n e m , że „każ­

Z w ięzłość wypowiedzi apostoła sugeruje bo­

de b e zp raw ie je s t g rz e c h e m " , a każdy g rzech o d ­

wiem. że wiedzieli oni. o czym mowa. My musi­

d a la czło w iek a o d B oga. D lateg o też, kiedy wi­

my się tego dom yślać na podstaw ie treści całego

dzim y, że n a sz b ra t g rzeszy, n aszą najbardziej

listu. Z auw ażam y zatem , że w I Liście Jana wy­

w łaściw ą re a k c ją je s t m o d litw a i po k rzep iające

raz życie pojaw ia się trzynaście razy, z czego sie­

n a p o m n ie n ie ( G a 6.1). T ru d n o śc ią , ja k a pojaw ia

dem razy w o statn im rozdziale. Ponieważ w każ­

się w tym w ersecie, je s t n a to m ia st stw ierdzenie

dym z tych m iejsc Jan używa tego słowa w zna­

Ja n a, zg o d n ie z k tó ry m „istn ieje taki g rzech , k tó ­

czeniu życia duchow ego (w iecznego), m ożem y

ry sp ro w ad za ś m ie rć ”. W p rzy p ad k u takiego

w ywnioskować, że jest tak również w tym przy­

g rzech u m o d litw a je s t b ezz a sa d n a (n ie je s t on a

padku. Na podobnej zasadzie - w dwóch innych m iejscach listu (obydw a w I J 3,)4) Jan stosuje słowo śm ierć w sensie śm ierci duchowej, nie fi­

Więcej na lemat modlitwy ze słuchaniem - zobacz Joyce Huggctt. The Joy o f Listening to (jod (Downers Grove. III.: IntcrVarsity Press. 1986).

zycznej. A zatem , choć w Nowym Testam encie g rzech m oże prow adzić do śm ierci fizycznej (1 K or 11,30; porów nąj D z 5,1-11; I Kor 5,5)

694

V
ora? do choroby (Jk 5,15-16). jest mało prawdo­

i ich doktryny zasadniczo różniły się od tych. ja ­

podobne. żeby o to właśnie chodziło Janowi.

kie wyznawali członkow ie jeg o K ościoła.

Wnioskujemy tak głównie dlatego, że zarówno

Dlaczego zatem Jan nie poleca ich m odli­

w swojej Ewangelii, jak i w liście. Jan postrzega

twom innych chrześcijan? O dpow iedź brzmi:

śmierć fizyczną jako coś. co chrześcijan już właś­

ponieważ, taka m odlitw a jest b ezskuteczna. Nie

ciwie nie dotyczy (J 8,51: 11,26; I J 3,14).

chodzi o to. że chrześcijanie nie pow inni m odlić

Czym w'obec tego jest grzech (nie chodzi

się za takich ludzi. Jan nie zaleca członkom Koś­

o konkretny akt grzechu, ale o jego właściwość),

cioła takiej modlitwy, ale je d n o c z e śn ie jej nie

który prowadzi do śmierci duchowej? W Starym

zakazuje. Największy problem polega na tym, że

Testamencie niektóre grzechy niosły ze sobą

apostaci nie żałują i nie m ają zam iaru żałow ać za

karę śmierci, inne zaś nic ( Lb 18,22; Pwt 22,26).

swoje grzechy. Są oni jak ludzie przedstaw ieni

Śmiercią karane było zwłaszcza rozmyślne łama­

w Hbr 6 - poznali praw dę i dośw iadczyli pełni

nie Bożych przykazań: grzechy nieumyślne nie

Boga. a m im o to odw rócili się od N iego. Bóg

wiązały się natomiast z taką karą ( Kp(4.2.13.22.27:

z pewnością wybaczyłby im. gdyby tylko okazali

5.15.17-18: Lb 15,27-31: Pwt 17.12). To rozróżnie­

skruchę, jednak oni idą w zap arte. N ie żałują, że

nie było również powszechnie znane w literatu­

porzucili w spólnotę praw dziw ych chrześcijan,

rze żydowskiej pierwszego wieku po Chr. Wszyst­

gdyż „w iedzą”, że m ają rację, i że to członkow ie

kie ? tych slarotestamentowych odniesień mówią

wspólnoty Jana się mylą. P rośba o przebaczenie

wprawdzie o fizycznej śmierci grzesznika, jed­

w ich im ieniu jest więc b ezskuteczna. Przeba­

nak Jan równie dobrze mógł odczytywać je

czenie przychodzi bowiem do skruszonych, nic

w sensie duchowym - tym się bowiem zasadni­

zaś do tych. którzy św iadom ie i uparcie tkwią

czo zajmował. W określeniu natury grzechu

w grzechu.

śmiertelnego z pomocą przychodzi mu sam

Nie takie jest jed n ak główne przesłanie Jana.

Jezus, który swego czasu wypowiedział się na

Jego przesianiem jest bowiem to, że chrześcija­

lemat takiego grzechu ( Mk 3,28 i fragmenty ana­

nie powinni m odlić się za innych członków

logiczne). Jaki to grzech? Dla Jezusa grzechem

chrześcijańskiej w spólnoty, którzy grzeszą. Dla­

niewybaczalnym było nazywanie dziel Ducha

czego powinni to robić? Po pierw sze. Bóg wydaje

Świętego dziełem diabla. Na podobnej zasadzie,

się udzielać przebaczenia chętniej, gdy wyznaje­

Jan odnosi się do grupy apostatów - ludzi, któ­

my grzechy innym ludziom i m odlim y się za sie­

rzy opuścili swoją chrześcijańską wspólnotę. Na

bie nawzajem (tak jak w Jk 5.15-16). Z psycholo­

czym dokładnie polega ich grzech? Otóż - trwa­

gicznego punktu widzenia, dzięki tem u pokuta

ją oni w grzechu (przez co akceptują go), niena­

jest bardziej konkretna i trw ała. Po drugie, grzech

widzą i odgradzają się od swoich braci chrześci­

należy traktować poważnie. Nawet m ałe potknię­

jan (przez co ignorują przykazanie miłości), ko­

cie - jeśli będzie się pow tarzać - m oże przero­

chają świat, a nawet zaprzeczają prawdzie, że

dzić się w trwale kłam stwo, przez co brat lub

Jezus przyszedł „w ciele” (prawdopodobnie od­

siostra coraz bardziej oddali się od Boga, aż

rzucali oni fakt. że Chrystus mial prawdziwe

wreszcie całkiem się od Niego odw róci. Interw e­

ludzkie ciało). Nie są to zwykle błędy czy po­

niować należy więc ju ż wtedy, kiedy widzi się

tknięcia skutkujące takim czy innym grzechem,

pierwsze objawy grzechu, nie zaś wtedy, gdy o so ­

ale świadome i zamierzone akty odrzucenia

ba już się w nim utwierdzi. Jeśli będziem y m odlić się w porę, Bóg ocali nasze życie i nie pozwoli

prawdy, jakiej doświadczyli we wspólnocie chrześcijan. Podczas gdy ludzie ci prawdopodob­ nie wciąż uważali siebie za chrześcijan, Jan wie­ dział, że zarówno ich standardy moralne, jak

oddalić się od Niego za bardzo. Jan wzywa nas zatem do przyjęcia dwóch postaw, które często zaniedbywane są we współ­

695

/

U st św. Jana

czesnym K ościele. P ierw sza z nich to wzięcie

żyli w strachu przed .grzechem, który sprowadza

odpow iedzialności za duchow y stan naszych bra­

śmierć", gdyż. już sam ten strach wskazuje na naszą

ci w w ierze, czyli obserw ow anie ich błędów

skruchę i świadczy o tym. że takiego grzechu w nas

(grzech zaw sze jest bow iem w idoczny - ktoś go

nie ma. Jan zachęca nas natomiast do otwartości

do strzeg aj, n ap o m in an ie ich (G a 6,1-2) i m odli­

na innych i wzajemnego napominania się. dzięki

twa o p rzeb aczen ie dla nich. D ruga postaw a d o

czemu nie tylko będziemy się wzajemnie ochraniać

tyczy pow ażnego trak to w an ia grzechów, ze świa­

przed umyślnym grzechem i jego konsekwencjami,

dom ością, że m ogą on e prow adzić do poważnych

ale także zapewnimy sobie nawzajem zachętę

konsekw encji, jeśli u p arcie się w nich trwa.

w naszym chodzeniu w bliskiej przyjaźni z Bogiem,

Z tego w zględu pow inniśm y stale żyć w świętej

który jest światłością (1 J 1,5).

bojaźni przed Bogiem i wzywać do niej także in­ nych ludzi. Jan nic nam aw ia nas do tego, abyśmy

Zobacz również komentarz do Mk 3.28-29: H br 6.4-6: 10,26.

D

rugi

L is t

1 Kim jest Wybrana Pani?

św .

Ja n a

jest więc m ało praw dopodobne, że rzeczyw iście chodzi o imię kobiety.

Niewielkie księgi - 2 i 3 List Jana - mogą być

Druga teoria głosi, że sform ułow anie to jest

traktowane jako uzupełnienie bardziej ogólnego

honorowym tytułem nadanym pew nej kobiecie,

1 Listu Jana. Niezależnie od celu. dla którego

sprawującej w Kościele rolę przyw ódczą. Pozo­

zostały napisane, są one skierowane do poszcze­

staje ona jednak anonim ow a (tak sam o jak autor,

gólnych osób lub grup ludzi. Czym lub kim jest

który przedstaw ia się jako „prezbiter"). M ogłoby

„Pani", do której Jan zwraca się w tym liście?

to oznaczać, że w czasie, kiedy pow staw ał 2 List

Dlaczego autor miałby pisać taki list do lej pani?

Jana, osoba ta pełniła w ażną funkcję w kościele

Co ich łączyło? Czy rzeczywiście chodzi tu o ko­

domowym, a może nawet m iejskim . Jest to m oż­

bietę? Jeśli tak, to czy niesie to ze sobą jakiekol­

liwe. gdyż kobiety - np. Feba (R z 16,1-2), Ewo-

wiek sugestie dotyczące sprawowania funkcji

dia i Syntycha (Flp 4,2) piastow ały praw dopo­

przywódczych w Kościele?

dobnie podobne stanow iska. N iem niej jednak,

Uczeni opracowali na ten temat trzy teorie.

sposób, w jaki odczytam y to w yrażenie (tak jak

Zgodnie z pierwszą z nich, greckie określenie

określenie „Wybrana S iostra” w 2 J 13) powinien

„Wybrana Pani" zastosowane w analizowanym

zależeć od kontekstu tego konkretnego listu,

przez nas fragmencie, jest imieniem kobiety,

a nie od wniosków, jakie wyciągamy z danych

do której adresowany jest list. Pierwszy człon

zawartych w innych tekstach. Zgodnie z trzecią - i najbardziej praw dopo­

tego imienia miałby wówczas brzmieć Eklekle, (łacińskie Elecla\ podobnie jak w Rz 16,13), a drugi Kyria (co byłoby greckim odpowiedni­ kiem aramejskiego imienia Marta, spotykanym w literaturze greckiej). Niestety przy sformuło­ waniu tym nie pojawia się rodzajnik określony.

dobną - interpretacją, „Pani" to K ościół. Druga z przytoczonych wyżej możliwości interpretacji nie jest wprawdzie niem ożliwa, jednak przejście w greckim tekście na drugą osobę liczby mnogiej w 2 J 8.10 i 12 (przed pow tórną zm ianą na drugą

697

2 Lisi śk . Jana

osobę liczby p ojedynczej w 2 J 13) sugeruje, że

sprawującego nadzór nad pierwszymi wspólno­

prezbiter m a n a myśli grupę, a nie jednostkę. Na

tam i kościelnymi (kiedy nie było jeszcze urzędu

podobnej zasad zie sytuacja opisana w 2 J 9-11

biskupa czy innej instytucji nadzorczej, które po­

wydaje się d otyczyć raczej grupy w spólnot do­

wstały dopiero w późniejszych latach K ościoła)1

mowych niż jed n ej osoby. Rzeczywiście, słowa

oraz wzajemnych serdecznych relacji pomiędzy

zaw arte w 2 i 9-11 wydają się zbyt ostre jako

wspólnotam i chrześcijan.

p rzesianie dla osoby, k tó rą ktoś „kocha” i której dzieci „trw ają w n au ce” (ch o ć nie wszystkie). D latego też, ch o ć m ożliw e, że liczba m noga od­

7 Kini są zwodziciele ?

nosi się d o m atki i jej dzieci, bardziej praw dopo­ dobne je st to, że list skierow any jest do konkret­

Żyjemy w czasach, w których chrześcijanami

nej w spólnoty kościelnej, której przekazyw ane

często nazywają siebie ludzie niemający wiele

są p o zd ro w ien ia od w spólnoty prezbitera.

w spólnego z autentycznym chrześcijaństwem.

Podstaw y takiej interpretacji są jasne. W oby­

N ie jest to nowy problem. Wszystkie trzy listy

dwu T estam en tach Jero zo lim a jest często przed­

Jana odnoszą się do problemów związanych

staw iana ja k o m atk a (zo b acz Iz 54,1-8; G a 4,25;

z grupam i schizmatyckimi. przy czym z 1 i 2 Li­

Ap 12,17; 21,2). P o n ad to. Kościół postrzegany

stu dowiadujemy się, że były to ugrupowania he­

jest jak o o b lu b ien ica C h ry stu sa (zobacz 2 Kor

retyckie. Jednak jak mamy rozumieć herezję, do

11,2; E f 5,22-32). 1 rzeczyw iście, skoro jest on

której odnosi się 2 J 7? Jak to możliwe, że człon­

Jego o b lu b ien icą, to użyty w 2 J 1 tytuł został

kowie tej grupy określają siebie mianem chrześ­

d obrany w yjątkow o trafnie. O blubienica usłysza­

cijan, a „nie uznają, że Jezus Chrystus przyszedł

ła i od p o w ied ziała na w ezw anie Boga - w tym

w ciele ludzkim"? Nawet znaczna większość

sensie je s t o n a zatem w ybrana. Jest także „Pa­

współczesnych pseudo-chrześcijańskich sekt uzna­

nią" (gr. K yria), które to słowo w języku grec­

je cielesność Jezusa. Zresztą - co dokładnie ozna­

kim stanow i żeński o dpow iednik wyrazu „Pan”

cza sformułowanie „przyjść w ciele”?

( Kyrios). Pani ta m a więc swój udział w panowa­

Jak ju ż wspomniałem, wspólnota Jana zm a­

niu sw ojego M ęża. Podobnie jak we fragm entach

gała się z naukam i heretyków. W 1 J 4.1 czytamy,

biblijnych, w których obyw atele są dziećm i miast

że „wielu fałszywych proroków" porzuciło wspól­

i narodów (tak ja k w M t 2,18, gdzie cytuje się

notę Kościoła, by siać w świecie zamęt. Z 2 J 4

Jr 31,15), tak i tutaj członkow ie K ościoła są jego

dowiadujemy się. że jest grupa chrześcijan cho­

dziećm i.

dzących w prawdzie, podczas gdy 2 J 7 podaje, iż

D laczego je d n a k

prezbiter miałby pisać

jest także svielu „zwodzicieli". Czytając te słowa.

w tak zaw oałow any sposób? Jednym z powodów mogła być ch ęć uw ypuklenia wyznawanej przez au to ra teologii K ościoła poprzez upersonifikow anie go. Innym pow odem mogła być chęć unik­ nięcia nazw, dzięki którym rzym skie władze m o­ głyby zidentyfikow ać tożsam ość danej wspólnoty kościelnej. G dyby bowiem ten list wpadł w nie­ pow ołane ręce. pozornie wyglądałby jak zwykły list osobisty, podczas gdy w rzeczywistości było to pism o służące wsparciu wspólnoty chrześci­ jan. A zatem , nawet jeśli pom iniem y jego treść, list ten jest dla n as przykładem troski prezbitera

1 Ponieważ żaden z listów Jana nie został podpisany, a jedynym określeniem tożsamości, jakie się w nich po­ jawia. jest słowo „prezbiter", nic znamy tak naprawdę ich autora. Tradycja przypisuje te teksty apostołowi Janowi, jednak nie jest to do końca pewne, gdyż uczeni majq pewne podstawy, by sądzić, że żaden z apostołow nie miał z nim i nic wspólnego. W związku z tymi. okre­ ślenie „prezbiter" m oże nie mieć żadnego formalnego związku z tym urzędem - władza autora tego listu mo­ gła być nieform alna, o parta na jego duchowym autory­ tecie.

698

można eviniese wrażenie, że większość tam tej­

chrześcijanin ślubuje posłuszeństw o Jezusowi

szych chrześcijan została skażona herezją i od­

Chrystusowi, a nie tylko C hrystusow i. W yznaw­

chodzi. aby poza Kościołem tworzyć grupy opar­

ca C hrystusa uznaje również, że cała osoba „Je­

te na własnych doktrynach.

zusa C hrystusa” pochodzi od Boga i przybiera

Odrzucenie faktu, że Jezus przyszedł w cie­

ciało prawdziwego człow ieka. Sform ułow ania

le. jest źródłem herezji wspomnianej zarówno

zastosowane w 1 J 4,2-3 podkreślają w łaśnie to,

w I J 4.2-3, jak i 2 J 7. Pomiędzy tymi fragmenta­

że Jezus pochodzi od Boga i przyjął prawdziwe

mi jest pewna różnica gramatyczna, która może

ludzkie ciało. Treść 2 J 7 skupia się nato m iast na

wskazywać na przesunięcie akcentu, jednak oby­

tym. że Jezus pozostał w cielony i nie „rozszcze­

dwa z nich opierają się na tej samej koncepcji.

pił się" w m om encie śm ierci czy w niebow stąpie­

Według Jana wyznać coś nie oznacza po prostu

nia. Jan twierdzi zatem , że Je zu s C h ry stu s przez

zgodzić się z tym - trzeba jeszcze być temu po­

cały czas jest wcielony, praw dziw ie ludzki, a za­

słusznym. A zatem, wyznać wiarę w Jezusa

razem prawdziwie boski.

Chrystusa oznacza oddać się Mu jako Panu. Dla­

Z 1 J 4 wynika, że - głosząc sw oje teorie

czego jednak we wspomnianych wyżej fragmen­

o Jezusie - heretycy uważali się za natchnionych

tach Jan używa podwójnego tytułu: „Jezus Chry­

przez D ucha Świętego. Praw da jest je d n a k taka.

stus" oraz określenia: „w ciele"?

że tylko im się tak wydawało. Jan podkreśla, że

Werset zawarty w 2 Liście Jana został zbu­

działanie prawdziwego D ucha Bożego m ożna

dowany lak. aby podkreślić, iż to. co głoszą fał­

poznać po poglądach, jakie osoba głosi. Prawdzi­

szywi nauczyciele, jest chrystologiczną herezją.

wy Duch pom aga głosić praw dziw ą doktrynę,

W drugim wieku ery chrześcijańskiej pojawiły

natom iast duch. który nie prow adzi ludzi do

się dwa rodzaje herezji, których korzenie sięgają

wierności Chrystusow i, nie jest tak napraw dę

zjawisk opisanych przez Jana już w wieku pierw­

Duchem Świętym, ale duchem antychrysta. Au­

szym. Mamy więc z jednej strony herezję dokety-

tor nie zachęca nas tym sam ym do wzywania

zmu. zgodnie z którą Jezus nie był prawdziwym

duchów', które miałyby przem aw iać przez ludzi,

człowiekiem (nie przyszedł tak naprawdę „w cie­

potw ierdzając lub zaprzeczając cielesności Jezu­

le"), ale tylko się nim wydawał. Był jednak praw­

sa Chrystusa, ale do tego. abyśm y badali poglądy

dziwie Chrystusem: Chrystus był bowiem du­

głoszone przez osobę pow ołującą się na proro­

chem. który potrafił się materializować. Jako

cze natchnienie i spraw dzali, czy zgadzają się

duch nie mógł On oczywiście umrzeć na krzyżu

one z dogm atam i naszej wiary.

- stwarzał tylko pozory cierpienia i umierania

W 2 Liście Jan nie koncentruje się na ducho­

(termin doketyzm pochodzi z greki i oznacza

wej inspiracji heretyków, ale nazyw a ich w prost

..mniemanie, przypuszczanie, pozór"). Z drugiej

oszustam i

strony mamy herezję ceryntian. którzy przyzna­

próbowali oni w prow adzać zam ęt w m ałych lo­

wali. że Jezus byl naprawdę człowiekiem, ale

kalnych w spólnotach, a nawet n arzucać ich

duch Chrystusa zstąpił na Niego w momencie

członkom swój sposób myślenia. To dlatego Jan

chrztu, a opuścił Go podczas ukrzyżowania. Dla­

nazywa ich oszustam i i ostrzega chrześcijan, aby

tego też, Chrystus tak naprawdę nie umarł -

„uważali na siebie”, bo przez nich m ogą stracić

zmarł natomiast Jezus. Chociaż nie znamy do­

to, co otrzymali w C hrystusie (2 J 8).

kładnych poglądów heretyków, z którymi walczył Jan (niektórzy z nich mogli czerpać poglądy

Kościół tworzy jedność nie wokół takiej czy innej doktryny, ale wokół osoby Jezusa C hrystu­

z obydwu wspomnianych wyżej herezji), analizo­ wany przez nas werset z 2 Listu Jana sprzeci­ wia się obydwu z nich. Według Jana. prawdziwy

sa. Jeśli odrzucam y prawdziwego Jezusa, zaprze­ czając albo Jego człowieczeństwu (bycie „w cie­ le"), albo Jego boskości (zaprzeczając prawdzie.

i antychrystam i.

P raw dopodobnie

2 List iw. Jana

699

że Jezus rzeczyw iście byl M esjaszem ), to zrywa­

Nie ulega wątpliwości, że 2 List sw. Jana od­

my tak n ap raw d ę z w iarą i oddzielam y się od

nosi się do poważnego problem u w Kościele -

w spólnoty K ościoła. D o k tryna nie jest sprawą

nie tylko do nieznacznych różnic doktrynalnych

najw ażniejszą, jed n ak niew ątpliw ie w yraża ona

czy nawet dużych niezgodności w sprawach dru­

poglądy osoby, k tó ra ją głosi. Kto nie powierza

gorzędnych. Nauczyciele, którzy opuścili wspól­

się praw dziw em u Jezusow i C hrystusow i, nie zna

notę Jana, nie uznali, że J e z u s Chrystus przy­

tak n apraw dę ani O jca, ani Syna - twierdzi Jan.

szedł w ciele ludzkim ”. Chodziło im prawdopo­

Niestety, K ościół często nie staw ia tego faktu

dobnie o to, że Bóg jest zbyt święty, aby mógł

w cen tru m swej nauki. Z jednej strony wyraża

stać się prawdziwym człowiekiem. W związku

bowiem ak cep tację d la tych, którzy sprzeciw iają

z tym. Jezus tylko wydawał się nim być - Jego

się sw em u P anu, a z drugiej - angażuje się w dys­

człowieczeństwo było zaledwie iluzją. Jan wal­

kusje, które nie p row adzą do uznania prawdy

czył z tym problem em także w swojej Ewangelii

o rzeczyw istej n atu rze Jezusa C hrystusa. List

(J 1.14: „Słowo stało się ciałem", jak również licz­

Jan a p rzy p o m in a nam zatem to, co dla Kościoła

ne odniesienia do emocjonalności Jezusa) oraz

jest najw ażniejsze. Je d n o ść K ościoła m a swoje

w dwóch spośród trzech swoich listów. Innymi

źródło w o so b ie C h ry stu sa. Bez Niego nie m oże­

słowy, heretycy, o których wspomina Jan. sprze­

my trw ać w jed n o ści. Z Jego pom ocą m ożemy

ciwiali się głównemu przesłaniu Ewangelii, nie

n atom iast p o czu ć tak ą jed n o ść, której żadna

zaś drugorzędnym - choćby nawet istotnym -

ludzka isto ta nie odw aży się zniszczyć.

doktrynom . Po drugie, jak zauważyliśmy w poprzednim rozdziale. 2 List św. Jana kierowany jest do Koś­

10 Nic udzielać gościny?

cioła ( nazwanego „Wybraną Panią”). Spróbujmy więc dobrze zrozumieć, jaki ów Kościół byl. Do

S chizm atyckie lub heretyckie nauki stanow ią nie

połowy trzeciego wieku po Chr. chrześcijanie

lada problem dla każdej w spólnoty kościelnej.

spotykali się w dom ach. (D opiero w' połowie

L udzie zaczynają wówczas słuchać zwodniczych

czwartego wieku zakazano spotkań domowych

poglądów, przez które m ogą odejść z Kościoła,

i wyznaczono specjalne budynki, w których mo­

a nawet dołączyć do ugrupow ania sekciarskiego.

gły odbywać się chrześcijańskie zgromadzenia).

N iem niej jed n ak , głów ny problem ze zrozu­

Biorąc pod uwagę rozm iar ówczesnych pomiesz­

m ieniem 2 J 10 polega na tym. że werset ten wy­

czeń - naw'et w dużych dom ach (ograniczenia

daje się zaprzeczać ważnej cnocie chrześcijań­

spowodowane były rodzajem dostępnych wów­

skiej - cn o cie gościnności, nie m ówiąc już

czas materiałów budowlanych), mało prawdopo­

o cnocie m iłości bliźniego. Czyż m iłowanie bliź­

dobne, aby którykolwiek kościół domowy mieś­

niego nie w yraża się m iędzy innym i w tym. że

cił więcej niż sześćdziesiąt osób. Prawdę mówiąc,

przyjm ujem y go pod swój dach, nawet jeśli nie

wiele argum entów przemawiało za tym. aby

zgadzam y się z jeg o poglądam i? Czy gościnność nie pow inna obejm ow ać także osób innego wy­

wspólnoty te były nawet mniej liczne. Ponieważ większość ludzi przemieszczała się wówczas pie­

znania, a nie wyłącznie chrześcijan, i to jeszcze

szo. dogodniej było organizować ich w mniejsze

takich z którym i się zgadzamy? Czy werset ten sugeruje, że chrześcijanie nie powinni wpusz­ czać do dom u Świadków Jehow y (lub M orm o­ nów), którzy pukają do ich drzwi? Czy Jan za­ chęca nas nawet do tego. aby nie mówić im „dzień d o b ry ”?

i bliżej położone wspólnoty niż w jeden duży kościół, do którego część osób miałaby daleko. Małe kościoły domowe lepiej wtapiały się rów­ nież w okolice, w których funkcjonowały. Ponad­ to. biorąc pod uwagę fakt. że spotkania obejmo­ wały także wspólny posiłek (który później przy-

700

\(>m T esta m en t

brat formę symbolicznej uczty celebrowanej

kania wspólnot w d om ach m iały p o n ad to cha­

współcześnie jako Eucharystia lub Wieczerza

rakter nieform alny, co daw ało każdem u możli­

Pańska), tlurn ludzi w pomieszczeniu był nie­

wość podzielenia się sw oim i spostrzeżeniam i

wskazany ze względu na przestrzeń potrzebną

i zabrania głosu w dyskusji.

na stoły i naczynia z jedzeniem. I wreszcie -

W świetle powyższych inform acji zaczyna­

mniejsze grupy zwracały na siebie mniejszą uwa­

my dostrzegać, że 2 List Ja n a uw rażliw ia chrześ­

gę. co ograniczało ryzyko prześladowań. Dlatego

cijan na to. że nie każdy p odróżujący nauczyciel

leż. większość kościołów domowych obejmowa­

powinien być przyjm ow any z takim sam ym entu­

ła prawdopodobnie grupy od dwudziestu do

zjazm em. Jeśli członkow ie w spólnoty zorientują

czterdziestu wiernych.

się. że dany gość głosi pow ażną herezję chrysto­

Powinniśmy zatem pamiętać o tym. że

logiczną. o której pisze Jan , nie pow inni pozdra­

wczesny Kościół byl raczej zbiorem małych

wiać go jako brata w C h rystusie (czyli tak, jak

wspólnot domowych. Kiedy więc Paweł pisał list

prawdziwego chrześcijanina - łącznie z pow ital­

do kościoła w Rzymie czy w Koryncie, kierował

nym pocałunkiem w obydw a policzki). N ie po­

swoje słowa do poszczególnych komórek, z ja­

winni również przyjm ow ać go w dom ow ym koś­

kich dany kościół się składał. Przykładowo -

ciele ani dopuszczać do głosu na zgrom adzeniu

w Rz 16 Paweł pozdrawia imiennie przywódców

- mógłby bowiem rozprzestrzeniać w śród chrześ­

poszczególnych kościołów domowych oraz ich

cijan fałszywe nauki. C ała „kom órka" kościoła

członków.

mogłaby wówczas „zarazić się” zniekształcony­

Po trzecie, gościnność we wczesnym Koście­

mi poglądam i i przenieść je dalej - na inne do­

le była bardzo istotna. Dzięki niej chrześcijanie

mowe wspólnoty, zarażając osta te czn ie cały koś­

podróżujący z miejsca na miejsce zawsze mogli

ciół w mieście (lub dzieląc go na dw a różne ugru­

liczyć na nocleg w bezpiecznym i wygodnym

powania, z których każde m ieniłoby się Kościo­

miejscu. Niektórzy z tych podróżnych byli apo­

łem prawdziwym ).

stołami. prorokami lub nauczycielami. Kiedy

Werset ten nic odnosi się zatem do poszcze­

taka osoba przybywała do danego kościoła do­

gólnych chrześcijan pozdraw iających ludzi u pro­

mowego, przynosiła ze sobą nie tylko wieści

gu swych domów, ale do kościołów i w spólnot

0 sytuacji innych wspolnol, ale również świeżą

domowych. Jan przestrzega ich przywódców,

porcję chrześcijańskiej nauki. Biorąc pod uwagę

aby upewniali się o praw om yślności gościa, za­

fakt. że w tamtych czasach chrześcijanie nie mie­

nim dadzą mu m ożliwość głoszenia swojej nauki,

li - tak jak my dzis - łatwego dostępu do książek

a nawet zanim przywitają go oficjalnie jak o praw­

1 mediów, posługa wędrownych nauczycieli była

dziwego chrześcijańskiego przyw ódcę. C hrześci­

ważnym źródłem wiedzy o wierze. Nauczyciele

jańska gościnność kończy się bow iem tam , gdzie

ci dzielili się bowiem naukami i łaskami, które

zaczyna się zagrożenie dla całego K ościoła - mi­

wcześniej stawały się udziałem innych wspólnot.

łość bliźniego nie przew iduje narażan ia na nie­

Pewne echa praktyk stosowanych w' synagogach,

bezpieczeństwo swojego brata w w ierze ani tole­

na których bazowali pierwsi chrześcijanie, wi­

rancji dla tych. którzy nie dość, że sam i sprzeci­

doczne są np. w Dz 13.15: „Przemówcie, bracia,

wiają się Panu. to jeszcze próbują siać zam ęt

jeśli macie jakieś słowo zachęty dla ludu”. Spot­

wśród Jego prawdziwych wyznawców.

T r z e c i L is t św . J a n a

7 Nie przyjm ować żadnej pomocy

na Niego, prawdopodobnie jako misjonarze, któ­

od pogan?

rzy głosili Ewangelię wśród pogan. Zastosowane

C hrześcijaństw o, p o d o b n ie ja k judaizm pierw­

słownie - „narody" lub „ludy") w analizowanym

przez Jana słowo „poganie" (lub - bardziej do­ szego w ieku, jest religią m isyjną. N ie istniały jed­

przez nas wersecie mogłoby sugerować, że cho­

nak wówczas żad n e organizacje ani sposoby po­

dzi o sytuację, w której misjonarze-judeochrzes-

zyskiw ania funduszy, jak ie znam y dziś. M isjona­

cijanie nie chcieli przyjmować materialnego

rze korzystali zatem z hojności tych, których

wsparcia od chrześcijan pochodzenia pogańskie­

spotykali n a swej d rodze, lub radzili sobie sami

go (praw dopodobnie w obawie przed odrzuce­

- tak jak np. św. Paweł. Jak m am y więc rozum ieć

niem ze strony Żydów) - dlatego określono ich

3 J 7, gdzie Jan w spom ina o grupie misjonarzy,

w tym miejscu mianem „pogan" (co zdarza się

którzy ruszyli w drogę, „nie przyjm ując niczego

również w wielu innych miejscach Nowego Te­

od pogan"? C zy chodzi o to, że nie przyjmowali

stam entu). Niemniej jednak, nie mamy w tekście

oni żadnego w sparcia od pogan, czy może od

żadnej innej wskazówki dającej do zrozumienia,

chrześcijan poch o d zen ia pogańskiego? Jakie to

że wspólnota Jana składała się właśnie z judeo-

ma znaczenie dla w spółczesnych praktyk ewan­

chrześcijan. Dlatego też. określenie „poganie"

gelizacyjnych?

zostało tu prawdopodobnie użyte w znaczeniu

Jan w spom ina w swych listach o dwóch ro­

takim, w jakim pojawia się w Mt 5,47. gdzie autor

dzajach grup, które „wyszły" ze wspólnoty chrześ­

rozróżnia pom iędzy „braćmi" a „poganami".

cijan. Pierwszym z nich są heretycy, którzy porzu­

Innymi słowy', Janowi chodzi najprawdopodob­

cili Kościół i ruszyli w świat (2 J 7). D rugą grupę stanow ią ci, którzy „wyruszyli w drogę dla imie­ nia Jego", przy czym jest to imię Jezus (D z 5,41:

niej o ludzi niewierzących. równo ewangelizatorów, jak i apostołów, o któ­

Rz 1,5; Jk 2.7). „Wyruszyli w drogę" ze względu

rych czytamy w Nowym Testamencie) nie mieli

M isjonarze (które to pojęcie obejmuje za­

Y ijh t

702

Testam ent

w tamtych czasach regularnych środków do ży-

chrześcijańskiej w spólnoty nie dlatego, że było

cia. Paweł wspomina, że w czasie swych podróży

im w niej źle. ale ze w zględu na ich Pana. Misjo-

sam pracował na własne utrzymanie (Dz 18,1-4;

narze ci przem ierzają okolicę, w której mieszka

I Tes 2.9). Tylko w sporadycznych przypadkach

Gajus. Będą potrzebow ać jed z e n ia (nie mają

otrzymywał on wsparcie materialne od dopie-

przecież ze sobą niczego) i m iejsc, w których

ro co założonych kościołów (Fip 4.14-19, przy

będą mogli odpocząć - choćby na krótko. Za­

czyni słowa te świadczą o tym. iż był to jedyny

trzym ując się. aby zarobić p ieniądze, mogliby

kościół wspierający Pawła materialnie). Inni mi-

zaszkodzić celom swojej podróży. Jest więc oczy-

sjonarze (możliwe, że od czasu do czasu także

wiste. że chrześcijanie, a zw łaszcza ich przywód-

Pawel) otrzymywali wsparcie głównie od swoich

cy. powinni zadbać o o dpow iednie przyjęcie po­

rodzili. Wszyscy oni trzymali się jednak zasady

dróżujących m isjonarzy. Ja n wie z doświadcze-

gloszonej przez Jezusa; „Darmo otrzymaliście.

nia. że jeden z głównych przyw ódców dużej

darmo dawajcie" (Mt 10.8). Nie było wówczas

w spólnoty lokalnej - D iotrefes, nie przyjm ie ich.

żadnych składek ani datków na wsparcie misjo-

ponieważ odrzuca au to ry tet Ja n a (b ęd ący auto-

narzy. Choć ewangelizatorzy przyjmowali na

rytetem duchow ym , a nie „oficjalnym "). D latego

ogol gościnę od tych. którym głosili Dobrą Nowi-

też. Jan pisze do G ajusa - innego przyw ódcy koś-

nę (zobacz Łk 10,5-7), Paweł czasem rezygnował

cioła dom ow ego, z prośbą o przyjęcie misjona-

nawet i z tej formy pomocy ( I Kor 9.3-18).

rzy. nawet gdyby z tego pow odu sam mial być

Jakie były powody takiego postępowania? Pierwszym z nich jest oczywiście zasada, zgodnie z którą Ewangelia jest absolutnie darmowa.

odrzucony przez D iotrefesa. Fragm ent ten niesie ze so b ą isto tn e przesła­ nie dla wszystkich chrześcijan. N ie stanow i on

Jakiekolwiek oznaki czerpania 7 niej korzyści

usprawiedliwienia dla tych. którzy szukają wy-

materialnych traktowane były jako sprzeczne z tą

mówki, aby nie w spierać misji lub ich duszpaste-

zasadą. Po drugie, wielu pogan pobierało opłaty

rzy. Jan mówi wyraźnie, że chrześcijanie powinni

za wygłaszanie swoich „Ewangelii" - np. węd-

dzielić się dobram i m aterialnym i z tym i, którzy

równi filozofowie cynicy i stoicy (niektórzy

niosą im duchow e nauki (R z 15.27; 1 K or 9.11:

z nich całkiem nieźle się na tym wzbogacili) czy

Ga 6,6; 1 Tm 5,17-18). N iem niej je d n a k - jak się

czciciele mieniący się kapłanami czy nauczy-

przekonaliśmy - równie m ocna jest zasada, że

cielami przeróżnych religii. Na przykład - w za-

Dobra Nowina (której głoszenie obejm uje także

piskach odnalezionych na pewnym pomniku

uzdrowienia i inne posługi) pow inna być darm o-

w Kelr-Haunar (Syria) głosiciel kultu jednej

wa, a działacze chrześcijańscy - zw łaszcza ewan-

z syryjskich bogiń przechwala się. że gdy wycho-

gelizatorzy - nie powinni czerpać dla siebie ko-

dzi na ulice, by żebrać w imię swej pani. z każdej

rzyści m aterialnych z jej głoszenia,

takiej wyprawy przynosi siedemdziesiąt toreb

Biorąc pod uwagę pow yższe fakty oraz

z pieniędzmi. Z tej właśnie przyczyny Jezus za-

współczesne środki kom unikacji m o żn a wywnio-

brania swoim uczniom zabierać „torby" (M t 10.10).

skować. iż w spółczesny „G ajus” m oże w spierać

Jezus chce, aby głosili oni Jego naukę z pustymi

dzieło ewangelizacji, nawet jeśli jest ono prowa-

rękami, aby nikt nie mógt im zarzucić, że próbu-

d /o n e z dala od jego m iejsca zam ieszkania,

ją na tym zarabiać. Ważna jest zatem nie tylko

W spółczesny ew angelizator nie pow inien nato-

sama czystość intencji, ale również jej zewnętrz-

miast dawać osobom niewierzącym do zrozumie-

ne objawy.

nia, że zam ierza czerpać od nich jakiekolwiek

W świetle tych informacji nietrudno jest zrozumieć, o co chodzi w 3 Liście Jana. Opisani tam misjonarze porzucili bezpieczeństwo swojej

korzyści m aterialne. N ależałoby raczej oczekiwać. że ewangelizatorzy sam i zarabiać będą na swoje utrzym anie - tak jak robił to Paweł.

5 U st

703

śk.

Jana

Uw zględniając p o n a d to w spółczesną podejrzli­

się wcieleniem boskości. Niemniej jednak, klu­

wość wobec K ościoła i m yślenie, że Kościołowi

czem do rozwiązania tego problemu interpreta­

ciągle b rakuje funduszy, inni działacze chrześci­

cyjnego jest właśnie stwierdzenie „wyrwanie

jańscy rów nież nie pow inni dawać nikom u do

z kontekstu". Jeśli bowiem odczytamy stwierdze­

zrozum ienia, że za sw oją posługę oczekują ja­

nia Jana w kontekstach, taka interpretacja nie

kiejkolwiek zapłaty. C złonkow ie Kościoła powin­

będzie możliwa.

ni raczej w spierać sw oich działaczy bez potrzeby m ów ienia o sp raw ach m aterialnych. Postępowa­

W szerszym kontekście, problemem poru­ szonym w 3 J 7 jest postępowanie Diotrefesa.

nie zgodnie z tym i zasadam i nie tylko byłoby

Diotrefes jest wpływowym przywódcą lokal­

zgodne z n au k ą tego listu, ale pom ogłoby rów­

nego kościoła, który ma władzę wyłączyć Gajusa

nież u n ik n ąć ch rześcijan o m wielu skandali, jakie

i jego wspólnotę z większej wspólnoty chrześci­

tow arzyszą g ło szeniu Ewangelii w obecnych cza­

jan, jeśli tylko ten pójdzie za wskazaniami

sach.

starszego i przyjmie podróżujących misjonarzy. A utor radzi Gajusowi. aby poszedł za dobrem, a nie za złem. Werset 3 J 11 sugeruje zatem, że

11 Ten, k to czyni dobrze, je st z Boga?

Diotrefes nie jest z Boga lub nie widział Boga.

Czy d o b ry człow iek koniecznie musi być chrześ­

tu do zasady Jezusa dotyczącej fałszywych proro­

ponieważ czyni zlo. a nie dobro. Jan odwołuje się cijaninem ? C zy nie m a na przykład dobrych hin­

ków: „Poznacie ich po ich owocach" (M l 7.16).

dusów ? C zy nie spotykam y także przykładów

Jeśli więc ktoś jest prawdziwym chrześcijaninem,

dobroci i po św ięcen ia pośród innych narodów

powinno o tym świadczyć jego życie. Jeśli nie

i religii? C zy w szyscy ludzie, którzy wykazują

świadczy, to istnieją poważne wątpliwości co do

laką postaw ę, są z Boga? C o natom iast ze zdekla­

duchowych narodzin takiego człowieka, a jego

rowanym i ch rześcijan am i, którzy czynią zło?

postawa nie jest godna naśladowania.

Czyż nie m a takich ch rześcijan, którzy są skazy­

Ten sam problem pojawia się w każdym

wani za ró żn o ro d n e przestępstw a? Czy nie są

z pozostałych kontekstów. I List sw. Jana 2.29

oni z Boga? W erset ten zalicza się do pewnej serii stwier­

otwiera serię stwierdzeń dotyczących sprawiedli­ wości (1 J 3.3.6.7.9). która osiąga punkt kulmi­

dzeń Ja n a, d o której należy rów nież 1 J 2,29

nacyjny w słowach: „Dzięki temu m ożna rozpo­

(„Jeżeli wiecie, że jest Sprawiedliwy, to uznajcie

znać dzieci Boga i dzieci diabła: kto postępuje

również, że każdy, kto p ostępuje sprawiedliwie,

niesprawiedliwie, nie jest z Boga. jak i ten, kto

pochodzi od N ieg o ”) o raz 1 J 4.7-8 („Każdy, kto

nie miłuje swojego brata" (1 J 3,10). Nie chodzi

miłuje, naro d ził się z Boga i zna Boga. Kto nie

zatem o to, czy osoby spoza Kościoła są lub nie

miłuje, nie zna Boga, bo Bóg jest miłością").

są chrześcijanam i (ich status jest bow'iem oczy­

Każde z nich kojarzy o k reśloną form ę sprawied­

wisty), ale o to. czy osoby wewnątrz Kościoła

liwego życia ( na przykład miłość, dobre uczynki)

rzeczywiście zostały narodzone powtórnie. Jeśli

z byciem chrześcijaninem (bycie zrodzonym

osoba twierdzi, że wyznaje chrześcijaństwo, a nie

z Boga, bycie z Boga). W yrwanie któregoś z tych

żyje sprawiedliwie, to jej odrodzenie jest wątpli­

stw ierdzeń z kontekstu mogłoby nadawać im

we, gdyż jej życie świadczy raczej o przy należno­

znaczenie, zgodnie z którym ktoś, kto nie wierzy

ści do diabła.

w C hrystusa, wciąż kwalifikuje się jako będący „z Boga”. C o więcej - guru. który jest bardzo troskliwy i kochający, ale wyznaje teologię hindu­ izmu. mógłby na podstaw ie słów Jana obwołać

Stwierdzenie zawarte w I J 4,7-8 osadzone jest w podobnym kontekście. Werset ten rozpo­ czyna serię wypowiedzi, której kulminacja przy­ pada na 1 J 4,21: „Takie zaś mamy od Niego

V a»Y

le sta m e m

704

n r /\ k a/an ie. aby ten. kto miłuje Boga. milowa!

doktrynie, nie narodziw szy się na nowo? Owszem,

te / i brata swego". O statecznym wynikiem tych

m ożna. To praw da. D latego trzecim sprawdzia­

rozw ażań jest to. żc jeśli ktoś twierdzi, żc kocha

nem wiary jest postaw a, która św iadczy o posłu­

Boga. a nic kocha swoich braci, jest kłam cą. Taka

szeństw ie wobec O jca i Syna. Ten owoc Ducha

osoba nic kocha tak napraw dę Boga. Innymi sło­

wskazuje na to, że Bóg rzeczyw iście żyje w danej

wy. w każdym z tych trzech przypadków celem

osobie. Jeśli w życiu ch rześcijan in a brakuje któ­

wypow iedzi Jana jest odróżnienie autentycznych

regokolwiek z tych trzech elem entów , jego po­

chrześcijan od tych. którzy nie są prawdziwi.

w tórne narodzenie jest spraw ą w ątpliw ą. Jeśli

M ożna to uczynić choćby poprzez obserw ację

zaś wszystkie trzy są obecne, nie pow inno być

ich zachow ań.

wątpliw ości, że m am y d o czynienia z prawdzi­

A utor listów wyraża się zupełnie jasno. Nie

wym dzieckiem Boga. D latego też. odseparow a­

jest z Boga ten. kto nic uznaje Jezusa za sw'ego

nie jed n eg o z tych elem entów i uczynienie go

Pana. Fragmenty takie jak 2 J 9 oraz 1 J 2.22-23:

absolutnym (w tym przypadku - w yodrębnienie

3.23: 4.3 św iadczą o tym, że to właśnie oddanie

kwestii praw ego życia) byłoby naruszeniem całej

się Jezusowi wiąże się z m ocną wiarą. U znanie

struktury rozw ażań Ja n a. O zrodzeniu z Boga

Jezusa jako Pana obejm uje również życie wr po­

św iadczy bow iem nie jed en z wym ienionych

słuszeństw ie w obec N iego. Jak podaje I List

przez niego elem entów , ale w szystkie trzy.

Jan a (a także 2 i 3 List. jeśli są one uzupełnie­

A zatem , analizow any p rzez nas werset

niem listu pierw szego), istnieją trzy spraw dziany

w żaden sposób nie sugeruje, że osoba spoza

wiary chrześcijańskiej. Pierwszym jest dośw iad­

K ościoła, której styl życia u p o d ab n ia się do

czenie D ucha. N iem niej jednak - jak osoba

chrześcijańskiego, jest zro d zo n a z Boga. Osobie

m oże m ieć pew ność, żc dośw iadcza właściwego

tej wciąż bowiem b rakuje dw óch z trzech istot­

D ucha? O dpow iedź brzm i: musi to być Duch.

nych cech praw dziw ego dziecka Bożego. Autor

który prow adzi do o ddania się Jezusowi - praw­

tw ierdzi natom iast, że pow inno się być ostroż­

dziw em u C hrystusow i w prawdziwym ludzkim

nym wobec tych. którzy nazyw ają siebie chrześ­

ciele. Innym i słowy - D uch ten podtrzym uje

cijanam i. ale - pom im o oficjalnie wyznawanej

człowieka w w yznawaniu właściwej chrześcijań­

teologii - nie postępują spraw iedliw ie.

skiej doktryny, która jest drugim spraw dzianem wiary'. Jednak czy m ożna trw ać przy prawdziwej

Zobacz również kom entarz do J 5,28-29; 1 K or 6,9-10; H br 10.26; 2 P 1.10; 1 J 3,9.

L is t św . J u d y

3-16 Potępienie nieprzyjaciół?

Czy to. że Juda się do nich odwołuje, ma jakieś znaczenie dla naszej koncepcji kanonu Pisma

Zobacz kom en ta rz do G a 1,9.

Świętego? Najłatwiej jest udzielić odpowiedzi na pyta­ nie dotyczące sporu archanioła Michała o ciało

7 Potępienie hom oseksualizm u?

M ojżesza. Nawiązanie do archanioła Michała opiera się prawdopodobnie na pseudoepigrafie

Zobacz kom en ta rz do Rz 1,27.

znanym jako Testament Mojżesza, do którego Juda odnosi się również w wersecie 16. Dzieło to zachowało się do dziś, jednak problem w tym. że

9.14-15 Czy m ożna ufać pseudoepigrafom ?

dobnie zawarty był ów fragment. Niemniej jed­

Przeszukując S tary T estam ent wzdłuż i wszerz,

że na tym właśnie źródle opierał się Juda. a wiele

nigdzie nie znajdziem y proroctw H enocha. Po­

analogicznych przekazów żydowskich pozwala

brakuje jego zakończenia, w którym prawdopo­ nak, Ojcowie Kościoła zgadzają się co do tego.

dobnie jest w przypadku archanioła Michała -

nam na odtworzenie jego głównego przesłania:

jest on w praw dzie wym ieniony w Starym Testa­

po śmierci Mojżesza archanioł Michał miał po­

m encie (D n 10,13), ale nie w związku z osobą

grzebać jego ciało. Pojawił się wówczas szatan,

M ojżesza. N igdzie nie w spom ina się również

który stwierdził, że Mojżesz nie zasługuje na

o toczonym przez kogokolwiek sporze o ciało M ojżesza. Nie ulega zatem wątpliwości, że św. Juda posługuje się źródłam i pochodzącym i spo­

godny pochowek. gdyż był mordercą - zabił powiedział szatanowi: „Pan zakazuje ci tego"

za kanonicznych ksiąg Starego Testam entu. Ja­ kie to źródła? Czy Ju d a uważał je za kanoniczne?

(sform ułowanie zaczerpnięte z Za 3.2). czyli tak jak w Księdze Zachariasza - powołał się na

Egipcjanina i pogrzebał go w piasku. Michał od­

706

Sowy Testament

nakaz Boga. który ma całkowitą władzę nad sza­

(lub kościołach), choć faktem jest, że apokryfy zaliczone zostały d o

tanem.

tekstów

biblijnych już

Łatwo również wyjaśnić nawiązanie Judy do

w' czwartym wieku po C h r.1. M usim y jed n ak pa­

proroctwa Henocha - pochodzi ono z I Księgi

m iętać. że w czasach, gdy Ju d a pisał swój list,

Henocha 1,9. Choć księga ta nie przybrała jesz­

Kościół nic zastanaw iał się je s z c z e nad tym , któ­

cze prawdopodobnie swej ostatecznej postaci

re księgi powinny, a które nie pow inny znaleźć

w momencie, gdy Juda pisał swój list. na podsta­

się w kanonie P ism a Św iętego. Nawet żydowskie

wie zastosowanego przez niego cytatu możemy

debaty dotyczące k an o n u to c z o n e pom iędzy

założyć, że przynajmniej pierwsza część księgi

7 0-90 r. po Chr. nie dotyczyły kwestii, które

była skończona. Część ta obejmowała historię

my uznalibyśmy za najw ażniejsze. To dlatego

o uwięzieniu „synów Boga” (zwanych w / Księ­

Juda cytował te fragm enty w tak sw obodny spo­

dze Henocha „strażnikami") znaną także z Rdz

sób - nie miał on bow iem p ojęcia o naszych,

6.1-4. do której nawiązuje Jud 6; 2 P 2.4.9 i I P

powstałych dopiero po reform acji, problem ach

3,19-20 (zobacz również komentarz do Rdz 6.1-4).

związanych z ustanow ieniem k an o n u Pism a Świę­

Wydaje się. że historie te należały do ulubionych

tego.

tekstów czytywanych w kościołach, do których

Pewne jest to, że Ju d a uznaw ał S tary Testa­

skierowane był listy: I i 2 List św. Piotra oraz List

ment za autorytatyw ny. Z a au to ry taty w n e uzna­

św. Judy.

wał on też co najm niej dw a pseudoepigrafy oraz

Trudno odpowiedzieć na pozostałe z wymie­

przekazy apostołów (w jakiejkolw iek form ie - pi­

nionych w pierwszym akapicie pytań - głównie

sem nej lub ustnej). C h o c ia ż Ju d a posługuje się

dlatego, że wspomniane odniesienia do pseudo­

zaledwie dw om a krótkim i cy tatam i z tych dziel,

epigrafów znajdują się w tak krótkich księgach

fakt, że nie dokonuje ro zró ż n ie n ia pom iędzy

biblijnych. Dla Judy proroctwo Henocha pokry­

nimi a cytowanymi rów nież p rzez siebie frag­

wa się najwyraźniej ze słowami apostołów (Jud

m entam i Biblii, św iadczy o tym , że w jego m nie­

17); również historia archanioła Michała i szata­

maniu po prostu nie było pom iędzy tym i źródła­

na nie różni się od opowieści biblijnych, które

mi żadnej różnicy. Juda nie w spom ina również

Juda przytacza w wersecie 11. Juda (a prawdopo­

o tym. że autorytatyw ne są tylko w ybrane przez

dobnie także autor 2 Listu Piotra, który nawiązu­

niego fragmenty, a pozostałą część ksiąg należy

je do obydwu tych motywów, choć nie w sposób

odrzucić. N iem niej jed n ak , w szystkie wnioski

bezpośredni) najwyraźniej traktuje te historie

wyciągamy, „czytając m iędzy w ierszam i” listu

jako prawdziwe i autorytatywne. C o więcej określając Księgę Henocha „proroctwem”. Juda uznaje, iż została ona napisana pod Bożym na­ tchnieniem - nie cytowałby przecież niczego, co nie pochodziłoby od Boga. Nie mamy co do tego żadnych wątpliwości. Czy jednak Juda naprawdę uznawał księgi, z których pochodzą te historie, za kanoniczne, czy też cytował po prostu te historie, które uwa­ żał za autorytatywne? Na to pytanie nie sposób odpowiedzieć. Nie mamy dowodow na to, że kto­ kolwiek w czasach Nowego Testamentu - czy to Żyd. czy chrześcijanin - chciał włączyć te księgi do Starego Testamentu czytanego w synagogach

Apokryfy to księgi lub suplem enty do ksiąg napisa­ nych w okresie międzyiesiamentowym. które mieszczą się w kanonie rzymskokatolickim, ale w tradycji prote­ stanckiej uważane są w najlepszym przypadku za półkanoniczne. Pseudoepigrafy to z kolei dzieła żydowskie pochodzące głównie z okresu od 100 r. przed Chr. do 100 r. po Chr., których żaden współczesny odłam chrześcijaństwa nie włączył do swojego kanonu. Przy­ kładami apokryfów są: I i 2 Księga Machabejska. Księga Tobiasza. Księga Judyty, Księga Modrości i Mądrość St ­ raciła. Przykładami pseudoepigrafów są natomiast:

I Księga Henocha. Testament Mojżesza. Testamenty Dwu­ nastu Patriarchów i Księga Jubileuszów.

U st śm. Jud

707 Judy. Nie pisze on bow iem na ten tem at wprost.

1 wreszcie - rozważania te prowadzą nas do

Ponadto, ch o ć K ościół nie uznał później pseudo­

kwestii interpretacji biblijnej. Tym, co u danego

epigrafów za n a tc h n io n e Pism o Święte, zaakcep­

autora Biblii uważamy za autorytatywne lub na­

tował tekst Judy w raz z zaczerpniętym i z pseudo­

tchnione. jest przesłanie, które zamierzał nam

epigrafów cy tatam i. Innym i słowy. Kościół nie

przekazać, i które możemy z jego tekstu odczy­

uznał lego, co Ju d a sadził na tem at dzieł. z któ­

tać. Często w tekście danego autora możemy

rych zaczerp n ął w sp o m n ian e cytaty, uznał nato­

również odnaleźć informacje, które podaje on

miast naukę, ja k ą zaw arł 011 w swoim liście.

niejako przypadkowo - np. informacje o swoich

N ie jest to m o że zbyt w yczerpująca odpo­

poglądach, o warstwie społecznej, z jakiej się wy­

wiedź na n asze py tan ia, jed n ak udzielenie takiej

wodził lub o zwyczajach panujących na zgroma­

odpow iedzi zw yczajnie nie jest m ożliwe. Żydzi

dzeniach jego wspólnoty. Choć dane te są cieka­

żyjący

się

we i mogą pomagać w lepszym zrozumieniu za­

Starym T estam en tem , ale jednocześnie w wielu

mysłu autora, same w sobie nic są one natchnio­

zgro m ad zen iach żydow skich czytyw ano różnego

ne. Informacje te mogą dawać nam pewien obraz

rodzaju teksty uzu p ełn iające, wśród których mo­

tego, w co wierzyły lub w jaki sposób funkcjono­

gły się znajdow ać apokryfy, rękopisy z M orza

wały pewne wspólnoty kościelne czy poszczegól­

w

pierw szym

wieku

posługiwali

M artw ego, a tak że pseudoepigrafy. N a podobnej

ne osoby, jednak nie można zakładać, że są to

zasadzie g ro m ad zili sw oje teksty pierwsi chrześ­

dane odzwierciedlające sytuację wszystkich ów­

cijanie. Początkow o opierali się na Starym Testa­

czesnych chrześcijan. Jeżeli Juda przypadkiem

mencie: później stopniow o pojawiały się w ich

ujawnia nam, że I Księga Henocha jest dla niego

zbiorach teksty Ew angelii i listów. Czytywali oni

równie wartościowa jak Pismo, to owszem - jest

rów nież ap o k ry fy i in n e teksty chrześcijańskie,

to ciekawe, ale ponieważ podanie nam tej infor­

takie jak Lis! B arnaby czy Pasterz H erm asa, włą­

macji na pewno nie było jego głównym zamia­

czając wiele z nich do sw oich ksiąg biblijnych,

rem (Juda praw dopodobnie nigdy by nie przy­

gdy zaczęły o n e w ypierać zwoje. G rom adzenie

puszczał, że ta informacja nas w ogóle zaintere­

tych tekstów p rzebiegało dość chaotycznie - do

suje) - nie zaliczamy jej do ogólnej nauki Pisma

pew nego czasu nie przy k ładano do tego większej

Świętego. To sam o można powiedzieć o spotka­

wagi. D o p iero w obliczu zagrożenia herezją

niach wspólnot w dom ach, o których czytamy

chrześcijanie zaczęli decydow ać o tym, które

w Dziejach Apostolskich lub o zawartej w I Kor

księgi pow inny być w K ościele czytane, a które

15,52 sugestii, zgodnie z którą Paweł był w owym

nie. List św. Judy został jed n ak napisany dużo

czasie przekonany, że Chrystus powróci jeszcze

wcześniej. T ru d n o zatem oczekiw ać od niego

za jego życia. Choć informacje te są interesujące,

precyzji, któ ra cechow ała późniejsze zbiory teks­

same w sobie nie mogłyby być tematem kazania

tów. To, że Ju d a tak sw obodnie posługiwał się

czy podstawą jakiejkolwiek doktryny. Owszem

cytatam i z tekstów czytywanych w jego wspólno­

- wzbogacają one naszą wiedzę na temat historii

cie nie stanow i rów nież podstaw, by zakładać, iż

wczesnego Kościoła i dają pewien obraz tego. co

chciał zrów nać te dzieła z Pism em Świętym

moglibyśmy uznać za wiarygodne, jednak w ża­

w takim sensie, jak m y je dziś rozumiemy. Powin­

den sposób nie są one normatywne. Mając to na

niśmy raczej przyjąć, że m ógł on rozum ieć je nieco inaczej, ufając jednocześnie, że Duch Święty czuw ał nad tym, aby członkowie Kościoła podejm owali właściwe decyzje w zakresie publi­ kacji tekstów natchnionych.

uwadze, łatwiej nam będzie zrozumieć, że ogrom­ ne bogactwo informacji, które możemy znalezc w Piśmie Świętym (i które sprawiają, że teksty te są żywe - opisują prawdziwych ludzi osadzonych w prawdziwej kulturze), nie może przysłonić

V ohy

Testament

n am p rzesłan ia o d Boga. klorc jeg o au to rzy prag­

24 M o ż liw o ść u p a d k u ?

nęli p rzek azać sw oim czytelnikom , i któ re p o z o ­ staje a k tu aln e rów nież dla nas - w sp ó łc zes­

Zobacz komentarz do Hbr 6,4-6; 10.26- p 15.

n y ch '.

2 P 1.10.

; W ięcej informacji na ten tem at - zobacz G ordon D. Fee i D ouglas Stuart. How to Read the l)ible fo r Alt Its Worth (G ran d Kapids. Mich.: Zondcrvan. 1982). zwłaszcza rozdział szósty.

A p o k a l ip s a św . J a n a

2 ,6 K im byli n ik o la ic i?

jest rów nież istotą duchow ą - praw dopodobnie

Zobacz komentarz do A p 2,15.

m o carstw a pow ietrza". O znacza to. że nie m a on

to jeg o w łaśnie E f 2.2 określa m ianem : „Władca

o kreślonej fizycznej lokalizacji w naszym m ate­ rialnym sensie, ale istnieje w św iecie duchowym

2,1 3 G d z ie m ie sz k a s z a ta n ?

(w sferach niebieskich), z którego ma dostęp do św iata m aterialnego. C hoć nie do końca rozu­

W erset te n w y d aje się n ie c o dziw ny, gdyż podaje,

m iem y zw iązek św iata duchow ego z fizycznym,

że sz a ta n m a sw ój „ tro n " w m ieśc ie P ergam on -

to jeszcze bardziej zaskakuje nas myśl o tym. że

w Azji M n ie jszej. Z w y k le m yślim y o sz atan ie

szatan m ógłby się ograniczać do konkretnej lo­

jak o o kim ś, k to p o d ró ż u je p o całym św iecie

kalizacji. ustanaw iając swój tron w określonym

(H i 1,7; 2 ,2 ), nie za ś ja k o o kim ś kto zam ieszk u ­

m ieście. C o więcej, w innym fragm encie A poka­

je je d n o k o n k re tn e m iejsce. C z y sz a ta n rzeczyw i­

lipsy czytam y o tym, że szatan próbuje panow ać

ście m a g d zieś sw ój „ tr o n ”? C zy m iejsce to jest

nad św iatem , posługując się konkretną osobą,

w id zialn e? C z y p o w in n o m ieć o n o ja k iś wpływ

którą kontroluje (zobacz Ap 13.2).

na n asze d ecy zje d o ty c z ą c e m iejsca zam ieszk a­

Z drugiej strony. Pergam on to m iejsce zna­

nia? Ja k o d b ie ra ł słow a J a n a kościół z Perga-

ne nam z historii. Było to m iasto wolne do 133 r.

m onu? Z je d n e j stro n y , je s t rzeczą oczyw istą, że

przed C hr., kiedy to jego ostatni władca ugiął się pod w ładzą Rzymu. Później stało się ono stolicą

sz a ta n - ja k o isto ta sk o ń c z o n a - m usi m ieć ja ­

rzym skiej Azji - siedziby prokonsula, który -

kieś k o n k re tn e m iejsce przebyw ania. W przeci­

jak o w ładca całej prowincji - miał nad nią nie­

w ieństw ie d o Boga. nie je s t on w szechobecny,

m al nieograniczoną władzę w czasie swojej ka­

więc w o k reślo n y m p u n k cie czasu m usi przeby­

dencji. Przed 29 rokiem przed Chr. m iasto Per­

wać w ja k im ś m iejscu . N iem niej je d n a k , szatan

gam on stało się stolicą kultu im perium - wznie­

Viw*t Testament

710

siono w nim świątynię „na cześć boskiego Augu­

galne organizacje. R o zp rzestrz en ian ie się chrześ­

sta i bogini Romy". Zbudowano tam również

cijaństwa i jego wpływ na niższe klasy społeczne

wspaniałą świątynię poświęconą Zeusowi Zbawi­

- zwłaszcza na niew olników (k tó rzy zaczynali

cielowi (Zeus Sotcr). Mieszkańcy miasta odda­

już w szczynać w R zym ie pew ne rew olty) - sta­

wali ponadto cześć wężowi - Eskulapowi, który

wał się dla w ładz rzym skich co raz większym

był jednocześnie bogiem medycyny. Jak zatem

problem em . O to bow iem pojaw iła się grupa, któ­

widzimy, historia miasta w' pełni uzasadnia okre­

ra nazywała Panem Je zu sa, nie zaś C ezara - gru­

ślenie go mianem siedziby szatana1.

pa. nad którą nie d ało się w ż ad en sposób zapa­

Wszystkie przytoczone wyżej obrazy suge­

nować. Konflikt pom iędzy R zym em a chrześcija­

rują. że miasto równie dobrze mogłoby czcić dia­

nami byl zatem nieunikniony. Jego skutkiem

bla. Wąż Eskulap (widniejący w herbie miasta

była m ęczeńska śm ierć A n ty p asa, która niewąt­

i do dziś stosowany jako symbol medycyny) mógł

pliwie przeraziła członków ' kościoła w Pergamo-

byc symbolem szatana przybierającego w Apo­

nie - m ieście będącym sied zib ą rzym skiej wła­

kalipsie formę węża a także smoka. Ołtarz Zeusa

dzy. Po tym, co się stało, ch rześcija n ie ci mogli

przypominał z kolei tron górujący nad całym

być pewni, że żadne z ich działań nie ujdzie uwa­

poddanym mu miastem. Zeus byl w końcu kró­

gi oczom wrogiego im Rzym u.

lem wszystkich greckich bogów. Najważniejszym

Tronem szatan a je s t zatem tro n C ezara. Sza­

jednak obrazem, do którego odwołuje się Jan

tan nie jest do końca tożsam y z R zym em - jest

w analizowanym przez nas fragmencie, jest wła­

on bowiem

dza Rzymu.

od swoich narzędzi. N iem n iej je d n a k , w Ap 13

istotą fu n k cjo n u jącą

niezależnie

Kluczem do zrozumienia tego obrazu jest

rzymscy władcy ukazani są ja k o ci, p rzez których

postać Antypasa - chrześcijańskiego m ęczenni­

szatan dokonuje swych dziel. W tym w łaśnie sen­

ka. Biorąc pod uwagę fakt. że prokonsul miał

sie w ładza Rzymu jest tro n e m diabla. Jest ona

prawo skazywać ludzi na śmierć, postać ta suge­

środkiem , dzięki którem u szatan rządzi tą ziemią

ruje prawdopodobnie oficjalne prześladowanie

- w tym przypadku A zją M niejszą. Jest to zara­

(choć równic dobrze mógł to być przypadek od­

zem środek, przy pom ocy którego szatan prze­

osobniony). Gdzie, jak nie w centrum władzy

śladuje Kościół Boży.

imperium. Kościół mógł być bardziej narażony

Związek tego fragm entu z sytuacją współ­

na bezpośredni konflikt z Rzymem? Władza im­

czesnych

perium scisle wiązała się przecież z kultem impe­

w rzadko których w spólnotach spotykam y dziś

rium. Choć ludzie światli nie traktowali tego

męczenników, to wielu - o ile nie w iększość -

kultu poważnie - byl to dla nich raczej cerem o­

chrześcijan żyje w p aństw ach, które wymagają

niał patriotyczny, coś na zasadzie czci, jaką

od nich całkowitego p o d d an ia (patriotyzm za

współcześni obywatele danego kraju oddają swo­

wszelką cenę). Jan przypom ina nam , że taka śle­

jej fladze - Kościół widział w tym konflikt pomię­

pa uległość jest sprzeczna z koncepcją naszego

dzy powołaniem chrześcijan do oddawania czci

posłuszeństwa wobec C hrystusa. Państw o żąda

wyłącznie Bogu a żądaniem władzy, by wszyscy

od nas czegoś, co pochodzi od szatana. Dopóki

obywatele czcili szczególnie Rzym. Poza tym,

więc władza narzuca nam ab so lu tn ą uległość -

władze podejrzliwie traktowały zwłaszcza niele-

czy to w sensie cerem onialnym , czy praktycznym

chrześcijan

je st

oczyw isty.

Choć

- konflikt z wiernym C hrystusow i Kościołem jest nieunikniony. Im zaś bliżej centrum władzy, tym bardziej pewne jest w ystąpienie takiego kon­ A Deissman. Light from the Ancient Last (Grand Ra­ pids. Mich.: Baker Book House, 1978), s. 109.

fliktu i tym bardziej nieuniknione stają się jego konsekwencje. G dy budynek będący siedzibą

711

Apokalipsa św. Jana

władz państw ow ych stanow i jednocześnie tron

Jeśli powyższa interpretacja jest właściwa,

szatana, ch rześcijan ie zm uszeni są decydować,

to niektórzy chrześcijanie powinni sobie uzmy­

komu tak n ap raw d ę c h cą służyć. Jan nie ukrywa,

słowić, że mieszkają w bardzo niesprzyjających

żc jest to tru d n a d ecyzja, ale rów nocześnie za­

rejonach świata. Świadomość ta nie jest jednak

chęca nas do trw an ia w w ierze, nawet gdybyśmy

podstawą do podjęcia decyzji o wyprowadzce,

mieli przez to p o d zielić los A n ty p a s a \

ale daje im informację o tym, że ich sytuacja jest

M ożliwy je s t rów nież nieco inny sposób od­

trudniejsza, przez co cnoty, w jakie muszą się

niesienia an alizo w an eg o p rzez nas fragm entu do

uzbroić, powinny być wyjątkowo mocne. Werset

obecnej sytuacji K ościo ła. Św. Paweł kilkakrot­

Ap 2.13 przypom ina nam ponadto, że Chrystus

nie w sp o m in a w sw ych listach o „Zwierzchnoś-

ma nad wszystkimi dem onam i całkowitą kontro­

ciach i W ład zach " należących do dem onicznego

lę. Nawet nasze męczeństwo jest pod Jego całko­

królestwa sz a ta n a (zo b a c z E f 6.12). N iektóre

witą kontrolą. Dlatego - choć walka ze złem

z tych sil o d czasu do czasu utożsam iane są

może być dla nas ciężka, możemy być pewni, że

z określonym ludem lub krajem (zobacz Dn

zawsze wyjdziemy z niej zwycięsko. Ważne tylko,

10,13). D em o n iczn e m o ce wydają się zatem

abyśmy - tak jak chrześcijanie z Pergamonu -

przypisane d o ok reślo n y ch lokalizacji, co po­

wytrwali w wierze nawet w obliczu śmiertelnego

twierdza d o św iad czen ie w ielu chrześcijańskich

zagrożenia.

działaczy'. O zn a c z a to, że niektóre m iejsca na świecie m ogą zn ajd o w ać się pod większą kontro­ lą złych d u ch ó w niż inne. lub że dem on panujący

2,15 Kim byli nikolaici?

nad jed n y m o b szarem jest m ocniejszy od dem o­ na k o n tro lu jąceg o in n e m iejsce. Paweł wym ienia

W Apokalipsie Jana pojawia się wiele tajemni­

elem enty zbroi, w ja k ą pow inni oblec się chrześ­

czych symboli i obrazow, jednak są w niej rów­

cijanie, którzy ch cą w alczyć z takim i istotam i

nież dziwnie brzmiące imiona i nazwy. Jedna

(E f 6,13-18). N ie w sp o m in a on o bezpośredniej

z takich nazw pojawia się w wersetach Ap 2.6

m odlitwie skierow anej przeciw ko nim (np. „za­

i 2.15. Wersety te umieszczone są we fragmen­

klinanie"

tach skierowanych do dwóch różnych wspólnot

lub „w y p ęd zan ie” ich), ale raczej

o m ocnym trw an iu w w ierze i w m oralnym postę­

kościelnych (w Efezie i Pergamonie) i w obydwu

powaniu - takim , jak im niewątpliwie cechował

tych wersetach pada nazwa „nikolaici”. Autor

się A ntypas, k tó ry b ro n iąc swej wiary i etyki, po­

tych słów zakładał prawdopodobnie, że jego czy­

niósł m ęczeń sk ą śm ierć4.

telnicy będą w iedzieć, kto kryje się pod tą nazwą. My jednak mamy z nią pewien problem. Kim byli owi nikolaici. jakich czynów się dopuszczali i dlaczego Bóg tych czynów nienawidził?

Podobna zachęta wyrażona została we wspaniałym dziele Johna W h ite a - Magnificent Obsession (Downers Grove, III.: InterVarsity Press. 1990). 1 Zobacz opis podobnych rzeczy w C. Peter Wagner. „Territorial Spirits" w C. Peter Wagner i F. Douglas Pennoyer, red. Wrestling with Dark Angels (Ventura. C a­ li!'.: Regal Books, 1990). s. 73-100. 4 N ie oznacza to, żc chrześcijanie nigdy nie mog;t być powołani do skierowania swej modlitwy bezpośrednio przeciwko demonom - owszem, takie przypadki są do­ puszczalne, jednak tylko wówczas, gdy osoba jest do lego wezwana bezpośrednim nakazem Boga.

Najstarsze informacje o nikolaitach znajdu­ jem y w tekstach Ojców Kościoła, którzy podają, że nikolaici byli następcami Mikołaja' z Antio­ chii - żydowskiego prozelity, który był jednym z Siedmiu wspomnianych w Dz 6.5. Niestety, ża­ den z Ojców Kościoła nie podaje szczegółów

' Po grecku imię to brzmi: Nikolaos (przyp. red ).

Yc m v

Testament

712

herezji. ^ jaką popadł Mikołaj. Co więcej - jeden

chrześcijanie n ieu sta n n ie zm agali się z proble­

z tych autorow twierdzi, że Mikołaj był prawo­

mem ustanaw iania pew nych kom prom isów oscy­

wiernym chrześcijaninem, którego po prostu żle

lujących wokół obyczajów pogańskich - świad­

zrozumiano. Choć niektóre z informacji przeka­

czy o tym długi wywód Paw ła zaw arty w 1 Kor

zanych nam przez Ojców Kościoła mogą być

8 - 1 0 o raz w nioski o p isa n e w D z 15,20.29. Oby-

prawdziwe (zdarzało się. że napełnieni Duchem

dwa te fragm enty sk u p iają się na kwestii jedzenia

Świętym przywódcy Kościoła nagle popadali

składanego w ofierze bożk o m , przy czym Paweł

w herezję), wydaje się. iż w przypadku Mikołaja

stw ierdza, że m o żn a spożyw ać takie pokarmy,

istotnie nastąpiło pewne nieporozumienie - po­

o ile zostały one k u p io n e na targ u , ale nie można

trzebne było po prostu jakieś imię. które m ożna

spożyw ać posiłków w p o g ań sk ich świątyniach.

było wiązać z tą sektą. Mikołaj mógł mieć zatem

Niem niej jednak , osoby ch cące zastosow ać się do

pecha, że akurat jego imię pasowało do tej na­

wytycznych Pawia m usiałyby jed n o cześn ie zrezyg­

zw) Niemniej jednak, nawet jeśli Mikołaj wspo­

nować z członkostw a w cech ach

mniany w Dziejach Apostolskich nie miał nic

z obchodów' uroczystości państw ow ych (w tym

kupieckich,

wspólnego z. sektą nikolaitów. istnieje praw dopo­

cerem onii na cześć cesarza, uczestnictw o w któ­

dobieństwo. że ich przywódcą był inny mężczy­

rych uw ażano za obow iązkow e dla każdego oby­

zna noszący to samo imię (było ono w końcu

watela, choć światli przedstaw iciele wyższych klas

dość popularne w tamtym czasie).

społecznych nie traktow ali tak napraw dę tych uro­

Inna teoria popularna w niektórych kręgach

czystości jako świąt religijnych) i wielu uroczysto­

teologicznych opiera się na greckiej etymologii

ści rodzinnych. Ł atw o zauw ażyć, że z wydarzenia­

słowa „nikolaita" (słowa nikan i laos oznaczają

mi takimi była zw iązana pew na presja, pod którą

odpowiednio: „podbijać” i „ludzie"). Zgodnie

mogli być chrześcijanie, aby racjonalizow ać lub

z tą teorią, była to grupa faworyzująca rozwijają­

iść na kom prom is w tych sytuacjach.

cy się kler a zaniedbująca laikat. Niemniej jed­

Sprawa rozw iązłości seksualnej jest jeszcze

nak. wyjaśnienie to pasuje raczej do współczes­

trudniejsza. Jan p o ru sza tę kw estię także w Ap

nej koncepcji kleru i laikatu - wczesny Kościół

2.20.22. pisząc o Jezabel (z a p isa n e starotesta-

nie znał bowiem takiej terminologii (nie stoso­

m entowym b rzm ieniem im ię pojaw iającej się

wano np. słowa laos na określenie tylko jakiejś

w' Nowym T estam encie przyw ódczyni kościoła

części członków Kościoła). Okazuje się zatem,

w T iatyrze, które oddaje raczej jej n atu rę i ocenę

że etymologia nie jest najlepszym sposobem do­

w oczach Boga niż rzeczyw iste im ię). Z jednej

szukiwania

nazw.

strony - jak w skazują rozw ażania Pawła (1 Kor

zwłaszcza gdy tekst w żaden sposób nie potw ier­

5.1: 6,12-20; porów naj H br 13.4) rozwiązłość

dza słusznosci opartych na etymologii teorii.

seksualna stanow iła problem w wielu ówczes­

się

znaczeń

określonych

Kluczem do właściwego zrozumienia tej na­

nych w spólnotach kościelnych. C hrześcijanom

zwy jest utożsamienie nikolailow z „nauką Bala-

żyjącym pośród pogan, dla których norm ą było

ma". o której czytamy w Ap 2.14-15. Niewyklu­

korzystanie z usług prostytutek (choć przy tym

czone bowiem, że nazwa „nikolaita" stanowi

od pogańskich żon w ym agano w ierności), trud­

grecki odpowiednik „Balaanta" (w rozumieniu

no było stosować się w tej m aterii d o nakazów

rabinów ). C o więcej, taka interpretacja zgodna

przywódców Kościoła, dlatego stosunkow o ła­

jest zarówno z tekstem, jak i z sytuacją Kościoła

two mogło im przychodzić szukanie różnorod­

w pierwszym wieku po Chr.

nych kompromisów. Z drugiej strony, określe­

Jan utożsamia naukę Balaanta z dwoma głównymi problemami: „spożycie ofiar składa­ nych bożkom i uprawianie rozpusty”. Pierwsi

niem „rozwiązłość seksualna" lub „nierząd" na­ zywano w Starym T estam encie oddaw anie czci bóstwom pogańskim. Przykładowo - o ile nam

Apokalipsa iw. Jana

713

wiadom o, sta ro testam en to w a Jezabel nie była

Nikolaici byli więc ugrupowaniem mającym

cudzołożnicą. N ajp raw d o p o d o b n iej całe życie

zgubny wpływ na członków ludu Bożego, gdyż

była ona w iern a A habow i. N iem niej jednak, to

próbowali przekonać ich do pew nych kompromi­

ona spow odow ała, że Izrael zaczął czcić Baala,

sów z obyczajami ówczesnej kultury. Wbrew wy­

a poniew aż Izrael był „oblubienicą" Boga. jego

znawanej przez chrześcijan wierze w jednego

zaangażow anie w k u lt innych bogów odbierany

Boga. nikolaici mogli np. zachęcać ich do uczest­

byl jako „cu d zo łó stw o ” lub „rozw iązłość seksu­

nictwa w państwowych uroczystościach (takich

alna”.

jak uczty związane z oddawaniem czci cesarzo­

Poza tym , tru d n o jest d okonać jasnego roz­

wi) i korzystania z instytucji kulturalnych (np.

w spom nianym i

cechów kupieckich, które były czymś w rodzaju

dwoma ro d zajam i „rozw iązłości” czy „nierządu”.

współczesnych związków czy organizacji zawo­

Rozw iązłość se k su aln a m iała w praw dzie zwią­

dowych i wiązały się z określonym kultem ). Moż­

zek z tym , co w ydarzyło się w P eor (w związku

liwe też, że - czy to w ramach takich uroczysto­

z B alaam em -

ści, czy też traktując to jako odrębne zagadnienie

graniczenia

p o m ięd zy

wyżej

Lb 25,1-18), jed n ak głównym

problem em było to, że tam tejsze kobiety były

-

M oabitkam i lub M a d ian itk a m i, czyli poganka­

z usług prostytutek (tłumacząc być może. iż był

nikolaici akceptowali również korzystanie

mi, które p rzy p ro w ad zały m ężczyzn na uczty

to zwykły element ówczesnej „etyki zawodo­

pośw ięcone icli b o żk o m , przez co mężczyźni

wej"). Jezus (przemawiający przez autora Apo­

także w pew nym sen sie oddaw ali tym bóstwom

kalipsy) stanowczo sprzeciwiał się jednak takim

cześć. Innym i słowy, rozw iązłość seksualna była

praktykom. Co więcej - dawał do zrozumienia,

zła głów nie d lateg o , że w iązała się z bałwochwal­

że takie postępowanie może sprowadzić na Koś­

stwem - zjaw iskiem pow szechnym w świecie po­

ciół surowy sąd Boży.

gańskim, w któ ry m w iele św iątyń oferowało usłu­

Choć detale poszczególnych problemów

gi p ro stytutek, p rzez które m ężczyzna mógł „złą­

są dziś nieco inne. Kościół wciąż zmaga się

czyć się” z ok reślo n y m bogiem . Skoro zatem Ja n pow ołuje się w swych roz­

z problemem ustanawiania podobnych kompro­ misów. Każde społeczeństwo ma bowiem włas­

w ażaniach na p rzykłady zaczerpnięte ze Starego

nych ..bożków'", do których czczenia zachęca

T estam entu, w sp o m n ian a przez niego rozwią­

wszystkich obywateli. Takim bożkiem może być

złość sek su aln a w sp o só b m etaforyczny może

np. rząd lub pewne wartości czy praktyki społe­

odnosić się do o d d aw an ia czci innym bogom, co

czeństwa. W zetknięciu z takimi „bożkami"

wyrażało się m iędzy innym i w spożywaniu posił­

ujawnia się konflikt pomiędzy wartościami uzna­

ków w p ogańskich św iątyniach. Z drugiej jednak

wanymi przez większość społeczeństwa a całko­

strony - skoro Ja n tak sw obodnie posługuje się

witym posłuszeństwem wobec Chrystusa. Niko­

przykładam i ze S tarego T estam entu, to możliwe

laici wciąż są zatem wśród nas. przybierając

również, że o p isuje dw a pow iązane ze sobą prob­

różne imiona; zawsze bowiem znajdą się osoby,

lemy: spożyw anie uczt w św iątyniach poświęco­ nych bożkom o raz odbyw anie pozam ałżeriskich

które - w imię „rozsądku" czy innych racji

zaczerpniętych z obcych teologii - będą nas za­ chęcać do tego, abyśmy szli na kompromisy stosunków seksualnych - praw dopodobnie z pro­ z otaczającą nas kulturą. Werset Ap 2.15 ostrze­ stytutkam i. T ru d n o powiedzieć, która z tych ga nas, że Jezus „nie kupuje" takich wymówek. możliwości interp retacji jest bliżej zamysłu auto­ Żąda On od nas całkowitej lojalności i posłu­ ra. Tak czy inaczej, niezależnie od tego, w jaki szeństwa. Jeśli więc ulegamy namowom współ­ dokładnie sposób odczytam y ten konkretny frag­ ment, nie ulega wątpliwości, że Nowy Testament czesnych „nikolaitów", narażamy się na Jego su­ rowy sąd. potępia obydwa zarysow ane powyżej problemy.

Ni m i

Testament

6,10 Wezwanie do zemsty?

_______________________________ ranka na drzw iach d o m ó w

714

Izraelitów' miała

o chronić ich przed sąd em , k tó ry Bóg wymierzył E gipcjanom . Z n a c z ą c e je s t w tym obrazie to. że

Zobac: komentarz do Ps 137.8-9; 139.21.

wszyscy poza Ż ydam i dośw iadczyli wówczas straszliw ego sądu. a członkow ie ludu Bożego

7,4 Do kogo odnosi się liczba 144 000?

chronieni byli przed tym są d em za pomocą otrzym anego od Boga zn ak u . D rugim obrazem

Wyobraźmy sobie, żc w sobotni poranek ktoś

zaczerpniętym p rzez Ja n a ze S tarego Testamen­

dzwoni do drzwi. Otwieramy, a tam dwoje ludzi

tu jest opisany w K siędze E zechiela człowiek

oferuje nam pisemka na temat Powtórnego Przyj­

z kałam arzem pisarskim (E z 9). Również ten

ścia Chrystusa. Gdyby spytać, kim są. zapewne

obraz pojaw ia się w ko n tek ście sądu. Podobnie

okazałoby się. że mamy do czynienia ze Św iad­

też jak w p o p rzed n im o b razie - ludzie wierni

kami Jehowy. Chodzą oni od drzwi do drzwi nie

Bogu zostają oznakow ani, aby m ogli uniknąć

tylko po to. aby pozyskać nowych członków swo­

kary. Tym razem „m ąż, o d zian y w lnianą szatę,

jego ugrupowania, ale przede wszystkim po to.

z kałam arzem pisarskim u b o k u " przechodzi

by poprzez swoją gorliwość zdobyć pew ne przy­

przez m iasto, kreśląc hebrajski znak taw (który

wileje dla siebie samych. Mają nadzieję (nikłą,

w yglądał wówczas jak X lub + ) na czołach tych.

jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę Świadków

którzy są Bogu w ierni.

Jehowy na całym świecie), żc znajdą się wśród

Ź ródeł obrazów ukazanych p rzez Ja n a moż­

144 000, którzy zasiądą na tronie razem z C hry­

na doszukać się także w N ow ym Testam encie.

stusem. Choć jest bez wątpienia m nóstwo innych

W 2 Kor 1.22: E f 1.13 i E f 4 .30 Paweł pisze, że

kwestii doktrynalnych, w których ortodoksyjni

chrześcijanie noszą na sobie pieczęć Ducha

chrześcijanie nie zgadzają się ze Świadkami

Świętego. C h o ć nie m a tam m ow y konkretnie

Jehowy, to poglądy tego ugrupowania na tem at

o tym. że D uch chroni w iernych przed czymkol­

liczby 144 000 są kłopotliwe i to nie ze względu

wiek. to obraz ten niew ątpliw ie w iąże się z pew­

na sam o ich przesianie, ale głównie dlatego,

nym zabezpieczeniem . N a p o d o b n ej zasadzie,

że my sami nie wiemy dokładnie, co la liczba

słowa; „Poznał Pan tych. którzy są Je g o ” utożsa­

oznacza.

m iane są z pieczęcią w 2 T m 2,19. C h o ć nic ma

Wiemy, że jest to liczba symboliczna, ale nie

dowodów na to. że Jan czytał którykolw iek ze

mamy pojęcia o tym. co konkretnie może ona

wspom nianych wyżej listów, fakt. iż Paweł posłu­

symbolizować. Uczeni opracowali na ten tem at

guje się sym boliką pieczęci, św iadczy o tym, że

trzy teorie. Pierwsza z nich głosi, że liczba ta

była ona w K ościele zn an a, jeszcze zanim po­

symbolizuje grupę Żydów, którzy zostaną przez

wstały teksty Jana.

boga zbawieni u kresu czasów. Druga teoria łą­

W obrazie ukazanym w A p 7 sąd Boży zapo­

czy tę liczbę z ilością męczenników, których Bóg

wiedziany w Ap 6 w strzym yw any jest aż do czasu

powoła do męczeństwa. Zgodnie z trzecią teorią,

otwarcia wszystkich pieczęci, a opieczętow any­

liczba ta symbolizuje cały Kościół, który będzie

mi nazwani są ci, którzy są „sługami Boga".

przez Boga chroniony podczas ucisku towarzy­

O braz ten opiera się na proroctw ie Ezechiela,

szącemu nadejściu kresu czasów. Spróbujmy

zarówno jeśli chodzi o um ieszczanie pieczęci na

przeanalizować dostępne dane i określić, która

czołach, jak i o koncepcję, zgodnie z którą tylko

z tych teorii jest najbardziej prawdopodobna.

reszta (u E zechiela - reszta Izraela) ocalona zo­ stanie od sądu. Motyw ten pojawia się również

Jan opiera się w swej wizji na dwóch starotestamentowych obrazach. Pierwszym z nich jest Pascha (Wj 12.12-13), w czasie której krew ba­

w Ap 9,4. kiedy jest m owa o piątej trąbie, po któ­ rej na ziemię zesłana została „szarańcza" czynią­

715

Apokalipsa św. Jana

ca krzywdę „tylko ludziom , którzy nie m ają pie­

ma natom iast Dana, choć jest on umieszczony

częci Boga n a c z o ła c h ”. Tylko opieczętow ani są

na liście pokoleń kresu czasów u Ezechiela

więc ch ro n ien i p o d czas sądu, który się wokół

(Ez 48). Wydaje się zatem, że lista pokoleń wy­

nich dokonuje.

mienionych przez Jana symbolizuje coś innego

W czternastym rozdziale Apokalipsy 144 000

niż znaną wówczas formę Izraela. Jeszcze innym

to „sto czterd zieści c ztery tysiące - wykupionych

problem em jest to, że zgodnie z tą teorią więk­

z ziem i”. Są oni o p isa n i jak o ci, którzy nie współ­

szość „Izraela” nie będzie zbawiona (tzn. zba­

żyli z kobietam i lub dziew ice, co w języku A po­

wionych będzie tylko 144 000), podczas gdy Pa­

kalipsy o zn acz a osoby, które nie uległy złym

weł oczekuje (Rz 11,26), że „cały Izrael będzie

m ocom , ani nie p o szły na żaden kom prom is

zbawiony". Jeżeli zarówno Jan. jak i Paweł, pre­

z bałw ochw alstw em . O soby te są rów nież całko­

zentują chrześcijańską wersję oczekiwań doty­

wicie w ierne praw dzie. „Ci sp ośród ludzi zostali

czących zbawienia Żydów, to musielibyśmy zało­

wykupieni na p ierw ociny dla Boga i dla Baran­

żyć, że w pierwotnym Kościele istniały dwa róż­

ka" (A p 14,4). M otyw pierw ocin pojawia się

ne poglądy na ten temat. I wreszcie - w Ap 7

w Jk 1,18, przy czym Ja k u b określa tym m ianem

osoby te nazwane są po prostu „sługami Boga",

wszystkich ch rześcija n w porów naniu z resztą

które to sformułowanie nie koniecznie musi się

świata, a tak że w R z 11.16, gdzie słowo to tłum a­

odnosić do Żydów. Tak samo w Ap 14 określenie

czone je s t ró w n ież ja k o „zaczyn” i odnosi się do

to może odnosić się do kogokolwiek, kto pozo­

pogan, od któ ry ch zacz n ie się naw rócenie całego

staje wderny Bogu i nie ulega wpływom „Bestii"

Izraela.

ani „fałszywych proroków". W Ap 9 wszyscy,

D o kogo zatem od n o si się liczba 144 000?

którzy nie zostali opieczętowani, cierpią katusze.

Teoria, zg o d n ie z k tó rą tylu będzie m ęczenników

Czy oznacza to. że chrześcijanie pochodzenia

u kresu czasów , je s t atrak cy jna, jed n ak ostatecz­

pogańskiego mają cierpieć katusze, podczas gdy

nie - m ało przekonyw ająca, gdyż nie ma w tym

Żydzi - nie? Czy takie rozróżnienie pomiędzy

fragm encie nic. co sugerow ałoby, że chodzi właś­

Żydami a poganami należącymi do jednego Koś­

nie o m ęczenników . Sugeruje on natom iast, że

cioła nie jest sprzeczne z nauką Pawia o tym. że

opieczętow ani zo stali wszyscy, którzy są „sługa­

Bóg znosi pomiędzy' ludźmi wszelkie podziały

mi Boga”. „Słudzy" ci stanow ią więc część więk­

rasowe? Z takich to właśnie powodów musimy

szej grupy, z której nie w szyscy służą Bogu. To.

wykluczyć teorię, zgodnie z którą liczba 144 000

że wielu z nich m ogłoby być m ęczennikam i, jest

dotyczy zbawionych u kresu czasów Żydów.

całkiem p raw d o p o d o b n e, zw łaszcza w świetle

Pozostaje nam więc opcja, zgodnie z którą

prześladow ań opisan y ch w A p 13, jed n ak w ża­

144 000 to liczba symbolizująca wszystkich ludzi

den sposób Jan nie daje n am do zrozum ienia, że

wiernych Bogu - zarówno Żydów, jak i pogan.

m ęczennikam i są w szystkie te osoby.

Tekst określa ich mianem „sług Boga", a koncep­

Równie atrak cy jn a je s t teoria, zgodnie z któ­

cja Izraela zaczerpnięta jest prawdopodobnie

rą liczba 144 0 0 0 od n o si się do Żydów zbawio­

z obrazu ukazanego w Ez 9. Tak. jak niegdyś

nych u kresu czasów. W yjaśniałoby to po części

przyjęte zostały wszystkie pokolenia Izraela

zastosow anie przez Ja n a nazw pokoleń Izraela.

obecne w Jerozolimie (ostatni bastion judaizmu

N iem niej jed n ak , z tą teorią również jest parę

przed wygnaniem). tak też u kresu czasów przy­

problemów. Z arów no kolejność, w jakiej wymie­

jęte zostaną wszystkie pokolenia ludzkości. Wy­

nione są pokolenia, jak i sam e ich nazwy są dość niezwykłe. Przykładow o - Jan wymienia zarów­

x 1000 podkreśla pełnię tej liczby - opieczętowa­

no M anassesa, jak i jeg o ojca - Józefa (przy czym J ó z ef najw yraźniej zastępuje Efraim a). Nie

możliwych pokoleń. Celem takiego opicczętowa-

nik 144 000 uzyskany wskutek mnożenia 12 * 12 ni zostaną wszyscy słudzy Boga zc wszystkich

VcwtT Testament

716

nia nie test ochrona przed pokusą czy też męczeń­

m entu. W Lk 8.31 jest to m iejsce, do którego nie

stwem. ale przed sądem Boga. Jest to bowiem

chcą być zesłane złe duchy. W Rz 10.6. gdzie

Kościół Boż> końca czasów, kiedy to sąd Boga

p rzetłum aczono to słow o ja k o „O tchłań", czyli

osiągnie punkt kulminacyjny. Ponieważ członko­

coś. co jest pod ziem ią w przeciw ieństw ie do nie­

wie tego Kościoła są wierni, nic ma powodu, aby

ba. które jest nad ziem ią. W A p 9,1-2 czytamy

sąd spadł także na nich. W Ap 7 obraz 144 000

0 otw orzonej „studni C zeluści". W Ap 11,7 poja­

ludzi chronionych na ziemi zestawiony jest z ana­

wia się z kolei „Bestia, k tó ra w ychodzi z Czelu­

logicznym obrazem Kościoła w niebie, który sta­

ści". I w reszcie - w A p 20,1-3 skuty łańcuchami

nowi dla chrześcijan zachętę do wytrwania w wie­

szatan zostaje w trąco n y d o C zeluści na tysiąc

rze. W Ap 14 te 144 000 osób pozostaje w niebie,

lat. po czym jej o tw ó r zostaje zam knięty i zapie­

gdy tymczasem nieco dalej w tym samym rozdzia­

czętowany. N a podstaw ie tych w łaśnie nowote-

le czytamy o żniwie dokonywanym na ziemi. Oto

stam entow ych danych m usim y zinterpretować

rozpoczyna się sąd, w czasie ktorego wszystko zo­

znaczenie w sp o m n ian ej p rzez Ja n a „Czeluści".

stanie doszczętnie zniszczone. Nic więc dziwne­

W greckim p rzek ład zie S tarego Testamentu

go. żc zanim zapadnie finalna kurtyna. Kościół

słowo „C zeluść" stanow i odpo w ied n ik „bezmia­

zostanie z ziemi wzięty i ocalony.

ru" (R dz 1.2). „głębi" (P s 42,8; 107,26) i „czelu­

Jakie jest znaczenie tej wizji dla w spółczesne­

ści ziem i" (P s 71.20). W trzech pierw szych frag­

go Kościoła? Zakładając, żc żyjemy u kresu cza­

m entach odnosi się o n o d o głębokich m órz lub

sów (który w-edlug Nowego Testamentu trwa od

prastarej głębi, z której w ydzielono stały ląd

czasu Chrystusa aż do końca), możemy uznać, iż

1 która - według niektórych p rzekazów kosmolo­

Świadkowie Jehowy słusznie chcą znaleźć się

gii hebrajskiej - leży poniżej pow ierzchni ziemi.

wśród tych 144 000. Niestety - ich rozumowanie

W ostatnim fragm encie sform ułow anie to doty­

nie do końca jednak biegnie w słusznym kierunku.

czy m iejsca, w którym przebyw ają zm arli. Infor­

Liczba ta nie oznacza bowiem limitu miejsc prze­

m acje te pom agają nam być m oże w lepszym

znaczonych dla tych. którzy najbardziej sobie na

zrozum ieniu Rz 10,6 (sied zib a zm arłych, do któ­

nic zasłużą, ale symbolizuje kompletność liczby

rej nie m oże wejść żad en żywy człow iek albo

wiernych sług Bożych. Zaliczony do ich grona bę­

głębia pozostająca w opozycji d o w ysokości nie­

dzie ten. kto nie wyrzeka się wiary, podążając za

bios). jednak nie są p rzy d atn e w interpretacji

bożkami tego świata i nie żyje w kłamstwie, lecz

analizow-anego przez nas w ersetu z Apokalipsy.

w prawdzie. Innymi słowy - słudzy Boga ..Baran­

Z literatury m iędzytestam entow ej możemy

kowi towarzyszą, dokądkolwiek idzie" (Ap 14,4).

wywnioskować, co żyjący w pierw szym wieku

W kontekście całej Apokalipsy oznacza to. że słu­

Żyd. taki jak au to r A pokalipsy, m ógł m ieć na my­

dzy ci podążają za Jezusem także do nieba (a być

śli. pisząc o „C zeluści”. O tó ż, w I Księdze Heno-

może towarzyszą Mu rów nież podczas Jego zwy­

cha 10,4 ukazany jest zbuntow any anioł, który

cięstwa na ziemi opisanego w Ap 19). jednak jest

zostaje związany i w rzucony d o ciem nej przepa­

to możliwe ty lko dlatego, iż wcześniej byli Jego

ści. Przepaść ta wydaje się czym ś innym niż osta­

naśladowcami na ziemi, niezależnie od tego, jaką

teczne m iejsce sądu - otchłań ognia w spom nia­

cenę musieli za to płacić.

na w I Księdze Henocha 18,11 i 21,7, choć oby­ dwa z tych m iejsc przypom inają wielką dziurę. Podobnie jest w Księdze Jubileuszów 5,6-11, gdzie

9,1 Czym jest Czeluść?

upadli aniołowie zostają w rzuceni d o głębokiego dołu. W świetle tych danych in terp retacja sym­

Określenie „Czeluść" pojawia się dziewięć razy w pięciu różnych fragmentach Nowego Testa­

bolu zastosow anego przez Ja n a wydaje się już nieco łatwiejsza.

Apokalipsa i»'. Jana

717 Czeluść jest najw yraźniej więzieniem, do któ­

Z Czeluści nie wydostają się jedynie złe du­

rego w trąca się dem ony i upadłych aniołów (nie­

chy, ale również „Bestia". Ap 11 nie wyjaśnia, kto

którzy Żydzi wierzyli, żc dem ony byty właśnie ta­

lub co kryje się pod tym określeniem, jednak bio­

kimi upadłym i aniołam i; inni uważali z kolei, iż

rąc pod uwagę związek .głębi” z morzem. Jan

złe duchy były potom stw em upadłych aniołów).

opisuje tę istotę w Ap 13,1 jako „Bestię wycho­

To by wyjaśniało strach dem onów , o którym wspo­

dzącą z morza" - władcę z tego świata „natchnio­

mina Łk 8,31 - duchy te po prostu nic chciały być

nego" przez samego szatana. Obraz ten pojawia

uwięzione. Jezus najw yraźniej pozwala im pozo­

się ponownie w Ap 17,8. gdzie łączą się elementy

stawać na w olności, gdyż czas sądu jeszcze nie

obydwu wcześniejszych fragmentów. W Ap II

nastał. W yjaśnia to rów nież, dlaczego szatan zo­

Bestia walczy przeciwko Świadkom Boga. choć

staje w trącony d o C zeluści - jest to przecież miej­

są oni przez Niego chronieni aż do momentu,

sce, gdzie więzi się jem u p o d o b n e istoty.

gdy zginą m ęczeńską śmiercią.

Niem niej jed n ak , Czeluść może zostać otwar­

Czeluść nie pojawia się w dwóch ostatnich

ta. W A p 9 z otw artej Czeluści wydostają się zle

rozdziałach Apokalipsy, gdyż nie jest już lam po­

istoty, które d rę c z ą ludzi. Istoty te nic działają

trzebna. Po Ap 20 nie ma już potrzeby więzienia

chaotycznie, lecz „m ają nad sobą króla - anioła

złych mocy. Czas Sądu Ostatecznego już nastał

Czeluści; im ię je g o po hebrajsku: A baddon,

i zarówno diabeł, jak i należące do niego istoty,

a w greckim języku m a imię Apollyon" (A p 9,11).

zostają wtrącone do miejsca wiecznej każni - je­

W każdym z tych języków imię to znaczy „Niszczy­

ziora ognia i siarki ( Ap 20,10).

ciel". T ożsam ość tego króla nie jest do końca jasna.

W jaki sposób chrześcijanie powinni od­

Być może jest on aniołem - m oże nawet tym, który

nieść się do tych informacji? Obrazy opisane

otwiera C zeluść, a następnie kontroluje hordę de­

w tych fragmentach z pewnością budzą w nas

monów. które wypuścił. Za taką interpretacją prze­

grozę. Niemniej jednak, są w nich również ele­

mawia fakt, zgodnie z którym Jan zwykle stosuje

menty pocieszenia. Jak już wspomnieliśmy.

słowo „anioł” na określenie aniołów lojalnych wo­

Świadkowie opisani w Ap II chronieni są aż do

bec Boga. W Piśmie Świętym istnieje również m nó­

m om entu, w którym Bóg zgadza się na ich mę­

stwo dowodów potw ierdzających koncepcję anioła-

czeństwo. We wszystkich wspomnianych frag­

niszczyciela. M ożliw e również, że chodzi o anioła

m entach to Bóg i Jego aniołowie mają klucze do

wchodzącego w skład wypuszczonej z Czeluści

Czeluści. Nic nie wydostaje się z niej bez wiedzy

hordy - byłby to wówczas dem on lub anioł upadły.

i zgody Boga. Istoty, które z niej wychodzą, nie

Istnieje mniej więcej taka sama ilość dowodów na

robią lego, aby pełnić swą własną wolę (choć

potwierdzenie obydwu z powyższych możliwości,

możliwe, że tak im się wydaje), ale to, co mieści

jednak biorąc pod uwagę to, w jaki sposób Jan sto­

się w Bożym zamyśle. I wreszcie, w Ap 9.4 czy­

suje zwykle słowo „anioł", bardziej prawdopodob­

tamy o tym, że zle duchy z Czeluści mogą za­

na wydaje się pierw sza z nich6.

szkodzić tylko tym. którzy „nie mają pieczęci Boga na czołach”. Bezpieczne są natomiast pozo­ stałe osoby, czyli „słudzy Boga" (Ap 7,3), którzy

' Jan stosuje w Apokalipsie słowo ..anioł" niemal tyle razy,

pozostają wierni Bogu i Barankowi (Ap 14.4-5).

ile pojawia się ono we wszystkich innych tekstach Nowego Testamentu razem wziętych. W jednym przypadku słowo to na pewno odnosi się do anioła upadłego (A p 12.7.9 aniołowie Smoka), w innym zas przypadku - odnosi się do takiego anioła przypuszczalnie (A p 9,14-15). Niemniejjcdnak, w znacznej większości przypadków wyraz „anioł” odnosi się w tekstach Jana do aniołów Bożych.

Ludzie ci nie unikną być może męczeństwa, ale stwory z otchłani nie będą w stanie naprawdę im zaszkodzić. Bog ma bowiem władzę nawet nad diabłem i jego hordą. Dlatego też. wszyscy, któ­ rzy służą Bogu, nie powinni się obawiać potwo­ rów z Czeluści. Zamiast się łękac. powinni oni

V * n Testament

zatroszczyć się raczej o tych. których Pan nie

718 czasów i połowy c z a su ”. P odobny okres w ym ie­

obiat jeszcze swoją opieką. Jest to więc zarówrno

niony jest w Dn 12,7. ch o ć w D n 12,11-12 wspo­

wezwanie do ewangelizacji, jak i do absolutnej

m niane są rów nież dw a in n e okresy czasu: 1290

w ierności Bogu - nawet w obliczu męczeństwa.

(43 m iesiące) i 1335 d ni (44.5 m iesiąca). W Dn 8.14 pojaw ia się o kres 2 3 0 0 dni (76.7 miesiąca lub 6 lat i 4.7 m iesiąc a), w którym to czasie

11,2-3 Symboliczne liczby?

„mały' róg" - A ntioch IV E pifanes - będzie pró­ bował zdławić ju d a iz m . (W ład ca ten usunął

Oprócz niezwykłych postaci i symboli. Apoka­

z tronu o statniego w ysokiego kap łan a z ugrupo­

lipsa zawiera trudne do odszyfrowania liczby.

wania Sadokitów w 170 r. przed C hr. i zakazał

Najbardziej niezrozumiale są chyba te. które po­

spraw ow ania kultu w św iątyni od 167 do 164 r.

jawiają się w Ap 11,2-3. Są one tak trudne do

przed C hr. W ydarzenia o p isa n e w Apokalipsie

zinterpretowania, żc uczeni, którzy analizowali

często w zorow ane są na tym , c o działo się właś­

ten fragment setki razy z najwyższą starannoś­

nie za czasów jego p an o w an ia.) Ja n nie stosuje w

cią. wciąż przyznają, iż nie są pewni, co te liczby

swym tekście w szystkich liczb, które pojawiają

dokładnie oznaczają. Co to znaczy, że Miasto

się u D aniela, posługuje się je d n a k okresem

Święte będzie deptane czterdzieści dwa miesią­

3,5

ce'.' Kim są Świadkowie, którzy będą prorokować

wielki ucisk i p anow anie „B estii”. Ten sam okres

przez 1260 dni? Jak mają się do siebie te okresy

odnosi się jed n ak do o ch ro n y „N iew iasty" i dzia­

czasu? Jesteśmy w stanie udzielić tylko orienta­

łalności dw óch „Św iadków ”.

cyjnej odpowiedzi na te pytania.

roku, w którym to czasie będzie panował

U czeni próbujący o d czy tać zn aczenie tego

Kontekstem Ap 11.2-3 jest szósta - przed­

okresu i zw iązanych z nim p o sta ci dzielą się na

ostatnia trąba sposrod trąb obwieszczających

przedstaw icieli trzech szkół interpretacyjnych.

sąd. To drugie „biada" (trzy ostatnie trąby sądu

Pierwsza z nich trak tu je św iątynię dosłow nie -

określane są mianem „biada”) zabrzm iało w Ap

jako odbudow aną św iątynię jerozolim ską, a świad­

9.13. a kończy się w Ap 11.14. gdzie pojawiają się

ków - jako dwie konkretne osoby. Biorąc pod

zarowno wyżej wspomniane liczby, jak i nawiąza­

uwagę naturę czynionych p rzez nich cudów, naj­

nie do Świadków (glowny motyw tego ostatniego

bardziej pasowałyby o n e d o osoby Mojżesza

obrazu), którzy powstaną z martwych po trzech

i Eliasza - największych starotestam entow ych

i poi dniach. Choć kwestia trzech i poi dnia po­

proroków. O kres 3,5 roku także byłby wówczas

zostaje niewyjaśniona, pozostałe wspomniane

dosłownym okresem u kresu czasów, podczas któ­

w tym fragmencie liczby są niejako jej powtórze­

rego panowałby na świecie wielki ucisk. W tym

niem - nietrudno się domyśleć, żc 42 miesiące to

czasie św iatem rządziłby an tychryst, który przez

trzy i pól roku. 1260 dni to natom iast 42 miesią­

ucisk uniem ożliwiłby ludziom spraw ow anie kul­

ce po 30 dni - lub trzy i pól roku po 360 dni.

tu w Świątyni. Problem z tą in te rp re ta c ją polega

Ponadto, w Ap 12,4 - czyli pod koniec kolejnego

na tym. żc ucisk nie obejm uje o łtarza i wewnętrz­

rozdziału - odkrywamy, że „Niewiasta” będzie

nego dziedzińca św iątyni, c o w skazuje raczej na

chroniona przez „czas i czasy, i połowę czasu",

to, iż chodzi o św iątynię sym boliczną, a nie do­

czyli przez trzy i pól roku. W nioskujemy zatem,

słowną. D laczego bowiem ktoś m iałby kontrolo­

że Księga Apokalipsy na różne sposoby odnosi

wać jej zew nętrzny dziedziniec, a pom inąć we­

się do tej samej długości okresu czasu.

wnętrzny?

Nie ulega wątpliwości, żc ten okres czasu

Z godnie z drugą szkolą interpretacji, świąty­

jest symboliczny. W Dn 7,25 czwarta bestia bę­

nia i Jerozolim a (gdzie działają dwaj św iadko­

dzie gnębić świętych Najwyższego „aż do czasu.

wie) stanowią sym bole n arodu żydowskiego.

Apokalipsa s h . Jan.

719

1 tak. u kresu czasó w an ty chryst gnębi Żydów -

Nie możemy być stuprocentowo pewni, któ­

jako cały naród - p rzez 3,5 roku, ale Reszta, któ­

ra z interpretacji tego fragmentu jest prawidło­

ra p ozostała w iern a (czciciele na dziedzińcu we­

wa. Był on analizowany przez najwybitniejszych

w nętrznym ) z o stan ie o calo n a (być m oże w tym

chrześcijańskich uczonych, a mimo to trudno

samym sensie, w jak im c h ro n io n a będzie „Nie­

jest przyjąć wobec niego zdecydowane stanowi­

wiasta" o p isa n a w n astęp n y m rozdziale). W trak­

sko. Niemniej jednak, moim zdaniem zamysł

cie tego o k resu o ch ro n y - rów noczesnego z pa­

Jana najlepiej oddaje druga z wymienionych wy­

nowaniem złego w ładcy - dwie osoby staną się

żej możliwości interpretacji. W jego czasach nie

dla Żydów (sy m b o lizo w an ych przez Jerozolim ę)

było już Świątyni, a judaizm pozostawał w stanie

św iadkam i

przyjęcia wiary

zagrożenia. Jan pisze więc. że taki stan będzie się

w C h ry stu sa. P lu sem tej in terp retacji jest zacho­

utrzymywał. U kresu czasów nastąpi okres inten­

w zyw ającym i

do

wanie do sło w n eg o sen su pierw szej interpretacji

sywnych prześladowań - zapanuje wcielenie zla.

przy jed n o czesn y m u n ik n ięciu problem ów zwią­

czyli antychryst (a przynajmniej w swiecie rzym­

zanych z p o strzeg an iem św iątyni w jej dosłow ­

skim). Żydzi, których w Ap 11 symbolizuje Jero­

nym zn aczen iu .

zolima, będą przez tego władcę ..deptani", ale

T rzecia szkoła in terp retacji ukazuje świąty­

wierna Bogu Reszta (dziedziniec wewnętrzny

nię i Jero zo lim ę jak o sym bole K ościoła i świata.

z A p 11 a byc może również Niewiasta z Ap 12)

Dziedziniec w ew nętrzny sym bolizuje prawdzi­

będzie chroniona. Tak. jak wcieli się zło. tak

wych czcicieli Boga. D ziedziniec zew nętrzny to

sam o świadectwo Kościoła wcieli się w dw ie oso­

ci członkow ie K ościoła, którzy ulegli złym wpły­

by przychodzące w duchu Mojżesza i Eliasza. Po

wom św iata (nikolaici i naśladow cy Jezabel - zo­

3,5

bacz Ap 2). M iasto Św ięte (Jerozolim a) to świat

czym zostaną wskrzeszone. Skutkiem tych wyda­

roku osoby te zginą męczeńską śmiercią, po

poza K ościołem . K ościół gnębiony będzie przez

rzeń będzie całkowite nawrócenie się Żydów na

określony czas (3.5 roku in terpretuje się jako licz­

wiarę w Chrystusa (Ap 11.13). Tuż po tym nasta­

bę sym boliczną). N iem niej jed n ak , w tym czasie

nie ostateczny kres czasów (zgodnie z chronolo­

świadectwo nie u sta n ie (dw óch świadków symbo­

gią Daniela - nadejdzie on po dwóch lub trzech

lizuje św iadectw o K ościoła), choć będzie się ono

m iesiącach). Interpretacja ta jest zgodna z prze­

wiązać z m ęczeństw em . M ocną stroną tej inter­

powiednią Jezusa dotyczącą judaizmu ( Łk 21.24)

pretacji jest to. że trak tu je o n a pow ażnie zastoso­

i Świątyni (Mk 13.2 i fragmenty analogiczne -

wane przez Ja n a określen ie „synagoga szatana”

nie ma w nich mowy o odbudowie) oraz umożli­

(Ap 2,9; 3,9) rzu co n e p od adresem judaizm u

wia odczytanie symboli jako coś konkretnego.

i sform ułow anie „S odom a i Egipt" (A p 11,8) skie­

W taki sposób odczytujemy więc to, czego

rowane do Jerozolim y. In terpretacja ta zakłada

Jan oczekiwał u kresu czasów. Jan wydaje się by ć

więc, że Jan nie był zainteresow any zachowaniem

przekonany o tym, że koniec czasów nastąpi

ani judaizm u, ani w szelkich żydowskich instytu­

w dość krótkim okresie czasu. Nie nastąpiło to

cji, takich jak Św iątynia. Ponadto, każdy z tych

wprawdzie za życia Jana. ale być może powinni­

obrazów mógłby zo stać po p arły interpretacją pły­

śmy porównać szybkie rozprzestrzenianie się

nącą z treści sam ej Apokalipsy. Problem jednak

chrześcijaństwa w Imperium Rzymskim do na­

w tym, że w w iększości wizji apokaliptycznych

wrócenia obywateli Niniwy w Księdze Jonasza.

(w tym w apokaliptycznych tekstach między-

Wzrost liczby wyznawców Chrystusa spowodo­

testam entow ych) pojawiają się konkretne osoby

wał ostatecznie nawrócenie całego Rzymu i - po­

i miejsca, nie tylko sym boliczne grupy ludzi.

dobnie jak w przypadku Niniwy - opóźnił być

Interpretacja ta wydaje się więc całkowicie ode­

może nadejście sądu. Bez wątpienia byłoby to

rwana od konkretnych w ydarzeń historycznych.

zgodne z zamysłem Boga. który w Apokalipsie

bardziej pragnie dla ludzi nawrócenia niż sądu.

M ożna się dom yślić, że druga z tych kobiet

Może to również przesuwać obraz sądu na ko­

to Rzym: czy zatem pierw sza sym bolizuje Jero­

niec czasów, niezależnie od tego. kiedy dokład­

zolimę? Na to pytanie udzielanych jest kilka

nie miałoby to nastąpić. Czy jednak sąd dokona

różnych odpow iedzi. N iektórzy uczeni widzą

się w mniej konkretny lub inny sposób niż w wi­

w dw unastu gwdazdach sym bol dw unastu patriar­

zji Jana sprzed 1900 lat? Prawdę, a zarazem wy­

chów'. Cały obraz - łącznie ze słońcem i księży­

czerpującą interpretację analizowanych przez

cem

nas wersetów, będziemy w stanic poznać nie prę­

(R dz 37.9). Inni uczeni podkreślają aspekt uro­

dzej jak po nadejściu tego sądu - póki co. zna ją

dzenia dziecka tw ierdząc, że tą N iew iastą jest

tylko sam Bóg.

-

przypom ina im

p o n a d to sen Józefa

M aria. Jeszcze inni podkreślają, że znak pojawia się na niebie, przez co N iew iasta je st wyobraże­ niem ludu Bożego - praw dziw ej oblubienicy

12,1-3 Kim są Niewiasta i Smok?

Boga. N ic sądzę jed n ak , że konieczne jest wybra­ nie jednej spośród tych in terp retacji. Myśl ży­

Obrazy ukazane w Apokalipsie są bardzo żywe.

dowska często oscyluje bow iem pom iędzy jedną

Ten. który pojawia się w Ap 12.1-3. stanowi część

opcją a drugą. Przykładow o - w pieśniach sługi

obrazów służących jako preludium do ostatniego

Bożego zaw artych w drugiej części Księgi Izaja­

etapu kresu czasów. Etap ten nastąpi tuż po tym.

sza czasem sługą jest cały Izrael (Iz 49,3), a cza­

gdy zabrzm i ostatnia z siedmiu trąb obwieszcza­

sem konkretna osoba (Iz 49,5). P odobnie jest

jących finał sądu. Jak powinniśmy te obrazy od­

w K siędze D aniela, gdzie zam ien n ie pojawiają

czytywać? Kim lub czym są Niewiasta i Smok?

się „Syn Człow ieczy" (D n 7.13-14) o raz „święci

W jaki sposób powinniśmy zinterpretować te po­

Najwyższego" (D n 7.18). W analizow anym przez

staci. które kojarzą się bardziej z mitologią gre­

nas obrazie N iew iastą jest lud Boży - w ierni Izra­

cką niż z Pismem Świętym?

ela. a także M aria, która uosabia tę gru p ę wier­

Obrazy stosowane przez Jana mają być zna­

nych. dając życie M esjaszowi.

czące, jednak ich znaczenie m oże być dość płyn­

W drugiej części analizow anego przez nas

ne. Zarow no Niewiasta, jak i Smok. mają w sobie

rozdziału obraz kobiety zm ien ia się. gdyż jest

cos płynnego, co sprawia, że autor może się nimi

ona prześladow ana. Czy jej p o sta ć nadal symbo­

posługiwać w dogodny dla siebie sposob.

lizuje wiernych z ludu Izraela? A m oże teraz

Przyjrzyjmy się najpierw Niewieście. W tym

uosabia ona szerszy zakres ludu Bożego - Ży­

fragm encie Apokalipsy pojawiają się dwie posta­

dów oraz pogan? Jej ucieczka n a pustynię nie­

ci kobiece. Pierwsza z nich to Niewiasta - Boża

wątpliwie przypom ina nam słowa Jezusa (Mk

kobieta. Druga to la, która pojawia się rów nież

13.14; Łk 21.21), które w judeochrześcijańskim

w Ap 17 - nierządnica. Przeciwieństwa te przywo­

Kościele spełniły się tuż przed 70 rokiem po Chr.

dzą na mysi dwie kobiety ukazane w Prz 1 - 10 -

Czy oznacza to, że Bóg będzie chronił tylko

uosobienie m ądrości i kobietę rozwiązłą. Pierw­

chrześcijan żydow skiego poch o d zen ia? A może

sza z kobiet w Ap ubrana jest w niebiańską chwa­

powinniśm y pam iętać słowa z M t 16.18. zgodnie

łę - słońce, a u jej stóp lśni księżyc. Druga ma

z którym i „bram y piekielne" nie przem ogą Koś­

natom iast na sobie .p u rp u rę i szkarłat", czyli

cioła. przez co och ro n a Boga rozciągałaby się na

barwy ziemskich władców. Pierwsza kobieta ma

cały Jego lud? M ożliwe, że obydw ie z tych odpo­

na głowic wieniec z dwunastu gwiazd, druga nosi

wiedzi są prawidłowe. O braz ten m oże odzwier­

złoto i klejnoty. Pierwsza z nich rodzi dziecko,

ciedlać ucieczkę Izraela z niewoli faraona na

druga wydaje się być bezpłodna. Kobiety te róż­

pustynię, jak również ucieczkę członków kościo­

n ią się między sobą pod każdym względem.

ła z Jerozolim y w czasie wojny w latach 6 6-70

Apokalipsa ś h Jana

721

po C hr. O zn aczało b y to, że Bóg będzie się trosz­

w Ewangelii Jana wywyższenie Syna Człowiecze­

czył o swój K ościół, zw łaszcza w czasie, gdy pa­

go obejm uje wniebowstąpienie, ale i krzyż. Jan

nować b ęd ą złe m oce - przez 1260 dni. Ż adne

cały czas ma więc w pamięci także krzyż Chry­

wyplute p rzez S m oka kłam stw a ani dem oniczne

stusa, choć niekoniecznie wyraźnie to werbalizu­

m oce nie b ęd ą w stan ie złam ać tego Kościoła.

je w tym fragm encie Apokalipsy.

N iem niej jed n ak , w tym sam ym czasie Smok wy­

Jan skupia się na walce Smoka przeciwko

powie w ojnę dzieciom niew iasty - chrześcija­

ludowi Bożemu. Wojna ta toczy się na dwóch

nom . D latego, ch o ć K ościół jako całość będzie

płaszczyznach - niebiańskiej i ziemskiej. W sfe­

chro n io n y i nic ulegnie zagładzie, poszczególni

rze niebiańskiej prowadzi ją Michat - „wielki

chrześcijanie będą do św iadczać gniewu szatana,

książę, który jest opiekunem dzieci twojego [czy­

a być m oże rów nież m ęczeństw a.

li Daniela) narodu" (D n 12,1) i jego aniołowie.

S pójrzm y teraz na Sm oka. Jego obraz za­

Smok pociągnął razem ze sobą jedną trzecią

czerp n ięty zo stał ze starotestam entow ego opisu

aniołów podczas swego upadku - ma zatem swo­

L ew iatana - w ielogłow ego potw ora m orskiego

ich aniołów, którzy dla niego walczą. Jest on jed­

(Ps 74,13-14). Potw ór taki m oże być ukazywany

nak skazany na porażkę. Choć Bóg nie wkracza

w Biblii jak o p o sta ć m itologiczna w takim sensie,

na pole walki osobiście, ale walczy przez swoich

że nie identyfikuje się go z żadną postacią histo­

aniołów. Jego zwycięstwo i tak jest zapew nione.

ryczną. M ożna go rów nież czasem interpretow ać

Szatan traci dostęp do nieba. Kiedy - według

jak o kon k retn eg o w roga ludu Bożego - np. Egipt

Jana - nastąpi ta ostateczna przegrana diabła?

(P s 74,14: Ez 2 9.3) lub Asyria (Iz 27,1). Jan na­

C hoć niektórzy uczeni twierdzą, że Janowi cho­

w iązuje tym ob razem do Księgi Daniela, w której

dzi o pierwotny upadek szatana, to najprawdopo­

o p isana je st czw arta bestia z dziesięciom a roga­

dobniej jednak jest tu mow'a o końcu czasów -

mi (D n 7,7). A u to r A pokalipsy wyraźnie daje

dzieje się to bowiem po tym, jak dziecko zostaje

nam do zro zu m ien ia, kogo według niego opisuje

wzięte do nieba. Ponadto, jak wynika z wielu

w ten sp o só b D aniel (lub kogo on widzi w posta­

przekazów żydowskich, wiele wydarzeń z histo­

ci opisanej przez D aniela) - Jan pisze bowiem

rii świata sugeruje, że szatan miał po swoim pier­

w Ap 12,9: „1 został strącony wielki Smok, Wąż

wotnym upadku pewien dostęp do nieba.

starodaw ny, k tóry się zwie diabeł i szatan, zwo­

Walka toczy się również na ziemi. Ludzie

dzący całą zam ieszkałą ziem ię”. Ów Sm ok ma

najwyraźniej nie widzą swojego wroga. Niemniej

jed n ak rów nież sw oje ziem skie wcielenie. „Be­

jednak, podejmują walkę z diabłem i odnoszą

stia w ychodząca z m orza" (A p 13.1) ma - po­

zwycięstwo. Finał wojny na ziemi wydaje się

dobnie jak Sm ok - siedem głów i dziesięć rogów,

więc taki sam. jak w przypadku walk toczonych

tak sam o ja k Bestia, na której siedzi Wielka Nie­ rządnica (A p 17,3). Tak, jak N ierządnica ta paro­

niela w Dn 10 wydają się być analogiczne do

diuje N iew iastę o bleczoną w słońce, tak sam o sm ok parodiuje inną postać. W Ap 12.3 widać, że sm ok ma siedem diadem ów (po jednym na każdej głowie), a w Ap 19,12 - że „Król Królów i Pan P anów ” m a na głowie wiele diademów. Sm ok próbuje oczywiście zniszczyć Chry­ stusa - dziecko Niewiasty. Ja n nie skupia się w tym m iejscu na życiu i śmierci C hrystusa, ale przechodzi od Jego narodzin bezpośrednio do w niebowstąpienia. Musimy jednak pam iętać, że

w niebie. Na podobnej zasadzie, modlitwy Da­ walki odbywającej się w sferze duchowej - walki, o której Daniel nie wie do czasu, gdy zostaje o niej poinformowany. Według opisu Apokalipsy ludzie wygrywają nie dzięki swej sile i mądrości, ale „dzięki krwi Baranka" i otwarcie wyznawanej wierze w Niego. Byli bowiem tak wytrwali w wie­ rze i świadectwie, że „nie umiłowali dusz swych - aż do śmierci" (Ap 12,11). Byli także męczen­ nicy, którzy zginęli w walce z diabłem, ale każdy taki męczennik był jednocześnie porażką szata-

mm

12,11 Zwyciężyli d z ię k i k rw i Baranka?

na. Z abici ch rześcijan ie zostali bow iem później zabrani d o Boga - szatan całkow icie stracił nad nimi władzę. Z fragm entu tego w ynika, że głów ­

Ż yjem y w c z a s a c h o g r o m n e j p o p u la rn o śc i gięr

ną bronią w walce duchow ej jest o d d a n ie się

k o m p u tero w y ch i film ó w fa n ta sy , d la te g o nie dzi­

Bogu i Jego zbaw czem u dziełu w C h ry stu sie -

wi n a s w id o k n aw et n a jb a rd z ie j niesam owitej

zaufanie, które jest tak m ocne i tak otw arcie wy­

b ro n i, ja k ą m o g ą p o słu g iw a ć się fan tasty czn e po­

rażane. że nawet śm ierć nie jest w sta n ie go p o d ­

staci na p o lu bitw y. N ie m n ie j je d n a k , w A p 12.11

ważyć.

w y m ie n io n a je s t b r o ń , k tó ra ja w i się nam jako

Walka, o której pisze Ja n . toczy się w trak cie

niezw ykła n aw et w k o n te k ś c ie n ajb ard ziej wy­

całej ery ch rześcijań sk iej, je d n ak najb ard ziej in ­

m yślnych fan tazji. K ied y c z y ta m y , że ludzie zwy­

tensyw na staje się u kresu czasów . W ok resie

ciężyli s z a ta n a ..dzięki k rw i B a ra n k a " , zastana­

w spom nianych 42 m iesięcy diabeł staje się w peł­

w iam y się ja k to w o g ó le m o ż liw e . C z y krew na­

ni św iadom y tego. co stracił - zarów no n a ziem i,

p raw d ę m o ż e być b ro n ią ? W ja k i sp o s ó b bronią

jak i w niebie. Jest tak zły. że chce ..rozpocząć

m o że s ta ć się św ia d e c tw o ? C z y c h o d z i o jakieś

w alkę", czyli zniszczyć tych. „co strzeg ą przy k a­

czary ? O ile je s te ś m y je s z c z e w s ta n ie zrozum ieć

zań Boga i m ają św iadectw o Je zu sa" (z o b a c z

rolę o d w ag i w y ra ż a ją c e j się w nieum iłow aniu

Ap 12,17). Jan o pisuje tę scenę po to. aby uzm y­

sw ojego życia, to d o p ra w d y t r u d n o n a m pojąć,

słowić nam . że takie osoby w ytrw ają aż d o m ę­

w ja k i s p o s ó b p o z o s ta łe w y m ie n io n e w tym wer­

czeńskiej śm ierci lub d o sk o ń c zen ia św iata.

secie rzeczy m o g ą być tr a k to w a n e ja k o broń

P od o b n ie jak w p rzypadku pozo stały ch wi­

w d u ch o w ej w alce.

zji Jana, la również nie służy tem u. aby ch rz e śc i­

Z k o n te k s tu A p 12.11 w y n ik a, że w niebie

jan nastraszyć. Ukazuje ich o n a w praw dzie jak o

o dbyw a się w alk a p o m ię d z y d ia b łe m i jego de­

uczestników gigantycznej, o sta te czn ej bitwy, ale jednocześnie sugeruje, że an i diabeł, ani jego aniołowie, nie m ają w tej w alce żadnych sz an s czeka ich marny koniec. J a n p o d k reśla rów nież, że Bog będzie ch ro n ił sw ych w yznaw ców i to O n

m o n a m i. a a r c h a n io łe m M ic h a łe m i je g o anioła­ m i. W ygryw a M ic h a ł, k tó ry w a lczy w im ię Boga. K iedy je d n a k - w ra z z u p a d k ie m S m o k a - scena p rz e n o si się n a zie m ię , J a n w sta w ia d o teg o frag­ m e n tu hy m n , k tó ry je s t je d n o c z e ś n ie kom enta­

ostatecznie zwycięży. Jest to d la ch rześcijan za­ ch ęta. aby trw ali m o cn o w w ierze, niezależn ie od

rzem d o to c z ą c e j się w alki. W h y m n ie tym , po

lego. czy u czestn iczą w w alce n ieu sta n n ie to czą­

ciel b raci n a s z y c h ”, p rz e z c o w n ioskujem y, żc

cej się w erze ch rześcijańskiej, czy też w n ajb ar­

m o że o n p rzeb y w ać w o b e c n o ś c i B oga, przed

dziej inten sy w n ej bitw ie, k tó ra nastąp i w o sta t­

k tó ry m m o że o sk a rż a ć c h rz e ś c ija n . P o drugie,

niej fazie k resu czasów . Sm oki m o g ą należeć d o

h y m n o p isu je sa m ą w alkę, je d n a k nie m a już

św iata fan tazji, jed n ak w tym p rzy p ad k u fantazja

m ow y o M ic h ale an i je g o a n io ła c h . Z a m ia st tego

staje się rzeczyw istością - naw et jeśli ukryw a się

czytam y o cz y n a c h , ja k ic h d o k o n a li ludzie.

w sferze duchow ej - a gra toczy się o b a rd z o wy­

p ierw sze , d ia b e ł o k re ślo n y z o s ta je ja k o „oskarży­

N ie u lega w ątp liw o ści, że J a n m alu je obraz

so k ą staw kę. N iem n iej je d n a k , d la tych. którzy są

d w óch

w ytrw ali w sw ym o d d an iu się C h rystusow i, zwy­

P ierw szą z n ich je s t n ie b ia ń s k a b itw a, w której

rów nolegle

ro zg ry w a jący ch

się

scen.

cięstw o jest pew ne.

u c z e stn ic z ą anioły. D ru g a w alk a rozgryw a się na ziem i, a jej u c z e stn ik a m i są d iab eł i chrześcija­ nie. Bitwy te są w obec siebie a n alo g iczn e. Z rzu­

12,7-8 S z a ta n w niebie?

cen ie s z a ta n a z n ieb a o d n o si się d o w ierności ch rześcijan n a ziem i. W alka, k tó ra toczy się

Zobacz komentarz do Hi 1,6-12.

w niebie, p o zo staje najw yraźniej p o d wpływem

Apokalipsa i » ’ Jana

723

bitw y ro zg ry w a jącej się n a ziem i. P o d o b n ie jest

w ram ach w yjaśnienia określonej postawy - m oż­

w D n 10, g d zie D a n ie l m o d li się p rzez d w adzieś­

n a określić ją m ianem słowa.

cia je d e n d n i, p o czy m d o w iad u je się, że jego

T rzecia rzecz w ym ieniona w analizow anym

m o d litw a w y s łu c h a n a z o sta ła ju ż pierw szego

p rzez n as w ersecie nie jest zasadniczo bronią,

dnia, ale p o te m n a s tą p iła w n ieb ie w alka - złe

ch o ć stanow i nieodłączną część wypowiedzi

m o ce n ie c h c ia ły d o p u śc ić , by d o sta ł się d o D a­

o b ro n i użytej w walce z szatanem . Jest to pewna

niela a n io ł, k tó ry m ia ł sp e łn ić jeg o prośby. W alka

postaw a, któ ra ściśle wiąże się ze zwycięstwem

z o sta ła w y g ra n a d o p ie ro w tedy, gdy d o akcji

chrześcijan: „nie um iłowali dusz swych - aż do

w k ro czy ł M ic h ał. P rz e z cały ten c zas D aniel

śm ierci". Jak pow iedział Jezus, „kto wytrwa do

m o dlił się n a ziem i i nie był naw et św iadom tego,

końca, ten będzie zbaw iony” (M k 13,13). Jeżeli

co d z ieje się w n ieb ie. C z y żb y a u to r sugerow ał,

o so b a boi się śm ierci, to w pewmym m om encie

że z m a g a n ia D a n ie la n a m od litw ie m iały wpływ

walki zachw ieje się jej zaufanie do krwi B aranka,

n a w y n ik bitw y, ja k a ro z e g ra ła się w śród an io ­

a stow o św iadectw a uw iężnie jej w gardle. Siła

łów?

w iary spraw dzana jest w chwili najw iększego za­ W ró ćm y d o b ro n i, ja k ą p o sługują się u czest­

grożenia. Ci, którzy przetrw ają próbę, to osoby,

nicy b itw y n a ziem i. P ierw sza z nich to „krew

które w obliczu śm ierci nie będą chciały ocalić

B a ra n k a ”. J a n n aw iąza ł ju ż w cześniej do śm ierci

życia za w szelką cenę - np. za cenę osłabienia

C h ry stu s a , p isz ą c , że u jrzał B a ra n k a (C h ry stu sa )

swej w ięzi z C hrystusem .

„jakby z a b ite g o ” (A p 5 ,6 ). W sp o m in a także

W tym kontekście diabeł ukazany jest jako

o tym , „ k tó ry n a s m iłu je i k tó ry p rz e z sw ą krew

„oskarżyciel braci naszych”. W ypowiada on woj­

uw o ln ił n a s o d n aszy ch g rzech ó w " (A p 1,5). N a­

nę ludowa Bożem u, a jego bronią są kłam stwa

w iązu jąc d o krw i. J a n p o d k re śla zatem to, co

i oskarżenia. C złonkow ie tego ludu nie wierzą

C h r y s tu s zro b ił d la ch rz e śc ija n

p rzez sw oją

je d n ak w jeg o kłam stw a - przejrzeli złe zam iary

śm ie rć n a k rzy żu . K rew je s t w ięc b ro n ią nie

sz atan a, gdyż trw ają w rzeczyw istości C hrystusa.

w tym se n sie , że c h rz e ś c ija n ie ciskają nią w zęby

W iedzą, że posłuszeństw o C hrystusow i jest waż-

sz a ta n a n iczy m ta liz m a n e m . Je st to b ro ń w tym

niejsze niż życie. O skarżenia szatana także nie

z n a c z e n iu , że c h rz e ś c ija n in je s t o d d an y w ierze

m ają nad nim i mocy. N iezależnie bowiem od

w zb aw czą śm ie rć C h ry stu s a . K rew ta je s t ofiarą,

tego. ja k bardzo by ich oskarżał, mają dla niego

w k tó rej w ierzący p o k ła d a sw ą u fn o ść i któ ra nie

je d n ą odpow iedź: „Ufam krwi C hrystusa". Jeśli

zaw odzi w m o m e n c ie , gdy oskarżyciel w ytacza

diabeł oskarży chrześcijan o hipokryzję, ich

p rzeciw k o n ie m u n ajcięższe o sk a rże n ia .

w ierne słowo św iadectw a - nawet w obliczu

D ru g a b ro ń to „słow o sw ojego św iadectw a". A p 1,5 o p isu je J e z u sa C h ry stu s a ja k o „Św iadka

śm iertelnego zagrożenia - sprawi, że oskarżenie okaże się całkowicie bezpodstaw ne.

W iern eg o ". W A p 2,13 A n ty p a s - „w ierny świa­

innym i słowy, Jan nie twierdzi, że chrześci­

dek m ó j” - p o n o si m ęczeń sk ą śm ierć. M otyw

jan ie zwyciężają w bitwie przeciw ko szatanowi

św iad ectw a p rz e p la ta się p rzez całą księgę. Świa­

p o przez rozm aw ianie o krwi C hrystusa czy po­

d ectw o to o z n a c z a w y zn anie p o słuszeństw a w o­

przez m ów ienie szatanow i o krwi C hrystusa (on

bec C h ry stu sa . N ie ch o d zi w tym św iadectw ie

zresztą doskonałe już o niej wie), czy stosowanie

o p rzek az na tem at tego, c o C h ry stu s zrobił dla

jej w' m odlitw ie jak o m agicznego zaklęcia („po­

nas (c o o d zw iercied la raczej w spółczesne ew an­

przez m oc krwi Jezusa...”). Z am iast tego, pokła­

geliczn e zn a c z e n ie słow a „św iadectw o”), ale

dają wiarę w m oc śm ierci C hrystusa, ze spokoj­

o d e k larację a b so lu tn e j, bezkom prom isow ej lo­ jaln o śc i w obec C h ry stu sa. S koro zaś deklaracja

rażanym zew nętrznie w słowie, jak i w czynie

ta zo stała w ypow iedziana - praw do p o d o b n ie

(życie zgodne ze słowami). W iara ta pozostąje

c

nym zaufaniem przeżywanym w ew nętrznie i wy­

|

V >H'i

Testament

nienaruszona nawet w obliczu napotykanych

724 „zęby z żelaza” i dziesięć rogów. Bestia, o której

przez nich zagrożeń. Jak twierdzi Jan - takie

mowa w A pokalipsie, w ydaje się być do niej po­

właśnie radykalne powierzenie się Chrystusowi

dobna.

jest bronią, którą pokonuje się szatana.

Potw ór ten je s t w cieleniem sz a ta n a - siedem

Autor Apokalipsy nie mówi o jakimś nad­

głów i dziesięć rogów c h a rak tery zu je również

zwyczajnym chrześcijaństwie, dostępnym tylko

opis diabła zaw arty w A p 12,3. Bestia utożsam ia­

dla męczenników. Mówi on o chrześcijaństwie

na jest z szatanem , gdyż „S m ok dał jej swą moc.

zwyczajnym - osiągalnym dla każdego człowie­

swój tron i w ielką w ładzę". R eprezentuje ona

ka. Jest to chrześcijaństwo, które nie kocha Babi­

m oc szatana na ziem i, a jej relacja z diabłem jest

lonu (symbolizującego świat i wszystko, co się

analogiczna do relacji p o m ięd zy Chrystusem

z nim wiąże - władzę, bogactwo i sukces, jak czy­

a Ojcem . Także losy Bestii są pew ną analogią do

tamy w Ap 18). Jest to chrześcijaństwo całkowi­

C hrystusa - otrzym uje o n a śm ierteln ą ranę.

cie oddane Chrystusowi - będące wiernym świa­

z której zostaje uleczo n a (an alo g ia do śmierci

dectwem. Właśnie to jest dla Jana walką ducho­

i zm artw ychw stania C h ry stu s a ). N a skutek tego

wy. Niekoniecznie widać tu demony - podobnie

w ydarzenia św iat od d aje Bestii chw ałę.

jak nie widział walki duchowej Daniel - ale nie­

Drugim m iejscem , w k tó ry m ta Bestia się

zależnie od braku efektów pirotechnicznych sza­

pojawia, jest Ap 17,3. R ozdział ten ukazuje (Ap

tan rzeczywiście zostaje strącony. W obliczu ta­

17.8-13), że stosow ane p rzez J a n a sym bole mogą

kiej wierności chrześcijan odkrywa on bowiem,

m ieć więcej niż je d n o zn aczen ie. D ziesięć rogów

że jego definitywny koniec jest już bliski.

to dziesięciu królów', którzy spraw ują władzę wraz z wielkim w ładcą, pom ag ając m u. Siedem głów to siedem w zgórz (sym bol R zym u), jak rów­

13,1 Kim jest Bestia wychodząca 7. morza?

nież siedm iu królów. W p rzeciw ieństw ie jednak do dziesięciu królów, którzy rząd zą jednocześ­ nie, tych siedm iu rządzi je d e n po drugim . Jan

Możliwe, że opisując tę bestię. Jan zainspirował

żyje w czasach, gdy rządy spraw uje szósty z nich.

się słowami z Dn 7, gdzie pojawiają się aż cztery

Sama Bestia jest ósm ym królem . C h o ć pochodzi

różne bestie. Trzy pierwsze przypominają zwie­

ona od szatana, to praw dziw ym m iejscem , z któ­

rzęta, choć nieco zmienione. Czwartej natomiast

rego przyszła, jest C zeluść - m iejsce, gdzie wię­

nie da się porównać do żadnego znanego zwie­

zione są diabelskie m oce.

rzęcia, jednak jest ona „okropna i przerażająca,

Ze względu na przejrzystość sym boliki za­

o nadzwyczajnej sile" ( Dn 1,1). Jedyne szczegóły

stosowanej w Ap 17,9, m ogłoby się wydawać, że

wyglądu tej bestii, o jakich wspomina autor, to

gdybyśmy znali sposób, w jaki Ja n policzył wład­ ców Rzymu, byłoby nam łatw o określić, kogo dokładnie sym bolizuje owa Bestia. Byłby to po

Nie oznacza lo, że Jan w jakikolwiek sposób odrzuca fakt wyrzucania złych duchów z ludzi opętanych - cgzorcyzmy są w końcu jednym z ważniejszych elemen tów wojny duchowej. Dzieła takie jak wypędzanie de­ monów. głoszenie Dobrej Nowiny, uzdrawianie chorych i troska o ubogich bez wątpienia wpisują się w główne przesłanie twangelii, jednak nie zastępują one ufności wobec krwi Chrystusa i związanego z nią osobistego oddania Chrystusowi, ale raczej z tej ufności i wiary

prostu ósmy w ładca Rzym u - biorąc pod uwagę, że Jan żyl za panow ania szóstego. Z a takim roz­ wiązaniem dodatkow o przem aw iałby fakt, że Se­ nat Rzymski ogłosił kilku cesarzy bogam i. Nie­ którzy z nich - zwłaszcza D om icjan - głosili swoją boskość jeszcze za życia, a Kaligula próbo­ wał nawet wznieść swój posąg w Świątyni Jerozo­ limskiej (porów naj Ap 13,8.14). Niestety, inter­ pretacja ta ma swoje słabe strony. Po pierwsze.

725

Apokalipsa

Jana

nie wiemy, o d któ reg o cesarza Jan miałby rozpo­

wizja wybiegająca w przyszłość o wiele dalej niż

cząć swoje o b liczenia; nie w iadom o również, czy

do kresu Imperium Rzymskiego.

nie pom inąłby tych, którzy rządzili przez bardzo

C o zatem możemy powiedzieć o samej Be­

krótki okres czasu. Po drugie, nie wiemy w jakich

stii? Jan ujrzał w swej wizji osobę przychodzącą

dokładnie latach żył au to r A pokalipsy - mógł

u kresu czasów. Będzie to wcielenie diabła, które

żyć za czasów cesarza D o m icjana (przyjm uje się

zażąda od świata czci. Osobie tej będzie towarzy­

tu lata 91-96), lub za czasów cesarza Galby

szyć druga postać, która pozornie nie będzie

(68 r.). Ż ad n a z tych dat nie zgadzałaby się po­

szkodliwa („dwa rogi podobne do rogów Baran­

nadto z p o stacią ó sm ego cesarza, który pasował­

ka" - być może sugestia pewnej analogii do

by do o pisu Bestii.

C hrystusa - Baranka), jednak działać będzie

Jest jeszcze inny problem ze zidentyfikowa­

w imieniu diabła („mówiła jak Smok". Ap 13.11).

niem Bestii. Jak się ju ż przekonaliśm y, siedem

Druga z tych postaci będzie kierować kultem

głów m oże sym bolizow ać dwie różne rzeczy -

sprawowanym w imię pierwszej. Pojawienie się

Rzym (p o ło żo n y na siedm iu w zgórzach) lub

tych dwóch osób będzie związane z trzy i poł let­

siedm iu królów. M o żn a traktow ać tych królów

nim okresem ostrych prześladowań u kresu cza­

dosłow nie - jak o w ładców Rzymu (według sche­

sów. Opis Jana zainspirowany jest tym, co za

m atu p rzed staw io n eg o w poprzednim akapicie)

jego życia działo się w Rzymie - niewykluczone,

lub sym bolicznie - jak o królestw a lub im peria.

że autor Apokalipsy miał nadzieję, iż wizja ta zi­

„K rólow ie" pojaw iają się rów nież w aram ejskim

ści się jeszcze przed jego śmiercią. Zgodnie

oryginale w D n 7,17, przy czym w niektórych

z tym, co zasugerowaliśmy w jednym z wcześniej­

p rzekładach tłum aczy się ich jako „królestwa".

szych kom entarzy - podobnie jak w przypadku

O zn acza to, że siedem głów m oże sym bolizować

proroctwa Jonasza - realizacja apokaliptycznej

Rzym i jeg o cesarzy lub też siedem kolejno panu­

wizji Jana mogła opóźnić się w czasie ze względu

jących im periów . 1 w reszcie - w apokaliptycznych scenariu­

na szybkie rozprzestrzenianie się chrześcijań­ stwa w Imperium Rzymskim. Niezależnie od

szach często pojaw ia się m om ent, w którym

tego, czy tak właśnie było, wszystkie scenariusze

au to r o d ch o d zi od w spółczesnych mu historycz­

dotyczące kresu czasów (np. scenariusz Pawła

nych okoliczności i naw iązuje do wydarzeń przy­

w 2 Tes 2) zgadzają się co do jednego: zanim

szłych. Przykładem takiego scenariusza jest Dn

przyjdzie wcielenie dobra - Jezus Chrystus, po­

12.1. W D n II opisany jest konflikt pom iędzy

jawi się na świecie wcielenia zla, którym w swo­

im perium Seleucydów a im perium Ptolemeuszy,

ich czasach byl np. Antioch IV Epifanes.

którego k ulm inacja następuje za panow ania Se-

Dla współczesnego Kościoła oznacza to

leucyda - A n tio ch a IV Epifanesa (175 - 163 r.

tyle, że oczekiwanie na Powtórne Przyjście Chry­

przed C hr.). W świetle / Księgi M achabejskiej

stusa nie polega na stopniowym ulepszaniu czy

lub tekstów Józefa Flaw iusza łatwo jest zidentyfi­

chrystianizacji świata, ale na ewangelizacji pomi­

kować wszystkie w ystępujące tam postaci. Nie­

m o prześladowań, które to zintensyfikują się tuż

m niej jed n ak , w Dn 12 w ychodzim y ju ż poza ram y historii. A u to r wybiega bowiem poza okres opisany w Dn 11 i sięga aż do końca czasów. Sko­ ro więc Bestia „była i nie ma jej. ma wyjść z Cze­ luści ” (A p 17,8), to Jan sugeruje najwyraźniej, że zle m oce, które niegdyś zostały zniszczone (lub zam knięte w C zeluści), pojawią się ponownie nie zaś. że zjawi się jakiś nowy cesarz. Jest to

przed samym końcem świata. Wielu chrześcijan odniosło już zapewne wrażenie, że czasy Bestii już nastały. Mowa tu chociażby o tych. którzy żyli w czasach Napoleona. Hitlera czy Stalina. Dopiero później okazało się. że nie były to jesz­ cze czasy ostateczne. Trudno będzie rozpoznać moment, w którym na świecie pojawi się ta właś­ ciwa Bestia - nigdy nie będziemy do końca pcw-

Vi>mi

Testament

726

ni. czy żyjemy już u kresu czasów, czy też jeszcze

hebrajskiego, które określają n u m ery wersetów

musimy na ten kres czekac. Ważne, byśmy reago­

czy rozdziałów. Z tego pow odu niektórzy rabini

wał: odpowiednio wobec prześladowców, nieza­

interpretują teksty S tarego T estam en tu , posłu­

leżnie od tego. czy będą to osoby przypominają­

gując się gem atrią - system em polegającym na

ce Bestię (np. Hitler), czy też Bestia we własnej

przekształcaniu nazw w liczby i odw rotnie. Mię­

osobie. Jan daje nam do zrozumienia, że nawet

dzy innymi dlatego w ielu uczonych twierdzi, że

Bestia pozostaje pod kontrolą Boga. a jej czas

trzy razy po cztern aście pokoleń, o których czy­

jest ograniczony. Bóg panuje zarówno nad jej

tamy w Mt 1, wiąże się z im ieniem D aw ida - za­

mocą, jak i nad jej ostatecznym unicestwieniem.

pisane po hebrajsku im ię D W D (w tym języku

Dlatego też, prześladowania, jakich doświadczy­

nie zapisuje się sam o g ło sek ) m o żn a przeliczyć

my ze strony Bestii, zostaną przez Boga wykorzy­

na 4 + 6 + 4 = I4S. G recy p o d o b n ie odnosili się

stane do umocnienia Jego Kościoła. W związku

do swojego alfabetu. We w czesnochrześcijań­

z tym. naszą reakcją na pojawienie się Bestii

skich proroctw ach Sybilli Je zu s o p isa n y jest nu­

musi być wierne oddanie Bogu. Taka reakcja bę­

m erem 888. D opiero po u p ow szechnieniu się

dzie słuszna w obliczu każdego prześladowania

cyfr rzym skich, a później arab sk ich , praktyka ta

- nawet, gdy nie będziemy pewni, czy już mamy

wymarła w w iększości krajów Z ach o d u .

do czynienia z Bestią, czy na razie z kimś do niej podobnym.

Moglibyśmy zatem o czekiw ać, że liczba 666 coś oznacza - n ajp raw d o p o d o b n iej im ię. Zgod­ nie z jed n ą z hipotez, liczba ta stanow i odpo­ wiednik im ienia N eron C ezar. Jak wiadomo.

13,18 A liczba jego: 666?

N eron był zagorzałym prześladow cą chrześcijan.

Każdemu z nas przypisanych jest wiele różnych

się legendy, zgodnie z którym i N ero n w rzeczy­

numerów - numer PESEL, numer dowodu oso­

wistości nie um arł, ale uciekł na w schód, skąd

bistego, numer klienta w banku, w bibliotece czy

pewnego dnia powróci w trium fie. Legendę tę

w towarzystwie ubezpieczeniowym. To norm al­

próbowało zrealizow ać dw óch fałszywych N ero­

ne w czasach, gdy pracę organizujemy sobie przy

nów - bezskutecznie. N iem niej je d n a k , im ię Ne­

pomocy systemów komputerowych, jednak czy

ron C ezar przeliczyć m o żn a na g recką liczbę

Poza tym . po jego sam obójczej śm ierci pojawiły

katalogowanie osób przy pomocy numerów było

1005, a po dokonaniu tran sliteracji im ienia gre­

tak samo oczywiste w czasach biblijnych? W po­

ckiego na hebrajskie otrzym ujem y liczbę 666.

przednim komentarzu analizowaliśmy „Bestię

Czy jednak Jan, który pisał po grecku, oczeki­

wychodząca z m orza“. Trudno nam było zinter­

wałby od swoich czytelników znajom ości języka

pretować jej opis. jednak jest coś. co spraw i nam

hebrajskiego i w artości, jakie przypisyw ano po­

jeszcze więcej trudności interpretacyjnych zwią­

szczególnym hebrajskim literom ?

zanych z tą postacią. Chodzi o enigmatyczną liczbę Bestii wymienioną w Ap 13,18.

Próbow ano jeszcze dw óch innych metod, które pozwoliłyby uzyskać w tej liczbie imię

To. że liczby miały określone znaczenie

rzymskiego cesarza. Pierw sza m etoda polegała

w swiecie symboli, jakimi posługiwał się Jan. nie

na tym. że dodaw ano w artości pierw szych liter

jest niczym dziwnym. Liczby te miały też

imion wszystkich cesarzy po kolei, aż do określo­

bowiem swoje znaczenie w realnym świecie. W tamtych czasacli liczby i litery często stosowa­

nego m om entu (podobną m etodę stosuje również

ne były zamiennie. Przykładowo - w wielu teks­ tach rabinicznych aż do dziś nie stosuje się cyfr arabskich. Zamiast nich używa się liter alfabetu

W transliteracji alfabetu hebrajskiego, liczbom 1 - 6 przypisuje się znaki \ B. G . D. H, W.

727

Apokalipsa iw. Jana

Wyrocznia Sybilli). D ruga m etoda skupia się na

lecz - tak jak Nierządnica z Ap 17 parodiująca Nie­

przeliczeniu skrótu cesarskiego tytułu Dom icjana,

wiastę z Ap 12 oraz Smok z Ap 12 parodiujący

który to cesarz tak że prześladow ał chrześcijan.

Chrystusa z Ap 19 - okaże się wcieleniem zła (dia­

Żadna z tych m etod nie daje jednak zadowalające­

beł nie będzie nawet zdolny do prawdziwego wcie­

go rezultatu. W przypadku pierwszej - aby z ini­

lenia). Możemy również wywnioskować, że kiedy

cjałów cesarzy uzyskać rów ną liczbę 666, trzeba

taka postać się pojawi, ci. którzy - według Jana -

by było wykluczyć z listy przynajm niej jednego

będą mądrzy, czyli będą mieli właściwe rozeznanie

z nich. Problem z drugą teorią polega natom iast

duchowe), rozpoznają ją i upewnią się, że liczba

na tym. że choć zn an e są skrócone wersje tytułu

666 rzeczywiście do takiej osoby pasuje.

Dom icjana, nigdzie nie pojawiają się one łącznie, co podw aża słuszność całej teorii. Inne rozw iązanie o piera się na obserwacji, zgodnie z k tó rą 666 to liczba trójkątna9, stano­

16,15 Błogosławiony, który strzeże swych szat?

wiąca su m ę cyfr od I d o 36 (1 + 2 + 3 + 4 itd. aż do 36). L iczba 36 jest z kolei liczbą trójkątną

C o to znaczy czuwać? Czy błogosławiony będzie

stanow iącą su m ę cyfr od l d o 8 ( l + 2 + 3 + 4 +

ten chrześcijanin, który nie będzie spał w łóżku

5 + 6 + 7 + 8 = 36 ). Bestia, jak wiemy, jest ósmym

w mom encie powrotu Chrystusa? Co oznacza

królem (A p 17.11). Liczby trójkątne postrzegane

w tym kontekście nagość chrześcijanina? Czy

były jak o złow ieszcze, w przeciw ieństw ie do

chodzi o naszą dosłowną nagość w momencie,

liczb kw adratow ych, które przypisyw ano mę­

w którym przyjdzie Chrystus? My - czytelnicy

czennikom (A p 7,4) i niebiańskiem u Jeruzalem

Apokalipsy - chcemy upewnić się, co dokładnie

(A p 21.16). C h o ć teo ria ta jest interesująca i pa­

oznaczają te słowa, zwłaszcza że werset Ap 16.15

suje d o zasad greckiej geom etrii (G recy nie mieli

stanowi wezwanie samego Chrystusa.

liczb),

Werset ten pojawia się w kontekście wylania

opierając się na niej. nie uzyskam y konkretnego

pierwszych sześciu czasz gniewu Boga podczas

m atem atycznie

użytecznego

system u

im ienia. N ie m ożem y być rów nież pewni tego. że

Sądu Ostatecznego. W wersecie poprzedzającym

Jan rzeczyw iście kierował się tak skomplikowa­

czytamy o tym. że została już przygotowana osta­

nymi o b liczeniam i. W Piśm ie Świętym pojawiają

teczna bitwa „w wielkim dniu wszechmogącego

się w końcu inne liczby trójkątne, które trudno

Boga". Werset następny opisuje z kolei zgroma­

nazw ać złow ieszczym i - np. 153 ryby w J 21,11.

dzenie narodów na tę bitwę, która rozegra się

Ż adne z powyższych rozwiązań nie jest w peł­

dopiero w Ap 19.11-21. Niemniej jednak, kiedy

ni zadowalające. Być m oże najlepszą z możliwych

walka się rozpocznie, lud Boży będzie zebrany

interpretacji jest ta, że liczba Bestii składa się

przy swoim królu, co czasem opisywane jest

z trzech szóstek; 6 natom iast to mniej niż dosko­

w Nowym Testamencie jako „porwanie do nie­

nałe 7 i m niej niż 8. którego trzykrotność tworzy

ba" (Mk 13,27; 1 Kor 15.51-52; 1 Tes 4,16-17).

z kolei liczbę Chrystusa - 888. Dlatego też. za­ m iast odnosić się do konkretnego imienia, liczba

nas fragmentu jest wypowiedź Jezusa, zgodnie

666 m oże oznaczać osobę, która będzie parodią C hrystusa. Postać ta nie osiągnie doskonałości.

z którą przyjdzie On jak „złodziej" (Mt 24,43; Łk 12.39: porównaj Mk 13.32-37). Obraz ten po­

v Liczba trójkątna według definicji matematycznej to liczba, którą można przedstawić w postaci sumy kolej­ nych liczb naturalnych: K2+3I-... (przyp. red.).

jawia się także u Pawła ( I Tes 5,2.4; porównaj 2 P 3.10) i w jednym z wcześniejszych fragmen­ tów Apokalipsy (Ap 3.3). Przesłaniem tych wszystkich wypowiedzi jest to, że złodziej nie zapowiada swojego przyjścia, lecz zaskakuje

Szerszym kontekstem analizowanego przez

mieszkańców domu, przychodząc wtedy, gdy

lega zatem na unikaniu sn u w zn aczen iu dosłow­

najmniej się go spodziewają. Podkradnięcie się

nym. ale na przytom ności m o raln ej, która nic

: zaskoczenie są jego główną bronią. Dzień Pań­

pozwala na rozluźnienie zasad i wytycznych

ski przypomina złodzieja w' tym sensie, że on

ustanow ionych dla nas p rzez C h ry stu sa.

również nadejdzie w najmniej spodziewanym

O braz czuw ających sług w iąże się z koncep­

momencie. Jak zauważył Jezus - nikt nie zna

cją nagości. W czasach Ja n a , kiedy oso b a kładła

jego dnia ani godziny (Mk 13,32); ci, którym wy­

się spać, zdejm ow ała o krycie w ierzchnie i przy­

daje się. że mogą ten dzień obliczyć, są w wiel­

krywała się nim niczym kocem , lub odkładała je

kim błędzie. Nic znaczy to jednak, że nie m ożna

na bok i spała pod innego rodzaju przykryciem

się na ten dzień przygotować. Przeciwnie - to, że

- np. zrobionym ze słom y (d o tego zm uszony był

dzień Pański przyjdzie jak złodziej, oznacza, iż

rabin Akiba w raz ze sw oją ż o n ą - mieli oni bo­

należy trwać w' stałej gotowości - tak jak słudzy,

wiem tylko je d n o w spólne o krycie w ierzchnie).

którzy całą noc czuwają w oczekiwaniu na po­

Dla człowieka biednego u b ran ie było własnością

wrót pana z weselnej uczty (Lk 12.35-40).

najcenniejszą - złodziej z p ew nością nie om iesz­

Jan wspomniał o zgrom adzeniu narodów

kałby go ukraść, gdyby u dało m u się w łam ać do

świata przed ostateczną bitwą pomiędzy Bestią

dom u nocą (zo b acz Lk 10,30). O so b a mogłaby

a Chrystusem. Zatrważające wydarzenia na zie­

również stracić okrycie w ierzchnie w przypadku

mi lub nawet samo przeświadczenie, że zgrom a­

nagłego niebezpieczeństw a przeryw ającego jej

dzenie się narodów musi nastąpić, zanim C hry­

sen - gdyby trzeba było uciek ać z do m u w po­

stus powróci, mogło odwracać uwagę czytelni­

śpiechu. nie byłoby p rzecież czasu na szukanie

ków od sprawy najważniejszej - od wiary

i zakładanie u brania (z o b a c z

w Niego i oczekiwania na Jego przyjście. To

W tam tych czasach publiczne pokazyw anie się

On, a nie armia antychrysta, ma być w centrum

bez okrycia w ierzchniego rów n o zn aczn e było

Mk

13.15-16).

ich uwagi. Dlatego też, zrozumiałe jest. że to

z chodzeniem „nago” (to tak, ja k gdyby dziś po­

właśnie głos samego Jezusa rozlega się pośród

jawić się w galerii handlow ej w sam ej bieliźnie).

przygotowań do walki - lak samo jak w przy­

Jezus radzi nam zatem , abyśm y strzegli „swych

padku błogosławieństwa skierowanego do tych.

szat", by - w razie nagłego p rzypadku - „nago

którzy umierają w Panu w przeciwieństwie do

nie chodzić” i uniknąć w stydu. Ż ydow ska Misz-

tych. którzy giną w „Babilonie" (Ap 14,13).

na głosi, że kiedy naczelnik Św iątyni robił nocny

Głos Jezusa ostrzega chrześcijan, aby „czu­

obchód, zabierał u brania śpiącym strażnikom

wali" niczym słudzy strzegący domu. którzy wy­

i palił je. przez co rano m usieli oni w ędrow ać do

patrują oznak nadchodzącego pana i w każdej

dom u nago” . W analizow anym p rzez nas frag­

chwili gotowi są na jego przyjście. Jak już wspo­

m encie Jezus przestrzega przed takim właśnie

mnieliśmy, obraz ten zaczerpnięty został z wypo­

zaskoczeniem , przez które osoba śpiąca mogłaby

wiedzi Jezusa. Gotowość sług nie oznacza oczy­

stracić ubranie i najeść się wstydu.

wiście, że chrześcijanin nie może spać - oznacza

W A pokalipsie kilkakrotnie pojaw ia się mo­

natomiast, że ma on przyjąć wymaganą przez

tyw ubrania chrześcijanina. 1 tak - członkowie

jego pana postawę czujności10. Czuwanie nie po­

kościoła w Sardes, których uczynki nie są prawe, splamili swe szaty, podczas gdy ubrania ludzi

Jak zauważył pewien chrześcijański nauczyciel - d o poki pozostajemy posłuszni Chrystusowi, to. niezależ­ nie od tego. czy śpimy, czy wskrzeszamy zmarłych, „zapłata jest taka sama" - w obydwu bowiem przypad­ kach prezentujemy postawę wiernego sługi.

Patrz F. F. Brucc. The Revelation to John w: G . C . D. Howtcy ct al. red. The Sew Layman's Bible Commentary (Grand Rapids. Mich.: Zondervan. 1979). s. 1703.

729

Apokalipsa iw. Jana

sprawiedliwych są b iałe (A p 3,4). C hrześcijanie z Laodycci są nadzy, pow inni więc kupić białe

19,10 Świadectwem Jezu sa jest duch proroctwa?

szaty, by m ó c się nim i okryć (A p 3,17-18). Mę­ czennicy p od o łtarzem także ubrani są na biało

Przez długi okres czasu Kościół ograniczał defini­

(Ap 6,11), p o d o b n ie jak tłum pod tronem (A p

cję proroctwa do słów biblijnych proroków lub do

7,9). K lucz d o o d czy tan ia obrazów związanych

głoszenia Ewangelii (które bliższe jest raczej daro­

z ubraniem zn ajd u je się w A p 19,8, gdzie ukaza­

wi nauczania niż prorokowania). Choć temat pro­

na jest M ałżo n k a C h ry stu sa ubrana w „bisior

roctw odżył już w Kościele prawie dwieście lat

lśniący i czysty". Tuż p otem pojaw ia się wyjaśnie­

temu. dziś obserwujemy szczególny wzrost zainte­

nie, zgodnie z k tórym b isior „oznacza czyny

resowania proroctwami - zarówno w kręgach na­

spraw iedliw e św iętych". Jeśli więc osoba nie po­

ukowych. jak i w służbie Kościoła. Wydaje się, że

stępuje spraw iedliw ie - co oznacza wypełnianie

werset Ap 19,10 ma coś do powiedzenia na temat

nakazów C h ry stu sa - staje przed N im naga,

tej tendencji, zwłaszcza że wyszedł on spod pióra

a Jego nagłe przyjście spow oduje, że wszyscy uj­

chrześcijańskiego proroka. W samym środku sce­

rzą jej „sro m o tę”.

ny ukazującej „ucztę Godów Baranka", kiedy to

D wie części o strzeżen ia wypowiedzianego

nadzieja Kościoła dotycząca zjednoczenia z Pa­

przez Jezu sa w zajem n ie się więc uzupełniają.

nem spełnia się, Jan pada na kolana, oddając

C h ry stu s przyjdzie w m o m encie, w którym nikt

cześć aniołowi, który wszystko prorokowi wyjaś­

się go nie spodziew a. O sta tn ią rzeczą, do jakiej

nia. Nie dziwi nas, że anioł powstrzymuje Jana

nam aw iałby nas Jan , byłaby próba obliczenia

przed takim gestem (co powtórzy się w Ap 22.8-9).

dnia p o w rotu Je zu sa przy pom ocy opisanych

jednak nie do końca jest dla nas jasne stwierdze­

w A p okalipsie obrazów . G dybyśm y zaczęli to ro­

nie. zgodnie z którym „świadectwem (...) Jezusa

bić, nasza uwaga sk u p io n a byłaby na sprawach

jest duch proroctwa". Co to dokładnie znaczy?

św iata i negatyw nych postaci zam iast na osobie

Czym jest świadectwo Jezusa? Co oznacza okre­

C h ry stu sa. P rzesłaniem całej A pokalipsy jest to,

ślenie „duch proroctwa"? Czy sformułowania te

żeby - w obliczu n ad ch o d zącego końca wszyst­

mają jakikolwiek związek z proroctwami, o któ­

kich zw ierzchności i w ładz tego św iata oraz osta­

rych mówi się we współczesnym Kościele?

teczn eg o zw ycięstw a C h ry stusa - chrześcijanie

W Nowym Testamencie wielokrotnie wspo­

p ozostali w ierni sw em u Panu bez względu na

mina się o darze prorokowania - zwłaszcza

cenę. jak ą przyjdzie im za to zapłacić. Przez cały

w 1 Kor 12 - 14. choć także Dz wspominają

czas m uszą być bowiem gotowi na powrót Chry­

o kilku prorokach. Niemniej jednak, poza proro­

stusa. O zn acza to nie tylko m ówienie o końcu

ctwem Agabosa (D z I ł,27-28; 21,1), wiemy nie­

czasów czy w yznaw anie wiary, przyjście Chry­

wiele na temat treści nowotestamentowych prze­

stusa, ale także postępow anie zgodne z tymi de­

powiedni. Apokalipsa jest tu wyjątkiem0. Cała ta

klaracjam i. W iąże się to z postaw ą posłuszeń­ stwa w obec Jezusa - niezależnie od tego, jak bardzo różni się ona od postawy prom owanej przez świat - z „obleczeniem się" w sprawiedli­ we czyny. D la tak przygotowanych osób nagle przyjście C hrystusa nie będzie żadnym zaskocze­ niem. Przeciw nie - będą G o witać z radością, po czym całkowicie ubrani i gotowi przyłączą się do zastępów swego Pana, który u kresu czasów osta­ tecznie zapanuje nad całym światem.

Niektórzy uczeni twierdzą, że niektóre z wypowiedzi Pawia i (co jest jeszcze bardziej kontrowersyjne) pew ne stwierdzenia Jezusa pojawiające się w Ewangeliach są w rzeczywistości wytworem chrześcijańskich proroków, jednak ponieważ żadne z nich nie jest nigdzie nazwane proroctwem, można zakwalifikować je najwyżej do ka­ tegorii proroctw domniemanych. W tym komentarzu skupimy się zatem na tym, co do proroctw kwalifikuje się na pewno.

księga stanowi jedno wielkie proroctwo ( Ap 1.3:

m ianem Jego św iadectw a (A p 22,16). Zgodnie

22.7.18-19). przez co jest najbardziej obszer­

z drugą m ożliw ością interp retacji, chodzi o świa­

nym przykładem chrześcijańskiej przepowiedni.

dectw o o Jezusie, które ch rześcija n in m oże da­

W tym właśnie kontekście będziemy się przyglą­

wać poprzez posłuszeństw o w obec Jego naka­

dać stw ierdzeniu Jana. zgodnie z którym „świa­

zów. wyznawanie w iary i głoszenie Jego prawdy swoimi ustam i. P otw ierdzeniem tej teorii są oso­

dectwem (...) Jezusa jest duch proroctwa”. Proroctwa nigdy nie były przyjmowane bez

by zwane św iadkam i lub d ające świadectwo

sprawdzania, czy są autentyczne, czy też może

0 Jezusie, np. A ntypas (A p 2.13), m ęczennicy

w jakiś sposób zniekształcone. Mówi o tym kilka

( Ap 6.9). dw'aj św iadkow ie ( A p 11,3) i zwycięzcy

fragmentów Nowego Testamentu. Kol 2.18 suge­

(A p 12.11).

ruje. że niektórzy chrześcijanie zaczęli oddawać

Biorąc pod uwagę to. że w tekście istnieją

cześc aniołom - być może właśnie na skutek spe­

wskazówki potw ierdzające zn acz en ie obydwu

kulacji podszywających się pod proroctwa. Koś­

tych możliwości interp retacji, p róbując wybrać

ciół powinien zatem ostrożnie rozważać wszelkie

tylko jed n ą z nich, m ożem y niech cąc y wytwo­

przepowiednie ( I Kor 14.29). gdyż nie są to zwy­

rzyć pom iędzy nimi fałszywe rozdw ojenie. Nie­

kłe słowa, ale słowa pochodzące od Boga. a czło­

mniej jednak, na podstaw ie analizy w spom nia­

wiek nie jest nieomylny. Zgodnie z 1J 4.1 chrześ­

nych wyżej fragm entów , w iększość uczonych

cijanie nie powinni ufać każdemu duchowi - nie

bardziej przychyla się do drugiej z tych możliwo­

każdy bowiem duch jest Duchem Świętym.

ści. To bowiem, o czym św iadczył swym życiem

W Apokalipsie Jezabel także nazywa siebie „pro­

1 śm iercią Jezus, jest d o k ład n ie tym samym,

rokinią” i oficjalnie działa w ram ach Kościoła

0 czym świadczyć ma każdy w ierny chrześcijanin.

(Ap 2.20). a Bestia „wychodząca z ziemi” (Ap

Być świadkiem Jezusa to zachow yw ać posłuszeń­

13.11). która prześladuje Kościół, nazwana zo­

stwo wobec Jego nakazów i być wiernym Jego

staje „Fałszywym Prorokiem" (Ap 19,20). Ko­

przesłaniu. C hrześcijanin m a być Jezusow i wierny

nieczna jest zatem znajomość kryteriów, według

tak, jak Jezus był wierny sw ojem u Ojcu. Życie

których proroctwa powinny być sprawdzane.

1 świadectwo są ze sobą ściśle zw iązane - chrześ­

Wspomniany w Ap 19,10 anioł stwierdza, że

cijanin. który nie żyje tak. jak Jezus, zaprzecza

jest „współsługą" braci, co „mają świadectwo Je­

samem u sobie, tak sam o jak chrześcijanin, który

zusa”, którym to świadectwem jest właśnie „duch

nie przyznaje się do swojej wiary otw arcie. 1 tak

proroctwa". Oznacza to, że właśnie dzięki temu

- w Ap 17,6 czytamy o świętych (wszystkich wie­

świadectwu można odróżnić prawdziwego Du­

rzących - nie tylko tych rzeczywiście wyróżnio­

cha proroctwa. Czym jednak jest owo „świade­

nych) będących św iadkam i Jezusa. Z kolei w Ap

ctwo Jezusa”? Sformułowanie to pojawia się kil­

12,17 ci. co „strzegą przykazań Boga” to ci sami,

ka razy w Apokalipsie (Ap 1.2.9; 12,17; 19.10;

którzy „mają świadectwo Jezusa”. W Ap 1.2.9;

20,4); występuje tam także określenie podobne

20,4 „świadectwo Jezusa” tożsam e jest ze „słowem

- Ap 17,6. Istnieją dwie możliwości interpreta­

Bożym”, przy czym - jak wiadom o - prawdziwe

cji tych słów. Pierwsza z nich głosi, że chodzi

Słowo Boże wcieliło się w Jezusa (według J 1).

o świadectwo, które Jezus przedstawiał Bogu

przyszło przez Jezusa i dotyczy osoby Jezusa.

swym życiem i nauczaniem - świadectwo, które niósł aż do śmierci, i które wciąż niesie z wyso­

A zatem , to, że „św iadectw em (...) Jezusa jest duch proroctwa" oznacza, że prawdziwe pro­

kości nieba, gdzie teraz zasiada. Interpretacja ta potwierdza się w tym, że Jezus nazwany jest

roctwo - proroctw o natchnione przez Ducha Świętego - jest zgodne z życiem i nauczaniem

„Świadkiem Wiernym" (Ap 1,5; 3,14), jak rów­ nież w tym, iż Jego anioł określa całą Apokalipsę

Jezusa (który sam także zgadzał się z pozostałą częścią Słowa Bożego) i ku N iem u nas ostatecz­

731

Apokalipsa iw. Jana

nie prow adzi. W edług tego właśnie kryterium możem y o cen iać zarów no postępow anie, jak

lego, co Jezus i prowadzi innych do Jezusa Pana i Króla.

i przesłanie d an eg o p ro ro ka. Z jednej strony. A pokalipsa zach ę ca n as w ięc do w ytrwania w w arto ściach , które swym życiem i nauczaniem

20,2 Smok związany na tysiąc lat?

przekazał n am Je zu s (n p . nieustanne czuwanie, o d rzu can ie k o m prom isów ze św iatem , oddaw a­

Werset ten dotyczy zakończenia okresu wielkie­

nie czci w yłącznie jed y n em u Bogu, brak akcepta­

go prześladowania i następującego wkrótce po­

cji dla rozw iązłości sek su alnej), a z drugiej stro­

tem sądu Bożego. Wojna z siłami zła już się za­

ny - naw ołuje d o tego, abyśm y cenili fakt, że Je­

kończyła - wygrał ją jeździec na białym koniu,

zus zbawił nas w łasną krw ią, abyśmy - tak jak

zwany „Wiernym i Prawdziwym". W tym właśnie

On - byli w ierni aż d o śm ierci i oczekiwali Jego

kontekście padają analizowane przez nas słowa

o stateczn eg o

królów

z Ap 20.2. C o autor chce nam przekazać, pisząc,

i Pana panów . P oniew aż p rzesłanie to skierowa­

że diabeł zostanie związany na tysiąc lat? Dla­

ne jest d o ch rześcijan w siedm iu kościołach, nie

czego - zamiast go zniszczyć - anioł wtrąca go

ulega w ątpliw ości, że jeg o ostatecznym celem

do więzienia i dlaczego tylko na tysiąc lat? Co

jest p o p ro w ad zen ie ich ku Jezusow i. Świadectwo

symbolizuje ten okres czasu?

zw ycięstw a jak o

Króla

to spełnia zatem kry teria autentyczności, które sam o określa.

W erset ten należy do tych fragmentów Apo­ kalipsy, w których konflikt wydaje się istnieć na

W czasie, kiedy K ościół na nowo odkrywa

dwóch poziomach. Jak widzieliśmy w Ap 12.

d ar pro ro ctw a, w erset ten okazuje się bardzo

konflikt pomiędzy Michałem a Smokiem (szata­

a k tu aln y 1-'. Ja n p o dkreśla w nim , że to nie proro­

nem ) w niebie istniał równolegle z konflik­

kowi p o w inno się o ddaw ać cześć, ale autoro­

tem pomiędzy Smokiem a świętymi na ziemi.

wi pro ro ctw a, którym jest sam Jezus. To On

W Ap 20 mamy natomiast konflikt na ziemi

staje się kry teriu m , według którego powinniśm y

(w strefie fizycznej) pomiędzy wywyższonym

w szystko m ierzyć. To Jezu s pom aga nam doko­

Chrystusem , który powraca w widzialnej postaci

nać jasn eg o ro zró żn ien ia pom iędzy Janem a Je-

jako Król, a pseudo-Chrystusem. czyli „Bestią"

zabel, pom ięd zy praw dziw ym duchem proroctwa

i jej nieczystym duchem. „Fałszywym Proro­

a d u ch em antychrysta. Prawdziwym prorokiem

kiem" (A p 19.19-20). Obydwie zle postaci zosta­

jest bow iem ten, kto żyje tak jak Jezus, naucza

ją ostatecznie pokonane (zostają wrzucone do ognistego jeziora, czyli do piekła), a ich armia rozgrom iona słowem Chrystusa. Wszystko to dzieje się na poziomie fizycznym. Niemniej jed ­

nak. pozostaje jeszcze kwestia diabła, który wcie­ 13 N p. Wayne Grudem . The Gift o f Prophecy in the New Testament and Today (Westchester, III.: Crossway. lił się w Bestię i „dał jej swą moc" (Ap 13.2). 1988): C liffo rd H ill, Prophecy Past and Present (CrowObrazy te należą już do płaszczyzny duchowej borough, U. K.: Highland Books. 1989): i Graham (choć nie chodzi o niebo, gdyż stamtąd właśnie Houston, Prophecy: A Gift for Today? ( Downers Grove. Smok został strącony w Ap 12). III.: InlcrVarsity Press. 1989). Z wyżej wymienionych Zgodnie z proroctwem opisanym w Ap 20.2, dziel najlepsza jest książka Hilla. jednak wszystkie one dotyczą roli proroctwa (w znaczeniu przesłania otrzy­ szatan zostaje pochwycony przez anioła, związa­ manego bezpośrednio od Boga - nie tylko natchnionej ny łańcuchem na tysiąc lat, zrzucony do Czeluści egzegezy) we współczesnym świccie. a dwie z nich syg­ - więzienia złych duchów, zamknięty i zapieczę­ nowane są przez F. F. B ru cea i I. Howarda Marshalla, towany. Po upływie tego czasu, ponownie zostaje co znaczy, że uczeni ci pozytywnie ocenili ich solidne podstawy egzcgetyczne. on uwolniony i ponownie wznieca bunt wśród

732

Yoh» Testament

żyjących na ziemi ludzi (choć tym razem są to

ccpcji, zgodnie z którą sz atan żyje i działa na

plemiona żyjące poza Imperium Rzymskim), by

ziemi w obecnej erze (zo b a c z Ł k 22.3; Dz 5,3;

ostatecznie nie tylko stracić caic swoje wojsko,

2 Kor 4,3-4; 11.14: E f2 ,2 ; 1 Tes 2,18; 2 Tm 2,26;

ale też skończyć w ognistym jeziorze, gdzie po­

1 P 5.8). jak i d o koncepcji pow szechnej w apo-

zostanie już na zawsze (Ap 20,7-10).

kaliptyce żydowskiej. Przykładow o - 2 Księga

Okres „Millenium", czyli tysiąca lat będzie

Henoclia w spom ina, żc w historii św iata jest sie­

więc czasem bez szatana, w czasie którego mę­

dem okresów tysiącletnich, z których ostatni bę­

czennicy (a być może również inne osoby) po­

dzie tysiącletnim szab atem - w tedy to powróci

wstaną z martwych i będą panować na ziemi

Bóg (2 Księga Henoclia 32,2 - 3 3,2). Podobną

wraz z Chrystusem (Ap 20.4-6). Pozostaje jed­

ideę znajdujem y w jed n y m z fragm entów Talmu­

nak pytanie, w jaki sposób powinniśmy interpre­

du ( b. Sanhedryn 97b) i we w czesnochrześcijań­

tować ten obraz? Uczeni sformułowali bowiem

skim Liście Barnaby (Lisi B arnaby 15). W innych

trzy zupełnie różne teorie na tem at tego tysiąclet­

tekstach żydowskich pojaw iają się wzmianki

niego okresu czasu. Pierwsza z nich (postmilenij-

o tym, że „tysiąc lat" w rzeczyw istości będzie

na ) głosi, że fragment ten jest spojrzeniem wstecz

trw ać krócej (czterysta a naw et tylko czterdzieści

na historię świata. Tysiąc lat to okres kończący tę

lat); w' innych nie m a w ogóle m ow y o okresie

historię i rozpoczynający panowanie Chrystusa.

tysiąca lat. W pozostałych księgach N ow ego Te­

Czasem mowi się tu o duchowym przywództwie

stam entu tylko jed en frag m en t (1 K or 15,23-28)

Chrystusa wyrażającym się w zwycięstwie Ewan­

może sugerować dwa etapy walki ze złem -

gelii. a czasem o dosłownym okresie tysiąca lat

z tym że in terp retacja tego fragm entu również

charakteryzującym się triumfem wartości propa­

jest kwestią dyskusyjną. Je d n o cześn ie , żaden

gowanych przez Chrystusa u kresu czasów.

fragm ent Nowego T estam entu nie wyklucza ta­

Głównym przesłaniem tej teorii jest jednak to. że

kiej koncepcji.

fizyczny powrót Chrystusa nastąpi pod koniec tego tysiącletniego okresu.

Jan twierdzi, że w sp om niany p rzez niego okres tysiąca lat składa się z kilku elem entów . Po

Druga z teorii (tzw. pogląd amilenijny) za­

pierwsze - szatan zostaje zw iązany tak, że nie

kłada. że owe tysiąc lat dotyczy wyłącznic sfery

m oże już zwodzić narodów (A p 2 0,3). Po drugie

duchowej. Szatan został związany już za życia

- zm artw ychw stają m ęczennicy, którzy panują

Jezusa (zobacz Mt 12.29; t k

10,18; J 12,31;

razem z C hrystusem ( A p 20,4-7). O zn acza to, że

Kol 2,15). W erze Kościoła Chrystus panuje

wojska w spom niane w Ap 19,21 to autentyczne

w niebie, a moc szatana jest ograniczona - nie

arm ie, a nie sym bol w szystkich żyjących ludzi.

jest on w stanie zapobiec rozprzestrzenianiu się

Ludność, która nie zginie w o sta tn iej fazie sądu,

Ewangelii. Zgodnie z tą teorią, pierwsze zmar­

pozostaje więc przy życiu i pod panow aniem

twychwstanie umarłych symbolizuje duchowe

C hrystusa oraz Jego m ęczenników . Po trzecie -

zmartwychwstanie duszy ludzkiej do życia po

koniec tego okresu ch arakteryzuje się uwolnie­

nawróceniu. Okres tysiąca lat (który symbolizuje

niem diabła, który ponow nie podb u rza narody

po prostu długi okres czasu) zazębia się zatem

- zwłaszcza G oga i M agoga, które Ez 38 - 39

z erą Kościoła - bunt opisany w Ap 20,7-10 jest

um ieszcza na dalekiej północy (A zja Mniejsza

tym samym, o którym mowa w Ap 19,19-21.

lub jeszcze dalej), a żydowski historyk - Józef

Trzecia teoria (premilenijna) głosi, że po­

Flawiusz utożsam ia ze Scytam i, plem ieniem po­

winniśmy te tysiąc lat odczytywać jako dosłowny

zostającym poza Im perium Rzymskim ( Starożyt­ ności 1.6.1). Jan chciał przez to być m oże powie­

okresu czas. w którym będzie panować Chrystus, a szatan nie będzie w stanie zwodzić narodów. Pasuje to zarówno do nowolestamentowej kon-

dzieć. że narody spoza Im perium (pozostającym obecnie pod rządam i C hrystusa) zaczną się gro­

m adzie przeciw ko praw ow iernem u Królowi. Po

wiedliwych rządów Boga. Szatan jest więc prze­

czw arte - rebelia kończy się zniszczeniem prze­

chowywany w Czeluści wyłącznie dla celów

ciwników, w rzuceniem d iabla do ognistego jezio­

Boga (choć sam diabeł z pewnością wy piera ten

ra, zm artw y ch w stan iem

wszystkich umarłych

fakt ze swojej świadomości). Do samego końca

i Sądem O stateczn y m (A p 20,8-15). To już ko­

Bóg kontroluje zatem wszystko - łącznie z szata­

niec historii św iata - następny rozdział Apoka­

nem.

lipsy o p isu je bow iem now e niebo i nową ziemię.

Jak się przekonaliśmy, okres tysiąca lat

M ożna się zastan aw iać nad tym, po co

może być dla wielu symboliczny. Niemniej jed­

w ogóle p o trzeb n y je s t ów okres tysiąca lat. O tóż.

nak, nawet nazywając go symbolicznym (lub też

jest on p o trzeb n y z kilku w ażnych powodów. Po

dosłownym - co ja osobiście preferuję), musimy

pierw sze, je s t to nag ro d a dla m ęczenników (lub

być ostrożni, aby zachować w jego koncepcji te

dla m ęczenników i tych, którzy nie czcili Bestii,

wartości, które chciał nam przekazać Jan. 1 tak

ale A p 13,15 sugeruje, że wszyscy ci ludzie są

- panowanie szatana skończy się. Zostanie on

ostateczn ie m ęczen n ik am i). Osoby te oddały ży­

(lub już został) związany. Rządy obejmie Chry­

cie za w iarę. T eraz o trzym ują nagrodę - długie

stus - Jego zwycięstwo na krzyżu dopełni się

życie i pan o w an ie z C hrystusem . Po drugie,

ostatecznie. Jego męczennicy zostaną wynagro­

okres ten o b razu je ogrom zwycięstwa Chrystusa.

dzeni, a bunt przeciwko Bogu dobiegnie końca.

To, że u trzy m a O n w ładzę aż przez tysiąc lat,

Są to najważniejsze aspekty nauki o okresie tysią­

potw ierdzi w szem i wobec potęgę daną Mu przez

ca lat. które musi uwzględniać każda teoria inter­

Boga, któ ra o b ecn ie uk ry ta jest w niebie. W ten

pretacyjna. Najlepszym bowiem testem dla każ­

sp o só b triu m f Je zu sa d o pełni się. Po trzecie,

dej teorii jest to. czy dobrze wyjaśnia ona dane

o kres ten potw ierdzi spraw iedliw e rządy Boga,

zawarte w Piśmie Świętym i czy przekazuje war­

który niesie zbaw ienie w trakcie całej historii

tości. których chciał nas nauczyć Jan.

ludzkości. C zy Bóg nie rządzi tym św iatem lepiej niż ludzie (i sz atan )? O kres tysiąca lat jest więc o dzw ierciedleniem koncepcji, zgodnie z którą Bóg m oże rządzić św iatem m ądrze i sprawiedli­

21,1 Czy ziemia będzie odnowiona, czy zniszczona?

wie cały czas - nie tylko u kresu naszej historii. Być m oże ów kres nadejdzie właśnie wtedy, gdy

Co to znaczy, że nastanie nowe niebo i nowa zie­

ludzie dośw iadczą sprawiedliwych rządów Boga

mia? Dlaczego nie m ożna po prostu odnowić

odrzucanych (a jed n o cześn ie wyczekiwanych)

istniejącej ziemi? Dlaczego w nowej ziemi nie

przez św iat od czasu Upadku.

będzie już morza? Jaki jest sens tych wszystkich

M oglibyśm y także pytać o to, dlaczego anty­ chryst i fałszywy prorok zostanie zniszczony,

zmian? Fragment, w którym znąjduje się analizowa­ ny przez nas werset, dotyczy tego, co nastąpi po

a szatan przetrw a. O tóż - z pewnością nie będzie końcowej rebelii i Sądzie Ostatecznym. Szatana tak z powodu miłości czy m iłosierdzia wobec diabła. Faktem jest, że kiedy wcielenie szatań­ już nie ma. Historia zbawienia zatoczyła pełne skiej m ocy zostanie pokonane i straci siłę. Bóg koło - Król królów rządził światem tysiąc lat i każ­ nie będzie go ju ż do niczego potrzebował. Jego dy człowiek otrzymał już odpowiednią zapłatę. przyszłość na ziemi dobiegnie końca. 2 drugiej Oto wchodzimy w stan wieczności, który jest już jed n ak strony. Bóg m a jeszcze dla szatana jakieś poza zmaganiami poprzedniej ludzkiej historii. zadanie - z tym że nie na najbliższą przyszłość. Pojawia się więc potrzeba odnowienia Diabeł zostanie wykorzystany do tego, aby wy­ nowe miejsce dła oczyszczonej już rasy ludzkiej, próbow ać ludzi u kresu czasów - po okresie spra­ ziemia wolna od zniszczeń powstałych na skutek

V(>ht

Tesrameni

734

wywołanego przez diabła buntu. Jest to potrzeba

stw orzenia. W ydaje się to ró w n ie ż p aso w ać do

wyczuwalna także w innych tekstach Nowego

sym boliki zasto so w a n e j p rz e z P io tra , k tó ry pi-

Testamentu. Paweł pisze na przykład, że ci, któ­

sze: „n ieb o ze św istem p rz e m in ie , g w iazdy się

rzy są w Chrystusie, pozostają nowym stw orze­

w ogniu ro zsy p ią, a z iem ia i d z ie ła n a niej zosta­

niem (2 Kor 5,17) - nie m ają ju ż nic w spólnego

ną zn a le z io n e (...); p rz y jśc ie d n ia B ożego (...)

z tym. co stare, zarówno w nich sam ych, jak

spraw i, że n ieb o z a p a lo n e p ó jd z ie n a zagładę,

i w innym stworzeniu (R z 8,19-22). A postoł

a gwńazdy w o g n iu się ro z sy p ią " (2 P 3,10.12).

stwierdza więc. żc jak o nowe stw orzenie w p atru ­

Innym i słowy, zg o d n ie z tą te o rią n ie b o i ziem ia

jem y się „nie w to. co widzialne, lecz w to. co

są ju ż tak z a tru te , że k o n ie c z n e je s t c o ś w rodza­

niewidzialne. To bowiem, co widzialne, przem i­

ju p o to p u z R dz - z n is z c z e n ie i p o n o w n e stwo­

ja. to zaś. co niewidzialne, trwa w iecznie" (2 Kor

rzenie; tym razem je d n a k z n is z c z e n ie d okona

4.18). Piotr wyraża to z kolei w następujący sp o ­

się p rzez o g ień , nie p rz e z w o d ę. T e o ria ta wydaje

sób: „Oczekujemy jed n ak , według obietnicy, no­

się n ajb ard ziej z g o d n a z sy m b o lik ą całej A po­

wego nieba i nowej ziemi, w których będzie

kalipsy. A zatem - c h o ć c e le m fa k ty c z n ie jest

mieszkała sprawiedliwość" (2 P 3,13). W anali­

m o raln e o czy sz c z e n ie św data - to , c o m oralne,

zowanym przez nas fragm encie A pokalipsy jest

tak ściśle w iąże się z ty m , c o fizy czn e (c o być

mowa dokładnie o tym samym. D oskonale o d d a­

m oże zacz y n am y d o s trz e g a ć w ra z ze w zrostem

ją to słowa Boga: „O to czynię wszystko nowe"

naszej św ia d o m o ści e k o lo g ic z n e j), że nastąpi

(A p 21,5).

rów nież p o w ażn a z m ia n a fizy czn a - ta k o g ro m ­

Są dwa poglądy na tem at „nowego", o k tó­ rym mówi Jan. N iektórzy uczeni tw ierdzą, że

na, iż b ęd zie to m o ż n a n a z w a ć n o w y m stw orze­ niem .

Jan pisze zaledwie o odnow ieniu nieba i ziemi.

N ieb o , k tó re u leg n ie z n is z c z e n iu , to nie sie­

To. co stare, nie zostanie więc zniszczone, ale

d ziba Boga (c z a se m o k re ś la n a m ia n e m trzecieg o

oczyszczone. Zgodnie z tym poglądem Janow i

lub sió d m eg o n ie b a ), ale k o sm ic z n e n ie b o , które

chodzi tak napraw dę o oczyszczenie m oralne -

w idzim y nad n am i n a szy m i o c z y m a . R d z 1,1 o p i­

nie zas odnowienie w sensie fizycznym, choć fi­

suje stw o rzen ie ja k o „ n ieb o i z ie m ię ". N ie tylko

zyczne odnow ienie świata rów nież m usi się

w ięc p lan eta Z ie m ia, ale te ż c a le stw o rz e n ie zo­

z tym wiązać. Fragm ent ten odnosi się zatem do

stało sk a żo n e g rz e c h e m . C a le s tw o rz e n ie zo sta ­

celów-. które nie zostały zrealizow ane w skutek

nie rów nież o d tw o rz o n e n a now o. W ty m now ym

wygnania ludzi z Raju. N a potw ierdzenie słusz­

stw orzeniu nie b ęd zie ju ż m o rz a . M ie szk am

ności tej teorii uczeni cytują teksty m iędzytesta-

w V ancouver ( K a n a d a ) - m ie śc ie p o ło żo n y m

mentowe. takie jak I Księga Henocha 45,4-5

nad o cean e m , d lateg o k o c h a m m o rz e , k tó re ko­

i 2 Księga Ezdrasza 7,75 (porów naj 2 Księga

jarzy mi się z rad o sn y m i w a k a c ja m i i w y p o czy n ­

Borucha 32.6; I Księga Henocha 72,1:91.16), któ­

kiem . K iedy je d n a k czy tam P ism o Ś w ięte, m uszę

re mówią o odnow ieniu stworzenia według ocze­

odłożyć na bok

kiwań żydowskich ugrupow ań, z których p o ch o ­

z m orzem - nie lak b ow iem p o strzeg ali je Ż ydzi.

dzili poszczególni ich autorzy.

W Biblii m o rze u k azy w an e je s t zazw yczaj w bar­

te ro m a n ty c z n e sk o ja rzen ia

C hoć wszyscy' uczeni zgadzają się co do

d zo negatyw nym św ietle. P rz y k ład o w o - w lz

tego. że główne przesłanie Jana rzeczywiście

57.20 czytam y; „B ezbożni zaś są ja k m o rz e w zbu­

obejm uje koncepcję oczyszczenia m oralnego -

rzone, które się nic m o że u ciszyć i k tó reg o fale

usunięcia brudu powstałego w skutek grzechu

w yrzucają m uł i b ło to ". M o rz e to ta k ż e ch ao ty cz­

i buntu, niektórzy interpretatorzy sugerują, iż

nie skłębiona w oda. z k tó rej w R d z 1,2.6-10 wy­

zdania takie jak „pierwsze niebo i pierw sza zie­

o d ręb n io n e zostają nieb o i ziem ia. C h o ć je s t to

m ia przeminęły" odnoszą się do całkiem nowego

tw ór Boga (P s 104,26), m o rze je s t rów nież sie-

Apokalipsa iw. Jana

735

dzibą p o tw o ra - L e w ia ta n a , k tó reg o Bóg poko­

A pokalipsy opisuje tak dogłębną odnow ę, że

nuje i w y rzu ca n a su c h y ląd (P s 74.13-14). N ic

cała ludzka kultura i wszystkie wytwory człowie­

dziw n eg o , że z g o d n ie z żydow skim p se u d o ep i­

ka n a pew no ulegną zagładzie. H istoria - w tej

grafem T esta m en t M o jżesza 10,6, kiedy u kresu

postaci, jak ą znam y - dobiegnie końca. Bóg

czasó w p rz y jd z ie B óg, m o rz e c o fn ie się do

rozpocznie now ą k artę nowej historii - historii

C z elu ści. W A p o k a lip s ie m o rz e je s t m iejscem ,

w ieczności. N ic zapom inajm y jednak o tym.

z k tó reg o w y ch o d zi B estia i tro n e m W ielkiej N ie­

że ludzie nie są ducham i. Są istotam i cielesnym i,

rząd n icy (A p 13,1; 17,1). T en sy m b o l c h a o su i zla

dlatego w raz z ciałem zm artw ychw staną i zo­

nie m o ż e z a te m istn ie ć w now ym n ieb ie i nowej

sta n ą wywyższeni. N ie będą żyć na chm urach,

ziem i.

ale na ziem i - w m ieście. Bóg zapew ni im to.

N o w e n ie b o i n o w a z iem ia m ają rów nież

co zaplanow ał dla nich w m om encie ich stw arza­

m iasto - n o w e Je ru z a le m . N ie b ęd ziem y go a n a ­

nia - dom na ziem i. N ie będzie to ogród Eden.

lizow ać zb y t sz czeg ó ło w o -

w ystarczy w spo­

ale coś więcej niż E den, m iejsce jeszcze dosko­

m n ieć, że tu ta k ż e w szy stk o b ę d z ie now e. P ism o

nalsze - nowa ziem ia z m iastem , w którym

Ś w ięte p o d a je , że p ie rw sz e m ia sta zak ład an e

zam ieszka także Bóg. W erset A p 21.1 jest za­

były p rz e z lu d zi zły ch ( R d z 4,17; 10,10; 11,1-9).

tem odpow iedzią na tęsknotę obecną w sercu

S tare J e ru z a le m b yło m ie jsc e m w ybranym przez

każdego człow ieka. N ic dziw nego, że Jan um iesz­

Boga, je d n a k b y ło to ró w n ież m ia sto niew ierne

cza go w jednym z końcowych rozdziałów swojej

- m ia sto , k tó re J a n o k reślił m ian em „S odom a

księgi,

i E g ip t" (A p 11,8). P o w staje z a tem p o trz e b a zre­

dzieja.

których

głównym

m otywem jest na­

alizo w an ia teg o , c z e g o n ie byli w sta n ie stw orzyć g rz e sz n i lu d z ie -

m ia sta d o b re g o , w którym

m ie sz k a ć b ę d ą lu d zie w ierni Bogu. i w którym

22,18-19 O chronić kanon?

p a n o w a ć b ę d z ie p o k ó j i sp raw ied liw o ść. A n a liz o w a n y p rz e z n a s fra g m e n t m ówi w ięc

K an o n P ism a Świętego to zarów no kwestia em o­

o sp e łn ie n iu n ad ziei i m a rz e ń lu dzkości w no­

cjo n aln a, ja k i problem teologiczny. Jest to prob­

wym stw o rz e n iu . L u d zie zo stali stw orzeni do

lem , gdyż Nowy T estam ent nigdy nie w spom ina

tego, by żyć n a ziem i, d la te g o ich d o m e m będzie

o takim kanonie (co jest zrozum iale, gdyż w cza­

n o w a ziem ia. L u d z ie zo s ta li stw o rzen i d o tego,

sie, gdy powstawał, był dopiero w trakcie form o­

by p rzeb y w ać z B ogiem , d lateg o będzie O n

w ania się kanonu). Jest to kwestia em ocjonalna,

m iesz k ał p o śró d n ich . L u d zie zo stali stw orzeni

poniew aż Pism o Święte stanow i jedyny autoryta­

d o tego, by żyć we w sp ó ln o c ie, d lateg o będą m ie­

tywny dokum ent wiary chrześcijańskiej (w oczach

li now e m iasto . N ie ulega w ątpliw ości, że frag­

pro testan tó w ), dlatego wszystko, co mogłoby

m en t te n o b fitu je w sy m bole, je d n a k m usim y

być do niego dodane lub od niego odjęte, trakto­

p am iętać, iż je s t to sy m b o lik a now ej rzeczyw isto­

w ane jest jak wielkie niebezpieczeństw o. Te em o­

ści, k tó rej zw ykły o p is literacki nigdy nie zdoła

cje i rozterki teologiczne wpisują się w klimat zakończenia A pokalipsy św. Jana. W ersety Ap

d o k o ń ca w yrazić. N iezależ n ie o d tego, czy now e n ieb o i now a

22,18-19 pojawiają się tuż przed zakończeniem

ziem ia d o ty czą o d n o w ien ia, czy też now ego

całej księgi. Pytanie, jakie z nich wypływa, brzmi:

stw o rzen ia,

o jakiej księdze mówi Jan? Czy chodzi o A poka­

w szechśw iat,

A p o k alip sa

po tw ierd za

fakt,

że

k tó ry znam y, je s t przem ijający

i .ja k sz a ta się zestarz eje" (H b r 1,11-12). Nawet

lipsę. czy też o całą Biblię? Po co Jan napisał te słowa? C o m oże tej księdze zagrażać?

jeśli przyjm iem y, iż w edług Ja n a zasadnicza

Nowy T estam ent powstawał w czasach, kie­

stru k tu ra ziem i p o zo stan ie n iezm ien io n a, au to r

dy nie było jeszcze publicznie dostępnych biblio-

V«« v

736

Testam ent

tek. mediów ani maszyn drukarskich. Przekazy­

twa pojawiła się p o n o ć także w jed n y m z tekstów

wanie nauk polegało prawie wyłącznie na ich

Ireneusza M.

ustnym głoszeniu - niewiele osób umiało bo­

A zatem . Jan - lub przem aw iający przez

wiem czytać. Dlatego też Jan błogosławi tego

Jana Jezus (jest to bow iem objaw ienie Jezusa

(liczba pojedyncza), „który odczytuje” księgę

C hrystusa) - rzuca przekleństw o po to. by ochro­

(na głos dla całego zgromadzenia) i tych. którzy

nić swój tekst przed zn iek ształcen iem , niezależ­

.słuchają słów Proroctwa, a strzegą tego, co

nie od tego. czy będzie to skutek dobrych inten­

w nim napisane" (Ap 1,3). Zwyczaj odczytywa­

cji, czy też złośliw ości d an ej osoby. Klątwa ta

nia ksiąg na głos w kościołach domowych

składa się z dw óch części - je d n a z nich chroni

(gdzie lektor był nierzadko jedyną osobą, która

dokum ent przed d o ło żen iem czegokolw iek do

potrafiła czytać) sprzyjał sytuacjom, w których

jego treści. O soba, która by się tego dopuściła,

można było pomijać całe fragmenty tekstu i do­

miałaby dośw iadczyć plag. któ re ta księga opisu­

dawać do nich co tylko dusza zapragnie.

je. Druga część klątwy pow strzym uje z kolei oso­

Większość członków Kościoła i tak nie zoriento­

by przed odejm ow aniem jakichkolw iek treści

wałaby się wówczas, jak dany tekst brzmiał

tego d okum entu - ten, kto by się na to porwał,

w rzeczywistości.

miałby stracić sw'oje m iejsce w niebie - straciłby

Jan nic był jedynym prorokiem okresu no-

udział w drzew ie życia (ź ró d ło życia wiecznego)

wotestamentowego, który troszczył się o popraw­

i w' M ieście Świętym (N ow e Je ru za le m ). Oby­

ne odczytywanie napisanych przez siebie teks­

dwie części

tów. Paweł również obawiał się. że jego przesła­

i brzm ią ostro - jest to je d n a k zgodne ze stylisty­

nie będzie zniekształcane przez łudzi głoszących

ką ówczesnych tekstów', w ięc nie m a sensu doko­

inną Ewangelię (Ga 1.6-9), lub że osoby będą mu

nywać na ich podstaw ie głębszych analiz teolo­

przypisywać słowa, których nie wypowiedział,

gicznych (np. czy m ożliw a jest u tra ta miejsca

albo odczytywać w jego imieniu listy, których tak

w świętym m ieście). N ie ulega rów nież wątpliwo­

naprawdę nie napisał (2 Tes 2.2). A zatem,

ści. że autor traktuje te słow a zupełnie poważnie

oprócz niebezpieczeństwa celowo niepoprawne­

- jako autentyczną klątwę.

klątwy są n ieco

wystylizowane

go odczytania danego tekstu, istniała też groźba

Powstaje więc pytanie: czy klątw a ta dotyczy

dopisania własnego proroctwa lub przepisania

czegoś więcej, niż tylko tej jed n ej księgi? Może

tekstu zgodnie z własną interpretacją tego, co

dotyczy ona także innych tekstów N ow ego Testa­

dany autor chciał przekazać.

m entu, a nawet całej Biblii? Czy analizow ane

Tego typu problem nie dotyczy Starego Te­

przez nas wersety stanow ią klam rę zam ykającą

stamentu. Pwt 4,2 i 12,32 wyraźnie określa, że

kanon Pisma Świętego? S próbujem y odpowie­

Prawo musi zostać zachowane w nienaruszonej

dzieć na te pytania, ustalając to, czem u na pew­

postaci - niczego nie można dopisywać ani odpi­

no możem y zaprzeczyć.

sywać. Później - zgodnie z przekazem zawartym

Po pierwsze, nie m am y pew ności, że Apoka­

w Liście Arysteasza - kiedy Pięcioksiąg przetłu­

lipsa napisana została najpóźniej ze wszystkich

maczony został na język grecki, osoby odbierają­

ksiąg Nowego T estam entu. N iektórzy datują ją

ce gotowy przekład rzuciły klątwę na wszystkich,

już na rok 68, um ieszczając z kolei inne teksty

którzy ośmielili się dokonać w tekście jakichkol­

(np. 2 List Piotra, List Judy czy Ew angelię i Listy

wiek zmian. Analizowane przez nas wersety Apokalipsy także stanowią przekleństwo. Rzuca­ jąc je. Jan pragnie ochronić integralność swojego tekstu - być może dlatego, że już kwalifikuje go jako część Pisma Świętego, choć podobna klą­

14 Zobacz: Historia Kościelna Euzebiusza 5.20.2. gdzie pojawia się nawiązanie do lej brakującej końcówki listu Ireneusza.

Jana) d u żo później. O p ieran ie jakiejś tezy na nie­

by archeolodzy wydobyli spod ziemi zaginiony

pewnej d acie raczej nie byłoby w skazane.

list Pawła, lub gdyby jakieś nowsze dzieło uznane

Po drugie, m ożliw e, że w czasie, gdy Jan pi­

zostało przez ludzi za natchnione, nie byłoby ła­

sał swoje teksty. Ż ydzi nic skończyli jeszcze usta­

two wcielić go do oficjalnego kanonu Kościoła.

lać w łasnego k an o n u . P om iędzy 70 a 90 r. po

Trzeba by było udowodnić, że rzeczywiście jest

Chr. Żydzi prow adzili pew ne dyskusje na tem at

to tekst natchniony i dopiero wówczas uzyskać

k an o n iczn o ści swych tekstów w ośrodku rabi-

powszechną zgodę całego Kościoła. Jest to jed­

nicznym w Jam n i. C h o ć nie wiemy, czy wskutek

nak tak mało prawdopodobne, że - gdyby się

tych

zmiany

wydarzyło - spokojnie moglibyśmy określać to

w k anonie żydow skim , sam fakt, że się odbywały,

m ianem cudu15. Nie należy również dokonywać

św iadczy o tym , iż w yznawcy jud aizm u sam i jesz­

nieprzemyślanych zmian w tekstach istniejącego

rozm ów

n astąp iły jakiekolw iek

cze w tedy nie do k o ń ca w iedzieli, które księgi

kanonu. Żyjemy w czasach, w których wiele osób

pow inny zaliczać się do ich kanonu, a które nie

chciałoby zapewne przepisać całą Biblię od nowa

(kontrow ersje dotyczyły np. Księgi E stery).

- tak. by pasowała ona do wyznawanego przez

Po trzecie, Jan pisał w czasach, kiedy nie

nich światopoglądu. Takie zmiany skończyłyby

zostały jeszcze u sta lo n e ram y kanonu nowotesta-

się niczym innym jak zniekształceniem całego

m entow ego. N ie m a dow odów na to, że Jan wi­

Pisma Świętego i wytworzeniem czegoś, czego

dział którąkolw iek z napisanych Ewangelii lub

na pewno nie można by już było nazwać kano­

czytał listy Pawła. Teksty Ja n a pow stały co naj­

nem. Zam iast przepisywać teksty na własną

m niej dw a wieki p rzed tym , kiedy uznano pewien

modlę, lepiej napisać na ich temat inne dzieło

zbiór n atch n io n y ch tekstów za kanon chrześci­

lub skrytykować je w komentarzu - jest to dużo

jański. Pew ne księgi, które początkow o traktow a­

bardziej uczciwe. Nawet autorzy Pisma Święte­

no pow ażnie, później jed n ak o drzucono - np.

go, którzy chcieli dokonać własnej interpretacji

List Barnaby czy Nauka Dwunastu Apostołów (Di-

pism innych autorów (np. Daniel piszący o sie­

da che) - nawet jeszcze wówczas nie powstały.

dem dziesięciu tygodniach wspomnianych przez

I w reszcie - ch o ć w większości współczes­ nych wersji Pism a Św iętego A pokalipsa jest księ­

Jerem iasza), nie zmieniali oryginalnych tekstów, ale pisali na ich podstawie własne księgi.

gą o sta tn ią (jest tak nawet w Biblii Lutra, choć

Klątwa Jana jest zatem ostrzeżeniem. Jej

niektóre jej przekłady - tak jak w czesne przekła­

dosłowne znaczenie dotyczy tylko jego własnej

dy Biblii angielskiej - um ieszczały A pokalipsę

księgi - Apokalipsy, jednak - biorąc pod uwagę

tuż p o Liście do H ebrajczyków. Liście św. Jaku­

to, że podobne obawy żywił Paweł i inni autorzy

ba i L istach św. P io tra), dawniej wcale tak nie

- można również przyjąć, iż żaden z nowotesta-

było. W trzech pierw szych wiekach chrześcijań­

mentowych pisarzy nie chciałby, aby dokonywa­

stwa m iejsce A pokalipsy w Piśm ie Świętym cią­ gle się zm ieniało - niektórzy całkiem ją odrzuca­ 15 Uzyskanie zgody wszystkich chrześcijan wyglądałoby li, inni dokładali jeszcze po niej teksty takie jak tak: choc możliwe byłoby pominięcie pewnych chrześci­ 1-2 List Klemensa, a jeszcze inni um ieszczali ją jańskich sekt (np. niektórych ugrupowań chrześcijań­ wyżej na liście ksiąg kanonicznych. Dlatego też, skich z A fryki lub pozostałości starożytnych sekt here­ dopiero w czw artym wieku chrześcijaństw a ana­ tyckich). z pewnością musielibyśmy uwzględnić opinię protestantów (tzn. większości wyznań protestanckich), lizowane przez nas wersety oficjalnie znalazły się rzymsko-katolików i wyznawców Kościoła prawosław­ na końcu całego Pism a Świętego. nego. Na ile można się spodziewać, że te trzy Kościoły Nie oznacza to oczywiście, że dopisywanie zawrą kompromis w jakiejkolwiek sprawie - nie mówiąc lub odejm ow anie czegokolwiek w Biblii je s t rze­ o sprawie tak poważnej jak natchnienie jakiejś nowo czą słuszną. Nie ulega wątpliwości, że nawet gdy­ odkrytej księgi?

V

h t

738

Testament

no jakichkolwiek zmian w jego tekście. Takie

sać tekst Biblii na nowo. ten jest ja k murarz bu­

zmiany zniekształciłyby bowiem ogólne przesła­

dujący ścianę na oślep, bez uwzględnienia właś­

nie Pisma Świętego. Pismo zostało napisane po

ciwych pomiarów (temu właśnie służy kanon).

to. aby zaświadczyć o objawieniu otrzymanym

W efekcie nie ma on ani właściw ych wymiarów,

w konkretnym miejscu i czasie. Można je odczy­

ani prostej ściany. Nawet, jeśli klątwa Jana nie

tywać. akceptować (lub też - w przypadku nie­

przyszła na kogoś bezpośrednio, osoba znie­

których osób - odrzucać) i interpretować. Nie

kształcająca tekst Pisma Świętego doświadczy

należ)'go jednak przepisywać po swojemu - kto

w efekcie takiej konfuzji, która sama w sobie bę­

tak robi. ten myli własne doświadczenie Boga

dzie przekleństwem, a w dodatku może utracić

(lub nawet czegoś innego niż Boga) z doświad­

swój dział w Świętym M ieście, tak wspaniale

czeniem biblijnych autorów. Kto usiłuje przepi­

przedstawionym przez Jana.