Kartagina 149-146 p.n.e. (Historyczne Bitwy)

H ISTORYCZN E

BITWY

BERNARD NOWACZYK

KARTAGINA 149-146 p.n.e.

Agnieszce i Cyrylowi

Bellona SA prowadzi s p r z e d a ż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym, z rabatem do 20 procent od c e n y detalicznej. N a s z adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 0 0 - 8 4 4 Warszawa Dział Wysyłki teł.: 0 2 2 4 5 7 03 06, 0 2 2 6 5 2 27 01 fax 0 2 2 6 2 0 4 2 71

www.bellona.pl [email protected] www.ksiegarnia.bellona.pl Internet:

e-mail:

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Grażyna Szaraniec Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Hanna Rybak

© Copyright by Bernard Nowaczyk, Warszawa 2 0 0 8 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2 0 0 8

ISBN 978-83-11-11270-4

WSTĘP

Dlaczego właśnie Kartagina i to nie pierwsza czy druga wojna punicka, ale Kartagina w latach 149-146 p.n.e.? Ano dlatego, że jest to najbardziej spektakularny przykład rzymskiego imperializmu, przejaw rzymskiej pychy, świadectwo bezprecedensowej i okrutnej, nawet jak na tamte czasy, zbrodni; zbrodni popełnionej na państwie i na mieście, które nie zagrażało wówczas nikomu, w każdym razie na pewno nie potężnemu przecież już wówczas Rzymowi. Losy Kartaginy to przykład krwawej zemsty za lata strachu, za lata pamięci o własnym wiarołomstwie wobec niegdysiejszego sojusznika; zemsty nie tylko na ludziach, ale także na ich substancji materialnej, na murach, domach, świątyniach... Wojna ze słabą już wówczas Kartaginą była wojną o unicestwienie wszystkich, również tych materialnych śladów państwa i narodu.

Próbę przybliżenia historii państwa i miasta Kartaginy podjąłem także dlatego, że w polskim piśmiennictwie jest ona wspominana tylko przy okazji omawiania historii Rzymu, niejako dla zaakcentowania potęgi — i wyższości! — rzymskiej kultury, gospodarki czy wojskowości. Jeśli przywołuje się postaci wybitnych Kartagińczyków, to wymienia się jedynie Hannibala, a i to tylko dlatego, że

przysporzył Rzymowi wiele nieszczęść, że zadał mu wiele klęsk, że stoczył i wygrał bitwę, której strategia stała się niedoścignionym wzorem dla wszystkich wybitnych wodzów, bez względu na epokę historyczną, w której przyszło im działać. Przez całe dzieje wojen przewija się marzenie o powtórzeniu manewru spod Kann, o drugich Kannach. W historiografii wiele napisano o wiarołomnych Punijczykach i o rycerskich Rzymianach. Historycy podkreślają, że owi rycerscy Rzymianie stworzyli jedyną (no, może nie jedyną, bo łaskawie przypominają także o greckiej) cywilizację godną pochwały, niewiele natomiast mówią o tym, jakie cywilizacje musiały ulec zagładzie, by ta jedyna mogła niepodzielnie panować. A przecież Kartagina to przykład wielkiej cywilizacji, Oto takiej, której korzenie sięgają cywilizacji semickich Fenicjan. Gdy Fenicjanie budowali kamienne miasta, zakładali kolonie w basenie Morza Śródziemnego, używali w handlu pieniądza, stosowali alfabet w korespondencji między kupcami i miastami (posługując się alfabetem, na którym wzorował się alfabet grecki, a później i łaciński), na słynnych później siedmiu wzgórzach w Italii rósł jeszcze las, a o Rzymie i o narodzie rzymskim nikt jeszcze nie słyszał i długo nie miał usłyszeć. To Fenicjanie (przodkowie Kartagińczyków) zastosowali w żegludze morskiej żagiel i pierwsze instrumenty nawigacyjne, pozwalające na oderwanie się od brzegu; to oni, służąc faraonowi, opłynęli Afrykę. Pierwsze miasta fenickie powstawały na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e., a pierwsze dzieła literackie (o treści mitologicznej) powstawały w XIV i XIII wieku p.n.e. Taką to cywilizację wymazano z powierzchni ziemi tylko dlatego, że Rzym nie mógł znieść nawet myśli o tym, że istniał twór państwowy, który nie chciał mu się podporządkować.

Wraz ze zniszczeniem Kartaginy, zniszczono większość wytworów jej kultury, bo przecież nie mogło być tak, by nie

powstały tam żadne dzieła, ani literackie, ani plastyczne: rzeźby, posągi, bogato zdobione świątynie i pałace. To wszystko starano się wyplenić, wytrzebić do gołej ziemi. Skutecznie, jak się okazało, bo pozostały jedynie nieliczne ślady tej kultury, w postaci nagrobków opatrzonych fenickimi napisami, resztkami murów obronnych i fundamentów domów. Aby zatrzeć pozostałości, w drugiej połowie I wieku p.n.e. zbudowano na ruinach miasto w stylu rzymskim, które — jak na ironię — nazwano Kartaginą i uczyniono z niego stolicę rzymskiej prowincji Afryka. Wtedy nie było już tam Kartagińczyków, którzy stopniowo zanikali w ciągu poprzednich stu lat: albo wyginęli w bezpośrednich walkach z Rzymianami, albo wynarodowili się, pojmani do niewoli, albo też polegli w toku powstań niewolników na Sycylii.

Wprawdzie przy pisaniu o nieistniejących już państwach i ludach je- zamieszkujących problemem jest zwykle kwestia źródeł, w tym konkretnym przypadku na ich brak trudno narzekać. Tyle tylko, że zachowały się niemal wyłącznie źródła wytworzone przez Rzymian lub przez ich zwolenników. Z przyczyn obiektywnych brakuje źródeł sporządzonych przez Kartagińczyków — to, co oni napisali, zostało zniszczone w zdobytej Kartaginie, w Gades (Kadyksie) i w Nowej Kartaginie (Kartagenie). Nie ma też przekazów autorów wywodzących się spośród neutralnych wobec Rzymu nacji. Dostępni są jedynie Rzymianie i Grecy z kręgu ludzi uczuciowo lub formalnie związanych z Rzymem. Pierwszym z nich jest Liwiusz, którego zachowane do dziś księgi monumentalnego w zamyśle dzieła, Dziejów od założenia miasta Rzymu1, można 1

W niniejszej pracy wykorzystano dwa wydania dzieła Liwiusza: Dzieje od założenia miasta Rzymu, Wrocław 2004, oraz Dzieje Rzymu od założenia miasta — Księgi XXVIII-XXXTV, Wrocław 1976 — uwaga autora.

wykorzystać do poznania dziejów pierwszej i drugiej wojny punickiej; niestety, brak tam jakiejkolwiek informacji o trzeciej z tych wojen; wojny która jest głównym tematem tego opracowania (napisane przez Liwiusza księgi 0 tym okresie zaginęły). U drugiego z rzymskich autorów —Kasjusza Dion Kokcej anusa (Historia rzymska, ^^rocław 2005) także nie można napotkać informacji o upadku Kartaginy — tu także przyczyną jest zaginięcie ogromnej części tego dzieła. Trzeci i czwarty z rzymskich historyków —Florus Lucjusz Anneusz (Zarys dziejów rzymskich, Wrocław 2006) i Partekulus Wellejusz (Historia rzymska, Wrocław 2006) — o wojnie z Kartaginą piszą niewiele. Dla poznania przebiegu trzeciej wojny punickiej najcenniejszą, bo zawierającą najwięcej informacji, jest zatem praca Appiana z Aleksandrii (Historia rzymska, Wrocław 2004), Greka żyjącego w czasach cesarstwa, choć, niestety, jest on dość tendencyjny i stronniczy. W jego ocenie wszystko, co robili Rzymianie, było słuszne i prawidłowe —ton ten ulega zmianie dopiero przy opisie walk o samo miasto Kartagina. Mniej przydatna okazuje się tu, traktowana z wielką estymą jako najpoważniejsze i najcenniejsze źródło, praca innego Greka, bezpośredniego obserwatora trzeciej wojny punickiej, a ponadto doświadczonego żołnierza — Polibiusza (Dzieje, Wrocław 2005), gdyż, jak na ironię, w pomroce dziejów zaginęły prawie całkowicie księgi dotyczące właśnie tej wojny. Poza tym musimy zauważyć, że ten obiektywny dotąd autor przestaje być obiektywny, gdy tylko to, o czym pisze, dotyczy kogokolwiek z rodziny Korneliuszy Scypionów, a szczególnie obu Scypionów Afrykańskich, zarówno Starszego, jak i Młodszego. W przygotowaniu tego zarysu dziejów Kartaginy pomocne okazały się natomiast prace współczesnych autorów, szczególnie piszących o drugiej wojnie punickiej, Hannibalu 1 wydarzeniach równoległych lub poprzedzających wojny

Rzymu z Kartaginą. Szczegółowy wykaz wykorzystanej literatury zawiera bibliografia, dlatego pominę tutaj jej powtarzanie. Z pewnym żalem należy tylko odnotować stosunkowo niewielkie zainteresowanie dziejami Kartaginy ze strony twórców literatury pięknej. Wymienić tu można w zasadzie jedynie XIX-wiecznego pisarza francuskiego Gustawa Flauberta, którego powieść Salambo opisuje czasy wojny z najemnikami, czy polskiego autora powieści dla młodzieży Bogusława Sujkowskiego, który w książce Miasto przebudzone przedstawił w sposób przystępny dla młodego czytelnika czas trzeciej wojny punickiej. Warto podkreślić, że zarówno Salambo, jak i Miasto przebudzone nie były już od dawna wznawiane. Bernard Nowaczyk

KARTAGINA — OD FENICKIEJ KOLONII DO POTĘGI

POCZĄTKI KARTAGINY

Data powstania Kartaginy, w zależności od źródła, które ją podaje, jest różna, a te rozbieżności mogą wynosić nawet kilkaset lat. Zacznijmy od daty najstarszej i hipotetycznych założycieli: „(...) Kartaginę w Afryce założyli Fenicjanie na 50 lat przed zdobyciem Troi (czyli w 1234 r. p.n.e. — uwaga autora), a założycielami jej byli Zorus i Karchedon, jak mówią niektórzy autorzy greccy, natomiast zdaniem Rzymian i samych Kartagińczyków założyła miasto Dydona pochodząca z Tyru (miasta-państwa fenickiego, leżącego na terenie dzisiejszego Libanu — uwaga autora), której męża zamordował Pygmalion, władca Tyra (...)"1. Jest to data sięgająca najdalej w głąb dziejów i najmniej prawdopodobna. Zresztą ten sam autor przy innej okazji wylicza tę datę inaczej: „(...) W 700 lat po osiedleniu Rzymianie odebrali im Sycylię"2 (ponieważ oddanie Sycylii miało miejsce w 241 r. p.n.e., osiedlenie musiało mieć 1A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. 1., Wrocław 2004, s. 210). 2Ibidem, s. 211.

miejsce w 941 r. — uwaga autora). Obecnie przyjmuje się jako datę założenia miasta okres między IX a VIII w. p.n.e. Imię założycielki miasta jest wprawdzie legendarne, ale przyjęło się w historiografii. Powszechnie też funkcjonuje dalsza część mitu o założycielce miasta i jej mądrości: „(...) Dydona (...) z wielkimi skarbami, w towarzystwie ludzi, którzy chcieli ujść przed tyranią Pygmaliona, przybyła drogą morską do Afryki, na miejsce, gdzie dziś znajduje się Kartagina. Kiedy Libijczycy chcieli ich wypędzić, poprosili Ooddanie im na osiedlenie tyle ziemi, ile obejmie skóra wołu. Ta skromna prośba Fenicjan wydała się Libijczykom zabawna, wstydzili się więc odmówić takiej drobnostki. Zupełnie nie pojmowali, jak na takiej przestrzeni może powstać miasto, więc pragnąc zobaczyć, co za pomysł za tym się kryje, zgodzili się dać, co tamci żądali, i zaprzysięgli układ. Przybysze wycięli jednak ze skóry jeden bardzo wąski rzemień i objęli nim miejsce, gdzie obecnie wznosi się zamek Kartaginy; stąd też nosi on nazwę Byrsa"3. Podobnie początki Kartaginy przyjmują współcześni nam historycyr4. Z początkami dziejów Kartaginy związany jest także jeszcze jeden mit, tym razem stworzony przez poetę. Mit ten cofa nas do czasów wojny trojańskiej, a właściwie do wędrówki jednego z bohaterów Troi — Eneasza — w poszukiwaniu nowej ojczyzny. Według Wergiliusza, Eneasz w swojej wędrówce trafił do budującego się dopiero na wybrzeżu Afiryki miasta, w którym władzę dzierżyła piękna lmłoda królowa Dydona. Nieważne, czy to ona jego, czy to on ją zauroczył, ale pokochali się... I być może — według Wergiliusza — historia Kartaginy potoczyłaby się inaczej, gdyby nie ingerencja Jowisza, który nakazał Eneaszowi

3Byrsa to po grecku „skóra", ale po fenicku „twierdza". Ibidem, s. 211 4 Zob.: Tadeusz Zieliński, Rzeczpospolita Rzymska, Warszawa 1958, s. 87-88; Philip M aty s z ak, Wrogowie Rzymu. Od Hannibala do AtyUi, króla Hunów, Warszawa 2007, s. 19.

wędrować dalej, do swojego przeznaczenia, którym była Italia, a nie Afryka. Bohater chyłkiem opuszcza kochankę, wzgardziwszy królewskim tronem, a porzucona królowa popełnia samobójstwo, przed śmiercią przeklinając zdrajcę: „(...) Do lądu dobić zbrodniarz musi z woli nieba Gdy z losów i wyroku Jowisza tak trzeba — To nękan od złych ludów straszną bojów hydrą, Z dala granic, gdy Jula z objęcia mu wydrą, Pomocy niech przyzywa, nędzne widzi zgony Swych druhów, do praw ciężkich rozejmu zmuszony; Niech berłem się nie cieszy ni światłem powszednem, Lecz padnie w piach wybrzeży, nie grzebią przede dniem! O to błagam, z krwią rzucam ostatni krzyk skargi! Wy, Tyryjczycy, ród cały wiecznymi zatargi Prześladujcie, tym darem czcząc prochy me świeże! Niech ludów nie kojarzy miłość ni przymierze A kiedyś niech powstanie mściciel z naszych kości, Co z ogniem do Dardanów i mieczem zagości, Dziś, jutro, skoro tylko w ramieniu sił stanie! Brzeg brzegowi, przystaniom wrogimi przystanie Niech będą! Miecze mieczom! Niech wnuki w bój staną! (...)"3 Jest to zapowiedź (a może i próba wytłumaczenia) przyszłych wojen między potomkami Eneasza, Rzymianami, i potomkami Dydony — Kartagińczykami, a także proroctwo (niestety, ex post) pojawienia się mściciela krzywd Dydony — Hannibala. Mit ten przyjmują za wyjaśnienie wojen punickich przytaczani wyżej Tadeusz Zieliński i Philip Matyszak. Nie wytrzymuje to jednak krytyki —Wergiliusz pisał swój epos wiele — i to bardzo wiele lat po zniszczeniu Kartaginy i o ile mit o skórze

—wołowej jest powtarzany przez wielu starożytnych historyków, to o Eneaszu pisze tylko poeta. Obecnie przyjmuje się, że Kartagina powstała jako jedna z wielu kolonii fenickich, zakładanych na zachodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego;koloniipomyślanych jako handlowe. A dlaczego tak daleko od macierzystych ziem? Wyjaśnienie jest proste:półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, wyspy we wschodniej części morza, a także wybrzeża półwyspu Apenińskiego i Sycylię kolonizowali już Grecy, a Fenicjanie nie chcieli toczyć wojen z liczniejszym ludem. Ponadto zachodnie rubieże były bogatsze w rudy złota,srebra, cyny, miedzi i ołowiu, w skóry zwierząt, wreszcie — w zboża, jako że wybrzeże Afryki w starożytności było bardzo żyzne. Zresztą już przed założeniem Kartaginy istniały w tym rejonie kolonie fenickie — starszą od Kartaginy była sąsiednia Utyka, a także leżąca na półwyspie Pirenejskim kolonia Gades (dzisiejszy Kadyks). Gdy w VII w p.n.e. Fenicja dostaje się pod panowanie Asyrii, a w VI wieku —pod panowanie perskie, kolonie usamodzielniają się, stając się powoli niepodległymi państwami, z których najpotężniejszym jest Kartagina. To wtedy zakłada ona kolejne kolonie —na Sycylii, Sardynii, Balearach i w Iberii. Mniejsze kolonie fenickie uznają wyższość Kartaginy i podporządkowują się jej zwierzchnictwu USTRÓJ POLITYCZNY I SPOŁECZNY. WIERZENIA RELIGIJNE

Początkowo, w trosce o zachowanie tradycji, Kartagina, wzorem Fenicji, była rządzona przez królów (prawdopodobnie było ich dwóch), którzy mieli do pomocy coś w rodzaju parlamentu (przypuszczalnie był to senat i ogólne zgromadzenie obywateli). Krótką charakterystykę władzy w Kartaginie tak przedstawia starożytny historyk: „(...) Państwo zaś Kartagińczyków, jak sądzę, było dawniej świetnie urządzone, przynajmniej co do najistotniejszych

swych cech. Bo byli u nich królowie. Rada Starszych miała arystokratyczną władzę, a lud posiadał należne mu uprawnienia; w ogóle struktura całości była podobna do rzymskiej (według tego historyka ustrój, system władzy, jak i organizacja państwa rzymskiego stanowią najdoskonalszy wzór dla innych — uwaga autora) i lacedemońskiej. W tych jednak czasach,kiedy państwo kartagińskie wkraczało w wojnę hannibalską (a może już i wcześniej) gorszy był jego ustrój, lepszy zaś rzymski. Jeśli bowiem każde ciało, każde państwo i każda akcja z natury rzeczy ma okres wzrostu, następnie rozkwitu, wreszcie zaniku, wszystko zaś w chwili rozkwitu posiada największą siłę, to zgodnie z tym prawem także wówczas różniły się między sobą oba państwa (...) przeto u Kartagińczyków największy wpływ w obradach osiągnął był już lud (.. -)" 1 Na podstawie tego cytatu trudno uznać tego historyka — choć z pochodzenia był Grekiem — za zwolennika demokracji. A przecież już na pewno na przełomie VI i V w. władza przechodzi w ręce obieralnych na jeden rok przedstawicieli oligarchii, czyli ustrój się zmienia i monarchia staje się republiką. Podobnie jak królów, było ich dwóch, z tym że nazywano ich sufetami (sędziami). Być może wzór zaczerpnięto z Rzymu, wyposażając ich w podobne uprawnienia — początkowo sprawowali zarówno władzę cywilną, jak i religijną. Do ich kompetencji należało zwoływanie posiedzeń senatu, składającego się z 300 przedstawicieli miejscowej arystokracji. Sufeci zwoływali także Zgromadzenie Ludowe. Podział władzy był dość czytelny — władza wykonawcza spoczywała w rękach senatu, który — aby ułatwić sobie kierowanie bieżącymi sprawami państwa — wybierał ze swojego składu Świętą Radę, liczącą 30 najbardziej doświadczonych ludzi. Senat decydował o polityce zagranicznej, zawierał traktaty z inP o 1 i b i u s z, Dzieje, t. 1, Wrocław 2005, s. 421.

nymi państwami, decydował o wojnie lub pokoju, organizował pobór do wojska i zaciągi żołnierzy spośród obcokrajowców; jego przedstawiciele towarzyszyli w polu armii, nadzorując w ten sposób dowódców polowych. Do jego kompetencji należały też sprawy wewnętrzne, dbał więc także o bezpieczeństwo wewnątrz państwa. On też organizował wielkie wyprawy morskie w poszukiwaniu nowych terytoriów, bogactw naturalnych i rynków zbytu. Wielkie wyprawy, szczególnie te, w trakcie których wypływano poza Morze Śródziemne, wymagały wielkich nakładów, stąd decyzja o nich musiała należeć do władzy wykonawczej i na pewno wymagała zatwierdzenia przez władzę ustawodawczą. W trakcie tych wypraw docierano nawet do Wielkiej Brytanii (w poszukiwaniu cyny), a wielka wyprawa pod wodzą Hannona dotarła na pewno do wybrzeży Gwinei Równikowej (według niektórych, opłynęła nawet wybrzeża Afryki). Organem władzy ustawodawczej było Zgromadzenie Ludowe, na które zwoływano wszystkich obywateli (z czasem, w związku z coraz większą ich liczbą, nie wszyscy byli w stanie lub mieli czas w nim uczestniczyć). Zgromadzenie zwoływane przez sufetów uchwalało proponowane przez nich ustawy i rozstrzygało spory między nimi a senatem. Do jego uprawnień należał wybór sufetów (co oznacza, że musiało być zwoływane co najmniej raz w roku), wybór dowódców wojskowych, nadawanie obywatelstwa, a także zatwierdzanie wyzwolenia niewolników. Władza sądownicza należała do Trybunału Stu Czterech. Początkowo rada była kadencyjna, jednak od początku II w. p.n.e. (czyli po przegranej drugiej wojnie punickiej) stała się dożywotnia. Do jej zadań należało przede wszystkim kontrolowanie i rozliczanie dowódców wojskowych z prowadzenia kampanii wojennych oraz kontrolowanie i ewentualne wyciąganie konsekwencji w stosunku do wszystkich wybieralnych wysokich urzędników

państwowych (w tym i sufetów) po zakończeniu ich kadencji. W przypadku uznania ich za winnych złego wywiązywania się z powierzonych im zadań, wymierzała im kary (np. skazania na wygnanie, co spotkało m.in. największego wodza w historii Kartaginy Hannibala, a nawet skazania na śmierć przez ukrzyżowanie — karę ogromnie popularną w starożytności)"7. Kartagińczycy wyznawali odmienną niż świat rzymsko-grecki religię. W pewnym stopniu przypominała ona wierzenia innych ludów semickich, a nawet i religię Mojżeszową. Wszystko na świecie, według tej religii, uzależnione jest od El, boskiego ojca, złożonego z dwóch postaci: Aleyan Baala, który uosabia pojęcie wilgoci, i Mota —wcielenia letniej suszy i dojrzewającego ziarna. Według nich, świat wygląda następująco: u szczytu znajduje się Pan, zasiadający na tronie, otoczony przez słońce, księżyc i gwiazdy, u jego boku znajduje się tajemnicza postać —Tanit, pochodząca bezpośrednio od Pana. To ona przekazuje całej naturze dobroczynną moc. Niżej znajdują się wody, górny ocean, skąd padają deszcze, atmosfera z wiatrami, które symbolizują ptaki, niżej — ziemia z ludźmi, zwierzętami i roślinami, a pod nimi otchłań z potworami i smokami. W tym splocie sił nadprzyrodzonych człowiek może oddziaływać tylko poprzez ofiarę, w tym poprzez ofiarę z siebie samego. Nie oznacza to bezpośrednio krwawej ofiary z człowieka, który ją składa; może być ona zastąpiona —i bardzo długo była zastępowana ofiarą z dzieci — Molk, czyli całopalenie dzieci. Ofiary takie składano także w imieniu całego narodu i państwa, wierzono bowiem, że nieszczęścia publiczne są skutkiem gniewu bogów, stąd konieczność przebłagania tak Tanit, jak i Baala-Hammona (innej postaci Pana). Ofiary z dzieci składano poprzez palenie ich żywcem w spiżowym brzuchu posągu Baala. Ta ofiarność, 7 D. Gazda, Armie świata starożytnego. Republika Rzymska i Kartagińczycy, Warszawa 2006, s. 72.

wynikająca z głębokiej religijności, a zarazem kupieckiej przebiegłości (zamiast dzieci możnych składano w ofierze dzieci niewolników), wymagała dużej liczby kapłanów służących takim bogom, jak Tanit, Baal Hammon, Meląart, Eszumna, Szadrapa, Istarte (później zwana Asztare lub Astarty) i innym. Los kapłana nie był lekki, np. w świątyni Melqarta służyli kapłani ślubujący celibat, o ogolonych głowach i twarzach, przyodziani jedynie w lniane szaty i chodzący boso. W niektórych świątyniach Astarty kapłanki musiały oddawać się odwiedzającym; w świątyniach tych czasami punickie kobiety pozbywały się dziewictwa. Religia ta na przestrzeni dziejów Kartaginy ulegała stopniowym przemianom, zatracając stopniowo swoją okrutną obrzędowość, np. na przełomie V i IV w. p.n.e. zaprzestano składania ofiar z dzieci, a główne miejsce w panteonie zajęła Tanit 8 . System tworzenia wojska i sposób wybierania wodzów zostaną omówione w dalszej części niniejszego opracowania. EKSPANSJA GOSPODARCZA I TERYTORIALNA KARTAGINY

Od początków istnienia Kartaginy główny nacisk położono na jej rozwój gospodarczy, a w konsekwencji tego także na rozwój terytorialny. Podstawą gospodarki państwa, w odróżnieniu od gospodarki metropolii, nie był wcale handel. W Kartaginie dużą wagę przykładano do rolnictwa — wszak ziemie, którymi władała, były bardzo urodzajne. Stąd rozwój rolnictwa wielkoobszarowego i powstawanie latyfundiów o niespotykanych w tamtym czasie rozmiarach, których funkcjonowanie opierało się na pracy niewolniczej. Drugą gałęzią gospodarki była eksploatacja bogactw naturalnych 8 G. i C. C h a r 1 e s-P i c a r d, Życie codzienne w Kartaginie w czasach Hannibala, Warszawa 1962, s. 45-55.

(kopalnie srebra, złota cyny i innych metali) oraz związany z nią, też na niespotykaną skalę, rozwój metalurgii. Wykopaliska archeologiczne wskazują na obecność zakładów przetwórstwa rud, na istnienie wysokiej — jak na owe czasy — techniki wyrobu przedmiotów z różnych metali i ich stopów. Oczywiście, rozmiary zarówno ówczesnej wytwórczości, jak i produkcji rolnej i „przemysłowej" przekraczały potrzeby Kartagińczyków. Stąd konieczność prowadzenia handlu, związane z tym poszukiwanie zarówno rynków zbytu, jak i źródeł minerałów, a także wiążąca się z tym potrzeba posiadania najpierw wielkiej floty handlowej, a w konsekwencji również służącej do ochrony szlaków handlowych i do obrony kupców, o zdobywaniu nowych terytoriów nie mówiąc — floty wojennej 9 . Trzeba wszelako pamiętać, że pomimo wielkiego znaczenia handlu, to nie kupcy, lecz wielcy posiadacze ziemscy stanowili arystokrację, to z nich wywodzili się zarówno wysocy urzędnicy państwowi, jak i dowódcy wojskowi. O prestiżu decydowała ziemia i jej bogactwa; nie tylko ziemia uprawna, ale i bogata w kopaliny. Rozwój terytorialny Kartaginy, jej podboje, prowadzone głównie w celu zdobycia bogactw mineralnych, ale i tworzenia nowych faktorii, napotykały silny opór, początkowo głównie kolonii greckich, tworzących luźny obszar tzw. Wielkiej Grecji. Pierwsze starcia z nimi miały miejsce już w momencie zainteresowania się terytoriami innymi niż wybrzeża Afryki. Były to starcia z koloniami Greków na brzegach Italii i na Sycylii. Ich początek przypadł na połowę VI w. p.n.e. i związany był z wielką falą uchodźców z metropolii, wywołaną upadkiem miast Fenicji po najazdach Asyryjczyków i Persów. Tę wielką migrację trzeba było w jakiś sposób zagospodarować, a na terytorium Kartaginy nie było już dla niej miejsca. Opór kolonistów

greckich sprawił, że należało poszukać sojuszników, którzy wsparliby Kartagińczyków w walce o nowe terytoria. W niejako naturalny sposób stali się nimi najpierw Etruskowie, a po ich upadku pod ciosami rozpychających się w Italii Rzymian, właśnie ci Rzymianie. Niestety, Kartagińczycy nie przewidzieli jednego: że popieranie Rzymu w jego walce o hegemonię w Italii może się na nich zemścić w przyszłości. Ale kto mógł przewidzieć, że naród może okazać się aż tak wiarołomny?! Przyspieszoną ekspansję terytorialną Kartaginy rozpoczyna akcja jej króla (a może już nie króla, a sufeta) Malthusa, który w latach 555-545 p.n.e. dokonał podboju zachodniej Sycylii, włączając do swego państwa znajdujące się tam kolonie fenickie i terytoria tubylczych plemion Elymów i Sykanów. Współpracę Kartagińczyków z Etruskami w walce z kolonistami greckimi rozpoczyna morska bitwa pod Alalią, kolonią grecką na Korsyce. W jej następstwie kartagiński wódz Hazdrubal i jego brat Hamilkar dokonują w latach 546-534 p.n.e. podboju Sardynii i Korsyki, ustanawiając na prawie 300 lat panowanie tam Kartaginy i zapewniając jej nieskrępowaną eksploatację tamtejszych bogactw naturalnych. Ale nie zawsze Kartagińczycy byli tymi, którzy atakowali. W 524 r. p.n.e. kolonie fenickie: Sabratha, Oea i Leptis, leżące w Trypolitanii, zagrożone greckim najazdem, wezwały siostrzane państwo na pomoc. Kartagińczycy pokonali greckiego wodza i pozostali już tam na stałe, stając się przez to po pewnym czasie sąsiadami imperium perskiego; niewykluczone, że współpracowali wtedy z Persją w jej wojnie z Grekami. Do końca VI w. p.n.e., w wyniku działań zarówno pokojowych, jak i orężnych, państwo znacznie się rozrosło, obejmując — poza swoim

10

D. Gazda, op.cit., s. 72-73.

początkowym terytorium, tj. dzisiejszym półwyspem Bon —także wybrzeże tunezyjskie, porty na terenie dzisiejszej Algierii, Maroka, Libii (Trypolitanii), wyspy: Maltę, Sardynię, Pantallerię i część Korsyki, a także zachodnie wybrzeże Sycylii". Rosnąca stopniowo w Italii rola niewielkiego jeszcze wtedy państwa rzymskiego zwróciła uwagę Kartaginy. Aby uniknąć w przyszłości ewentualnych zwad, w 508 r. p.n.e. Kartagina zawarła z Rzymem traktat handlowy, mający charakter umowy dotyczącej podziału sfer wpływów; podobne porozumienia zawierano potem jeszcze kilkakrotnie, głównie w IV w. p.n.e. Nadal jednak głównym przeciwnikiem Kartaginy w jej ekspansji były greckie miasta na Sycylii. Organizatorem oporu sycylijskich Greków było w tym czasie najpotężniejsze na wyspie miasto — Syrakuzy. Toczone z nim — ze zmiennym powodzeniem — przez prawie cały V w. p.n.e. wojny doprowadziły do znacznego osłabienia sił greckich, co pośrednio przyczyniło się do utraty cennego w przyszłości sojusznika przeciwko Rzymowi. W trakcie tych wojen Kartagińczycy otrzymali niespodziewaną dla nich pomoc ze strony Aten, które prowadząc na terenie Grecji wojnę ze Spartą (tzw. wojnę peloponeską) i dążąc do osłabienia pozycji swego przeciwnika — wyprawiły w 415 r. p.n.e. swoją potężną armię na Sycylię. Wyprawa ta, pomimo współdziałania z Kartagińczykami, zakończyła się w 413 r. p.n.e. klęską Aten. Kartagińczycy pod wodzą Hannibala, a po jego śmierci Himilkona, wykorzystali jednak osłabienie Syrakuz (to one były głównym celem najazdu ateńskiego) i w latach 410-404 p.n.e., w toku krwawej wojny, zwiększyli znacznie swoje posiadłości na wyspie, tworząc tam nową prowincję, nazywaną eparchią lub epikrateją. W jej skład weszły

— założone przez Kartagińczyków miasta: Lilibeum, Drapeum i Panormos oraz terytoria plemienne Elymów i Mykanów, a także greckie miasta: Arkagas, Selinut, Himera, Gela i Kamarina. Stanowiło to prawie połowę zachodniej Sycylii. W toku tej wojny, dla powstrzymania zarazy dziesiątkującej armię kartagińską, dokonano krwawego obrzędu, składając na ofiarę bogu Baalowi Hammonowi, oprócz dużej ilości bydła, także chłopca, pochodzącego prawdopodobnie z rodziny Hannibala . Ostatnia poważna wojna między sycylijskimi Grekami a Kartaginą przypadła na lata 310-306 p.n.e., gdy władcą Syrakuz został Agatokles. Jego zdobycze na zachodnim wybrzeżu Sycylii zaniepokoiły władze Kartaginy, które wyprawiły przeciwko niemu liczącą — wraz z żołnierzami z sycylijskiej eparchii — ok. 40 000 piechoty i 5000 jazdy oraz 130 okrętów bojowych. Kartagiński wódz Hamilkar, syn Giskona, opanował ponownie dużą część wyspy, pokonał w-polu wojska Syrakuz i obiegł samo miasto. Tyran Syrakuz przeprowadził wówczas niezwykle ryzykowną operację: pozostawiając część wojska w oblężonym mieście, sam z liczącą 16 500 żołnierzy armią przeprawił się do Afryki, gdzie opanował duże połacie państwa kartagińskiego, pobił wystawioną naprędce, liczącą ponad 40 000 żołnierzy wyposażonych w 2000 wozów bojowych, armię Kartaginy i rozpoczął oblężenie miasta. Paradoksalnie, stolice obu państw były w tym samym czasie oblegane i jednakowo zagrożone. Przerażeni Kartagińczycy ponownie zwrócili się do boga Baala, składając mu dwukrotnie krwawą ofiarę z chłopców z najlepszych i najbogatszych arystokratycznych rodów. W tej hekatombie zabito najpierw 200, a gdy to nie przebłagało boga, kolejnych 300 młodzieńców. Po raz ostatni przeprowadzono wtedy ten niezwykle krwawy 12 Ibidem, s. 73-75. Także [w:] G. L a c h, Wyprawa sycylijska 415-413 p n.e.. Warszawa 2007, s. 160-174.

obrzęd na tak ogromną skalę. Takie krwawe ofiary świadczą o tym, że religia Fenicjan (a przecież Kartagińczycy byli Fenicjanami, choć pod pewnymi względami zaczynali się powoli różnić od swoich pobratymców) była niezwykle okrutna — a świadczą o tym pośrednio opisy pomieszczone na kartach Starego Testamentu, czy opowieści o młodzieńcach spalanych w brzuchu posągu Baala (choć nie wiadomo, czy w taki właśnie sposób dokonano wspomnianej ofiary w Kartaginie; przekazy historyków nie mówią o tym, w jakiej formie starano się przebłagać Baala). Ale nawet tak „szczodra" i okrutna ofiara nie pomogła natychmiast. Armia Agatoklesa opanowała większą część państwa kartagińskiego, a dowodzący na Sycylii armią kartagińską Hamilkar został pokonany i sam zginął. Los uśmiechnął się do Kartaginy dopiero w 307 r. p.n.e. (czyżby spóźniona reakcja Baala?), gdy rozbita została armia Greków oraz sprzymierzonych z nimi plemion libijskich 0numidyjskich. Po tym, jak armię opuścił wódz, który uciekł do Syrakuz, część jego podwładnych przeszła na stronę przeciwnika, a tych Greków, którzy dochowali wierności swojemu władcy, wymordowano lub sprzedano w niewolę. W tej sytuacji Syrakuzy zostały zmuszone do zawarcia w 306 r. p.n.e. pokoju, w wyniku którego Kartagina odzyskała całość posiadłości na Sycylii i utracone na rzecz Egiptu który współdziałał z Syrakuzami) tereny Trypolitanii . Po zakończeniu tych krwawych wojen Kartagina, wzmocniona gospodarczo, przystąpiła do prób kolonizacji Hiszpanii, upatrując tam nowych zdobyczy. Nie zapominała jednak o Sycylii i Italii. Co prawda już w 348 r. p.n.e. Kartagina zawarła z Rzymem traktat, którego celem było ustalenie stref interesów (Rzym miał mieć wolną rękę w Italii, Kartagina na Sycylii), ale traktat ten

nie rozwiązywał kwestii ewentualnych konfliktów w przyszłości14.

WOJNA Z PYRRUSEM 281-272 p.n.e.

Początek III w. p.n.e. przynosi nowy konflikt obejmujący południową część Italii i Sycylię. Największe miasto tzw. Wielkiej Grecji, Tarent, wchodzi w konflikt z Rzymem i zmuszone sytuacją, w poszukiwaniu sojusznika, zaprasza do pomocy jednego ze spadkobierców Aleksandra Wielkiego, króla Epiru, Pyrrusa. W początkowym okresie wojny Rzymianie odnoszą zwycięstwo nad niewielką armią Tarentu i podchodzą pod mury miasta. Sytuację ratuje niewielki, bo liczący zaledwie 3000 żołnierzy, desant wojsk Pyrrusa, którego zadaniem było przygotowanie lądowania całej armii Epiru. Armia rzymska musiała się wycofać spod miasta, atakowana na lądzie przez Tarentyjczyków, a że droga odwrotu wiodła wzdłuż morskiego brzegu, żołnierze rzymscy byli także ostrzeliwani z machin okrętowych. Wiosną 280 r. p.n.e. w Tarencie ląduje armia Pyrrusa. Liczy ona ok. 25 500 żołnierzy, w tym 14 000 ciężkozbrojnej falangi, 2500 lekkozbrojnych (2000 łuczników i 500 procarzy), 3000 jazdy i 20 nieznanych jeszcze w Italii słoni bojowych; dziś wiadomo, że były to słonie indyjskie15. Do tego dołączyła się armia złożona z mieszkańców miast Wielkiej Grecji oraz plemion Italii (Samnitów, Lukanów, Bruttiów i Japygów), które dostarczały okresowo po kilka tysięcy żołnierzy16. Pierwszą bitwę armia króla Epiru stoczyła z armią rzymską w lipcu 280 r. p.n.e. pod Herakleją. Pomimo

K. Kęciek, Benewent 275p.n.e., Warszawa 2001, s. 67. Także [w:] D. Gazda, op.cit., s. 57. K. K ę c i e k, op.cit., s. 76-77.

przewagi Rzymian, zakończyła się ona ich klęską. Do zwycięstwa Pyrrusa przyczyniła się szarża kawalerii i słonie, a także fakt, że to armia Epiru wybrała pole walki — płaską równinę, na której hellenistyczna falanga, uzbrojona w niezawodną w takich warunkach broń — sarisy, czyli włócznie o długości około 6 m — była niepokonana17. Toczone dalej walki przynoszą sukcesy Pyrrusowi, toteż pod koniec roku dochodzi do rozmów pokojowych, jednak warunki, stawiane przez króla Epiru, są dla Rzymu nie do przyjęcia: wyglądają raczej na warunki kapitulacji, a nie pokoju, czego Rzymianie, dążący do uzyskania władzy nad całą Italią, nie mogli w żadnym wypadku przełknąć. Prawdopodobnie to wtedy został zawarty sojusz Rzymu z Kartaginą. Do sojuszu dążyła Kartagina, zaniepokojona tym, że miasta greckie na Sycylii, dążące do opanowania na nowo całej wyspy, zwróciły się do Pyrrusa o pomoc. Kartagińska flota ostentacyjnie demonstruje swoją siłę zbrojną u wybrzeży Italii; jej dowódca, Magon, wspiera przeciwstawiające się zawarciu pokoju stronnictwo wojenne w rzymskim senacie. Co prawda, głównym celem Kartagińczyków była obrona własnych posiadłości na Sycylii, niemniej jednak zawarty wtedy traktat z Rzymem był traktatem w pełni sojuszniczym, w którym obie strony zobowiązały się do niezawierania jednostronnie pokoju z Epirem. Treść tego układu, podtrzymującego w swych założeniach poprzednie układy, rozgraniczające strefy wpływów, zawiera następujące stwierdzenia „(...) Jeżeli Rzymianie albo Kartagińczycy zawrą przymierze z Pyrrusem, muszą jedni i drudzy je podpisać, ażeby mogli sobie nawzajem pomagać w kraju tych, którzy będą zwalczani. Którakolwiek zaś strona potrzebowałaby pomocy, mają Kartagińczycy dostarczyć statków, zarówno przewozowych, jak i wojennych; o żołd zaś dla swoich

załóg ma się postarać każda strona. Kartagińczycy także na morzu powinni Rzymianom nieść pomoc, gdy zajdzie potrzeba. Ale załóg okrętowych niechaj nikt nie zmusza, ażeby mimo woli wysiadały na ląd (...)"18. Walki na Sycylii zaczyna Kartagina, atakując miasta greckie w obawie przed tym, że mogą się one sprzymierzyć z Pyrrusem. Przynosi to całkiem niezamierzony skutek: greccy mieszkańcy wyspy witają lądującą w 278 r. p.n.e. na wyspie armię Pyrrusa jak wyzwoliciela. Dzięki temu kampania sycylijska przypomina początkowo niczym niezakłócany marsz triumfalny. Wiosną 277 r. p.n.e. armia Pyrrusa, wzmocniona sycylijskimi Grekami, liczy 30 000 piechoty, 2500 jazdy i 200 okrętów wojennych. Z tą armią opanowuje on niemal wszystkie miasta podległe Kartaginie. Opór stawia mu tylko Lilibeum — miasto położone na zachodnim skraju wyspy. Kartagina, niepomna układu, jaki zawarła z Rzymem, apeluje do obwołanego właśnie królem Sycylii Pyrrusa o pokój, ten jednak, pod wpływem swoich greckich doradców, odrzuca te propozycje. Jednocześnie, nie widząc możliwości zdobycia Lilibeum, postanawia przenieść wojnę do Afryki, który to pomysł odrzucają z kolei sycylijscy Grecy. Dochodzi do konfliktu. Spory w łonie tej koalicji wykorzystuje Kartagina i wysyła na wyspę nową armię. Zniechęcony postawą swych dotychczasowych sojuszników Pyrrus powraca z armią do Italii. Pozostawieni bez pomocy Grecy toczą jeszcze tę beznadziejną w tej sytuacji wojnę aż do 271 r. p.n.e. W jej toku Kartagina odzyskuje utracone tereny19. Wojna Rzymu z Pyrrusem trwa jeszcze dość długo. Wreszcie, zagrożony przecięciem łączności z Epirem przez odzyskującą hegemonię na morzu kartagińską flotę, w 274 r. p.n.e. król wraz z większością armii powraca do swego państwa. Dalszy opór stawia Rzymianom pozostawiona 18Polibiusz, op.cit., s. 156. 19D. Gazda, op.cit., s. 67.

w Tarencie załoga pod dowództwem Milona. Ale i ona kapituluje na wieść o śmierci Pyrrusa20. Obiektywnie rzecz biorąc, udział Kartaginy w wojnie przeciwko Pyrrusowi, choć wymuszony przez jego inwazję na Sycylię, nie służył interesom żadnej ze stron. Pyrrus, wplątując się w sprawy sycylijskie, niepotrzebnie zostawił Rzymowi czas na okrzepnięcie i wzmocnienie po poniesionych klęskach; co więcej, spowodował osłabienie własnych sił (bo choć straty armii Epiru na Sycylii nie były znaczne, to jednak były), a nie uzyskał żadnych efektów, ani militarnych, ani propagandowych. Kartagina natomiast, broniąc swego stanu posiadania i zadając Pyrrusowi straty, wzmocniła Rzym i przyczyniła się do tego, że Rzymianie odnieśli w końcu zwycięstwo i umocnili swoją pozycję. Kartagińczycy już wkrótce mieli się przekonać na własnej skórze, co to dla nich oznacza. Pomimo swojej, jak to określali starożytni, przebiegłości i chytrości, nie dostrzegli w porę, że oto niepostrzeżenie wyrosło obok nich państwo, którego celem jest niczym niepohamowana ekspansja — dzisiaj moglibyśmy powiedzieć, że było to państwo o charakterze imperialistycznym. A państwo o takich cechach nie mogło pozwolić, by u jego boku funkcjonował inny twór państwowy — również będący mocarstwem. Starcie tych dwóch, na razie jeszcze lokalnych, mocarstw było nieuniknione.

20

Więcej informacji nt. wojny z Pyrrusem [w:] K. K ę c i e k, Benewent 275p.n.e., op.cit.

SIŁY ZBROJNE RZYMU I KARTAGINY W III III w. p.n.e.

ORGANIZACJA ARMII REPUBLIKAŃSKIEGO RZYMU

Struktura armii, źródła rekrutacjiArmia rzymska, narzędzie tak obrony, jak i ekspansji, miała charakter milicyjny i opierała się na pospolitym ruszeniu wszystkich obywateli, mimo jednak takiego systemu poboru, miała wszystkie pozytywne cechy armii profesjonalnej.Obowiązkowi służby wojskowej podlegali mężczyźni zdolni do noszenia broni w wieku od 17 do 60 lat, z tym że powyżej 47. roku życia powoływano ich tylko do służby w garnizonach, czyli do obrony miast. Jak pisał Polibiusz: „(...) Mianowicie każdy obywatel musi, aż do czterdziestego szóstego roku życia, służyć dziesięć lat w jeździe, a w piechocie szesnaście lat — z wyjątkiem tych, których dochód oszacowano poniżej czterystu drachm; takich rezerwują wszystkich do służby we flocie. Jednak w razie naglących okoliczności obowiązani są piesi służyć w wojsku przez dwadzieścia lat. A do urzędu państwowego nie może nikt dojść, zanim nie odbędzie dziesięcioletniej służby wojskowej (...)"1.

Podobny system powoływania do wojska obowiązywał także sprzymierzone z Rzymem plemiona Italii. Według nieco późniejszego spisu ludności (pochodzącego z 225 r. p.n.e.), liczba obywateli i sprzymierzeńców (a byli nimi w tym czasie Etruskowie, Samnici, Umbrowie, Lukanowie, Japygowie i mieszkańcy greckich kolonii w Italii), zobowiązanych do służby wojskowej, wynosiła ok. 700 000 ludzi, w tym 70 000 w konnicy 2 .O sile takiej armii, a tym samym o potędze państwa,decydowały cztery czynniki: wysokie morale żołnierzy — obywateli o silnie rozbudowanym poczuciu patriotyzmu, utworzenie nowej, nieznanej wówczas formacji — legionu zdolnego i do działania samodzielnego, i w ramach większego związku taktycznego, utrzymywanie wysokiego poziomu zdolności bojowej, co wymagało znakomitego wyszkolenia, dyscypliny i doświadczenia w prowadzeniu wojen (a tych nie brakowało); wreszcie, wrodzonego niemal upodobania do stosowania strategii i taktyki zaczepnej. Tworzenie legionu rozpoczął swymi reformami w latach 578-535 p.n.e. król Serwiusz Tuliusz, a udoskonalił go w 406 r. p.n.e konsul Marek Furiusz Kamillus. Ten drugi oparł strukturę legionu na kryteriach wieku i doświadczenia wojskowego. Legion tworzyły cztery kategorie żołnierzy, utworzone według kryterium wieku i doświadczenia. Najmłodsi i najmniej doświadczeni to piechota lekkozbrojna, nazywana velites: „(...) Najmłodszym wiekiem, tj. welitom, polecają nosić miecz, pociski i parmę [tj. małą, okrągłą tarczę o średnicy 90 cm — uwaga autora] (...) prócz tego jeszcze zaopatrują się welici w prostą czapkę na głowę; niekiedy nakładają sobie hełm z wilczej skóry lub coś w tym rodzaju(...)"3. Zbliżeni do nich wiekiem, ale posiadający już doświadczenie wojenne, to hastati, tworzący pierwszą 2J. W o 1 s k i, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1971, s. 346. 3P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 399.

linię bojową legionu: „(...) tak zwanym hastatom pozwalają nosić pełne uzbrojenie. Do rzymskiego pełnego uzbrojenia należy przede wszystkim wielka tarcza (...). Prócz tarczy mają miecz, który nosi się przy prawym biodrze (...). Mają również dwa dziryty, spiżowy hełm i nagolenice (...). Większość bierze nadto spiżową płytę, szeroką i długą na piędź, którą kładą na pierś i nazywają napierśnikiem (...). Ci zaś, których majątek jest oszacowany powyżej dziesięciu tysięcy drachm, noszą zamiast napierśnika, prócz innych części zbroi, pancerze łańcuszkowe (...)"4. Drugą linię bojową ciężkiej piechoty stanowili principes — trzydziestolatkowie, weterani kilku kampanii; w trzeciej stali najstarsi — czterdziestolatkowie, doświadczeni w wielu wojnach, nazwani triarii. Uzbrojenie żołnierzy tych linii było takie samo, jak hastati, z tą tylko różnicą, że zamiast pilum, nazywanego przez Polibiusza „dzirytem", trzecia linia miała włócznie zwane hasta. Legion dzielił się na 30 manipułów piechoty ciężkiej, po dziesięć w każdej linii, a te z kolei dzieliły się na 2 centurie. Centurie hastati i principes liczyły po 60 żołnierzy, natomiast centuria triarii liczyła ich 30, stąd odpowiednio manipuły Uczyły 120 lub 60 ludzi. Ciężkozbrojna piechota legionu składała się z 3000 legionistów; lekkozbrojni to następne 1200 żołnierzy. W skład legionu wchodził jeszcze oddział jazdy, liczący 300 ludzi, dzielący się na 10 turmae (odpowiednik współczesnego plutonu jazdy), te natomiast na 3 dekuriae (odpowiednik drużyny).Cały legion to związek taktyczny Uczący 4500 żołnierzy. Jednemu legionowi złożonemu z obywateU towarzyszył podobnie zorganizowany legion sprzymierzeńców, a jedyna różnica, to większy, bo Uczący 600 ludzi, oddział jazdy; stąd legion ten Uczył 4800 żołnierzy. Dwa legiony rzymskie i dwa legiony sprzymierzeńców stanowiły armię konsularną,

liczącą teoretycznie 20 000 ludzi (oprócz wymienionych, w jej skład wchodziła także pewna grupa zwiadowców oraz najemnych — łuczników i procarzy, oraz sztab armii). Zasadniczo, w okresie pokoju i w czasie wojen toczonych przeciwko słabym przeciwnikom, powoływano pod broń cztery legiony złożone z Rzymian i cztery legiony sprzymierzeńców, tworząc z nich dwie armie liczące teoretycznie 40 000 żołnierzy. Dowódcą armii konsularnej był konsul danego roku, toteż w przypadku wystawienia dwóch armii, obaj konsulowie pełnili funkcje dowódców. Jeżeli armie występowały w polu razem, dowództwo sprawowali oni naprzemienne — dzień po dniu. W przypadku wystawienia większej liczby armii, nad pozostałymi dowództwo sprawowali prokonsulowie (konsulowie roku poprzedniego, a do dowodzenia całością wojska wyznaczano dyktatora (ale tylko na pół roku) — nie było to jednak regułą. Taki system nie był dogodny, jeżeli wojna trwała dłużej niż kadencja konsula (a ta trwała tylko jeden rok). Częste zmiany wodza w trakcie wojny powodowały zawsze pewne zawirowania — był to jednak na pewno lepszy system niż w Atenach, gdzie do prowadzenia wojny powoływano dziesięciu strategów codziennie zmieniających się na stanowisku. Konsulowi (prokonsulowi) podlegał sztab składający się z grupy dowódców wysokiej rangi — byli to wybrani przez niego dwaj legaci (wywodzący się z członków senatu, a więc z arystokracji), trybunowie wojskowi i prefekci wojskowi (ta grupa miała już doświadczenie wojskowe): „(...) Po mianowaniu konsulów wybierają trybunów wojskowych, i to czternastu spośród tych, którzy mają już pięć lat służby wojskowej, a równocześnie dziesięciu dalszych z tych, którzy wysłużyli lat dziesięć (...). Młodsi trybunowie wojskowi, ustawieni przez lud czy przez konsulów, dzielą się na cztery części, ponieważ u Rzymian cztery legiony stanowią zasadniczy i pierwotny podział sił zbrojnych.

Otóż czterech pierwszych przydzielają do tak zwanego pierwszego legionu, trzech najbliższych do drugiego, czterech następnych do trzeciego, a trzech ostatnich do czwartego. Ze starszych zaś trybunów przydzielają dwóch pierwszych do pierwszego legionu, trzech następnych do drugiego, potem dwóch do trzeciego, a trzech ostatnich do czwartego legionu (...)"5. Z powyższego opisu wynika, że w każdym legionie było sześciu trybunów. Każdy z legatów sprawował dowództwo nad legionem i mógł w zastępstwie konsula dowodzić armią, natomiast spośród trybunów dwóch sprawowało przez miesiąc dowództwo legionu, zmieniając się co dzień; pozostali służyli przy dowódcy armii. Trybunom podlegało 60 centurionów (w każdym manipule było ich po dwóch) 6 . W sprawach finansowych, administracyjnych, zaopatrzenia (uzbrojenia, wyposażenia i wyżywienia), transportu czy zakwaterowania konsulowi pomagał kwestor (odpowiednik współczesnego kwatermistrza), wchodzący także w skład sztabu. Często taki kwestor, który musiał mieć również doświadczenie wojskowe, pełnił zarazem funkcję dowódcy (tak jak np. wybitny polityk rzymski, Katon Starszy, a w czasach późniejszych — równie wybitny dowódca Sulla).

Uzbrojenie legionistów Podstawowe uzbrojenie ochronne legionisty stanowiło scutum — owalna, wypukła tarcza, wysoka nawet na 125 cm. Wykonana była z cienkich, drewnianych listewek, sklejonych w trzech warstwach, oklejonych najpierw płótnem lub filcem, a następnie wzmocnionych skórą cielęcą. Przez środek tarczy przechodziła metalowa listwa, a jej brzegi okuwano blachą z brązu. Tarczę często ozdabiano

Ibidem, s. 396-397. RE.

D

u

p

u

y,

T.N.

D

u

p

— Średniowiecze, Warszawa 1999, s. 69-70.

u

y,

Historia

wojskowości.

Starożytność

różnymi ornamentami, np. w kształcie stylizowanych orlich skrzydeł, błyskawic itp. Tak wykonana tarcza ważyła od 8 do 10 kg. Głowę legionisty chronił hełm z brązu, zwieńczony tuleją wypełnioną ołowiem — tuleja służyła do osadzenia pióropusza, jeśli hełm należał do funkcyjnego — centuriona lub wyższego dowódcy. Do ochrony torsu służył pancerz; była to albo kolczuga (Polibiusz nazywa ją „pancerzem łańcuszkowym") w kształcie koszulki (z rękawami lub bez), obszyta na brzegach skórą lub płótnem, albo pancerz łuskowy, wykonany z kaftana skórzanego, z naszytymi na nim drobnymi łuskami z żelaza lub brązu. Do ochrony nóg służyły nagolenice (na jedną lub na dwie nogi). Wyżsi dowódcy (konsul, trybuni, legaci i prefekci) nosili pancerze torsowe, wykonane z brązu, wymodelowane na kształt torsu, z wyraźnie zaznaczoną muskulaturą, a także hełmy i nagolenice na obie nogi; nie mieli natomiast tarczy7. Uzbrojenie zaczepne stanowiły: dla hastati iprincipes — ciężki oszczep, zwany pilum i krótki miecz nazywany gladius, dla triari — włócznia, zwana hasta i miecz gladius, dla velites — krótkie oszczepy (iaculum) i miecz. Kawaleria używała włóczni i miecza. Oszczep, pilum, broń służąca do miotania (dlatego legioniści mieli ich po kilka), składająca się z ok. metrowej długości metalowego grotu i długiego na ok. 1,5 m drzewca. Główną zaletą tego oszczepu był jego grot. Wykonywano go z długiego, cienkiego pręta, zwężającego się od miejsca mocowania na drzewcu z 1 cm do 0,5 cm przy nasadzie ostrza. Ostrze stanowił czworograniasty ostrosłup o długości 3-5 cm i przekroju podstawy 1 cm. Taki oszczep, po przebiciu grotem tarczy przeciwnika, przesuwał się dalej, aż do nasady grotu, czyli o co najmniej 80 cm. Po spenetrowaniu celu na tę głębokość, grot pod ciężarem drzewca wykrzywiał się i w ten sposób utrudniał jego

P. R o c h a 1 a, Imperium u progu zagłady. Najazd Cymbrów i Teutonów, Warszawa 2007, s. 121-122.

usunięcie. Jeśli nawet nie zranił przeciwnika, to zmuszał go do odrzucenia tarczy8. Miecz, gladius, to broń z obosieczną głownią, zaopatrzona w środku w tzw. ość, z kończystym sztychem, rękojeścią o kulistej głowicy z drewna lub rogu, metalowym trzonem o karbowanej powierzchni lub ujętym w obłe pierścienie, z mało wydatnym, pudełkowatym jelcem. Długi na ok. 60 cm; z czasem, ze względu na dłuższe miecze przeciwników, wydłużany, w epoce cesarstwa dochodził do długości ok. 80-90 cm. Ważył blisko 1 kg, a shiżył do zadawania cięć i do kłucia. Noszony był na pasie przerzuconym przez lewe ramię, po prawej stronie, w pochwie (vagina)"9. Włócznia — hasta (prototyp późniejszych kopii) — miała długość ok. 3,5 m i była zakończona liściastym grotem. Była to broń wielokrotnego użytku, służąca do zadawania pchnięć. Oprócz triari, włóczni używała także jazda uzbrojona dodatkowo w dłuższy niż gladius miecz, wzorowany na mieczach galijskich. Oszczep, iaculum, używany przez velites, a przez Polibiusza nazywany dzirytem, był wzorowany na pilum, z tą różnicą, że miał on tylko 1,2 m długości (sam grot mierzył ok. 60 cm.). Takich oszczepów mieli velites po kilka (do 5) sztuk. Uzupełnieniem broni zaczepnej był sztylet, sporządzony w całości z metalu, i proca, do której używano pocisków owalnych, wykonanych z metalu lub z kamieni. Rzymianie w zasadzie nie używali łuków; była to broń oddziałów najemnych (łuczników z Krety lub Egejczyków, rzadziej Balearczyków — ci najmowani byli głównie jako procarze)" 10 . 8Ibidem, s. 122-123. Por. także: R.E. D u p u y, T.N. D u p u y, Historia wojskowości. Starożytność— Średniowiecze, op.cit., s. 71. 9W. Kwaśniewicz, Leksykon broni białej i miotającej. Warszawa 2003, s. 67. O uzbrojeniu pisze także Polibiusz, op.cit., s. 399-400. lu Polibiusz, op.cit., s. 400.

Tak uzbrojony żołnierz wyposażony był dodatkowo w kosz na drobiazgi, torbę skórzaną (do przenoszenia żywności na kilka dni), sierp, manierkę, kociołek (do gotowania strawy), siekierę, motyko-kilof, szpadel i łopatę (ten sprzęt, służący do prac fortyfikacyjnych i innych czynności saperskich, był prawdopodobnie rozdzielany pomiędzy poszczególnych żołnierzy w dziesiątce), a także dwa pale służące do budowy palisady wokół obozu. Łącznie taki żołnierz nosił ciężar około 33-36 kg11. Taktyka działania i szkolenie Do walki legion ustawiał się w trzy linie manipułów. W pierwszej linii stawały manipuły triari, za nimi, w odległości ok. 80 m, manipułyprincipes, a dalej, w tej samej odległości, manipuły hastati. Manipuł ustawiał się w niewielką falangę, głęboką na sześć szeregów (w manipule hastati na trzy szeregi); czoło tej falangi stanowiło 20 żołnierzy, a jej szerokość wynosiła 18 m. Pomiędzy manipułami tworzono luki o szerokości także 18 m, stąd szerokość frontu całego legionu to ok. 400 m. Manipuły drugiej i trzeciej linii ustawiały się w taki sposób, że pokrywały luki w szyku poprzedzającej linii, stąd taki szyk stanowił coś w rodzaju szachownicy. Przed frontem legionu ustawiali się velites, których zadaniem była zapewnienie ochrony rozwijającemu się legionowi, a następnie rozpoczęcie walki przez obrzucenie przeciwnika oszczepami. Po wyrzuceniu oszczepów velites wycofywali się i albo wychodzili na skrzydła szyku, albo zagęszczali go, ale dopiero po wycofaniu się do trzeciej linii. Po wycofaniu się lekkozbrojnych, linia wyczekiwała na podejście przeciwnika lub ruszała do natarcia. Gdy przeciwnik był w odległości ok. 30 m, wyrzucano oszczepy, a następnie ruszano z impetem do walki wręcz, na miecze.

11 Zob.: P. Roch a la, op.cit., s. 122-123, a także: R.E. D u puy, T.N. Dupuy, op.cit., str. 71.

jeśli atak pierwszej linii był zbyt słaby, do walki przystępowała — przez luki — druga linia i albo następowało zagęszczenie szyku, albo pierwsza linia wycofywała się w celu uzupełnienia oszczepów. Jeśli tego wymagała sytuacja, do walki ruszała następnie trzecia linia stanowiąca swoisty odwód. Takie manewry można było powtarzać wielokrotnie. Szyk szachownicowy pozwalał zarówno na zagęszczanie szyku, jak i na ponowne jego rozczłonkowywanie12. Armia konsularna przystępowała do walki w następującym uszykowaniu: w centrum dwa legiony rzymskie, na prawo i na lewo od nich legiony sprzymierzeńców, na skrzydłach jazda, 300 Rzymian i 600 sprzymierzeńców na każdym skrzydle. Tak rozwinięty szyk stanowił linię o długości ok. 1600 m. Wyjątkiem było pozostawienie jednego legionu w rezerwie. Czasami — np. podczas walki z falangą macedońską lub przeciwko słoniom — zagęszczano szyk. Jeśli sytuacja na to pozwalała, Rzymianie starannie wybierali pole do walki; chodziło o to, by zabezpieczyć swoje skrzydła przed próbą obejścia i żeby uzyskać przewagę wysokości. Najlepszym miejscem był zatem stok. Ta wysokość była ważna, bo przeciwnicy przeważnie byli wyżsi — przeciętny Rzymianin w zasadzie nie przekraczał 165 cm, stąd też powszechnie stosowano różne tricki służące podwyższaniu wzrostu: a to wysokie tuleje hełmów, a to duże pióropusze na hełmach itp. Aby móc walczyć w opisany powyżej sposób, wojsko musiało przechodzić wielostronne i uciążliwe szkolenie. Do uczestnictwa w nim zobowiązywała legionistów zarówno składana przez nich przysięga, jak zdyscyplinowanie. O metodach i środkach uzyskiwania takiego zdyscyplinowania będzie jeszcze mowa w dalszej części

opracowania. Teraz przyjrzyjmy się metodom szkoleniowym. Do podstawowych elementów szkolenia należała musztra, nauka władania bronią (szermierka, szkolenie „strzeleckie", operowanie włócznią i oszczepem), ćwiczenia fizyczne, w tym tzw. tańce wojenne, manewry na szczeblu pododdziałów (zwroty i przemarsze, zmiany szyku, wymiana szeregów itp.), tak w ramach manipułu, jak i — czasami — w ramach całego legionu. Szkolono się także w budowie umocnień, zakładaniu obozów i urządzaniu przepraw przez przeszkody wodne. Z uwagi na rozległość terytorium, dużą wagę przykładano do wytrzymałości i zdolności marszowej. Przeprowadzano często marsze ćwiczebne na odległość do 30 km (taka była dzienna norma marszowa w czasie wojny), z pełnym obciążeniem, z zachowaniem wszystkich rygorów tego marszu (zwartości szyku, odstępów między manipułami, rozwijaniem się z szyku marszowego w bojowy itp.). Niestety, nieszczęśliwie dla Rzymian, w toku tego szkolenia niejednokrotnie zapominano o rozpoznaniu i ubezpieczaniu przemarszów. W trakcie ćwiczeń marszowych stosowano przemiennie trzy rodzaje szybkości: marsz wolny (ok. 4-5 km/h), marsz przyspieszony (6-7 km/h) i bieg13. Bardzo często dowódcy, szczególni ci, którym zależało na dobrym wyszkoleniu żołnierzy, a byli wodzami znającymi się na wojnie, stosowali swoje metody szkolenia. Taki własny sposób szkolenia opracował w trakcie drugiej wojny punickiej Scypion Afrykański Starszy. Polegał on na całodniowych szkoleniach w następującym układzie: —w pierwszym dniu żołnierze przebiegali odcinek 6 km w pełnym rynsztunku; —w drugim dniu przygotowywali broń, swój ubiór i wyposażenie do inspekcji; —w trzecim dniu odpoczywali; 13 D. Gazda, Armie świata tagińczycy, Warszawa 2007, s. 33-34.

antycznego.

Republika

Rzymska

i

Kar-

w czwartym dniu trenowali fechtunek oraz doskonalili się w umiejętności posługiwania się bronią; —w piątym dniu przebiegali w pełnym rynsztunku 6-kilometrową trasę; —w szóstym dniu czyścili swoją broń i ubiór; —w siódmym dniu odpoczywali. Cykl ten powtarzał się aż do osiągnięcia pełnego zgrania oddziałów 14 . Taki system szkolenia, pomimo jego bezspornej uciążliwości, zapewniał wojsku wysoką sprawność i wytrzymałość umożliwiającą uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem. Przemarsze, budowa obozów Szybkie przerzucanie wojsk na teren walki umożliwiał doskonale zorganizowany w Italii system dróg bitych, których sieć stopniowo obejmowała całe państwo. Jako pierwsze zbudowano (już w IV w. p.n.e) dwie drogi: via Appia i via Latina. Nawet jednak tam, gdzie takich dróg nie było, armia rzymska przemieszczała się bardzo szybko, pokonując bez trudu — jak już wspomniano — 30 km dziennie. Legiony maszerowały w kolumnach; z czasem, w miarę nabywania przez dowódców doświadczenia, zaczęto te przemarsze ubezpieczać wydzielonymi siłami, pojawiła się awangarda, ariergarda i straże boczne. Za kolumną legionu maszerowała kolumna zwierząt jucznych (zwykle mułów w liczbie ok. 600 na legion), oraz pozostałe tabory, czyli wozy, do których zaprzęgano woły, załadowane żywnością, dodatkowym wyposażeniem i uzbrojeniem, sprzętem obozowym, saperskim i machinami bojowymi. Tyły kolumny ubezpieczała ariergarda. Często w głębi terytorium przeciwnika tabory dla bezpieczeństwa umieszczano w środku kolumny. Po zakończeniu przemarszu, pod koniec dnia, przystępowano do budowania obozu — bez niego postój był

niemożliwy. Obóz wznoszono dla całej armii konsularnej, stąd musiał on pomieścić dwa legiony Rzymian i dwa legiony sprzymierzeńców, jazdę, oddziały najemników i tabory. Z reguły budowano go na wzniesieniu, w miarę możliwości w pobliżu cieków wodnych. Obóz miał stanowić ochronę przed niespodziewanym atakiem przeciwnika, a zarazem być miejscem odpoczynku i schronieniem w przypadku niepowodzenia w bitwie. Szczegółowy opis budowania i urządzania obozu zawiera dzieło cytowanego już wyżej Polibiusza, jednak z uwagi na zbytnią szczegółowość tego opisu, cytowanie go w całości wydaje się dla naszych potrzeb zbyteczne. Streśćmy zatem ten wywód, zwracając uwagę na to, co najważniejsze. Typowy obóz miał zazwyczaj kształt kwadratu lub prostokąta o lekko zaokrąglonych rogach. Wewnątrz wytyczano drogi przecinające się pod kątem prostym. Na każdym boku budowano bramę; brama frontowa (ta od strony przeciwnika) to porta Praetoria, brama przeciwległa to porta Decumana, a bramy boczne to porta Principalis Dextra i Principalis Sinistra. Centralnym miejscem obozu był namiot dowódcy (choć nie zawsze budowano go na środku); wokół niego ustawiano namioty trybunów. Tam też znajdowało się forum — miejsce na zebranie całej armii. Pomiędzy drogami ustawiano namioty poszczególnych pododdziałów, zachowując zasadę, że od środka w obie strony kwaterowano legiony rzymskie, za nimi, po obu stronach, legiony sprzymierzeńców, w taki sposób, by jazda była oddzielona od wałów piechotą. Rozplanowywanie i wytyczanie w terenie obozu tak opisuje historyk: „(...) Skoro podczas marszu zbliżą się do miejsca, gdzie mają stanąć obozem, idą tam naprzód trybun i ci centurionowie, których za każdym razem wyznacza się do tego zajęcia. Oni. zbadawszy miejsce (...), wybierają na nim przede wszystkim punkt, na którym (... ) musi stanąć namiot wodza, i rozpatrują, przy jakim boku, jako froncie otacza-

jącej namiot przestrzeni, powinno się umieścić legiony (...). Odmierzają przestrzeń dookoła namiotu, następnie linię prostą, przy której wznosi się namioty trybunów, dalej (...) linię, od której zaczyna się obozowisko legionów. Tak samo oznaczają liniami części położone po drugiej stronie namiotu (...). Następnie zatykają chorągwie, mianowicie pierwszą na miejscu, gdzie ma się ustawić namiot wodza, drugą na obranym boku frontowym, trzecią w środku linii, na której mają swe namioty trybuni, czwartą na linii, przy której umieszcza się legiony. Trzy ostatnie chorągwie są czerwone, natomiast chorągiew na miejscu namiotu wodza jest biała. Po przeciwległej stronie wbijają albo zwykłe włócznie, albo chorągwie w innych kolorach. Gdy to uczynią, z kolei odmierzają ulice i przy każdej ulicy wbijają włócznie w ziemię. Wskutek tego, gdy nadejdą w marszu legiony i przestrzeń obozu stanie się dla nich widoczna, naturalnie od razu wszystko jest dla wszystkich zrozumiałe, gdyż wnioskują i orientują się według chorągwi wodza. Ponieważ więc każdy dokładnie wie, w jakiej części obozu i na jakim miejscu stanie jego namiot, gdyż wszyscy zawsze to samo miejsce w obozie zajmują (~.)"15. Na rozplanowanym obozowisku przystępowano do rozstawiania namiotów (jeden namiot skórzany przypadał na dziesięciu legionistów). Obóz otaczano wałem z palisadą i wykopywano fosę. Prace były tak zaplanowane i rozdzielone (każdy żołnierz miał na stałe wyznaczone określone zadanie), aby obóz był gotowy do zamieszkania i obrony (co wymagało wykopania fosy, ustawienia palisady, ustawienia namiotów, wykonania sanitariatów itp.) w czasie nie dłuższym niż cztery godziny. Więcej czasu na wykonanie prac przeznaczano, gdy obóz urządzano na terenie przeciwnika, w sytuacji zagrożenia jego atakiem. Wtedy prace wykonywało 1/3-2/3 żołnierzy; reszta stała

w pełnej gotowości do odparcia ataku, a pracujący musieli być przygotowani do szybkiego przerwania pracy i włączenia się do walki. Obóz, który miał być zamieszkany przez dłuższy czas, był codziennie udoskonalany — pogłębiano fosę, jeśli to było możliwe, doprowadzano do niej wodę, wzmacniano palisadę, obudowywano bramy, stawiano wieże (początkowo na rogach wału, potem stopniowo je zagęszczano). W obozie przeznaczonym do przezimowania w miejsce namiotów stawiano drewniane baraki, które z czasem ocieplano. W miejscu obozowania, dla lepszej orientacji, umieszczano znaki legionów i manipułów. Znakiem legionu była zatknięta na drzewcu srebrna podobizna orła z rozpostartymi skrzydłami, wysoka na 30 cm, z umieszczonym na jej podstawie numerem legionu. Manipuł miał swoje godło lub medalion z metalu bądź drewna przymocowany do włóczni. Odznaki te były także używane podczas walki. Godło legionu było szczególnie chronione, bo jego utrata oznaczała dla żołnierzy hańbę i mogła być powodem do rozformowania legionu; stanowiło ono zatem odpowiednik dzisiejszego sztandaru oddziału.

Flota wojenna Rzymianie przez dość długi czas nie posiadali własnej floty wojennej. Większość wojen prowadzili na lądzie, z armiami i ludami, które także nie przywiązywały większej wagi do działań na morzach. Jeśli trzeba było stoczyć walkę na morzu lub dokonać przerzutu wojska drogą wodną, korzystali z floty i marynarzy sprzymierzeńców i ludów podbitych. Najczęściej byli to mieszkańcy południowej Italii, przede wszystkim Grecy z zajętych po wojnie z Pyrrusem kolonii Wielkiej Grecji. Rozbudowę własnej floty rozpoczęli dopiero w trakcie wojen z Kartaginą, a zachęciło ich do tego to, że nieprzyjaciel

dysponował doskonałymi na owe czasy okrętami i świetnie wyszkolonymi żeglarzami. Tymczasem flota, którą do tej pory posługiwali się Rzymianie, nie pozwalała im walczyć z przeciwnikiem jak równy z równym. W tej sytuacji Rzymianie, ludzie z natury praktyczni, postanowili twórczo wykorzystać doświadczenia Kartagińczyków. Skopiowali najsilniejsze wówczas okręty wojenne, jakimi były kartagińskie pięciorzędowce, zrezygnowali jednak z nadmiernie rozwiniętych taranów dziobowych służących do rozbijania i zatapiania okrętów wroga. Uczynili tak ze względu na skromniejsze umiejętności manewrowe swoich marynarzy. Pokładając wiarę w przewagę legionistów w walce wręcz, postanowili potyczki na wodzie uczynić jak najbardziej zbliżone do zmagań na lądzie. Zamiast taranu, na każdym okręcie instalowano przede wszystkim pomosty abordażowe (kruki — corvus) w postaci trapu zaopatrzonego w ostry hak. Trap ten, o długości ok. 8 m, umieszczano na dziobie okrętu i utrzymywano go tam w pozycji pionowej za pomocą odpowiedniego systemu bloków i lin. Po zbliżeniu się na odpowiednią odległość do okrętu przeciwnika, pomost obracano w stronę jednostki wroga i spuszczano na jego pokład. Hak pod ciężarem pomostu wbijał się w okręt wroga, legioniści przebiegali po nim jak po trapie na przechwyconą w ten sposób nieprzyjacielską jednostkę i błyskawicznie podejmowali walkę wręcz, w której z reguły odnosili zwycięstwo.Na okrętach montowano także wieżyczki, na których umieszczano machiny miotające (balisty i katapulty) lub łuczników. Prowadzony z nich ostrzał wspierał walczących legionistów, niszcząc z odległości okręty lub zabijając ich załogę.Na noc okręty wojenne w zasadzie przybijały do brzegu, chroniąc się w zatokach. Jeśli brakowało bezpiecznego miejsca, a zanosiło się na dłuższy postój, okręty wciągano na ląd. Miejsce postoju obwarowywano wałami podobnymi

do tych w obozie wojsk lądowych. Taki sposób obozowania chronił zarówno statki, jak i załogę. Wciąż wdrażając nowatorskie rozwiązania w wyposażeniu okrętów i stosując nowoczesną taktykę. Rzymianie w krótkim czasie również w tej dziedzinie osiągnęli mistrzostwo .

Morale i dyscyplina Wspominaliśmy już o tym, że jednym z czynników wpływających na wyższość armii rzymskiej nad przeciwnikami, było wysokie morale legionistów. Każdy dowódca wie, że morale stanowi wypadkową wielu czynników, z których głównymi są: wiara w słuszność sprawy, o którą się walczy, i miłość do ojczyzny. Obok nich jednak na morale wpływają także inne czynniki, takie jak dbałość 0warunki bytowe żołnierzy i dyscyplina. Jak to wyglądało w armii Rzymu,opowiada dziejopisarz: (...)Jako żołd pobierają piesi żołnierze na dzień dwa obole, centuriowie dwa razy tyle, jeźdźcy drachmę. W ziarnie otrzymuje piechota na miesiąc około dwóch trzecich attyckiego medymna pszenicy, jazda siedem medymnów jęczmienia i dwa medymny pszenicy. Ze sprzymierzeńców piesi dostają to samo, co Rzymianie, jeźdźcy jeden i jedną trzecią medymna pszenicy i pięć medymnów jęczmienia. Sprzymierzonym daje się to za darmo; Rzymianom natomiast za zboże, za odzież albo za broń, jakiej potrzebują, odciąga kwestor ustaloną cenę z ich żołdu (...)'"17. Oprócz wspomnianego zboża, legioniści dostawali też wino, ocet, suszone lub świeże mięso i ryby, a także oliwki 1oliwę z oliwek. Od obrotności kwestora zależało, czy żołnierze będą odpowiednio uzbrojeni, ubrani i nakarmieni. 16 17

Por.: R.E. Dupuy, T.N. Dupuy, op.cit., s. 71-72. Ibidem, s. 342-343. Zob. także D. G a z d a, op.cit., s. 85-86.

,

Na dyscyplinę wojska w każdym systemie społecznym wpływa stosowany w nim system wyróżnień i kar. O jego wpływie na siłę wojska nie zapomniano i w Rzymie. Przyjęty W armii rzymskiej system kar i nagród opierał się na założeniu, że karanie za występki, przewinienia i przestępstwa jest ważniejsze niż zachęcanie do wzorowej służby, niemniej jednak był on bardzo skuteczny.Za największe przewinienia, uznawane de facto za zbrodnie, uważano tchórzostwo, utratę broni i opuszczenie posterunku w obozie. Karano za to biczowaniem, które zazwyczaj kończyło się śmiercią (jeśli nawet delikwent przeżył chłostę, to i tak szans na zachowanie życia praktycznie nie miał, gdyż wyganiano go z obozu, a to na terytorium wroga było równoznaczne ze śmiercią). Jak pisał Polibiusz, „(...) zasiada więc natychmiast rada wojenna trybunów i odbywa się nad nim sąd, a jeżeli zostanie skazany, bije się go kijem. To bicie odbywa się w taki sposób. Trybun bierze kij i dotyka nim tylko zasądzonego, po czym wszyscy żołnierze legionu biją go kijami i obrzucają kamieniami. Większość już w samym obozie pada z ich ręki. (...) nie wolno mu nawet wrócić do ojczyzny ani też nikt z krewnych nie ważyłby się takiego przyjąć w domu (...)'"18.Karę biczowania nakładano także za utratę broni, a obawa przed nią powodowała, że niejednokrotnie żołnierz wolał zginąć w walce podczas próby jej odzyskania, niż narazić się na tak hańbiącą karę. Wyjątkowo, za naprawdę wielkie zbrodnie, karano ukrzyżowaniem i była to procedura niezwykle okrutna. Lżejszej wagi przewinienia, takie jak kradzież, złożenie fałszywego świadectwa bądź męska prostytucja (niestety, dość częsta), również karano biczowaniem, ale nie wykonywał jej cały legion, a jedynie manipuł, zatem nie zawsze kończyła się śmiercią. Inne, 18

Ibidem, s. 342-343. Zob. także D. G a z d a, op.cit., s. 85-86.

drobniejsze przewinienia trybun mógł piętnować, nakładając kary pieniężne.Jeśli przypadek tchórzostwa lub ucieczki z pola walki dotyczył całej jednostki, to kara mogła wyglądać następująco:„(...) kiedy ten sam wypadek zdarzy się wielu ludziom, tak że całe manipuły pod naciskiem nieprzyjaciół opuszczą stanowiska (.,.), znaleźli załatwienie sprawy zarówno pożyteczne, jak i wzbudzające lęk. Oto trybun zgromadza legion, wyprowadza na środek dezerterów, oskarża ich i... wybiera bądź pięciu, bądź ośmiu, bądź dwudziestu (...), uwzględniając liczbę winowajców, tak żeby (...) trafić na każdego dziesiątego. Tylu (...) każe niemiłosiernie okładać kijami... Reszcie daje należne im zboże w jęczmieniu, a nie w pszenicy, i każe obozować poza ubezpieczającym wałem (...)"19' Dla wytypowanych w ten sposób kara ta oznaczała, oczywiście, śmierć.Za męstwo na polu walki lub za inne chwalebne czyny (zranienie lub zabicie w pojedynku przeciwnika, wdarcie się w pierwszej kolejności na mury miasta lub obozu, ocalenie życia obywatela lub sprzymierzeńca z narażeniem własnego życia itp.) wyróżniano żołnierza przed frontem legionu: odczytywano jego nazwisko, opisywano czyn, jakiego dokonał, wręczano mu w podarunku włócznię, czarę ofiarną (piechurowi) lub oporządzenie na konia (jeźdźcy). Za naprawdę wielki czyn żołnierz mógł natomiast otrzymać wieniec na głowę; w zależności od rangi osiągnięcia mógł on być złoty — corona muralis (za wdarcie się na mury twierdzy), złoty z dziobów okrętów — corona navalis (za wdarcie się na okręt wroga) lub złoty z liści dębowych — corona civica (za uratowanie życia innemu obywatelowi). Wszyscy wyróżnieni dodatkowo dostępowali zaszczytu uczestnictwa w triumfalnym pochodzie po zakończeniu wojny.

19

Ibidem, s. 342-343. Zob. także D. G a z d a, op.cit., s. 85-86.

Jeśli wojna lub kampania kończyła się zwycięstwem, w zależności od jego rangi wódz otrzymywał w nagrodę prawo do odbycia triumfu lub owacji. Triumf polegał na uroczystym pochodzie zwycięskiego wodza na Kapitol, gdzie składał on złoty wieniec Jowiszowi Kapitolińskiemu. W pochodzie za wodzem szli wyróżnieni żołnierze pod dowództwem legatów i trybunów, niosąc łupy wojenne i prowadząc skutych jeńców. Triumfator jechał na rydwanie ubrany w białą tunikę i purpurową togę, trzymając gałązkę lauru i berło z wizerunkiem orła20. Taki system kar i wyróżnień mobilizował wszystkich żołnierzy, bez względu na ich rangę, choć nie ulega wątpliwości, że najskuteczniejsza była groźba decymacji (dziesiątkowania). Lęk przed nią sprawiał, że przypadki paniki w szeregach Rzymian były stosunkowo rzadkie, bo sami żołnierze do ucieczek swoich pobratymców z pola bitwy nie dopuszczali we własnym, dobrze pojętym interesie.

^ SIŁY ZBROJNE KARTAGINY Źródła rekrutacji, organizacja i uzbrojenie Z zachowanych do naszych czasów źródeł wynika, że starożytni historycy opisom wojsk Kartaginy nie poświęcali zbyt wiele miejsca. Najczęściej pisali o tym, co je odróżnia od armii rzymskiej, a tym, co je odróżniało najbardziej, było utrzymywanie licznych wojsk najemnych:„(...) aby zaraz dać przykład z zakresu wojskowości, to naturalnie Kartagińczycy mają lepszą flotę i są do niej lepiej przygotowani (...), natomiast w prowadzeniu wojny na lądzie znacznie lepiej wyćwiczeni są Rzymianie niż Kartagińczycy(...). Kartagińczycy zaś wojsko piesze zupełnie lekceważą, a o konnicę niewiele się troszczą. Powód leży w tym, że posługują się obcymi i najemnymi wojskami, 20

J. S i k o r s k i, Kanny216r.p.n.e.. Warszawa 1984, s. 40.

a Rzymianie tylko krajowymi i obywatelskimi. Przeto i pod tym względem raczej państwo rzymskie zasługuje na pochwałę niż tamto, które w odwadze najemników zawsze pokłada nadzieję swojej wolności, podczas gdy państwo rzymskie pokładają w męstwie własnych obywateli i w pomocy sprzymierzeńców. Jakoż Rzymianie, choćby nawet kiedy z początku ponieśli klęskę, w ponownej walce powetują wszystkie straty; u Kartagińczyków zaś dzieje się przeciwnie... Wyróżniają się już z natury wszyscy Italowie siłą fizyczną i odwagą, górując pod tym względem nad Fenicjanami i Libijczykami (,..)"21. Przytoczona tu opinia nie do końca oddaje rzeczywistość i na pewno jest dla Kartagińczyków krzywdząca .Początkowo, w okresie formowania się państwa, zdobywania bogactwa, a co najważniejsze, niezatracenia jeszcze, przynajmniej w sensie duchowym i mentalnym, łączności z macierzystą Fenicją, armię na pewno wzorowano na armii Tyru i innych miast fenickich. W późniejszym okresie, ok. IV w. p.n.e., armia otrzymuje już oryginalną, odmienną od fenickich wzorów organizację. Inna też jest jej baza rekrutacyjna. Wbrew przyjętym ogólnie poglądom, w tej armii służyli także — i to początkowo w przeważającej liczbie — pełnoprawni obywatele. Wszyscy dorośli obywatele byli zobowiązani w razie potrzeby wstąpić do wojska i na tę okoliczność przechodzili stosowne szkolenie. Podzieleni na kategorie wiekowe i majątkowe, mieli ściśle określony przydział do poszczególnych rodzajów zadań i wojsk. Młodzież, tzw. neoni, po osiągnięciu stosownego wieku (prawdopodobnie 17 lat), przechodziła odpowiednie przeszkolenie we władaniu bronią, otrzymywała tę broń od państwa i zabierała ją do domu. W razie potrzeby neoni byli powoływani pod broń, wysyłani do walki

21

P o 1 i b i u s z, op.cits. 422.

z koczowniczymi plemionami afrykańskimi i tam zdobywali doświadczenie bojowe. Z młodzieńców z najbogatszych rodzin utworzono — wzorem państw Wschodu elitarny, liczący 3000 ludzi oddział, doskonale jak naowe czasy uzbrojony i wyszkolony. Oddział ten, zwany Świętym Zastępem, wyposażony na wzór greckich lub macedońskich hoplitów, stosował w walce taktykę falangi. Starsi wiekiem, a zarazem dysponujący większym majątkiem służyli w ciężkozbrojnej konnicy oraz w oddziałach rydwanów bojowych; broń to była wprawdzie już anachroniczna, ale wciąż dobrze się spisywała w walkach z koczownikami".Na początku III w. p.n.e. formacja rydwanów bojowych zostaje częściowo zastąpiona przez słonie. Nie były to jednak słonie znane z armii państw hellenistycznych, lecz słonie leśne, żyjące tylko w północnej Afryce, niższe (o wysokości nie przekraczającej 2,5 m) i lżejsze od słoni indyjskich iA środkowoafrykańskich. Być może początkowo Kartagina posiadała też niewielką liczbę słoni indyjskich, gdyż do końca istnienia tej formacji woźnicami słoni (koniakami) byli mieszkańcy Indii. Obywatele zaliczani do niższych kategorii majątkowych służyli jako marynarze lub „piechota morska" w rozbudowanej na dużą skalę flocie wojennej. Najbiedniejsi pełnili w niej na niektórych okrętach także funkcje wioślarzy (rzadziej wykorzystywano do tego celu niewolników, gdyż trudno było przewidzieć, jak się zachowają w czasie bitwy). Obsadę okrętów stanowili niemal wyłącznie Kartagińczycy, natomiast w całej armii dowódcami byli obywatele wywodzący się z najważniejszych rodów. Do nielicznych wyjątków należeli wodzowie będący przedstawicielami plemion sojuszniczych (tacy, jak numidyjski władca Massynisa) lub najemników. 22

D. G a z d a. op.cit., s. 77-78.

Bardzo dużą część armii rekrutowano z plemion sprzymierzonych, plemion podbitych i z najemników pochodzących z obcych ludów. Na przełomie IV i III w. p.n.e. wojsko obywatelskie przestało być używane poza Afryką — od tej pory służyło ono jedynie do obrony państwa, co nie przeszkadzało, by poza jego granicami w razie potrzeby byli wykorzystywani Kartagińczycy; sięgano wówczas po formację służącą przy naczelnym dowódcy jako tzw. gwardia. W samej stolicy utrzymywano korpus wojska obywatelskiego Uczący do 10 000 żołnierzy. Żołnierze najemni i sprzymierzeni rekrutowali się tak z plemion afrykańskich (Libijczyków, Numidyjczyków, Maurów i mieszkańców fenickich kolonii), jak i z mieszkańców Sycylii (Greków, Sykanów, Sykulów, Elymów), a także z tubylców z Sardynii i Korsyki, z Iberów, Celtyberów i innych mieszkańców Hiszpanii. Typowymi najemnikami byli mieszkańcy Balearów oraz Celtowie. I tak np. Libijczycy służyli głownie w piechocie, tak ciężko-, jak i lekkozbrojnej. Fenicjanie, obok obywateli, służyli w marynarce wojennej. Maurowie i Numidyjczycy stanowili trzon lekkiej jazdy, a Balearowie, podobnie jak w innych armiach, tworzyli coś w rodzaju formacji strzeleckiej — byli doskonałymi procarzami. Członkowie plemion zamieszkujących Hiszpanię, a także Celtowie i Galowie służyli we wszystkich formacjach wojsk lądowych. W zależności od statusu i formy zależności, byli żołnierzami zaciężnymi (sprzymierzeńcami) lub najemnymi (mieszkańcami niezależących od Kartaginy ziem).Różnorodność składu wojska odbijała się w jego uzbrojeniu, a to, skąd pochodzili żołnierze, miało też wpływ na ich wyposażenie i sposób prowadzenia walki. W takiej armii wiele zależało od dowódcy, od tego, czy potrafił narzucić własny styl, własną taktykę; czy był w stanie spoić wojsko w jeden organizm. Ciężkozbrojna piechota, złożona z rodowitych Kartagińczyków, początkowo, wzorem greckich hoplitów, była

uzbrojona w owalną (a ściślej mówiąc, zbliżoną kształtem do nerki), skórzaną tarczę, zwaną hoplon, pancerz płócienny lub metalowy, hełm grecki i nagolenniki. Uzbrojenie zaczepne stanowił grecki miecz oraz włócznia. Stopniowo, poczynając od początku III w. p.n.e., tarcza nerkowata zostaje zastąpiona przez tarczę podłużną (w zasadzie wzorowaną głównie na tarczy galijskiej), a dotychczasowy pancerz — przez pancerz kolczy (elastyczniejszy od pełnometalowej zbroi); całości dopełniał miecz typu hiszpańskiego ifalcata). Ciężkozbrojna piechota libijska uzbrojona była podobnie jak Kartagińczycy, natomiast lekkozbrojni piechurzy libijscy jako uzbrojenia ochronnego używali tylko małej, owalnej tarczy, a za broń zaczepną służyło im kilka oszczepów i długi sztylet. Uzbrojenie podobne do wyposażenia lekkozbrojnej piechoty libijskiej miała jazda numidyjska. Balearscy procarze mieli na swym uzbrojeniu tylko trzy różne proce i włócznie, nie mieli natomiast żadnego uzbrojenia ochronnego23.Od drugiej połowy III w. p.n.e. ważną rolę zaczynają odgrywać w armii żołnierze z plemion hiszpańskich. Początkowo ich uzbrojenie, tak w piechocie, jak i w kawalerii, stanowiła mała, owalna tarcza i miecz hiszpański, jednak służba w armii kartagińskiej sprawia, że zmienia się ich broń. Przyjmują do swojego uzbrojenia owalną tarczę galijską, włócznie, ciężkie oszczepy (w tym oszczep wykonany w całości z żelaza; w odróżnieniu od rzymskiego pilum — jest to broń wielokrotnego użytku), pancerza kolczego i hełmu wzorowanego na rzymskim.Celtowie i Galowie służący w lekkiej piechocie nie mieli pancerzy (walczyli z nagimi torsami — w ten sposób, w przypadku zranienia, unikali zakażenia od brudnej odzieży), używali natomiast owalnych tarcz i mieczy typu galijskiego (należy tu zaznaczyć, że miecze używane

23

Ibidem, s. 76-78.

w armii kartagińskiej były dłuższe od rzymskiego gladiusa). Jazda celtycka i galijska, chroniona pancerzami kolczymi typu galijskiego (z kołnierzem chroniącym kark) i dużą, okrągłą tarczą, posługiwała się włócznią i mieczem (naturalnie typu galijskiego)"24. Wynagrodzenie żołnierze otrzymywali zamiennie, tak w naturze, jak i w pieniądzu. Zapłatę w naturze stanowiło zboże, ale także broń, odzież, a nawet niewolnicy (głównie kobiety). Żołd wynosił od 0,5 do 1 drachmy dla piechura i od 2 do 3 drachm dla jeźdźca dziennie. Jeźdźcy otrzymywali dodatkowo paszę dla koni25. Często też żołnierze uczestniczyli w podziale łupów wojennych, co stanowiło dodatkową zachętę do walki.Ogólnie rzecz biorąc, wojsko kartagińskie cechowała wielka różnorodność etniczna, co w niektórych sytuacjach stanowiło o jego słabości. Dowodzenie wojskiem, w którym większość żołnierzy nie znała języka dowódcy, a także języka swoich współtowarzyszy, nie było łatwe, bo niejednokrotnie dochodziło do niezrozumienia rozkazów. Nie zmieniało to faktu, że Kartagińczycy uważali tę mieszankę różnoplemiennych wojowników za korzystną, wychodząc z założenia, że łudzie mówiący różnymi językami nie będą w stanie zorganizować spisku czy buntu na większą skalę26; jak pokazały wydarzenia mające miejsce po pierwszej wojnie punickiej, było to jednak możliwe, ale o tym będzie mowa dalej). Armie najemne kosztowały dużo, a nie zawsze można było na nich polegać; szczególnie wtedy, gdy wojna przybierała niepokojący obrót (z problemem lojalności wojska dobrze radził sobie Hannibal). Kartaginę stać było na wypłacanie wysokiego żołdu i to dużej liczbie żołnierzy,

24 Ibidem, s. 79-80. 25 Ibidem, s. 80-81. 26 E. R a z i n. Historia sztuki wojennej. Sztuka wojenna okresu niewolniczego, Warszawa 1958, s. 342.

niemniej jednak (o czym będzie mowa dalej) i jej zagroził bunt najemników, gdy po przegranej wojnie doszło do opóźnienia w wypłacie żołdu. Natomiast należy wyraźnie podkreślić, że najemnicy w starożytności przestrzegali swoistego kodeksu etycznego zabraniającego im odstępstwa i przechodzenia na stronę przeciwnika27. Nawet jednak bogatej Kartaginy nie było stać na nadmierną rozrzutność i wystawianie zbyt licznej armii, zatem zdolności mobilizacyjne samej Kartaginy były stosunkowo niewielkie. Państwo to w III w. p.n.e. liczyło od 225 000 (na początku wieku) do ok. 400 000 mieszkańców — obywateli i sprzymierzeńców — u schyłku wieku, co oznaczało mniej więcej 50 000 ludzi mogących służyć w armii (a więc dużo mniej niż w Rzymie). W omawianym okresie Kartagina tylko raz — podczas II wojny punickiej — mogła sobie pozwolić na wystawienie armii liczącej (wraz z najemnikami i sprzymierzeńcami) ok. 100 000 żołnierzy28. Na czele armii, jako jej naczelny wódz, stał początkowo król, a po ustanowieniu republiki, wybierany przez Zgromadzenie Ludowe strateg (mógł nim być któryś z urzędujących sufetów). Dowódcami niższego szczebla z zasady także byli przedstawiciele arystokracji; rzadziej przedstawiciele sprzymierzeńców. W terenie dowódcy towarzyszyli przedstawiciele Rady Starszych; można by powiedzieć, że pełnili oni funkcję komisarzy politycznych, tak jak to miało miejsce w czasie rewolucji we Francji w XVIII w. czy też w Armii Czerwonej w Rosji i Związku Radzieckim29.

27

Przykładem takich etycznych najemników, którzy w trudnej sytuacji nie opuścili swojego „pracodawcy", byli greccy najemnicy w służbie Cyrusa, perskiego pretendenta do tronu (zob.: Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, Warszawa 2006). Przykładem zdrady najemników była natomiast postawa Mamertynów. 28 Gazda, op.cit., s. 86.

29 Ibidem, s. 342-343. Zob. także D. G a z d a, op.cit., s. 85-86.

Strategia i taktyka, dbałość o morale Strategia armii kartagińskiej była w praktyce identyczna ze strategią stosowaną przez wszystkie armie starożytności. Głównym zadaniem wojska w czasie wojny było zniszczenie sił przeciwnika, a następnie opanowanie i spustoszenie jego terytorium w takim zakresie, by go osłabić, zmusić do poddania się i zawarcia korzystnego dla zwycięzcy pokoju. Ta strategia, w sytuacji, gdy armia dysonowała przeważającymi siłami albo miała doskonałego wodza, przynosiła dobre rezultaty. Do czasu starcia z Rzymem. Armia polowa stawała do walki w szyku składającym się z trzech części: skrzydła tego szyku stanowiła jazda (Numidyjczycy i Iberowie), w środku natomiast stawała ciężkozbrojna piechota uszykowana w linię zbliżoną do falangi, urzutowana w głąb na co najmniej 6-8 szeregów. W centrum piechoty stawał tzw. Święty Zastęp złożony z obywateli. Lekkozbrojna piechota i balearscy procarze stawali w rozproszonym szyku przed linią falangi i na jej skrzydłach (odstąpiono od takiego ugrupowania w bitwie pod Kannami — ale o tym dalej). Jeśli armia dysponowała oddziałami rydwanów lub słoni bojowych, ustawiano je przed piechotą i do nich należało rozpoczęcie walki. Jazda, oprócz zabezpieczenia skrzydeł i niedopuszczenia do obejścia armii, miała za zadanie, po pokonaniu kawalerii wroga, wyjść na jego skrzydła i okrążyć go30. W polu armia stawała w obozie, który stopniowo umacniano, budując wały i palisady. Inaczej niż w przypadku obozu rzymskiego, tu o wyborze miejsca decydowały walory obronne terenu, stąd obozy Kartagińczyków nie miały tak regularnego obrysu. Prawdziwym wyzwaniem dla dowódców było zorganizowanie przemarszu i dostaw zaopatrzenia dla wojska. Jeśli tylko było to możliwe, aż do drugiej połowy pierwszej wojny punickiej przemarsze 26 Por.: E. R a z i n , op.cit., s. 342.

organizowano wzdłuż wybrzeża morskiego, tak aby zaopatrzenie można było dostarczać drogą wodną. Jednak po utracie panowania na morzu czynnik ten przestał mieć znaczenie. Armia, wyruszając w pole, starała się zabrać ze sobą. na wozach i zwierzętach jucznych, odpowiedni zapas zaopatrzenia, ale jeśli kampania się przedłużała, okazywało się ono oczywiście niewystarczające. Dlatego też często korzystano z zasobów terenu, na którym toczyła się wojna lub przez które odbywał się przemarsz. Często też rozczłonkowywano armię i unikano terenów będących nieużytkami. Aby nie narażać się na opór tubylców, starano się unikać grabieży, płacono za żywność i inne zaopatrzenie, choć przy takim składzie armii nie zawsze to było możliwe; szczególnie wtedy, gdy źródła zaopatrzenia były skąpe. Dla ochrony przed napadami rozeźlonych mieszkańców marsz armii był z reguły zabezpieczany przez siły wydzielone z oddziałów lekkiej jazdy, które rozpoznawały trasę i chroniły szyk, a szczególnie narażone na atak tabory31. Dla dowódcy ogromnie ważną sprawą było utrzymanie w armii dyscypliny. 0stosowanych w tym celu środkach nie wiadomo nic pewnego, niemniej z opisów zachowań, szczególnie po walkach, można się domyślać, że stosowano środki premiujące męstwo i odwagę. Zwykle były to nagrody, tak pieniężne (podwyższenie żołdu, udział w łupach), jakhonorowe. Obywatelom kartagińskim, którzy wzorowo uczestniczyli w bitwie, kampanii czy całej wojnie, wręczano złote i srebrne pierścienie. Dowódca po wygranej wojnie dostępował zaszczytu w postaci dekoracji wieńcem i marszu triumfalnego (podobnego do rzymskiego triumfu). Za przewinienia wymierzano kary, podobne jak w armii rzymskiej, z których najstraszniejsza była kara ukrzyżowania. Kara haniebnej śmierci na krzyżu mogła

27 Ibidem, s. 342-343. Zob. także D. G a z d a, op.cit., s. 85-86.

być wymierzona nawet naczelnemu wodzowi po przegranej wojnie, jeśli tak zadecydowało Zgromadzenie Ludowe. Flota wojenna W początkowym okresie istnienia państwa kartagińskiego podstawowym rodzajem sił zbrojnych była flota wojenna. Państwo, słabo zakorzenione na lądzie (terytorium Kartaginy na kontynencie afrykańskim zajmowało stosunkowo wąski pas wybrzeża), rozwijało się wzdłuż morza, a do ochrony tak rozciągniętego terytorium i jego szlaków komunikacyjnych najlepszym środkiem były siły morskie. W V w. p.n.e. flota Kartaginy stanowiła największą siłę morską w zachodniej części Morza Śródziemnego. Jej stan liczebny w okresie od V do III w. p.n.e. wynosił od 200 do 400 sztuk okrętów wojennych i ok. 1000 statków transportowych32, a składały się na nią — zgodnie z panującymi wówczas na morzu tendencjami — początkowo napędzane wiosłami okręty jednorzędowe (diery), a następnie dwurzędowce, zaopatrzone dodatkowo w żagle (biremy)33. Na początku V w. p.n.e. Kartagińczycy wprowadzili na wyposażenie triery — okręty o 150-170 wiosłach, umieszczonych w trzech rzędach (górne i środkowe wiosła miały ok. 4 m, a dolne — ok. 3 m długości). Dodatkowy napęd stanowiły dwa żagle rejowe, umieszczone na dwóch masztach (rzadziej jeden taki żagiel mocowano na jednym maszcie). Sterowano nimi za pomocą dwóch dużych, szerokich wioseł, umieszczonych na rufie okrętu. Okręt taki był długi na 40 m i szeroki na ok. 5 m (pokład miał 7 m szerokości). Jego załogę stanowiło 10 marynarzy (obsługujących żagle i ster), 150-170 wioślarzy (po jednym 31 D. G a z d a , op.cit., s. 88. 32 Określenia te dotyczą liczby ludzi obsługujących wiosła: na dierach i biremach jedna osoba obsługiwała jedno wiosło, z tą różnicą że wiosła na biremach były ustawione w dwóch rzędach — uwaga autora.

na wiosło) i 20-30 żołnierzy. Dziób okrętu zaopatrzony był w 3-metrowy taran 34 . W początkach VI w. na uzbrojenie weszły czterorzędowe te tery, a pod koniec tego wieku flota wojenna otrzymała nowe okręty (co nie oznaczało, że triery zostały całkowicie wycofane z użytku). Nowe okręty były to pięciorzędowce — pentery. Tetera miała dwa rzędy wioseł, których każde obsługiwało dwóch wioślarzy (co dawało ok. 200-250 wioślarzy na okręt), natomiast napenterze obsługę stanowiło trzech wioślarzy w górnym i dwóch w dolnym rzędzie wioseł. Do żeglugi na otwartym morzu wykorzystywano do napędu żagle, natomiast w trakcie walki i przy wchodzeniu do portu lub do tymczasowych przystani — tylko wioseł. Statki transportowe zaopatrzone były jedynie w napęd żaglowy. Okręty te — zarówno triery, jak i tetery, a nawet i pentery — obok niezaprzeczalnych zalet — miały wiele wad. Były to jednostki o słabej, wynikającej ze sposobu ich budowania konstrukcji, a tym samym stosunkowo małej wytrzymałości. Budowano je w odmienny niż współcześnie sposób. Kadłub okrętu konstruowano z desek łączonych na styk, a dopiero potem, w jego wnętrzu montowano stosunkowo słaby szkielet. Brak środków do konserwowania drewna zmuszał do częstego wyciągania okrętu na ląd w celu usuwania ewentualnych ubytków poszycia; to samo robiono, gdy przewidywano dłuższe postoje, a chodziło o skrócenie czasu oddziaływania wody na drewno. Aby postój na lądzie był w ogóle możliwy, okręt musiał mieć stosunkowo płaskie dno, co z kolei wpływało na jego małe zanurzenie i tym samym pogarszało warunki pływania. Stąd okres używania takiego okrętu był krótki, rzadko przekraczał 30-40 lat35. W starożytności budowano także okręty dużo większe niż te, o których mowa (największy z nich mógł pomieścić

34 Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 3, W a r s z a w a 1971, s. 343. 35 O sposobach budowania okrętów zob. [w:] G. Lach, op.cit., s. 82-83.

na swoim pokładzie ponad 1500 wioślarzy), szybko okazało się jednak, że okręty zbyt duże są bardzo zawodne, bowiem ich masa czyniła je niezdolnymi do dokonywania manewrów, stąd łatwo było je zaatakować i zniszczyć, używając kilku małych, ale zdolnych do manewrowania okrętów. W każdym razie flota Kartaginy nie używała dużych okrętów. W bitwie stosowano różne sposoby walki, takie jak taranowanie lub abordaż, rzadziej ostrzał przeciwnika z machin miotających zarówno strzały (oczywiście dużej wielkości), jak i pociski kamienne. Abordaż polegał na podpłynięciu do burty okrętu przeciwnika, spięciu się z nim linami lub drągami zaopatrzonymi w haki, a następnie wtargnięciu piechoty na pokład. Taranowanie przeprowadzano na dwa sposoby. Pierwszy z nich polegał na opłynięciu jednostki przeciwnika i uderzeniu taranem w jego burtę poniżej linii wodnej, co przy dużej sile uderzenia sprawiało, że okręt przeciwnika szybko nabierał wody i albo tonął, albo stawał się niezdolny do dalszych manewrów. Z uwagi na to, że w czasie dokonywania wspomnianego manewru opływania okręt przeciwnika mógł „uchylić się" i zejść z linii ciosu, częściej stosowano sposób, który możemy nazwać dwuetapowym. Pierwsza część ataku polegała na takim podpłynięciu do przeciwnika, by poprzez połamanie mu wioseł przy jednej burcie, pozbawić go możliwości manewrowania (oczywiście unikając połamania własnych wioseł). Druga sprowadzała się do wyjścia na pozycję prostopadłą do burty przeciwnika i dokonania właściwego staranowania. W walce stosowano szyk czołowy, torowy i skośny, a także manewry polegające na obejściu (właściwym opłynięciu) i oskrzydleniu 36 . Utrzymanie tak dużej, jak wspomniano wyżej, floty wymagało zarówno posiadania doskonałej kadry (tej Kartagińczykom, jako narodowi morskiemu, nie brakowało), jak

36 Gazda, op.cit., s. 89 i 91. T a k ż e [w:] A. Murawski, Akcjum 31

p.n.e., Warszawa 1986, s. 52-55 i G. Lach, op.cit., s. 83-84.

i baz morskich, w których mogła ona stacjonować. Taką bazą była Kartagina, były nimi także miasta na SycyliiLilibeum i Panormos, Malta, Nora na Sardynii, a popierwszej wojnie punickiej stały się nimi także Gades (dzisiejszy Kadyks) i Nowa Kartagina (dzisiejsza Kartagena) w Hiszpanii. Atutem Kartaginy były doskonałe umiejętności żeglarskie jej obywateli, a to oni — obok przedstawicieli innych kolonii fenickich — stanowili podstawę i bazę mobilizacyjną floty.Posiadana flota wojenna przez długie lata, aż do pojawienia się w trakcie pierwszej wojny punickiej floty rzymskiej (zresztą całkowicie wzorowanej na flocie kartagińskiej), zapewniała Kartaginie bezpieczeństwo jej szlaków komunikacyjnych i panowanie na morzu.Do sił zbrojnych należy zaliczyć także załogi obsługujące machiny wojenne, zarówno oblężnicze, jak i polowe, oraz specjalne jednostki saperskie, które wykorzystywano zarówno przy zdobywaniu miast, jak i przy budowie przepraw przez przesżkody wodne oraz różnego rodzaju fortyfikacji, tak polowych, jak i stałych (czyli obwarowania miast). Takie siły zbrojne wystarczały Kartaginie do walki z dotychczasowymi przeciwnikami — Grekami z Sycylii, Etruskami czy barbarzyńskimi ludami zamieszkującymi wybrzeża Afryki, Galii, Hiszpanii, a nawet Brytanii. Siły te były także wystarczające do trzymania w ryzach piratów. Oto jednak na obszarze jej działania, tak militarnego, jak i kolonizatorsko-gospodarczego, pojawił się nowy przeciwnik — przejawiający coraz silniejsze dążenia imperialne Rzym, państwo posiadające doskonałą armię lądową (co w starciu miało się okazać czynnikiem decydującym), ale także — co znacznie ważniejsze — dysponujące nieporównywalnie większymi możliwościami mobilizacyjnymi.

PIERWSZA W O J N A PUNICKA 2 6 4 - 2 4 1 p.n.e.

PRZYCZYNY WOJNY

Zakończenie wojny Rzymu i sprzymierzonej z nim Kartaginy z Pyrrusem stanowiło moment przełomowy. Kartagińczycy zrozumieli, że Rzym nie poprzestanie na dotychczasowych zdobyczach; niewielkie też było prawdopodobieństwo, że dotrzyma postanowień traktatu, zawartego w czasie tej wojny, a mówiącego przecież wyraźnie o podziale stref wpływów. Do pierwszego sporu między Rzymem a Kartaginą doszło zanim jeszcze wojna z Pyrrusem dobiegła końca. W trakcie oblegania przez Rzymian w 272 r. p.n.e. Tarentu — ostatniego punktu oporu armii Epiru w Italii — flota Kartagińczyków wpłynęła na redę tego portu. Pozornie chodziło o udzielenie pomocy Rzymianom, którzy z braku własnej floty nie byli w stanie zablokować całkowicie miasta, w rzeczywistości jednak Kartagińczycy chcieli im uniemożliwić jego zajęcie. Tak też pojawienie się tej floty w miejscu konfliktu zrozumieli Rzymianie. Kartagińczycy musieli przeprosić i wycofać się, tym bardziej że Tarentyjczycy woleli poddać się Rzymianom. Ale nieufność między niedawnymi sojusznikami została posiana, a na ciąg dalszy

nie trzeba było długo czekać. Tym razem stroną dążącą do starcia byli Rzymianie, zaś pretekstem stał się konflikt interesów w rejonie Cieśniny Sycylijskiej1. Oto jak przedstawia go dziejopis: „(...) Przyczyny sporu pomiędzy nimi były takie. Po stronie rzymskiej fakt, że Kartagińczycy pomagali Tarentyjczykom; po stronie kartagińskiej fakt, że Rzymianie zawarli przyjaźń z Hieronem2. Ale to były ich wymówki. Zazwyczaj wynajdują je sobie ludzie, którzy w rzeczywistości pragną własnych korzyści, ale wstydzą się uchodzić za takich. Prawda jest inna. Kartagińczycy, którzy mieli potęgę od dawna, i Rzymianie, którzy już do niej dochodzili, patrzyli na siebie podejrzliwie. Pchnęła ich do wojny żądza większych posiadłości, zgodna z naturą większości ludzi, zwłaszcza gdy im się szczęści, a z drugiej strony strach. Jedni i drudzy uważali, że pewnie utrzymać swoje mienie mogą jedynie pod tym warunkiem, że zdobędą ziemie drugiej strony. Zresztą było rzeczą bardzo trudną i niemożliwą, by dwa narody wolne, potężne, dumne, oddzielone od siebie odległością znikomą, by tak rzec, jeśli się weźmie pod uwagę szybkość żeglugi, rządziły innymi, a chciały powstrzymać ręce od siebie samych. Następujący przypadek spowodował złamanie ich rozejmu i pogrążył ich w wojnie. Przedmiotem konfliktu pozornie była Messana i Sycylia, naprawdę zaś obie strony wiedziały, że zaczynając tam wojnę, każda będzie walczyć o własną ziemię. Sądzili, że wyspa, która leży pośrodku, użyczy temu, kto ją opanuje, bezpiecznego punktu wypadowego na przeciwnika. Gajusz Klaudiusz (...) polecił Kartagińczykom się wycofać [z Messyny — uwaga autora] albo poddać pod orzeczenie sądu (,..)"3.

J. Wolski. Historia starożytna, Warszawa 1971, s. 340 i 347 Hieron był tyranem Syrakuz — uwaga autora. 3 Kasjusz Dion Kokcejanus, Historia rzymska, Wrocław 2005, s- 59-60. 2

Do wojny, zwanej pierwszą wojną punicką, doszło w 264 r. p.n.e. Rozpoczęli ją Rzymianie, naruszając zawarty sojusz (który pozostawiał Sycylię w sferze wpływów Kartaginy), a pretekstem do tego stała się sprawa miasta Messyna i panujących w niej tzw. Mamertynów. Byli to najemnicy z Kampanii, służący tyranowi Syrakuzy, Agatoklesowi, którzy po jego śmierci opanowali Messynę, wymordowali część jej mieszkańców i próbowali utworzyć tam swoje państwo. Nowy tyran Syrakuzy, Hieron, postanowił odbić miasto. Mamertynowie („synowie Marsa") zwrócili się o pomoc do Kartaginy i Rzymu. Kartagińczycy, widząc w tym okazję do powiększenia swych terytoriów na Sycylii, zdecydowali się im tej pomocy udzielić. Natomiast senat rzymski długo nad prośbą Mamertynów deliberował, wychodząc z założenia, że udzielanie pomocy buntownikom jest niemoralne. Ostatecznie, jak to zwykle bywa, szalę przeważyła troską o własny interes, co Polibiusz opisał następująco: „(...) ponieważ jednak widzieli, jak Kartagińczycy zhołdowali sobie nie tylko libijskie krainy, lecz także większą część Hiszpanii, a nadto byli panami wszystkich wysp na Sardyńskim i Tyrreńskim Morzu — obawiali się, żeby ci, zawładnąwszy jeszcze Sycylią, nie stali się dla nich zbyt przykrymi i strasznymi sąsiadami, opasując ich dookoła i zagrażając ze wszystkich stron Italii. Że zaś rychło podbiją Sycylię, jeżeli Mamertyni nie otrzymają pomocy, było rzeczą oczywistą (...). Uważając za konieczne dla siebie nie wydawać na łup Messyny — obradowali przez dłuższy czas (...). Ale lud, który był wyczerpany poprzednimi wojnami i pragnął wszelakim sposobem naprawić swe straty, zdecydował się pomagać, ponieważ konsulowie, prócz wyżej wspomnianych powodów, że wojna ta pożyteczna jest dla państwa (...), wskazywali na jawne i wielkie korzyści. Skoro więc wniosek został przyjęty przez lud, wybrano wodzem jednego z konsulów,

Appiusza Klaudiusza, i wysłano ze zleceniem, aby wojska posiłkowe przeprawił do Messyny (...)"4. Polibiusz, piewca chwały i wielkości Rzymu, akcentuje tutaj zagrożenie dla Rzymu ze strony Kartaginy, niemniej jednak należy zwrócić uwagę, że w 264 r. p.n.e. Kartagińczycy nie mieli powodu, by zrywać traktat z Rzymem. Kartaginie wystarczało to, co miała zagwarantowane w umowie, i w żadnym stopniu nie zagrażała ani Italii, ani rzymskiemu w niej panowaniu. To Rzymianie naruszyli układ, zawarty w czasie, gdy ich panowanie na półwyspie Apenińskim było zagrożone, tj. podczas wojny z Pyrrusem, w wyniku czego uzyskali nie tylko neutralność, ale i pomoc ze strony tych, których teraz zaatakowali. A odpowiedzią na atak Rzymian na wyspę był naturalny w tym przypadku sojusz Syrakuz i Kartaginy. PRZEBIEG DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Reakcją Kartaginy na pojawienie się na Sycylii liczącej 20 000 żołnierzy armii konsularnej pod dowództwem konsula Appiusza Klaudiusza Caudexa i zajęcie przez nią Messyny było wezwanie Rzymian do natychmiastowego wycofania się z zajętego terenu. Ich odmowa spowodowała, że w 264 r. p.n.e. na wyspę wysłano armię kartagińską. Na nieszczęście dla Kartagińczyków, wysłano wojska mniej liczebne niż armia najeźdźcy. W drodze pod sporne miasto Kartagińczycy uzyskali co prawda wsparcie ze strony Syrakuz i niektórych innych miast greckich, ale i te siły nie wystarczyły do zdobycia Messyny i pokonania Rzymian. Rzymski wódz nie tylko obronił swoją zdobycz, ale też rozpoczął działania poza jej murami.„(...) Wyprowadził więc swe wojsko i ustawił je w szyku bojowym, gdy także król Syrakuzan równocześnie z nim 4Polibiusz, Dzieje, t. 1 i 2, Wrocław 2005. s. 11.

ochoczo wyszedł na pole bitwy. Po długiej i zaciętej walce pokonał Appiusz nieprzyjaciół i ścigał swych przeciwników aż do wału obozowego. Potem wrócił do Messyny, zdarłszy z trupów zbroje. A Hieron, mając złe przeczucia co do wyniku całej wojny, z nastaniem nocy spiesznie usunął się do Syrakuz. Gdy Appiusz nazajutrz dowiedział się o odejściu Syrakuzan, nabrał otuchy i postanowił bezzwłocznie zaatakować Kartagińczyków (...). Zwarłszy się z nieprzyjaciółmi, wielu z nich wytłukł, a resztę zmusił, by w spiesznej ucieczce schronili się do sąsiednich miast. Po osiągnięciu tych sukcesów i uwolnieniu miasta od oblężenia, przebiegał I odtąd i bez obawy pustoszył kraj Syrakuzan i ich sprzymierzeńców (...). W końcu rozłożył się pod samymi Syrakuzami i zabrał się do ich oblężenia (...)"5. Rzymski wódz zastosował zasadę ekonomizacji sił i, korzystając z faktu, że sprzymierzeni obozowali osobno, pobił ich kolejno, mając nad każdym z przeciwników przewagę.W następnym roku Rzymianie przerzucili na wyspę dwie kolejne armie konsularne, gromadząc w ten sposób siły przekraczające 50 000 żołnierzy. Sojusznicy (tj. Kartagińczycy i król Syrakuz) mieli armię o połowę mniejszą, dlatego też zostali zepchnięci do defensywy. W trakcie walk wiosną i latem 263 r. p.n.e. Rzymianie opanowali wiele miast na wyspie, w niektórych z nich dokonując rzezi mieszkańców. Władca Syrakuz, widząc słabość swojego sojusznika i przewagę Rzymian „(...) wysłał do wodzów posłów z propozycją zawarcia pokoju i przyjaźni. A Rzymianie na to przystali, i to głównie z powodu prowiantów; bo panowanie Kartagińczyków na morzu wzbudzało obawę, że mogą (...) odciąć dowóz koniecznych zapasów (...). Jakoż zawarto układy na takich warunkach, że król odda Rzymianom jeńców bez okupu i dołoży jeszcze sto talentów

srebra. Odtąd już traktowali Rzymianie Syrakuzan jako przyjaciół i sprzymierzeńców(...)"6. Gwoli sprawiedliwości należy dodać, że autor cokolwiek przesadził z ową ustępliwością Rzymian, bowiem oprócz haraczu, o którym wspomina. Syrakuzy zapłaciły Rzymowi prawie połową swojego terytorium. Osamotniona Kartagina (współdziałały z nią tylko jej kolonie) jesienią 263 r. p.n.e. przystąpiła do działań odciążających wojska na Sycylii. Panująca na morzu flota Kartagińczyków dokonała z baz na Sardynii dywersyjnego najazdu na wybrzeża Italii, ale nie przyniosło to zamierzonego efektu. Rzymianie nie tylko nie osłabili swoich wojsk na głównym teatrze działań, ale, dysponując dwiema armiami konsularnymi, wiosną 261 r. p.n.e. przystąpili do oblężenia miasta Akragas, w którym zamknęli armię dowodzoną przez Hannibala, syna Giksona. Długotrwałe oblężenie doprowadziło do wygłodzenia obrońców, a podejmowane przez Hannibala próby przerwania oblężenia nie przynosiły efektów, toteż „(...) dowódca obleganych wojsk, znajdując się już w trudnym położeniu, wysyłał do Kartaginy jednego posła za drugim z wieściami o niebezpieczeństwie i prośbą o pomoc. Wtedy Kartagińczycy załadowali na okręty zebranych dodatkowo żołnierzy i słonie, i wysłali je na Sycylię do drugiego wodza, Hannona (...)" 7 . Armia posiłkowa w krótkim czasie opanowała miasta Herakleje i Herbesus, czyniąc z nich bazy wypadowe, i przystąpiła do okrążania Rzymian, odcinając im możliwość zaopatrywania się w żywność. Po osłabieniu w ten sposób przeciwnika, Hannon przystąpił do działań bardziej zdecydowanych mających na celu odblokowanie Akragas: „(...) Hannon (...), zabrawszy ze sobą około pięćdziesięciu słoni i w ogóle całą swą potęgę wojenną, pospiesznie wyruszył z Heraklei. Przy tym rozkazał jeździe numidyjskiej 6Ibidem, s. 16. 7Ibidem, s. 18.

wysunąć się naprzód, po zbliżeniu się do wału nieprzyjaciół, jazdę ich zaczepiać i wywabiać do walki, a potem znowu zawracać i cofać się, aż się z nim połączą. Numidowie spełnili rozkaz i podjechali do jednego z rzymskich obozów, a jeźdźcy rzymscy natychmiast wypadli i odważnie się na nich rzucili. Libijczycy ustępowali stosownie do rozkazu, aż zetknęli się z Hannonem, następnie jednak wykonali zwrot, uderzyli ze wszystkich stron na nieprzyjaciół i wielu z nich zabili, a resztę ścigali aż do wału (...)"8. Pomimo tego sukcesu, dowódca Kartagińczyków nie przystąpił od razu do oswobadzania miasta, ale postanowił, obozując w pobliżu Rzymian, nadal utrudniać im aprowizację. Ponaglany jednak przez Hannibala, którego żołnierze cierpieli większy głód niż Rzymianie, po dwóch miesiącach ośmielił się ponownie zaatakować. Rzymianie dysponowali siłami wynoszącymi 38 000 piechoty i 2000 jazdy, Hannon miał do dyspozycji około 30 000 piechoty i 1500 jazdy oraz 30 słoni9. Mimo tej dysproporcji, i tak dysponował większymi siłami, gdyż przeciwnik musiał pozostawić część, i to na pewno niemałą, swoich sił pod murami miasta, aby nie dopuścić do ataku sił Hannibala (a wiadomo, że na początku oblężenia dysponował on — jak podaje Polibiusz — kilkudziesięcioma tysiącami ludzi; wprawdzie w wyniku strat bojowych i bytowych armia ta uległa zmniejszeniu, ale i tak w dalszym ciągu stanowiła poważne zagrożenie.Wojownicy kartagińscy przystąpili do walki ustawieni w dwie linie piechoty, rozdzielone słoniami i osłaniane przez jazdę, natomiast Rzymianie uszykowali swoje wojsko w szyku manipularnym, z jazdą na skrzydłach:„(.,.) obie strony wywiodły swe wojska na miejsce leżące między obozami i zwarły się ze sobą. Po długo 8Ibidem, s. 18-19. 9D. Gazda, Armie świata antycznego. Republika Rzymska i Kar-tagińczycy, Warszawa2007, s. 93.

trwającej walce ostatecznie Rzymianie zmusili do ucieczki najemników kartagińskich, którzy walczyli w pierwszym szyku bojowym. Gdy ci wpadli na słonie i pozostałe stojące szeregi, w całym wojsku Punijczyków powstał zamęt. Zaczęło się ogólne cofanie, przy czym większość poniosła śmierć, a niewielu tylko schroniło się do Heraklei; Rzymianie zaś dostali w swe ręce przeważną część słoni i cały tabor C..)"10.Wódz kartagiński popełnił poważny błąd w uszykowaniu wojska. Rozdzielenie linii piechoty słoniami uniemożliwiło wsparcie pierwszej linii, a cofający się żołnierze spłoszyli słonie, co spowodowało rozerwanie szyku i ogólną panikę. Zawiodło też współdziałanie z Hannibalem. Oblężeni dopiero w nocy dokonali wypadu z miasta i wyszli bezpiecznie, nie ponosząc większych strat. W odwecie Rzymianie następnego ranka, po przełamaniu słabego oporu nielicznych obrońców (mieszkańców), zajęli miasto i swoim zwyczajem splądrowali je, a wielu z mieszkańców wzięli do niewoli.'Rzymianie okupili swój sukces stosunkowo wysokimi stratami: w czasie oblężenia miasta i w trakcie bitwy stracili w sumie około 30 000 żołnierzy. Tak czy inaczej, to oni odnieśli zwycięstwo, udowadniając przeciwnikowi, że ich arnua na lądzie jest nie do pokonania. Tyle że to jeszcze nie oznaczało wygrania wojny. Teraz trzeba było zlikwidować panowanie przeciwnika na morzu, ale do tego potrzebna była flota, której Rzymianie nie posiadali. W tej sytuacji zdecydowali się na zbudowanie własnej floty, choć nie mieli w tym zakresie żadnego doświadczenia. Mimo to już w 260 r. p.n.e. wystawili 100 pięciorzędowców (penter) i 20 trzyrzędowców {trier). Przystąpili też do szkolenia załóg tych okrętów. Dowódcą floty mianowano konsula Gnejusza Korneliusza Scypiona, który od razu przystąpił do działań na morzu. 10 P o l i b i u s z , op.cit., s. 19.

Początki tych poczynań nie były dla nich korzystne: składającą się z 17 okrętów flotyllę przechwycili Kartagińczycy, a jej wódz dostał się do niewoli. Po tej klęsce dowództwo nad flotą objął Gajusz Juliusz, który, mając na uwadze brak doświadczenia swoich marynarzy, zaopatrzył okręty w nieznane Kartagińczykom urządzenia abordażowe, zwane krukami"11. Do pierwszej bitwy z użyciem tego wynalazku doszło pod Mylae. Siłami rzymskimi dowodził osobiście Gajusz Duliusz, podczas gdy na czele armii przeciwnika stanął znany już z walk na lądzie Hannibal. Obie floty liczyły po 130 okrętów. Kartagińczycy „(...) zupełnie lekceważąc przeciwników, śmiało przypuścili atak. Ponieważ jednak w chwili i zwarcia się okręty za każdym razem wiązane były przezj machiny, a ludzie zaraz przechodzili po samym kruku i walczyli wręcz na pokładach, Kartagińczycy już to padali trupem, już też poddawali się, przerażeni tym, co się działo; była to bowiem bitwa całkiem podobna do lądowej. Przeto utracili wraz z załogą trzydzieści okrętów, które pierwsze wszczęły walkę, a wśród nich wzięto także statek naczelnego wodza; sam Hannibal, wbrew oczekiwaniom i z wielkim dla siebie niebezpieczeństwem, umknął na łodzi. Wprawdzie reszta floty kartagińskiej nadpłynęła jakby do ataku, widząc jednak przy zbliżaniu się, co spotkało jadące przodem okręty, zawróciła. (...) ufając swej szybkiej żegludze, spodziewali się Kartagińczycy, że z boków lub od rufy objeżdżając wrogów, bezpiecznie wykonają napad. Gdy jednak machiny wszędzie i na wszelki sposób stawały im na drodze i groźnie pochylały się nad nimi, tak że zbliżając się nieuchronnie, wpadali w pęta — wreszcie, gdy stracili pięćdziesiąt okrętów, ustąpili i uciekli, przerażeni nowością zjawiska (...)"12. Klęska na morzu nie załamała jednak Kartagińczyków. j W latach 259-258 p.n.e. walki toczone na lądzie przynosiły sukcesy to jednej, to drugiej stronie. Pomimo przewagi 11Zob. opis „kruka" w poprzednim rozdziale. 12P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 23.

Rzymian, Kartagińczycy utrzymali na Sycylii cztery najważniejsze miasta i nie dopuścili do opanowania Sardynii i Korsyki . Walki te zakończyły się jednak tragicznie dla samego Hannibala — po utracie w walkach koło Sardynii kilkudziesięciu okrętów, uznany za winnego tej porażki, został za karę ukrzyżowany przez swoich.Rok 257 p.n.e. kończy praktycznie walki na lądzie. Na morzu dochodzi natomiast do bitwy pod Tyndaris (w archipelagu Wysp Liparyjskich), w której licząca 200 okrętów flota rzymska nie zdołała rozbić Uczącej 80 okrętów floty kartagińskiej, dowodzonej przez nowego wodza — Hamilkara. Co prawda większe straty ponieśli Kartagińczycy — aż 18 ich okrętów zostało zatopionych wobec 9, które utracili Rzymianie.Widząc stosunkowo nikłe efekty działań, tak na Sycylii, jak i na morzu, senat rzymski podjął decyzję o przeniesieniu wojny na terytorium Afryki. Władze Kartaginy, świadome zagrożenia i nieufające libijskim i numidyjskim plemionom, przygotowały się do walki na morzu w celu niedopuszczenia do desantu na swojej ziemi. Obie strony wystawiły siły na niespotykaną do tej pory skalę. Rzymianie wysłali flotę, dowodzoną przez konsulów Lucjusza Maniliusza Wulsona i Marka Atyliusza Regulusa, liczącą 330 okrętów, oraz bliżej nieokreśloną liczbę transportowców (na pewno było ich kilkaset). Na załogi samych tylko okrętów złożyło się ok. 138 000 ludzi, w tym 99 000 marynarzy i ok. 40 000 żołnierzy. Przeciwko nim Kartagina skierowała flotę pod dowództwem Hannona i Hamilkara. liczącą 350 penter, z załogą składającą się z blisko 147 000 ludzi 13 .Do decydującej bitwy doszło w 256 r. p.n.e. pod Eknomosem, na wybrzeżu Sycylii. Głównym zadaniem floty rzymskiej było przetransportowanie wojsk na terytorium przeciwnika, a zarazem zapewnienie im bezpieczeństwa 13

D.

Gazda, op.cit.,

podczas tej przeprawy. Mając to na uwadze, rzymscy wodzowie ustawili swoje okręty w szyk, który w przypadku spotkania z Kartagińczykami nie tylko pozwalał — w ich mniemaniu — na ochronę statków transportowych, ale i zapewniał pole manewru niezbędne do pokonania floty przeciwnika:„(...) dwa więc sześciorzędowce, na których jechali konsulowie, Marek Atyliusz i Lucjusz Maniliusz, ustawili jako pierwsze na froncie obok siebie; za nimi ustawili w ciągłym szeregu jeden okręt po drugim, i to tak, że pierwsza flota stanęła za jednym, a dnaga za drugim, przy czym po każdym okręcie obu flot zostawiali pośrodku coraz to większy odstęp. Okręty zaś w ten sposób po sobie następowały, że przody ich były wysunięte na zewnątrz. Skoro pierwszą i drugą flotę po prostu w klin ustawili, dodali do nich w jednej linii frontowej trzecią flotę, wskutek czego cały kształt szyku bojowego wytworzył kompletny trójkąt. Za tą trzecią flotą umieścili okręty przewozowe dla jazdy i przerzucili z nich liny na okręty tejże floty; w tyle, za okrętami przewozowymi, ustawili czwartą flotę, tak zwanych tri ariów, i kazali im wyciągnąć się w jednej linii, tak że ona z obu stron wystawała poza poprzednie okręty. Gdy wszystko uporządkowano w powyższy sposób, cały szyk bojowy przedstawiał klin, którego jedna część, u szczytu, była pusta, a druga, u podstawy, masywna, całość zaś przydatna i praktyczna, a zarazem trudna do przełamania (...)"14. Flota Kartagińczyków, znając ugrupowanie przeciwnika, przygotowała się do manewru mającego na celu rozczłonkowanie go i pobicie poszczególnych elementów. Całość sił podzielono na cztery części, z których skrzydłowe miały za zadanie obejść szyk rzymski, natomiast zadaniem centralnych było wszczęcie walki, odciągnięci 14

P o 1 i b i u s z, op.cit., s.26.

centrum sił przeciwnika i zniszczenie ich jeszcze przed starciem się flotylli skrzydłowych. Błąd polegał na tym, że wyznaczono tylko dwóch dowódców, więc to skrzydło, przy którym nie było wodza, nie mogło być właściwie dowodzone. W czasie bitwy takim pozbawionym wodza elementem stała się flotylla ustawiona na lewym skrzydle (prawą częścią floty dowodził Hannon, autor planu bitwy, który osobiście uczestniczył w manewrze obejścia, natomiast lewą — Hamilkar, który w trakcie bitwy walczył w centrum). Nic dziwnego, że bitwa przebiegała inaczej, niż planował Hannon, choć na swój sposób przyczynili się do tego Rzymianie, którzy zaprezentowali tam niebywałą wręcz brawurę:„(...) gdy Rzymianie zauważyli cienką i wyciągniętą linię Kartagińczyków i skierowali atak w jej środek, wszczęła się w ten sposób walka; lecz rychło Kartagińczycy, znajdujący się w centrum, stosownie do rozkazu zawrócili się do ucieczki, aby rozerwać szyk bojowy Rzymian; i jak spiesznie oni ustępowali, tak odważnie z tyłu ścigali ich Rzymianie. Gdy więc pierwsza i druga flota napierała na uciekających, oderwały się od nich trzeci i czwarty legion, bo jeden wlókł na linie okręty przewozowe, a oddział triariów został przy nim dla ochrony. Skoro już pierwsza i druga flota zdawała się dość oddzielona od innych, Hamilkar ze swego okrętu wydał hasło, na które Kartagińczycy wszyscy równocześnie się odwrócili i uderzyli na ścigających. Wywiązała się zacięta walka, w której znacznie górowali Kartagińczycy, ponieważ dzięki szybkości swych okrętów okrążali nieprzyjaciela, łatwo doń podjeżdżali i szybko się usuwali; ale nie mniej pewną niż Kartagińczycy nadzieję na zwycięstwo mieli Rzymianie, bo w starciu gwałtownie walczyli i wiązali krukami te okręty, co się do nich raz zbliżyły, a nadto obaj konsulowie brali udział w boju, który żołnierze wiedli na oczach swych wodzów (...). W tym samym czasie Hannon, dowodzący prawym

skrzydłem (...), napadł na okręty triariów, przysparzając im niemało kłopotów i trudności. Owi zaś Kartagińczycy, którzy byli ustawieni wzdłuż lądu [czyli na lewym skrzydle — uwaga autora] (...) nagle stanęli frontem i uderzyli na wlokących okręty ciężarowe; ci więc porzucili liny i zwarli się z nimi w upartej walce. (...) rozstrzygnięcie bitwy na poszczególnych punktach nastąpiło tak, jak można się było spodziewać (...), w końcu bowiem załoga Hamilkara uległa przemocy i rzuciła się do ucieczki. Lucjusz więc przywiązywał zabrane okręty do swoich; Marek zaś, zauważywszy bój koło triariów i okrętów przewozowych, pospieszył im na pomoc z okrętami drugiej floty (...). Kartagińczycy znaleźli się w trudnym położeniu, bo jedni atakowali ich od przodu, drudzy napadali na nich z tyłu; osaczeni więc (...) rozpoczęli odwrót na pełne morze. W tym samym czasie Lucjusz, wracając do boju, zauważył, że trzecia flota została odcięta przy lądzie przez lewe skrzydło Kartagińczyków; wspólnie więc z Markiem (...) pospieszył zagrożonym z pomocą (...). Nagle więc zjawili się konsulowie, osaczyli Kartagińczyków i wzięli pięćdziesiąt nieprzyjacielskich okrętów wraz z załogą; nieliczne tylko wzdłuż wybrzeża wywinęły się i uciekły"15. Bitwa zakończyła się klęską Kartagińczyków: ich flota straciła 94 okręty (z których jedynie 30 zostało zatopionych; reszta w krótkim czasie uzupełniła rzymską flotę). Straty Rzymian to 24 okręty zatopione; strat statków transportowych źródła nie podają. Po tej klęsce Kartagińczycy nie zdołali już odbudować swojej morskiej potęgi.Po krótkim postoju przeznaczonym na naprawę uszkodzonych okrętów, Rzymianie podjęli kolejną próbę — tym razem już niczym niezakłóconą — desantu na terytorium Kartaginy. Operacja ta powiodła się m.in. ze względu na popełniony przez Kartagińczyków błąd. Założyli oni, że celem desantu jest sama Kartagina, i tam skupili swoją 15

Ibidem, s. 27-28.

flotę.Co więcej, mimo że przeciwnik skierował swoje siły lądowe do Afryki, pozostawili stosunkowo silną armię lądową pod dowództwem Hamilkara na Sycylii, co sprawiło, że do obrony własnego terytorium mieli początkowo jedynie flotę pod dowództwem Hannona: ..(...) Kartagińczycy (...) w przekonaniu, że przeciwnicy, podniesieni na duchu uzyskanym sukcesem, od razu popłyną przeciw samej Kartaginie, strzegli położonych przed miastem punktów siłami lądowymi i morskimi. Lecz na wiadomość, że Rzymianie bezpiecznie już wylądowali i oblegają Aspis, zaniechali pilnowania dojazdu i zgromadzili swe wojska, aby strzec miasta i kraju. Rzymianie zaś, po zdobyciu Aspis (...), z całą potęgą spiesznie wyruszyli i zaczęli kraj pustoszyć. (...) zburzyli wiele wspaniale zbudowanych mieszkań, złupili wielką liczbę bydła i zawiedli na okręty więcej niż dwadzieścia tysięcy jeńców. W tym czasie wrócili z Rzymu posłowie z poleceniem, by jeden z konsulów został z dostatecznymi siłami, a drugi odwiózł flotę do Rzymu. Został więc Marek [Regulus —uwaga autora] z czterdziestu okrętami, piętnastu tysiącami pieszych i z pięciuset jezdnymi (...)"16. Rzymianie także popełnili pewien błąd — Kartagina jeszcze wojny nie przegrała, nie doszło do żadnej poważnej walki na lądzie, a oni już świadomie osłabili swoje siły. Bo przecież wraz z okrętami odpłynęła także część legionistów —żołnierzy stanowiących załogi abordażowe; w sumie kilka tysięcy piechurów.Kartagińczycy tymczasem szybko zabrali się za rozbudowę swojej armii. Wybrano nowych dowódców — Hazdrubala, syna Hannona, i Bostara; z Sycylii ściągnięto Hamilkara z armią liczącą 5000 pieszych i 500 jazdy, a do wojsk lądowych wcielono także znaczną część marynarzy. w ten sposób w krótkim czasie odbudowano siły, które 16

Ibidem, s. 27-28.

swoimi rozmiarami przewyższały teraz siły pozostawione przez Rzymian. Zadaniem pozostawionego w Afryce konsula Regulusa było utrzymanie dotychczasowych zdobyczy i niewdawanie się w walkę do czasu otrzymania świeżych sił. Ale wódz rzymski nie zamierzał biernie czekać — chciał być bohaterem tej wojny i zdobyć Kartaginę. Jego armia w dalszym ciągu pustoszyła kraj, maszerując prosto na stolicę. Kartagińczycy nie czekali na dalszy rozwój wypadków i wysłali przeciwko Regulusowi swoje wojska wzmocnione słoniami. Na nic się jednak zdała ta przewaga; z powodu błędów dowódców armia Kartaginy została pokonana w bitwie pod Adys. Kartagińczycy niefortunnie wybrali do walki teren uniemożliwiający użycie słoni i utrudniający działania jazdy, co, jak się można domyślać, zupełnie zniwelowało ich przewagę. W tym czasie nastąpił atak części plemion numidyjskich, przekupionych prawdopodobnie przez Rzymian, co dodatkowo pogorszyło sytuację Kartagińczyków. Konsul rzymski, widzący przejściową słabośćprzeciwnika i bardzo spragniony triumfu, jeszcze przed przybyciem nowego konsula zaproponował rozmowy pokojowe:„(...) wezwał Kartagińczyków do zawarcia traktatów pokojowych. Ci przyjęli z radością tę wiadomość i wysłali pierwszych w państwie mężów, którzy też wdali się z nim w układy, lecz tak byli dalecy od zgody na jaką bądź z jego propozycji, że twardych warunków nie mogli nawet spokojnie wysłuchać. Albowiem Marek, uważając się już za całkowitego zwycięzcę, sądził, że wszystko, cokolwiek by im przyznał, powinni przyjąć jako łaskę i dar. Natomiast Kartagińczycy, j rozumiejąc, że gdyby nawet dostali się w moc Rzymian, nie spotkałoby ich nic cięższego od obecnych żądań, nie tylko odrzucili te sugestie i wrócili do domu, lecz jeszcze czuli się mocno dotknięci surowością Marka (...)"17.

17

Ibidem, s. 27-28.

Postępowanie rzymskiego wodza miało jeden skutek: Kartagińczyków opanowała przemożna ochota do dalszej walki. W tym samym czasie (wiosną 255 r. p.n.e.) do Kartaginy przybyły nowe zaciągi najemników, wśród których znajdował się doświadczony żołnierz, uczestnik wojen Pyrrusa, Grek Ksantypos. Za jego radą postanowiono zmienić sposób prowadzenia walki i wybrać odpowiednie miejsce, gdzie miała być ona stoczona. Chodziło o to, by bitwa rozegrała się na terenie równinnym, na którym można było wykorzystać walory jazdy i słoni.Do bitwy doszło pod Aspis (Kulpeą). Armia Kartaginy liczyła 12 000 piechoty, około 4000 jazdy i 100 słoni, natomiast Rzymianie dysponowali około 15 000 piechoty i tylko około 500 jazdy. Na dowódcę Kartagińczycy wyznaczyli Ksantyposa — rzecz niesłychana, bo dotąd raczej nie zdarzało się, by najemnik dowodził u nich całą armią. Ten uszykował wojsko do bitwy następująco: „(...) wywiódł słonie i ustawił je w jednej linii frontowej przed całym wojskiem; falangę zaś Kartagińczyków ustawił w odpowiednim oddaleniu, w tyle za nimi. Z żołnierzy zaciężnych część przydzielił do prawego skrzydła, a najruchliwszych, wraz z jezdnymi, umieścił przed obu skrzydłami (.„)"18. Dowódca rzymski, widząc taki szyk przeciwnika, zastosował doskonałe, w swoim mniemaniu, ugrupowanie, odbiegające od normalnie stosowanego:„(...) Bojąc się przewidywanego ataku słoni, wyznaczyli naczelne miejsce lekkozbrojnym, ustawili za nimi liczne, następujące po sobie chorągwie, jazdę zaś rozdzielili na oba skrzydła. O ile w ten sposób cały szyk bojowy bardziej niż wprzódy skrócili, a więcej pogłębili, o tyle w odniesieniu do walki przeciw słoniom obliczenia ich były trafne, ale co

18 Ibidem, s. 38-39.

do walki z jazdą, która ich własną liczebnie znacznie przewyższała, zupełnie się przeliczyli (...)"19 Przebieg bitwy pokazał, że lepszym i bardziej przewidującym dowódcą okazał się Grek. Jej pełny opis można znaleźć w cytowanym już po wielokroć dziele Polibiusza: „(...) Ksantippos wydał rozkaz kierowcom słoni, żeby ruszyli naprzód i rozerwali szyki przeciwnika, a jeźdźcom, żeby na obu skrzydłach osaczyli nieprzyjaciół i na nich natarli, wtedy to i wojsko Rzymian, wedle ich zwyczaju, wydało zgodny szczęk bronią, podniosło okrzyk wojenny i uderzyło na wroga. Otóż jeźdźcy rzymscy wnet na obu skrzydłach pierzchnęli, gdyż kartagińscy byli o wiele liczniejsi. Z piechurów zaś ci, którzy byli ustawieni na lewym skrzydle, bądź dla wyminięcia natłoku słoni, bądź z powodu lekceważenia żołnierzy zaciężnych, zaczepili prawe skrzydło Kartagińczyków, zmusili ich do ucieczki, rzucili się w pogoń i ścigali ich aż do wału. A z tych, których umieszczono naprzeciw słoni, zostali pierwsi w zderzeniu z nimi siłą zwierząt odepchnięci i stratowani, tak że masowo w walce wręcz ginęli; lecz zespół całego szyku bojowego, wskutek głębokiej linii stojących za pierwszymi szeregami, przez jakiś czas trwał nieprzełamany. Skoro jednak ci, którzy tworzyli ostatnie szeregi, otoczeni zewsząd przez jeźdźców musieli przeciw nim odwrócić się i podjąć walkę, a owi, którzy przez środek gromady słoni, torując sobie naprzód drogę i stojąc już w tyle za zwierzętami, natknęli się na nienaruszoną i zwartą w szykach falangę Kartagińczyków, która ich wytłukła, wtedy już Rzymianie, uciskani ze wszystkich stron, w przeważnej części byli tratowani olbrzymią siłą zwierząt, a resztę chmara jeźdźców na samym placu boju przeszyła pociskami; wreszcie tylko bardzo nieliczni rzucili się do ucieczki. 19

Ibidem, s. 33.

Ponieważ zaś odwrót odbywał się przez równinę, więc i z tych część uległa zagładzie przez zwierzęta i jeźdźców, a około pięciuset, którzy uciekli z konsulem Markiem, dostało się po krótkim czasie w ręce nieprzyjaciół i wraz z nim wszystkich żywcem ujęto (...)"20. Przebieg bitwy i odniesiony sukces przerósł najśmielsze oczekiwania Kartagińczyków. W bitwie zginęło około 13 000 Rzymian, a 500, w tym konsul Regulus, dostało się do niewoli. Z życiem uszło około 2000; schronili się oni w Aspis i tam stawiali skuteczny opór. Zwycięzcy stracili —według Polibiusza — 8000 najemników (inne źródła szacują straty Kartagińczyków na 1500 do 2000 —jednak i te liczby, które podaje Polibiusz, są niewspółmiernie niskie w stosunku do tego, co stracili Rzymianie). Przezorny wódz Kartagińczyków, Ksantypos, znając zmienność nastrojów i obawiając się zawiści, wkrótce po swym sukcesie opuścił Afrykę i, według jednych, wstąpił na służbę u władcy Egiptu, a według innych, został podstępnie zamordowany przez wiarołomnych Punijczyków21. Rzymianie nie pozostawili niedobitków armii Regulusa swojemu losowi i w 254 r. p.n.e. wysłali im na pomoc flotę liczącą około 350 okrętów z zadaniem przewiezienia ocalałych do Italii. Nie planowali prowadzenia dalszej wojny w Afryce. O rzeczywistych zamiarach Rzymian nie wiedzieli Kartagińczycy, dlatego też, mimo że dysponowali mniejszymi siłami (mieli tylko 200 jednostek), próbowali zastąpić im drogę, ale w bitwie morskiej u wybrzeży Afryki zostali pokonani, tracąc — według Polibiusza —114 okrętów (liczba to niepewna i chyba przesadzona). Wyprawa ratunkowa dotarła do Aspis, gdzie zaokrętowano obrońców miasta, ale w drodze powrotnej spotkał ich tragiczny los: 20 Ibidem, s. 33. 21 Zob.: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, tom I, Wrocław 2004, s. 214.

„(...) Już przeprawili się bezpiecznie przez środek morza i zbliżali się do terytorium Kamaryny22, kiedy zaskoczyła ich tak gwałtowna burza i ponieśli tak ciężkie straty, że z nadmiaru nieszczęścia nie można dlań nawet odpowiednich słów znaleźć. Albowiem z trzystu sześćdziesięciu czterech (?) okrętów pozostało tylko osiemdziesiąt; z reszty jedne pochłonęło morze, a drugie, ciśnięte przez kipiel o rafy i przylądki, rozbiły się o nie i nakryły wybrzeże trupami i szczątkami okrętów(...)"23.Straty były ogromne. Utracono 284 okręty oraz około 100 000 żołnierzy i marynarzy, co jednak nie załamało Rzymian, którzy kontynuowali wojnę. W pewnym stopniu pomogło im to, że Kartagina musiała przez jakiś czas prowadzić wojnę na dwa fronty — na terenie Sycylii z Rzymianami i w Afryce — z powstaniem Numidyjczyków. Kartagińczycy nie byli więc w stanie prowadzić w zdecydowany sposób wojny na Sycylii, przede wszystkim dlatego, że Rzymianie skierowali tam ponownie dwie armie konsularne. Działania defensywne, do jakich ograniczali się Punijczycy, trwały do momentu zakończenia wojny ze zbuntowanymi plemionami koczowniczych Numidyjczyków. Stąd lata 254—253 p.n.e. zakończyły się dla nich utratą kilku ważnych miast na wyspie. Niepomni klęski na morzu (poniesionej, co prawda, nie w walce z wrogiem, lecz z żywiołem), w 253 r. p.n.e. Rzymianie wysłali jeszcze raz liczącą 260 okrętów flotę w rajd wzdłuż brzegu Afryki. I ta wyprawa skończyła się tragicznie: w drodze powrotnej do Italii, w wyniku gwałtownego sztormu, zatonęło ponad 150 okrętów, co spowodowało tak wielkie osłabienie floty, że senat rzymski na pewien czas wstrzymał prące nad rozbudową sił morskich. W 252 r. p.n.e. Kartagina zakończyła zwycięsko wojnę z Numidyjczykami i mogła skierować na Sycylię dodatkowe 22Kamaryna — miasto u wybrzeży Sycylii — imaga autora. 23P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 37.

siły.Posłano tam Hasdrubala, z armią liczącą 30 000 żołnierzy i 140 słoni. Mimo że dysponował tak poważnymi siłami, dowódca kartagiński unikał decydującego starcia, natomiast Rzymianie, stosując taktykę małych kroków, opanowali Wyspy Liparyjskie i zdobyli miasto Himera, okupując swoje zwycięstwa dużymi stratami. Widząc niepowodzenia własne, a zarazem duże straty przeciwnika, Hasdrubal, ponaglany przez władze, w 250 r. p.n.e. przystąpił wreszcie do ofensywy. Pustosząc terytorium sprzymierzeńców Rzymu, dotarł do miasta Panormos, gdzie obiegł armię konsula Lucjusza Cecyliusza Metelusa. Ten z kolei postanowił rozegrać bitwę w taki sposób, by przede wszystkim wyeliminować najgroźniejszą broń Hasdrubala — słonie:„(...) Cecyliusz trwał przy powziętej decyzji, aż go zmusił do przekroczenia rzeki płynącej pod miastem. Skoro Kartagińczycy przeprawili słonie i ludzi, wtedy już wysłał swych lekkozbrojnych żołnierzy i zaczepiał wrogów tak długo, aż ich zmusił do ustawienia całego wojska. (...) umieścił kilka oddziałów lekkich wojsk przed murem i rowem z poleceniem, żeby w chwili zbliżania się ku nim zwierząt przyjęły je licznymi pociskami, gdyby jednak same zostały odepchnięte, miały uciekać do rowu i z niego znów razić pociskami dopadające ich słonie (...). Sam z chorągwiami stanął przy bramie leżącej naprzeciw lewego skrzydła przeciwnika i coraz to więcej posiłków słał lekkozbrojnym. W miarę jak ich bój stawał się poważniejszy, kierowcy słoni (...) wszyscy ruszyli na rzymskich harcowników, zmusili ich bez trudu do odwrotu i ścigali aż do rowu. Gdy jednak nadbiegające zwierzęta ranione były przez łuczników, którzy strzelali z muru, a jednocześnie świeże wojska stojące przed rowem raziły je skutecznymi i gęsto latającymi dzirytami i lancami, wpadły one rychło w zamęt pod wpływem licznych pocisków i ran, odwróciły się i rzuciły na własnych ludzi, tratując poszczególnych

i zbijając, a szyki ich mącąc i rozrywając. Na ten widok Cecyliusz wyprowadził w szybkim biegu swe wojsko i uderzywszy z boku ze świeżymi i uporządkowanymi siłami na bezładnych już nieprzyjaciół, wywołał gwałtowny wśród nich popłoch, wielu pozbawił życia, a resztę zmusił do spiesznej ucieczki (...)"24. Nieudolnie rozegrana bitwa, w której kartagiński dowódca chciał zdobyć miasto atakiem słoni, zakończyła się jego klęską — utracił w niej około 20 000 żołnierzy i wszystkie słonie. Rozgniewany senat Kartaginy skazał niefortunnego wodza na śmierć, prawdopodobnie przez ukrzyżowanie, bardzo popularną w starożytności karę. Ta klęska spowodowała przejście Kartagińczyków do działań obronnych — ich wojska ograniczały się teraz jedynie do obrony umocnionych miast. W 250 r. p.n.e. Rzymianie przystąpili do oblężenia położonego nad morzem miasta Lilibeum. Broniła go załoga złożona z 7700 najemników (Celtów, Greków i Libijczyków) pod dowództwem Himilkona, natomiast w sąsiadującym z nim Drepanum stacjonowało 100 okrętów i kilkanaście tysięcy żołnierzy kartagińskich. Rzymianie skierowali do oblężenia armię liczącą 40 000 żołnierzy, wspieranych z morza przez 120 okrętów. Całością armii rzymskiej dowodził doświadczony już w walkach wódz, konsul Maniliusz Wulson. Gdy mimo intensywnych działań oblężniczych, m.in. otoczenia miasta przez Rzymian wałami, walka się przedłużała, sięgnięto po środek zwykle niezawodny — zdradę: „(...) Tymczasem niektórzy z dowódców, co zajmowali najwyższe stanowiska wśród zaciężnych żołnierzy, umówili się między sobą, żeby miasto wydać Rzymianom; przekonani zaś, że ich podwładni będą im posłuszni, wyśliznęli się nocą z miasta do obozu i traktowali w tej sprawie

24 Ibidem, s. 38-39.

z wodzem rzymskim. Lecz Achajczyk Alekson (...) najpierw dowiedział się o knowaniach i doniósł o nich wodzowi Kartagińczyków. Na tę wiadomość zgromadził Himilkon natychmiast pozostałych w mieście dowódców i upomniał ich (...). Gdy oni z gotowością wysłuchali jego słów, zaraz wysłał z nimi do Galów Hannibala (...), a prócz nich najemników Aleksyna (...). Obaj zgromadzili rzesze wojsk, zachęcili je do wytrwania (...). Gdy więc później owi, którzy wyśliznęli się z miasta, znów nadeszli pod mury i chcieli namawiać żołnierzy, oraz powiedzieć im coś o przyrzeczeniach Rzymian, ci nie tylko nie zwracali na nich uwagi, lecz nie chcieli ich nawet wysłuchać i odegnali od muru. rzucając na nich kamienie i pociski (...)"25. Podstęp się nie powiódł, a ponadto w krótkim czasie Kartagińczycy nadesłali posiłki pod wodzą Hannibala, syna Hannibala, w sile 10 000 żołnierzy i 50 okrętów. Wyprawa ta przyniosła skutek, m.in. z powodu braku reakcji Rzymian, którzy najwyraźniej nie mieli odwagi stoczyć bitwy morskiej z nadpływającymi z wiatrem, czyli bardzo szybko Punijczykami. Okręty — już bez przybyłej z odsieczą załogi, którą wyokrętowano, korzystając z wycieczki wyprowadzonej dla zniszczenia machin oblężniczych Rzymian przez Himilkona — odpłynęły do Drepanum, skąd jeszcze wielokrotnie przełamywały rzymską blokadę i dostarczały pomocy, szczególnie z prowiantem. Obrońcom miasta, stale wzmacnianym przez pomoc z Drepanum, udało się nawet w trakcie jednej z wycieczek skorzystać ze sprzyjającej pogody — porywisty wiatr wiał od miasta w kierunku oblegających — zniszczyć wszystkie rzymskie machiny oblężnicze. Nikłe postępy wojsk oblegających Lilibeum sprawiły, że Rzym wysłał tam nowe siły w liczbie 10 000 żołnierzy, dowodzonych przez konsula Publiusza Klaudiusza Pulchera. 25 Ibidem, s. 27-28.

Po dotarciu posiłków Rzymianie zdecydowali się zaatakować flotę kartagińską zgromadzoną w Drepanum. Dys. ponując około 120 (według Polibiusza) lub od 120 do 20Q okrętów (według Daniela Gazdy, który nie podaje, z jakiego źródła korzystał), konsul wypłynął w kierunku nieprzyjaciela. Kartagiński dowódca, Adherbal, dysponujący 100-120 okrętami, pomimo zaskoczenia — Rzymianie wpływali już do zatoki tworzącej port — szybko zorganizował swoją flotę, a następnie „(...) wypłynął pierwszy na morze i wywiódł swe wojsko pod samymi skałami w inną stronę portu niż ta, którą wjeżdżał nieprzyjaciel. Gdy konsul rzymski Publiusz zauważył, że nieprzyjaciele (...) szykują się do bitwy morskiej, (...) rozkazał wszystkim zawrócić i ponownie wyjechać przed port. Ponieważ więc jedne w porcie, a drugie przy wyjeździe, odwracając się, spotykały ze sobą, nie tylko wśród ludzi powstał niezmierny zgiełk, lecz i okręty łamały sobie wiosła przy wzajemnym zderzeniu (...). Natomiast Adherbal (...) ustawił własny okręt od strony morza, zwrócony dziobem przeciw wrogom, i równocześnie rozkazał przez swych adiutantów, żeby każdy nadpływający okręt, ustawiając się w szeregu obok najbliższego, to samo robił. Kiedy wszystkie stanęły w jednej linii frontowej, podał hasło i żeglował z początku w zwartym szyku przeciw Rzymianom. (...) i przyszło do wzajemnego starcia (...). Coraz bardziej zyskiwali Kartagińczycy (...). Znacznie górowali nad przeciwnikiem szybkością żeglugi wskutek wybornej budowy swych okrętów i wprawy wioślarzy; nadto wielce dopomagało im miejsce walki, ponieważ zajęli pozycję od strony morza. Jeżeli bowiem byli atakowani tu i tam przez nieprzyjaciół, cofali się dzięki szybkiej jeździe bezpiecznie w tył, na otwarte morze; potem, odwracając się ku wysuniętym na czoło prześladowcom, już to ich opływali, już to z boku uderzali na tych, co przy zwrotach biedzili się z powodu ciężkości statków i niezręczności ludzi, przypusz-

czali do nich nieustanne ataki i zatapiali wiele okrętów, jeżeli zaś ktoś po ich stronie był zagrożony, łatwo im było poza obrębem walki i bezpiecznie spieszyć mu z pomocą (...). Natomiast u Rzymian miała się rzecz przeciwnie. Ci bowiem, na których napierano, nie mogli cofnąć się, skoro walczyli przy lądzie; każdy zaś okręt, któremu dokuczano od przodu, albo dostawał się na mielizny i osiadał na nich rufą. albo. zapędzony na ląd, rozbijał się (...). Wobec tylu niedogodności w całej walce, gdy jedne okręty osiadały na mieliznach, drugie ciskane były na ląd, konsul rzymski, widząc nieszczęście, zwrócił się do ucieczki i od lewego skrzydła wywinął się wzdłuż lądu, a z nim około 30 okrętów, które właśnie stały w pobliżu. Reszta statków, w liczbie dziewięćdziesięciu trzech, wpadła w ręce Kartagińczyków (...)"26. Odniesione w tej bitwie zwycięstwo spowodowało, że wzrosło morale armii kartagińskiej, co wkrótce zaowocowało nowym zwycięstwem nad flotą rzymską. Wysłana przez Rzym w 249 r. p.n.e. nowa flota Uczyła 120 okrętów i 800 statków transportowych, a dowodził nią drugi konsul, Lucjusz Juniusz PuUus. Zaatakowana przez Kartagińczyków (rzymski dowódca podzielił flotę na dwie części, czym wystawił ją na niebezpieczeństwo), utraciła 17 okrętów i 50 statków transportowych. Druga część floty rzymskiej, pragnąc uniknąć podobnej klęski, ukryła się w wąskiej, otoczonej skałami zatoce i to przyczyniło się do jej zguby. Na sycyUjskich wodach często występują sztormy; czasami nic ich nie zapowiada — tak też się stało i w tym przypadku. Kartagińska flota, operująca na otwartym morzu, zdołała ujść z żywiołu cało, natomiast stojące na kotwicy w zatoce okręty i statki rzymskie uległy prawie całkowitej zagładzie. Tylko konsul, z niewielkimi siłami, dotarł pod LiUbeum, gdzie jesienią tego samego roku, próbując pod26 Ibidem, s. 47-49.

ratować swoją reputację, opanował zdradą twierdzę Eryks, położoną na wysokiej górze, co pozwoliło częściowo, od strony lądu, zamknąć miasto i port Drepanum. Znowu nastąpił pat. Obie strony były już wyczerpane długotrwałą wojną, a Kartagina znowu, w latach 247-241 p.n.e., zmuszona była toczyć ciężką, choć zwycięską wojnę z plemionami libijskimi. W tym czasie armią punicką na Sycylii dowodził ponownie Hamilkar Barkas, jeden z najlepszych wodzów tego państwa. Prowadzona przez niego wojna była obliczona na wyczerpanie sił przeciwnika. Hamilkar doprowadził wprawdzie do odbicia miasta Eryks i znacznie osłabił siły lądowe Rzymian, nie był jednak w stanie zmienić biegu wojny — Kartagina poniosła tak wysokie straty ludzkie i finansowe, że nie stać jej było na nowe zaciągi wojska, a bez nowych sił nie sposób było zdecydować się na stoczenie bitwy rozstrzygającej o losie wojny. Podobnie było w tym czasie w Rzymie, gdzie „(...) Rzymianie i Kartagińczycy nie mieli pieniędzy, więc pierwsi nie budowali już okrętów, wyczerpani daninami, a tylko corocznie zaciągali piesze wojska i wysyłali je do Afryki27 i na Sycylię; Kartagińczycy zaś wysłali posłów do króla Egiptu Ptolemeusza, syna Ptolemeusza, wnuka Lagosa, z prośbą o pożyczenie im 2 tysięcy talentów. Ale ten utrzymywał przyjazne stosunki i z Rzymianami, i z Kartagińczykami, usiłował więc pojednać ich ze sobą. Kiedy mu się to nie udało, oświadczył, że trzeba pomagać przyjaciołom przeciw swoim wrogom, a nie przeciw innym przyjaciołom (...)"28. Historyk rzymski nie do końca miał jednak rację. Rzymianie zdobyli się na jeszcze jeden wysiłek. Po raz trzeci podjęli próbę budowy floty wojennej, dobrze rozumiejąc, że bez uzyskania panowania na morzu nie są

27 Appian się mylił — w latach 247-241 p. n. e. Rzymianie nie wysyłali tam juz swoich wojsk — uwaga autora. 28 Appian, op.cit., s. 65.

w stanie pokonać przeciwnika: „(...) Przedsięwzięcie to było po większej części rozpaczliwą walką. Albowiem środków pieniężnych do tego celu nie było w kasie państwowej: lecz wskutek ofiarności dla państwa i szlachetności wpływowych mężów znalazło się jeszcze tyle, żeby rzecz uskutecznić. Oto w miarę swej zamożności podjęli się już to poszczególni, już to po dwóch i trzech dostawić jeden uzbrojony pięciorzędowiec pod tym warunkiem, że koszty będą im zwrócone, gdy sprawy pójdą pomyślnie. W ten sposób szybko przygotowano dwieście pięciorzędowców (...)"29. Naprawdę piękny to był przykład ofiarności obywatelskiej; szkoda tylko, że na podobną ofiarność nie mogły się zdobyć warstwy panujące w I Rzeczpospolitej Polskiej. Dość jednak narzekania — polska szlachta nie była rzymskimi patrycjuszami, choć wielu z jej przedstawicieli wywodziło pokrętnie swe rody od Rzymian. W 242 r. p.n.e. nowo zbudowana flota, dowodzona przez konsula Gajusza Lutacjusza Katullusa i pretora Kwintusa Waleriusza Flato. wpłynęła na wody okalające Sycylię i w zdecydowanym ataku zdobyła port i miasto Drepanum. W odpowiedzi na to Kartagina wysłała zbliżoną liczebnie flotę pod dowództwem Hannona (imię to było bardzo popularne w Kartaginie, a w tym przypadku nie chodziło osławnego dowódcę z tego okresu, Hannona Wielkiego). Hannon, oprócz załóg okrętów, miał na swoich pokładach zaopatrzenie dla armii Hamilkara, dlatego zmierzał do Lilibeum, aby je rozładować i odciążyć. 11 marca 241 r. p.n.e. flota rzymska stanęła w szyku w pobliżu wyspy Eguza (Aegussa). „(...) gdy już dzień świtał, widział Lutacjusz, że nieprzyjaciołom wieje od tyłu pomyślnysilny wiatr. (...) z początku nie wiedział, co ma teraz robić. Jednak rozważył, że jeżeli wyda bitwę podczas burzy, będzie miał do czynienia z Hannonem i tylko

29 Po 1 i b i u s z, op. cit., s. 55

z siłami morskimi, a nadto z obciążonymi prowiantem okrętami; jeżeli natomiast zaczeka na ciszę morską i poprzez swoją zwłokę pozwoli nieprzyjaciołom przeprawić się i połączyć z wojskiem lądowym, będzie musiał walczyć przeciw łatwo poruszającym się i pozbawionym ciężaru okrętom, dalej przeciw najdzielniejszym mężom z wojsk pieszych, a co najważniejsze, przeciw śmiałości Hamilkara, od której wówczas nie było nic straszniejszego. Przeto I postanowił nie pomijać obecnej sposobności i (...) spiesznie wyjechał z portu (...). Kartagińczycy, widząc, że Rzymianie zamykają im drogę, ściągnęli żagle (...) i zderzyli się z przeciwnikami (...). Obciążone ich okręty były niezdatne do walki, wioślarze byli zupełnie niewyćwiczeni (...), a żołnierze okrętowi świeżo zwerbowani (...). Dlatego zaraz w pierwszym spotkaniu, ponosząc straty w wielu punktach bitwy, rychło zostali w tyle; pięćdziesiąt ich okrętów zatopiono, a siedemdziesiąt zdobyto wraz z załogą (...)"30. Klęska była totalna, a winę za nią w dużej mierze ponosił wódz Kartagińczyków. Nie wykorzystał on sprzyjającego wiatru, celowo zwolnił, poprzez zwinięcie żagli, szybkość ataku, czym ułatwił walkę przeciwnikom. Po tej klęsce Kartagina nie była już w stanie dalej walczyć. Do prowadzenia pertraktacji pokojowych wyznaczono Hamilkara Barkasa. Był to zdolny wódz, który w tej bardzo niedogodnej dla Kartaginy sytuacji zdołał wytargować względnie dobre, biorąc pod uwagę okoliczności, warunki pokoju. Zawarto układ o następującej treści:„(...) Na następujących warunkach ma być zawarta przyjaźń między Kartagińczykami a Rzymianami, jeżeli także lud rzymski wyrazi swą zgodę: Kartagińczycy ustąpią z całej Sycylii i nie będą wojować z Hieronem ani podnosić broni przeciw Syrakuzanóm oraz ich sprzymierzeńcom; Kartagińczycy zwrócą Rzymianom bez okupu wszystkich 30

Ibidem, s. 56-57.

jeńców wojennych; w srebrze wypłacą Kartagińczycy Rzymianom, w przeciągu dwudziestu lat, dwa tysiące dwieście talentów eubejskich (...)"31. Był to „ciężki" traktat szczególnie, że wzmiankowany w nim „lud rzymski" częściowo zaostrzył jego warunki, podwyższając daninę o jeden tysiąc talentów srebra, skracając czas spłaty o połowę i nakazując dodatkowo Kartagińczykom opuszczenie wszystkich wysp między Sycylią a Italią. Należy też dodać, że „dwa tysiące dwieście talentów" to około 90 ton — tyle srebra Kartagińczycy nie mieli we wszystkich swoich skarbcach, a przecież musieli jeszcze zapłacić swoim żołnierzom należny żołd. Po zawarciu pokoju Hamilkar odpłynął z Sycylii, pozostawiając swemu zastępcy, Giskonowi, trud wyprawienia najemnych żołnierzy do Afryki. Nowy wódz podzielił armię na mniejsze części i partiami przeprawiał ich do Kartaginy, licząc na to, że w taki sposób władze zdołają ich choćby częściowo spłacić, tak by jeszcze przed przybyciem kolejnej grupy poprzednia, otrzymawszy należność, mogła opuścić miasto.

31

Ibidem, s. 27-28.

MIĘDZYWOJNIE - P R Ó B A P O P R A W Y SYTUACJI G O S P O D A R C Z E J

WOJNA Z NAJEMNIKAMI I PLEMIONAMI NUMIDYJSKIMI

Zrujnowana Kartagina nie była w stanie sprostać zadaniu spłaty najemnym żołnierzom należności za służbę, która przecież dobiegła końca. Nie mogąc się wywiązać ze zobowiązań wynikających z umów z najemnikami, władze zwlekały z wypłaceniem im pieniędzy, licząc na to, że zdołają coś utargować. A kwota nie była mała — należało opłacić aż 20 000 ludzi! Ponadto popełniono trzy kolejne błędy — początkowo skupiono wszystkich najemników w samym mieście, a gdy zaczęli zbyt natarczywie domagać się należności, wyprawiono ich wszystkich, wraz z całym dobytkiem, a zatem i z bronią, do odległego o 200 km miasta Sikka. Gdy z kolei i tam sytuacja się zaogniła, wysłano do nich niecieszącego się szacunkiem żołnierzy Hamilkara Barkasa, lecz Hannona Wielkiego, i to bez pieniędzy. Kiedy okazało się, że nie tylko nie zamierza on wypłacać żadnych pieniędzy, ale, co gorsza, powołując się na trudności, próbuje wytargować u nich zmniejszenie należnych kwot, doszło do otwartego buntu. Najemnicy i domagali się przysłania do nich poważanego i dobrze znanego im Hamilkara lub innego z wodzów, pod których

rozkazami walczyli. Gdy nie doszli do porozumienia i Hannonem, który w obawie o swoje życie w końcu opuścił ich obóz, wyruszyli w kierunku Kartaginy i rozłożyli się obozem pod miastem Tunes (dzisiejszy Tunis). Władze Kartaginy, wystraszone ich najazdem, postanowiły ustąpić. Buntownikom obiecano szybką wypłatę żołdu, dostarczono im też żywność i to po cenach, jakie sami ustalili. Ci jednak nie mieli zamiaru łatwo ustąpić i nie przestawali mnożyć żądań. Doszło do tego, że nie wierzyli już nawet Hamilkarowi i domagali się, by przybył do nich Giskon, którego dobrze wspominali z czasów, gdy przeprawiał ich z Sycylii. Punijczycy spełnili i to żądanie. Również i ten wódz jednak, a nawet fakt, że zaczął po kolei wypłacać żołd poszczególnym nacjom, nie zapobiegły wybuchowi buntu. Na jego czele stanęli: były niewolnik rzymski Spenidos, Libijczyk Mathos oraz Gal Autaritos. Byli to ludzie znani wśród najemników, odważni i zdolni. Za ich namową rozgrabiono przywiezione przez Giskona pieniądze, a jego i towarzyszących mu urzędników zakuto w kajdany. Do zbuntowanych żołnierzy dołączyły plemiona libijskie, tak że pod koniec 241 r. (Polibiusz podaje, że było to w 240 r. p.n.e.) siły ich wynosiły już około 70 000 ludzi1. Powstańcy wraz ze swoimi sprzymierzeńcami (do powstania dołączyły niektóre plemiona numidyjskie i libijskie) opanowali wkrótce kilka miast i rozpoczęli oblężenie Utyki i Hipakryty (dzisiejsza Bizerta). W ten sposób zablokowali nie tylko od południa (Tunes), ale i od północy (Utyka) miasto Kartaginę. Wysłany przeciwko nim Hannon sprawnie zorganizował i wyposażył armię; niestety, z prowadzeniem walki było już dużo gorzej. Uwolnił spod oblężenia Utykę, ale przez niedopatrzenie pozwolił sobie odebrać cały sprzęt zgromadzony w tym mieście. D-

G a z d a , Armie świata antycznego. Republika Rzymska i Kar-

tagińczycy, Warszawa 2007,

W 239 r. p.n.e. dowództwo objął Hamilkar. Siły, którymi dysponował, nie były duże: liczyły zaledwie 10 000 żoł. nierzy, głównie rdzennych Kartagińczyków, i 70 słoni. Z tymi siłami wyprawił się przeciw buntownikom. W pierwszej bitwie, dzięki zastosowaniu podstępu, jakim było upozorowanie ucieczki, odniósł zdecydowane zwycięstwo i przy minimalnych stratach własnych wybił 6000 najemników i Libijczyków, a 2000 wziął do niewoli. Po tym zwycięstwie jego armia zaczęła przemierzać kraj, odbijając z rąk buntowników kolejne miasta. W stoczonej wkrótce następnej bitwie, dzięki pomocy jednego z numidyjskich dowódców, Narausa, który przyprowadził mu na pomoc 2000 konnych wojowników, Hamilkar odniósł kolejne zwycięstwo. Na polu bitwy pozostało zabitych 10 000 najemników, do niewoli wzięto ich 4000. Tu kartagiński wódz postąpił jak prawdziwy mąż stanu — zaproponował jeńcom wstąpienie do wojska i wymazanie w ten sposób swojej winy, tych zaś, którzy do armii wstąpić nie chcieli, puścił wolno, zastrzegając, że w razie powrotu do buntu nie będzie dla nich litości2. W tym samym czasie doszło do buntu najemników na Sardynii. Buntownicy zamordowali tam dowódcę kartagińskiego Bostara i wysłanego mu na pomoc Hannona (tego od klęski pod Eguzą) — obaj wodzowie zostali przez buntowników ukrzyżowani. A była to dopiero zapowiedź dalszych zbrodni, które miały zastraszyć Kartagińczyków i pokazać, że dla buntowników nie ma już odwrotu. Chodziło też o to, by zbuntowani żołnierze byli świadomi, że w razie dostania się do niewoli, nie mają co Uczyć na łaskawość Hamilkara. Na zgromadzeniu, zwołanym przez wodzów buntu „(...), wystąpił Gal Autaritos i oświadczył, że jedynym w ich położeniu ratunkiem jest wyrzec się wszelkich nadziei pokładanych w Kartagińczykach (...); 2

Ibidem, s. 78.

żądał, żeby tym ufali, tych słuchali, na takich zwracali uwagę, którzy zawsze najbardziej wrogo są nastawieni przeciw Kartagińczykom; tych zaś, którzy co innego mówią, polecał uważać za zdrajców i wrogów. Po tych słowach radził im, żeby Geskona [Giskona] i pojmanych wraz z nim, jako też Kartagińczyków wziętych później w niewolę, skatowali i zabili (...). Kiedy zaś wielu innych z poszczególnych szczepów naraz wystąpiło i chciało dzięki dobrodziejstwom, jakie im Geskon wyświadczył, tylko samą kaźń uchylić, nie rozumiano nic z ich przemówień, bo wielu równocześnie głos zabierało, a każdy przemawiał w ojczystym języku. Skoro wreszcie wyszło na jaw, że chcą uchylić katowanie (...), wszystkich tych, którzy wystąpili, naraz zatłuczono kamieniami (...). A Geskona i jego towarzyszy, których było około siedmiuset, porwali ludzie Spendiosa, wywiedli poza wał, poprowadzili nieco przed obóz i najpierw ucięli im ręce, zaczynając od Geskona (...). Po odrąbaniu rąk odcięli nieszczęśliwym nosy i uszy, a skoro ich okaleczyli i połamali im nogi, wrzucili jeszcze żywych do rowu (...)"3. W tej sytuacji władze Kartaginy wezwały swoich najlepszych wodzów, skłóconych dotychczas ze sobą — Hamilkara Barkasa i Hannona Wielkiego — by zaprzestali sporów i wspólnie pomścili tę zbrodnię. Jednocześnie wysłano do buntowników posłów w celu zabrania zwłok, ci jednak, zacietrzewieni, nie tylko nie wydali trupów, ale podjęli uchwałę, że tak będą postępować ze wszystkimi, którzy od tej pory dostaną się do ich niewoli. Rozpoczęła się więc wojna „bez przebaczania". Jako że nawet w jej obliczu kartagińscy wodzowie nie byli w stanie się ze sobą porozumieć, działaniom brakowało koordynacji, toteż początkowo nie przynosiły one spodziewanych efektów. Ponadto na skutek klęsk Kartagińczyków odpadła od

4 P o l i b i u s z , Dzieje, Wrocław 2005, s. 72-73.

nich całkowicie Sardynia, a na kontynencie afrykańskim jawnej zdrady dopuściły się miasta Utyka i Hippu Akra. Wzmocnieni tym buntownicy pod wodzą Mathosa pod koniec 239 r. p.n.e. przystąpili do oblegania Kartaginy. To zagrożenie spowodowało wreszcie pewien zwrot w wojnie. Punijczy. kom udzielił pomocy król Syrakuz, Hieron II, a także Rzymianie (zdecydowani nie dopuścić, by niewolnicy i zdrajcy dawali przykład ich poddanym), którzy zgodzili się, by Kartagińczycy przeprowadzili zaciągi żołnierzy na Sycylii i w Italii oraz zwolnili jeńców kartagińskich, których trzymali u siebie w niewoli. Gdy w 238 r. p.n.e., na poleceniei Zgromadzenia Ludowego Kartaginy, wojsko wybrało Hamilkara na naczelnego wodza (co na pewien czas zlikwidowało spory między dowódcami), armia kartagińska odparła buntowników od murów miasta. Hamilkarowi udało się otoczyć część przeciwników „(...) i przywiódł ich do takiej biedy, że ani nie ważąc się walczyć, ani nie mogąc uciekać, ponieważ zewsząd zamykał ich rów i wał, przyciskani głodem musieli nawzajem się zjadać. (...) do walki nie odważyli się wyjść, bo byli pewni klęski i kary w razie pojmania; a uczynić wzmiankę o pokoju — nawet nie przyszło im na myśl. bo świadomi byli swych zbrodni (...). Skoro zaś w bezbożny sposób wymordowali jeńców, przeznaczając ich na pożywienie, wymordowali też i niewolników (...) postanowili Autaritos, Zarzas i Spendios poddać się nieprzyjaciołom i ułożyć się z Hamilkarem o pokój (...). Hamilkar zawarł z nimi układ tej treści: „Kartagińczykom wolno wybrać sobie dziesięciu z nieprzyjaciół, jakich sami zechcą, a resztę puścić w bieliźnie" (...). W ten sposób Autaritosa, Spendiosa i resztę najwybitniejszych przywódców dostali Kartagińczycy w swą moc4 (...). Kiedy Libijczycy spostrzegli, że wodzów ich ujęto uważali, że popełniono na nich zdradę (...) i z tego powodu spiesznie chwycili za broń. Lecz Hamilkar otoczył ich 4

Poselstwo składało się z tych wodzów, a było ich równo dziesięcu

— uwaga autora.

słoniami i resztą wojska, i wszystkich wyrżnął (a było ich ponad czterdzieści tysięcy) koło miejscowości Prion (...)"5. Po tym zwycięstwie, na rozkaz wodza, obu ujętych przywódców buntu ukrzyżowano. Hamilkar, wraz z bliżej nie znanym Hannibalem, przystąpił do akcji przeciwko ostatniemu z wodzów buntu, Mathosowi. Ale nieudolność Hannibala i rozdzielenie wojsk doprowadziły do klęski jednej z części armii i ukrzyżowania jej dowódcy. Buntownicy rozpięli Hannibala (według Polibiusza) na tym samym krzyżu, na którym zginął Spendios. Po tej klęsce ponownie doszło do zgody między Hamilkarem i Hannonem Wielkim, w wyniku czego połączone siły Kartagińczyków w wielu potyczkach odniosły zwycięstwa. W 237 r. p.n.e. pod miejscowością Leptis Minor doszło do decydującej bitwy. Armia Mathosa została rozbita, jej niedobitki dostały się do niewoli, a sam wódz wpadł w ręce zwycięzców. Jego koniec był straszny: zamęczono go w trakcie triumfalnego pochodu Hamilkara i Hannona na ulicach Kartaginy. Wkrótce też poddały się te miasta, które odstąpiły od metropolii w czasie wojny. Tak zakończyła się najkrwawsza i najokrutniejsza z wojen w dziejach Kartaginy toczonych na jej terytorium6. Straty poniesione na terenie Afryki, tak demograficzne, jak i gospodarcze, to nic były wszystkie nieszczęścia, które spadły na Kartaginę w tej wojnie. Rzym, pomimo udzielonej Kartagińczykom pomocy, a może właśnie dlatego, widząc jej osłabienie, postanowił wykorzystać sytuację i uzyskać coś dla siebie. A nadarzyła się dobra okazja — wypędzeni przez tubylców z Sardynii zbuntowani kartagińscy najemnicy, po przybyciu do Italii, zwrócili się o pomoc do Rzymian: ..(...) W tymże czasie Rzymianie, zaproszeni przez owych najemników, którzy zbiegli do nich z Sardynii, zdecydowali P o l i b i u s z , op.cit., s. 77. G a z d a , op.cit., s. 103.

się popłynąć na tę wyspę. A kiedy Kartagińczycy, oburzeni tym, uważali, że raczej im się należy panowanie nad Sardynią, i zamierzali ukarać sprawców oderwania się wyspy, Rzymianie, wykorzystując tę sytuację, uchwalili wojnę przeciw Kartagińczykom, twierdzili bowiem, że oni nie przeciw Sardyńczykom, lecz przeciw nim się zbroją. Kartagińczycy, którzy wbrew oczekiwaniu uwolnili się od poprzedniej wojny i na razie pod każdym względem czuli się niezdolni, żeby podjąć znów nieprzyjacielskie kroki przeciw Rzymianom, ustąpili okolicznościom i nie tylko wyrzekli się Sardynii, lecz jeszcze dołożyli Rzymianom tysiąc dwieście talentów, byleby tylko w obecnej chwili nie ściągnąć na siebie wojny (...)"7. W taki oto sposób Rzymianie wykorzystali naprawdę trudne położenie Kartaginy i jeszcze bardziej pogorszyli jej sytuację finansową. Niejako przy okazji zajęli też Korsykę, która również pozostawała dotąd w sferze wpływów Kartaginy. HAMILKAR, H A S D R U B A L PIĘKNY I HANNIBAL W HISZPANII

Koniec wojny, tak z Rzymem, jak i z najemnikami i plemionami libijskimi, choć przyniósł Kartaginie wytchnienie, nie oznaczał bynajmniej spokoju. Gospodarka państwa była w ruinie, finanse — daleko poniżej jego potrzeb. A należało przecież spłacić nałożoną przez Rzym kontrybucję. Potrzebne więc były nowe źródła dochodów, a te można było znaleźć tylko poprzez handel i pozyskanie nowych terenów. A w Kartaginie działały w owym czasie dwa stronnictwa, których poglądy na to, w jaki sposób można zlikwidować trudności i zaradzić problemom finansowym, różniły się zasadniczo. Pierwsze stronnictwo, arystokracja ziemska, skupiona wokół Hannona Wielkiego. 7

P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 79-80.

dążyło do zachowania poprawnych stosunków z Rzymem, a ewentualnych źródeł dochodu upatrywało w rozszerzaniu posiadłości na kontynencie afrykańskim. Na czele drugiego stronnictwa, nazywanego barkijskim, stał pogromca najemników, doskonały wódz i polityk — Hamilkar Barkas. I to on w odbywających się sporach i tarciach wewnętrznych zwyciężył. W 237 r. p.n.e zręcznym posunięciem i demagogią wymógł na Zgromadzeniu Ludowym ograniczenie władzy Trybunału Stu Czterech, znosząc wiszącą do tej pory jak miecz Damoklesa nad każdym z wodzów kartagińskich groźbę kary śmierci za poniesioną klęskę. Odsunął też od władzy arystokrację, skupioną wokół Hannona Wielkiego, zwiększając prerogatywy Zgromadzenia Ludowego. W sferze gospodarczej, według niego, drogą do poprawy sytuacji była zmiana polityki w zakresie rozwoju terytorialnego. Źródła dodatkowych dochodów widział w kolonizowaniu nowych terytoriów w Europie, ale tylko tych, do których nie rościł sobie pretensji Rzym. I tak Hamilkar, uzyskawszy błogosławieństwo Zgromadzenia Ludowego, podjął wprawę na Półwysep Iberyjski8. Tereny Hiszpanii obfitowały w bogate złoża miedzi i złota. Z tych złóż Kartagina wcześniej korzystała, ale na zasadzie handlowej. Na wybrzeżu Hiszpanii znajdowały się już kolonie kartagińskie, ale dotychczasowa ich działalność była ograniczona tylko do terenów nadbrzeżnych i miała czysto handlowy charakter. Celem Hamilkara stało się zatem dokonanie podboju Hiszpanii, zajęcie bogatych złóż w górach Sierra Morena i zhołdowanie — siłą lub układami — plemion zamieszkujących te tereny. Miała to być rekompensata za utracone wyspy — Sycylię, Sardynię i Korsykę. Ponadto, poza nabytkami terytorialnymi i kopalinami, liczyło się także pozyskanie nowego źródła uzupełniania szeregów 8

D. G a z d a , op.cit., s. 104.

armii żołnierzami wywodzącymi się z wojowniczych plemion iberoceltyckich. Pod koniec 237 r. p.n.e. dowodzona przez Hamilkara armia, złożona z kilkunastu tysięcy zaprawionych w bojach żołnierzy, wylądowała na półwyspie. Jej bazę wypadową stanowiły kolonie punickie, z których najważniejszą było miasto Gades (Kadyks) leżące poza Cieśniną Gibraltarską czyli poza „Słupami Heraklesa". Tereny te zamieszkiwały bitne i pozostające w stanie permanentnej wojny między sobą plemiona Iberów, Celtów i Celtyberów. Na tę wyprawę Hamilkar zabrał ze sobą swojego zięcia Hasdrubala Pięknego, i nieletnich synów: Hannibala, Hasdrubala i Magona. O tym, że wyprawa do Hiszpanii miała także drugi cel, a mianowicie zdobycie nowych terenów w Europie i przygotowanie się w ten sposób do odwetu na Rzymie, świadczą słowa wypowiedziane wiele lat późniei przez Hannibala do króla Syrii, Antiocha: „(...) W czasie (...), kiedy jego ojciec zamierzał z wojskiem wyprawić się do Iberii, liczył on sobie dziewięć lat. a kiedy ów składał ofiarę Zeusowi, on stał przy ołtarzu. Skoro ojciec, po szczęśliwym wyniku ofiary, wydał na część bogów libację i spełnił zwyczajowe obrządki, rozkazał reszcie obecnych przy ofierze nieco ustąpić, a jego samego przywołał do siebie i uprzejmie zapytał, czy chce razem z nim pójść na wyprawę. On z radością zgodził się i nadto po chłopięcemu o to go prosił. Wtedy ojciec ujął go za prawicę, powiódł do ołtarza i kazał mu, by przysiągł, równocześnie dotykając ofiary, że nigdy nie będzie przyjacielem Rzymian (...)"9. Należy pamiętać, że w tamtych czasach niebycie „przyjacielem Rzymu" nie oznaczało bycia jego wrogiem Określenie „przyjaciel Rzymu" wskazywało, że człowiek 9

P o l i b i u s z, op.cit., s. 146. Polibiusz prawdopodobnie pomylił się co do osoby boga; nie mógł to być grecki bóg Zeus, raczej fenicki Baal — uwaga autora.

ów podlega rzymskiej władzy i rzymskim prawom, ale — w odróżnieniu od „sprzymierzeńca", który w zamian za podporządkowanie się uzyskiwał pewne przywileje — nie otrzymywał z tego tytułu żadnej ulgi, żadnych uprawnień. Przyjaciel, według Rzymian, był to ktoś załamany duchowo. komu można było ufać jak przyjacielowi, co nie przeszkadzało traktować go jak poddanego. Taki był sens przysięgi Hannibala, który nie obiecał, że będzie zawsze wrogiem Rzymu, ale zobowiązał się, że nie zostanie nigdy jego poddanym, czyli „przyjacielem"10. Hamilkar traktował Iberię i jej mieszkańców jako źródło rekruta, z którym — być może — sam pragnął wyprawić się na Rzym. by pomścić poniesione w wojnie straty, a szczególnie zemścić się za zabór Sardynii i Korsyki. Dlatego takiej właśnie przysięgi chciał od swojego potomka: że nigdy nie dojdzie do sytuacji, w której jego syn stanie się odstępcą. Dowodzone przez Hamilkara wojska stosunkowo szybko dokonały znaćznych podbojów. Rozbita została koalicja Iberów i Celtów; częściowo siłą, a częściowo poprzez układy, i opanowano znaczne tereny po rzekę Gwadalkiwir, a także — co było dla Hamilkara w tym czasie najważniejsze — opanowano bogate w złoto i miedź góry Sierra Morena. Wydobywane tam kopaliny zaspokoiły potrzeby Kartaginy i pozwoliły jej spłacić w terminie kontrybucję: .,(...) wszystko, co zdobył, dzielił w ten sposób, że część zużywał na wojsko, aby żołnierze tym ochotniej uczestniczyli w jego rabunkowych wyprawach, część wysyłał do skarbu kartagińskiego, a część rozdzielał między przywódców politycznych, którzy go popierali (...)"n. Zob.: H. La mb, Hannibal, Warszawa 1962, s. 34. 10

Api a n z Aleksandrii, Historia rzymska, 1.1, Wrocław 2004, s. 77. no zwrócić uwagę, że Appian traktuje Hamilkara jak rozbójnika, co nie powinno dziwić u kronikarza, który wszystkich przeciwników Rzymu

przedstawiał w bardzo złym świetle — uwaga autora.

Rzymianie, mimo że Kartagińczycy działali daleko od Italii i nie naruszali postanowień traktatu pokojowego,byli zaniepokojeni sukcesami Hamilkara i bacznie się im przyglądali: „(...) za konsula Marka Pomponiusza i Gajusza Papiriusza wyprawili posłów celem zbadania ruchów Hamilkara, pomimo że jeszcze nie interesowali się sprawami Hiszpanii. Hamilkar przywitał ich w należyty sposób i zabawiał zręczną rozmową. Między innymi oświadczył że wojuje z Hiszpanami z konieczności, aby można było spłacić Rzymianom dług, który jeszcze im się należy od Kartagińczyków; bo nie mogą zdobyć w inny sposób pieniędzy. Z tego powodu posłowie nic wiedzieli, co mu zarzucić (...)''12. Wojna z koalicją Iberów i Celtów trwała nadal, ale kolejne sukcesy pozwoliły na utworzenie w 231 r. p.n.e. prowincji z własną stolicą w Akra Leuke. Zhołdowane i podbite ludy Hiszpanii traktowały Barkasa jak władcę, nieledwie króla, co nie mogło się podobać w Kartaginie. Niemniej jednak Zgromadzenie Ludowe wybrało go na sufeta. Wkrótce okazało się, że dobra passa Hamilkara się skończyła. Na przełomie 229 i 228 r. p.n.e., w czasie odwrotu po przegranej potyczce z plemieniem Uretanów pod Helike, wódz zginął w nurtach rzeki, osłaniając wycofujące się oddziały. Rzymski historyk przedstawia jego śmierć trochę inaczej: „(...) Wreszcie porozumieli się ze sobą wszyscy królowie Iberów i inni, co możniejsi panowie, i zabili go w sposób następujący. Puścili przodem wozy z drzewem, zaprzężone w woły, a sami szli za wozami uzbrojeni. Libijczycy początkowo na widok ich wybuchnęli śmiechem,nie domyślając się podstępu wojennego. Kiedy się jednak bez K a s j u s z Dion Kokcejanus, Historia rzymska, Wrocław 2005. -s 67

Legioniści rzymscy: 1. Triarus; 2. Principes lub hastate; 3. Velites

Ciężkozbrojny wojownik celtycki w służbie kartagińskiej

lekkozbrojny jeździec numidyjski (1) w walce z ekwitą rzymskim (2)

Legioniści rzymscy: 1.Trybun; 2.Sygnalista; 3. Legat

Szkolenie legionistów w walce wręcz

Przekrój pięciorzędowego okrętu z III w. p.n.e. Okręt był wyposaż w dwa rzędy wioseł obsługiwanych przez pięciu wioślarzy

Pięciorzędowiec kartagiński - rzut z boku i z góry

Schemat działania

rzymskiego

wynalazku

-

tzw.

kruka

pomostu do abordażu; tu pomost gotowy do opuszczenia

-

ruchomego

Najemnicy

hiszpańscy

w

służbie

kartagińskiej:

2. Ciężkozbrojny Celtyber; 3. Lekkozbrojny Iberyjczyk

1.Jeździec

iberyjski

Wojownicy celtyccy w służbie Kartagińskiej: 1. Dowódca; 2. Sygnalista; 3.Chorąży

Atak formacji słoni bojowych Okolice Kartaginy - zdjęcie z lat trzydziestych XX w. n.e. Widać zarys portów Kartaginy i wyspy (obecnie właściwie półwyspu) w porcie wojennym

pośpiechu do siebie zbliżyli, Iberowie zapalili wozy zaprzężone w woły i popędzili je na nieprzyjaciół. Rozpraszające się woły, niosące ogień na wszystkie strony, wywołały zamęt wśród Libijczyków. Szeregi ich się rozprzęgły. a uderzający na nich Iberowie zabili i samego Barkasa, i wielką liczbę ludzi, którzy go bronili (...)"13. W historiografii występuje jeszcze jedna wersja śmierci Hamilkara: „ (...) wraz z Hannibalem i drugim swoim synem wpadł w zasadzkę zastawioną przez członków plemienia, którzy wezwali go rzekomo dla zawarcia układu. Stało się to niedaleko Castulo, czyli Białego Zamku. Hamilkar rzucił się wraz z chłopcami do ucieczki, ale pościg ruszył tuż za nimi w dół pagórka. Na zakręcie drogi Hamilkar Barkas kazał Hannibalowi i młodszemu synowi skręcić w bok. Hiszpanie pognali za Hamilkarem, któremu udało się dotrzeć do rzeki, ale na jej brzegu poniósł śmierć z ręki wroga(...)"14. Śmierć Hamilkara zmieniła styl podbijania Hiszpanii. Wybranego przez żołnierzy na nowego wodza Hasdrubala Pięknego (nazwanego także Wspaniałym) władze Kartaginy musiały zatwierdzić; nie miały zresztą innego wyjścia, bo niezaakceptowanie woli wojska, które zajmowało tak bogate tereny, byłoby nierozsądne i niebezpieczne. Hasdrubal wzmocnił liczebnie armię i, po stosunkowo krótkich i łatwych walkach, podbił plemiona zamieszkujące dolinę rzeki Guadiana15. Po tym sukcesie rozpoczął umacnianie i powiększanie „swojego" imperium na drodze pokojowej. Zaprzyjaźniony z wieloma władcami plemiennymi utrwalał to, co osiągnął Hamilkar. Gdy owdowiał, pojął za żonę córkę jednego z władców. To wszystko pozwoliło na

13 A p p i a n, op.cit., s. 77. Z tej relację znów przebija niechęć historyka do Hamilkara — uwaga autora. 14 15 [Za:] H. Lamb, op.cit., s. 44. D . G a z d a , op.cit., s. 104

zbudowanie na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego nowej stolicy prowincji. W ten sposób powstała Nowa Kartagina (dzisiejsza Kartagena) — miasto, które miało być podobne do właściwej Kartaginy. Zastępcą Hasdrubala został najstarszy syn Hamilkara — Hannibal: „(...) mianował swoim zastępcą bawiącego również w Hiszpanii Hannibala (...) — młodego wówczas człowieka, rozmiłowanego w woj nie i uwielbianego przez wojsko. Hasdrubal pozyskał sobie wiele ludów Hiszpanii dzięki swemu darowi przekonywania, budząc zaufanie w osobistym zetknięciu, gdzie zaś było potrzeba siły, posługiwał się młodzieniaszkiem i w ten sposób posuwał się (...) w głąb kraju, aż do rzeki Iber, która przecina w przybliżeniu środek Hiszpanii, oddalona jest od Pirenejów o 5 dni drogi (...)"16. Postępy Kartagińczyków w Hiszpanii zaniepokoiły greckich kolonistów z Massylii (dzisiejszej Marsylii), sprzymierzeńców Rzymu. To oni właśnie uświadomili senatowi rzymskiemu, że założenie Nowej Kartaginy i zdobycze terytorialne Punijczyków stanowią zagrożenie dla Rzymu, zwrócili mu uwagę na to, że z tego portu może wypłynąć nowa flota, która znowu zagrozi państwu rzymskiemu. Wysłane przez rzymski senat do Hasdrubala poselstwo zażądało zatrzymania marszu jego wojsk na rzece Iber (dzisiaj Ebro). Hasdrubal zgodził się na ten warunek, zyskując czas na ugruntowanie władzy — wszak spokojnie mógł dysponować ponad połową Hiszpanii. Później Rzymianie twierdzili, że układ ten, zabraniający podbojów na północ od tej rzeki, dotyczył też miasta Sagunt leżącego na południe (i to dość znacznie) od Ebro. Tak utrzymywał też Appian z Aleksandrii, należy 10 jednak traktować jako wykręty17. Hasdrubalowi nie było wszelako pisane doprowadzic budowy prowincji do końca. W 221 r. p.n.e. został 16 Appian, op.cit., s. 77-78. 17 Ibidem, s. 78.

zamordowany; prawdopodobnie przez niewolnika lub obrażonego na niego Celta. I znowu o osobie nowego namiestnika i wodza (prawie niezależnego od metropolii) zdecydowało wojsko, wybierając młodego, ale już doświadczonego żołnierza — Hannibala Barkasa. Wybór ten. po długich sporach, został zatwierdzony przez Zgromadzenie Ludowe Kartaginy. W ten oto sposób przed młodym, bo zaledwie 26-letnim wodzem stanęły poważne zadania. Początkowo bez większych trudności pobił w 221 r. p.n.e. Olkadów — plemię i terenów środkowej Hiszpanii, a w 220 r. p.n.e. pokonał koalicję Wakcejów, Olkadów i Korpetanów, co pozwoliło mu całkowicie opanować centralną część Półwyspu Pirenejskiego. „(...) gdy ci zostali pobici, żaden już lud z tej strony rzeki Iber nie ważył się stawić mu oporu, z wyjątkiem Saguntynów. Od ich miasta usiłował wedle możności trzymać się z daleka (...)"18. W tym samym czasie greccy (prawdopodobnie) mieszkańcy Sagujitu (miasta położonego na południe od Ebro), po przejęciu w nim władzy przez stronników Rzymu, postanowili oddać się pod opiekę Rzymian. Ufni, że w tej sytuacji Punijczycy ich nie zaatakują, sami zaatakowali w 220 r. p.n.e. sprzymierzone z Hannibalem plemię Torboletów. Hannibal wystąpił w ich obronie. Zaniepokojone tym władze Saguntu wysłały do Rzymian posłów z prośbą o interwencję. Rzym skierował posłów do Hannibala: „(...) Rzymianie więc zaklinali go, aby dał spokój Saguntynom, którzy są pod ich opieką, i stosownie do zawartego z Hazdrubalem układu nie przekraczał rzeki Iber (...)"19.

Polibiusz, op.cit., s. 148. Z zapisu tego wynika, że nawet Polibiusz nie utrzymywał, jakoby miasto to nie leżało na terenach objętych układem — uwaga autora. Ibidem, s. 148. Znów widać tu, że Polibiusz usprawiedliwia Rzymian — przecież żeby zaatakować Sagunt, Hannibal nie musiał przekraczać rzeki — uwaga autora.

Poselstwo rzymskie, nic nie wskórawszy, udało się do Kartaginy, ale i tam spotkało się z odmową. Władze Kartaginy pozostawiły swemu wodzowi wolną rękę, a nawet zachęcały go do zdecydowanych działań. Na początku 219 r. p.n.e. Hannibal przystąpił do oblężenia Saguntu. Miasto, otoczone potężnymi murami, broniło się zaciekle. Sagutyńczycy słali do Rzymu wezwania o pomoc, ale Rzymianie nie byli w stanie im jej udzielić Po ośmiu miesiącach miasto zostało zdobyte, a jego mieszkańcy w większości wymordowani. Według Appiana, zdobycie miasta nie przyniosło Hannibalowi spodziewanej zdobyczy, gdyż mieszkańcy cale posiadane złoto i srebro stopili z ołowiem i spiżem20, ale jednak inni autorzy nie potwierdzają tej wersji. Zdobycie Saguntu i rzeź jego mieszkańców wywołały w Rzymie oburzenie. Senat rzymski uznał to za naruszenie układu zawartego z Hasdrubalem Pięknym, gdyż uważał Sagunt za swego sprzymierzeńca, z którym zawarł kilka lat wcześniej układ. Inaczej podchodziły do tego władze Kartaginy, przekonane, że układ ten został zawarty z naruszeniem umowy z Hasdrubalem — Sagunt leżał przecież na południe od Ebro.

20

A p p i a n, op.cit., s. . 81.

D R U G A W O J N A PUNICKA 2 1 8 - 2 0 1 p . n . e .

OD WYPOWIEDZENIA WOJNY DO BITWY POD TREBIĄ

Rzym uznał zajęcie Saguntu za powód do wojny z Kartaginą, ale w tym czasie republika nie była do niej gotowa — dopiero dwa lata wcześniej zakończyła niezwykle ciężkie zmagania z Celtami, których armia spustoszyła tereny na północ od Rzymu, zagrażając nawet samemu miastu. Dlatego aby zyskać na czasie, Rzymianie postanowili rozpocząć negocjacje z Kartagińczykami. Oczywiście, nie zamierzali ustępować. „(...) Otóż Rzymianie, dowiedziawszy się o nieszczęściu, jakie spotkało Saguntynów, natychmiast wybrali posłów i z pośpiechem wysłali ich do Kartaginy, stawiając przeciwnikom dwie propozycje, z których jedna, o ile by ją Kartagińczycy przyjęli, zdawała się przynosić im równocześnie hańbę i szkodę, druga zawierała w sobie początek wielkich sporów i walk. Bo albo żądali wydania Rzymianom wodza Hannibala wraz z jego doradcami, albo wypowiadali im wojnę. Gdy więc Rzymianie po przybyciu do Kartaginy zjawili się w senacie i złożyli to oświadczenie, Kartagińczycy słuchali z niechęcią o wyborze między tymi propozycjami. Mimo to wysunęli

najzręczniejszego spośród siebie na mówcę i zaczęli bronić swych spraw (...)''1. Hannibal miał jednak w Kartaginie wielu zwolenników, którzy pamiętali mu,że zaopatrywał to miasto wróżnorodne dobra; wiele wskazuje na to, że dary z Hiszpanii stanowiły ponad 2/3 dochodów państwa. Pierwsza propozycja Rzymian w ogóle zatem nie wchodziła w rachubę. Po długich targach i wyjaśnieniach Kartagińczyków, w których ci oddalali zarzuty co do naruszenia traktatów, „(...) posłowie rzymscy (...) wysłuchali obrony Kartagińczyków. Nie mówili nic więcej, lecz najstarszy z nich wskazał członkom senatu na fałdy swej togi i rzekł, że niesie im zarówno wojnę, jak i pokój; a wysypie i zostawi im to, co rozkażą. Wtedy król (?) Kartagińczyków kazał mu to wysypać, co im samym się podoba. A Rzymianin oświadczył, że wysypuje wojnę, na co też większość członków Rady równocześnie zawołała, że ją przyjmuje (.,.)" 2 . Nieco inaczej moment wypowiedzenia wojny przedstawia inny autor: „(...) Postanowili wyprawić posłów do Kartaginy i oskarżyć Hannibala. Gdyby Kartagińczycy nie pochwalali jego czynów, chcieli sprawę oddać pod sąd; gdyby zrzucali odpowiedzialność na niego, chcieli zażądać jego wydania; wreszcie gdyby wydali — w porządku; w przeciwnym razie mieli wypowiedzieć im wojnę. Kartagińczycy nie udzielili posłom żadnej jasnej odpowiedzi, ba, okazywali im lekceważenie. Wtedy Marek Fabiusz wsunął ręce pod togę i trzymając je dłońmi do góry rzekł: „Kartagińczycy, niosę tu wam pokój i wojnę. Wybierajcie bez ogródek, czego sobie życzycie". Na to wezwanie odpowiedzieli, że nie wybierają ani jednego, ani drugiego; chętnie przyjmą to, co im Rzymianie zostawią. Marek Fabiusz wypowiedział im wojnę (...)"3. 1P o 1 i b i u s z. Dzieje, t. 1, Wrocław 2005, s. 153. 2Ibidem, s. 161-162. 3 K a s j u s z Dion Kokcejanus, Historia rzymska. Wrocław 2005. s77.

Od tej chwili wojna stała się faktem. Parły do niej obie strony. z tym,że Kartagina chciała się poprzez nią zabezpieczyć przed i tak mającym wcześniej czy później nastąpić atakiem Rzymian, Rzymianie natomiast chcieli jej, gdyż uważali, że rozstrzygnięcie pierwszej wojny nie było ostateczne, że nie złamano w niej potęgi (przede wszystkim gospodarczej) przeciwnika. Strony rozpoczęły staranne przygotowania. Hannibal, planując przeniesienie wojny do Italii, dokonał podziału swojej armii, wysyłając część najemników, pochodzących i plemion hiszpańskich, do Afryki, w celu wzmocnienia tam obrony (słusznie przewidywał, że Rzymianie będą chcieli właśnie tam toczyć wojnę), jednocześnie przenosząc żołnierzy nubijskich do Hiszpanii, w celu wzmocnienia zarówno jej obrony, jak i armii, która miała zaatakować Rzym. Do obrony terytorium Iberii pozostawił swojego brata Hasdrubala, a do obrony Afryki wysłał 1500 hiszpańskich kawalerzystów i ponad 19 000 piechoty. Hasdrubalowi pozostawił 57 okrętów, ok. 17 000 żołnierzy i 21 słoni4. Planując przeprawę do Italii, nie mógł liczyć na transport drogą morską — na morzu niepodzielnie panowali Rzymianie, dlatego też dokonał dokładnego rozpoznania najlepszej drogi lądowej, jednocześnie poszukując na tej trasie przewodników, sprzymierzeńców i tych, którzy zachowają neutralność i nie będą mu przeszkadzać w przemarszu. Strona rzymska natomiast zaplanowała — zgodnie z przewidywaniami Hannibala — przeniesienie wojny na tereny przeciwnika: „(...) Wysłali do Afryki Tyberiusza Semproniusza Longusa na 160 okrętach, z dwoma legionami wojska (...). Do Hiszpanii zaś skierowali, na 60 okrętach z 10 tysiącami piechoty i 700 jeźdźcami, Publiusza Korneliusza Scypiona wraz z bratem, Gajuszem Korneliuszem 4

P o l i b i u s z , op.cit., s . 1 6 2 .

Scypionem, jako jego legatem (...). Niestety, okazało się że Rzymianie się spóźnili. Hannibal wyruszył znad Ebro wiosną 218 r. p.n.e. z armią liczącą — według większości autorów starożytnych — 90 000 piechoty i 12 000 jazdy. Ponadto prowadził ze sobą 37 słoni. Była to na owe czasy armia potężna. W krótkim czasie dokonał podboju terenów między Ebro a Pirenejami. Do obrony tego terenu pozostawił swemu siostrzeńcowi, Hannonowi, około 11 000 żołnierzy; ponadto odprawił tam część (ok. 12 000) żołnierzy iberyjskich polecając im, by bronili swoich terenów. W lipcu 218 r p.n.e., z armią liczącą 50 000 piechoty i 9000 jazdy, przekroczył Pireneje i pomaszerował na wschód. Na nic zdały się rzymskie próby pozyskania plemion galijskich, zamieszkujących tereny na zachód od Rodanu. Galowie nie tylko nie chcieli im pomóc, ale sami zniszczyli kilka rzymskich kolonii. Wysłana na podbój Hiszpanii armia, dowodzona przez Scypionów, dotarła w tym czasie do ujścia Rodanu. Tam dowiedzieli się, że przeciwnik dotarł już do rzeki. Na wieść o tym Publiusz Scypion wysłał niewielką grupę jazdy, wraz z tymi Galami, którzy przeszli na stronę sprzymierzonych z Rzymem mieszkańców Marsylii, w celu powstrzymania marszu przeciwnika. Ale na to było już za późno, „(...) skoro Hannibal dotarł do okolic nadrzecznych, od razu zabrał się do przeprawy tam, gdzie łożysko rzeki było pojedyncze, mając obóz rozbity w odległości niemal czterech dni drogi od morza. Jakoż zabiegając wszelkimi sposobami o przyjaźń tych, co mieszkali nad rzeką, wykupił od nich wszystkie statki zrobione z jednej kłody, jako tez łodzie (...). Także odpowiednie drzewo budulcowe zabrał dla sporządzenia jednokonarowych statków. (...) w ciągu dwóch dni wykonano niezliczoną liczbę promów (...). 5

A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I, Wrocław 2004, s.

Tymczasem na przeciwległym brzegu zebrało się mnóstwo barbarzyńców, aby przeszkodzić w przeprawie. Hannibal "(... ) wysyła z nastaniem trzeciej nocy część swych wojsk i dodaje im krajowców jako przewodników, a jako wodza nad nimi Hannona, syna króla (?) Bomilkara. Ci maszerowali w aórę rzeki, wzdłuż niej przez jakie dwieście stadiów (...) poszykowali w krótkim czasie wiele tratew (...) przeprawili się przez Rodan bezpiecznie (...). Znalazłszy warowne miejsce, zostali tu przez ów dzień, odpoczywając (...). Gdy nadeszła piąta noc, ci, którzy wprzódy się przeprawili, (...) pomaszerowali o świcie wzdłuż rzeki przeciw stojącym po tamtej stronie barbarzyńcom (...)"6. W ten sposób Hannibal wymanewrował przeciwników. O świcie rozpoczęła się przeprawa głównej części armii. Armia Galów, Marsylczyków i kilkuset Rzymian przystąpiła do kontrakcji. Ale na to tylko czekali wysłani uprzednio żołnierze: „(...) dopadli ich nagle i niespodziewanie stojący po tamtej stronie Kartagińczycy; jedni podpalili obóz, większość zaś rzuciła się na tych, co pilnowali przejścia. Barbarzyńcy, zaskoczeni tym wypadkiem, częścią pobiegli, aby bronić namiotów, częścią stawiali opór i walczyli z nacierającymi. A Hannibal, któremu sprawy szły zgodnie z planem, zaraz pierwszych wysiadających na ląd ustawiał w szeregach, napominał i uderzył na barbarzyńców. Wtedy Galowie, wskutek swego bezładu i wskutek niespodziewanego zajścia, rychło podali tyły i rzucili się do ucieczki (...)"7. Odniesione zwycięstwo pozwoliło bezpiecznie przeprawić całą armię, w tym także słonie, dla których zbudowano specjalne kryte darnią pomosty i tratwy. Maszerująca w pośpiechu znad morza armia Publiusza Scypiona dotarła na miejsce przeprawy po trzech dniach od jej zakończenia. Nie widząc szansy na powodzenie 1

Ibidem, s. 78.

pościgu, Scypion zawrócił nad morze i wyprawił amię pod dowództwem swego brata do Hiszpanii, sam natomiast popłynął do Etrurii, zamierzając na jej terenie zastąpic drogę Hannibalowi, zbierając jednocześnie po drodze te wojska, które pozostały w Italii. Hannibal w owym czasie zmierzał z armią w kierunku Alp, jednak wbrew powszechnej opinii, nie był to zamysł szaleńczy. Przed nim przeprawiały się przez te góiy także inne armie, w tym głównie Galowie. Wystarczyło miec dobrych przewodników, sprzyjającą pogodę i zgodę mieszkańców gór na przemarsz. Na to też liczył Hannibal. Tymczasem jednak okazało się, że przyjaźni barbarzyńe, mieszkają tylko na równinach. Dojście od Rodanu do I pierwszych alpejskich przełęczy zajęło mu dziesięć dni, a za przewodników i sojuszników służyło mu jedno z plemion galijskich. Po dojściu do doliny rzeki Durencji (obecnie — Arc), przewodnicy wrócili do siebie. Teraz na drodze maszerujących wojsk pojawiły się plemiona nieprzyjazne, a droga stawała się coraz niebezpieczniejsza. „(...) Kiedy wojsko zaczęło się wspinać na pierwsze wzgórza, zauważono górali, którzy obsadzili zwieszające się wzniesienia; gdyby byli obsadzili bardziej ukryte doliny i gdyby rzucili się nagle do bitwy, byliby sprawili straszliwą rzeź i spustoszenie. Hannibal kazał oddziałom zatrzymać się (...), następnie (...) Galowie, którzy niewiele różnili się od górali językiem i obyczajami, wdali się w rozmowy z nimi i poinformowali Hannibala, że górale obsadzają przesmyki tylko za dnia, a w nocy rozchodzą się do swoich domów (...). Skoro Hannibal zauważył, że górale zeszli ze szczytów i że warty są bardzo rzadko rozstawione. dla wprowadzenia ich w błąd rozpalił znacznie więcej ognisk niż było potrzeba dla wojsk pozostających w miejscu; tabory, konnicę i większą część piechoty zostawił na miejscu, a sam, z żołnierzami bez juków, i to wybrawszy sobie najodważniejszych, przeszedł szybko przez wąwóz

i rozłożył się obozem na wzgórzach, które poprzednio zajmowali wrogowie. O świcie zwinięto obóz i reszta wojska rozpoczęła marsz (...)"8. Zastosowany podstęp się powiódł. Co prawda górale i tak zaatakowali, jednak nie dysponując już przewagą wysokości, nie byli w stanie zadać zbyt dużych strat. Z kolei atakujących górali zaatakował, korzystając z przewagi. Hannibal i częściowo ich wybił, a częściowo rozproszył. Udało mu się także zdobyć miasto napastników i w ten sposób odbić część utraconych zwierząt jucznych wraz z niesionymi przez nie ładunkami, a także uszczuplić miejscowe zapasy i uzyskać żywność na kilka dni. Po kilku dniach spokojnego marszu armia napotkała jeszcze jedno wojownicze plemię i tylko wrodzona ostrożność Hannibala uratowała ją przed klęską. Po dziewięciu dniach marszu armia dotarła na wysokość ponad 2400 m n.p.m. Zarządzono tam dwudniowy postój, w trakcie którego wysyłano grupy żołnierzy w celu odzyskania Azwierząt jucznych i sakw z zapasami. Na miejsce postoju nadciągali także maruderzy, ranni i chorzy. W tym czasie spadł pierwszy śnieg, co bardzo negatywnie wpłynęło na morale żołnierzy, z których przeważająca większość nigdy w życiu nie widziała takich opadów. Aby podnieść żołnierzy na duchu, „(...) Hannibal wysunął się na czoło armii, stanął na pewnym występie skalnym, skąd widok rozciągał się na wszystkie strony, i kazał wojsku zatrzymać się; wskazał Italię i pola nad Padem, leżące u podnóża Alp, i zawołał, że w tej chwili przekraczają żołnierze nie tylko mury Italii, lecz nawet miasta Rzymu, że reszta pójdzie już jak z płatka i że po jednej, a najwyżej dwóch bitwach dostaną w swą moc stolicę Italii (...)"9. W ten sposób udało mu się ponownie poderwać 8

L i w i u s z Tytus, Dzieje od założenia miasta Rzymu, Wrocław 2004, 295. Por. także: P o l i b i u s z , op.cit., s. 115-116. 9 L i w i u s z, op.cit., s. 299. Por. także: P o l i b i u s z , op.cit., s. 178.

żołnierzy do dalszego wysiłku, choć to, co im obiecał, było daleko, a po drodze czekały ich, w samych tylko Alpach, dalsze trudy i niebezpieczeństwa. Schodzenie po stromych, wąskich ścieżkach okazało się trudniejsze od wspinaczki pod górę, a największą przeszkodą dla maszerującej armii okazał się świeży śnieg, bowiem „(...) na leżący już przedtem i pozostały od poprzedniej zimy śnieg spadł właśnie tegoroczny, który łatwo ustępował pod stopą (...), lecz kiedy go przedeptali i postawili nogę na dolnym i skrzepniętym, ten już nie ustępował, lecz ślizgając się, zjeżdżali po nim obu nogami: jak to na ziemi zdarza się tym, którzy idą po gliniastej powierzchni. A co potem się zdarzyło, było jeszcze gorsze. Bo ludzie, nie mogąc wryć się w dolny śnieg, ilekroć po upadku chcieli kolanami albo rękami oprzeć się, aby móc powstać, przy każdym opieraniu się jeszcze bardziej zjeżdżali (...), a bydlęta juczne, padając, wciskały przy wstawaniu stopy w dolny śnieg, lecz wcisnąwszy je, tkwiły wraz z ładunkiem jakby zamarzłe (...), dlatego Hannibal (...) zaciągnął do pracy swych żołnierzy i utorował z wielkim trudem drogę (...). Jakoż dla bydląt jucznych i dla koni uczynił w jednym dniu wystarczające przejście. Dlatego też zaraz je przeprowadził (...), gdzie nie było już śniegu, puścił je na paszę. Numidów zaś kolejno wysyłał do torowania drogi i ledwie w trzecim dniu z wielką biedą przeprowadził słonie (...)"10. Poza śniegiem i lodem czyhały na nich i inne przeszkody Stanowiły je wąskie ścieżki, usuwiska i wystające lub , zwisające skały. To wtedy zastosowano tak nowatorska metodę usuwania tych przeszkód, że doczekała się ona opisu u Liwiusza: „(...) zaprowadzono żołnierzy, by wykuli drogę przez skałę, przez którą jedynie można było przejść.Ponieważ

10

P o l i b i u s z , op.cit., s . 1 7 9 .

skałę trzeba było rozsadzić, zrąbali w pobliżu ogromne drzewa, ociosali je i wznieśli olbrzymiej wielkości stos drew: gdy zerwał się gwałtowny wiatr, ułatwiający rozniecenie ognia, stos podpalili, na rozżarzoną skałę wylali ocet i spowodowali jej rozkruszenie. W ten sposób skałę, trzaskającą od żaru, żelaznymi narzędziami uczynili dostępną, złagodzili spadzistość przez serpentyny z łagodnym nachyleniem, tak że można było przeprowadzić tamtędy nie tylko zwierzęta juczne, lecz nawet słonie (...)"11 Jest to opowieść dość ciekawa, lecz niezbyt pewna nie wspomina o tym Polibiusz piszący przecież swoje dzieło w czasach,gdy żyli jeszcze świadkowie tamtych wydarzeń. Dalszy marsz odbywał się już bez większych przeszkód, dlatego w ciągu trzech dni od opisanego wydarzenia armia dotarła do równiny pod Alpami. Cały przemarsz od Nowej Kartaginy trwał pięć miesięcy, sam zaś przemarsz przez Alpy tylko piętnaście dni. Było to olbrzymie osiągnięcie, biorąc pod uwagę tak porę roku, jak i oddziaływanie wszelkich przeciwności, a co najważniejsze, nieznajomość terenu w połączeniu z częstymi zdradami i ucieczkami przewodników. Nie odbyło się to jednak bez olbrzymich strat, tak w sile żywej, jak i w zwierzętach i materiale wojennym. Wystarczy przyjrzeć się prostej statystyce: Hannibal przekroczył Rodan na czele armii liczącej 38 000 piechoty i 8000 jazdy. W doliny nad Padem wkroczyło tylko 20 000 piechurów i 6000 jeźdźców. Utracono także ponad połowę zwierząt jucznych wraz z ich ładunkiem i bardzo wiele słoni (dokładnej liczby nie podają żadne dostępne źródła). Pierwsze dni po zejściu z gór wódz przeznaczył na odpoczynek, leczenie ran i zdobywanie żywności. Nieznajomość trasy sprawiła, że armia nie wyszła na tereny Li w i u s z , op.cit., s. 301.

zamieszkane przez galijskie plemiona Bojów i Insubów które już wcześniej nawiązały kontakt z Hannibalem, lecz na obszary zasiedlone przez Taurynów — plemię skłócone ze swoimi niedoszłymi stronnikami. Po nieudanych próbach zjednania sobie Taurynów, Kartagińczycy zaatakowali ich główne miasto — Turyn, w którym zabito wielu mieszkańców. Po krótkim postoju w Turynie, armia ruszyła w kierunku Mediolanu, na spotkanie z tymi Galami, którzy obiecali pomoc, okazało się jednak, że wcześniej plemiona te zostały odcięte od Hannibala przez armię rzymską dowodzoną przez Publiusza Korneliusza Scypiona. Obaj wodzowie, tak Hannibal, jak i Scypion,byli zaskoczeni pojawieniem się przeciwnika w dolinie Padu Hannibal przypuszczał, że podróż morska znad Rodanu do Ligurii, a następnie zebranie wojsk i przemarsz na północ, zajmą Scypionowi więcej czasu. Z kolei Scypion nie spodziewał się, że Kartagińczycy o tej porze roku ośmielą się przekroczyć Alpy, i sądził, że ma czas aż do wiosny na przygotowanie obrony Italii. Obie armie szykowały się do walki. Pomimo zaskoczenia, położenie Scypiona było o wiele lepsze niż Hannibala, miał bowiem za sobą ojczyznę wraz z jej mieszkańcami, w tym wycofywaną już z Sycylii armią konsula Tyberiusza Semproniusza Longusa, której pierwotnym przeznaczeniem i zadaniem był desant w Afryce i zaatakowanie Kartaginy. Hannibal, odcięty od niepewnych, bo niepewnych, ale zawsze sojuszników Galów, mógł liczyć tylko na tych żołnierzy, którzy przeszli z nim Alpy. Była zima, więc dotarcie pomocy z Hiszpanii nie wchodziło w grę, a ponadto jego brat Hasdrubal, musiał walczyć z Rzymianami dowodzonym przez młodszego ze Scypionów, który odciął drogę przez Pireneje. Wrogie armie ruszyły naprzeciw siebie wzdłuż północnego brzegu Padu, a ich wodzowie na różne sposoby zagrzewali swoich żołnierzy do walki. Do spotkania

i pierwszej bitwy — a była to już późna jesień 218 r. p.n.e. doszło nad brzegiem Padu, w odległości jednego dnia marszu odrzeki Tiknus (...) Skoro zbliżyli się do siebie i zobaczyli wznoszący się kurz. od razu szykowali się do bitwy. Publiusz więc ustawił na przedzie włóczników i wraz z nimi jeźdźców galijskich, reszcie kazał utworzyć front i powoli szedł naprzód. Hannibal zaś ustawił jazdę z okiełzanymi końmi, czyli całą ciężką konnicę na froncie, i tak ruszył na spotkanie nieprzyjaciół, a jeźdźców numidyjskich trzymał w pogotowiu na obu skrzydłach celem osaczenia. Ponieważ po obu stronach wodzowie i jeźdźcy pałali żądzą walki, więc pierwsze zderzenie było tego rodzaju, że włócznicy, ledwie wyrzuciwszy pierwszy pocisk, zaraz odwrócili się i uciekli przez odstępy w szyku poza szwadrony swej jazdy — przerażeni nawałem i w obawie, żeby nie stratowali ich nadciągający jeźdźcy. Ci więc, którzy na froncie zwarli się ze sobą. przez długi czas walczyli bez rozstrzygnięcia. Albowiem równocześnie była to walka konna i piesza, ponieważ bardzo wielu podczas samego boju zsiadało z koni. Gdy jednak Numidowie osaczyli ich i uderzyli z tyłu. wówczas piesi łucznicy, którzy wprzódy szczęśliwie uszli spotkania z jazdą, zostali stratowani przez mnóstwo napierających Numidów. Owi zaś, którzy od początku na froncie bili się z Kartagińczykami i stracili po swej stronie wielu ludzi, jeszcze więcej jednak zabijając Kartagińczyków, gdy również od tyłu napadli na nich Numidowie, zwrócili się do ucieczki, i to przeważnie uciekali w rozproszeniu, a część skupiła się koło wodza (...)"12. Armia rzymska wycofała się do obozu, którego Hannibal nie zaatakował. Trochę zawiodła go chyba intuicja; zwycięstwo nie było jeszcze pełne, a można je było osiągnąć — rzymski dowódca Scypion był ranny i trudno mu było

12

P o l i b i u s z , op.cit., s . 1 8 7 .

dowodzić. Nocą armia rzymska opuściła obóz i szybkim marszem dotarła do mostu na Padzie. Ścigający ich Kartagińczycy wprawdzie okrążyli i wyeliminowali 600 żołnierzy, zajętych niszczeniem mostu, ale Rzymianom i tak udało się uczynić go niezdatnym do użytku. W tej bitwie po raz pierwszy Hannibal zastosował (jeszcze nie całkiem skutecznie) swój sławetny manewr dwustronnego okrążenia i obejścia przeciwnika, który później przejdzie do historii i będzie często wykorzystywany jako nadzwyczaj skuteczne, niemal doskonałe posunięcie taktyczne.Odniesione zwycięstwo miało także inny efekt: nocą służący w armii rzymskiej Galowie, wymordowawszy częśc straży rzymskich, przeszli na stronę Hannibala. Dołączyli do nich Bojowie i w ten sposób armia kartagińska uległa wzmocnieniu. Na wieść o tym Scypion wycofał się za rzekę Trebię, gdzie oczekiwał na nadejście armii z Sycylii Pozyskani niespodziewanie sojusznicy dostarczyli Hannibalowi nie tylko żołnierzy, ale i zapasów żywności, co jeszcze bardziej poprawiło i tak wysokie morale wojska. Tymczasem Rzymianie, wzmocnieni przybyłymi oddziałami armii konsula Longusa, planowali wznowienie walk. Z powodu nie wyleczonej jeszcze rany, jaką Scypion odniósł w bitwie nad Ticinusem, dowództwo nad połączonymi armiami objął Semproniusz Longus. Wódz ten, pełen zapału do walki, a także liczący na to, że w razie zwycięstwa zostanie ponownie wybrany na konsula, dążył, pomimo obiekcji Scypiona, do wydania walnej bitwy. Tego samego chciał Hannibal, dla którego rozstrzygająca bitwa była sposobem na zachowanie lojalności zawsze niepewnych Galów. Po dokładnym rozpoznaniu terenu przyszłej bitwy wysłał zatem Hannibal swojego brata Magona z 1000 jazdy i 1000 piechoty, aby przygotował zasadzkę. Rankiem bardzo śnieżnego i zimnego dnia (Polibiusz podaje, że była to pora

zimowego przesilenia dnia z nocą) drugi oddział jazdy lekka jazda numidyjska — przeprawił się przez rzekę i zaatakował Rzymian. „(...) Ledwie Tyberiusz zauważył zbliżających się jeźdźców numidyjskich, natychmiast wysłał samą jazdę z rozkazem zaczepienia nieprzyjaciół i zaczęcia z nimi walki. Za nią wyprawił pieszych włóczników, około sześciu tysięcy, i wywiódł też resztę wojska z obozu. (...) wszyscy niemal żołnierze wraz z końmi wyruszyli bez śniadania. Otóż z początku było wojsko pełne zapału i ochoty do walki. Kiedy jednak nastąpiła przeprawa przez rzekę Trebię, której nurty w dodatku wezbrały (...), z biedą przeszła ją piechota, nurzając się aż po piersi w wodzie. Wśród tych okoliczności cierpiało wojsko pod wpływem zimna i głodu (...). Hannibal, który czekał na stosowną chwilę, skoro tylko spostrzegł, że Rzymianie przeszli rzekę, rzucił naprzód dla osłony rezerwę złożoną z kopijników i Balearów, w liczbie około ośmiu tysięcy, i wyprowadził wojsko (...) ustawił piechotę, której liczba wynosiła około dwudziestu tysięcy ludzi — Iberów, Galów i Libijczyków — w jednej prostej linii; jeźdźców zaś, których wraz z galijskimi sprzymierzeńcami było ponad dziesięć tysięcy, rozdzielił i umieścił na obu skrzydłach; tak samo rozdzielił słonie i wyznaczył im miejsce przed skrzydłami (...). Tyberiusz tymczasem odwołał jeźdźców (...), pieszych zaś ustawił w zwyczajnym u Rzymian szyku bojowym, a to Rzymian w liczbie szesnastu tysięcy, sprzymierzeńców około dwudziestu tysięcy (...), następnie jeźdźców, których było około czterech tysięcy, umieścił po obu skrzydłach (...). Gdy byli już blisko siebie, wywiązała się walka między lekkozbrojnymi (...) tu zaraz Rzymianie pod wieloma względami zostawali w tyle (...) podobnie rzecz miała się z jeźdźcami i całym wojskiem Rzymian (...) skoro więc Przez odstępy w szyku przyjęto walczących przed linią bojową i ciężkozbrojne wojska na siebie uderzyły, jeźdźcy

kartagińscy od razu z obu skrzydeł zaczęli dopiekać przeciwnikom (...)- Po wycofaniu się rzymskich jeźdźców i po ogołoceniu skrzydeł wojska pieszego — kartagińscy kopijnicy, wraz z masą Numidów (...), uderzyli na skrzydła Rzymian, wyrządzili im wiele szkody i przeszkodzili w walce z tymi, co naprzeciw nich stali (...). W tej chwili podnieśli się z zasadzki Numidowie i nagle napadli z tyhj na walczących w środku, co wywołało wśród rzymskich wojsk niemały zamęt i kłopot. Oba zaś skrzydła wojska Tyberiusza, naciskane od frontu przez słonie, a dookoła i po bokach przez lekkozbrojnych, w końcu zwróciły się do ucieczki (...)"13. Z bitwy uratowało się około dziesięciu tysięcy Rzymian, którzy przebili się przez szyk Galów, natomiast pozostała część armii została wzięta do niewoli, wybita lub rozproszona. Straty Kartagińczyków były niewielkie i to głównie wśród Galów. Bitwę przerwała burza, dlatego Hannibal nie zaatakował obozu rzymskiego. Największą dla niego stratą była śmierć słoni, które nie zginęły od broni przeciwników, ale padły z powodu zimna; podobno pozostał po tej bitwie tylko jeden żywy słoń. Był też i pozytywny efekt bitwy: zwiększyła się liczba sojuszników, jako że na stronę Punijczyków przeszły następne plemiona galijskie, co dało w sumie 10 000 wojowników. Hannibal i tu zastosował chwyt psychologiczny — w niewoli pozostawił tylko Rzymian, natomiast puścił wolno pojmanych sprzymierzeńców Rzymu. Bitwa nad Trebią była ostatnią bitwą w 218 r. p.n.e. Po niej Hannibal na dwa miesiące rozłożył się na leże zimowe, pozwalając wreszcie swoim żołnierzom odpocząć. Nie wszystkim jednak. W armii kartagińskiej zorganizowano służbę wywiadówczą, kierowaną przez zaufanego oficera, Kartagińczyka,

12

Ibidem, s.193-194.

Kartalona. W akcjach wywiadowczych często też uczestniczył sam Hannibal stosujący w ich trakcie zabiegi polegające na zmianie wyglądu (peruki, sztuczny garb itp.).

JEZIORO TRAZYMEŃSKIE Zimę roku 217 p.n.e. armia Hannibala spędziła na terytorium należącym do plemion galijskich. Wczesną wiosną władze Kartaginy, demonstrując wolę pomocy wojskom w Italii, wysłały niewielki, liczący tylko 35 okrętów, oddział inwazyjny na Sycylię. Niestety, to dywersyjne posunięcie nie przyniosło spodziewanych rezultatów. W okolicach portu Lilibeum siły kartagińskie zostały odparte. Tymczasem Rzymianie, dysponując nadal poważnym potencjałem mobilizacyjnym, utworzyli nowe armie. W samej Italii wystawili przeciwko Hannibalowi początkowo dwie armie konsularne pod dowództwem konsulów Gajusza FlaminiuszaJ Gnejusza Serwiliusza Geminusa, a dodatkowo zmobilizowali siły rezerwowe do obrony miast na Sycylii, Sardynii i w południowej Italii. Był to ogromny wysiłek, tak militarny, jak i finansowy, ale też stawka dla Rzymu była wysoka. Po raz pierwszy mieli za przeciwnika dowódcę, który mało, że potrafił dowodzić i zwyciężać, to sukcesy odnosił przy pomocy słabszych liczebnie sił. Hannibal, który dysponował doskonale zorganizowanym wywiadem, był świetnie poinformowany o rozmieszczeniu sił przeciwnika. Rzymianie przewidywali, że Kartagińczycy, nie chcąc objadać dłużej swoich sojuszników, a ponadto starając się utwierdzić notorycznie niestałych w sojuszach Galów w przekonaniu, że rzeczywiście idą po nowe łupy, będą musieli przenieść się do południowej Italii. Zablokowali więc najdogodniejsze drogi. Armia konsula Gajusza Flaminiusza zajęła pozycje koło miejscowości Arrecjum, a armia Gnejusza Serwiliusza zamknęła drogę

pod Ariminium. W tej sytuacji Hannibal wybrał trzecią, wiodącą przez bagna, drogę, zamierzając w ten sposób wyminąć stojących mu na drodze żołnierzy Serwiliusza Przeprowadzenie dokładnego rozpoznania trasy pozwoliło mu ustalić najdogodniejsze (choć to nie oznaczało, że łatwe albo wygodne) przejście: „(...) wywiedziawszy się dokładnie, że miejsca, które miał przejść, pełne są mielizn i mają pod spodem twardy grunt, wyruszył, ustawiając na czele pochodu Libijczyków i Iberów oraz całą zdatniejszą część swego wojska. Powierzył im bagaż (...). Za wymienionymi ustawił Galów, a za wszystkimi jeźdźców. Jako naczelnika tylnej straży zostawił swego brata Magona, zarówno z innych względów, jak też głównie z powodu właściwej Galom miękkości i wstrętu przed wysiłkiem, ażeby na wypadek, gdyby zbiedzeni chcieli zwrócić się w tył, przeszkodził im (...). Iberowie i Libijczycy, którzy ciągnęli przez nie naruszone jeszcze bagna, niewiele ucierpieli i przebrnęli je (...), natomiast Galowie z trudem szli naprzód po zmąconych i przedeptanych do głębi bagnach (...). O ile więc wszyscy cierpieli, zwłaszcza z powodu bezsenności, ponieważ przez cztery dni i trzy noce bez przerwy odbywali drogę, to przecież Galowie szczególnie wysilali się i wyniszczali (...) większość bydląt jucznych, zapadając w błotach, ginęła na miejscu (...) niemało też koni utraciło podkowy (...). Hannibal zaś ledwie wyratował się (...) na jednym pozostałym słoniu, cierpiąc dotkliwie wskutek ciężkiego zapalenia oczu, przez które też w końcu stracił jedno oko (...)"14. Po pokonaniu mokradeł, armia dotarła nad rzekę Arnus, gdzie oczekiwali Hannibala wysłani uprzednio zwiadowcyPrzekazali oni wodzowi szczegółowe informacje na temat rozmieszczenia wojsk przeciwnika i o zasobach prowian-

14

Ibidem, s.193-194.

towych Etrurii. Teraz armia ruszyła na południe, pustosząc z zapasów tereny wokół trasy marszu. Konsul Flaminiusz, którego armię Kartagińczycy wyminęli, ruszył za nimi w pościg, nie zważając na propozycje rady wojennej, która wskazywała mu, że lepiej byłoby poczekać na nadejście konsula Serwiliusza z drugą armią. Odpowiedzią na te sugestie były słowa: „(...) Dobrze, siedźmy przed murami Arrecjum, bo tu jest ojczyzna i bóstwa domowe! Niech Hannibal, wypuszczony z rąk naszych, pustoszy Italię, niech niszczy i pali wszystko, i niech dojdzie do murów Rzymu, a my nie ruszymy się stąd, aż senatorowie przywołają Gajusza Flaminiusza z Arrecjum, jak niegdyś Kamillusa z Wiejów (...)"15. Po tych słowach Rzymianie wyruszyli w pole. Hannibal, przewidując taką reakcję przeciwnika, w nocy z 20 na 21 czerwca 217 r. p.n.e. przygotował nad brzegiem jeziora Trazymeńskiego zasadzkę. Sprzyjały temu zamysłowi wysokie brzegi jeziora i to, że jedyna droga biegła między lustrem wody a wysokimi, zalesionymi wzgórzami. Wykorzystując teren „(...), przeszedł wzdłuż jeziora i sam zajął leżący naprzeciw pochodu pagórek, na którym rozłożył się obozem z Iberami i Libijczykami, a Balearów i kopijników, którzy znajdowali się na czele pochodu, oprowadził wokół i ustawił za wzgórzami, które leżały na prawo od doliny, wyciągnąwszy ich w długiej linii; zaś jeźdźców i Galów poprowadził tak samo wokół wzgórz na lewo i rozciągnął w nieprzerwanej linii, tak że ostatni z nich stali właśnie na tej drodze, która wiodła wzdłuż jeziora (...)"16. Rankiem nad jeziorem i drogą zaległa mgła, co dodatkowo ułatwiło zadanie Kartagińczykom. Rzymianie, którzy nie spodziewali się, że Hannibal będzie starał się ich zaatakować, zlekceważyli przeciwnika i o świcie wkroczyli na tę wąską drogę. Gdy ich kolumna 15 16

L i w i u s z , op.cit., s. 312.

P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 200-201.

dotarła do najwęższego odcinka, na dany przez Hannibala znak nastąpił zdecydowany atak. Zaskoczenie było całkowite. Pomimo wysiłków dowódców niższego szczebla, legioniści nie byli w stanie przyjąć walki w jakimkolwiek uporządkowanym szyku. Ostrzał z proc i łuków, lecące z góry oszczepy, wszystko to powodowało narastanie paniki. Atakujący z impetem z góry Kartagińczycy dopełniali tylko grozy. Legioniści byli „(...) spychani do jeziora, jedni w przystępie szału próbowali w zbroi pływać i tonęli; a większość wchodziła do jeziora, jak daleko mogła, i tam zostawała, stercząc tylko głową ponad wodę. A kiedy zjawili się jeźdźcy [kartagińscy — uwaga autora] i zagłada ich była widoczna, wyciągali w górę ręce i prosili, żeby ich żywcem pojmano, krzycząc na całe gardło; w końcu część padła z ręki nieprzyjaciół, a niektórzy, nawzajem się zachęcając, sami się zabijali (...)"17. Ta zacięta walka trwała około trzech godzin i ustała wraz z ostatecznym ustąpieniem mgły. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem Hannibala. Na polu bitwy leżało 15 000 trupów; wśród nich także konsul Flaminiusz. Tylko części przedniej straży Rzymian (ok. 6000 żołnierzy) udało się przedrzeć przez szyki wroga i okoliczne wzgórza, ale i oni, otoczeni przez jazdę pod wodzą Maharbala. poddali się i poszli do niewoli. W ręce Kartagińczyków wpadły wszystkie sztandary, orły legionowe i znaki manipułów — rzecz niezwykła w armii rzymskiej18' Natomiast straty Hannibala były stosunkowo niewielkie — wynosiły 2500 zabitych (rannych źródła nie wymieniają).

17

Ibidem, s. 201-202. Według Liwiusza ( op.cit., s. 318), z pola walki uszło z życiem jeszcze 10 000 żołnierzy, ale szacunki te wydają się błędne — armia Flaminiusza musiałaby liczyć ponad. 30 000, tymczasem normalna armia konsularna to były dwa legiony rzymskie i dwa legiony sprzymierzeńców. Razem dawało to niewiele ponad 20 000 żołnierzy, a żadne źródło nie podaje, by armia ta miała trzy legiony, co zresztą byłoby niezgodne z zasadami tworzenia wojska, które mówiły o parzystej liczbie legionów. 18

Po zakończeniu bitwy Hannibal nakazał odszukanie zwłok konsula, ale ich nie znaleziono. Po pogrzebaniu swoich poległych żołnierzy, zebrano leżącą na polu bitwy broń rzymską (a było jej wiele), co pozwoliło uzupełnić własne ubytki, a także — co najważniejsze — dozbroić Galów. Jeńców — jak to było w zwyczaju — Hannibal kazał podzielić na Rzymian i sprzymierzeńców; tych drugich puścił wolno, gdyż, jak twierdził, prowadzi wojnę z Rzymem, a nie z jego poddanymi. Drugi wódz rzymski, konsul Gnejusz Serwiliusz, wyruszył natychmiast po otrzymaniu wiadomości o klęsce, dążąc do bitwy. Przodem wysłał silny, bo liczący 4000 jazdy, oddział pod dowództwem propretora Gajusza Centeniusza. Naprzeciw temu wyruszył z całą jazdą Maharbal, który w bitwie na skrzyżowaniu dróg Via Flamina i Via Cassia rozbił jazdę rzymską, wybijając prawie połowę jeźdźców, a pozostałe 2000 wziął do niewoli. Na wieść o klęsce jazdy Serwiliusz rozpoczął odwrót. DYKTATURA FABIUSZA MAKSYMUSA(KUNKTATORA) Klęska armii Flaminiusza i oddziału Centeniusza wywołała w Rzymie panikę. Mieszkańcy miasta obawiali się, że Hannibal zaatakuje teraz stolicę. Przygotowując się do obrony, zastosowano nadzwyczajne środki, w tym na rzadko wykorzystywany urząd dyktatora powołano zasłużonego obywatela, kilkukrotnego konsula — Kwintusa Fabiusza Maksymusa, wyposażając go w stosowne do sytuacji pełnomocnictwa. Jego zastępcą, z tytułem magister eąuitum (dowódca jazdy), mianowano Marka Minicjusza Rufusa. Dyktator i jego zastępca energicznie przystąpili do organizacji nowych sił i do przygotowania miasta do obrony. Pierwszym posunięciem dyktatora było wystawienie dwóch nowych legionów i wysłanie ich w pole dla wzmocnienia armii Serwiliusza. Jednocześnie zarządzono ewakuację

ludności z zagrożonych marszem Hannibala terenów, a także niszczenie wszelkiego dobra, głównie zapasów żywności (o ile nie można ich było w porę wywieźć), tak by uniemożliwić Kartagińczykom zdobycie zaopatrzenia. Obawy Rzymu były jednak bezzasadne, bo Hannibal doskonale znał możliwości swej armii. Wiedział, że nie jest w stanie z takim wojskiem, nie dysponując wartościowym sprzętem oblężniczym, zdobyć w krótkim czasie tak doskonale obwarowanej twierdzy. A na długotrwałe oblężenie nie mógł sobie pozwolić, mając na swoich tyłach liczącą cztery legiony armię (w normalnych warunkach było to ok. 40 000 żołnierzy). Ponadto płonne okazały się nadzieje na oderwanie od Rzymu jego sprzymierzeńców — pomimo nadzwyczajnego traktowania jeńców, żadne z plemion zamieszkujących północną Italię — poza Galami — nie odstąpiło od sojuszu z Rzymem, stąd groźba uzyskania przezeń pomocy także z tej strony była całkiem realna. Celem Hannibala stały się teraz tereny południowej Italii, zamieszkane częściowo przez plemiona, które kilkadziesiąt lat temu poparły króla Epiru, Pyrrusa, w jego walce przeciwko Rzymianom, i w ich świadomości pozostały jeszcze wspomnienia rzymskich represji, stąd można było przypuszczać, że będą dążyły do odwetu. Armia kartagińska ruszyła więc nie na Rzym, lecz przekroczyła Apeniny i pomaszerowała na wybrzeże Adriatyku. Tam zatrzymała się na pewien czas, nieniepokojona przez Rzymian. Hannibal wykorzystał stosunkowo krótki pobyt nad Adriatykiem na szkolenie żołnierzy w posługiwaniu się zdobyczną bronią i na doskonalenie nowych, dopiero co wypróbowanych metod walki, a następnie ruszył wzdłuż wybrzeża na południe, do Apulii. Po drodze pustoszył całe połacie kraju, m.in. zniszczył wspaniałe winnice falerneńskie (do dziś słynące z doskonałych winogron i tłoczonego z nich wina Falerno). Tymczasem dyktator Fabiusz, po sformowaniu nowych czterech legionów i krótkim — z konieczności — ich

szkoleniu, wyruszył w pole. Po połączeniu się z armią Gneusza Serwiliusza, zwolnił go z obowiązków dowódcy armii polowej i, powierzywszy mu stanowisko dowódcy floty wojennej, wysłał z zadaniem uniemożliwienia Kartagińczykom udzielenia drogą morską pomocy Hannibalowi. Rzymski dyktator spotkał się pod Aecae z Hannibalem, ale poprzestał na umocnieniu swojego obozu, unikając walki. Tę postawę Polibiusz wyjaśnia następująco: .,(...) Oto Fabiusz, zdecydowany ani nie narażać się na niebezpieczeństwo, ani nie staczać stanowczej bitwy, lecz najprzód i przede wszystkim zważać na bezpieczeństwo swych podwładnych, silnie trwał w tym zamiarze. Z początku więc był lekceważony i dawał powody do plotek, że stchórzył i przeląkł się niebezpieczeństwa; z czasem jednak zmusił wszystkich do zgodnego przyznania, że nikt rozważniej i rozumniej nie byłby mógł się zachować (...) zdarzenia poświadczyły słuszność jego obliczeń (...). Bo wojska nieprzyjaciół ćwiczone były od wczesnej młodości stale w rzemiośle wojennym, posiadały wodza, który wraz z nimi wzrósł i już od chłopięcych lat poznał służbę w polu, zwyciężyły w licznych walkach w Iberii, a dwakroć z kolei Rzymian i ich sprzymierzeńców, co najważniejsze, wyrzekły się wszystkiego i jedyną nadzieję ratunku pokładały w zwycięstwie (...). Dlatego nie mógł Fabiusz wdawać się w stanowczą walkę, w której jego klęska byłaby oczywista; lecz licząc na pewną przewagę, oparł na niej swe plany (...)"19. Taka taktyka, połączona z stałym atakowaniem drobnych grup żołnierzy kartagińskich, wyprawiających się na poszukiwanie żywności, zadawanie im strat, nękanie wojsk na postoju, przynosiła pewne owoce. Armia Hannibala, narażona na takie działania przeciwnika, nie traciła w tych starciach wielu żołnierzy, ale traciła ich systematycznie.

19

P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 205-206.

A przecież, odcięta od swoich baz, tak w Hiszpanii jak i w Afryce, nie mogła liczyć na dostawy ani na uzupełnienia Zmuszona w ten sposób do żywienia się kosztem terenów, na których przebywała, siłą rzeczy nie mogła zyskiwac sobie przyjaciół. Pomimo starań, nie pozyskano na terenach Kampanii żadnych sojuszników. Tymczasem Rzymianie dzień i noc krążyli wokół armii Hannibala, nękali ją, zamykali przejścia przez góry... Choc ta taktyka nie podobała się wielu Rzymianom, w tym i zastępcy Fabiusza, Markowi Rufusowi, to faktem jest,że w toku drobnych, ale regularnych utarczek żołnierze rzymscy zdobywali umiejętności bojowe i pozbywali się lęku. Tymczasem jednak to konsekwentne unikanie przeprzeciwnika walnej bitwy, przy jednoczesnym blokowaniu przezeń dróg i przejść przez góry, zmusiło Hannibala do zastosowania nowego podstępu. Gdy okazało się, że wszystkie dogodne przejścia z Kampanii, tak na południe, jaki i na północ, są zamknięte, wódz obmyślił tyleż śmiały, co nowatorski plan. Wybrał drogę przez przesmyki, obsadzone przez rzymski oddział, liczący ok. 4000 żołnierzy, za którymi, w umocnionym obozie, stała cała armia. Bardzo prosty plan Hannibala tak opisał Polibiusz: „(...) Wezwał do siebie (...) Hasdrubala i polecił mu, żeby ze wszystkiego suchego drwa powiązano jak nąjwięcej łuczyw, a z całej zdobyczy wybrano i zgromadzono przed obozem około dwóch tysięcy najmocniejszych wołów roboczych. Gdy to się stało, zebrał robotników i wskazał im pewne wzgórze (...), na nie rozkazał w chwili wydania rozkazu popędzić woły szybko i przemocą, aż osiągną szczyty (...), wywiódł robotników i kazał wołom przywiązac łuczywa do rogów (...), polecił wszystkie łuczywa zapalic i rozporządził, żeby woły pędzono ku szczytom górskim (...)"20. Podstęp się udał:

17

Ibidem, s. 78.

..(...) Rzymianie (...), widząc, że obóz Hannibala pogrążony w ciemnościach i zalega go cisza, podczas gdy w górach pokazują się luźne i rozmaite ognie, nie mogli, jak to w nocy bywa. dokładnie się zorientować. Fabiusz przypuszczał, że jest to jakiś podstęp wojenny Hannibala, nie mogąc jednak przeniknąć jego znaczenia, nie ufając nadto nocy, niewzruszenie trzymał swe wojsko przy sobie. Stojący jednak w wąwozie (...) biegiem rzucili się w tę stronę, skąd światło dochodziło (...). Kiedy Hannibal zobaczył, że się usunęli z wąwozu, popędził tam (...), zajął wąwóz i umocnił go, po czym kazał dać znak swoim trąbom. Na to wojsko odpowiedziało mu okrzykiem (...). Dopiero teraz spostrzegli się Rzymianie, że zostali wywiedzeni w pole (...)"21. Po udanym przedarciu się przez góry, Kartagińczycy ponownie wkroczyli na tereny Samnium, a stamtąd do Apulii, gdzie po zajęciu Geranium postanowili przezimować. Winą za spustoszenia terenów, na których oddziały kartagińskie stacjonowały do czasu przejścia Hannibala na leże zimowe., bardzo silne i wpływowe w Rzymie stronnictwo wojenne obarczyło dyktatora Fabiusza Maksymusa. Przydano mu wtedy mało pochlebny przydomek Cunctator (tzn. zwlekający). Dlatego też, gdy minął półroczny okres jego dyktatury, nie przedłużono jej. Tymczasem panującemu u Rzymie niedostatkowi żywności zapobiegł sędziwy tyran Syrakuz Hieron II, dostarczając tam zapasy zboża i pomoc wojskową — według Liwiusza, było to 300 000 miar pszenicy, 200 000 miar jęczmienia, 1000 strzelców i procarzy22. Był to wielki błąd tego władcy, za który Rzym po swojemu odpłacił w krótkim czasie Syrakuzom i ich mieszkańcom. Krótko po tych wydarzeniach w Rzymie dokonano wyboru konsulów na rok 216 p.n.e. Zostali nimi: przedstawiciel 21

2 2

A p p i a n, op.cit., s. 171-172.

J - S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do k o ń c a X I X Warszawa1972,s. 76-77.

oligarchii, Lucjusz Emiliusz Paulus, i człowiek z nizin społecznych, zagorzały zwolennik stronnictwa wojennego, Gajusz Terencjusz Warron. Jednocześnie ogłoszono nowe zaciągi do wojska, wystawiając w krótkim czasie osiem legionów, liczących po 5000 piechoty i 300 jeźdźców.Do każdego legionu dodano po liczącym tyle samo piechoty i 900 kawalerzystów oddziale sprzymierzeńców. W sumie wystawiono do walki wojsko liczące około 86 000-88 000 żołnierzy. Wbrew zwyczajowi, armia ta miała działac w całości, a konsulowie mieli nią dowodzić po kolei, zmieniając się każdego dnia. Tej potężnej armii rzymskiej Hannibal mógł przeciwstawić armię liczącą ledwie ok. 50 000 wojowników, ale na jego korzyść przemawiało wieloletnie doświadczenie wojenne poszczególnych żołnierzy i to, że całością sił dowodził właśnie on, zaprawiony w bojach wódz (wedle powszechnej opinii — wódz genialny), a i poszczególnymi częściami armii kierowali świetni, doświadczeni żołnierze. Gdy pewnego razu podwładni Hannibala zwrócili mu uwagę, że armia rzymska jest liczniejsza niż jego, miał odpowiedzieć, że ważne jest to, iż w tej Iiczbie nie ma żołnierzy o imieniu Maharbal, Hasdrubal. Giskon i Hannon (co miało znaczyć, że nie ma tam mogących się z nimi równać dowódców). Wiosną 216 r. p.n.e. na rozproszonym teatrze działań wojennych znalazły się niespotykane do tej pory (jeśli chodzi o ich liczebność) armie świata śródziemnomorskiego. Rzym wystawił aż 18 legionów, podzielonych na następujące zgrupowania: dwa legiony chroniły sam Rzym osiem — skierowano w pole przeciwko Hannibalowi,dw pod dowództwem Scypionów — operowały w Iberii, jeden stacjonował na Sardynii, dwa walczyły nad Padem przeciwko Galom, dwa operowały na Sycylii, a jeden przydzielono do floty wojennej jako oddziały abordażowe W ten sposób pod bronią znalazło się niemal 80 000

Rzymian, a liczebność całej armii (Rzymianie i ich sprzymierzeńcy) przekraczała 160 000 ludzi23. Naprzeciw nich stanęła mniejsza, ale złożona z bardziej doświadczonych w walce żołnierzy armia Kartaginy. W Italii Hannibal dysponował armią liczącą ok. 40 000 żołnierzy, 20 000-30 000 wystawili sprzymierzeni z nim Galowie (większość z nich walczyła na swoim terenie przeciwko dwóm legionom rzymskim), w Iberii brat Hannibala, Hasdrubal. dysponował blisko 20 000 żołnierzy, w Afryce w rezerwie, z głównym zadaniem obrony przed ewentualnym desantem rzymskim — stacjonowało ich 9000. Cały wysiłek mobilizacyjny Kartaginy wyniósł więc od 90 000 do 100 000 wojowników24. Przewaga Rzymu tylko pozornie była tak zdecydowana, jak mogłoby się wydawać z prostego porównania liczb. Jak już wskazano powyżej, na korzyść Kartagińczyków przemawiało doświadczenie, zarówno żołnierzy, jak i ich dowódców, a także jednolitość i sprężystość dowodzenia nie było to kolegium dowódców, lecz zwarty, podlegający jednemu wodzowi, monolityczny sztab. Dowódcy mogli wyrażać swoje zdanie, ale i tak decydowała (przynajmniej na terenie Italii) wola jednego dowódcy — Hannibala. Taki system dowodzenia w tej wojnie przynosił dotychczas lepsze efekty, niż coroczne zmiany dowódców praktykowane w armii rzymskiej. 2 SIERPNIA 216 r. p.n.e. —KANNY Późną wiosną potężna armia rzymska wyruszyła w pole. Udanie było proste — dopaść Hannibala, wydać mu bitwę (o ile okoliczności będą temu sprzyjały) i zniszczyć jego armię. Z podobnym planem wyruszył spod Geranium Hannibal. Po drodze udało mu się opanować miejscowość

23 24

G a z d a , op.cit., s. 110. Ibidem, s. 110-112.

Kanny, w której zdobyto duże zapasy żywności. Sytuacji stała się poważna: oto z drugiej strony nad równinę w okolicach Kann nadciągała armia imperialna (jak nazywano w Rzymie połączone armie konsulów) Rzymu. Obaj konsulowie, a także prokonsulowie (konsulowie roku poprzedniego), Gnejusz Serwiliusz i Marek Atyliusz, jeszcze przed dotarciem na pole przyszłej bitwy, wygłaszali do legionistów kwieciste przemowy, w których starali się pobudzić ich ducha bojowego, przypominając im nieustannie, że są obrońcami ojczyzny, że to na nich liczy cały naród i w nich pokłada swoje nadzieje. 0 tym, jak pozytywne mogą być efekty takiego oddziaływania na żołnierzy, nie zapominał także Hanniba. W dniach poprzedzających bitwę tak zagrzewał swoich podwładnych do walki: „(...) Przede wszystkim więc podziękujcie bogom (oni bowiem, dopomagając nam do zwycięstwa, zaprowadzili wrogów do takiej okolicy), po wtóre nam, że zmusiliśmy nieprzyjaciół do walki (bo nie mogą już jej uniknąć), i to do walki w okolicznościach, które wyraźnie dają nam przewagę. A zachęcać was teraz w wielu słowach, abyście byli odważni i gotowi do boju, nie wydaje się mi zgoła odpowiednią rzeczą. Bo kiedy jeszcze nie mieliście doświadczenia w wojowaniu z Rzymianami, musiałem to czynić i mówiłem do was, przytaczając wiele przykładów. Lecz odkąd w trzech po sobie następujących tak wielkich bitwach niewątpliwie zwyciężyliście Rzymian, jakaż mowa jeszcze mogłaby was natchnąć silniejszą odwagą niż same czyny? Zatem przez dotychczasowe walki zawładnęliście krajem i jego dobrami, stosownie do naszych przyrzeczeń po czym we wszystkich wypowiedzianych do was słowach nie popełniliśmy kłamstwa; a obecny bój dotyczy miast 1 bogactw, które się w nich znajdują. Jeżeli w nim zwyciężycie, będziecie od razu panami całej Italii, a uwolnieni od teraźniejszych mozołów i posiadając całe bogactwa

Rzymian, zostaniecie dzięki tej bitwie przywódcami i władcami całej ziemi. Dlatego nie słów tu, lecz czynów potrzeba. Wszak z wolą bożą spodziewam się w rychłym czasie spełnić wam moje obietnice (...)"25. Zachęceni taką przemową żołnierze (a przemawiał w różnych językach, bo oprócz ojczystego, znał także język Numidów. Celtyberów i Iberów), musieli być pełni zapału. A on celowo nie mówił o sprawach, o których oni, doświadczeni żołnierze, doskonale wiedzieli. Pole bitwy już na starcie dawało przewagę Kartagińczykom. Płaska, rozległa równina, niepoprzerywana żadnymi jarami, niezasłonięta drzewami i krzewami, znakomicie nadawała się do manewrowania jazdą, a w tym rodzaju broni Punijczycy mieli zdecydowaną przewagę, tak w liczbie. jak i w umiejętnościach oraz doświadczeniu. Po kilku dniach obozowania obu armii i po daremnych próbach, jakie czynili Kartagińczycy, by sprowokować Rzymian do walki, nadszedł dzień, w którym zapalczywy konsul Gajusz Terencjusz Warron ponownie objął dowodzenie całością armii. I to on, wbrew opinii bardziej doświadczonego Paulusa, spełniając wolę senatu rzymskiego i wychodząc naprzeciw powszechnym oczekiwaniom swoich żołnierzy, zdecydował się na bitwę. Do decydującego boju Rzymianie wystawili około 55 000 ciężkiej piechoty, 8000-9000 lekkozbrojnych i około 6000 jeźdźców. W obozach, dla ich obrony, pozostawiono nieco ponad 10 000 piechoty — w sumie „uruchomiono" więc koło 80 000 legionistów. Hannibal wyprowadził do walki koło 32 000 ciężkozbrojnej piechoty, ponad 8000 lekkiej piechoty i ponad 10 000 jazdy — co dawało w sumie około 50 000 ludzi26. Armia rzymska była niemal jednolita pod względem językowym, w armii kartagińskiej natomiast występowała cała mozaika narodów i języków. 25 26

P o l i b i u s z, op.cit., s.223-224. J. S i k o r s k i, op.cit., s. 79.

O świcie wojska przeprawiły się przez rzekę Aufidus z jej lewego brzegu na prawobrzeżną równinę. Armia rzymska uszykowała się w trzy linie po dwanaście szeregów (szyk był głębszy niż zazwyczaj, co wynikało z planu przełamania centrum szyku przeciwnika). Środkowe miejsce w szyku zajęła ciężka piechota, a na skrzydłach rozstawiono jazdę (na lewym skrzydle 4000 jeźdźców, na prawym tyłko 2000). Przed frontem szyku ustawiono lekkozbrojną piechotę, której zadaniem po rozpoczęciu walki było osłabienie przeciwnika, a następnie wycofanie się przez luki na tyły a stamtąd przejście do osłony tyłów i boków. Przed bitwą dokonano podziału dowodzenia — prawym skrzydłem dowodził Lucjusz Emiliusz Paulus, lewym — naczelny wódz tego dnia, Gajusz Terencjusz Warron; dowództwo w centrum szyku otrzymali prokonsulowie: Gnejusz Serwiliusz i Marek Atyliusz27. Hannibal zastosował inny szyk. Najtrudniejsze zadanie w całej bitwie postawił przed jazdą, stąd najważniejsze były skrzydła. Na prawym skrzydle ulokował więc lekkozbrojną jazdę numidyjską, dowodzoną przez Hannona natomiast na lewym ciężką jazdę iberyjską i rdzennych Kartagińczyków, dowodzonych przez Hasdrubala. Piechotę, stanowiącą centrum szyku, ustawiono w kształcie wygiętego w stronę Rzymian łuku, którego środek stanowili walczący nago Galowie; na bokach łuku znajdowała się ciężka piechota iberyjska i libijska. Przed frontem ustawiono lekką piechotę, składającą się procarzy (Balearów) i łuczników. Dowodzenie w centrum sprawował osobiście Hannibal, mając ze sobą, jako zastępcę, swojego brata, Magona28. Bitwę rozpoczęli, jak zwykle, lekkozbrojni piechurzy, ostrzeliwując przeciwników z łuków i proc. Po wycofaniu się strzelców, gwałtowne natarcie wykonała kartagińska jazda 27

Ibidem, s. 80. ^Ibidem, s. 80-81.

lewego skrzydła, która w krótkim czasie rozbiła zdecydowanie słabszą jazdę prawego skrzydła Rzymian, i przeszła do pościgu i wycinania uciekających. W ten sposób w krótkim czasie wyszła na tyły ugrupowania rzymskiego i udzieliła pomocy jeźdźcom numidyjskim, atakującym silniejsze z rzymskich zgrupowań jazdy. W tym samym czasie rzymska piechota spychała rozpaczliwie walczących Galów, co spowodowało wygięcie szyku w łuk wklęsły. Wciskające się w coraz ciaśniejszym szyku oddziały rzymskie skróciły szerokość swojego frontu, co pozwoliło Libijczykom i Iberom na dokonanie oskrzydlenia liczniejszych legionistów, z których ty lko znajdujący się w pierwszych szeregach i na skrzydłach mogli walczyć. Dzięki temu przewaga liczebna Rzymian nie na wiele się im zdała. W tym samym czasie jazda Hasdrubala i Hannona, po pokonaniu jazdy rzymskiej, wydzieliwszy do pościgu jedynie niewielką część swoich sił (głównie Numidyjczyków), uderzyła na tyły stłoczonej i pozbawionej w ten sposób zdolności manewrowych piechoty legionowej. To już nie była walka, tylko rzeź rozpaczliwie broniących się zołnierzy! Zginęli w niej wodzowie rzymscy — konsul Emiliusz Paulus oraz prokonsulowie Serwiliusz i Atyliusz. Pomysłodawca bitwy i autor planu jej przeprowadzenia, Terencjusz Warron, uciekł z pola bitwy na czele 50 jeźdźców. Poza nimi udało się przebić jeszcze tylko 2000 unne dane mówią o 3000) piechurów, ale wkrótce potem i oni, okrążeni przez jazdę, się poddali29. Była to niespotykana klęska. Według Polibiusza, zabitych zostało 70 0000 żołnierzy rzymskich, a około 10 000 dostało się do niewoli, natomiast straty Kartagińczyków

29

Z uwagi na to, że bitwa pod Kannami jest dość szeroko omawiana we wszystkich podręcznikach, nie tylko z zakresu historii wojskowości, a nie jest ona głównym tematem niniejszej pracy, czytelników zainteresowanych tak przebiegiem bitwy, jak i jej znaczeniem dla rozwoju sztuki wojennej, odsyłam do pracy Janusza S i k o r s k i e g o pt. Kanny 216 p.n. e., kilkakrotnie cytowanej już w niniejszym opracowaniu.

oblicza on na 4000 Galów, 1500 Iberów i Libijczyków i około 200 jazdy30. Rzym utracił de facto swoją armię —jego żołnierze albo nie żyli, albo byli w niewoli.Gdy wszyscy podwładni Hannibala gratulowali mu zwycięstwa i domagali się odpoczynku, znalazł się tylko jeden człowiek, który miał odmienne zdanie: „(...) Maharbal, dowódca konnicy, był zdania, że nie należy bynajmniej ociągać się i przewlekać, i powiedział «Abyś wiedział, co przez tę bitwę zostało osiągnięte, piątego dnia będziesz jako zwycięzca ucztował na Kapitolu Idź za mną, a ja pójdę przodem z konnicą, by wcześniej poznali, żeś przyszedł, niżby poznać mogli, że nadejdziesz>> Hannibalowi wydał się ten plan zbyt pomyślnym i zbyt wielkim, by mógł go od razu w duchu rozstrzygnąć, oświadczył przeto, że pochwala życzliwą radę Mahrabala ale że przed powzięciem decyzji trzeba czasu do namysłu. Na to Maharbal: «Oczywiście, nie wszystko dali bogowie jednemu. Ty, Hannibalu, umiesz zwyciężać, ale nie umiesz korzystać ze zwycięstwa» (Vicere scis, Hannibal, victoria uti nescis)31 Należy uznać, że tym razem Maharbal miał rację. Bitwa pod Kannami pozbawiła Rzym siły. Na odbudowę armii potrzeba było czasu i ten czas Rzym od Hannibala otrzymał Trudno dziś zgadnąć, czym się kierował wódz kartagiński, podejmując decyzję o nieatakowaniu Rzymu, ale można z całą pewnością stwierdzić, że był to błąd. Hannibal nie był zresztą jedynym w historii dowódcą, który potrafił wygrywać bitwy, ale nie umiał wygrać wojny.

30 P o l i b i u s z , op.cit., s. 228-229. Inaczej szacuje liczbę poległych Rzymian Liwiusz, ale moim zdaniem, różniącym się od opinii wyrażooe. przez Janusza Sikorskiego (J. S i k o r s k i, op.cit., przypis 12 na s. 82-83), należy przyjąć dane Polibiusża, choćby z tego powodu, że pisał swoje dzieło w czasach bliższych tej bitwie, niż L i w i u s z, a ponadto nie miał powodu zaniżać strat — i tak uchodził za zwolennika Rzymu — uwaga autora. 31 L i w i u s z , op.cit., s. 332.

Następnego dnia po bitwie Kartagińczycy przystąpili do zbierania zdobyczy z pola bitwy. Dopiero teraz mogli się przekonać o tym, jak zacięta to była walka:,,(...) z nastaniem świtu przystępują (...) do obejrzenia pobojowiska przedstawiającego widok budzący odrazę nawet u wrogów. Tyle tysięcy Rzymian leżało tam razem, bez różnicy. piesi z konnymi, tak jak kogoś złączył z drugim albo przypadek, albo bitwa lub wreszcie ucieczka. Niektórzy cali we krwi podnosili się z pobojowiska, bo chłód poranny ściął im rany i to ich ocuciło; tych wrogowie dobijali. Niektórych znaleźli, jak leżeli żywi z poprzecinanymi udami i ścięgnami; ci odsłaniali kark i szyję, i wołali, by wypuszczono z nich resztę krwi. Niektórych znowu znaleziono z głowami wkopanymi w ziemię; oczywiste było, że sami sobie wykopali doły, zasypali usta ziemią i tak się udusili. Uwagę wszystkich przykuł do siebie Numidyjczyk, którego wyciągnięto spod leżącego na nim Rzymianina, żywy jeszcze, ale z pokaleczonym nosem i uszami, bo Rzymianin, mając ręce niezdolne do chwycenia oręża, popadł z gniewu w szał, zębami szarpał wroga i tak skonał (...)"32. Po przejrzeniu pobojowiska, Hannibal posłał wojsko do zdobycia mniejszego z obozów rzymskich, ale walka tam od razu zakończyła się kapitulacją legionistów, gdy obiecano im, że będą wolni po zapłaceniu okupu — 300 srebrnych denarów za Rzymianina, 200 — za sprzymierzeńca i 100 za niewolnika. W tym samym czasie z większego obozu, który tymczasowo pozostawiono w spokoju, uciekło ok. 4000 ludzi; reszta, w większości ranni lub bezbronni, poddali się na takich Namych warunkach, jak w mniejszym obozie. Dopiero po zebraniu jeńców i zdobyczy Kartagińczycy przystąpili do grzebania swoich poległych. W tym czasie w miejscowości Kanuzjum zbierali się uciekinierzy z pola walki. Nie było wśród nich konsula Warrona, który zbierał

34Ibidem, s . 3 4 0 - 3 3 2 .

w innym miejscu innych uciekinierów. Zgromadzeni w Kanuzjum uciekinierzy, po opanowaniu paniki (część z nich wołała, że Rzym upadł i chciała uciekać w ogóle z terenu Italii), powierzyli dowództwo jednemu z czterech trybunów wojskowych, młodemu, ale już poznanemu z męstwa i odwagi Publiuszowi Korneliuszowi Scypionowi — synowi konsula z 218 r. p.n.e.

PO BITWIE. DZIAŁALNOŚĆ OBU STRON OD 216 DO 214 r. p.n.e.

Rzym gotował się do dalszej walki. A dysponował na to czasem. Dokonano nowego poboru do armii, w tym powołano do wojska ok. 8000 niewolników, płacąc za to ich właścicielom. Wcielonym do armii niewolnikom obiecano wolność, jeśli okażą się dobrymi żołnierzami. Odprawiono też obrzędy sakralne mające przebłagać bogów za popełnione winy. Tak Liwiusz opisuje niektóre z nich: „(...) w tym roku przyłapano na uprawianiu nierządu dwie westalki33, Olimpię i Floronię; jedną, zgodnie z obyczajem, żywcem pogrzebano obok porta Collina, druga popełniła samobójstwo; Lucjusza Kantyliusza, pisarza naczelnego kapłana (...), który uprawiał nierząd z Floronią, kapłan najwyższy na miejscu publicznym tak ochłostał, że ten wśród razów zakończył życie (...). Na podstawie ksiąg proroczych spełniono kilka nadzwyczajnych ofiar; wśród nich na Rynku Wołowym zakopano żywcem Gala i Galijkę, Greka i Greczynkę (...), choć nie jest to bynajmniej właściwa rzymska ofiara {...)"». Wyznaczono także dyktatora w osobie Marka Juniusza Pera. a dowódcą jazdy (zastępcą dyktatora) uczyniono Tyberiusza Semproniusza Grakchusa. Pretor Markus Klaudiusz 33Westalki — kapłanki Westy, pochodziły z wysokich rodów. Strzęgły świętego ognia, dlatego musiały być dziewicami — uwaga autora. 34Ibidem, s. 340-341.

Marcellus, dowódca floty, wysłał z Ostii do Rzymu 1500 żołnierzy, natomiast tzw. legion okrętowy skierował na południe, w celu obserwowania działań Hannibala. Sam pretor udał się do Kanuzjum, aby objąć dowództwo nad zgromadzonymi tam żołnierzami, którzy uszli z pogromu. W krótkim czasie z nowych rekrutów (a brano do wojska wszystkich od siedemnastego roku życia) i wykupionych spośród niewolników ochotników sformowano cztery legiony i oddział liczący ok. 1000 jeźdźców. Liczbę żołnierzy można było jeszcze bardziej zwiększyć, i to taniej, niż kosztował wykup niewolników, ale nie zgodził się na to senat. Tymi żołnierzami mogli zostać jeńcy będący w mocy Hannibal (...) Hannibal, mając widocznie w planach doprowadzenie do pokoju z Rzymem, na zasadzie stanu posiadania w Italii, puścił, starym zwyczajem, wolno tych spośród nich. którzy nie byli Rzymianami (starając się w ten sposób pozyskać sprzymierzeńców spośród plemion Italii), natomiast w stosunku do Rzymian postąpił następująco (...). Daje więc jeńcom możność wykupienia się, wykup będzie wynosił na konnego po pięćset srebrnych denarów, na pieszego po trzysta, a na niewolnika po sto. Chociaż wykup za konnego był nieco wyższy w porównaniu z sumą, o którą umówili się przy poddaniu, jednak przyjęli jeńcy radośnie jakąkolwiek możność pertraktacji (...)"35. Jeńcy wybrali spośród siebie delegację do władz Rzymu, która miała prosić senat o zgodę na wykup. Razem z nią Hannibal wysłał do Rzymu jednego ze swoich wodzów — Kartalona w celu rozpoczęcia rozmów pokojowych. Ale Rzymianie nie przyjęli posła kartagińskiego, natomiast co do wykupu, nie wyrazili zgody na zapłatę, motywując to tym, że za tchórzy płacić nie będą(uznano, że są to ci żołnierze którzy nie zdecydowali się uciec z obozu kiedy 34Ibidem, s. 340-342.

ten nie był jeszcze otoczony przez Kartagińczyków, tak to zrobili ci, którzy wraz ze Scypionem uszli do Kanuzjum). Postawa senatu miała dla jeńców tragiczne skutki Hannibal bowiem „(...) sprzedał teraz część jeńców, innych z gniewu kazał wyciąć (...), tych z nich, którzy należeli do senatu36 lub w ogóle byli znaczniejszymi obywatelami, zmusił do walki między sobą na widowiskach urządzonych dla jego Libijczyków, przy czym ojcowie walczyli z synami a bracia z braćmi; bo w swej okrutnej pysze i tego im nie oszczędził (~.)"37. Gdy Rzym odmówił rokowań o pokój. Hannibal przystąpił do dalszego pustoszenia Italii, oblegając poszczególne miasta i przeciągając na swoją stronę kolejne plemiona sprzymierzone dotychczas z Rzymem. W ten sposób udało mu się przekabacić Atellanów, Kalatynów, Hirpionów, Samnitów, Brutyjczyków, Lukanów, a także mieszkańców paru miast greckich, takich jak Metapont, Kortona i Lokria. Do Kartaginy, z wiadomością o swoich zwycięstwach, Hannibal wysłał swojego brata Magona, który „(...) złóżył sprawozdanie o sukcesach brata w Italii, akcentując, że walczył on z sześcioma wodzami rzymskimi, z których czterej byli konsulami, a dwaj pozostali to dyktator i dowódca jazdy, oraz z sześcioma armiami konsularnymi, że wyciął przeszło dwieście tysięcy ludzi, a przeszło pięćdziesiąt tysięcy wziął do niewoli, że spośród czterech konsulów dwóch padło w boju, a z dwóch pozostałych jeden odniósł rany. drugi stracił całą armię i uciekł na czele mniej niż pięćdziesięciu ludzi. Dodał, że dowódca jazdy (...) został pobity na głowę, że jeden tylko dyktator uchodzi za niezwyciężonego wodza, ponieważ nigdy nie ważył się na otwartą walkę (...)"38. Przedstawiając te zwycięstwa, Magon nie zapomniał wspomnieć o licznych miastach i plemionach, które przeszły 36

Pod Kanny wyruszyło ok. 150 senatorów — uwaga autora.

37

38

A p p i a n , op.cit., s. 189. L i w i u s z . op.cit., s. 354-355.

na stronę Hannibala, a zakończył swoją mowę w następujący sposób: .,(...) im bliższa jest nadzieja na koniec wojny, tym bardziej należy wesprzeć Hannibala, czym tylko można: bo wojna toczy się z dala od ojczyzny, w samym środku nieprzyjacielskiego terytorium, pochłania to moc żywności pieniędzy, a taka duża ilość bitew wyniszczyła wprawdzie armie nieprzyjacielskie, ale też dobrze przerzedziła wojska zwycięzcy. Trzeba więc wysłać posiłki, trzeba wysłać pieniądze na opłacenie żołdu oraz zboże dla żołnierzy, którzy tak się zasłużyli dla sławy Kartaginy (...)"39. Przemowa wywołała radość wśród zwolenników rodu Barkasów. Wprawdzie przeciwko wysłaniu pomocy oponował — jako jedyny — zagorzały wróg wszystkich Barkidów, Hannon Wspaniały (lub Wielki), wódz znany z pierwszej wojny punickiej i z wojny z najemnikami, ale nie przekonał on władz Kartaginy. W 215 r. p.n.e. uchwalono wysłanie do Italii wsparcia. Pomoc nie była taka, na jaką liczył Hannibal, który otrzymał tym razem jedynie 4000 Numidów, 40 słoni oraz 500 talentów srebra (jeden talent to prawie 26 kg, czyli było to ok. 13 ton). Decyzja władz wynikała z tego, że porażki w tej wojnie, toczonej także na terenie Hiszpanii, powodowały spadek dochodów państwa. Dlatego uważano, skądinąd słusznie, że należy bronić posiadłości dostarczających pieniędzy. A sytuacja w Hiszpanii nie sprzyjała Kartagińczykom. Na półwyspie już w 218 r. p.n.e. wylądowała armia rzymska pod dowództwem Gnejusza Korneliusza Scypiona (młodszego brata konsula Publiusza Scypiona; tego, który poniósł klęskę pod Trebią). Jemu powodziło się w Hiszpanii lepiej niż jego bratu w Italii. W krótkim czasie opanował tereny położone między Pirenejami a rzeką Ebro, gdzie za pomocą perswazji przeciągał tubylców na swoją stronę; jedynie

39 Ibidem, s. 78.

w przypadku kategorycznej odmowy współpracy uciekał się do użycia siły. W wyniku walk z nim do niewoli dostał się wódz Iberów, Andobales, i pozostawiony na straży tych terenów kartagiński dowódca Hannon. Pokonanym pomocy udzielił wielkorządca całej Hiszpanii, brat Hannibala, Hasdrubal, który w wypadzie za Ebro rozbił część sił rzymskich. Nadejście zimy z 218 na 217 r. p.n.e. przerwało działania bojowe. Do wznowienia walk doszło wiosną 217 r. p.n.e., jeszcze.przed przybyciem do Hiszpanii mianowanego przez Rzym wodzem na tym teatrze działań prokonsula Publiusza Scypiona. Hasdrubal, który uwierzył, że jest tak samo dobrym wodzem jak jego brat i zaplanował połączona lądowo-morską operację przeciwko Rzymianom. Wysłał na morze 50 okrętów na wyprawę wzdłuż wybrzeża, a sam z wojskami lądowymi maszerował wzdłuż brzegu morza. W okolicach Tarrakony flota kartagińska została na oczach żołnierzy lądowych rozbita przez Gnejusza Scypiona. Przybycie świeżych sił rzymskich na 20 okrętach, dowodzonych przez Publiusza Scypiona, pobudziło Rzymian do działania. Armia rzymska przekroczyła Ebro i przystąpiła do oblężenia Saguntu, miasta, którego zdobycie stało się pretekstem do wybuchu tej wojny. I w tym momencie szczęście uśmiechnęło się do Rzymian. W Saguncie, od czasu wymarszu Hannibala. Kartagińczycy przetrzymywali zakładników, dzieci najważniejszych przywódców plemion iberyjskich, jako rękojmię ich wierności. W tym też miejscu znalazła się osoba, zdaniem Kartagińczyków godna zaufania, naczelnik (a może inny, zamożny człowiek) jednego z plemion. Przewidując klęskę Kartagińczyków, nawiązał on kontakt ze Scypionami którym obiecał wyprowadzenie zakładników i przekazanie ich Rzymianom. Jak obiecał, tak też i zrobił. Zgłosił gotowość przeprowadzenia zakładników w bezpieczniejsze miejsce, poza zasięg wojsk rzymskich, za zgodą dowodzącego w Saguncie Kartagińczyka wyprowadził ich

poza obóz. ale nie ukrył w bezpiecznym miejscu, tylko przekazał ich Rzymianom. Dało to Scypionom poważny atut do ręki — Rzymianie odesłali zakładników do ich plemion, co spowodowało, że większość z nich przeszła na stronę rzymską. Wczesną wiosną 216 r. p.n.e. Syfaks, król numidyjski, wypowiedział Kartaginie wojnę. Władze, w obawie o miasto, wezwały Hasdrubala wraz z częścią jego wojska z Hiszpanii do Afryki (należy tu dodać, że w armii Hasdrubala służył wówczas jeden z udzielnych władców nubijskich, książę Massynisa, wygnany niedawno ze swojego państwa przez Syfaksa; jemu to Hasdrubal — aby zapewnić sobie wierność tego wojownika — obiecał za zonę swoją córkę, Sofonisę). Wojna zakończyła się traktatem pokojowym, na mocy którego Syfaks stał się sojusznikiem Kartaginy, a na przypieczętowanie przymierza wydano za niego piękną Sofonisę, narzeczoną księcia Massynisy (choć może należałoby tytułować go królem, jako że był.prawnym następcą tronu królestwa wschodnionumidyjskiego, którego nie zdążył jeszcze objąć po śmierci ojca). Hasdrubal z wojskami powrócił do Hiszpanii. Wróćmy jednak do poselstwa Magona. Po wyekspediowaniu skromnych sił do Italii, władze Kartaginy wysłały Magona do Iberii, z zadaniem zebrania i zaciągnięcia 20 000 piechoty i 4000 jazdy dla wzmocnienia Hasdrubala. Siły te nie na wiele się jednak przydały w Hiszpanii, bo choć był to odległy od Rzymu teatr działań wojennych, tam właśnie Rzym szukał rozstrzygnięcia wojny, słusznie zakładając. że Kartagina tak długo będzie nie do pokonania, jak długo będzie miała zapewniony stały dopływ pieniędzy. Pomimo wzmocnienia sił kartagińskich w Hiszpanii, ich zwycięstwo na tym terenie było nierealne, tak z powodu słabości dowodzenia (to, że wodzami byli bracia Hannibala, nie oznaczało wcale, że mieli oni takie same, jak on, zdolności dowódcze), jak i z tego, że większość ludów

Iberii, przeszła (nie zawsze dobrowolnie) na stronę Rzymu Natomiast siły te być może bardziej przydałyby się Hannibalowi w Italii, bo wzmocniony nimi, mógłby się jednak pokusić o wydanie Rzymowi następnej wyniszczającej bitwy. Są to jednak tylko przypuszczenia. Hannibal zdawał sobie sprawę, że nie ma szans, by mógł zwycięsko zakończyć tę wojnę. Jego armia nie wzrastała, mimo że zdobyła sojuszników w samej Italii, bo jednocześnie wciąż traciła siły w drobnych utarczkach, tak w czasie plądrowania okolic, jak i podczas dalszych wypraw aprowizacyjnych. Tymczasem Rzymianie, kontynuując taktykę zapoczątkowaną przez poprzedniego dyktatora, konsekwentnie unikali większych walk, nie stronili natomiast od ustawicznego nękania małych oddziałów przeciwnika. I w tej sytuacji Hannibal zaczął sam, na własną rękę, z pominięciem władz Kartaginy, poszukiwać sojuszników silniejszych niż drobne plemiona w południowej Italii. Taki potencjalny sojusznik pojawił się wówczas na Półwyspie Bałkańskim. Był nim młody, ambitny władca Macedonii, król Filip V z dynastii Antygonidów.Ten marzący o sławie wielkiego poprzednika-Aleksandra Wielkiego — wojownik dążył do uczynienia z Macedonii wielkiego państwa. Na przeszkodzie jego zamiarom stały rozdrobnione państewka Hellady i, co było znacznie groźniejsze, wkraczający na Bałkany Rzymianie.Gdy Rzym został zaatakowany przez Hannibala, król Filip V postanowił skorzystać z okazji i opanować część zachodniego wybrzeża półwyspu (dziś wybrzeże Chorwacji,Czarnogóry i Albanii), którą kilka lat wcześniej częściowo podbili, a częściowo zhołdowali Rzymianie. Wkrótce, bo już w 217 r. p.n.e., Filip wszedł w konflikt z władcą jednego z lennych rzymskich państewek w Ilirii, Skerdilajdasem. Ten dynasta, za poduszczeniem Rzymian, dokonał najazdu na tereny będące w orbicie wpływów Macedonii. Rodzi się pytanie: dlaczego Rzymianie,

zmagający się już w owym czasie na swoim terytorium z Hannibalem, zaczepiali jeszcze władcę Macedonii. Prawdopodobnie chodziło im o to, by uwikłać Hannibala w walki na Bałkanach, aby powstrzymać go od powtórzenia kroku Pyrrusa i zaatakowania Italii. Po odparciu ataku Skerdilajdasa na tereny swoich sojuszników, Filip przymierzał się do ataku na Ilirię, ale nie starczyło mu ani sił, ani odwagi. Zbudował wprawdzie stosunkowo dużą flotę wojenną, a nawet wyprawił się wiosną 216 r. p.n.e. na Adriatyk z zamiarem opanowania głównego miasta rzymskiego protektoratu w Ilirii, jednak po otrzymaniu informacji o pojawieniu się maleńkiej, w porównaniu z jego siłami, flotylli rzymskiej, zawrócił swoje okręty40. Na jakiś czas Filip zdecydował się odłożyć realizację swoich planów. Tymczasem jednak okazało się, że latem tego samego roku. jakby na zamówienie. Hannibal w bitwie pod Kannami rozbija armię Rzymu. Filip chce być po stronie zwycięzcy, chce uszczknąć coś dla siebie, dlatego wchodzi w kontakt z Kartagińczykiem. Na przełomie 216 i 215 r. p.n.e. przeprowadzono wstępne rozmowy, a do zawarcia ostatecznego traktatu między stronami Filip V wysłał do Hannibala poselstwo kierowane przez AteńczykaKsenofanesa: ,(...) starali się oni ominąć porty w Brundyzjum i Tarencie. ponieważ patrolowały koło nich rzymskie okręty; wysiedli więc na ląd obok świątyni Juno Lacinia. Stamtąd jechali przez Apulię do Kapui, ale wpadli w sam środek rzymskich straży; zaprowadzono ich do pretora Waleriusza Lewina, który miał obóz w okolicach Lucerii. Ksenofanes, stojący na czele poselstwa, oświadczył bez mrugnięcia powiek, że król Filip wysłał ich, by zawarli przyjaźń i przymierze z narodem rzymskim i że mają zlecenia do konsulów oraz do senatu i narodu rzymskiego. Pretor

bardzo się ucieszył (...), przyjął tych wrogów uprzejmie jak gości, dał orszak, który miał ich odprowadzić, i opisał dokładnie drogę oraz wskazał, jakie miejscowości i przesmyki są zajęte przez Rzymian, a jakie przez wrogów, Ksenofanes poprzez rzymskie załogi dotarł do Kampanii, a stąd, najkrótszą drogą, do Hannibala (...)"41. Poselstwo, po dotarciu do Hannibala, zawarło z nim przymierze w imieniu Filipa V, Macedończyków oraz wszystkich sprzymierzonych z nimi Greków. Z drugiej strony układ zawierał Hannibal tak w imieniu własnym, jak i państwa kartagińskiego, poddanych Kartaginy oraz zaprzyjaźnionych z nią miast i ludów w Italii. Galii i Ligurii42. Główne postanowienia tego traktatu można zamknąć w następujących punktach: 1 .Filip V i Kartagińczycy będą się wzajemnie wspierać w obecnej wojnie z Rzymem. 2.Obie strony będą sobie udzielały ostatecznego zwycięstwa nad Rzymem.

pomocy

aż

do

3.Pomoc ta będzie udzielana w razie potrzeby, zgodnie z późniejszymi ustaleniami. 4.Kartagińczycy nie zawrą odrębnego pokoju z Rzymem.. 5.Jeśli w przyszłości Rzym albo inne państwa rozpoczną wojnę z Kartaginą lub Macedonią, druga strona, w razie potrzeby, przyjdzie zaatakowanemu państwu z pomocą43 Jednym z ważniejszych punktów traktatu (celowo nieuwzględnionym na podanej powyżej liście, gdyż wymaga szerszego omówienia) były sprawy terytorialne, które obejmowały obszary będące przedmiotem zainteresowania króla Filipa. W tekście traktatu brzmiało to następująco: L i w i u s z. op.cit., s. 360-361

K. K ę c i e k, op cit., s. 77. Swoją drogą, ciekawe, czy Hannibal rzeczywiście mial pełnomocnictwa do występowania w imieniu władz Kartaginy. Znając nieufność cywilnych władz tego państwa do własnych wojskowych, należy raczej w to wątpić — uwaga autora.

„(...) Rzymianom nie będzie wolno nigdy zaczynać z wami [czyli z Macedonią — uwaga autora] wojny ani nie będą oni panami Kerkyry, Apollonii, Epidamnu, Faros, Dimale. Parthus, i Atintanii [tereny te graniczyły bądź z Macedonią, bądź z Helladą i znajdowały się w Ilirii(uwaga autora]. Nadto muszą zwrócić Demetriosowi z Faros wszystkich poddanych, którzy przebywają na rzymskim obszarze państwowym (...)"44. Po przestudiowaniu treści traktatu, można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że Hannibal nie miał zamiaru zlikwidować państwa rzymskiego jako takiego ani włączać go w skład Kartaginy. Chodziło mu jedynie o ograniczenie go terytorialnie do obszaru Lacjum z niewielkimi dodatkami i sprowadzenie do roli, jaką w Grecji odgrywały takie państwa-miasta, jak Argos, Ateny czy Spana. Misterny plan, który stanowił podstawę tego traktatu, zawiódł przez przypadek. Poselstwo macedońskie, z którym w drogę powrotną wyruszyli także trzej posłowie Hannibala, po udaniu się do miejsca, w którym ukryli swój statek, zostało dostrzeżone przez okręty rzymskie i posłowie ponownie znaleźli się w rękach Rzymian. Tym razem bajeczka o poselstwie do senatu rzymskiego nie pomogła Rzymianie, widząc wśród nich ludzi ubranych na modłę punicką i z trudem posługujących się językiem greckim, nie uwierzyli w przedstawianą im opowieść. Podczas rewizji na statku odkryto także list Hannibala do Filipa (jego treści źródła nie przytaczają) i dokument z zapisem traktatu. W Rzymie na krótko zapanował stan podenerwowania oto pojawił się nowy przeciwnik! — po czym podjęto środki zaradcze. Wystawiono nowe siły z zadaniem obserwowania Macedończyków i — w razie potrzeby — przeprowadzenia akcji dywersyjnej, która uniemożliwiłaby udzielenie

przez króla pomocy Hannibalowi. Król tymczasem daremnie oczekiwał powrotu swoich posłów. Zamiast nich i zawartego traktatu, otrzymał jedynie z ust załogi okrętu, której udało się uciec z rzymskiej niewoli, wiadomość o losie, jaki spotkał jego emisariuszy. Nie znając treści traktatu. Filip ponownie wysłał do Hannibala posłów, ci mieli więcej szczęścia niż ich poprzednicy. Całe to zamieszanie spowodowało wprawdzie znaczne opóźnienia i obie strony traktatu nie były w stanie rozpocząć — tak jak planowano — w 215 r. p.n.e. skoordynowanych działań bojowych, niemniej jednak tzw. pierwsza wojna macedońska stała się faktem. Trwała ona. z przerwami, do 205 r. p.n.e., nie przyczyniła się jednak do osłabienia sił Rzymu w takim stopniu, jak tego spodziewał Hannibal. Praktycznie tylko raz, w 214 r. p.n.e. pod Apollonią. doszło do bitwy z wojskami rzymskimi przegranej zresztą przez Filipa. Potem, zgodnie z rzymską.. metodą — tam, gdzie możesz użyć do walki nawet chwilowych sprzymierzeńców, użyj ich zamiast własnych sił — Rzymianie sprowokowali wystąpienia niektórych państw greckich przeciwko Filipowi. Sami nie brali udziału w walkach, obserwując jedynie zmagania i od czasu do czasu podsyłając Grekom niewielką pomoc. Tymczasem w Italii walki pomiędzy Rzymianami i Kartagińczykami praktycznie ustały. Hannibal, blokowany przez siły rzymskie, nie był w stanie podjąć skutecznych działań Ograniczał się jedynie do absorbowania oddziałów rzymskich i nadal pustoszył okoliczne ziemie. Jednym z jego większych przedsięwzięć było wtedy oblężenie Noli. miasta zamykającego drogę na Neapol, ale i ono się nie powiodło Miasta bronił prokonsul Markus Klaudiusz Marcellus, Żołnierze Hannibala, po przezimowaniu w bogatej i przyjaznej Kapui, byli tylko cieniem tych walecznych zuchów, którzy zwyciężyli pod Kannami. Często podejmowane przez Rzymian wycieczki, czy to na oblegających,czy natych którzy zajmowali się zdobywaniem żywności, przy-

nosiły Kartagińczykom poważne straty. Zresztą to właściwie nie byli już Kartagińczycy — armia Hannibala składała się wówczas z coraz mniej licznych Libijczyków i Numidów. a zdecydowaną jej większość stanowili, obok przedstawicieli plemion Iberii. Galowie oraz przede wszystkim nowo zaciągnięci przedstawiciele plemion Italii, które odstąpiły od przymierza z Rzymem. Ostatecznie Hannibal, którego armia poniosła znacznie większe straty niż armia rzymska, zmuszony był odstąpić od oblężenia. Inną. bolesną sprawą były nasilające się przypadki wiarołomstwa w jego szeregach. Tym boleśniejszą, że zdrady dopuszczali się nie nowi najemnicy, lecz starzy weterani Hannibala — na stronę wroga przeszło bowiem prawie 300 jeźdźców numidyjskich; tych, którzy walczyli we wszystkich dotychczasowych bitwach. Jedynym sukcesem Hannibala, tyle że osiągniętym nie w walce, lecz dzięki zdradzie części mieszkańców, było opanowanie -greckiego miasta w Italii, Tarentu. Wprowadzeni tam przez dwóch Tarentejczyków — Nikasza i Filemenosa — oraz ich sojuszników, Kartagińczycy pokonali nieliczną załogę obrońców murów miasta, po czym opanowali jego część mieszkalną i port. Ale i to był sukces połowiczny — Rzymianie obronili strzegącą wejścia do portu cytadelę i korzystając z dostaw z morza, nie oddali jej do końca pobytu Hannibala w Italii.

WALKI W ITALII, HISZPANII I NA SYCYLII OD 214 DO 203 r. p.n.e.

W 214 r. doszło do wydarzenia, które mogło mieć groźniejsze dla Rzymu skutki, niż mało przydatny Kartagińczykom sojusz z Filipem V. Po śmierci sędziwego władcy Syrakuz45. Hierona Wielkiego, przyjaciela i sojusznika 45

Syrakuzy — miasto i państwo na Sycylii — uwaga autora.

Rzymu, który udzielał im pomocy w tej tak długo już trwającej wojnie — choć za ostatni przesłany do Rzymu transport żywności Rzymianie nie zdążyli mu już zapłacić, gdyż pieniądze na to przeznaczone wydali na wojnę z Filipem — władzę przejął jego wnuk. Hieronim. Nowy władca wysłał do Kartagińczyków posłów, proponując im zawarcie układu na następujących warunkach: „(...) Kartagińczycy mieli mu udzielić pomocy w wojskach lądowych i morskich, aby wypędzić Rzymian z Sycylii: po czym tak mieli podzielić się wyspą, żeby granicę obustronnego panowania stanowiła rzeka Himera. która mniej więcej na dwie połowy dzieli całą Sycylię (..,)"46. Poselstwo udało się, gdyż władze Kartaginy poszukiwać sojusznika. Zaczęto więc w Afryce przygotowywać wy prawę na wyspę. Tymczasem Hieronim, podpuszczony przez swoich doradców Epikydesa i Hipokratesa (Syrakuzańczyków z pochodzenia, Kartagińczyków z obywatelstwa), poczuł się tak ważny, że wysłał dodatkowe poselstwo, które domagało się uznania, że „(...) jemu należy się panowanie nad całą Sycylią, i z żądaniem, żeby Kartagińczycy pomogli mu opanować Sycylię, przyrzekając ze swej strony poprzeć Kartagińczyków w ich akcji w Italii (...)" 47 . Władze Kartaginy przystały na wszystkie jego warunki, ani myśląc ich dotrzymywać w całości. Licząc na to, że Kartagina udzieli mu pomocy, Hieronim zerwał sojusz z Rzymem, a posłom rzymskim miał oświadczyć, że ,,(...) dotrzyma układów, jeżeli po pierwsze, oddadzą mu wszytko złoto, jakie otrzymali od jego dziadka, Hieronima 48 , po wtóre, jeżeli zwrócą dostawiane im przez cały czas zboże i inne dary, jakie od tegoż posiedli, a po trzecie, jeżeli przyznają, że cały kraj i wszystkie miasta z tej strony rzeki P o l i b i u s z , op.cit., s. 431.

Himera należą do Syrakuzan (...)"49. Po odprawieniu posłów, podjął wyprawę na posiadłości rzymskie na Sycylii, gdzie stronnicy Rzymu zamordowali nowego władcę i obalili monarchię. Ale w mieście przewagę nadal mieli wrogowie Rzymu. Kolejny przewrót wyniósł do władzy Epikydesa Hipokratesa. którzy ostatecznie zerwali z Rzymem. Nie bawiali się Rzymian, gdyż miasto Syrakuzy było doskonale przygotowane do obrony przez genialnego matematyka i konstruktora Archimedesa, mieszkającego tam jeszcze a czasie oblężenia, a ponadto liczyli na szybką pomoc ze strony Kartaginy. Do walki z tym nowym przeciwnikiem Rzym skierował bohaterskiego obrońcę Noli, Marka Klaudiusza Marcellusa, któremu tym razem powierzono dowództwo sił morskich, i prokonsula Appiusza Klaudiusza, dowodzącego siłami lądowymi. „(...) Ci więc rozłożyli się obozem w małej odległości od miasta; wojska lądowe miały dokonać ataku w okolicy Heksapylon, flota zaś zaczepić Achradina przy tak zwanym Scytyjskim Portyku (...). Przygotowawszy ochronne szopy, pociski i co poza tym jeszcze należy do oblężenia, spodziewali się. że przy mnóstwie rąk ludzkich w ciągu pięciu dni wyprzedzą nieprzyjaciół w zbrojeniu się. Lecz nie wzięli przy tym w rachubę tego, co mógł Archimedes, bo nie przeczuwali, że jeden duch czasem więcej potrafi niż całe mnóstwo rąk ludzkich. A teraz z samych faktów poznali łuszność tego twierdzenia. O ile bowiem warowność miasta na tym już polegała, że otaczający je dookoła mur leżał na wzgórzach i na wystającym brzegu skalnym, do " P o l i b i u s z , op.cit., s . 432. Wydaje się. że w przytoczonych tu cytach z Polibiusza nietrudno wyczuć niechęć autora do tego władcy. Tymczasem żądania Hieronima, wysuwane pod adresem Rzymian, należy uznać w przeważającej mierze za zasadne — wszak nie było żadnych podstaw do tego, by to Syrakuzy finansowały wojnę Rzymu z Hannibalem — uwaga autora.

którego nawet w razie braku jakiejkolwiek przeszkody niełatwo mógł się ktoś zbliżyć, chyba w kilku określonych miejscach — o tyle jeszcze wspomniany mąż poczynił takie przygotowania wewnątrz miasta, a tak samo przeciw nadciągającym od strony morza, że obrońcy niczym nie musieli się naprędce zajmować, lecz na wszelkie działanie przeciwników mieli gotową obronę (-..)"50. Rzymianie nie spodziewali się większych trudności przy szturmie. Od strony lądu podeszli z taranami schowanymi w szopach oblężniczych, a od strony morza zaatakowali specjalnie zbudowanymi na połączonych po dwa okrętach machinami oblężniczymi, przypominającymi połączone drabiny z koszem, na którym stali żołnierze wyposażeni w łuki proce i oszczepy. Machiny te, po podpłynięciu do przybrzeżnego muru, unoszono tak, aby po zaczepieniu o niego można_ było wejść na szczyt muru. Machiny te Rzymianie nazwali sambykami, gdyż swoim wyglądem przypominały starożytny instrument muzyczny o takiej nazwie. „(...) W ten sposób wyekwipowani, zamierzali zbliżyć się do wież. Lecz wspomniany poprzednio Archimedes nastawił sobie machiny wojenne na różne odległości strzału: jezeli więc Rzymianie nadpływali z daleka, to ranił ich z silniej napiętych i większych kusz kamieniami i pociskami, sprawiając im niemały kłopot i trudności; a jeżeli pociski już nad nimi przelatywały, to używał mniejszych machin, zawsze w stosunku do chwilowego oddalenia, i doprowadzał ich do takiej bezradności, że w ogóle hamował ich impet i dojazd, aż Marek w swym kłopocie zmuszony był ukradkiem jeszcze w nocy podjechać z okrętami. Gdy jednak te znalazły się na odległość strzału przy lądzie, miał już Archimedes w pogotowiu znowu inne urządzenie, skierowane przeciwko tym, którzy walczyli z okrętów. Oto na wysokości męża podziurawił mur gęstymi otworami, które po zewnętrznej stronie były

50

Ibidem, s. 78.

prawie takie wielkie jak dłoń. Przy nich ustawił w obrębie muru łuczników i małe skorpiony51, a każąc strzelać przez te otwory, czynił żołnierzy z floty niezdatnymi do walki. Wskutek tego zarówno znacznie oddalonym, jak i blisko stojącym nieprzyjaciołom nie tylko udaremniał własne ich zamysły, lecz i znaczne zadawał straty. Jeżeli zaś próbowali wyprostować sambyki. miał przygotowane wzdłuż całego muru machiny wojenne, które w innym czasie były niewidoczne. lecz w razie potrzeby po stronie wewnętrznej wznosiły się nad murem i swymi ramionami daleko wystawały poza blanki: niektóre z nich dźwigały głazy wagi co najmniej dziesięciu talentów, inne ciężkie masy ołowiu. Ilekroć więc zbliżały się sambyki, wówczas ramiona machin, obracając się na dźwigu wedle potrzeby, spuszczały za pomocą sznura kamienie na tę machinę oblężniczą. W ten sposób nie tylko sama machina ulegała rozbiciu, lecz także okręt wraz z tymi, którzy się na nim znajdowali, poważnie był zagrożony. Inne znów machiny ciskały na atakujących nieprzyjaciół — którzy zasłonili się szopami, aby nimi ubezpieczyć się i nie ucierpieć od rzucanych przez otwory w murze pocisków — odpowiednio wielkie kamienie, które miały odpędzić walczących na przodach krętów. Równocześnie też spuszczały na dół uwiązaną na łańcuchu żelazną rękę. za pomocą której ten, kto kierował dźwigiem machiny, chwytał tam, gdzie się dało uchwycić, przód okrętu, a następnie w obrębie murów dolną, wyprostowaną część machiny ściągał w dół. Skoro zaś przód okrętu podniósł do góry i prostopadle ustawił okręt na rufie, wówczas dolną część machiny unieruchamiał, a rękę i łańcuch odłączał od niej za pomocą sznura. Gdy to się stało, jedne okręty padały na boki, inne nawet całkiem się wywracały, większość zaś, wskutek runięcia przodów z wysokości, zanurzała się w morzu i napełniała wodą Skorpiony — machiny wyrzucające pociski w kształcie oszczepów — uwaga autora.

wśród ogólnego zamętu (...)• Taki był wynik oblężenia od strony morza (...)"52Niewiele lepiej wyglądała sytuacja wojsk lądowych,próbujących szturmu na mury od drugiej strony. „(...) Także Appiusz, popadłszy w podobne trudności, musiał odstąpić od swego zamiaru [zdobycia miasta w jednym generalnym szturmie — uwaga autora]. Mianowicie jak długo jeszcze stał on w oddaleniu, ludzie jego, ostrzeliwani z' proc i katapult, ponosili ciężkie straty, gdyż aparat pocisków zarówno co do liczby, jak i skuteczności, był godny podziwu: wszak Hieron dał na to środki, Archimedes zaś był twórcą i wykonawcą swych pomysłów. Kiedy zas żołnierze (...) zbliżali się do miasta, jedni, bez przerwy otrzymując rany przez wspomniane już otwory w murze wstrzymywani byli od ataku, drudzy zaś, którzy pod osłoną szop chcieli się przemocą wedrzeć, znajdowali śmierć od rzucanych z góry kamieni i belek. Niemałą też szkodę wyrządzały im owe zwisające z machin ręce („.), bo wraz z bronią podnosiły mężów w górę i ciskały w dół (...)" 53. Pokonani we wstępnym boju, po poniesieniu znacznych strat, Rzymianie odstąpili od atakowania miasta. Po podzieleniu sił, 2/3 żołnierzy lądowych przeznaczyli do blokowania miasta i utrudniania Syrakuzańczykom zaopatrywania się w żywność od strony lądu, 1/3 natomiast wysłali do atakowania sprzymierzeńców Syrakuz i pustoszenia terenu. Pozostała po pogromie niewielka flota miała za zadanie blokowanie od strony morza dostaw zaopatrzenia dla oolężonych.Aby pomóc Syrakuzom, Kartagina skierowała na wyspę armię liczącą ok. 25 000 piechoty i 3000 jazdy, wspieranych przez 12 słoni bojowych. Dowódcą tej armii został Himilkon. Armia ta opanowała duże i ważne miasto Akragas znane z toczonych tam walk już w czasie pierwszej wojny

52

P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 449-450. Ibidem, s. 450.

53

punickiej. Był to, niestety, jedyny sukces Himilkona. Gdy pomimo znacznej przewagi liczebnej nad Rzymianami (do wojny po stronie Punijczyków przystąpiło plemię Sikelotów, wystawiając dość dużą liczbę wojowników), nie udało mu przerwać blokady Syrakuz, rozłożył się obozem w pobliżu miasta, usiłując utrudnić przeciwnikom aprowizację. Popełnił jednak błąd: przed założeniem obozu nie kazał przeprowadzić rozpoznania terenu, toteż Kartagińczycy obozowali w bagnistej i malarycznej dolinie rzeki Anapos. Wybuch zarazy (malarii) sprawił, że latem 212 r. p.n.e., wskutek masowych zachorowań, Himilkon stracił praktycznie całą armię, w tym i słonie. Los dowódcy nie jest znany, ale że Himilkon nie jest wymieniany w żadnych źródłach poza przekazami nt. tej wyprawy, można przyjąć, że i on zmarł na malarię. Syrakuzy, pozbawione pomocy, padły wiosną 211 r. p.n.e.54, ale nie w wyniku przegranej walki, tylko zdrady części przedstawicieli swojej arystokracji, sprzyjającej Rzymianom. Legioniści zostali wpuszczeni do jednej z dzielnic, a stamtąd, nie napotykając innych przeszkód niż wycieńczeni długotrwałym oblężeniem obrońcy, opanowali całe miasto. Miasto zostało im wydane na łup. Zrabowano ogromny skarbiec królewski, zamordowano wielu mieszańców, złupiwszy uprzednio ich dobytek. Według legendy, którą przytacza (bez podania źródła) Harold Lamb „(...) gdy do komnaty siedemdziesiąt pięć lat liczącego wówczas Archimedesa wtargnęli żołnierze rzymscy, był on pochłonięty wyprowadzaniem równań matematycznych na paskowej tablicy. Być może zapytał głosem gniewnie podniesionym, kto mu przeszkadza, zanim żołnierze Marcellusa go przeszyli i poszli grabić dalej (...)"55. Tak 54

Tak podaje Sikorski w cytowanej już pracy, natomiast Gazda w swoim również tu przywoływanym, opracowaniu wskazuje jako datę upadku Syrakuz koniec 212 r. — uwaga autora. 55 H. L a m b , Hannibal. Warszawa 1962, s. 235-236.

zakończył życie najwybitniejszy spośród uczonych tamtego okresu, genialny wynalazca i myśliciel, teoretyk, a zarazem praktyk. Można to spuentować parafrazą łacińskiej sentencji Inter artna silent leges (Na czas wojny prawa ulegają zawieszeniu) na Inter artna silent kamenae (W czasie wojny milczą muzy; kameny to rzymski odpowiednik greckich muz Syrakuzy upadły, ale walki na Sycylii nie wygasły od razu. Pod koniec 212 r. p.n.e. (według D. Gazdy; J. Sikorski datuje to wydarzenie na 211 r.) Kartaginczycy wysłali nowe siły, dowodzone przez Hannona. Połączyły się one z niedobitkami wojsk Syrakuz. dowodzonymi przez Epykidesa, oraz załogą miasta Akragas. Z Italii wysłał Hannibal niewielki oddział jazdy, dowodzony przez Numidyjczyka, Multinesa. Gdy między dowódcą całej armii punickiej na Sycylii a dowódcą jazdy zaczęło dochodzić do zatargów, dumny Afrykańczyk nawiązał kontakt z Rzymianami, którym obiecał pomoc. Był to juz drugi przypadek zdrady ze strony przedstawicieli plemion pustyni. Pewnej nocy w 210 r. p.n.e. Multines otworzył bramy Akragas. Załoga miasta i większość jego mieszkańców zostali wymordowani, a jeźdźcy przeszli na służbę do Rzymian. Opuszczone, rozbite i po części zdemoralizowane oddziały wojsk Kartaginy i Syrakuz walczyły do końca 210 r p.n.e. Dopiero wtedy nastąpiła kapitulacja — żołnierze trafili do rzymskiej niewoli, a Kartagina ostatecznie i nieodwracalnie utraciła Sycylię. Tymczasem w Italii wciąż nie było przełomu w wojnie. Zimą 212/211 r. p.n.e Rzymianie, pod dowództwem konsulów: Appiusza Klaudiusza i Fulwiusza Flakkusa. przy stąpili do oblężenia Kapui: „(...) otoczyli całą Kapuę rowem, a za nim wałem. Poza tym obwarowaniem wznieśli obaj wodzow ie drugie, tak że obozowali teraz w środku między obu wałami. Umocnienia obronne były z jednej strony zwrócone przeciw oblężomnym

Kapuańczykom. z drugiej przeciw uderzeniem z zewnątrz (...). Hannibal zaś (...) zawrócił do Kapui, bo zależało mu bardzo na tym, by nie pozostawić swemu losowi wielkiego miasta (...). Ataki jego na rzymskie obwarowania okazały się bezskuteczne (...)"56. Obwarowania wokół miasta przypominały te, które 160 lat później zastosuje Cezar, oblegając galijską stolicę Alezję. ale brak szczegółów w opisie nie pozwala na ich porównanie. Gdy Hannibal przekonał się, że nie jest w stanie udzielić pomocy obrońcom Kapui, gdyż Rzymianie, skryci za wałami, skutecznie przeszkadzali tak obrońcom, jak i idącym im z odsieczą, powziął śmiały plan. Pozostawiwszy pod Kapuą niezbyt liczne siły, wyruszył z jazdą i pozostałą częścią piechoty w kierunku Rzymu. Nie zamierzał jednak zdobywać miasta — nie miał machin oblężniczych i brakowało mu piechoty. Liczył natomiast, że tym pozorowanym marszem spowoduje odstąpienie wojsk konsulów od oblegania Kapui. Gdy jego armia stanęła obozem nad rzeką Anio, w odległości 32 stadiów od stolicy, w Rzymie znowu, tak jak kiedyś, po klęsce pod Kannami, wybuchła panika: ,,(...) miasto popadło w przerażenie jak nigdy jeszcze przedtem. Ne mieli bowiem na miejscu dostatecznego wojska, bo cała siła zbrojna, jaką rozporządzali, była wówczas pod Kapuą, a tu nagle stanęło przed nimi wielkie wojsko nieprzyjacielskie i wódz, który dzięki swemu męstwu i szczęściu był nie do zwalczenia (...)"57. To wtedy w Rzymie powtarzano w każdym miejscu sławne później powiedzenie: Hannibal anteportal58. 56

Appian, op.cit., s. 190-191. " Ibidem, s. 191. 58 Według niektórych zawołanie to brzmiało: Hannibal adportam, ale i w pierwszej, i w drugiej wersji znaczyło to samo: Hannibal u bram —uwaga autora. 57

Wodzowie rzymscy nie dali się jednak oszukać, a przynaj-. mniej nie do końca; spod Kapui odeszła tylko armia Fulwiusza Flakkusa. Hannibal, widząc to, odstąpił od bram Rzymu i zawrócił w kierunku Kapui. Po drodze, wykorzystując błędy w organizowaniu obozowiska, popełnione przez Flakkusa, zaatakował niedokończone jeszcze umocnienia wykorzystując wyjątkowo ciemną noc. Rzymianie wszelako, pomimo początkowego zaskoczenia, odparli atak. Po tej nieudanej dywersji wojska Hannibala przeszły do Lukanni, by tam przezimować. Brak tych wojsk pod Kapuą skwapliwie wykorzystali Rzymianie. Wczesną zimą 211 r. p.n.e.,,(...) Kapuańczycy, kiedy im się wyczerpały zapasy żywności, a znikąd nie można było uzyskać nowych, poddali się obu wodzom; poddali się również i Libijczycy, którzy stali załogą w mieście wraz ze swymi wodzami. Hannonem drugim i Bostarem. Rzymianie osadzili w mieście swoją załogę, zbiegom, których pochwycili, poobcinali ręce. przedniejszych Libijczyków wysłali do Rzymu, a pozostałych sprzedali. Spośród Kapuańczyków głównych winowajców odstępstwa stracili, a innym tylko zabrali ziemię (...)"59. Cóz, nie da się zaprzeczyć, że Hannibal, udając się na leże zimowe w czasie oblężenia przez Rzymian Kapui. popełnił poważny błąd. Nieudzielenie pomocy wiernym sojusznikom musiało się zemścić — na stronę Rzymu zaczęły przechodzić przyjazne mu plemiona, które widząc, co spotkało Kapuę, obawiały się, że podzielą jej los.W okresie od 211 do 210 r. p.n.e. walki między wrogimi armiami ograniczały się do drobnych potyczek, których wyniki nie miały wpływu na losy wojny. Jedynym powazniejszym bojem było starcie w 210 r. pod Hedonią. W tei bitwie sukces odniósł Hannibal — w walce zginęło blisko 8000 żołnierzy rzymskich ze swoim dowódcą, prokonsulem Gnejuszem Fulwiuszem Centumalusem, na czele.

A p p i a n, op.cit., s. 195.

Rzymian nie była zresztą całkowita — udało się im obronić obóz. a Kartagińczycy po pewnym czasie odstąpili od jego oblegania. Pomimo tego niepowodzenia, armia rzymska rachowała swoje siły i już w następnym roku, po długim oblężeniu (znowu w wyniku zdrady), opanowała Tarent. W 209 r. p.n.e. Rzym przeżywa poważny kryzys. Sprzykrzone z nim plemiona, choć deklarują wierność, nie przysyłają nowych rekrutów. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest wyczerpanie długotrwałą wojną i ogromne straty w ludziach. Mimo jednak tych problemów rekrutacyjnych przeciwnika, Hannibal nie jest w stanie nic poważniejszego przedsięwziąć — jego armia liczy wówczas zaledwie ok. 25 000 żołnierzy, a to oznacza, że może on podejmować tylko takie działania, które nie narażą jego wojsk na poważne straty. W 208 r. p.n.e. Hannibal i jego armia znów są w formie. Pod Petelią dochodzi do nowejbitwy: (...) Stali tam obozem naprzeciw niego Klaudiusz Marcellus, zdobywca Sycylii, wówczas piastujący po raz piąty konsulat, i Tytus Kryspinus, którzy jednak nie odważyli się podjąć walki. W końcu jednak Marcellus zauważył ciągnący z łupami oddział Numidów i, przekonany. że jest ich niewielu, z lekceważeniem uderzył na nich z 300 jeźdźcami, pędząc sam na ich czele, jako że zawsze ochoczy do walki i nie zważał na niebezpieczeństwo. Nagle jednak zjawiło się wielu Libijczyków, którzy go padli ze wszystkich stron. Idący w tylnej straży Rzymianie pierwsi rzucili się do ucieczki, Marcellus jednak, w przekonaniu, że ciągną za nim, walczył mężnie, dopóki nie zginął rażony oszczepem (...)"60. Historyk nie podaje, jak duże były straty, a jego opis sugeruje, że mogło zginąć jedynie owych 300 jeźdźców i jeden z konsulów. W rzeczywistości straty były dużo 60

Ibidem, s. 78.

większe, a w walce padł także drugi z konsulów61. Nawet jednak i to zwycięstwo nie mogło zmienić sytuacji. Hannibal nie był już w stanie pokonać Rzymu bez wydatnej pomocy z zewnątrz. A tymczasem w Hiszpanii, po zakończeniu wojny z Syfaksem, znowu pojawiły się dość liczne siły kartagińskie Na ich czele, oprócz Hasdrubala, stali Magon i Hasdrubal, syn Giskona, co oznaczało, że w Hiszpanii było teraz już dwóch braci Hannibala. Armia ta — poza jazdą i piechotą miała 30 słoni, ale początkowo nie odnosiła sukcesów Zimę z 212 na 211 r. p.n.e. obie armie przeznaczyły na odpoczynek, ale tę pozorną sielankę przerwało nadzwyczajne i niezwykle tragiczne dla Rzymian wydarzenie. Oto Publiusz Scypion „(...) otrzymawszy (...) wiadomość, że nadciąga Hasdrubal, wybrał się z miasta62 z niewielkim oddziałem dla wyśledzenia jego obozu i przybliżył się nieostrożnie do niego. Hasdrubal otoczył go oraz towarzyszących mu ludzi jazdą i wybił wszystkich do nogi Gnejusz63, jeszcze o tym nie wiedząc, wysłał do brata po żywność żołnierzy, na których natknęli się inni Libijczyc. i podjęli jwalkę. Na wieść o tym wypadł przeciw nim be. przygotowania Gnejusz z lekkozbrojnymi. Ale Libijcz>. wycięli już pierwszych i z kolei rzucili się w pościg .. Gnejuszem, aż schronił się do jakiejś wieży. Libijczycy podpalili jednak tę wieżę i Scypion zginął w ogniu wraz z towarzyszami (...)"64. I tak wczesną wiosną 211 r. p.n.e armia rzymska utraciła jednocześnie dwóch wodzów W tej sytuacji Rzym wysłał Gajusza Klaudiusza Nero-, z siłami wynoszącymi od 800 do 1000 jazdy i od 6000: 61

D. G a z d a , op.cit., s. 115. Publiusz Scypion zimował wtedy w Kastolonie. a jego brat w Orsonie oba miasta były położone w niedużej od siebie odległości autora) 63 Gnejusz — uwaga autora był bratem Publiusza 64 D. G a z d a, op.cit., s. 84-85. 62

—

uwaga

10 000 piechoty. Miały one wzmocnić armię, nad którą dowództwo przejął tymczasowo legat w armii Scypionów, Lucjusz Marcjusz.. Tymczasem Kartagińczycy, korzystając z powstałego po śmierci lubianych dowódców zamieszania w armii wroga, wyparli Rzymian z niemal całej Hiszpanii — ostatnią linią ich obrony były zbocza Pirenejów. W Rzymie powstała obawa, że mogą utracić nie tylko Hiszpanię, że Kartagińczycy, po ostatecznym pokonaniu walczących tam Rzymian, mogą pokusić się o przerzucenie sił do Italii i zaatakowanie Rzymu od północy — już raz jeden z Barkasów przekroczył Alpy, dlaczego nie mieliby tego wyczynu powtórzyć jego młodsi bracia? Postanowiono zatem wyekspediować tam nową armię, z nowym wodzem na czele. Tymczasem okazało się, że brakuje chętnych na to stanowisko. Na zgromadzeniu, które miało wyznaczyć wodza tej wyprawy „(...) wystąpił na środek Korneliusz Scypion. syn Publiusza Korneliusza, poległego w Hiszpanii; miody jeszcze człowiek, bo liczący zaledwie 24 lata65, ale uchodzący za rozumnego i dzielnego młodzieńca. Sławił on ojca swego i stryja, opłakiwał ich los nieszczęsny, i dodał, że jest przed wszystkimi innymi jedynie powołany do tego. by pomścić ojca, stryja i ojczyznę. Mówił jeszcze wiele i z wielką namiętnością, jakby natchniony przez boga. zapewniając, że zdobędzie nie tylko Hiszpanię, lecz po niej także Afrykę i Kartaginę (...)"66. Pomimo oporów senatu, powierzono mu to stanowisko i jesienią 210 r. p.n.e. Scypion, na czele armii liczącej ok. 10 000 piechoty i 500 jeźdźców, wkroczył do Hiszpanii. Tam. po połączeniu się z broniącymi się oddziałami i pozaciągnięciu pewnej liczby Celtyberów, armia jego osiągnęła liczbę 25 000 piechoty i 2500 jazdy. Dysponował także ok. 200 okrętami. W 209 r. p.n.e. Scypion, po 65

W rzeczywistości miał wówczas 27 lat. Scypion był tym, który niedobitków po bitwie pod Kannami — uwaga autora. 66 D. G a z d a , op.cit., s. 86.

uprzednim pokonaniu obrony przeciwników nad Ebro, pomaszerował na stolicę Kartagińczyków w Hiszpanii Nową Kartaginę. Przed wymarszem przeprowadził rozpoznanie sił przeciwnika i ich dyslokacji. Dowiedział się,że żaden z trzech „korpusów" punickich (a armia kartagińska podzielona była na trzy grupy, dowodzone przez Magona., Hasdrubala i Hasdrubala, syna Giskona) nie znajduje się bliżej niż w odległości dziesięciu dziennych przemarszów od Nowej Kartaginy. Dlatego aby uniknąć walki z całością sił a było to całkiem prawdopodobne wówczas, gdyby zdecydował się uderzyć na jedno z wymienionych zgrupowań przeciwnika (trudniej było ukryć przemarsz wojsk w przypadku wyprawy na którąkolwiek z grup, a ponadto każdemu z nich mogła szybko pospieszyć z pomocą co najmniej jedna z pozostałych) — wybrał za cel ataku Nową Kartaginę. gdyż ten kierunek był dla jego sił najdogodniejszy. Wszelako zasadniczym powodem ataku na stolicę Kartagińczyków było to, czego się dowiedział, a mianowicie, że „(...) niemal jedyna Kartagina wśród wszystkich miast Iberii posiada porty, które nadają się do przyjęcia floty morskich sił wojennych, a zarazem dla Kartagińczyków nader dogodnie jest położona ze względu na żeglugę z Libii i przejazd morzem; że dalej kartagińska kasa wojenna, wszystkie zapasy dla wojsk, nadto zakładnicy z całej Iberii znajdują się w tym mieście, a co najważniejsze, że tylko około tysiąca wojowników leży załogą na zamku (...)"67. Informacje te wskazywały, że próba ataku na miasto ma wielkie szanse na sukces, a ściślej rzecz ujmując, na pomyślne zakończenie wojny na półwyspie. Zdobycie miasta i portu oznaczałoby pozbawienie Kartagińczyków największej i najdogodniej położonej bazy morskiej, zapasów i pieniędzy, a uwolnienie zakładników pozwoliłoby co nie mniej ważne — pozyskać przyjaciół i sojuszników 67

P o 1 i b i u s z. Dzieje, t. 2. Wrocław 2005. . s. 48.

wśród tych plemion, które do tej pory nie opuściły Punijczyków tylko dlatego, że bały się o los swych bliskich, znajdujących się w ich rękach. Scypion znał także, dzięki informacjom uzyskanym od iberyjskich rybaków, położenie miasta i warunki hydrologiczne wybrzeża wokół niego, wiedział więc, że wszelkie okoliczności bardzo sprzyjają jego planom. Oto jak samo miasto i jego okolice opisywał Polibiusz: ,,(...) Leży zatem Nowa Kartagina w środku iberyjskiego wybrzeża, nad zatoką zwróconą ku południowemu zachodowi, której głębokość wynosi około dwudziestu stadiów, a szerokość z początku około dziesięciu stadiów. Cała zaś zatoka przybiera wygląd portu z następującej przyczyny. Mianowicie u jej ujścia leży wyspa, która z obu stron pozostawia tylko wąski wjazd do niej. Ponieważ wyspa odbija fale morskie, więc w całej zatoce panuje cisza (...). Z najgłębszego kąta zatoki wybiega góra na kształt półwyspu, a na niej leży miasto. Od wschodu i południa otacza je morze, a od zachodu laguna, która sięga jeszcze do jego części północnej, tak że pozostała przestrzeń, aż do leżącego z drugiej strony morza, która też łączy miasto z lądem, wynosi nie więcej niż dwa stadia (...)"68. Dodatkowy, cenny atut stanowiło to, że owa połączona z morzem wąskim kanałem laguna była bardzo płytka, a wieczorem, podczas odpływu morza, woda wokół niej nie sięgała wyżej niż do pasa dorosłego Rzymianina; co więcej, staniał się wtedy pas dna przy samych murach miejskich. Po siedmiu dniach od wymarszu armia Scypiona stanęła pod murami miasta. Tego samego dnia dopłynęła też flota rzymska. Stosunek sił w tej bitwie był tak nierówny, że tylko wyjątkowa nieudolność Rzymian (i to w rozmiarach niespotykanych) mogłaby być przyczyną ich klęski. Scypion

68

Ibidem, s.49-50

dysponował siłami wynoszącymi 25 000 piechoty i 2500 jazdy, oraz ok. 100 okrętami. Magon (imiennik brata Hannibala) miał do dyspozycji, oprócz 1000 żołnierzy, blisko 2000 uzbrojonych mieszczan, niespecjalnie obęznanych z wojaczką. W dodatku swój obóz pod murami miasta Rzymianie rozbili w taki sposób, że już samo jego położenie praktycznie zamykało miasto. Walka zaczęła się następnego dnia po przybyciu Rzymian i po założeniu przez nich obozu. Flota wojenna Rzymian zajęła pozycje pod miastem, od strony otwartego morza odcinając w ten sposób możliwość dostarczenia obrońcom pomocy z zewnątrz. Przed bramą obozu, na otwartej przestrzeni, ustawiono 2000 piechurów i dość dużą liczbę ludzi z drabinami. Magon wyprowadził przeciwko nim ok. 500 żołnierzy, którzy zaatakowali przygotowujących się do szturmu legionistów. Po krótkiej, ale krwawej walce Kartagińczycy wycofali się do miasta, ponosząc pewne straty. W tym czasie Rzymianie, wykorzystując powstałe przy tym zamieszanie, podeszli do murów i przystawili do nich drabiny: „(...) Kiedy zaś pierwsi zaczęli odważnie wspinać się po drabinach do góry, niebezpieczeństwo w tym szturmie stwarzał im nie tyle tłum broniących miasta, ile raczej sama wysokość murów. To wzmocniło też dobre samopoczucie u tych, co stali na murach (...). Niektóre drabiny załamywały się pod ciężarem ludzi (...), na innych ci, co weszli pierwsi, dostawali zawrotu głowy z powodu wysokości i przy słabej nawet obronie (...) spadali z drabin w dół. A gdy jeszcze zaczęto zrzucać na nich z blanków belki czy coś w tym rodzaju, wszyscy, naraz zmiatani, spadli na ziemię. Jednakże (...) nic nie mogło powstrzymać szturmu i naporu (...). I gdy dzień już posunął się naprzód a żołnierze byli wycieńczeni (...), wódz głosem trąb odwołał ludzi od szturmu. Dla oblężonych było to wielka radością (...). Publiusz jednak, który już wyczekiwał

chwili odpływu morza, zgromadził na mieliźnie pięciuset ludzi z drabinami, a naprzeciw bramy i przesmyku ustawił świeże siły (...). Skoro więc tylko odezwał się sygnał do boju i po drabinach, przystawionych do muru ze wszystkich stron, zaczęto odważnie podchodzić w górę, oblężonych ogarnął (...) upadek ducha (...). Ale choć czuli tę trudną sytuację, bronili się, jak mogli. Walka z drabin osiągała swój punkt szczytowy, gdy rozpoczął się odpływ morza i woda odsłoniła z wolna wierzchołki mielizny (...). Wtedy Publiusz (...) kazał przygotowanym na tę okazji ludziom wejść na mieliznę i zachęcił ich do dzielności Wszyscy poszli za jego wezwaniem i na wyścigi ruszyli naprzód przez płyciznę (...), podeszli pod mur przez mielizny i zastali jego flanki opuszczone. Nie tylko więc przystawili bezpiecznie drabiny, ale nawet opanowali mur (...) i poszli drogą wzdłuż niego, zmiatając nieprzyjaciela, przy czym duże usługi w tego rodzaju okazji dawało im ich uzbrojenie. Gdy doszli do bramy, ci z tej strony zeszli w dół i przerąbali zapory, tamci z zewnątrz wpadli do miasta (...). Publiusz zaś, gdy uznał, że do środka weszło już wystarczająco dużo jego ludzi, nasłał ich wedle panującego u nich zwyczaju, na mieszkańców miasta. polecając zabijać każdego, kogo tylko spotkają w drodze, i nikogo nie oszczędzać, ale do grabieży nie przystępować, dopóki nie zostanie wydane hasło (...)"69. Niedobitki obrońców, którzy pod dowództwem Magona cofał i się do miejskiej cytadeli z zamiarem dalszej obrony, widząc rzeź mieszkańców, poddali się. Wtedy też Scypion nakazał zaprzestać mordowania mieszkańców przystąpić do rabunku. Następnego dnia zwycięzcy spieniężyli łupy, a uzyskane w ten sposób środki podzielili pomiędzy wszystkich żołnierzy, odliczywszy wcześniej skrupulatnie to, co się należało państwu.

69

Ibidem, s.53-54

Oprócz mienia i jego właścicieli (oddzielono i nie sprzedano w niewolę jedynie rdzennych mieszkańców Iberii — tym darowano wolność), zdobyto w mieście ogromne łupy, które w całości przeszły na własność państwa. Było wśród nich m.in. 120 wielkich katapult 281 mniejszych, 23 duże bałisty i 42 małe, ogromne ilości pocisków do tych wszystkich machin, a także, obok kasy wojskowej (a było w niej dobre 600 talentów srebra), zapasy żywności. Z 18 zdobycznych okrętów70 Scypion kazał zwolnić natychmiast wszystkich iberyjskich i celtyberskich zakładników i odesłać ich do rodzin. Ta łaskawość zjednała mu wielu przyjaciół i już na przełomie 209/208 p.n.e. większość plemion Hiszpanii przeszła na jego stronę. Kartagińczykom zaczął się palić grunt pod nogami, Widząc, że sytuacja sprzyja Scypionowi, a czas pracuje na jego korzyść, Hasdrubal Barkas postanowił zapobiec dalszemu wzrastaniu sił rzymskich i wydać jego armii bitwę Liczył na to, że ciągle jeszcze ma nad nimi przewagę, ale opracował również wyjście awaryjne: gdyby mu się powinęła noga i poniósł klęskę, zamierzał opuścić Hiszpanię w której wówczas nie miałby już czego szukać, i pomaszerować do Italii, dokąd już kilkakrotnie wzywał go Hannibal Do decydującej bitwy doszło w lipcu 208 r. p.n.e.. pod miejscowością Baekula. Wojska Kartaginy zajęły dogodną pozycję. Tyły zabezpieczała im rzeka, a przed frontem miały dogodną do manewrów równinę, która pozwalała na szybkie i zdecydowane ataki jazdy. Hasdrubal liczył też na dodat kowe wzmocnienie w postaci maszerujących na pole bitwy zgrupowań dowodzonych przez Magona i Hasdrubala (syna Giskona). Gdy podeszły oddziały rzymskie, armia Hasdrubala zajęła pozycje bojowe. Tymczasem Scypion przyczaił się: wy czekiwał przez dwa dni, licząc już to na znużenie przeciw70

J. S i k o r s k i, op.cit., s. 104.

Żołnierze kartagińscy 1. Ciężkozbrojny piechur; 2. Dowódca

Schemat działania „kruka" - legioniści atakują po opuszczonym na pokład przeciwnika pomoście Walka na morzu przy zastosowaniu tzw. kruka - pomostu abordażowego

Oblężenie Syrakuz w 212 r. p. n.e. Machiny Archimedesa

Śmierc Archimedesa

Wojownicy celtyccy: 1. Kawalerzysta; 2. Lekkozbrojny piechur

Wojownicy północnoafrykańscy: 1 Książe numidyjski:2.Jeździec mauretanski: 3 Lekkozbrojny piechur mauretański

Legionista rzymski w pancerzu kolczym

Legioniści rzymscy przy budowie obozu

Atak legionistów rzymskich - z prawej centurion

Wojownicy sprzymierzeńców rzymskich: 1. Jeździec 2 .Ciężkozbrojny Samnita; 3. Ciężkozbrojny Lukiańczyk

nika. już to na ewentualne odstępstwo wciąż jeszcze wiernych Punijczykom Iberów. On także brał pod uwagę nadejście dodatkowych sił kartagińskich, które dałyby jego przeciwnikom jeszcze większą przewagę. Dlatego też po tych dwóch dniach i on był zdecydowany podjąć walkę. Nauczony doświadczeniem spod Kann, przyjął ugrupowanie podobne do tego. jakie zastosował tam Hannibal. Do walki w pierwszej linii wysłał lekkozbrojnych, których zadaniem było związanie w walce centrum sił przeciwnika, natomiast na skrzydła, z zadaniem obejścia, wysłał jazdę i ciężką piechotę: (...) Publiusz wysłał całą swą siłę lekkozbrojną z zadaniem niesienia pomocy zagrożonym towarzyszom, a z reszty, którą trzymał w pogotowiu, połowę wziął sam i obszedłszy pagórek z lewej strony przeciwnika, uderzył na Kartagińczyków, połowę zaś powierzył Leliuszowi i tak samo kazał mu uderzyć na wroga od strony prawej. Wśród tej akcji Hasdrubal był jeszcze w toku wyprowadzania pozostałych swych sił z obozu (...). A Rzymianie, ponieważ rozpoczęli akcję na skrzydle, kiedy przeciwnik nie zdążył jeszcze zająć stanowisk na skrzydłach, nie tylko bezpiecznie wyszli na wzgórze, ale nawet, uderzając na przeciwnika, gdy jeszcze był w toku uzupełniania szyków i przesunięć, część jego wojsk, atakujących ich z boku, wybili, a część, która chciała się im przeciwstawić przez odpowiedni obrót, zmusili do ucieczki (...)"71. Manewr, zastosowany przez Scypiona, umożliwił pokonanie przeciwnika, ale nie odegrał takiej roli, jak manewr pod Kannami. Nie udało się okrążyć i zniszczyć sił Hisdrubala: nie zadano nawet im zbyt wielkich strat w ludziach. Faktem jest, że po tej bitwie Kartagińczycy, wprawdzie nie wszyscy, a tylko grupa Hasdrubala, uznawszy się za pokonanych, postanowili opuścić Iberię.

71

Ibidem, s. 78.

Wbrew temu, co sugeruje Janusz Sikorski72 nie można zatem uznać tej bitwy za przełomowe wydarzenie w historii rzymskiej sztuki wojennej, a jedynie za coś w rodzaju wstępu do zmian, próbę odejścia od dotychczas stosowanych standardów. Natomiast nie ulega wątpliwości, że to dzięki tej bitwie Scypion pozbył się z Hiszpanii część sił przeciwnika, a jednocześnie zyskał nowych sojuszników spośród plemion tubylczych, choć trzeba pamiętać,że część tych plemion nadal współdziałała z Punijczykami (Czyżby przewidywali, co ich spotka niedługo, gdy Rzymianie opanują cały półwysep?) Tymczasem Hasdrubal, wraz z pozostałymi siłami, nie niepokojony przez Rzymian, przekroczył Pireneje i przemaszerował śladami brata przez Galię, minął Rodan i, jak podają niektóre źródła, przezimował nad jego brzegiem, a wiosną 207 r. p.n.e. przekroczył Alpy (choć są i tacy historycy, którzy uważają, że przeszedł Alpy jeszcze jesienią i zimował w Ligurii). Po przybyciu nad Pad dokonał zaciągów do armii wśród Ligurów, Galów i Celtów. Zaciągi, których dokonał (a wyniosły one ok. 8000 wojowników), pozwoliły mu uzupełnić armię do ok. 30 000 żołnierzy73; dysponował także 10 słoniami. Z takimi siłami wyruszył na południe Italii, przesyłając bratu wiadomość o swoim marszu i o jego trasie, co było błędem, zważywszy że posłańcy nie dotarli do Hannibala, tylko wpadli w ręce Rzymian. Tak czy inaczej, Hannibal dowiedział się o przybyciu wojsk brata, niemniej początkowo oczekiwał go bez podejmowania jakichkolwiek akcji. Nie oznaczało to, że był on niechętny połączeniu się wojsk; obawiał się jedynie, że

72

J. S i k o r s k i. Kanny 216p.n.e., s. 104. A p p i a n z A l e k s a n d r i i szacuje liczbę jego żołnierzy na 48 000 piechoty, 8000 jazdy i 15 słoni, ale liczba ta wydaje się być znacznie przesadzona — byłoby to więcejniprzeprowadził Hannibal! —uwaga autora. 73

opuszczenie przez niego południowej Italii spowoduje zagładę ostatnich sprzymierzonych z nim plemion. Nie mając żadnej wiadomości od brata, po pewnym czasie zdecydował się pomaszerować w jego kierunku. Dość łatwo przełamał rzymską blokadę Lukanii (gdzie jego wojska przebywały) i wkroczył do Apulii. Wkroczył i stanął: nastepną przeszkodę stanowiła licząca 7 legionów armia konsula Gajusza Klaudiusza Nerona, czyli ok. 70 000 wojowników, w tym połowa Rzymian, a na resztę składali się sprzymierzeńcy). Mimo całego swojego geniuszu, Hannibal nie był w stanie pokonać armii mającej nad nim 3.5-krotną przewagę. Marsz Hasdrubala na południe przebiegał wzdłuż wybrzeża Adriatyku, a jego brat nie znał ani trasy, ani też ewentualnego miejsca spotkania. Z kolei Rzymianie znali plany maszerującej z północy armii — gdy pochwycono gońców kartagińskich, konsul Neron wyruszył z jednym legionem i jazdą na pomoc drugiemu konsulowi — Markowi Liwiuszowi Salinatorowi, który w tym czasie blokował Hasdrubala nad rzeką Metaurus. Gdy ten, w wyniku pomyłki rzymskiego trębacza (który zgodnie z regulaminem, ale wbrew planom konsulów zatrąbił dwa razy), zorientował się. że ma naprzeciwko siebie nie jednego, ale dwóch wodzów, postanowił wycofać się nocą. Była to błędna decyzja — stały tam nie dwie armie konsularne, lecz nadal jedna, tyle tylko że wzmocniona, ale to „wzmocnienie" było wyczerpane forsownym marszem i potrzebowało odpoczynku. Nocny marsz Kartagińczyków, porzuconych przez przewodników, sprawił, że śmiertelnie znużeni żołnierze pobłądzili, tak że Rzymianie nie musieli wcale daleko ścigać przeciwnika. O świcie, 24 czerwca 207 r. p.n.e., armie stanęły naprzeciwko siebie. Hasdrubal, w którego oddziałach służyli rdzenni Kartagińczycy, Libijczycy, Iberowie, Galowie

i Celtowie, dysponował siłą liczącą ok. 30 000 żołnierzy74. W armii było także 10 słoni, co mogło, ale nie musiało stanowić poważnego atutu. Armia rzymska miała nieznaczną przewagę nad Punijczykami. Salinator dysponował od 9500 do 14 000 piechoty legionowej, ok. 10 000-15 000 piechoty sprzymierzeńców oraz 3000 jazdy. Poważne wzmocnienie tej armii stanowiła licząca 6000 piechoty i 1000 jazdy grupa Nerona. W sumie armia rzymska liczyła od 30 000 do 39 000 żołnierzy75. Hasdrubal ustawił wojsko w trzech odrębnych grupach Na lewym skrzydle stała piechota galijska, w centrum Liguryjczycy, a na skrzydle prawym Iberowie, Libijczycy i Kartagińczycy. Lewe skrzydło osłaniane było z lewej flanki przez rzekę, a przed jego frontem znajdował się dość głęboki parów. W centrum szyku ustawiono słonie: tam też znajdował się początkowo Hasdrubal. Także armia rzymska ustawiła się w trzech grupach. Naprzeciw Galów stanęła grupa Nerona, w centrum — jeden legion rzymski i jeden sprzymierzeńców pod dowództwem prokonsula Porcjusza, na lewym skrzydle trzecią grupą o takim samym składzie jak w centrum, dowodził Salinator. Bitwę rozpoczął Neron, próbując zaatakować Galów, ale atak ten skutecznie wstrzymał wspomniany parów. W tej sytuacji wódz rzymski postanowił przegrupować się na lewe skrzydło i obejść skrzydło przeciwnika. Manewr ten zajął jednak sporo czasu, a tmczasem w centrum do natarcia przeszły słonie i Liguryjczycy. Szala zwycięstwa przechylała się na stronę Punijczyków. mimo że słonie, ściśnięte w środku, obrzucane pociskami i wystraszone wrzawą bitewną, wyrządziły tyle samo szkody Rzymianom, 74

D. Gazda, op.cit., s. 121. Sikorski w swojej pracy (Kanny 216, op.cit., s. 108) podaje

liczbę 12 000, ale wy daje się. że jest ona zaniżona Jeśli przyjąć, że tylko nad Padem zaciągnięto 8000. to by oznaczało,że przez Alpy przeprowadził on jedynie ok. 4000, a to nieprawdopodobne — uwaga autora. 75

D. Gazda, op.cit., s. 121.

co i Liguryjczykom, aż w końcu przedarły się (bez swoich jeźdców) poza pole bitwy. Hasdrubal w tym samym czasie stanął na czele prawego skrzydła i uderzył z tą grupą na oddział Salinatora. Wydawało się, że bitwa jest już rozstrzygnięta, gdy na odsłonięte prawe skrzydło Libijczyków uderzyła grupa Nerona. Atakowani z tyłu i z boku Libijczycy znaleźli się w pułapce. Sytuację próbował uratować Hasdrubal, odwracając szyk i uderzając na Nerona. Los jednak przestał sprzyjać Punijczykom. Prawe skrzydło armii Hasdrubala zostało okrążone, a on sam zginął w walce. Razem z nim poległo 12 000 jego żołnierzy głównie z prawego skrzydła i centrum), a blisko 2000 trafiło do niewoli. Z reszty rozbitej armii część (nieokreślona) przedarła się do Hannibala, a pozostali, w rozsypce, uciekli na północ, do swoich ziomków76. Po zakończeniu bitwy Neron wraz ze swoją grupą, pomaszerował na południe, do swojej armii. Zabrał ze sobą odcięta głowę Hasdrubala, którą kazał nocą podrzucić w pobliżu pozycji Hannibala; jednocześnie posłał do niego —jako „zwiastunów klęski" — dwóch jeńców. Była to pierwsza wiadomość, jaką otrzymał Hannibal na temat przebiegu bitwy i losów swojego brata — zbiegowie z pola walki dotarli doń później. Upewniwszy się, że armia Hasdrubala poniosła totalną klęskę, Hannibal wycofał się do Brucjum, gdzie został praktycznie zablokowany przez blisko 70-tysięczną armię rzymską. Sam miał już jedynie 25 000 żołnierzy, a mimo to Rzymianie, czując respekt przed jego sławą, nie przypuścili na niego ataku. I to, praktycznie rzecz biorąc, był już koniec wojny w Italii. Podobnie wyglądała sytuacja w Hiszpanii. Wojska kartagińskie broniły się jeszcze na niektórych terenach, ale ich położenie pogorszyło się, gdy w 206 r. p.n.e. władze Kartaginy nakazały Magonowi wyprawić się 76

Ibidem, s.121

do Ligurii i tam odciążyć Hannibala. Szczupłe siły,które się tam wyładowały w następnym roku, znacznie oddalone od pozycji Hannibala, nie miały żadnych szans na zwycięstwo. Po dokonaniu nowych zaciągów wśród Ligurów (niestety, niezbyt licznych) i przezimowaniu, stoczył kilka drobnych potyczek, ale w 203 r. p.n.e. zostały pokonane w bitwie na terenie Galii Przedalpejskiej przez wojska Korneliusza Cethegusa. Magon, wraz z niedobitkami swojej armii, wycofał się drogą morską do Afryki,ale w drodze do ojczyzny zmarł na morzu na skutek odniesionych ran. W ten sposób z trójki Barkasów pozostał już tylko jeden — Hannibal. Ale w Ligurii przetrwał jeden z podkomendnych Magona — Hannibal, który, dowodząc wojownikami tubylczymi, walczył skutecznie z Rzymem przez kilka kolejnych lat. Pozostawiony w Hiszpanii Hasdrubal (syn Giskona)już w 206 r. p.n.e., w bitwie pod Ilipą, poniósł klęskę, a jego wojska zostały całkowicie rozbite. Hasdrubal. widząc bezsens dalszej walki, rozpuścił pozostałych przy nim Iberów. a sam, z Kartagińczykami i Numidami (był wśród nich jeszczc Masynissa, wygnany przez Syfaksa książę numidyjski), przeprawił się do Afryki. W owym czasie niektóre z hiszpańskich plemion zorientowały się — poniewczasie — że zamieniły jedną okupację na drugą i poderwały się do walki przeciwko Scypionowi. Było jednak za późno i Scypion rozprawił się z nimi bez większego trudu. Zapoczątkował w ten sposób okres długotrwałych walk Rzymu w Hiszpanii — to jednak już temat na zupełnie inną opowieść. Zwycięski Scypion przesłał do Rzymu olbrzymie łupy. Zajęta została (przynajmniej tymczasowo) cała Hiszpania w tym także miasta fenickie. Podbój Hiszpanii rozpoczął ostatni etap drugiej wojny punickiej. W tym samym czasie zakończyła się pierwsza wojna macedońska — król Filip V zaproponował Rzymianom pokój i wycofał się z wybrzeża Iliryjskiego.

KOŃCOWY OKRES WOJNY. WALKI W AFRYCE. SCYPION I HANNIBAL POD ZAMĄ

Od początku wojny Rzymianie planowali przeniesienie działań bojowych na terytorium Kartaginy, ale początkowo, z uwagi na szybkość działań Hannibala i jego zwycięstwa, nie było to możliwe. Wprawdzie już w 208 i 207 r. p.n.e. dokonali — pod dowództwem prokonsula Marka Waleriusza Lewinusa — dwóch najazdów na Afrykę, nie były to jednak inwazje w pełnym tego słowa znaczeniu, a jedynie napady rabunkowe, służące zdobyciu łupów. Niemniej jednak przyniosły one także dużą korzyść — w morskiej bitwie pod Aspis flota Lewinusa, dysponując 100 okrętami, rozbiła punicką flotę (83 okręty) — dawne sukcesy floty kartagińskiej były już wówczas jedynie wspomnieniem o dawnej wspaniałości. W 204 r. p.n.e. Korneliusz Scypion przekonał senat o konieczności przeniesienia wojny do Afryki. W Italii — utrzymywał — wojska nie mają już co robić. Hannibal jest tak osłabiony, że nawet taki wódz jak on nie może zagrozić Rzymowi. Zaniepokojone władze Kartaginy wzywają Hannibala do powrotu. Tymczasem latem 204 r. p.n.e. Scypion wypływa z sycylijskiego portu Lilibeum na czele potężnej floty, liczącej ponad 400 statków transportowych, osłanianych przez 40 okrętów wojennych — z taką nie musi się już obawiać floty przeciwnika. Tym razem to nie jest zwykły napad, to prawdziwy najazd! Na pokładach okrętów znajduje się 35 000 piechoty i 3200 kawalerzystów. Armia ta, nieniepokojona przez Kartagińczyków, przybija do afrykańskiego brzegu przy ujściu rzeki Bjgradas (niedaleko Utyki — drugiego pod względem znaczenia miasta kartagińskiego, położonego tylko 30 km od stolicy). Tam dołącza do nich władca numidyjskiego plemienia Massynów, król Masynissa, z niewielkim, liczącym zaledwie 200 jeźdźców, oddziałem. Sojusznik to może

nie potężny, ale bardzo cenny, bo doskonale znający pole przyszłej walki, a poza tym rokujący nadzieję na przeciągnięcie na stronę Rzymian przynajmniej części Numidyjczyków (tych, którzy byli poddanymi ojca Masynissy), walczących pod wodzą króla Syfaksa u boku wojsk kartagińskich. Oblężenie Utyki nie powiodło się jednak, a nadchodząca zima (przypominająca polską jesień) spowodowała przerwanie działań bojowych. W niewielkiej odległości od blokowanego miasta Rzymianie założyli obóz, na częśc Scypiona nazwany Casta Kornelia, czyli obóz Korneliusza W tej sytuacji Kartagińczycy przeprowadzili pośpieszą mobilizację i zgromadzili armię, liczącą 35 000 piechoty i 5000 jazdy. Dowódcą tego wojska mianowali Hasdrubala, syna Giskona. Razem z tymi wojskami obozowała armia Syfaksa, licząca 50 000 piechoty i 10 000 jazdy, choc liczby te wydają się mocno zawyżone . Po początkowych nijak niewpływających na sytuację i położenie wojsk walkach, Kartagińczycy, za namową króla Syfaksa, zamiast dokonać próby zepchnięcia Rzymian do morza (zepchnięcia jak najdosłowniej, gdyż Scypion na czas zimowania nakazał wciągnąć okręty na ląd), przystąpili do pertraktacji pokojowych. Występujący w roli pośrednika Syfaks zaproponował pokój na następujących warunkach Kartagińczycy opuszczają Italię, a Rzymianie Afrykę, natomiast na pozostałych terytoriach zostaje zachowany aktualny na dzień zawarcia traktatu stan posiadania78 Scypion. starym, rzymskim zwyczajem, najpierw oświadczył, że nie może o takim układzie rozmawiać, a następnie, wiosną 203 r. p.n.e., w celu uśpienia czujności przeciwnika zaczął udawać, że ząleży mu na pokoju i że zgadza się na pertraktacje. Jednocześnie po dokładnym rozpoznaniu sytuacji, tak przez wysyłanych dość często posłów. Jak 77

Sikorski, op.cit., s. 109-110

78

. P o 1 i b i u s z, op.cit., s. . 162.

i innych wywiadowców, ustalił, że obozowiska, zarówno Numidyjczyków, jak i wojsk Hasdrubala są niedbale strzeżone i słabo obwałowane, a ponadto szałasy zbudowano z łatwopalnego materiału. Postanowił zatem dokonać wypadu i podpalić obydwa obozy: tak Syfaksa, jak i Hasdrubala. Nocą większość armii rzymskiej wymaszerowała w trzech grupach, kierując się do obozów wrogów. Na obóz numidyjski maszerowała grupa dowodzona przez pretora Leliusza i grupa Masynissy, na obóz punicki natomiast — grupa dowodzona osobiście przez Publiusza Scypiona. Z uwagi na zaskoczenie gospodarzy, oba obozy zostały spalone, a ich mieszkańcy albo zginęli od ognia, albo,uciekając bez broni przez bramy, wpadali na Rzymian i ginęli od mieczy i oszczepów. Podstęp Scypiona udał się znakomicie — armia przeciwnika została prawie zupełnie zlikwidowana79. Korzystając z tego sukcesu, Rzymianie opanowali kilka miast na wybrzeżu. W Kartaginie zapanowała panika. Nie pomogło nawet przybycie 10 000 nowo zaciągniętych Celtyberów ani to, że Hasdrubal w krótkim czasie odbudował armię, uzyskując ponownie liczbę 30 000 wojowników, ani nawet to, że Syfaks nie tylko nie opuścił sojuszników, ale jeszcze sprowadził liczne zastępy nowej piechoty i jazdy. Chcąc nie chcąc, władze wysłały pospiesznie wezwanie do Hannibala. by ten natychmiast wracał do ojczyzny. Odtworzone połączone siły kartagińsko-numidyjskie, podniesione na duchu po przybyciu Celtyberów, postanowiły wydać Scypionowi bitwę, aby w ten sposób pomścić ofiary pożaru. Kartagińczycy rozbili obóz na tzw. Wielkiej Równinie nad rzeką Bagradas. Naprzeciw nim wyruszyła prawie cała armia Scypiona (jedynie niewielkie siły pozostawiono do blokowania oblężonej Utyki). Gdy obie armie zetknęły się na Wielkiej Równinie, uszykowano wojska do walki:

79

Ibidem, s.163-166

„(...) Publiusz (...) ustawił najpierw manipuły włóczników (hastati), za nimi wojska pierwszoszeregowe (principes), a w tyle rezerwę trzeciego szeregu (triarii). Z konnicy część złożoną z Italików ustawił na prawym skrzydle a Numidów z Masynissą na lewym. Z drugiej zaś strony Syfaks i Hasdrubal ustawili Celtyberów w środku, naprzeciw manipułów rzymskich, Numidów z lewej strony, Kartagińczyków z prawej. Ledwie jednak przyszło do pierwszego zderzenia, Numidowie od razu cofnęli się przed italską konnicą, a Kartagińczycy przed skrzydłem Masynissy(...). Celtyberowie natomiast w starciu z Rzymianami bili się dzielnie. Nie mogli bowiem szukać ocalenia ani w ucieczce, bo nie znali tamtych okolic, ani jako żywcem pojmani jeńcy (...). Nic to jednak nie pomogło, bo skoro tylko skrzydła cofnęły się w tył, zaraz zostali otoczeni przez manipuły pierwszoszeregowych i rezerwę trzeciego szeregu, padli więc wszyscy na miejscu, z wyjątkiem nielicznych jednostek. Tak to celtyberowie zginęli, oddając niemałą przysługę Kartagińczykom nie tylko w czasie całej bitwy, ale także w czasie ich ucieczki. Bo gdyby Rzymianie nie napotkali ich oporu, ale z miejsca zaczęliby ścigać uciekających, zgoła skromnej garstce przeciwnika udałoby się zbiec przed nimi. Tymczasem Syfaks z konnicą bezpiecznie oddalił się do swojego kraju, a Hasdrubal z ocalałymi z bitwy — do Kartaginy (...)"80. W bitwie tej Scypion znowu zastosował manewr oskrzydlenia, ale i tym razem nie udał się on w takim stopniu,jak wychodził niedościgłemu mistrzowi — Hannibalowi. Król Syfaks, po raz drugi doświadczywszy tak poważnych strat, postanowił uciec daleko, aż na własne terytorium licząc, że Rzymianie nie będą go ścigali. Nie wziął jednak pod uwagę zarówno zaciętości Scypiona, który wysłał za nim Leliusza, jak i przede wszystkim swojego śmiertelnego

m

Mdem,

s.168

wroga, zranionego w swej dumie Masynissy (wszak Syfaks nie tylko pozbawił go państwa, ale i odebrał narzeczoną). Obaj wrogowie dopadli go już na jego terytorium, prawie u wrót stolicy państwa. Tam też, po krótkiej bitwie, dostał się do niewoli, w której przebywał aż do triumfu Scypiona w 202 r. p.n.e. 81 . Gdy Masynissa ścigał Syfaksa, Scypion na czele pozostałej części wojska pustoszył kraj i oblegał miasta, z których część poddawała mu się bez walki. Ludność Kartaginy (mowa tu o państwie, nie o mieście) była już zmęczona długotrwałą wojną, która w praktyce trwała — z niewielką przerwą — od 264 r. p.n.e. Tymczasem w Italii Hannibal, otrzymawszy wezwanie do powrotu, zbierał wojsko i przygotowywał się do podróży. W stosunku do wiernych mu do końca przedstawicieli plemion italskich zachował się godnie i zaproponował, by wraz z nim udali się do Afryki 82 . Wreszcie, późną jesienią, Hannibal odpłynął do Kartaginy. Italia mogła odetchnąć, tym bardziej Rzymianom było śpieszno do zakończenia wojny, ale, oczywiście, na ich warunkach. Punijczycy nie czekali jednak biernie na powrót swojego genialnego wodza, choć, niestety, jak dotąd miernego polityka. Zbudowali nowe okręty wojenne i wyprawili się na flotę rzymską. W okolicach Utyki udało się rozbić część floty przeciwnika i zagarnąć 60 statków ::ansportowych z zaopatrzeniem. Rzymianie, wstrząśnięci tym sukcesem pogardzanej przez siebie floty, przyczaili się w zatoce i przygotowali okręty do obrony, wiążąc je ze sobą i obstawiając transportowce okrętami wyposażonymi w różnorodne machiny bojowe. Ku ich zdumieniu, władze Kartaginy, nie czekając na powrót Hannibala i nie zważając

81

J. Sikorski, op.cit, s. 110-111. Appian, wyraźnie nielubiący Hannibala, twierdzi w swej Historii rzymskiej. że tych. którzy nie chcieli z nim odpłynąć, Hannibal ukarał: niektórych sprzedał w niewolę, a resztę wymordował — zob.: A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. 1, Wrocław 2004, s. 208. 82

na osiągnięty na morzu sukces, zwróciły się do Scypiona z prośbą o pokój. Nic dziwnego, że Rzymianie postanowili wykorzystać tę sposobność i warunki, jakie zaproponował ich wódz, były bardzo ciężkie. Kartagina miała ograniczyć swoje terytorium tylko do Afryki (a i tam zaspokoić żądania sąsiadów, czyli głównie Masynissy, który po pokonaniu Syfaksa już siebie uważał za władcę całego państwa numidyjskiego), ewakuować się z Italii (co już się odbywało), wypłacić Rzymowi odszkodowanie w wysokości 5000 talentów i zmniejszyć posiadaną flotę do 20 okrętów (czyli tak jakby w ogóle tej floty nie posiadać). Rada Starszych Kartaginy przyjęła jednak te warunki i zawarto rozejm. Również rzymski senat nie protestował; jego członkowie też mieli dość tej wojny — wielu senatorów poległo na polach bitew, wielu zostało praktycznie zrujnowanych83. Tymczasem jednak do Kartaginy wpłynęły okręty wiozące wojska z Italii — armię Hannibala i pozostałości armi nieżyjącego już Magona. A jest to siła niemała — 20 000 zahartowanych w boju i doskonale wyszkolonych żołnierzy ludzi, którzy przez długie lata wojny oduczyli się życia bez walki. Hannibal po przybyciu do Kartaginy od razu wysłał do Grecji, Macedonii, Libii i Iberii werbowników z zadaniem dokonania nowych zaciągów do armii. Ponadto pozyskał część wodzów plemion numidyjskich, w tym syna Syfaksa, Wermina, i część miast podległych Masynissie. Wszystko to działo się nieoficjalnie, bo Hannibal nie chciał narazić się Scypionowi w trakcie trwania rozejmu. Jednak żadnemu z wodzów, ani Scypionowi. ani Hannibalowi, nie odpowiadał pokój. Hannibala wspierała partia zwolenników wojny, na Scypiona też naciskali przed stawiciele „lobby wojennego" w jego szeregach, dążący do zupełnego osłabienia Kartaginy, w tym kwestor w jego 83

D. Gazda, op.cit., s. 123.

armii,Markus Porcius Katon, zwany Cenzorem lub Starszym. Teraz trzeba było tylko znaleźć pretekst do zerwania. I pretekst się znalazł. Oto na skutek burzy na morzu część transportowej floty rzymskiej uległa rozproszeniu, część została uszkodzona, a część statków fale wyrzuciły ni brzeg w okolicy portu Kartagina. Patrolujący wybrzeże siitagińczycy zwietrzyli okazję i zajęli te statki, ma się rozumieć, wraz z ładunkiem. „(...) Gdy Kartagińczycy zajęli te okręty rzymskie : ogromne zapasy, Publiusz odczuł to bardzo dotkliwie już dlatego, że nie tylko Rzymianie zostali pozbawieni zapasów, ile jeszcze wróg zaopatrzył się obficie w bogatą zdobycz pierwszej potrzeby. Jednakże jeszcze bardziej dotknęło go to. że Kartagińczycy złamali przysięgę i wojna zaczyna się na nowo (..)"84. Rzymianie zażądali zwrotu statków i ładunku oraz ukarania winnych, grożąc zerwaniem rozejmu i wznowier.iem wojny. Tymczasem partia wojownicza w Kartaginie, i szczególnie ludność miasta, domagały się walki. Większość Kartagińczyków liczyła na to, że Hannibal, mający znowu w tym czasie liczną armię, odniesie w niej zwycięstwo i wyrzuci najeźdźców z Afryki. Dlatego posłów Sopiona odprawiono z niczym, a nawet, by doprowadzić do sytuacji, w której prowadzenie układów nie będzie już możliwe, wyprawiono za posłami okręty pod dowództwem Hannibala (imię to było tam wówczas tak popularne, że trudno dziś stwierdzić, kto to był — na pewno nie był to Giskona). Okręty dopadły okręt posłów i uszkodziły go lak. że Rzymianie musieli się ratować, opuszczając go wyrzucając na ląd w pobliżu obozu rzymskiego. To wystarczyło; Scypion nie potrzebował więcej powodów, by rozpocząć przygotowania do decydującej walki.

84

P o 1 i b i u s z, op.cit., s. . 172.

W tym czasie Masynissa, po otrzymaniu posiłków od Scypiona, wyprawił się na podbój państwa Syfaksa i od zyskiwanie swojego. Teraz został wezwany przez Rzymian, aby wracał jak najspieszniej i przyprowadził jak największe siły. Natomiast Hannibal uzyskał pomoc od innego wodza Numidów, Tyjchosa, który przyprowadził mu 2000 jeźdźców. Wojna stała się faktem — Rzymianie opanowali .kilka miast i zaczęli pustoszyć terytorium Kartaginy. Hannibal, aby zakończyć tę rujnującą jego ojczyznę ekspansję Rzymian, wyruszył z armią w pole i po pewnym czasie założył obóz pod miejscowością Zama. W kierunku tego obozu, po przybyciu Masynissy z oddziałem liczącym 6000 piechoty i 4000 jazdy, wyruszył także Scypion. który założył obóz pod miastem Naragara. Tam też doszło do osobistego spotkania obu wodzów — nalegał na nie Hannibal. Warto w tym miejscu przytoczyć, co mieli sobie do powiedzenia obaj dowódcy. „(...) Hannibal zaczął mówić pierwszy, że byłoby jego pragnieniem, by i Rzymianie nie pożądali nigdy niczego poza Italią, i Kartagińczycy poza Afryką; dla obu bowiem stron te kraje są najodpowiedniejszymi terenami panowania (...). Skorośmy jednak — mówił dalej — popadli we wzajemne nieporozumienie i walczyli ze sobą najpierw o Sycylię, potem znowu o Hiszpanię, w końcu, nienauczeni rozumu przez los, posunęli się tak daleko, że jedni zagrożeni byli nawet w ojczystej ziemi, drudzy zaś to niebezpieczeństwo właśnie przeżywają, nie pozostaje nic innego, jak tylko próbować, czy my sami nie potrafilibyśmy, ubłagawszy o to bogów, przełamać tej nieustępliwej żądzy wyższości Ja osobiście gotów jestem to zrobić, nauczony doświadczeniem życia, jak bardzo zmienny lubi być los i jak mało trzeba, by się gwałtownie przechylił w tę czy w tamtą stronę, traktując nas jak słabe dzieci. Ale o ciebie, Publiuszu, bardzo się boję, że słowa moje, choćby najbardziej praw-

—dziwe nie znajdą u ciebie wiary, i dlatego, żeś jeszcze taki młody, i dlatego, że zarówno w Hiszpanii, jak i w Afryce wszystko wiodło ci się po myśli i nigdy dotychczas nie dostałeś się jeszcze w prąd losu płynący wstecz (...). Oto przed tobą jestem ja — ów Hannibal, który po bitwie pod Kannami stał się panem niemal całej Italii, a w krótki czas potem stanął pod samym Rzymem i w odległości czterdziestu stadiów od niego rozbiwszy obóz, naradzał się, jak ma postąpić z wami i waszym krajem. A teraz — jestem w Afryce, aby wspólnie z tobą, Rzymianinem, naradzać się nad ratunkiem swoim własnym i Kartagińczyków (...). Do czego więc zmierzam w tej mowie? Oto proponuję, by wszystko, co dotychczas było przedmiotem sporu między nami — tj. Sycylia, Sardynia i Hiszpania — należało do Rzymu i by Kartagińczycy nigdy już o te ziemie nie zaczynali wojny z Rzymianami. Tak samo reszta wysp, które leżą między Italią i Afryką, ma należeć do Rzymu. I jestem przekonany, że pokój zawarty na takich warunkach będzie na przyszłość dla Kartagińczyków najbezpieczniejszy a dla ciebie i Rzymu najbardziej zaszczytny (...)"85. Zakładając, że są to rzeczywiście słowa Hannibala, a nie swobodna, literacka inwencja autora przekazu, trudno zauważyć, że człowiek, który je wypowiedział, był —jakbyśmy to dzisiaj nazwali — zażartym militarystą, kimś, dla kogo wojna, walka jest żywiołem i kto dąży do niej za wszelką cenę. Odpowiedź Scypiona miała inny wydźwięk, dlatego i ją —jako charakterystyczną dla sposobu myślenia Rzymian — warto przytoczyć: ..(...) wojnę, zarówno o Sycylię, jak i o Hiszpanię, spowodowali nie Rzymianie, lecz Kartagińczycy. Co do tego nie ma wątpliwości i Hannibal sam wie o tym najlepiej. Ale i bogowie to poświadczyli, dając przewagę nie tym, co pierwsi przyłożyli rękę do bezprawia, lecz tym,

85

Ibidem, s.177-178

którzy się przed nimi musieli bronić86. Zresztą i na los baczę -mówił — nie mniej niż ktokolwiek inny, i według możności uwzględniam ludzką słabość. Ale gdybyś był dobrowolnie z Italii ustąpił, zanim Rzymianie przeprawili się do Afryki, i proponował mi takie warunki pokoju, sądzę ,że wtedy w nadziejach swych byś się nie zawiódł. Skoro jednak musiałeś się z Italią pożegnać wbrew swej woli. a my, przeprawiwszy się do Afryki, uzyskaliśmy w polu przewagę to sytuacja, oczywiście, jest zupełnie inna. A co najważniej sze, doszliśmy już do pewnej granicy; kiedy twoi ziomkowie zostali pokonani i prosili nas o pokój, układ pokojowy został zawarty, a w nim, oprócz tego, co ty teraz proponujesz, było napisane, że Kartagińczycy zwrócą jeńców wojennych bez okupu, wydadzą okręty wojenne, zapłacą pięćdziesiąt tysięcy talentów i dadzą na to zakładników (...). Senat uchwalił przyjęcie warunków, potwierdził je lud. Kartagińczycy jednak, osiągnąwszy to, na co się sami zgodzili, okazali się wiarołomni w stosunku do nas i złamali umowę. Cóż więc pozostaje teraz? Wstaw się w moje położenie i powiedz sam Czy może mamy usunąć najcięższe z warunków? Po co? Czy po to, by przez taką nagrodę za łamanie praw uczyli się na przyszłość odpłacać za dobrodziejstwa wiarołomstwem? A może — by otrzymawszy to, czego sobie życzą, odpłacali z wdzięcznością? (...) Jakiż więc jest ostateczny wniosek z tych naszych rozmów? Albo los swój i swojej ojczyzny zdacie bezwarunkowo na naszą łaskę, albo musicie sobie zwycięstwo wywalczyć w bitwie (...)"87. Przemowa Scypiona nie pozostawiła żadnych złudzeń. Rzymianie stosowali zasadę —jeśli my ukradniemy, to jest to dobry uczynek, jeśli nam ukradną, to jest to zbrodnia. Poza tym mowa ta zawierała mnóstwo fałszywych tez — to 86 Jakże ten argument Scypiona przypomina znane z najnowszej histori powiedzenie: „Bóg jest po stronie liczniejszych i zwycięskich batalionów" —uwaga autora. 87

P o 1 i b i u s z. op.cit., s. 178-179.

—nie Kartagińczycy wywołali wojnę o Sycylię, a i wina za wybuch wojny o Hiszpanię też nie leżała po stronie Kartaginy (w najlepszym wypadku można uznać, że trudno jest jednoznacznie przypisać którejkolwiek stronie tę winę). A co najważniejsze, warunki pokojowe wcale nie były „dobrodziejstwem", ale wręcz bezczelnym zdzierstwem. Rozmówcy rozeszli się. Walka była nieunikniona. Dla Kartagińczyków miała to być walka o własne życie, o bycie państwem niezależnym od innego państwa, o prawo do swobodnego decydowania o swojej polityce, szczególnie zewnętrznej. Dla Rzymian z kolei miała to być walka o panowanie i o rząd dusz nad całym, znanym wówczas światem. Przeciwnicy wyprowadzili do walki wszystkie posiadane siły. Ich podział wyglądał następująco: -Rzymianie mieli od 22 000 do 24 000 piechoty legionowej i sprzymierzeńców italskich oraz 5000-6000 piechoty Masynissy, a także 3000 jazdy legionowej i 4600 jazdy Masynissy, co w sumie dawało od 33 600 do 36 600 zołnierzy; -Kartagińczycy wystawili od 10 000 do 12 000 nowo zaciągniętej piechoty, złożonej z Libijczyków i Kartagińczyków, 5000-6000 piechoty — weteranów Magona 1 12 000-15 000 piechoty — weteranów Hannibala, a także 4000-5000 jazdy (Numidyjczycy, Mauretańczycy i Kartagińczycy); razem było to od 31 000 do 38 000 żołnierzy oraz ok. 80 słoni88. W zasadzie siły były wyrównane, a zatem losy bitwy wcale nieprzesądzone. Armia rzymska górowała doświadczeniem. natomiast doświadczenie w armii kartagińskiej mieli tylko weterani, i to głównie byli żołnierze Hannibala, choć z drugiej strony byli to ludzie wyczerpani ciągłymi, toczonymi od niemal dwudziestu lat, wojnami, niemłodzi, 88

D. Gazda, op.cit., s. 124.

niezbyt już sprawni, a nierzadko schorowani. Wśród nich ok. 12 000 żołnierzy było zupełnymi nowicjuszami(Kartagińczycy) lub nie znało rzymskiego, a przede wszystkim Hannibalowego sposobu prowadzenia walki (Liberyjczycy). A na zgranie ich wszystkich, na właściwe przygotowanie do walki nie było czasu. Do decydującej o losach całej wojny, a tym samym o losach Kartaginy, bitwy dochodzi w maju 202 r. p n pod Zamą. Obie armie przyjęły szyk bojowy. W armii Scypiona różnił się on od stosowanego do tej pory szyku manipułów w szachownicę. „(...) Publiusz ustawił swe siły w szyk bojowy w następującym porządku: najpierw manipuły włóczników(has tati) w pewnych odstępach od siebie, za nimi chorągwie pierwszego szeregu (principes), umieszczając je nie naprzeciw odstępów między manipułami tamtych, jak to bywa w zwyczaju u Rzymian, lecz jedne za drugimi w pewnej odległości, ze względu na pokaźną liczbę słoni po stronie przeciwnika. Na końcu zaś ustawił chorągwie trzeciego szeregu (triari). Na skrzydłach z lewej strony, postawił Gajusza Leliusza z jazdą italską, z prawej Masynissę ze wszystkimi pozostającymi pod jego dowództwem Numidami. Odstępy między pierwszymi manipułami wypełnił oddziałami lekkozbrojnych i wydał im rozkaz, by oni rozpoczęli atak; a gdyby musieli ustąpić pod naporem zwierząt, mieli się usunąć szybko. Jeśli zdążą, poprzez odstępy pomiędzy manipułami na tyły całego szyku bojowego, a jeśli nie zdążą, ustawić się w odstępach poprzecznych między szeregami (...)"89. To nowatorskie uszykowanie, w pełni zabezpieczające przed atakiem słoni, stanowiło potem wzór dla następców. To na szyku Scypiona będzie wzorował się sto lat pózniej Mariusz, tworząc swoje kohorty. 89

P o 1 i b i u s z. op.cit., s. 180.

W tym samym czasie szykował do bitwy swoje wojsko Hannibal. Nie miał takiego pola manewru jak Scypion, bo też inaczej wyglądała organizacja jego armii: ,,(...) Hannibal ustawił na przedzie, przed wszystkimi swymi siłami, słonie: było ich ponad osiemdziesiąt. Następnie ustawił wojska najemne w liczbie około dwunastu tysięcy. Byli to Ligurowie, Celtowie. Balearowie, Maurowie. Za nimi wyznaczył miejsce tubylczym Afrykańczykom i Kartagińczykom, a na końcu, w odległości przeszło jednego stadium za całym szykiem bojowym, ustawił tych, którzy przybyli z nim Italii. Skrzydła zabezpieczył konnicą, ustawiając na lewym skrzydle jazdę sprzymierzeńców numidyjskich, na prawym — Kartagińczyków (...)"90. Takie uszykowanie wojska wynikało przede wszystkim ze składu armii — aby w miarę sprawnie dowodzić żołnierzami mówiącymi różnymi językami, należało ustawić ludzi z jednego plemienia razem. Natomiast ustawienie weteranów z Italii, czyli najbardziej wartościowych żołnierzy. świadczyło o tym, że wódz zamierzał w odpowiednim momencie, w zależności od sytuacji, albo wesprzeć pierwsze szeregi, albo wykonać manewr na skrzydła przeciwnika. Być może błędem było ustawienie jazdy numidyjskiej na lewym skrzydle — w walce musieli się -potkać ze swoimi rodakami z oddziałów Masynissy, co mogłoby skutkować próbami jakiegoś pobratania się. Wprawdzie do tego nie doszło, ale jazda ta i tak nie spełniła swojego zadania, choć z zupełnie innej przyczyny. Walkę, jeszcze przed wydaniem przez obu wodzów rozkazów do natarcia, rozpoczęły oddziały jazdy numidyjskiej, potykając się nawzajem. Właściwą bitwę rozpoczął na rozkaz Hannibala atak słoni. Broń to była co prawda straszliwa dla przeciwnika, ale i niezbyt pewna. I tak też stało się teraz. Gdy słonie ruszyły do ataku, w szeregach

90

Ibidem, s.181

Rzymian rozległy się głosy trąb, rogów i innych głośnych instrumentów. Hałas spłoszył zwierzęta, które — ze strachu przed nieznanymi im dźwiękami — zawróciły i wpadły na konnicę lewego skrzydła, powodując tam zamieszanie i straty. Pozostałe słonie dopadły wprawdzie szyku przeciwnika i zadały dość znaczne straty lekkozbrojnym, ale gdy ci zgodnie z rozkazem rozsunęli się, wpadły w odstępy między manipułami i pognały poza pole walki, a część z nich uciekła na prawo, wywołując zamieszanie w szeregach jazdy prawego skrzydła Kartagińczyków. Zamieszanie i wynikłe z tego straty kawalerii Hannibala wykorzystali w pełni obaj dowódcy jazdy rzymskiej. Uderzenia, tak Masynissy, jak i oddziału jazdy Leliusza. zmusiły jazdę przeciwnika do wycofania się. Jazda rzymska przeszła do pościgu, wykorzystując w pełni płaski teren, wprost wymarzony dla kawalerzystów. W tym samym czasie w centrum ugrupowania ruszyły na siebie masy piechoty. Hannibal nie wyprowadził do ataku całej swojej siły — na miejscu pozostali weterani, którzy mieli wkroczyć dopiero wtedy, gdy szala zwycięstwa będzie się przechylała albo na korzyść Rzymian (wtedy trzeba będ:: wesprzeć pierwszą linię), albo na korzyść Kartagińczyków (wtedy przyjdzie pora na oskrzydlenia przeciwnika — choć już teraz było to trudne z powodu braku jazdy). W końcu piechota na pierwszej linii wojsk Hannibala zaczęła słabnąć i cofać na pozycje drugiej linii, złożonej z obywateli kartagińskich, próbując siłą przebić się przez nią i uciec z pola bitwy. Wywołało to zamieszanie w szeregach tak Kartagińczyków, jak i Rzymian. Po pokonaniu pierwszej i drugiej lini piechoty przeciwnika, mocno już osłabione szeregi piechoty rzymskiej podeszły do pozycji weteranów Hannibala. Tam walka była tak zacięta, że losy całej bitwy wciąż wydawały się nierozstrzygnięte. Ale gdy już szeregi Rzymian zaczęły się chwiać, powróciła z pościgu jazda, i Rzymianie, i Numidzi Masynissy, i uderzyła z tyłu na pozycje weteranów. Tak historia zatoczyła koło — teraz pod Zamą Rzymianie

powtórzyli manewr Hannibala spod Kann i w dodatku z takim samym skutkiem (czy raczej skutkiem podobnym, bo jednak skala strat nie była taka sama). Hannibal przegrał tę bitwę. On sam z niewielką grupą uratował się, ale na polu padło 20 000 jego żołnierzy, a 10 000 dostało się do niewoli. Rzymianie stracili ok. 2000 zabitych, a 4000 zostało rannych91. Bitwa ta okazała się dla dalszych losów walczących państw ważniejsza niż bitwa pod Kannami. Tam, pomimo olbrzymich strat w ludziach, Rzym był w stanie, z racji ciągle jeszcze niewyczerpanych możliwości mobilizacyjnych. odbudować swoją armię i przetrwać kryzys. Tu, choć straty Kartagińczyków nie były relatywnie aż tak ogromne, odbudowa armii była niemożliwa. Rozumiał to Hannibal, który od razu po przybyciu do stolicy wystąpił w charakterze rzecznika pokojowego zakończenia walk. Na szczęście dla niego i dla całej Kartaginy, także i Scypion był gotów do rokowań. Rzym również zbliżał się do kresu swoich możliwości, tak pod względem gospodarczym, jak i — co ważniejsze — demograficznym. Gdyby ta wojna miała trwać dalej. Rzymian czekałaby na pewno ciężka walka, tym razem o samo miasto. A do długotrwałego oblężenia Rzymianie nie byli przygotowani. Ponieważ jednak to oni, a nie Kartagińczycy, wygrali ostatnią bitwę, to oni stali pod murami stolicy przeciwnika, oni też dyktowali warunki pokoju. A były one jeszcze cięższe niż te, które zaoferowano Punijczykom poprzednio. Przedstawione kartagińskim posłom warunki pokojowe Scypion potraktował jako „niezasłużoną łaskawość", stwierdzając:

91

D. G a z d a . op.cit., s. 125. Polibiuszpodaje inne liczby —jego wyliczenie zgadza się tylko w stosunku do zabitych Kartagińczyków, natomiast wziętych do niewoli szacuje na aż 20 000. Z kolei straty rzymskie wylicza na 1500 zabitych, a liczby rannych nie podaje. Zob.: P o l i b i u s z , op.cit., s. 184.

„(...) Rzymianie nie mają powodu okazywać im jakiejkolwiek łagodności (...), jednakże ze względu na siebie samych jak również przez wzgląd na los i ludzką ułomność,postanowili Rzymianie w swym postępowaniu zachować łagodność i wielkoduszność. I Kartagińczycy będą musieli to uznać, jeżeli się dobrze zastanowią nad swoim położeniem. Cokolwiek każe im się wycierpieć, zrobić czy oddać, niczego nie powinni uważać za krzywdę. Przeciwnie — powinni uważać za całkiem nieoczekiwane szczęście, jeżeli ich spotka jakakolwiek łagodność. Los bowiem, na skutek ich własnej nieprawości, odebrał im wszelkie prawo do litości czy przebaczenia i oddał ich całkowicie w moc przeciwnika (...)"92 Już ta przemowa mogła zmrozić posłów, a czekało ich jeszcze przyjęcie „zaproponowanych" przez Rzymian warunków pokojowych, czyli swoistego ultimatum, bo na łagodne potraktowanie, po tej „mowie wstępnej", nie mieli co liczyć. I nie zawiedli się. Publiusz Korneliusz Scypion przedstawił im w imieniu Rzymu następujące wamnki; „(...) Mogą zatrzymać w Afryce te miasta, które posiadali przed wydaniem tej ostatniej wojny Rzymowi, a także kraj dawny, bydło, służbę i resztę mienia. Mają też od danego dnia nie doznawać szkód, mogą używać własnych zwyczajów i praw bez trzymania obcej załogi w mieście. To były warunki podyktowane łagodnością. Natomiast reszta warunków brzmiała: Kartagińczycy zobowiązują się naprawić wszystkie szkody zadane Rzymowi w czasie rozejmu. Muszą wydać jeńców i zbiegów wojennych z całego okresu wojny, wydać wszystkie okręty wojenne z wyjątkiem dziesięciu trier; podobnie słonie. Wojny nie wypowiadać nikomu poza Afryką w ogóle, a w Afryce tylko za zgodą Rzymian. Domy, ziemie, miasta i wszystko, cokolwiek należy do króla Masynissy lub jego przodków w obrębie granic, jakie im zostaną wskazane, oddać Masynissie.

92

P o l i b i u s z , op.cit., s. 186.

—Dostarczyć wyżywienia dla wojska rzymskiego na trzy miesiące i płacić mu żołd tak długo, dopóki z Rzymu nie nadejdzie odpowiedź co do warunków pokoju. Wypłacić Rzymowi dziesięć tysięcy talentów w ciągu pięćdziesięciu lat,ratami po dwieście talentów eubejskich rocznie. Jako porękę wydać stu zakładników, których wybierze sam wódz rzymski spośród młodych ludzi w wieku od czternastu do trzydziestu lat (...)"93. Władze Kartaginy z oporami, dopiero po wystąpieniu Hannibala, który im uświadomił powagę sytuacji, zgodziły się na te warunki. A nie były one na pewno łaskawe. Kartagina z państwa całkowicie niezależnego, o statusie mocarstwa, stawała się niemal wasalem Rzymu. Nie mogli Kartagińczycy prowadzić sensownej polityki zagranicznej — kto będzie chciał zawierać jakiekolwiek układy z państwem, które nie może decydować o stanie wojny i pokoju, nawet w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, bez zgody Rzymu? Poważną groźbę dla Kartaginy stanowił punkt o oddaniu Masynissie wszystkich ziem, które kiedyś należały do jego przodków -przecież państwo kartagińskie p o w s t a ł o na terenach, Które uprzednio należały do władców numidyjskich. Mówiono wprawdzie o tym, że granice tych ziem, których mógł się domagać Masynissa, będą wskazane, ale tak naprawdę nigdy me zostały one określone do końca, co stanowiło zagrożenie do całości państwa. No i odszkodowanie — 10 tysięcy talentów eubejskich to ok. 260 ton srebra, a skąd ma tyle srebra zebrać państwo, które utraciło w tej wojnie tak wiele? Podobno już po zawarciu pokoju doszło do spotkania pomiędzy Hannibalem i Scypionem. Hannibal miał mu podziękować za wstawiennictwo w senacie rzymskim -byli tam bowiem i tacy, którzy uważali, że warunki pokojowe dla Kartaginy są za łagodne (należał do nich np. były kwestor w armii Scypiona, Katon). Wtedy też, jak

93

Ibidem, s.186-187

podaje Liwiusz, doszło między wodzami do wymiany zdań na temat sztuki dowodzenia: „(...) Scypion spytał Hannibala, kto jest największym dowódcą. W odpowiedzi Hannibal ogłosił najwspanialszym Aleksandra, króla macedońskiego, który kroczył przez niezbadane terytoria z niewielkim wojskiem, przekraczając granice ludzkich pragnień. Gdy ten spytał, którego dowodcę umieściłby tuż za nim, Hannibal wymienił Pyrrusa. gdyż uczył, jak zakładać obozy i sztuki zwyciężania. Wtedy Scypion spytał, kto jest trzecim z kolei, a wówczas Hannibal wymienił siebie. Śmiejąc się, Scypion spytał, jakie przyznałby sobie miejsce, gdyby pokonał jego, Scypiona. Wówczas bez wątpienia — odpowiedział Hannibal —umieściłbym siebie przed wszystkimi innymi dowódcami (...)"94 Jeśli te słowa są prawdziwe, można uznać, że Hannibal pośrednio dał do zrozumienia Scypionowi, że to nie sztuka zwyciężyć przeciwnika, który może i ma takie same siły, ale za to słabsze w jakimś rodzaju broni (pod Zamą Rzymianie mieli liczniejszą i lepszą kawalerię). Sztuką jest pokonać przeciwnika, który ma armię liczniejszą, a każdy jej żołnierz — oddzielnie — ma takie same walory bojowe, tak jak to bywało w bitwach, w których zwyciężał on sam. Hannibal. Publiusz Korneliusz Scypion powrócił w chwale do Rzymu, odbył przepisany prawem triumf, jaki przysługiwał zwycięskiemu wodzowi, i otrzymał od senatu i ludu rzymskiego tytuł Principes Senatus (Pierwszy Obywatel) i przydomek Africanus (Afrykański). Z czasem (po upływie ponad pięćdziesięciu lat) trzeba było precyzować, o jakiego Scypiona Afrykańskiego chodzi, i dodawać do jego imienia przydomek „Starszy" (dlaczego było to konieczne, wyjaśnimy w następnych rozdziałach).

94 [Za:] P. M a r s z a k , Wrogowie Rzymu. Od Hannibala do Attyli króla Hunów, Warszawa 2007. s. 39-40.

D R U G I E MIĘDZYWOJNIE 2 0 1 - 1 4 9 p . n . e .

S Y T U A C J A K A R T A G I N Y P O W O J N I E . HANNIBAL. M A S Y N I S S A

Na początku 201 r. p.n.e. odbyła się wymiana jeńców cennych. Kartagińczycy zapłacili odszkodowanie za straty poniesione przez wojska Scypiona i ostatnie oddziały rzymskie opuściły Afrykę. Ale największe kłopoty dopiero miały nastąpić. Kartagina musiała zapłacić Rzymowi pierwszą ratę odszkodowania, a kasa państwa zionęła pustką. Nie było już kopalń srebra, ustały zyski z handlu, a pierwsza rata wynosiła — bagatela! — ok. 6 ton srebra. Władze Kartaginy, a właściwie Trybunał Stu Czterech, chcąc nie chcąc, uchwaliła nowy, nieznany do tej pory, podatek od posiadanego kapitału i — ogólnie — od bogactwa. Do tej pory jedynymi daninami publicznymi, składanymi przez obywateli, było cło i podatki od monopoli handlowych. Oprowadzenie nowego świadczenia wywołało oburzenie wśród najbardziej majętnych obywateli, ale z tym poradzono sobie w prosty sposób. Zgromadzenie Ludowe powierzyło Hannibalowi funkcję sufeta. Objąwszy to stanowisko, zmienił on system podatkowy państwa, wprowadzając nowe zasady poboru podatków: odwołano dożywotnich poborców

podatkowych, a nowi urzędnicy, zatrudniani czasowo, w każdej chwili mogli być odwołani i szczegółowo roz liczeni. Miało to zapobiegać korupcji. Stosunkowo szybko odbudowano zniszczone w czasie wojny osady i gospodarstwa, nieużytki zalesiono, pola i plantacje na nowo nawodniono. Kraj znowu zaczął rozwijać się gospodarczego. Ożywił się handel morski, skierowany na rynki Wschodu — Grecję, Kretę. Rodos, Egipt i Syrię. Hannibal, popierany głównie przez klasy średnią i niższą oraz pospólstwo, mające dzięki swej liczbie przewagę w Zgromadzeniu Ludowym, zreformował także najwyższe organa państwowe. Na jego wniosek członkowie Rady Stu Czterech mieli być wybierani na roczne kadencje; otwarto też drogę do niej ludziom spoza arystokracji. Działania Hannibala, mające przywrócić Kartaginie jej pozycję gospodarczą, nie podobały się wielu obywatelom i to nie tylko wśród dawnych, politycznych przeciwników rodu Barkasów. Coraz częściej słychać było głosy, że chce on odbudować także jej potęgę militarną. Nie była to prawda — nie budował nowych okrętów (posiadane 10 trier musiało wystarczyć do obrony przed piratami), a nieliczne zaciągnięte oddziały żołnierzy służyły jedynie do obrony karawan i szlaków handlowych. Na swoiste „podziękowanie" od niezadowolonych obywateli nie musiał długo czekać: do Rzymu coraz częściej docierały donosy oskarżające : 0 potajemne zbrojenia, o tworzenie potęgi gospodarczej nie po to, by wywiązywać się z dolegliwych zobowiązań pokojowych, ale w celu przygotowania się i wywołania nowej wojny. A że w Rzymie Hannibal nie cieszył się szczególną sympatią, a nawet przeciwnie, wielu ludziom zabrakło jego osoby w orszaku triumfalnym Scypiona (a potem, zgodnie ze zwyczajem, jego widowiskowej śmierci), te oczerniające go donosy trafiały w chętne uszy. Rosła w siłę grupa Rzymian, którzy chcieli za wszelką cenę zlikwidować Hannibala 1 zlikwidować Kartaginę jako państwo.

I stało się. W 195 r. p.n.e. z Rzymu miała być wysłana komisja do sprawdzenia na miejscu, w Kartaginie, czy Hannibal, jako nie do końca formalny, ale jednak dyktator, nie narusza warunków pokoju, o czym tak skwapliwie donoszą jego przeciwnicy. Hannibal doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że dla komisji z Rzymu nie jest ważna prawda — on został już skazany, a zadaniem komisji jest tylko doprowadzić go do Rzymu w celu wykonania wyroku. Nie czekał więc na komisję, lecz potajemnie, z grupą wiernych mu przyjaciół, opuścił ojczyznę, by już nigdy do niej nie wrócić. Tak rozpoczęła się tułaczka człowieka, którego Rzymianie uważali za swojego dozgonnego wroga i dlatego chcieli go jak najszybciej wyeliminować. Mogłoby się wydawać, że ktoś taki jak Hannibal nie powinien mieć trudności w uzyskaniu schronienia, a nawet dostąpieniu zaszczytów. Gdy dopłynął do azjatyckiego wybrzeża Morza Śródziemnego, w Tyrze — ojczyźnie jego przodków, witany był z głębokim szacunkiem. Nie był to jednak kres zaplanowanej przez niego podróży. Wiedział, że musi znaleźć schronienie w państwie, które, samo zagrożone ekspansją ze strony Rzymu, nie tylko przyjmie wygnańca, ale tez powierzy mu stosowne do jego zdolności stanowisko. Takie warunki mogło mu zapewnić tylko któreś z hellenistycznych państw — Macedonia Filipa, monarchia azjatycka Seleukidów, rządzona przez Antiocha Wielkiego, i Egipt Ptolemeusza V. Ale Macedonia, sojusznik Hannibala z cza-wojny, sama dopiero co poniosła klęskę w drugiej wojnie macedońskiej z Rzymem, więc nie wchodziła w rachubę. Egipt, pod panowaniem Ptolemeusza V, ustępował z Palestyny i półwyspu Synaj, schodząc niejako z drogi rzymskiej ekspansji. Pozostawał potężny — niestety, tylko pozornie -władca Syrii, Antioch Wielki. Tam też udał się Hannibal. Tymczasem w jego ojczyźnie nie działo się najlepiej. Już wtedy, gdy Hannibal przebywał jeszcze w Kartaginie, numidyjski król Masynissa, korzystając z zapisu w traktacie

pokojowym o oddaniu przez Kartagińczyków wszystkich ziem, które należały kiedyś do władców numidyjskich zagarnął dużą część terytorium pokonanego przy jego wydatnej pomocy (prawdopodobnie nastąpiło to między 200 a 198 r. p.n.e.). Władze Kartaginy nie zareagowały na ten zabór zbrojnie, gdyż — zgodnie z traktatem pokojowym — nie miały prawa do prowadzenia wojen bez zgody Rzymu.Zwróciły się zatem do Rzymian z wnioskiem o pośredniczenie w sporze między nimi i Masynissą.Owo „pośrednictwo" okazało się dla Kartaginy mocno nieuczciwe, bowiem senat rzymski, wysyłając swoich rozjemców, dał im wyraźne, choć poufne zalecenie, aby, zadbawszy 0o pozory bezstronności, spór rozstrzygnęli na korzyść Numidyjczyków. Tak też się stało i Kartagina utraciła dużą część swojego terytorium. Ową niechlubną „mediację" Rzymu zwieńczył układ pokojowy między Kartaginą a numidyjskim królestwem1. Po tym wymuszonym pokoju, a następnie po ucieczce Hannibala, w Kartaginie powstały trzy zwalczające się stronnictwa, różnie pojmujące główne kierunki polityki państwa. Były to: stronnictwo szukające oparcia w Rzymie, stronnictwo numidyjskie, dążące do zawarcia sojuszu z Masynissą, i stronnictwo ludowe, dążące do niezależności 1i władzy dla ludu. „(...) na czele każdego ugrupowania stali ludzie górujący sławą i dzielnością, a mianowicie na czele stronnictwa sprzyjającego Rzymianom Hannon Wielki, na czele stronnictwa szukającego oparcia u Masynissy Hannibal z przydomkiem Szpak, na czele stronnictwa ludowego Hamilkiar który miał przydomek Samnita i Kartalon (...)"2. 'Appian pisze, że zawarto wtedy pokój, który trwał przez ok. 50 U ale sam sobie przeczy, gdyż z jego dzielą wynika, że pokój nie przetr»i nawet lat czterdziestu. Zob.: A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska t. 1, Wrocław 2004, s. 266.

Ibidem, s. 266.

Tyle o stronnictwach pisze Appian. Warto tylko zwrócić uwagę, że Hannona Wielkiego nie należy utożsamiać ze znanym przeciwnikiem Hamilkara Barkasa (ojca Hannibala) jeszcze z czasów wojny z najemnikami — musiałby bowiem mieć w tym czasie ok. 100 lat. Z kolei Hamilkar Samnita to syn byłego podwładnego Magona Barkasa z czasów jego wyprawy na północ Italii, który przez kilka jeszcze lat po klęsce pod Zamą walczył w Ligurii, na czele plemion liguryjskich, przeciw Rzymowi. Panujący przez kilkadziesiąt lat spokój (prawdopodobnie do lat 170-165 p.n.e.) państwo kartagińskie wykorzystało na odbudowę gospodarki, tak morskiej, jak i lądowej, do rozwoju handlu; udało się nawet zwiększyć liczbę ludności. Samo miasto liczyło ok. 200 000 mieszkańców (było trzecim po Aleksandrii i Rzymie pod względem wielkości miastem w basenie śródziemnomorskim)"3. Ponownie do zatargów z Masynissą doszło po 170 r. p.n.e., prawdopodobnie bliżej 165 r. W tym czasie ten niemłody już władca dążył do tego, by zająć Kartaginę i stworzyć tam silny, prężny organizm państwowy. Aby to osiągnąć, gotów był nawet, jeśli byłaby taka potrzeba, stawić czoła swojemu sojusznikowi — Rzymowi. Na razie jednak nie ujawniał swoich planów Rzymianom, a kroki kierowane przeciwko swojemu sąsiadowi maskował rzekomymi działaniami na rzecz odzyskiwania należnych mu terytoriów. Fakt, że zabory Masynissy odbywały się w dalszym ciągu za cichym przyzwoleniem Rzymu, wywoływał w Kartaginie zrozumiałe rozgoryczenie. Na bazie tych nastrojów jeden z przywódców stronnictwa ludowego, Kartalon, zaatakował mieszkających na spornych terenach koczowników i część z nich przeciągnął na swoją stronę. Obie 3 Według niektórych historyków starożytnych, w tym Strabona, Kar-nna miała liczyć w owym czasie nawet 700 000 mieszkańców. Zob.: Piccard. op.cit., s. 40.

strony sporu ponownie odwołały się do Rzymu „(...)aż, w końcu zjawili się nowi posłowie rzymscy dla załagodzenia sporu, którzy również otrzymali polecenie, by popierać, w sposób niezwracający uwagi, Masynissę. Za pomocą takiej sztuczki zatwierdzili oni Masynissę w posiadaniu tego, co już poprzednio zagarnął. Nikomu nic nie mówiąc, nikogo nie przesłuchując, by przy rozprawie żądania Masynissy nie okazały się bezpodstawne, stanęli pośrodku między obu skłóconymi stronami i rozłożyli ramiona. Był to z ich strony nakaz, aby obie strony zaniechały sporu(...)"4 Tak wyglądała rzymska sprawiedliwość, ale, jak mawia stare przysłowie rzymskie: Roma locuta, causa finita (Rzym zdecydował, sprawa zakończona). Zresztą Rzymianie nigdy nie uznawali racji drugiej strony sporu, nie odwoływali się też do racji moralnych; według nich, każdy, kto podnosił broń na Rzym, a nawet tylko się nie zgadzał z wolą Rzymu, był winny i powinien być za to surowo ukarany, Nie znaczyło to jednak, że sojusznik Rzymu mógł być spokojny o swój los — jeśli tylko byłoby w interesie Rzymian, w każdej chwili mógł utracić status przyjaciela i zostać pozbawiony swojej niezależności. Mieli się o tym przekonać kilkadziesiąt lat później potomkowie Masynissy. Okazało się jednak, że i ta mediacja rzymska nie zaspokoiła apetytu numidyjskiego władcy, który ok. 160 r p.n.e. zaatakował ponownie Kartaginę i zajął tereny tzw. Wielkich Pól i miasto Tugga wraz z rozległą równiną (stanowiło to prawie całe terytorium Kartaginy!). Kartagińczycy, nienauczeni doświadczeniem, a może po prostu obawiając się oskarżenia o naruszenie warunków układu pokojowego, znów wezwali Rzymian do rozstrzygnięcia sporu. I tym razem Rzym się nie spieszył, oczekując, aż na zajętych przez Numidyjczyków terenach nastąpią trudno odwracalne zmiany. Dopiero w 157 r. p.n.e. do Afryki 4

A p p i a n, op.cit., s. 267.

przybyło rzymskie poselstwo, w którym główną rolę odgrywał były kwestor z armii Scypiona, Marek Porcjusz Katon. I to poselstwo nastawione było na to, by przyznać rację Masynissie, tymczasem Kartagińczycy po raz pierwszy nie chcieli się zgodzić na takie załatwienie sprawy i domagali się oficjalnego przyznania, że ostatnie zabory króla Numidów naruszają postanowienia układu pokojowego zawartego ze Scypionem. Nie przewidzieli jednego — że na czele poselstwa stał będzie tym razem nie przyjaciel Scypiona, ale człowiek, który skutecznie przyczynił się do jego upadku, i że przypominanie mu o jego niegdysiejszym przyjacielu jest co najmniej nietaktem. Poselstwo rzymskie, pomimo że nie załatwiło sporu, przeprowadziło prawdziwie szpiegowską lustrację, tak miasta, jak i państwa Kartagina. To, co zobaczyli, wprawiło ich w zdumienie, a zarazem napełniło obawą. Oto miasto(a także całe państwo) odzyskało swoją zamożność, stało się terenem kwitnącej gospodarki. W opinii posłów, a szczególnie w opinii Katona, taka sytuacja była niebezpieczna dla Rzymu — oto odradzał się, na razie tylko gospodarczo, największy wróg Rzymu! Dla samego Katona ta wyprawa stała się źródłem swoistej obsesji: w każdym swoim wystąpieniu od tej pory ostrzegał o zagrożeniu ze strony Kartaginy. Jego słynne zdanie: Ceterum censeo Carihaginem esse delendam (Poza tym sądzę, że Kartaginę należy zburzyć) występuje w tym brzmieniu tylko u Plutarcha (i to w języku greckim), niemniej jednak wszyscy historycy starożytni są zgodni co do tego, że Katon ustawicznie nawoływał do wojny przeciw Kartaginie. Jego zdaniem. Scypion Afrykański Starszy nie powinien zawierać pokoju, lecz ostatecznie rozbić i przyłączyć do Rzymu tereny należące do Kartaginy. Był to jeden z argumentów (obok argumentu o zbytniej łagodności tegoż Scypiona w stosunku do Antiocha III oraz argumentu o uleganiu wpływom greckim), przywoływany przez niego

jako przykład działania na szkodę Rzymu, co pośrednio przyczyniło się do przedwczesnej śmierci tego wodza Ale Kartagina nie miała w Rzymie wyłącznie wrogów. Na forum senatu rzymskiego w jej obronie występował krewny Scypiona Afrykańskiego, Publiusz Korneliusz Scypion Nazyka (jakże popularne imię w tym rodzie) — wnuk stryja słynnego wodza, sam konsul z lat 162 i 155 p.n.e. Tyle tylko, że taka postawa nie wynikała bynajmniej z przyjaźni do Punijczyków; na taką nierozumność nie było stać żadnego Rzymianina. Chodziło o całkiem egoistyczne pobudki — zdaniem Scypiona Nazyki, Kartagina winna istnieć jako stałe zagrożenie dla Rzymu, jej sasiedztwo bowiem — według niego — miało powstrzymywać postępujące rozluźnienie obyczajów w rzymskim imperium POLITYKA RZYMU WOBEC SĄSIADÓW. WOJNY PRZECIW WSZYSTKIM

Po zwycięstwie nad Kartaginą Rzym był potwornie osłabiony, głównie pod względem demograficznym. W okresie szesnastu lat kolejno ginęły całe armie, tracili życie i zdrowie mężczyźni w najlepszej — fizycznej i psychicznej — kondycji, najaktywniejszym do działalności, tak wojsko wej, jak i gospodarczej, wieku. Lud Rzymu miał dosyć wojen, dlatego zaraz po zakończeniu tej ostatniej poparcie zyskała polityka reprezentowana głównie przez Scypiona Afrykańskiego wyrażająca się zasadą: divide et impera, czyli dziel i rządź. Jej zasadniczym celem było tworzenie systemu sojuszy politycznych (i militarnych) z różnymi państwami ukierunkowanych na niedopuszczenie do nadmiernego osłabienia lub zbytniego wzmocnienia któregokolwiek z nich Szczególne znaczenie polityka ta miała na terenie Grecji i państw hellenistycznych, gdzie popierano słabszych (Pergamon i Rodos przeciwko Seleukidom czy Związek Etolski i Związek Achajski przeciwko Macedonii).

Drugi kierunek, występujący w polityce Rzymu, to jawna zaborczość, zaciekle dążenie do powiększenia terytorium kosztem sąsiadów, nieustanne tworzenie nowych prowincji, łapczywe zdobywanie łupów. Na czele tego stronnictwa stał Katon; to właśnie dążenie do zdobywania nowych terytoriów było motorem jego ataków na Scypionów. Pierwszym przeciwnikiem Rzymu stały się galijskie plemiona północnej Italii, czyli ci, którzy byli stronnikami i sojusznikami Hannibala. To tam wojskami plemion walijskich (Ligurów, Bojów, Insubrów i Cenomanów) dowodził zdolny kartagiński żołnierz i dowódca, Hamilkar. Początkowo zjednoczone plemiona odnosiły sukcesy, ale w 197 r. p.n.e. doszło do rozstrzygającego zwarcia z Rzymianami. W bitwie stoczonej nad rzeką Mincjusz zwycięstwo przypadło Rzymianom. Galowie stracili w niej 35 000 zołnierzy i wodza — Hamilkara5. Wojna potrwała jeszcze do 191 r. p.n.e. i doprowadziła do zupełnego spacyfikowania Galii Przedalpejskiej. Już jednak w trakcie jej trwania, gdy w pewnym momencie trzeba było na teatr działań wojennych wysłać aż dwie armie konsularne, rozpoczęła się wojna z poważniejszym niż Galowie przeciwnikiem. W 200 r. p.n.e. doszło do wybuchu tzw. drugiej wojny macedońskiej. Z dużym prawdopodobieństwem można twierdzić, że faktyczne przyczyny jej wybuchu były dwie: po pierwsze, była to zemsta Rzymu za sojusz króla macedońskiego, Filipa V, z Hannibalem w trakcie drugiej wojny punickiej (o tym sojuszu już wspomniano). Drugą przyczyną było dążenie Rzymu do opanowania Półwyspu Bałkańskiego. Teraz, gdy minęło niebezpieczeństwo punickie. można było śmiało zaatakować przeciwnika, którego siły nie stanowiły nawet 1/3 tego, co miała w trakcie wojny 5

L i w i u s z, Dzieje Rzymu od założenia miasta, Księgi XXVII-XXXJV, Wrocław 1976, s. 267.

Kartaginą, a zdolności dowódcze jego króla, w porównaniu ze zdolnościami Hannibala, były mniej niż słabe. Do wojny potrzebny był jednak pretekst. Formalnie Rzym przystąpił do tej wojny w obronie swoich sprzymierzeńców (sociis defendendis) — wyspy Rodos, rzekomo zagrożonej przez Filipa. Sojusznikami Rzymu w tej wojnie były Pergamon, Ateny i Związek Etolski. Nie bacząc na własne interesy, neutralność ogłosił Antioch III — władca państwa Seleukidów; usprawiedliwieniem samobójczej po stawy tego hellenistycznego władcy może być jedynie całkowita nieznajomość charakteru i zamiarów Rzymian, choć wydaje się, że władca dążący do odbudowy monarchi Aleksandra Wielkiego powinien być lepiej zorientowany w meandrach polityki światowej. Pierwsze dwa lata wojny to pasmo drobnych sukcesów Macedończyków. Wojna toczyła się na terenach znanych tak wodzowi macedońskiemu, jak i jego żołnierzom, a i bazy, zaopatrzeniowa i rekrutacyjna, były praktycznie na wyciągnięcie ręki. Sytuacja zmieniła się w 198 r. p.n.e . gdy dowodzenie wojskami rzymskimi objął konsul Tytutus Kwinkcjusz Flaminus — stronnik polityków dążących do zjednywania sobie sojuszników wśród Greków. Jego celem było ograniczenie stanu posiadania Macedonii do jej własnego, etnicznego terytorium i w ten sposób „oswobodzenie" Grecji spod dominacji dynastii Antygonidów. Jako że znał zarówno język, jak i kulturę grecką, szybko zdobył sobie sympatię Greków. W krótkim czasie doprowadził do przejścia na jego stronę większości miast Związku Achajskiego i w ten sposób pozbawił Filipa ostatnich, słabych bo słabych, ale zawsze sojuszników. Nie przyniosły skutku próby rozmów pokojowych — Macedonia nie chciała się zgodzić na całkowite wycofanie się z Grecji. W 197 r. p.n.e. doszło do decydującej bitwy pod Kynos kefalai, gdzie Rzymianie, wykorzystując błędy w uszykowaniu falangi macedońskiej, jej nadmierny pośpiech i inne niedociągnięcia, odnieśli zwycięstwo. Należy jednak za-

znaczyć, że rzymskie wojska miały w tej bitwie zdecydowaną przewagę liczebną nad przeciwnikiem6. Przebieg tej bitwy zadecydował o końcu wojny. W 196 r. p.n.e. podpisano porozumienie pokojowe. Filip musiał zrzec się zdobytych przed wojną z Rzymem terytoriów na rzecz Rodos i Pergamonu, wycofać się całkowicie z Grecji, wydać Rzymowi całą swoją flotę (z wyjątkiem 6 okrętów) zapłacić 1000 talentów kontrybucji7. Kierując się dewizą dn ideet impera. rzymski konsul nie zgodził się na żądania Związku Etolskiego, aby całkowicie zniszczyć Macedonię, gdyż chwilowo nie leżało to w interesie Rzymu. W 196 r. p.n.e., w trakcie ogólnogreckich igrzysk na Istmie Korynckim. Flaminus ogłosił publicznie „wolność dla Hellenów". Wprawdzie było to wyzwolenie spod dominacji Macedonii, ale zarazem greckie państwa-miasta zostały poddane (niby lekko zakamuflowanemu) dyktatowi rzymskiemu. Już w 192 r. p.n.e. Rzym rozpoczął nową wojnę, tym razem przeciwko państwu Seleukidów (tzw. wojnę syryjską). Wywołały ją działania króla Antiocha III przeciwko państwu Lagidów (Egiptowi) i części miast greckich w Azji. Król był namawiany do wojny tak przez przebywającego u niego Hannibala, jak i przez Związek Etolski, którego członkowie, obrażeni na Rzymian za pozostawienie nienaruszonej Macedonii w poprzedniej, przegranej przez nią wojnie, postanowili teraz wystąpić przeciwko byłemu sojusznikowi. 6

Czytelników zainteresowanych historią wojen Macedonii z Rzymem, i szczególnie samą bitwą pod Kynoskefalai, odsyłam do cytowanej tu już pracy: K. Kę c i e k . Kynoskefalai 197p.n.e.. Warszawa 2002 — uwaga autora. 7

M. J a c z y n o w s k a , Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1976, s. 103; D. G a z d a podaje swojej pracy (Armie świata antycznego. Republika Rzymska i Kartagińczycy, Warszawa 2007, s. 134) kwotę 200 talentów odszkodowania; zob. także [w:] K. K ę c i e k, op.cit.

Armia Antiocha, licząca zaledwie 10 000 żołnierzy (znaczną pomoc obiecali mu Etolowie, lecz nie dotrzymali przyrzeczenia), wkroczyła na teren Grecji. Przeciwko tej armii, wzmocnionej jedynie przez 2000 Etolów, stanęła armia rzymska, dowodzona przez konsula Maniusza Acyliusza Glabriona, licząca — łącznie ze sprzymierzonymi plemionami iliryjskimi — ok. 24 000 żołnierzy (z których część stanowili Achajowie). Dodatkowo Rzymian wspiera k (przede wszystkim pod względem zaopatrzenia logistycznego) król Macedonii, Filip V, obrażony na Antiocha za nieudzielenie mu pomocy w jego wojnie przeciwko Rzymowi. Do bitwy na terenie Hellady doszło w 191 r. p.n.e.. pod znanymi z wojen Greków z Persami Termopilami. Zakończyła się ona całkowitym pogromem armii Antiocha 8 .W jej następstwie król musiał wycofać się z Europy, a sprzymierzo ny z Rzymianami Filip opanował tereny w Tesalii. Rzymianie przenieśli teraz wojnę na tereny Azji Mniejszej, zyskując jako sprzymierzeńców Pergamon i Rodos. Antioch, mając na celu niedopuszczenie do desantu Rzymian w Syrii, wystawił silną flotę dowodzoną przez Poliksenidasa. która jesienią 191 r. p.n.e. odniosła co prawda zwycięstwo nad flotą rzymską, ale było ono okupione tak wielkimi stratami, że wódz musiał wycofać się z pola walki. W 190 r. p.ne. Antioch wystawił dwie nowe floty, a dowództwo nad jedną z nich powierzył Hannibalowi. Był to poważny błąd — Hannibal nigdy nie dowodził na morzu, nie był więc do takiej roli przygotowany. Po początkowych sukcesach floty Seleukidów, doszło do bitwy morskiej pod Side, która — mimo niespodziewanie dobrego dowodzenia przez Hannibala walką na jednym skrzydle — zakończyła się zwycięstwem Rodyjczyków i ucieczką dużej części floty syryjskiej. Kolejna bitwa na

8

Zainteresowanym zarówno szerszym i pełniejszym opisem tej bitwy jak i pozostałymi walkami w tej wojnie, polecam opracowanie: K. Kęciek Magnezja 190 r. p.n.e., Warszawa 2003, s. 172 i n.

morzu. pod Myonessos. przyniosła całkowity pogrom sił morskich Antiocha III. Była to ostatnia wielka bitwa morska Rzymian z siłami morskimi jakiegokolwiek państwa — na morzu nie mieli już w tym czasie żadnego równorzędnego przeciwnika. Przez następne stulecie zmagali się już tylko z piratami, z których chcieli oczyścić morze, ci jednak nie byli organizmem państwowym, choć sprawiali nie mniej kłopotów. Po sukcesach na morzu dowództwo nad armią rzymską objął konsul Lucjusz Korneliusz Scypion, młodszy brat Scypiona Afrykańskiego (to właśnie Afrykańczyk, choć pełnił wówczas tylko funkcję legata w armii brata, faktycznie dowodził nią w początkowym okresie wojny). Po przeprawieniu się do Azji podjął on rozmowy pokojowe z Antiochem, ale stawiane przez Rzymian warunki były dla dumnego władcy ogromnego przecież państwa nie do przyjęcia. Wobec braku porozumienia, dalsze „negocjacje" przeniesiono na pole walki.Do decydującego starcia doszło w pobliżu miasta Magnezja. Stosunek sił był niekorzystny dla Rzymian, których armia, wraz z sojusznikami, tj. Achajami, Macedończykami, Pergamończykami i Trakami, liczyła ok. 26 000 piechoty i nieco ponad 3000 jazdy oraz 16 słoni, czyli razem ok. 30 000 wojowników. Tymczasem naprzeciw nim stanęła armia licząca ponad 58 000 piechoty i ok. 12 000 jazdy, a także 54 słoni i kilkadziesiąt przestarzałych już na polu walki rydwanów bojowych9. Bitwa zakończyła się całkowitą klęską wojsk Antiocha. Na polu bitwy zginęło ok. 50 000 piechoty i 3000 jazdy królewskiej oraz — podobno — tylko 300 Rzymian (strat ich sojuszników starożytni autorzy nie podają)10. Niewątpliwie za jedną z przyczyn tej niespotykanej klęski można 9

D. G a z d a, op.cit., s. 139. Podobną liczbę wojsk podaje K. K ę c i e k, (op. cit, s. 272-273 i 281). 10lbidem, s 140.

uznać nadmierną pychę króla, który nie posłuchał rad doświadczonego przecież wodza, jakim byl Hannibal,który w tej bitwie nie otrzymał żadnej funkcji i był tylko biernym jej obserwatorem. Po tej klęsce Antioch poprosił o pokój. Zawarty w 188 r. układ pokojowy znacznie osłabił państwo Seleukidów, Utraciło ono na rzecz Pergamonu i Rodos tereny w Azji Mniejszej (na północ od gór Taurus) i musiało zapłacić 15 000 talentów kontrybucji. Teoretycznie, poza kontrybucją, Rzym nie zyskał na tej wojnie nic więcej,ale praktycznie stawał się gwarantem pokoju w tym rejonie a zatem decydował o wszystkim. Jednym z żądań Rzymian było wydanie zagranicznych doradców, w tym Hannibala, ale król nie spełnił go w całości — i ułatwił ucieczkę Hannibalowi. Nieszczęsny wygnaniec tułał się jeszcze przez kilka lat, zanim osiadł w „gościnie" u króla Bitynii, Pruzjasza. Tam. zagrożony w 183 lub — jak podają inne źródła — w 182 r. p.n.e. wydaniem Rzymianom, popełnił samobójstwo, wypowiadając podobno przed śmiercią zdanie: „Pozwólcie starcowi uwolnić Rzymian od strachu przed nim" (lub: Pozwólcie zakończyć to życie, które tak przerażało Rzymian)11. Pokój z Antiochem III zakończył okres polityki propagowanej przez Scypionów, wyrażającej się zasadą: „dziel i rządź". W 183 r. p.n.e. umarł, atakowany bez przerwy przez Katona. Scypion Afrykański. Katon — nieprzejednany wróg tak Scypionów, jak i wszystkiego, co łączyło się z „obcymi" dla narodu rzymskiego naleciałościami (głównie z modnym wówczas w niektórych kręgach zauroczeniem kulturą hellenistyczną), a tym samym nadmiernej ..łagodności" w polityce zagranicznej — zwalczał to wszystko, co było, w jego mniemaniu, zagrożeniem dla moralności i obyczajów. W polityce zewnętrznej kierował się przede 11

P. M a t y s z a k , Wrogowie Rzymu. OdHannibala do Attyli,króla Hunów. Warszawa 2007. s. 40.

wszystkim dążeniem do dalszych, bezwzględnych podbojów. gdyż jedynie one przynosiły wymierne korzyści w pozyskiwaniu tak nowych terenów, jak i bezpłatnej siły roboczej (czytaj: niewolników), niezbędnej do rozwijania gospodarki rzymskiej. Pierwszym przykładem zastosowania takiej polityki wobec innych państw było wtrącenie się Rzymu w stosunki między Macedonią, rządzoną przez syna Filipa V, Perseusza, a Związkiem Achajskim i niektórymi innymi państwami greckimi. Wykorzystując jako pretekst skargę Etolów i Tessalczyków, Rzym wypowiedział w 171 r. p.n.e. wojnę Perseuszowi. W wojnie tej Perseusz, wspierany przez Achajów, odnosił początkowo sukcesy, co wynikało m.in. z tego, że Rzymianie arogancko potraktowali tych, którzy ich poprosili o pomoc, czyli Etolów. Dodatkowym atutem Perseusza była natomiast kwitnąca gospodarka Macedonii i liczna, jak na warunki Bałkanów, armia, składało się bowiem na nią aż 40 000 żołnierzy. Losy wojny odwróciły się, gdy w 168 r. p.n.e. wodzem armii rzymskiej został Lucjusz Emiliusz Paulus (syn poległego pod Kannami innego, znanego już nam, Paulusa). W czerwcu tego roku w bitwie pod Pydną w ciągu jednej godziny zginęło 20 000 Macedończyków, a 10 000 dostało do niewoli. Trafił do niej również król Macedonii. Tym razem Rzymianie nie mają litości — Macedonia zostaje pozbawiona dynastii Antygonidów i ogłoszona republiką — na miejscu scentralizowanego państwa zostają utworzone cztery zależne od Rzymu republiki zmuszane do płacenia corocznej daniny. Związek Achajski za poparcie Perseusza zostaje ukarany wysoką kontrybucją, a gwarancją jego posłuszeństwa musi wysłać do Rzymu, jako bezterminowych zakładników, 1000 członków najznamienitszych rodzin (wtedy to trafił do Rzymu jako zakładnik wielokroć już tutaj cytowany Polibiusz z Megapolis, który w Rzymie rozpoczął pisanie swoich Dziejów). Nic na wojnie nie

zyskali natomiast sojusznicy Rzymu — Pergamon nie tylko nie otrzymał żadnej satysfakcji, ani terytorialnej, ani nawet honorowej, ale jeszcze musiał za swoją „pomoc" zapłacić, a Rodos zostało „nagrodzone" pozbawieniem go wyspy Delos, na której Rzym utworzył potem wolny port, który w bardzo niedalekiej przyszłości stał się największym targowiskiem niewolników. O tym, jak Rzymianie traktowali swoich sojuszników a nawet narody i państwa niepodlegające jego władzy, może świadczyć postawa poselstwa rzymskiego wysłanego do Aleksandrii w 168 r. p.n.e. w czasie wojny Antiocha IV (z dynastii Seleukidów) z Ptolemeuszami. Legat Popilius Laenas, nie wdając się w żadne pertraktacje, zażądał od króla natychmiastowego wycofania się z Cypru i Egiptu, oświadczając, że nie opuści zakreślonego przez siebie kręgu, dopóki władca ów nie przyjmie do wiadomości i nie wykona tego, czego zażądał od niego rzymski senat Zaskoczony taką butą władca, mając w pamięci klęskę poniesioną przez jego dziada pod Magnezją, uznał, że nie ma innego wyjścia, i przyjął ten dyktat. Już w 167 r. p.n.e. Rzymianie wkroczyli na tereny Azji Mniejszej i roztoczyli protektorat nad Anatolią, co spowodowało ograniczenie roli Pergamonu jako lokalnego mocarstwa. W ten sposób sojusznik, któremu zamarzyła się pozycja równorzędnego w stosunku do Rzymu partnera, został ponownie upokorzony — jeszcze raz pokazano mu. gdzie jest jego miejsce. Nie wszyscy jednak chcieli się z takim dyktatem Rzymu pogodzić. Na zachodnich rubieżach, na Półwyspie Iberyjskim, od 195 r. p.n.e. trwało powstanie plemion, w którym główną rolę odgrywali Luzytanie (mieszkańcy dzisiejszej Portugalii). Mimo sukcesów Rzymian, w tym zwycięstwa odniesionego przez Marka Porcjusza Katona (tego od nawoływania do zniszczenia Kartaginy), plemiona te walczyły z potęgą Rzymu aż do 133 r. p.n.e. Niespokojnie też

było w Macedonii. Tam. w latach 152-146 p.n.e., trwało powstanie Andriskosa, w wyniku którego, po początkowych sukcesach powstańców, po ich pokonaniu przez Kwintusa Cecyliusza Marcelusa, w 148 r. p.n.e. Macedonia ostatecznie stała się prowincją Rzymu. Stopniowe opanowywanie terenów położonych na północnych i wschodnich brzegach Morza Śródziemnego postawiło przed Rzymem kolejny cel: nadszedł czas na ostateczną rozprawę z Kartaginą. Nawoływał do tego nieustannie Katon, o jej bogactwie mówili ci spośród Rzymian, którzy z różnych powodów odwiedzali to państwo. w pamięci wielu tkwiła podświadoma obawa, że znów może się tam narodzić nowy Hannibal. Do wojny potrzebny był tylko jakiś pretekst, a tego miał dostarczyć, niezawodny jak zwykle, nieubłagany wróg Kartagińczyków, stary, ale jeszcze silny król Numidów — Masynissa. Ten wybitny władca i doskonały wódz wciąż jeszcze nie rozumiał, że powoli staje ,się wygodnym narzędziem w imperialnych planach Rzymian i że w końcu, jak każdy, choćby nie wiadomo jak wierny sojusznik Rzymu, on także w odpowiednim czasie, gdy już przestanie być potrzebny lub wygodny, zostanie potraktowany tak jak wielu innych przed nim, a jego państwo stanie się najpierw posłusznym wasalem, by z czasem utracić nawet pozory jakiejkolwiek niezależności. Masynissa przekonał się o tym na łożu śmierci, ale przedtem jeszcze odegrał „napisaną" dla niego przez Latynów rolę. Wszystko bowiem należało dobrze przygotować i umotywować — lud Rzymu musiał być przekonany o słuszności wojny, o jej sprawiedliwym celu, o tym, że to nie Rzymianie. ale Kartagińczycy ją wywołali i że to oni są za to wszystko, co miało nastąpić, odpowiedzialni.

MIASTO KARTAGINA W POŁOWIE II w. p.n.e.

Quart Hadaszt — bo tak w języku fenickim koloniści nazwali Nowe Miasto, które w tradycji łacińskiej uzyskało nazwę Kartagina — zostało zbudowane według z góry założonego planu jako zdolna do samodzielnego bytu całość, podzielona na trzy różne, ale ściśle ze sobą powiązane i współzależne części: miasto góme wraz z twierdzą i obiektami centrum religijnego i władzy publicznej, nazwane Byrsa (po grecku — skóra, po fenicku — zamek), miasto dolne, skupione wokół portów, stanowiące centrum handlowe, z targowiskami, w tym także z niewielkim targiem niewolników, oraz przedmieścia nazywane Megara, z zabudową o charakterze półwiejskim z ogrodami warzywnymi, sadami, polami uprawnymi, oddzielone od górnego miasta obszarem niezabudowanym na którym założono cmentarze, przeniesione później pod wzgórza poza terenem miasta. Natomiast całe ówczesne państwo podzielono na dwie części. Terytorium miejskie nazywane po grecku chora, była to ziemia i zabudowania należące do obywateli (czyli ludzi pochodzenia fenickieckiego lub takich, którzy otrzymali obywatelstwo za zasługi wobec państwa bądź ich potomków) uprawiających ją osobiście lub poprzez swoich niewolników; dochody tego miasta

były przeznaczone na utrzymanie wspólnoty miejskiej. Powierzchnia chory w państwie kartagińskim wynosiła ok. 10 000 km2. Drugą część państwa stanowiła lenna prowincja zamieszkana przez ludność tubylczą, oraz autonomiczne, sprzymierzone z Kartaginą, miasta (najważniejsze z nich to Utyka. Hadrumentum, Tunes, Hippo Diarrhytus); one z kolei były zobowiązane odprowadzać do kasy państwowej znaczną część swoich dochodów. Wielkość tej lennej prowincji w okresie po drugiej wojnie punickiej wynosiła ok. 20 000 km 2,tak więc cała powierzchnia państwa w tym okresie liczyła ok. 30 000 km2. Z uwagi na to, że główne działania wojenne w trzeciej wojnie punickiej, a o niej będzie mowa w dalszych częściach niniejszej pracy, toczyły się pod murami miasta, warto przyjrzeć się mu uważnie, by ocenić tego walory wojenne.

MIASTO WŁAŚCIWE (POZA PORTAMI), JEGO ZABUDOWA

Miasto górne, czyli Byrsa, oraz jego część dolna (poza portem i targowiskiem) zajmowało powierzchnię ok. 300 ha w dość zwartej, w przeważającej mierze kilkupiętrowej zabudowie. Na tej powierzchni zamieszkiwało przypuszczalnie blisko 100 000 mieszkańców. W większości, poza nieliczną arystokracją, byli to ludzie żyjący z pracy wykonywanej własnoręcznie, ale także przy pomocy niewolników. Szczególnie rozwinięte były takie gałęzie gospodarki, jak handel, hutnictwo (w tym huty żelaza), przemysł drzewny (stolarstwo, szkutnictwo), tkactwo, ceramika, szklarstwo, a szczególnie budownictwo. Część podmiejska, czyli Megara, zajmowała obszar ok. 20 km2 i była zamieszkana przez następne 100 000 ludzi. W sumie zatem liczba mieszkańców wynosiła 200 000, wliczając w to niewolników. Cały półwysep, na którym znajdowało się miasto, zajmujące praktycznie całą jego powierzchnię, tworzył jeden

olbrzymi szaniec. Od strony lądu miasto chroniła potrójna linia obronna, w środku 20-metrowa fosa. zwieńczona palisadą, a za nią dwa mury; ten od strony miasta, o wysokości 13,32 m i szerokości 8,88 m u podstawy, służył jednocześnie za arsenał. W ścianie we wnętrznej piętrowe lochy mogły pomieścić 300 słoni (po drugiej wojnie punickiej, zamiast słoni, były tam prawdopodobnie trzymane inne zwierzęta), 4000 koni 20 000 piechoty i 4000 jeźdźców. Co 59 m wznosiły się wysokie wieże1. Na południu fosa dochodziła do jeziora Tunis (obecnie Zatoka Tunetańska). W tym miejscu wznosił się silny, wieloboczny fort, stanowiący coś w rodzaju zapory albo zwornika, do którego dochodziły mury, a z niego, w kierunku wschodnim, wychodził pojedynczy mur, biegnący brzegiem jeziora do portu. Megara była osłaniana pojedynczym murem, wzniesionym wzdłuż brzegu bagnistej laguny Ariany, w tamtych czasach mającej połączenie z morzem, co — zdaniem Kartagińczyków — skutecznie utrudniało podejście do miasta od tej strony. Brak śladów, jednoznacznie potwierdzających istnienie tego muru wzdłuż brzegu, sprawia, że niektórzy badacze utrzymują, jakoby tego muru w ogóle nie było; co najwyżej usypano tam wał dla ochrony przed wodą z laguny2. Wewnątrz miasta, na wzgórzu Byrsa. od którego pochodzi nazwa tej części miasta, i wzgórzu Junony, nazywanym tak już za czasów rzymskich, zbudowano silnie ufortyfikowaną 1 G. i C. C h a r 1 e s-P i c a r d. Życie codzienne w Kartaginie w czasach Hannibala. Warszawa 1962, s. 18—19. E. R i a z i n (Historia sztuki wojennej. Sztuka wojenna okresu niewolniczego, Warszawa 1958 s. 339-340) podaje, że wieże stały w odległości 150-200 m od siebie, a ich wysokość określa na 18 m — pozostałe dane nie różnią się w obu opracowaniach. 2 C h a r 1 e s-P i c a r d, op.cit., s. 19-20.

cytadelę. której centralnym punktem była świątynia bogini Tais. Appian z Aleksandrii tak opisuje fortyfikacje miasta: „(...) Kartagina leżała w zakątku bardzo wielkiej zatoki i bardzo była podobna do półwyspu, od lądu oddzielało ją bowiem zwężenie o szerokości 25 stadiów. Od tego zwężenia biegł w kierunku zachodnim wąski, a długi pas ziemi, szerokości najwyżej pół stadium, w środku między jeziorem a morzem. Część miasta od strony morza, bardzo spadzista, otoczona była pojedynczym murem, a część południowa od strony lądu, na przesmyku, gdzie i Byrsa leżała, murami potrójnymi. Każdy z nich miał 30 łokci wysokości, nie licząc blanków i wież, które rozmieszczone były w odstępach po dwa pletry, a wznosiły się na wysokość czterech pięter. Grubość ich wynosiła 30 stóp. Każdy mur wznosił się na wysokość dwóch pięter (...) Jedynie część muru, który skręcał ku Portom wzdłuż tego języka, była słaba, niska oraz od początku zaniedbana (...)"3. Brakuje informacji o istnieniu muru wewnętrznego pomiędzy Byrsą a Megarą, niewykluczone więc, że go tam nie było, ale wtedy całe to dobrze przemyślane rozplanowanie miasta traciłoby sens, bowiem przeciwnik, który wdarłby się na teren Megary, miałby ułatwiony dostęp do reszty miasta. Można zatem — z pewną ostrożnością — przyjąć, że i tam istniały jakieś umocnienia, choćby prowizoryczne. Mury otaczające Kartaginę tworzyły fortyfikacje długości ok. 30 km (nie licząc odcinka nad laguną Ariany), co daje pojęcie o tym, ilu żołnierzy było potrzebnych, aby zapewnić miastu właściwą obronę, a zarazem pokazuje, że mało która armia ówczesnego świata była w stanie oblegać to miasto na tyle skutecznie, by je zupełnie odciąć od świata.

3

A p p i a n , op.cit., s. 293-294.

Początkowo poważnym problemem było zaopatrzenie w słodką wodę. Jedyne jej źródło, zwane .Źródłem Tysiąca Amfor", znajduje się na przylądku Bordż Dżedid (tj. na stoku wzgórza Odeon — znowu nazwa z czasów rzymskich).Dla ochrony wybudowanego tam ujęcia wody zbudowano z bloków czarnego kamienia silny fort. dochodzący do samego brzegu morza. W pobliżu źródła znajdowała się dolinka do której spływały wody deszczowe. Aby uniknąć okresowych wahań poziomu powstającego w dolince jeziora, zbudowano kamienne cysterny stanowiące rezerwuar wody na wypadek ewentualnego oblężenia4. Na przełomie III i II w. p.n.e. wyższe budynki w mieście miały też zbudowane na dachach (prawdopodobnie wklęsłych) ujęcia wody deszczowej, odprowadzanej systemem ołowianych rur do cystern wybudowanych pod budynkiem5. Tak zorganizowany system zaopatrywania miasta w wodę do picia umożliwiał mieszkańcom przetrwanie nawet długotrwałego oblężenia i sprawdził się w ostatniej dla Kartagińczyków wojnie. Zwarta zabudowa miasta górnego, wytyczone pod kątem prostym ulice i wklęsłe dachy — wszystko to podnosiło walory obronne infrastruktury miejskiej, pozwalając na kontynuowanie walki nawet wówczas, gdy przeciwnikowi udało się wedrzeć do miasta. PORTY KARTAGINY

Miasto, położone nad morzem i w zasadzie z niego żyjące, musiało mieć port. Państwo, którego źródłem siły przez wiele lat była flota wojenna, musiało mieć także port przeznaczony tylko dla okrętów wojennych, i to taki. do którego osoba niepowołana nie miała wstępu ani wglądu Tak też było w przypadku Kartaginy. 4

Ibidem, s. 15. Za:] filmem pt. Kartagina, wyemitowanym w Discovery Channel w dn. 16.09.2007 r. 5

Na jej historycznym obszarze do dnia dzisiejszego widoczne są zarysy dwóch regularnych, połączonych ze sobą lagun, których kształt wskazuje, że nie powstały one w sposób naturalny, lecz były wytworem rąk człowieka. Są one pozostałością dawnego portu Kartagina, a o tym, że został on zbudowany przez człowieka, świadczy jego nazwa. używana do dziś, a pochodząca z języka greckiego: Cothon znaczy ciąć, a to w tym przypadku oznacza. że jest to port wykonany ludzką ręką6. Dość dokładny opis portu możemy znaleźć u starożytnego historyka: „(...) Porty były tak położone, że z jednego można było wprost płynąć do drugiego, a wjazd do nich od strony morza miał 70 stóp szerokości i był zamykany żelaznymi łańcuchami. Pierwszy port był przeznaczony dla kupców i było w nim wiele różnych lin do cumowania okrętów. Drugi port, wewnętrzny, miał w środku wyspę, która, tak samo, jak i port, ujęta była w wielkie groble. W groblach tych było pełno arsenałów morskich, urządzonych dla 220 okrętów, a nad nimi było mnóstwo magazynów na pomieszczenie sprzętu potrzebnego dla trójrzędowych okrętów. Na przedzie każdego arsenału okrętowego wznosiły się dwie kolumny jońskie, tak że i port, i wyspa przedstawiały widok jakby jednego krużganku. Na wyspie urządzone było pomieszczenie dla dowódcy floty, skąd trębacz winien był dawać sygnały, herold ogłaszać obwieszczenia, a dowódca floty przeprowadzać obserwacje. Wyspa leżała naprzeciwko wjazdu do portu i wznosiła się wysoko, by dowódca floty mógł śledzić wszelkie statki nadciągające i morza, a zbliżający się kupcy nie mogli dokładnie widzieć, co wewnątrz portu się dzieje. Nawet kupcy, którzy zawinęli do portu, nie mieli otwartego widoku na arsenały okrętowe, bo otaczał je podwójny mur, a osobna brama 6

Zob.: C h a r l e s - P i c a r d . op.cit., s. 14.

prowadziła kupców z pierwszego portu do miasta, tak że, nie przechodzili koło arsenałów (...)"7. Powyższy opis nie precyzuje co prawda, jaki kształt miały oba porty, ale przykładając go do wyglądu i położenia wspomnianych wyżej sztucznych lagun, możemy ze stuprocentową pewnością stwierdzić, że port handlowy miał kształt prostokąta, a wojenny był okrągły. Nie były to porty ogromne, ale dość pojemne; wystarczająco w każdym razie, by w porcie wojennym (mniejszym od handlowego) okręty nie musiały cumować przy nabrzeżu, tylko były wciągane do owych arsenałów, będących w istocie hangarami8. Taka zabudowa portu chroniła najważniejszą część siły zbrojnej Kartaginy przed szpiegami, ale powodowała też pewną niedogodność — przeciwnik mógł bez trudu zablokować wąskie wejście do portu. Dno portu wojennego było pokryte płytami, a wyspę łączył ze stałym lądem drewniany most.

7

8

A p p i a n, op.cit., s. 294-295.

C h a r 1 e s-P i c a r d. przytaczając opis portów według Apptaiu. nie mówi o arsenałach, lecz o niszach, co wydaje się lepszym tłumaczeniem nazwy łacińskiej — op.cit., s. 15.

TRZECIA WOJNA PUNICKA. PRZYCZYNY WYBUCHU

WOJNA KARTAGINY Z MASYNISSĄ

W 152 r. p.n.e. doszło w Kartaginie do zwycięstwa stronnictwa ludowego nad tymi, którzy opowiadali się za związaniem się z Masynissą. Zwolennicy króla Numidów. w liczbie 40, zostali wygnani z miasta, a specjalna uchwała Zgromadzenia Ludowego pozbawiła ich obywatelstwa Kartaginy i zabroniła odwołania tej decyzji, co zostało przypieczętowane uroczystą przysięgą. Był to niespecjalnie rozważny krok. Należało się spodziewać, ze wygnańcy, nie mając innego wyjścia, udadzą się po pomoc do tego, którego popierali, czyli do „starca z pustyni". Tak też się stało. Banici, zjawiwszy się na dworze króla, rozpoczęli natarczywą agitację za wojną z ich dotychczasową ojczyzną. Masynissa, aby uniknąć oskarżeń o wywołanie wojny, wysłał do Kartaginy poselstwo, z dwoma ze swych niezliczonych synów na czele. Gulussa i Micypsa nieślubnym synem tego drugiego był potem znany z wojen z Rzymem w drugiej połowie II w. p.n.e. nieustępliwy wróg Rzymian, Jugurta) przedstawili na miejscu ultimatum nawołujące władze Kartaginy do odwołania uchwały

o banicji i wpuszczenia wygnańców do miasta. Był to swoisty policzek dla Kartagińczyków — mogli im ostatecznie rozkazywać Rzymianie, ale nie Masynissa! Poselstwo numidyjskie nie zostało nawet wpuszczone do miasta, a w drodze powrotnej na orszak posłów napadł Hamilkar Samnita i zabił kilku podwładnych księcia Galussy.Był to wystarczający pretekst do wojny. Wojsko Masynnisy wkroczyło na terytorium Kartaginy, zajmując kilka miejscowości, w tym także i te, na które już wcześniej miał on apetyt1. Na początku 151 r. p.n.e. Kartagińczycy wyprawili przeciwko niemu wojsko, ale nie uprzedzili o tym Rzymu, by — zgodnie z układem pokojowym z 201 r. p.n.e. — uzyskać zgodę na rozpoczęcie dziań bojowych. Ten krok, podyktowany tempem, w jakim rozwijały się wydarzenia, a nie złą wolą, okazał się błędem, który po niedługim czasie Rzymianie skwapliwie wykorzystali. Dowódcą wystawionej dość pospiesznie armii został ówczesny sufet — Hasdrubal. Miał on do dyspozycji ok. 25 000 piechoty i tylko 400 jeźdźców. W trakcie początkowych działań bojowych na stronę Hasdrubala przeszła część jazdy numidyjskiej (w liczbie ok. 6000), co znacznie podbudowało morale armii kartagińskiej. Nadal jednak liczebną przewagę, i to głównie w doskonałej jeździe, miał liczący już wówczas 88 lat król Masynissa. Po początkowych sukcesach armii kartagińskiej. Masynissa zwabił Hasdrubala w teren pustynny, dogodny dla walki kawalerii. Tam też doszło do bitwy, w której podobno po obu stronach wzięło udział ponad 1 1 0 000 wojowników2 Bitwa zakończyła się, jak by to można było określić w języku sportowym, remisem, niemniej jednak Kartagin czycy, wystraszeni wiadomością o obecności w armii numidyjskiej Rzymian, którzy podobno obserwowali przeA p p i a n z Aleksandrii. Ibidem, s. 269-271.

Historia

rzymska,

t.

1,

Wrocław 2004,

s.269

bieg bitwy3 zaproponowali Masynissie pokój, zgadzając się na zajęcie przez niego terenów tzw. Emporii (tj. południowego wybrzeża Wielkiej Syrty. z miastami Oea, Sabratha i Leptis Magna), oraz zaproponowali mu odszkodowanie za wojnę — 400 talentów płatnych natychmiast i 800 talentów płatnych w ratach. Do zawarcia pokoju jednak nie doszło, gdyż król numidyjski zażądał wydania zbiegłych do Kartaginy wodzów wraz z ich żołnierzami, na co nie zgodzili się Kartagińczycy4. W tym też czasie do miejsca zgromadzenia obu wrogich armii przybyli posłowie rzymscy. Hasdrubal liczył na mediację rzymską w sprawie przerwania wojny i zawarcia pokoju, ale się zawiódł. Posłowie otrzymali w Rzymie jasne instrukcje — mają dążyć do zakończenia sporu i przywrócenia pokoju jedynie w sytuacji zagrożenia dla Masynissy, w przeciwnym razie muszą nakłonić go do dalszej walki, tak aby osłabić w znacznym stopniu Kartaginę, a nawet doprowadzić do jej kapitulacji. Posłowie rzymscy wywiązali się ze swego zadania najlepiej jak potrafili — nie odwiedzili obozu Hasdrubala, nie zajrzeli nawet do miasta — nie to było ich celem. W ich oczach Kartagińczycy nie byli jeszcze dostatecznie osłabieni. Armia kartagińska, zgromadzona na pustynnym obszarze, pozbawiona żywności i wody, otoczona przez przeważające siły przeciwnika, wyczerpana długotrwałą obroną obozu, zagrożona chorobami, traciła siły. Świadome tego dowództwo zdecydowało się w końcu na ponowne pertraktacje pokojowe. Ostatecznie zawarty został układ — Kartagińczycy zgadzają się na wydanie zbiegów, powrót do miasta wygnanych stronników Masynissy, zapłatę w ciągu 50 lat 5000 talentów oraz złożenie broni. Numidyjczycy nie dotrzymali jednak warunków układu. Królewski syn Gulussa wysłał za kolumną bezbronnych 3

Według Appiana, bitwę oglądał Publiusz Korneliusz Scypion nus— wnuk poprzez adopcję Scypiona Afrykańskiego — uwaga autora. 4 A p p i a n , op.cit., s. 271.

Emilia-

Kartagińczyków swoją jazdę. W nierównej walce większość wojowników kartagińskich została wymordowana; ocalała tylko niewielka część armii, która podobno, w środkowym okresie wojny, liczyła ok. 50 000 ludzi6. REAKCJA RZYMU. PRÓBA ZAPOBIEŻENIA KONFLIKTOWI — ROZMOWY Z RZYMEM

Klęska poniesiona w tej wojnie wywołała wśród arystokracji kartagińskiej prawdziwy popłoch. Obawiano się teraz nie tylko Masynissy, który mógł wykorzystać osłabienie przeciwnika, i próbować nowych podbojów, ale przede wszystkim reakcji Rzymu — przecież wojnę rozpoczęto bez jakiejkolwiek próby choćby tylko powiadomienia senatu rzymskiego o konflikcie. Rzym, oczywiście, nie miał zamiaru nie skorzystać z takiej okazji do rozprawy ze znienawidzonym państwem. Pierwszą reakcją Rzymian na postępowanie Kartagińczyków (wyrażoną dopiero po zagładzie ich armii) było ogłoszenie poboru do wojska bez podania, kto tym razem będzie przeciwnikiem, a miał ich Rzym — jak wiadomo — wielu. Plany Rzymu był) dalekosiężne — oto pojawiła się możliwość likwidacji Kartaginy. Senatorowie rzymscy doskonale wiedzieli, że Kartagina nie stanowi w tej chwili żadnego zagrożenia dla imperium, mimo to podjęli decyzję o jej likwidacji, nie przesądzając na razie, jakimi środkami i metodami zamiar ten należy przeprowadzić. Rozprawa z Kartaginą miała być pierwszym etapem tworzenia z Morza Śródziemnego — wewnętrznego morza Rzymu: potęg już nie było, a do podbicia pozostały jedynie niezbyt silne państwa i plemiona zamieszkujące 5

Ibidem, s. 273. Jest to prawdopodobnie liczba znacznie zawyżona — Kartaginy, po

utracie tak dużej armii, nie byłoby po prostu stać na wystawienie w krótkim czasie nowej, równie licznej armii -uwaga autora.

wybrzeża. O tym, że był to przemyślany i konsekwentnie realizowany plan. świadczy to, że praktycznie cały II w. p.n.e. to stopniowa likwidacja małych (i dużych) organizmów państwowych, a ostami wiek przed narodzeniem Chrystusa — to w zasadzie dokończenie tego procesu poprzez przeniesienie podbojów w głąb kontynentów, gdzie podbito Galię. Egipt czy Azję Mniejszą. A fakt, że rozprawa z Kartaginą miała być rozprawą z tymi, którzy pod wodzą Hannibala ośmielili się zaatakować tereny Italii, sprawił, że całe pokolenia żyły w niekończącym się strachu, i wybili kilka roczników Latynów, tylko dolewał oliwy do ognia i stanowił dodatkową podnietę. Przygotowując się do nieuniknionych oskarżeń ze strony Rzymian, władze Kartaginy podjęły kroki zaradcze. Po pierwsze: skazano na śmierć Hasdrubala i jego współsufeta, Kartalona. a także kilku innych dowódców wojskowych6. W 149 r. p.n.e. do Rzymu zostało wysłane „poselstwo ostatniej szansy" — posłowie mieli za wszelką cenę przedstawić wydarzenia ostatnich lat jako spisek tych, którzy zostali już skazani na śmierć, być może zawiązany przy większym lub mniejszym udziale Masynissy. Ale poselstwo to nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. W rzymskim senacie zapytano posłów kartagińskich, dlaczego winnych naruszenia układu pokojowego nie ukarano zaraz na początku wojny z Masynissą, a dopiero wtedy, gdy ją przegrali, dlaczego nie wyprawiono tego poselstwa wcześniej, gdy jeszcze — zdaniem Rzymian, wyrażanym bez przekonania — można było uniknąć naruszenia układu. Tymczasem „(...) posłowie nie umieli na to odpowiedzieć. Senat, który już dawno postanowił wydać im wojnę i tylko szukał do tego pozorów, odpowiedział im na to, że Kartagińczycy nie usprawiedliwili się dostatecznie wobec Rzymian. Pełni trwogi zapytali więc posłowie ponownie, 6

Wyrok ten był w zasadzie fikcją — skazanym nie się poza miastem i nie poszukiwano ich — uwaga autora.

umożliwiono

schronie-

co mają robić, by się oczyścić z zarzutu, skoro uchodzą za winnych. Odpowiedziano im na to krótko: «Macie dać Rzymianom zadośćuczynienie>>. Kiedy się Kartagińczycy zastanawiali, na czym polega żądane zadośćuczynienie jedni wyrażali zdanie, że Rzymianie chcą dołożyć dodatek do sum ustalonych za Scypiona, drudzy mniemali,że żądają odstąpienia spornej ziemi Masynissie. Zakłopotani wysłali więc ponownie poselstwo do Rzymu i prosili. by im wyraźnie powiedziano, na czym ma zadośćuczynienie polegać. Odpowiedziano im znowu, że Kartagińczycy dobrze to wiedzą i z tymi słowami ich odprawiono (...)"7 Postępowanie senatu rzymskiego z poselstwem kartagińskim wskazywało dobitnie, że tym razem Rzym dąży do unicestwienia przeciwnika, ale chce pozostawić sobie furtkę — czy zrobić to na drodze wojny, czy też doprowadzić przeciwnika do takiego załamania, że sam założy sobie przysłowiowy stryczek na szyję. Decyzję o likwidacji Kartaginy podjęto ostatecznie w chwili, gdy do Rzymu wysłano poselstwo z Utyki, miasta dotychczas formalnie sprzymierzonego, a właściwie całkowicie podległego Kartaginie. Mieszkańcy Utyki. uznając, że w ewentualnej wojnie szanse Kartaginy równają się zeru, postanowili zapobiec uwikłaniu ich miasta w tę beznadziejną sytuację i poddali się Rzymowi. Zdrada tego miasta, posiadającego dogodnie położony port i doskonałą strategicznie lokalizację8, a przy tym zaopatrzonego w pełne wszelkiego dobra magazyny, była dla Punijczyków poważnym ciosem. Natomiast dla Rzymian akcesja Utyki była ze wszech miar korzystna Zyskiwali przede wszystkim dogodną bazę wypadową (z prężnym portem) stwarzającą możliwość bezpiecznego lądowania i rozwinięcia sił, a także bezpieczne miejsce do dowozu zaopatrzenia. 7A p p i a n, op.cit., s. 273-274. SUtyka zabezpieczała Kartaginę od północy — uwaga autora.

W tej sytuacji senat rzymski nakazał konsulom: Markowi Nianiliuszowi i Lucjuszowi Marcjuszowi Cenzorinowi zaokrętowanie armii w porcie Ostia. „(...) w tajemnicy polecono im, by nie kończyli wojny, dopóki nie zniszczą Kartaginy. Po złożeniu ofiar popłynęli oni na Sycylię, aby stamtąd przeprawić się do Utyki. Flota ich liczyła 50 okrętów pięciorzędowych, 100 półtorarzędowych9 wielką liczbę statków bez pokładu, statków ciężarowych typu korkyrejskiego i handlowych. Armia zaś, jaką wiedli. składała się z 80 tysięcy piechoty i 4 tysięcy jazdy (...)"10. Podane liczby, obrazujące skalę tego przedsięwzięcia. świadczą, że przeciwko państwu, którego ludność nie przekraczała prawdopodobnie 300 000-400 000 mieszkańców, wyprawiono armię Uczącą więcej niż 1/5 populacji przeciwnika. Jednocześnie była to równowartość aż czterech armii konsularnych11, czyli uznano, że jest to wojna bardzo prestiżowa i należy ją rozstrzygnąć w sposób niepodlegający żadnej krytyce — szybko i zdecydowanie. Wiadomości te, tak o zdradzie Utyki, jak i o rozpoczęciu wojny przez Rzym, zaskoczyły Kartagińczyków i wywołały w państwie strach. Kartagina nie posiadała armii, która mogłaby stawić czoła takiej potędze — możliwości mobilizacyjne były za małe, nie było też ani czasu, ani możliwości zaciągnięcia najemników; zresztą, kto chciałby walczyć jako najemnik w tak beznadziejnej wojnie. Postanowiono więc jeszcze raz wysłać do Rzymu posłów, którzy w ostateczności, jeśli nie będzie innego wyjścia, mieli zdać miasto na łaskę Rzymian. Co to oznaczało? ..(...) otóż zdający się na łaskę Rzymian przede wszystkim

9 To nieznany typ okrętów; prawdopodobnie mamy tu do czynienia i błędem dziejopisa lub tłumacza — waga autora. 10 A p p i a n. op.cit., s. 274-275. Armia konsularna, jak już podano wcześniej, liczyła 20 000 żołnierzy — uwaga autora.

oddają im kraj, jaki posiadają, i miasta w nim, a razem z tym również wszystkich mężczyzn i kobiety, jacy są w tym kraju i w tych miastach, tak samo rzeki, porty, miejsca poświęcone, grobowce, krótko mówiąc — wszystko, tak że panami wszystkiego stają się Rzymianie a sami zdający się na ich łaskę nie są panami po prostu niczego (...)"12. Tak też się stało. Gdy posłowie dowiedzieli się,że konsulowie są już w Lilibeum na Sycylii, gdzie znajdują się gotowe do wypłynięcia w morze, flota i armia, zdali się na łaskę i czekali cierpliwie na postanowienia senatu ,,(...) Po pewnym czasie zostali przyjęci przez senat i pretor przedstawił im zdanie senatu, że ponieważ dobrą powzięli decyzję, senat daje im wolność i prawa, a także cały kraj i prawo posiadania innych rzeczy publicznie i prywatnie Kartagińczycy, słysząc to, bardzo się cieszyli, uważając, że senat obszedł się z nimi, jak na to, że mieli do wyboru tylko zło, bardzo dobrze, skoro im przyznał wszystko, co najkonieczniejsze i najważniejsze. Następnie pretor wyjaśnił, że otrzymają to wszystko, jeśli wyślą do Lilybaeum w ciągu trzydziestu dni trzystu zakładników, synów członków ich senatu i rady starszych, oraz podporządkują się zarządzeniom konsulów (...)"13. Tak posłowie, jak i później, już w Kartaginie, członkowie władz, a także zwykli obywatele, wszyscy zastanawiali się nad tym, co im każą wykonać konsulowie. Najbardziej strwożeni byli ci, którzy znali prawo, a z przerażeniem i pewnym zdumieniem stwierdzili, że pominięto w przyznanych prawach miasto — to słowo nie było wymienione w żadnym kontekście. Kartagińczycy wiedzieli jednak, że dużego wyboru nie mają: albo zdecydują się na okrutną wojnę, albo przyjmą podyktowane im warunki. W tej sytuacji postanowili skorzystać z okazanej im łaskawości. 12Pol i b i u s z , op.cit., s. 511. 13Ibidem, s. 511.

W wyznaczonym terminie wysłano na Sycylię 300 zakładników, choć nie obeszło się bez płaczu; o tym powśzechnym lamencie piszą wszyscy starożytni autorzy, wskazując jednocześnie na wyrażany w dotkniętych tą branką rodzinach brak zaufania do Rzymian: ,,(...) matki, odchodząc od zmysłów, z jękiem czepiały się dzieci, okrętów (...), chwytały nawet za kotwice i przecinały liny okrętowe (...). Były i takie, które daleko płynęły po morzu, zalewając się łzami (...). Te zaś, co na lądzie stały, włosy sobie rwały i biły się w piersi jak przy pogrzebowym obrzędzie. Uważały bowiem, że oddanie zakładników to tylko pięknie brzmiące słowo; w istocie wydanie tylu chłopców bez jakiegokolwiek układu wyraża poddanie się miasta. Wiele z nich wśród zawodzeń przepowiadało miastu, że nie będzie miało żadnego pożytku z wydania tych dzieci (...)'"4. Nawet tak zamiłowanemu piewcy wielkości i chwały Rzymu, jak Appian, postępowanie Rzymian wydało się niewłaściwe, a niektóre z jego stwierdzeń przypominają, niestety, proroctwa post factum. Zachowanie się rodzin przy wyprawianiu zakładników zadaje także kłam powszechnie rozprzestrzenianym, szczególnie przez Rzymian, opowieściom o chłodnych sercach Kartagińczyków, przejawianiu przez nich braku wyższych uczuć, a szczególnie nieokazywaniu miłości dzieciom. Składanie ofiar z dzieci w czasie, o którym teraz mowa, dawno już należało do przeszłości; zresztą wtedy, jak wiadomo, obyczaj ten wynikał z wierzeń religijnych — to bogowie domagali się ofiar. Nikt przecież nie zarzuca nieczułości Abrahamowi, który nie sprzeciwił się żądaniu Jahwe i gotów był złożyć mu swojego jedynego syna w ofierze, a przecież tak Fenicjanie, jak i Hebrajczycy to przedstawiciele spokrewnionych ze sobą, choć skłóconych (jak to nawet w najlepszych rodzinach się zdarza) plemion semickich. 14

A p p i a n. op.cit., s. 276.

Tak czy inaczej, żądanie zostało spełnione. Powiadomieni 0 tym konsulowie zakomunikowali posłom, że następne polecenie zostanie Kartaginie wydane, gdy armia wyokrętuje się na plażach Utyki. Nawet jeśli dotychczasowe polecenia nie wzbudziły w kartagińskich posłach nieufności, to z pewnością ten nowych rozkaz powinien ich mocno zaniepokoić: skoro Rzym nie chce zniszczyć Kartaginy, to w jakim celu jego armia płynie do Utyki? Skoro jednak uwierzyli w rzymskie obietnice, postanowili wierzyć w nie dalej (a może tylko, nie widząc innego wyjścia, robili dobrą minę do złej gry i udawali, że wierzą?). Gdy flota rzymska dotarła do Utyki, poważnie już zaniepokojona Kartagina wysłała poselstwo po następne rozporządzenia. Obawy były uzasadnione. Posłów przyjęto w sposób, który pewnie ich przeraził — przeprowadzono ich wzdłuż szeregów wojska, demonstrując jego potężną siłę w całej okazałości, bez słowa wysłuchano próśb i skarg na zły los i jeszcze gorszego sąsiada (czytaj: na Masynissę), oraz gorliwego przypomnienia, że polecenie co do zakładników zostało wykonane posłusznie i przed terminem, pozwolono wygłosić nieśmiałą sugestię, jakoby wojna była niepotrzebna — wszak Kartaginie obiecano wolność, samorząd i własne terytorium. I dopiero wtedy porażono ich kolejnym żądaniem. A było to żądanie z gatunku tych. jakie stawia się pokonanym w momencie przyjmowania bezwarunkowej kapitulacji. Oto Kartagina, która nie przeżyła jeszcze oblężenia, nie starła się z przeciwnikiem, nie przegrała jeszcze żadnej bitwy, miała wydać całą posiadaną broń, tak osobistą (zbroje i miecze, tarcze i hełmy), jak 1 publiczną, tj. machiny bojowe, oblężnicze i forteczne. Również na to niewyobrażalne żądanie przedstawiciele władz państwowych się zgodzili, wyrażając jedynie obawę, jak państwo ich będzie się mogło obronić w przy padku ewentualnego ataku skazanego na śmierć Hasdrubala, który miał już pod bronią ok. 20 000 żołnierzy. Rzymianie

wszelako uspokoili ich łaskawie, wyjaśniając, że odtąd problem obrony Kartaginy przed Hasdrubalem staje się problemem Rzymian. Nie zapomnieli też nadmienić, że po wykonaniu tego polecenia, Kartagińczycy otrzymają jeszcze jedno, tym razem już ostanie polecenie, które na razie musi pozostać tajemnicą15. Nie zważając na nieme protesty i bierny opór niektórych przynajmniej obywateli, władze Kartaginy, którym towarzyszyli wysłannicy konsulów (a byli nimi dwaj przedstawiciele najważniejszego w tym czasie i najzacniejszego rzymskiego rodu — Publiusz Korneliusz Scypion Nazyka i Gnejusz Korneliusz Scypion Hispanus), wyekspediowały do Utyki „(...) ponad 200 tysięcy pełnych rynsztunków wojennych, niezliczone mnóstwo pocisków i oszczepów oraz około dwóch tysięcy katapult do wyrzucania pocisków i kamieni (...)"16. W ten sposób miasto rozbroiło się całkowicie i zdało zupełnie na pańską (czytaj: rzymską) łaskę.A nie był to koniec żądań... Po sprowadzeniu broni do obozu rzymskiego, posłowie wysłuchali ostatniego polecenia senatu. Wygłosił je konsul Cenzorinus: „(...) Za waszą uległość, Kartagińczycy, i za dotychczasową gotowość, z jaką wydaliście i zakładników, i broń, wyrażamy wam uznanie. Ale trzeba krótko mówić, skoro tego wymaga konieczność, poddajcie się mężnie pozostałemu rozkazowi senatu. Usuńcie się z Kartaginy i osiedlijcie się, gdzie zechcecie, na obszarze waszego kraju, w odległości 80 stadiów17 od morza, bo miasto wasze skazane jest na zniszczenie (...)"18. Nie pomogły prośby, skargi ani błagania. Konsul wyraził opinię, a zarazem polecenie Rzymu i nie było nad nim

15

Ibidem, s. 278-279. Ibidem, s. 279. Por.: P o l i b i u s z , op.cit., s. 512. 17 80 stadiów to ok. 15 km — uwaga autora. 18 A p p i a n, op.cit., s. 280. 16

dyskusji; nie było również zgody na jakiekolwiek przesunięcie wykonania tego polecenia w czasie. Po wielokrotnych prośbach kierownika kartagińskiego poselstwa Bannona „(...) Censorinus w ten sposób mu odpowiedział; Po co kilkakroć powtarzać, co senat nakazał? Nakazał przecież, i tak być musi. Nie możemy nawet odłożyć tego, co — według rozkazu — już stać się powinno (...). Powiedziałem, co miałem do powiedzenia, by was przekonać i pocieszyć. Rozkaz senatu musi być jednak spełniony, i to spełniony natychmiast. Odejdźcie więc. bo jeszcze jesteście posłami (...)"19. Posłowie nie mieli wątpliwości, że po powrocie do Kartaginy czeka ich śmierć z rąk rozgoryczonych rodaków Jedyne, co udało się im jeszcze wynegocjować, to obietnica, że będą im, maszerującym pieszo do miasta, towarzyszyły morzem okręty rzymskie. W tej asyście upatrywali nie ratunku dla siebie, lecz znikomej co prawda, ale zawsze szansy, że mieszkańcy, porażeni widokiem potęgi Rzymu, pogodzą się z jego wyrokiem. Zgodnie z przewidywaniem nieszczęsnych posłów, przekazana przez nich wiadomość o rzymskim poleceniu, aby mieszkańcy opuścili swoje miasto, została przyjęta nie tylko z żalem, ale i z gniewem. Skoro nie było pod ręką Rzymian (choć i oni po jakimś czasie zostali odkryci wśród kupców w dzielnicy handlowej), żal, ból i wściekłość ludu skierowały się przeciwko tym, którzy wyrażali zgodę na kolejne żądania Rzymu, bez oglądania się na konsekwencje wynikające z ich spełnienia. Wszyscy winni temu, że Kartagina stała się bezbronna, zostali wymordowani, rozszarpani, ukamienowani bądź ukrzyżowani. Wymordowano także wszystkich Latynów, których odkryto. Do zemsty, a zarazem do obrony miasta nawoływały szczególnie mocno matki zakładników, choć zdawały

19

Ibidem, s. 285-289.

sobie sprawę, że jakikolwiek opór likwiduje nawet tę iluzoryczną szansę na powrót ich dzieci. Wśród oszalałego z żalu i rozgoryczenia ludu niewielu było takich, którzy zachowali rozsądek, tzn. zaczęli myśleć, co robić dalej, jak stawić opór i jak się bronić. Zaczęto szukać broni, zaczęto na mury znosić kamienie, poszukiwano metalu do produkcji broni... Gdyby wtedy Rzymianie zaatakowali miasto, nie miałoby szans na skuteczną obronę. Ale Rzymianie nie przewidzieli jednego — że w skazanym na zagładę mieście powoli dokonuje się przemiana, że tym razem ich żądania przekroczyły granicę wytrzymałości i że ludzie przestali dbać wyłącznie o własny, partykularny interes, bo zrozumieli, że dobro ojczyzny, tu utożsamianej z miastem, jest wartością nadrzędną.

KARTAGINA - MIASTO ODMIENIONE 1 4 9 - 1 4 6 p.n.e.

PRZYGOTOWANIA DO WOJNY O GODNOŚĆ

Jeszcze tego samego dnia, w którym dowiedziano się o decyzji senatu rzymskiego, senat Kartaginy, a właściwie ta jego część, która ocalała z rzezi, jaką zgotował władzom lud, wraz z Trybunałem Stu Czterech uchwaliły wojnę z Rzymem. Pierwszymi dekretami, ustanowionymi w związku z tą decyzją, było zniesienie niewoli i powołanie wszystkich mężczyzn, zdolnych do noszenia broni (w tym dopiero co uwolnionych niewolników), do tworzonej armii Wysłano też posłów do Hasdrubala, który z 20-tysięczną armią przygotowywał się do walki. Powiadomiono go. że wydany na niego i jego podwładnych wyrok śmierci by! nieporozumieniem i wybiegiem, a następnie powierzono mu dowództwo nad armią polową, z zadaniem prowadzenia walki poza murami miasta. Do jego zadań — ze względu na to, że miał jaką taką swobodę w komunikowaniu się ze światem — należało również poszukiwanie ewentualnych sojuszników i zaciąganie najemników do armii. Miał również całkowicie wolną rękę w doborze dowódców poszczególnych oddziałów i w zakupach broni1. 1

A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. 1, Wrocław 2004. s.289

Dowódcą obrony w samej Kartaginie także był Hasdrubal. I tutaj powstaje problem, jak to zwykle bywa w przypadku popularnych imion. Według Appiana, była to inna osoba niż dowodzący w polu Hasdrubal. Dowódcą obrony miasta miał być wnuk Masynissy (syn jego córki i nieokreślonego bliżej zwolennika stronnictwa ludowego), natomiast według Małej Encyklopedii Kultury Antycznej, w trzeciej wojnie punickiej występuje tylko jeden wódz o tym imieniu (z przydomkiem Bithias), który walczył z Masynissą w 151 r., a następnie w wojnie z Rzymem najpierw dowodził armią polową, a potem obroną miasta. Encyklopedia nie wspomina, by był on wnukiem Masynissy. Polibiusz, niestety, pisze o tej wojnie w sposób niekompletny i to w zasadzie jedynie o okresie sprawowania dowództwa przez Scypiona, ale i on wymienia tylko jednego Hasdrubala jako wodza. Daniel Gazda z kolei utrzymuje co prawda, że jest tylko jeden wódz o tym imieniu, ale wprowadza dodatkowo nową postać dowódcy w polu, niejakiego Diogenesa2. Dla jasności dalszego przekazu przyjmuję więc, że jest to jedna osoba, być może spokrewniona w podanym przez Appiana stopniu z Masynissą, co nie byłoby niczym dziwnym w tamtych czasach i miejscu —przecież Masynissa miał się ożenić z córką jednego z arystokratów kartagińskich, ale — ze szkodą dla Kartaginy —do tego małżeństwa nie doszło. Władze miasta wysłały posłów do konsulów rzymskich, wnosząc o zawarcie rozejmu na 30 dni, tak aby można było wysłać poselstwo do Rzymu. Odmowa ze strony konsulów nie załamała tym razem Kartagińczyków. Obywatele miasta byli zdeterminowani, na pewien czas zanikły różnice społeczne — wszyscy byli równi w nieszczęściu. Aby 2

Zob.: Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990, s. 303. Por.: A p p i a n , op.cit., s 291-292; P o l i b i u s z , Dzieje, t. 1 i 2, Wrocław 2005, s. 522-523; D. G a z d a , Armie świata antycznego. Republika Rzymska i Kartagińczycy, Warszawa 2007, s. 127-129.

zapobiec temu, co wydawało się nie do naprawienia, czyli brakowi broni, rozpoczęto jej produkcję na masową skałę: „(...) Gaje święte, wszystkie świątynie i wszelkie inne obszerniejsze place zamieniły się w warsztaty, w których zarówno mężczyźni, jak i kobiety pracowali dniem i nocą odpoczywając i posilając się na zmianę w określonym czasie. W ten sposób wyrabiali codziennie 100 tarcz 300 mieczów, 1000 pocisków do katapult, 500 oszczepów i włóczni oraz katapult tyle, ile zdołali. W braku innego włosia kobiety obcinały sobie włosy, z których wyrabiano liny do napinania wyrzutni(...)"3 Historia zna niewiele przykładów takiej determinacji i woli walki, jaka panowała w Kartaginie, i to przez cały okres wojny. To naprawdę było inne społeczeństwo niż to. które zamieszkiwało miasto jeszcze kilka (kilkanaście) dni przedtem. Rzymianom udało się dokonać tego, czego nie dokonał ze swymi rodakami Hannibal — zjednoczyć naród przeciwnika przeciwko sobie, wzbudzić w tym narodzie powszechną wolę walki. Zaiste, historia, a czasem i przypadek potrafią spłatać niezłego figla, spowodować, że to. co ktoś planował na swoją korzyść, obraca się przeciwko niemu. Tak właśnie stało się w tym czasie z planami Rzymian względem Kartaginy. Dowodzący rzymską armią wodzowie przegapili dogodną sposobność zdobycia miasta tanim kosztem. Przyczyna tego była dość prosta — Rzymianie oczekiwali, że obywatele miasta, znając swoją sytuację, sami się poddadzą, a wola walki szybko w nich wygaśnie. Nie spodziewali się. że w tak krótkim czasie Kartagińczycy zdołają nie tylko zorganizować nową armię, ale też — co ważniejsze — będą w stanie ją uzbroić. Tymczasem Rzymianie, zamiast atakować miasto, zajęli się organizacją obozów: najpierw pod Utyką, a później, po przegrupowaniu się. w pobliżu 3

A p p i a n , op.cit., s 292

Rzymskie machiny oblężnicze.Tarany okryte szopami Rzymska katapulta przygotowana do strzału

óżne rodzaje katapult wałowych

Onager - machina miotająca kamienie lub kule żeliwne

Sambucha-machina służąca do podwożenia do murów obronnych zakrytego pomostu dla atakujących

Heliopolis - wielopiętrowa wieża oblężnicza

Publiusz Korneliusz Scypion marmuru

Afrykański

Starszy.

Rzeźba

z czarnego

Kartaginy. Zawiodła także, spodziewana jako rzecz zupełnie naturalna, współpraca z Masynissą. Bowiem starzec ów zrozumiał wreszcie, że bycie sojusznikiem Rzymu to jedynie ciężki obowiązek, przede wszystkim dla tych, którzy Rzymianami nie są. Dlatego też teraz, pod koniec swojego długiego życia i długiego panowania, postanowił pokazać, ile kosztuje jego wsparcie. Był obrażony na Rzym, że choć to on. a nie Rzymianie, pozbawił Kartagińczyków armii i stworzył dogodny pretekst do wypowiedzenia wojny, to nikt mu za to nawet nie podziękował, nie mówiąc już 0 jakiejś gratyfikacji terytorialnej. Nie tylko, że przed podjęciem decyzji o wojnie z Kartaginą nikt nie zasięgnął jego opinii, to nawet po wylądowaniu armii rzymskiej w Afiyce nie wysłano do niego żadnego poselstwa. A przecież armia rzymska posiadała za mało jazdy, jak na warunki i potrzeby wojny w tym terenie. Dla wodzów rzymskich było to oczywiste, że Numidowie, nie czekając na wezwanie, powinni skwapliwie przysłać swoją kawalerię. Dla dumnego władcy, który tyle razy udzielał pomocy, takie lekceważenie jego osoby było nie do przyjęcia. Toteż „(...) kiedy konsulowie wystawili go na próbę i wezwali do udziału w walce, odpowiedział, że przyśle posiłki, kiedy zobaczy, że ich potrzebują. Niedługo potem wysłał do nich posłów z zapytaniem, czy już czego nie potrzebują. Ale konsulowie, zrażeni jego butą, a poza tym już i nie dowierzając mu do pewnego stopnia, ponieważ okazywał niechęć, odpowiedzieli, że poślą do niego, gdy będą czegoś potrzebować (...)"4. A właśnie wtedy, z powodu pychy 1 braku szacunku dla wiernego sojusznika, znaleźli się przejściowo w poważnych kłopotach. Większa część państwa kartagińskiego (poza Utyką, Hadrumentum Leptis i Tapsusu) znajdowała się w rękach Hasdrubala, który, będąc już naczelnym wodzem, rozpoczął zaopatrywanie

4

Ibidem, s. 328-329.

Kartaginy w żywność i wyszkolonych żołnierzy, którzy mieli spełniać w mieście funkcję instruktorów i dowódców niższego szczebla. W czasie gdy skazane przez nich na zagładę miasto odzyskiwało siły i gromadziło zapasy, Rzymianie zaczęli mieć poważne kłopoty, głównie z aprowizacją. Armia rzymska, z braku wyszkolonej i przygotowanej do walki w warunkach półpustynnych kawalerii, nie tylko nie potrafiła przeszkodzić Hasdrubalowi w zaopatrywaniu miasta, ale i sama nie była w stanie wystarczająco skutecznie chronić własnych oddziałów zaopatrzeniowych. W ten oto sposób Rzymianie stracili dogodny moment na opanowanie miasta. POCZĄTKOWY O K R E S W O J N Y 1 4 9 - 1 4 8 r. p.n.e.

Aby wygrać tę wojnę i odnieść zwycięstwo nad Kartaginą, należało podjąć zdecydowane działania przeciwko miastu, dlatego po pokonaniu trudności zaopatrzeniowych (co bynajmniej nie oznaczało usunięcia niebezpieczeństwa ze strony Hasdrubala), podjęto wreszcie decyzję o zaatakowaniu miasta. Na radzie wojennej ustalono, że atak zostanie przypuszczony z dwóch stron, tak aby nie pozwolić mieszkańcom na swobodne przegrupowywanie sił. Konsul Maniliusz miał wykonać atak od strony lądu, przez szeroki na 25 stadiów (czyli niespełna 4,5 km) przesmyk, zwany Istmem. Po drodze jego siły miały zasypać fosę przed murami, po jej pokonaniu opanować obwarowania, a następnie właściwe, wysokie mury, i w ten sposób wedrzeć się do miasta. Natomiast druga część armii, wspierana przez okręty wojenne, po opanowaniu przesmyku (tzw. języka) oddzielającego jezioro Tunetańskie od otwartego morza, miała zaatakować dużo słabsze mury nadbrzeżne. Okazało się jednak, że obaj wodzowie zlekceważyli przeciwnika. Sądzili, że Kartagińczycy nie mają uzbrojenia,

tymczasem od razu natrafili na zdecydowany opór. Kiedy zorientowali się. że na murach stoją dobrze uzbrojeni żołnierze. wspierani przez nowo zbudowane machiny, wcofali się na obu kierunkach natarcia. Również kolejny, ponowiony po krótkim czasie atak przyniósł poważne straty i zakończył się odwrotem. Armia rzymska, dodatkowo zagrożona od lądu przez polową armię Hasdrubala, który z większością swoich sił obozował niedaleko miasta i często przeprowadzał wypady na przeciwnika, została zmuszona do rozpoczęcia regularnego oblężenia. Założono dwa obozy — jeden na Istmie dla armii konsula Maniliusza, w poprzek drogi wiodącej z lądu do miasta, co miało utrudniać zaopatrzenie Kartaginy, drugi na przesmyku nad jeziorem dla armii konsula Censorinusa, blisko murów obronnych i nieopodal wyjścia z portu5. Tymczasem Hasdrubal także podzielił swoją armię polową. Na dowódcę typowo kawaleryjskiej grupy wyznaczono Himilkona Fameasa (prawdopodobnie pół Numidyjczyka, pół Kartagińczyka) doskonałego — jak by nazwano go w wojsku polskim XVII wieku naszej ery — zagończyka. Drugą grupą wojsk (mieszaną: pieszokawaleryjską) dowodził Diogenes, sądząc po imieniu, Grek, od dość dawna służący w armii kartagińskiej, o czym była już mowa wcześniej. Natomiast głównym zgrupowaniem dowodził osobiście Hasdrubal. Grupa Himilkona operowała na terenie całego państwa, a dwie pozostałe, przynajmniej początkowo, obozowały wspólnie w okolicach miasta Nepheris, 35 km od Kartaginy. Wojska Maniliusza przez pewien czas ponawiały ataki na mury, ale stwierdziwszy, że rezultat ich działań jest niewspółmierny do włożonego w nie wysiłku — udało się im jedynie nieznacznie uszkodzić pierwszą linię murów 5

Ibidem, s. 326.

— zaprzestały swoich bezowocnych starań i ograniczyły się do zablokowania miasta. Natomiast bardziej energiczny Censorinus przystąpił do budowy machin oblężniczych i „(...) przeprawił się przez jezioro po drzewo na machiny wojenne, został jednak niespodziewanie napadnięty przez Himilkona z przydomkiem Fameas, dowódcę jazdy kartagińskiej, i stracił około 500 ludzi spośród ścinających drzewo oraz wiele broni. Mimo to przywiózł nieco drzewa z którego sporządził machiny oblężnicze i drabiny (...)"6. Aby przygotować się do planowanego, powtórnego szturmu, Rzymianie pod wodzą Censorinusa zasypali część jeziora, poszerzając jego brzeg; w ten sposób przygotowali plac do ustawienia dwóch olbrzymich machin z taranami do burzenia murów. A były to machiny o potwornej mocy : „(...) jedną obsługiwało 6 tysięcy pieszych żołnierzy pod wodzą trybunów, drugą wioślarze, również pod wodzą dowódców okrętowych. Ponieważ między obsługującymi machiny i ich wodzami wywiązało się współzawodnictwo, obie grupy miały bowiem to samo zadanie do wypełnienia, zdołali zrobić wyłom w pewnej części murów, tak że wnętrze miasta stanęło przed nimi otworem. Kartagińczycy jednak mimo to ich odparli i obalone części murów usiłowali w nocy odbudować. Do przeprowadzenia tej pracy nie starczyło im jednak nocy. (...) urządzili zatem wypad na machiny nieprzyjacielskie, jedni z bronią, drudzy bez broni, z płonącymi pochodniami, i spalili je. ale niezupełnie, bo zanim zdążyli to zrobić, nadbiegli Rzymianie; w każdym razie tak dalece je uszkodzili, że stały się całkiem nieużyteczne, po czym się wycofali (...)"7. Opis działań, tak Rzymian, jak i Kartagińczyków. wskazuje, że nadal, pomimo ponoszonych porażek, legioniści nie czuli respektu przed broniącymi się mieszczanami. Dopuszczenie do zniszczenia machin świadczy o tym, że 6

Ibidem, s. 296. Ibidem, s. 296.

7

w nocy nie tylko, że nie przeszkadzano obrońcom w naprawie zniszczeń, ale nawet nie strzeżono własnych pozycji. Podejmowane następnego dnia przez żołnierzy konsula walki były z ich strony próbą zrehabilitowania się za brak czujności w nocy. Wtedy to bowiem, widząc, że mur nie jest jeszcze całkowicie naprawiony, a za nim, na placu, doskonale — tak się przynajmniej mogło wydawać — nadającym się do rozwinięcia kilku manipułów8, stoi zaledwie garstka obrońców. z których tylko niektórzy byli uzbrojeni w kije i kamienie, część żołnierzy rzymskich wdarła się za mury. Ale nie docenili oni determinacji i odwagi obrońców. Te mniej niż skromnie uzbrojone grupy ludzi nie tylko, że nie dały się zepchnąć, ale dokonały prawdziwego pogromu wśród atakujących. Z dachów i okien domów rzucano na szturmujących kamienie i inne, niekiedy bardzo prymitywne, lecz skuteczne pociski, lano gorącą wodę, a w tym samym czasie uzbrojeni obrońcy wybijali tych, którzy zdołali uchylić się przed rzucanymi pociskami. Przed prawdziwym pogromem tych, którzy z takim lekceważeniem zaatakowali obrońców, uratowała tylko trzeźwa postawa młodego jeszcze trybuna. Publiusza Korneliusza Scypiona Emiliausza, który osłaniał swoimi manipułami odwrót zuchwalców9. Był to pierwszy tak poważny występ tego dowódcy w tej wojnie, ale na następne nie musiano długo czekać. Nadejście upałów spowodowało nowe zagrożenie dla Rzymian. Obozowanie nad płytkim jeziorem, ze stojącą, cuchnącą wodą, pod murem, który skutecznie zatrzymywał wiatr od morza, spowodowało, że w armii pojawiły się choroby — głównie zatrucia spowodowane piciem niezdrowej wody i spożywaniem psującej się od gorąca żywności. Aby zapobiec grożącej armii epidemii, konsul Censorinus przeniósł obóz nad brzeg morza, w pobliże 8 Appian błędnie pisze, że chodzi tu o kohorty; takie pododdziały nie występują jeszcze wtedy w armii rzymskiej. 9 Appian, op.cit., s. 297.

zakotwiczonej tam jego floty. I to posunięcie z powodzeniem wykorzystali Kartagińczycy: „(...) ilekroć zerwał się wiatr dmący w stronę Rzymian, za pomocą lin przeciągali pod murami, tak że dla Rzymian było to niewidoczne, łodzie wypełnione chrustem i pakułami Kiedy już łodzie miały dokonać zwrotu i ukazać się Rzymianom, wlewali do nich roztopioną siarkę i smołę, napinali żagle, aby je wiatr wydął, i wrzucali do łodzi ogień Pęd wiatru i ognia znosił te łodzie ku rzymskim okrętom, wśród których szerzyły wielkie spustoszenie (...)"'10. Odnoszone przez Kartagińczyków sukcesy, a szczególnie straty, jakie zadali oni rzymskim okrętom, podnosiły na duchu nie tylko tych, którzy bezpośrednio uczestniczyli w walce, ale także, co było nie mniej ważne, umacniały wiarę wśród ludności „cywilnej". Coraz śmielej atakowano Rzymian; zarówno tych, którzy oblegali miasto, jak i tych, którzy próbowali „zaprowadzić porządek" w terenie. Doszło nawet do tego, że obrońcy nie ograniczali się do samej walki na murach, ale, po wyjeździe do Rzymu konsula Censorinusa, zaatakowali kilkakrotnie obóz rzymski, zadając przy tym legionistom duże straty. I tutaj sytuację niejednokrotnie ratował Scypion, który — choć był tylko trybunem — wykazywał się większą znajomością rzemiosła wojskowego, niż obaj konsulowie dowodzący tą armią tylko dlatego, że mieli taką funkcję, ale nie przejawiający w tej dziedzinie ani większej wiedzy, ani umiejętności. (W przypadku Scypiona. jego umiejętności wynikały m.in. z tego, że był uczniem, a zarazem przyjacielem cytowanego tutaj już wielokrotnie Polibiusza, będącego nie tylko historykiem, ale także — zanim dostał się w ręce Rzymian jako zakładnik — pełniącego w swojej ojczyźnie funkcje dowódcy wojskowego stosunkowo wysokiej rangi.) 10

Ibidem, s. 297-298

Ąby uniknąć ataków na obóz, Rzymianie zbudowali wokół niego obwałowania podobne do miejskich: szeroka fosa,wały częściowo wzniesione z kamieni, więcej niż w zwykłych obozach wież, co w znacznym stopniu podnosiło jego walory obronne. Dodatkowo, aby ułatwić dowóz z Rzymu do armii zaopatrzenia i posiłków, zbudowano na brzegu morza umocniony plac stanowiący coś w rodzaju portu. Zabezpieczywszy się w ten sposób, konsul Maniliusz wysłał część wojsk (10 000 piechoty i 2000 jazdy), aby, pustosząc kraj, zdobywała żywność i paszę. Każdorazowo wysyłaną na taki rajd po terenie grupą zaopatrzeniową dowodził jeden z trybunów, co zresztą i tak ich nie chroniło skutecznie przed przypuszczanymi na nich atakami: „(...) dowódca jazdy libijskiej", Fameas, człowiek jeszcze młody, a nadzwyczaj palący się do walki, mając do rozporządzenia konie niewielkie, ale rącze, przyzwyczajone do poprzestawania na trawie w braku czego innego, umiejące, kiedy trzeba było, znosić pragnienie i głód, ukrywał się w zaroślach i parowach, a kiedy zauważył jakąś nieostrożność nieprzyjaciół, wypadał ze swej kryjówki jakby orzeł jaki, i wyrządziwszy im szkodę, wycofywał się (...)"12. Ataki oddziałów jazdy kartagińskiej poważnie utrudniały wysyłanym grupom wykonywanie ich zadań, powodując też znaczne straty w ich szeregach. Wynikało to nie tylko ze sprawności działania tych istnych „partyzantów" kartagińskich, ale także z niefrasobliwości, a zarazem chciwości i niesłowności rzymskich dowódców. W trakcie takiego „rejsu" w oddziałach rzymskich nie zwracano większej uwagi na dyscyplinę przemarszów i postojów, a także często dopuszczano się nadużyć 11

Jazda libijska pozostawała wówczas na służbie kartagińskiej — uwaga autora. 12 A p p i a n , op.cit., s. 298.

wobec Libijczyków, zamieszkujących lub koczujących na terenach pogranicznych, traktując ich jako wrogów Powodowało to, że wśród koczowników nienawiść do Rzymian rosła, a oni sami często zmieniałi się w informatorów oddziałów kartagińskich bądź też wspierali je zbrojnie. Według Appiana, jedynym trybunem, w trakcie wypraw nieatakowanym przez Fameasa, był Scypion. Te przywileje miał on zawdzięczać swojemu zamiłowaniu do dyscypliny, a także umiejętności zjednywania sobie tubylców, np. w czasie postojów, gdy zbierano materiały i płody rolne, część dowodzonego przez niego oddziału zawsze ochraniała zbierających, przyjmując szyk bojowy, jednocześnie jednak w stosunku do Libijczyków zachowywano się poprawnie, traktując ich jak jeśli jeszcze nie sojuszników, to przynajmniej ludzi życzliwie neutralnych13. Broniące miasta oddziały kartagińskie także nie próżnowały. Często dokonywały z miasta wypadów na pozycje Rzymian, niszcząc urządzenia obozowe, w tym także urządzony przez konsula prowizoryczny port, oraz plądrując otaczający go teren rozładunku i składowania zaopatrzenia. Tu po raz kolejny na pochwałę zasłużył Scypion. Zorganizował on specjalną grupę jazdy, która, pozorując w nocy działania zaczepne, odparła w końcu Kartagińczyków14. Działania bojowe prowadziła także armia polowa, dowodzona przez Hasdrubala. Jedną z większych bitew w polu rozegrano pod koniec 149 r. p.n.e. pod Nepheris, nad rzeką Qued Bon Abid. Dowodzona przez Maniliusza armia, mająca nad Hasdrubalem dość znaczną przewagę, wymaszerowała z obozu w celu zdobycia głównego punktu oporu i bazy Hasdrubala — miasta Nepheris. Akcję prowadzono 13

Ibidem, s. 298-299. Osobiście uważam, że entuzjastyczne pochwały pod adresem tego dowódcy są mocno przesadzone, ale nie ulega wątpliwości, że był to jeden z najlepszych młodych dowódców w tej armii — uwaga autora. 14 Ibidem, s. 299

bez rozpoznania tak terenu, jak i sił przeciwnika oraz ich rozmieszczenia. Maszerującą przez pocięty strumieniami, wąskimi, stromymi jarami i parowami teren armię rzymską cały czas obserwowali zwiadowcy kartagińscy. Gdy Rzymianie przystąpili do przeprawy przez rzekę, która, płynąc wąskim, ale głębokim jarem, sama w sobie stanowiła poważną przeszkodę i zagrożenie, zostali zaatakowani przez Kartagińczyków. Oddziały, które już przeszły przez rzekę, zostały rozbite, ale Hasdrubal, świadom, że ma przed sobą znaczne siły, po odniesieniu sukcesu wycofał się na zawczasu umocnione wzgórze. Tymczasem Rzymianie, po nieopatrznym przeprawieniu się na drugi brzeg, widząc niedogodność pozycji zarówno do obrony, jak i do kontynuowania marszu, postanowili się wycofać. Wszelako zamieszanie, powstałe w wyniku niejednoczesnego powiadomienia oddziałów o zamiarze odwrotu, skutecznie wykorzystał Hasdrubal. Atak na skłębionych nad brzegiem rzeki Rzymian zakończył się zadaniem im wysokich strat; co gorsza, oprócz szeregowych legionistów, w bitwie tej poległo także trzech trybunów. Przed całkowitą klęską uratowała Rzymian niezwykle śmiała i zdecydowana akcja jazdy pod dowództwem Publiusza Scypiona, który na czele podzielonego na kilka grup oddziału nieustannie, z różnych kierunków atakował przeciwnika15. To posunięcie przyniosło mu wielkie uznanie, a dodatkowo uzyskał od Hasdrubala zapewnienie, że polegli w bitwie trybunowie będą mieli godne swojej żołnierskiej rangi pogrzeby. Epizod ten zresztą nijak nie przeszkodził ani Hasdrubalowi, ani Fameasowi nękać i atakować powracających z tej nieudanej wyprawy Rzymian... Już wkrótce miało się okazać, że nie był to bynajmniej koniec niepowodzeń Rzymian. Oddziały, którym wreszcie 15

Ibidem, s. 301

udało się dotrzeć do zbawczego obozu, niespodziewanie zaatakowali obrońcy miasta. Nie tylko poranili oni wyczerpanych wyprawą legionistów i odebrali im część zwierząt jucznych, ale przede wszystkim pogłębili dojmujące poczucie klęski i obniżyli ich, i tak już niskie, morale16. Senat Rzymu, zaniepokojony brakiem efektów w tej wojnie, która przecież dla tak licznej armii miała być tylko „wycieczką", wysłał do Afryki komisję mającą na miejscu zbadać i ustalić przyczyny niepowodzeń. Komisja ta, po wnikliwej kontroli, mogła jedynie stwierdzić, że dotychczasowi wodzowie okazali się nieudolni, ale odwołanie ich nie wchodziło w grę. Można było jedynie nakazać, aby konsul w większym stopniu korzystał z rad Scypiona, o którym wszyscy, tak funkcyjni, jak i szeregowi legioniści, wyrażali się z podziwem i uznaniem. W tej sytuacji postanowiono poprosić o pomoc dumnego Masynissę — bez jazdy Numidów i ich doskonale znających się na wojnie w warunkach afrykańskich piechurów nie można było marzyć o zwycięstwie. Okazało się jednak, że na to jest już za późno. Gdy wysłany do króla Scypion dotarł do jego stolicy, Masynissa już nie żył. Zakończył swoją długą drogę życiową najwybitniejszy ze starożytnych władców w północno-zachodniej Afryce, o którym tak pisał ówczesny historyk: „(...) Masynissa, król numidyjski w Afryce, był najlepszym spośród królów naszych czasów i najszczęśliwszym. Panował przeszło sześćdziesiąt lat w najlepszym zdrowiu i życiu. Dożył dziewięćdziesięciu lat, a przy tym był też najbardziej w swoich czasach wytrzymały fizycznie (...). Dowodem jego fizycznych sił jest fakt, że (...) pozostawił synka czteroletniego, imieniem Stembanos, którego potem adoptował Mycypsa. Poza tym miał czterech synów17 (...) 16

Ibidem, s. 303. "Masynissa miał czterech synów było ponad dziesięciu — uwaga autora.

z

prawego

łoża:

tych

z

nieprawego

A najważniejszą i wprost boską jego zasługą było to, że choć cała Numidia była przedtem nieproduktywna i uważana za kraj z natury niezdolny do wydawania plonów, on pierwszy i sam jeden pokazał, że może ona wydawać wszystkie nasze płody rolne nie gorzej, niż którykolwiek inny kraj (...)'18. Wykonawcą testamentu Masynissy został Scypion. On też nakłonił syna Masynissy, Gulussę, do udzielenia Rzymowi pomocy. W krótkim czasie okazało się, że była to pomoc wprost doskonała. Jazda Gulussy tak skutecznie przeszkadzała Himilkonowi Fameasowi, że ów, nie widząc większych szans na kontynuowanie walki, wraz z częścią swojego oddziału, liczącą 2200 kawalerzystów, przeszedł na stronę Rzymian. Ale nie zrobił tego za darmo. Przyjmujący jego kapitulację, a właściwie zmianę szeregów, Scypion obiecał mu pełne bezpieczeństwo i nagrodę. Co dziwniejsze. Rzymianie dotrzymali słowa — zdrajca otrzymał od senatu,,(...) szatę purpurową ze złotymi klamrami, konia ze złotym rzędem i 10 tysięcy denarów. Poza tym dali mu jeszcze 100 min naczynia srebrnego i namiot z pełnym urządzeniem (...)"19. Zdrada Fameasa była wielkim ciosem dla Kartagińczyków. Właśnie wtedy (a była to już wiosna 148 r. p.n.e.) konsul Maniliusz przeprowadził kolejny atak na bazę Hasdrubal a w Nepheris, znów zakończony niepowodzeniem — nie zdobyto bowiem ani tej twierdzy, ani też innych miast punickicłr20. Po tej nieudanej wyprawie konsul obawiał się. że w drodze powrotnej zostanie zaatakowany przez jazdę kartagińską, co jeszcze bardziej przybije jego żołnierzy i powiększy straty. Przejście na stronę Rzymian całego korpusu jazdy i aktywne włączenie się zdrajców w walkę przeciwko swoim dotychczasowym towarzyszom 18

„ . . P o l i b i u s z , Dzieje, Wrocław 2005, s. 520-521.

A p p i a n, op cit., s. 308. Ibidem, s. 305-306.

20

broni praktycznie uniemożliwiło wojskom punickim planowane działanie. Ale na szczęście dla Kartagińczyków, w armii rzymskiej nastąpiły dwa ważne wydarzenia. Po pierwsze — do Rzymu wyjechał Scypion, by tam dopilnować swoich interesów (starał się o uzyskanie urzędu konsula na rok 147 p.n.e., a zgodnie z obowiązującym prawem, nie spełniał warunków do jego otrzymania)"21. Po drugie, do armii przybył nowy wódz, konsul 148 r. p.n.e. — Lucjusz Kalpurniusz Pizon Cezoninus ze swoim zastępcą — pretorem Lucjuszem Hostyliuszem Mancynusem, który otrzymał dowództwo nad flotą wojenną. Choć ustępujący konsulowie okazali się nieudolni i nie potrafili wygrać tej wojny, to zmiana na stanowisku dowódcy wcale nie musiała oznaczać dla armii nic dobrego. Miejsce miernot, które przynajmniej zdołały jako tako poznać zarówno teatr działań wojennych, jak i żołnierzy (i przeciwnika, i własnych), zajął inny, mierny dowódca, tyle że nie znający ani przeciwnika, ani terenu walki, ba, nie mający pojęcia o wartości (trzeba przyznać, że niewielkiej) swoich podwładnych. Nowy wódz nie odważył się na atak ani na samą Kartaginę, ani na armię polową Hasdrubala. Podjął natomiast, już w założeniu bardzo kontrowersyjną, decyzję oo ataku na położone na północy miasta Aspis, Neapolis liHippagretę (łacińska nazwa Hippo Diarrhytus — dzisiejsza Bizerta). Odparci od Aspis Rzymianie zdobyli co prawda Neapolis, ale nie było to szczególnie trudne: miasto, związane umową sojuszniczą z Rzymem, początkowo nie stawiało oporu: zdecydowało się nań dopiero w momencie szturmu legionistów, gdy jego bramy zostały już rozbite. Całkowitym niepowodzeniem zakończyło się oblężenie Hippagrety — pomimo długotrwałych walk. miasta nie 21

Ibidem, s. 307 i 310.

tylko nie zdobyto, ale jego mieszkańcy zniszczyli Rzymianom wszystkie machiny oblężnicze. Po tych niepowodzeniach, jesienią, konsul rozlokował swoje wojsko w pobliżu Utyki na leża zimowe22. Była to dość dziwna decyzja. Jego poprzednicy nie przerywali w tym czasie działań bojowych (co najwyżej je ograniczali), bo na tym terenie praktycznie nie ma zimy — średnia temperatura w najzimniejszym miesiącu — styczniu — wynosi 9-11° Celsjusza, więc jak tu w ogóle mówić o zimie23. Sposób, w jaki Rzymianie prowadzili tę wojnę, wpłynął na poprawę nastrojów wśród Kartagińczyków, choć i inne wydarzenia też miały na to wpływ. Jakby dla zrekompensowania odstępstwa Fameasa, obóz Gulussy opuścił numidyjski wódz Bityas, wraz z kilkutysięcznym oddziałem jazdy, a bracia Gulussy, samodzielni władcy (na mocy testamentu ojca i zarządzeń Scypiona) Micypsa i Mastanabal, zamiast żołnierzy, pieniędzy i zaopatrzenia, wysyłali do obozu rzymskiego czcze obietnice pomocy, oczekując spokojnie na rozwój wydarzeń24. Podbudowani tym Punijczycy zaczęli wierzyć, że całe to zamieszanie ma szanse zakończyć się dla nich pomyślnie. Trzeba tylko jeszcze trochę wytrzymać, zyskać sojuszników, a wszystko pójdzie po ich myśli... W poszukiwaniu sojuszników wysłano z Kartaginy posłów do Mauretanii, a także do pseudo-Filipa (w rzeczywistości Andriskosa), który podając się za syna ostatniego króla Macedonii, Perseusza, wywołał w 151 r. p.n.e. powstanie w Macedonii. Niestety, powstanie to, zwane też czwartą wojną macedońską, już się dopalało, a nieliczni bojownicy prowadzili jedynie tzw. walkę szarpaną. Kartagińczycy wyprawili także posłów do synów Masynissy i zabiegali o ich pomoc, argumentując, że jeśli Kartagina

22

Ibidem, s. 308-309. 23 Encyklopedia „Gazety Wyborczej", t. 19, Kraków 2005, s. 49. 24 A p p i a n , op.cit., s. 309.

padnie, przyjdzie kolej na nich, bo przecież Rzymianie nie pozostawią tak bogatych ziem w rękach tubylców. I nie mylili się; wszak raz puszczona w ruch machina nie zatrzyma się, chyba że w jej tryby wpadnie zdobycz, której machina nie zdoła połknąć. Według przekazu Appiana. w tym czasie zmienił się wódz w mieście Kartagina: „(...) dowodzący w kraju Hasdrubal .(...) dążąc do tego, by objąć dowództwo w mieście, oczernił w senacie Hasdrubala, dowodzącego w Kartaginie, który był siostrzeńcem Gulussy, że zdradza sprawy Kartaginy Gulussie. Gdy to oskarżenie wytoczono w senacie, oskarżony, jak to przy zaskoczeniu, milczał zakłopotany, a wówczas zarzucono go stołkami i zabito (,..)"25. Opis ten nie znajduje jednak potwierdzenia w innych dokumentach i notach biograficznych, a z przekazu Polibiusza, dotyczącego wprawdzie późniejszego okresu, pośrednio wynika, że to ten wódz był wnukiem Masynissy (dotyczy spotkań i pertraktacji prowadzonych za pośrednictwem Gulussy — trudno uwierzyć, że nowy król Numidów mógłby chcieć stać się pośrednikiem mordercy swojego siostrzeńca, dlatego przekaz Appiana należy chyba uznać za błędny)"26. Niemniej jednak faktem jest. że z końcem 148 lub — co pewniejsze — na początku 147 r. p.n.e. Hasdrubal przekazał dowództwo w terenie Diogenesowi, pozostawiając mu wojsko liczące 10 000-12 000 żołnierzy. Działania wojenne w latach 149-148 p.n.e. były. ogólnie rzecz biorąc, niepomyślne dla Rzymu i Rzymianie zrozumieli, że toczą nierówną wojnę, która, miast chwały, przynosi im tylko porażki, co powoduje spadek prestiżu państwa, tak w oczach jego sąsiadów i podbitych ludów, jak i w samym społeczeństwie Rzymu. Aby położyć temu kres, konieczna była zmiana na stanowisku wodza, wy25 Ibidem, s. 310. 26 P o 1 i b i u s z, op.cit., s. 522-523.

znaczenie na nie człowieka energicznego i cieszącego się poważaniem w armii. LATA 147-146 p.n.e. SCYPION JAKO D O W Ó D C A ARMII RZYMSKIEJ

Pod koniec 148 r. p.n.e., jak co roku, przeprowadzano w Rzymie wybory nowego konsula. Tym razem chodziło o to. by wybrać na to stanowisko człowieka, który będzie w stanie zakończyć tę kompromitującą wojnę. .,(... ) kiedy wieść o bezczynności Pizona i o zbrojeniach Kartagińczyków doszła do Rzymu, lud wzburzył się, a zarazem i przestraszył, że w sąsiedztwie Rzymu rozpala się coraz więcej wielka, nieubłagana wojna; po takim akcie wiarołomstwa, jakim był ich rozkaz27, nie mogli bowiem Rzymianie liczyć na jakieś ugodowe załatwienie. Mając w pamięci niedawne czyny Scypiona z czasów, kiedy był jeszcze trybunem w Afryce (...), postanowili wysłać do Kartaginy Scypiona jako konsula (...)"28. Wybór tego wodza na tak wysokie stanowisko był jednak niezgodny z obowiązującym w Rzymie prawem, które wymagało, aby przyszły konsul piastował wcześniej stanowisko pretora i miał ukończone 43 lata. Scypion natomiast liczył wtedy dopiero 38 lat i nie piastował urzędu pretora, a zatem nie spełniał obu warunków. Aby ominąć prawo, senat podjął więc uchwałę o zawieszeniu na jeden dzień obowiązywania prawa o wyborze na stanowiska29. Zastosowanie tego prawnego kruczka pozwoliło wybrać na ten najwyższy w Rzymie urząd najwłaściwszego w tej sytuacji człowieka. Przy tej okazji uchybiono też zwyczajowi, zgodnie z którym teren, 27

Appian ma tu na P-n.e. — uwaga autora. 28 Appian, op.cit., s. 310. 29 Ibidem, s. 311.

myśli

dyktat

Rzymu

względem

Kartaginy

z

149

r.

na którym miał działać samodzielnie nowy konsul, powinien być wybrany na drodze losowania. Tymczasem w tym przypadku Afrykę, a tym samym prowadzenie wojny z Kartaginą, od razu powierzono Publiuszowi Korneliuszowi Scypionowi Emiliuszowi, potomkowi — z racji urodzenia i przez adopcję — dwóch znakomitych i zasłużonych dla Rzymu rodów, z których wywodziło się wielu wybitnych polityków i wodzów. Aby młodemu konsulowi ułatwić zarówno prowadzenie wojny, jak i działalność dyplomatyczną, udzielono mu bardzo szerokich pełnomocnictw. Na tej podstawie mógł on, nie czekając na aprobatę senatu, organizować pobór do wojska w takim zakresie, w jakim uzna za stosowne, zaciągać ochotników spośród sprzymierzeńców, prowadzić korespondencję z władcami innych państw, nie tylko sąsiadujących z Rzymem, ale nawet tych odległych, a także występować wobec nich w imieniu Rzymu i jego ludu30. W czasie, gdy w Rzymie wybierano konsula i gdy już nowo wybrany konsul przygotowywał się do powrotu na teren działań wojennych, dowodzący w Afryce wodzowie wznowili działania bojowe. Konsul Pizon bezskutecznie oblegał w głębi lądu wierne Kartaginie miasta, natomiast dowodzący flotą i oddziałami pozostawionymi pod punicką stolicą Hostyliusz Mancinus jak tylko mógł starał się utrudnić życie oblężonym. Wiosną 147 r. p.n.e., praktycznie tuż przed przybyciem Scypiona, podwładni Mancinusa wypatrzyli z morza słaby punkt w kartagińskich nadmorskich umocnieniach. Część murów, wybudowanych bezpośrednio na wystających z morza, trudno dostępnych skałach, było zaniedbanych i praktycznie niechronionych. Widząc to, rzymski wódz postanowił dokonać desantu i tamtędy wedrzeć się do miasta. Flota rzymska podpłynęła pod to 30

Ibidem, s. 328-329.

miejsce i z okrętów przystawiono drabiny, po których część żołnierzy wdarła się do miasta. Kontratak słabych w tym miejscu sił obrońców początkowo się nie powiódł. Pewni zwycięstwa Rzymianie, przebywający w tym czasie jeszcze na okrętach (w tym także nieuzbrojone załogi okrętów), uniesieni entuzjazmem, podążyli za tymi, którzy ruszyli w pierwszej linii. W ten sposób w obrębie murów miasta znalazło się 3500 Rzymian, w tym tylko 500 (!) uzbrojonych legionistów31. W nocy grupę tę otoczyli Kartagińczycy, przygotowujący się do zaplanowanego na świt kontrataku. Sytuacja uwięzionych w ten sposób rzymskich śmiałków zaczęła być dramatyczna; brakowało im nie tylko broni, ale i jakiegokolwiek zaopatrzenia. Jak to jednak bywa w takich przypadkach, o losie desantu, a tym samym być może 0o losie jeśli nie wojny, to na pewno kampanii tego roku, zadecydował szczęśliwy przypadek. Tego samego dnia do portu w Utyce zawinęła flota Scypiona z nowymi siłami. Natychmiast po otrzymaniu wiadomości o trudnym położeniu części wojsk, nowy dowódca rozesłał do wszystkich oddziałów rzymskich gońców z rozkazem natychmiastowego marszu pod miasto, a sam, z okrętami „(...) w okresie ostatniej straży nocnej ruszył na morze, wydawszy rozkaz, aby, kiedy się zbliżą do miasta, stali wyprostowani na pokładach, by stwarzać wśród nieprzyjaciół wrażenia, że jest ich więcej. Podczas gdy on w ten sposób działał, Macynus, kiedy o świcie ze wszystkich stron uderzyli na niego Kartagińczycy, ustawił 500 ludzi, którzy jedynie byli uzbrojeni, wokół 3 tysięcy bezbronnych. Ale ludzie jego raz po raz odnosili rany 1i spychani byli za mur, tak że groziło im już strącenie na dół, kiedy pojawiły się okręty Scypiona, nadpływające z groźnym pluskaniem wioseł, pełne stojących wokoło

31

Ibidem, s. 328-329.

ciężkozbrojnych. Dla Kartagińczyków nie było to niespodzianką, bo byli powiadomieni przez jeńców32, ale dla Rzymian, którzy o niczym nie wiedzieli, pomoc ta przyszła zupełnie niespodziewanie. Kartagińczycy cofnęli się nieco, a tymczasem Scypion zabrał zagrożonych na okręty (...)"33 Choć rzymski (a właściwie grecki, gdyż Appian. choć pisał historię rzymską, był Grekiem) historyk nie podaje wysokości strat, poniesionych przez desant; należy przypuszczać, że nie były one małe. Po szczęśliwym dla Rzymian załatwieniu sprawy niefortunnego ataku na miasto, Scypion objął dowództwo nad całością sił rzymskich. Dotychczasowi dowódcy, konsul Pizon i pretor Mancinus, zostali odesłani do Rzymu. Choć nie zachowały się na ten temat żadne informacje,napewno nie czekało ich tam przyjazne powitanie, o wymarzonym przez każdego wodza triumfie nie wspominając. Tymczasem obie armie, tak rzymska, jak i kartagińska. zajęły początkowo pozycje na Istmie, na zachód od murów miasta. Rzymianie wybudowali tam umocniony obóz, natomiast Hasdrubal, wraz z dowodzącym jazdą Numidyjczykiem Bityasem, wyprowadzili naprzeciw nim około 6000 piechoty i 1000 jeźdźców. Wybudowali przed sobą, w odległości 5 stadiów od murów miasta, wały i wykopali fosę34. Przez pewien czas obie armie nie prowadziły działań bojowych. Scypion potrzebował czasu na przywrócenie w armii dyscypliny, bowiem czas, kiedy wojskiem dowodził Pizon, rozleniwił żołnierzy, sprawił, że stali się chciwi, gnuśni i niesubordynowani. Dochodziło w tym czasie do tego, że żołnierze samowolnie i zupełnie bezkarnie całymi, często licznymi, grupami opuszczali oddziały i ruszali jia rabunek, nie oszczędzając 32

Jeńców tych podobno Scypion celowo cią o swoim przybyciu — uwaga autora. 33 Appian, op.cit., s. 312-313 34 Ibidem, s. 313.

wysłał

do

miasta

z

wiadomoś-

przy tej okazji nawet tych tubylców, którzy byli ich sprzymierzeńcami. Dochodziło do krwawych bójek: żołnierze tłukli się. nierzadko na śmierć, między sobą albo ze zgrajami obdartusów, kręcących się zawsze koło wojska, walcząc o łupy i o kobiety. Widząc, w jak opłakanym stanie jest dyscyplina, wstrząśnięty wszechobecnym chaosem, potęgowanym przez tych, którzy sami nie będąc żołnierzami, pragnęli się przy nich na różne sposoby „pożywić", Scypion zebrał ich wszystkich i przedstawił im swój plan likwidacji tego totalnego bałaganu. A że słowa, w jakich zwrócił się do swoich podwładnych, mają ponadczasowy sens i ogromną siłę oddziaływania na morale żołnierzy, warto jego mowę przytoczyć w całości: „(...) Kiedy wraz z wami, towarzysze broni, służyłem pod dowództwem Maniliusza, według waszego własnego świadectwa dawałem dowody posłuszeństwa, którego obecnie domagam się od was jako wódz, i choć mam zupełną swobodę wymierzać nieposłusznym najsurowsze kary, uważam za właściwe wpierw jednak was ostrzec. Wiecie sami, co robicie. Po co więc mam mówić o tym, co mnie wstydem napełnia? Uprawiacie grabież, a nie wojujecie, wałęsacie się, a nie obozujecie. Podobni jesteście raczej do jarmarcznych kuglarzy, goniących za zyskiem. aniżeli do oblegających miasto. Chcielibyście żyć w wygodach, choć jeszcze trwa wojna i nie odnieśliście zwycięstwa. Toteż nieprzyjaciele niespodziewanie w tym krótkim czasie, odkąd was opuściłem, tak bardzo wzmogli się w siłę, a przez te wasze zaniedbania tym cięższa teraz czeka nas praca. Gdybym widział, że winę za to wy ponosicie, natychmiast bym was ukarał. Ponieważ muszę jednak ją przypisać komu innemu, więc tym razem daruję wam wszystko, co dotąd się stało. Ja przybyłem tu nie po to, by grabić, ale by odnieść zwycięstwo, nie po to, by zyski ciągnąć przed zwycięstwem, lecz by przede wszystkim

pokonać nieprzyjaciół. Wszyscy, którzy nie pełnią służb;, wojskowej, mają się dziś usunąć z obozu, z wyjątkiem tych, którzy utrzymają [tak jest w oryginale — uwaga autora] ode mnie upoważnienie do pozostania. Odchodzącym nie pozwalam wracać, chyba że któryś przywozi środki żywności, i to żołnierskie, proste. I tym zresztą zostanie czas wyznaczony, w którym będą mogli wystawiać swoje towary, a ja i kwestor postaramy się o ich sprzedaż. Tyle uwag dla tych, którzy nie są żołnierzami. Dla was. którzy służbę pełnicie, niechaj przy wszystkich poczynaniach będą wytyczną moje obyczaje i moje wysiłki. Jeśli według niej postępować będziecie, nie braknie wam zapału ani nie ominą was nagrody. Obecnie, kiedy jesteśmy w niebezpieczeństwie, trzeba się zdobywać na wysiłek, zyski zaś i używanie odłożyć do odpowiedniego czasu. Taki jest mój rozkaz i taki jest rozkaz prawa. Kto go posłucha, otrzyma w zamian wielką nagrodę, a nieposłuszni tylko żałować będą (...)"35. W krótkim czasie te energiczne działania na rzecz poprawy dyscypliny przyniosły oczekiwany skutek. Armia, skupiona w jednym obozie, nierozpuszczana samopas na wyprawy, nietocząca niepotrzebnych potyczek z lotnymi i nieuchwytnymi oddziałami przeciwnika w nieznanym sobie terenie, szybko odzyskała swoje dawne zdyscyplinowanie, ale —jak się wkrótce miało okazać — nie była jeszcze w stanie zwyciężyć. Na to potrzeba było więcej czasu. Wkrótce Scypion podjął próbę szturmu na miasto. Jako główny cel obrał Megarę, słusznie zakładając, że jest ona słabiej broniona niż reszta miasta. Siły wyznaczone do ataku podzielono na dwie części. Pierwszą, mającą za zadanie jedynie pozorować atak, wysłano na odległy koniec murów otaczających Megarę. natomiast główna grupa uderzeniowa, wyposażona w sprzęt oblężniczy 35

Ibidem, s. 314-315.

(siekiery, drabiny i tarany), po przemaszerowaniu około 20 stadiów podeszła pod mury. Obrońcy jednak, pomimo nocnych ciemności, czuwali. Oddział szturmowy, którym osobiście dowodził Scypion, został dostrzeżony. Obrońcy krzykiem ostrzegli pozostałych Kartagińczyków i zajęli pozycje obronne na murach. Odpowiedzią na alarm, ogłoszony w Megarze, był okrzyk bojowy wzniesiony przez obie grupy Rzymian, co spowodowało pewne zamieszanie wśród obrońców. Pierwszy atak został odparty, ale po pewnym czasie udało się Rzymianom opanować leżącą poza murami, wyniosłą budowlę, coś w rodzaju wieży mieszkalnej (?); prowadzonym z niej ostrzałem z łuków i lekkich machin udało im się spędzić część obrońców z murów. Po przerzuceniu prowizorycznych pomostów, legioniści wdarli się na wąskim odcinku na mury, a następnie wyłamali małą furtkę, przez którą do miasta dostało się blisko 4000 Rzymian. Dalszy przebieg wydarzeń, opisany przez historyka. wydaje się dość nieprawdopodobny: „(...) Kartagińczycy uciekli pospiesznie do Byrsy, jak gdyby reszta miasta już została zajęta. Rozlegały się rozmaite okrzyki; niektórzy Kartagińczycy dostali się do niewoli, a hałas był tak wielki, że i ci, co stali obozem poza miastem, opuścili wały i razem z innymi uciekli do Byrsy. Ponieważ obszar Megary, obsadzony jeżynami i pełny roślin w letnim rozkwicie, poprzecinany był ogrodzeniami z cierni, płotami z jeżyny i innych krzewów kolczastych tudzież mnóstwem głębokich, krętych, w różnych kierunkach prowadzących rowów wypełnionych wodą, obawiał się Scypion, że pościg na tym terenie będzie niebezpieczny dla wojska, zwłaszcza przy nieznajomości przejść, a przy tym w nocy z łatwością mogliby wpaść w zasadzkę; zarządził zatem odwrót (...)"36. 36

Ibidem, s. 316

Opis ten nie zasługuje na wiarę z kilku powodów; bardzo możliwe, że miał po prostu usprawiedliwić klęskę wypadu. Jeśli bowiem przyjąć, że Scypion był rzeczywiście dobrym wodzem — a to kwestia bezdyskusyjna — to przecież nie zdecydowałby się na atak nocą. bez choćby pobieżnego zapoznania się z terenem, bez ustalenia kierunku działań wewnątrz murów. Jeśli przeciwnicy uciekli przed legionistami, to niepotrzebny był pościg; można było przecież powoli opanowywać teren. A jeśli nocne ciemności nie przeszkadzały w ucieczce, to dlaczego miałyby przeszkadzać już nie w pościgu, ale w zwykłym, ubezpieczonym marszu? Zresztą, nawet jeśli tak było, to mając już w obrębie murów miasta 4000 żołnierzy, wystarczyło tylko umocnić się na zajętym terenie, poczekać tam na świt i wtedy wznowić działania. Odwrót, wobec braku kontrakcji przeciwnika, to ostatnia decyzja, jaką mógł podjąć dowódca. Czyżby przestraszył się tego, że sukces przyszedł tak łatwo? Moim zdaniem, przebieg wydarzeń był inny. Po początkowym sukcesie Rzymian. Punijczycy przeszli do kontrataku i wyparli legionistów z miasta, ale w trakcie walk, prawdopodobnie zmuszeni do przerzucenia części sił z obozu przed murami, musieli się z niego rankiem pod naciskiem przeciwnika wycofać. A historyk, przywołujący te wydarzenia po wielu latach, nie chcąc zaszkodzić sławie wojennej Scypiona, dał opis, który właśnie tej sławie szkodzi! Nawet wybitny wódz może czasem ponieść porażkę — będzie to mu wybaczone. Ale wybitny dowódca nie może popełnić t a k i e g o błędu, nie może wycofać się bez nacisku przeciwnika, niwecząc cały wysiłek swoich żołnierzy z obawy... no, właśnie: przed czym? Bo przecież przyczyna odwrotu, jaką podaje Appian, szkodzi wizerunkowi wodza. Reakcją Kartagińczyków na ten nieudany, rzymski atak był pokaz bezwzględnego i chyba bezsensownego okrucieństwa. Według Appiana, wódz kartagiński Hasdrubal. chcąc

przestraszyć przeciwników, a jednocześnie pokazać obrońcom. że z obranej drogi nie ma już odwrotu, nakazał na oczach Rzymian, swoich żołnierzy, a może i cywilnych mieszkańców Kartaginy w okrutny sposób torturować, a następnie wymordować rzymskich jeńców37. Oceniając wszelako ten fakt, należy pamiętać, że nie był to wybryk bestialskiego zwyrodnialca. Takie praktyki, manipulacje, takie sposoby oddziaływania na psychikę ludzi, były powszechne w starożytności. Stosowali je także Rzymianie w wojnach z sąsiadami; wystarczy przywołać późniejszą o niespełna 100 lat wojnę Cezara z Galami. Sam Cezar opisywał potem w swoim dziele Wojna galijska, jak to kazał poobcinać obie dłonie wszystkim mężczyznom jednego z plemion, i jeszcze przedstawiał to jako miłosierne postępowanie! W przypadku Kartaginy jednak — jeśli to była prawda — ten akt bezsensownej przemocy był błędem — część mieszkańców miasta, licząca do tej pory na pokojowe rozwiązanie tego, trwającego już dość długo, konfliktu, musiała porzucić te nadzieje A pamiętajmy, że nie wszyscy ludzie nadają się na bohaterów i są gotowi umierać w imię tzw. wyższych racji. Wydarzenia związane z nieudanym szturmem na Megarę zmusiły Scypiona do zmiany planów. Postanowił zrezygnować z nieefektywnych ataków, które dziesiątkowały szeregi jego żołnierzy, i zdobyć miasto głodem. W tym celu przystąpił do budowy fortyfikacji mających całkowicie odciąć miasto od reszty państwa. Z uwagi na niezwykłość zastosowanych tam rozwiązań, które miały służyć tak do zablokowania przeciwnika, jak i odpowiedniego zakwaterowania własnych wojsk, warto przytoczyć opis tych umocnień: „(...) Opanował (...) cały pas ziemi, łączący Kartaginę z lądem, i w poprzek niego przeprowadził rów od morza 37

Ibidem, s. 316-317

do morza, w odległości rzutu pocisku od nieprzyjaciół Kartagińczycy urządzali na pracujących wypady, tak że wojsko jego musiało równocześnie pracować i walczyć, przeprowadziło jednak prace na przestrzeni 25 stadiów od przedniej strony. Po ukończeniu tych robót wykopali drugi rów, równej długości, w niewielkiej odległości od pierwszego, zwrócony w stronę lądu. Skośnie do nich przeprowadził dwa dalsze rowy, tak że w całości powstało czworoboczne oszańcowanie, umocnione wokół palisadą z ostrych kołów. Prócz palisady, otoczył wszystkie rowy wałami, a przy tym rowie, który był zwrócony w stronę Kartaginy, wzniósł mur długości 25 stadiów, wysokości 12 stóp, nie licząc blanków i wież, które w pewnych odstępach mieściły się na murze. Grubość jego wynosiła mniej więcej połowę wysokości. W środku wznosiła się bardzo wysoka wieża, a na niej cztery piętra z drzewa, skąd można było śledzić wszystko, co się działo w mieście. Wszystko to wykonano w ciągu 20 dni i nocy, bo całe wojsko było przy tym zajęte i na zmianę to pracowało, to walczyło, to jadło lub spało, po czym Scypion wprowadził je w te oszacowania (..,)"38. Umocnienia te całkowicie odcięły Kartaginę od jej zaplecza. Ustały dostawy żywności, co było prawdziwą klęską w warunkach miasta, liczącego przecież ok. 200 000 ludzi, a pewnie i więcej, bo w trakcie wojny przeniosło się tam wielu mieszkańców terenów rolniczych, uciekających przed rabującymi i mordującymi wszystkich i wszystko maruderów, a także żołnierzy regularnych oddziałów rzymskich i nubijskich; ponadto do miasta wkroczyły też własne, kartagińskie oddziały wojskowe. Wysłane jeszcze przed blokadą oddziały jazdy, dowodzone przez Bityasa. jak i pozostawiony na tyłach korpus Diogenesa. nie były w stanie przerwać tych fortyfikacji, tak że dowóz żywności 38

Ibidem, s. 317-318

lądem ustał. Pozostała tylko droga morska, z której czasami korzystali obaj dowódcy, a także dążący do nadzwyczajnych zysków — z powodu wojny wszystko przecież podrożało, w tym i odwaga żeglarzy — właściciele statków. Stojąca w pobliżu Kartaginy flota rzymska nie była w stanie utworzyć szczelnego kordonu: wybrzeże było skaliste i pozbawione ponów (oczywiście, poza portem w mieście), niemożliwe więc było kotwiczenie wzdłuż wybrzeża, a pod murami miasta okręty Rzymian narażone były na ostrzał z machin i rozbijające się o brzeg fale. Przy nieszczelnej blokadzie statki handlowe, korzystające z napędu żaglowego, a więc szybsze od okrętów wojennych, korzystając ze sprzyjającego wiatru, wielokrotnie wpływały do portu, dowożąc, z konieczności szczupłe, ale jednak cenne, zaopatrzenie. Nie ratowały także sytuacji plony z ogrodów Megary i miasto zaczynało odczuwać coraz większy niedostatek. Rozpoczęto racjonowanie żywności, przeznaczając ją w pierwszym rzędzie dla żołnierzy, a stacjonowało ich tam blisko 30 000; nie była to liczna armia, jeśli przypomnimy sobie długość obwarowań miasta, ale pamiętajmy, że do walki na murach stawali także niesłużący w armii mieszkańcy. Ponieważ jednak nawet te skromne dostawy przedłużały opór Kartaginy, Scypion postanowił całkowicie odciąć miasto od źródeł zaopatrzenia. Na tzw. języku, czyli odcinku lądu oddzielającym jezioro od morza, założył drugi obóz, i przystąpił do budowy tamy (Appian nazywa ją groblą, ale z uwagi na to, że w pobliżu portu była już jedna grobla, dla uniknięcia pomyłek posługujemy się tą nazwą) mającej zamknąć wjazd do portu. Tama ta, aby uniemożliwić jej przerwanie, budowana była z wielkich głazów, które spiętrzano gęsto obok siebie; jej podstawa na dnie morza miała 72, a część wystająca ponad wodę — 24 stopy (7,2 m) szerokości39. 36

Ibidem, s. 316

Prowadzone przez Rzymian prace zaniepokoiły obrońców, a gdy rozpoznali ich cel, a także zauważyli, że budowla ta powstaje szybciej, niż przewidywali, postanowili temu przeciwdziałać. Atak na budowniczych nie wchodził w rachubę — aby dostać się na teren budowy, należało pokonać odkrytą przestrzeń wodną. Ale obrońcy znaleźli wyjście odblokowujące port i umożliwiające żeglugę. Port wojenny Kartaginy — w którym przez cały czas trwały prace przy budowie przede wszystkim lekkich okrętów wojennych (trier i innych, niewielkich, ale zwinnych łodzi i stateczków), do czego wykorzystywano stare zapasy drewna, a także nieużywane chwilowo bezpokładowe statki transportowe — był oddzielony od morza stosunkowo wąskim pasem lądu. na którym stały mury obronne. W porcie przystąpiono do robienia przekopu, wykorzystując przy okazji i to, że było to wyjście na otwarte i bardzo głębokie morze, co pozwalało uniknąć ryzyka, iż przeciwnik wykopie w tym miejscu nową tamę. Do pracy zagoniono wszystkich, którzy nie byli zajęci na murach. Pracowały nawet kobiety, nie oszczędzały się w tej pracy również dzieci. Do heroicznego wręcz wysiłku mobilizowało ich widmo głodu, a także chęć wyprowadzenia do walki z flotą przeciwnika — własnej floty. Udało się im — co było niesłychanie cenne — zachować same prace i ich przeznaczenie w tajemnicy „(...) A tak to wszystko ukrywali, że nawet jeńcy nie umieli nic pewnego powiedzieć Scypionowi prócz tego, że dniem i nocą nieprzerwanie rozlega się w porcie stukot, ale przyczyny nie znają"40. Z chwilą utworzenia nowego wyjścia z portu, na otwarte morze wypłynęła dawno niewidziana flota kartagińska. Nie była to olbrzymia siła — raptem 50 okrętów (triery typu korkyrejskiego i wzorowane na okrętach korsarskich statki wyposażone w żagle i niewielką liczbę wioseł), i trochę 36

Ibidem, s. 316

małych, zwinnych stateczków — ale stanowiła realną dla Rzymian groźbę: na tych okrętach służyli tylko ochotnicy, nawet przy wiosłach. .,(...) Nagłe otwarcie tego wyjścia i pojawienie się floty na morzu tak dalece przeraziło Rzymian, że gdyby Kartagińczycy natychmiast uderzyli na rzymskie okręty, byliby owładnęli całym ich obozem, ponieważ były one zaniedbane ze względu na walki pod murami i nie było na nich żadnych marynarzy ani wioślarzy. Widać jednak, że było to już przeznaczone Kartaginie, że będzie zdobyta, bo tym razem wypłynęli, by się tylko pokazać, i kiedy buńczucznie wyszydzili przeciwników, zawrócili z powrotem [jeśli i tutaj nie podkolorowuje autor, był to rzeczywiście poważny błąd — uwaga autora]. Dopiero w trzy dni później wystąpili do bitwy morskiej. Rzymianie, którzy tymczasem doprowadzili do należytego porządku swe okręty i wszystko, co trzeba, wyjechali również naprzeciw nich. Z obu stron rozległy się krzyki i wezwania. Wioślarze, sternicy i żołnierze okrętowi pełni byli ochoty, bo Kartagińczycy uważali, że to jedyna jeszcze pozostała nadzieja ocalenia, Rzymianie zaś, że od tej bitwy zależy ich pełne zwycięstwo (...)"41. Początkowo zwinne okręty kartagińskie doskonale radziły sobie z dużymi okrętami przeciwnika, nawet mimo, że Rzymianie mieli przewagę tak w liczbie i wielkości okrętów, jak i w liczebności załóg. Ale w tej bitwie Kartagińczycy popełnili drugi błąd — z powodu nadchodzącego zmierzchu postanowili odłożyć rozstrzygnięcie do następnego dnia. W trakcie wycofywania się do portu powstało zamieszanie, w wyniku którego wąski wjazd do portu został zablokowany przez małe okręty. Pozostałe na morzu większe okręty zostały przyparte do brzegu i tam, pomimo bohaterskiego oporu i zadawania dużych strat przeciwnikowi, uległy w większości zatopieniu bądź 41

Ibidem, s. 321-322

uszkodzeniu. Przed całkowitym pogromem uratowały ich ciemności nocne, pod których ochroną udało się części okrętów ujść do portu. Gdyby nie znaczna dysproporcja sił, można by było uznać tę bitwę morską za wygraną przez Kartagińczyków — flota rzymska poniosła większe straty, ale straty obrońców były tak duże, że już nie odważyli się na ponowne wypłynięcie z portu, bowiem taka próba mogła się zakończyć tylko całkowitą zagładą, zarówno okrętów, jak i ich załóg. Popełnione przez Punijczyków w tej bitwie błędy nie powinny jednak dziwić. Kartagina przez 50 lat była pozbawiona floty wojennej — przecież tych 10 trier, które wolno im było posiadać, i tak nie uczestniczyło w żadnych bitwach. Żeglarze kartagińscy nadal byli świetnymi fachowcami, ale nie byli żołnierzami, a flota rzymska walczyła stale. Bitwa morska, a szczególnie pełna determinacja Kartagińczyków, ich pogarda dla śmierci, uzmysłowiły Rzymianom, że ta walka będzie ciężka do samego końca, nie mogą więc pozwolić obrońcom nawet na chwilę oddechu i muszą nękać ich stałymi atakami. Już następnego dnia po bitwie, jaką stoczyły okręty, Scypion postanowił zatem opanować groblę przylegającą do murów w pobliżu głównego wjazdu do portu, tak aby uczynić z niej bazę i podstawę do szturmu na port. Rzymianom, pomimo strat, udało się zniszczyć część umocnień na grobli i zainstalować na niej tarany i inne machiny , dzięki którym można było prowadzić już działania przeciw samemu murowi i urządzeniom portowym. Tymczasem nocą Kartagińczycy przygotowali wypad. Ponieważ jedynym sposobem znalezienia się na grobli było przepłynięcie na nią z portu obrońcy nago. by nic nie krępowało ich ruchów, z bronią i z niezapalonymi pochodniami, przedostali się tam wpław. Na miejscu zapalili pochodnie i rozpoczęła się walka. O jej zaciętości i o determinacji obrońców świadczyć może to, że wszystkie machiny

zostały spalone, a broniący ich Rzymianie wybici. Widok nagich, walczących jak szaleńcy Kartagińczyków tak przeraził Rzymian, że w popłochu uciekali z obozu położonego na „języku". Panikę opanowano dopiero po podjęciu drastycznych środków — oddział jazdy rzymskiej, objeżdżając obóz, mieczami i włóczniami zaprowadził porządek — wielu panikujących zostało zabitych lub rannych z ręki własnych jeźdźców, ale innego wyjścia nie było42. Nie wiadomo, jakie straty w tej nocnej walce ponieśli Rzymianie, ale tak to już jest u annalistów rzymskich — gdy nie ma się czym chwalić, nie podają liczb, a jeśli już je podają, to tak zaniżone, że nawet dla laika niewiarygodne. Tak czy inaczej, walki o groblę trwały jeszcze długo, aż w końcu Rzymianie opanowali ją na stałe i wybudowali na niej umocnienia obsadzone przez dość dużą grupę żołnierzy. Na początku zimy 147 r. p.n.e. Scypion postanowił ostatecznie zlikwidować operującą w polu armię kartagińską. Główną przesłanką do podjęcia tej decyzji była chęć ostatecznego pozbawienia obrońców miasta jakichkolwiek dostaw zaopatrzenia, a przede wszystkim tego, co było najważniejsze, czyli żywności. Po zostawieniu pod miastem sił wystarczających do utrzymania blokady, wydzielił część oddziałów do dokonywania rekwizycji, a sam, z siłami głównymi, wyruszył przeciwko Diogenesowi pod Nepheris. Tam zablokował Kartagińczyków w umocnionym obozie i, pozostawiając w okolicy tego miasta tylko Numidów Gulussy, przeprowadził kilka rejsów po terenie państwa kartagińskiego, niszcząc drobne oddziały przeciwnika. W ten sposób zabezpieczał sobie tyły przed planowaną akcją przeciwko głównemu zgrupowaniu Diogenesa. Po pomyślnym zakończeniu walk z rozproszonymi grupami43, Ibidem, s. 323-324. Być może w trakcie tych akcji zginął Numidyjczyk Bityas. dowódca kawalerii kartagińskiej. gdyż potem w źródłach nie ma już o nim nawet wzmianki — uwaga autora 43

całość sił rzymskich została skupiona pod obozem Diogenesa. Otoczone ze wszystkich stron siły Kartagińczyków. nie mogąc liczyć na żadną pomoc, zostały pokonane i zniszczone. Straty pokonanej armii Appian podaje na 70 000 zabitych i 10 000 wziętych do niewoli — uratować miało się ok. 400044. Podane przez Appiana liczby nie zasługują jednak na wiarę, choćby z tego tylko powodu, że są one wyższe, i to znacznie, niż by na to wskazywały możliwości mobilizacyjne Kartaginy. Gdyby były one prawdziwe — a doliczyć do tego trzeba jeszcze 30 000 obrońców Kartaginy i poniesione w ciągu ponad dwóch lat straty w dotychczasowych bitwach (na pewno przekraczające kilkanaście tysięcy) — to w armii Punijczyków musiałaby służyć ponad połowa całej populacji (wliczając w to kobiety, nieletnie dzieci i niedołężnych starców). Tymczasem z innych przekazów wynika, że Hasdrubal pozostawił Diogenesowi armię liczącą od 7000-10000 żołnierzy. U P A D E K MIASTA. Z E M S T A RZYMIAN

Wiadomość o tej klęsce, a następnie o opanowaniu i zniszczeniu miasta Nepheris, a w konsekwencji także pozostałych, wiernych dotychczas, miast załamała obrońców i sprawiła, że przestali wierzyć w zwycięstwo. Wciąż jednak pozostawała jeszcze znikoma szansa na jakiś — choćby trudny do zaakceptowania — pokój. Hasdmbal podjął więc próbę rozmów o pokoju, korzystając z pośrednictwa swego wuja, Gulussy. Wstępne rozmowy między nimi tak relacjonuje historyk; „(...) Hasdrubal: «Ja proszę cię o posłowanie i pośrednictwo, żebyś powiedział wodzowi, iż zrobimy wszystko, co nam każą; tylko odstąpcie od tego nieszczęsnego

44

Ibidem, s. 326.

miasta!». Na to Gulussa: «Prośba twoja, mój miły, wydaje się dziecinna. Bo na jakiej podstawie ty teraz, kiedyś zamknięty od morza i lądu. i pozbawiony niemal wszelkiej nadziei ratunku, chcesz, żeby ci przyznano to, czegoście nie zdołali uzyskać, posłując do Rzymian siedzących jeszcze w Utyce. wtedy, kiedy siły wasze były jeszcze nienaruszone?». Ale Hasdrubal odrzekł, że myli się Gulussa, bo on ma jeszcze bardzo piękne widoki pomocy ze strony sprzymierzeńców z zewnątrz (...) i sytuacja Kartagińczyków nie jest jeszcze beznadziejna; przede wszystkim zaś wierzy w pomoc bogów i w nich pokłada ufność; bo nie przebaczą oni oczywistego wiarołomstwa przeciwników, im samym zaś dadzą wiele dróg ratunku(...)"45. Numidyjski król przekazał prośbę punickiego wodza Scypionowi, ale ten nie chciał nawet o tym słyszeć. Przemówił do niego dopiero argument, że w ten sposób będzie mógł uniknąć przekazania dowództwa nad armią nowemu konsulowi i zakończyć zwycięsko wojnę. Niestety, warunki rzymskiego konsula okazałyby się nie do przyjęcia. Zaproponował on mianowicie, aby gwarancję bezpieczeństwa otrzymał jedynie Hasdrubal, jego rodzina i dziesięć rodzin jego krewnych i przyjaciół. Zgodził się także, by grupa ta zabrała ze sobą dziesięć talentów złota i wszystkich niewolników, przy czym ta ostatnia propozycja świadczyła o tym, że Scypion nie był zorientowany w sytuacji w mieście, w którym nie było już żadnych niewolników. Gulussa przekazał tę propozycję Hasdrubalowi, którego reakcja była nietrudna do przewidzenia. Gdy Hasdrubal 45

P o l i b i u s z , op.cit., s. 522-523. Treść tej rozmowy, użyte w niej zwroty świadczą o tym, że rozmawiali ze sobą co prawda przeciwnicy, ale i zarazem krewni, dlatego też nie można przyjąć, że prawdą było to, co pisał Appian o zamordowaniu tego Hasdnibala, który był wnukiem Masynissy, a tym samym siostrzeńcem Gulussy. A przecież Polibiusz towarzyszył na tej wojnie Scypionowi i miał okazję usłyszeć przekaz o tej rozmowie bezpośrednio od Gulussy — uwaga autora.

usłyszał, co wódz proponuje, uderzył się kilka razy w udo i wzywając bogów i los, mówił, że nigdy ten dzień nie nadejdzie, w którym by Hasdrubal oglądał słońce i zarazem płonącą ojczyznę! Kto rozum ma, dla tego zaszczytnym jest grobem ojczyzna i jej płomienie! (...)46. Z nadejściem wiosny Scypion był gotowy do ostatniego ataku. Senat rzymski, świadomy, że zmiana dowódcy w sytuacji, gdy zwycięstwo jest na wyciągnięcie ręki. może tylko przedłużyć tę kompromitującą przecież dla Rzymu wojnę, pozostawił Scypionowi — jako prokonsulowi — dowództwo nad armią. A sytuacja sprzyjała Rzymianom. W mieście panował głód. Głodowała także armia; nie pomogło racjonowanie żywności i nakaz przydzielania jej przede wszytskim żołnierzom, bo żywności po prostu nie było. Pierwsze uderzenie Rzymianie skierowali na Byrsę i porty. Gdy zdawało się, że w porcie handlowym odnieśli sukces, obrońcy podpalili zabudowania portowe. Nie na wiele się to jednak zdało. Dowodzący atakiem w tym rejonie legat Gajusz Leliusz skierował swoje główne siły na port wojenny. Tam osłabieni głodem obrońcy, ponosząc duże straty, ulegli i wycofali się poza mury otaczające porty. W tym czasie dowodzący osobiście głównymi siłami Scypion, po przedarciu się przez mury otaczające port, opanował główny rynek towarowy miasta wraz z otaczającymi go zabudowaniami Z powodu nadejścia nocy — a to oznacza, że walki musiały być ciężkie, skoro dotarcie do rynku zajęło cały dzień — działania bojowe przerwano47. Wczesnym rankiem natarcie wznowiono. Świeżo wprowadzony legion (ok. 4000 żołnierzy) uderzył na świątynię Apollina48. Jej bogaty wystrój, ze złotą kapliczką wartą 46

Ibidem, s. 523. A p p i a n , op.cit., s. 327. 48 Jak z tego wynika, w mieście znajdowały się obiekty kultu religijnego nie tylko Fenicjan, ale i Greków — uwaga autora. 47

z tysiąc talentów i innymi precjozami ze złota, powstrzymał na chwilę impet ataku — legioniści nie ruszyli dalej do walki, dopóki wszystkiego nie rozgrabili49 — musieli to być albo żołnierze nowego zaciągu, albo tacy, którzy na widok złota zapomnieli o słowach Scypiona wygłoszonych do nich przed niespełna rokiem. Natomiast oddziały dowodzone przez Scypiona, nie napotkawszy takich pokus, atakowały z rynku w kierunku głównych zabudowań Byrsy. Opis tego, co działo się w czasie szturmu na miasto (a trwał on nieprzerwanie przez sześć dni!), jest dla tego, kto go czyta, wprost porażający. Taką dawkę okrucieństwa trudno znieść nawet czytelnikowi zapoznanemu z opisami bestialstwa, jakiego ludzkość doznała w XX w. n.e., z obozami koncentracyjnymi i gułagiem na czele. Relacje te mogłyby wydać się mocno przesadzone i niepotrzebnie przejaskrawione, dlatego, aby uniknąć posądzenia o nadmierne koloryzowanie, posłużmy się przy opisie szturmu obszernym cytatem. W kierunku Byrsy, czyli tam, dokąd kierowały się oddziały osobiście dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Emilianusa „(...) z rynku prowadziły (...) trzy drogi zabudowane nieprzerwanie po obu stronach sześciopiętrowymi domami. Rzymianie, których z tych domów razili obrońcy, zajęli pierwsze domy i stąd wypierali tych, którzy stali na sąsiednich. Kiedy zaś je opanowali, przerzuciwszy belki i deski poprzez rozdzielające je wąskie uliczki, przechodzili na drugą stronę jakby po mostach. Podczas tej walki na dachach toczyła się druga na ulicach z przeciwnikami, którzy tu parli naprzód. Wszystko rozbrzmiewało od jęków, zawodzeń, wrzasków i różnych żałosnych okrzyków; jedni ginęli w starciu wręcz na dole, drugich, żyjących jeszcze, strącano z dachów na ulice, przy czym niektórzy spadali na wyciągnięte w górę włócznie czy też jakiekolwiek inne dzidy lub miecze. Nikt jeszcze jednak nie podkładał nigdzie ognia ze

49

A p p i a n , op.cit., s. 327.

względu na walczących na dachach, dopóki Scypion nie doszedł do Byrsy. Wtedy dopiero kazał podpalić równocześnie wszystkie trzy ulice i przez spalone domy torować zaraz drogę dla innych, aby zmieniające się wojsko z łatwością mogło się przesuwać. Wywołało to nowe widowisko, na które składały się klęski innego rodzaju. Podczas gdy rozszerzający się ogień wszystko pożerał, starali się żołnierze obalić domy nie pojedynczo, ale całymi grupami. Na skutek tego powstawał tym większy łoskot i wraz z kamieniami padało na ulicę mnóstwo trupów. Niektórzy spadali żywi, zwłaszcza starcy, dzieci i kobiety, którzy ukrywali się w zakątkach domów. Ci. ranami pokryci lub na pół spaleni, nieludzkie wydawali głosy Innych, którzy spadali z takiej wysokości, spotykało wiele innych rodzajów nieszczęść, bo strącone z nimi głazy i płonące belki rozszarpywały ich i przywalały. Nie koniec jednak na tym! Żołnierze bowiem, którzy uprzątali gruzy za pomocą toporów, siekier i osęk, torując drogę posuwającym się oddziałom, jedni toporami i siekierami, drudzy hakami osęk zarówno trupy, jak i żyjących jeszcze wrzucali do zagłębień, wlokąc ich i rozdzierając żelaznymi narzędziami jakby kloce drewniane i kamienie. Ludzie służyli do wypełniania dołów! Strącani, wpadali jedni głową w dół, a członki ich, wystające ponad ziemią, bardzo długo jeszcze drgały, inni nogami spadali w dół, tak że głowy ich wystawały ponad ulicę, a konie, przejeżdżając, tratowały ich twarze i czaszki wbrew woli nawet jeźdźców, a tylko skutkiem pośpiechu, bo przecież i ci, co gruz uprzątali, nie uczynili tego rozmyślnie. Jednak tocząca się bitwa, nadzieja bliskiego zwycięstwa, zapał żołnierzy, krzyki heroldów i przenikające wszystko odgłosy trąb, uganianie to tu, to tam trybunów i centurionów z wymieniającymi się oddziałami jakby szałem wszystkich napełniały, tak że w pośpiechu nie przejmowali się tym. co widzieli (...)"50. 50

Ibidem, s. 328-329.

Składanie wszystkiego na karb normalnego na polu walki harmidru i zamieszania nie może jednak być usprawiedliwieniem dla dowódców. A przecież to oni, celowo, by przytępić u podwładnych wrażliwość, wprowadzili dodatkowy element. To były te odgłosy trąb, krzyki niemające uzasadnienia w konieczności zapewnienia sprawności dowodzenia. W zamieszaniu bojowym te sygnały i komendy i tak nikogo o niczym nie informowały, a jedynie ogłuszały. Z uwagi na rozległą i względnie trwałą zabudowę miasta, walki się przeciągały. Scypion, który miał do dyspozycji dużą liczbę żołnierzy (nigdzie nie spotykamy informacji o odwołaniu jakichś legionów; przeciwnie, mówi się 00 uzupełnieniach) — prawdopodobnie nadal było to ok. 80 000 — mógł sobie pozwolić na prowadzenie walki bez przerwy. Podczas gdy część żołnierzy walczyła, część odpoczywała, jeszcze inni przemieszczali się na pole walki. Nocą płonące domy dostarczały wystarczającej ilości światła. Podobno tylko sam wódz przez całe sześć dni nawet nie zmrużył oka". A walka była trudna: ogrom miasta, jego nieznana atakującym zabudowa i topografia sprawiały, że nie zanosiło się na szybkie jej rozstrzygnięcie. Jedno tylko było pewne — Kartagińczycy nie mieli szansy na zwycięstwo — to była już tylko walka o honor. Ale nawet taki cel musiał w pewnym momencie przestać mobilizować. W siódmym dniu tej bitwy „(...) kiedy wiele jeszcze zostało do zburzenia i zdawało się, że te ciężkie walki jeszcze bardzo długo potrwają, zbiegło do niego [tj. do Scypiona] ze świątyni Eskulapa [była to najwspanialsza 1 najbogatsza świątynia na zamku]"52 kilku Kartagińczyków z wieńcami na głowach. Z gałązkami oliwnymi w rękach, "Ibidem, s. 329. 52

Appian chyba się myli — największą świątynią w Kartaginie mogła być tylko świątynia Baala, ewentualnie Tais, a nie jakiegoś boga od lecznictwa, i to w dodatku greckiego — uwaga autora.

zabranymi ze świątyni, błagali Scypiona, by tym, którzy chcą Byrsę opuścić, poręczył zachowanie życia. Ten zgodził się, robiąc zastrzeżenie tylko co do zbiegów. Jakoż wyszło zaraz 50 tysięcy mężczyzn oraz kobiet przez wąską bramę w murze, którą im otwarto, po czym wszyscy zostaJi oddani pod straż (...)"53. Nie na wiele to się zdało — wszyscy zostali już po zakończeniu walk sprzedani w niewolę. Po przejściu tej. grupy na stronę opanowaną przez Rzymian, w Byrsie, a właściwie na terenie świątyni, pozostała tylko garstka obrońców — nieco ponad 900 ludzi, głównie uciekinierów z armii rzymskiej, wywodzących się raczej spośród sprzymierzeńców, niż rodowitych Rzymian. Świadczyć to może o ogromnych stratach, głównie wśród ludności — jeśli uznamy, że miasto miało 200 000 mieszkańców, i dodamy do tego żołnierzy z armii polowej, którzy razem z Hasdrubalem wkroczyli do miasta jeszcze przed całkowitym jego zablokowaniem (ok. 20 000) oraz uciekinierów z prowincji — ok. 40 000 do 50 000, to możemy z całą pewnością przyjąć, że w trakcie walk o miasto zostało zabitych ok. 200 000-230 000 ludzi, z czego większość stanowili nie żołnierze, ale cywile. Takie rozmiary strat w ludziach świadczą nie tylko o intensywności walki, ale i — a może przede wszystkim — o bezwzględności szturmujących. Pozostali przy życiu obrońcy, w tym Hasdrubal z żoną i dwoma nieletnimi synami, opierali się jeszcze przed jakiś czas — źródła nie precyzują, jak długo trwała ta walka, ale jeśli Appian podaje, że w końcu, zmożeni głodem i bezsennością, wycofali się z obrony schodów świątynnych, weszli do środka i dalej, na dach budowli, ta desperacka obrona mogła trwać dłużej niż jeden dzień54. W trakcie wycofywania się ostatnich obrońców pozycje opuścił ich dowódca, Hasdrubal, i poddał się Scypionowi. Rzymski wódz dopuścił go do swoich stóp i nie omieszkał 53Ibidem, s. 329-330. 54Ibidem, s. 330.

przypomnieć mu jego własne, niedawno wypowiedziane słowa: „(...) Widzicie, towarzysze, jak los umie dać ostrzegawczy przykład ludzkiego nierozumu. To jest ten Hasdrubal, który niedawno, gdyśmy mu dawali wiele życzliwych propozycji, odrzucił je, mówiąc, że zaszczytnym grobem jest ojczyzna i jej płomienie. A teraz przychodzi ze wstążkami, prosząc nas o życie i w nas wszystkie pokładając nadzieje. I któż w tej chwili, patrząc na to, nie pomyśli w duchu, że człowiek jest tylko człowiekiem i nigdy nie powinien ani mówić niczego, ani robić z pychą? (...)"55. Choć to właśnie Scypion w tym momencie zgrzeszył pychą i zarozumiałością Gdy to zobaczyli ci, dla których nie mogło być żadnej litości — zbiegowie z armii rzymskiej — korzystając z chwili przerwy w bitewnym zgiełku, obrzucili uciekiniera stekiem wyzwisk, kpiąc z jego poniżenia. Po tym nieco teatralnym wystąpieniu ostatni z obrońców sami podpalili świątynię, której tak zaciekle bronili, i rzucili się w ogień. Na placu przed świątynią pozostała tylko żona Hasdrubala z dziećmi. I to ona wystąpiła z największym potępieniem ostatniego wodza kartagińskiego: „(...) nie wzywam ja pomsty bogów przeciwko tobie, Rzymianinie, prowadziłeś bowiem wojnę w kraju nieprzyjacielskim, ale tego oto Hasdrubala, który zdradził ojczyznę i jej świątynie, mnie i dzieci własne, bodaj bogowie kartagińscy skarali i ty, wraz z bogami (...). Podły, wiarołomny i najtchórzliwszy z mężów! Mnie i dzieci moje ogień ten pogrzebie, ale ty, wódz wielkiej Kartaginy, jakiż to triumf zdobić będziesz? Jakaż kara nie czeka cię ze strony tego męża, u którego stóp siedzisz? (...)"56. Było to zapewne dla jej męża najcięższe oskarżenie, ale nie było ono ostatnie. Po tych słowach dumna kobieta zabiła swoje dzieci, by nie żyły 55Polibiusz, op.cit., s. 535. 5 6 A p p i a n , op.cit., s. 330.

z piętnem dzieci zdrajcy, wrzuciła ich zwłoki w ogień sama wkroczyła w płomienie. Tak tragicznie zakończyła się ta beznadziejna bitwa. Podobno po zakończeniu walk, widząc płomienie unoszące się nad Kartaginą. Scypion zastanawiał się nad zmiennością losu. Ginęło miasto, które przez kilkaset lat było synonimem rozkwitu, bogactwa i potęgi, ginęło bezpowrotnie. Mogło-się wydawać, że na drodze Rzymu do wiecznego panowania na świecie nie stoi już żadna przeszkoda. Ale jego przyjaciel, Polibiusz, zanotował rzecz znamienną. Oto zwycięzca powiedział do niego: „(...) Piękne to, Polibiuszu, ale tak jakoś boję się i drżę, żeby kiedyś ktoś inny nie wydał takiego rozkazu w odniesieniu do naszej ojczyzny (...)"57. Czyżby zwycięzca zrozumiał, co się naprawdę stało, czyżby dotarło do niego, że można było postąpić inaczej? Przecież wykonawcą rozkazu o zniszczeniu miasta był on; to on skazał na okrutną śmierć ogromną, jak na tamte czasy, liczbę ludzi. A nie był to jeszcze koniec zbrodni na tym mieście, które już od kilkudziesięciu lat nie zagrażało przecież Rzymowi. Rozmyślał więc nad tą tragedią, do której tak walnie się przyczynił „(...) patrząc na miasto (...), które, pozbawione zupełnie okrętów i broni, przez trzy lata jednak wytrzymywało taką grozę wojny i głodu, widząc teraz to miasto ginące, w zupełnej pogrążone ruinie, łzami miał się zalać, otwarcie płacząc nad losem nieprzyjaciół. A potem popadł w długie zamyślenie, dumając nad tym, że los miast, ludów i państw wszystkich równie jest zmienny, jak i los ludzi; toż takim był los Ilionu, potężnego niegdyś miasta, takim był los państwa Asyryjczyków i Medów. a po nich potężnego państwa Persów i niedawno jeszcze tak świetnego państwa Macedończyków. I z ust jego, czy to rozmyślnie, czy też nieświadomie, wyrwały się te słowa: 57Polibiusz,

op.cit.,

s.

535.

Wiem ja. że przyjdzie ów dzień, kiedy Troja padnie, Kiedy wielki wielkiego ludu król polęże, A z nim zginą trojańscy, straszni dzidą męże Kiedy go Polibiusz (...) zapytał, co znaczą te słowa (...), powiedział (...), że (...) miał na myśli ojczyznę, o której los się obawia (,..)"58. Ale ta zaduma nie była chyba całkiem szczera. Po dopaleniu się miasta — a podobno paliło się ono przez szesnaście dni — rzymski wódz pozwolił swym żołnierzom na kilkudniową grabież wszystkiego, co nie uległo spaleniu, z wyjątkiem przedmiotów ze złota i srebra (ten łup należał się państwu, oczywiście poza tym, co trzeba było przeznaczyć na nagrody); obdzielił też wysokimi nagrodami wszystkich żołnierzy, pomijając tylko tych, co w drugim dniu szturmu ograbili świątynię Apollina. To, co pozostało po tym podziale, załadowano na okręt i wysłano do Rzymu wraz z wiadomością o zwycięstwie. Zdobyty na obrońcachoręż został, zgodnie z rzymskim zwyczajem, spalony nacześć i ofiarę bogom: Marsowi i Minerwie, na stosie, który podpalił osobiście Scypion59. Wieść o zwycięstwie, o zniszczeniu Kartaginy wywołała w Rzymie ogromną radość. Oto przestało istnieć państwo, które śmiało kiedyś zagrozić istnieniu Rzymu, które nie chciało podporządkować się jego dyktatowi i nie chciało uznać, że tylko Rzym może władać znanym im światem. Tam, w Rzymie, nikt nie miał takich myśli, jak Scypion. I tylko niektórzy wyrażali żal. że tej chwili nie dożył największy wróg Kartaginy, człowiek, dla którego zniszczenie jej było celem i obsesją — Marek Porcjusz Katon, zwany później Starszym.

58

Appian, op.cit., s. 331. Ibidem, s. 332.

59

WYKAZ MAP

Pierwsza wojna punicka (264-241 p.n.e.) i bitwa u przylądka Eknomos (źródło: D. G a z d a , Armie świata antycznego. Republika Rzymska i Kartagińczycy, Warszawa 2007). Zachodnia część Morza Śródziemnego przed wybuchem drugiej wojny punickiej (źródło: jak wyżej). Druga wojna punicka 218-201 p.n.e. (źródło: jak wyżej). Oblężenie Kartaginy w latach 147-146 p.n.e. (źródło: A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, Wrocław 2004). Oblężenie Kartaginy południowa część miasta. Porty:handlowy i wojenny. Blokada portów przez Rzymian i kartagińska odpowiedź na blokadę (źródło: jak wyżej).