Kazimierz Moczarski - Rozmowy z katem

Moczarski Kazimierz

Rozmowy z katem O KAZIMIERZU MOCZARSKIM (Andrzej Szczypiorski) Po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce objął rząd komunistyczny. Wypełniając dyrektywy Stalina, podjął bezlitosną walkę z niezależnymi, narodowymi ośrodkami. Rozpoczęły się prześladowania żołnierzy i oficerów AK, którym udało się uniknąć śmierci z rąk Niemców. Więzienia zapełniły się najlepszymi i najdzielniejszymi bojownikami walk z nazistowską przemocą. Niewiarygodna perfidia Stalina podsunęła mu pomysł, niepojęty dla ludzi wychowanych w normalnym, demokratycznym świecie. Uznał on za właściwe, by ludzi, którzy w szeregach AK walczyli z hitlerowskimi Niemcami, traktować jako sojuszników nazizmu. Oficjalna propaganda nazywała najlepszych patriotów faszystami i pachołkami Gestapo. Oskarżano ich o współpracę z wrogiem i zdradę narodu polskiego. Na podstawie sfabrykowanych oskarżeń skazywani byli na śmierć lub długoletnie więzienie. Procesy toczyły się w trybie niejawnym, a oskarżeni nie mieli prawa do obrony. Pod wpływem fizycznych i duchowych udręk wielu wybrało samobójstwo. Inni przyznawali się do niepopełnionych przestępstw, byle położyć kres cierpieniom. Ludzie ci przeszli przez piekło. Jednym z nich był Kazimierz Moczarski. 18 stycznia 1946 roku został skazany na 10 lat więzienia. Na mocy amnestii z roku 1947 kara ta została zmniejszona do lat pięciu. W końcu listopada 1948 roku poddano go "piekielnym przesłuchaniom" w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Trwały ponad dwa lata. Ponieważ Moczarski był człowiekiem niezłomnego charakteru, dręczono go ze szczególnym okrucieństwem. Oprawcy byli bezsilni wobec jego męstwa i to potęgowało ich wściekłość. Aby pognębić i złamać moralnie Moczars-kiego, umieścili go w jednej celi z generałem SS Jurgenem Stroopem. Stroop należał do osławionych, najbardziej brutalnych dowódców SS. Ciążyły na nim zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości. Był katem warszawskiego getta, gdzie 19 kwietnia 1943 roku wybuchło powstanie. Na jego rozkaz setki tysięcy Żydów wysłano do obozów zagłady, dziesiątki tysięcy wymordowano w ruinach zdobytego getta. Schwytany po wojnie przez Amerykanów, został wydany władzom polskim. W Warszawie czekał na proces. 23 lipca 1951 roku został skazany na śmierć, a 6 marca 1952 roku stracony na szubienicy. Stalinowscy dręczyciele wtrącili Kazimierza Moczarskiego właśnie do celi tego człowieka. Tak oto powstała sytuacja niemal szekspirowska. Przez 9 miesięcy, od 2 marca do 1 11 listopada 1949 roku, w jednej celi przebywali dwaj śmiertelni wrogowie.

Generał SS, który miał na sumieniu setki tysięcy niewinnych ofiar, i oficer polskiego podziemia, który przez pięć lat walczył z nazizmem w obronie swej ojczyzny i elementarnych zasad człowieczeństwa. Stalinowska brutalność i brak skrupułów postawiły między nimi znak równości. Niewątpliwy morderca Stroop stał się towarzyszem niedoli człowieka, który nie popełnił najbłahszego występku i zawsze był odważnym, ofiarnym patriotą. Stalinowcy sądzili, że to właśnie Moczarskiego duchowo złamie. Nie udał się jednak diabelski plan. Moczarski przetrwał i tę torturę! 18 listopada 1952 roku został przez Sąd Wojewódzki w Warszawie skazany na karę śmierci. "Przez dwa i pół roku w każdej chwili czekałem na kata" - pisze Moczarski. W listach do Sądu Najwyższego relacjonuje przejmujące metody śledcze, wymienia 49 rodzajów udręk fizycznych (przez 14 miesięcy przebywał w ciemnej izolatce). W marcu 1953 roku umarł Stalin. Stalinizm wszedł w stadium kryzysu. W październiku tego roku Moczarski został ,,ułaskawiony" i skazany na dożywotnie więzienie. Wyrok ten zakomunikowano mu jednak dopiero po dwu i pół latach. Jlirgen Stroop został stracony. W lutym 1956 roku na słynnym XX Zjeździe KPZR Chruszczow ujawnił zbrodnie Stalina. Rozpoczęła się "odwilż". Adwokaci Moczarskiego podjęli starania o rewizję wyroku. On sam został zwolniony z więzienia w kwietniu 1956 roku. Był jednak przeświadczony, że to nie koniec jego sprawy. Domagał się pełnego uniewinnienia i rehabilitacji, prostej ludzkiej sprawiedliwości. W grudniu 1956 roku toczył się w Warszawie kolejny proces Moczarskiego, którego celem była publiczna i ostateczna rehabilitacja. ,,W tej sali nie jestem oskarżonym - to ja oskarżam!" - powiedział wówczas Moczarski. W wyroku z dnia 11 grudnia 1956 roku sąd orzekł, że oskarżenie i skazanie Moczarskiego oparte było na fałszywych dowodach, że skazany poddawany był przez wiele lat uwięzienia torturom i udrękom, że jest on ofiarą stalinowskiej tyranii. Moczarski został całkowicie uniewinniony. Sąd w uzasadnieniu podkreślił, że jego postawa jako człowieka i Polaka zasługuje na najwyższy szacunek i uznanie. II Od 1957 roku Moczarski pracował w Warszawie jako dziennikarz. Wiele czasu i energii poświęcał problemom społecznym, głównie kwestii walki z alkoholizmem. W 1971 roku rozpoczął pisanie Rozmów z katem. Opublikował to dzieło w odcinkach na łamach miesięcznika literackiego "Odra" we Wrocławiu. Wywołało ono natychmiast żywy oddźwięk Czytelników. W tym okresie postalinowska ,,odwilż" w krajach komunistycznych była już przeszłością. Znów dochodziły do głosu tendencje totalitarne. W Polsce wzrastała rola policji politycznej. Rok 1956, kiedy sprawiedliwość odniosła zwycięstwo nad stalinizmem, należał do historii.

Kazimierz Moczarski zmarł jesienią roku 1975. W tym czasie jego książka Rozmowy z katem złożona w wydawnictwie PIW w Warszawie czekała na decyzję władz. Grono przyjaciół zmarłego, ludzie, którzy nierzadko nawet się osobiście nie znali, 2 czynili zabiegi, by Rozmowy, ten jedyny w swoim rodzaju dokument historyczny, trafiły jednak do rąk Czytelników. Ludzi tych jednoczyła znajomość z Moczarskim i przekonanie, że jego śmierć nie może stanowić końca tego wyjątkowego losu. Są dwie odrębne kwestie związane z książką Moczarskiego. Sprawa pierwsza, to treść i znaczenie samego dzieła. Sprawa druga, to osoba autora, jego postawa, charakter i przekonania. Książka ta powstała w mroku. A przecież jest prześwietlona od pierwszej do ostatniej strony światłem tej wyjątkowej osobowości. Dla skołatanej, chorej Europy naszych czasów mogą być Rozmowy z katem drogowskazem człowieczeństwa. Heinrich Boli w przedmowie do Archipelagu Gulag mówił o ,, boskiej goryczy Sołżenicyna". W odniesieniu do dzieła Moczarskiego trzeba mówić o świętości i tragizmie losu ludzkiego ujętego w tryby totalizmów. Czytelnik powinien sobie uświadomić, że los Kazimierza Moczarskiego nie był wcale wyjątkowym losem w połowie naszego stulecia. W gruncie rzeczy, w kategoriach historycznego obiektywizmu, był to los nawet dość typowy. Moczarski należał do tej olbrzymiej rzeszy Polaków, którym nic nie zostało oszczędzone. Wyjątkowość tego człowieka, jego wielkość, wynika - jak w antycznych tragediach - z postawy, ze sposobu, w jaki swój los przyjął, udźwignął i przezwyciężył. III Kiedy we wrześniu 1939 roku wybuchła wojna, Moczarski był młodym prawnikiem i dziennikarzem. Sądzę, że nie odznaczał się wtedy niczym szczególnym, bo w tamtym świecie, w którym ludzie nie byli wystawieni na ciężkie próby, można było przeżyć wiele lat nie mając nawet pojęcia o istnieniu piekła. Na pewno był już wtedy Moczarski człowiekiem prawym, o skrystalizowanych poglądach. Należał do założycieli Klubu Demokratycznego w Warszawie, organizacji o wyraźnie postępowym charakterze. Już wtedy były mu bliskie ideały socjalizmu, choć nigdy nie został marksistą. W ogóle do teorii miał stosunek sceptyczny, ufał bardziej praktycznemu doświadczeniu. Zapewne już wtedy, przed wojną, odznaczał się stałością przekonań i nie znosił wszelkiej dwuznaczności. Myślał niezależnie, co w owych czasach należało zresztą do cnót dość powszechnych. Pozostaje pytanie - co to jest ład moralny? Moczarski przeniósł swoje sumienie przez próby, o jakich współczesny człowiek nie ma nawet wyobrażenia. Zdecydowała o tym wierność dla pewnych zasad humanizmu, osobista godność i poczucie honoru. Kiedyś, zapewne pod wpływem przyjaźni z autorem tej książki, napisałem, że ,sumienia nie tylko nie można kupić ani sprzedać, lecz nie można go również scedować na państwo, naród, klasę - bo wtedy przestajemy po prostu istnieć jako ludzie".

Wróćmy jednak do autora tej książki. IV Jako oficer rezerwy Moczarski przebył na froncie kampanię wrześniową, a natychmiast po klęsce, kiedy się Polska zawaliła pod naporem wojennej machiny Hitlera, rozpoczął działalność konspiracyjną. Jego odwaga, prawość i charakter sprawiły, że powierzono mu w pewnym okresie zadania wyjątkowe trudne i 3 delikatne. W ramach Kierownictwa Walki Cywilnej prowadził śledztwo w sprawach o kolaborację. Można sobie wyobrazić, jak trudna była to robota. W warunkach pełnej tajności zbierał materiały, na podstawie których poszczególni ludzie byli sądzeni przez konspiracyjne sądy państwa polskiego. W rękach Moczarskiego ważyły się więc ich losy. Musiał być jednocześnie oskarżycielem i obrońcą, bo podejrzani nie mieli przecież pojęcia, że przeciw nim toczy się śledztwo. Musiał tych ludzi obserwować, zbierać informacje, maksymalnie obiektywne, a przecież kompletowane w tajemnicy. Musiał w każdej chwili pamiętać, że podejrzany zagrożony jest wyrokiem śmierci, bo taka była kara za zdradę narodu. Ileż trzeba było hartu, poczucia odpowiedzialności, ileż czujnego sumienia, aby w tym mrokach, w atmosferze zagrożenia, codziennie narażając własne życie, uganiać się za prawdą o innych ludziach, na których ciążył przecież zarzut nie tylko hańby, ale współpracy z mordercami. V Walczył, zgodnie z sumieniem, o człowieczeństwo, demokrację i niepodległość Polski. Narażał życie przez pięć lat okupacji, l sierpnia 1944 roku poszedł się bić na powstańczej barykadzie. Przetrwał i to, choć brał udział w krwawych walkach. Kiedy powstanie po 63 dniach zostało stłumione przez oddziały SS generała von dem Bacha, nie poszedł do niewoli, ale znów zaszył się w podziemiu. Armia Krajowa była rozbita, a ćwierć miliona ludzi poległo w gruzach doszczętnie zniszczonej stolicy Polski. Kraj musiał się borykać z nienowym, lecz coraz bardziej aktualnym problemem zbliżaniem się Armii Czerwonej. Ta armia stała bezczynnie u wrót Warszawy, kiedy Niemcy masakrowali miasto. Stalin czekał cierpliwie, aby Hitler wymordował wszystko, co w tamtej Polsce było patriotyczne, ideowe i niezależnie myślące. W pierwszym półroczu 1945 roku piekło hitleryzmu było już poza nami, narastała groza stalinizmu w Polsce. 11 sierpnia 1945 roku Kazimierz Moczarski został aresztowany. Wyślizgiwał się siepaczom Gestapo przez pięć lat, ale agenci stalinowskiej policji bezpieczeństwa dopadli go bez trudu, w biały dzień, na warszawskiej ulicy, w trzy miesiące po kapitulacji Berlina. To prawda, że nie żywił sympatii do komunistów, bo im nie ufał i nie wierzył, aby stali się rzecznikami prawdziwej suwerenności Polski. Lecz w armii radzieckiej widział w latach wojny sojuszników, liczył - jak miliony innych Polaków - na jej pomoc w walce z hitleryzmem, cieszył się z postępów na froncie wschodnim. Wówczas, w 1945 roku, Rosjan przyjmowano z mieszanymi uczuciami. Byli sojusznikami, bo dzięki nim powalony został Hitler, ale byli też

współwinni tragedii Polaków i Polski, bo razem z Rzeszą uczestniczyli w rozbiorze kraju w 1939 roku, bo na ziemiach polskich inkorporowanych do ZSRR od pierwszej chwili zapanował stalinowski terror, setki tysięcy ludzi wywieziono do obozów, dziesiątki tysięcy zamordowano, jak np. polskich jeńców w Katyniu, bo Armia Czerwona bezczynnie patrzyła z drugiego brzegu Wisły na straszną śmierć Warszawy podczas powstania 1944 roku, bo wreszcie Stalin powołał pod swoją kuratelą komunistyczny rząd polski, którego nikt wtedy w kraju nie traktował jako autentycznej, polskiej 4 władzy, a ludzie pozostawali wierni legalnemu rządowi w Londynie. Historia stosunków polsko-rosyjskich i polsko-radzieckich przez dziesiątki lat była przedmiotem nieopisanych nadużyć, zakłamania i urojeń. Prawda o tej historii stanowi fundamentalny warunek pojednania Polaków i Rosjan po wielu stuleciach wrogości i uraz. Nie tu miejsce na szczegółowe rozważania w tej kwestii. Jeśli ten temat rozwinąłem w odniesieniu do roku 1945, to dlatego, by skonstatować, że dalsze losy Kazimierza Moczarskiego należą także do dziejów stosunków polskoradzieckich i nie są tylko wewnętrzną sprawą Polaków. VI Moczarskiego aresztowała polska policja polityczna, pozostająca wówczas bardziej niż kiedykolwiek później - na usługach NKWD. To stwierdzenie w najmniejszym stopniu nie usprawiedliwia Polaków. Właśnie Polacy przez 11 lat dręczyli moralnie i fizycznie polskiego bohatera narodowego, jakim stał się Moczarski. Nie znoszę wszelkiego nacjonalizmu. Te właśnie przekonania były fundamentem naszej przyjaźni z Moczarskim. Gdy piszę, że to moi rodacy dręczyli Moczarskiego, nie potępiam wcale mego narodu, ale też nie chcę go usprawiedliwiać. Myślę, że nie ma narodów złych i dobrych, szlachetnych i podłych. Po prostu stwierdzam, że kanalie istnieją wszędzie na tym najlepszym ze światów. I sądzę, że nawet porządnych ludzi można w odpowiednich warunkach tak spreparować, aby stali się pomiotem diabła. Nikt nie rodzi się świętym męczennikiem, nikt też nie został w kołysce naznaczony piętnem zbrodni. Jest to kwestia charakteru, a także warunków i okoliczności historycznych. W Sachsenhausen zostałem po raz pierwszy pobity przez kapo, który był Francuzem. Pierwszy mój więzienny towarzysz niedoli, który oddał mi własny kawałek chleba, był niemieckim socjaldemokratą z Kolonii. Nazywał się Osske. O tym człowieku będzie jeszcze mowa. Napisałem kiedyś, że ,,ludzie z natury są słabi i dlatego podoba się im przemoc". Moczarski uznał ten pogląd za słuszny, a jego opinie w tej mierze uważam za decydujące, bo chyba nikt nie przeżył tak wiele i nie okazał tyle hartu, aby się wobec przemocy nie ugiąć... Przesiedział w więzieniu prawie 11 lat, w tym dwa i pół roku w celi śmierci, każdej chwili oczekując kata. Przesiedział i przetrwał to wszystko w uporczywej walce o osobistą godność i honor polskiego żołnierza. Był oskarżony i skazany za to, że kolaborował z hitlerowcami, że mordował polskich patriotów, że był

zdrajcą narodu i pachołkiem Gestapo. Potrafił wyliczyć 49 rodzajów tortur, jakim go poddawano w śledztwie. Nie chcę podawać tej listy. Powiem tylko, że przypalanie paznokci, bicie pałką, miażdżenie obcasami palców - należało do udręk banalnych. Jeśli powtórzę, że ten człowiek przez 30 miesięcy czekał na wykonanie wyroku śmierci, aby się wreszcie dowiedzieć, że mu karę w drodze łaski zamieniono na dożywotnie więzienie, to przeciętnie wrażliwy czytelnik uzna taką torturę za wystarczającą. Ale nie to jest najbardziej upiorne. Najbardziej upiorny jest fakt, że wszyscy 5 ludzie, którzy brali w tej sprawie udział, poczynając od więziennego klucznika, aż po dostojnych sędziów, wiedzieli doskonale, że jest to człowiek niewinny. Wiedzieli, że nie był faszystą, zdrajcą i agentem Gestapo, lecz dzielnym żołnierzem Podziemia, który walczył z hitlerowcami przez całą wojnę. Ale domagali się, aby się przyznał do tych wyimaginowanych zbrodni, z pokorą przyjął karę i żałował za niepopełnione grzechy. Żądali, by się wyparł pięknej, patriotycznej przeszłości i obrzucił ją błotem pod ich szaleńcze dyktando. Chcieli, aby wskazał wspólników, owych faszystów, zdrajców, agentów Hitlera, którzy w rzeczywistości byli żołnierzami antyhitlerowskiego podziemia i walczyli z okupantem, nie szczędząc przecież życia. Domagali się zatem, aby Moczarski wyparł się siebie, aby dobro nazwał złem, cnotę nazwał występkiem, patriotyzm nazwał zdradą, odwagę nazwał podłością, a diabła wyniósł na święte ołtarze. Nie wiedzieli, że trafili na człowieka, który gotów był umrzeć, ale nigdy nie odstąpił od zasad sumienia. Wygrał z nimi! Wygrywał z nimi każdego dnia przez te 11 lat udręki. Pisali mu na czole słowo - "gestapowiec", trzymali w jednej celi z hitlerowskimi zbrodniarzami, szantażowali straszną karą, jaka spadnie na jego najbliższych. Ale przecież nigdy się nie ugiął! Moczarski mawiał często, że w gruncie rzeczy Hitler był bardziej prostolinijny niż Stalin. Hitler był kreaturą przenikniętą prymitywną nienawiścią. Mordując Żydów głosił z fanatyzmem, że są to wszy. Obwieszczał, że Słowianie są plemieniem niewolników - i traktował ich jak niewolników. Zabijał i wcale nie chciał, aby go kochano, przyznawano rację, sprawiedliwość oraz humanitaryzm. Stalin zabijał i domagał się od swych ofiar miłości oraz potwierdzenia, że jest najlepszym przyjacielem ludzkości. Jeden z recenzentów książki Rozmowy z katem napisał, że "grymas historii spowodował, iż Moczarski spędził w jednej celi ze Stroopem dziewięć miesięcy". Nie idzie o grymas, ale o zbrodnię. I nie była to zbrodnia historii, bo nie kanalie tworzą dzieje narodów. Prawdziwą historię Polski pisał swym życiem Moczarski i inni, jemu podobni. To Moczarski znajdzie się kiedyś w podręcznikach szkolnych, to on będzie jednym z tych, którym Polska zawdzięcza swoją samoświadomość, duchową suwerenność, gwałconą tak brutalnie przez wiele pokoleń, a przecież wciąż żywą w umysłach. Nazwisk dręczycieli Moczarskiego nikt dzisiaj w Polsce nie pamięta, należą do kroniki kryminalnej. Jednakże nie tylko oni dźwigają odpowiedzialność za to, co się z Moczarskim działo. Los tego człowieka dowodzi, że nie ma różnic między totalizmami. Znaczenie Rozmów z katem polega na wieloznaczności wątków i jednoznaczności ocen moralnych, jakie zostały w tej książce zawarte. Oto we wspólnej celi snuje się wątła nić egzystencji dwóch skazańców. Jeden jest hitlerowskim oprawcą, mordercą setek tysięcy ludzi, klinicznym przykładem par excellence

faszystowskiej postawy wobec życia. Drugi jest ofiarą oprawców, którzy właśnie swobodnie przechadzają się po więziennych korytarzach, naznaczeni piętnem innej ideowej barwy. Stroop jest typowym przykładem mentalności, która się ukształtowała w służbie hitlerowskiego terroru, Moczarski jest dręczony przez funkcjonariuszy terroru stalinowskiego. Znamiona ideologiczne nie grają tu jednak roli, okazuje się 6 bowiem, że zarówno metody, jak i sposób myślenia są podobne. Moczarski często mi mówił, że jego rozmowy ze Stroopem były nie tylko próbą ucieczki od strasznej egzystencji więziennej. Były też narzędziem poznania rzeczywistości, w jakiej się znalazł. Poznając zakamarki duszy Stroopa, Moczarski szukał pośrednio wiedzy o swych prześladowcach. I znajdował ją! Wspomniany recenzent pisał o "grymasie historii". Otóż było to raczej straszne szyderstwo, boska zemsta prawdy nad obłudą, cnoty nad grzechem, prawości nad występkiem, bo przecież to, co w zamyśle dręczycieli miało Moczarskiego znieważyć i zdeptać, okazało się, dzięki hartowi jego ducha - wielkim procesem demaskatorskim. Moczarski nie mógł przeniknąć mrocznej umysłowości ludzi, którzy go męczyli. Lecz kiedy wracał do celi, czekały go tygodnie i miesiące rozmów z przedstawicielem tego samego plemienia. Stroop okazywał się "alter ego'" tych wszystkich bezimiennych, zachowujących anonimowość dygnitarzy i pachołków stalinowskiej dyktatury, którzy jawią się czasem na kartach książek Sołżenicyna, wyzbyci jednak duchowego wizerunku. Bo przecież nie różnili się między sobą! Ktoś powie, że takich postaci jest wiele we współczesnej literaturze. Będzie to fałszywy pogląd. Bo nikt, na całej kuli ziemskiej, nie znalazł się w podobnej sytuacji. Tu sytuacja decydowała o wszystkim! To właśnie ona stworzyła tę książkę, chyba jedyną w dziejach piśmiennictwa. Ci dwaj nie tylko rozmawiali w celi. Oni obaj wiedzieli, że niebawem umrą. Każde słowo Stroopa było rodzajem spowiedzi. Nie musiał niczego ukrywać. Mógł szeroko otworzyć swoje wnętrze, tak szeroko jak nigdy w życiu. Szczerość jego wyznań spotęgowana była świadomością wspólnoty losu z Moczarskim. Przypadek sprawił, że Moczarski uniknął szubienicy. Gdyby Stalin pożył dłużej, gdyby się diabeł o niego nie upomniał w marcu 1953 roku, nie byłoby zapewne tej książki. Rzecz znamienna - Moczarski nie lubił Stroopa. Dla ludzi starszej generacji, którzy pamiętają wojnę, brzmi to całkiem naturalnie. Jakże mógłby lubić człowieka, który wymordował tysiące niewinnych i był jednym z najokrutniejszych katów w Trzeciej Rzeszy?! A jednak nie taka to prosta sprawa. Moczarski spędził z tym człowiekiem 225 dni i nocy w jednej celi, gdzie obaj czekali na śmierć. Kto tego nie przeżył, nie może mieć pojęcia o charakterze, barwie, napięciu uczuć w podobnej sytuacji.

VII Kiedy Moczarski drukował Rozmowy z katem na łamach miesięcznika "Odra", wiele osób pytało, jak to jest możliwe, że po prawie 25 latach potrafi odtworzyć dokładnie wszystkie rozmowy? Byli ludzie, którzy przypisywali autorowi skłonność do konfabulacji, inni znów sądzili, że rekonstruuje przebieg wypadków na podstawie luźnych wspomnień. Te podejrzenia, które mogą nawiedzać Czytelnika, są nieuzasadnione w świetle wyznań, jakie mi Moczarski poczynił, obarczając mnie moralnym obowiązkiem wyjaśnienia sprawy. On sam nie czuł się zdolny do składania podobnych oświadczeń. I nie można się temu 7 dziwić. Wiele razy podkreślał, że nie był wtedy zwykłym człowiekiem. "Może byłem bardziej zwierzęciem?!" - mówił. Mój pogląd jest inny. On trochę wyszedł poza zwykłe człowieczeństwo, on osiągnął coś więcej! Człowiek, który latami czeka na śmierć, żyje w innym wymiarze czasu i przestrzeni. Człowiek skazany i zamknięty, aby przetrwać swój czas i egzystować w swojej przestrzeni, tworzy inną rzeczywistość. Znamy to z wielu wspomnień więziennych. Aby jednak ta nowa rzeczywistość mogła jakoś funkcjonować, niezależnie od realiów, potrzeba wielkiej siły wewnętrznej, z której więzień zapewne sam nie zdaje sobie sprawy. Moczarski rozpoznawał po zapachu zbliżających się do celi strażników. Słyszał szepty śledczych, rozmawiających w innym pokoju za szczelnie zamkniętymi drzwiami. Na swym procesie rehabilitacyjnym zdumiewał obecnych, cytując z pamięci fragmenty, liczących tysiące stron, akt, które otrzymał w więzieniu do przejrzenia na kilka godzin. Rzecz jasna, w późniejszych latach życia utracił tę straszną i bolesną zdolność, a jego zmysły, nie wystawione na próbę życia i śmierci, wróciły do leniwej normalności. Każde słowo Stroopa, gest, spojrzenie, nosił w sobie troskliwie, jak skarb. Kiedy powiedział, trochę speszony - "Jest we mnie jakaś choroba. Wszystkie zdania Stroopa słyszę dokładnie, nawet z intonacją, jakbym spisywał z taśmy magnetofonu. I widzę go, każdy ruch, spojrzenie, grymas, jakby to było na ekranie". Wierzyłem mu. I proszę Czytelnika, aby też uwierzył. Ta książka nie jest ani monografią historyczną, ani nie należy do literatury faktu. Nie stanowi archiwalnej dokumentacji, ale jest dokumentem o znaczeniu historycznym. Także w tych fragmentach, które mogą zawierać nieścisłości czy zgoła błędy w szczegółach, albo w wypowiedziach samych postaci dramatu. VIII Mój niemiecki przyjaciel, wspomniany tu już Osske, często powtarzał w rozmowach toczonych intymnie w obozowej latryna, że zazdrości mi moralnie czystego układu zależności. Jestem Polakiem, dręczonym przez Niemców, gdy on znosi spotęgowane udręki, raz jako więzień kacetu, po drugie z powodu upokorzenia, że Niemcy upadli tak nisko. Cierpiał, bo jego rodacy dopuścili się tak strasznej zdrady ideałów humanizmu.

Każdy ryk esesmana, każdy cios pięści - upokarzał Osskego w jego niemieckiej tożsamości, obrażał jego narodową świadomość. Wtedy, w 1945 roku, wydawało mi się, że ma rację i współczułem mu. Dziś odnajduję w postawie Osskego pewien rys dwuznaczny, usprawiedliwiony zacną intencją, ale trudny do zaakceptowania. Ten rozumny i mężny człowiek pozostawał jednak spętany nawykami myślenia, które dla mnie stały się całkiem obce. Tak czy owak, tkwiło w nim jakieś poczucie wspólnoty z ludźmi w mundurach SS, którzy go przez długie lata męczyli w więzieniach i kacetach Trzeciej Rzeszy. Osske czuł się Niemcem i ta niemieckość wiązała go upokarzającym węzłem wspólnoty z hitlerowcami. 8 Nie odczuwam żadnej solidarności z kanalią tylko dlatego, że mówi po polsku, nosi polskie nazwisko i uważa się za Polaka. Bliższy jest mi przyzwoity Niemiec, Rosjanin czy Anglik od łajdaka, który tylko dlatego ma być moim bratem, że urodził się na tej ziemi i mówi moim językiem. Ten pogląd w wielkim stopniu zawdzięczam przyjaźni z Moczarskim. Nigdy nie doznawał uczuć, że najcięższe udręki znosił właśnie od Polaków. Traktował tych ludzi tak, jak na to zasłużyli - uważał ich za kreatury, które wychynęły z ciemnych zaułków świata. Polskość to nie było dla niego pochodzenie, język, a już na pewno nie frazeologia narodowa. Polskość to była dla niego tradycja kulturalna tego narodu, który tyle wycierpiał, byle tylko swoją odrębność ocalić. IX Kiedy wiosną roku 1956 roku Moczarski wyszedł z więzienia, nad wschodnią Europą wiały ciepłe wiatry postalinowskiej odwilży. Referat Chruszczowa uruchomił lawinę wypadków. Polska prostowała obolały grzbiet, ludzie wyzwalali się z pęt strachu, prasa pisała o bezprawiach minionego okresu. Adwokaci warszawscy Władysław Winawer i Aniela Steinsbergowa, ludzie odważni i szlachetni, rozpoczęli walkę o przywrócenie prawa, o rehabilitację Kazimierza Moczarskiego. Nawet wtedy nie było to proste i łatwe. Ale opinia publiczna, zrazu nieśmiało, potem coraz pewniej, podnosiła głos w obronie tylekroć deptanej sprawiedliwości. Tysiące ludzi powróciły do kraju z zesłania na północy ZSRR, inni wychodzili na wolność z polskich więzień. Zbliżał się słynny Październik, który miał obalić dotychczasowe kierownictwo polityczne i wynieść do władzy Władysława Gomułkę. Człowiek ten okazał się potem wielkim rozczarowaniem dla narodu, jeszcze jednym fałszem totalitaryzmu. W grudniu 1956 roku odbył się proces rehabilitacyjny Moczarskiego przed Sądem Wojewódzkim w

Warszawie. Był to jedyny publiczny proces sądowy wytoczony w Polsce stalinizmowi. Był to, jak się zdaje, w ogóle jedyny na świecie proces, w którym oskarżono stalinizm. Moczarski stanął przed sądem jako człowiek wolny, jako obywatel, który żąda pełnej rehabilitacji. Poprzednio został przecież skazany na podstawie fikcyjnych oskarżeń za współpracę z hitlerowcami i zdradę. Teraz domagał się sprawiedliwości. I otrzymał ją - przynajmniej w sensie moralnym. Bo lat więzienia i cierpień nikt mu już zwrócić nie mógł. W uzasadnieniu wyroku źli grudnia 1956 roku Sąd Wojewódzki w Warszawie w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oznajmił między innymi: "Sąd Wojewódzki uznał za swój obowiązek stwierdzić, iż przewód sądowy przeprowadzony po wznowieniu postępowania w niniejszej sprawie, wykazał nie tylko bezzasadność, sztuczność i tendencyjność oskarżenia, czemu zresztą dał już wyraz przedstawiciel Generalnej Prokuratury PRL od tego oskarżenia odstępując, ale także dowiódł, iż dobre imię polskiego podziemia okupacyjnego, które w swej masie nie hańbiło się żadną kolaboracją na miarę quislingowską i którego na swoim odcinku i w swoim zakresie okupacyjnej działalności, przez wiele lat pobytu w więzieniu z budzącym szacunek uporem i hartem ducha bronił Kazimierz 9 Moczarski, zostało w ramach niniejszej sprawy zrehabilitowane". X Te słowa, cytowane za wyrokiem Sądu PRL, zostały w roku 1972 skonfiskowane przez polską cenzurę państwową. Cytat z wyroku sądowego pomieściłem w przedmowie do książki Moczarskiego, drukowanej wtedy na łamach czasopisma "Odra". Tak oto w roku 1972 cenzor polityczny znów okazywał się potężniejszy niż niezawisły sędzia, wyrokujący w imieniu i majestacie państwa. Dla kogoś, kto nie zna mechanizmów systemu, problem może się wydać niezrozumiały. Cóż bowiem znaczy konfiskata kilku zdań w druku w porównaniu z celami śmierci, katowniami stalinizmu, łamaniem kości i charakterów?! Żyjemy w zupełnie innych czasach, a postęp jest tak ogromny, że nie warto wspominać o drobnostkach... Nikt przy zdrowych zmysłach nie kwestionuje, że przemiana jest kolosalna. Ostatecznie Moczarski po roku 1956 żył przez wiele lat spokojnie i bez większych trosk materialnych, mógł pisać i wydrukować swoje Rozmowy, na koniec zaś niestety, już po jego zgonie - dzieło to ukazało się w edycji książkowej i zostało udostępnione Czytelnikom. Żyjemy w warunkach stabilizacji, spokoju i ładu, w świecie rozwijającym się pomyślnie, gdzie wszyscy powinni być zadowoleni. Bo niech okażą niezadowolenie! Nie, to prawda, uwięzienie należy do rzadkości, staje się faktem powszechnie komentowanym, wywołuje społeczne protesty. Co innego przejściowy areszt, rewizja, konfiskata książek, manuskryptów, prywatnej korespondencji. Co innego usunięcie z pracy albo wręcz utrata szansy wykonywania zawodu, szykany administracyjne, nawet drobne, ale przecież uciążliwe. Co innego wreszcie oszczercze ataki prasowe, na które ludzie nie mogą odpowiedzieć, bo

nie ma innej prasy poza prasą kontrolowaną przez władze. Nie wolno przeczyć, że jest to ogromny postęp w stosunku do dawnych metod. Za czasów Stalina, gdyby trwały dłużej, Moczarski byłby powieszony, a jego prochy, zmieszane z prochami jakiegoś Stroopa, rozsiane przez wiatr. A ja - być może pozostając przy życiu wiódłbym egzystencję bydlęcia! Należy się wdzięczność Bogu, że powołuje do wieczności sługi swoje, choć niekiedy czyni to zbyt późno! Myślę, że w przypadku Stalina i Hitlera Bóg odczuwał tak wielką odrazę, iż zwlekał z decyzją ponad miarę, byle ich tylko nie oglądać z bliska. Zapłaciliśmy za to słono... Wracam do meritum. Niewątpliwie zmieniło się bardzo wiele i nikt temu przeczyć nie powinien. Zawdzięczamy to przede wszystkim ludzkim charakterom, cywilnej odwadze setek tysięcy, dla których godność i wolność znaczyły więcej niż oportunizm albo poddańcza uległość. Zawdzięczamy to także cywilizacyjnym przeobrażeniom, które na pewnym etapie rozwoju gospodarki i życia społecznego wykluczają despotyzm władzy. A jednak nie wszystko jest tak piękne na tym najlepszym ze światów! Na sto lat przed Hitlerem Heine pisał proroczo, iż "tam gdzie palą książki, niebawem ludzi palić będą!" Można do tego dodać jedno: tam, gdzie władza nie liczy się z prawem, które sama 10 ustanowiła i lekceważy wyroki własnych sądów, gdzie obłuda i fałsz chcą uchodzić za szczerość i prawdę, gdzie państwo może upokorzyć obywatela a obywatel nie znajduje ochrony przed samowolą państwa, gdzie niezależne myślenie traktuje się często jako wyraz wrogości wobec ustroju, a charaktery usiłuje się naginać do uległości wobec aktualnie rządzącej grupy - tam zawsze może dojść do bezprawia i niegodziwości. Przeczytajcie uważnie, co mówi Jurgen Stroop, ten kliniczny przykład umysłu zniewolonego przez totalizm. Przeczytajcie uważnie Rozmowy z katem i pomyślcie o losach Kazimierza Moczarskiego, człowieka, który się nie ugiął, i gotów był zginąć, byle innych uchronić przed wegetacją pod władzą totalną. Andrzej Szczypiorski 1977 KONIEC ROZDZIAŁU I. OKO W OKO ZE STROOPEM Bo cóż by warte były bunty i cierpienia, Gdyby kiedyś w godzinę zdobytej wolności, Nie miały się przerodzić w cierpień zrozumienie [..] Gdyby się lud gnębiony stawał gnębicielem I w dłoń przebitą gwoździem chwytał miecz Piłata? Antoni Słonimski, Do przyjaciót w Anglii 2 marca 1949 roku. Oddział XI Mokotowa, warszawskiego więzienia. Właśnie przeniesiono mnie do innej celi, gdzie siedziało dwóch mężczyzn. Ledwo drzwi przy ryglowano, zaczęliśmy się

,,obwąchiwać" - jak to więźniowie. Ci dwaj mieli chwilowo przewagę w układzie stosunków wewnątrzcelowych, bo byłem do nich przekwaterowany. Co prawda i ja miałem jakieś szańce. Dla zanurzenia się w ochronnej rezerwie mogłem np. robić z siebie "słup soli" lub udawać "Janka z księżyca". Oni nie byli w stanie stosować podobnych praktyk, bo tworzyli konstelację, w ruchu. - Sind Się Pole?1 - pyta starszy, niewysoki, szczupły, z żylastymi rękami, kartoflanym brzuchem i dużymi brakami w uzębieniu. Kurtka feldgrau, więzienne spodnie, drewniaki. Koszula rozchełstana. - Tak. A panowie? - Niemcy. My jesteśmy sogennante Kriegsverbrecher2 . Rozpakowuję majdan, upycham graty. Starszy ułatwia te czynności, bez zachęty z mojej strony. Nie mówimy. Wszyscy przejęci. Ja wtedy tak mniej więcej myślałem: - Niemcy. Pierwszy raz w życiu będę z nimi bardzo blisko. Takich hitlerowców z lat okupacji pamiętam, jak by to było dzisiaj. Trudna sytuacja, ale w Mokotowie nieraz łączono w celach więźniów bez zaglądania w rubrykę narodowości. Niemcy. Dzieli mnie od nich wszystko - a więc i ciężar przeszłości, i postawa światopoglądowa. A łączy: interes ludzi w jednej celi. Czy taka więź sytuacyjna, nie wytworzona z dobrej woli, może być podobna do kładki nad przepaścią? Przerywam błyskawiczne refleksje, bo nawyk czuwania alarmuje: 11 dlaczego ten drugi hitlerowiec jest bierny i wtulony w okno? Niebezpieczny czy się boi? Przy zagospodarowaniu pomagał mi Gustaw Schieike z Hanoweru, długoletni zawodowy podoficer kryminalnej policji obyczajowej (Sittenpolizei). W czasie wojny SS-Untersturmfuhrer3, archiwista krakowskiego urzędu BdS, czyli dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa4 w Generalnej Guberni. - Po sprawie? - pytam go. - Nie. - Długo w mamrze? - W Polsce: l rok, 9 miesięcy i 27 dni. Przedtem siedziałem w obozach aliantów w Niemczech Zachodnich. Jeszcze liczy dni, stawiając prawdopodobnie kreseczki na ścianie, z nadzieją, że opowie wnukom o więzieniu w Polsce - pomyślałem. Ten drugi, co niepokoił mnie, był wysokim i nawet pozornie barczystym mężczyzną. Zasłaniając część okna, ustawiał się pod światło. Trudno go obserwować. Znałem te metody. Ma komplekisy śledcze, więzienne - skonstatowałem - ale zachowuje się fachowo.

- Stroop - przedstawił się wreszcie. - Mein Name ist Stroop, durch zwei "o". Yorname: Jiirgen. Ich bm Generał-leutnant. Po polsku: division-general... Enchante, Monsieur5. Podniecony, miał czerwone uszy. Ja chyba także. Przybycie do obcej celi lub poznanie więźnia to wielka emocja. Ledwo wymieniłem nazwisko, wtoczył się kocioł i zapach obiadu. Kalifaktorzy, również Niemcy, dali moim kompanionom znak, że nie Jestem generałem-porucznikiem Po polsku generałem dywizji Bardzo mi miło, proszę pana jestem kapuś. Od dawna znali mnie z różnych okoliczności życia lokotowskiego. Stroop dostawał, oficjalnie, podwójną porcję. Jadł z apetytem, tematycznie. Obiad w milczeniu. Zmuszam się do spokojnego ołykania, aby nowi towarzysze nie spostrzegli, jak jestem poruszony. Więc to jest właśnie Stroop, zaufaniec Himmlera, warszawski SS-nd Polizeifuhrer6, likwidator stołecznego getta i poprzednik ukara-ego przez nas Kutschery7. Siedzi o metr i zajada obiad. Pięćziesięcioletni. Starannie, jak na więzienie, ubrany. Ciemnopąsowa datrówka, pod szyją biały halsztuk z chusteczki kunsztownie zawią-anej. Spodnie beige. Trzewiki brązowe, lekko sfatygowane, wyczyszzone na glans. Schieike wiosłuje łyżką. Zjadł szybko, zanucił "In Hannover an er Leine, haben Madchen dicke Beine"8, i jakby od niechcenia pytał: - Dawno pan siedzi? Odpowiedziałem. Zaproponował wtedy, że umyje moją menażkę. Musiał się spotkać z odmową, bo takie usługi przyjmuje się z pilnej »otrzeby albo z przyjaźni. Stroop obiadował wolno. W końcu podał Schieikemu dwie miski lo umycia. Przedtem popuścił spodnie, zapinając je w pasie na jeden rezerwowych guzików, przyszytych przez niego na "średnie" lub ^większe" nafaszerowanie brzucha. Schieike pucuje naczynia. Stroop milczący, przy stoliku podokien-lym, oparty na 12 łokciach, twarz w dłoniach. Mięsisty nos wystaje zza >alców. Pozycja tragicznego mędrca. Zainteresowała mnie ta kontemplacja. Wiązałem ją z fotografiami Stroopowskiego "ołtarzyka" na stoliku. Obok Biblii leżały tam dwie paczki listów z NRF9, kilka książek, zeszyt, ołówki. Ale co mnie przede wszystkim uderzyło - to poliptyk fotograficzny rodziny Stroopa. Na kartonie pod każdym zdjęciem wykaligrafowane gotykiem napisy: "Unsere Mutter", "Unsere Tochter", "Unser Sohn" i "M e i n e Frau"10. W zakamarkach "ołtarzyka" - drobne pamiątki, m.in. piórko kraski ze smugą błękitu i listek. Zasuszony listek brzozy. Kontemplacja Stroopa wydawała się melancholiczna, więc pytam, o czym duma. Nie wykluczałem

odpowiedzi: "o swoich sprawach", co oznaczałoby, że myśli o rodzinie i prosi, aby nie przeszkadzać. A Stroope rzekł: - Zapomniałem, jak po polsku nazywa się ptaszek, którego mianem określają u was młode kobiety. Jakoś tak: szy... szy... szybka czy podobnie? - Gdzie pan to słowo słyszał? - Na spacerze, gdy więźniowie kryminalni z ogólnych cel zagadywali aresztantkę z klasa biustem, która pracuje w pralni. Nie mogę tego słowa spamiętać. Co dzień je powtarzałem. Brzmi jak: szybka, szczyrka... - Może mówili: ścierka? Ale to nie ptaszek. - Na pewno był ptaszek. I na pewno nie szczerka. - Upiera się pan przy ptaszku, więc może sikorka? - Tak - rozpromienił się - szykorka, szykorka, die Meise. Tamta młódka z pralni przeginała szyję niby szykorka. - Jak generał sobie podje - zarechotał Gustaw Schieike - to robi się pies na młode baby. Nie te czasy, Herr Generał! A ponadto, jak żyję, nie widziałem szykorek z piersiami! Generał zgromił Schieikego wzrokiem. Po raz pierwszy zobaczyłem ołów w oczach Stroopa. Cela miała jedno łóżko, które można było podnosić i przytwier-zać na dzień do ściany (w żargonie więziennym zwane legimatą). )otychczas spał na nim Stroop, a Schieike rozkładał siennik na odłodze. Przy końcu dnia musieliśmy ustalić nowy system spania. troop zwrócił się wtedy do mnie: Idę na podłogę. Panu rzysługuje łóżko, ponieważ pan jest członkiem narodu tu rządzące-o i zwycięskiego, a więc narodu panów. (Powiedział: "Herren-olk".) Osłupiałem. To nie była ze strony Stroopa komedia, poza łub rzeczność. On po prostu ujawnił swój pogląd na stosunki między adźmi. Wylazły z niego wpajane od dzieciństwa: kult siły i służalstwo - nieuchronny produkt ślepego posłuszeństwa. Schieike poparł Stroopa. Uzasadniłem odmowę truizmem, że yszyscy więźniowie są równi w zakresie bytu więziennego. I do -statnich dni ze Stroopem i Schieikem spaliśmy wszyscy na podłodze, la trzech siennikach. 13 Nie wykluczam, że Stroop uważał mnie - jeśli idzie o tę sprawę - za wariata. Wkrótce po konflikcie z Schieikem na temat szykorki Stroop aproponował

obejrzenie książek. Miał ich około 180; większość ; zasobów bibliotecznych więzienia. Wszystkie w języku niemieckim. (yły tam dzieła naukowe (m.in. historyczne, geograficzne, gospodarze), podręczniki szkolne, powieści, broszury i nawet druki propagan-IoweNSDAP". Rzuciłem się na książki żarłocznie: objaw normalny w więzieniu. początkowo przeglądałem teksty, ilustracje i mapy. Potem zaczytywa-em się. No, i dyskutowaliśmy. Chłonąłem informacje o Niemczech Iraz komentarze obu hitlerowców do zjawisk niezrozumiałych dla " Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP - Naród owo-Soc-listyczna Niemiecka Partia Robotnicza. Polaka. Pogłębiałem znajomość niemieckiego. Słuchałem gawęd naświetleń, opinii i - co jest nieuchronne - zwierzeń. Słuchałem opowiadań o miastach i wsi niemieckiej, o górach dolinach, lasach, o życiu nie tylko miast, ale i rodzin, i poszczególnyct jednostek. Przeżywałem zapach sieni i kuchni, pokojów jadalnyct i salonów, knajp i ogrodów, bitew i tęsknot za Heimatem12. Szedłen - b. żołnierz Armii Krajowej - ślad w ślad za życiem hitlerowca Stroopa, razem z nim, koło niego i jednocześnie przeciw niemu. Jurgen Stroop. Ochotnik pierwszej wojny światowej. Były kombatant detmoidskiego pułku pruskiej piechoty. Współorganizator partii hitlerowskiej w księstwie Lippe. Maszeruje ulicami Norymberg! wśród ryków na cześć Hitlera. Pnie się mimo słabego wykształcenia - po drabinie zaszczytów i protekcji SS-owskiej. Urzęduje w Munsterzt i Hamburgu. Działa twardą ręką, często okrutnie i morderczo: w Czechosłowacji, Polsce, na Ukrainie i Kaukazie, w Grecji, zachodnich Niemczech, Francji i Luksemburgu. Kocha swoje i obce kobiety, ale tylko swoje dzieci. Rozmawia z politykami III Rzeszy, z Himmlereni i czołówką SS. Jeździ "horchami" i "maybachami". Cwałuje konno przez pola Teutoburskiego Lasu i Ukrainy. Nosi monoki i celebruje godność partyjnego generała. I nigdy nie powie inaczej o Hitlerze i Himmlerze, jak: Adolf Hitler i Heinrich Himmler; zawsze z imionami - w czym wyrażał się jego stale wiernopoddańczy stosunek do tych "wielkich ludzi Niemiec XX wieku". Podążałem również za Stroopem w kwietniowe dni getta warszawskiego, choć trudno mi było czasem słuchać jego relacji z Gros-saktion13. Czułem jeszcze dym tej dzielnicy mego miasta, pokonane i palonej w 1943 roku. Towarzyszyłem mu także w sierpniowym mordzie 1944 roku na generale-feldmarszałku von Kluge, oraz w likwidowaniu jeńców lotników USA na obszarze Reńskiej Marchii Zachodniej.

Dyskutowaliśmy o wielu sprawach - szczególnie w końcowym okresie wspólnego pobytu w celi. Stroop nie był gadułą, ale miał tendencję do opowiadania o sobie, m.in. do 14 chwalenia się. Wlazły w niego dygnitarskie nawyki! Lubił mieć swoją publiczność. Teraz Schieike i ja byliśmy jego jedynymi słuchaczami. Ta okoliczność pozwoliła mi na zdobycie wielu wiarygodnych, choć przekazanych słowem, materiałów. Stroop nie opisywał chronologicznie swego życia. Czasem rozmawialiśmy godzinami o jednej kwestii. Innego dnia przeskakiwaliśmy z tematu na temat. Z tak prowadzonych rozmów starałem się skonstruować możliwie usystematyzowany tok książki. Gustaw Schieike często patrzył z innego niż Stroop punktu widzenia na niektóre fakty i zjawiska. Był raczej prostolinijny psychicznie. I grały w nim relikty świadomości socjaldemokratycznej oraz związkowo-pracowniczej z okresu młodości. Prawdy wygłaszane mimo woli (a może nieraz w sposób zamierzony) przez Schieikego stanowiły odczynnik na jednostronność Stroopa. Były również narzędziem kontroli i uzupełnieniem Stroopowskich wynurzeń. Początkowo układ stosunków w celi cechowała ostrożność połą-i czona ze zdziwieniem, wywołanym niezwykłością bądź co bądź sytuacji, l potem dyplomatyzowanie i język podtekstów, wreszcie - otwarte, | czasem brutalne, wypowiadanie niektórych opinii i wiadomości. Stąd l dochodziło do spięć. Czy nasze rozmowy były szczere? Wydaje mi się, że w dużej mierze tak szczególnie gdy już się dobrze poznaliśmy. Proste i niekłamane są wyznania więźniów w obliczu ostateczności. Była to jednak szczerość bierna, polegająca na unikaniu okoliczności, które mogłyby spowodować przypadkowe "zakapowanie" więźnia. Ponadto panował w celi klimat niepisanej umowy, żeby w zasadzie nie poruszać najdrażliwszych spraw lub mówić o nich oględnie. Byłoby nielojalne wobec Czytelnika, gdybym nie podkreślił, że dążyłem do szczerości, a przez to do wyłuskania możliwie pełnej prawdy o Stroopie i jego życiu. Moje zaszokowanie z chwilą znalezienia się z hitlerowcami, o czym piszę na początku, szybko przekształciło się w postanowienie: jeżeli już jestem ze zbrodniarzami wojennymi, to niech ich poznam, niech próbuję rozłożyć na włókna ich życiorysy i osobowość. Gdy to się uda, mam możność - choć w pewnym stopniu odpowiedzieć sobie na pytanie, jaki mechanizm historyczny, psychologiczny, socjologiczny doprowadził część Niemców do uformowania się w zespół ludobójco w, którzy kierowali Rzeszą i usiłowali zaprowadzić swój Ordnung14 w Europie i w świecie. W czasie prawie dziewięciomiesięcznego pobytu ze Stroopem znajdowałem się więc oko w oko z ludobójcą. Stosunki między nami przebiegały w płaszczyźnie swoistej lojalności. Starałem się, choć to z początku sprawiało mi niejaką trudność, widzieć w Stroopie tylko człowieka. On wyczuwał taką

postawę, mimo że jasno akcentowałem inność oraz wrogość wobec myśli i działań, którym służył lub których dokonał. Stroop również nie próbował przechodzić na pozycję przyjaciela Polaków i ostrego potępiania własnych czynów. Ten wspólny pobyt stał się bodźcem i materiałem źródłowym do napisania niniejszej książki. Obraz, jaki przedstawiam, na pewno jest niecałkowity. I niewolny od moich komentarzy, choć usiłowałem tego unikać. 15 Czy wiernie przekazuję istotę słów i postaw Stroppa oraz Schiel-kego? Myślę, że tak. Tym bardziej że wkrótce po opuszczeniu więzienia poczyniłem notatki i zapiski, a niektóre elementy wypowiedzi Stroopowskich sprawdziłem w archiwach i dostępnej dokumentacji historycznej. I nigdzie nie natrafiłem na ślad, że Stroop w rozmowach ze mną kłamał czy zbyt podbarwiał. Pewne fragmenty Rozmów z katem mogą budzić nieporozumienie. Jeżeli podobne reakcje nastąpią, to będą - myślę - wywołane: albo [niedopasowaniem doświadczeń Czytelnika do opisywanych faktów, albo subiektywnymi trudnościami napisania tej relacji. Powtarzam: relacji, gdyż literaturyzowanie wydaje się być, w przypadku takiej książki, niewłaściwe. I jeszcze jedna sprawa. Dotyczy dialogów, stosowanych dość często w niektórych rozdziałach Rozmów z katem. Może tych dialogów być za dużo, jak na niektóre gusty. Lecz mój 225-dniowy wspólny pobyt *5 w trójkącie: Stroop, Schieike i ja (przez krótki czas był z nami czwarty współwięzień), charakteryzował się dialogiem - podstawową iformą słownych kontaktów w niedużych celach. Jakże z tej formy nie i korzy stać, gdy idzie o prawdę?! KONIEC ROZDZIAŁU II. U stop bismarckowego Cheruska SS-Gruppenfuhrer i General-leutnant der Waffen SS - Stroop, znany jako Jlirgen, nosił przez 46 lat, do maja 1941, imię Józef, wyznaczone przez tradycję rodzinną, matkę (Katarzynę z domu Welther) i ojca, Konrada Stroopa, dowódcę policji księstwa Lippe--Detmold. Rodzice Józefa byli katolikami. Ojciec nie demonstrował swego wyznania, za to matka - jak wynikało z opowiadań Stroopa w celi miała cechy dewotki. Do więzienia mokotowskiego nadchodziły w latach 1947-1952 listy, pisane sztywnym, gotyckim szryftem, w których Witwe Kathe Stroop przesyłała synowi ewangeliczne błogosławieństwa - pomimo że był odstępcą od wiary (gdy został oficerem SS, zerwał z kościołem rzymskokatolickim, deklarując się jako "Gottglaubig"1). Sądzę, że grzechów syna - za które siedział w Polsce, a przedtem w Landsbergu2 - matka nie uważała za przestępstwa. Tak wynikało z jej listów, które Stroop dawał mi do czytania. Wydawałoby się, że dowódca policji księstwa Lippe-Detmold to członek elity rządzącej i wyższy specjalista w swej profesji. Tymczasem Konrad Stroop miał stopień starszego wachmistrza policji i dowodził tylko pięcioma policjantami. Te fakty określały jego poziom zawodowy i wyznaczały pozycję społeczną.

Księstwo liczyło przed pierwszą wojną ok. 150000 mieszkańców, ale do roku 1918 stanowiło samodzielne państewko kajzerowskiej Rzeszy. Książę Lippe-Detmold, mimo dynastycznej tradycji i rozległych koligacji, też nie był wielkim władcą. A jego szef policji - to w istocie komendant posterunku. Co innego, że nie było potrzeby zatrudniać tam wielu stróżów bezpieczeństwa publicznego. Leniwy bieg czasu, przywiązanie do miejsc rodzinnych, ustalone obyczaje i brak nowoczesnych form gospodarki - stwarzały stan ustabilizowanej, dobrej (z punktu widzenia prawa karnego) moralności. W miasteczkach i wsiach 16 wszyscy na oczach wszystkich, więc lęk przed opinią publiczną mógł nieraz paraliżować chęć popełnienia przestępstwa. Ponadto ruchliwsze elementy i amatorzy przygody emigrowali stale, czasami licznie, do niedalekich rejonów westfalsko-reńskich, gdzie przemysł rósł jak na drożdżach. Oberwachtmeister Konrad Stroop (wywodzący się z westfalskiej rodziny chłopskiej) mieszkał w 11tysięcznym mieście Detmoldzie, przy Mlihienstrasse, prawie w centrum miasta. Dawny żołnierz, wytresowany w posłuszeństwie wobec Boga, dalekiego kajzera i bliskiego fursta-chlebodawcy. Całe życie wierny knecht. W młodości czasem burzył się - nie proletariacko, lecz bauersko3. Denerwowała go od czasu do czasu pańska postawa szlachty i arystokratów, ale rozumiał ich władanie ziemią, bo najskrytsze marzenia Oberwacht-meistra Konrada Stroopa, jak relacjonował w celi syn, sprowadzały się do posiadania własnego bauerhofu4. Przypuszczam, że gdy 26 września 1895 przyszedł mu na świat syn, właśnie Józef, to żona, Kathe, mogła powiedzieć do męża pod grubą pierzyną, przy Mlihienstrasse: - My co prawda nie jesteśmy jeszcze w towarzystwie, choć książę cię poklepuje, a mnie okazuje sympatię. Ale zrobię wszystko, i ty także, stary, żeby Józio stał się k i m ś. W Detmoldzie. Nieduży Detmold był od wieków stolicą owego państewka i rezydencją książąt Lippe; nosili oni dawniej tytuł hrabiowski. W przeciwieństwie do pobliskiego Lemgo, jedynego miasta hanzeatyckiego w księstwie, gdzie przy kupieckim skąpstwie założeń urbanistycznych ton nadają domy mieszczańskie, Detmold posiada stosunkowo dużo budowli reprezentacyjnych, dawnych książęcych, o charakterze użyteczności społecznej. Poza placami, parkami, ogrodami, alejami spacerowymi, oranżeriami, halą jazdy konnej itp. Detmold ma klasycystyczny gmach teatru, gdzie grywa się od półtora wieku opery. Ma Bibliotekę Krajową, Lippskie Muzeum oraz tzw. Heimatshaus5 ze zbiorami z dziedziny kultury. Ma siedemnastowieczny budynek dawnej administracji księstwa i barokowy niegdyś pałac, przebudowany w XIX wieku i zajęty przez Nordwestdeutschen Musik-Akademie6. Ma inne zabytkowe

domy, galerię obrazów, kolekcję gobelinów, zbiory porcelany, Stare i Nowe Miasto, ratusz, kościoły kilku wyznań, rynek oraz wiele urządzeń komunalnych - wśród nich studnię, o której wielokrotnie wspominał mi Stroop, z rzeźbą boginki i sarny (tzw. Donopbrunnen). Ale przede wszystkim szczyci się Detmold, "mały, czysty, garnizonowy i stołeczny", zamkiem władców Lippe. Zamek w XVIII stuleciu zajmował jedną czwartą powierzchni miasta, leżącego w widłach Werry i Berlebecke. Nie lada instrumentem politycznej, społecznej i moralnej presji była taka obronnozaczepna rezydencja władzy. Co słabszy mieszczanin musiał się był co dzień uginać wewnętrznie pod naporem kompleksu murów furstowskich oraz przed siłą swego wyobrażenia o potędze feudała i kruchości własnej pozycji. Przez stulecia nie było dla mieszczanina z Detmoldu innej alternatywy jak bunt 17 (a takie zjawisko zdarzało się w Lippe niezmiernie rzadko) lub koegzystencja z władzą. Wybierano prawie zawsze koegzystencję. Przeradzała się ona, w miarę przepływu pokoleń, w bezwzględne posłuszeństwo. Zgodnie z tradycjami Westfalii, zamek detmoidski to niegdyś "twierdza na wodzie", otoczona zalewami fos ochronnych. Gdy Stroop się urodził, fosy pozostały już tylko z dwóch stron zamku, którego trzon - jak mówił Stroop w celi - jest cztero skrzydłowy i sprawia "wrażenie potęgi przy jednoczesnym umiarze". Stroop nie znał się na architekturze i historii sztuki. Ale z jego dość szczegółowych opowiadań wywnioskowałem, że zamek wybudowano w stylu północ-noniemieckiego renesansu z zachowaniem reliktów gotyku. Po wyjściu z więzienia wpadła mi w ręce praca drą Gerharda Petersa, działacza kulturalnego w Lippe. Natrafiłem w niej na taki komentarz o wystroju rzeźbiarsko-architektonicznym zamku: "Frontony, wykusze, ornamenty, naturalistyczne i abstrakcyjne ozdoby wzbudzają w swej całości romantyczną radość życia, wyrażającą prawość i pewność siebie panującej rodziny". I powiedzcie sami, jak należy ustosunkować się do tych detmold-czyków?! Bo jeśli w roku 1960 naukowiec z Lippe publikuje takie schlebiające opinie o byłych władcach kraiku, to co się dziwić, że inny detmoidczyk, hitlerowiec Stroop, nasączony w młodości wypowiedziami analogicznych doktorów, również głosił chwałę rodziny furstowskiej i potrzebę posiadania dóbr rycerskich (na Ukrainie). Oraz że miał, podobnie do drą Petersa, zaklepany na fest gwóźdź w mózgu - jak mówi się w żargonie więziennym. Otóż uznania dla każdej władzy, o ile ta władza czuwa nad zachowaniem "Ordnungu", a więc kieruje twardo obywatelem. Detmold gromadził zawsze pewną liczbę ludzi wykształconych - naukowców i półnaukowców, artystów, poetów, muzyków, duchownych, nauczycieli, a nawet dziennikarzy. Bo wychodziły tam dwa, czasami trzy dzienniki.

W Detmoldzie działały również regionalne towarzystwa naukowe, zespoły muzyczne, stowarzyszenia społeczne itp. Tu zorganizowano w 1802 roku pierwsze w Niemczech przedszkole dla dzieci, które istnieje po dziś dzień; założycielką jego była księżna Paulina żur Lippe z domu zu Anhalt-Bernburg, siostrzenica Katarzyny Wielkiej. Stroop tak opowiadał o akcji socjalnej fundatorki przedszkola: - Księżna Paulina, czczona przez całe Lippe, nie kupiła sobie wówczas kilku sukien, a pieniądze, uzyskane dzięki tym wyrzeczeniom, przeznaczyła na ufundowanie przedszkola. Była przyjaciółką żony Napoleona, cesarzowej Józefiny. - Przyjaciółką Józefiny! Fiu, fiu! Przyjaciółki często wzorują się na sobie. Czy wasza Paulinka nie przyprawiała mężowi rogów? - zażartowałem. - Dlaczego pan sugeruje świństwa księżnie Paulinie? - zaperzył się Stroop. - Przede wszystkim, naprawdę miłowany kochanek nie jest świństwem - odparłem. A po drugie, mówiąc już poważnie, oceniam dodatnio działalność księżny w zakresie realnej pomocy matce i dziecku. Księżna zajmowała, na owe czasy, pozycję postępową. A to jest dużo. I tu zaczęła się dyskusja "problemowa", "pryncypialna". Spory w celi są kwestią 18 swoistego sportu. Więc i ja uległem tej manii czy potrzebie, aż do chwili, gdy przypomniałem sobie zdanie Puszkina, w którym radzi, żeby z niektórymi unikać dysputy. Piękne są wzgórza Teutoburskiego Lasu, który ramieniem dotyka Detmoldu. Zielone zbocza spływają w doliny o ubogim pokładzie próchnicy. Pejzaż uroczy, ale ziemia kamienista. O kamieniach tak mi raz mówił Stroop: - Znam się, Herr Moczarski, na glebie, gdyż byłem kiedyś Katasterinspektorem7 w księstwie Lippe. Tam kamieni pełno i nie można ich się pozbyć, gdyż rosną w ziemi. - Jak to rosną? Kamień nie jest żywą materią, więc nie rośnie. - Myli się pan. Kamienie rosną w ziemi. Niedostrzegalnie dla oka. Co rok narasta otoczka i po kilkunastu czy kilkudziesięciu latach mały kamyczek staje się bryłą. Wielokrotnie wracał Stroop do tego tematu. Wiedział, że nie podzielam jego zdania i znał moje uzasadnienie. Nie zdołałem go jednak nigdy przekonać. W końcu, gdy już był śmielszy w wypowiedziach, rzekł: - Pańska teza, Herr Moczarski, o kamieniach świadczy, że pan nasiąkł myślą marksistowską. W kamienistym Lippelandzie są piękne lasy, wspaniałe drzewa iglaste i liściaste, jeziorka, strumienie, romantyczne grupy skalne, wielkie polany i trochę terenów rolno-pasterskich. Dobry rejon łowiecki. A gdzie wielkie polowanie, tam koń, długie buty, pies. I czasami amazonka. O polowaniu Stroop mało opowiadał. Nie był widać w kajzerow-skich i weimarskich czasach

dopuszczany ani on, ani jego ojciec, do takich konfidencji z potentatami - chyba że w charakterze ochrony... Ale o koniach: westfalskich, szwabskich, frankońskich, detmoidskich, wschodniopruskich, fryzyjskich, węgierskich, polskich, ukraińskich, poleskich i innych, oraz o końskich maściach, urodach, nawykach, o szkołach jazdy konnej i powożeniu końmi nasłuchałem się całych epopei. Józef Stroop miał dzieciństwo pogodne, w stylu bauersko-mieszczańskim. Ojciec był srogi, żołnierski, szowinistyczny i pachnący fajką. Lubił chodzić na piwo z towarzyszami, a gdy furst potraktował go lampką wina czy sznapsa, wracał do domu z licem nader rozpromienionym. Matka rządziła domem twardą ręką. Uznawała chłopskie tradycje męża policjanta, ale żyła już tylko miastem, kumami, wygodą sklepów, rajcowaniem na Marktplatzu oraz kazaniami Pfarrera8. Jej światopogląd utrwalały od lat: konfesjonał i poduszka na parapecie okna. Praktyczny sprzęt, taka poduszka okienna. Można się na niej oprzeć, nie urażając brzucha, i godzinami obserwować ulicę, wypatrywać znajomych, oficjalnie podglądać. Ta poduszka jest chyba elementem reakcji kobiet niemieckich na tradycyjną tam niewolę wspólnoty małżeńskiej. Umożliwia pozostawanie dolną częścią ciała w domu, a okiem, uchem i czasami słowem - poza nim. Jedna norma - jak wspomniał Stroop - była przy tym w Det-moldzie przestrzegana. 19 Mianowicie w czasie poduszkowego wyglądania niewiasta powinna mieć za sobą odsłoniętą albo całkiem przezroczystą firankę. W żadnym przypadku nie może zwisać za kobietą gęsta zasłona. Taki obyczaj - powtarzam za Stroopem - przyjęli mieszczanie od czasu, gdy pewna detmoidska Ehefrau9 manifestowała wierność mężowi, wyglądając samotnie oknem małżeńskiego mieszkania, a jednocześnie z tyłu, za ciężką, zasuniętą kotarą, młody człowiek poczynał sobie z damą dość obcesowo. Ten obyczaj (zakaz kotarowy, a nie figle mężatek) pamiętał - zdaniem Stroopa okres palenia czarownic. Po Wojnie Trzydziestoletniej szaleństwo czarownicowe w Lippe osiągnęło szczyty. Zamordowano wówczas w Detmoldzie (który w roku 1648 miał 900 mieszkańców) aż dziewiętnaścioro czarownic i czarowników. Zarzut kontaktów z diabłem przypisano również owej krewkiej żonie leciwego mieszczucha, która (zapewne nie pierwsza pozorantka) wynalazła metodę kotary. Ale nie idzie o praktyki okiennej zdrady lub o historię wspomnianego obyczaju. Ani o dzieje okrucieństwa narodów europejskich. Centralną kwestią, godną tu chyba uwagi, jest hipoteza, że stałe gwałty, aprobowane przez ludność w myśl dogmatu o bezdyskusyjnym posłuszeństwie wobec silnych przywódców, trwale deformowały (przy braku kontrdziałania wychowawczego) psychikę społeczeństwa. Przykładem takich gwałtów,

może normalnych wówczas, jest wspomniana liczba zabiegów na czarownicach w Lippe. Liczba olbrzymia, bo dotycząca ok. 2% mieszkańców Detmoldu. To jakby spalono na stosach 26-28 tysięcy mieszkańców dzisiejszej Warszawy. Raz kilkuletni Józef porwał matce okienną poduszkę; zjeżdżał na niej z braćmi po desce, na podwórku. Oszczędzał spodni. Matka mu tak za ten eksperyment wlała, że pamiętał do końca życia. Od czasu do czasu Józef był wzorowo posłuszny i wyprężał się przed rodzicami. W czasie rozmów i gawęd więziennych o przeszłości i przygodach dzieciństwa Stroop zawsze podkreślał, że żołnierska dyscyplina ojca i reżim matki wyrobiły w nim charakter i ustrzegły od zbytniego rozrostu indywidualizmu. - Befehl ist Befehl!10 Herr Moczarski. Władza ma rację (myślał zapewne o ojcu, o księciu Lippe i o Himmlerze), a Bóg to popiera (przypomniał sobie chyba matkędewotkę i Wotana11). Drugie kolejne bicie, już nie w pupę, dostał Józef w czasie Bożego Narodzenia, na długo przed pierwszą wojną światową. Według westfalsko-detmoidskiego obyczaju, rodzice kładli dzieciom świąteczne prezenty do pantofli. Rozgorączkowany Józef stwierdził, że jego "tufle" są puste, bo brat pożyczył sobie prezent. Pobił więc brata. W kotłowaninę dzieci wkroczyła matka. Brat miał zakrwawiony policzek, a Józef wściekłe oczy. Mutti dała Józefowi w papę - raz, drugi i trzeci. Ale nadszedł ojciec i pochwalił jasnookiego potomka za spranie "przywłaszczyciela", choć ten był słabszy. Oberwachtmeister wtajemniczył wówczas dzieci w metody niemieckiego działania: - Bij, synku, nieprzyjaciół jak najmocniej i bez litości, tak jak ja prałem wrogów Yaterlandu12 i jak wygrzmociłem Knopfa, tego gołodupca spod lasu, 20 za usiłowanie kradzieży kury Frau Direktor Miiller! Mama załamała ręce, ale potem przyznała mężowi rację. Syn zwyciężył przy pomocy ojca policjanta. Lecz mama była smutna. Może w pierwszej fazie awantury dostrzegła po raz pierwszy ołów w oczach chłopca. Dzieciństwo biegło Józefowi raczej sielsko, choć nie wszystkie jego pragnienia były zaspokojone. Tato zarabiał skromnie, ale matka był oszczędna, więc wystarczało. No i sąsiedzi, mieszczanie oraz interesanci z Landu odwdzięczali się szefowi policji za pomoc, opiekę i legalną protekcję. Dość wcześnie zaczęło się budzić u Józefa pożądanie dóbr doczesnych. Widywał eleganckie damy i wytwornych panów w parku książęcym. Frau S., żona Hoflieferanta13 cygar, nosiła stale jedwabie, koronki, brylanty i miała powóz. Kolega szkolny, Kurt W., dysponował kucykiem, a Luiza, córka producenta mebli, jadła tyle czekolady, ile chciała.

Bogactwo jednak utożsamiało się u małego Stroopa z wielkim landem zaprzężonym w białe konie. Nigdy nie zapomniał widoku Jego Wysokości Fursta Lippe-Detmold, wyjeżdżającego takim właśnie landem na urzędowy spacer po alejach parku zamkowego, aby przyjmować objawy szacunku i uległości. Często Stroop opowiadał w uniesieniu, jak wzdłuż trasy gromadzili się wystrojeni urzędnicy, ziemianie, oficjaliści, wojskowi, kupcy, renciści - z rodzinami. Panowie zginali się uroczyście lub bili w dach, trzaskając obcasami. Panie, zawsze chętne ceremoniom, dygały nisko, rozpościerając piórka szat. A ojciec, Oberwachtmeister, trzymał małego Stroppa za rękę, szepcząc: - Patrz i zapamiętaj sobie. To nasz książę, nasz władca. Bądź mu zawsze, synku, posłuszny i wierny, jak ja. I kłaniali się dworsko, kłaniali się nisko obaj Stroopowie. Józef przyrzekał w głębi serca, że będzie wierny "naszemu księciu" do końca życia, ale również postanawiał sobie, że kiedyś uplasuje się bliżej ośrodka władzy. Miał dosyć skromnego domu przy Muhlenstrasse i pieszej na ogół służby ojca. Chciał mieć konia, dużo dobrego jedzenia i salon w swoim przyszłym domu. (O majątku ziemskim jeszcze nie marzył.) Mamę bolało, że oni - Stroopowie - są tak blisko zamku i księcia, a tak daleko od społecznej czołówki miasta i okolicy. A okolica często przewalała się przez ulice Detmoldu kawalkadą powozów, konnych chevalierów oraz napchanych sprawunkami bryczek i karet. Po mieście kroczyły wtedy grupki ziemian i pięknych kobiet. Kupcy zginali się wpół, subiekci wynosili paczki i wdychali perfumy szlachcianek. Wszystkie poduszki w oknach były zajęte. Tłukły się później po Detmoldzie plotki o lepszym życiu. Ale najbardziej utrwalonym kultem cieszył się w Lippe mundur. Pod skrzydła księcia zjeżdżali się z całych Niemiec emeryci. Wśród nich wielu byłych wojskowych. Bo to i tanio, i dobry klimat, i szacunek dla orderu i stopnia oficerskiego. Nie przypuszczam, aby zadomowił się w Detmoldzie jakiś spen-sjonowany generał. To za małe i za nudne miasteczko dla takich dygnitarzy. Myślę, że i Oberstów14 21 można tam było zliczyć na palcach obu dłoni. Ale majorów, kapitanów i Oberleutnantów, starszych wiekiem - spod Sedanu, i mniej posuniętych latami - z wojsk kolonialnych, z pułków huzarskich, ułańskich, artyleryjskich, jegier-skich i piechocińskich - było wielu. Gdy się ci weterani zbierali w historycznych uniformach na wojskowo-rocznicowe obchody, na capstrzyki przy pochodniach i orkiestrze - całe miasto przychodziło. Ojcowie, kobiety i dzieci krzepili się mowami i gestami wojskowymi, śpiewali Niederlandisches Dankgebet15, Wacht am Rhein16 i Deutschland, Deutschland uber alles17. Przeżywali żołnierską historię kraju i księstwa. Głęboko sięgały korzenie tradycji. Przecież pod Detmoldem Armi-nius-Hermann, książę

germańskiego plemienia Cherusków, pobił w 9 roku n.e. wielotysięczną armię legionów rzymskich pod wodzą Yarusa. - Cheruskowie, najdzielniejsi z dzielnych Germanów, to nasi praojcowie - głosili mieszkańcy Lippe, wśród nich Stroop. - Jesteśmy z ich krwi. My, Kerniand18 Rzeszy, z Teutoburskiego Lasu! Tym czysto teutońskim pochodzeniem pyszniło się Lippe. Chełpił się nim również ojciec Stroopa (choć zapomniał, że pochodził z Westfalii), chełpiła się matka i chełpił się aż po czubki przystrzyżonych włosów Józef (Jlirgen) Stroop. Zaprzysiągł od dzieciństwa wierność Hermannowi Cheruskowi i rasie germańskiej, choć jeszcze wówczas teorie rasistowsko-pangermańskie nie osiągnęły apogeum. Ale pomnik Hermanna Cheruskajuż wznosił się nad księstwem Lippe. Kształtował dusze "narodu panów", był symbolem Germanii oraz wspomnieniem i jednocześnie - jak mówił Stropp napomnieniem Niemców. Zaczęto budować ten pomnik w roku 1838 na szczycie góry Grotenburg koło Detmoldu. Projektodawcą był Ernst von Bandel, jak miliony Niemców opanowany ideą wszechgermańską. Do czasu wojny francusko-pruskiej budowa pomnika kulała. Zdołano tylko wystawić 28-metrowy cokół. Dopiero bismarckowskie zwycięstwo nad Francją i złoto odszkodowań wojennych pozwoliły na szerszy gest. Reichstag dał 10 tysięcy talarów, kajzer Wilhelm I - 9 tysięcy, żelazny kanclerz też coś dołożył z premii za swój triumf francuski. Wszyscy furstowie, grafowie, freiherry, generałowie, wszyscy ziemianie, junkrzy, przemysłowcy, bankierzy, kupcy i bauerzy popuścili kiesę. Oni zawsze i z chęcią finansowali przedsięwzięcia, które umacniały nacjonalizm niemiecki. Tym bardziej teraz, kiedy mit Prus - które doprowadziły Niemców do zwycięstwa i pokazały, jak to zwycięstwo realizować - stał się przesłanką postaw wiernopruskich, wszechniemieckich i pangermańskich. Figurę Hermanna Cheruska (26 .metrów wysokości) pospiesznie wyklepano z miedzianych blach i postawiono na gotowym już cokole, a w roku 1875 ten 14-piętrowy pomnik odsłonięte wyjątkowo uroczyście. Obecny był cesarz Wilhelm I w świcie królów i książąt niemieckich. Miasto żyło w ekstazie nacjonalizmu, co mu zresztą łatwo przychodziło. 22 Kolosalny Hermann der Cherusker, z 7-metrowym mieczem wymierzonym w niebo, stanął na teutoburskim wyniesieniu z inicjatywy Detmoldu, z woli przywódców niemieckich i z pieniędzy zabranych Francuzom. Znalazł się także, jako pozycja obrachunkowa, w kontach buchalte-ryjnych fursta Lippe, który uzupełniał swą pozycję feudalno-ziemiańską zdobyczami nowych czasów, kapitalizmu handlowo-

przemysłowego. Potęga pieniądza stokroć większa od miecza... Hermanna der Cheruskera - myślał pewnie furst, trawestując stare chińskie przysłowie, i tak kombinował, że "do jego kasy - opowiadał w celi Stroop - wpływały fenigowe opłaty za zwiedzanie pomnika". A pomnik był dowcipnie skonstruowany. Każdy patriotyczny pielgrzym, żeby stanąć tuż pod postacią Arminiusa, musiał wejść wewnętrznymi schodami potężnego cokołu na taras, skąd roztacza się widok na pragermańskie ziemie. Za dostęp do kolan księcia Cherusków musiał płacić aktualnemu księciu Lippe. Tych korzyści Stroop nie mógł przebaczyć swemu władcy. - Powiedz pan sam, Herr Moczarski, czy to patriotycznie ciągnąć zyski z tych, którzy przywędrowali pod pomnik wielkiego Germanina dla wzmocnienia poczucia narodowego? - Taka architektoniczna konstrukcja pomnika - zauważyłem - wymaga dozoru i remontów. Książę odpowiadał za pomnik, więc musiał pobierać opłaty na konserwację. - On nie tylko wyrównywał koszty, ale robił na pomniku interesy przez wiele lat. Znam stan faktyczny od ojca. Wróćmy jeszcze do pieniędzy Francuzów, za które postawiono pomnik Cheruska. To po raz drugi obywatele Lippe skorzystali z francuskiego złota, które przyniosła koniunktura wojenna. W roku 1759 bowiem zdobyli oni w zamku detmoidskim brzęczące walory oceniane na milion guldenów. Były to fundusze większych francuskich jednostek wojskowych, których generałowie, po bitwie pod Minden, schronili się w zamku detmoidskim, skąd ich potem wyrzucono. Nie jestem historykiem, lecz dziennikarzem. Mogę więc sobie pozwolić na bardzo prawdopodobne przypuszczenie, iż ów milion tak zasugerował władcę Lippe i armię Lippe (jeden batalion!) dotychczas neutralnych w Wojnie Siedmioletniej - że zapomnieli o neutralności, gdy wróg osłabł, i zbrojnie zagarnęli zamek z guldenami. Utwierdza mnie w tym przekonaniu dyrektor archiwum w Det-mold, dr Erich Kittel, który w historycznym szkicu o tym mieście19 pisze, że nie majątek wojsk francuskich, lecz wielkie generalskie bagaże wartości miliona guldenów zostały zdobyte przez "wojska połączone z Prusakami". O jakie wojska, które się "połączyły z Prusakami", może chodzić archiwiście z Detmoldu, jeśli przynależności tych wojsk zapomina wymienić? Moim zdaniem, tylko o będących na miejscu i pazernych na forsę wojaków Lippe oraz ich szefa, fursta. Nie wojując, zdobyli gotówkę! Można podziwiać zręczność ustawiania się rodu Lippe-Detmold tak w czasach pokoju, jak i wojny. 23 Spryt i realizm książęcy bardzo imponował Stroopowi.

Józef Stroop nie był zdolnym uczniem, chociaż matka, chcąc w nim widzieć realizatora swoich marzeń, głosiła opinię, że to łebski i utalentowany chłopak. Był systematyczny, pilny, pedantycznie czysty, zawsze wyczesany. Staranny w kaligrafii, choć dość późno - mówił mi - nauczono go rozróżniać litery alfabetu. Miał dryg do kreśleń i rysunku (slogany, girlandki z dębowych liści i uzbrojenia). Stwierdziłem, że nie znał ojczystej literatury, choćby w skali uczniowskiej. Pojętny odbiorca antologii banałów, miał pogardę dla rówieśników o uzdolnieniach intelektualnych i skłonnościach do myśli humanistycznej. (Czytacze i talmudyści - tak ich określał w rozmowach więziennych.) Uwielbiał siłę fizyczną, zapach uprzęży i siodła. Nęcił go mundur i rynsztunek wojskowy, ordery, odznaki, naszywki i dryl zewnętrzny. Ale jednocześnie odwaga moralna i fizyczna nie zawsze znajdowały się w centrum jego istoty. Rozmawialiśmy kiedyś w celi o strachu, lęku, bojaźni. Schieikego wywołano właśnie do kancelarii więziennej. Stroop był jakiś rozluźniony i szczery. Wracając wspomnieniem do swych szczenięcych lat, opowiadał mi, jak pocił się ze strachu, gdy śladem kilku chłopców musiał przebiec po wystających kamieniach górskiej rzeki. A nawiązując do szkolnych przeżyć, mówił, że nie był w stanie przeciwstawić się presji jednego z nauczycieli, byłego wojskowego, gdy ten zażądał ujawnienia kolegi, który nauczycielowi zrobił psikusa. Stroop zdradził towarzysza. Nauczyciel dość okrutnie ukarał zakapowanego. Jak wynikało ze zwierzeń Stroopa, nie uważał on za stosowne, aby kiedykolwiek przeciwstawić się władzy. Ale nade wszystko, moim zdaniem, bał się nauczycielafeldfebla. Profesorom był zbyt oddany. Stąd przyszły konflikty z pewną małą częścią kolegów szkolnych. Mama znała cały Detmold. Jeszcze przed ślubem z Oberwacht-meistrem Konradem spotykała Księcia Pana, który utrzymywał bezpośrednie kontakty z wieloma ludźmi w księstwie, z wszystkimi urzędnikami i ich rodzinami. Książę lubił Kathe Stroop, bo była lojalna, postawna i przystojna. Stroop po niej prawdopodobnie odziedziczył urodę. Był niewątpliwie męski, choć miał budowę astenicz-ną. Już jako dziecko, a później chłopak, górował wzrostem nad rówieśnikami. W wieku dojrzałym osiągnął 182 cm. Do szkoły powszechnej chodził w Detmoldzie, a po jej ukończeniu zaczął l kwietnia 1910 roku pracować zarobkowo w inspektoracie katastralnym księstwa Lippe (w dziale nie mierniczym, lecz podatkowym). W swym SS-owskim życiorysie pisze Stroop, iż był wówczas Katasterwarterem20 w lippskim "Regierungu"21. To brzmi, jak by był młodszym urzędnikiem w prezydium rady ministrów. Stroop miał pociąg do centralnych urzędów, a w Detmoldzie większość amtów to centralne - oczywiście w skali tego państewka. Ponieważ w wielu kartach ewidencyjnych Stroopa, w aktach śledczych polskich i amerykańskich oraz w teczkach więziennych i sądowych, a ponadto w niektórych publikacjach22 Stroop figuruje jako

człowiek z wyższym wykształceniem, 24 stwierdźmy (na podstawie rozmów ze Stroopem i posiadanych dowodów pisemnych), że Józef (Jlirgen) Stroop posiadał niższe wykształcenie23. Zaczął bowiem pracować w urzędzie katastralnym po Schulentlassung24, mając czternaście i pół roku. Wszystkie inne "studia" były dokształcającymi, krótkimi kursami, tak w zakresie mierniczym, jak i policyjno--partyjnym SS. Ponieważ stanowił typ asteniczny, imponowały mu atletyczne ramiona i zapaśniczy tors. Dużo uwagi poświęcał sportom. Ćwiczył nieraz hantlami. Chętnie stawał na zbiórki szkolne. Nauczyciele gimnastyki chwalili go za wzorową postawę na baczność. Zwiedził w młodzieńczych wędrówkach okolice Detmoldu i księstwa. Był wrażliwy na piękno przyrody, ale najbardziej na żołnierskie i na-cjonalistyczne tradycje swego narodu. Często opowiadał z dumą o tzw. drodze Hermanna Cheruska w Teutoburskim Lesie i o placu boju, gdzie "zostali wycięci w pień albo uciekli ci kruczowłosi Rzymianie". Wspominał o lippskich miejscach bitew (m.in. Karola Wielkiego przeciwko "frakcjonistom" Sasom), o pomnikach tamtejszej historii, którą - sądzę - widział jak ugładzony landszaft z rycerskim wodzem na czele. Nigdy się nie nudził w swoim miasteczku, gdzie łabędzie pływały po zamkowym kanale. Jeśli nie miał nic do roboty, szedł z kumplami na promenadę miejską. Były w Detmoldzie dwie lub trzy ulice czy aleje. Tam popołudniami wolno przechadzała się młodzież. Chłopcy i dziewczęta, oddzielnie. To był ich salon, miejsce flirtów, pożądań, prezentacji nowego stroju czy dorosłości. Jeśli było ciepło, we wszystkich oknach tkwiły poduszkowe damy. Stroop był wysoki, smukły, ciemny blondyn, niebieskooki z brą-zowo-zielonymi refleksami i chodził - nie, on nie chodził, tylko kroczył - z charakterystyczną nieraz dla prowincji elegancją, która mu została do końca życia: lekko wachlował ramionami. - Jaki on jest męski (miał orli i przy tym mięsisty nos), a jednocześnie paziowaty! - szeptały zapewne detmoidskie dziewczęta, wychowane w kuchniach i przy kościołach, pod ręką poduszkowych mam. Nawet córki miejscowych osobistości i okolicznych ziemian patrzyły na niego przymilnie, choć ambicja i przykaż rodziców nigdy by im nie pozwoliły na bezpośrednią rozmowę czy spacer z Józiem Stroopem, synem Oberwachtmeistra. Stroop przejawiał od dzieciństwa predylekcję do koni, więc marzył o długich butach. Ojciec godził się na ten nabytek, sygnalizujący żołnierskie skłonności syna. Ale mama nie mogła dać pieniędzy. Józio więc długo oszczędzał. Przyjmował drobne roboty dodatkowe (również napiwki) i w końcu kupił buty. Codziennie czyścił je długo szuwaksem, spluwając na szczotkę. Gdy spacerował po Bismarckstrasse, Rynku i Langestrasse, stwierdzał, że cały ten "wunderschóne Stadt" przegląda się w lustrach jego cholew. O butach zapominał przy pomniku Hermanna Cheruska lub gdy całował w zagajach Teutoburskiego

Lasu "złotowłosą" Martę z ustami "jak płatki róż". Stroop lubił Martę i miał szacunek dla róży, która była herbem księstwa Lippe. Rysunek tego kwiatu znajdował się również na tarczy miejskiej Detmoldu (stylizowana róża w 25 gościnnej bramie murów obronnych). Las Teutoburski, Hermann der Cherusker i róża - symbole kraiku Lippe. Ale róża jest zbyt delikatna i poetycka, żeby mogła zostać na trwałe w sercu potomka żołnierzy Cheruska. Kto by pamiętał o różanych płatkach, jeśli miecz Hermanna wskazuje wyraźnie drogę. Róża niech pozostanie w herbie Lippe, niech ją opiewają poeci, literaci, pięknoduchy i indywidualiści. - Dla ludzi z Lippe ważny był zawsze miecz... - powiedział raz Stroop. Wpadłem mu wówczas w zdanie, kończąc: - ...i powróz na niewolnika. KONIEC ROZDZIAŁU III. Pod sztandarem kajzera Księstwo Lippe-Detmold nie dysponowało w kajzerowskiej armii odrębnymi jednostkami taktycznymi i wystawiało przez wiele lat tylko jeden (III-ci) detmoidski batalion w 55 pruskim pułku piechoty. W początkach XX wieku, jak relacjonował Stroop, naczelne dowództwo postanowiło uformować z mieszkańców Lippe cały 55 pułk, a w razie wojny, dodatkowo, 256 rezerwowy Infanterie-Regiment1. Brały one udział w I wojnie światowej. - Konflikt 1914-1918 sprowokowali - powtarzał wielokrotnie Stroop - skumotrzeni wrogowie Niemiec. Rzesza nigdy nie pragnęła i nie inspirowała wojen, zawsze tylko się broniła. Wilhelm II, gdy mu Francuzi z Anglikami przystawili pistolet do czoła, znalazł się w przymusowej sytuacji. Musiał chronić własne gniazdo, więc rozpoczął prewencyjne działania militarne. Po wybuchu ,,narzuconej wojny" Józef Stroop, początkujący urzędnik katastralny z Detmoldu, zaciągnął się ochotniczo do 55 pułku piechoty. Było to 18 sierpnia 1914 roku. Miał wtedy niecałe 19 lat. Mama płakała. Ojciec, trochę markotny, chodził jednak dumny niby paw z bojowości syna. Księstwo żyło w nacjonalistycznym upojeniu i nienawiści do ,,śmiertelnego wroga". W połowie września 1914 roku Stroop jest już w oddziałach bojowych na froncie zachodnim. Jadąc na linię walki, zobaczył po raz pierwszy Ren. - Przeprawialiśmy się przez tę wielkogermańską rzekę w słoneczny dzień - opowiadał. - Niebo i oczy tamtejszych dziewczyn miały wtedy barwę "kornblumenblau", zupełnie jak w piosence. Myślę, że nie tylko wino (według słów reńskiego walca), ale i entuzjazm wojenny nasycał oczy Niemek aż do chabrowego błękitu. Wkrótce Stroop poznał Francję. Poznał - to nieodpowiednie słowo. On liznął nieco Francji. Jego wiedza o tym kraju ograniczała się - tak wynikało z rozmów więziennych - do informacji wyniesionych ze szkoły podstawowej i wzbogaconych propagandą, sączoną latami pod pomnikiem

Hermanna Cheruska. - Francuzi to zgniłki i meteki2 - powiedział tak, aby pokazać, że niby zna francuski. - Żadna rasa. Wszystko mischlingi3. Anarchiści i niechluje. Kobiety brudne, choć troszczą się o podmywanie. Według moich doświadczeń - dodał 26 Francuzki to na ogół prostytutki. I zaraz opowiedział wulgarną historyjkę o rzekomych przygodach jakiegoś żołnierza na okupowanych przez Rzeszę francuskich terenach, wyczytaną zapewne w propagandowym romansie. A jednak Francja mu imponowała. Może dlatego, że został ranny w łopatkę pociskiem z broni francuskiej w październiku 1914 roku, pod La Bassee. Jak on się musiał bać na zachodnim froncie! Minęło 35 lat, a Stroop nie był w stanie uniknąć w celi słów i gestów, które świadczyły, że mu we Francji skóra cierpła ze strachu. Wyrwał się z ognia na głębokie tyły, do szpitala. Potem rekonwalescencja, która miała trwać krótko, bo rana nie była najcięższa. Ale Mutii zaczęła działać. Książę dbał o stosunki w sztabach ugrupowań, gdzie walczył jego Lippische Regiment, więc dzięki furstowskiej protekcji szeregowiec Józef Stroop korzystał do lata 1915 roku z urlopu ozdrowieńczego. Często odwiedzał wtedy Detmold. Małe miasto - sława duża. Więc nie tylko dziewczęta w Muhlenstrasse podziwiały jego mundur i nadany w styczniu 1915 Lippische Mili-tarverdienstmedaille mit Schwertern4 oraz świeżutkie oznaki Gefreitera. Mama wraz z kumoszkami, policjanci oraz konfidenci policjantów, emerytowani wojskowi, księża, dworzanie fursta i cały patriotyczny Detmold - piali nad bohaterstwem syna Oberwachtmeistra. Kancelaria księcia, ulegając muzyce nastrojów, działała. I dopiero po ośmiu miesiącach leczenia i wypoczynku przeniesiono Stroopa z Zachodu na front wschodni, znacznie wówczas bezpieczniejszy. Od pierwszego lipca 1915 służy w 256 rezerwowym detmoidskim pułku piechoty. Przebywa ze swym oddziałem w Polsce i na Litwie, Białorusi, Polesiu i w Galicji, nieczęsto na pierwszej linii, bo książę Lippe starał się, żeby pułk nie poniósł dużych strat. Stroop awansuje jesienią do stopnia Unteroffiziera5, a 2 grudnia 1915 dostaje za zasługi na froncie francuskim Żelazny Krzyż II klasy6. - Gdy mi uroczyście wręczano te odznaczenia - powiedział raz w celi - wydawało mi się, że jestem w germańskim niebie! Stroop to zdyscyplinowany podoficer. Odpowiada mu życie koszarowe, regulamin służby wewnętrznej, ślęczenie nad wykazami kompanii i pułku. Kaligrafuje tam, kreśli. Nie wyobraża sobie lepszej szkoły życia niż pruski dryl. Zazdrośnie patrzy na monoki oficerski. Pije rozkazy z ust szefów. Brutalne połajanki i wymyślania oddaje z nawiązką szeregowcom. Wśród podwładnych ma

pupilków - co nie skarżą się na ostre traktowanie i umieją organizować jedzenie. Trafia ze swoją kompanią do Brzeżan. Dostaje kwaterę w polskim domku. Nieźle mu się wiedzie, bo i tryb życia uregulowany, i oficerowie mniej naciskają. Żołnierze - wytrąceni przedtem z równowagi częstymi transportami i pierwszą linią frontu - wrócili do normy, do kieratu codziennych zajęć. I jedzenia mają dużo. Stroop lekko przytył. Chodził od czasu do czasu na deptak brzeżański, gdzie spacerowała młodzież. Jak w Detmoldzie. Zainteresował się tam dziewczyną. Poszedł za nią krokiem wywiadowcy. Mieszkała 27 niedaleko ich kwatery. - Nie wiedziałem - wywnętrzał się w celi - że jest kuzynką naszych gospodarzy i że czasem ich odwiedzała. Poznaliśmy się później. To była ładna dziewczyna i taka... - Miła? - zagadnąłem, słysząc, że głos mu mięknie w sposób nieoczekiwany. - Tak. Chodziliśmy na spacery. Świeciło słońce i księżyc był srebrny, ładny kraj... - No i co? - No i chodziliśmy tak z sobą. Rozmawialiśmy. Nigdy jej nie pocałowałem w usta. Raz tylko w nosek, niech pan wierzy - ciągnął rozmarzony. - Ona była dobra i tyle rzeczy wiedziała, i taka była wykształcona, i taka kobieca, ta Łona C. Zamierzałem - jeśliby chciała - pobrać się z nią, nawet może w Polsce zostać na stałe. Pisywałem listy z Rumunii do niej, z Węgier, i nawet z Detmoldu. Jeszcze w roku 1922 z nią korespondowałem. - Dlaczego pan się z Łona nie ożenił? - Pragnąłem. Ale rodzice i przyjaciele z Detmoldu odradzili, mówiąc o różnicy kultur. Dobrze zrobiłem nie angażując się w to małżeństwo. - Czy dlatego, że Łona była kobietą z tak zwanej przez was "niższej sfery"? - Muszę się panu przyznać, że tak. Mając za żonę Polkę, Francuzkę czy Amerykankę, nigdy nie mógłbym znaleźć się w SS, a moje dzieci byłyby mieszańcami. Nieraz jeszcze wspominał Stroop w więzieniu Lonę C., chyba największą miłość swego życia. W Mokotowie wyobrażałem sobie tę Lonę. Była z pewnością dziewczęco-naiwna, przezroczysta i promienna od wewnątrz. Może ją idealizowałem, ale każdy ma prawo do fantazjowania, gdy mu z tym dobrze. Szczególnie w więzieniu. Stroop często wracał do przeżyć pierwszej wojny. Był zafascynowany lasami i bagnami Polesia, które uważał za naturalny park narodowy Europy. Szczególnie interesowały go żubry, łosie, żbiki i

białorusko-poleskie konie chłopskie. Dawał im wysoką notę. - Takie koniki niczego nie potrzebują, a są piekielnie wytrzymałe i silne mówił. Nazywał je "panje-pferde". Zwracał uwagę na ubóstwo mieszkańców Polesia przy potencjalnych walorach gospodarczych tego obszaru. Nie mógł zrozumieć przyczyn zacofania techniczno--cywilizacyjnego ludności i mówił o tych chłopach: "tamtejsi tubylcy to dzicz". Uważał, że są stworzeni na niewolników i że pod zarządem niemieckim osiągnęliby szczęście. Był zachwycony bogactwem Ukrainy, surowcami, czarnoziemem i fizyczną tężyzną oraz sprawnością kobiet. Z Galicji przeszła jednostka Stroopa do Rumunii, w Karpaty. Opisywał nam szczegółowo front na szczytach i w śniegach, ciężkie warunki transportu i aprowizacji, pierwszą linię oraz luzowanie jej odcinków, bliskie i dalsze etapy, kantyny, zaopatrzenie, łączność i tęsknotę do kraju. Często był "unrasiert und fern der Heimat"7, wojsko niemieckie śpiewało już wówczas to zdanie na melodię "Wołga, Wołga". W celi często nucił swą niemiecką "Wołgę" Gustaw Schieike, szczególnie gdy był w dobrym humorze. Kpił wtedy sam z siebie i z nas, czasem 28 nawet zaśmiewał się dobrotliwie popluwając przez szczerbate zęby. Tęsknił Stroop w Karpatach do Lony C., do swojej "świętej z Brzeżan". Ale jednocześnie z zainteresowaniem obserwował karpac-ko-rumuńskie góralki, "brudne i dzikie, ale z najładniejszymi pod słońcem piersiami", jak mówił. Raz, po obiedzie, zaczął męsko-konfidencjonalne zwierzenia. - Chłopki rumuńskie sprzedawały nam mleko. Była zima. Mroźno. Ale mleko zachowywało letnią temperaturę, bo one nosiły butelki bezpośrednio na piersiach, przysłoniętych, tamtejszym obyczajem, rozciętą bluzką, a na to kożuch. Można było pierś zobaczyć. Nie krępowały się tym. Do nas przynosiła mleko mężatka. - Starsza od pana? - Tak. Chyba o osiem lat, ale nie była chuda, jak inne góralki. Patrzyła na mnie z ogniem. - Pewno czuła w panu samca? Stroop się speszył i rzekł: - Przecież jeszcze nie wiedziałem wówczas, co to jest stosunek z kobietą. Raptem zarzucił mnie potokiem słów: - Panie, to było około Bożego Narodzenia. Wyszliśmy z kwatery. Mróz cholerny, księżyc, gwiazdy. Przytuliłem ją i poszliśmy. Po dwóch godzinach wyszedłem z pasterskiej szopy jako pełnoprawny mężczyzna.

- Odprowadził ją pan potem w stronę domu, opierając się od czasu do czasu o opłotki? - zapytałem. - Rumunkę? Nie! Nie odprowadziłem. Tego dnia więcej nie rozmawialiśmy. Niewiele opowiedział nam Stroop o swych obserwacjach i poglądach na temat armii niemieckiej w Rumunii i na Węgrzech. Ubogie to były relacje. Nawet nie znał dokładnie przebiegu działań wojsk kajzerowskich na tym obszarze. Wspominał za to, ale bardzo oględnie, że został drugi raz ranny. Przypuszczam, że chodziło o przypadkowe zadraśnięcie. A może się mylę. Opowiadał również o Bukareszcie, dokąd go odkomenderowano w 1918 roku na czteromiesięczny kurs topograficzny w Yermessungschule8. Od tej pory zaliczył siebie do kategorii "dyplomowanych topografów". Stroop pędził na ogół w Rumunii życie tyłowego podoficera, między kompanią, kuchnią, maszynami, musztrą, rekwizycjami, kasy-nem podoficerskim i piwiarnią. Jednakże udekorowany został we wrześniu 1916 roku odznaczeniem, które się nazywało: Furstliche Lippische Yerdienstkreuz9. - Rosła liczba blach na piersi generała - zauważył Schieike, który na pierwszej wojnie nosił belki w formacjach pionierów i budował mosty, nierzadko po pas w wodzie. Często wspominał Stroop Węgry z roku 1918 i "wielkiego" Mackensena10. Do Madziarów czuł sympatię, choć ich krytykował. - Czy można darować węgierskim idiotom - powiedział raz - że dopuścili do puczu Beli Kuhna w tym kraju cudownych majątków ziemskich, pięknych polowań, wspaniałych koni i kawaleryjskiej fantazji? 29 Stroop żywił kult dla feldmarszałka Augusta von Mackensena za talenty wojskowe i przede wszystkim za to, że trzymał żelazną ręką armię niemiecką na Węgrzech w roku 1918. - Von Mackensen miał sylwetkę arystokraty i kawalerzysty - opowiadał. - Często chodził w mundurze huzarskim i futrzanej bermycy. Był doskonałym strategiem oraz trzeźwym politykiem ze szkoły bismarckowskiej. Nie pozwolił na przesiąkanie do armii wpływów obcego wywiadu, tzn. agitacji komuny, Żydów, masonów i liberałów. Oddziały Mackensena nie zostały pobite. Byliśmy z końcem roku 1918 w pełni sił militarnych i psychicznych, zabezpieczeni materiałowo i operacyjnie. Niezwyciężeni, musieliśmy wycofać się do Heimatu tylko dzięki kreciej robocie na innych frontach i wewnątrz Niemiec, prowadzonej od dawna przez Żydów, marksistów i mniejszości narodowe Rzeszy. - Von Mackensen przybył do naszego eszelonu przed odjazdem do kraju - mówił dalej. - Oddaliśmy mu honory prawie cesarskie. Uroczystości tej nikt nie zakłócił jakimś wystąpieniem, podobnym do warcholstwa frontowców innych naszych armii czy Mannschaftu marynarki wojennej, częściowo skomunizowanego.

Siwy Mackensen przemówił krótko i wskazał cele... - Artyleryjskie? - pytał Schieike. - Nie. Wojskowo-polityczne. Uczył, jak mamy stać na straży porządkuw ojczyźnie, której siły kiedyś muszą się w pełni odrodzić. Pożegnaliśmy go jak ojca. Potem sprawny załadunek do wagonów i z bronią, w oddziałach zwartych wróciliśmy koleją do Niemiec. Nie rozbiegliśmy się jak niektórzy. Ja, Herr Moczarski, skończyłem moją wojnę nie 11 listopada, ale dopiero 21 grudnia 1918 roku. Wróciłem do domu przed samym Bożym Narodzeniem. - To późno. A jak was przywitało społeczeństwo Detmoldu?/ - Opiekuńczo i bez pesymizmu, mimo że czasy nie były lekkie. - Wspominał pan o wyjściu z armii w randze Yizefeldwebla11. Dlaczego nie mianowano pana po tylu latach oficerem? - Byłem za młody. Moje pytanie zrobiło przykrość Stroopowi. Dotknąłem tego, co uważał za skazę swego życia. Przecież on ukończył tylko szkołę podstawową. Stroop pewno myślał, idąc na wojnę jak na wesele i spacer po sąsiednich krajach, spichlerzach, kuchniach i łóżkach, że wróci do Lippelandu z listkiem wawrzynu Hermanna der Cheruskera oraz z jaką taką zdobyczą. A tymczasem przegrał swą pierwszą wojenną szansę. I zupełnie do jego świadomości nie docierał fakt, że powrót z Feldzugu12 oznaczał pewną dozę szczęścia. Przecież w pierwszej wojnie światowej straty Niemiec (zabitych i zaginionych) wynosiły ok. 2 milionów ludzi. A ilu zostało inwalidami? Czytelnicy mogą z tych skąpych na ogół informacji i opowieści wyciągnąć wniosek, że przeżycia Stroopa w latach 1914-1918 miały charakter łagodny, że nie doświadczał męki fizycznej bitew, lazaretu, zawszenia, głodu, zimna, widoku trupów itp. Tak nie było. Co prawda, pomijam wiele okoliczności ze służby Stroopa pod 30 sztandarami Wilhelma II, ale nie chcę wracać do zdarzeń typowych, znanych. Stroop (choć nieraz udawało mu się leserować) dostatecznie poznał okrucieństwa wojny. Jednakże Stroop miał we krwi kult wojny jako instrumentu porachunków i metody zagarnięcia dóbr dla swego kraju i dla siebie. Jego wyznania na ten temat charakteryzowały się wysokim poziomem sformułowań, odbiegającym od codziennego języka Stroopa. Widać było wyraźnie, jak ten posłuszny umysł przyswoił sobie w sposób mechaniczny słownictwo propagandy i szkoleń partyjnych NSDAP. - Wojna jest selekcyjnym zabiegiem biologicznym i psychologicznym - mówił -

koniecznym dla każdego narodu. Tylko ludzie o duszy rycerza mogą dostąpić przywileju odczucia i zrozumienia tej wyższej kategorii przeżyć, jaką jest wojna. Ponadto nieraz powtarzał w celi, że wojna to najlepsze wrota do wolności. Taka postawa rodziła w pewnej mierze sportowy stosunek do własnych przejść wojennych 19141918. Stąd niefrasobliwe wspominki o ,,wielkiej przygodzie żołnierskiej", że użyję terminologii Stroopa. I jeszcze jedna uwaga: Stroop zakończył pierwszą wojnę z natychmiastową myślą o możliwie szybkim odwecie i zemście. O rewanżu na sąsiednich narodach, na Anglii i Rosji, oraz na "zdrajcach", którzy w. roku 1918 ,,zadali Niemcom, od wewnątrz, Dolchstoss13", podpisali "niebywale krzywdzący Traktat Wersalski" i utworzyli w Rzeszy "rząd listopadowych demagogów i obcych agentów". KONIEC ROZDZIAŁU IV. Redaktor Mijały pierwsze uniesienia po powrocie do Detmoldu. Nadzieje więdły jak usta pięknej Marty po czterech latach oczekiwań na koniec wojny. Mundur Stroopa, w którym początkowo chodził do pracy w inspektoracie katastralnym, lekko wyszarzał; ot, taki półcywilny strój byłego kombatanta. - Nastroje w Rzeszy - opowiadał Stroop - nie były dobre po przegranej, która przyniosła "hańbę Wersalu" i wstrząsy wewnętrzne. Tak się jednak działo w tym zaściankowym księstwie, że - mimo ogólnokrajowego wzburzenia ostre gromy nie uderzyły w Lippeland i w Detmold. To nie znaczy, że miejscowe społeczeństwo nie reagowało na "nowinki". Tam żyli również zwolennicy postępowych tradycji, humanitaryzmu, wolności i sprawiedliwości społecznej, trochę liberałów, sporo socjaldemokratów, którzy po wojnie sprawowali w Lippe władzę. Część mieszczaństwa uległa spauperyzo-waniu. Nieliczny proletariat ruszał się za przykładem zagłębia Ruhry, a przede wszystkim sąsiedniego Bielefeldu, Essen, Dortmundu i Wup-pertalu. Ferment sytuacyjny i światopoglądowy przebiegał w Lippe żywo, lecz nieraz bałamutnie. Wskutek klęski odskoczyły zardzewiałe sprężyny. I tu począł działać książę. Nie można odmówić inteligencji, zaradności i polityczno-gos-podarczego sprytu 31 ówczesnemu władcy Lippe-Detmoldu. Pochodził z rodziny, która umiała trafnie rozpoznawać sytuację, wiatr chwytać w żagle oraz chronić materialną podstawę rodu - folwarki, lasy i potencjał drobnoprzemysłowy "dóbr i interesów" dynastii Lippe--Detmold. Wietrząc klęskę armii cesarskiej, książę Lippe ("zawsze łaskawy, demokratyczny i ludzki" - jak charakteryzował go Stroop) już we wrześniu 1918 zakrzątnął się wokół rewolucji w jego samodzielnym państewku. - Furst nie przeciwstawiał się powszechnemu pyskowaniu - opowiadał raz Stroop -

gdyż wiedział, że najwygodniej jest skierować nastroje rewolucyjne w kanał demokratycznego wygadania się. Stroop miał chyba rację, bo książę musiał rozumieć, że najbardziej ostre mowy na wiecach, w knajpach i piwiarniach nie mogą znaleźć organizacyjnego wyrazu w jego księstwie. Nie było tam większych grup proletariatu przemysłowego; wśród inteligencji rzadko kto ośmielił się być "bolszewikiem". Za to każdy z półchłopów i półmieszczan, który dzisiaj grzmiał, ile wlezie, na doradców kajzera, wielkich przemysłowców, książąt, grafów, freiherrów1 i innych ,,wyzyskiwaczy", a nawet "krwiopijców" - jutro zapominał o wczorajszym uniesieniu, pochłonięty swą gospodarką chłopsko-mieszczańsko-warsztatowo--leśną. Jednakże położenie stawało się groźne dla książąt. I dlatego furst "dobrowolnie" przyczynił się do zmiany struktury prawno-państwowej kraiku. Natychmiast po zawieszeniu broni, a więc 12 listopada 1918, księstwo przekształciło się w Freistaat (niezależne państwo) i otrzymało (w dniu opuszczenie przez Stroopa armii, tzn. 21 grudnia 1918) "eine republikanisch-parlamentarischdemokratisch Yerfassung"2. - Po powrocie do Detmoldu nie zauważyłem tam jakichś negatywnych zmian, poza generalnym minusem, tzn. stale rosnącym wpływem socjałów, żydo-bolszewików i masonów - opowiadał w celi Stroop - miasto zmodernizowało się i rozrosło do 17 tysięcy mieszkańców. Przybyło kilka drobnych obiektów przemysłowych i silna grupa nowobogackich. Drogi zostały częściowo ulepszone. I co najciekawsze: w okresie wojny zrekonstruowano w Detmoldzie teatr spalony w roku 1912. Przykład z teatrem świadczy o znanym zjawisku, iż w pierwszej wojnie Niemcy prawie nie poniosły bezpośrednich strat wewnątrz kraju. Klęska militarna Detmoldu polegała na tym, że miecz Cherus-ków nie dostarczył zaplanowanych wpływów: cudzego złota. Pomnik Hermanna stał na miejscu, zakonserwowany. I dalej nauczał (mimo ostatnich doświadczeń), że jedyna droga do osiągnięcia teutońskich celów wiedzie przez żołnierkę. - Pierwszy spacer, jaki odbyłem po powrocie do domu - wspomniał raz Stroop - był pielgrzymką do stóp wielkiego żołnierza--Germanina. Tam, na pomnikowym wzgórzu wodza Cherusków, rozmyślał zapewne o słowach Mackensena na Węgrzech. Skrzydlaty hełm Hermanna i bermyca Mackensena wyraźnie się uzupełniały. 32 Stroop zarabiał mało jako niewykwalifikowany pracownik urzędu katastralnego.

Szefowie przydzielali mu nie najlepsze roboty, ale nie było w tym nawet cienia zamiaru dyskryminacji. Stroop był pedantyczny, sumienny, dobry w kaligrafii i kreśleniach. Nie buntował się. Więc udzielano mu nawet pochwał. Buty miał zawsze wyczyszczone. Ubranie wyszczotkowane, jak w koszarach. Ogolony, wyczesany, pachniał czystością. Bolała go (jak wynikało ze zwierzeń więziennych) niemożność dyrygowania ludźmi. Gdzie te czasy, kiedy rzucał przed dwuszeregiem żołnierzy głośne rozkazy, automatycznie wykonywane! Na miejskiej promenadzie spotykał towarzyszy bro,ni i ich dziewczyny. To one wytwarzały klimat glorii wokół podstrzyżonych głów byłych kombatantów. Zaczęły się romansiki. Odważne, bo już po szkole rumuńsko-góralskiej. Stroop nienawidził "współsprawców" przegranej wojny. Raz na Paulinenstrasse uda?, że nie zna i nie odkłonił się koledze z lat dziecinnych. Żydowi, Maksowi R., chociaż ten był inwalidą wojennym i szczycił się odznaczeniami bojowymi. Maks sprzyjał marksistowskim tendencjom - wyjaśniał Stroop, który nie lubił również naukowców, profesorów, literatów, muzyków, lekarzy i dziennikarzy. Grupy te nadawały wówczas ton w Detmoldzie. Stroop pogardzał także "ceglarzami" i "koziarzami". "Ceglarze" i "koziarze" to biedniejsza część ludności z przedmieść Detmoldu, z miasteczek i wsi Freistaatu: chłopi i półmieszczanie, posiadacze lub dzierżawcy chałupek i działek przyzagrodowych, którzy nie mogli sobie pozwolić na ogólnie przyjęty standard hodowlany, na krowę. Trzymali kozy. Stąd pogardliwe przezwisko "koziarze". ,,Ceglarzami" zwano ich dlatego, że migrowali sezonowo do bliskich rejonów przemysłowych, gdzie rósł popyt na niewykwalifikowaną siłę roboczą, szczególnie przy produkcji cegły i transporcie budowlanym. "Ceglarze" i "koziarze" odczuli najdotkliwiej ciężary wojny. Licznie polegli za Yaterland. Mimo niskich zarobków Stroop szybko wychodził z powojennej depresji. Pozostał mu przecież nimb kombatanta. Był posągiem na chwilowej emeryturze. W zamku książęcym miano zaufanie do Józefa Stroopa, na którym władza może polegać i który jest kawalerem Żelaznego Krzyża. Wspólnota byłych żołnierzy nie rozpadała się. Wprost przeciwnie. Coraz mocniej czuli się związani nadzieją na odkucie się. Z podoficerami i oficerami obu detmoidskich pułków Stroop utrzymywał częste kontakty. Większość z nich mieszkała w księstwie Lippe. Niektórzy byli zamożnymi bauerami i wpływowymi urzędnikami. Kilkunastu miało sklepy. Przybyli do Detmoldu emisariusze tajnych czy półtajnych związków wojskowych. Krążyły powielane rozkazy, pisemka, odezwy. Spotykano się pod pomnikiem Hermanna. Czasem Stroopa wzywali byli oficerowie frontowi. Stawał przed nimi na baczność, z gotowością cywilnobojową. - Ale zmęczyłem się wojną, trochę chorowałem i nie zaciągnąłem się do Freikorpsów3.

Był, według mnie, za bardzo mieszczaninem i za bardzo detmold-czykiem, żeby się 33 wtedy aż tak narażać. Mieszkańcy Detmoldu, szczególnie kobiety, uważali Stroopa za coś w rodzaju oficera. Przyjął ten społeczny awans. Zaczął chłodzić z monoklem w oku i z wilczurem. Oraz z pejczem. Małomiasteczkowa fama reklamowała jego odwzajemnioną miłość wojenną do jakiejś ognistej hrabianki węgierskiej. W ten sposób Łona C. z Brzeżan zmieniła, nic o tym nie wiedząc, narodowość i pozycję socjalną, gdyż familia Stroopa nie chciała ujawniać kompromitującego, według nich, uczucia syna do Słowianki. Panny detmoidskie nie były zbyt oporne zalecankom zdemobilizowanych wojaków, szczególnie gdy nosili wstążki orderowe. Pamiętały same z opowiadań starszych sióstr i matek, jak "ciężko bez chłopa w okresie wojny". Chodziły z Józefem na spacery, szeptały po sieniach kamieniczek oraz - co śmielsze - słuchały słowików w poddetmold-skich zagajnikach. Stroop brał je na wojskową krzepę oraz żołnierskie komplementy. I stwierdzał, że w tych sprawach jest w domu, tzn. w rodzinnym Lippe, najłatwiej i najwygodniej. Raz poznał Stroop pannę, trzy lata od niego młodszą, która mu zaimponowała. Pannę "z prawdziwego towarzystwa" - jak mówił Stroop - z kręgów intelektualno-protestanckich. Ojciec jej, Georg B., był z dziada pradziada członkiem elity duszpasterskiej Niemiec, naukowcem i pedagogiem. Córka pastora czy nawet superintendenta, Kathe B., zakochała się od pierwszego wejrzenia w adonisie-kombatancie. Nie brała pod uwagę skromnego pochodzenia wybranka - to dobrze o niej świadczyło. Ale fakt, że nie dostrzegła intelektualnego poziomu Józefa Stroopa, dowodzi, iż uczony pastor nie zdołał przekazać córce swej wiedzy życiowej. Rodzina panny liczyła się w mieście: dobra opinia, "piękne tradycje", niezłe dochody i pewien kapitał umieszczony w bibliotece, obrazach i urządzeniu domu. Młodzi prowadzali się ze sobą dość długo. Miasto gadało, że Stroop dzielnie sobie z panną poczyna. Był w miarę nonszalancki. Na potańcówkach Kathe z oddaniem patrzyła mu w oczy. Matce Stroopa przypadłaby do gustu synowa z takich kręgów społecznych, ale sprzeciwiała się małżeństwu ze względów pryncypialnych: Józef był katolikiem, a Kathe protestantką. Podobny związek byłby dla Frau Stroop grzechem śmiertelnym, więc zakazywała synowi kontaktów z Kathe. Znajdowała, nie wiedząc o tym, poparcie ojca panienki, który - mimo że duchowny - nie był tak dogmatyczny. Lecz przeciwstawiał się małżeństwu po pierwszej rozmowie z Józefem Stroopem. Stroop, przemyślawszy sprawę (zawsze długo myślał), zaczął twardo realizować swój plan. Mając po stronie aktywów przychylność zadurzonej panny, ujrzał korzyści: wejście w ustosunkowaną rodzinę, posag i przyszłą masę spadkową po sędziwym pastorze.

Stało się, jak projektował. Po wielodniowych awanturach matka--katoliczka ustąpiła. Przyszły teść jak opowiadał Stroop - zmarł tymczasem. 5 lipca 1923 Stroop wziął ślub z Kathe B., urodzoną w Stendal. Związek małżeński poprzedziły przygotowania posagowe. Wynajęto mieszkanie, 34 kupiono jadalnię, sypialnię, salon, kapy, firanki. Wyposażono kuchnię, kredens i spiżarnię. Stroop zgłaszał coraz to nowe, ale niezbyt dużego formatu zapotrzebowania. Spełniano je. Spisano umowę i młodzi, po obrzędach obyczajowo-kościelnych, zlegli na łożu, gdzie romantycznej protestantce mąż katolik przekazywał doświadczenia nabyte od prawosławnej góralki rumuńskiej. Stroop wkrótce zważniał. Zaczynał kroczyć z dużą godnością, ale zawsze wachlował ramionami. Składał wizyty rodzinie i sąsiadom, udawał się z żoną na spacer niedzielny do parku zamkowego, bywał w książęcej operze. Potrafił dąć w detmoidskie dudki - ale czy umiałby żyć inaczej? W biurze coś niecoś awansował. Ponieważ Kathe skonstatowała, że mąż musi się dokształcać, Stroop chodził na parotygodniowe kursy i przygotowywał się przy pomocy żony do egzaminów urzędniczych. W lutym 1928, czyli prawie pięć lat po ślubie, złożył inspektorski egzamin mierniczy. W dalszym ciągu mało miał wspólnego z przeprowadzaniem pomiarów, gdyż zajmował się głównie sprawami podatkowymi. W tymże samym lutym żona obdarzyła go córeczką, Renatą. Potomek Cherusków i kawaler Żelaznego Krzyża pragnął (rzecz jasna) syna. Później, znacznie później, bolał nad tym, że dopuścił do nadania córce imienia Renatę. - Żona i jej rodzina - opowiadał w celi - uparli się przy tym imieniu, które wydawało mi się wówczas dość ładne. Ale po latach zrozumiałem, że Renatę nie jest imieniem dla prawdziwej Niemki. Renatę to coś francuskośródziemnomorskiego. A ja jestem zwolennikiem imion nordyckich, jak Christina, Ingeborga, Sigrid. Mój syn urodził się, gdy już posiadałem odpowiednią wiedzę, i nazwałem go Olafem. - Pańska matka i żona miały przecież ładne imiona. Obie Katarzyny. A teściowa nosiła imię Marii, matki Chrystusa - powiedział raz Schieike. - Maria! Typowe imię żydowskie i Bóg mnie strzegł, że u nas tylko teściowa była Marią. Opowiadając często o swoim małżeństwie, Stroop podkreślał powagę, znaczenie i rangę społeczną nieboszczyka teścia. Mówił o nim, jak o kimś bardzo bliskim, kto był głową jego rodziny (intelektualistów!). W celi Stroop uważał siebie za przedstawiciela rodu B. Z zachwytem opowiadał o bibliotece zmarłego teścia. I tu trafił na mój czuły punkt. Ale gdy wypytywałem, jakie książki posiadał stary pastor, Stroop odpowiadał:

- Tam było bardzo dużo tomów, kilka tysięcy. To zbiór rodzinny, uzupełniany przez kilka pokoleń. Nie umiem panu bliżej scharakteryzować tych książek, ale widziałem je. Wiele w skórzanych oprawach. Inne miały złocone brzegi. Niektóre pożółkły i właściwie powinny znajdować się na ladzie sklepowej do owijania śledzi. Na ogół starzyzna. - Co pan zrobił z biblioteką? Pewno ją umieściliście w małżeńskim apartamencie? Połechtany słowem apartament, Stroop nabrał wigoru i zaczął opowiadać o swych sukcesach związanych z księgozbiorem, który był wiekowym dorobkiem rodziny B. 35 - Biblioteka była wspaniała - mówił. - Nigdy nie przypuszczałem, że książki mogą tyle kosztować. Co prawda są ciężkie. Wskutek tej wagi i słabych sufitów w domu, gdzie mieszkaliśmy... - Iz braku forsy... - dorzuciłem. - Tak, pieniędzy wówczas nie miałem za dużo. Więc chciałem sprzedać bibliotekę. I sprzedałem. - A żona nie protestowała? - Przecież ja byłem panem domu, a nie żona. I spadkiem żoninym również zarządzałem. - Jak pan spławił bibliotekę? - W Detmoldzie nikt nie chciał jej kupić. Napisałem do antykwariatu w Bielefeld. To była uczciwa firma i przysłała swego agenta-rzeczoznawcę. Siedział tydzień. Wszystko spisał, duplikat dla mnie i po rozmowie telefonicznej ze swym szefem zaproponował dobre kilka tysięcy marek. Ucałowałem żonę ze szczęścia i czym prędzej wziąłem zaliczkę. Następnego dnia przyjechała ciężarówka, załadowali książki, ale przedtem je popakowali, każdą z osobna. Nigdy nie myślałem, że taki szajs może być tyle wart. - A czy tam były rzadko spotykane książki? - Czy ja wiem? Nie znam się na tym. Ale były jakieś religijne czy filozoficzne szpargały z XVII wieku. I starsze również. Życie biegło mu w tym czasie -jak mówił w celi - ,,wspaniale", choć potrzeb materialnych nie miał całkowicie zaspokojonych.,,Wspaniałe" życie! Wszystko ułożone, usystematyzowane, skontrolowane. Każdy fakt wykraczający poza normy obyczajów, nawyków i przesądów ^miasteczka - nosi stempel wariatowości lub skandalu. Na pewno takie "wspaniałe życie" jest ideałem wielu ludzi. - Każdy ma swoją przyjemność: jeden lubi wiersze, drugiemu pachną nogi - powtarzał nieraz w celi Gustaw Schieike. Stroop trzymał dom żelazną ręką. Żonę traktował jak swoją własność. "Kinder, Kliche, Kirche"4 -

oklepany frazes o kobietach niemieckich znalazł odbicie w małżeństwie Stroopa. W głowie miał myśli, jakie poddawała prasa. Łowił przy tym koniunkturę. Wierzył księciu i jego dworzanom, przemysłowcom, większym kupcom, dyrektorom, hofratom, emerytowanym oficerom i okolicznym ziemianom. Lecz przede wszystkim braci frontowej. W ten sposób trwał ciąg szkolenia ideologicznego, wpajany przez tradycję, rodziców, nauczycieli, dowódców i zwierzchników. Ordnung muss sein!5 Wyrobił sobie wtenczas ostatecznie, a może tylko pogłębił, cnotę rezerwy wobec ludzi. Rezerwa dobra rzecz, bo nie obnaża człowieka. A jednocześnie występowała u Stroopa inna cecha: starał się nie kłamać. Stroop uformował ostatecznie w tym okresie swoją taktykę postępowania: mówić w zasadzie prawdę, ale dużo milczeć. I nie dać się sprowokować do wypowiedzi w niewygodnych sytuacjach. Czy mu się udało tę metodę w pełni zastosować? Myślę, że nie, gdyż życie ma powaby i smutki rozprężające człowieka. Zdarzały się godziny, w których Stroop 36 musiał opowiadać, chwalić się i głośno wspominać. Ze wszystkimi starał się żyć w latach 1922-1931 dobrze i rzadko komu się naraził. Czasem pełgał jak płomyczek, czasem ślizgał się wężowato, czasem pchał się do wyższych rejonów drabiny społecznej, towarzyskiej i urzędowej. Co prawda awanse (uzyskane przy pomocy stosunków mamy i znajomości żony) przynosiły nieduże efekty pieniężne. Ale dla Stroopa, oszczędnego Stroopa, każde 10 marek podwyżki czy nagrody było osiągnięciem pielęgnowanym w duszy przez miesiące. Politycznie wyżywał się tylko wśród byłych żołnierzy frontowych, zorganizowanych we wpływowe już kombatanckie Yereiny6. Zbierali się coraz częściej. Wypijali antałki piwa, śpiewali marsze, aż echo grzmiało po uliczkach Detmoldu. Wysłuchiwali referatów swych byłych dowódców. Czcili nie tylko Hermanna der Cheruskera, ale i Barbarossę, Wielkiego Fritza, Bismarcka, Hindenburga, Mackensena i Ludendorffa. Szczególnie to ostatnie nazwisko często wymieniał Stroop w więzieniu. Mówił o generale Erichu Ludendorffie7 jako o ,,genialnym" organizatorze armii. Wyrażał się również ze szczególnym szacunkiem o Frau Doktor Mathilde Ludendorff8. - Jej myśl, to znaczy myśl Frau Doktor i jej męża, bardzo nam odpowiada. To ona przecież ujawniła prawdę o złowieszczej roli kościoła katolickiego w Niemczech. Ona przywróciła nas prawdziwym bogom germańskim. Ona przypomniała czysty obyczaj pragermański oraz ujawniła zgniliznę chrystusowo-żydowskich pęt moralnych i organizacyjnych, jakie oplątywały organizm Rzeszy od dwunastu setek lat. Gdyby nie była babą, Frau Doktor Ludendorff, to zrobilibyśmy ją członkiem honorowym żołnierskich związków. Dzięki nauce, jaką miałem szczęście nabyć z książek Frau Doktor Ludendorff, udało mi się łatwo pokonać przesądy religijne, a potem wpisywać do rubryki wyznania: Gottglaubig.

- A co na to mama? - Z Mutii miałem wiele przejść. Rugała mnie. Musiałem się z nią liczyć, bo to przecież nasza matka i miała wpływy w mieście, a książę ją lubił. Ale przecież byłem i jestem nowoczesnym, postępowym człowiekiem. I zdołałem - tu wypiął pierś - po żołniersku wyzwolić się z niewoli katolicyzmu. - Ale pan wierzy w Boga? - Jasne. Lecz wierzę w prawdziwych bogów, w bogów naszych przodków germańskich. Oni kierują każdym czynem Niemca i nad nim czuwają. - Czy nad panem także? Nie odpowiedział. Nie opuścił Józef Stroop żadnej uroczystości wojskowej lub kombatanckiej, jaka się odbywała w Detmoldzie. Musiał te zdarzenia silnie przeżywać, bo w trzydzieści lat później, w celi, opowiadał o nich tak, jak by miały miejsce wczoraj. - Więc oni stali, ci spensjonowani oficerowie-bohaterzy, na miejscu honorowym, w pięknych mundurach, współczesnych i z XIX wieku. Bermyce, pikielhauby, kaszkiety, okrągłe czapki, szamerunki, ostrogi, pasy, ordery. Twarze marsowe. Posiwiałe wąsy. Sztandary. Chorągwie. Orkiestra. Werble. Ogień stu pochodni oświetlał naszą żołnierską wspólnotę. Zakończyliśmy uroczystość chóralnym 37 odśpiewaniem Niederlandisches Dankgebet. Mnóstwo osób zjechało się z całego księstwa. Wśród nich prawie wszyscy okoliczni ziemianie. - Pan ich znał osobiście, tych właścicieli ziemskich? - Tak. Przecież wielu z nich to oficerowie rezerwy. Niektórych znałem z kampanii wojennej, więc zapraszali mnie czasem do siebie. Fajne chłopy. Bardzo patriotyczni i z dużą brawurą. Świetnie jeżdżą konno. Dobrze piją i lubią męskie pohulanki. - Brał pan udział w ich eskapadach? - Oczywiście. Ale dopiero gdy wróciłem z wojny. Zapraszał mnie syn barona von O. oraz jedynak freiherra von B. Ten miał ładną i odważną siostrę. Goniliśmy czeredą po lasach i polach. Nasze ziemiaństwo jest patriotyczne, szlachetne i nie dało sobie dmuchać w kaszę. Prawdziwi potomkowie Cherusków. Pewnego dnia Stroop oświadczył, że był niegdyś dziennikarzem. Przyznaję, że zastrzelił mnie tym wyznaniem. Nadawać się mógł bowiem, zależnie od okoliczności, na wiele nieprzewidzianych funkcji, nawet dygnitarskich i dobrze płatnych, ale żeby miał pracować jako redaktor, to już było dla mnie za wiele.

Od dziennikarza wymaga się przecież pewnego quantum wszechstronnej wiedzy, inteligencji (która wyraża się m.in. szerokim wachlarzem szybkich skojarzeń) oraz skłonności do niezależnych wartościowań i do obiektywnej krytyki. - Co pan redagował? Gazetę kompanijną w Bukareszcie? - Nie. Prowadziłem pismo drukowane w księstwie Lippe przez b. żołnierzy 55 i 256 pułków piechoty. Regionalny związek kombatancki wyznaczył mnie na redaktora. Cóż to za trudna robota! Żona pracowała tam również! - Honorowo? - Skądże znowu! Płacono nam. Żona dostawała nawet duży pieniądz, 100 marek miesięcznie. - Nakład? - Około 800 egzemplarzy. Pamiętam, jak w jednym z numerów opublikowaliśmy reportaż z życia byłego gefreitera, który w swoim bauerhofie produkował po wojnie konserwy i dorobił się grubej forsy. Po ukazaniu się reportażu ten kumpel pułkowy przysyłał mej żonie i paki z puszkami mięsnymi. Tak, panie, prasa to potęga! KONIEC ROZDZIAŁU V. Objawienie w Monachium Józef Stroop wstąpił do ugrupowań hitlerowskich dopiero wiosną 1932 roku. A jak przejawiała się jego postawa wobec Fiihrera w latach poprzednich? I tu Stroop musiał mieć coś na sumieniu "wzorowego nacjonalisty". Tak wyczuwałem z rozmów o przedświcie "ery Adolfa Hitlera". Sygnały "wielkiego ruchu" przenikły do Detmoldu w 1919/20. - Przynieśli je byli wojskowi. Dumni byliśmy - opowiadał Stroop w celi - że 38 żołnierz frontowy i kawaler Żelaznego Krzyża... - Pan generał posiada również EK1 z pierwszej wojny - wtrącił Schieike. - Odznaczono mnie za Francję Żelaznym Krzyżem, ale drugiej klasy. Adolf Hitler zaś miał pierwszą klasę. - Lecz on wyszedł z wojny Gefreiterem, a pan Yizefeldweblem. Mógłby więc pan stawiać w 1918 Hitlera na baczność! - Fuhrera? Ja? Nigdy! - wybełkotał, patrząc na mnie, jak na bluźniercę. Schieike uśmiechnął się i zaświstał. Chwilę nie mówiliśmy. Stroop machnął ręką. Rezygnował z potyczek słownych, gdy miał dwóch przeciw sobie. Frontowcy traktowali Hitlera z sympatią, zrozumieniem i nadzieją.

- Bo i kombatant, i wszechgermanin, i nienawidził żydokomuny - motywował Stroop. - Jasno klarował, czego chciał. Był dynamiczny i nie patyczkował się. Społeczeństwo niemieckie potrzebowało konkretnych celów politycznych i r u c h u, a nie zatęchłej kałuży weimarskiej. Lwia część narodu żądała nie bujd kosmopolityczno-żydowskich, nie liberalizmu, wiodącego zawsze do anarchii, ale żołnierskiego działania w polityce, w administracji, domu, życiu społecznym. Niezbędny był ruch masowy i jednocześnie z d r o w y w założeniach. Zdrowy, to według Stroopa: nacjonalistyczny i ordnungowy. Takie cechy zawierała - jak mówił - ,,pionierska" działalność Hitlera, Góringa i Himmlera, gdy budowali partię w Monachium. - O ile mi wiadomo, to nie Hitler założył waszą partię. On był siódmym, w kolejności przystąpienia, członkiem Deutsche Arbeiter-partei (przemianowanej wkrótce na NSDAP), którą stworzył Drexler2 przypomniałem. - To są wszystko propagandowe bujdy, Herr Moczarski. Adolf Hitler był, jest i będzie pierwszym członkiem i założycielem NSDAP. - Ale Roehm wstąpił do partii przed Hitlerem i zaagitował go nie tylko do ugrupowania Drexlera, lecz myślę, że i do wywiadu wojskowego. - Adolf Hitler nigdy nie był agentem wywiadu - zdenerwował się Stroop. - Dokładnie nie wiem - odpowiedziałem. - Ale, o ile znam historię oraz metody działań organizacyjno-politycznych, to kapitan Roehm powinien zwerbować Hitlera, i chyba zwerbował, do zwalczania marksistowskich ugrupowań robotniczych. Inwalida z pierwszej wojny, lecz aktywny i ambitny, Roehm był wówczas oficerem do spraw wywiadowczo-politycznych Reichswehry w sztabie armii w Monachium3. Stroop na to: - Pan, przepraszam pana, nasączony jest kłamliwą informacją prasy żydowsko-komunistycznoanglosaskiej. Wódz nie był nigdy, powtarzam, agenciakiem wywiadu. Roehm opowiadać mógł, co chciał. Roehm był świnią homoseksualistyczną. - I za to poszedł pod chodnik w 1934 roku?4 - Tak. Roehm był zdrajcą ruchu i Fuhrera. Hołdował zboczeniom niegodnym Germanina i szkoda, że tego pederasty wcześniej nie wykończono!

Do tej rozmowy włączył się Schiełke, który znał nieźle świat homoseksualistów 39 niemieckich. Służył przecież długo w Sittenpolizei, gdzie dysponowano kartotekami biernych oraz aktywnych pederastów. I oświadczył, że niewielu homoseksualistów w NSDAP potraktowano tak "niedelikatnie", jak Roehma. - Pan, Herr Schiełke, nazywa niedelikatnym traktowaniem czyny, które zawodowy policjant winien nazywać mordem - zaatakowałem Sittenpolizistę. - Zgadzam się, Herr Moczarski. Szpokojnie, szpokojnie! Więc stwierdzam, że tylko nielicznych pederastów-partyjniaków zamordowano. Inni, a było ich wielu, pozostali przy życiu, działali, awansowali, powodziło im się. Niektórzy z homoseksualistów (jak np. słynny tenisista, arystokrata von Cramm) korzystali z protekcji, a nawet ze szczególnej ochrony superbonzów NSDAP. Stroop nagle przerwał Schieikemu takim komentarzem: - Tenisista von Cramm był bliskim kuzynem księcia Lippe z konnego SS, gdyż matka księcia pochodziła z rodziny von Cram-mów... Ale Stroopowi nie udało się przerzucić dyskusji na inne tory, bo Schiełke ciągnął nieustępliwie: - Dzięki Góringowi ułatwiono von Crammowi wyjazd za granicę, mimo że facet (zgodnie z ówczesnymi przepisami) powinien siedzieć w mamrze. Prowadziłem dochodzenie w jego sprawie. Gdyby wobec wszystkich nazistów zastosowano takie antyhomoseksualistyczne sankcje, jak wobec Roehma, to tysiące Parteigenossen musiałoby umrzeć, gdyż "hańbili" partię. Rezultaty monachijskiego puczu Hitlera z 9 listopada 1923 zorganizowanego przy udziale Ludendorffa i zakończonego fiaskiem oraz trupami pod Feldhermhalle5, musiały zachwiać wiarę kombatanta Stroopa w powodzenie nacjonal-socjalizmu. Co prawda raz czy dwa frazesowa! w celi o bohaterstwie i zasługach odznaczonych Blutor-denem6. Była to jednak, moim zdaniem, deklamacja (on od początku wierny!), albo recytowanie tekstów wbijanych latami przez aparat propagandy. Lecz z drugiej strony, agresywne mowy obrończe Hitlera przed sądem monachijskim (luty-marzec 1924) szybko mogły przywrócić Strbopa na łono Flihrera. W owych latach Stroop zastosował taką metodę w życiu osobistym, jak Hitler w życiu politycznym po wyjściu z więzienia: szedł drogą pozornego legalizmu. Czekać, nie wychylać się zbytnio, być formalnie lojalny wobec aktualnej władzy, a po cichu robić swoje. Hitler co prawda jawnie wychylał się, ale - sparzony w 1923 roku dążył do legalnego objęcia stanowiska kanclerskiego. Legalne są gry, triki, szwindle i kłamstwa polityczne. Z dalszych wynurzeń o tych czasach doszedłem do wniosku, że nie jest wykluczone, iż Stroop i jego towarzysze detmoidscy po prostu bali się przystępować zbyt wcześnie do NSDAP, pomimo że w masie, dzięki tradycjom i wychowaniu, byli potencjalnymi zwolennikami Hitlera. Dla nich Hitler to objawienie. Ale sytuacja nie rysowała się prosto. - W Land Lippe od czasów rewolucji7 - opowiadał Stroop - rządziła socjaldemokracja. Rosły wpływy komunistów. Książę przejawiał skłonności liberalne. Nie można było lekceważyć lokalnej

loży masońskiej. Większość ziemian także bała się początkowo przymiotnika socjalistyczny w nazwie partii 40 hitlerowskiej. NSDAP rosła. W wyborach do Reichstagu w 1930 roku uzyskała niespodziewanie aż 107 mandatów (w 1924 miała ich 14, a w 1928 - 12). Toteż w tymże 1930 roku Freistaat Lippe rozkołysał się politycznie. - Dotychczasowe partie ożywiły się i działały w kierunku niepożądanym dla naszej idei relacjonował Stroop. Osiągnął niedawno stopień starszego sekretarza mierniczego. Manifestował bezpartyjność i "obiektywizm ogólnonarodowy". Był rzecznikiem munduru i żołnierki, co było zawsze miłe przeciętnemu Niemcowi. Nie eksponował się politycznie. Może lękał się dotychczasowych szefów, których władza pochodziła także od świętych germańskich. Może Kathe (żona) doradzała, żeby "broń Boże nie wychylał się". A może Stroop po prostu miał zmysł dyplomatyzowania, jak książę, i spryt, jak ów konserwiarz, którego Stroop reklamował w gazecie b. kombatantów. Początek 1932 roku. Przebieg wydarzeń w całej Rzeszy wskazuje, że Hitler idzie w cuglach i z maczugą po władzę. Stroop zapisuje się... nie do partii, lecz do Beamtenbund'u8 przy NSDAP i otrzymuje w tej organizacji "zawodowej" numer członkowski 2418. W Detmold działają już silne komórki hitlerowców, przesiąknięte, niestety, "koziarzami" i ,,ceglarzami", ale - mówił Stroop - taki układ personalny szeregów NSDAP w Lippe uległ potem zmianie. Stroop decyduje się w końcu, wbrew matce i przy braku poparcia ze strony żony. Decyduje się, bo widzi pomyślną przyszłość, ale nie tę najdalszą. Nie żądajmy genialnej prospekcji! Już zwalczył wątpliwości, odnalazł "prawidłowy kierunek", wkracza na nowoczesny szlak Cherusków i l lipca 1932 roku zaciąga się do SS, a potem - dopiero l września 1932 - do NSDAP. Jego SS-Ausweis miał numer 44611, a partyjny - o wiele wyższy, bo późny: 1292297. W kilkanaście lat potem, w Warszawie, sięgnie przed sądem do argumentów odciążających i usprawiedliwiających, że nie był nigdy politykiem, tylko wojskowym, nawet ,,zawodowym wojskowym", i że uległ patriotycznym elementom byłych kombatantów, którzy jego, "fachowca od wojskowości", prosili o wstąpienie do SS - "organizacji paramilitarnej". Wyobrażam sobie, jaki on był wesoły i pełen nadziei w lipcu 1932 roku, gdy partia Hitlera zdobyła 230 mandatów w 608-osobowym Reichstagu. Deutsch-Nationale uzyskali tylko 40 miejsc, wielkokapitalistyczni liberałowie (Deutsche Yoikspartei) - 7 miejsc, katolickie Centrum - 75 (lekki wzrost), pogardzani przez Stroopa socjaldemokraci - 133, a komuniści - 89 mandatów. - Szalenie wówczas, w 1932 i 1933 roku, pracowałem - zwierzał się Stroop. -

Oddałem się całkowicie partii i wodzowi. Ciągłe zbiórki, zebrania, podróże agitacyjne, musztry, ćwiczenia, kursy, szkolenia. Przydał się w NSDAP taki systematyczny i kaligrafujący człowiek, ślepo zaangażowany, wierny i wierzący w każdą podaną odgórnie prawdę, m.in. w to, że będzie bój, a potem tłuste połcie w spichlerzu. Był jednym z pierwszych SS-owców 41 w Lippelandzie. Został SS--Anwarterem9 i mimo aspiranckiego stopnia kierował jednostką Sztafet Ochronnych 10 w Detmoldzie. - Słuchali się was członkowie SS? Czy społeczeństwo się z wami liczyło? - Kilku SS-manów uspokoiliśmy. Tych, co byli za Hitlerem, ale gadali jak socjaliści. A co do społeczeństwa, bywało różnie. Nie bardzo chciał na ten temat mówić, ale kiedyś wrócił do przeżyć z lat 1932-1933: - Rozumie pan, że ideą republiki weimarskiej, inspirowanej przez Anglików, Francuzów, USA, socjaldemokrację, masonerię, międzynarodówkę żydowską i agentów sowieckich, było zanarchizowanie Rzeszy, a przez to Europy. Ostro przeciwstawiliśmy się tym usiłowaniom. W Detmoldzie również trzeba było uspokoić społeczeństwo i wprowadzić je na drogę porządku i rygoru. Najłatwiej szło z byłymi wojskowymi i bogatszymi mieszczanami oraz przemysłowcami. Z Żydami od razu rozprawiliśmy się, legalnie. Tutaj rzuciłem pytanie "na rybkę": - Legalnie? A jak było z rozbiciem kilku sklepów i z połamaniem kości jakiemuś Żydowi w podmiejskim zagajniku? Stroop pobladł, zapeszył się, spojrzał podejrzliwie na mnie i szepnął Schieikemu do ucha: "Yorsichtig!"11. Nie miałem wówczas najlepszego słuchu (bolało mnie lewe ucho), ale słówko Stroopowskie dobiegło i natychmiast zareagowałem: - Do jasnej cholery, czy pan myśli, że mogę być kapusiem? Stroop, tłumacząc się gorąco, wyjaśnił sytuacyjny sens słowa Yorsichtig. Uwierzyłem, bo znaliśmy się już nieźle, i odpowiedziałem. - Ja, Herr Stroop, świadkiem na pańskim procesie nie będę. Wie pan o tym dobrze. Ale pamiętam z prasy, że wasze bojówki nie ceregielowały się z przeciwnikiem. Zaprzeczy pan? Poparł mnie Schieike i zaczął opowiadać historię drastycznych działań i zaniechan, do jakich "zmuszano" ich, policję kryminalną, w 1932/33 roku. Opowiadał o terrorze wobec Żydów, nawet największych patriotów niemieckich.

Mówił o gwałtach ulicznych, zatajonych częściowo przed opinią publiczną, o demolowaniu sklepów, biciu, paleniu mieszkań żydowskich. - A my, stróże prawa i porządku - kończył swą relację Schieike - zmuszeni byliśmy nie reagować na bezprawie i z przymkniętymi oczami czuwać nad bezpieczeństwem gówniarzy z SA. Ta szczerość zmiękczyła Stroopa. Nie chcąc się przeciwstawiać jednakiej postawie Schieikego i mojej, przyznał nam rację i odrobinę opowiedział o akcjach SS w Detmoldzie, "nakazywanych" przez partyjne władze hitlerowskie. A potem powtórzył po raz setny chyba - Befehl ist Befehl! Pewnego razu, pod koniec wspólnego pobytu w celi, dotknąłem jeszcze raz przełomu 1932/33 i, przystosowując się do słownictwa Stroopa, rzuciłem mimochodem: - Pan był mieczem Hermanna der Cheruskera. Tym mieczem Hitler, Goebbels, Góring i Himmler zaprowadzili porządek w waszym księstwie. 42 - Chyba zbyt zaszczytne porównanie - odpowiedział poważnie i po chwili namysłu dodał: - Musi pan zrozumieć, Herr Moczarski, że na nas - żołnierzach armii niemieckiej, zawodowych i rezerwistach, spoczywała odpowiedzialność za losy narodu. Reprezentowaliśmy honor germański i tak nas traktowały szerokie warstwy ludności, te najcenniejsze, bo patriotyczne. Opowiadając o działalności politycznej w roku 1932/33, Stroop podkreślał jeden z elementów programu hitlerowskiego. Mianowicie: konieczność naprawiania "potwornych krzywd dyktatu wersalskiego", odbudowania silnej armii, powrotu ziem ,,zagrabionych przez Francuzów, Belgów, Holendrów, Duńczyków, Włochów, Czechów, Polaków". I "bezdyskusyjny nakaz sprawiedliwości dziejowej, nakaz nowych zdobyczy terytorialnych", Lebensraumu12, dla wielkiego "naj kulturalniej szego, najbardziej cywilizowanego i napracowitszego" społeczeństwa, które się ,,dusiło" w ówczesnych granicach Rzeszy. Stroop nabrał w 1932 roku nacjonal-socjalistycznego sznytu. Łykał pigułki hitlerowskiej ewangelii, dławiąc się z zachwytu jak foksterier, który boryka się z kością kurczęcia. Już biegle posługiwał się partyjnym językiem. Chodził w długich butach, z pejczem i miał dwa wilczury. Zaniechał noszenia monokla. Nie dlatego, że mu się poprawił wzrok (zawsze miał zdrowe oczy), ale że monoki był źle widziany w partii. (Wróci Stroop w latach 1940-tych do monoklowych fasonów, gdy zostanie SSowskim generałem. W celi także zakładał czasami monoki.) W Detmoldzie jeździł konno na partyjne kontrole, zebrania, ćwiczenia i spacery. - Skąd pan brał wierzchowca? - pytam raz. - Od bauerów, ziemian i innych koniarzy. Oni się zgłaszali sami z pomocą.

Czuł narastające możliwości osiągnięcia władzy i miał jedno, jak się zwierzał w cełi, skryte pragnienie: cwałować na czele oddziału SS-Reiterei po wzgórzach i dolinach Lippelandu. I żeby koniecznie dowódcą był on, syn Oberwachtmeistra. A za nim - kilku hrabiowskich i ziemiańskich synów oraz przyszłych spadkobierców bogatych kupców. Pewnego niedzielnego dnia na korytarzu więziennym świąteczny spokój. Więc Stroop pokazywał w celi, jak się jeździ konno. Na przygiętych nogach kołysał się miarowo, raz stępa, raz truchtem, potem galopem, wreszcie cwałem. Wydawał okrzyki, cmokał, smagał wyimaginowanego rumaka oraz parskał i rżał jak koń. Stroop nie był nigdy (i tego żałował) w konnych oddziałach SS. Ale je w księstwie Lippe aktywnie współorganizował. Instytucje SS-Reiterei13 to słabo dotychczas zbadane zjawisko III Rzeszy. Myślę, że zaciąganie się do jazdy SS stanowiło w dość dużym zakresie wyraz oportunizmu ludzi, którzy mieli coś do stracenia w politycznej grze i gospodarczych układach tamtych czasów. Konni SS-owcy, w większości arystokraci lub ziemianie, byli jednocześnie i sportowcami, i członkami elity partyjnej, jaką tworzyły Sztafety Ochronne. SS-Reiterei dawała wygodną płaszczyznę wyjściową dla przyszłego ustawiania się w polityce, w ewentualnym dygnitarstwie hitlerowskim, względnie w nieponoszeniu pełnej odpowiedzialności za hitleryzm. Stroop mógł to dobrze rozumieć, gdyż znał wszystko, co dotyczyło koni. Opowiadał mi raz, dlaczego 43 jeden z książąt Lippe nie dzieli po wojnie losu SS-owców. Rozszyfrował jednocześnie podszewkę tego ustępu Wyroku Norymberskiego, który w rozdziale dotyczącym SS, mówi: "Nicht mit eingegriffen sind die Mitglieder der sogennanten Reiter-SS" 14. Stroop twierdził, że członkowie konnych formacji SS zostali dlatego wyłączeni z przynależności do Schutzstaffełn, które w Norymberdze uznano za organizację zbrodniczą, że ,,międzynarodówka" arystokratyczna, i jednocześnie wielkoobszarnicza, chroniła w ten sposób braci skompromitowanych (niekiedy tylko formalnie) współpracą z Himmlerem. Według Stroopa, ów młody książę Lippe żur Biesterfeid, jego znajomy i przez 3-4 lata SS-owski towarzysz (od 1933), wymigał się w ten sposób od odpowiedzialności. Przez konie - do niewinności! Czy Stroop miał rację, nie umiem dać odpowiedzi. W początku drugiego półrocza 1932 37-letni Józef Stroop żył na fali rosnącego powodzenia, komenderował i nakazywał. Maltretowano, a nieraz bito, ,,wszystkich tych bezkręgowców, tych mięczaków", których można było bić. - Żydów u nas, w Detmoldzie i księstwie, było niedużo - mówił. - Szybko zostali wyrzuceni. Pan się pyta o masonów? Z ręką na sercu muszę powiedzieć, że masonów nie ruszałem, choć znałem wnętrze ich gmachu. Oni za dobrze byli z furstem, z ziemianami i z naszymi plutokratami. Katolików niewielu mieszkało w Detmoldzie. Podgryzaliśmy ich agitację ideologiczną. Zresztą naukowa działalność Frau Doktor Ludendorff przygotowała nam grunt.

- A niech mi pan naprawdę powie - rzekłem raz do Stroopa - czy działając antykatolicko w Detmoldzie nie bał się pan trochę mamy, która była przecież aktywną katoliczką? - Nie chciałem jej robić przykrości. Poza tym, ona znała wiele osób w mieście. A zresztą katolicy to przecież także w większości dobrzy, choć nieraz mgliści, patrioci. Naturalnie nie mówię o jezuitach i o tych kanalijnych politykach papieskich w Niemczech. Ale w ogóle, tośmy tych pięknoduchów detmoidskich, całą tę bandę marksistowsko--katolicko-żydowską mocno podkręcili. Nic nie mieli później do gadania! - Ale znacznie później, w 1933 roku? - zapytałem. - Tak. Skończyliśmy ich w trzydziestym trzecim... - Nie tak bardzo znów skończyliśmy - wtrącił się nagle Schieike. - Po co mamy tu, w celi, przesadzać! Chociaż hitlerowcy... - Trzeba mówić: my, hitlerowcy - zgryźliwie przerwał Stroop. - Się haben Recht, Herr Generał15 - przytaknął służbiście Schieike. - Ale nie jestem dzisiaj hitlerowcem, gdyż partii już dawno nie ma. Więc chociaż hitlerowcy przystrzygli mocno krzewy socjaldemokratyczne, jezuickie, masońskie, żydowskie oraz obce ideologicznie, a czasami i reakcyjne, to jednak część narodu nie dała się tak łatwo zglajchszaltować. - Bo zawsze - odpowiedział gwałtownie Stroop - w każdym kraju są grupy warchołów, indywidualistów i głupców, którzy nie rozumieją, że wierność idei, że skoncentrowane, jednoosobowe kierownictwo i stuprocentowe posłuszeństwo są 44 podstawą bytu narodowego. Wierność, wierność, wierność - oto cecha prawdziwego człowieka. "Meine Ehre heisst Treue" 16, napis wygrawerowany na honorowym sztylecie i honorowej szpadzie SS ma najszlachetniejszą ludzką i obywatelską treść. - Pan mówi często o wierności - rzekłem. - To ładna i rzadko spotykana cecha. Ale komu należy być wiernym? Każdemu człowiekowi, każdej idei, każdej sprawie? Czy dobrze się stało, że pan był wierny ludziom, którzy doprowadzili wasz kraj do takiej klęski? Stroop zdenerwował się. - Przegraliśmy wojnę tylko dlatego - wyrzucał z pasją - że intrygi międzynarodówki: reakcyjnej, anglosaskiej, żydowskiej, socjalistycznej, komunistycznej, masońskiej i katolickiej, rozsadzały nasz naród. Byliśmy, jak się okazuje, za bardzo liberalni. Rzeszę zdołano pobić tylko przy pomocy części społeczeństwa niemieckiego, przy pomocy takich Canarisów17, Górdelerów18, Stauffenbergów19, Thalmannów20, Schumacherów21, Niemóllerów22, Klugów23, Paulu-sów24, Piecków25, takich bezczelnych gówniarzy norweskich jak Wiluś Brandt26 oraz wielu innych kanalii. Trzeba było ich mocniej trzymać przy pysku!

KONIEC ROZDZIAŁU VI. Lippe "wyraża wolę narodu" Czwarty kwartał 1932 roku przywlókł chmurę na czoło Wotana-Hitlera. Po sukcesie wyborczym NSDAP w lipcu 1932 naród niemiecki zaczyna przejawiać ślady otrzeźwienia. Spada koniunktura dla brunatnych koszul. W kraju rośnie napięcie, bo m.in. kryzys trwa, a liczba bezrobotnych dochodzi do sześciu milionów. Prezydent Hindenburg rozwiązuje lipcowy parlament i po raz drugi w tym samym (1932) roku - w listopadzie - odbywają się wybory do Reichstagu. Przynoszą poprawę stanu posiadania komunistom (100 miejsc w Reichstagu) oraz konserwatywnej prawicy (54). Katolicy mają o 7 mandatów mniej niż w lipcu, a socjaldemokraci o 12 (uzyskali 121 miejsc). Najbardziej ujemne saldo posiadają hitlerowcy. W listopadzie 1932 stracili (w porównaniu z lipcem) ponad 2 miliony głosów i 34 fotele poselskie. Partia Flihrera znajduje się na niebezpiecznej krawędzi, ale jest najliczniejsza w Reichstagu (196 mandatów na 584). - Przyczyną niepowodzeń NSDAP - mówił zdecydowanie Stroop - był wpływ obcych agentur degenerujących naród oraz niewojskowe metody działania naszej partii, zbyt liberalnej i lewicowej. Stroop jest już ważną figurą w rodzinnym miasteczku. Od października 1932 dowodzi Sztafetami Ochronnymi (Fuhrer des SS-Trupps in Detmold), mimo że nie ma żadnego stopnia SS--owskiego. 45 Ulega nastrojom. Czasem szaleje z wściekłości na "niepatriotyczne masy, podjudzane z zewnątrz, które nie rozumieją mądrości Hitlera". Czasem ma chwile zwątpienia. Bo może Fuhrerowi się nie uda... i kto poprowadzi dalej byłych wojskowych, potomków plemienia Cherusków? Ulgę i ,,busolę" znajduje w posłuszeństwie. Po co myśleć, rozważać, przewidywać, borykać się z wątpliwościami?... Gdy się już raz wstąpiło do partii, należy tylko być zdyscyplinowanym, wiernym wodzowi i stosować w razie potrzeby terapię pracy organizacyjnej. Po raz pierwszy usunięto wówczas ze szturmówek SA w Land Lippe element ,,chwiejny i obcy doktrynalnie" albo o "nadwerężonym kręgosłupie partyjnym" czy ,,stępionym ostrzu ideologicznym". Mimo niepowodzeń Hitlera w listopadowych wyborach do Reichs-tagu, Stroop był dumny z Freistaatu. - W naszym Lippe uzyskaliśmy w listopadzie 1932 roku o 1,6 procent głosów więcej od przeciętnej krajowej. Tę dumę wiązał z faktem, że na dwa tygodnie przed wyborami odniósł ,,sukces partyjny". Mianowano go SS-mannem i jednocześnie SS-Scharfuhrerem. Przeskoczył dwa stopnie: SS-Sturmmanna i SS--Rottenfuhrera 1. Taki awans nie był czymś nadzwyczajnym.

Znamy kariery ludzi, którzy w okresach burzy, walki i koniunktury błyskawicznie skoczyli niezależnie od wartości osobistych - w krąg najmożniejszych i decydujących. W końcu listopada i w grudniu 1932 do kacyków hitlerowskich w Lippe przybywają wyżsi funkcjonariusze partyjni. I to nie z Mlinsteru, Bielefeid czy z SS-Gauleitung2 Westfalen, lecz superbon-zowie: z Monachium, z Brunatnego Domu. Pewnego dnia strzelił w Stroopa - jak się wyraził - piorun. Na specjalnej odprawie - opowiadał w celi - zakomunikowano, że Adolf Hitler zwrócił uwagę na Freistaat Lippe-Detmold i zdecydował, dla dobra Niemiec, aby NSDAP wzięła 15 stycznia 1933 jak najbardziej aktywny udział w wyborach do Landtagu3. Przekazano fundusze z głównej kasy partii i to tak znaczne, że Stroopowi zakręciło się w głowie. Czołówka NSDAP zagwarantowała udział w akcji przedwyborczej. Wszystko do dyspozycji detmoidskich nazistów! Stroop wysłuchał dodatkowych rozkazów. Będzie je skrupulatnie wykonywać. Co prawda, czuje się nieco upokorzony, bo wskutek napływu ,,ludzi z góry" nie jest już jednym z głównych hitlerowców w Detmoldzie. Ale szybko się z tym godzi, połechtany łaskawością monachijskich sztabowców NSDAP, którzy mówią: "Lieber Par-teigenosse4 Stroop, musimy zrobić wszystko, aby miażdżąco wygrać regionalne wybory i pokazać, że nasz ruch jest nadal w ataku i wstępnym rozkwicie." Stroop dwoi się, troi i usetnia. Dowodzi, organizuje, działa. Gorliwy, służbisty, "żołnierski", ofiarny. Akcja wyborcza w księstwie Lippe rozpoczęła się niespotykaną koncentracją sił i środków oraz zastosowaniem wielu metod propagandowych. Miały one wpłynąć na ok. 100 tysięcy głosujących obywateli. Bezpośrednia agitacja objęła wszystkie miejscowości kraju Lippe. Rzucono do niej mówców, klakierów, reporterów, filmowców, kolporterów, paszkwilantów i gloryfikantów, bojów-karzy i łagodnych przekonywaczy, demagogów oraz spokojnych pseudonaukowców. Nie zapomniano o 46 rozszerzeniu sieci informatorów i konfidentów. Nie pominięto czapki, papki i soli. Zadbano o transporty kiełbasy wyborczej, a w odległych wsiach hitlerowcy zainstalowali wielkie namioty dla zebrań ,,uświadamiających". - W akcji wziął udział sam Adolf Hitler, sam Góring, sam Goebbels, a ponadto: dr Frick5, Ley6, Kerrl7, Kubę8 i inni przywódcy narodu opowiadał Stroop. - Heinrich Himmler był również obecny, ale jego zadania leżały w innej płaszczyźnie, nie agitacyjnej. - Czy tam go pan poznał? - Tak. I jego, i Adolfa Hitlera, i Goebbelsa, i naszego Hermanna, tego najwierniejszego paladyna Flihrera, i Prinza Augusta von Preus-sen...

- Prinz August Pruski był także pańskim towarzyszem i członkiem waszej partii, "robotniczej" i ,, socjalistycznej"? - Tak. A dlaczego nie? Prinz był mądrym człowiekiem i rozumiał nowe czasy. Żeby pan widział, z jaką elegancją przemawiał każdego wieczora przed wyborami. - Przecież to bogacz i wielki właściciel ziemski? - No, Prinz August von Preussen to więcej niż Grossgutsbesitzer, ale gdyby go nawet tak traktować, to on był nacjonal-soc-jałistycznym obszarnikiem! Centralną kwaterę akcji wyborczej ulokowano w zamku Yinsebeck barona von Oeynhausena, gdzie zamieszkał Hitler9. Stroop brał udział w powitaniu Flihrera na dworcu kolejowym w Detmold. M.in. przeprowadził wstępną kontrolę kwiatów wręczanych ,,Wodzowi" przez delegację dzieci. Jak tam, na dworcu, Stroopowi oczy musiały wychodzić z orbit, a myśl biegła wyjątkowo szybko śledcze, wywiadowcze! Tak szybko, jak w dziesięć lat później podczas Grossaktion in Warschau. Ze względu na znaczenie wyborów w Lippe Hitler odłożył wszystkie sprawy i przyjechał 5 stycznia 1933 do Detmoldu. Był w Lippe dziewięć dni i wygłosił szesnaście długich przemówień na masówkach przedwyborczych. Goebbels zjawił się nieco później, ale już pierwszego wieczora agitował na trzech mityngach w małych wioskach. Naj sympatyczniej (według Stroopa) był przyjmowany przez społeczeństwo Góring. Męski, postawny, "nasz Hermami", ,,bożyszcze kobiet" Lippełandu, otoczony legendą skrzydeł lotniczych z pierwszej wojny światowej. Hełm Hermanna Cheruska też miał skrzydła. Stąd skojarzenia miłe sercu mieszczek i chłopek księstwa Lippe-Detmold. Wszędzie sale przepełnione. To duża atrakcja dla zakutej prowincji zobaczyć i usłyszeć znanych aktorów politycznej sceny Niemiec. Aktorów łaskawych, przymilnych, obiecujących protekcję. Aktorów, którzy z jednej strony sławili piękno Lippełandu, walory mieszkańców, chwałę Hermanna der Cheruskera, pragermańskość Teutoburskiego Lasu, a z drugiej - demonstrowali fotomontaż prawdy, kłamstwa i plotki nie tyle o ,,reakcji i konserwie", ile o socjaldemokratach i komunistach, "rozbijaczach narodu. Żydach i obcych agentach". Bo przecież nie prawica, ale socjaldemokraci rządzili w Lippe po pierwszej wojnie światowej. I nie konserwatyści, lecz członkowie SPD z księstwa Lippe - a wśród nich dwaj przywódcy: Drakę i Fechenbach - byli zwalczani najzajadlej przez agitatorów i bojówkarzy oraz prasę hitlerowską. 47 "Niestrudzona praca narodowych socjalistów w Lippe zgotuje kres nieograniczonej władzy SPD i jeśli los zechce - włączy Lippe do rzędu krajów takich, jak Anhalt, Turyngia, Braunschweig i Meklemburgia, którymi kieruje już duch narodowy i społeczny" - pisał w przedwyborczym

reportażu "Illustrierter Beobachter" z 14 I 1933. Nałykali się wyborcy sloganów, przyrządzonych w rozmaitych sosach - od robotniczoprzemysłowego, poprzez bauerski, do obszar-niczo-bankierskiego. Usłyszeli o ,,historycznych zadaniach narodowego socjalizmu", które polegają m.in. na tym, aby "mocą woli, nowa doktryna państwa XX wieku przekształciła się w Niemczech z teorii i przewidywań, opartych o historyczne rozpoznanie - w rzeczywistość" 10. W słabo uprzemysłowionym i nie zurbanizowanym Lippe chłopi stanowili większość. Główne więc uderzenie propagandowe nazistów przebiegało pod hasłami Bauerstand 11 . Podbechtywano chłopską ambicję, mówiąc im mniej więcej tak: Rzesza zawsze stała na chłopie, na jego patriotyzmie i czynie wojskowym. On nas żywi i broni. Chłopi z Lippe są najczystszymi rasowo potomkami sławnych Cherusków, germańskich zwycięzców nad Rzymianami w Teutoburskim Lesie. Są najofiarniejsi, najbardziej odporni na agenturalne wpływy wrogości. Przecież oni, pod wodzą Yollmera, Ortsgruppenieitera NSDAP ze wsi Mussen, potrafili sami rozgromić socjalistów w niedawnych wyborach gminnych, przygotowując grunt do walki o władzę w Landtagu. - Ten Yollmer z Mussen był wzorem germańskiego bauera - opowiadał Stroop. Wrośnięty w ziemię. Nacjonalista. Świetny gospodarz. Stary żołnierz. Rozumiał istotę naszego ruchu. - Pan go znał? - zagadnąłem. - Tak. Pogłębiałem jego wiedzę społeczno-polityczną. Natychmiast pojąłem, o co idzie. A jakim duchem był owiany, świadczy następujący fakt. Na pierwsze dni stycznia 1933 roku przypadała uroczystość srebrnego wesela małżonków Yollmer. Ale partia prowadziła akcję przedwyborczą i stary Yollmer był w niej zaangażowany 24 godziny na dobę. Więc zadecydował, że srebrnego wesela nie będą obchodzić. Takich chłopów mamy w Lippe! I dlatego nad Hermannslan-dem musiał w końcu załopotać sztandar ze swastyką Adolfa Hitlera. - Ale on trochę socjalistów potłukł w owym Mussen, ten pański Yollmer? spytałem. - No, były jakieś draki i kogoś pobito. Ale nas, dowództwo SS, powiadomiono dopiero potem, po fakcie. - Herr Stroop - zezłościłem się - niech pan mnie nie czaruje. Jestem przekonany, że znał pan doskonale plan przedwyborczego terroryzowania ludzi w Mussen. Bo inaczej, co byłby z pana ze szef Sztafet Ochronnych? Stroop milczał, Schieike chichotał z zadowolenia, że ,,wy garnąłem" (jak później mówił) SS-

Gruppenfuhrerowi i generałowi-leutnantowi der Waffen SS. Zmasowanie sił NSDAP przy wyborach w Lippe przyniosło pewien sukces, jednak nie było mowy omiażdżącym zwycięstwie. Naziści otrzymali 39,5% głosów. Odsetek 48 głosujących na NSDAP w dniu 15 stycznia 1933 wzrósł (w porównaniu z listopadem ubiegłego roku) o 4,8% i - mimo fantastycznej propagandy - hitlerowcy nie osiągnęli teraz szczytu swych powodzeń, który był znamienny dla lipca 1932 roku. W politycznej literaturze niemieckiej (hitlerowskiej i powojennej) niełatwo odnaleźć źródłowe dane z wyborów do Landtagu Lippe w dniu 15 stycznia 1933. Są to tylko fragmenty i uogólnienia; precyzji żadnych. Historyczna kronika nazistów pt. Das Dritte Reich (autor: Gerd Rlihie) zawiera, na stronicy 25 w tomie I, ustęp opatrzony wytłuszczonym śródtytułem: "Gewaltiger Wahisieg der NSDAP liber die Reaktion bei den Landtagswahien in Lippe'"12. Piszą tam, że na 21 mandatów NSDAP zdobyła 9. Reakcja (Deutschnationale) zdołała uratować tylko jeden mandat. W wyborach do Landtagu Lippe ruch narodowosocjalistyczny nie tylko ,,odrobił straty z 6 listopada 1932 r.), ale "wykazał, że jest w marszu rozwojowym". Das Dritte Reich reklamuje "zwycięstwo nad reakcją" a nie pisze słowa o rezultatach walki z socjalistami (zdobyli również 9 mandatów), komunistami (2 mandaty - 11,2% głosów) i postępowymi demokratami. Oficjalna kronika hitlerowców nie mogła się przyznać do niepowodzeń w swych anty lewicowych zamierzeniach. W końcowym zdaniu wspomnianego ustępu Das Dritte Reich zamieszcza komentarz: "Die moralische Wirkung des Wahisieges in Lippe war von ausschlag-gebender Bedeutung" 13. I tu należy Gerdowi Ruhle przyznać rację. Istotnie, rezultaty wyborów do Landtagu Lippe miały dla Hitlera olbrzymie znaczenie psychologiczno-propagandowe i to w skali ogólnokrajowej, a nawet międzynarodowej. Partia nazistowska osiągnęła bowiem wyniki, które pozwoliły Goebbelsowi twierdzić, że przezwyciężono kryzys (ujawniony w ubiegłorocznych, listopadowych wyborach do Reichstagu), że wstrzymano odpływ zwolenników, że społeczeństwo Rzeszy jest "za nami". Na ówczesny kryzys polityki NSDAP składało się wiele elementów - wśród nich: wewnętrzna sytuacja w partii. Secesja Gregora Strassera (kierownika organizacyjnego) była jednym z objawów rozdarcia NSDAP. Gregor Strasser zgłaszał rezygnację ze wszystkich funkcji partyjnych i mandatu do Reichstagu. Liczono się powszechnie z rozłamem. Strasser przyjął kurs na ewentualną współpracę z rządem Schleichera. Hitler zaś sterował wyraźnie ku legalnemu zdobyciu władzy bez wiązania się ze Schleicherem i nie chciał odstąpić od linii NSDAP: kanclerstwodla Hitlera. Ponadto NSDAP goniła resztkami funduszów. Pisze o tym Goebbels w książce Vom Kaiserhof żur Reichskanziei. Dzień przed wyjazdem na przedwyborczą akcję do Lippe notuje on tam: "In der

Organisation herrscht schwere Depression. Die Goidsorgen machen jede zielbewusste Arbeit unmógłich"14. Dodaje, że Hitler nosił się w tym czasie z myślą o samobójstwie. "Wenn die Partei einmal zerfallt, dann mache ich in drei Minuten mit der Pistole Schluss!" 15 W przeddzień przyjazdu Hitlera do Detmoldu odbyło się w domu kolońskiego przemysłowca i bankiera. Kurta freiherra von Schródera, spotkanie Hitlera z Papenem. Uczestniczyli w nim: 49 Hess, Himmler i Keppler. Hitler już się zdeklarował. Zgodnie ze swymi zasadniczymi tendencjami, "ideologią" i potrzebami finansowymi partii - chciał porozumienia, które zakończyłoby się obaleniem Schleichera i zgodą Hindenburga na kanclerstwo Hitlera. Należy przypuszczać, że konserwatyści, junkrzy i wielcy przemysłowcy Rzeszy postawili wtedy Hitlerowi następujący warunek: musicie wygrać wybory do Landtagu, aby pokazać krajowi, że jesteście w stałym Yormarschu16 i jeżeli w tej sytuacji nie oddamy wam legalnie władzy, wyją sami zdobędziecie czynem... ,,rewolucyjnym". Ale wróćmy do przedwyborczej sytuacji w Lippe. Dla tamtejszych mieszkańców przywiązanych do tradycji i na ogół dość nieruchliwych - skok, do jakiego ich skłaniał Hitler i jego ludzie (od Góringa, Goebbelsa aż do Stroopa), był trudny do zaakceptowania. Większość obywateli Freistaatu miała wrodzone poczucie zgody na powolne ich urabianie. Prawie każde głupstwo przyjęliby za swoje, gdyby było sączone kropla po kropli przez nauczyciela, księdza, pastora, feldfebla, policjanta, popularnego rolnika, dobrze prosperującego kupca lub drobnego fabrykanta czy wybitnego rzemieślnika. Ale żeby tak nagle, to nie. Nigdy! To byłoby sprzeczne z ich naturą i obyczajem. Ponadto część mieszkańców była aktywnie związana z tradycyjnymi partiami. Jedni dawali posłuch przyjaciołom z SPD czy KPD. Inni, działacze związków zawodowych, członkowie stowarzyszeń kulturalnych, sportowych itp., nie chcieli się zgodzić z perspektywą glajchszaltowania w ramach partii przyszłego dyktatora. Toteż psychologiczna transfuzja, o jakiej marzył Hitler (i Stroop), była nie do przeprowadzenia w Lippe bez oporu, choćby drobnego. A zresztą, w miarę postępującego rozagitowania, rzadko kto się kwapił do przetoczenia mu światopoglądowej krwi, mimo że nazistowskie karetki pogotowia ideologicznego czekały pod niegasnącymi motorami. W tej sytuacji sięgnięto do przemocy i zastraszenia. Stroop chętnie posłuchał rozkazu o ,,założeniu terroru". On zawsze twierdził, że partia jest zbyt delikatna i że "durni trzeba uszczęśliwiać wbrew ich początkowej woli", uszczęśliwiać rozkazem i siłą fizyczną, w imię "słusznych idei". Lubił akcje bezpośrednie. Często to podkreślał, posługując się terminem francuskim: action directe.

Rozpoczęto action directe 17. Brunatne koszule i "trupie główki" zaczęły się wyżywać. Bili, palili, porywali ludzi. Na Detmold padł strach, gdy rozniosła się wieść, że naziści zdemolowali spółdzielnię spożywców republikańskiego związku robotniczego i że doszło do walki między hitlerowcami a członkami Reichsbanneru18. Pięć osób odniosło rany. Hitlerowcy wytłukli szyby w lokalu spółdzielczym i sąsiednich mieszkaniach. Strzelali, grzmocili pałkami, kijami, kastetami. Wygarnęli na ulicę sprzęty i papiery spółdzielni. Akta rzucali w ognisko. Szaleli z wściekłości i radości. Stroop ze swym pocztem dowódcy Sztafet Ochronnych stał opodal i patrzał na ręce SA i SS-mannów, czy nie za słabo biją, czy są żarliwi. (W kwietniu 1943 też 50 będzie tak patrzał w palonym getcie Warszawy). A jeszcze dalej, uliczkami romantycznego Detmoldu przechadzali się w cywilu hitlerowcy wyższych szczebli, bacząc, czy Stroop i jego podkomendni wykonują rozkazy do końca. (W kwietniu 1943 Himmler, Kriiger i inni również będą bez przerwy kontrolowali Stroopa, czy dobrze realizuje akcję ludobójczą w Warszawie.) Nazajutrz po wyborach do Landtagu, Stroop czyta artykuł Goebbelsa w "Der Angriff" pod tytułem Signal Lippe! Goebbels podkreśla tam ogólnoniemieckie znaczenie wyborów, nie ujawnia szczegółów akcji i dmie w róg narodowego tryumfu. Artykuł staje się podstawą wyjściową bitwy politycznej najbliższych dni. NS-Reichspres-sestelle19 ogłasza, że NSDAP po przezwyciężeniu chwilowych trudności wchodzi w fazę dalszego rozwoju. Nazistowskie dzienniki, idąc za wytycznymi Goebbelsa, podnoszą wybory w Lippe do rangi referendum ludowego na rzecz oddania władzy Fuhrerowi. "Zwycięstwo w Lippe" wzmacnia sytuację Hitlera, Góringa i Goebbelsa w zakulisowych pertraktacjach z wpływowymi kołami, które stawiały na NSDAP. M.in. von Papen, konferując z prezydentem von Hindenburgiem, powołuje się na rezultat wyborów w Lippe i sugeruje, że mają one charakter testu politycznego, podobnie jak wybory uzupełniające w Wielkiej Brytanii i USA. Sukces NSDAP w Lippe jest na ustach wszystkich. Również zagranica wyraża żywe zainteresowanie i niepokoi się "trikiem tak-tyczno-wyborczym w Lippe", dzięki któremu hitleryzm może głosić, że jest "i zwycięski, i zaaprobowany przez naród niemiecki". "Czasem zwykła pestka może zaważyć na polityce narodowej" - pisał wówczas jeden z dzienników europejskich, rozumiejąc pod "pestką" Freistaat Lippe z jego wyborami. Można by się zgodzić z takim uogólnieniem, ale pod warunkiem, że casus z ,,pestką" nie był przypadkiem losowym, lecz narzędziem działania politycznego Hitlera, zaakceptowanym przez jego sojuszników czy nawet mocodawców. W wyniku tego działania zmontowano ów pozór prawdy, owe "zwycięstwo w Lippe", roztrąbione przez propagandę przy braku dostatecznej riposty ze strony niezafałszowanej informacji. Nastąpiły posunięcia kameralne i matactwa polityczne, przy jednoczesnym podawaniu masom ekscytujących używek. Jedną z nich był krzyk o Lippe, które "wyraziło wolę narodu". Działając szybko, doprowadzono do aktu z 30 stycznia 1933 roku. Tego dnia władza w Rzeszy przeszła legalnie z dłoni 86-letniego Paula von Hindenburga w ręce Adolfa Hitlera i jego zorganizowanych popleczników.

W chwili objęcia władzy przez Hitlera Sztafety Ochronne (S S) liczyły w całych Niemczech ok. 52 tysięcy ludzi dobranych na podstawie "rasy i krwi". Niedużo, jak na himmlerowską armię. Ta armia rozrośnie się wkrótce, posiądzie cały kraj i zajmie miejsce dawnej pruskiej soldateski, która według Mirabeau - była "właścicielem Niemiec". W granicach "pestki" Lippe (zaledwie 1215 km2 i ok. 160 tysięcy mieszkańców) działał Józef Stroop. Przyczynił się do sukcesu, który ze swą datą - 15 styczeń 1933 - znalazł się w kalendarzu partyjnym NSDAP, a później na liście dni 51 uroczystych narodu i państwa. I znów Stroop znajduje się w germańskim siódmym niebie. Jego zasługi są znane. Po "udanej robocie" zdobył przychylność czołówki NSDAP, kontakty, stosunki i lepsze warunki bytu. Ma pieniądze. Awansuje. Przeskakując znów jeden stopień w SS, zostaje 15 lutego 1933 SSTruppfuhrerem. Mieszczanie kłaniają mu się nisko. Żony i siostry detmoidczyków zabiegają u Gnadige Frau Stroop o protekcję u męża. A on często jeździ z wizytami po bauerhofach, dworach ziemiańskich, pałacach, zamkach i sam furst Lippe - jak Stroop zwierzał się w celi - zaprasza go do siebie. Zaprasza SS-Truppfuhrera Stroopa, syna swego b. komendanta posterunku policji, na narady i konsultacje. Traktuje go kieliszkiem reńskiego, po którym Stroop wraca z licem tak rozpromienionym, jak przed laty jego ojciec, stary Oberwachtmeister Konrad. Stroop posiada już kilka par długich butów i spodni galliffet. Jeździ konno, o ile mu na to pozwalają zajęcia. A roboty ma dużo, gdyż NSDAP chwyciła wielki wiatr i każe: działać, działać, działać! Nie dać ochłonąć wrogowi! Wykorzystać szansę, wzmóc ogień pościgowy! Maszerować! Bić, żeby drzazgi z pobitych leciały! Tymczasem nie ma czasu na awanse, ordery, premie. To jest przecież "wielki przełom, analogiczny do dni wojennych". Więc pomagajcie sobie sami wy - tam na dole drabiny partyjnej, jak możecie i umiecie! Wydaje mi się (choć Stroop nigdy tego jasno nie powiedział w celi), że przyszły SS-Gruppenfuhrer umiał w tych czasach pomagać sobie i rodzinie. Z początkiem marca 1933 roku spotyka Stroopa ,,wielki zaszczyt i wysokie stanowisko". Zostaje mianowany dowódcą Policji Pomocniczej Landu Lippe. Dziesięć dni przedtem Góring włączył do regularnych sił policyjnych 50 tysięcy członków SA i SS, którzy mieli stanowić Policję Pomocniczą20 Rzeszy. Odkomenderowanym SA- i SS-mannom wydano broń, nałożono na rękawy białe opaski oraz zrównano ich w prawach z regularną policją, aby ją "uzdrowić". Jak widzimy, Stroop wziął od tej pory również formalny udział w narastającej fali okrucieństw i

bezprawia. Faktycznie kierował już przedtem w Land Lippe SSowskim zespołem w długich butach, który wrzaskiem, ekscesami, terrorem, maltretacjami i przestępstwem przyczynił się do utorowania Flihrerowi (i sobie) drogi do nieograniczonej władzy. Fuhrerem der Hilfspolizei in Lippe pozostawał Stroop do połowy czerwca 1933. Zasilił swymi podwładnymi szeregi zawodowej policji, "wychowywał ją" i kształcił według "nowego ducha". W praktyce stanął ponad prawem. Jako szef policji kraju Lippe miał Józef Stroop pod swymi rozkazami malutką kadrę starych policjantów, sporą liczbę "nowych policjantów", złożoną z członków nazistowskiej Policji Pomocniczej, oraz aktyw SS-owski. Była to w sumie duża grupa dyspozycyjna, gdyż od połowy stycznia 1933 Stroop kierował trzecim Sturmem (odpowiednik kompanii) V-go Sturmbannu w 19-tej SS-Standarte. Ojciec Stroopa, Oberwachtmeister policji Konrad Stroop, obsługiwał kiedyś ten sam teren przy pomocy tylko pięciu urzędników. I również był wiernym szefem policji Lippe, ale w innych warunkach. 52 Między pozycją ojca a syna istniały dwie zbieżności: każdy z nich był szefem policji w księstwie Lippe oraz nie miał wyższych kwalifikacji w tym zawodzie ("Józef Stroop nawet nie miał niższego wykształcenia policyjnego - w przeciwieństwie do ojca). Różnica zaś między nim a Oberwachtmeistrem Konradem polegała na tym, że Józef Stroop stał się członkiem elity Lippelandu i poznał osobiście Hitlera, Góringa i Himmlera. Przede wszystkim Himmlera. KONIEC ROZDZIAŁU VII. Posłuszny, syty i dostojny Nareszcie wybił sobie wrota kariery - po czternastu latach oczekiwań i zabiegów. Już nie popuści Stroop szansy, którą mu dał triumf NSDAP w Lippe. Wciągnie się na szczyty Czarnego Korpusu 1. On go postawi na nogi i w życiu urządzi. Sam Himmler zwrócił uwagę na Stroopa podczas wyborów do lippskiego Landtagu. Będzie go pamiętał (wierność za wierność!) i wykorzystywał. Lecz nie czas na awanse - NSDAP dopiero zaczynała przeobrażać kraj. - Byłem potrzebny w Lippe. Musieliśmy je przeczesywać - wspomniał Stroop - wyławiać pasożytów i wrogów rewolucji narodowej oraz utrwalać zdobytą władzę. Hitlerowcy wzięli się ostro za SPD i KPD. Spokojniejsze metody (choć nie najłaskawsze) zastosowano wobec chadeckiego centrum. Zaczęto coraz jawniej kokietować reakcję. Ale przede wszystkim realizowano wstępne fazy antyżydowskiego "programu na raty" - jak to określał Stroop. Następuje

"aryzacja" majątków, a inteligencję pochodzenia żydowskiego poddaje się prześladowaniom coraz brutal-niejszym. Otwarta grabież, znakowanie, wyniszczanie fizyczne i zagłada przyjdą ,,w odpowiednim czasie". Znaczną część tych pilnych zadań dla księstwa Lippe-Detmold wykonał Stroop, szef tamtejszej Policji Pomocniczej. Jednocześnie zajął się poszerzaniem i szkoleniem kadr SS. Pracę ma spokojniejszą. On nie lubi "wariackich" improwizacji, czego wymagał przełom lat 1932-1933. - W Lippe na ogół wszystko szło pomyślnie - opowiadał. - W jednej tylko sprawie mieliśmy kłopoty ze znaczną częścią opinii publicznej księstwa... - ...liczyliście się z nią? Pan nie mówi serio! - przerwałem. - Na serio - odpowiada Stroop - bo, gdy wszyscy są przeciwni, to także źle. - O co szło opinii? - O suwerenność księstwa, które od stuleci, mimo że niewielkie, było samodzielnym krajem Niemiec. A tu nam szybko przydzielono Reichsstatthaltera2. I to nie odrębnego dla naszego Freistaatu, ale wspólnego: dla Lippe-Detmold i Lippe-Schaumburg. Wszyscy mieszkańcy byli oburzeni, a niektórzy nawet dotknięci do żywego. - Pan też? - Chyba i ja nie byłem zadowolony. Wychowałem się w poczuciu półsuwerennej 53 autonomii naszego kraiku, choć dzisiaj rozumiem, że polityka party kularzy przynosiła Rzeszy tylko straty. - A pan wie, że po wojnie Lippe znów jest w pewnej mierze samodzielne? Nie jak za czasów kajzerowskich czy weimarskich, ale alianci i Adenauer przywrócili w NRF stan nieco zbliżony do 1932 roku. Uszanowali ideę samorządności poszczególnych krajów, a więc przyznali pewne wolności z dziedziny prawa państwowego. - Nic mnie to nie obchodzi - szarpnął się, nagle rozdrażniony. - Nie lubi pan wolności? - Takiej? Nie lubię. - No, to pan siedzi w mamrze. - I pan też. - Ale ja cenię każdą wolność. Sytuacja Stroopa przedstawia się w latach 1933-1934 pomyślnie i obiecująco. Podtrzymuje kontakty z wyższymi rangą nazistami. Mają o nim dobrą opinię. Jest pilnym

organizatorem partii i własnych interesów, co jest zjawiskim nierzadkim. Jednym z osobistych przeżyć Stroopa owych czasów, do którego często wracał w rozmowach więziennych, była "zwycięska Herbstparade"3 w Norymberdze, w 1933. Jako młody stażem członek NSDAP - i zgodnie z tradycyjnymi postawami większości mieszkańców Lippelandu - reaguje z entuzjazmem na uroczystości, przemarsze, apele, mowy, na obecność Fuhrera i jego sztabowców, na flagi, sztandary, strumienie piwa i stosy wurstów4 oraz na "festen, gleichen Schritt"5. Nałykał się Stroop w Norymberdze tego "historycznego zwycięstwa" aż po denko czapki SS-owskiej. - Wywiozłem stamtąd obtartą do krwi nogę - wspominał w celi Stroop. - Na Herbstparade 1933 roku sprawiłem sobie nowe buty. Szewc dał zbyt twardą skórę przy pięcie. Po powrocie do Detmoldu dałem mu w mordę, choć zaklinał się, że jest niewinny. Mówił: "Herr Truppfuhrer, pan nie zdążył przyjść do przymiarki, a rozkazał przysłać sofort ledwo wykończone die schwarzen Marschstiefel6..." Ale przecież to wina tego szewczyny. Przymiarka była czy nie, wszystko jedno. Dostarczenie niewygodnych butów na paradę to sabotaż. Stroop zostaje oficerem SS. Nominacja poprzedzona jest komplikacjami. Koledzy z munsterskiego SS-Abschnittu chcą, aby Stroop awansował normalnie, stopień po stopniu. Stroop uważa, że jego zasługi przy wyborach w Lippe przemawiają za awansowym wyróżnieniem. Stawia się okoniem. Przypomina kariery różnych "chłystków", jak mówił, którzy już dawno zostali SS-Hauptsturmfuhrerami. W końcu interweniuje Himmler, którego Stroop "przypadkiem" spotkał. "Treuer Heini"7 zdziwił się, że zasłużony w lippskich wyborach Stroop jest tylko SSTruppenfuhrerem. Każe naprawić krzywdy, przesunąć Stroopa o trzy stopnie - jeden podoficerski, dwa oficerskie - i mianują go w marcu 1934 roku od razu SS-Hauptsturmfuhrerem (odpowiednik kapitana). - To była dla mnie duża rzecz - rozmarzył się raz Stroop. - Natychmiast 54 sprawiłem sobie nowy mundur. Czarnosukienne patki na kołnierzu otoczone aluminium. Na lewej dwa błyszczące paseczki (tzw. Spiegellitzen) i trzy kwadratowe gwiazdki. Srebrny naramiennik na prawym barku. Żona wniebowzięta. Matka także, ale trochę mniej. Mutti wolałaby, żeby Józio został kapitanem Wehrmachtu. Stroop jest już za pan brat z dowództwem macierzystego XVII SS-Abschnittu, którego siedziba znajduje się w Mlinsterze. W skład Abschnittu wchodzą trzy SS-Standarten (pułki): 19, 72 i 82. W 1934 roku państwo Stroopowie wraz z sześcioletnią córeczką Renatą osiedlają się w Mlinsterze. Stroop, szef sztabu XVII SS-Abschnittu, tkwi w centrum nazistowskiej roboty organizacyjnej i

politycznej okręgu munsterskiego. Ma dostęp do kartotek SS, ochronnych i ofensywnych. Uczy się polityki. Przyjmuje meldunki i sprawozdania, inspiruje, szkoli, nakazuje, ocenia. Trzyma twardą ręką. Surowy i skrupulatny, nie pozwala na litość. "Każdy, kto nie z nami -jest przeciw nam!" Jednocześnie stara się być elegancki, intelektualno-subtelny, a nawet dystyngowany. Otoczenie wyczuwa, że ma plecy. Koledzy wiedzą, że zna osobiście Hitlera, Himmlera, Góringa. O tym ostatnim mówi: nasz Hermann. "Bracia z SS" liczą się z pełnym rezerwy detmoidczykiem, który daje do zrozumienia, że on - to ho! ho! - Dopiero w Mlinsterze mundur mi dobrze uszyli. Tam lepsi krawcy. A wtenczas moje długie buty to zwierciadlany poemat do jazdy konnej! - Bieliznę pan często zmieniał? - pytam. - Codziennie. I dzień w dzień się kąpałem, jak każdy dżentelmen. - Perfumował się pan też codziennie? - Po kąpieli trzeba się zawsze natrzeć wodą kolońską - przytaknął. Myślę, że ówczesny Stroop to skrzyżowanie "rewolucjonisty" z młodym, zadufanym dziedzicem. Częsty objaw u powodzeniowca, na którego partyjnych barkach "spoczywa ciężar idei, narodu i państwa". I który nieraz wraca ze śledczo-dochodzeniowych zakamarków SS do ramion wypielęgnowanej żony lub tuli dziecko. W Mlinsterze rodzi się Stroopom w 1934 roku syn, pierwszy, Jurgen. Ale po kilku dniach umiera. Stroop zrozpaczony. Wini żonę za śmierć dziecka. Jeszcze w więzieniu w 1949 miał do niej pretensję, że "nie umiała prawidłowo urodzić pierworodnego". Pamięć zmarłego syna ,,świętą" dla niego, jak powtarzał w celi, wygrywa politycznie w wiele lat później. Wnosząc w 1941 roku o zmianę imienia Józef na Jlirgen, motywuje pisemnie ten krok m.in. śmiercią syna Jlirgena w 1934. Zmarłe dziecko podparło tezę o światopoglądowej czystości ojca. Bo Jurgen jest imieniem "czysto germańskim". Z opowiadań o okresie, w którym Stroop zaczynał być ważny, utkwiła mi w pamięci jego relacja o wizycie u arcybiskupa Munsteru, hrabiego Clemensa Augusta von Galena. Jest rok 1934. Arcybiskup graf von Galen napiętnował właśnie eutanazję i potępił 55 sterylizację. Miał w tym czasie nie najlepsze stosunki z NSDAP. - Biskup von Galen to wielki pan, prawdziwy arystokrata i typ renesansowego księcia kościoła opowiadał Stroop. - Przyjął nas bardzo grzecznie, lecz dumnie.

Z dalszych opowiadań wynikało, że Stroop wraz z powinowatym arcybiskupa, członkiem dowództwa SS w Mlinsterze, przyszli do von Galena w celu wysondowania jego opinii i zamiarów oraz, myślę, nieoficjalnego zaszantażowania, że jeśli arcybiskup nie uspokoi się, to NSDAP ujawni dane rzekomo kompromitujące aparat probosz-czowsko-zakonny. Szło, jak mówił Stroop, o jakieś nieobyczajności księży, mnichów i zakonnic, o przekroczenia dewizowe oraz interpretację prawa własności kościelnej. Arcybiskup był łaskawy, a jednocześnie atakujący i od czasu do czasu władczy. Początek wizyty przyjemny, bo von Galen wspominał zasługi matki Stroopa, działaczki katolickiej z Detmoldu. W tej części rozmowy, która była zbliżona do dysputy teoretycznej, światopoglądowej, von Galen nie dał się przekonać o słuszności zapędów Rosenberga. Potępiał przepisy o sterylizacji i eutanazji. Atakował tendencje wprowadzenia religii starogermańskiej. Wyśmiał śluby małżeńskie przy wotanowskich ołtarzach czy ogniskach. Ostro krytykował pogrzeby bauerów SS-manów, którzych prochy rozsiewano po polach itp. - Skąd Galen wiedział, że właśnie kilka dni przedtem wziąłem udział w SS-owskim pogrzebie komentował ów fragment rozmowy Stroop. - To była podniosła uroczystość. Westfalski bauerhof. Właścicielowi dziedzicznej zagrody, członkowi SS, zmarł ojciec. Syn przywiózł prochy z krematorium, zebrał rodzinę i przyjaciół, zdjął kurtkę i czapkę SS-mańską, przypasał płótno do siewu, wsypał w nie prochy ojca i ruszył w pole, rzucając co kilka kroków garść popiołu. Z ziemi powstał i do ziemi wrócił jego ojciec. Piękna tradycja. Potem urządzono przyjęcie, jak nakazują starogermańskie obyczaje. Galen musiał wiedzieć, że ja tam byłem. Ale skąd? Patrz pan, jaki sprawny wywiad mają jezuici. Galen raz na chwilę wpadł w złość - dodał Stroop - a mianowicie, gdy wspomniał o zakusach na własność kościelną. Gdy już oficerowie mieli opuścić komnatę arcybiskupa, von Galen rzekł (relacjonuję za Stroopem): - Jednego wam kościół, matka nasza, odmówić nie może, a to patriotyzmu. W niejednym jesteście zbałamuceni. Jednak Yaterland wszystkich jednoczy bez względu na przynależność organizacyjną. Wasza partia i kanclerz Hitler rządzą Niemcami. My, katolicy niemieccy - ciągnął Galen - zawsze modlimy się za naród, za rząd, za ojczyznę, Fuhrera. Jako pierwszy biskup niemiecki złożyłem w październiku 1933 r. na ręce Góringa przysięgę na wierność. Nie zapominajcie o tym, meine Herren. Auf Wiedersehen, meine Herren! - Więc jaki był arcybiskup von Galen według pana? - pytam. - Z wami czy przeciwko wam? - Galen zwalczał niektóre nasze reformy, szczególnie w zakresie moralności 56 nacjonal-socjalistycznej. Był papistą. Ale jednocześnie nacjonalistą!

- I szowinistą - wtrącił Schieike. - Szowinizm jest skondensowaną miłością do własnego narodu. Dobry Niemiec nie może nie być szowinistą. - Więc jaki był w końcu Galen? - Dobry, bo nieposzlakowany nacjonalista. A jednocześnie łączył z niemieckim nacjonalizmem myśl i politykę papieską, rzymską, na której Niemcy wiele traciły przez stulecia. Ośrodek kierowniczy, któremu uległ von Galen, znajdował się poza Niemcami i dlatego Galen w sumie nam szkodził. Ale nie za bardzo. I tu Stroop zaczął się rozwodzić. Krążył miarowo wzdłuż celi, której koloryt przypominał wtedy niektóre obrazy Renoira. Zachodzące słońce wciskało przez okno wiązki różowych promieni. Gdy Stroop w nie wkraczał z cienia - jego czerwonawa amerykańska kurtka nabierała gdzieniegdzie barw świeżej krwi. Ta sceneria świetlna, ruchoma, towarzyszyła wywodom Stroopa o katolicyzmie w Niemczech, reformacji, wierzeniach Germanów itp., wszystko w mieszance poglądów Ludendorffa, Rosenberga, Streichera, no! i przede wszystkim Hitlera. Z tej powodzi koncepcji i opinii zacytuję kilka. - Pacelli8, zły duch Papena, jedyny cudzoziemiec w Niemczech, o realnych i głębokich wpływach. - Adenauer, "ein kleiner Mann"9. Więcej Rzymianin niż Niemiec. A właściwie to bardziej patriota kraju reńskiego niż Rzymianin i Niemiec. Róże i pieniądze były i są dewizą Adenauera, którego myśmy, ludzie Hitlera, zneutralizowali, pozwalając mu wygrać w 1938 roku proces sądowy przeciwko miastu Kolonii o prawie 300 tysięcy marek. Wszyscy wiemy, że istnieje tysiąc metod kupowania ludzi. Jednym daje się w łapę. Do innych można przegrać w karty lub obdarowuje się ich żony czy kochanki. Jest również taka kategoria, rzadka, którym pozwala się wygrać proces cywilny przeciwko władzy, będącej w okresie niezachwianego powodzenia. Schieike, specjalista od przestępstw obyczajowych, wtrącił: - Z łapownictwem czy finansowym oddziaływaniem na ludzi to jak ze zboczeniami seksualnymi. Pomysłowość jest tu nieograniczona i nie wiadomo, jaką metodą zaskoczy człowieka przestępca obyczajowy. - Ale przestępcą jest i ten, co bierze, i ten, co daje - rzekłem cicho. - Jeżeli to, o czym pan opowiada, jest prawdą, to wasza partia, wasz rząd też współdziałał, jako strona, w całej machinacji. - W polityce nie ma zasad moralnych - stwierdził Stroop, trochę zmieszany. - Mam inne zdanie - odpowiedziałem. Nikt nie zabrał głosu. Po chwili Stroop ciągnął dalej: - Kościół katolicki jest światową, najgłębiej zakonspirowaną wspólnotą, kliką, zakonem oraz federacją rozmaitych ugrupowań, które pozornie są ze sobą na noże.

Elementy te mogą się nawet wzajemnie zwalczać, ale w najistotniejszych sprawach zawsze będą kroczyć razem albo popierać się. Przykład ostatniej wojny na to wskazuje. W 1943 roku Heinrich Himmler mówił mi, że ma rzeczowe dowody zażyłej 57 współpracy członków ścisłego sztabu papiestwa z najbardziej zakonspirowanym przywództwem masonów. To niezwykłe, wydawałoby się, współdziałanie miało na celu całkowite zniszczenie Niemiec w wojnie. Stroop wygłaszał również swe poglądy na temat chrystianizmu, który (według niego) "jest nie tylko zespołem religii przesiąkniętych judaizmem, ale instytucją powstałą z inspiracji żydowskiej". - A Chrystus? - pytam. - Chrystus, bardzo mądry człowiek. Filozof, romantyk. Rasowo: półnordyk. Matka jego służyła przy świątyni i była popierana przez ważnego kapłana. Zaszła w ciążę z jasnowłosym Germaninem, jednym z żołnierzy plemion germańskich, które wędrowały trasą na północ od Karpat aż do Azji Mniejszej. Stąd Chrystus był blondynem i innym psychicznie od Żydów, którzy jego nauki "ufryzowali", przykroili do swych celów, a potem puścili na rynek międzynarodowy, aby upodlić i zmiękczyć człowieka przez wpajanie mu poczucia winy. Słuchałem cierpliwie, nie przerywając. I przez chwilę zdawało mi się, że niczego w życiu nie znam, niczego nie wiem. W okresie munsterskim (maj 1934-czerwiec 1935) ukształtował się Stroopjako członek elity SSmańskiej. W sztabie XVII SS-Abschnittu nauczono go rozeznania "ideologicznego", tajników biurokracji partyjnej oraz "wyższych metod" prowadzenia śledztwa i stosowania terroru. To chyba w Mlinsterze nastąpił u Stroopa początek szybkiego procesu deformacji, który bywa obserwowany tam, gdzie zjawia się błyskawiczna poprawa warunków bytowych, przyznawana ludziom o słabym intelekcie, wahiiwym rozsądku! nie najtwardszym charakterze; poprawa o cechach uprzywilejowania i separacji od dotychczasowych środowisk. - Nic tak nie izolowało hitlerowców, a szczególnie sztabowców z SS, od społeczeństwa - wyraził swój pogląd Schieike - jak guma opon samochodowych. Auto nie było wtedy przedmiotem powszechnego użytku w Rzeszy, a oni nic, tylko samochodami stale się rozjeżdżali. Zakonspirowane dochody i tajne premie dla SS-owców szybko ich odmieniały. Własne NSDAP-owskie, zaopatrzenie, krawcy i szewcy SS, własne Hełmy10, szpitale, hotele, kurorty, kluby rasowych nordyków, zakamuflowane domy publiczne Lebensbomu 11 itp., wszystko to ich oddzielało od narodu. Jak byłem młody, to socjaldemokraci nieraz mi powtarzali, i chyba mieli rację, że zmienione bytowanie szybko przekształca świadomość. Przy końcu swej munsterskiej praktyki sztabowej Stroop awansuje do stopnia SS-Sturmbannfuhrera (odpowiednik majora) i wkrótce przechodzi na ważny posterunek, do Hamburga. Jest czerwiec 1935,

gdy Stroop obejmuje dowództwo 28 SS-Standarte (pułku) w tym mieście wielkiego portu, wielkiego handlu i wielkiego przemysłu. W mieście Hanzy, liberalnego mieszczaństwa i zorganizowanego od dawna proletariatu, przede wszystkim stoczniowego i marynarskiego. Hamburg nie był łatwym miastem dla hitlerowców, nie budził ich zaufania. Musieli je więc nasycić jednostkami uderzeniowymi. Jedną z nich dowodził Stroop. 58 - Naszym miejscem postoju nie był sam Hamburg w jego historycznych granicach, lecz wielkie przedmieście, Altona, niegdyś samodzielne miasto Prus, niezależne od wolnego, hanzeatyckiego Hamburga - opowiadał Stroop. - Pan, jako dowódca 28 pułku SS, trzymał Altonę w garści. - Altony nie trzeba było pilnować. To willowa dzielnica. Mieliśmy zwróconą uwagę na śródmieście Hamburga i sektory portowe oraz przemysłowe. Już byłem "im Bilde", jak mówią Niemcy, czyli zrozumiałem, o co mu szło. 28 SS-Standarte Stroopa była najprawdopodobniej jednostką interwencyjną zakwaterowaną w spokojnej dzielnicy do manewru i uderzenia tam, gdzie zachodziła potrzeba. Taki zły pies, uwiązany wśród róż, czerwonych dachów i zielonych okiennic. Spuszczano go w razie zagrożenia interesów NSDAP. Samo przeświadczenie, że 28 SS-Standarte stale czuwa, mogło wpływać uspokajająco na część hamburczyków. Nie będąc, jak większość dowódców SS, w rozgardiaszu codziennych akcji politycznych, Stroop przydzielone miał inne zadania: była to m.in. praca szkoleniowa. U niego, w Altonie, przeprowadzano kursy, odprawy ideologiczne, "dyskusje", ćwiczenia itp. Tam też zbudowano ośrodek religijno-germański. - Nasi uczeni - relacjonował Stroop - odkryli koło Bardowi-cku resztki drewnianej budowli pragermańskiej. Przenieśliśmy ją do Altony i zrekonstruowaliśmy. Ale były z tym kłopoty. Regulaminy przeciwpożarowe Hamburga zabraniały wznoszenia domów z materiałów łatwo palnych. Biurokraci hanzeatyccy zasłaniali się prawem i nie pozwalali budować z drewna. Musieliśmy wydać furę pieniędzy na przeciwogniową impregnację każdej belki, deski i gontu specjalnym płynem. Zaangażowaliśmy wysoko płatnych specjalistów i w końcu zrobiono, co chcieliśmy. W pięknym parku, wśród dębów, stanął prehistoryczny budynek...

- ...będący waszą świątynią? - Tak. Wyposażyliśmy go w urządzenia wzorowane na muzealnych zabytkach germańskich. Była tam sala z ogniskiem i metalowym kotłem na łańcuchach. W tej sali udzielaliśmy ślubów według germańskiego rytuału, gromadziliśmy się... - ...na nabożeństwa? - No, nie na nabożeństwa, ale na coś w tym rodzaju. Na zebrania, akademie SS-mańskie itp. Schieike słuchał z zaciekawieniem, marszcząc się coraz bardziej. W końcu jego poczucie gospodarności i oszczędzania spowodowało wybuch: - Po jaką cholerę - krzyknął - zbudowaliście za ciężką forsę ów pseudozabytkowy "kościół"?! Impregnacja drzewa kosztowała dziesięć razy więcej, niż postawienie nowoczesnego budynku! Ludzie ciężko pracowali, często za fenigi, a oni tysiące desek i gontów nasycali kosztownym płynem dla własnej fantazji. Marnotrawcy, Yerruckte12. I w celi wybuchła awantura, po której Stroop z Schieikem nie rozmawiali ze sobą chyba przez trzy dni. Wyczułem, że Schieike nareszcie poczuł się samodzielnym człowiekiem. Wyrwał się, może na jakiś czas, z przyrodzonego Niemcom uwielbienia dla rangi generalskiej! To mógł być dla Schieikego przełom. 59 Stroop zajmuje w Altonie pół dużej willi. Dysponuje autem. Ma pieniądze. Jest odżywiony. Kucharka świetnie gotuje. Córeczka rośnie, ma już osiem lat. No, i żona rodzi w lutym 1936 roku syna, Olafa. Stroop radosny i dumny. Ma dowód, że jest dobrym reproduktorem. Co prawda już wcześniej wciągnął się w akcję Lebensbornu. Ale to zupełnie co innego mieć syna "nordyka" o skandynawskim imieniu Olaf, niż przyczyniać się do wzrostu SS-owskiego potomstwa metodą zakonspirowanych praktyk Lebensbornu. Co prawda lebensbornowe spotkania napełniają dreszczykiem cudzołożenia, dają smak hotelowych "łajdactw", zaspokajają ciągoty, stwarzają możność oficjalnego, choć zatajonego, przespania się z obiektem biurowego flirtu - ale to nie to, co spłodzenie syna z w ł a s n ą Kathe, na własnym łożu, we w ł a s n y m mieszkaniu. - Czy żona wiedziała, że pan był w Lebensbornie? - Nigdy! Rok 1936 jest dla Stroopa rokiem ustabilizowanego powodzenia i sytości. Nie tylko zdobywa (on często używał tego terminu) syna, ale i w dwa miesiące po urodzeniu Olafa otrzymuje stopień podpułkownika (SS-Obersturmbannfuhrera). Później wysyłają go na miesięczny letni kurs jazdy konnej i powożenia pojazdami konnymi do SSReitschule w Forst, nad Nysą Łużycką.

Jak wspomniałem, Stroop był miłośnikiem koni i konnej jazdy. Pobyt w Forst staje się dla niego wypoczynkiem, okresem odprężenia, wspominanym wielokrotnie. Często wracał do tego tematu. Pokazywał w celi, jak się kieruje wozem zaprzężonym w sześć koni. Jak się toczy ósemki, zakrętasy, wywija i strzela z bata. Wszystko w tempie zawodniczym. Oczy miał wówczas wesołe, twarz zaróżowioną, ruchy gimnastyka. Czasem tak donośnie krzyknął, niby na tego lewego siwka, co tak niesfornie wyłamywał się z toru, że strażnik więzienny stukał w żelazne drzwi celi i już w ciszy obserwowaliśmy dalej teatrum powoźnicze Stroopa. Z Hamburga Stroop był delegowany na krótkie kursy języka rosyjskiego do SS-owskiej centrali w Berlinie. Już wówczas zaczęto go przygotowywać do przyszłej akcji na Wschodzie. Ale Stroop był antytalentem językowym i ani w ząb nie znał rosyjskiego, poza kilkoma najprymitywniejszymi określeniami. Lecz kazali się uczyć, to się uczył. Jesienią 1937 Stroop wchodzi w skład wyższej elity SS-owskiej. Mianują go SS-Standartenfuhrerem (odpowiednik pułkownika). Znalazł się nareszcie wśród tzw. dębowców. Określenie to pochodzi stąd, że oficerowie SS, poczynając od stopnia SSStandartenfuhrera wzwyż, mieli na obu patkach mundurowego kołnierza dystynkcje z różnych kombinacji listków dębu, urozmaiconych czasem kwadratową gwiazdką. Jeden Himmler miał zastrzeżony dla siebie wianuszek laurowy wokół Eichenlaubu13. Jest już więc "dębowcem". Wskoczył na ring arystokracji partyjnej. Cały czas dowodzi 28 SSStandarte w Hamburgu-Altonie. Synek chowa się dobrze. Renata rośnie i stara się matkować Olafowi. Mieszkanie piękne. Zmienili jego wyposażenie. 60 - Nowe meble - zwierzył się raz Stroop - nabyłem od niemieckiego kupca, chyba dalekiego pochodzenia żydowskiego. Legitymując się obcym obywatelstwem, bodajże południowoamerykańskim, likwidował on w Hamburgu interesy, swoje i zlecone przez kilku emigrantów. Moi ludzie pomogli mu coś niecoś. Prosił, abym kupił od niego meble, bo się bardzo śpieszył. Kupiłem je dość tanio i tego samego dnia ów wielki przedsiębiorca szybko się zaokrętował. Z zadowoleniem i z dumą opowiadał Stroop w celi o Hamburgu, o przyjęciach, balach, rautach. O muzealnych budowlach. O towarzystwie hamburskim, tzn. o królach stoczniowych, magnatach transportu morskiego, wielkich kupcach wywodzących się z Hanzy, bankierach, inżynierach, lekarzach, uczonych, pisarzach itp. Ale przede wszystkim opisywał nam przepych i bogactwo miasta. Myślę, że to mu najbardziej imponowało w Hamburgu i wbiło się w pamięć. Ten luksus przyjęć w radzie miejskiej, w zarządach spółek i koncernów! Ci heroldowie w strojach hanzeatyckich, otrąbiający fanfarami przybycie dygnitarzy do sal i salonów ratusza! Owe trunki, owoce, mięsa, kobiety, stroje, biżuteria, auta! Lubi się te dostojeństwa i fasady życia; a im bardziej koronkowe i kosztowne, tym "ładniejsze". Stronę finansową ma zaspokojoną. Żona wyelegantowana i otoczona brzęczącą wdzięcznością za urodzenie syna. Wyjeżdżają do kurortów. Wiedli oni chyba życie jedwabne, choć - jak wynikało z

więziennych opowiadań Stroopa - czuli, że są na peryferiach wielkiego świata hamburskiego, mimo że możni i nadający ton miastu tak miło uśmiechają się do Stroopów. Miło, lecz z rezerwą. A stosunki Stroopa z proletariatem Hamburga? Mało o nich opowiadał. Może jego bezpośredni kontakt z kręgami robotniczymi był słaby. Na moje zapytanie bąkał, że SS nie miała trudności z robotnikami hamburskimi, że proces nazifikacji przebiegał pomyślnie, że dokerzy, stoczniowcy i marynarze z "radością" przyjmowali Hitlera itp., itp. Gdy raz zagadnąłem Stroopa, czy napotykał kolportowaną wśród robotników Hamburga prasę antyhitlerowską, odpowiedział: - Tak, ale to były szmugle z zagranicy. Na temat strajków nie okazywał chęci do rozmowy. A gdy spytałem, czy dowódcy SS (z Oberabschnittu-Nordwest w Hamburgu, z Abschnittu-Altona i z poszczególnych Standarten) mieli jakąś specjalną ochronę, odpowiedział: - Tak. Były jednostki SS czuwające nad naszym bezpieczeństwem. - Stale? - Stale. - Gdy Hitler przyjeżdżał do Hamburga, to czy mieliście dużo roboty z jego ochroną? - Nie tak znów wiele. Robotnicy serdecznie przyjmowali Adolfa Hitlera. Nawet entuzjastycznie. - Myślę - odpowiedziałem - że pan przesadza. Ale niech mi pan jeszcze powie, czy robotnicy z poszczególnych zakładów wiedzieli, że Hitler przyjdzie akurat do nich, wtedy gdy były zaplanowane jego wizyty w fabrykach i stoczniach? 61 - Niekiedy tak. Ale najczęściej nie. Zresztą i nas wielokrotnie też zaskakiwano. Znając projektowaną trasę wizyty Adolfa Hitlera, myśmy obsadzali te hale, które wódz miał zwiedzać. Lecz osobista ochrona Fuhrera przeważnie zmieniała drogę i nieraz byliśmy w kłopotach. - Widzi pan, z tego wynika, że i wam też Hitler nie wierzył... wam, swojej lejbgwardii. - Nam to na pewno wierzył, ale czy Hamburgowi mógł ufać? - wyrwało się Stroopowi. KONIEC ROZDZIAŁU VIII. Na czele Block-Standarte

Stroop na jednym zydlu, ja na drugim. Oparci plecami o zieloną ścianę - czytamy. Nie przeszkadza nam łażenie Schieikego i stukot drewniaków o asfalt podłogi. Przyzwyczailiśmy się do tych dźwięków, jak do zegara w rodzinnym domu. Schieike wędruje regularnie od ściany do ściany. Tak krąży wilk w klatce. Mimo to cela w bezruchu. Diabelska jednostajność. Jednak monotonia nie jest stanem najgorszym. Więzień doświadczony wie, że choć początkowo trudno sobie z nią poradzić, to w celi nieraz bywają zdarzenia bardziej przykre. Np., gdy okienko w drzwiach (tzw. judasz) zostanie raptem odsłonięte. Potem huk zasuwy, zgrzyt klucza i strażnik niespodziewanie zabiera (jak w tym przypadku) Stroopa. Zostajemy we dwóch - podnieceni. A i Stroop, wychodząc, miał poczerwieniałe uszy i kark. - Po co go wzięli? - pyta Schieike. Dostał wypieków i z hanowerskiej niemczyzny przechodzi na dialekt berlińczyka. (Urodził się w Nowej Wsi - Nowawes - pod Poczdamem). Ledwo go rozumiem. - Czy ja wiem. Może nic ważnego? Sto przypuszczeń kotłowało się nam w głowach. Stroop wrócił po dwudziestu minutach z przesłuchania śledczo--sądowego, jak się okazało. Małżowiny miał ciągle nakrwione, ale kark mu pobladł. Oszczędnie zrelacjonował rozmowę z sędzią i co zauważył na korytarzach. Później nikt się nie odzywał. Jeden z nas automatycznie zamiótł podłogę. Ułożyliśmy na nowo rzeczy, choć to było zbyteczne. Wziąłem się do prania chusteczek. To skuteczna metoda samouspokojenia, jak muzyka. Minęło pół godziny. Schieike zaczął śpiewać. Stroop podchwycił dźwięki, a potem przeszedł na "O! Du mein Yaterland!". Druga część tej pieśni, podobno starej i północnoniemieckiej, jest analogiczna do refrenu popularnego przed II wojną tanga Violetta. Stroop nucił, przymykając oczy. Schieike zasępiony. Ja też milczałem. Stroopowska pieśń przypomniała mi urlop z 1938 roku, nad Dniestrem, w Zaleszczykach. Wtedy również był wrzesień, pogodny. Okna kawiarni nad rzeką błyszczą w mroku jak rząd latarenek. Orkiestra gra Yiolettę. Melodia dobiega wyraźnie. Dziewczyna wtóruje. Jest ze mną na łodzi, w jasnej smudze, wyściełającej atrament rzeki od kawiarni do nas. Światła i 62 cienie, głosy muzyki, altu i wody, smaki powietrza i pocałunków, woń Dniestru, siół i skóry przygrzanej na plaży, gdzie w południe leżeliśmy na piasku. Dziewczyna miała imię piosenki: Violetta. W celi już odprężenie. Za oknem: niebo wczesnej jesieni i świergot jaskółek. - Gdy w Norymberdze prowadziłem kolumnę sztandarową w Parteitagu, powietrze było tak klarowne

jak dziś - zaczął wspominać Stroop. - Zjazd wielki. Setki tysięcy! Delegacje wszystkich komórek partyjnych i organizacji. Dowództwo NSDAP, rząd, armia, goście zagraniczni, młodzież. - SS-owców dużo? - pytam. - Wielu, ale nie ze względów ochronnych, tylko wychowawczych. Taki zjazd ma kolosalne znaczenie. Łączy dowództwo z masami. Każdy może zobaczyć Adolfa Hitlera... - ...paradując w poddańczym marszu - wtrącił Schieike zaczepnym tonem. Spojrzeli na mnie. Potaknąłem Schieikemu głową. - Eh, meine Herren! Mylicie się w ocenie defilujących - bronił Stroop swego stanowiska. - Wszystkim Niemcom, bo wszyscy mieli zaufanie do Adolfa Hitlera. - Jawohl, Herr Generał! - znów przerwał Schieike. - Wszyscy postawiliśmy na Hitlera. - Tak - odparł Stroop. - Bujdą jest, że naród nie akceptował naszych działań. Wszystkim Niemcom - ciągnął - niezbędne było podparcie duchowe, jakie dawał marsz przed wodzem, skrzyżowanie spojrzenia, mistyczny kontakt z Adolfem Hitlerem, fluid, płynący z jego postaci, gestu, oczu. Wielkość i nakaz emanowały od Fuhrera, gdy pozdrawiał nas, cośmy mieli szczęście defilować przed nim. - Chętnie pan jeździł na takie zgromadzenia? - pytam. - Oczywiście. To zawsze coś nowego. Przerwa w codziennym kołowrocie zajęć. Spotykałem w Norymberdze znajomych, nawiązywało się kontakty, porównywaliśmy wyniki. Zawsze nas radowała organizacja zjazdu. Tylko w Niemczech umieją tak sprawnie przeprowadzać wielkie imprezy. Naturalnie mówię o Trzeciej Rzeszy. - Chyba w Czwartej będzie to samo. Jak pański syn dorośnie, też zachłyśnie się organizacją zjazdów mówię. - Daj Boże! - wzdycha Stroop. - Mieliście dużo roboty z przygotowaniami do Parteitagu? - Nie za bardzo. Naród był przyzwyczajony i do wielkich, i do małych imprez. Ciągłość i systematyczność wbija taki nawyk Ordnun-gu, że człowiek inaczej żyć nie umie. Myśmy już w Hamburgu wszystko z góry wiedzieli. Kiedy, gdzie i jak: przyjechać, iść w Norymberdze na kwatery, nocować, jeść, odpoczywać, bawić się i wyjechać. Na jakim odcinku i w jakiej minucie stanąć na zbiórce. Taki porządek to rozkosz!

Tu pstryknął z zadowolenia palcami. - Aprowizacja? - pytam. - Doskonała. Restauratorzy przygotowali się. Również skierowano do Norymberg! pociągi zbiorowego żywienia. Auta-sklepy, auta-bary, auta-piwiarnie stały na 63 ulicach i placach. Żadnych kłopotów z żarciem mimo tłumów ludzi. - Jak było z tą kolumną sztandarową? - Przed samym Parteitagiem dowiedziałem się, że SS-Reichs-fuhrer... - ...Himmler? - Tak. Że Reichsfiihrer Heinrich Himmler nakazał, abym ja prowadził czoło parady SS i policji. Fantastyczne wyróżnienie. Czoło parady to honorowy Block-Standarte. - Pan szedł pierwszy w SS-owskiej defiladzie? - Nie. Pierwszy maszerował Heinrich Himmler z osobistym sztabem. W odległości kilkudziesięciu kroków -ja. Za mną prostokąt, blok pocztów sztandarowych w szeregach jak struny. Chorążowie, chłopy wielkie, specjalnie dobrani. Nad nimi sztandary - chmura czerni, bieli, czerwieni, swastyk i orłów... Stroop podniecił się. Gestykuluje. Nagle zaczyna maszerować pruskim krokiem defiladowym. W celi!! - Tak, Herr Moczarski! Tak się szło! Parademarch! - krzyczy, wyrzucając nogi niemal do wysokości nosa. - A tak trzymałem szpadę - rękę wyciąga w dół i odchyla do przodu. - Ze szpadą ma się podczas defilady kłopoty. Można zawadzić o ziemię. Bałem się kompromitacji! Tak ją ściskałem, że bolało ramię. - Miał pan szpadę SS od Himmlera? - Tak. Reichsfuhrer przyznał mi Ehrendegen der SS 1 - odpowiedział z nutą samochwalstwa. Pięknie było w Norymberdze. Mundur paradny. Długie, błyszczące buty. Hełm. Głowa do góry. Wszyscy świeżo podstrzyżeni, krótko, po prusku. Idziemy jednym krokiem. Trąby, piszczałki, werble grają, ot tak! I zaczął (przy oknie) buczeć i wybijać rytmy marsza. Stopą uderzał w podłogę, imitując wielki bęben. Nadgarstkiem i palcami dłoni stukał na blacie stolika. W drugiej ręce - łyżka. Wygrywał nią po kaloryferach i szybie melodię cymbałów, dzwonków, talerzy. Pogwizdywał, trąbił wargami, jodłował - coraz głośniej.

- Herr Generał! Bitte etwas leiser, da Herr Oddżałowy kann gucken und uns Komplikationen tun2 zaniepokoił się Schieike. "Keine Angst, keine Angst! Rosemarie!"3 - odśpiewał w ferworze Stroop, ale ściszył głos i już spokojnie opowiadał: - Maszerujemy jak machina! Wszystko musi ustąpić! Wyrzucam z gardła komendę. Oddaję honory szpadą. Adolf Hitler nas pozdrawia salutem ramienia. Niestety, stoi w samochodzie. Panie! Czy pan sobie wyobraża, jak by on wspaniale wyglądał na koniu. To byłoby piękniejsze niż parady przed Barbarossą, Fritzem Wielkim i Wilhelmem. Ale nasz Fuhrer - głos Stroopa poszarzał - nie lubił koni. - Dlaczego? - dziwię się. - Nie wiem... - Eh, tam! Herr Generał nie wie, a całe Niemcy wiedziały - tłumaczył Schieike że nasz wzorowy wegetarianin nie znosił końskiego fetoru i że go podobno ogier kopnął w dzieciństwie. Stąd jego niechęć do koni. Stroop milczał. Po chwili pytam: 64 - Dlaczego pan, Herr Stroop, uważa, że odbieranie defilady na rumaku jest takie piękne? I że Hitler powinien przyjmować Parade-marsch nie w aucie, lecz na siodle? - Bo z pojęciem wodza łączy się koń. - Teraz? W epoce motoryzacji? Czy nie lepsza maszyna? - Może pan ma rację. Lecz ja bardzo lubię konie. Koń to bojowa historia Germanów, natura, chłopski stan i ziemiaństwo, dowodzenie, szarża. Pan powienien to dobrze odczuwać, bo Polacy są narodem kawalerzystów. - Byli, Herr Stroop, w ubiegłych wiekach i częściowo do lat przedwojennych. Ale w miarę postępu komunikacyjnego i u nas się zmieniło. - Lecz duch w Polakach jest kawaleryjski - odparł Stroop. - I to mi się u was bardzo podoba, mimo że z wami walczyłem. Nie chciałem dyskutować na ten temat, bo bardziej ciekawił mnie Parteitag. Więc pytam, co się dalej działo w czasie defilady. - Minęliśmy wodza. Prujemy, jak grzmot, wśród zapchanych ulic Norymberg!.

Wszystko udekorowane. Tłok nawet w oknach. Słyszę od czasu do czasu z tłumu, z balkonów, wołania: Hej, Stroop! Stroop! - Panienki przypominały się panu? - pytam. - Skądże! - obruszył się. - Krzyczeli, bo mnie powszechnie znano. Podszedł do okna i wpatrywał się w skrawek nieba, które było - twierdził - tak piękne, jak w dzień jego partyjnego triumfu w Norymberdze. Na pewno piękniejsze, bo tutaj widzieliśmy błękit przez kraty. Stary Sittenpolizist, Schieike, skorzystał z okazji i szepnął mi do ucha, zataczając palcem kółko na czole: - Oni wszyscy, ci Partei-Generale4, to takie Kaibskopfy5. Kto go znał wówczas w Norymberdze?! Stroop odwrócił się. Przedtem zerknął w szybę okienną, która zastępowała nam lustro. Przygładził śliną włosy na skroniach i tak wypiął klatkę piersiową, że guziki wyszarpywały się z dziurek. - Czy żona była świadkiem pańskiego sukcesu w Norymberdze? - pytam. - Nie! - szybko odpowiada, zdziwiony. - Przecież jest damą i na takich zlotach nigdy nie bywała. - Parteitag zbyt dla niej męczący? - Nie za bardzo. W Norymberdze zjawiało się wiele zwariowanych bab. Ale sama hołota. Kulturalne kobiety nie przyjeżdżały na ten tłok, ścisk, chlanie piwa i sznapsa oraz powszechne poufalenie się. Meine Frau była żoną SS-Standartenfuhrera i podobne hece nie dla niej! - Hece? Przed chwilą mówił pan z entuzjazmem o marszu przed Hitlerem. - Nie zna pan naszych stosunków i dlatego się pan dziwi. Parteitag miał dwie poważne imprezy: Parademarsch i posiedzenia kongresowe. Obie o charakterze męskim i polityczno-wojskowym. Po co tam kobiety? Reszta zjazdu to święto ludowe, coś w rodzaju jarmarku czy odpustu. A moja żona ani żadna z żon dowódców partii, SS i armii, nie chodziły na jarmarki. - Żona nie brała udziału w zgromadzeniach NSDAP? 65 - W masowych? Nie. Nigdy bym na to nie pozwolił. - A gdzie się spotykała z żonami pańskich kolegów, z członkiniami partii? - W salonach! Oczy Schieikego spotkały się z moimi, a Stroop mówił dalej: - Słoneczny wrzesień zawsze przypomina mi to jedno z najpiękniejszych zdarzeń... Kolory sztandarów i mundur Fuhrera... Wielokrotne "Heil-Sieg", a jeden Paradeschritt6. Ten huk

bębni mi w uszach. Był samą siłą. Mój Block-Standarte... Zamyślił się. A za oknem pieniste obłoczki. Cisza w celi. Nagle Stroop zaśpiewał: "Denn heute gehórt uns Deutschland, und morgen die ganze Welt!"7 Próbowałem zagadywać Stroopa o polityczną stronę Parteitagu, o obyczajową, socjologiczną itp. Ale nigdy nie dostałem odpowiedzi. On nic, tylko: Marsz, marsz! Parademarsch! Flihrer, siła, zwartość, porządek. Słowa, że w Norymberdze wszystko, poza Herbstparade i kongresem NSDAP, było jarmarkiem i zjazdem hołoty, ubodły Schieikego. Gdy zabrano Stroopa na spacer, Schieike zaczął się wywnętrzać: - Patrz pan! Jaki arystokrata. "Generał". Wszystko, co poza nim, było hołotą. A ciężary największe kto ponosił i na froncie masami ginął? Słyszałeś pan ciągnął coraz wścieklej szy - moją starą i wszystkie późniejsze Blitzmadel8 nazwał hołotą. On, co z knechta stał się kuczerem i wdrapał się na wóz, któryśmy ciągnęli, a oni nas poganiali. - Co pana tak wzięło, panie Schieike? - Bo ja dzisiaj coś niecoś wiem. Byłem kiedyś socjaldemokratą, póki nas nie wcielili siłą do NSDAP. - Siłą? - Siłą fizyczną to nie. Ale postawiono nas w przymusowej sytuacji: albo z nami, albo won z policji! Nie posiadałem innego zawodu! Gdybym chociaż burdel mógł otworzyć. Ale mnie, jako Sittenpolizistowi, nie wolno było tego zrobić. Na sklep brakło pieniędzy. Rodzina biedna. Miałem żonę, syna i długoletnie spłaty w socjaldemokratycznej spółdzielni mieszkaniowej. - Lecz nie wszyscy łatwo się poddali. - Wielu takich było?! A poza tym, co ja mogę, że Mutti nie urodziła mnie na bohatera? My nie jesteśmy zdolni do oporu wobec legalnej władzy. Władza jest święta. - Każda? - Oczywiście. Każda. - Dlaczego pan to wszystko mówi, gdy nie ma Stroopa? - Ma ciężką sprawę. A ponadto, czy pan chce kłótni? I tak dobrze, że szczerze w celi gadamy. - A pan, Herr Schieike, bywał na Parteitagach? - Byłem dwa czy trzy razy.

- Także pan maszerował? - Nie... No! Powiem panu, co robiłem. Przecież byłem urzędnikiem policji kryminalnej, w cywilu. Więc kazali mi obserwować. 66 - Kogo? Złodziejaszków? - Nie. - Homoseksualistów? - Też nie... No, kazali obserwować innych ludzi... Takich tam... Kazali raportować, co mówią wskazani do obserwacji oraz tłum, jak reagują, jakie są nastroje od kuchni itd. - Cały czas pan obserwował? - Skądże? Wieczorami fest hulaliśmy. Panie! Zabawa była prima. Piwo. Sznaps. Śpiew. Tańce. Nieraz całą noc przebradziażyliśmy. - Lorelaje? - uśmiechnąłem się. - Co miały nie być? Były. Moja stara pozostała w Hanowerze, więc Blond-Yenus szybko się znalazła. Blond-Yenus mit Flaumfedern9. Kilka dni ciągałem się za nią. - Ale z pana dobry ogier - rzekłem. - Oh! - westchnął. - Byłem kiedyś, byłem... "Es geht alles voruber, es geht alles vorbei!..." 10 Dzisiaj tylko wrócić do domu. Pomarkotniał. Ale, z natury pogodny, nie wytrzymał długo w melancholii i zaczął deklamować wierszyk: "Frau Grafin hatte einen Lokat, der hatte nur ein einziges Ei 11. Nagle drzwi otwarto i wrócił Stroop.

- Wiecie co, panowie - rzekł od progu. - Znów widziałem na spacerze tę szykorkę z klasa biustem. KONIEC ROZDZIAŁU IX. Dachau, willa Benesza, wanna Churchilla Nieraz w małych celach rodzą się duże napięcia. Wzajemne oddziaływanie jest tak intensywne, że gdy więzień (nawet to ukrywając) przeżywa wzloty czy upadki pozostali natychmiast reagują kłótniami, depresją, smutkiem lub euforią. W tym dniu dogryzaliśmy sobie ze zdenerwowania i Stroop, wyprowadzony z równowagi brakiem papieru klozetowego, porównał więzienie z obozem koncentracyjnym. - W Konzentrationslager Dachau - mówił - każdemu zapewniono szczoteczkę do zębów, mydło, papier klozetowy... Cholera mnie wzięła: - Bajki pan opowiada! I to w 1949 roku, gdy już prawie wszystko wiadomo o waszych zbrodniach obozowych. Jak można porównywać kacety z powojennymi więzieniami?! - Idzie o lata przed drugą wojną, Herr Moczarski. Sam widziałem w Dachau na półkach więźniów szczoteczki do zębów, równo ułożone i papier higieniczny w ustępach. - W jakim charakterze pan tam był? Czy czasami... - W takich oddziałach SS nigdy nie służyłem - przerywa pośpiesznie. Odkomenderowano mnie z Hamburga do SS--Fuhrerschule 1 M-D... 67 - M-D? Co to znaczy? - Munchen-Dachau. - Dlaczego dwie nazwy? - Bo SS-Fuhrerschule umieszczono w Dachau, niedaleko Monachium. Jako Standartenfuhrer zostałem tam wysłany na trzeci z kolei kurs szkoleniowy, w styczniu i lutym 1938 roku. Trwał sześć tygodni. W szkole poznałem organizację i urządzenia obozu, ulokowanego w tej samej miejscowości. Raz złożyliśmy wizytę komendantowi Lagru. Wtedy widziałem szczoteczki i papier do podcierania. - To obóz był dla was pomocą warsztatową, warsztatem wzorcowym? - Nie! Program wyszkolenia nie obejmował tych tematów. - Góra uznała, że pan musi wy szlifować wiedzę nacjonal--socjalistyczną i wysłano pana na wyższe

kursy? - ciągnę kwestię. - Chyba tak. Należało się trochę pouczyć i przygotować do odpowiedzialniej szych zadań. Flihrerschule do tego się nadawała. Odseparowanie, nastrój klasztorny... - ...i koszarowy - podchwytuję. - Panu idzie o dyscyplinę? Racja! Trzymali nas krótko. Służyłem za kajzera w pruskim wojsku, gdzie uczono żelaznej karności. Ale dryl, posłuszeństwo i wpajanie porządku stało w szkole SS o wiele wyżej niż w armii fryderycjańsko-wilhelmowskiej. Takie wychowanie jest najlepsze. - Lecz chyba szkolny reżim za bardzo niwelował was psychicznie? - Czy to co złego? W ujednoliceniu pomagało umundurowanie ćwiczebne, bez dystynkcji. M.in. dzięki temu panowało wśród elewów braterstwo. - Dawali ostro w kość, to trzymaliście sztamę. Ale, wracając do szkoły, na czym polegały zajęcia? - Każdą minutę wypełniano. Program kładł nacisk na sprawność fizyczną, wychowanie polityczne, umiejętność luhrerowania i wiedzę organizacyjno-biurową SS. Wszystko w stopniu najwyższym. - Chyba z wyjątkiem sprawności fizycznej, bo nie byliście młodzieńcami. Wiele pan miał wtedy lat? - Czterdzieści dwa i pół. Ich war damals2 ein "sztary byk", jak mówią Polacy. - Najmłodszy pan nie był... Czego od was wymagano w kwestiach ideologicznych? - Wielu przedmiotów uczyliśmy się i przypominali. Ale głównie szło o gruntowną znajomość Mein Kampfu3, Mitu XX wieku Rosen-berga4 oraz dzieła o rasach i o bauerstandzie Waltera Darre5. Wykłady i seminaria obejmowały m.in. biografię Adolfa Hitlera, doktrynę narodowosocjalistyczną, poszerzony kurs historii NSDAP oraz teorię rasizmu. Stroop znał się (w rozumieniu hitlerowskim) na rasach. W kilka dni po moim przybyciu do celi powiedział: - Pan jest "dynaria". I zaczął analizować moje cechy antropologiczne. Widzę, że jest SS-owskim specjalistą do spraw rasowych. Pytam o elementy typu dynarskiego. Stroop chętnie 68 tłumaczy. Sięga do książek (przypominam, że miał ich w celi około 180), pokazuje ilustracje, uczy rozpoznawania poszczególnych ras, grup, rodzajów, odchyleń od normy itp. Na każdego człowieka, posąg czy wizerunek patrzy z punktu widzenia rasy ,,nordyckiej". Jego ideałem był człowiek wysoki, smukły, jasny, długogłowy, o wąskim czole. I bez włosów na

skórze, z wyjątkiem głowy, pach i narządów płciowych. Stroop trochę odbiegał od tego wzorca. - Czoło mam za szerokie - wyznał pod koniec naszego wspólnego kiblowania. - Ktoś z moich przodków musiał dogonić niecałkowitą "nordyczkę". - Czy to nie wszystko jedno? - pyta Schieike. - Absolutnie nie! Stroop chciał, jak wywnioskowałem z opowiadań i z zachowania się w więzieniu, koniecznie wyglądać na stuprocentowego "nordyka", do czego predestynowały go: niebieskawe oczy z zielonymi refleksami, ciemnoblond włosy, wzrost i asteniczna budowa ciała. Ale przeszkadzało: zbyt szerokie, według niego, czoło. Żeby dosięgnąć ideału, strzygł się nad uszami możliwie krótko, a gdy tam mu włosy odrosły, przygładzał je śliną. Przywykł do tych gestów. Często zwilżał wargami palec i dotykał skroni. Potem przyglądał się w "lustrze" - szybie okna otwartego do wewnątrz celi - i spacerował wojskowym krokiem, wachlując ramionami, spreparowany na wąskoczołego. Jeśli idzie o "nordyckie" ciało, Stroop był inaczej podfabrykowany - na stałe. Któregoś dnia, w kąpieli, zauważyłem na śródpiersiu Stroopa liczne punkciki ślady po sztucznie usuniętych włosach. Skórę miał na ogół słabo zarośniętą, ale chciał się pozbyć wszystkich "małpich futer". Stroop wierzył w hitlerowską teorię ras, w przyrodzoną "wyższość krwi germańskiej". Pierwsze nasączenie odebrał, jak wspomniałem, z książek Frau Doktor Ludendorff. Potem wrósł w nauki partyjnych fachmanów i w praktyki Himmlera. - Heinrich Himmler - powtarzał nieraz w celi - był jednym z najlepszych znawców ras. Poza głębokimi wiadomościami posiadał twórczą intuicję i odwagę poszukiwań naukowych. Wysłał m.in. grupę specjalistów z SS do Tybetu. - W celach szpiegowskich? - wtrąciłem. - Skądże?! Tylko do badań antropologiczno-rasowych i języko-wo-runicznych. Rozmawiałem z uczestnikami ekspedycji. Opowiadali, że Dalaj-Lama po raz pierwszy w życiu pozwolił się wtenczas fotografować w swojej komnacie. Właśnie Niemcom! I niech pan sobie wyobrazi, że wszystkie klatki filmu, na których miał być Dalaj-Lama, zostały prześwietlone siłą jego oczu czy jakichś nieznanych zmysłów. Sąsiednie klatki udały się i zrobiono z nich odbitki. Ale te z Dalaj-Lamą Tybetańczycy zniszczyli w niewytłumaczony sposób, bez dotykania. Wracając do Heinricha Himmlera, to on był naprawdę opoką nauki o rasach... Z więziennych dyskusji i zwierzeń na tematy rasowe wyrobiłem sobie opinię, że Himmler obdarzał

Stroopa poparciem nie tylko za zasługi w Lippe i za posłuszeństwo, ale chyba i dlatego, że byli jak bliźniacy - ze stemplem ,,nauki 69 runicznej" i wiary w "arystokratyzm krwi nordyckiej". Lecz Himmler był majstrem, a Stroop podmaj-strzym, a może tylko czeladnikiem. Co najmniej trzy czwarte czasu szkolnego w Dachau pochłaniały - według Stroopa kwestie nie intelektualne, lecz formalno-organizacyjne. Ćwiczono tam i zwracano szczególną uwagę na postawę w sensie fizycznym (siła zewnętrzna i elegancja), na pedantyczną czystość, zachowanie się w służbie S S i w czasie zebrań towarzyskich, na słownictwo rozkazodawcze, stosunek do przełożonych i kolegów, na umiejętność panowania nad szeregami SS-mańskimi, terenoznawstwo, sport itp. - SS-Flihrerschule doskonaliła nas także - mówił Stroop - w praktyce kancelaryjnej. Ćwiczyliśmy pisanie, składnię, gramatykę (ich trzeba było tego douczać?! - KM) oraz słownictwo specjalistyczne, korespondencję, zarządzanie urzędem, gospodarzenie przedsiębiorstwem SS itp. Badano i rozwijano drogą dyskusji i ćwiczeń - ciągnął - pewne cechy naszego charakteru. Ale przede wszystkim szło o zdyscyplinowanie partyjne. - O ślepe posłuszeństwo starszemu rangą. - Nie o ślepe, ale o lojalne! Poza tym pomija pan inną stronę zagadnienia, mianowicie zdolność trzymania podwładnych w dystansie, "za mordę", jak mówią Polacy. Tego nauczano w SSFlihrerschule. Kierownictwo dbało również o naszą geistige Frische6, o Wille7, i o opanowanie strachu oraz takich słabości, jak litość i współczucie. - Litość i współczucie są szkodliwe? - W wojsku, polityce i życiu publicznym, na pewno tak! - stwierdził tonem graniczącym z pychą. - A konieczność postępowania moralnego? - Nakazem działań patriotycznych, narodowych, jest s k u t e -c z n o ś ć, a nie tak zwana moralność wyrecytował jednym tchem. - Więc nie uznaje pan miłości bliźniego i uczuć samarytańskich? - Uznaję, ale tylko wobec Niemców, którzy budowali z nami Rzeszę Adolfa Hitlera! Z Dachau wrócił Stroop do Hamburga jako dyplomowany członek grupy przywódczej SS. Jego dyplom miał formę Beurteilungu8 i zawierał następujące opinie: "rzetelny, żołnierski, surowy", "zdecydowanie silna wola", "bojowe i idealistyczne pojmowanie życia, pozwalające sprostać każdej sytuacji", "żywotna pilność w dziedzinie światopoglądowej", "porządny nacjonal-socjalista"9. Jeśli idzie o poziom intelektualny, Stroop został w Dachau tak oceniony: "Potrafił, mimo skromnego wykształcenia szkolnego, sam przyswoić sobie dużo wiadomości"10.

Wreszcie piszą tam: "Dzięki niestrudzonej operatywności oraz sprawności w wyglądzie i w postawie będzie w każdej sytuacji na właściwym poziomie11 (podkreślenie moje - KM). Wkrótce po powrocie Stroopa z Dachau do Hamburga - Hitler zagarnia Austrię i wprowadza Niemców w nacjonalistyczną ekstazę. - Cały naród szalał z radości. Popiłem sobie, co rzadko mnie się przytrafiało powiedział w celi Stroop. - Zalałem się w pechę! - Czym pan najchętniej spłukiwał gardło? - zagaduję. - Piwem, winem czy wódką? 70 - Wszystkim. Nie należę do żadnej z alkoholowych grup moich rodaków. Ani do Wein-Deutschów, ani do Schnaps-Deutschów, ani do Bier-Deutschów. W młodości piłem przeważnie wino, bo Lippe leży 150 km od Renu, oraz piwo. Produkujemy w Detmoldzie od setek lat wyśmienite Bier vom Faikenkrug. Nie gardziłem sznapsem, nawet go lubiłem, szczególnie od pierwszej wojny. Jestem nowoczesny Niemiec. Wszystkie napoje alkoholowe chętnie pijałem, ale w m i a r ę! - W piciu musi być Ordnung? - Tak jest! Zdarzenia roku 1938 podniecały Stroopa nie tylko przez sukces austriacki. Wciągnięto go bowiem do tajnych przygotowań w Sudeten-landzie i Egerlandzie (powtarzam za Stroopem niemieckie nazwy tych terenów)12. Wkrótce po "studiach" w Dachau opracowuje szczegóły planu zorganizowania XXXVII SS-Abschnittu w mieście obcego państwa Czechosłowacji, w Libercu, który Niemcy przechrzcili na Reichenberg. Zaczyna interesować się problematyką czechosłowacką, próbuje czytać opracowania dostarczone przez centralę S S. - Coś niecoś nauczyłem się z tych profesorskich kompendiów przesyłanych z Berlina - opowiadał Stroop. - Ale (z braku czasu) przestudiowałem tylko mapy i listy podejrzanych na moich przyszłych terenach. - Podejrzani to kryminaliści? - Nie. Żywiołów przestępczych było tam niedużo. Szło o Żydów, marksistów rozmaitej maści oraz o członków wielkiej dywersji, o czeską piątą kolumnę, która w Sudetenlandzie operowała jeszcze za czasów Austrii, atakując niemiecki stan posiadania. - Przecież Czechy wraz z terytoriami sudeckimi są od wieków obszarami słowiańskimi. - Skądże? - oburzył się. - Sudetenland i Egerland stanowiły od tysięcy lat pragermańskie ziemie.

Większość Czechów pochodzi z jakiejś mieszaniny germańsko-celtyckiej, a nie z plemion słowiańskich. I, jak nieraz bywało w celi, Stroop wygłosił "referat" oparty na hitlerowskiej Geschichte des deutschen Volkes n. Słuchałem cierpliwie. Gdy wyładował akumulator "wiedzy", spytałem: - No, dobrze, dobrze! Ale niech pan powie, dlaczego Czesi, ci rzekomo nieSłowianie, mówią słowiańskim językiem? - Bo ich podbiły i zasymilowały, częściowo wyrzynając, plemiona słowiańskie, które z Azji Środkowej przywędrowały południową odnogą swej ekspansji na Europę - odpowiedział bojowo. Tego dnia opanował mnie rzadko osiągalny stan zerowych napięć emocjonalnych, o których Leopold Staff pisze: "Nie czuję się szczęśliwy ani nieszczęśliwy. Jestem czymś poza wszystkim, acz tkwię w świata łonie" 14. Obojętnie reagowałem więc na opinie i tony Stroopa, dziś impulsywnego. Ale westchnąłem: Och! Mensch Meier15. Schieike w śmiech, a Stroop przestał uświadamiać. W jakiś czas potem Stroop chełpliwie i z wigorem podkreślał, że wojna rozpoczęła się dla niego we wrześniu 1938 roku. 71 - Opuściłem wtedy dom i od tego czasu moje życie rodzinne było samotnością albo koczowaniem z żoną i dziećmi. W okresie Monachium zmobilizowano mnie do akcji sudeckiej. Wraz z osobistym sztabem... - Czy z hamburskiej 28 SS-Standarte? - Nie. Pułkiem hamburskim SS już od powrotu z Dachau praktycznie się nie zajmowałem. Ten kilkuosobowy sztab, jako komórka specjalna, miał pod moim dowództwem, po wejściu naszej armii do Sudetów i Czeskiego Lasu, jak najszybciej zorganizować odcinek SS w Reichenbergu. - W Libercu - sprostowałem. - Nie, panie, to miasto nazywało się zawsze Reichenberg, tylko Czesi zeslawizowali je na Liberec. - Herr Stroop, pan się myli. Lecz jeżeli nie chce się pan zgodzić z historyczną prawidłowością miana Liberec, to niech pan uzna siłę, która pozwala dzisiaj Czechom nazywać miasto, jak chcą, oraz wymagać, aby inni respektowali ich nomenklaturę geograficzną - powiedziałem dość ostro. Stroop chwilę pomyślał, przymknął oczy i, otwierając je, odpowiedział: - Przekonał mnie pan. Oni zwyciężyli. Oni mają rację!

- No!... Więc od września 1938 czekał pan nad granicą niemiec-ko-czeską, aby zorganizować SS w Libercu. - Tak. Cały czas byłem w pogotowiu bojowym i w kontakcie z ludźmi Henieina16. Czekaliśmy tylko na rozkaz z Berlina, aby wkroczyć do Sudetów. Kilka razy mieliśmy... - ...wtargnąć do Czech... - Może pan to nazwać wtargnięciem... I zawsze w ostatniej chwili nas odwoływano. Niech pan sobie wyobrazi, że (aby osiągnąć ten Liberec) wjechałem na teren Sudetów kilkanaście godzin przed oficjalnym wkroczeniem naszej armii. Pomyłka zrozumiała. W czasie obrad Hitlera z Mussolinim, Chamberlainem i Daladierem panował z obu stron granicy bałagan, szczególnie u Czechów. Ich spoistość rozkruszała się od końca sierpnia. W nocy z 30 września na l października 1938 przejechaliśmy granicę autem. Droga trzeciorzędna. Wsie uśpione. Nawet nie spostrzegłem linii dzielącej oba państwa. Krajobraz i domy takie same. Ani śladu żołnierzy ĆSR lub celników. Po kilkunastu kilometrach, w sadzie, przy płocie, cienie dwóch postaci. To nasi, henieinowcy, z grup konspiracyjno-wojskowych. Informują, że wkroczenie wojsk generała von Loeba do Sudetów ustalono na tenże sam dzień, l października, lecz dopiero o godzinie 13-tej czy 14-tej. Mieli radiową wiadomość. Zalecają uciekać. Co prawda władze czeskie ewakuują się, ale mogą nas jeszcze rozwalić. Szybko wycofaliśmy się. Ponownie wkroczyliśmy w kilkanaście godzin potem. - Miał pan stracha w tej nieudanej nocnej podróży? - Pewno! To nie przelewki. W dodatku "ciemno, zimno i do domu daleko". - Poza tym, nie miał pan bezpośredniego oparcia w większej grupie własnej. A walka w pojedynkę, czy w kilku, nie jest najprzyjemniejsza. - Tak. Wolę chodzić w oddziale. 72 - Jak się traci poczucie uzbrojonej wspólnoty, na obcym terenie, człowiek gubi się. Niemcy nie lubią walki w lesie. Czujecie się wtedy nieswojo. - My boimy się? Nigdy! - Bez przesady! Niemcy, o ile wiem, mieli na ogół trudności z lasem w czasie wojny. Prawda, Herr Schieike? - Tak, tak - odpowiedział berlińskim akcentem hanowerczyk. - Co prawda, to prawda. Na każdy leśny oddział partyzancki przeznaczaliśmy w Generalnej Guberni kilkakrotnie większe od waszych siły. I przed zapadnięciem zmroku wycofywaliśmy się z lasu na nową postawę wyjściową. - Skąd pan wie? Przecież całą wojnę spędził pan wygodnie w Krakowie, w kancelarii Bierkampa17 -

ironizował Stroop. - Całe szczęście. Przynajmniej nikogo nie zabiłem! - odgryzł się Schieike. - A stan faktyczny znam od młodszych kolegów oraz z raportów segregowanych w krakowskim archiwum. My, Niemcy, do takiej partyzancko-nocnej roboty nie bardzo się nadajemy. Ale i nie lubimy chodzić z gołymi rękami na zdobycie broni. Jak poniektórzy. Stroop nie zagrzał długo miejsca w Libercu. Coś niecoś począł montować przy XXXVII Abschnittcie SS, lecz wkrótce znalazł się na ważniejszej funkcji i w luksusowym uzdrowisku. Zostaje organizatorem oraz p.o. dowódcy ("mit dem Flihrung beauftragt") XXXVIII SS-Abschnittu w Karlovych Yarach. Ma stanowisko. Rządzi i wygodnie żyje w słynnym kurorcie. Po wstępnych kłopotach (lęk przed ewentualnym podziemiem czeskim) zaczyna się czuć jak feudał. Zajmuje letnią rezydencję prezydenta Benesza18 na lokal dowództwa SS. Sam rekwiruje pobliską willę Czecha, któremu udało się wyjechać za granicę. Do luksusowo urządzonego mieszkania sprowadza rodzinę. - Córkę zaraz umieściłem w szkole w Karisbadzie - opowiadał. - Renatę miała wówczas dziesięć i pół lat. Poszła o jedną klasę wyżej, niż należało. - Przeskoczyła jedną klasę? W jaki sposób mógł pan to zrobić? - pyta Schieike. - W niemieckich szkołach Sudetenlandu uczniowie byli w październiku 1938 roku na niższym poziomie niż w Rzeszy. A Renatę chodziła przedtem do pierwszorzędnej szkoły hamburskiej i dobrze uczyła się. W Karsłbadzie poznali się na jej umiejętnościach. Dyrekcja sama przesunęła Renatę do wyższej klasy. - Dyrekcja liczyła się z panem, ważnym szefem SS. Przecież od razu chyba pokazaliśmy tam silną rękę - odpowiada Schieike. - Pan myśli, że córka przeskoczyła klasę przez protekcję? - zaperzył się Stroop. - Tak! - przyłączyłem się do Schieikego. - Nie wyobrażam sobie, aby jakikolwiek dyrektor szkoły przyjął, bez rozkazu lub presji, ucznia z innej uczelni do klasy wyższej, niż należy. Ale czego się nie robi dla kolonialnego gubernatora Karlovych Yarów! - Sudety kolonią? - czuję w głosie Stroopa wściekłość. Mówi jednak spokojnie, 73 nawet lodowato: - Pan żartuje, Herr Moczarski. Tam gruba większość autochtonów to Niemcy. Myśmy tylko odebrali naszą historyczną dzielnicę. - Dla was Odra, Wisła, Dniepr, Wołga są pragermańskie. I rumuńskie Karpaty, bo trwonił pan tam swoje plemniki podczas pierwszej wojny. Ararat również. Noe był

Germaninem, prawie Wein-Deutschem, i upił się reńskim winem! Schieike zaczął się śmiać, coraz szczerzej. Stroop poczerwieniał ze złości. Ale kalifaktorzy przynieśli kocioł z obiadem i pogodziło nas wspólne napełnianie brzucha - "tej zmory, która tyle zła ludziom wyrządziła: to dla niego wyruszają na niespokojne morza spoiste okręty, by w obce ziemie nieść zbrodnię" 19. Wróciliśmy kiedyś do ,,czeskiej" rozmowy i szczegółowo omawialiśmy siedzibę Benesza w Karło vych Yarach. - Czy dom, gdzie zakwaterowaliście SS-owski urząd, był własnością Benesza? zapytałem. - Nie. To była wypoczynkowa rezydencja prezydenta Republiki Czechosłowackiej. Nie wiem, czy tam przyjeżdżał Masaryk20. Ale Benesz tak. - Wybraliście sobie reprezentacyjny gmach. Architektonicznie ładny? - Niezły i obszerny. W takim kurorcie prezydent państwa, które dzięki Wersalowi zagarnęło Karisbad, musiał mieć prima budowlę. Tylko ona miała feler. - Jaki? - Pewne fragmenty były zbyt oryginalne i niepoważne. Na przykład okrągła czy raczej owalna salka. Co przyszło do głowy pepiczkom, że wybudowali taki okrąglak? - To mogło być śmiałe i ładne rozwiązanie. Czesi mają starą kulturę architektoniczną. I dobrze, że nie stronią od nowoczesności. - My sądzimy inaczej. Taki okrąglak jest i frywolny, i niewygodny. Kazałem go przebudować według tradycyjnego smaku. Zresztą karisbadzka siedziba Benesza nie była znów taka najnowsza. A jeśli idzie o dzisiejsze, supernowoczesne budownictwo, to ta modernistyczna architektura, pudełka, szkło, aluminium, brak ozdób, amerykanizmy, kubizmy, ten Le Corbusier21, czy jak się ów francuski Żyd nazywa - wszystko jest świństwem judaistycznym. Owalny pokój w Karisbadzie byłby dobry dla paryskiego domu rozkoszy, gdzie nadzy mężczyźni uganiają się za gołymi dziwkami na wrotkach, a starcy podglądają przez ścienne wizjerki igraszki samców, którzy nie przeczuwają, że obserwowani są przez degeneratów. - Skąd pan zna takie paryskie uciechy? - Koledzy opowiadali - odpowiada, niezbyt klarownie. - Był pan w Paryżu? - Kilka razy w czasie wojny. - Mniejsza z tym... Ale owalna forma sali czy pokoju może być piękna - bronię swego stanowiska.

- Nie dla nas. Więc kazałem przerobić część budynku. Poprawiliśmy Czechów. I z powodzeniem. - Herr Generał - wtrącił się Schieike. - Czy to było pilne? Po kiego diaska 74 wydawać forsę na przebudowę? To takie samo marnotrawstwo, jak przerabianie zamku w Sudetach, o czym pan opowiadał. I nie czekając na odpowiedź Stroopa, zwrócił się do mnie: - SS-Abschnitt w Karlovych Yarach za miliony marek unowocześnił na starą modę zamek czy wielki pałac w karisbadzkim rejonie. Dla jakichś tam swoich celów. Prawda? Herr Stroop. Stroop nie zaprzeczył. - Zamek był w dobrym stanie i zamieszkany - szybko mówił Schieike. - Lepiej go było zostawić, jak stał, a nie pakować w 1939 roku mnóstwo pieniędzy na stworzenie dla SS siedziby w stylu jakiegoś gotyku czy innego Sans-Souci?!22 - Co w zamku się mieściło? - pytam. - Eh! - bąknął Stroop. - Kursy młodzieżowe. Poza tym urządziliśmy miejsce wypoczynkowe dla towarzyszy z SS. - Dla wyższych czy dla Mannschaftu?23 - indaguje Schieike. - Dla wyższych dowódców SS. Któregoś dnia zapytałem, czy w skład SS-owskich oddziałów Stroopowskiego Abschnittu w Karlovych Yarach wchodzili Niemcy z przedwojennej Rzeszy. - Na ogół nie. Tylko wyżsi SS-fuhrerzy i instruktorzy byli ze starego Reichu. Reszta to Niemcy sudeccy z oddziałów Henieina. Z początku były spore różnice w wyrobieniu, w kulturze osobistej, zwyczajach i języku. Potem wszystko się zatarło. Szybko podciągnęli się. Gdy po roku urządziliśmy w Marienbadzie wieczornicę taneczną oficerów SS, nikt by nie pomyślał, że Sudety były kiedyś terytorium czeskim, lecz że to przyjęcie w Hamburgu lub nawet przedwojenny bal u fursta Lippe. Kobiety w jedwabiach. Biżuteria. Wino. Tańce. Sehr elegant!24 Długo pan mieszkał w Karlovych Yarach? - spytałem kiedyś. - Prawie rok. W początku października 1939 centrala przeniosła mnie do Poznania. Ale przez dwanaście karisbadzkich miesięcy przyzwyczaiłem się do Sudetów, do pięknych okolic... - I do kąpieli - dodał Schieike. - Owszem. Korzystałem z karisbadzkiej kuracji, mimo że byłem zdrów i nie zdegenerowany

fizycznie, jak ci Żydzi, arystokraci, obżartuchy z całej Europy, plutokraci, bonzowie, ministrowie i międzynarodowi bankierzy, którzy przed wojną okupowali Karisbad. Tamtejsze wody doskonale wpływają na samopoczucie cielesne. Brałem kąpiele zaordynowane przez SS-Arzta25. - Nie mieliście wtedy wielu kuracjuszy? - Najpierw był konflikt z Czechami, potem wojna, więc kto miał przyjeżdżać na leczenie? - włączył się Schieike. - Trochę rannych żołnierzy i wyższych partyjniaków z Rzeszy. Jak mieszkało się na miejscu, to dlaczego nie popluskać się w wannach! Stroop nie wiedział, czy Schieike żartuje. Zrobił niewyraźną minę, ale mogłem spodziewać się konfliktu między nimi. Milczeliśmy. Nie przerywałem chwilowej ciszy, bo nauczyło mnie doświadczenie, że może ona niekiedy gasić więźniarskie niepokoje. 75 Dobiegło klekotanie drewniaków - konwojowany więzień przy kracie XI Oddziału Mokotowa. Brzęk kluczy i trzaskanie rygli. Kroki cichną, bo nieznany kumpel schodzi po kamiennych schodach. Odgłos rzeczywistości. Nie chcąc, aby nasze zapeszenie pogłębiło się, zagadnąłem Stroopa: - Zakłady lecznicze w Karło vych Yarach na pewno są doskonałe. Mają kilkusetletnią tradycję. - Niewątpliwie. Tam znają się na stosowaniu wód. I dysponują urządzeniami, które służą od wieków. Kąpałem się w starożytnej drewnianej wannie używanej niegdyś przez Churchilla, Aghę-Khana26, królów i milionerów. Nazywaliśmy ją wanną Churchilla. - Czy zauważył pan różnicę między "wanną Churchilla" a dzie-siejszą wanną łazienkową? - Jeśli idzie o kąpiel, to nie. Ale dotknięcie ciałem ścian "wanny Churchilla" jest szczególnie miłe. Urządzenie sprzed setek lat wytwarza poczucie więzi z dawnymi pokoleniami oraz pewność, że jest naprawdę dobre, że na pewno uzdrawia i pomaga. - Czy pan nie snobizuje? - pytam. - Ja, snob?! - denerwuje się Stroop. Nie zdążyłem odpowiedzieć, bo Schieike zaatakował Stroopa: - Ale ja nie mogłem się kąpać w "wannie Churchilla". Ani żaden szeregowiec z SS. Ani robotnik. - Bo pan gonił w tym czasie za byłymi "kochankami" pederasty Roehma - mówi Stroop podniesionym głosem.

- A Herr Generał spędzał wojnę w kurortach - szepnął kąśliwie Schieike. KONIEC ROZDZIAŁU X. Złowróżbna sowa Godziny wyciszenia po wieczornym apelu. W celi mroczno. Chroboty, stąpania, szumy budynku i odgłosy miasta - coraz wyraźniejsze. I melodyjka wygrywana za murem, na organkach. Jej frazy czyste. Utonąłem w innym bycie. Potem nagła świadomość kontrastu z rzeczywistością i melodia staje się nieznośna. Zatykam uszy, chowam głowę pod koc... Chcę znów słuchać organków, ale milkną. Grajek, nie wiedząc, jak powywracał myśli więźniów, jest już chyba na kolacji. Nagle z dachów więziennych rozległ się nie znany dźwięk. - Czy pan słyszy? - pyta cicho Stroop. - Ptak. Ale jaki? - Sowa pohukuje - stwierdza. - Po raz pierwszy słyszę ją w Mokotowie. Skąd się wzięła? Słoma trzeszczy. To Stroop przewraca się na brzuch, unosi głowę, spogląda w okno. Ja też widzę niebo prawie wygasłe. Ciemność tężeje mimo blasków z podwórza i łuny nad Warszawą. Cisza. Półmajacząc, ,,zawisam w czerni". Co mnie obchodzi sowa, gdy przed zaśnięciem, jak co dzień, przyszedł czas na wspomnienia. Inny był zmierzch w roku 1939, na pagórku, przy skraju lasu. Wieczór powietrzny, 76 łąkowy, leśny. Spokój, choć czas wojny. Dęby rozmazane w cieniu. Liść spada na rękę; przedtem słyszałem, jak potrącał koronę drzew. Od wioski dolatuje granie kundli. Z tych rozluźnień, gdzie wszystko własne ibezpieczne, wyrywa Stroop: - Słyszał pan? Znów się odezwała. Bardzo nie lubię sów. Raz miałem w samochodowej podróży przygodę z sową... Uciął, bo strażnik zapala światło i sprawdza przez wizjerkę, czy śpimy. Cela drętwieje... Znów ciemno. Wracam do półuśpienia i nie do dębów z 1939 roku, lecz do "pereł, do róży"... Po kilku minutach szept Jlirgena Stroopa: - Śpi pan? - Nie. - Gdy jesienią 1939 jechałem z Karisbadu autem do Poznania na nową placówkę zaczął - to opóźniliśmy się i dopiero wieczorem mijałem dawną granicę Polski. Zaryzykowałem jazdę nocną, aby zameldować się rankiem w Poznaniu.

- O jakim ryzyku pan mówi? - O możliwym ataku polskich partyzantów - włączył się chrapliwie Schieike. Przecież Herr Generał jechał wkrótce po zakończeniu kampanii przeciw Polsce. - Przenieśli mnie do Poznania w październiku 1939. Partyzanci na tych terenach nie działali, ale wyście latami podsycali tradycje powstań wielkopolskich i ludność była wroga. Ponadto ukrywali się tam żołnierze rozbitych wojsk marszałka Śmigłego. Władze zalecały, aby auta w pojedynkę nie włóczyły się po nocach. - Jak było z sową? - ziewam. - Jedziemy we dwóch - opowiada Stroop - ja i szofer, otwartym "horchem". Szybkość nie największa, gdyż od czasu do czasu fale mgły przy gruntowej. Nagle widzę przed nami obcy kształt, rosnący gwałtownie. Kierowca hamuje. Mnie coś tłucze po głowie. Czuję wstrętną miękkość na twarzy i ukłucia. Oślepiony, chcę to coś zdjąć z czoła, okularów, brody. Nie mogę. Nos i policzki w ciepłej krwi. Krzyczę do szofera. Natychmiast zastopował. Zrywa mi z głowy sowę, polską sowę. Jestem podrapany, zakrwawiony, wściekły. Każę kierowcy związać ptaka, zawiesić na pniu drzewa, a samochód wykręcić w poprzek szosy. W smudze reflektorów strzelam z pistoletu do sowy, raz i drugi. Cholera żyje i tylko świeci oczami. Miała twardy żywot. Siedem kuł wpakowałem w to chuchro z odległości metra, a ona kwili i patrzy jak szatan. W końcu wydałem rozkaz, aby szofer zatłukł ją francuskim kluczem i wrzucił do bagażnika. Przecież w Poznaniu trzeba się było wytłumaczyć z sińców i zadrapań na twarzy. Od tej pory nie znoszę sów. - Ładnie pana Polska przywitała po dwudziestu dwóch latach, po tych Brzeżanach w tonie Schieikego drwina. Głos mu poważnieje, podpiera się na łokciu i powiada: - To był horoskop opatrzności. Fatum pana ostrzegło, Herr Generał. Trzeba było już nigdy nie przyjeżdżać do Polski. Sowa to mądrość. - Tak. Poznańska sowa była złowróżbnym ptakiem - zgodził się Stroop. Mokotowska pójdźka znów huknęła. Stroop drgnął. Zrobiło się nieswojo. Noc i 77 ciemność nieraz wywracają reakcje i osądy. Ja sówki bardzo lubię. Po pewnym czasie Stroop opowiadał, jak go "sam Heinrich Himmler" przeniósł do Poznania na

dowódcę tamtejszego Selbst-schutzu. - Czy Selbstschutz był instytucją półpolicyjną? - pytam. - Policyjną? Nie!... - zaczął wyjaśniać Stroop. - Jak to, nie policyjną? - sprzeciwił się Schieike. - Selbstschutz był organizacją niemieckiej samoobrony społecznej. W terenach, gdzie ustały działania militarne, a front był o kilkaset kilometrów, jak w poznańskiej prowincji, samoobrona upodobniła się do policji. Selbstschutz, Herr Moczarski, to w praktyce tamtejsi Yoiksdeutsche, przed wojną w większości członkowie konspiracji hitlerowskiej, a z chwilą zajęcia tych ziem zorganizowani w Ersatz-Polizei1 o charakterze politycznym. - Politycznym? Czy pan zwariował?! - rozsierdził się Stroop. - A jakim? - Schieike zgorączkowany. Głos mu gulgoce w gardle. - Obyczajowym? Kulturalnym? Policyjno-kryminalnym?! Nie okłamujmy się. Selbstschutz był instrumentem wstępnej pomocy dla NSDAP, Sicherheitspolizei i SS. Stamtąd, gdy Selbstshutz zrobił swoje, wybierano ludzi do ważnych służb. Czy Herr Generał wcielił część Selbstschutzmannów do swego SS-Abschnittu w Gnieźnie? - Owszem - odparł Stroop. - Ale mówić, że Selbstschutz był surogatem policji to idiotyzm! Schieike nastroszył się. Poróżowiał na policzkach i wybuchnął: - Czy te pańskie ancymonki z Selbstschutzu modliły się? Regulowały ruch? Zwalczały zawodowych przestępców, prostytucję? Nie! Oni robili to, co później wykonywały instytucje urzędowe policyjne i polityczne. Tylko zamiast ścinania toporem w celi, Selbschutz od pierwszego dnia wojny z Polską posługiwał się pistoletem, karabinem maszynowym i krzakami, a niekiedy miejscem straceń publicznych. Stroop pobladł. Zerknął na drzwi celi. Ściągnął brwi, czujny, zaniepokojony. - Po co pan takie rzeczy mówi, Herr Schieike? Jeszcze kto usłyszy - szepnął pojednawczo. - Racja, Herr Generał. Hanowerczyk zamilkł. Tylko mu szczęka chodziła nerwowo. Rozmawialiśmy kilka dni później o dowodzeniu i sztuce kierowania większymi zespołami ludzi. Stroop podkreślał z samozadowoleniem, że zawsze podlegały mu duże grupy policyjne, wojskowe, urzędnicze. Za szczyt osiągnięć uważał lata wiesbadeńskie (listopad 1943-marzec 1945), gdy "miał w garści 130 tysięcy ludzi z SS, policji, armii wewnętrznej i służb pomocniczych". Opowiadając o tym w okresie, często zacietrzewiał się, jak byśmy kwestionowali jego ówczesną potęgę

- szefa i wielkorządcy. Mylił się, bo Schieike i ja nie wątpiliśmy, że Stroop był u schyłku wojny jednym z hitlerowskich superbonzów. - Pan zawsze dowodził większymi jednostkami. I w Czechach, i na Ukrainie, i w Grecji, i w Wiesbadenie - zwracam się do Stroopa. Ale wtrąca się Schieike, który miał skłonność do uściślania: 78 - Nie zawsze - mówi - bo w kampanii 1914-1918 i w detmold-skim SS podlegały panu generałowi tylko drobne grupki żołnierzy czy SS-mannów. - Kto z młodych dowodzi kiedy masami? - szybko odpowiedział Stroop ze źle ukrytym dąsem. Krzywił się, gdy przypominano, że był w 1918 tylko Yizefeldweblem, a w Detmoldzie - podoficerem SS. - Od czasów Munsteru kierowałem zawsze sporymi oddziałami - stwierdził autorytatywnie. - No! Dywizja S S w Karło vych Yarach to nie fraszka, to kupa ludzi, a i w Poznaniu też pan dyrygował wielu podwładnymi. Co najmniej tysiąc Yoiksdeutschów zdolnych tam było do noszenia broni. - Tysiąc? Stan personalny Selbstschutzu w Poznańskiem wynosił 45 tysięcy mężczyzn. Sam Poznań z terenami podmiejskimi liczył ich 8-9 tysięcy. Sebstschutzmannów mieliśmy w każdym mieście, wsi i osadzie. Co prawda była to organizacja słabo wyszkolona, bez nawyku żelaznej dyscypliny, ale ambitna, ruchliwa i duża. Szybko udało się uporządkować ją. Nic nie mogli zrobić bez mojej zgody. Selbstschutz miał tendencję do konspirowania i sobiepaństwa. Trzeba było wy kasować te nawyki. - A czym się zajmowali członkowie Selbstschutzu? - Pilnowali porządku, dróg i mostów, chronili ludność niemiecką przed Polakami, zwalczali szmuglerów, wyłapywali żywioły wrogie i przestępcze oraz pomagali uruchamiać administrację i zakłady użyteczności publicznej... - ...a ponadto chodzili stale do kościoła, nie pili sznapsa i piwa, żyli w cnocie i wzdrygali się przed wzięciem pistoletu do ręki - włączył się z pasją Schieike. Był on w naszej sytuacji, więziennej, niecodziennym Niemcem. Jako "patriota" i lojalista bronił z uporem niektórych działań III Rzeszy, które miały związek z ogólną polityką tego państwa. Ale jednocześnie sprzeciwiał się ostro wszystkiemu, co naruszało jego nawyki oraz świadomość urzędniczą i policyjną ,,starego typu". Przede wszystkim potępiał podporządkowanie wszystkich organów policyjnych nakazom partii oraz ,,intrygującym gówniarzom z SA i SS". - Na górze, minister spraw wewnętrznych - wywnętrzał się Schieike - może być sługą Hitlera. Ale żeby na dole, w każdym komisariacie, rządził nie zawodowy policjant, lecz przypadkowy członek NSDAP

realizujący cele nie ogólnopaństwowe, lecz partykularne - to klęska. Zawodowy policjant, pułkownik czy szeregowy, musi się w Rzeszy kierować prawem, regulaminami, moralnością. Musi dążyć do obiektywizmu. Dlaczego? Dlatego, że o ile w dużej polityce może nie obowiązywać działanie całkowicie moralne, praworządnościowe, to na dole, w codziennym postępowaniu, niemiecki policjant powinien dostosować się do reguł, odczuć i nawyków, którymi żyje społeczeństwo. A cokolwiek byśmy mówili, to naród w swej masie kieruje się (czy chce się kierować) zasadami moralnymi i nie znosi ich cynicznego naruszania. Władze powinny się z tym liczyć, o ile pragną zachować na długą metę więź z narodem. - Policjant niemiecki - słuchaliśmy Schieikego z zainteresowaniem - musi być sługą, opiekunem, pomocnikiem i osobą zaufania każdego obywatela, a nie 79 kombinatorem, oprawcą, gwałcicielem, mordercą, katem. Hitler i Himmler z pomocnikami postawili na głowie istotę czynności policyjnych. Nasz policjant (za Hitlera) był wtedy dobry, gdy posłusznie wykonywał polecenia telefoniczne komórki partyjnej, gdy trzaskał obcasami przed brunatną koszulą lub trupią główką. I doszło do tego, że zatarły się różnice między metodami organizacji gangsterskiej, mafijnej, a metodami policji. Czy pan myśli, Herr Moczarski, że gdybyśmy nawet wojnę wygrali, Rzesza byłaby szczęśliwa? Nie! Byłaby syta, bogata, miliony hitlerowców korzystałyby z luksusu i dostatku. Ale brakowałoby tego, co jest konieczne społeczeństwu Niemiec: poczucia moralnego porządku i jakiejś prostej, starogermańskiej uczciwości. Schieike nie dał Stroopowi (i mnie) dojść do głosu. Gadał płynnie i z zapałem, choć spokojnie. Byłem przekonany (Stroop chyba także), że mówi szczerze i bez zakłamań. Stroop nie próbował przerywać, więc Schieike ciągnął dalej: - Może zbyt wiele mówię o instytucji niemieckiej policji w ogóle, a hitlerowskiej w szczególności, ale rozumiecie, panowie, że każdy chce wypluć, co go boli. Wracając do Selbstschutzu poznańskiego, muszę powiedzieć (przepraszam pana, Herr Generał), że działalność tych cywilnych policjantów politycznych często była półbandycka. Można i trzeba trzymać krótko społeczeństwo okupowane, ale to, cośmy pokazali w 1939 w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku, przekraczało granice wszelkich norm, cywilizacyjnych i rozsądku. Wzięto do tej roboty rzeźników zamiast wyszkolonych zawodowych policjantów. Stroop parsknął ze złości i rzucił coś obraźliwego pod adresem Schieikego. Ten już miał odpowiedzieć. Czując, że może dojść do niepotrzebnej w celi awantury, krzyknąłem: - Cisza! Achtung! Obaj skamienieli, przyzwyczajeni do terroru głośnej komendy. Zapanował chwilowy spokój. Zawsze starałem się być jak najmniej agresywny wobec Stroopa. Rzadko kiedy stawiałem kropki nad "i". Ale w tym przypadku Schieike trochę mnie podjudził, to znaczy, przywołał wszystko, co wiedziałem o terrorze hitlerowskim w Wielkopolsce, co czytałem w latach 1940-1944 w opracowaniach BIP-owskich KG AK, co słyszałem od bezpośrednich świadków zdarzeń. - Czy pan zna nazwisko: Chłapowski. Alfred Chłapowski, wieloletni ambasador RP w Paryżu? - ostro

rzuciłem Stroopowi pytanie. - Tak! Słyszałem. To zasłużona rodzina wielkopolska. Graf Chłapowski był waszym dyplomatą, a przed pierwszą wojną członkiem parlamentu Rzeszy2. Tak! Pisano o nim często w gazetach. - Otóż ambasador Chłapowski został przez podległych panu Selbstschutzmannów rozwalony w 1939 roku na rynku któregoś z miasteczek poznańskich. Spędziliście wielu Polaków, rzemieślników, księży, robotników, chłopów, obywateli ziemskich, mieszczan, lekarzy, urzędników, działaczy społecznych, harcerzy, kobiety, i przeprowadziliście masakrę. A przedtem toście ich maltretowali i terroryzowali. 80 Chłapowski, niemłody człowiek, emeryt, znosił godnie wasze uderzenia, drwiny, opluwanie. Podtrzymywał innych na duchu. Klęknął i zaczął się modlić. A wyście ich wszystkich popruli kulami, aż krew bryzgała i flaki wywalały się z brzucha3. O ile wiem, to liczba ofiar S e l b s t schutzuw województwie poznańskim wynosiła około pięciu tysięcy ludzi. A pan, wytresowany już na czeskich terenach, fachowiec, był szefem tej ferajny dla prawidłowego, wstępnego oczyszczenia terenu z przywódców społeczeństwa polskiego. - Ja tego nie robiłem - oświadczył Stroop. W odpowiedzi znienacka i władczo rzuciłem: - Czy pan nie widział krwi, polskiej krwi w Poznaniu? Przecież pan widział, nawet miał pan nią ubarwione buty. Musiałem Stroopa diabelsko zaskoczyć, bo przyznał tonem zdyscyplinowanym, posłusznym i zalęknionym: - Widziałem. Ale skąd pan o tym wie? - Niech pan opowie, jak było z tą polską krwią, a później wszystko wyjaśnię. - Oddział Selbstschutzu rozstrzelał grupę Polaków - Stroop cedzi słowa potulnie. - Zrobił się raban, bo wśród rozwalonych był ktoś ważny. Kazali mi tam pojechać. To był potworny widok. Mdło mi się zrobiło... Niespodziewanie otwarto drzwi celi. Strażnik zabrał Schieikego. Zdenerwowanie się ustokrotniło. Stroop czerwony. Ręce wycierał o spodnie, a na czole i nosie kroplił mu się pot. Siadł na zydlu w rogu celi. Ja początkowo chodziłem, potem oparłem się o ścianę, wewnętrznie skłębiony. Nie gadaliśmy z kwadrans. Stroop, przerażony widać, że znam jakieś jego tajemnice, miał w dalszym ciągu szarą twarz. Teraz było mi go nawet żal. - Z tą krwią to było tak - zaczął niespodziewanie. - Tam leżało kilka trupów, strasznych. Jeden mężczyzna, w koszuli, dostał serię w brzuch, bo jelita miał na wierzchu, zupełnie tak, jak pan

opowiadał o masowej egzekucji z grafem Chłapowskim. Musiałem się opanować i udawałem spokojnego. Ale w zdenerwowaniu wlazłem, cofając się tyłem, w jakąś maź na asfalcie. Była to krew zabitego. Wstręt mnie ogarnął. Zwymyślałem adiutantów, że nie zapobiegli wejściu w kałużę. Natychmiast wytarłem buty trawą i chustką. Ale krew przylega, trudno ją zmyć, więc później dwóch szeregowców oczyściło mi podeszwy, obcasy i noski. Brzydziłem się tej krwi... Niech mi pan powie, skąd ma pan tę informację. Proszę. - Ja nic o tym do dzisiaj nie wiedziałem. Ale w toku rozmowy poczułem napięcie. Pan też był dziwny. Przypomniałem sobie ważne przeżycia późną wiosną 1944 roku. Wracałem do domu, w Warszawie. Mieszkaliśmy z żoną na lewych nazwiskach w bloku przy Spacerowej4. Ulica spokojna, może zbyt spokojna, jak na mój konspiracyjny nos. Wchodzę po schodach. Na I piętrze poczułem pod butami lepką ciecz; myślałem, że komuś wylał się sok wiśniowy. Na II piętrze ciemna plama, rozległa. Krew! Idę wyżej, bo zawrócenie z drogi mogłoby się wydać podejrzane. Krew pod podeszwami! Poślizgnąłem się na niej i podparłem ręką. Palce czerwone. Idę jak 81 automat na czwarte piętro. Zostawiam rdzawe ślady. Dzwonię umówionym sygnałem. Żona szybko otwiera. Przerażona, lecz spokojna. Mówi, że niedawno gestapo zastrzeliło wszystkich lokatorów mieszkania o piętro niżej. Jeden chłopak wyskoczył oknem i - postrzelony - zabił się w maleńkim ogródeczku przy suterenach kamienicy, ale od strony ulicy Słonecznej5. Akcja hitlerowska trwała bardzo krótko, z zaskoczenia. Rewizji w bloku nie robili. Przed dziesięciu minutami karetki zabrały trupy do prosektorium. Tę krew, polską, zmuszony byłem deptać, Herr Stroop. Pan się domyśla, jak reagowałem. Nie obrzydzenie, lecz więź z ofiarami terroru. I sytuacyjna bezradność. - Gdy naszło to przypomnienie (pan wie, jak się w więzieniu błyskawicznie myśli) - opowiadam dalej - wydało mi się, potem byłem p e w i e n, że pan musiał mieć podobne zdarzenie w Poznaniu. Proces kojarzeń, zamysłów, przypuszczeń i pewności przebiegł w ciągu jednej tysięcznej sekundy. Wydawało mi się, że wylazłem z siebie i byłem w panu, w Poznańskiem i w pańskich skrwawionych butach. - Ależ pan ma nerwy, Herr Moczarski. Pan jest niebezpieczny. Pan za dużo wie lub odgaduje. Może pan jest medium? - Nie! Ale czasami wydaje mi się, że siedząc w więzieniu, mam cały układ nerwowy na wierzchu, a nie pod skórą. Że na moje włókna nerwowe biją bezpośrednio promienie cudzych nadajników myślowych. Stroop wyraźnie nie lubił Artura Greisera, który przez cały okres II wojny był namiestnikiem Rzeszy (Reichsstatthalterem) i Gauleiterem NSDAP tzw. Kraju Warty6. Rzadko i mało

chciał o Greiserze opowiadać. Myślę, że dochodziło między nimi do konfliktów, że "udzielny książę" Greiser rugał od czasu do czasu Stroopa-wasala. A poza tym, kto z niższych szczebli elity (jak np. Stroop) ma sympatię do ludzi swej kasty, którzy są notowani oczko wyżej, stanowią przyszłościową konkurencję i mają bezpośredni kontakt z dyktatorem? - Greiser zachowywał się jak nuworysz, jak feudał. Lubił ceremoniał, pompę, splendory, fasony i luksus, choć jednocześnie stwarzał swą bezpośredniością pozory skromnego intelektualisty. Jego rezydencja... - Zapraszał pana do siebie? - Tak. Składałem wizyty w jego pałacu. Ale protokół dy-plomatyczno-gauleiterowski i stosowany tam system ochrony były nieznośne. Przed wjazdem do Greiserowskiej siedziby musiałem nieraz czekać w aucie przy opuszczonym szlabanie, póki mnie, generała SS, nie wylegitymuje lejbgwardia pana Gauleitera. Wnętrze rezydencji bogato urządzone. Rozwozili mu z okolicznych dworów, pałaców i muzeów masę dzieł sztuki, rzeźb, obrazów, mebli, luster, bibelotów. Jego park to cudo, pielęgnowane przez kilku ogrodników. Kucharzy też miał pierwszorzędnych, a służbę po europejsku wyszkoloną. No! i kobiety do niego lgnęły. - Ten styl nie podobał się panu? - Ależ nie. Podobać to mi się podobało. Greiser pełnił funkcję namiestnika i Gauleitera, więc poziom jego życia musiał odpowiadać godności i walorom urzędu. Ale co obchodziło tego gdańskiego przewoźnika, że leciała na mnie młoda 82 mężatka, żona wybitnego członka NSDAP i córka legendarnego przywódcy Freikorpsów walczących po pierwszej wojnie. Kobieta elegancka, bardzo foremna, z klasa biustem, smukła jak wąż, inteligentna i zaborcza. - Romansik? - Coś w tym rodzaju. Spotykaliśmy się w pałacu Greisera w Ludwikowie oraz w siedzibach dóbr rycerskich poprzydzielanych zaraz po 1939 wyższym dowódcom partii i SS. Organizowaliśmy pikniki, tańce, podwieczorki z koniakiem i przede wszystkim wyprawy jeździeckie. Ona ubóstwiała jazdę konną i podniecało ją wszystko, co miało związek z kawalerią, wierzchowcem, odorem stajni i długimi butami. - Wiadomo, że istnieje taki typ jurnych kobiet, które podniecają się seksualnie tylko zapachem potu i nawozu końskiego - zauważył Schieike. (Przypominam, że przez wiele lat służył w policji obyczajowej.) - Greiser nie chciał skandalów wśród poznańskiej elity NSDAP - rzekłem - więc zapewne wydał Koppemu7 rozkaz okiełznania Po pierwszej wojnie światowej b. oficer marynarki wojennej i lotnictwa marynarki Greiser imał się różnych zajęć: w latach 1929-1930 na wynajętej motorówce obwoził wycieczki po Zatoce Gdańskiej,

a zimą holował statki w porcie. pańskich samczych zapędów do arystokratycznej "freikorpsówny". Przypuszczam, że Greiser miał do pana pretensje za przeginanie pały przez Selbstschutz. Podobno wytoczył jakiś wewnątrzpartyjny proces podwładnemu pana o zbyt dużą liczbę samowolnych mordów, które miały charakter porachunków osobistych z Polakami. SS-Gruppenfuhrer milczał. Stroopowi, który został później dowódcą Odcinka SS w Gnieźnie, podobało się Poznańskie. Szczególnie poziom rolnictwa, kultura agrarna, plantacje buraków, liczne cukrownie, gęsta sieć kujawskich kolejek dojazdowych i stadniny koni. Oraz zapobiegliwość i pilność mieszkańców. Zawsze podkreślał, żesątopragermańskie ziemie, okupowane "chwilowo" przez Polaków. I otwierał szeroko oczy, gdy mu opowiadałem, że właśnie tereny kujawsko-poznańskie są jednym z t r z e c h głównych ośrodków terytorialnych, z których powstawała dziesiejsza Polska. Na ośrodek krakowski wraz z państwem Wiślan to się zgadzał (choć o księciu Wiślan nigdy nie słyszał), ale zaprzeczał polskości Kujaw, Gopła i Poznania. Gdy wspomniałem, że trzecim ośrodkiem, z którego również wywodzi się organizm narodowy i państwowy Polski, jest Śląsk wrocławski i święta niegdyś dla Słowian góra Ślęża, to zarzucił mi "ignorancję, fałszowanie historii, megalomanię narodową" i "sztuczki propagandowe". Któregoś dnia pytam Stroopa, jak to było z "nadaniem sobie" imienia J u r g e n. - Wspominałem panu nieraz, że my: hitlerowcy, a szczególnie my: SS-owcy, zwalczaliśmy wpływy katolickie, a więc chrześcijańsko--judaistyczne. Staraliśmy się przywracać, choć to było niełatwo, tradycje, obyczaje, obrzędy, instytucje i nazwy starogermańskie. Moje imię, Józef, stało się nieznośne. Było zaprzeczeniem nordyckości. Taką opinię głosili towarzysze z SD. Dawno chciałem je zmienić. A tu jeszcze ta czarująca kobieta od Greisera, o której opowiadałem, 83 zaczęła kpić, mówiąc: "Józik, Józik". Cholera mnie brała, gdy słyszałem od niej: "Ty jesteś typowym nordykiem, a nazywasz się Józik." Więc załatwiłem szybko w urzędzie personalnym centrali SS zmianę imienia na Jlirgen. - Czym pan prośbę uzasadnił? - Koniecznością dostosowania imienia do postawy światopoglądowej nacjonal-socjalisty i przywiązaniem do pamięci pierwszego syna, Jlirgena, zmarłego wkrótce po urodzeniu. - Przy tych germańskich motywacjach, podpartych miłością do synka, trzeba było posłużyć się dodatkowym argumentem polskiej krwi, w której unurzał pan swe SS-owskie długie buty w Poznańskiem. KONIEC ROZDZIAŁU XI. Na "tyłowym" froncie"

Poza opisaną poprzednio egzekucją i polską krwią trudno było z Jlirgena Stroopa coś wydobyć o jego działaniach w Wielkopolsce. Widocznie miał w Poznańskiem sporo na sumieniu. A przy tym śledztwo prowadzone w Warszawie nie dysponowało pogłębionym materiałem dowodowym na okoliczność jego zbrodni w Kraju Warty. Stroop szybko się w tym zorientował i (nawet nam) nie ujawnił wielu elementów z tego okresu. Nierzadko wracał jednak w dyskusji do Warthelandu. Musiało mu się tam dobrze powodzić jako dygnitarzowi, SS-Oberfuhrerowi. Na aksamitnoczarnych patkach kołnierza nosił po dwa Eichenlauby (listki dębowe). Od szóstego marca 1940 dowodził XXXII Odcinkiem SS w Gnieźnie. Funkcję tę sprawował formalnie do listopada 1942. Ale faktycznie już w lipcu 1941 opuszcza Gniezno i rozpoczyna fazę "wielkich przygód na wschodzie Europy", jak wielokrotnie podkreślał. W tymże lipcu awansuje do stopnia porucznika rezerwy Waffen SS'. - Jak to mogło być - pytam - że pana, wówczas członka korpusu generalskiego SS, mianowano porucznikiem rezerwy w oddziałach liniowych? Co za awansowa dwoistość? I jaki jej sens? - Myśmy, Herr Moczarski, ściśle rozgraniczali funkcje SS-owskie od funkcji wojskowych... - Grała w was pragermańska tradycja, że wojsko to lepsza i najbardziej zaszczytna kategoria służby państwowej. Odczuwaliście mistyczny szacunek dla munduru oficerskiego. Mimo podporządkowania sobie (w znacznej mierze) generałów i sztabu głównego SS-Obersturmfuhrer Wehrmachtu, nie byliście w stanie zmienić swych indywidualnych postaw, nie chcieliście zresztą zrażać opinii publicznej i każdy z was starał się usadowić najwyżej w hierarchii prawdziwie wojskowej. - Tak. Adolf Hitler, Heinrich Himmler i cała czołówka oraz Mannschaft SS bardzo szanowaliśmy stopień oficerski. Toteż polecali nam, aby służyć przez pewien czas w oddziałach wojskowych dla zadokumentowania więzi z Wehrmachtem. - Z początku ceniliście istotnie Wehrmacht - odpowiadam Stroopowi - ale później 84 toście sobie armię bimbali, odrzucając nawet grę pozorów. Przecież po nominacji na porucznika nie awansował pan wyżej w Wehrmachcie, nie mianowano pana nigdy kapitanem, a mimo to skoczył pan w 1943 od razu w siodło generalskie. Został pan generałem-leutenantem Waffen SS. Takie postępowanie Himmlera nie było prawidłowe, a pana chyba swoiście kompromitowało w płaszczyźnie wiedzy i praktycznych umiejętności militarnych. Stroop nie odpowiada. Spaceruje wojskowym krokiem po betonie celi i przygładza włosy na skroniach. - Kiedy pan poszedł na front w drugiej wojnie światowej? - pytam niecierpliwie. - Przydzielono mnie jako porucznika do dywizji "Totenkopf" Waffen SS w dniu 7

lipca 1941. Pojechałem na pierwszą linię frontu północnego, w okolicę jeziora Ilmen. Tam pełniłem zwykłe funkcje porucznikowskie. - Czy to obszar frontowy? - Tak. Ale walk bezpośrednich mało, choć trwaliśmy w ciągłym pogotowiu. Trudny odcinek. Wieś w głębokich lasach, z obu stron rzeki, przez którą szedł most kolejowy. Musieliśmy go pilnować całą kompanią Waffen S S, którą dowodziłem. To było wyczerpujące. Napięcie, alarmy i trudny kontakt z zapleczem odległym o około 25 kilometrów. - Straty duże? - Niewielkie. Kilku zabitych i rannych. Największe kłopoty były ze służbą patrolową. Wśród podkomendnych miałem dwóch cwaniaków, którzy czuli las jak Indianie i znali rosyjski. Ale nie mogłem ich stale wysyłać na zwiady. W końcu utarło się, że na patrole kierowałem całą drużynę i dodatkowo musiałem pchać za nimi samochody pancerne dla ewentualnego wsparcia trudniejszego spotkania z nieprzyjacielem. Stroop, jak już podkreślałem, był wrażliwy na przyrodę. Opowiadał o pięknie tamtejszego krajobrazu, o borach, lasach jodłowych i licznych jeziorach. Kiedyś to tak się rozmarzył, że opisywał interesująco i obrazowo zachód słońca nad jeziorem Ilmen. Z całokształtu tych relacji wynikało, że jego służba frontowa nie była zbyt męcząca ani krwawa. Odbywał ją w lecie, więc uniknął mrozów. Nie przeszedł tragedii milionów wehrmachtowców zagubionych w twardej zimie rosyjskiej. Ponieważ wielokrotnie wspominał z przesadą ,,ciężkie czasy frontowe", zezłościłem się kiedyś i powiedziałem dość niegrzecznie: - Pański front to raj w porównaniu z przeżyciami wojennymi wielu Niemców. Nie bajtlujmy się, panie Stroop! Aby mieć w życiorysie stwierdzenie, że był pan również w drugiej wojnie żołnierzem pierwszej linii, został pan przez przyjaciół z SS skierowany na trzymiesięczny, letni staż do raczej nie walczących wówczas oddziałów z dywizji "Totenkopf". Praktycznie był pan miesiąc na placówce, którą można nazwać frontową, w tej wiosce przy moście kolejowym. Mało działań bojowych na choćby średnią skalę. Czym się różni pilnowanie mostu w borach północno-zachodniej Rosji od dozorowania takiegoż mostu w Generalnej Guberni? Jak pan mówił, liczba okolicznych mieszkańców była kilkanaście razy mniejsza od liczby 85 ludności na terenach przyległych do analogicznej wachy mostowej w Polsce. Więc i niebezpieczeństwo partyzanckie mniejsze. - Ja nie walczyłem na froncie wschodnim podczas drugiej wojny światowej wtrącił Schieike - ale z tego, co Herr Generał opowiada, to w owym upalnym lipcu i sierpniu 1941 roku na pewno nie było tam piekła. Partyzanci dogryzali, ale bardziej chyba dogryzały komary. Stroop służył w SS "Totenkopf od 7 lipca do 15 września 1941, tzn. dwa miesiące i tydzień - z tego

tylko jeden pełny miesiąc na "frontowej" placówce przy moście kolejowym. Potem przerzucono Stroopa do zapasowego batalionu SS Leibstandarte ,,Adolf Hitler". Nic w tym batalionie praktycznie nie robił. Był na przyprzążkę. Ale potrzebował owego przydziału do akt personalnych, żeby mógł się później chwalić (i z tego korzystać), że jako wojownik gwardii Hitlera walczył na wschodzie o "wielkość Trzeciej Rzeszy i przyszłość narodu niemieckiego". - Długo pan działał w batalionie SS Leibstandarte "Adolf Hitler"? - Trochę dłużej niż miesiąc, bo 20 października 1941 roku (zawsze będę pamiętał tę datę) zostałem odwołany do sztabu Reichs-fuhrera SS dla przygotowania się do specjalnego zadania, które zlecił mi Heinrich Himmler. Uderzony tonem dumy w jego głosie oraz zaciekawiony, przyznaję, zadaniem, którym Himmler obarczył Stroopa, zapytałem: - Zapewne Himmler chciał przygotować pana do prowadzenia zwycięskiej parady SS i policji po triumfalnym zakończeniu wojny? Stroop, zaatakowany własnymi wspomnieniami, nie zauważył ironii i szybko odpowiedział: - Do niedawna nigdy nie mówiłem, o jakie to szło specjalne zlecenie Reichsfuhrera SS. Ale teraz mogę powiedzieć, że właśnie w październiku 1941 zakomunikowano mi, iż muszę przygotować się, w wielkiej tajemnicy, do objęcia funkcji dowódcy SS i policji na Kaukazie. - Ale wasze wojska znajdowały się wtedy daleko od Kaukazu. - Panie Moczarski, Polska jest dzisiaj krajem opartym o zasady planowania. My, Niemcy Adolfa Hitlera, również stosowaliśmy tę samą metodę na wielu odcinkach życia państwowego i partyjnego. I dlatego, chcąc, żebym został SS-Fuhrerem na Kaukazie... - ...księciem na Kaukazie - przerwałem mu, śmiejąc się. - Pan dzisiaj lubi żartować, Herr Moczarski - w oczach Stroopa wesołe błyski, bo był tego dnia i zarozumiały, i dumny, i dość łagodny. - Jeżeli mieliśmy zaprowadzić nowy Ordnung na Kaukazie, to musiał tam ktoś dowodzić i mieć silną władzę, aby plemiona gruzińskie, azerbejdżańskie, ormiańskie nie działały zbyt anarchistycznie i dobrze pracował y. W pierwszych etapie po zwycięskiej wojnie taką władzę mógł mieć tylko SS- und Polizei Flihrer z siedzibą w Tyflisie. - Aby objąć te funkcje - ciągnął dalej Stroop - musiałem przejść odpowiednie przeszkolenie w centrali berlińskiej. Skończyłem tam specjalny kurs dla dowódców SS i policji. Odbyłem krótkie praktyki w Hauptamt Ordnungspolizei oraz Hauptamt 86 Sicherheits-polizei dla zaznajomienia się z ich metodami pracy, organizacją i systemem

kancelaryjnym. Ponadto nauczono mnie zasad polityki wobec Volksdeutschów we wszystkich krajach na wschód od Rzeszy. To niełatwie kwestie. Musiałem przeczytać wiele opracowań i wytycznych oraz wziąć udział w kilkunastu instruktażowych zebraniach prowadzonych przez specjalistów. - Czy pan się spotkał na froncie z jeńcami radzieckimi? - zapytałem kiedyś. - Tak. Jeden z oddziałów z dywizji "Totenkopf zagarnął grupkę sowieckich wojskowych. Przyglądałem się im zaraz po przyprowadzeniu do dowództwa. Byli to mocni ludzie, ogorzali, wysportowani, spokojni. Oczywiście myśmy badali tylko oficerów sowieckich, wśród nich trzy kobiety w stopniach podporuczników. Jak mi później mówił oficer wywiadu, oficerowie ci nie udzielili żadnych konkretnych i ważnych informacji. Te trzy kobiety przydzielono potem do obsługi naszych kwater. - Herr Generał zawsze łasy na baby - zaśmiał się Schieike, dobrotliwie i złośliwie. - Ale myślę, że nie doszło tam do Rassen-schande? - Pan wie, Herr Schieike, że żaden oficer SS i SS-mann nie zhańbiłby się stosunkiem płciowym ze Słowianką. O tym nie ma mowy. One sprzątały nasze kwatery, gotowały wodę, nakrywały do stołu itp. - Więc oficerów wroga, bo one były podporucznikami, zmuszaliście do lokaj skich posług! stwierdziłem z zawziętością. - Ponieważ w armii niemieckiej nie było kobiet-oficerów, tośmy nie uznawali również oficerskich stopni tych Rosjanek. - Jak pan je ocenia, jeśli chodzi o poziom moralny, schludność i inteligencję? pytam. - Muszę panu powiedzieć, że to miłe kobiety. Skromnie ubrane, ale czyste, sprawne i spokojne. Trudny był z nimi początkowy kontakt, bo słabo znaliśmy rosyjski, ale o dziwo, dwie z nich mówiły po niemiecku i trochę po francusku. Przypuszczam, że były studentkami uniwersytetu. - Długo sprzątały w waszej izbie? - Po trzech tygodniach już ich nie było. Gdy pewnego dnia wróciliśmy z wyprawy do lasu, powiedziano, że zostały odkomenderowane gdzie indziej. - Przypuszczam, że pańscy podwładni zamordowali je, a trupy zakopali gdzieś w pobliżu. Sam pan przecież mówił, że mieliście duże trudności łącznościowe z waszą bazą, która znajdowała się około 25 kilometrów na zachód. Jeżeli kuriera z meldunkami przesyłaliście w eksorcie kilku samochodów pancernych, to nie byliście chyba w stanie przetransportować tą samą drogą oddziału jeńców. Stroop milczał. A ja myślałem o losie dziewczyn-podporuczników, które po trzytygodniowym pucowaniu kwater oficerów SS rozwalono zapewne schmeisserami w pięknych lasach przy jeziorze Ilmen. Może i Stroop myślał o tym samym.

Któregoś dnia Stroop wrócił do relacji o swej służbie na froncie wschodnim. Opowiadał o organizacji SS-owskiej dywizji oraz o jej wyposażeniu w sprzęt bojowy, transportowy, inżynieryjny, amunicję, aparaturę radiową i żywność. Z jego wspomnień wynikało, że dywizja była wyjątkowo uprzywilejowana. Niczego tam 87 nie brakowało. Dysponowała nawet specjalnymi samolotami łączności z centralą berlińską. Kwatery, jak na wojnę, luksusowe. Oddziały pionierskie i saperskie wybudowały liczne urządzenia obronne, przeważnie drewniano-ziemne. Niemcy ze względów bezpieczeństwa wyrąbali wzdłuż traktów kolejowych i drogowych pas lasu o szerokości stu metrów. Mając dużo dobrego drewna, zużywali je na budowę szańców i na opał w czasie zimy. Gdzieniegdzie tylko postawili betonowe bunkry ze stanowiskami karabinów maszynowych i lekkich dział. Tak uprzywilejowanych jednostek taktycznych, jak dywizja Waf-fen SS "Totenkopf, miały Niemcy coraz więcej. Na początku wojny istniały tylko trzy SS-owskie dywizje. Pod koniec - trzydzieści pięć, o ogólnym stanie ponad pół miliona ludzi. Ta niebłaha siła zbrojna, oddana bez zastrzeżeń Hitlerowi i Him-mlerowi, miała w przyszłości zastąpić Wehrmacht w Wielkiej Rzeszy Niemieckiej. Imperium hitlerowskie jednoczyłoby po wygranej wojnie wszystkie narody Europy po Ural. Siłą, która by utrzymywała nowy, germański ład w świecie, mogło być - według Hitlera, Himmlera i Stroopów - jedynie SS. - Mieliśmy do spełnienia ważne zadania po zwycięstwie nad /degenerowaną częścią świata - zwierzał się raz w celi Stroop. - My, Sztafeta Ochronna Niemieckiej Rzeszy, zorganizowana w milionową instytucję policyjno-wojskową, powinniśmy czuwać, aby władza Rzeszy w poszczególnych rejonach Europy nie doznała uszczerbku. Tylko taka formacja, wieczyście wierna Fuhrerowi, narodowi niemieckiemu i rasie nordyckiej, mogła w przyszłości zagwarantować zniweczenie każdego buntu, wywołanego przez elementy anarchistyczne, prożydowskie i proazjatyckie oraz marksistowskie, katolickie, wolno-mularskie, proletariackie, psychopatyczne, kryminalne. Wehrmacht z samej jego istoty i spetryfikowanych tradycji nie był zdolny do takich zadań. Nadzieja Niemiec i Europy leżała tylko w SS. Trudno mi powiedzieć, jakie były w innych miesiącach losy SS-owskiej dywizji "Totenkopf", w której Stroop odbywał staż awansowy. Ale jestem pewien, że w lecie 1941 roku nie przeżywał porucznik Waffen SS (i jednocześnie SS-Oberfuhrer) Jlirgen Stroop ciężkich bojów, nawałnicy ognia, szturmów, forsownych marszów, głodu, chłodu i mrozu - co było losem większości żołnierzy Hitlera w długotrwałej kampanii wschodniej. Był to co prawda pas frontowy, ale - jak zauważył Schieike - Stroop brał udział w walkach na "froncie tyłowym". I za ten letni, "przygodowy" udział w pasywnych bojach koło jeziora Ilmen Stroop otrzymał "Spange"1 do Żelaznego Krzyża II Klasy (nadanego - przypominam za ranę w 1914 roku).

- Góra SS przydzielała hojnie odznaczenia i świecidełka swoim kompanionom powiedział raz Schieike na temat tej "szpangi", gdy Stroopa nie było w celi. KONIEC ROZDZIAŁU XII. Autostrada i marzenia ukraińskie 88 Czas na obserwowanie słońca, księżyca i gwiazd, na wnikliwą - choć przez okno obserwację zjawisk meteorologicznych: nieba, chmur, deszczów, gradu, śniegów, burzy, i na przypominanie sobie podobnych sytuacji z dni wolności. Stroop, Schieike i ja braliśmy nieraz udział w takich więziennych radościach. Listopad 1949. Wieczór pogodny z podświetlonym niebem. W celach zapalano lampy. Śledzimy chmurki i rozjaśnienie nad dachami domów, naprzeciwko. Spod komina czynszowej kamienicy w Alei Niepodległości wytoczył się księżyc - miedziany, okrągły medal. Kontemplowaliśmy tę wyjątkową dla nas scenerię. - Taki sam księżyc wznosił się nisko nad stepami Ukrainy w 1942 roku - wspomina Stroop. Mówi cicho i powoli. - Wyjechaliśmy konno na spacer w pobliże kwater. Po kilkunastu minutach zapomniałem, że wojna, tak było pięknie i spokojnie. Trudno opowiedzieć, co przeżywałem, bom nie pisarz ani malarz. Ale uroczył mnie czerwony krąg nad stepem cichym i dalekim. Stroop użył takiego określenia koloru, jak Słowacki, gdy pisał w Parysie o emirze Rzewuskim: ,,A kiedy powitał kraj miły, rodzony, to księżyc się wznosił nad stepy czerwony." Księżyc świeci jednako i dla poety, i dla ludobójcy. Stroop często wracał wspomnieniem do Ukrainy. Lubił ten kraj, może dlatego, że łączył z nim osobiste i rodzinne plany życiowe po zwycięskiej wojnie ze Związkiem Radzieckim i Europą. Przyjechał po raz pierwszy na Ukrainę w czasie drugiej wojny światowej w grudniu 1941 roku. - Zameldowałem się wtedy u Heinricha Himmlera, między Dniestrem a Bohem relacjonował Stroop. - W pewnej miejscowości stał pociąg sztabowy SS-Reichsfuhrera. Kilkanaście opancerzonych wagonów, które znakomicie wyposażono do normalnego urzędowania i obrony. Poza salonką konferencyjną i wagonami sypialnymi w skład pociągu wchodziły wozy biurowe z halą maszyn i wagony: restauracyjny, radiowo-telefoniczny oraz dla bojowych oddziałów ochronnych. Miejsce postoju starannie zamaskowane siatkami i makietami krzaków. W promieniu kilku kilometrów rozmieszczono łańcuchy drobnych i większych oddziałów SS-owskich. Ruch

samochodowy i konny za specjalnymi przepustkami. Fakt, że pociąg Heinricha Himmlera tam stał, był ściśle zakonspirowany. - Czy pobyt Himmlera w takiej miejscowości trwał długo? - pyta z zaciekawieniem Schieike. - Dzień, dwa, a czasem dłużej. Ale Reichsfuhrer, jeden z najważniejszych ludzi Rzeszy, ciągle musiał krążyć po Niemczech i Europie. - Czy jeździł tylko specjalnym pociągiem? - pyta ponownie Schieike. - Przede wszystkim nie pociągiem, ale p o c i ą g a m i, bo Reichsfuhrer miał ich kilka do dyspozycji. Ponadto podróżował samochodami, a w razie nagłej potrzeby - samolotami. Ale Heinrich Himmler nie lubił jazdy samolotem... - ...podobno w samolocie często wymiotował - wtrącił się Schieike. - Nie miał najlepszego zdrowia i stale trzymał przy sobie zaufanego lekarza, mówiono, że znachora, specjalistę od chorób nerwicowe -żołądkowych. - Więc jak było z tą pańską wizytą w pociągu Himmlera? - pytam. 89 - Heinrich Himmler zamierzał podjąć decyzję w sprawie uformowania pułku SS z tamtejszych Yoiksdeutschów. Miałem wyrazić opinię na ten temat i ewentualnie sprawować później nadzór nad podobnymi jednostkami w południowej Rosji. Na tę koncepcję patrzyłem sceptycznie, gdyż nie można było mieć zaufania do Volksdeutschów z południowych terenów jako do SS-manów. Wypowiedziałem swój pogląd, a później Heinrich Him-mler i jego zaufam przekazali mi zadania na najbliższą przyszłość. Zostałem wtajemniczony w plany zbudowania specjalnej autostrady PołudnieWschód, która miała nazwę D-4 i prowadziła od Lwowa do miasta Stalino1. Znaczenie strategiczne i gospodarcze trasy było oczywiste. Po zapoznaniu się w adiutanturze Reichsfuhrera z dokładnymi instrukcjami, odbyłem w styczniu 1942 roku, wraz z kilkoma generałami SS, konferencję w sztabie południowo-wschodnim armii Wehrmachtu. - Czy autostrada miała się kończyć na mieście Stalino? - Projekty przewidywały jej przedłużenie od Stalino w dwóch kierunkach. Jednym z nich, na południowy zachód, był Rostów nad Donem i stamtąd, już w późniejszym okresie, na Przedkaukazie (m.in. Kubań), Kaukaz Wielki i Zakaukazie. - Wywozilibyście trasą D-4 rudy, węgiel i wyroby przemysłowe z Krzywego Rogu, Zagłębia Donieckiego i z Rostowa? A Stroop z rozbrajającą szczerością: - Naturalnie! A ponadto płody rolne z Ukrainy i Kozaczyzny, których Rzesza bardzo potrzebowała. My byśmy tę produkcję potroili przy tak fenomenalnych czarnoziemach i klimacie. - Czy autostrada D-4 biegła przez tereny dziewicze w sensie drogowym?

- Nie. Wykorzystywaliśmy trasy sowieckie, poszerzając je, ulepszając nawierzchnię i prostując ostre wiraże. Niektóre jednak odcinki budowaliśmy na nowo. Z dalszych wynurzeń Stroopa wynikało, że do robót przy autostradzie spędzono masę ludzi: Ukraińców i Białorusinów, a ponadto pewne fragmenty, na szczególnie trudnych terenach, budowali więźniowie. Na zapytanie, jaki był system organizacyjny robót, Stroop odpowiedział: - Pracowników dzielono na grupy, składające się z mężczyzn i kobiet, sowchoźników i kołchoźników pochodzących z pobliskich miejscowości. Mieli normy akordowe. Ponieważ kazano przyspieszać roboty, płaciliśmy drogowcom lepiej niż innym robotnikom, lepiej ich również zaopatrywaliśmy w tytoń, cukier, wyroby tekstylne i galanterię metalową. Trasę podzielono na odcinki. Szef każdego z odcinków i jego zastępca od pilnowania porządku mieli łączność radiową ze wszystkimi grupami roboczymi. W takiej grupie był zawsze zaufany Ukrainiec lub Niemiec z krótkofalową radiostacją, nastawioną tylko na jedną długość fali... - Baliście się szpiegostwa radiowego - wtrąciłem. - Trzeba się było zabezpieczyć i przed taką ewentualnością. Przecież nawet do tych Ukraińców, którzy z nami współpracowali, nie mogliśmy mieć zaufania. System komenderowania grupami przy pomocy radia zdał egzamin. Muszę się przyznać, że byłem dumny, gdyż ja właśnie poddałem projekt z krótkofalówkami, po zasięgnięciu 90 przedtem opinii zaufanego SS-manna, radiotelegrafisty. Jasne, że Stroop, który nie miał pojęcia o inżynierii drogowej, pełnił tylko funkcje "inspektora dla zabezpieczenia budowy trasy D-4", jak sam o tym mówił. Dbał jedynie o Ordnung, o zapewnienie dopływu siły roboczej oraz o przeciwstawienie się ewentualnym sabotażom i atakom partyzantów. - Duży miał pan personel SS-owski przy nadzorowaniu trasy? - Nie największy. Ale niech pan nie zapomina, że mnie podlegały tylko specjalne oddziały typu interwencyjnego, gdyż nad utrzymaniem normalnego spokoju i codziennego rytmu pracy czuwały placówki Organizacji Todta oraz miejscowe władze polityczne, policyjne i wehr-machtowskie. Ja dysponowałem batalionem SS, dwoma batalionami ochotniczej policji łotewskiej, dużym taborem samochodowym oraz siecią łączności radiowej i telefonicznej. - Czy to były wszystkie oddziały SS pilnujące budowy trasy? - Skądże! Przecież tam działały miejscowe garnizony SS i policji, a ponadto jednostki SS pozostające w dyspozycji naczelnego dowódcy organizacyjnego i technicznego całej autostrady (od granic Rzeszy po Tyflis), SS-Obergruppenfuhrera Prutzmanna. SS-Obergruppenfuhrer to najwyższa ranga w Sztafetach Ochronnych, naturalnie poza SS-•Reichsfuhrerem2. Priitzmann miał specjalne pełnomocnictwa, na miarę

historycznego znaczenia budowy autostrady3. Bardzo mi się z nim dobrze pracowało. Obdarzał mnie dużym zaufaniem. Później, w latach 1944-1945, mieliśmy ścisłe kontakty. Przed objęciem funkcji "drogowych" SS-Oberfuhrer Stroop został mianowany pułkownikiem policji (Oberst der Polizei). Wkrótce, w uznaniu zasług na froncie ilmeńskim i przy budowie trasy D-4, awansuje do stopnia SS-Brigadefuhrera. Jednocześnie mianują go General-majorem der Polizei. - Pamiętam dokładnie datę tych nominacji - powiedział Stroop. - Było to 16 września 1942 roku. Po tym przeniesiono mnie na inne odcinki pracy do kilku miast w południowej Rosji. O swych działaniach w tych miastach nie chciał nam nic powiedzieć. Kiedyś tylko Schieike wydębił od Stroopa informację, że był dowódcą SS i policji w Nikołajewie, Kirowogradzie i Chersoniu. Musiał tam dobrze zapaść w pamięć mieszkańców, bo nigdy na ten temat słowa nie puścił z gęby. Wydaje mi się, choć nie mam na to żadnych dowodów, że wniósł w te tereny wyższą technikę terroru, mordów, dyskryminacji i wyzysku na rzecz Wielkiej Rzeszy Adolfa Hitlera. Pewnego dnia usłyszeliśmy z sąsiedniej celi piosenkę ukraińską. Nie dobiegały słowa, tylko melodia, śpiewana ściszonym barytonem. Każdy z nas łączył z tą pieśnią na pewno inne wspomnienia. Stroop pilnie nadsłuchiwał. Gdy melodia ucichła, milczeliśmy przez kilkanaście minut. Potem Stroop zaczął mówić: - Panie, jak tam cudnie na Ukrainie. Humus4 na głębokość jednego metra 80 centymetrów, rodzi bez kłopotu. Bogaty kraj. Wyobraź pan sobie, jak by to wyglądało po skończonej, zwycięskiej dla nas wojnie: ...piękny wieczór pogodnego lata, światła w moim dworze... 91 - Chyba w pałacu - wtrącam. - Tak. W pałacu, gdzie meine Gemahiin5 dyrygowałaby wytresowaną po europejsku służbą. Lokaj przygotowałby stół do wieczerzy. Porcelana, srebra, kryształy, świece. Sehr elegant! Ja w podwórzu z synkiem Olafem, którego uczyłbym właśnie jeździć konno. Wokoło spokój, przerywany brzęczeniem komarów. Daleki warkot sowieckich motorów pompujących wodę na pola arbuzowe... - Jak to?! Pan zostawiłby radzieckie silniki na swoich polach? - Tak, bo ich maszyny są bardzo praktyczne i wytrzymałe. - Stroop ciągnie dalej marzenia: - ...słychać rżenie tabunu moich rasowych koni na bliskich pastwiskach i ukraińskie pieśni ludowe. - Ukraińskie? - pytam. - To nie miałby pan tam pracowników niemieckich, chłopów niemieckich? - Nie, skądże! Robotnikami w moim majątku byliby przez kilkanaście lat tylko Ukraińcy. To silni i posłuszni pracownicy. Może trochę brudni. A ich baby jakie cycate! Wie pan dlaczego cycate? Bo stale jedzą siemieczki słonecznikowe.

- Pan wspominał o żonie i o synku. A gdzież by wówczas była córka, Renatę? - Renatę? - namyślił się chwilę. - Ona by wtedy wojażowała z mężem po Europie. Ci zdegenerowani Francuzi mają jednak wspaniałe jedwabie', suknie, mody, perfumy, wina i koniaki. No! i przecudowną Riwierę. Więc Renatę często by tam jeździła do kurortów i po zakupy w paryskich magazynach. - Na czyj koszt? - Na koszt męża i częściowo na mój. Przecież z taką ziemią na wszystko by mnie było stać. Ukraina, Herr Moczarski, to skarb. My zrobilibyśmy z Ukrainy ziemię mlekiem i miodem płynącą... - ...oraz użyźnioną krwią Słowian - syknąłem ze złością. Ale się szybko opanowałem i załagodziłem sytuację kilkoma neutralnymi zdaniami, a później pytam: - Jak duże byłyby pana dobra rycerskie na Ukrainie, po wojnie dla was zwycięskiej? - Nie największe - odpowiada. - Od dwóch do czterech tysięcy hektarów, w zależności od zasług bojowych obdarowanego przez Rzeszę i przez NSDAP. - To znaczy przez Himmlera. - Tak. W praktyce urząd Heinricha Himmlera miał dysponować majątkami ziemskimi, fabrykami i kopalniami na całym wschodzie Europy. Któregoś dnia dyskutowaliśmy na tematy populacyjne. Gdy Stroop stwierdził, że ludy słowiańskie i wschodnie są daleko płodniejsze niż Niemcy - zapytałem, czy Himmler nie zastanawiał się, że rozrodczość Rosjan, Białorusinów i Ukraińców mogłaby zagrażać (po wojnie wygranej przez Hitlera) zarządcom niemieckim. - W rozmowach i planach na ten temat w sztabie SS-Reichs-fuhrera dyskutowaliśmy o niebezpieczeństwie szybkiego rozwoju ludnościowego autochtonów. W początkowej fazie zagospodarowywania Ukrainy ludność ta byłaby nam potrzebna, szczególnie przy zintensyfikowanej gospodarce rolnej i przetwórczej. Ale później, w miarę mechanizacji rolnictwa i przemysłu, mielibyśmy z pewnością za dużo Ukraińców. 92 Istniały rozmaite koncepcje rozstrzygnięcia problemu. Ja miałem swój plan, ale o tym mówić panom nie będę. Kilka razy zastanawiałem się nad tajemniczymi projektami Stroopa w dziedzinie obniżenia potencjału ludnościowego Ukrainy. Ale poza metodą rozstrzeliwań, mordów, przesiedleń za Ural i wygłodzenia niczego nie mogłem wymyślić. (Naturalnie usiłowałem rozumować w płaszczyźnie hitlerowskiej, to znaczy niemoralnie.) Po pewnym czasie, przy okazji rozmów na inne tematy, odkryłem projektowaną metodę Stroopowskiego "ludobójstwa na raty".

Mianowicie rozmawialiśmy któregoś dnia o narkotyzowaniu i alkoholizowaniu się. Stroop, jak już wspomniałem, był zwolennikiem umiarkowanego spożywania napojów alkoholowych. Miał również Iswoją opinię o stopniu alkoholizowania się innych narodów. O Francuzach mówił, że to kraj alkoholików "winnych", chorujących od nadmiernie spożywanego wina na narodowe cierpienie, na marskość wątroby. Anglosasi, według niego, stale zalewają się whisky ("Churchill był wiecznie pod gazem"). "Polacy, Rosjanie, Ukraińcy i Skan-dynawowie to pochłaniacze napojów spirytusowych." - Dlaczego Ukraińcom nie dać wódki, jeżeli jej tak pożądają - powiedział kiedyś. - Również trzeba im pozwalać śpiewać, bo śpiewają rzeczywiście ładnie. Jeżeli wódka, mocna wódka, byłaby tania i wszędzie do nabycia, to Ukraińcy byliby nam wdzięczni za udostępnienie im takich rozkoszy. Innego znów dnia, mówiąc o milionowych nakładach książek i publikacji radzieckich, Stroop powiedział do Schieikego: - Oczywiście - produkcję drukarską w języku rosyjskim czy ukraińskim ograniczylibyśmy do nielicznych gazet, śpiewników, modlitewników i literatury rozrywkowej. - Ale w każdym domu ukraińskim czy rosyjskim - odpowiedział Schieike - znajdują się od lat wydawnictwa sowieckie, publikowane tanio i w dużych nakładach przez Związek Radziecki. Biblioteki domowe, instrument samokształcenia ludności okupowanej przez nas Ukrainy, utrzymywałyby i pogłębiały ich odrębność oraz patriotyczne postawy. - Na to jest wyjście - zauważył Stroop. - Należałoby otworzyć specjalne sklepy monopolowe, gdzie sprzedawano by o każdej porze i po niskiej cenie mocne alkohole, ale tylko za dostarczoną makulaturę książkową i gazetową. Zrozumiałem, co miał na myśli Stroop, gdy wspominał o niemieckich projektach działań antypopulacyjnych na terenach ZSRR. Tylko w jego głowie mógł się narodzić taki plan, zaakceptowany przez Himmlera. Polegał on na r o z p i c i u narodu ukraińskiego (i innych narodów ZSRR) oraz zdegenerowaniu w ciągu dwóch, trzech pokoleń. Takie same zamiary miał Hitler i mafia SS wobec Polaków; rozpoczęto je realizować w 1939 roku, od początku okupacji. Ludobójca Stroop upiekłby (gdyby się to udało) przy jednym ogniu dwie pieczenie. Doprowadziłby do powszechnej choroby alkoholowej narodu ukraińskiego, do psychicznego i biologicznego karlenia ludności. Jednocześnie, za wódkę, odbierałby Stroop istotę dóbr kulturalnych: słowo drukowane. Szatański 93 pomysł! Chcieli wykończyć "podludzi" kulą, obozami zagłady, a w przyszłości również alkoholem! Ile razy po wyjściu z więzienia widywałem czerwoną tarczę wschodzącego księżyca, to kojarzyła mi się ona nie ze Słowackim i emirem Rzewuskim, ale ze Stroopem i jego planami zabiegów alkoholowych na Ukraińcach. KONIEC ROZDZIAŁU

XIII. "Już był w ogródku "na Kaukazie Więźniowie lubią podśpiewywać sobie, szczególnie w okresach monotonii i nudy. Nie spotkałem w mojej okratowanej "karierze" współtowarzysza - młodego czy starca, analfabety czy intelektualisty - który by czasem nie zaśpiewał. Nawet ci o chrypliwym głosie i pozbawieni słuchu muzycznego ulegają w celi tej potrzebie, zatruwając życie kolegom o wrażliwym słuchu. Stroop także śpiewał, ale nie fałszował. W jego repertuarze dominowały pieśni "patriotyczne", marsze wojskowe i arie Wagnera. Spokojny dzień świąteczny. Po obiedzie. Stroop zdrzemnął się przy stoliku podokiennym. Udaje, że czyta. Głowa wsparta na iłoniach. Porusza palcami ręki, tej od strony drzwi, demonstrując, że rzekomo nie śpi, a przecież spał, czy znajdował się w stanie podobnym io snu. (Taką technikę, opartą o automatyzm ruchowy przy ograniczeniu udziału świadomości, stosują tylko wytrawni więźniowie.) Schieike i ja spacerowaliśmy miarowo po celi, żeby zasłaniać Stroopa, ^dyby strażnik zerknął do nas przez wizjerkę. Po półgodzinnym chyba wypoczynku Stroop wstał, zaróżowiony. rozluźnił mięśnie. Kilka wymachów rąk i skłonów tułowia przy )twartym oknie. Pełen spokojnego animuszu, zaczął pogwizdywać nucić, przeskakując z melodii na melodię. Z zainteresowaniem iłuchałem tych nie uporządkowanych (u Stroopa rzadkość) śpiewnych yynurzeń. Raptem zaskoczył mnie pieśnią AHawerdy. Znałem ją v kilku wersjach i poważnych, i żartobliwych. Stroop nucił tekst łożony ze słów niemieckich i rosyjskich. Wymawiał nie "Ałła-werdy", lecz "AHahberdy". - Skąd pan to zna? - pytam zaciekawiony. - Przygotowując się do przyszłych zadań w Ty flisie, musiałem poznać obyczaje, kulturę, gospodarkę i historię Kaukazu. Między innymi specjaliści mówili nam, że wszystkie tamtejsze narodowości i plemiona przyjęły od dawna pieśń Allahberdy za coś w rodzaju hymnu krajowego oraz że należy traktować ją bardzo poważnie, wbrew opiniom wielu, którzy - nieświadomi historii Kaukazu - słabo orientują się dzisiaj, że kaukazczycy mają bardzo rozwinięte poczucie godności narodowej i miłości własnej. I że są szczególnie wrażliwi na lekceważące traktowanie tej pieśni. - Dlaczego pan wymawia: "berdy"? - Tak nas uczono. 94 W dalszej dyskusji wyjaśniliśmy, że "b" zastępuje w niektórych językach literę "w", że różnie się wymawia słowo "Ałławerdy", które składa się z dwóch elementów: "Allah" (Bóg) i "werdy" lub "berdy", że całość oznacza: "szczęść Boże", "Boże dopomóż", "Bóg z tobą", że pieśń jest

chyba pochodzenia ormiańskiego (na terytorium Armenii, w pobliżu Gruzji, istnieje miejscowość Ałławerdy) oraz że ją uroczyście śpiewali powstańcy kaukascy, między innymi od Szamila 1, w połowie XIX wieku. I że nigdy nie należy śpiewać sprośnych tekstów na tę melodię. - To musiał pan dobrze poznać Kaukaz? - Z teorii, z opracowań dostarczonych przez centralę berlińską SS i z podróży na przełęcze Kaukazu w roku 1942. Jak już mówiłem, 20 października 1941 Heinrich Himmler rozkazał mi przygotować się do szybkiego objęcia stanowiska dowódcy SS i policji w Tyflisie. - W październiku 1941??? A gdzie znajdował się wtedy wasz południowy front w ZSRR? - Na przedpolach Rostowa, który jest przecież bramą do Kaukazu. - O ile pamiętam, Rostów zdobyty był przez Wehrmacht trochę później, a potem musieliście go oddać i długie walki trwały o ten rejon. Ofensywa przedłużała się i chyba dopiero w połowie 1942 roku wdarliście się na północną część Kaukazu. Himmler, przyjmując pragnienie za rzeczywistość, już w październiku 1941 był przekonany, że lada chwila będziecie w Tyflisie, Baku i Batumi. Stroop nie podjął tego tematu. Któregoś dnia Stroop opowiadał Schieikemu, że dowodził w okresie wojny jakąś "komendą policji" w Wiedniu. Zdziwiło mnie to. Zapytałem, o co mu idzie. A on wyjaśnił, że w końcu roku 1942 zorganizował w Wiedniu na rozkaz Himmlera grupę SS i policji, która miała w niedalekiej przyszłości objąć służbę w Bereichu2: Georgien3--Tyfiis. Członkowie tej "komendy" studiowali metody działań przewidziane dla Gruzji i opracowania wywiadowcze, przeprowadzali ćwiczenia policyjne, niekiedy alpejskie i narciarskie, w górach Austrii ("jak przeprowadzać obławy w góralskich wsiach" itp.). Stroop kierował tą akcją przygotowawczą w tajemnicy przed kolegami z innych ugrupowań SS, policji i Wehrmachtu. Dostarczano mu od października 1941 odpowiednią dokumentację. Później, jak się podbicie Kaukazu odwlekało, systematycznie pogłębiał swoje informacje o Gruzji, Armenii, Dagestanie, Azerbejdżanie, Osetii, dbał o jak najlepsze wyszkolenie kadry tyfiiskiego "Kommando", a jak powiedział raz Schieike: "niedoszłego Mordkommando in Tiflis". Relacjonując projekty swych działań na Kaukazie, Stroop powiedział m.in.: - Najważniejsza dla mnie była nieduża książeczka, wydana w mikroskopijnym nakładzie jako druk ścisłego zarachowania, odbita na mocnym, cienkim papierze i małą czcionką, aby zmieścić jak najwięcej treści przy skromnym formacie. - Co to za książka?

- Lista wszystkich działaczy komunistycznych Kaukazu oraz bezpartyjnej inteligencji, naukowców, nauczycieli, pisarzy i dziennikarzy, księży, 95 urzędników, ważniejszych chłopów, pracowników gospodarczych itp. - Z adresami? - wtrąciłem, nie przypuszczając zresztą, żeby hitlerowcy mieli aż tak dokładne dane. - Tak. I z telefonami, a ponadto z adresami rodzin i przyjaciół na przypadek, gdyby zainteresowani ukrywali się, wreszcie - z danymi personalnymi i nawet niektórymi fotografiami. Jeżeli by to wydrukować normalnie, powstałby gruby tom. Schieike pocierał brodę i nerwowo mrugał oczami. Ja też milczałem. Wiedzieliśmy, po co sporządzono tę hitlerowską "pocket-book" i jaki los spotkałby dziesiątki tysięcy zarejestrowanych w niej ludzi, gdyby Stroop urzędował w Tbilisi. Kiedyś spytałem Stroopa: - Pański udział w budowie autostrady D-4 na Ukrainie był pierwszym realizacyjnym etapem planu osadzenia pana na Kaukazie? Budował pan trasę Lwów-Rostów-Wysoki Kaukaz dla interesów Rzeszy i aby ułatwić w przyszłości panowanie w Gruzji? Odpowiedział twierdząco. Rozmawiając pewnego dnia o samochodach (temat zawsze łasy dla mężczyzn), Stroop podnosił zalety wozów marki BMW: - Bayerische Motoren Werke A.G. produkują w Monachium wspaniałe auta, i nie tanie. Heinrich Himmler miał ich kilka, podróżnych i specjalnych - mówił szybko Stroope. - Gdy jechałem w 1942 roku na Kaukaz na pierwszą linię wysokogórskiego frontu w rejonie Elbrusu, to przydzielono mi nowiutkie BMW. Pakowne, przystosowane do złych warunków terenowych. Motor jak smok. Wyjechałem nim z Berlina po rozmowie z SS-Reichsfuhrerem, który mi dał ostatnie rozkazy. Po drodze przeprowadziłem wiele rozmów z wyższymi dowódcami SS w Krakowie, Lwowie, Winnicy i Rostowie, a ponadto kłopotliwe konferencje w sztabie Grupy Armii "A" u generała--feldmarszałka Wilhelma Lista. Nie powiem, żeby nas gorąco przyjęli. Feldmarszałek List zachowywał się jak wielki pan, miał mało czasu, a jego oficerowie nie wykazywali zainteresowania tą podróżą do oddziałów frontowych. Mój pobyt tam niepotrzebnie się przedłużał. List i jego ludzie wyraźnie nas sabotowali. Po wielu interwencjach telefonicznych u Heinricha Himmlera, który wydał odpowiednie polecenie szefowi sztabu generalnego OKW4 feldmarszałkowi Keite-Iowi, przekazano nas dowódcy l Armii Pancernej generałowi-pułkow-nikowi von Kleistowi. Ten nam ułatwił natychmiast bezpieczny dojazd do placówki znajdującej się przy jednej z przełęczy w pobliżu Elbrusu. Już w tym czasie powiewała flaga ze swastyką na samym szczycie Elbrusu. Gdy przybyliśmy do kwatery dowódcy kompanii alpejskiej, to pierwszą rzeczą, która mnie uderzyła, był wspaniały, nordycki wygląd tego oficera i oznaka "Edelweiss" (szarotka) na jego czapce. Miał wygląd sportowca i rycerza. Jasna twarz opalonego blondyna i orli profil. Powitał nas z szacunkiem i

partyjną serdecznością. - Po ugoszczeniu w swej kwaterze - ciągnął Stroop rozmarzonym tonem zaprowadził mnie ów oficer S S z twarzą orła... - Chyba kondora5 - wtrącam. - Tak, ma pan rację, hiszpańskiego kondora. Typowy nordyk. Wąskie czoło. Wzrost l m 90 cm. Zaprowadził mnie na przełęcz do umocnień pierwszej linii, gdzie 96 zobaczyłem przez specjalną lupę tereny mego przyszłego Bereichu. - Ładnie tam? - Tam, skąd patrzyłem, było dziko, zimno i niebezpieczne. Ale to, na co patrzyłem - cudowne. Daleki widok. Kaukaz jest fantastyczny. Powietrze krystaliczne, więc przez supernowoczesne instrumenty optyczne wyraźnie widziałem tereny odległe o kilkadziesiąt kilometrów, a nawet może o sto kilometrów. Między innymi dolinę, którą biegnie tor kolejowy z Baku do Batumi. "Już był w ogródku, już witał się z gąską." - No i co? - pytam. - No i nic - głos Stroopa bez wyrazu. - Wróciłem do Berlina i nigdy już na Kaukaz nie pojechałem. A to byłby piękny kraj do zarządzania w imieniu Flihrera. Tylko daleko i ciężka komunikacja. Góry, później stepy. Dobrych kilka tysięcy kilometrów do Brandenburskiej Bramy. I dlatego Heinrich Himmler zaprojektował na mój użytek dwa specjalne "tajfuny"6 dla ułatwienia kontaktów z innymi SS- und Polizeifuhrerami oraz dla łączności z Berlinem. Ale nic z tego. Wróciłem. - Wie pan - powiedział któregoś razu - że specjalnie przygotowane na podróż kaukaską nowe auto BMW już w drodze powrotnej, w Warszawie, wysiadło całkowicie. Zdało egzamin w tej ciężkiej wyprawie, ale poszło na szmelc. W zamian za to dostałem do dyspozycji pięknego "horcha" z czarną skórzaną tapicerką, o masce długiej na dwa metry. Gustaw Schieike nie wytrzymał i rzekł do mnie półgłosem: - Pan wie, jaka była cena takiego specjalnego BMW, zniszczonego przez niepotrzebną wycieczkę Stroopa na Kaukaz? Którejś pogodnej niedzieli oplotkowywaliśmy czołowych generałów niemieckich. O niektórych Stroop mówił bardzo dobrze, innych zaś krytykował, a nawet mieszał z błotem. Do tej ostatniej kategorii należał i von Paulus, i von Kluge, i admirał Canaris, i - o dziwo - feldmarszałek Wilhelm List. Stroop go nie lubił za utrudnianie podróży na Wysoki Kaukaz i za "lekceważenie" Stroopowskiej misji. - Wkrótce po konflikcie ze mną - w słowach Stroopa ton zarozumiałości. - List został zdjęty ze

stanowiska dowódcy Grupy Armii "A". Na jego miejsce przyszedł ów rozsądny generał Ewald von Kleist, mianowany zresztą pół roku później generałemfeldmarszałkiem. Czy sugestie Stroopa, że List ustąpił między innymi na skutek konfliktów z zaufańcem Himmlera, zawierały cień prawdopodobieństwa - nie wiem. Ale nie wydaje się, by w tych ciężkich miesiącach dla Wehrmachtu na froncie wschodnim mógł zaważyć przy podejmowaniu zasadniczych decyzji element prestiżowy tak niskiego kalibru. Myślę raczej, że inteligentny i dobrze wyszkolony zawodowy generał List sprawiał swymi umiejętnościami i zdolnością przewidywania duże kłopoty naczelnemu "specjaliście" wojskowemu Niemiec. I dlatego Hitler spławił Lista. Stroop był tak samo zafascynowany Kaukazem, jak i Ukrainą. Jeżeli jednak pożądał Ukrainy, to dla ukraińskich ziemiopłodów, kopalin i ciężkiego przemysłu oraz dla przyszłego majątku 4000-97 -hektarowego, i tabunów koni w swoich stajniach. Kaukaz zaś - poza kopalniami, bogactwem minerałów, dolinami czarnoziemów, winnicami, kawalerzystami i uroczymi kobietami - wabił go naftą. - Roponośne tereny - mówił - i inne obszary surowców strategicznych Kaukazu były koniecznością życiową dla Rzeszy Adolfa Hitlera. Kto trzyma Kaukaz w ręku, ma otwartą drogę do Indii i na Bliski Wschód. Linie komunikacyjne do Kaukazu (a więc autostrada D-4) i przez Kaukaz musiały być traktowane przez naszych strategów jako ważne kierunki umożliwiające niemiecką łączność z Azją i Afryką - zakończył swój geopolityczny i militarny wywód. Stroop powoływał się przy tym na nauki generała Ludendorffa, którego - jak wspominałem wielokrotnie - nad wyraz szanował i prawie uwielbiał. - Pamiętam, jak Erich Ludendorff pisał w swoich pamiętnikach o surowcach ukraińskich i kaukaskich - mówił Stroop - oraz o tym, że również zasoby ludzkie tych krain mogłyby być Niemcom konieczne dla formowania wojsk z tubylców i dla ściągnięcia kaukazczyków do Niemiec jako siły roboczej. Stroop przypominał nam także (w zakresie tej problematyki) wypowiedzi Hitlera, Himmlera, Rosenberga, Góringa, Ericha Kocha i innych ideologów nowego Ordnungu w Europie i w świecie. - Kaukaz przewyższa pięknością nasze europejskie góry. To naprawdę fantastyczny kraj. Pejzaże bajkowe. Niebieskawe doliny, zieleń lasów - w rozmaitych odcieniach, brunatne i szare skały oraz wieczne śniegi na Elbrusie, Kazbeku i Araracie. Kobiety, wino, śpiew i wspaniałe konie. Zręczni kawalerzyści, mistrzowie sztuki jazdy konnej - dżigici w karakułowych czapkach i narodowych strojach. Jak oni wspaniale tańczą lezginkę! Gdy Stroop opowiadał nam o wspomnianych dwóch szybkich samolotach typu "tajfun", zapytałem

go: - Czy pan coś wie o zaprojektowanej przez Hitlera (przed napaścią na Związek Radziecki) akcji "Tajfun"? O ile dobrze pamiętam, rezultatem tej akcji miało być wydatne zmniejszenie ludności i obszaru Moskwy. Projektowano przekształcić miasto w gigantyczny obóz pracy przymusowej, przesiedlając część mieszkańców za Ural. Miano tam przeprowadzić szereg "reform". W gmachu rady miejskiej zainstalowano by Reichskommisariat i Sicherheitspolizei, a SS-owskim szefem miasta miał być generał Bach-Zelewski. Dodać muszę, że słyszałem w czasie wojny, gdy służyłem w BIP KG AK, że nazwa Rosja miała być skreślona ze wszystkich słowników, map, podręczników geografii i historii oraz zastąpiona mianem nowego, małego państwa: "Moskowia". Kreml zamierzaliście przekształcić w muzeum zwycięstwa hitlerowskiej Rzeszy. Czy podobne zmiany chciał pan poczynić w Tyflisie? Przecież na pewno przygotował pan szczegółowe plany w tym zakresie. Przypuszczam, że nawet miał pan fotografię tyfiiskiego pałacu, gdzie powinna się mieścić siedziba SS i policji. Stroop się zmieszał. Gwałtownie poczerwieniały mu uszy, jak zawsze, gdy się z lęku denerwował. Schieike skorzystał z chwilowego milczenia i zauważył niewinnym tonem: 98 - Przy tak skrupulatnych przygotowaniach musiał Herr Generał dysponować również fotografią pobliskiej willi, otoczonej pięknym ogrodem, która byłaby rezydencją pana generała i jego rodziny. Starałem się, powtarzam to już chyba po raz trzeci, nie inspirować i nie pozwalać na wywoływanie sytuacji konfliktowych i drażliwych w celi. I to nie dlatego, że szło o Stroopa, który znajdował się w sytuacji osobiście ciężkiej. Ale dlatego, że byłem wyznawcą takiego kanonu postępowania więźniów, który nakazuje aktywne hamowanie wszystkich konfliktów w celi, nawet gdy znajdowali się tam ludzie zasługujący z punktu widzenia etycznego na całkowite potępienie. Toteż nie chcąc, aby Stroop odpowiedział na złośliwą uwagę Schiel-kego, zadałem generałowi SS wiele pytań, a między innymi: - Czym się pan zajmował po powrocie z Kaukazu? - Zdałem SS-Reichsfuhrerowi raport z podróży na Kaukaz i pojechałem na kilka dni do Poznania, gdzie Gauleiter Greiser wręczył mi z okazji "Tag der Freiheit" Honorową Odznakę Reischsgau Wartheland 1939 za zasługi w Wielkopolsce w początkowych latach wojny. Potem wróciłem do Berlina i przeszedłem dziesięciotygodniowy kurs przyszłych wyższych dowódców SS i policji. Kurs przeprowadzono w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy7. - A potem? - A potem... a potem odkomenderowano mnie, o ile pamiętam, to w lutym 1943, do dyspozycji generała SS Katzmanna, szefa SS i policji dla Galicji z siedzibą we Lwowie8. - Co pan robił we Lwowie, w tym pięknym mieście?

- Zastępowałem generała Katzmanna w prowadzeniu wielu spraw. Obarczał mnie zleceniami specjalnymi. Mieliśmy duże trudności z AK-owską dywersją i partyzantką, jak również z nieliczną, ale bezczelną partyzantką ukraińską, związaną z tym skrzydłem (słabym zresztą) ugrupowań ukraińskich, które zaczynały delikatnie konspiro-wać przeciw nam. Występowały czasami komplikacje w stosunkach z oddanymi nam, ale mało zdyscyplinowanymi oddziałami SS-Galizien. - O ile pamiętam - wtrącam w tok gładkich wypowiedzi - to na terenach Lwowskiego i Tarnopolskiego istniały wtedy skupiska Żydów, w gettach i obozach pracy. Czy pan się tymi skupiskami zajmował? Stroop się skrzywił i lekko zaaferował, ale na ponowione przeze mnie pytanie odpowiedział twierdząco. - Bardzo wielu Żydów galicyjskich zatrudnialiśmy tam przy robotach publicznych, między innymi przy budowie autostrady D-4. Zrozumiałem wtedy, o jakich więźniach mówił dawniej Stroop, których niewolniczo zatrudniano na ciężkich odcinkach trasy D-4. Szło o młodych Żydów. W ten sposób ich wyzyskiwano i wykańczano. - Jak sobie przypominam - sączyłem zimno słowa - w początkach 1943 roku zlikwidowano w Małopolsce Wschodniej wiele gett żydowskich. Zlikwidowano, to znaczy uśmiercono ludzi. Czy pan brał udział w tych akcjach? Oczywiście nie jako 99 bezpośredni wykonawca, lecz jako dowódca? Stroop gwałtownie się zmieszał. Może strzeliło mu do głowy, że chcę wyciągnąć od niego coś, co zataił w śledztwie. Więc nie przyciskałem go więcej, ale i nie otrzymałem wyjaśnień. Mimo to wyrobiłem sobie wtedy pogląd na rolę Stroopa we Lwowie. Z jego reakcji mimicznych, z barwy głosu, ze sprytnego błysku oka, doszedłem do wniosku, że Stroop przeszedł we Lwowie praktykę pogłębiającą umiejętności zbiorowego mordowania Żydów. Celujący, galicyjski, stopień uzyskany przez Stroopa z przedmiotu ,,ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej" pozwolił zapewne Himmlerowi na wydanie tajnej dyrektywy, która była tak mniej więcej chyba sformułowana: Jlirgen Stroop niech czeka we Lwowie, na terenie Generalnej Guberni, bo może będziemy musieli go ściągnąć do Warszawy w razie ewentualnych niepowodzeń przy likwidacji żydowskiego getta. Na pewno się przyda. To wzorowy nacjonalista i w i e r n y towarzysz braterskiego kręgu SS. Stroop o tych projektach nie wiedział i "urzędował" spokojnie we Lwowie. Zawsze elegancki (w rozumieniu niemieckim), ulegał modzie. A w środowisku SS-mańskim panowały mody nawet w ciężkim okresie wojny. W tych latach przedmiotem zainteresowań był strój i emblematy oddziałów wysokogórskich. Stroop, korzystając, że w skład jego "Kommando" tyfiiskiego wchodziła policyjna jednostka alpejska oraz że był pod Elbrusem - zaczął nosić czapkę pułków tyrolskich z metalową szarotką na boku. Lubił ten kwiat. Opowiadał nieraz, jak w czasie wycieczek młodzieńczych zbierał szarotki na górskich skałach. Śpiewał w celi piosenki o niewinnej "Edelweiss" i czasami jodłował.

We Lwowie zaś i w Warszawie, a wydaje się, że również w Atenach, nosił się jak alpejski generał. Z szarotką "w sercu i na czapce" wkroczył do getta w Warszawie, zrównał dzielnicę z ziemią oraz jeździł konno na spacery alejami Łazienek i przyjmował defilady. Ale za daleko wybiegam w tych opowiadaniach, bo tymczasem SS-Brigadefuhrer Stroop, zaprawiony już w katowskim rzemiośle, czekał we Lwowie na nowe okazje i rozkazy. Czekał i wypoczywał, nie zaniedbując lekkiego treningu dla utrzymania formy i sprawności ludobójczej. Czekał nowego sygnału Himmlera. - Na dźwięk telefonu, było to 15 kwietnia 1943, poderwałem się! - opisywał nam Stroop ostatnią fazę swego pobytu we Lwowie. KONIEC ROZDZIAŁU XIV. Wprawki i uwertura do Grossaktion Dość późno, po sześciu miesiącach wspólnego pobytu w więzieniu - w początkach września 1949 roku - zaczęliśmy szerzej i szczegółowiej mówić o likwidacji getta warszawskiego i problematyce żydowskiej. W celi trójka w dalszym ciągu (Stroop, Schieike i ja). Znaliśmy się już nieźle. Na wiele tematów rozmawialiśmy swobodnie i odważnie - niekiedy ściszonym głosem. Choć tak różni - jednako respektowaliśmy 100 przykazanie tajemnicy więźniarskiej. Stroop wiedział, że Polacy posiadają jego obszerny raport z likwidacji getta warszawskiego i doceniał wagę tego oskarżenia. Jednak nie był skory do wywnętrzań o swym udziale w rozwiązywaniu kwestii żydowskiej i bał się czasami poruszania głównych elementów sprawy. Jednocześnie nie zdołał oprzeć się pokusie rozmów na ten temat. Myślę, że nadchodziła na niego wtedy konieczność wyplucia części "przeżuć więziennych" (takiego używaliśmy terminu), bólów, zwątpień, załamań, goryczy i ciężaru spraw "poufnych" lub tajemnic (prawdziwych czy pozornych). Pomagaliśmy mu w tych "wypluciach". Schieike, przypuszczam, dla ciekawości i zwalczania nudy więziennej. Ja - o czym piszę w rozdziale pierwszym - przede wszystkim dla ,,wyłuskania możliwie pełnej prawdy o Stroopie i jego życiu", a więc dla osobistego interesu. Rozmaicie przebiegały rozmowy ,,żydowskie". Wielokrotnie Stroop wypowiadał się z własnej inicjatywy. Nieraz prowokowaliśmy go do zwierzeń. Czasem dyskusja miała charakter łagodny, filozoficzny. Niekiedy - napięty, kłótliwy i warczący. Zadawaliśmy mu wtedy pytania zaskakujące, jak policjanci lub oficerowie śledczy. Ale to się rzadko zdarzało. Nie mogę w rozdziałach o Grossaktion in Warschau przekazywać wszystkich polemicznych

chwytów, dygresji i całej szarpaniny dyskusyjnej. Byłoby to odrywaniem Czytelnika od głównego nurtu opowiadania, od ciągu działań Jlirgena Stroopa w kwietniu i maju 1943 roku, gdy uśmiercił 71 tysięcy Żydów polskich i zamienił dzielnicę mego miasta w pustynię gruzu. Podaję więc wypowiedzi Stroopa uporządkowane przeze mnie, lecz nie ufryzowane. - Na dźwięk telefonu poderwałem się - opowiadał Stroop. - A było to tak: 15 kwietnia 1943 roku wróciłem późnym popołudniem do Lwowa z podróży w teren. Natychmiast przybiegł dyżurny oficer od generała Katzmanna z wiadomością, że kilka razy telefonowano do mnie z Berlina i że mam czekać w osobistej kwaterze na zarządzenie centrali. Spodziewałem się zaszyfrowanej noty teleksowej albo telefonu z adiutantury Heinricha Himmlera. Nieraz otrzymywałem takie nagłe polecenia lub informacje. Czekając na dyspozycje, wykąpałem się i na tapczanie czytałem tajny dokument, który zawierał praktyczne wnioski z rozwiązań naukowych o kwestii żydowskiej. Trochę się przy tej lekturze zdrzemnąłem. Byłem solidnie zmęczony, bo starałem się, jak tylko mogłem, pomagać generałowi Katzmannowi. Mieliśmy z nim jednakowe stopnie SS-owskie i policyjne, ale ja mu podlegałem. Katzmann sprawował początkowo dowództwo SS i policji w Radomiu, a później przez dwa lata we Lwowie. Poczynał sobie w Galicji sprawnie i dzielnie. Katzmann to poważny generał i uroczy kolega. Heinrich Himmler przeniósł go w lecie 1943 na zaszczytną funkcję wyższego dowódcy SS i policji w okręgu Pommern, awansując jednocześnie do stopnia SS-Gruppenfuhrera. Na moją uwagę, że ten "poważny generał" był poważnym, a kto wie, czy nie jednym z najpoważniejszych ludobójców, Stroop - po wymianie informacji i sprzeczkach przyznał w końcu: 101 - Fritz Katzmann przesiedlił w dystrykcie Galicja w ciągu dwóch lat, do czerwca 1943, około 550 tysięcy Żydów. Gdy Stroop używał takich terminów, jak: "przesiedlenie", "Sonderbehandlung" 1, ,,rozwiązanie kwestii", "wyłowienie" Żydów, to rozumieliśmy je jednoznacznie. - Zostałem "kommandiert zum2 SS und Polizeifuhrer Galizien-Lemberg" w lutym 1943, to znaczy już po likwidacji wielu skupisk żydowskich, m.in. w Stryju, Rawie Ruskiej, Czortkowie, Tarnopolu, Stanisławowie i Brzeżanach - opowiadał Stroop. Tu wtrąciłem, że idzie o te Brzeżany, w których - gdy miał dwadzieścia lat i stopień Unteroffiziera kajzerowskiej armii - zakochał się w młodziutkiej Polce.

Stroop potwierdził oraz dodał, że w marcu 1943 roku odwiedził służbowo Brzeżany i próbował odnaleźć dom, w którym kwaterował podczas pierwszej wojny. - Przed moim przyjazdem do Lwowa - mówił Stroop - tamtejsze getto już nie istniało. Katzmann je ostatecznie rozwiązał w styczniu 1943. Zjawiłem się w okresie "robót następujących po produkcji", jak pan nieraz mówi. Porządkowaliśmy sytuację po ostrych akcjach. Z opowiadań Stroopa wynikało, że w czasie jego 10-tygodniowego lwowskiego pobytu likwidowano w Galicji tysiące Żydów pozostałych po głównych Katzmannowskich uderzeniach i albo rozproszonych w ucieczkach, albo osadzonych w obozach pracy. Te obozy założono daleko wcześniej, w różnych miejscach i dla różnych celów. Najsilniejszych fizycznie Żydów zatrudniali hitlerowcy przy budowie opisywanej poprzednio autostrady D-4. Warunki w obozach były nieludzkie, praca ponad wytrzymałość przeciętnego człowieka. Na przykład, gdy brakło nadzorcom transportu, więźniowie Żydzi musieli nie tylko prymitywnymi narzędziami wyłamywać skałę, ale i dźwigać na rękach ciężkie kamienie ze znacznych odległości. Stan osobowy więźniów szybko się zmniejszał wskutek zgonów z wyczerpania, egzekucji i - niekiedy - ucieczek. Toteż Katzmann systematycznie dostarczał nowych więźniów Żydów, aby wykonać normy ustalone dawniej przez gen. Prutzmanna i Jurgena Stroopa, a później - przez następcę Stroopa przy budowie trasy D-4. Po masakrze getta we Lwowie istniało w Galicji, według słów Stroopa, 25 takich żydowskich obozów pracy, po tysiąc osób każdy. Jak wynikało z ustaleń dokonanych w czasie dyskusji między Stroopem a Schieikem (który pamiętał wiele statystycznych danych z akt kancelarii Bierkampa w Krakowie), na konto bankowe SSHauptamtu wpłacano 5 złotych za dniówkę każdego więźnia Żyda. Z tego K-atzmann przydzielał l złoty 60 groszy "na zarejestrowany w obozie żydowski łebek". Tym przydziałem dysponował komendant obozu. l złoty 60 groszy przewidziano na dzienne wyżywienie i zaopatrzenie każdego z więźniów, którzy żadnej zapłaty za wykonywaną pracę nie otrzymywali. Ale i wyżywienia, poza symboliczną zupką, także im nie dawano. Póki było to możliwe - sami sobie organizowali jedzenie. Jak Schieike wyliczył, wpływało miesięcznie na rachunek SS za pracę tych Żydów w 25 galicyjskich obozach niecałe 4 miliony złotych. Stroop nie negował szacunków 102 Schieikego, który zakończył wywód refleksją: - To był fajny interes kwatery głównej Himmlera. W oparciu o handlowo zorganizowany zarząd obozów, zatrudniających nieodpłatnie miliony ludzi przelewała ona na swe konta miliardy Reichsma-rek. SS to poważna siła ekonomiczna III Rzeszy! Stroop był, według tego, co opowiadał, zwolennikiem utrzymywania "Julagów"3 w Galicji.

Żydowscy robotnicy więźniowie wybudowali, jak kiedyś ujawnił, około 100 kilometrów autostrady D-4 i to najtrudniejszych, skalistych lub bagnistych odcinków. - Dopóki ja byłem we Lwowie - stwierdził Stroop - żydowscy robotnicy drogowi byli zadowoleni i Heinrich Himmler odraczał zamierzoną likwidację tych obozów. SS-Reichsfuhrer zgadzał się z argumentami gen. Prutzmanna oraz podzielał moją sugestię, aby dbać przede wszystkim o sprawną budowę autostrady. - Uciekinierzy żydowscy, po częściowej nieudanej likwidacji getta w miastach i miasteczkach Galicji, sprawiali Katzmannowi sporo kłopotów. Wielu Żydów poszło do lasu. Połączyli się z polską partyzantką. Mieli dużo broni. Kupowali ją od naszych uprzednich sprzymierzeńców - Włochów i od żołnierzy węgierskich. Te leśne bandy poważnie nam bruździły. Teren trudny do walki. Pagórki, góry, lasy, laski. Inteligencja polska i mieszczaństwo oraz kler katolicki dawali Żydom efektywne poparcie. Chłopi także użyczali im szop, piwnic i stogów. Nawet rolnicy ukraińscy niekiedy Żydom pomagali, choć w zasadzie "Hałyczyna" (to słowo powiedział po ukraińsku) współdziałała z nami w akcji likwidowania Żydów, a i dla Polaków nie była miła. Wieczny rozgardiasz w tym dystrykcie! I ciągłe zagrożenie. - Raz pojechałem do Rawy Ruskiej, do sztabu naszych oddziałów zwalczających bandy polskożydowskie w tym rejonie. Dowodzący SS-Sturmbannfuhrer przedstawił położenie. Było trudne. Doszedłem do wniosku, że mamy za małe siły na tak chytrego i zdeterminowanego przeciwnika. Gdy wracałem do Lwowa, Żydzi ostrzelali z lasu moje auto. - Z sytuacji dystryktu Galicji w owym czasie wyciągnąłem następujące wnioski. Pierwsza faza unieszkodliwiania Żydów jest względnie łatwa. Po prostu ładuje się ich do worka jak kurczaki. Bierne masy nie tylko idą same, niby cielęta, na rzeź, ale i paraliżują elementy aktywne. Ci aktywni Żydzi, nawet zorganizowani, nie mogą sobie dać rady z zastrachanym, histeryzującym tłumem, nie panują nad sytuacją i często sami giną z tym tłumem. Za to druga faza jest bardzo trudna. Uciekinierzy bowiem to ludzie zdecydowani, odważni, silni i pomysłowi. Stawiają opór, zaciekły. Mają dobre wyposażenie oraz przygotowane z góry drogi ataku i odwrotu, często przemyślne. - Poza tym jeszcze jedną naukę wyniosłem ze Lwowa - opowiadał Stroop. Mianowicie stwierdziłem, że Żydzi potrafią doskonale studiować technikę inżynieryjno-saperską. Przestudiowałem we Lwowie oraz m.in. w Rohatynie i Złoczowie, a także w jednym z lasów, który był partyzancką bazą, system budowania bunkrów, umocnień, magazynów, sygnalizacji itp. Panie, nigdy by pan 103 nie uwierzył, co to były za wspaniałe schrony, kanały, korytarze, kominy, spiżarnie, magazyny amunicyjne, ustępy i kryjówki, labirynty wprowadzające w błąd. Co za pomysłowe urządzenia ogrzewcze i wentylacyjne! W Rohatynie widziałem żydowski schron, który był podziemną salką koszarową na 60 osób. Długość 30

metrów. Zbudowany głęboko pod ziemią z bali, kloców betonowych i żelaznych belek. Nad sufitem dwa metry gruzu i ziemi, pokrytej trawnikami i klombami. W niewinnych krzewach zamaskowane wyloty wentylacyjne. SS-mam Katzmanna zdobywali ten bunkier kilka dni. Opór załogi żydowskiej zdecydowany. Nie wiadomo, jak ugryźć taką fortecę. Pierwsze znale-I zionę wejście - to tylko żelazna makieta drzwi. Jak je nasi rozwalili, spostrzegli korytarzyk. Weszli, a tu wybuch. Kilku SS-mannów ciężko rannych. Jeden wpadł w zamaskowany siatką wilczy dół i nadział się Ina pal. Musieliśmy szukać innych wejść. Część załogi żydowskiej zabito. Nikt nie oddał się żywcem. Większość umknęła sekretnymi korytarzami podziemnymi, których trasę poznaliśmy po kilku dniach. Okazało się, że Żydzi wykorzystali średniowieczne lochy, jakimi ; niegdyś uciekała ludność przed Tatarami. - Tej drugiej, nielicznej części Żydów, tej elity syjonistycznej (Stroop używał często owego przymiotnika), inteligenckiej, nie należy nigdy lekceważyć. Ich grupy przywódcze dysponują zawsze charakterem, wiedzą, sprytem i siłą fizyczną. Dawno mogłem się domyślić, że odkomenderowanie Stroopa na około dwa i pół miesiąca w trudny teren miało na celu przygotowanie go do Grossaktion in Warschau, zaplanowanej przez Himmlera na drugą połowę kwietnia 1943 roku. W orkiestrze Katzmanna uczył się i pogłębiał - jako zastępca dyrygenta - swe praktyczne umiejętności antyżydowskie. Ćwiczył wprawki do przyszłego występu w Warszawie. Z refleksji Stroopa, jakimi się dzielił w celi mokotowskiej, przypomnę dwie. Pierwsza dotyczyła instytucji pogromów. Na moją luźną uwagę o leśnych Żydach, uratowanych z pogromów galicyjskich na przełomie 1942/1943, Stroop oświadczył: - Myśmy nigdy nie organizowali pogromów. Tak działali tylko barbarzyńcy. Odpowiedziałem: - Ma pan częściowo rację. Dawne pogromy miały coś z improwizacji, ze zbiorowego szaleństwa, nieraz co prawda inspirowanego. Wasze akcje były zimno zaplanowane, opracowywane w szczegółach, podbudowane frazesem "aryjskim" i realizowane etapami, masowo, na każdym odcinku. Druga refleksja Stroopa wiązała się z jego poglądem na konieczności geopolityczne szybkiego rozwiązania kwestii żydowskiej w Galicji. - W sytuacji lat tamtych, wojennych, a w przyszłości - powojennych, Galicja była terenem i ważnym, i skomplikowanym narodowościowo oraz politycznie. Obszar bogaty, zasobny w kopaliny, dobre ziemie, liczne miasta, miasteczka i wsie, zamieszkany niejednolicie przez trzy narody (Ukraińcy, Polacy, Żydzi) oraz narodowości i plemiona takie, jak Cyganie, Ormianie, Łemkowie, Huculi, ćwierć-

Węgrzy, ćwierć-Mołdawianie, ćwierć-Austriacy itp. Poważne zróżnicowanie gospodarcze, językowe, kulturalne. A Lwowskie powinno być ujednolicone i 104 spokojne w Europie nowego Ordnungu. Stanowi ono naturalną bazę wyjściową dla komunikacji i łączności Europy Zachodniej i Środkowej z południową Rosją, Ukrainą, Rumunią (idzie o pragermański szlak Gotów na północ od Karpat), a dalej z Krymem, Kozaczyzną, Morzem Czarnym i Kaukazem. Więc musieliśmy z trójki głównych zgrupowań narodowych - gdzie jakaś para mogła współdziałać przeciw nam (w tym przypadku Żydzi z Polakami) - zrobić dwójkę. Chcieliśmy mieć tylko Polaków i Ukraińców. Można było zawsze, przy braku trzeciego, to jest Żydów, grać Ukraińcami przeciw Polakom i mieć względny spokój. - Herr Generał, to całkiem mądre (z punktu techniki rządzenia), co pan mówi, ale przecież Himmler ze względów zasadniczych, ideologicznych, NSDAP-owskich, nakazał znacznie wcześniej, we wrześniu 1939 roku, "rozwiązanie problemu żydowskiego", to znaczy rozwiązywanie stopniowo, etapami, ale przy zastosowaniu wszystkich dostępnych środków i metod. - Nagle zadzwonił telefon. Poderwałem się gwałtownie - Stroop podejmuje temat wyjściowy. Usłyszałem oficera, który sprawdzał moją tożsamość. Potem dobiegł ze słuchawki głos samego Heinricha Himmlera. Wyczułem, że coś ważnego. SS-Reichsfuhrer rozkazał krótko, po żołniersku, abym jutro rano udał się do Krakowa, I do wyższego dowódcy SS i Policji Wschód, Obergruppenfuhrera ISS i generała policji, Friedricha Krugera4, dla dokonania konsultacji Iprzed dalszą podróżą do Warszawy. Próbowałem prosić o od-|roczenie wyjazdu o dwa dni. Na to Heinrich Himmler: "Mój j drogi Stroop, wszystkie sprawy, nawet ważne, bledną wobec za-I dania, jakie wyznaczyłem dla pana w Warszawie. Przyszedł czas |Wielkiej Akcji. Jedź pan do Krugera i 17 kwietnia musi pan i znaleźć się bez rozgłosu w Warszawie. Z Krakowa niech l pan zadzwoni poufnie do Hahna, a on poda adres kwatery, na którą pan przyjedzie." Ponadto Heinrich Himmler wtajemniczył mnie w kulisy personalne warszawskiej czołówki SS oraz dał pełnomocnictwo daleko idące. - Następnego dnia odbyłem konferencję w cztery oczy z Krugerem, a później ze specjalistami jego sztabu. Kriiger to mądra sztuka. Przewidujący, doskonale poinformowany, ostrożny i twardy. Cieszył się dużym zaufaniem i Adolfa Hitlera, i Heinricha Himmlera. Był dawniej specjalistą od przemytu broni dla NSDAP przed naszym dojściem do władzy, ekspertem od walk ulicznych i kierownikiem szkolenia SS w okręgu monachijskim. - Kriiger i Hans Frank na pewno nie czuli do siebie sympatii. Rywalizacja i dublowanie się urzędów administracji Franka oraz placówek SS, Waffen SS i policji były widoczne. Kruger został podporządkowany Frankowi, ale w praktyce działał autonomicznie i niektóre akcje przeprowadzał wspólnie z Frankiem, a inne przeciw Frankowi, w sposób formalnie lojalny, ale łatwy do rozszyfrowania. Stroop mówił wolno, czasem przerywał tok wypowiedzi. - Co Hóhere SS- und Polizeifuhrer Ost, Friedrich Kruger, powiedział panu w Krakowie? - pytam. - Że Heinrich Himmler rozkazał, abym natychmiast jechał do Warszawy i czuwał nad wywózką

Żydów z getta, mimo że von Sammern-Frankenegg był tam dowódcą SS i policji5. Von Sammern, niższy ode mnie 105 rangą (był SS-Oberfuhrerem), to miękisz, austriacki inteligent z Tyrolu, doktor praw czy filozofii, wygodny, łasy na baby, alkohol, zabawę... - ...i powiększone dochody - wtrącił Schieike. - Coś niecoś słyszałem w kancelarii Bierkampa w Krakowie o gładkim życiu von Sammern-Frankenegga. Mówiono, że precjoza, waluty, futra i żarcie płynęły niewidzialnym strumykiem z warszawskiego getta do jego kieszeni i buzi. - To kłamstwo! - krzyknął Stroop. - Oficerowie SS nie brali łapówek! - Ale w "Adrii" von Sammern bywał często - włączyłem się. ("Adria", znany przed wojną warszawski dansing6, w czasie okupacji - "Nur fur Deutsche"7.) Stroop spojrzał na mnie badawczo. Wytrzymałem jego śledcze świdrowanie wzrokiem i tylko uśmiechnąłem się. - Domyślam się, Herr Moczarski, że posiadaliście informacje o hulankach von Sammerna i wehrmachtowców w "Adrii". Polnische Widerstandsbewegung8 miał dobry wywiad. Rzeczywiście, nasza berlińska centrala wiedziała, że Judenrat starał sięułagadzać nieco ludzi SS- und Polizeifuhrera i że punktem pośredniczącym była "Adria" ze sprytną żoną treuhandera tego lokalu, Niemką. Ale najważniejszym elementem krytycznych opinii o von Sammernie była jego psychiczna flakowatość. Kriiger mi to powiedział. - Więc już 17 kwietnia 1943 roku zjawił się pan w Warszawie? - Tak. Było to w sobotę. Przyjechałem do lokalu zakonspirowanego. Doktor Ludwik Hahn przeteleksował mi szyfrem do Krakowa ten adres. Nikt, poza nim, nie wiedział, że jestem w Warszawie. Zaraz odbyliśmy długą, poufną rozmowę. Hahn był nie tylko dowódcą Sicherheitspolizei9, ale i wyśmienitym szefem w y w i a d u SS w Warszawie. Stąd liczne kontakty i jego szczególna pozycja w Berlinie. Hahn po rozmowach telefonicznych z Heinrichem Himmlerem i Krugerem był wobec mnie szczery. Wymieniliśmy informacje. Stwierdziłem, że Hahn świetnie się orientuje nie tylko w swoim terenie, ale i w układach personalnych centrali SS. Imponował znajomością stosunków w warszawskich kręgach NSDAP, SS, policji, Wehrmachtu, Luftwaffe, administracji gubernatora Fischera10 oraz w niektórych klikach niemieckich powierników, pełnomocników, dyrektorów i właścicieli fabryk. Mówił o przyjmowaniu prezentów i akceptowaniu finansowych ułatwień. Znał społeczeństwo polskie i żydowskie. Skarżył się na obiektywne trudności pogłębienia sieci konfidentów w polskim mchu oporu. Był zaniepokojony siłą i zasięgiem waszych organizacji podziemnych oraz aktywnością wywiadu * i kontrwywiadu * akowsko-londyńskiego.

Według jego opinii, należało traktować każdego Polaka jako potencjalnego wywiadowcę. "Jesteśmy przeszpiclowani przez Polaków. Nawet polskie dzieci nas śledzą" - zwierzył się Hahn. Z jego gmachu przy ul. Szucha często wyciekały najtajniejsze informacje. "Polacy umieją nas demoralizować, stosując najrozmaitsze metody: od alkoholu, knajpy i dziwek - do zmiękczania ideologicznego, terroru i zbrojnych zamachów ulicznych." Szli, według Hahna, ręka w rękę z Żydami. Stąd większość naszych zamierzeń wobec getta była natychmiast sygnalizowana Żydom 106 przez wojskowy i cywilny wywiad polski. * Fragment zdania usunięty przez cenzurę w wydaniu książkowym (zob. "Odra" 1972, nr 12, s. 22). * - Jeśli idzie o von Sammerna, mieliśmy zgodne opinie - relacjonował Stroop. Doktor Hahn odczytał mi supertajny rejestr nieprawidłowości popełnionych przez Tyrolczyka. Na pytanie, czy SS-Reichsfuhrer i Kruger znają rejestr, Hahn szybko wytłumaczył, że on "przekazuje górze tylko te informacje o Niemcach, które są poparte niezbitymi dowodami. A w przypadku von Sammerna nie wszystkie dokumenty można przedstawić". Hahn również scharakteryzował (metodą wypowiedzi półaluzyjnych) kontakty i powiązania von Sammerna ze starą gwardią NSDAP i SS. Hahn powiedział mi to, o czym Heinrich Himmler tylko napomykał. Jasne stało się dla mnie, że jedyną metodą usunięcia von Sammerna z Warszawy będzie skorzystanie z pierwszego poślizgnięcia się tego ,,Seyss-Inquartowca"11 w planowanym natarciu na getto. - Następnego dnia, w niedzielę, pojechałem do siedziby von Sammerna w Aleje Ujazdowskie, między Piękną a Szopena. Trafiłem na odprawę. Omawiano ostatnie przygotowania do akcji przeciw gettu, wyznaczonej na szóstą rano 19 kwietnia. Gdy wszedłem do gabinetu, von Sammern się zmieszał. Odczuł, że moja obecność w Warszawie może być niepomyślną prognozą dla jego kariery. Nie wziąłem udziału w odprawie, bo nie chciałem przedstawiać uwag i poprawek do nieudolnego planu akcji. A niech ten austriacki lis, elegancik i sybaryta robi głupstwa! Im więcej ich popełni, tym szybciej wyleci z warszawskiego fotela! - Von Sammern zdenerwowany, chaotyczny. Jego sztabowcy rozlatani. Nie umiał ich trzymać w garści. Przyglądałem się temu bałaganowi i objawom lekceważenia przeciwnika. Z jednej strony von Sammern nie miał prawdziwych informacji o sile organizacji żydowskich, z drugiej zaś - zamierzał, po pierwszym uderzeniu, przewlec operację i przez miesiąc kombinować dalej z niemieckimi przemysłowcami, z niektórymi wehrmachtowcami od etapów, z częścią bogatych Żydów. - Pozostawiając von Sammernowi wolną rękę w przygotowaniach, nawiązałem kontakt z dowódcami wszystkich oddziałów bojowych policji i SS w Warszawie oraz z kilkoma naszymi ludźmi z Wehrmachtu. Próbowałem przewidzieć sytuację. Hahn twierdził, że akcja będzie trwała daleko dłużej niż zaplanowane trzy dni. Mimo doświadczeń lwowskich, nigdy nie przypuszczałem, że rachuby

Hahna będą tak prawidłowe, że likwidacja getta przeciągnie się do miesięcy letnich. Hahn zwracał uwagę na wszystkie skomplikowane elementy sytuacji. W getcie pozostali co sprytniejsi Żydzi i mieli organizację wojskowo-polityczną. Na pewno będą stawiać opór, ale przede wszystkim Hahn obawiał się Polaków. Co będzie, gdy ruszą na pomoc Żydom? Nie dysponują co prawda dostatecznym uzbrojeniem, ale mogą nas zaatakować. Czy wtedy zniszczyć całą Warszawę? Namyślałem się nad taką ewentualnością i nad słowami Hahna, że zniszczenie Warszawy i sytuacyjne sprowokowanie Polaków do walki byłoby wówczas głupstwem. Politycznym i 107 strategicznym głupstwem. - 18 kwietnia 1943, wczesnym popołudniem, pojechałem zwizytować tereny jutrzejszych walk von Sammerna. Wziąłem od Hahna skromne auto z warszawskimi numerami policyjnymi, a sam przebrałem się w oficerski płaszcz bez odznak i zmieniłem tyrolkę na czapkę SS-Untersturmfuhrera. Zdjąłem monokl. Miałem skromną Ochronę, choć z dala jechały za nami dwa cywilne auta od Hahna. Przyjrzałem się dokładnie granicom getta i pobliskom domom "aryjskim" oraz sprawdziłem czujność kordonu złożonego z "askarisów". - Skąd pan ściągnął "askarisów"? - pytam Stroopa. - Z Afryki? Przecież "askaris" to żołnierz tubylczy, mahometanin, w byłych koloniach niemieckich. - Myśmy nazywali "askarisami" ochotników do służb pomocniczych w SS, którzy rekrutowali się z ludności autochtonicznej na terenach zdobytych w Europie Wschodniej. Byli to w zasadzie Łotysze, Litwini, Białorusini i Ukraińcy. Przeszkalano ich w SS-Ausbildungs-lager-Trawniki pod Lublinem. Nie najlepsi żołnierze, choć nacjonaliści i antysemici. Młodzi, bez podstawowego najczęściej wykształcenia,o kulturze dzikusów i skłonnościach do kantów. Ale posłuszni, wytrwali fizycznie i twardzi wobec wroga. Wielu "askarisów" użytych w Gros-saktion (szczególnie we wstępnych działaniach) to Łotysze. Nie znali języka polskiego, więc trudno im się było porozumiewać z ludnością Warszawy. A o to nam szło. Nazywaliśmy ich również Trawniki-Manner. - Czy w czasie tej poufnej inspekcji wjechał pan do środka getta? - Oczywiście. Nałykałem się tam smrodu żydowskiego, choć na ulicach pustki. Mówiono przedtem, że podwórza i ulice getta są tłumne, a tu prawie zupełny brak przechodniów. Pozorny spokój i niewielka ilość ludzi świadczyły, że Żydzi byli uprzedzeni o zaplanowanej akcji. Gdy spotkałem jednego porucznika Wehrmachtu ze służby zaopatrzeniowej, na którego natknąłem się w zakładach Tóbbensa (w getcie), czy nie wyczuwa jakichś dziwnych postaw żydowskich pracowników, odpowiedział, że nie. Powiedz pan, Hen Moczarski, ja - nowy człowiek odszyfrowałem natychmiast groźne dla nas nastroje, a ten starszy wiekiem poruczniczyna z pierwszej wojny nic nie spostrzegł. Tóbbens wraz z żydowskimi kierownikami i właścicielami swego koncernu podkarmiali go pewno, stawiali koniak i posyłali do Rzeszy paczki z żarciem dla jego rodziny. Przypuszczam, że ów porucznik wchodził do sitwy generała Schindlera, szefa zakładów zbrojeniowych i zaopatrzeniowych Wehrmachtu w GG. Ta konserwatywna mafia zawodowych

wojskowych, zasłaniając się pilnymi interesami frontu wschodniego, wyraźnie i od dawna sabotowała polecenia Heinricha Himmlera, aby szybko rozwiązać kwestię żydowską w Warszawie, Łodzi, Radomiu, Krakowie i Lwowie. - Kiedy opuszczałem getto - kończył inspekcyjną relację Stroop - usłyszałem w pobliżu, od strony ,,aryjskiej" strzał. Pobiegłem. To strzelił młodziutki "askaris", Łotysz w czarnym płaszczu. Obrugałem go jak psa. A ten stoi na baczność i głupkowato, lecz szczerze mówi: "Tak nudno, panie poruczniku (wziął mnie za lejtnanta)... Kiedy w końcu 108 zaczniemy strzelać do tych zwierząt za murami żydowskiego ogrodu zoologicznego?" - pyta o dziwo po niemiecku, choć w języku "Neger-Deutsch". Dałem mu rękawiczką po blondynowatym łbie (pochodził z rasy nordyckiej), a w łapę - jedną Reichsmarkę. Na "askarisów" mogłem liczyć! - Wieczorem wróciłem do kwatery, wykąpałem się, natarłem korę wodą kolońską i zjadłem pyszne knedle. Lubiłem knedle od czasów mego pobytu w Sudetenlandzie. Spałaszowałem kawał krwistej polędwicy z frytkami. Do tego kielich burgunda, egipski papieros inny "Simon" (to najlepsze papierosy świata) i w końcu telefon do -lahna. Podziękowałem za ucztę, bo to on przysłał kolację. Spytałem, kąd wie, że lubię knedle. Doktor Hahn śmiał się i żartował. Wymieniliśmy najświeższe informacje. Ja opowiedziałem o wrażeniach ; getta. On - o swych rozmowach telefonicznych z Berlinem Krakowem... I poszedłem spać. Przedtem kazałem oficerowi or-lynansowemu sprawdzić punktualnie o trzeciej w nocy, czy rozkaz ?on Sammerna zamknięcia getta w tym terminie jest wykonywany, poleciłem się obudzić o czwartej. - Dokładnie o godzinie 6 dnia 19 kwietnia, w poniedziałek, von Sammern rozpoczął akcję. Ale zbyt wcześnie kazał podwieźć oddziały sojowe. Już bowiem o piątej, a może nawet o 4.30, zjawiły się wokół getta samochody z SS-mannami, czołg i wozy pancerne. Ten huk . gwar uprzedziły Żydów, że coś większego się szykuje. Ich czujki sbserwacyjne zaalarmowały sztab organizacji żydowskiej. A poza tym przyjaciele Żydów - AK, delegatura12 i rozmaite mniejsze polskie ugrupowania na pewno zawiadamiali bojowców z getta o ruchu naszych oddziałów, zmierzających ulicami "aryjskimi" ku bramom sydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Już było jasno, bo słońce w kwietniu wcześnie wschodzi. Zakładając mundur polowy, widziałem drzewa o cieniutkich gałązkach; drżały i migotały na tle różowo-niebieskich shmur. Powietrze czyste. Świergot ptaków. Przypomniały mi się poddetmoidskie zagaję. Wczesna wiosna tak samo pachniała pod wzgórzami Hermanna der Cheruskera. - Na wiosnę niosą się po polach i ogrodach również inne zapachy: odory nawozu i smród guana wywożonego z klozetów - rozsądnie zauważył Schieike i dodał: - Najprzykrzejszy jest zapach rozkładających się trupów. W

1917 roku budowaliśmy mostek w strefie pierwszej linii frontowej. (Przypominam, że Gustaw Schieike służył podczas pierwszej wojny w oddziałach pionierskich.) Trawa zielona, pierwsze kwiaty, słoneczko, a tu od czasu do czasu wiaterek przynosi zatykające fale "trupich perfum", jak mówiliśmy. Mdło się robi. Ludzkie ścierwo niemożebnie pachnie! Mówiąc to, zaśpiewał piosenkę więzienną, nie znaną mi dotychczas, o południowym wietrze, który wiał mu w twarz; "wiatr to ojczysty był" - zakończył. Po chwili Stroop opowiadał dalej: - Siedziałem w mej kwaterze, pod telefonami. Zmontowany naprędce sztab osobisty i poczet dowódcy działały bardzo sprawnie. Szoferzy, motocykliści, radiowcy, telefoniści, adiutanci. Byłem w każdej minucie au courant akcji von Sammerna, który za mało wojsk wprowadził o szóstej rano do getta. Tylko 850 ludzi i 16 109 oficerów, wliczając w to policję porządkową, służbę bezpieczeństwa, Wehrmacht i "askarisów". Pierwsze pięć minut akcji - spokojne. Żydzi podpuścili naszych. Gdy SS-manni weszli w ulice, a von Sammernowi wydawało się, że wiosennym spacerkiem przejdzie przez getto, dostał silny ogień, planowy i celny. Po takim powitaniu wśród naszych popłoch. Oficerowie von Sammerna pchają jednak kolumny naprzód jak obłąkani! Panie, oni atakowali dużymi oddziałami i to dość zwartymi! Rozpoczęło się piekło. Wybuchła mina i poraziła nam ludzi. Żydzi i "aryjczycy" opierali się aktywnie, w sposób zorganizowany. Właściwie to atakował i. Mówię Żydzi i Polacy, gdyż stwierdziliśmy, że byli to polscy "franc-tireurs"13. Stroop w początkowych rozmowach w celi mówił o ,,polskich bandytach" i o "żydowskich bandytach" 14. Na skutek moich ostrych reakcji, zaczął używać terminu francuskiego "franc-tireur" lub "AK--mann", "AL-mann" i "ŻOB-mann". Ten ostatni skrót pochodził od Żydowskiej Organizacji Bojowej i Stroom wymawiał go "cobmann". - Ten idiota, von Sammern-Frankenegg, wprowadził w uliczki i gęste zabudowania jeden czołg, przydzielony Waffen SS ze zdobyczy na froncie francuskim, oraz dwa SS-owskie samochody pancerne. Powstańcy żydowscy (tu Stroop posłużył się po raz pierwszy tym określeniem) ostrzelali czołg i samochody oraz obrzucili je ,,cocktailami Mołotowa". - Co za "cocktaile? - pytam. - Butelki z mieszaniną na podkładzie benzyny, samozapalającą się po zetknięciu, z jakąś chyba fosforyzowaną taśmą naklejoną na szyjce butelki. Gdy butelka rozbiła się, wybuchał ogień. - Ale Mołotow tych "cocktaili" nie wymyślił. - Naturalnie, że nie. Lecz myśmy często używali nazw związanych z przywódcami ZSRR. Według

informacji Abwehry, receptę na "cocktaile" przekazali Żydom specjaliści AK-owcy. Później, w Powstaniu Warszawskim "cocktaile" były masowo stosowane przez Polaków i fachowcy z Wehrmachtu wysoko oceniali te środki obronne. Nasi pancemiacy wyraźnie obawiali się butelek z benzyną. Po zduszeniu Powstania Warszawskiego, sztabowcy von dem Bacha nazywali je "cocktailami generała Bora" 15 lub "generała Montera" 16. Gdy byłem w Atenach, szef tamtejszej Służby Bezpieczeństwa (SD) zwracał m.in. uwagę na konieczność poinstruowania naszych oddziałów o sposobach przeciwdziałania "Monter-cocktailom", bo partyzantka grecka może ich używać w przyszłych starciach ulicznych. - W ciągu pół godziny wojska von Sammerna były rozbite i zdemoralizowane. Czołg palił się dwa razy. Został unieszkodliwiony. To samo stało się z jednym samochodem pancernym. Raniono von Sammernowi aż dwunastu ludzi. Sześciu SS-Grenadierów pancernych i SS-Reiterów oraz sześciu wachmistrzów obcoplemiennego batalionu z Trawnik. - W mojej kwaterze rozdzwoniły się telefony. Przyjechał doktor Hahn. Trzy razy rozmawiałem z Kriigerem, raz z Heinrichem Himmlerem. Byli wściekli. Reichsfuhrer, zawsze delikatny i subtelny, 110 wielokrotnie używał grubych słów. Rozkazali, aby natychmiast zdjąć von Sammerna z dowodzenia bojowego i zawiesić go w funkcjach SS-und Polizeifuhrera w Warszawie. Polecili wycofać wszystkie oddziały z getta i rozpocząć ponownie akcję, pod moim już dowództwem, w ciągu dwóch godzin. Nie potrzebowałem wydawać rozkazu o odwrocie, bo żołnierze von Sammerna sami się wycofali, a właściwie uciekli. Doktor Hahn w czasie tych napięć był spokojny i mówił o skutkach politycznych niepowodzenia w getcie. Za to Kruger wymyślał i krzyczał przez telefon, że to "hańba", "klęska" polityczna i wojskowa, "plama na honorze i dobrym imieniu SS", że tego "doktora filozofii, inteligenckiego Tyrolczyka", że tę "żabę", "krowę", "głupawego Kerla" i "Spitzbuba" musimy zaraz zamknąć w areszcie itp. Kazał rzucić do bitwy, po przegrupowaniu się i ochłonięciu, wszystkich żołnierzy Waffen SS w Warszawie. Na moją uwagę, że lękamy się (ja i doktor Hahn) o nastroje Polaków, którzy mogą ruszyć, Kriiger powiedział: "Wszystkie siły SS rzuć pan przeciwko gettu! Aby zaszachować Polaków, zarządzajcie natychmiast stan alarmowy dla wszystkich formacji niemieckich: wehrmachtows-kich, partyjnych, kolejowych, pocztowych, wartowniczych." - SS-Reichsfuhrer nie mówił tak ostro. Złościł się, to prawda. Zabronił aresztowania von Sammerna. Dał do zrozumienia, że sprawiłoby to - pod naciskiem grup "austriackich" w naszej partii - wiele niepotrzebnych komplikacji. "Czy von Sammern zostanie za swą niezdarność ukarany - powiedział Reichsfuhrer - nie wiem. Myślę, że go przeniesiemy gdzieś na południe Europy. Ale niech mu pan powie, mein lieber Stroop, że go z tą minutą zdejmuję ze stanowiska dowódcy policji i SS w dystrykcie warszawskim. Zaraz wysyłam teleksem, na ręce pana i von Sammerna, odpowiednie rozkazy poufne. Niech pan pamięta, że nie wolno wam ugodzić miłości własnej von Sammerna. Sprawę załatwić delikatnie, bez hałasu!" - Heinrich Himmler uzupełnił też rozkazy Kriigera. Nakazał postawić w stan alarmu wszystkich Niemców w Warszawie. Polecił nie zaczepiać Polaków. Mówił, że czuje, iż AK może uruchomić przeciwko nam tylko kilka oddziałów dywersyjnych i bojowych, bo nie jest w stanie zrobić nic

więcej. Wobec Polaków należy prowadzić dzisiaj politykę "ugodową". Nie prowokować. Ale na wszelki przypadek Reichsfuhrer zarządził pogotowie dla wszystkich jednostek SS i policji w dystrykcie warszawskim oraz (przez szefa sztabu OKW) dla dywizji Wehrmachtu i wojsk Luftwaffe w całej Generalnej Guberni. - Objąwszy dowództwo nad oddziałami atakującymi Żydów, uporządkowałem je i uspokoiłem. Każdemu, kto chciał, dano do wypicia kielich sznapsa lub szklankę wina. Ponadto zwiększyłem siłę uderzeniową, przydzielając do walki wszystkich pozostałych dotychczas w bezczynności żołnierzy z III batalionu szkoleniowego i zapasowego grenadierów pancernych SS oraz z oddziału szkoleniowego i zapasowego kawalerii SS w Warszawie. W miejscu unieszkodliwionych wozów wprowadziłem nowy czołg i nowy samochód pancerny formacji wojskowych SS. O godzinie 8 stan podległych mi oddziałów zwiększył się w grupie oficerskiej o 100 procent, zaś w Mannschafcie - o 50 procent. Ponadto rozkazałem prowadzić walkę niedużymi oddziałami, rozsądnie ugrupowanymi w głąb i wszerz. 111 - Ruszyliśmy. Znów przez pierwsze kilka minut było spokojnie. Nagle, z kilku domów, nieprzyjaciel położył ogień karabinów i pistoletów maszynowych oraz chyba granatników. Kazałem zatrzymać na krótko natarcie i podciągnąć artylerię. Dysponowaliśmy przecież jedną haubicą "dziesiątką" i trzema działami przeciwlotniczymi o piekielnej sile uderzenia. Zniszczyłem kilka budynków, które stanowiły tego dnia główne punkty oporu Żydów. Bardzo się również przydała pomoc naszych karabinów maszynowych. Zmusiliśmy bojowców żydowskich do wycofania się z dachów i wyższych pięter budynków umocnionych i zatarasowanych. Uciekli przez piwnice i kanały do innych gniazd oporu i bunkrów. Przeszukując zdobyte budynki i podwórza, ujęliśmy zaledwie dwustu Żydów. Reszta się nam wymknęła. Wobec tego skierowałem moje grupy szturmowe na inne pobliskie domy, z których od czasu do czasu strzelano. Chciałem zdobyć rozpoznane bunkry i umocnienia, a następnie je zniszczyć. Udało to się częściowo. Specjalne grupy bojowe długo pokonywały jednak opór przeciwnika. Stosowaliśmy rozmaite metody, między innymi artylerię, miotacze płomieni i miny. Po ciężkich walkach zdobyliśmy owe ośrodki oporu, ale nie ujęliśmy ani jednego członka Żydowskiej Organizacji Bojowej. Wszyscy potrafili się wycofać. Znaleźliśmy tylko w okolicy 400 "cywilnych" Żydów. Reszta poszła w kanały i w labirynty podziemnych korytarzy. Kazałem zalać kanały, bo wydawało mi się, że w ten sposób zniszczę wycofującego się przeciwnika. Nie dało to jednak rezultatów. Może niektórzy Żydzi utonęli, lecz większość przedostała się na dalsze tereny obronne. - Pierwszy dzień walk w getcie był niezwykle dla nas ciężki - kontynuował swą opowieść SSGruppenfuhrer Jiirgen Stroop. - Musieliśmy postępować bardzo ostrożnie, ale odważnie i zdecydowanie. Nie chodziło mi tego dnia o jakieś psychiczne miażdżenie przeciwnika, lecz o podniesienie ducha bojowego SS-mannów po wczesnorannych porażkach. Czołg i dwa samochody pancerne usytuowałem z tyłu pierwszej linii i kazałem je otoczyć piechotą SS. Jednak rzucono na nie kilka butelek z benzyną. Ci bojownicy, co rzucali,,cocktaile", musieli być wytrenowa-nymi sportowcami żydowskimi, bo odległości były znaczne, a butelki rozpryskiwały się niedaleko czołgu i samochodów. Rozkazałem uderzać na domy, skąd padały butelki i strzały. Zalecałem SS-mannom, żeby byli rozsądni i za dużo nie ryzykowali. Dlatego działania trwały dość długo. Saperzy musieli coś niecoś podpalić, ale pożarów tego dnia było mało.

- Starałem się nie iść zbyt głęboko w teren getta. Chciałem (i wydawało mi się, że to osiągnąłem) zdobyć i oczyścić z nieprzyjaciela, choćby mały obszar, ale pewny, który by stał się bazą wyjściową do natarcia w dniu następnym. Pod koniec dnia Żydzi specjalnie nas nie atakowali. Od czasu do czasu wybuchały chaotyczne strzelaniny. Zanosiło się na pewne uspokojenie sytuacji, co było dla naszej strony konieczne. Udowodniłem Mannschaftowi i oficerom, że z nawiązką wyrównaliśmy poprzednie straty. Że zdobyliśmy trochę nowego terenu i że jutro z pewnością będzie daleko lepiej. - Po przeliczeniu schwytanych Żydów i po odkomenderowaniu ich gdzie należy, spotkałem się z podległymi mi dowódcami. Pochwaliłem za sprawność bojową i hart 112 ducha oraz dyscyplinę w ich jednostkach. Wyróżniłem szczególnie majora Sternhagela z Schutzpolizei. Zachowywał się wspaniale, spokojnie i odważnie. Dawał przykład odwagą i zdyscyplinowaniem, a jednocześnie konieczną ostrożnością w działaniu. Stał się via facti17 moim zastępcą i bezpośrednim pomocnikiem. Toteż wyznaczyłem go na dowódcę walki w dniu następnym. - Około godziny 20 zacząłem wycofywać moje oddziały. Ustała strzelanina. Żydzi milczą jak zaklęci, jakby ich nie było w domach, w fabrykach i podziemiach getta. Wszystkie jednostki wycofałem (nawet te ze zdobytych terenów) i zwolniłem do kwater. Ale chcąc być pewny, że oddziały AK-owskie i innych organizacji konspiracyjnych nie nawiążą bezpośredniej łączności z Żydami, zmieniłem system straży zewnętrznej. Zamiast około 120 "askarisów", którzy otaczali od kilku dni getto, dałem na posterunki przy murach i bramach od strony "aryjskiej" około 250 żołnierzy Waffen SS plus kilkudziesięciu policjantów niemieckich i Werkschutzmannów narodowości niemieckiej. W razie nocnej napaści oddziałów polskich rozkazałem im, uzbrojonym po zęby, brutalnie ostrzelać, a nawet palić sąsiednie domy "aryjskie". - Herr Generał opowiadał nam o stratach spowodowanych przez SS-Oberfuhrera doktora von Sammern-Frankenegga. Zostało wtedy rannych, jak słyszeliśmy, sześciu SS-mannów i sześciu "askarisów". A wielu padło (lub zostało rannych) od 8 rano do 8 wieczór, kiedy Herr Generał bezpośrednio dowodził? - zapytał Gustaw Schiełke. Stroop się troszkę skrzywił. Ale rozgrzany opowiadaniem, odpowiedział natychmiast: - Straty nasze tego dnia zamykały się liczbą 24 rannych. Poległych nie mieliśmy. Gdy ja dowodziłem, raniono nam dziesięciu SS-mannów, żadnego "askarisa", a ponadto przypadkowo - dwóch posterunkowych Policji Polskiej. Niepotrzebnie się tam zaplątali i ulegli lekkim postrzałom. Wśród rannych znaleźli się, niestety, dwaj członko-|wie Sicherheitsdienst (SD) z pięćdziesięciu policjantów bezpieczeństwa, jacy brali udział w pierwszym dniu akcji. Obaj byli w ciężkim stanie. i Fatalne postrzały. Doktor Hahn natychmiast się nimi zajął, a później | mi delikatnie wypominał, że pozwoliłem funkcjonariuszom tej specjalnej służby znaleźć się na terenach szczególnie zagrożonych przez wroga.

- Gdy wróciłem do swej osobistej kwatery, był tam już Hahn z doskonałą kolacją. Siedział w klubowym fotelu i popijał drobnymi łyczkami francuski aperitif. Patrzał na wiosenne niebo, na gwiazdy. Stając na progu gabinetu, usłyszałem: ,,Gratuluję, Herr Generał! Doskonale! Wydobył pan nas z sytuacji kompromitującej. Niech pan się już nie kąpie, tylko umyje ręce i siada do knedli, bo wystygną. Przed chwilą przynieśli je nam." - Po dwóch, trzech minutach zaczęliśmy w milczeniu zajadać. Nafaszerowaliśmy się knedlami, które jak się okazało - doktor Hahn również bardzo lubił albo udawał, że lubi. Przy daniu pieczystym z dziczyzny i przy truflach (skąd ten Hahn wydobył trufle?!) wymieniliśmy poglądy oraz informacje. Zaczęliśmy od zranionych funkcjonariuszy SD. Szło mu szczególnie o życie rannego SS-113 Oberscharfuhrera Rudolfa Kosmali, zasłużonego wywiadowcy Hahna w Warszawie18. Przyrzekłem, że zrobię wszystko, aby żaden członek SD nie został ranny lub zginął. Co prawda w końcu kwietnia i początku maja straciliśmy jeszcze dwóch ludzi z przydzielonego mi oddziału Policji Bezpieczeństwa. Jeden został ranny, drugi poległ19. Ale ponieważ Hahn o nich nie wspominał, myślę, że nie byli z SD. - Pan myśli, że zaraz poszedłem spać? Wprost przeciwnie. Wykąpałem się, zmieniłem bieliznę, mundur i buty oraz wziąłem się do roboty. Przeprowadziłem rozmowę z Krugerem, który się niecierpliwił w Krakowie, oraz zameldowałem krótko Heinrichowi Him-mlerowi o przebiegu i efektach moich dwunastogodzinnych działań w getcie. O ile na rozmowę z Kriigerem czekałem dwadzieścia minut, to połączenie telefoniczne z SS-Reichsfuhrerem uzyskałem natychmiast. Musiałem tylko w centrali sieci telefonicznej SS powiedzieć specjalne hasło. Heinrich Himmler wyraził swe zadowolenie i powinszował. Stwierdził głosem miękkim i przyjemnym, że się na mnie nie zawiódł, ale równocześnie przestrzegł przed zbytnim optymizmem, jeśli idzie o dni najbliższe. Wysłuchując moich relacji, doszedł do wniosku, że Żydzi są zdeterminowani, zorganizowani i wyposażeni oraz mają poparcie społeczeństwa polskiego i polskiej konspiracji wojskowej. "Lieber Stroop - powiedział - będą jeszcze trudne dni. Nawet bardzo trudne. Niech pan będzie ostrożny i niech pan konsultuje się z Hahnem. Upoważniam pana do stosowania wszystkich dostępnych środków, ale gdy zajdzie potrzeba. Niech pan stara się nie palić i nie burzyć domów, dopóki wszystkie zakłady przemysłowe w getcie, a szczególnie zbrojeniowe, nie zostaną ewakuowane. Naszych ludzi, maszyny, narzędzia i surowce oraz wyprodukowane towary należy szczególnie chronić przed pożarem, obstrzałem i wybuchami." - Po tych rozmowach telefonicznych i konferencji z doktorem Hahnem, przeprowadziłem odprawę z osobistym sztabem i dowódcami samodzielnych jednostek bojowych. Specjalny nacisk położyłem na pełne wykonywanie obowiązków przez podległych mi oficerów i żołnierzy Wehrmachtu. Położyłem się późno spać, bo jeszcze musiałem zanotować coś niecoś w kalendarzu. Wypiłem jeden kieliszek burgunda i wyciągnąłem się w luksusowej pościeli wygodnego łóżka, które zasłał ordynans.

- Już miałem zasypiać, gdy otrzeźwił mnie dzwonek jednego z trzech aparatów telefonicznych, stojących na mahoniowym stoliku przy moich poduszkach. "Donnnerwetter! - ryknąłem w tubkę telefonu. - Jak śmiecie mnie budzić! Czy jesteście tacy durnie, iż nie wiecie, że za kilka godzin mam znów dowodzić akcją w getcie i że muszę przedtem choć cztery godziny się przespać?!" W telefonie usłyszałem chrząknięcie. Chciałem obsztorcować rozmówcę. Ale się zorientowałem, że to przecież znajomy głos. Rzeczywiście usłyszałem Heinricha Himmlera. Zerwałem się na równe nogi (ale stopy miałem na perskim dywaniku) i zacząłem gorąco przepraszać SS-Reichsfuhrera. A ten łagodnie, krztusząc się ze śmiechu, powiedział: "Niech się pan nie gniewa, mój drogi Stroop, że pana budzę i przerywam wypoczynek. Ale po przemyśleniu pańskich meldunków oraz telefonogramów od Kriigera, doszedłem do ogólniejszej refleksji. Mianowicie, niech pan nie 114 zapomina, Herr Generał Stroop, że przeszedł pan dopiero wstępną fazę Wielkiej Akcji. Dziewiętnasty kwietnia to uwertura do zdarzenia historycznego, które będzie nosić nazwę Grossaktion in Warschau. Przebiegiem tej uwertury dyrygował pan wspaniale. Szczególnie dobrze to wyszło na tle niedołężnych usiłowań partacza von Sammerna. Ponieważ lubię Wagnerowskie opery i dzisiejszych, nacjonal-socjalistycz-nych muzykówdyrygentów, pozwoli pan, że powiem do niego: Graj pan tak dalej, Maestro, a nasz Fuhrerija nigdy tego panu nie zapomnimy." KONIEC ROZDZIAŁU XV. Flagi nad gettem - Drugiego dnia ataku na getto, we wtorek 20 kwietnia, obudziłem się przed brzaskiem, niedospany, ale rześki - opowiadał Stroop z wyjątkową jak na niego ochotą. Wyraźnie podniecony, przeżywał po raz któryś swój "twórczy udział w Grossaktion in Warschau". Nie uroniłem żadnego ze słów i podtekstów Jiirgena Stroopa. W wyobraźni towarzyszyłem wszystkim sytuacjom, nawet je widziałem; moje wędrówki w ubiegły czas przebiegały tym łatwiej, że b. SS--Gruppenfuhrer używał języka meldunków policyjnych, a ja dobrze pamiętałem realia wiosny 1943 roku, obserwowane z "aryjskiej" strony getta. Mimo, że Stroop siedział przy mnie, na zydlu, nie postrzegałem jego postury więziennej. Pod wpływem napięć - mówił przecież o zdarzeniach fascynujących, choć potwornych - widziałem go nie w ciemnopąsowej wiatrówce, białym halsztuku i sfatygowanych trzewikach więźnia, lecz w mundurze SS-Brigadefuhrera z orderami i Eichenlaubami, w tyrolskiej czapce i kawaleryjskich butach. Widziałem oko błyszczące i usta zacięte. Obserwowałem sprawność, zapal i zimy uśmiech samozadowolenia. Raz tylko wróciłem do rzeczywistości, do biało-zielonej celi, chmur za kratami i ostrzyżonej "a la Mokotów" czaszki generała. Ale trwało to krótko. Zatonąłem w kręgu gettowej władzy Jiirgena Stroopa, gdy opowiadał:

- Drugiego dnia Wielkiej Akcji byłem zbulwersowany nadzieją, a jednocześnie obawą o losy dalszego natarcia. Cokolwiek byśmy mówili, to klęska von Sammerna i późniejsze, nienadzwyczajne efekty walki musiały jakoś wpłynąć na morale moich ludzi. Od początku drugiego dnia walki miałem tremę. Jak zachowają się Żydzi? Czy "aryjczycy" nie zaatakują? Może SS-mannom zabraknie odwagi, gdy przyjdzie do walki wręcz? W czasie golenia się rozważałem wszelkie możliwości. Śniadanie przełknąłem na chybcika, myśląc o najbliższych godzinach. Przyznaję, że od czasu do czasu nachodziło mnie duże zdenerwowanie. Ale dowódca musi się denerwować, szczególnie w trudnej sytuacji. Przed zejściem do auta (byłem sam w pokoju) przeżegnałem się, jak uczyła mnie Mutti. Gdy usiadłem przy szoferze i odetchnąłem wiosennym powietrzem, wrócił spokój. - O godzinie siódmej rano znów wkroczyły do getta przednie oddziały szturmowe. Podzieliłem je na grupy po trzydziestu sześciu ludzi, plus oficer lub podoficer. 115 Majorowi policji Sternhagelowi (który bezpośrednio dowodził akcją) rozkazałem, aby ostrożnie wszedł na zdobyty wczoraj teren, potem oczyścił "Restghetto", a dalej, aby przeszukał energicznie cały obszar zamknięty murami. Myślałem, że tego drugiego dnia dokonamy gros roboty, a trzeci dzień i kilka następnych pozostaną na działania porządkujące, wykończeniowe. Pomyliłem się. - Co pan generał rozumie przez "Restghetto"? - zapytał Schieike. - "Restghetto" to część żydowskiej dzielnicy w Warszawie, opuszczona dobrowolnie przez mieszkańców w lipcu 1942 roku - wytłumaczył Stroop. Tu diabli mnie wzięli: - Po co pan nas buja, Herr Generał?! Gdzie się wynieśli mieszkańcy tej części getta? I to dobrowolnie! Dwudziestego drugiego lipca 1942 rozpoczęliście w Warszawie pierwszą "akcję wysiedleńczą" Żydów do obozów zagłady. Wywieziono wtedy do komór gazowych w Treblince chyba trzysta dwadzieścia tysięcy ludzi. A wiele tysięcy zamordowano na miejscu, w getcie?... Stroop chciał mi przerwać, lecz Gustaw Schieike, przejęty i ciekawy, włączył się natychmiast: - Niech pan nie przeszkadza, Herr Generał. Proszę dalej opowiadać, panie Moczarski! To bardzo interesujące. - Co dzień, jak pamiętam z raportów i rozmów z naszymi kolegami w BIP-ie KG AK: "Wacławem"1, * "Pisarczykiem 2, "Brunem"3 i przede wszystkim z moim szefem, "Tomaszem"4 - wspominałem dalej - co dzień wysyłano wtedy kontyngent 5000-6000 Żydów dla "zakładów gazujących" i krematoriów Treblinki. Ofiary upychano w Warszawie w wagonach bydlęcych po stu ludzi na wagon. Tak m.in. odjechał na śmierć słynny pedagog, opiekun dzieci i społecznik, doktor Janusz Korczak.

Wraz z dziećmi...5 Zamilkłem. Schieike patrzył w okno, w błękitne niebo. Cisza. Chciałem szmatę zamieść podłogę, ale Stroop mi ją wyrwał. Sprzątał bez słowa. Powoli uspokoiliśmy się. - "Restghetta" nie można było tego dnia oczyścić - Stroop opowiada dalej. Natknęliśmy się na punkty oporu i zamaskowane kryjówki mieszkaniowe. Ponadto w północnych i wschodnich dzielnicach getta przyjęto nas ogniem pistoletów maszynowych. Kazałem tam rzucić, pod ochroną czołgu, dwa oddziały szturmowe. Czołg ostrzelano. Pocisk uszkodził gąsienicę. Szybko ją zreperowano. Walka się przedłużała. Zdobyliśmy te umocnienia, lecz mieliśmy dwóch rannych, grenadierów pancernych z Waffen SS. - SS-manni atakowali dalsze punkty obrony (odkryliśmy ich wtedy dziesięć), ale główna rola przy natarciach przypadła saperom Wehrmachtu i obsłudze miotaczy płomieni. Musieliśmy wysadzać w powietrze bunkry, ostrzeliwać z dział oraz zmuszać płomieniem bojowców żydowskich do opuszczenia stanowisk przy otworach strzelniczych. - Jednym z najpoważniejszych gniazd oporu był wówczas blok domów, gdzie mieściły się fabryki i warsztaty niemieckiego zarządu Kwatermistrzostwa Wojska. Niech pan sobie wyobrazi, że w tych gmachach, pozostających pod nadzorem Wehrmachtu, to 116 znaczy ludzi generała Schindlera, że właśnie tam znajdowały się nadziemne i piwniczne umocnienia Żydów. Szef mojego sztabu, SS-Sturmbannfuhrer Max Jesuiter, dał rozkaz niemieckiemu zarządcy, aby bezwłocznie wyprowadził Żydów z domów, hal i warsztatów. Miało się tam znajdować ponad cztery tysiące tej hołoty i podludzi. Na wezwanie zarządcy zgłosiło się trzydziestu Żydów. Reszta pozostała w kryjówkach, część uciekła szczurzymi korytarzami, a część zbrojnie się opierała. Walczyli zacięcie. Niestety (muszę tu przyznać!), trzymali nas w dystansie i zadawali straty. Wobec tego użyłem wszystkich saperów i artylerii przeciwlotniczej. - Jakiego kalibru były działa przeciwlotnicze? - pyta Schieike. - Nie największego. Dwudziestomilimetrówki. Szybkostrzelne. Ale panowie orientujecie się w skutecznej i nękającej sile przebicia takiego pocisku zenitowego działa, gdy razi torem płaskim cele odległe tylko o 200-300 metrów. Obsługę trzech dział Żydzi obrzucali granatami i ostrzeliwali z karabinów i pistoletów maszynowych. Powstańcy żydowscy i "franc-tireurzy" oszczędzali amunicji. Strzelali rzadko, ale celnie. Z tej baterii przeciwlotniczej zabili kanoniera i bombardiera. Bombardier miał imię, jakie dostałem przy urodzeniu, a nazwisko bardzo zbliżone do mojego. Nazywał się Józef S t r u p p6. Natychmiast rozeszła się w naszych szeregach pogłoska, że to ja zginąłem. Mało byłem jeszcze znany w Warszawie, więc nieraz pisano błędnie moje nazwisko, przez jedno "o" i dwa "p", Teleksista, podając wstępną listę strat (imiona i nazwiska, bez rang i funkcji), zamiast "u"

wystukał "o". Berlin natychmiast zapytał przez alarmową sieć radiową, czy to prawda, że poległem. Doktor Hahn i Jesuiter szybko sprostowali oraz wyjaśnili Berlinowi i Krugerowi okoliczności pomyłki. - Gdy jesteśmy przy pogrzebowej tematyce, to ilu stracił pan ludzi drugiego dnia bitwy? - zapytał Schieike. - Trzech zabitych i dziesięciu rannych7. Schieike świsnął, wciągając powietrze na znak, że to niemałe straty, i rzekł: - Trzeba było wzmocnić siłę własnego ognia. Stroop na to: - Kazałem zaraz wprowadzić do bezpośredniej akcji stumilimet-rowe haubice. Schieike przerywa: - Mówił pan przedtem, że do walk w getcie przeznaczono jedną haubicę. Skąd teraz liczba mnoga? Stroop chwilę milczał, rozważając widocznie, jaką dać odpowiedź. Wreszcie wyjaśnił: - W meldunkach o przebiegu bitwy zawsze kazałem podawać w rubryce "siły własne" tylko jedną haubicę stumilimetrową, przydzieloną oficjalnie przez Wehrmacht. Ale miałem znajomości i kontakty! Więc w praktyce działo się tak, że jeden kapitan artylerii (członek NSDAP) ,,wypożyczał"w razie potrzeby większą liczbę haubic, od trzech do pięciu. W omawianej sytuacji także rąbały trzy haubice, bo chciałem szybko zgryźć ten orzech. W raportach służbowych nie podawałem, za radą doktora Hahna, całej prawdy o liczbie haubic, dział przeciwlotniczych i miotaczy płomieni oraz o ilości zużytych materiałów wybuchowych, gdyż byłoby to 117 politycznie niewskazane. - W labiryncie domów - ciągnął Stroop - należących do zakładów kwatermistrzostwa znajdowało się naprawdę około dziesięciu tysięcy Żydów. A według naszych urzędowych informacji miało ich być przypominam - tylko cztery tysiące. Skąd te rozbieżności statystyczne? Bo Żydzi opłacali treuhandlerów8, kierowników i kontrolerów niemieckich (również wojskowych), spijali ich koniakiem i burgundem, ogłupiali dziewkami, więc kierownik-Niemiec zawsze doliczał się tylu ludzi na zbiórkach, iłu chcieli się doliczyć Żydzi. Panował bałagan (Stroop powiedział: "der Wirrwarr") tak piramidalny, choć produkcja żydowska była dobra, że większego nie widziałem w życiu. Stąd, przy braku dozoru, a właściwie przy oślepionym dozorze. Żydzi zdołali wybudować w tajemnicy system bunkrów, umocnień, piwnic mieszkalnych, przejść, korytarzy itp. Wykorzystywali od dawna wojskowe warsztaty produkcyjne i remontowe, szczególnie branży metalowej i chemicznej, do wyrabiania, reperowania i magazynowania sprzętu, urządzeń i środków bojowych. Ten żydowski "przemysł zbrojeniowy" wytwarzał m.in. granaty ręczne odporne, "cocktaile Mołotowa", miny, wyrzutnie min i granatów (przemyślnie sporządzone z rur kanalizacyjnych, a nawet z luf rozerwanych dział; musieli penetrować wojskowe składnice złomu!), a ponadto: jakieś karabiny, pistolety, strzelby oraz tzw. ,,bomby pończochowe"... - Co to takiego? - przerywa Schieike.

- Materiał wybuchowy, niby szedyt czy trotyl, ale dziesięć razy silniejszy, podobny do kitu lub plastiku. ŻOB-mann pakował plaster tego materiału w pończochę, nadawał kształt, jaki chciał i przed rzutem albo zawieszeniem na murze - wgniatał zapalnik, podobny do dziecięcego termometru. Była to wyjątkowo silna masa wybuchowa. - Sytuacja z "fortem kwatermistrzostwa" (tak ów kompleks gmachów nazywaliśmy) stała się skomplikowana. Nie mogliśmy go zdobyć przed nocą. Wieczorem wycofałem oddziały bojowe. Ale zarządziłem, aby następnego dnia pięć tysięcy Żydów, którzy pracowali w innych zakładach, np. u słynnego Tóbbensa, stanęło o szóstej rano na placu zbiórki, gotowych do wyjazdu. Zobowiązałem do tego niemieckich powierników. Nie chcieli się początkowo zgodzić; tłumaczyli, że znają się tylko na produkcji i handlu. Ale ich szybko przekonałem, nawet wyjąłem pistolet z kabury. W końcu z chęcią się zgodzili. - Z chęcią i dobrowolnie - ironizuje Schieike oraz kiwa, jak lufą pistoletu, palcem wskazującym zaciśniętej dłoni. A Stroop na to: - Czyż w inny sposób mogłem zmusić tych cywilnych durni do podporządkowania się nakazom racji stanu? Lepsze postraszenie pistoletem, niż wysłanie do więzienia lub na wschodni front... Drugi dzień Wielkiej Akcji nie był więc łatwy. Ujęliśmy tylko pięciuset Żydów. Młodszych i sprawnych przeznaczyłem do "Julagu" na robotników w "Werke Poniatowa, GmbH"9. - W południe, wieczorem i w nocy przeprowadzałem tego dnia narady, m.in. z doktorem Hahnem ciągnął Stroop - oraz rozmowy telefoniczne z generałem Kriigerem i centralą berlińską. Wysłałem meldunki. W tym niewyraźnym położeniu 118 uzyskałem dodatkowe pełnomocnictwa do spalenia i zniszczenia bloku kwatermistrzostwa. - Następnego dnia, w Wielką Środę, znów od rana natarcie na blok. Wielokrotne szturmy. Zdołaliśmy oczyścić część obiektu z pod-ludzi. Tam się znajdowało nie kilkanaście, ale około siedemdziesięciu bunkrów. Walka zacięta. Nieprzyjaciel atakował grana^ tami, minami, "cocktailami Mołotowa" i ogniem z pistoletów. Żydzi, zwinni jak pantery, przerzucali się z jednej kryjówki do drugiej. Mieli świetne, muszę to przyznać, metody sygnalizacji, łączności i poruszania się w szczurzych korytarzach. W końcu saperzy wysadzili w powietrze wiele miejsc obronnych, połączeń i przejść. Podpalono blok. Płomieniami, żarem i dymem wykurzyliśmy Żydów! Panie, jak oni od tego podsmażania i wędzenia krzyczeli! Z jaką chęcią oddawali się do niewoli! Co prawda część popełniła samobójstwo, lecz resztę wysiedliliśmy i... natychmiast do wagonów, do Treblinki! - W sumie ujęliśmy tego dnia pięć tysięcy Żydów z "fortu kwatermistrzostwa". Niestety, tylko połowę. Reszta wymknęła się. Niektóre bunkry pozostały. Wiedzieliśmy, że znajdują się w głębi, w piwnicach. Ale nie znaliśmy ich dokładnego położenia ani dróg dojścia. Potem kontrolowaliśmy wielokrotnie ten obiekt i każdorazowo jakiś nowy przyczajony

punkt oporu czy schronienie musieliśmy zdobywać. - Kurz tam był straszny, smród, dymy i piekło na ziemi. A w Łazienkach (w pobliżu mej kwatery) wiosna ciepłego kwietnia. I pierwsze kwiaty. - W Wielki Czwartek, 22 kwietnia 1943, było mniej więcej to samo. Nakazałem SS-mannom większą ostrożność i umiar w poruszaniu się. Zabroniłem ryzyka i fanfaronady. Od razu mieliśmy rezultaty: tylko jeden ranny, z Schutzpolizei. Co było w tym dniu godne uwagi? Trzy okoliczności. Jedna, to powrót bojowców żydowskich do wypalonych lub częściowo płonących domów, skąd otwierali ogień. Daliśmy im fest lanie! Wielu poległo, a około dwustu wzięliśmy do niewoli. - Druga sprawa, to nasza bezradność wobec Żydów i Polaków, którzy opanowali kanały pod gettem. Takie "katakumby" są fenomenalnym urządzeniem dla ucieczek i zaskoczenia. Żydzi uniemożliwili zatapianie kanałów. Kilku SS-mannów, którzy tam zeszli, powitano ogniem z pistoletów. Świece dymne i wlewany kreozot nie dały również efektu. Kanałów nigdy nie pokonaliśmy! To samo zjawisko obserwowali później nasi sztabowcy w czasie Powstania Warszawskiego. - Trzecim fenomenem, który się ujawnił w Wielki Czwartek, to udział żydowskich kobiet w walkach. Idzie o zorganizowane grupki dziewczyn z "Haluzzenbewegung" 10. Od tego dnia mieliśmy często z nimi do czynienia. Sama instytucja kobiet walczących z bronią w ręku, kobiet-żołnierzy, dywersantów, sabotażystów, partyzantów, była dla Stroopa nie do pojęcia. Zbyt duży dystans dzielił bowiem płeć piękną z Det-moldu (wtłoczoną w reżim "Kirche, Kuche und Kinder") od dziewczyn z Żydowskiej Organizacji Bojowej! Stroop był zaszokowany "wojskową emancypacją kobiet", z którą po raz pierwszy zetknął się dopiero w Polsce. Wypytywał, czy to prawda, że mur centrali 119 telefonicznej w Warszawie został wysadzony w Powstaniu 1944 roku przez oddział minerski AK-ówek. Potwierdziłem, dodając trochę szczegółów o tej żołnierskiej akcji kobiet, walczących pod rozkazami ,,Doktora", czyli lekarki medycyny dr Zofii Franio z kierownictwa dywersji KG AK 11. - Gdybym nie widział na własne oczy tych żydowskich dziewczyn z powstania w getcie, myślałbym, Herr Moczarski, że pan trochę koloryzuje. Ale wy tu, w Polsce, macie kobiety!! - Stroop zacmokał z podziwu. Bardzo mu imponowały "Haluzzenmadein" z kwietnia i maja 1943 roku. - Myślę - powiedział kiedyś - że nie były to ludzkie istoty: chyba diablice albo boginie. Spokojne. Sprawne jak cyrkówki. Często strzelały z pistoletów jednocześnie z obu rąk. Zażarte w walce, do końca. Niebezpieczne w bezpośrednim zbliżeniu. Taka schwytana "Haluzzenmadel" wyglądała niby trusia.

Całkowicie zrezygnowana. Aż tu raptem - gdy grupa naszych podeszła do niej na kilka kroków - jak nie sięgnie po ukryty w spódnicy lub szarawarach granat, jak nie rąbnie w SS-owców, jak nie zacznie miotać przekleństwa do dziesiątego pokolenia w przyszłość - to włosy się jeżyły! Ponosiliśmy w takich sytuacjach straty, więc rozkazałem nie brać więcej dziewczyn do niewoli, nie dopuszczać ich zbyt blisko i z daleka rozwalać pistoletami maszynowymi. Wtedy zadałem Stroopowi pytanie: - Czy panu nie było nigdy żal ich młodego życia? Zaskoczyłem go, ale i Schieikego też. W celi pełna cisza... Milczenie trwa długo... Stroop lekko pochylony, jak przy bólach żołądkowych. Prawą dłoń przyciska do kurtki - tam, gdzie serce. Kurczowo międli palcami fałdę pąsowej "jacki" 12. Patrzę na Stroopowską rękę, na jej ruchy powolne i jakby konwulsyjne. Słyszę, że Schieike raz po raz zaciska szczęki; widać, jest bardzo przejęty. Czekamy. To Stroop, a nie my, powinien przerwać nabrzmiewające milczenie. Wreszcie generał wyprostowuje się, przygładza włosy na skroniach i odpowiada, skandując: - Kto chciał być wtedy prawdziwym człowiekiem, to znaczy silnym, musiał działać jak ja.Gelobt sei was hart mach t!13 Przypomnienie tej hitlerowskiej zasady wychowawczej i propagandowej tak nas zbulwersowało, że nic więcej nie mówiliśmy. Po pewnym czasie opadły napięcia i nawiązałem do opowiadań Stroopa o Wielkim Czwartku (22 IV 1943) w getcie warszawskim: - Sądzę, Herr Generał, że poza tymi trzema zjawiskami, które pan tak uwypuklił, równie ważną kwestią dla pana i dla Hahna oraz Krugera był udział ,,aryjczyków" w walkach przeciwko wam. - Oczywiście! - szybko podchwycił Stroop. - Już pierwszego i drugiego dnia Wielkiej Akcji główna grupa bojowa Żydów przemieszana była z polskimi "franc-tireurami". Wycofywała się w kierunku placu Muranowskiego, gdzie zasiliła ją większa liczba "aryjczyków". Utrzymywali oni stałą łączność z AK, myślę, że przez kanały i specjalne podkopy przy murach getta. Miałem z tego powodu wiele 120 trudności. Na placu Muranowskim stoczyliśmy zacięty bój. Polacy nie tylko walczyli w getcie, ale zaczepiali nas zbrojnie na terenach zewnętrznych. Już 19 kwietnia w godzinach przedwieczornych AK-owcy usiłowali wysadzić mur getta przy ul. Bonifraterskiej. Nic z tych polskich działań nie wyszło, ale Hahnowi zabito trzech SS-mannów. Również poległo tam dwóch żołnierzy AK i jacyś policjanci polscy. W ciągu następnych dni Polacy również mieszali się do akcji. Przyznam, że bardzo mnie to niepokoiło. Nie udawała nam się propaganda, mająca na celu wbicie klina między Żydów i "aryjczyków"!14 Nieraz wspominał Stroop o poległych lub ujętych żołnierzach z podziemia

"aryjskiego". Uważał, że żydowska organizacja wojskowa w getcie była w rzeczywistości częścią Armii Krajowej. - Abwehra - relacjonował - donosiła już od dawna, że AK od dnia założenia getta montowała tam swoje placówki pod rozmaitymi nazwami, dostarczała broni i prasy oraz instruowała w zakresie walk ulicznych, robót saperskich, fabrykacji butelek zapalających, granatów itp. Widomym objawem i potwierdzeniem tej sytuacji było zatknięcie przez żydowskich powstańców nad betonowym, mocnym domem biało-czerwonej flagi obok żydowskiej, biało-niebieskiej - mówił zdecydowanie Stroop. - Te flagi były wezwaniem do walki przeciw nam. Przy niebezpiecznej akcji ich zrywania poległ 22 kwietnia znany mi osobiście podporucznik kawalerii SS Otto Dehmke15. Miał w ręku granat, który eksplodował na skutek obstrzału nieprzyjacielskiego. Ponadto dostał od Żydów kilka kuł. Jedną w szyję. Również wachmistrz policji miał przestrzelone płuco. Wstrząsnęła mną śmierć Dehmkego. Napisałem długi, kondolencyjny list do jego nieszczęśliwej matki. Zapadło milczenie. Schieike (jak zawsze, gdy miał inny pogląd od Stroopa lub gdy był niezadowolony) drapał się w brodę i ruszał szczęką, a potem rzekł: - Po co pan tego biedaka Ottona Dehmke pchał na betonowe szczyty, a nie na kobyłę. Niechby sobie te flagi dyndały do czasu ostatecznego spalenia getta. - Pan zwariował, Herr Schieike! - ryknął Stroop. - Pan nic nie rozumie. Sprawa flag miała doniosłe znaczenie polityczne i moralne. Przypominała setkom tysięcy ludzi o sprawie polskiej, inspirowała ich i podniecała. Integrowała ludność Generalnej Guberni - a szczególnie Żydów i Polaków. Sztandary i kolory narodowe są takim samym instrumentem walki jak szybkostrzelne działo, jak tysiące takich dział. Rozumieliśmy to wszyscy: i Heinrich Himmler, i Kriiger, i Hahn. Reichsfuhrer krzyczał w telefon: "Słuchaj, Stroop. Musisz za każdą cenę zdjąć obie flagi!" A pan, Herr Schieike, takie głupstwa mi opowiada! - Może i głupstwa, panie generale - odparł spokojnie Sitten-polizist. - Ale ja bym dla płótna białego, czerwonego i niebieskiego nie narażał żadnego człowieka. I po chwili dodał z żartobliwym półuśmiechem: - A szczególnie kawalerzy sty. - Ten Wielki Czwartek dał się nam we znaki - opowiadał następnego dnia Stroop. Wielokrotnie nas ostrzeliwano. Ponosiliśmy straty w ludziach i w sprzęcie. Trochę mi się wojsko zaczęło rozłazić. Zaobserwowałem objawy lęku u naszych. Wobec tego, po konsultacjach z doktorem Hahnem i generałem Kriigerem i po 121 uzyskaniu zgody Berlina, postanowiłem palić dom po domu. Nawet te bloki, gdzie znajdowały się nasze składy i urządzenia fabryczne niszczyłem. Saperzy doszli do wielkiej wprawy w wysadzaniu

budynków w powietrze. W pół godziny po wydanym rozkazie już się chałupa paliła! Żydzi biegali jak szatany. Ukazywali się to tu, to tam, w oknach, balkonach, na dachach i gzymsach. Czasem strzelali do nas, czasem szukali dróg ucieczki. Niekiedy śpiewali jakieś pieśni, chyba psalmy. Inni krzyczeli chórem: Hitler kaput! Na pohybel Niemcom! Niech żyje Polska! - Rozgardiasz niebywały. Pożary, dymy, płomienie, iskry pędzone wiatrem, kurz, fruwające pierze, zapachy przypalonych materiałów i ciał, huk armat i granatów, łuny i "spadochroniarze"... - Jacy znów "spadochroniarze"? - pyta Schieike. - To ci Żydzi, Żydówki i żydowskie dzieci, którzy z okien, balkonów i poddaszy domów, płonących od parteru, wyskakiwali na ziemię, na asfalt i bruk. Przed tym zrzucali pierzyny, kołdry i inne bety i na to skakali. Moi SS-manni zaczęli ich nazywać "spadochroniarzami". Całą noc trwała ta zabawa... Stroop podniecony. Gestykuluje. Pozoruje składanie się z dubeltówki do fruwających kaczek. Kręci się po celi i od czasu do czasu krzyczy: paf! paf! - Tak moi chłopcy strzelali do wroga w locie! - mówi z dumą. Patrzy na nas. Powoli blednie, ale jeszcze jest różowy. Nuci Horst- Wessel Lied. Po dziesięciu minutach i on milczy. - 22 kwietnia 1943 roku - opowiada Stroop - ujęliśmy kilka tysięcy Żydów. Zabiliśmy i rozstrzelaliśmy, z konieczności, kilkuset powstańców żydowskich i wielu "aryjczyków". Zlikwidowaliśmy kilkadziesiąt bunkrów. - Następnego dnia, w Wielki Piątek, podzieliłem teren getta na 24 odcinki. Na każdy odcinek wysłałem specjalny oddział szturmowy. Kazałem rozpuścić wieść, która dotarła do Żydów, że o godzinie 16.00 nastąpi zakończenie akcji. Rzeczywiście wycofałem w tym terminie oddziały szturmowe, które wytropiły i ujęły około sześciuset Żydów i zabiły około dwustu powstańców żydowskich i polskich. Nakazałem odpoczynek i ciszę. Cześć naszych odjechała z szumem i hukiem motorów. Po dwóch godzinach znów wróciliśmy i zaatakowaliśmy z maksymalną energią. Żydzi dali się zaskoczyć, ale nie wszyscy. Duży oddział powstańczy wrócił do dawnych fortec, m.in. do tzw. zakładów zbrojeniowych. Znów ciężkie walki. Pchnąłem do akcji czołg i samochody pancerne. Operowaliśmy i za murami getta w domach ,,aryjskich". Znajdowała się tam kwatera rezerw ludzkich i amunicyjnych żydowskiej komendy powstańczej. Ale prawie wszyscy uciekli. Złapaliśmy tylko dwie Żydówki i jednego Żyda. Zdobyliśmy trochę sprzętu, ale zniszczono nam granatem i "cocktailem Mołotowa" samochód ciężarowy i ciężko zraniono dwóch ludzi z Schutzpolizei. - W ten Wielki Piątek wywożono również trupy. Leżały wszędzie, szybko się rozkładając, bo wiosenne słońce przypiekało. W południe było nawet gorąco. Kazałem natychmiast oczyścić teren z setek poniewierających się zwłok...

- Otóż Żydzi byli tak przebiegli, że ukrywali się wśród trupów na wozach. A na żydowskim cmentarzu wyskakiwali spod nieboszczyków i w nogi. Gdy stwierdziliśmy, 122 przypadkiem, taki fakt, zarządziłem stałą, drobiazgową kontrolę wozów transportujących zwłoki. Zamknęliśmy im i tę drogę ucieczki. - W Wielki Piątek dość wcześnie przerwaliśmy bezpośrednie działania w getcie. Wywózka trupów miała oznaczać, że kończy się Wielka Akcja. W największej tajemnicy wyznaczyłem początek natarcia w następnym dniu na dziesiątą rano. Chcieliśmy pogłębić w Żydach przeświadczenie, że zrezygnowaliśmy z dalszych ataków na getto. I to nam się, częściowo udało. - Wielka Sobota. Szabas u Żydów, a rodziny polskie przygotowują święta Wielkiej Nocy - opowiada Stroop. - Z atmosfery kilkunastogodzinnego spokoju wystartowaliśmy do gwałtownego ataku na Żydów, i to ze wszystkich stron getta naraz. Koncentryczne działanie 24 oddziałów szturmowych przyniosło znakomite efekty bojowe. Nie tylko Żydzi byli zaskoczeni i stąd mniej odporni, ale i nasi żołnierze wykazali wspaniałą formę. Nabrali wprawy, otrzaskali się z nowymi sposobami walki. Nie zaskakiwały ich już podstępne metody i wybiegi wroga. Kilku SS-mannów i saperów z Wehrmachtu tak się wyspecjalizowało w wykrywaniu kryjówek i umocnień żydowskich, że Hahn zaproponował żartem, aby ustanowić specjalną odznakę frontową dla "Bunkermajstrów". Zdobyto tego dnia 26 bunkrów oraz mnóstwo konserw, żywności, kosztowności i pieniędzy, a szczególnie dolarów. Pod wieczór zaatakowaliśmy blok domów w północno-•wschodniej części getta. Mieściły się tam również warsztaty zbrojeniowe, prowadzone przez Wehrmacht. Nasza grupa bojowa otoczyła blok, odcięła drogi ucieczki i stwierdziła obecność znacznej liczby Żydów. Stosunkowo duża ich część stawiała zdecydowany opór. Walka trwała bez przerwy pełne osiem godzin. Zwykła broń - karabiny, pistolety, granaty, działa nie pomagały. Powstańcy bronili się zaciekle, zadawali straty. Był to twardy przeciwnik. Wobec tego nakazałem palenie obiektu. Użyliśmy wszystkich miotaczy płomieni. Na ulicach i podwórkach jasno jak w dzień. Płomienie, trzask belek, gryzący dym, walące się mury, spadające gzymsy i balkony. SS-manni stali z dala. Ja za nimi, osłaniany przez mój poczet ochronny. - "Askarisów" już nie używałem. Trochę mnie zawiedli. Połowę ich oddałem dowódcy Schutzpolizei do innych prac, nie tak odpowiedzialnych. A ten "askaris", o którym opowiadałem na początku, ten, który tak się palił do walki z Żydami, okazał się zupełnym durniem. Spotkałem go raz w getcie. I wiecie co, panowie? On płakał. Nordyk z niebieskimi oczyma, znający nieźle niemiecki, antysemita a płakał. Coś bełkotał, że nie może... Że krew, trupy, dzieci itd. Nie zdołałem się opanować i dałem mu po mordzie oraz kazałem wyrzucić z terenu getta, wraz z innymi stu pięćdziesięcioma mięczakami "askarisami". - Walka o ten blok - ciągnął Stroop - trwała długo, bo "ŻOB-manni" bili się do ostatniego naboju i granatu. Wielokrotnie widziałem takie fakty: Żyd wyskoczył z płonących murów. Ubranie mu już się zajęło ogniem. Ruchy i gesty pomyleńca.

Twarz umorusana. Włosy zmierzwione i częściowo spalone. Postał chwilę. Odetchnął gorącym powietrzem, ale świeżym. Gdy nas zobaczył, krzyknął coś, pogroził ręką, 123 zrobił nieprzyzwoity gest, strzelił do SS-manna z pistoletu i poszedł z powrotem w ogień. Wolał taką śmierć, w swoich murach, w swoim rozżarzonym krematorium, niż dostanie się w nasze ręce. Żydzi strzelali do zakończenia natarcia tak, że w ostatniej fazie saperzy wdzierali się do mocniejszych betonowych domów pod osłoną zmasowanego ognia naszych karabinów i pistoletów maszynowych. Tego dnia mieliśmy jednak szczęście. Straty własne wyniosły tylko trzech rannych, w tym jeden ,,askaris". A ja na to: - Nie wierzę w tę pańską statystykę. Taki wielogodzinny bój, wielu Żydów i Polaków zabitych, a pan mi tu mówi tylko o trzech rannych z waszej strony, ze strony atakującej. Stroop milczy. Schieike mnie popiera: - Albo walki nie przebiegały tak, jak Herr Generał opowiada, i likwidacja getta polegała tylko na konwojowaniu zgłaszających się dobrowolnie Żydów do Treblinki albo Trawnik, albo musiało naszych więcej zginąć i otrzymać rany. Statystyki wojenne są często kinematografem, czyli iluzją. To, co pan podpisywał w meldunkach na ten temat, to bujda! Przepraszam pana Herr Generał - zakończył Serdelkę. Stroop w dalszym ciągu milczał. - Działania w Wielką Sobotę przeciągnęły się do godziny drugiej z rana następnego dnia - opowiadał Stroop. - Początek świąt Wielkiej Nocy witaliśmy pełną walką. Sprawiliśmy Żydom i Warszawie wojenną rezurekcję. Iluminacja, fajerwerki pożarów, petardy ł armat, grzechotanie karabinów, muzyka motorów... - Dotychczasowy bilans Wielkiej Akcji (licząc od szóstej rano 19 kwietnia do szóstej rano 25 kwietnia) zamknął się po stronie aktywów dwudziestoma pięcioma tysiącami ujętych Żydów. Ponieważ o liczbie mieszkańców getta mieliśmy niedokładne dane, przypuszczałem, że niewielu Żydów pozostało i że z upływem drugiego dnia świąt zakończymy Grossaktion. - W tej sytuacji wyznaczyłem początek działań w Wielką Niedzielę na godzinę 13.00. Chciałem, żeby SS-manni wyspali się pierwszego dnia ważnych świąt. Zmodyfikowałem poprzedni plan operacyjny. Doszedłem do wniosku, że tylko jedna metoda zapewni skuteczne i szybkie działanie. Mianowicie systematycznie wzniecane pożary. Wykurzenie ogniem Żydów zmusi ich do opuszczenia kryjówek i nor. Po co moi podwładni mają się bezpośrednio bić z tą hołotą? Niech płomień i dym zwalcza wroga, niech go męczy i wypiera ze stanowisk obronnych, koczowniczych. A my - z daleka, choć blisko, nie narażając się. A my - pilnujemy i dozorujemy ze wszystkich stron. Aż do chwili, kiedy pierścień pożarów zmusi Żydów do znalezienia się na skrawku niewypalonego terenu. Wtedy użyjemy haubic i dział przeciwlotniczych. Damy im końcowy wycisk kar-taczami!

- Tak myślałem - opowiadał Stroop - w niedzielę wielkanocną przed rozpoczęciem dalszego natarcia. Ale się znowu pomyliłem. Znowu stwierdziłem, że doktor Hahn miał rację. Działania się przedłużały, zupełnie wyraźnie. Nie było najlepiej. 124 Zaczęliśmy przeszukiwać getto siedmioma oddziałami szturmowymi po siedemdziesięciu ludzi każdy. Rozkazałem dowódcom tych grup, aby - przy najmniejszym oporze ze strony powstańców palić zabudowania. W rezultacie, przeszukiwany teren zaczął po kilku godzinach płonąć. Żydzi uciekali przed ogniem i dymem, ale niekiedy powracali na stare stanowiska. Zrobiło się zupełne piekło. Wzajemny, silny ogień. U nas - podobno - czterech rannych, jak mi napisał Sturmbannfuhrer Jesuiter. On był przecież odpowiedzialny za statystykę. (Tu Schieike mrugnął do mnie z zadowoleniem.) A dalej: kilkanaście bunkrów wytropiono i zlikwidowano, zdobyliśmy pistolety, amunicję, butelki z benzyną, dolary, biżuterię. Ujęto żywcem tysiąc siedmiuset Żydów. Zastrzelono trzystu. - Jak stwierdzili eksperci, złapaliśmy wielu przywódców żydowskiego i polskiego ruchu oporu oraz sabotażystów, dywersantów, spadochroniarzy angielskich i sowieckich oraz wiele najgorszego elementu Warszawy. Wyleciał też w powietrze, na skutek żaru w piwnicach, jakiś wielki skład konspiracyjnej amunicji. Po wysłuchaniu opinii tych znawców, przesłałem - niestety - meldunek teleksowy do generała Knigera, że należy przypuszczać, iż w getcie zginęli przywódcy całego podziemia warszawskiego16. Meldunek zredagowałem w pośpiechu, bez zasięgnięcia zdania doktora Hahna. Oh! Jak mi się za ten meldunek później dostało! Kruger powiedział kilka gorzkich i twardych słów. Heinrich Himmler zauważył w rozmowie telefonicznej, że za mało znam Generalną Gubernię i Warszawę, abym mógł stawiać prognozy. A doktor Hahn zaprosił mnie na wypoczynkowy, dwugodzinny obiad i po bratersku poradził, abym zawsze wysłuchiwał, ale nigdy nie usłuchał rad wszystkich tak zwanych ,,znawców" i "ekspertów". "To są na ogół WC-Fachmanni - zwierzył się Hahn. - Trzymam ich u siebie, bo m u s z ę. Brak nam inteligentnych, naprawdę inteligentnych fachowców policyjnych. Przed następnymi meldunkami pisemnymi o ważnych zdarzeniach niech pan generał zechce zasięgnąć i mojego zdania." Zgodziłem się na przyjacielską propozycję Halina. Wypiliśmy po czarnej kawie (prawdziwej! co za aromat!) oraz po francuskim koniaku firmy "Camus" (niebo w gębie, jak mówią Polacy) i wróciłem na plac boju. - Zobaczyłem z daleka - morze płomieni. W dzielnicy "aryjskiej" spokój. Jakiś zimny spokój. Polacy, wiadomo, nie byli serdeczni wobec nas, ale to, co wyczułem, przyglądając się twarzom przechodniów - szczególnie kobiet przeraziło mnie. Może byłem pod rauszem koniakowym, ale widziałem zbyt liczne spojrzenia w niebo nad gettem. Wszystkie oczy Polaków smutne. Wszystkie twarze spokojne. Nie lubię takich masek. Przypomniałem sobie uwagę doktora Hahna, że "wszyscy Polacy to (w czasie obecnej wojny) aktorzy. Nie wierzyć im ani na jotę! Zawsze pilnować, czy nie ostrzą na Niemców noży! A oni potrafią tak cicho ostrzyć noże, że nawet

Pan Bóg ich nie usłyszy." Tak mówił Hahn. - W czasie drogi powrotnej do getta pomyślałem, że nie ma dla nas innej metody postępowania, jak wycięcie wszystkich drzew we wrogim lesie, wykarczowanie wszystkich korzeni i wysterylizowanie wszystkich nasion. 125 - W getcie w dalszym ciągu "wielkanocne piekło", jak powiedział jeden z adiutantów. Chodziłem tam w samochodowych okularach - |tyle było iskier i dymu. Żołnierze zmęczeni, zakurzeni, osmaleni. Wycofałem gros oddziałów o godzinie 22.00 na kwatery. Zostawiłem stu kilkudziesięciu ludzi w getcie dla pilnowania otoczonych Żydów. Ale wiedziałem, że moi podwładni będą obserwować z daleka płonące kwartały, że nie drgną nawet, gdy Żydzi zaczną się prze-grupowywać. Objechałem getto i sprawdziłem pierścień ochronny pomocniczych oddziałów od strony "aryjskiej". - Wróciłem do mego apartamentu w alei Róż. Skontrolowałem raporty dzienne. Zrobiłem odprawę dowódców. Potem otworzyłem okno i nałykałem się wiosennego powietrza. Wiatr południowy w twarz mi wiał, jak śpiewa pan Schieike. Byłem tak umordowany, że jak cham, jak lump, a nie jak generał, położyłem się do łóżka bez kąpieli. Zasnąłem błyskawicznie. - Dyżurnemu adiutantowi - ciągnął Stroop - zabroniłem budzenia mnie przed godziną siódmą. "Dla nikogo mnie nie ma" - przykazałem. Na pytanie, czy naprawdę "dla nikogo"? - odpowiedziałem: "Są dwa wyjątki. Musi mnie pan obudzić, gdyby dzwonił SSReichsfuhrer oraz gdyby nadszedł meldunek, że nad gettem znów powiewają sztandary: białoniebieski i biało-czerwony." KONIEC ROZDZIAŁU XVI. Wielkie łowy Stroop nad podziw dobrze pamiętał przebieg Wielkiej Akcji. Potrafił sypać, na wyrywki, datami i godzinami zdarzeń, liczbą schwytanych w każdym dniu i zabitych Żydów, danymi o stanie personalnym niemieckich oddziałów itp. W zakresie spraw getta miał pamięć fenomenalną. Raz powiedział: - Zatarło się już wiele szczegółów z mojego życia. Widać, że mózgownica nie działa naj genialniej. Zresztą byłem przeciętnym .człowiekiem. Zawsze wkuwałem się w szkole i na kursach, a później jako dorosły - musiałem notować rozmaite dane. Nie mogę się dzisiaj tak nauczyć polskich nazw kolorów, abym mógł je recytować ibez namysłu i bez błędu. Ale jeśli idzie o przeżycia z kwietnia 1943 iroku, to pamięć służy błyskawicznie i o każdej porze. Wydaje mi się, lżę raport o likwidacji warszawskiego getta mam wydrukowany Iw głowie. Po prostu go widzę, strona po stronie. Musiałem być wtedy iw transie, który utrwalił na zawsze wszystkie przeżycia tamtych dni.

Stroop nie pomijał w czasie relacji o Grossaktion swych rozmów iż Himmlerem, Kaltenbrunnerem i Kriigerem oraz częstych konsultacji z doktorem Hahnem i doktorem Kah 1. Wspominał także o wymianie zdań z ,,mniej ważnymi Niemcami w Warszawie", do których zaliczał m.in. "tego lokaja u Hansa Franka i komedianta - gubernatora 'Ludwika Fischera". - Inspiratorem i kontrolerem naszej polityki w Warszawie był zespół SS-owskich dowódców i sztabowców, którzy urzędowali w dwóch warszawskich gmachach. W alei Szucha, gdzie dowodził doktor Hahn, i w pałacowej kamienicy przedwojennych 126 ambasad: belgijskiej i holenderskiej w Alejach Ujazdowskich 23, między Szopena a Piękną. Tam się znajdowała siedziba oficjalna SS-und Polizeifuhrera in Distrikt Warschau, moja siedziba. Teraz rozumie pan, Hen Moczarski, dlaczego byłem w stałym kontakcie i z Hahnem, i z doktorem Kah. Poza tym konsultowałem się, lecz nie tak często, z SS--Hauptsturmfuhrerem Alfredem Spiikerem, który swą mądrością i pilnością dorównywał Hahnowi i doktorowi Kah. Spiiker mało mógł mi poświęcić czasu, bo podlegał bezpośrednio krakowskiej centrali2. Tu wtrącił się Schiełke: - Spiikera znałem sprzed wojny, z Hanoweru. Wykształcony i zdolny człowiek, utalentowany oficer policji kryminalnej. I nie twardogłowy; przeciwstawienie policjanta-rzeźnika. Mówiono mi, że zginął w 1945 roku w czasie walk o Poznań. Więc to Spiiker wraz z tym milczkiem, doktorem Kah, pomagali panu generałowi w zlikwidowaniu getta warszawskiego? SS-Gruppenfuhrer nie odpowiedział od razu. Pospacerował po celi, masował się po karku i przygładzał śliną włosy na skroniach. Zmarszczył brwi i w końcu rzekł nie najchętniej: - Przyciskacie, Meine Herren, to powiem prawdę. Doktor Hahn był moją główną podporą. Rozmawiałem z nim kilka, a nawet kilkanaście razy dziennie. Doktor Kah zaś zgłaszał się zawsze telefonicznie lub przez krótkofalówkę na moje miejsce postoju do getta wtedy, gdy miałem wahanie i przeżywałem kłopotliwe chwile. Doktor Kah to chyba telepata. Umiał grzecznie, z szacunkiem dla mojej rangi, podsunąć projekt trafnej decyzji. Hahn i Kah stanowili monopolistyczny trust mózgów z alei Szucha. Nie Jesuiter, ale oni pełnili w rzeczywistości funkcje oficerów koncepcyjnych w moim sztabie. Spiiker pomógł mi tylko raz, przy zwalczaniu żydowskiej "partyzantki nocnej" w getcie. - Co to za "nocna partyzantka"? - przerywa Schieike. - Wyjaśnię, gdy przyjdzie czas - warknął Stroop. - Muszę przecież teraz opowiedzieć panom o moich

działaniach drugiego dnia świąt wielkanocnych, 26 kwietnia 1943 roku. Otóż rozpoczęliśmy akcję z opóźnieniem. Nie o godzinie 10, jak nakazałem, ale o 10.45. Część grenadierów pancernych SS nie zjawiła się na czas. Solidnie zwymyślałem oficerów. Potem puściłem w getto, jak poprzedniego dnia, siedem oddziałów szturmowych po siedemdziesięciu ludzi plus oficer... - Ładna sfora - Schieike znów się włącza. - 497 brytanów, o ile znam tabliczkę mnożenia. Stroop żachnął się: - To nie psy penetrowały getto, Herr Schieike, lecz żołnierze walczący o wielkość III Rzeszy. Głos ma patetyczny i jednocześnie żmijowaty. Schieike, ciekaw dalszych relacji, sprytnie wywija się z możliwego konfliktu i mówi bardzo poważnie: - Porównałem pańską rolę w Grossaktion do roli wytrawnego myśliwego. Myśliwy i kawalerzy sta był zawsze wzorem prawdziwego Germanina. Hermann der Cherusker też przeprowadzał łowy na Rzymian w Teutoburskim Lesie. Hermann Góring niezwykle 127 sobie cenił tytuł Wielkiego Łowczego Rzeszy i nieraz mówił z dumą, że wypuszcza na zjudaizowaną Anglię sfory pilotów z tysiącami bomb lotniczych. Takie porównania ułagodziły Stroopa. Od razu nabrał humoru i opowiadał: - Może pan ma rację, używając myśliwskiej przenośni, bo rzeczywiście moi żołnierze tropili nieprzyjaciela, a gdy złapali wiatr, to wgryzali się w zakamarki i labirynty getta, póki nie wykurzyli i nie zniszczyli Żydów. Ta metoda wyznaczania grup szturmowych na teren znany im z poprzedniego dnia zdała egzamin. SS-manni orientując się w topografii rejonu, czuli się pewniej i działali szybciej. Jednakże akcja szła wolno. Wszystkie oddziały natknęły się na opór, którego bez podciągnięcia saperów, miotaczy płomieni i nawet artylerii nie można było zlikwidować. Każda operacja trwała od godziny do czterech godzin. Chodziło o zdobywanie umocnień i kryjówek, bo żaden Żyd nie wyszedł tego dnia dobrowolnie z bunkra. Musieliśmy wysadzać w powietrze wejścia do piwnic i korytarzy, a również niektóre bramy i partery domów. To już nie były przelewki! Odczuwaliśmy coraz wyraźniej i coraz dotkliwiej, że przyszła kolej na walkę z najbardziej zaciętymi powstańcami, z elitą Żydowskiej Organizacji Bojowej. - Cóż w tym dniu było jeszcze ważnego? - Stroop na chwilę przerwał swój wywód, potem uśmiechnął się, jak zawsze, gdy mógł wsadzić szpilę wehrmachtowcom. - No! W tym dniu nakazałem ewakuację jednego zakładu przemysłu zbrojeniowego, który pozostawiłem był pod opieką Wehrmachtu i nie objąłem strefą bezpośrednich działań bojowych. Oficerowie od generała Schindlera zaklinali mnie od początku Wielkiej Akcji, aby dać im czas na ewakuację zakładu, który miał być w przyszłości niezwykle przydatny i w którym znajduje się "cenny majątek wojska". Czekałem tydzień. A wehrmach-towcy nie wywożą zakładu i jeszcze Żydów przetrzymują. Więc - po telefonicznej rozmowie z doktorem Kah - zlikwidowałem tę enklawę spokoju, lenistwa i sabotażu.

Tak, Herr Moczarski, powtarzam: sabotażu! Kazałem podstawić ciężarówki, przyprowadzić pod konwojem robotników-Polaków i wyewakuowałem "skarb generała Schindlera". Byłem tam osobiście. I co znalazłem? Trochę mało sprawnych maszyn i archaicznych urządzeń oraz trochę gotowych towarów. Za to - wielu Żydów. Zrobiłem awanturę. Oficerów i podoficerów Wehrmachtu zwymyślałem od "szabes-gojów", a Żydów, którzy tam "pracowali", przeniosłem gdzie indziej. - Tymczasem w siedmiu rejonach siedmiu grup szturmowych trwały walki, a ogień połykał coraz to nowe domy. Nad gettem kotłowały się dymy - czarne, brązowe, szare, niebieskawe. Z okien i dachów wyrywały się płomienie. Wiatr niósł iskry i kurz. I spaleniznę. Huki, donośne głosy komendy SSmańskiej, płacze, przekleństwa, jęki i wybuchy granatów. Z bunkra, z dymu wyczolgują się Żydzi i Żydówki... - ...dzieci także? - pyta Schiełke. - Także. Widziałem taki przypadek: najpierw wyciągnęliśmy matkę. Półprzytomna, brudna, blada, cera piwniczna, patrzy jak zahipnotyzowana w otwór bunkra, gdzie pozostało jej dziecko, maleńki synek... - Niech pan nie mówi dalej, niech pan milczy! - krzyknąłem 128 agle. - Panie Stroop, niech pan nic nie mówi... Proszę. Była to pierwsza moja prośba do Stroopa. I ostatnia. Tego dnia więcej nie rozmawialiśmy. Nikt nie czytał książek. Nikt nie nucił piosenek i marszów. A jednak wrócił Stroop do poniedziałku, do 26 kwietnia 1943. powiedział głosem rutyniarza policyjnego: - Tego dnia wysłałem do "Werke Poniatowa. GmbH" trzy-aestu wysoko kwalifikowanych metalowców żydowskich. Moi ludzie zastrzelili 1700 Żydów i Żydówek, z tego około czterystu osób w bezpośrednich walkach. Zdobyliśmy 13 bunkrów. - We wtorek, 27 kwietnia, zastosowałem nową taktykę. Od godziny 9 do 15 mniejsze oddziały bojowe (było ich 24) przeszukiwały iRestghetto" i wyłapały około ośmiuset Żydów oraz zastrzeliły ponad etkę stawiających opór, często zbrojny. A po godzinie 16 zaatakowaliśmy ufortyfikowane domy przy ul. Niskiej. Tu muszę zwrócić uwagę Czytelnika, że Stroop bardzo rzadko >odawał nazwy ulic w getcie. Wymieniał tylko Niską, Miłą, Karmelicką Karmelitenstrrasse), plac Muranowski, Bonifraterską, Prostą, Nalewki - ale ich nie umiał dokładnie umiejscowić (z wyjątkiem Miłej, Prostej placu Muranowskiego). - Do oczyszczenia ulicy Niskiej - wspomina Stroop - uży-em około czterystu wybranych SS-mannów i cały podległy mi Yehrmacht. Walczyliśmy do nocy, do godziny 22.30. Metoda wowadzenia ,,bitwy o ulicę Niską" taka sama, jak dawniej. Marsz jbliżenia. Pierwsza wymiana ognia. Podciągnięcie artylerii. Krót-[otrwałe natarcie. Gdy mamy

pierwszych rannych (w tym jeden >askaris"), wysuwam na czoło obsługę miotaczy płomieni. Cały |zas karabiny maszynowe grają. Ogień posuwa się naprzód (pod-alamy z wiatrem). My - za ogniem. Powoli, powoli. Szukamy uchomych celów. Żydzi skaczą z okien, balkonów, strychów, achów. Wyborowi strzelcy chwytają na muszkę "spadochroniarzy". lektorzy Żydzi zrozpaczeni i zrezygnowani. Inni - bojowi i zadziorni do ostatniej sekundy. Złorzeczą nam. Wymyślają. Śpiewa polski hymn narodowy, niektórzy psalmy. - Tymczasem grupy specjalne, z saperami, rozpoczynają poszul; wanie i wysadzanie bunkrów na terenach już trochę wystygłych p pożarze. Większość bunkrów się opiera i broni. Trzeba wrzucać świe< dymne, czasem użyć. miotacza płomieni. Wyciągamy Żydów z bunkrów Segregacja. Likwidowanie opornych lub bezczelnych itd., itd. - A tu mi doktor Hahn donosi, że tuż za gettem, od północn< -wschodniej strony, zgromadzili się Żydzi i "aryjczycy", że mą w "melinie" broń i jest ich wielu. A może to jakaś częściowa mobilizac polskiego Widerstandsbewegung? Posyłam szybko szturmowców po dowództwem zabijaki, Oberleutnanta policji Diehia. Nasi walczą. A przeciwnik silny. Hahn podrzuca posiłki. Doktor Kah zaleca racz dyskretne działanie: przeciągnąć do nocy, obstawić kordonami - byle n rozdrażnić Polaków, byle ich nie zmusić do aktów rozpaczy, bo "poż< wypłynie z getta na całą Warszawę, a wtedy mogą być szalone kłopoty' Diehl donosi, że wśród tej grupy oblężonej poza gettem znajdują s; 129 Wehrmachtowcy. Myślałem, że Diehl zwariował3. Zawiadamiam o t całej historii Berlin. Nie myślę już o getcie, o ulicy Niskiej, którą m< SS-manni metodycznie palą i burzą. Wreszcie generał Kriiger zlec Hahnowi, aby się zajął grupą oblężoną przez oddział Diehia. Hahn i Ka sprawę załatwiają, ale nie metodą wojskową, lecz policyjną. Działają cal noc i do południa następnego dnia. W końcu zlikwidowano około 7 procent tych zgromadzonych pod murami getta Żydów i Polaków. Reszt zdołała uciec. Jak mówił później doktor Kah, byli tam i ŻOB-mann i AK-owcy, i AL-owcy, i konspiratorzy z innych drobnych ugrupowa polskich oraz polscy policjanci, tak zwani "granatowi"4. Doktor kazał tych policjantów natychmiast rozwalić. Hahn i Kah bardzo nie lubili polskich policjantów. Mówili, że muszą respektować decyzje władz centralnych i generalnego gubernatora Franka o utrzymywaniu polskiej policji kryminalnej, ale wiedzą, że co najmniej 40 procent tych policjantów to aktywni, zaprzysiężeni i głęboko zakonspirowani członkowie polskiego podziemia i londyńskiego wywiadu. - Ogółem ujęto tego dnia prawie trzy tysiące Żydów i kilkudziesięciu "aryjczyków", a zastrzeliliśmy około tysiąca ludzi. Pracowity i denerwujący był ten wtorek, 27 kwietnia 1943.

Następne dni likwidacji getta warszawskiego dawały się również we znaki ludziom Jurgena (Józefa) Stroopa. - To już nie bezwolne masy - opowiadał - ale elita syjonistyczna. Ci ludzie wiedzieli, po co się biją i za co się biją. Byli twardzi. Mieli charakter. Wyszkoleni. Zaopatrzeni. Wytrwali i sprytni. Oraz zdecydowani na śmierć. - A nie uważa pan, że powstańcy w getcie wiedzieli również, że nie jest najważniejsza śmierć, lecz to, jak się umiera, że bronili godności ludzkiej i przyszłej pamięci swego społeczeństwa? - zapytałem raz Stroopa. Ten natychmiast odpowiedział tonem i językiem wyuczonym, partyjnym, NSDAPowskim: - Żydzi nie mają, nie są w stanie mieć poczucia honoru i godności. Przecież Żyd nie jest pełnym człowiekiem. Żydzi to ^ podludzie. Mają inną krew, inne tkanki, inne kości, inne myśli niż i my Europejczycy, "aryjczycy", a szczególnie niż my - "nordycy". Do l maja 1943 walki w getcie miały, jak opowiadał nam Stroop, podobny charakter i nasilenie. A więc żmudne i pedantyczne przeszukiwanie zdobytych już terenów getta, wkraczanie do nowych bloków. Wzajemna wymiana ognia. "Cocktaile Mołotowa", granaty, żydowskiej produkcji, miny. Niezmordowana ruchliwość Żydów. Coraz cięższe i długotrwałe walki z załogami bunkrów. Wykrywanie podziemnych mieszkań. - 28 kwietnia - relacjonował Stroop - otworzyliśmy po kilkudniowym mozole najwspanialszy bunkier żydowski, jaki w życiu widziałem. Na głębokości dwóch pięter od powierzchni gruntu, zaopatrzony w nowoczesną, potrójną sieć wentylacyjną, z trzema źródłami zasilania w energię elektryczną, z kuchniami, klozetami, prysznicami, dopływem wodociągów miejskich i studzienką artezyjską. Ponadto bunkier posiadał magazyny paliwa, zbiorniki wody, obszerne spiżarnie i 130 chłodnie na wiktuały. Mądra konstrukcja. Bunkier był nad wyraz funkcjonalny. Posiadał kilka wyjść przez długie korytarze oraz pancerne drzwi między izbami. Wykryliśmy go po wstępnej obserwacji terenu w nocy oraz przy pomocy psów policyjnych, także aparatów - sond akustycznych. W ciągu dnia sondy niczego nie mogły wykazać, bo był powszechny hałas. Ale nocą, gdy zapadała względna cisza, sondy wykrywały dźwięki rozmów i motorków elektrycznych w bunkrze. A psy (i jeden z SS-mannów o nosie na wagę złota: miał fenomenalny węch i w cywilu był ekspertem w fabryce perfum) wyczuwały nocą, gdy nie było silnego wiatru, skąd ciągną się smugi zapachów bunkrowych kuchni. W zakonspirowanym bunkrze można grzać tylko niektóre produkty żywnościowe, wytwarzające nikłą woń przy gotowaniu. - Z tego bunkra wywlekliśmy około trzystu Żydów i Żydówek z dziećmi. Byli to bogaci ludzie, niegdyś bardzo wpływowi i ustosunkowani. Zaimponowali nam bunkrem, ale za to, że byli tacy sprytni i tak nam zaimponowali - dostali porządnie w kość.

- Od 28 kwietnia do l maja włącznie zlikwidowaliśmy ponad sto bunkrów, ujęliśmy ponad sześć tysięcy Żydów. Zastrzeliliśmy w walce około siedmiuset pięćdziesięciu bojowców. Wśród nich byli ludzie ze sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej. Liczba wszystkich ujętych od 19 kwietnia Żydów wzrosła do 38 500. Te wszystkie liczby są szacunkowe i niepełne. Między innymi ludzie doktora Hahna zastrzelili poza gettem, w Warszawie "aryjskiej" i w osiedlach podmiejskich, kilkuset, a może nawet tysiąc uciekinierów z getta. Są to liczby niebagatelne. I dlatego Wielka Akcja tak się przeciągała Rzeczywista liczba Żydów w getcie, większa o 50-60 procent od liczby przewidywanej, była jedyną przyczyną, że Grossaktion trwała tak długo. Słuchając wywodów i relacji Stroopa, nie zabierałem na ogół głosu - ze zrozumiałych względów. Od czasu tylko do czasu, gdy SS-Gruppenfuhrer i General-leutnant der Waffen SS przeholował w słownictwie lub w opiniach i wnioskach, reagowałem. Tak też zdarzyło się w przypadku formułowania przez Stroopa przyczyn przedłużania się walk w getcie. - Co pan będzie nam opowiadał, Herr Generał - zwróciłem się do Jlirgena Stroopa.- Plan akcji był zakreślony początkowo na trzy dni. - Jasne! - poparł mnie Schiełke. - Plan był trzydniowy, plus "roboty następujące po produkcji", jak mówi Herr Moczarsh. - A tymczasem - prowadziłem głośno rozumowanie - Grossaktion trwała pełne 28 dni. Od rana 19 kwietnia do późnego wieczora 16 maja 1943. Więc okres walk był przeszło dziewięć razy dłuższy od zaplanowanego. - Gdyby pan tam był, Herr Moczarski - w głosie Stroopa akcenty szczerości - toby pan doszedł do wniosku, że i tak Grossaktion trwała krótko. Przecież tamte czasy dawno minęły, wszystko się wywróciło do góry nogami, możemy więc mówić tu, między nami, więźniami, prawdę. Żydzi zaskoczyli mnie i moich podwładnych, i doktora Hahna swą wolą walki. My, dawni kombatanci pierwszej wojny i SS-owcy, my wiemy, co to jest wola walki. Wyrabiano w nas taką wolę, hart, upór, twardość. I 131 właśnie u Żydów warszawskich ^pokazała się taka wola, zaskakując nas całkowicie. Dlatego boje i w getcie tak się przedłużały. - Dzień l maja wbił mi się w pamięć z kilku względów. Pomijam normalne działania bojowe moich podwładnych, które na samym początku Grossaktion wydawały się niezwykłe, nawet egzotyczne. Te normalne już w dniu l maja działania nie były łatwe i bezpieczne. Z każdego kąta, załomu ściany, piwnicy, z każdej wypalonej ruiny można było dostać pigułkę z broni palnej, granat lub płomień z "cocktailu Mołotowa". Pomijam salwy działek przeciwlotniczych, grzechotanie pistoletów maszynowych, cały ten wojenny zgiełk, dym, kurz, pożary, rozwalanie murów, wysadzanie w powietrze stanowisk wroga - pomijam ten nasz codzienny chleb gettowy. Znacie to już panowie doskonale. - Ale tegoż l maja byłem świadkiem niezwykłej sceny. Na placu zebrano jeńców.

Część ich - zgnębiona do ostateczności. Ale niektórzy trzymali się hardo. Pokornie, ale hardo. Stałem opodal, otoczony pocztem ochronnym. Przyglądałem się tym mężczyznom. Raptem słyszę suchy trzask i widzę, jak młody Żyd, w wieku 25-28 lat, strzela z pistoletu do oficera naszej policji. Błyskawicznie oddał trzy strzały. Jeden pocisk trafił oficera w dłoń. Wszyscy, jak tam byliśmy, posialiśmy po Żydzie ogniem. Zdążyłem wyszarpnąć mój pistolet z kabury i strzelić Żydowi w tułów, gdy padał. Stanąłem nad nim - konał. Takie są prawa rzemiosła wojennego. Konał, ale toczył mściwym wzrokiem. I wie pan, co on zrobił? Splunął w moim kierunku. Gdy to zobaczyli ludzie z ochrony - popruli go ogniem ciągłym pistoletów maszynowych. Wyglądał jak krwawy, spłaszczony worek z mięsem. Nie mogłem tego słuchać, a słuchałem. Zaschło mi w ustach. Gustaw Schieike podbiegł do dzbanka z wodą i wypił duszkiem kubek. Po chwili kalifaktorzy wnieśli obiad. Stroop zjadł z apetytem swoje dwie porcje więziennego wiktu. Po obiedzie, po zmyciu misek i po zamieceniu celi (na Stroopa przypadał właśnie dyżur sprzątacza), Gustaw Schieike przypomniał SS-Gruppenfuhrerowi, że miał jeszcze coś ciekawego nam opowiedzieć o dniu l maja. Stroop nie miał wielkiej chęci na gadanie, ale Schieike wiercił mu dziurę w brzuchu, więc zaczął: - Już po tygodniu walk w getcie zwróciłem uwagę na treść tych meldunków, które sugerowały, że Żydzi łażą jak koty po nocach, że się wtedy przegrupowują, przekazują sobie pocztę, przewożą z magazynów żywność, wodę i amunicję oraz że na nasze strzały odpowiadają ogniem. W czasie odpraw zwracałem na to uwagę, ale nie miałem koncepcji, jak ten problem rozwiązać. A tu tymczasem noc z 30 kwietnia na l maja stała się dla nas krwawa. Żydzi postrzelili nocą trzech ludzi i dwóch SS-mannów zabili. Strzelanina wybuchała kilkanaście razy. Adiutant musiał mnie budzić w nocy. Byłem wściekły, bo to nowe komplikacje. Pierwszego maja przeprowadziłem konsultacje na ten temat z ekspertami. Rozeszły się plotki w intryganckim światku moich rodaków w Warszawie, że w dzień to zdobywam jeńców, rozwalam Żydów, ale nocą pozwalam na gubiene naszych ludzi. W końcu Alfred Spiiker znalazł dobrego eksperta. Był to rosły, młody oficer SS od Skorzenego5. Znalazł się przypadkiem w Warszawie. Poradził, aby z najbardziej 132 sprytnych i wyszkolonych w dywersji SS-mannów zorganizować nocne patrole, ale o typie wojsk partyzanckich, a nie regularnych. Zatelefonowałem do generała Kriigera, niegdyś speca od walk ulicznych, dziennych i nocnych. Kriiger zaakceptował plan i kazał natychmiast uruchomić pięć takich patroli, po dziewięciu SS-mannów, a następnie przygotować jeszcze, na wszelki wypadek, pięć analogicznych grup. W ciągu kilku godzin wybrałem ludzi (kto na ochotnika do ciekawej roboty? zgłosiło się wielu). Poinstruowaliśmy ich na chybcika. Najbardziej pomógł mi ten spadochroniarz od Skorzenego, Spiiker i - o dziwo doktor Kah. Na czym się ten milczek Kah nie znał?!

- Pierwszego maja o godzinie 22.00 odprawiłem moje nowe formacje partyzanckie. Kazałem myszkować po getcie krętymi drogami i w nieregularnych odstępach czasu. Ich zadaniem było ustalenie ruchów oddziałów i patrolów nieprzyjaciela, tropienie bunkrów, nadsłuchiwanie i likwidowanie przeciwnika. Wyposażyłem ich pierwszorzędnie. Pistolety maszynowe z dużą ilością amunicji, granaty, inoże, rakietnice, obuwie na gumowych podeszwach. Żadnych błyskotek Ina wierzchu. Twarze upudrowane na ciemno. Pod mundury kazałem im włożyć koszulki dziane ze stalowego drutu, co to ich ani sztylet, ani kula pistoletowa nie przebije. No! I zaczęła się nasza ,,nocna partyzantka" w getcie. - Teraz już pan wie, Herr Schieike, co rozumiałem pod tym zagadkowym dla pana terminem. Kto by pomyślał, że warszawscy Żydzi zmuszą mnie i moich SS-owców do uprawiania noc w noc sztuki partyzanckiej w centrum milionowego miasta! Miasta, które było dla nas ważnym punktem strategicznym, głównym węzłem kolejowym, bazą zaopatrzeniową i remontową, garnizonem wszystkich broni i silną załogą policyjną. - W dniu naszego święta partyjnego i państwowego, mianowano pana, Herr Generał, szefem hitlerowskiej partyzantki przeciwko Żydom konającym w getcie. To duża rzecz i zaszczytny awans, Mein SS--Gruppenfuhrer! - zauważył z półuśmiechem Gustaw Schieike. - Drugiego maja 1943 przyjechał do Warszawy Hóhere SS-und Polizeifuhrer Ost, SSObergruppenfuhrer, generał policji Friedrich Wilhelm Kriiger. Był to czołowy działacz NSDAP i jeden z najwybitniejszych członków SS. Gdy ja - opowiadał Stroop - miałem numer legitymacji SS 44 611, to numer Kriigera był daleko niższy coś ponad 6000. Kruger, stary bojownik Alte Gardę6 jeszcze z pierwszych czasów monachijskich, znał doskonale Adolfa Hitlera, Góringa, Goebbelsa, Heinricha Himmlera, i był po imieniu z czołową setką naszych przywódców. Jego zasługi powszechnie znano. On to właśnie organizował w początkowym okresie, w latach 1929-1932, wszystkie najważniejsze demonstracje i akcje NSDAP. Wyspecjalizował się w działaniach bezpośrednich, w rozbijaniu wieców naszych przeciwników politycznych, w prowadzeniu starć ulicznych oraz w zdobywaniu broni dla SA i SS. - Adolf Hitler powiedział kiedyś publicznie, że Friedrich Kriiger był "pierwszym zbrojmistrzem NSDAP i umiał zawsze dostarczyć pożądaną liczbę pistoletów, karabinów maszynowych, granatów każdej komórce partyjnej - na czas". A SS-Reichsfuhrer zażartował raz, że gdyby Adolf Hitler rozkazał Kriigerowi 133 dostarczyć w 1929 roku do Brunatnego Domu sławną "Grubą Bertę", to Kriiger by ją ukradł Francuzom, rozebrał błyskawicznie na części i przeszmuglował do Monachium, nawet gdyby wszyscy celnicy, policjanci, wywiadowcy i agenci europejscy mu w tym przeszkadzali. - Kriiger to pistolet - dodał Stroop. - I według mnie najważniejszy człowiek w Generalnej Guberni. Heinrich Himmler obdarzał go wielkim zaufaniem, mimo że rozmaicie się plotkowało o postawie

Kriigera w skomplikowanych niegdyś stosunkach między Heinrichem Himmlerem a Roehmem. Ernest Roehm postawił podobno na Kriigera, a mądry i odważny Kriiger - na Heinricha Himmlera. - Kriiger, znawca spraw rasowych, przywiązywał dużą wagę do zlikwidowania wszystkich Żydów w GG. Dlatego zamęczał mnie telefonami, stale kontrolował, a teraz, 2 maja, nagle się zjawił. - Nie bał się pojechać do getta w pełnym mundurze SS-•Obergruppenfuhrera. Miał po trzy Eichenlauby plus kwadratowa gwiazdka na aksamitnych, generalskich patkach SS. Poszedł ze mną na pierwszą linię gettowego frontu. Wszystko zauważył, do wszystkiego się wtrącał. Dał mi masę wskazówek, instrukcji i rad. - Kriiger niepokoił się, że Grossaktion tak się przedłuża. Ale gdy zobaczył na miejscu, jak trudna stała się sytuacja, jak uparci i zdeterminowani są Żydzi, jak nawet najmiększy pozornie Żyd przekształca się w fantastycznego bojowca, gdy ujrzał "Haluzzenmadein", gdy wysłuchał raportów oficerów SS oraz opinii Hahna i doktora Kah - zmienił swój pogląd. ,, Rozumiem, że w tej nowej dla nas sytuacji trudno było osiągnąć błyskawiczne sukcesy" - powiedział mi Kriiger na pożegnanie. A potem rzekł: "Działaj pan dalej. Dobrze byłoby, żeby na 15 maja można było formalnie zakończyć Grossaktion. Zakończenie musi być fajerwerkowe. Ostatni akord, o charakterze politycznym, propagandowym, to wysadzenie w powietrze centralnej Synagogi warszawskiej. Jesuiter dostał plan techniczny, jak i gdzie borować otwory w murach Synagogi dla założenia ładunków wybuchowych. Plan opracował i obliczył najlepszy saper w moim krakowskim sztabie." - Inspekcja Kriigera wypadła dla mnie pozytywnie i podniosła bardzo na duchu mój sztab i wszystkich żołnierzy. Niech pan nie zapomina, że Kriiger był w Polsce od listopada 1939 roku i że pełnił również funkcję sekretarza stanu do spraw bezpieczeństwa w rządzie Generalnej Guberni. - W czasie pobytu Knigera w Warszawie ujęliśmy tego 2 maja w getcie około dwu tysięcy Żydów, a zastrzelono ich około pięciuset. Ponadto wykryliśmy, zdobyliśmy siłą i wysadziliśmy w powietrze 27 bunkrów. Zagarnęliśmy dużo broni i amunicji oraz podziemne magazyny żywności, mnóstwo walut zagranicznych, złota i kosztownej biżuterii. Kruger przyglądał się również skaczącym z dachów Żydom i Żydówkom. Kazał przedstawić do odznaczenia jednego wyborowego strzelca, który doszedł do perfekcji w zabijaniu gettowych "spadochroniarzy" w locie. - Kruger polecił również wszystko fotografować. "To będzie cenny materiał dla historii, dla Fuhrera, dla Heinricha Himmlera oraz dla przyszłych badaczy 134 dziejów III Rzeszy, dla nacjonalistycznych poetów i pisarzy, dla celów szkoleniowych SS i przede wszystkim dla udokumentowania naszych wysiłków oraz ciężkich i krwawych ofiar, jakie rasa nordycka i Germanie ponoszą dla odjudaizowania Europy i całego globu ziemskiego" - oświadczył Kruger na ostatniej konferencji, którą odbył w mojej siedzibie, w Alejach Ujazdowskich.

Następnego dnia wzięliśmy się raźno do roboty. Było to święto narodowe Polaków. Akcję zaczęliśmy o 9 rano. Z energią rozpoczęto przeszukiwać getto. - Czy całe? - pytam. - Nie. Nad północno-wschodnimi obszarami getta jeszcze nie panowaliśmy. Tam się znajdowało jądro Żydowskiej Organizacji Bojowej. Już mieliśmy rozeznanie, że tam działa sztab powstańców i wyborowe ich drużyny. To właśnie z tych terenów wychodziły nocą żydowskie patrole bojowe, łącznościowe, dywersyjne. - Twarde i zażarte walki prowadziliśmy 3 maja. Przez pełnel dwanaście godzin biliśmy się. A przeciwnik dysponował coraz sprawniejszymi bojowcami. Pojawili się znów "aryjczycy". Coraz częściej dochodziło do starć bezpośrednich. Liczne były przypadki cyrkowego strzelania z dwóch pistoletów przez Żydów i Żydówki. - Stwierdziliśmy, że wzięci do niewoli posiadają sprytnie ukrytą broń, której używają dopiero, gdy znajdą się w kolumnach transportowych albo w czasie przesłuchań przez moich oficerów informacyjnych. - Wobec tego rozkazałem - ciągnął Stroop - aby od tego dnia wszyscy ujęci rozbierali się do naga pod murem i aby straż nasza czuwała (w odległości 50 metrów od rozbierających się) z bronią gotową do natychmiastowego użycia. Później te nagusy i naguski musieli przebiegać rzędem o 50 metrów w lewo (cały czas z rękami do góry) pod dozór pistoletów maszynowych innej grupy wachmanów. Po dokładnym zrewidowaniu (przez pierwszą grupę straży) leżącego na ziemi odzienia, nagusy znów biegiem wracali... albo nie wracali. Jeśli wrócili, to szli do wagonów. W celi zrobiło się mroczno, bo właśnie chmury nadeszły kłębiaste, czarne. Zerwał się wiatr listopadowy. Wyrzucił aż pod nasze okna tumany pyłu, liści i papierków. W celi ostry chłód, Stroop, który stał przy drzwiach, krzyknął do Schieikego: - Zamykaj pan czym prędzej okno, bo wiatr szyby wytłucze! - A potem zauważył: Tym Żydom i Żydówkom, przebywającym nago pod murem gettowym, nie było na pewno tak zimno, jak nam teraz, bo stali w słońcu. Trzeci maja był ciepły, prawie letni. Jedna Żydówka nawet opaliła sobie ciało na piękny, brązowy kolor z czerwonawym odcieniem. - Wiem, że pan generał jest wrażliwy na piękne konie i na sztukę kawaleryjską oraz na Marsz Radetzky'ego ~1 - rzekłem. - Pierwszy raz się dowiaduję, że na pana generała również oddziałuje urok opalonej słońcem skóry niewieściej, skóry nie "aryjskiej", nie "nordyckiej". Co prawda mogłem się tego domyślać po pańskich uwagach na temat więziennej, słowiańskiej sikorki z klasa biustem, z pralni. Tej, którą pan generał podgląda na spacerach i czasem przez okno. Stroop piekielnie się zezłościł. Miał w oczach ołów. Przypuszczam, że takim 135 ołowianym wzrokiem patrzał na Żydów walczących w getcie. - O ile 2 maja, podczas inspekcji Krugera, oraz 3 maja straciłem po kilku ludzi

- mówił teraz Stroop - następnego dnia (był to wtorek) nie mieliśmy żadnych strat, mimo że w czasie trzynastogodzinnej, nieprzerwanej akcji oczyściliśmy wielkie kompleksy budynków firmy "Walter Tóbbens" oraz firmy "Schulz i S-ka". I mimo że ujęliśmy żywcem dwa tysiące trzystu Żydów, a zastrzeliliśmy dwustu... - Herr Gruppenfuhrer - przerwał gwałtownie, a nawet z pasją Gustaw Schieike. Proszę pana już po raz drugi o niepowtarzanie zafałszowanych danych statystycznych o naszych zabitych i rannych. Wiem, że pan w swych raportach, przygotowywanych przez magika - Maxa Jesuitera, musiał tak pisać, bo kazał Kriiger, bo radził doktor Hahn, bo nie chciał pan się obciążać odpowiedzialnością za życie żołnierzy i policjantów poległych pod pańskimi rozkazami. Ale nas pan nie bujaj! Nas - pańskich współtowarzyszy z jednej celi. Powtarzam: w te podawane "dla historii i dla bieżącej polityki" liczby strat niemieckich w getcie nikt nigdy nie uwierzy. Stroop, milcząc, zgodził się z wywodami Schieikego. Już nas nie informował o swych poległych, rannych i zaginionych. Później podjął opowiadanie o dniu 4 maja 1943 roku. Pamiętam zakończenie relacji, przerwanej nagle inspekcją oficera służbowego Mokotowa. Stroop mówił wtedy mniej więcej tak: - Gdy płomienie ogarnęły górne partie budynku, ukazywali się Żydzi na najwyższych piętrach. Były to ostatnie ich minuty. Biegali od okna do okna. Gestykulowali gwałtownie. Wskakiwali na parapety. Ich czarne sylwetki odcinały się od ognistego tła, od ruchliwej ściany płomieni. Ratując się przed bolesną śmiercią w ogniu, skakali w dół. Nie na poduszki, lecz na asfalt podwórek i ulic. Leżał taki samobójca jak czarny manekin z pomalowaną na czerwono głową. Czerep pęknięty. Kupki mózgu obok. Dom płonie dalej. Dach zapada siei z trzaskiem, a dom płonie. I żarzy się jeszcze przez wiele dni. l Dopiero deszcz majowy przydusił wszystko, co się tliło. KONIEC ROZDZIAŁU XVII. Krzyż Walecznych - Dwie liczby: pięć oraz czterdzieści pięć tysięcy łączę zawsze z sobą - rzekł pewnego dnia Stroop. - Wiedziałem z poprzednich rozmów, że wierzy on w magię liczb i że lubi piątkę, której przypisywał szczególną rolę w swoim życiu. Jednak nie rozumiałem sytuacyjnego związku między piątką a czterdziestoma pięcioma tysiącami. Gdy zapytałem, o co mu idzie, odpowiedział:

- Saldo ujętych przez nas Żydów od pierwszej godziny Grossak-tion do piątego maja 1943 wynosiło czterdzieści pięć tysięcy. Jesuiter, który każdego dnia notował w arkuszu zbiorczym liczby wyeliminowanych Żydów, wbiegł tego dnia przed samą północą do mego gabinetu przy Alejach Ujazdowskich 23 i, podniecony, zaczął 136

mówić o osiągnięciach. Ale Jesuiter, zbyt poufały, nie zachował należytych form. Obrugałem go więc, kazałem wyjść i zastosować się do regulaminu służby wewnętrznej. Zamyka drzwi za sobą, ja krzyczę: "Wejść!", on melduje się fantastycznie. Wyprostowany, głowa do góry, dłonie przy szwach spodni galliffet. Prosi posłusznie o pozwolenie zreferowania bardzo ważnej sprawy. Każę podejść do biurka, a biurko miałem wielkie, błyszczące i nie zawalone papierami. Jesuiter podaje z dumą wykaz buchalteryjnych zestawień. Czytam. Mówię: "Dobrze, Jesuiter! Czterdzieści pięć tysięcy. Ładna liczba, starogermańska - pięć razy dziewięć, plus trzy zera. SS-Reichsfuhrer się ucieszy." - Pozwalam Jesuiterowi usiąść na fotelu. Częstuję go cygarem. Zakładam monokl. Jeszcze raz analizuję dane. Wynikało z nich, że na końcowe godziny tegoż 5 maja łączna liczba złapanych w getcie Żydów wyniosła czterdzieści pięć tysięcy z małym ogonkiem 1. - Mówię o wszystkich Żydach złapanych żywcem oraz o tych żydowskich trupach, które mieliśmy możność policzyć. Do statystyk nie włączaliśmy uśmierconych lub samobójców, do których trudno było dotrzeć, np. do zasypanych gruzem, spalonych w płonących budynkach lub zlikwidowanych w bunkrach i kanałach. Do bunkrów zdobytych po walce z zasady nie wchodziliśmy. Mogły tam się znajdować zasadzki i pułapki samoczynnie działające nawet po śmierci powstańców. Raz przy przeszukiwaniu zdobytego bunka wybuchła bomba z opóźnionym zapłonem. Patrz pan, Herr Moczarski, jacy ci Żydzi są! Nawet po śmierci lubią się mścić! Tu przerwał. Ledwo się pohamowałem. A Stroop dalej motywuje swą decyzję, zakazującą wchodzenia SS-owcom do bunkrów: - Nie chciałem narażać moich żołnierzy na żar i na gaz. Po otwarciu bunkra paliliśmy wnętrze przy pomocy miotaczy płomieni i wrzucaliśmy petardy dymne. Nie wchodziliśmy tam (mówię cały czas o bunkrach bojowych, a nie o mieszkalnych) i dlatego nie włączaliśmy "bunkrowych trupów" do rejestru nieprzyjacielskich strat. - Jak przebiegała akcja pańskich "nocnych paryzantów"? - pyta kiedyś Schieike. Bardzo go to interesowało, bo Niemcy rzadko stosowali tę formę boju. - Moi ludzie nie byli w tych działaniach najzręczniejsi i najchyt-rzejsi - mówi Stroop. - Robili zbyt dużo szumu i trudno im było zaskoczyć Żydów. Stąd mało realnych efektów. Aby im ułatwić bezgłośne poruszanie się, nakazałem SS-mannom z nocnych patroli okładać buty szmatami, a potem te szmaty bandażować. Oczywicie bandaże musiały być uczernione. Mimo stałego ulepszania metod walki "partyzanckiej", nie udało się nam wyplenić conocnych mar-kowań Żydów. Zabiliśmy ich trochę. Nie pamiętam dokładnie ilu, ale wydaje mi się, że około trzydziestu każdej nocy. My także mieliśmy straty. Kilku ciężko i kilku lekko rannych. Jeden SS-mann dostał postrzał w brzuch. Wywieźliśmy go natychmiast z Warszawy samolotem do Sudetenlandu. Lecz tam biedak zmarł. Tak było co dzień z

nocnymi operacjami, bo Żydzi - lepsi od nas w tych warunkach - uparcie wypełniali w ciemnościach 137 swe zadania łącznościowe, aprowizacyjne i bojowe. - A mówiłem zawsze, że my, Niemcy, nie nadajemy się do walk partyzanckich rzekł głośno Schieike. W chwilę potem, korzystając, że Stroop przygotowywał miski do obiadu (słychać było, jak kalifak-torzy wnoszą kotły z zupą do pobliskiej celi), szepnął do mnie: - Zauważył pan, że nareszcie generał nie opowiada głupstw o rzekomo niskich stratach własnych? Potaknąłem głową. Stroop zerknął nagle od drzwi podejrzliwie, jak by niepokoiły go słowne "konszachty" między mną a Schieikem. Po obiedzie i krótkiej drzemce, Stroop wrócił do opowieści o 5 maja 1943. - Niech panowie nie myślą, że tempo Wielkiej Akcji zaczęło słabnąć. Wprost przeciwnie. Żydów było mniej, to oczywiste, ale stawali się coraz bezczelniej si i niebezpieczni przez swój opór i upór. Wiedziałem, że teraz zaczyna się główna faza, że lada godzina zetkniemy się z elitą, z wyborowymi powstańcami, z bunkrami sztabu i żydowską lejbgwardią. Według naszego rozpoznania... - ...raczej nie rozpoznania, tylko przypuszczeń i odczuć - przerwałem. - Może pan ma częściowo rację, Herr Moczarski, ale rozpoznaniem też się kierowaliśmy, choć nie było ono pełne. Już wiedzieliśmy, w których kwartałach domów (całych i wypalonych) znajdują się główne punkty powstańczego oporu. Pan myśli, że nie było do nas strzałów, rzadkich, ale celnych? Że nie było min, bomb, butelek z benzyną, granatów, błyskawicznie zjawiających się wyrostków żydowskich, podniecanych do walki przez te przeklęte "Haluzzen-madein". Och! W dalszym ciągu mieliśmy położenie ciężkie. Na tyłach pierwszej linii frontu znajdowali się Żydzi. Co pewien czas moje oddziały, przeszukując tereny już rzekomo spacyfikowane, musiały wdawać się w bezpośrednią walkę, likwidować nie wykryte przedtem bunkry i rozbijać ich pancerne skorupy. A ponadto w tak zwanym małym getcie znajdowały się jeszcze niemieckie zakłady, niewielkie co prawda, zatrudniające tylko Żydów. Ci pracownicy z ulicy Prostej nie chcieli iść dobrowolnie na plac zbiórki. Uciekali. Chowali się w rozmaite dziury. Rzadko kiedy się bronili. Aleśmy ich w końcu wyłapali, jak się wybiera raki do saka z plątaniny dziur przy brzegu strumienia. Jesuiter naliczył wtedy trzy tysiące osób. Następnego dnia znów wyłuskaliśmy z ulicy Prostej około trzystu Żydów. - 6 maja podobne położenie, z tym, że stwierdziłem obecność powstańców ŻOB-owskich przybyłych z zewnątrz getta. Bardzo mnie to zaniepokoiło. Czyżby z odsieczą szły jakieś grupy żydowskie? Jeżeli tak, to musieli korzystać z pomocy Polaków. Gdy sam zobaczyłem złapanego bojowca z zewnątrz, uzbrojonego po zęby Żyda, i byłem świadkiem jego przesłuchania, zatelefonowałem natychmiast do Krakowa, do generała Kriigera. SS-Obergruppenfuhrer już o tej nowej sytuacji wiedział, pewno od Hahna lub doktora Kah. Ci dwaj, jako warszawscy dowódcy wywiadu i kontrwywiadu SS, tj. Sicherheitsdienst, mieli bardzo sprawną sieć łączności, sprawniejszą niż ja i

gubernator Fischer, a nawet niż generalny gubernator Frank. - Kruger - ciągnął ożywiony Stroop - nakazał wzmocnić sieć obronną wokół teatru walki w getcie i przesunąć ją w głąb ,,aryjskiej" części Warszawy. Musiałem 138 wydać rozkaz o ściągnięciu wszystkich odwodów SS-owskich i policyjnych w pobliże getta. Jednakże ten izolacyjny pierścień nie dał oczekiwanych rezultatów. ŻOB-owcy i Polacy przenikali do getta. Coraz słabszym strumyczkiem, ale przenikali przez kanały i podziemne przejścia. - Tegoż dnia natrafiliśmy na konkretny trop, prowadzący w kierunku bunkrów dowództwa powstania. Co prawda już dwa dni wcześniej jeden z ujętych Żydów zdradził nam okolicę, w której znajduje się jeden taki bunkier. Hahn i doktor Kah zapalili się do projektu wykorzystania zdrajcy. Przydzieliłem ludziom z SD mój specjalny oddział. Ale Żyd mało wiedział, to znaczy, nie umiał (albo nie chciał) wskazać dokładnego miejsca, gdzie znajduje się bunkier. Kluczył, poszukiwał, przypominał sobie, lecz niedużo z tego wyszło. Najadł się w naszej kuchni polowej, aż mu się kałdun wzdął. Napił się sznapsa. Dostał glejt na przyszłe wolne poruszanie się po całej GG. Oczki, chytre oczki błyszczały mu zadowoleniem. Wodził nas dwa dni. W końcu wskazał jakiś dotychczas niezauważony przez moich ludzi bunkier. Zdobyliśmy go po krótkim oporze załogi. Nie, to na pewno nie był bunkier sztabowy! Trzech bojowców, a właściwie trzy trupy. Granat, pistolet. Żadnych papierów. Zdrajca dostał w łeb. Co prawda doktor Hahn miał o to pretensję. Może Sicherheitsdienst chciała tego Żyda urobić na konfidenta albo może był on kiedyś agenciakiem jakiegoś konfidenta doktora Hahna - nie wiem. - Silną mieliście sieć konfidentów wśród Żydów? - zagaduję mimochodem. - Nie największą, choć doktor Hahn dawał do zrozumienia, że środowisko żydowskie ma przeszpiclowane przez swoich zauszników i donosicieli. Nie myślę, żeby tak było, bo według mnie procent zdrajców czy ludzi skłonnych do zdrady nie był u Żydów większy niż u innych społeczeństw, u mieszkańców GG. Ten procent czy promille był raczej poniżej normy. Dlaczego tak sądzę? Dlatego, że gdyby było inaczej, to nie napotykalibyśmy tylu niespodzianek w getcie, to przynajmniej część tych setek bunkrów, konstruowanych miesiącami przy użyciu materiałów budowlanych oraz instalacyjnych, byłaby przez konfidentów ujawniona. A myśmy szukali bunkrów po omacku, jak pijane dzieci we mgle, i właściwie nic nie wiedzieliśmy o organizacji podziemnej getta poza ogólnikami. Zdrajców i przygodnych konfidentów to dopiero ja wynalazłem w czasie walk w getcie. - Co się dziwić, jak kilkadziesiąt tysięcy ludzi naraz się maltretuje... zauważył Schieike. - ...maltretuje? - łypnąłem na Schieikego złym wzrokiem. - No, dobrze. Nie maltretuje, lecz morduje. Tak pan chciał powiedzieć, Herr Moczarski. Prawda? Więc jeżeli tyle tysięcy morduje się naraz lub ustawia do jednostrzałowego uśmiercania, lub bije po

łbie, lub przepędza nago w słońcu i cieniu kwietniowej wiosny - to nie ma się co dziwić, że ktoś z tych oszalałych tysięcy musi się załamać, musi chcieć żyć minutę dłużej i musi sypać współtowarzyszy. Nie żądajmy od ludzi za dużo, nie chciejmy, aby wszyscy byli aniołami lub bohaterami. Myślę - tu Schieike się uśmiechnął - że społeczeństwo aniołów jest bardzo nudne i normalnemu człowiekowi nie sposób w nim żyć. 139 - Wracając do sieci agenturalnej Hahna w getcie - rzekł Stroop - to kiedyś mu przygadałem, że jego zaufani z getta bujali go w praktyce, że dawali informacje powierzchowne i raczej dotyczące miejsc i osób, na których można zdobyć dolary i biżuterię. Że miał wiadomości tylko od niektórych ludzi z żydowskiej policji, z Judenratu, z zarządu fabryczek oraz od takich facetów, jak słynny agent Abwehry dr Nossig, zastrzelony przez ŻOB2, jak Gancwajch i Lolek Skosowski. - Skąd pan wie o Gancwajchu i Skosowskim? - pytam z zaciekawieniem. - Siedziałem w jednej z poprzednich cel z * akowcem * członkiem grupy likwidacyjnej kontrwywiadu stołecznego **AK**. Brał udział w zastrzeleniu tego "Lolka z Hotelu Polskiego" w jakiejś śródmiejskiej restauracji Warszawy3. Opowiadał o Gancwajchu, zlikwidowanym podobno przez podziemie. Gancwajch był szefem grupy wysługującej się Hahnowi, którą nazywano "trzynastka"4. Dowiedziałem się, że to byli nie tylko agenci Policji Bezpieczeństwa i SD, ale również zwykli hultaje i kryminaliści. Gdy raz podrwiwałem w cztery oczy, przy koniaku, z ,,sukcesów" wywiadowczych Hahna w getcie, rzekł: "Herr Generał! Co robić, gdy nie udaje się zwerbować przyzwoitego człowieka do służby agenturalnej? Bierze się wtedy pierwszą lepszą szuję. Wiedziałem, że znaczna większość członków «trzynastki» oraz przynajmniej połowa policjantów żydowskich to kanalie. Toteż, gdy się rozbrykali, kazałem ich likwidować" 5. 7 maja 1943 walki w getcie przebiegały normalnie, jak mówił Stroop. Siły własne hitlerowców: około 1300 ludzi. Zniszczono około 50 bunkrów. Większość Żydów stawiała opór. Ujęto ponad tysiąc Żydów; zastrzelono - około dwustu siedemdziesięciu. Czas efektywnego boju dziennego jedenaście godzin. "Walki partyzanckie" - jak co noc; Żydzi ruchliwi, SS-manni raczej niemrawi. - W dalszym ciągu strzelanina, granaty, "cocktaile Mołotowa", wybuchy, grzmoty dział, terkot karabinów maszynowych, krzyki, głośne rozkazy, walące się domy, trzask belek i pożary, pożary opowiada Stroop. - Ale nie wszystko można spalić. Gdy nowoczesny, betonowy gmach nie chciał się zająć płomieniem, musieliśmy go wysadzać w powietrze. Wymagało to masę czasu i trudu saperów. Borowanie dziur w betonie, zakładanie ładunków i instalacji elektrycznej do detonatorów. Wielkie ilości materiału wybuchowego i koszty ogromne. Nie ma jak pożary! Toteż kazałem podpalać, co się da. I wykurzać w ten sposób Żydów! I wędzić ich! - Znowu na dachach i balkonach płonących domów ukazują się Żydzi. Skacze to tałatajstwo, a moi

ulubieńcy, strzelcy wyborowi, trenują strzelanie do "spadochroniarzy". Schieike zaczął nucić marsza żałobnego. Wiedział, że Stroop nie znosi tej melodii. Stroop nagle przerywa w pół zdania. Patrzy na zaokienne chmury. Ja przyglądam się asfaltowej podłodze w celi. Schieike wciąż nuci wybijając ręką na żelaznym stoliku powolny takt. - A jednak natrafiliśmy na trop kierownictwa powstania w getcie. Był to bunkier "partyjny", jak go nazywaliśmy. 140 - Dlaczego "partyjny"? - pytam, bo nie rozumiem, skąd się wzięła ta nazwa. Przecież żadna z wielu żydowskich partii politycznych nie kierowała powstaniem. Dowództwo powstania to zespół niestarych ludzi z rozmaitych ugrupowań, zjednoczonych w Żydowskiej Organizacji Bojowej. ŻOB utrzymywał ścisłe więzy z AK, z Delegaturą, z Socjalistyczną Organizacją Bojową oraz z Gwardią Ludową, która była wtedy zbrojnym ramieniem PPR. W Komendzie ŻOB działali przedstawiciele: organizacji lewicowo-syjonistycznej Haszomer-Hacair (z tej grupy był dowódca powstania - Mordechaj Anielewicz), Poalej Syjon-Lewicy, ruchu chalucowego, Bundu i PPR. A więc po co używać terminu "partia"? Przecież w ten sposób fałszuje pan historię. - Ma pan rację - szybko i zdecydowanie odparł Stroop. - Ale ja się, niestety, przyzwyczaiłem do nomenklatury narzuconej przez doktora Hahna, generała Kriigera i centralę berlińską. Hann, Kah i Spiiker uważali (a nasza góra się z tym godziła), że należy ze względów propagandowych głosić, iż tylko komuniści (PPR i GL) wzniecili dla swoich celów powstanie. Myśmy wiedzieli (co prawda, nie najbardziej precyzyjnie), kto powstanie popiera. Popierały je aktywnie wszystkie organizacje podziemia polskiego z wyjątkiem grup skrajnie nacjonalistycznych. Pasywnie zaś - całe społeczeństwo Generalnej Guberni z wyjątkiem skrajnych nacjonalistów ukraińskich. - Myśmy wiedzieli, to znaczy Hahn pierwszy wiedział, która organizacja przekazała ŻOB-owi w końcu roku 1942 i w pierwszym kwartale 1943: ponad siedemdziesiąt pistoletów, kilkanaście karabinów, kilka ręcznych karabinów maszynowych, jeden lekki karabin maszynowy, magazynki, amunicję, osiemset granatów, kilkaset kilogramów szedytu oraz materiału wybuchowego produkcji podziemnej, a ponadto trzydzieści kilogramów najnowocześniejszego materiału wybuchowego o nazwie "plastyk", produkcji angielskiej, z "termometrowymi" zapalnikami... - ...czy "plastyk" był w tych "bombach pończochowych", o których pan generał wspominał? - Schieikemu się oczy błyszczą z ciekawości.

- Tak... A poza tym, kto przekazał ŻOB-owi kilkaset zapalników do min, bomb i granatów, dużo saletry do produkcji prochu czarnego oraz kilkadziesiąt kilogramów potasu do nasycania taśm przyklejanych na szyjki butelek z benzyną! - Co to była za grupa, według pana? - pytam Stroopa. - Niech pan nie udaje, że pan nie wie, o której organizacji podziemnej mówię, Herr Moczarski. Przecież pan się orientuje, że idzie o Armię Krajową6. Milczałem, a Stroop ciągnął dalej: - Pomoc Armii Krajowej dla powstańców żydowskich nie ograniczała się tylko do świadczeń w materiale bojowym. AK przekazała również ŻOB-owi dokładną instrukcję techniczną w zakresie produkcji bomb, granatów ręcznych i butelek zapalających oraz wskazówki, jak budować punkty oporu i urządzenia saperskie. - Przecież nie tylko AK pomagała materiałowo i instruktażowe ŻOB-owi stwierdzam. - Tak - odpowiada Stroop. - Żydowska Organizacja Bojowa szukała pomocy nie tylko 141 u Armii Krajowej, lecz również u Gwardii Ludowej, z którą miała nawet w pewnych okresach bliższe stosunki niż z AK. - 8 maja był dla mnie ważnym dniem - opowiadał raz Stroop. - Tego dnia otworzyliśmy bunkier przy ul. Miłej 18, główną siedzibę sztabu ŻOB. Było to dość rozległe i dobrze ufortyfikowane podziemne schronienie. Posiadało kilka wejść i połączeń z siecią kanalizacyjną oraz z labiryntem podziemnych zbudowanych przez Żydów tuneli komunikacyjnych. Walki o ten bunkier były i długie, i ciężkie. ŻOB-owcy się wściekle bronili, a moi żołnierze czuli się niepewnie w bezpośrednim starciu. W końcu udało się bunkier otworzyć i ująć około pół setki uzbrojonych powstańców. Znaleźliśmy tam kilku bojowców, którzy popełnili samobójstwo. - Czy pan wie, kto tam odebrał sobie życie? - pytam, starając się zachować jak największy spokój. - Nie. Nie wiem, kto tam poległ - odpowiada szczerze Stroop. - Jednym z samobójców - informuję Stroopa - był 24-letni działacz ruchu harcerskiego Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania w getcie, oraz Arie Wilner, pseudonim ,, Jurek", również harcerz i przyjaciel Anielewicza, łącznik między ŻOB a AK. - To byli obaj wspaniali ludzie, o wielkim charakterze i dużej inteligencji mówię tak, jak bym wygłaszał referat historyczny. - "Jurek", utrzymując oficjalne kontakty z AK, spotykał się często z moimi kolegami z BIP-u, między innymi z redaktorem naczelnym "Biuletynu Informacyjnego" Aleksandrem Kamińskim "Hubertem" *** oraz z kierownikiem referatu żydowskiego w BIP KG AK Henrykiem Wolińskim ,,Wacławem" ***. To byli wspaniali chłopcy, ci z ŻOB-u - powtarzam. -

Czy pan wie, Herr Stroop, że dowódca Armii Krajowej odznaczył Anielewicza, Wilnera oraz wybitnego współorganizatora ruchu ŻOB-owskiego i przywódcę powstania Żydów w Białymstoku Mordechaja Tenenbauma - "Tamarofa" - Krzyżem Walecznych?7 - Jak wygląda Krzyż Walecznych? - pyta Stroop. - Jest to odznaczenie z brązu, skromne i spokojne w formie, z napisem na poziomych ramionach krzyża: WALECZNYM. To jedno słowo jest istotą odznaczenia. Bardzo zwykłe, a przez to wielkie. Spojrzałem na obu współwięźniów-hitlerowców. Byli poważni. Po kilku minutach dodałem: - Jeden z najdzielniejszych żołnierzy powstania w getcie i kierowników ŻOB-owskiej produkcji zbrojeniowej oraz służby inżynieryjno--saperskiej, inżynier Michał Kłepfisz, został wtedy odznaczony przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych Krzyżem Virtuti Militari V klasy w uznaniu męstwa osobistego i wybitnych czynów bojowych w czasie walk w getcie8. A ponadto w dwa lata po rozpoczęciu powstania, tj. 19 kwietnia 1945, Naczelne Dowództwo WP nadało Anielewiczowi i Tenenbaumowi Krzyż Grunwaldu III klasy, a A. Wilnerowi - krzyż Virtuti Militari V klasy. - W dalszych dniach Wielkiej Akcji opór pozostałych Żydów był silny. Bojowcy 142 żydowscy wycofywali się przeważnie nocą na dogodniejsze pozycje, w trudno dostępne ruiny. Przeciwko tym punktom schronienia i ataku nie mogliśmy stosować metody podpalania, gdyż poprzednie pożary spaliły tam wszystko, co było do spalenia. Nowe ,,fortece" powstańcze były trudne do sforsowania. Musiałem opowiada Stroop - rozkazać, aby stosowano klasyczne metody bitewne. A więc krótkie marsze zbliżania, pierwsza wymiana wystrzałów, podciągnięcie haubicy i działek przeciwlotniczych, osaczenie miotaczami płomieni, wreszcie szturm. Często rezultaty takich walk były nikłe: kilka trupów powstańczych, a reszta wroga ulotniła się jakimiś podziemnymi, labiryntowymi korytarzami. Jak panowie widzą, nie była to łatwa sprawa. - Jednocześnie prowadziłem w całym rejonie dawnego wielkiego getta akcje poszukiwawcze. Oddziały szturmowe penetrowały metr po metrze, dążąc do wykrycia przytajonych bunkrów. Codziennie znajdowaliśmy i niszczyliśmy od kilkunastu do kilkudziesięciu bunkrów. W poszukiwaniu nowych kryjówek Żydzi usadawiali się nie tylko w ruinach, ale i w resztkach domów o nie zniszczonych jeszcze dachach. Trudno podpalać ruiny i półruiny. Zmuszeni byliśmy do stosowania techniki wysadzeniowej. Przydzielono nam nowych saperów z Wehrmachtu oraz znaczną ilość materiałów wybuchowych i urządzeń instalacyjnych. - W tej sytuacji, zatrudniając żołnierzy Waffen SS i wehrmach-towców przy likwidowaniu punktów oporu ŻOB-u, przerzuciłem część zbrojnych oddziałów policyjnych i technicznych na tereny już uspokojone. Paliliśmy tam dom po domu. Pozostawała tylko kamienno--ceglana pustynia. Ale spełniliśmy całkowicie rozkaz i pragnienia

Heinricha Himmlera. Do godzin wieczornych 12 maja liczba Żydów ujętych od początku Grossaktion wzrosła do 54 500. 13 maja charakteryzował się dalszym zażartym oporem powstańczych grup bojowych, przeważnie młodych chłopców i dziewczyn, a ponadto decyzją moją i Krugera, że od tego dnia wszystkich złapanych Żydów należy kierować wyłącznie do obozu Treblinka II. - Trzecią ważną okolicznością był nalot bombowy lotnictwa radzieckiego na Warszawę w nocy z 12 na 13 maja. Bałem się, że bomby ugodzą oddziały stanowiące mój pierścień ochronny wokół getta. Ale tak się nie stało. Lotnicy radzieccy atakowali nasze obiekty wojskowe, znajdujące się w dość znacznej odległości od getta. Straciłem jednak dwóch żołnierzy z Waffen SS, którzy znaleźli się właśnie, jako łącznicy do specjalnych zadań, w rejonach bombardowanych. W dniu 13 maja zdobyliśmy i zniszczyliśmy 33 bunkry. - 14 maja przyjechał na wizytację moich działań w Warszawie szef Głównego Urzędu Personalnego SS, Maksymilian von Herff, SS-Gruppenfuhrer i generał Waffen SS. Tego dnia ujęliśmy dużą liczbę żydowskich powstańców i "aryjczyków". Był to wynik dobrej pracy mojej "nocnej partyzantki". Te specjalne oddziały nauczyły się już cicho chodzić i rozstrzygnęły na swoją korzyść wiele nagłych starć z powstańcami. W ciągu dnia również mieliśmy kilkanaście ciężkich potyczek. Zlikwidowaliśmy ponad 30 bunkrów, niektóre z wielką załogą. Również przeprowadziliśmy akcję "kanalizacyjną". Kazałem wrzucić do około dwustu włazów kanałowych petardy i świece dymne. Miało to taki skutek, że wrogowie 143 korzystający z sieci kanalizacyjnych zbiegli się w obawie przed rzekomo trującymi gazami do centrum getta. Stamtąd ich wyciągaliśmy już łatwo. - Mógłbym panom opowiadać - rzekł pewnego listopadowego dnia Stroop - tysiące szczegółów o końcowych dniach Wielkiej Akcji, ale to byłoby już dla was nudne. Masę bowiem kwestii i okoliczności dobrze znacie. Nie chcę się powtarzać. Powstanie przygasało. Patrole nocne spotykały tylko nielicznych powstańców. W czasie dnia ujmowaliśmy do stu żywych Żydów. Taką samą mniej więcej liczbę uśmiercaliśmy w walce. - W tej sytuacji postanowiłem zakończyć Grossaktion 16 maja 1943 o godzinie 20 minut 15. Piękną klamrą oficjalnego zamknięcia Wielkiej Akcji było wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie. Przygotowania trwały dziesięć dni. Trzeba było opróżnić jej wnętrze oraz wyborować w fundamentach i murach kilkaset otworów na materiały wybuchowe. Synagoga była gmachem solidnie zbudowanym. Stąd, aby ją za jednym zamachem wysadzić w powietrze, należało przeprowadzić pracochłonne roboty saperskie i elektryczne. - Ależ to był piękny widok! - opowiadał z błyskiem w oku Stroop. - Z punktu widzenia malarskiego i teatralnego obraz i fantastyczny! Staliśmy z moim sztabem dość daleko od Synagogi. Oficer saperów, odpowiedzialny za prawidłowe wysadzenie w powietrze, wręczył mi, za pośrednictwem Maxa

Jesuitera, aparat elektryczny wywołujący poprzez przewody elektryczne jednoczesną detonację ładunków wybuchowych w murach Synagogi. Jesuiter nakazał ogólną ciszę. W blasku płonących budynków stali zmęczeni i umorusani moi i dzielni oficerowie i żołnierze. Przedłużałem chwilę oczekiwania. W końcu krzyknąłem: Heił Hitler! - i nacisnąłem guzik. Ognisty wybuch uniósł się do chmur. Przeraźliwy huk. Feeria kolorów. Niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem. Getto warszawskie skończyło swój żywot. Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler. KONIEC ROZDZIAŁU XVIII. Aber ein guter Mann! Opowiadając o wysadzeniu w powietrze 16 maja 1943 Wielkiej Synagogi Warszawskiej, Jlirgen Stroop nie przechadzał się, lecz stał twardo w kącie celi, przy kaloryferach. Nogi rozstawione (stóp nie odrywa od asfaltu), głowa do góry, Twarz lekko różowa, z emocji. Gestykuluje. Jest w jakimś sensie szczęśliwy. Gdy powiedział: "Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler", otwarto drzwi jak zawsze nagle, jak zawsze przy akompaniamencie zgrzytu klucza i łomotu zasuwy. Strażnik wskazuje na mnie, mówi cicho: "Moczarski!", i zabiera na przesłuchanie. Uderzają siódme poty. Nieraz zdarzały się takie przerwy w opowieściach i dyskusjach między nami. Wzywano do oficerów śledczych (mnie najczęściej), nadchodziły zmory dużych napięć, przeżywaliśmy zdarzenia dla nas wielkie lub drobne, niektóre gorzkie, inne - zabarwione szczyptą komizmu, padały deszcze, biły gromy i bardzo rzadko odbijało się słońce w stendhalowskim zwierciadle (myśli, a nie literatury). 144 Piszę o tym, żeby ktoś, słabo orientujący się, nie pomyślał: "Ot, siedzi sobie trzech mężczyzn w Mokotowie, mają darmowy wikt i opierunek, a nudę leniwego czasu zabijają gawędami o przeszłości." Przypominam, że książka obejmuje nieduży wycinek mego życia więziennego, bo tylko 225 dni rozmów z ludobójcą Stroopem. Ale warto dodać, że byliśmy, wszyscy trzej, doświadczonymi więźniami. Mało co nas dziwiło i żadnego z rozwiązań (jeśli idzie o osobiste losy) nie wykluczaliśmy. Jedną z metod o d e j ś c i a (a nie ucieczki) od aktualnej rzeczywistości był świat wyobraźni, marzeń, wspomnień itp. Każdy z nas osiągnął tę umiejętność; ja (myślę) nie w najmniejszym stopniu. Często udawało się nam "żyć w chmurach",w przeszłości lub w przyszłości. I potem błyskawicznie przerzucać się od realiów ubiegłej minuty do realiów np. maja 1943 roku. - Więc ilu pan, Herr Generał, ujął łącznie Żydów do 16 maja 1943, do oficjalnego zakończenia

Grossaktion in Warschau? - pytam któregoś listopadowego dnia 1949 roku. - Ogólna liczba Żydów zgładzonych i ujętych w czasie Wielkiej Akcji wyniosła 56 065. Tu Stroop sięga po zeszyt i ołówek (przypominam, że wolno mu było posiadać w celi papier, przybory do pisania, książki, fotografie, komplet listów z NRF od rodziny itp.). Pisze na kartce liczbę 56 065 i mówi: - Czy pan zauważył symetryczny układ cyfr w tej liczbie? W środku - zero, po jego bokach - szóstki, a na skrajach - piątki. Ciekawa kompozycja cyfrowa. Piątka na początku i piątka na końcu tworzą wspaniałą konstelację. Z szóstkami jest trochę gorzej, są mniej szczęśliwe niż na przykład dziewiątki. Ale ja traktuję te szóstki jak odwrócone dziewiątki. Na osi liczby tkwi zero - symbol słońca, rozrodczości, życia, wieczności. Cały ten układ jest układem astrologów pragermańskich... Milczymy. W celi robi się różowawo, bo niebo było bezchmurne i zbliżał się zachód słońca. Schiełke przerwał ciszę i rzekł: - 56 065 Żydów to trzysta tysięcy litrów ludzkiej krwi. Następnego dnia żadnych ewenementów (na więzienną skalę). Spytałem wtedy Stroopa, ilu Żydów zginęło, według niego, w czasie walk w getcie poza ową "magiczno-germańską" liczbą 56 065. - Dokładnie nie wiem, bośmy ich nie liczyli, ale myślę, że dodać tu trzeba około sześć tysięcy zastrzelonych, zmiażdżonych murami, spalonych w pożarach i samobójców - odpowiedział. - To chyba za niskie szacunki - wyrażam wątpliwość. - Przecież pańskie operacje wojskowopolicyjne trwały pełne 28 dni. Gdy 6000 podzielimy przez 28, to wyjdzie przeciętnie około 214 uśmierconych Żydów dziennie, których nie uchwyciły statystyki Maxa Jesuitera. No! Panie Stroop! Powiedz pan szczerze, tak między nami, więźniami, ilu w sumie Żydów ujął pan, schwycił, zgładził, zlikwidował, przyczynił się do ich samobójstw, spalenia, przywalenia gruzami wskutek pożarów, wysadzania materiałami wybuchowymi lub ostrzału artyleryjskiego. Idzie mi nie tylko o te 28 dni 145 oficjalnych walk w getcie, ale o całość akcji, która przecież trwała do jesieni 1943 roku. Stroop zamyślił się. Usiadł przy żelaznym stoliku wmurowanym pod oknem. Oparty na łokciach, twarz w dłoniach. Duma, duma... W końcu rzekł:

- Do 56 000 trzeba dodać plus minus dziesięć tysięcy samobójców, spalonych, zaczadziałych w dziurach, przygniecionych itp. oraz dwa do trzech tysięcy ujętych czy zabitych po 16 maja 1943, a ponadto dołożyć około dwu tysięcy Żydów złapanych przez nasze jednostki policyjne poza murami getta, w "aryjskiej" części Warszawy i osiedlach podmiejskich. Wreszcie, należy wziąć pod uwagę, jeśli rozmawiamy szczerze i poufnie, pewną liczbę Żydów zastrzelonych przez moich niektórych podwładnych - bez wiedzy dowódców. Część żołnierzy była rozjuszona, nie przestrzegała regulaminów walki zbrojnej, "załatwiała" ludzi na własną rękę w labiryntach murów, piwnic, kryjówek. Tak zginęło chyba około tysiąca osób. - Czyli łącznie ponad 71 000 - sumuje Schieike. - No! Chyba tak trzeba obliczać! - zgadza się Stroop1. - Jak się przedstawiał ostateczny rachunek materialnych zdobyczy pańskich oddziałów? - pytam kiedyś Stroopa. - Czy pan j? wysoko ocenia? - Bardzo wysoko. Naturalnie nie mówię o broni i chemikaliach wybuchowych. Mało tego było. Niech panowie nie zapominają, że Żydzi przed wzięciem ich do niewoli chowali broń w różne dziury, studnie, schowki. Tak więc zdobyliśmy około dziesięciu karabinów, ponad pół setki pistoletów, kilkaset granatów, kilkaset butelek z "cocktailami Mołotowa", jakieś miny, maszyny piekielne, wiele amunicji, m.in. taśmy do karabinów maszynowych załadowane specjalnymi pociskami, bagnety, noże, szable (niektóre archaiczne), ponad tysiąc mundurów żołnierskich, świece dymne, kuferki z szedytem, skrzynie z materiałami opatrunkowymi, hełmy polskie, niemieckie, francuskie, rosyjskie, około dziesięciu tysięcy pasów, manierek, chlebaków itp. No! i ponad setkę koni, z tego trzy wspaniałe wierzchowce, rasowe, dla niepoznaki brudne i zapuszczone przez chytrych Żydów. Zorientowałem się od razu, że to angloaraby, kazałem je odprowadzić do SS-owskich stajni sportowych, odkarmić, wykąpać, wy szczotkować. - Szczególnie jeden skarogniady wałach prezentował się fantastycznie. Jeździłem na nim później, latem, w Łazienkach, podczas treningowych przejażdżek każdego ranka lub popołudnia. Gdy generał Kruger przyjechał do Warszawy w czerwcu 1943 roku i zobaczył tego angloaraba, zacmokał z podziwu. Pytał się, skąd go mam. Odpowiedziałem, żartując, że to "warszawscy SS-Hoflieferanci dostarczyli rumaka w dowód wdzięczności za odżydzenie Warszawy". Kriiger zdziwiony. Wyjaśniam, jak było naprawdę z koniem. Kruger zachichotał, powiedział dowcip, a wszyscy (było nas pięciu konnych SS-flihrerów) ryknęli śmiechem aż echo grzmiało po łazienkowskim stawie, echo radosne, starogermańskie... Stroop mógł gadać o koniach stale i długo. Więc przerwałem: - A ile zdobyliście obcych walut, złotych polskich, brylantów, kosztowności i złota? 146 - Wielkie ilości! - szybko odpowiedział. - Dokładnie nie pamiętam, gdyż inaczej podawaliśmy w

oficjalnych sprawozdaniach, a inaczej w tajnych raportach, które wraz z walorami przewozili specjalni kurierzy do osobistego sztabu SS-Reichsfuhrera lub do SS-Obergruppenfuhrera Oswalda Pohia. Pieniądze polskie, to znaczy kursujące w Generalnej Guberni, wpłacaliśmy do banku w Warszawie do dyspozycji doktora Hahna i SS- und Polizeifuhrera na dystrykt Warschau. Złoto zaś, platynę, brylanty, biżuterię i inne kosztowności oraz dewizy umieszczał Oswald Pohl na SS-owskich, tajnych kontach Banku Rzeszy oraz w bankach szwajcarskich. - Nie wszystkie kosztowności przekazywała Warszawa Berlinowi! - wtrącił się Schieike. - Jak to? Ja nie przekazywałem tych wszystkich milionów czy miliardów zdobytych dolarów, funtów, sztabek złota, bransoletek, pierścionków? - Stroop nagle wściekły. - Co pan sobie myśli, Herr Schieike? Pan mnie obraża, Herr Schieike! - Nigdy bym nie śmiał nawet pomyśleć o możliwości obrażenia pana generała - w głosie Schieikego strach, posłuszeństwo, ale i drwina. - Wiem z praktyki w krakowskiej kancelarii SS-Oberfuhrera Bierkam-pa, że część skarbów zdobywanych w obozach koncentracyjnych, w gettach, w czasie rewizji, łapanek i konfiskat nie docierała do oficjalnego miejsca przeznaczenia. A za co miał dochodznie SS-Brigadefuhrer Odii Globocnik z Lublina? I za co go dyscyplinarnie ukarano? Za fortunę zbitą na likwidowanych Żydach. Wiadomo było między moimi kolegami, niższymi rangą SS-owcami, że z każdej większej akcji należy przynieść "górala"2, złoty klejnot dla żony lub kochanki, srebrną papierośnicę i pierścionek. Oraz butelkę sznapsa. Wyobrażam sobie, jakie skarby z warszawskiego getta zostały w kieszeniach "askarisów", policjantów, grenadierów SS i kawalerzystów SS, walczących i myszkujących w kwietniu i maju 1943 roku. Tak! tak! Nieoficjalny znaczek rozpoznawczy SS-manna to złota bransoletka!3 Schieike mówił coraz goręcej. Stroop nie próbował przerywać. Po jakimś czasie Stroop przypomniał, że do bilansu zdobyczy niemieckich w Grossaktion doliczyć trzeba ważną pozycję: tereny budowlane pod przyszłą dzielnicę mieszkaniową, dzielnicę nowoczesną, willową, z różami, zielonymi okiennicami i czerwoną dachówką oraz z gmachami NSDAP i SS, a ponadto miliardy cegieł i tysiące ton kruszywa, złomu żelaza i metali kolorowych, materiałów instalacyjnych itp. Na uwagę Schieikego, że w tym wielkim osiedlu byłaby z pewnością ulica imienia Stroopa, usłyszeliśmy odpowiedź: - Pan, Herr Schieike, tak mówi, jak by pan wiedział, że w szczegółowych planach tej przyszłej dzielnicy SS-Reichsfuhrer osobiście wyznaczył, jak ma przebiegać Jlirgen Stroop Allee oraz Otto Dehmke Strasse. - Jestem przekonany - zwierzał się raz Stroop - że mój przyszły proces będzie pokazowy i tłumny. Przecież taki publiczny przewód sądowy to kolosalny atut propagandowy dla Polski i wszystkich państw byłego aliansu przeciwniemieckiego * 147

oraz dla zblokowanych niegdyś międzynarodówek antyhitlerowskich: żydowskiej, marksistowskiej, masońskiej, katolickiej, kapitalistycznej*. Zastanawiam się, jaką postawę zająć na procesie. Jeżeli mam ujawnić prawdę o powstaniu w getcie, to powiem, że Żydzi i pomagający im Polacy byli bohaterami. Ale za publiczne stwierdzenie tej prawdy muszę dostać zapłatę w formie dożywotniego więzienia, a nie szubienicy. Jeżeli zaś wyczuję, że muszę stracić głowę - niezależnie od tego, co powiem - to nie wykluczam, że zastosuję metodę kłamstwa. I zeznam, że cały ten żydowski opór był gównem i zabawką, że dziewczyny z Haluzzenbewegung to tchórzliwe histeryczki i że Polacy patrzyli obojętnie, a nawet aprobująco na likwidację Żydów... Słuchałem uważnie i spokojnie, nawet może za spokojnie. Ale jego ostatnie rozważania sprawiły, że naszedł mnie gniew. - Czy pan myśli, że historia nie obnaży pańskich łgarstw, jeżeli pan się na nie zdecyduje? Przecież nie działał pan sam, tylko w bandzie. Tak jest. Niech się pan nie krzywi. Powtarzam: w bandzie esesowsko-gestapowskiej. Pan wie, jak było naprawdę. I ja wiem. I tysiące ludzi zna prawdę, niezależną od protokołów, rejentalnych oświadczeń i lakierowanych prac "historyków"... Ależ z pana numer! Urwałem nagle. Obaj Niemcy milczą, w bezruchu. We mnie napięcie opada. Zaczynam znów mówić, już spokojnie: - Herr Stroop. Rozumiem pańskie manewry kalkulacyjne. Grozi śmierć, to trzeba się bronić. Ale pańska sprawa jest bardzo specjalna. Jedna z najważniejszych, bo ma charakter symbolu, jak warszawskie Powstanie Sierpniowe4, Oświęcim, Majdanek, jugosłowiański Kragu-jewac. Babi Jar, Oradour, Lidice5. Uwikłany pan jest w rapsodię patetyczną. A gdy się w niej gra pierwsze skrzypce, fałsz nie będzie procentować. I jest niesmaczny. Podszedłem do okna, otworzyłem je. Milczenie trwało długo. Schieike pierwszy zaczął mówić, ale Stroop mu przerwał i niespotykanym u niego głosem powiedział: - Ma pan rację. Przepraszam. I dorzucił zaskakujące pytanie: - Czy zabiłby mnie pan w owych czasach? - Tak - odpowiedziałem. - Nawet próbowałem. Kiedyś z podwórza więziennego powiało gwałtownie. Na kraty spadło piórko gołębie. Stroop otworzył okno, wyjął piórko, a potem umieścił je na głowie i udawał Indianina. Zapomniał widać, że Indianie to czerwonoskórzy i nie "aryjczycy". Gdy wichura ustała, Stroop wrócił do swych "triumfów" nad spętanymi ludźmi w kwietniu i maju 1943 roku. Podkreślał, że realizując likwidację getta, wykonywał

tylko rozkaz przywódców III Rzeszy. - Wypełniając tę dyrektywę, prowadziłem bój z ciężkim w istocie przeciwnikiem usprawiedliwiał się i chwalił jednocześnie. Ale zaraz dodał: - Żydzi to naprawdę nie ludzie w naszym pojęciu. Powiem inaczej: Żydzi, Cyganie i rozmaite Mongoły są w rozumieniu prawdziwej nauki prawie zwierzętami albo niepełnymi ludźmi. Małpa jest także, według Darwina, zaczątkiem człowieka. A jednak do małp 148 strzelamy i futra z nich noszą najinteligentniejsze kobiety. Kochamy psy. Ja również miałem ulubionego wilczura alzackiego, ale gdy się rzucił na mnie i rozdarł spodnie, to go zastrzeliłem, właśnie jak psa, a nie jak człowieka. Nasi biologowie i chirudzy stwierdzili, że krew i tkanki Żydów są zupełnie inne niż "aryjczyków". A przecież "aryjczycy" są wzorem prawdziwego człowieka. - Czy pan bywał na pierwszej linii boju z powstańcami w getcie? - pyta raz Schieike. - Pierwsza linia była wszędzie - odpowiada Stroop - bo całe getto stanowiło teren bezpośredniej walki. Jako naczelny dowódca Grossaktion in Warschau musiałem być na miejscu i dyrygować naszymi oddziałami. - Ale zawsze powinien pan znajdować się trochę w tyle - zauważył Schieike. Sztabowemu dowódcy nie wolno narażać się na śmierć, gdy nie zachodzą wyjątkowe okoliczności. Regulaminy tak nakazują, szczególnie w czasie boju. Schieike wygłaszał truizmy, ale z prawie niedostrzegalnym śladem kpiny. - W getcie było bardzo niebezpiecznie - rzekł Stroop. - Musiałem chodzić z pistoletem w ręku i pod ochroną pocztu dowódcy. Byli to rośli SS-manni, wysportowani i doskonale wyszkoleni strzelcy. Przy moim poruszaniu się po getcie poprzedzali ich zazwyczaj łotewscy "askarisi". Wielokrotnie Stroop wracał do problematyki biało-czerwonej flagi, za dosięgnięcie której zapłacił życiem kawalerzysta Otto Dehmke. - Mając dostęp do tajnych materiałów Abwehry oraz Sicher-heitspolizei (z archiwów Krugera, Hahna i von Sammerna), doszedłem do wniosku - powiedział raz że ścisłe kierownictwo Judenratu w warszawskim getcie reprezentowało postawę polską albo dokładniej mówiąc, państwowo-polską. Poza wglądem w dokumenty opierałem się na wiarogodnych relacjach Ludwika Hahna. Szef Judenratu, inżynier Czerniaków6, który przed powstaniem w getcie popełnił samobójstwo, był przedwojennym żydowskim działaczem społecznym i polskim politykiem dużego formatu. Układny wobec nas, posłuszny nawet, ale dyplomata o dużych talentach lawirowania. My jego bujaliśmy, ale on nas także. Choć Żyd, nie wyrzekł się nigdy państwowości polskiej. To przekonanie wpajał, gdzie mógł, w swoich kompatriotów. Czy pan wie, Herr Moczarski, że inżynier Czerniaków był w

przyjaznych stosunkach z ostatnim waszym prezydentem Warszawy, Starzyńskim, że realizował program ustalony we wrześniu i październiku 1939 roku podczas oblężenia Warszawy i że w jego gabinecie, gabinecie prezesa Judenratu, wisiał długo portret marszałka Piłsudskiego? - O tym ostatnim fakcie nigdy nie słyszałem. Ale czy tak rzeczywiście było? - Wiem na pewno, bo nie tylko czytałem o tym w przygotowawczej dokumentacji do Grossaktion, ale i znalazłem potwierdzenie tego faktu w badaniach nad historią getta warszawskiego od końca 1939 roku. Zamierzałem bowiem po wojnie napisać źródłowe wspomnienia na temat moich walk w Warszawie w kwietniu i maju 1943 roku. Wielostronicowy dokument, który znajduje się w aktach mojej sprawy pod tytułem Sprawozdanie Juergena Stroopa (sporządziłem takie trzy dokumenty: dla Heinricha Himmlera, dla Kriigera i dla mnie), był zredagowany między innymi 149 dlatego, abym mógł się nim posłużyć w przyszłych moich pracach historycznych. Gdyby III Rzesza zwyciężyła, to Stroop z pewnością zostałby partyjnym, SS-owskim "doktorem", a może nawet "docentem" w projektowanej himmlerowskiej akademii (o prawach wyższych szkół państwowych - jak mnie poinformował Stroop). Likwidując getto w Warszawie, Stroop nie był nominalnie władcą policyjnym w Warszawie. Dopiero 29 czerwca 1943 został, jako SS-Brigadefuhrer und Generalmajor der Polizei, formalnie przeniesiony ze Lwowa na stanowisko SS-und Polizeifiihrera dystryktu warszawskiego. (Pod koniec wojny musiał być bałagan w niemieckich biurach personalnych, nawet u Himmlera.) Jedenaście dni przedtem, to znaczy 18 czerwca, został przez generała-feldmarszałka Keitla, szefa sztabu OKW, odznaczony "w imieniu Fuhrera i Naczelnego Dowódcy Wehrmachtu" Żelaznym Krzyżem I klasy. Nareszcie się spełniło jedno z marzeń życiowych Stroopa. Przypominam, że Żelazny Krzyż II klasy otrzymał w 1915 roku za zasługi na froncie francuskim, a wieniec (Spange)7 do tegoż Żelaznego Krzyża za letni pobyt na froncie wschodnim w 1941. - Eiserne Kreuz l. Klasse wręczył mi generał Kruger, który był przejazdemw Warszawie - podchwalił się raz Stroop. - Nie wierzę! - natychmiast odezwał się Schieike. - Jak to?! Pan nie wierzy, że SS-Obergruppenfuhrer Friedrich Kriiger, sekretarz stanu do spraw bezpieczeństwa w rządzie Generalnej Guberni, przyjechał, aby mnie udekorować Żelaznym Krzyżem I klasy za czterotygodniowe ciężkie boje w getcie warszawskim? Stroop zły, ma oczy przekrwione, ale minę... barana. - W to, że panu generałowi wręczył odznaczenie, wierzę. Ale nie wierzę, że Kriiger był przejazdem w Warszawie. On specjalnie przyjechał, aby uroczyście dokonać tego honorowego aktu. Herr Generał, może pan opowiadać swemu sędziemu śledczemu takie historyjki, aby dzisiaj pomniejszać

swoje "zasługi" z kwietnia i maja 1943. Ale nas, co tyle spraw pańskich znamy, nas czarować po prostu nie wypada. Stroop na to: - Ma pan rację, Herr Schieike. Kriiger specjalnie przybył tutaj, w imieniu Adolfa Hitlera i SS-Reichsfuhrera, aby mnie udekorować. Była gala, mowy, szampan, specjalny obiad itd. A po obiedzie konna przejażdżka w Łazienkach. Tam zrobiłem garden-party. Mały piknik. Namiot z zakąskami, tortami, winami, sznapsem i piwem. Zjawiło się kilkadziesiąt osób, sami notable i generałowie. Na estradzie ,,teatru na wyspie" grała orkiestra. Śpiewaliśmy. Nastrój swobody, prawdziwie SS-owski, rycerski. Piękne czasy... Schieike chrząkał, drapał się po nie ogolonej brodzie, ruszał szczękami i w końcu rzekł: - To było na pewno urocze, alkoholowe i kobieco-krzakowe przyjęcie w tym królewskim parku, przy wtórze fletu i waltorni. Aleja furt myślę nie o Łazienkach, lecz o trzystu pięćdziesięciu tysiącach litrów krwi żydowskiej. Podwyższam poprzednią liczbę, bo pan zlikwidował nie pięćdziesiąt sześć, lecz siedemdziesiąt jeden tysięcy Żydów. 150 I znów awantura wybuchła w celi. Po oficjalnym zakończeniu Wielkiej Akcji 16 maja 1943 w imieniu Stroopa działał dalej na terenie getta major policji Otto Bundtke, dowódca batalionu Schutzpolizei. - Zadaniem batalionu majora Bundtke było zaprowadzenie pełnego spokoju w byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie - wyjaśniał nam Stroop. - Nie znajdował się on w łatwej sytuacji, ten Bundtke. Powstańcy żydowscy, mając rozeznanie, że siły niemieckie zostały poważnie zmniejszone, poczynali sobie całkiem bezczelnie. Wielokrotnie dochodziło do starć. Major Bundtke zwalczał dobrze uzbrojone i sprawnie dowodzone grupki ŻOB-mannów. Jego batalion był w ciągłym młynie walki, dzień i noc. Miał sporo strat, ale w końcu zlikwidował prawie wszystkie żydowskie punkty oporu. - Jak długo trwała akcja majora Bundtke? - pyta Schieike. - Wyjechałem z Warszawy w początkach września 1943 - odpowiada Stroop. - Do wyjazdu otrzymywałem meldunki od majora Bundtke i nie było dnia bez potyczki lub wytropienia jakiegoś nowego bunkra. O ile wiem, to Bundtke aktywnie działał na tych terenach do późnej jesieni 1943, a potem dozorował robót rozbiórkowych oraz przygotowawczych do założenia w byłym getcie obozu koncentracyjnego dla więźniów, którzy mieli budować tam wzorowe architektonicznie i urbanistycznie osiedle niemieckie. Grossaktion przebiegała ciężko i wbrew założonym planom. Żaden z wielu rozkazów operacyjnych nie został wykonany. Nawet zaplanowane na 15 maja 1943 wysadzenie w powietrze warszawskiej

Wielkiej Synagogi opóźniło się o jeden dzień, mimo dziesięciodniowych przygotowań. Kiedyś spytałem Stroopa: - Czy nieprzyjaciel, to znaczy Żydzi w getcie, zaskoczył was postawą i taktyką walki? Stroop odpowiada: - Niewątpliwie tak. W ogóle nie docenialiśmy Żydów. Zaskoczyli nas 19 kwietnia o godzinie 6 rano, a potem zaskakiwali każdego dnia. Rozpoznanie, tak w założeniach wyjściowych, jak i w praktyce każdego dnia walki, mieliśmy nie najlepsze. - To znaczy, mieliście rozpoznanie fałszywe - stwierdzam. - Tak - odpowiada Stroop. - Jeśli idzie o jasność rozkazodawstawa - ciągnę - to nie było ono chyba zbyt prawidłowe. Wielokrotnie pan opowiadał o "bałaganie" podczas walk, o złej łączności, a czasami nawet o braku dyscypliny u pańskich podwładnych. Z tym się łączy kwestia dowodzenia, które nie powinno być miękkie i niezdecydowane. - Ja dowodziłem miękko? Przecież pan wielokrotnie mówił, że w czasie Grossaktion działałem twardo, a nawet brutalnie. - Pan był twardy wobec przeciwnika, wobec Żydów, szczególnie gdy nie natrafiał pan na opór. Ale mnie idzie o wahiiwość decyzji wobec podległych panu ludzi i środków. Dlaczego pan na przykład wycofywał się na noc ze zdobytych w czasie dnia terenów (w pierwszych dniach walki), dlaczego pan się tak często odwoływał do Himmlera, Krugera, a nawet do pomocy doktora Hahna? 151 - Bo sytuacje były w wielu przypadkach bardzo trudne, a nawet paraliżujące moje oddziały tłumaczy Stroop. - Na tym właśnie chyba polega niejasność rozkazodawstwa i miękkość dowodzenia, chociaż może inaczej nie dało się działać - włącza się Gustaw Schieike. Rozmyślaliśmy chwilę. Schieike pierwszy przerwał milczenie i rzekł: - Sytuacja naszych wojsk SS-owskich, wehrmachtowskich i policyjnych, którymi dowodził Herr Generał, była obiektywnie biorąc tysiąc razy lepsza niż sytuacja Żydów. Mieliśmy nieograniczone w praktyce zaopatrzenie żywnościowe, materiałowe, amunicyjne. Posiadaliśmy również bardzo dużą możliwość manewru oraz zwiększenia bojowej siły ludzkiej. Tych możliwości nie wykorzystywaliśmy w należytym stopniu, toteż walki w getcie zamiast trwać trzy dni przeciągnęły się do dwudziestu ośmiu dni i dłużej. Wydaje mi się - ciągnie dalej Schieike - że całokształt sił i środków, którymi dysponował generał Stroop, wystarczały (jak pokazała praktyka) do demonstracji, lecz nie do walki o szybkich efektach końcowych. - O czas, o czas przecież tu chodzi! - włączyłem się. - Kto szybko, zgodnie z uprzednim przygotowaniem i planami, pobije przeciwnika, ten naprawdę zwycięża. A kto pokona nieprzyjaciela

w czasie dziewięć razy dłuższym niż założony, ten (mimo że formalnie zwyciężył) przegrywa. - Przecież zwyciężyliśmy, bo zmieniliśmy getto w ceglaną pustynię i siedemdziesiąt jeden tysięcy ludzi stamtąd wyrzuciliśmy - Stroop głośno odpowiada. - Zwyciężyliśmy! Więc dlaczego pan mówi, Herr Moczarski, żeśmy przegrali? - Nie będę wracał do kwestii militarnych, gdyż mój pogląd na te sprawy już wyjaśniłem. Uważam, że relatywnie przegraliście. Ale gorsza jest stokroć bardziej wasza porażka moralna. - Na czym ona polega? - pyta Stroop. - Już choćby na tym, że przeprowadziliście walkę, której celem było ludobójstwo. Jak to historia osądzi, wiadomo. Ale daleko ważniejszą porażką z punktu widzenia waszych, hitlerowskich interesów był sam fakt mężnego oporu Żydów. Swą postawą i czynem zaprzeczyli waszym tezom. Żydzi pokazali taką dzielność w służbie wartościom ponadosobistym, dla których warto żyć i umierać, że cały wasz ideologiczny antysemityzm rozpadł się w puch. - Pan mówi o tych Żydach, którzy stawiali opór i bili się do końca - włącza się Schiełke. - A przecież nie zapominajmy, że tysięczne masy żydowskie były bezbronne i szły same, bez oporu, na śmierć. Czy wysiłki i zasługi względnie nielicznego ŻOB-u muszą opromieniać bezwolne masy żydowskie? Stroop, uprzedzając mnie, odpowiada Schieikemu: - Omawialiśmy tu już siły żołnierskie ŻOB-u. Ja twierdziłem, że zorganizowanych powstańców było w getcie do 3-4 tysięcy. Herr Moczarski ocenia ŻOB na 300-500 ludzi8. Dla mnie nie jest ważne, iloma zaprzysiężonymi żołnierzami dysponował sztab ŻOB-u. Mogło ich być mniej, mogło ich być więcej. To nie jest ważne w świetle istoty problemu. A istota ta polega na tym, że działalność ŻOB-u 152 promieniowała na całe społeczeństwo żydowskie w getcie i wywoływała reakcje łańcuchowe. Oni sami mogli nie wiedzieć, ci przywódcy z ulicy Miłej, jaki pożar wzniecili w duszach tysięcy Żydów dotychczas biernych. - Boje w getcie były naprawdę trudne. Cokolwiek by inni mówili, zawsze będę uważał, że Żydzi dobrze przygotowali się do walki, że wykazali duże walory bojowe. Jak silny i zorganizowany opór stawiali nam Żydzi warszawscy, świadczy fakt, że zniszczyliśmy łącznie 631 bunkrów przeciwnika. Wszystko jedno, czy to były bunkry bojowe czy mieszkalne, bo bunkier mieszkalny mógł się w każdej chwili stać źródłem agresji i bazą zbrojnego oporu. Czy pan sobie wyobraża, Herr Moczarski, ile czasu, pieniędzy, wysiłku musieli poświęcić inżynierowie i technicy żydowscy, aby tak dużo bunkrów w tajemnicy przed nami zbudować! To jest imponujące! - Byłem naczelnym dowódcą niemieckim na terenie walk w getcie - Stroop dalej podniecony, bez śladu kłamstwa czy zafałszowania. - Miałem szerokie pole widzenia i znajomość bardzo wielu okoliczności, które pozwalają na wyciąganie ogólniejszych wniosków. Wy, akowcy, nie mieliście takich możliwości. Tym bardziej ich nie mieli Żydzi zamknięci w izolowanych bunkrach i dysponujący wąziutkim zakresem rozeznania. Już mnie nieraz zapytywali koledzy z czołówki SS,

dlaczego w moim sprawozdaniu do SS-Reichsfuhrera i Krugera Żydzi "tak dobrze wychodzą". Moja odpowiedź była zawsze prosta. Zamykała się twierdzeniem, że ja i doktor Hahn mieliśmy najlepsze rozeznanie, bo żaden z elementów sytuacji kwiecień-maj 1943 nie uszedł naszej uwagi. Nigdy nie odstąpię od moich opinii (choćby wszyscy naoczni świadkowie i uczeni historycy co innego głosili), bo opierają się na moich przeżyciach w czasie Grossaktion in Warschau. Stroop nie ukrywał w czasie rozmów z nami, że kierowanie "likwidacją getta w Warszawie" było dla niego doskonałą szkołą "w dziedzinie walk ulicznych i metod pokonywania ośrodków miejskich". - Doszedłem do wniosku - stwierdzał - że jedyną skuteczną drogą, prowadzącą do celu jest palenie, systematyczne i kompleksowe palenie budynków. Wiele razy opowiadał nam Stroop o tych pożarach. Kilka takich Stroopowskich opisów przytoczyłem wcześniej. Po wyjściu z więzienia natknąłem się na kilkudziesięciostronicową broszurę Marka Edelmana pt. Getto walczy9. Oto, co pisze doktor medycyny Marek Edelman, wybitny żydowski działacz socjalistyczny, który był w czasie powstania w getcie jednym z zastępców komendanta głównego ŻOB, Mordechaja Anielewicza: "Olbrzymie pożary zamykają często całe ulice. Morze płomieni zalewa domy, podwórza. Z trzaskiem palą się drewniane stropy, sypią się mury. Powietrza nie ma. Jest tylko czarny, gryzący dym i ciężki, parzący żar. Żar bije od rozpalonych murów, od rozgrzanych do czerwoności nie palących się schodów. To, czego nie mogli zrobić Niemcy, robi teraz wszechmocny ogień. Tysiące ludzi ginie w płomieniach. Swąd palących się ciał dusi oddech. Na balkonach domów, na framugach okiennych, na nie-spalonych kamiennych schodach leżą zwęglone trupy. Ogień wypędza ludzi ze schronów, każe im uciekać z od dawna przygotowanych, 153 bezpiecznych skrytek, strychów i piwnic." Zofia Nałkowska w krótkiej przedmowie do broszury pisze, że tekst Edelmana stanowi "wolny od frazesu protokół zbiorowego męczeństwa". A dalej, że opowiadanie Getto walczy ]est,,autentycznym dokumentem zbiorowej mocy ducha, ocalonej z największej klęski, jaką znają dzieje narodów". Od dnia wręczenia Stroopowi Żelaznego Krzyża I klasy za zasługi "wojskowe" w Warszawie wchodzi on na ścieżkę szczególnych powodzeń, wyróżnień, korzyści materialnych i sławy. Sławy w swoim środowisku, himmlerowskich superbonzów, oraz w kręgach podwładnych, którzy marzą o awansach i dobrach rycerskich na Ukrainie. Jeszcze gdy Stroop gorliwie wykańczał getto warszawskie, przybył do Warszawy (jak wspomniałem w poprzednim rozdziale) SS-Grup-penfuhrer Maksymilian von Herff, jeden z szefów personalnych i wychowawców w sztabie Himmlera. Von Herff odbywał wtedy podróż służbową po Generalnej Guberni i składał raporty oceniające i kwalifikujące SS-owców i niemieckich policjantów wyższych rang. Ten "personalnik i wychowawca", człowiek -jak można przypuszczać -wykształcony i trzeźwy, tak

scharakteryzował Stroopa w maju 1943: "Dobra żołnierska postawa. Typ raczej zamkniętego w sobie oficera. Duże mniemanie o sobie. Politycznie mniej wyrobiony. Jako dowódca SS i policji w swoim okręgu, gdzie punkt ciężkości spoczywa na zadaniach politycznych, niezupełnie na swoim miejscu. Jest typowym żołnierzem, który działa według rozkazu. Jako dowódcy politycznemu brakuje mu trochę horyzontów i wyczucia. Stroop wydaje się czymś więcej, niż jest." Ta charakterystyka zapewne nie zachwyciłaby Stroopa; ale też nie przeszkodziła mu w dalszej karierze. Zresztą von Herff, aby nie pominąć najważniejszej dla zwierzchników Stroopa cechy oficera SS, wierności i posłuszeństwa, dorzucił w formie uzupełniającej adnotacji czysto osobistą uwagę: "Ale dobry chło p!" (Aber ein guter Mann!) KONIEC ROZDZIAŁU XIX. W siódmym germańskim niebie - Przez cztery i pół miesiąca - opowiadał kiedyś Stroop - sprawowałem urząd SS-und Polizeifuhrera im Distrikt Warschau, to znaczy od 19 kwietnia do 13 września 1943, w którym to dniu otrzymałem nominację na Wyższego Dowódcę SS i Policji w Grecji, z siedzibą w Atenach. - Przyznano panu stanowisko równe stanowisku generała Krugera. Piękny awans! Wielkorządca Grecji! Ho! Ho! - Schieike zaświstał z uznaniem. - Nie ośmieliłbym się nigdy - rzekł Stroop - porównywać z generałem Kriigerem, zasłużonym bojownikiem z Alte Gardę. Jednakże mój ateński urząd był analogiczny, jeśli idzie o kompetencje służbowe, terytorialne i polityczne, do krakowskiego urzędu Friedricha Kriigera, Hóhere SS-und Polizeifuhrera Ost. - Tylko że Kruger miał od lat stopień SS-Obergruppenfuhrera, a pan SS-Brigadefuhrera, tak w Warszawie, jak i w Grecji - wtrącił Schieike. 154 Stroop nie lubił, gdy mu przypominano, że ktoś (poza Hitlerem i Himmlerem) był wyżej od niego. Poczerwieniał i natychmiast rzekł z rozbrajającą szczerością: - Niestety, nie wszedłem nigdy do superelity, do zespołu SS-Obergruppenfuhrerów, co było marzeniem każdego SS-manna. U nas nie mówiło się, że SS-mann nosi w tornistrze buławę marszałkowską, lecz patki SS-Obergruppenfuhrera. A były to patki aksamitne z trzema Eichenlaubami i z kwadratową gwiazdką. Mój najwyższy stopień w Schutzstaffein to SS-Gruppenfuhrer. Również miałem trzy Eichen-lauby, ale bez gwiazdki. Kwestie awansowo-personalne nie są jednak najważniejsze... Ważny jest fakt, że w moich oficjalnych aktaci osobowych SS-Hauptamtu okres od 19

kwietnia do 29 czerwca 194; zaliczony jest do służby u generała Katzmanna we Lwowie. Opierają się na tym, mógłbym próbować udowodnić, że nie przeprowadzałen Grossaktion in Warschau... - ...gdyby nie pański raport, który znajduje się w rękach wład; polskich i amerykańskich, oraz seria licznych dokumentów, fotografii afiszy itp. Stroop mruknął: - Tak! Niemiecka skłonność do skrupulatnej dokumentacj i archiwowania mści się w razie niepowodzeń. Rozmawiając o pobycie Stroopa w Polsce w roku 1943, zapytałem w jakiej mierze zajmował się po wysadzeniu w powietrze Wielkie Synagogi (po 16 maja) dalszymi operacjami na terenie getta. - Najważniejszą dla mnie kwestią było całkowite zlikwidowana działań żydowskich. Grupy i grupki ŻOB dawały o sobie zna( atakując, szczególnie nocą, patrole majora Bundtkego. Czasam dochodziło do kilkugodzinnych potyczek. Ale te strzelaniny zdarzaj się coraz rzadziej. Niemniej, aż do końca mego urzędowania w War szawie, Bundtke musiał dwa razy dziennie przesyłać mi meldunk z getta i oceny sytuacyjne. - Równolegle z akcją wojskowo-bojową prowadziliśmy działania porządkujące, które miały na celu przystosowanie terenów byłegc getta do potrzeb przyszłych i bieżących. Ja kładłem nacisk raczej na przyszłość, na powolne, ale uparte przygotowania do budowy nowej dzielnicy wzorcowej, opartej o architektoniczną i urbanistyczną myśl inżynierów niemieckich. - "Jurgen Stroop Allee" - szepnąłem. - Jak by pan wiedział, że namyślałem się nad kolorem takici tabliczek z nazwami ulic i krojem liter. Projektowałem czcionk gotyckie. Ale to był raczej przyjemny odpoczynek. Jeśli idzie o realia to wymagałem od podwładnych, aby uruchomili wszystkie kontakty cywilne, policyjne i wojskowe, wszystkie możliwości szybkiego sproradzenia środków technicznych i więźniów do prac rozbiórkowo-budowlanych i niwelacyjnych w byłym getcie. Udało mi się to, ale częściowo. Natychmiast przekształciłem obóz pracy (który znajdował się na terenie dawnego polskiego więzienia wojskowego przy ul. Zamenhofa) w Konzentrationslager Warschau dla Żydów. Doktor Hahn, doktor Kah oraz gubernator Fischer mało mi pomagali, bo byli zajęci rozwiązywaniem nabrzmiałej według nich sytuacji w "aryjskim" 155 społeczeństwie Warszawy. Musiałem interweniować u Heinricha Him-mlera, który rozumiał i podzielał moje plany. Wydał specjalny rozkaz. Rozwożono mi resztki Żydów z GG i Europy. Praca szła na całego. Obóz był dozorowany przez kierownictwo Pawiaka. Oficjalne jego otwarcie nastąpiło 19 lipca 1943. Rozbudowano go później solidnie [pracowało w nim na przełomie lat 1943/1944

kilka tysięcy specjalistów żydowskich. - Byli tam również Żydzi z Grecji - rzekłem, a Stroop wtedy pobladł. - Jako policyjny wielkorządca Grecji przesłał pan pewną liczbę tamtejszych Żydów do założonego przez siebie obozu w Warszawie. W czasie Powstania Warszawskiego oddział AK (z "Kedywu" okręgu m.st. Warszawy) odbił piątego sierpnia 1944 około czterystu greckich Żydów z tego kacetu 1. Rozmawiałem wtedy z trzema Grekami. Na zapytanie, w jaki sposób ich złapano, odpowiedzieli: "Schwytano nas niespodziewanie w ramach akcji wyławiania greckich Żydów, zapoczątkowanej przez słynnego u nas generała Stroopa." Rozmawialiśmy nieraz o przydatności terenów getta (a właściwie "pustyni ceglano-kamiennej", jak mówił Stroop) dla bieżących celów politycznych Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienst. Kiedyś Stroop, Iwciągnięty w długą i ostrą dyskusję na ten temat, wyznał: - Doktorowi Hahnowi zostawiłem wolną rękę w akcjach prze ciwko stale buntującym się Polakom. Doktor Hahn miał daleko większi wiedzę i doświadczenie polityczne niż ja. Znał problem, teren, ludność nastroje oraz porozumiewał się bezpośrednio z Berlinem i Krakowem Stamtąd otrzymywał sugestie, ale i sam inspirował. W czasie długie rozmowy przy kawie i koniaku, po dobrym obiedzie (było to w końci kwietnia 1943), wyjaśnił mi koncepcję berlińską, to znaczy koncepcji jego, Hahna, zaakceptowaną przez Berlin. Doktor Hahn mówił mnie więcej tak: "Skorzystajmy z Grossaktion dla wykańczania równie; Polaków. W getcie zginęło i będzie nadal ginęło bardzo wielu Żydów Wszędzie poniewierają się tam trupy, więc gdy dojdzie do tego jeszca kilka tysięcy Polaków, to i tak nikt niczego nie będzie mógł sprawdzić.' "Cokolwiek byśmy twierdzili - mówił mi dalej Hahn - dotych czasowe egzekucje na Polakach są kłopotliwe pod względem or ganizacyjnym, transportowym, psychologicznym itp. Poza tym ni( możemy dozorować terenów, na przykład w lasach podwarszawskich gdzie wozi się skazanych Polaków na wykonanie wyroków śmierci Wcześniej czy później jakiś leśniczy lub baby zbierające grzyb) zlokalizują miejsce rozstrzelania. A w getcie nie mamy z tym kłopotów Nikt nigdy nie zdoła rozszyfrować, kogo i kiedy zastrzeliliśmy. Przeciei to teren izolowany (pilnować go będzie major Bundtke), masa dołó\\ i gruzu do przysypywania zwłok. Polacy, słysząc strzały, będą pewni; że to ludzie Bundtkego, walczą z ŻOB-owcami. Niech pan zwróci uwagę, Herr Generał, że opustoszałe getto stanowi i stanowić będzie wspaniałe przedpole Pawiaka, warsztatowe zaplecze Pawiaka z jedn^ bardzo dla nas dogodną cechą: umożliwia tajne działań! a." Przeraził mnie zimny ton w głosie Stroopa, jakiś praktycyzno w fachowo katowskim 156 i grabarskim traktowaniu problemu masowych mordów na Pawiaku. Stroop rozumiał, jakim ułatwieniem dla pawia-kowskiej maszyny ludobójczej były ostatnie fazy walk w getcie oraz późniejsze miejsca straceń w ruinach okalających Pawiak. "Pustynia ceglano-kamienna" stała się w następnych miesiącach bazą egzekucji na więźniach. Powiedziałem:

- Już w początku maja 1943 ludzie doktora Hahna, wyższe instancji dla załogi Pawiaka, rozwalali w getcie swych więźniów i niekiedy osoby przywiezione wprost z miasta. Rozwalali szybko i sprawnie. To wszystko powinno iść na pański rachunek, Herr Generał, bo pan dowodził Grossaktion i cokolwiek się działo na obszarze pańskich walk, obciąża pana. Tym bardziej że Hahn panu podlegał. - Ja, Herr Moczarski, o tym nie wiedziałem. Zresztą mówiłem już, że sytuacja była trudna, że rozjuszeni SS-manni mogli zabijać Żydów bez raportowania o tym, że był rozgardiasz, powszechny bałagan itp. Ale, jak kocham mojego Olafa i pragnę jego szczęścia, przysięgam, że nie miałem pojęcia o sztuczkach doktora Hahna z likwidacją więźniów Pawiaka podczas Wielkiej Akcji. Wiedziałem, że w połowie maja, chyba to było tego dnia, gdy lotnictwo sowieckie bombardowało Warszawę, że tego dnia Hahn wywiózł z Pawiaka do Oświęcimia około pięciuset więźniów...2 - Hahn rzeczywiście wysłał tych więźniów politycznych na śmierć oświęcimską. Zgoda. Ale co się działo i przedtem, i potem? Pan musi o tym wiedzieć, że masowe, terrorystyczne aresztowania Polaków rozpoczęły się w Warszawie, gdy jeszcze trwały walki w getcie. Aresztowania skrupulatnie przygotowywane. Pańscy ludzie walczyli w getcie, trwała Grossaktion, a Hahn umieszczał setki nowych więźniów w opróżnionych po transportach celach. Na tych celach dano napisy ,,Aktion". Pańscy referenci na Pawiaku... - Moi referenci? Pan zwariował?! To byli ludzie doktora Hahna - przerwał Stroop, energicznie i z nutą szczerości. - Ale Hahn podlegał panu, więc pan ponosi również odpowiedzialność za "wzorowe", krwawe i pośpieszne katowanie więźniów na Pawiaku, kończące się masowymi egzekucjami w ruinach getta. - Nie mam takich zarzutów w akcie oskarżenia - ripostuje Stroop. - Nie idzie o stronę formalną, prokuratorską, lecz o stan faktyczny odpowiadam. - Panie Moczarski, tyle razy opowiadałem o doktorze Hahnie, który w praktyce był zupełnie samodzielny. Ustalał działania z Ber linem, z Knigerem oraz z głównym szefem Sicherheitsdienst. Ni' przeczę, że słuchaliśmy jego mądrych rad. Wyróżniał się inteligencja bystrością, rozumem i doświadczeniem. Był grzeczny, taktowny wob& wyższych rangą, zdyscyplinowany, z wielkim darem przekonywani, i talentem argumentacji. Teraz widzę, że nie ja kierowałem Hahnem tylko doktor Hahn mną. - To pan, Herr Stroop, nic nie wiedział, że trupy Żydóv w getcie z ostatnich dni 157 Grossaktion są pomieszane z trupami Polaków więźniów Pawiaka, rozstrzelanych masowo przez podwładnych Hahni i z jego rozkazu? I że nie wszystkie późniejsze trupy z okresu major;

Bundtkego były zwłokami Żydów? Że dzień w dzień podwładn Hahna rozwalali na pański rachunek (lub na rachunek Bundtkego Polaków, chwytanych w dzielnicy "aryjskiej", a likwidowanyci w getcie3. - Nie wiedziałem. - Naprawdę?! Stroop milczy. Schieike także, a mnie nachodzą wspomnień^ najosobistsze. Po chwili mówię, patrząc im w oczy: - Tak działali funkcjonariusze Pawiaka od początku maja 1943 I przez wiele dalszych miesięcy, do Powstania Warszawskiego. Par przygotował miejsce egzekucji dla mojego najmłodszego brata. - To pana brat tam zginął? - jęknął Schieike. - Tak, ale po wyjeździe SS-Brigadeflihrera Stroopa do Grecji W Warszawie szalał wtedy Franz Kutschera, propagator i realizatoi podwójnej metody uśmiercania Polaków: masowymi egzekucjami ulicznymi oraz tajnymi rozwałkami w ruinach getta. Brat mój, Ja pseudonim "Hauser" (dowody na nazwisko "Krawczyk"), podchorąży, młody człowiek, prawnik, nieźle zapowiadający się poeta malarz, został 6 grudnia 1943 roku o godzinie dwunastej w południe aresztowany w kawiarni na Marszałkowskiej, a o siedemnastej trzydzieści trzech ludzi od Hahna rozwaliło go w ruinach getta, blisko Pawiaka. Przerwałem. Blady Stroop miał przymknięte oczy, a Schieike )ółotwarte usta, za którymi widziałem dwa sczerniałe zęby. Cisza. Patrzę w kraty i wolno ciągnące obłoki. Po wielu minutach »troop pyta, ale powieki ma opuszczone: - Powiedział pan, że trzech ludzi od Hahna zamordowało )rata. To znaczy, że zna pan szczegóły egzekucji... - Po co panu te informacje? - przerywam. Rozluźniony upomnieniami, boję się popełnienia nieroztropności. - Niech się pan nie lęka - szepcze Stroop. - Mogę ich znać. Decyduję się szybko i ujawniam: - Mordercami brata byli: SS-Oberscharfuhrer Kurt Engels, SS-Scharfuhrer Kar! Witzke i SS-Sturmmann Alfred Milkę. Wszyscy i wydziału IV A-3d urzędu Ludwika Hahna4. Engels i Witzke z pokoju nr 245, zaś Milkę z pokoju nr 240 przy alei Szucha 25. - Nie obiły mi się o uszy nazwiska dwóch pierwszych - mówi Stroop. - Ale o Alfredzie Milkę, volksdeutschu warszawskim i funkcjonariuszu Sicherheitspolizei, opowiadano mi niedawno.

- Gdzie? Kiedy? - pytam gwałtownie. - Onegdaj zameldował mi znany panu kalifaktor Otto, że Milkę siedzi w celi obok nas *5. Któregoś dnia rozmawialiśmy o generale Stefanie Roweckim "Grocie". Stroopowi 158 "Grot" niezwykle imponował. ** Imponowali mu zresztą wszyscy komendanci główni Armii Krajowej **. Tkwiła w nim mieszanina szacunku dla rangi generalskiej oraz podziwu dla odwagi cywilnej, wiedzy militarnej i umiejętności prowadzenia walki w konspiracji, bez przywileju munduru i sztandaru. Stroop opowiadał, że widział "Grota" w siedzibie doktora Ludwika Hahna przy alei Szucha: - 30 czerwca 1943 doktor Hahn zatelefonował, żebym przyjechał do niego i zobaczył ważną osobistość z polskiej konspiracji właśnie niedawno zaaresztowaną. Odpowiedziałem zniecierpliwiony i zły, że nie będę przyjeżdżać do Hahna, bo jestem SS-und Polizeifuhrerem i niech Hahn (jeżeli uważa, że powinienem zobaczyć więźnia) przywiezie go do mnie. Myślałem, że sprawa dotyczy członka polskiego podziemia, który chce z nami pertraktować. Gdy Hahn wyjaśnił, o kogo idzie, i dodał, że Berlin może "Grota" zabrać wkrótce samolotem do swej dyspozycji, natychmiast pojechałem. Zobaczyłem generała "Grota" w pokoju przyległym do gabinetu Hahna. Przyjrzałem mu się przez otwarte drzwi. Stał frontem do mnie, ale patrzył w okno. Był niezwykle poważny i spokojny. Muszę przyznać, że zrobił na mnie duże wrażenie. Cywil, ale od razu widać, że wojskowy najwyższej klasy. Zmęczony, twarz ściągnięta, lecz dziwnie pogodny w swym spokoju. Panie Moczarski, może nie powinienem panu tego mówić, ale od generała; "Grota", który był wówczas naszym więźniem, bił jakiś majestat. Wszyscy ulegaliśmy temu czarowi. Nikt się nie cieszył, choć byliśmy l bardzo zadowoleni. Mówiliśmy cicho. Nie było mowy o krzykach. Czy pan go kiedyś widział? - Nie. Nigdy - odpowiedziałem. - A ja widziałem pańskiego głównodowodzącego! I tego nigdy nie zapomnę.*** Patrząc na waszego generała zrozumiałem, że nie mundur, odznaki i ordery mówią o walorach generalskich, ale postawa, hart ducha, intelekt i spokój. Jaki on był opanowany, ten wasz "Grot" ***. Choć był naszym śmiertelnym wrogiem, to patrzyłem na niego tak, jak w 1918 roku na feldmarszałka Augusta von Mackensena6. - Ponoszę odpowiedzialność jedynie za Grossaktion in Warschau - tłumaczył się raz Stroop. Zostałem odkomenderowany, jako wojskowy, tylko do przeprowadzenia bitwy o getto. Moja rola skończyła się faktycznie 16 maja 1943. Za wszystko inne odpowiada doktor Ludwik Hahn. Co robiłem po 16 maja? Odpoczywałem, potem wyjeżdżałem do Kętrzyna i Poznania oraz w Sudety. W

czasie tych wyjazdów zastępowali mnie oficerowie z osobistego sztabu. Prowadziłem dość spokojny tryb życia, jeździłem codziennie (gdy byłem w Warszawie) konno w Łazienkach. - Ale pan te treningi kawaleryjskie przeprowadzał dość nieregularnie - wtrąciłem się. - Tak. Doktor Hahn radził, abym miał każdego dnia inny rozkład zajęć oraz aby pewne stałe czynności, jak przybycie i wyjazdy do biura, nie powtarzały się, jeśli idzie o czas i o trasy. Niemiecka systematyczność i nawyki, mówił Hahn, sprzyjają wywiadowi polskiemu, który przy rozpoznanych metodach poruszania się przeciwnika może ustalić przesłanki do skutecznego przeprowadzenia zamachu. 159 Według doktora Hahna, członkowie SS i policji niemieckiej powinni prowadzić życie ,,cygańskie". A więc planowo się spóźniać, nie wyjeżdżać z kwatery codziennie o tej samej minucie, zmieniać miejsca posiłku, odpoczynku, nocowania i zabawy, zmieniać ubrania, auta itp. Niemiec, który stosuje w Generalnej Guberni swe dawne, dobre obyczaje i regularność, wystawia się na sztych polskiemu podziemiu. Dotyczy to szczególnie ludzi na wysokich stanowiskach. "Kto z nas nie przestrzega zasad konspiracji, łatwo może dostać kulę w łeb" - ostrzegał zawsze Hahn. Dlatego jeździłem konno na spacer do Łazienek w różnych porach i dniach. Czy to nie z Łazienkami było związane pańskie niegdyś powiedzenie, że próbował pan w 1943 roku przyczynić się do mojego zgonu? Niech mi pan powie, jak to było z tymi pańskimi usiłowaniami. Bardzo proszę. Stroop wprawił mnie w zakłopotanie. Nie chciałem rozkon-spirować przed nim moich niektórych działań antyhitlerowskich. Opowiadałem co prawda w celi o śledztwach przeprowadzonych przeze mnie w ramach Kierownictwa Walki Podziemnej na terenie m.st. Warszawy przeciwko obywatelom polskim współpracującym z Niemcami, nawet kiedyś wymieniłem niektóre nazwiska zdrajców. Stroop powiedział do mnie kilka razy: Herr "Maurycy" (bo taki miałem pseudonim w KWP). Ale mówić o szczegółach śledzenia Stroopa nie bardzo chciałem. Jednak (może pod wpływem chwilowej miękkości) powiedziałem: - Nie byłem nigdy w oddziałach dywersyjnych czy egzekucyjnych, ani w wywiadzie Armii Krajowej. Działałem w BIP KG AK oraz w KWP. Ale cechowała mnie pewna ruchliwość i spory wachlarz kontaktów osobistych. Znałem szefów akowskiego kontrwywiadu na okręg warszawski7, nawet im czasami po amatorsku pomagałem. Znałem ludzi z wywiadu Delegatury, z Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa8, z komórek wywiadowczych i śledczych rozmaitych organizacji. Znałem niektórych zrzutków polskich, słynnych cichociemnych, oraz strąconych lotników brytyjskich i oficerów alianckich, którzy uciekli z oflagów na terenie Polski. Niech pan nie zapomina, że jestem z zamiłowania i z zawodu dziennikarzem. A dziennikarz to nie tylko pióro, ale przede wszystkim kontakty i umiejętności nawiązywania stosunków z ludźmi. Urodziłem się w Warszawie i tu

ukończyłem studia, miałem więc sporo znajomości w wielu kręgach społecznych. Znałem też kelnerów, kucharzy i restauratorów. Stad możność dotarcia za kulisy "Adrii", w której pan niestety nie byw^ł. Miałem też dobre stosunki z dwoma Polakami z personelu ogrodniczego Łazienek. Gdy było trzeba, informowali, co się tam dzieje. - Pewnego dnia - ciągnę dalej - dobry znajomy (nie znałem jego nazwiska) zaczął rozmowę o panu. Mieliśmy takie same opinie i pragnienia: Stroopa trzeba zlikwidować. Wted\ spytał, czy bym mu nie pomógł w realizacji tego zamierzenia. Zgodziłem się. Znałem pewną akcję antyhitlerowską, którą przeprowadził skutecznie i bezbłędnie. Była to koronkowa robota. Więc zgodziłem się i zacząłem badać pański tryb życia. "Znajomek" (taki dajmy mu pseudonim) powiedział, że pan nieregularnie wychodzi z domu, z alei Róż, róg Alei Ujazdowskich, że pan nie 160 bywa w knajpach, że pan ,,stale krąży", a gdy pan jest gdzieś oficjalnie, to chroni pana mocna obstawa. Ale "Znajomek" powiedział też, że pan jest "zwariowanym koniarzem" i że urządza pan sobie często konne przejażdżki po Łazienkach. To ja do mych zaufanych ludzi pracujących w tym parku! Łazienki nie były łatwym dla nas terenem. Duża załoga niemiecka, częste patrole, psy, wzmożona czujność. Po kilku dniach odpowiedziano mi, że owszem, przyjeżdża pan konno do parku i odbywa tam treningi jeździeckie, ale nigdy sam. Czasami z luzakiem, innego znów dnia w towarzystwie kilku SS-owców. Kombinowaliśmy, w jaki sposób zgrać wszystkie elementy przyszłego zamachu na pana, żeby nie narażać własnych ludzi. Przecież oni nie mogli godzinami wyczekiwać. Akcję można było zrobić tylko z doskoku, to znaczy wtargnąć błyskawicznie, choć wolnym krokiem, do parku, zastrzelić jednym pociskiem pistoletowym o dużym kalibrze i natychmiast się wycofać którąś z opracowanych dróg ucieczki. Akcja nie mogła trwać dłużej niż 3-5 minut. Jak to zrobić, gdy nie mogliśmy ustalić terminów pańskich konnych przejażdżek?! ,,Znajomek" i ja oraz na pewno jeszcze inni ludzie od "Znajomka" próbowali różnych metod. Chciałem pana zobaczyć na własne oczy, bo "Znajomek" pokazał mi tylko pańską fotografię z działań w getcie. - Jak ją zdobył?! - krzyknął. - Zdjęcia były tajne! Na to Schieike: - Niemcy mają manię fotografowania. SS-owiec zrobił zdjęcia i wywołał u polskiego fotografa, który wręczył "Znajomkowi" odbitki. - Chciałem więc pana zobaczyć - opowiadam dalej. - Musiał pan rano wyjeżdżać z pałacyku przy alei Róż, to chodziłem codziennie o tej porze, jak urzędnik do biura, Alejami Ujazdowskimi i raz pana spostrzegłem na rogu Alei. Nie mogłem się zbytnio przyglądać, bo pańska obstawa bystro toczyła oczami. - Czy pan się wtedy trochę bał? - pyta Stroop. - Miałem prawdziwe niemieckie papiery urzędnika przemysłu zbrojeniowego. Ale każdy się boi w niebezpiecznej sytuacji. Umiałem szybko się opanowywać. Szkoda, że pan nie bywał w "Adrii", panie

generale. Stroop spojrzał podejrzliwie. - Nigdy tam nie byłem, w przeciwieństwie do von Sammerna - odpowiedział - choć treuhanderka namawiała gorąco, żebym ich odwiedził. Do tej meliny nie poszedłbym. To przecież w "Adrii" wasz Chrystus zastrzelił trzech naszych oficerów? - Chrystus? - Myśmy mówili "Chrystus", bo on się podobnie nazywał. - Wiem! Idzie o Jana Krysta, żołnierza z "Kedywu". Zlikwidował w "Adrii" trzech oficerów SS i tam zginął w maju 19439. - O ile pamiętam - rzekł Stroop - jeden z tych zabitych przez Krysta SS-flihrerów uczestniczył w likwidacji getta. Ale ja, mimo ostrzelania przez AK mego samochodu za Łomżą, nie zginąłem od waszej kuli za Grossaktion in Warschau. - Nie wszystkie akcje likwidacyjne udawały się. To jasne - odpowiedziałem. Podczas tej rozmowy Stroop nie był spokojny. Budziła się w nim nagła nieufność, potem ulga, potem nienawiść, wreszcie strach. W tej godzinie nie byliśmy 161 "solidarnymi" więźniami. Byliśmy znowu przeciwnikami. - Bałem się wtedy, za Łomżą - rzekł Stroop. - Jechałem autem z Warszawy do Wolfschanze, do kwatery głównej Adolfa Hitlera10, przez Łomżę, gdzie miałem konferencję z SS-Obergruppenfiihrerem Oswaldem Pohiem w związku z dewizami, złotem i biżuterią zdobytymi w czasie Grossaktion in Warschau. Jechaliśmy w dość pogodnym nastroju, nawet byłem wesoły, bo u Pohia znalazłem pełne zrozumienie i uśmieliśmy się razem z plotek o rzekomych nadużyciach przy rejestracji zdobyczy pożydowskiej. - Auto wjechało właśnie w kompleks lasów. Jednak ta droga leśna nie ciągnęła się dłużej niż pięćset metrów. Wyjeżdżaliśmy na otwartą równinę, a tu szofer hamuje, ponieważ na trasie leży powalone drzewo. Omijamy je z wolna i raptem słyszę, jak w samochód uderzają pociski pistoletów maszynowych. Adiutant krzyknął. Dostał postrzał w lewe ramię. Myśmy przykucnęli, szofer dodał gazu aż do deski i z największą szybkością pojechaliśmy dalej. Po kilometrze kazałem stanąć. SS-mann z pocztu ochronnego wyciągnął bergmanna. Wskazałem mu cele (z daleka było widać figurki paryzantów uciekających do lasu), puściliśmy za nimi kilka serii i ruszyliśmy z kopyta do najbliższego miasteczka. Zanim złapaliśmy połączenie telefoniczne, dywersanci dokonali na tej samej drodze wewnątrz lasu zamachu na samochód, w którym jechał generał Wehrmachtu. Ten generał został zabity, jego adiutant także. Akowcy (bo okazało się później, że to był wasz oddział partyzancki) zabrali generałowi teczkę ze specjalnymi rozkazami i tajną dokumentacją. Heinrich Himmler wściekł si^ i nakazał akcję pacyfikacyjną. Oddział partyzancki zdołał uciec w głębokie lasy

Białostocczyzny. Tylko konfidenci donieśli nam, jaki jest pseudonim dowódcy oddziału, oraz stwierdzili przynależność zamachowców do AK. - Nie wiem, czy zamach był przygotowywany na mnie, czy na tamtego generała. Ale przypominam sobie, że na ostatnim naszym postoju przed zamachem chłopi obserwowali zbyt natarczywie moje auto i mój mundur. Białostocczyzna, mimo że formalnie należała do Reichu, była terenem dla nas bardzo kłopotliwym. Nadprezydent, Gauleiter Erich Koch, skarżył się wielokrotnie, że trudno mu jeździć na polowania w białostockie lasy, gdyż wbrew pozornemu spokojowi, oddziały akowskie są tam silne, choć bardzo utajone. - Po co pan jechał do Wolfschanze? - pytam. - Z polecenia SS-Reichsfuhrera miałem się tam zameldować u generała SS Karla Wolffa, który był oficerem łącznikowym Heinricha Himmlera w kwaterze głównej Adolfa Hitlera, oraz złożyć specjalny raport o wynikach Grossaktion in Warschau, o niektórych sprawach związanych z walkami w getcie oraz o przyszłości terenów pogettowych. - Czy łatwo się było panu dostać do Wolffa? - Oczywiście, że łatwo, bo byłem wezwany i miałem odpowiednie dokumenty. Ale samo przebrnięcie przez siedem łańcuchów straży otaczających Wilczy Szaniec trwało bardzo długo. - Dlaczego pan mówi o siedmiu łańcuchach straży? Podobno były tam tylko trzy 162 kręgi służby ochronnej? - pytam. - Mówię o siedmiu łańcuchach, bo przez tyle przechodziłem.! Pierwszy łańcuch legitymował bardzo skrupulatnie i zawiadamiali telefonicznie dalsze wachy. Straż następnego łańcucha była ubrana w mundury lotnicze i tam po sprawdzeniu personaliów odebrano nam broń palną. Przez następne trzy łańcuchy straży przejeżdżaliśmy po wylegitymowaniu się i pobieżnym zrewidowaniu całego auta. Na przedostatnim łańcuchu towarzyszący mi oficerowie musieli wysiać i czekać na mnie. Auto zostało jeszcze raz dokładnie zrewidowane, a potem szofer podwiózł mnie pod ostatni posterunek strażniczy. Około stu metrów przed tym posterunkiem auto musiało zatrzymać się przed szlabanem. Wysiadłem. Szoferowi kazano skręcić w bok na niejsce postojowe, a ja poszedłem na piechotę do domku ostatniego, wewnętrznego łańcucha straży. Tam mnie znów wylegitymowano, zrewidowano wszystkie kieszenie, zabrano do depozytu szpadę honorową SS (jechałem w pełnym uniformie służbowym) oraz scyzoryk i nożyczki do paznokci. Przyznam, że byłem wściekły, ale oficer, który mnie poprowadził do domku alpejskiego, w którym kwaterował generał Wolff, wytłumaczył mi w sposób pełen galanterii, że przykre dla gości ceremonie są koniecznością państwową. - Jak wyglądało to osiedle Hitlera? - pytam z zaciekawieniem.

- Wilczy Szaniec ukryto w głębi gęstych lasów, z dala od ludzkich domów. Wszędzie drzewa wysokie. Ogólny koloryt dość posępny. Wszystko tonęło w cieniu i tylko czasami słońce przedzierało się przez korony drzew. W lesie stały niewinne domki alpejskie, drewniane. Całość wyglądała na dekorację teatralną. Ale każdy z tych domków miał głęboko w ziemi betonowy bunkier, którego żadna bomba by nie przedziurawiła. Osiedle wyposażono w potrójną sieć elektryczną, w centralne ogrzewanie i wszystkie najnowocześniejsze urządzenia mieszkalne oraz biurowe i kulturalne. Ścieżki między domkami wygracowane. Miały te domki wyglądać sielsko i letniskowe, a więc pogodnie. Ja jednak odczułem jakiś smutek (tylko raz usłyszałem głos ptaka). - A jak pana przyjął generał Wolff? - Niesłychanie przyjemnie. Miał widać o mnie niezłą opinię, a poza tym myślę, że był zadowolony, iż mógł porozmawiać z kimś z zewnątrz, ze świata pól i słońca. Generał Wolff łatwo nawiązywał kontakt z rozmówcą i posiadał swoisty wdzięk. Adolf Hitler go lubił za takt i skromne zachowanie się. Heinrich Himmler czuł do Wolffa słabość. Kari Wolff to, według opinii naszych kręgów, poufny doradca SS-Reichsfuhrera. Był człowiekiem specjalnego zaufania, bo tylko taki mógł pełnić odpowiedzialną służbę łącznikową między dwoma największymi ludźmi Trzeciej Rzeszy. Charakterystyczne, że Heinrich Himmler zwracał się najczęściej do swego doradcy: "Wółfchen" (wilczek). - Czy generał Wolff czymś pana poczęstował? - Oczywiście! Kari Wolff był człowiekiem do wypitki i do wybitki. Lubił koniak, czarną kawę, śpiew i ładne kobiety. Nie gardził dobrym jedzeniem. A tu, w Wolfschanze, musiał się dostosować do reżimu 163 nakazanego przez Adolfa Hitlera. A więc surowość prawie klasztorna, żadnych alkoholi, bo Adolf Hitler żądał (i słusznie) pełne trzeźwości zawodowej. Wolff korzystał z pewnych "uciech życia" szynki, kawy, koniaku i sznapsa), kiedy przyjeżdżali do niego goście. Gdy wszedłem do jego gabinetu, przywitał mnie, wstając, i zaraz rzeki "Lieber Stroop! Przecież pan, generał frontowy, przyzwyczajony jes do sznapsa, kawy i mięsa. Toteż przygotowałem dla pana poczęstunek jak pan o to prosił." Wolff roześmiał się i szepnął mi do ucha: "Tylk( przy takich gościach, jak pan, jestem zwolniony od surowego reżimi Wilczego Szańca." - A o czym panowie konferowali, jeśli wolno wiedzieć? -pytam z więzienną "galanterią". - O rezultatach wielkiej akcji, którą Wolff w imieniu Adolfę Hitlera bardzo pochwalił. Następnie odpowiadałem na pytania dotyczące dziwnego postępowania lubelskiego dowódcy SS i policj Odiia Globocnika. Powiedziałem wszystko, co wiem o tym SS-owcu H Wolff zatarł ręce i powiedział: "No! to Globocnik, ten łobuz i złodziej musi skończyć karierę." Następnym punktem rozmowy była sprawa wykorzystania terenów po byłym getcie w Warszawie. Wolff pokażą plan przyszłego osiedla oraz zaakceptował wszystkie moje dotych czasowe posunięcia. "Ten pomysł

doktora Hahna z egzekucjam polskich bandytów w ruinach getta obok Pawiaka jest całkieir dowcipny. Co prawda, ja bym nigdy osobiście nie zasypywał polskict trupów miałkim gruzem z domów żydowskich w getcie, ale rozumieli wasze racje i dlatego akceptuję te metody." - A o pańskiej przyszłości nic Wolff nie mówił? - Co do mojej rangi to dziwił się, że jeszcze jestem tylkc SS-Brigadeflihrerem. Dał do zrozumienia, że wkrótce odpowiedni pisma awansowe zostaną przesłane do parafy w kancelarii Adolfa Hitlera. Niestety, Wolff się pomylił, bo dopiero gdy opuszczałem Grecję, zostałem mianowany, w listopadzie 1943, SS-Gruppenfuhrerem i generałem-leutnantem policji. Ale co do przeniesienia na stanowisko Wyższego Dowódcy SS i Policji, to obietnice Wolffa szybko się zrealizowały. Musiała być już sprawa zadecydowana, bo generał Wolff zaznajamiał mnie z tajnikami polityki na Półwyspie Bałkańskim, z kluczowymi problemami sytuacji w Grecji oraz z projektami nowych pociągnięć Adolfa Hitlera wobec rządu w Atenach. Wolff dał mi przy tym mnóstwo praktycznych rad, między innymi, jak postępować z arcybiskupem ateńskim, z premierem, z ministrem spraw wewnętrznych, jak zachowywać się wobec kobiet greckich i jakie mundury muszę sobie sprawić (np. generalski uniform niemieckich wojsk tropikalnych). Po kilkugodzinnej rozmowie generał Wolff odprowadził mnie do wachy i pokazał po drodze alpejską chatkę Adolfa Hitlera. Przechodziliśmy obok niej wyprostowani i sprężystym krokiem. Obciągnąłem przedtem mundur i posprawdzałem, czy wszystkie guziki są zapięte. - Przenocowaliśmy w Olsztynie. Następnego dnia wróciłem do Warszawy, ale już inną drogą, nie przez Łomżę. 164 Stroop miał bardzo dobrą opinię o warszawskiej straży pożarnej. Dziwiło mnie początkowo jego zainteresowanie tą formacją, ale później zrozumiałem ową szczególną przychylność do strażaków. Miały w niej udział chłopięce pragnienia Stroopa, żeby zostać strażakiem. Opowiadał mi wielokrotnie o konnych wozach straży ogniowej, pędzących do pożaru po uliczkach Detmoldu. ,,Konie w galopie, w cwale! Spod kopyt - iskry! Rozwiewają się ufryzowane grzywy i ogony. Pęd, turkot, dzwonienie, tętent, parskanie spienionych koni. Przy beczkowozach, pompach i drabinach strażacy. Silni, młodzi, odważni, z toporkami przy pasach. Sprawni jak cyrkowcy!" Gdy był jeszcze uczniem szkoły podstawowej, za szczyt swojej kariery życiowej i marzeń najskrytszych uważał osiągnięcie takiej funkcji strażackiej, która by mu pozwalała pędzić konno na czele kawalkady straży ogniowej, gwiżdżąc na specjalnym gwizdku, aby się ludzie rozchodzili na boki. Myślę, że i jego Mutti, gdy była panieneczką, także marzyła o mężu strażaku. W Alejach Ujazdowskich Stroop odbierał defiladę warszawskiej straży ogniowej. Przypominam, że przedwojenna straż ogniowa była instytucją komunalną. Po wejściu Niemców do

Warszawy wcielono ją "zgodnie z tradycjami i prawem niemieckim" do policji. Podlegała więc Stroopowi i na jego rozkaz zaprezentowała się w uroczystej defiladzie. - Staliśmy w trójkę na trzech podwyższeniach - opowiadał z zachwytem Stroop. Ja w środku (trochę wyżej niż pozostali), po mojej lewej ręce komendant garnizonu warszawskiego, generał Wehr-machtu, po prawej - szef Policji Ochronnej. Niżej adiutanci, sztab i liczni goście, między innymi zastępca gubernatora Fischera. Rozległy się hejnały trębaczy, potem orkiestra dęta zagrała marsza. Od strony placu Trzech Krzyży zbliżały się wolno auta straży ogniowej. Strażacy, ogoleni i wystrzyżeni, ogorzali na twarzy, miny marsowe, w hełmach. Uniformy i sprzęt wypucowane na glans. Strażacy trzymają się prosto i mocno. Na rozkaz dowódcy skręcają głowy w moim kierunku i patrzą z oddaniem na swego warszawskiego najwyższego zwierzchnika. Ja ich pozdrawiam jak najserdeczniej. Czułem, że mogę na tę formację policyjną całkowicie liczyć. Że będą bronili przed żywiołem wszystkie domy warszawskie: i polskie, i niemieckie! Szczególnie uderzył mnie żołnierski i oddany wyraz twarzy ich dowódcy, który wyglądał na zahartowanego w bojach zawodowego oficera. Wydałem specjalny rozkaz pochwalny dla warszawskiej straży ogniowej i poleciłem przydzielić strażakom podwójne premie żywnościowe i tytoniowe. Schieike nagle odwrócił się od nas, podszedł do drzwi, wyjął kawałek płótna (które zastępowało mu chusteczkę do nosa) i zaczął wycierać twarz. Podszedłem, bo myślałem, że się czymś zakrztusił, a tu widzę, że Schieike ledwie może powstrzymać się od chichotu. Po kilku minutach strażnik zabrał Stroopa na spacer, a Schieike zaczął ryczeć ze śmiechu i postękiwać wesoło, aż dostał czkawki. Żaden z nas nigdy nie powiedział Stroopowi, że 90 procent strażaków, wraz ze swymi dowódcami, to Polacy, żołnierze konspiracji antyhitlerowskiej. A on wielokrotnie podkreślał wierność 165 warszawskiej policji przeciwpożarowej. Często opowiadał Stroop o swoim wielopokojowym apartamencie na pierwszym piętrze pałacyku przy alei Róż pod numerem 2. - Miałem tam wielką sypialnię, okna jej wychodziły na południowy zachód. Salon zaś, gabinet służbowy oraz wspaniały komplet łazienek znajdowały się od strony parku Ujazdowskiego. Schody marmurowe, czystość wzorowa i stylowe meble. Ale co najbardziej lubiłem w moim mieszkaniu, to zespół urządzeń kąpielowych. Takiej glazury na ścianach i aparatury wodociągowo-prysznicowej nigdy w życiu nie widziałem. Wszystkie rury i przewody, grubo niklowane, błyszczały srebrem. Automatyczne urządzenie do regulowania temperatury strumienia wodnego, wymyślne wanny, bidety, kilka rodzajów pryszniców - sprawiały rozkosz. To musiał być bogaty i nowoczesny człowiek ten, kto zafundował sobie kiedyś takie urządzenie łazienkowe. - Gdy po godzinnej kąpieli i masażach wodnych - ciągnął rozmarzony Stroop nałożyłem szlafrok o barwach SS (to znaczy czarno-biały) i poszedłem odpocząć w klubowym

fotelu, przy okrągłym stole, na którym błyszczała kryształowa karafka z koniakiem i szerokie kieliszki, gdy odetchnąłem najświeższym w Warszawie powietrzem z parku Ujazdowskiego, to mimo wojny wydawało mi się, że jestem w siódmym germańskim niebie. KONIEC ROZDZIAŁU XX. Marmurowa ambasada i żydowskie dywany - Pojechałem do Aten z wyraźnymi dyrektywami Heinricha Himmlera, a więc i Adolfa Hitlera, aby wzmocnić system bezpieczeństwa w Grecji - powiedział Stroop. - Rząd tamtejszy współpracował z nami, lecz ich resort spraw wewnętrznych nie panował nad sytuacją. A tu położenie napięte. Mussolini upadł 25 lipca 1943 i wiedzieliśmy, że marszałek Badoglio prowadzi tajne pertraktacje z aliantami o separatystyczny pokój. Po konferencji z generałem Karlem Wolffem w Wilczym Szańcu na Mazurach pojechałem do Berlina. Tam przeprowadziłem wiele rozmów ze znawcami spraw bałkańskich. - Znów pan generał musiał się uczyć i studiować - wtrącił Schieike. - Tak. Średnio wyżsi sztabowcy z centrali SS powariowali z naukowymi opracowaniami, notatkami, memorandami. Kazali wszystko czytać! Wkuwałem się o tej Grecji w berlińskim Furstenhof--Hotel, gdzie przydzielono mi wspaniałą kwaterę. - W Berlinie zdenerwowanie. Włosi znów zamierzali nas zdradzić i SS-Reichsfuhrer zabezpieczał (na rozkaz Adolfa Hitlera i prośbę von Ribbentropa oraz generalicji) jaki taki spokój na wschodniopołu-dniowej flance Europy. Szczególnie OKW nalegało, aby odciążyć wojsko w Grecji, zwalniając je od nadzoru cywilnookupacyjnego i ustanowić urząd Hóhere SS-und Polizeifuhrera z siedzibą w Atenach. Wtedy Heinrich Himmler wyznaczył mnie na to stanowisko i w początku września 1943 (bodaj, że pierwszego) opuściłem Berlin samolotem wraz z 166 jedenastoma współpracownikami. - Przyjemna podróż - wtrącam. - Alpy, nizina węgierska i góry bałkańskie pięknie wyglądają z lotu ptaka. Eskapada była jednak dość niebezpieczna, bo nad Jugosławią (pierwszy etap podróży to Belgrad) pojawiły się samoloty alianckie, a nisko lecieć nie mogliśmy, gdyż partyzanci jugosłowiańscy dysponowali lekką artylerią przeciwlotniczą i bateriami zenitowych ciężkich karabinów maszynowych. - Luftwaffe was nie chroniło? - Przydzielono nam wojskowy samolot komunikacyjny. Ciężka maszyna i nie najszybsza. Komendanci lotnisk zostali powiadomieni, że leci ważny samolot, i wysyłali do jego ochrony po dwa myśliwce. Piloci "messerschmittów" podawali nas sobie "ze skrzydeł do skrzydeł" i wylądowaliśmy bez przeszkód w Salonikach, a przedtem w Belgradzie. - Który kraj był, według pana, bezpieczniejszy dla Niemców? Jugosławia czy Polska?

- Trudno powiedzieć. Miasta w Jugosławii, szczególnie w Kreacji i Słowenii, nie były beczką dynamitu jak Warszawa. Belgrad stosunkowo spokojny. Tam czuwał nasz potężny garnizon. Ale teren, górzysta prowincja, to królestwo partyzantów. Nigdy bym się nie ośmielił wyjechać samotnie lub w kilka samochodów osobowych na drogi Jugosławii, zwłaszcza Serbii, Bośni, Hercegowiny i Czarnogóry. - Właśnie w Belgradzie dowiedzieliśmy się, że Badoglio podpisał zawieszenie broni z aliantami. Rozwścieczyło to nas. "Makaroniarze" zawsze tacy. Badoglio i jego ludzie nigdy nie mogliby służyć w SS, gdyż nie odczuwali piękna zawartego w kanonie: "Meine Ehre heisst Treue". - Badoglio starał się pozostać wiernym swemu krajowi - powiedziałem. Grecja zawsze była dla mnie symbolem piękna. Nie znałem jej, ale nasiąkłem kultem dla tego kraju, przekazanym przez ojca. Więc rzekłem do Stroopa (a właśnie niebo za kratami było, myślę, greckie, jak błękitna szyba): - Zazdroszczę panu tej podróży. Nie urzędu, ale tego, co pan widział. Olimp, Akropol, grecki brzeg, wyspy i wysepki, Cyklady, Sporady, Eubea, Kreta, półwyspy, przylądki, barwa wody i powietrza. - Co pan tak miękko mówi o Grecji! - zwraca się do mnie Schieike. - Herr Moczarski ma rację - odpowiada Stroop. - Uroczy kraj! Dzikie wnętrze, góry często gołe i niewygodne dla turystów... Poszarpana linia brzegowa, skalista i górzysta, tysiące zatok, przesmyków, wysp, światło, łagodny klimat. Ziemia bogów. Raz pojechałem autem do przylądka Sunion, pięćdziesiąt kilometrów na południe od Aten. Cypel trawiasty, wyniesiony nad płytę morza. Tam ruiny świątyni Posejdona, jak latarnia dla żeglarzy. Był wczesny ranek. Zefir od Cyklad, morze niebieskie, perłowe, zielone, nasycone słońcem. Woda przezroczysta, jak nigdzie w Europie (chociaż przy wyspie Hydra jest czystsza). Zbiegłem kamienistą ścieżką do morza. Zdjąłem generalską kurtkę tropikalną i polałem twarz i szyję kryształową wodą. Grecja... Grecja, jak słoneczny sen dziecka... 167 Czy Stroop użył przytoczonych słów i określeń, nie wiem. Jednak tak jego wypowiedź słyszałem i odebrałem; jego relację o przeżyciach na przylądku Sunion przy świątyni Posejdona, jego opowieść - mordercy Żydów na Ukrainie i w Warszawie. - Heinrich Himmler wysłał mnie do Grecji - rzekł Stroop - bo przemawiały za mną zdolności organizacyjne... - ...i zasługi przy likwidowaniu getta w Warszawie - dodałem. Stroop nie zaprzeczył, ale i nie potwierdził. Trochę zmarkotniał. Po kilku chwilach na jego twarzy pojawiło się zadowolenie. - Tak! Grossaktion in Warschau przyczyniła się do rozpowszechnienia w czołówce NSDAP i SS dobrej opinii o mnie. Stałem się znany w braterskim kręgu SS-owców. Adolf Hitler, jak wspomniał generał Wolff, również pochwalił mnie za robotę w Warszawie.

- Panie Stroop - zapytałem - dlaczego używa pan terminu Grossaktion in Warschau, a nie Grossaktion Warschau. Przecież to drugie sformułowanie byłoby zgodne z waszym językiem partyjno--wojskowym. - Wiem - odpowiedział Stroop - że niektórzy używają terminu Grossaktion Warschau. Ale jest to określenie, według mnie, błędne. Akcja w getcie obejmowała przecież jedną dzielnicę Warszawy. Jeżeli byśmy do likwidacji getta zastosowali określenie Grossaktion Wars-chau, to jak byśmy nazwali inne wielkie operacje, na przykład oblężenie Warszawy w 1939 lub Powstanie Warszawskie 1944? I rok 1939, i rok 1944 dotyczył całej Warszawy, a moja akcja tylko, powtarzam, części jej terytorium i ludności. Dlatego uważam dzisiaj (choć przedtem inaczej myślałem), że trafniej przylega do rzeczywistości termin Grossaktion in Warschau. - W Belgradzie czułem się nie najlepiej. Zmęczyła mnie podróż samolotem i wyjątkowo duszne dni. Ciśnienie zmieniało się z godziny na godzinę. Odbyłem wiele konferencji i narad z czołowymi dowódcami wojsk i policji w Jugosławii. Generałowie Wehrmachtu i SS-owcy z SS-Gruppenfuhrerem Meytzerem (o ile dobrze pamiętam nazwisko)1 podnieceni sytuacją. Włoskie wojska zdradziły, a były najbliższymi sąsiadami od północy i na wybrzeżu dalmatyńskim. Nasza marynarka w wąskim Adriatyku nie przedstawiała dużej siły. Ponadto Włosi siedzieli w Albanii, no i w Jugosławii. Naradzaliśmy się, jak zażyć Włochów z mańki, zneutralizować ich bez strat dla nas i nie dopuścić, żeby niektóre włoskie oddziały przeszły na stronę partyzantów jugosłowiańskich albo przekazały im swą broń, środki transportowe i zaopatrzenie. Nasi obawiali się wzrostu napięć w miastach jugosłowiańskich i wybuchu ogólnokrajowego powstania. Ja w tych rozmowach byłem zwolennikiem twardego kursu wobec Jugosłowian. Na to mi jeden z generałów Wehrmachtu spokojnie, lecz złośliwie powiedział: "Tutaj to może pan nam radzić twardy kurs, bo cały kraj jest przeciwko nam, z wyjątkiem Ante Pavelića i jego kroackich ustaszowców. Ale w Grecji sytuacja skomplikowana. Tamtejszy rząd współpracuje z nami, tolerujemy ich swoisty liberalizm i będzie pan musiał zachować pozory wspólnego frontu ideologicznego i politycznego." 168 - Zostawiłem niebezpieczną Jugosławię - opowiada Stroop - i jej trudne problemy. Polecieliśmy do Salonik. Po drodze zostaliśmy ostrzelani partyzanckim ogniem przeciwlotniczym. Miałem trochę stracha, bo w dodatku na horyzoncie ukazał się wrogi samolot. Ale nie zaatakował. - Na lotnisku w Salonikach, które są jednym z najważniejszych punktów strategicznych wschodnich Bałkanów, powitał mnie generał--porucznik Loehr. Zaniepokojony sytuacją, charakteryzował w ciemnych barwach trudności, jakie ma armia ze społeczeństwem i administracją grecką. Nie wykluczał niebezpiecznego obrotu spraw. Lękał się wybuchu powstania w Salonikach, zorganizowanego przez proletariat portowy w porozumieniu z partyzantami w Macedonii. "Grecka partyzantka komunistyczna - meldował Loehr - ma oparcie w terenie. W miastach zaś, najsprytniejszych aktów sabotażu dokonują dywersanci podziemnych

organizacji prawicowych i centrowych, powiązanych z Anglikami. Jeżeli pan, Herr Hóhere SS-und Poli-zeifuhrer nie zmontuje silnego aparatu policyjnego przeciw zanar-chizowanej ludności, to uniemożliwi nam pan przeprowadzenie ważnych planów militarnych, zabezpieczających południowo-wschodni teatr wojny." - Saloniki są malownicze. Niezły port cywilny i wojskowy, trochę przemysłu, nasze duże zakłady metalowo-naprawcze oraz ciekawe zabytki. Po rozmowach zwiedziliśmy miasto. Podobała mi się chrześcijańska świątynia Świętego Jerzego. Styl romański, ciężki, warowna budowla w typie kościoła-rotundy. Obok smukły minaret. - Przed odlotem zapewniłem generała Loehra, że wezmę pod szczególną uwagę zabezpieczenie spokoju w Salonikach. - Jadąc do Aten, zboczyliśmy na zachód, bo chciałem obejrzeć słynny Olimp. Tam przecież urzędował, według mitów starogreckich, bóg Zeus, to znaczy nasz pragermański Wotan. Góra okazała i poważna. Szczyt ośnieżony. Pilot zatoczył rundę wokół Olimpu; mogliśmy go obejrzeć ze wszystkich stron. W dalszej drodze stwierdziłem, że tereny greckie świetnie się nadają do wojny partyzanckiej i mogą sprawić niemałe kłopoty regularnej armii. Doszedłem do wniosku, że jedyną dla nas metodą będzie doprowadzenie do pełnej kontroli wybrzeży morskich, głównych miast i dolin Grecji. - Ateny. Rozległe, białe miasto na wzgórzach, przedmieścia w ogrodach. Powietrze przejrzyste, więc zbliżając się do Aten widziałem liczne wysepki i zarysy wielkich wysp. Woda koloru farbki, wyspy szarozielone. - Natychmiast po przyjeździe odbyłem długą konferencję z dowódcą niemieckich sił okupacyjnych w Grecji, generałem lotnictwa Speidlem. Jego pogląd na sytuację był podobny do opinii generała Loehra. Wyraził zadowolenie z mojego przyjazdu i prosił o natychmiastowe działanie. Wskazywał na groźne nastroje i złą sytuację gospodarczą ludności, na wpływy obcych agentur (angielskich i radzieckich) w antyhitlerowskim ruchu podziemnym oraz na chwiejność, dwulicowość, skorumpowanie rządu greckiego i części tak zwanych sfer wyższych. Po rozmowie z generałem Speidelem przeprowadziłem odprawę z ludźmi mojego sztabu przybyłymi z Berlina i z kierownikami dotychczasowych ekspozytur Sicherheitsdienst, Głównego Urzędu 169 Bezpieczeństwa Rzeszy, Sicherheitspolizei i Abwehry. Podałem im w skrócie najświeższe, tajne informacje oraz wytyczne i dyrektywy Heinricha Himmlera. Z troską wysłuchałem relacji o masowych strajkach w rozmaitych miejscowościach od czerwca 1943 roku. Szczególnie uderzył mnie trzynastodniowy strajk w Pi-reusie, zakończony ustępstwami rządu greckiego. Również robotnicy wygrali strajk w mieście Patras na Peloponezie. Bardzo niepokojący wydał mi się solidarnościowy strajk pracowników umysłowych (państwowych i prywatnych) oraz robotników w mieście Kalamata. Gdy dowiedziałem się, że 22 lipca 1943 demonstrowało w Atenach l trzysta tysięcy ludzi (trzydzieści trupów, dwustu rannych, pięciuset uwięzionych), to się wziąłem za głowę. Wszystkiemu winna nieudolna administracja okupantów włoskich.

- Włosi ujawnili w Grecji - stwierdził Stroop - zupełny brak talentów organizacyjnych, bezideowość i rozluźnienie moralne. Nie umieli poradzić sobie z Grekami, mimo przewagi liczebnej i materialnej. Mussolini błagał Adolfa Hitlera o pomoc zbrojną. - Przy opanowaniu Krety odznaczył się nasz słynny bokser Max Schmeling przypomniał raz Gustaw Schiełke. - Max Schmeling - odparł ze złością Stroop - brał udział w desancie spadochronowym na Kretę. Opinia publiczna uważa go za bohatera, bo pamięta jego sukcesy bokserskie, a zapomniała o porażce w USA, gdzie w pierwszej rundzie przegrał rozreklamowany przedtem mecz. Schmeling zachował się w Grecji jak tchórz, a nie jak hitlerowiec i Fallschirmjager2. Nie miał aparycji nordyka. Czarny, owłosiony. Jego żona, aktorka czeska, ponętna blondynka Anny Ondra, dostroiła się w kombinatorstwie do mężusia boksera. Jak opowiadał szef Abwehry w Atenach, Maxa Schmelinga powinno się rozstrzelać za tchórzostwo, niesubordynację i kanty na Krecie. Ale decydujące czynniki NSDAP i armii nie pozwoliły ze względów polityczno-propagandowych na wyciągnięcie konsekwencji karnych wobec Schmelinga. - Następnego dnia po przyjeździe do Aten - podjął po chwili - wezwałem prezesa rady ministrów rządu greckiego J. Railisa i ministra spraw wewnętrznych Tawuralisa. Rozmawiałem uprzejmie, bo tak nakazał Heinrich Himmler i zalecali urzędnicy Auswartiges Amt w Berlinie. Obaj dygnitarze supergrzeczni i bardzo przymilni. Gadali dużo, jak południowcy. Deklarowali pełną lojalność. Ale usprawiedliwiali małą skuteczność swych działań ,, obiektywnymi" trudnościami. Mówili o ciężkiej sytuacji żywnościowej i złym zaćpaj rżeniu w artykuły przemysłowe powszechnego użytku. Czynili przeje rzyste aluzje do unieruchomienia przez Włochów żeglugi greckiej, podstawy gospodarczej kraju. Według ich oświadczeń, dotychczasowe straty armatorów greckich wyniosły 70% floty pasażerskiej, handlowej i holowników. Stwierdzali, że znaczna część społeczeństwa głoduje. Tę sytuację pogłębia niezwykle rozwinięty czarny rynek. - Akcentowali - mówił Stroop - duże wpływy wszystkich ugrupowań antywłoskiego i antyniemieckiego ruchu oporu. Źle wyrażali się o Italii. Armię włoską wyraźnie lekceważyli. Premier Railis, chcąc się 170 przypodchlebić, a jednocześnie wyrazić uczucia Greków wobec Włochów, powiedział: "Gdy 28 października 1940 roku Italia wypowiedziała nam wojnę, oddziały greckie szybko odparły najeźdźcę i zdobyły albańskie bazy wypadowe Mussoliniego. Od klęski w górach Albanii uratował Italię tylko Adolf Hitler. Teraz pokazało się, kto miał rację w 1940 roku. Teraz, po niedawnej zdradzie marszałka Badoglio, pan widzi, Herr Hóhere SS-und Polizeifuhrer, że z Włochami tylko można śpiewać albo obłapiać dziewczynki." - Wysłuchałem tyrad i żalów obu Greków, podzielałem ich antywłoskie poglądy, także przemawiałem "na okrągło" oraz "ideologicznie", lecz w końcu zaproponowałem im obopólne, dobrowolne przyjęcie jednoznacznych dyrektyw. - Poinformowałem więc, że od dnia dzisiejszego obaj (premier i minister spraw wewnętrznych) będą

odpowiadali przede mną, jako głównym i upełnomocnionym przedstawicielem Adolfa Hitlera i Hein-richa Himmlera, za swe działania w zakresie polityki wewnętrznej Grecji. Zakomunikowałem, że należy podzielić kraj na dziewięć dystryktów policyjnych. Na czele dystryktu stanie, obok oficerów policji greckiej, jeden wyższy oficer policji niemieckiej jako specjalny doradca z prawem decyzji w najważniejszych sprawach. Siły policyjne w każdym dystrykcie będą się składały z oddziałów dotychczasowej policji greckiej oraz dodatkowych formacji z 18 pułku policji niemieckiej, oraz jednostek niemieckiej artylerii policyjnej. - Ponadto oświadczyłem tym panom, którzy coraz bardziej tracili l humor, że kontakty z naczelnym dowództwem armii niemieckiej |w Grecji mogą utrzymywać tylko za moim pośrednictwem, ja zaś będę się zwracał w koniecznych przypadkach o pomoc niemieckich sił zbrojnych. Zapowiedziałem możliwość ewentualnego wydania przeze mnie specjalnych dekretów o nowej organizacji greckiej policji bezpieczeństwa, policji porządkowej, policji komunalnej i gwardii narodowej. Nie wykluczałem opublikowania dekretu o tym, że każdy czyn przeciwko organom greckiego korpusu porządku publicznego będzie traktowany jako czyn przeciwko Niemcom. Stosownie do tego, zamachy na policjantów greckich będą karane z surowością prawa wojennego. - Nigdy nie przypuszczałem, że z pana, Herr Stroop, taki policyjny dyplomata rzekłem. Stroop nie wiedział, co odpowiedzieć. Milczał, a po kilku minutach zaczął wspominać kobiety greckie. - Greczynki szybko się starzeją. Na ulicach i drogach wiele zniszczonych bab, ale aktywnych. Widziałem takie obrazki: na maleńkim osiołku, objuczonym koszami i węzełkami, jedzie stara wiedźma, otulona (jak to one) w czarne, długie szaty; bezzębna, gorejące oczy, cera brązowa, krucze włosy; osiołek ledwo idzie, a grecka czarownica popędza go pejczem; nawet pod wysoką górę baba nie zsiądzie. Nieraz chciałem takiej Greczynce zwrócić uwagę, lecz odradzili mi oficerowie sztabowi, znający tamte obyczaje. - A młodych i ponętnych nie było? - zapytał Schieike. - Przecież pan ma oko na dzierlatki. 171 Stroop roześmiał się. Tego dnia miał dobry humor. - Nie byłem starym człowiekiem - odpowiedział. - Do domu daleko, więc się z rozmaitymi kobietami rozmawiało. Owszem, owszem, niektóre całkiem fajne. Raz zagadaliśmy na drodze do przylądka Sunion ładną i zgrabną dziewczynę, również w czarnej, ale krótkiej szacie. Miała piękne włosy, brązowe oczy, klasyczny nosek i uroczy półuśmiech. Gdy ją zaczepiliśmy, była speszona, lecz odpowiedziała z elokwencją i jednocześnie z rezerwą. Czarowałem ją, jak mogłem. , - Nie uszczypnął jej pan generał w tyłek - zapytał Schieike - jak to się często u nas praktykuje? | - Czy pan zwariował, Herr Schieike?! Generał niemiecki nigdy| dziewczyn nie szczypie w tyłek!

- Raz byłem - opowiadał kiedyś Stroop - na eleganckin przyjęciu u jednego z ministrów greckich. Zdaje się, że prowadzi resort handlu. Fenomenalna willa z klimatyzacją. Wszędzie dzieła sztuki, wygodne kanapy i fotele, lokaje roznoszą cocktaile i koniaki,a przedtem kolacja z luksusowymi damami. W pokoju przylegającym do wielkiego salonu grała dyskretnie orkiestra smyczkowa. Ktoś zaśpiewał, nastrój całkowitego odprężenia i braterstwa niemiecko-greckiego. Rozmawiałem z młodą żoną ministra. Była foremna, z dekoltem tak głębokim, że (jak mówią artyści i dziennikarze) można było zobaczyć podłogę. Bardzo mnie podrajcowała. Jestem przekonany, że ja - nordyk - również się podobałem tej śródziemnomorskiej piękności. Zaczęliśmy tańczyć. Później przeszliśmy do innych salonów. I dalej nie będę panom opowiadał. Stroop poczynał sobie w Grecji dość energicznie. Z chwilą jego przybycia do Aten i zapoczątkowania nowego Ordnungu w policji greckiej, popełniono szereg mordów na ludności greckiej. Np. w końcu września 1943 hitlerowcy rozstrzelali w jednej ze wsi w Tessalii czterdziestu czterech patriotów. Szczególne represje dotknęły Kretę. Tam liczba Stroopowskich ofiar dosięgła tysiąca osób (w tym kobiety i dzieci). Wybuchały strajki robotników i pracowników umysłowych, demonstracje. Sytuacja ludności pogarszała się. Ceny towarów pierwszej potrzeby rosły zawrotnie. W październiku 1943, jak opowiadał Stroop, trzydzieści tysięcy pracowników i robotników demonstrowało w Patras nad Zatoką Koryncką, żądając chleba. Władze greckie musiały uruchomić punkty dożywiania oraz rzucić na tamtejszy rynek (przy pomocy Stroopowskich kolumn samochodowych) dodatkowe przydziały żywności. Jednocześnie wzmagała się działalność dywersyj-jiio-bojowa greckiego ruchu oporu, szczególnie oddziałów partyzanckich. Między innymi rozbiły one koło Larissy duży konwój samochodowy. Zabito stu dwunastu Niemców, a kilkunastu wzięto do niewoli. Dekrety i zarządzenia, wymierzone przeciwko antyhitlerowskiej konspiracji, nie przyniosły znaczących rezultatów - mimo że Stroop potrafił zorganizować w Grecji dziewięć dystryktów policyjnych i zreformować częściowo policję. Zmienił on również charakter oddziałów sprawujących ochronę pałacu, gmachów i ogrodów królewskich oraz rządu. Idzie o ewzonów, 172 żołnierzy gwardii typu porządkowego. Żaden aktywny turysta nie wyjeżdża z Aten bez sfotografowania ewzona, przybranego w oryginalne saboty, białe pończochy, białą, plisowaną spódniczkę, białą koszulę z szerokimi rękawami i w haftowaną kamizelę. We wrześniu i październiku 1943 Stroop zarządził dodatkowy pobór do tej formacji. Z młodych ludzi, wyselekcjonowanych i sprawdzonych przez kolabo-racyjny rząd grecki, utworzył bataliony uderzeniowo-policyjne ewzonów.

Stany personalne policji greckiej (z "doradcami" niemieckimi na czele) zwiększyły się. Pensje greckich policjantów podniesiono i przyznano im specjalne deputaty żywnościowe, tekstylne, skórzane, tytoniowe i alkoholowe. Jednak nie udało się Stroopowi oddzielić policji greckiej od społeczeństwa. Jak bowiem opowiadał w celi, formacje "nowej policji" były nasycone patriotami greckimi różnych orientacji. - W tym greckim bałaganie - Stroop mówił z nutą usprawiedliwiania się - trudno było realizować zamierzenia. Społeczeństwo zliberalizowane do szpiku kości, handlujące, śpiewające, tańczące, a jednocześnie zdolne do odważnych czynów żołnierskich, przesypywało się nam jak piasek między palcami. Na inteligencję nie mogliśmy liczyć. Masy robotnicze i chłopskie również były przeciwko nam, prowadzone na sznurku przez organizacje podziemne i rozbudowaną partyzantkę. Ważnym czynnikiem w Grecji jest kler prawosławny. Popi i zakonnicy mają tam duże wpływy w masach. - Stwierdziliśmy wielokrotnie, że wędrujący po kraju mnisi są-emisariuszami greckiego ruchu oporu. Gdy utrwaliłem się w tym< przekonaniu, złożyłem wizytę arcybiskupowi ateńskiemu Damas-^ kinosowi. Mieszkałem w willi niedaleko jego domu. Przeprowadziłem z Damaskinosem długą i zasadniczą rozmowę. Wskazywałem n^ niebezpieczeństwa wpływów ateistycznych, masońskich, marksistowskich, komunistycznych i kosmopolitycznych. Damaskinos był człowie-i kiem opanowanym. Nie przeciwstawiał się moim wywodom, ale ich nie popierał. W dyskusji kładł nacisk na krzywdy, jakie wojna przynoś ludowi greckiemu. Mówił o głodzie, o karleniu ludności, o nędz^ dzieci i o losach więźniów oraz o krwi licznie poległych w walkacŁ i zabitych na skutek "przypadkowych" postrzeleń przez siły policyjne. Tylko on jeden ze wszystkich osobistości Aten potrafił mnie, jak mów Herr Moczarski, wykiwać. Nie chciałem z nim zadzierać. Myślę, że Damaskinos współpracował tak z Anglikami, jak i z Rosją Radziecką oraz z Żydami. - A jak pan postępował z ludnością żydowską Grecji? - spytałem. - Wkrótce po moim przybyciu do Aten wydano dekret o przymusowym zarejestrowaniu wszystkich Żydów w Grecji. Tego dekretu nie przygotowałem, gdyż opracował go Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy. Część Żydów nie zastosowała się do postanowień dekretu i uciekła w góry. Ja się w Grecji Żydami specjalnie nie zajmowałem, ale wiem, że mój zastępca SS-Brigadefuhrer Schimana oraz SS-Hauptsturmfuhrer Bach przyjęli od Żydów, jako dar, mnóstwo wspaniałych perskich, smyrneńskich i afgańskich dywanów dla udekorowania siedziby SS w Atenach. - Czy to ładny gmach? - pytam. 173 - Na siedzibę SS w Atenach zarekwirowaliśmy pałac ambasady włoskiej. Żołnierze włoscy oraz urzędnicy i policjanci poszli do niewoli. Stosunki zerwane, bo byliśmy na stopie wojennej z rządem

Badoglio. Więc i ambasadę zabraliśmy im. To ogromny, nowoczesny budynek, wyłożony białym marmurem. Mebli mało, ludność je rozszabrowała. Kazałem więc natychmiast sprowadzić z miasta pełne wyposażenie gmachu. Schimana i Bach wspaniale to zorganizowali. Po kilku dniach pałac przy alei Królowej Zofii w Atenach został luksusowo wyekwipowany i przystosowany do trudnych działań SS i policji bezpieczeństwa. W moim gabinecie kosztowne persy na posadzce. Ściany obwieszone dywanowymi oponami, modlitewnikami i innymi tkaninami z Bliskiego Wschodu. - Mimo nawału pracy i wielu sytuacji, z którymi nie mogłem sobie poradzić bez rozmów telefonicznych z Berlinem - opowiadał Stroop - wyjeżdżałem często z adiutantami na plaże. Odbywaliśmy przejażdżki kutrami pościgowymi Kriegsmarine. Czarownajest Grecja! Chciałbym tam wrócić! Nigdy nie zapomnę ruin Akropolu. Raz, dumając pod jedną z kolumn antycznych, myślałem o moim synku, Olafie, i tak pragnąłem, żeby i on zobaczył piękno Grecji, odetchną) greckim powietrzem i wykąpał się w kryształowej wodzie Morza Egejskiego. - Niech pan nam powie, ilu ludzi, a szczególnie Żydów kazał pan stamtąd wysłać do obozów koncentracyjnych, w tym do obozu na terenach getta w Warszawie? Stroop speszył się. Pobladł i zaczął oślinionymi palcami przygładzać włosy na skroniach. Milczy. Mówię wtedy: - Za pańskiego panowania w Grecji pańscy ludzie wysłali do Polski kilkanaście tysięcy greckich Żydów. Wiedzieliśmy o tym. Większość spalono w krematoriach Oświęcimia, a około 1-2 tysięcy Żydów greckich znalazło się w Konzentrationslager Warschau dla porządkowania spalonego getta i przygotowania fundamentów pod dzielnicę germańską w Warszawie. Przecież tak było. Niech pan albo potaknie, albo zaprzeczy. Stroop milczy chwilę. Zmienia się na twarzy. Patrzy to w okno, to na Schieikego, to na mnie. W końcu, mrugając oczyma o kolorze rybio-niebieskim, potakuje głową. KONIEC ROZDZIAŁU XXI. Ośmioletni SS-owiec Październikowe popołudnie 1949 roku. W celi fatalny nastrój. A dzień zaczął się od radości, bo Stroop z rana otrzymał zasobną paczkę żywnościową od córki Renaty. Jesteśmy podnieceni i zadowoleni, choć może u Schieikego i u mnie pojawił się cień zazdrości - nie o nadesłane Stroopowi frykasy, lecz o to, że los pozbawił Sittenpolizistę i mnie kontaktu z bliskimi. Stroop celebrował nabożeństwo pączkowe. Oglądał każdy papierek, próbował smaku tłuszczów, wędzonego mięsa, dżemów, kandyzowanych owoców i holenderskich cukierków. Przesłany dobytek złożył na stoliku pod oknem i zasłonił ramionami. Szanowaliśmy jego "spotkanie z rodziną". Siedząc w drugim końcu wąskiej celi, przy drzwiach, gawędziliśmy (Schieike i ja) o nieważnych sprawach. Stroop nie 174 odzywa się słówkiem. Czasem cmoknie, zamlaska językiem, coś gryzie. Doświadczeni więźniowie

mają sprawny węch, więc denerwowały nas zapachy wędlin, smalcu, czekolady, towarów kolonialnych. SS-Gruppenfuhrer na nic nie zważa, nikogo nie poczęstuje. ("Milczał i żarł" relacjonuje później Schieike.) Ukrywa przed nami zawartość gastronomicznego skarbu. Przed obiadem ładuje go szybko do więziennego majdanu. Kalifaktorzy przynieśli zupę grochową i gulasz. Schieike i ja pałaszowaliśmy dania, aż łyżki furkotały. Stroop mimo pączkowego podobiadku, wtroił swą podwójną porcję więziennego wiktu. Podał Schieikemu obie miski do umycia i ukradkiem wsunął do gęby cukierek. Po kilkunastu minutach - drugi, trzeci, czwarty. Przymyka oczy, zapada w półdrzemkę. Trawimy w ciszy. Czuję, jak Schieikego bierze cholera. Mija godzina, dwie. Stroop pogwizduje O! Du, mein Vaterland! Czyta list przesłany w paczce, od czasu do czasu coś łyknie. Tak zbiegło do późnego popołudnia. Rozmawiamy luźno o przejściach wojennych. Schiełke ze Stro-opem coś wyjaśniają. Krótka sprzeczka. W tonie Stroopa władczość i arogancja. Raptem słyszę, jak Schiełke mówi bulgocącym głosem: - Co tam pan będzie opowiadał! Pan prawdziwych trudów wojny nie zna. Pan, Herr Generał, nie żołnierz, lecz "Kuro-rtskampfer" 1. Awantura. SS-owcy się kłócą. Schiełke krzyczy (półgłosem): - Powtarzam to, co już raz w celi mówiłem, że pan generał dużą część wojny spędził w kurortach. Rok w Karlovych Yarach, później w Berchtesgaden (gdzie przygotowywał pan swych alpejskich policjantów do działań na Kaukazie), wreszcie półtora roku w Wiesbadenie. Pomijam wycieczki na Kaukaz i kąpiele w Morzu Egejskim. Ale tak plus minus spędził pan w sumie trzy lata wojny w miejscowościach wypoczynkowych, leczniczych i turystycznych. My, żołnierze z pierwszej wojny, nazywaliśmy takich ustosunkowanych oficerów ,,Kuro-rtskampferami"! Gruppenfuhrer wściekły. Gada dużo i bełkotliwie. Schiełke przechodzi na dialekt berliński. Zaczynam się gubić w ich szybkiej wymianie zdań, naładowanych gwarami i żargonem partyjnopolicyj-nym. W końcu Stroop używa nowego argumentu: - Niemiec powinien być zawsze precyzyjny i nie fałszować danych. Ja mieszkałem w Wiesbadenie, Herr Schiełke, nie półtora roku, lecz dokładnie: rok, cztery miesiące i dwa tygodnie. Od 10 listopada 1943 do 24 marca 1945. Jurgen Stroop opuścił Grecję już w mundurze SS-Gruppenfuhrera. Ponadto awansowany został przez Hitlera i Himmlera do stopnia generała-leutnanta policji, a jednocześnie mianowany Hóhere SS-und Polizeifuhrerem Rhein-Westmark i dowódcą SS-Oberabschnittu o tej samej nazwie, z siedzibą w Wiesbadenie. Nie bardzo się początkowo orientowałem, którymi obszarami Stroop wtedy zarządzał, na losy ilu ludzi wpływał i jakiej liczbie podwładnych rozkazywał. Przypuszczałem, że był jednym z wielu dysponentów hitlerowskich zachodniej Rzeszy i że osadzono go na terytorium równym naszemu województwu. Ale pewnego dnia Schieike, który lepiej znał

Niemcy niż ja (chociaż byłem niezły z 175 geografii), zapytał: - Jaką powierzchnię obejmował pański Bereich? - Około 50 000 kilometrów kwadratowych podzielonych na okręgi, licząc od wschodu: Giessen, Frankfurt nad Menem, Wiesbaden, Kaisersiautern, Saarbriicken, Trier, Koblenz, Luksemburg i Metz. Według podziału partyjno-terytorialnego były to drei Gaue der NSDAP. - Wspomniał pan o Luksemburgu, jakby to chodziło o rdzenny powiat Rzeszy. A przecież Wielkie Księstwo Luksemburga, małe bo małe, jest suwerennym państwem, uznanym od prawie stu lat przez układy międzynarodowe za kraj o pełnej niepodległości i wieczystej neutralności. Mniejszość niemiecka wynosi tam około dwu procent ludności. - Wymienił pan Metz - ciągnę dalej - a więc Lotaryngię, prowincję francuską, w której z powodzeniem gospodarzył w XVIII wieku Stanisław Leszczyński, nasz król; po abdykacji zachowując tytuł monarchy - został księciem lotaryńskim z siedzibą w Nancy. Hitler wcielił więc bezprawnie do pańskiego Bereichu ziemie dwóch obcych państw, bez uprzedniego zawarcia traktatu pokojowego - stwierdzam, bo Stroop wciąż milczy. - Pan chyba żartuje, Herr Moczarski. Alzacja i Lotaryngia były od wieków germańskimi dzielnicami, zamieszkałymi przez pobratymców plemienia Cherusków. Sprytni Francuzi, zawsze imperialiści, zagarnęli te krainy. Odebraliśmy je po wojnie 1870-1871, a w listopadzie 1918 roku zmuszeni byliśmy oddać wskutek przegranej. Mimo intensywnego wynaradawiania przez Francuzów, większość mieszkańców mówiła tam zawsze po niemiecku... - W Lotaryngii jest bardzo niedużo ludzi pochodzenia niemieckiego. W Alzacji procent Niemców trochę większy - przerwałem. - Cały świat uważał i uważa, że Lorraine i Alsace są, będą i były terytoriami francuskimi. No, a w Luksemburgu ludność używa francuskiego i niemieckiego, analogicznie do Szwajcarii. Czy pan uważa Szwajcarów za Niemców? Stroop nie chciał podjąć dyskusji na temat Wielkiego Księstwa Luksemburga. Dość miękko mówił też o niemieckim charakterze Lotaryngii, z wyjątkiem Metzu. - Sama nazwa Metz wskazuje - stwierdził z miną historyka i geografa - że ten teren był i jest niemiecki. Ale innych argumentów nie miał i szybko wrócił do relacji o swoim Rhein-Westmarku: - Znaczna część Lotaryngii, wcielona do obszaru, jakim dowodziłem - wyjaśniał wchodziła w skład Gau Westmark z głównymi miastami: Saarbriicken i Metz. W obu stacjonowały dwa pułki SS, a Saarbrucken było siedzibą SS-Abschnittu. - Następny Gau nosił nazwę Gau Moselland z włączonym do Rzeszy Luksemburgiem. W stolicy Luksemburga osadziliśmy SS--Standarte, a poza tym garnizony SS-owskie stały w Koblenz i

w Trie-rze, gdzie znajdował się SS-Abschnitt. - Trzeci Gau w moim Bereichu nazywał się Gau Hessen-Nassau z Frankfurtem nad Menem, w którym ulokowano siedzibę SS-Abschnittu. Drugim ważnym miastem był Wiesbaden. Tu mieściła się moja rezydencja oraz centrala polityczna, partyjna i 176 wojskowa Bereichu. - Ale Wiesbaden to kurort - przyczepił się Schieike. - Czy i tam pluskał się pan także w "wannie Churchilla"? Stroop miał dość ciągłych przygaduszek Schieikego o jedwabnym życiu "Kurortskampfera". Wycedził kilka ostrych słów i zarzucił Sittenpoliziście, że jest niekoleżeński. - Ja niekoleżeński!? - parsknął Schieike, aż ślina tryskała przez zniszczone zęby. - Ja nigdy nie zażerałem się ukradkiem cukierkami holenderskimi z paczki przysłanej przez rodzinę. Kiedy udało mi się czasami "zorganizować" Speck w więzieniu, to zawsze podzieliłem się w celi. A pan, panie Jurgen Stroop, wcina swoje Wlirstchen und Schinken w tajemnicy przed kolegami. W celi - wojna domowa. Stroop tłumaczy, że jest generałem, że "święte podarki" przesłane przez ukochaną córkę Renatę musi (zgodnie z jej wolą) spożywać tylko sam itp., itd. Po pewnym czasie zapanował spokój. Następnego dnia Stroop wyjął z zawiniątka trzy holenderskie cukierki w granatowych papierkach z kunsztownym nadrukiem, poczęstował Schiełkego i mnie, mówiąc po rosyjsku z niemieckim akcentem: "Boh trojce lubit." Niby na znak zgody. Schieike zdecydowanie odmówił. Ja także. Powiedziałem, że zęby mnie bolą. Stroop nie nalegał. Schieike nieraz wracał do holenderskich cukierków. Gdy Stroopa nie było w celi, powiedział: - Jaki z niego generalski egoista! Ja nie otrzymuję paczek od Mutti z Hanoweru, mam Bauch wydęty kartoflami i sweter bardzo zniszczony. A ten "brat z SS" nigdy się ze mną niczym nie podzieli. Ani wiktuałami z paczek od córki, ani podwójną racją żarcia, jaką codziennie dostaje. Stroop wrócił ze spaceru i wyciągnął otrzymany w paczce list od córki wraz z fotografią. Renatę siedzi na ławce z narzeczonym. Przystojna, lekko przy kości, oko błyszczące, włosy ciemne. Narzeczony, szczupły blondyn, obejmuje ją lewą ręką, trzymając dłoń na piersi Renatę. - Ładną mam córkę? - pyta Stroop i dodaje: - A jak się panu podoba przyszły zięć? - Ma całkiem rozsądne spojrzenie, jest dość miły, chyba inteligentny. Panu, Herr Generał, powinien odpowiadać, bo jest nordykiem. Blondyn z wąskim czołem. Ale musi być kogut, bo nawet w czasie fotografowania nie zdjął ręki z biustu pańskiej córki. I dodałem:

- Bardzo mi przykro, ale muszę powiedzieć, Herr Stroop, że to nietakt przysyłać ojcu do więzienia fotografię córki zabawiającej się z narzeczonym. Stroop speszył się, myślał długo, patrzał w okno, w końcu rzekł: - Oni się wkrótce pobiorą. Ponadto musiały zmienić się po wojnie obyczaje młodzieży w NRF. - A ja myślę - rąbnął bez ogródek Schieike - że pańska Renatę zaszła w ciążę z 177 nordyckim narzeczonym. Tylko tę jedną przykrość osobistą wyrządziliśmy Stroopowi podczas wspólnego pobytu w celi. Stroop był w okresie wiesbadeńskim naprawdę ważnym człowiekiem na zachodzie III Rzeszy. Pod wzlędem politycznym faktycznie mu podlegali trzej gauleiterzy ze swym rozbudowanym aparatem NSDAP. Dowodził sprawną ochroną bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego, złożoną z wielu rodzajów policji. Współkierował kontrwywiadem i wywiadem SS - Służbą Bezpieczeństwa (SD) - choć sam był nadzorowany przez tę Służbę. Pełnił funkcję naczelnego sędziego, ostatecznej instancji odwoławczej od orzeczeń sądów policyjnych. Był komendantem głównym obozów jenieckich w Bereichu, zastępcą dowódcy XII okręgu wojskowego, a od lipca 1944 - szefem armii wewnętrznej, rezerwowej. Sto trzydzieści tysięcy uzbrojonych i skoszarowanych Niemców w Rhein-Westmark wykonywało rozkazy Stroopa. Ponadto zarządzał około stu tysiącami jeńców żołnierzy państw alianckich; działał w stalagach i oflagach przez wehrmachtowskiego generałamajora drą Hórmanna, który wchodził w skład Stroopowskiego sztabu. Wpływał na los nieustalonej przez niego w naszych rozmowach liczby zatrzymanych, aresztantów i więźniów w wielu obozach pracy ("zwykłych" i "specjalnych") dla cudzoziemców i niekiedy dla Niemców. Nikły odsetek cywilnych więźniów, Luksemburczyków, pracował na rzecz III Rzeszy w rozległym ogrodzie-parku, który otaczał rezydencję Jlirgena Stroopa w Wiesbadenie. Jasne, że budynek nie był jego własnością, lecz niemieckiego Żyda, który wyemigrował w 1933 roku. Willa miała dziesięć wielkich pokoi. Mieszkali w niej: Stroop, żona Kathe, córka Renatę i syn Olaf. Obsługiwały ich dwie służące (kucharka i pokojówka). - A było co sprzątać - wspomina Stroop. - Piękne dywany, wymyślne posadzki, wygodne meble (częściowo antyki), zbiór białej broni, obrazy kupowane przez żonę i mnóstwo porcelany rosenthalowskiej. Żona nabywała serwisy, a ja - figurki ceramiczne. W serwantkach umieściłem kolekcję porcelanowych kawalerzystów w rozmaitych uniformach. Szczególną słabość miałem do półmetrowej rosenthalowskiej figury cesarskiego huzara na jabłkowatym ogierze. - Ordynansi przywozili raz na tydzień wszystkie artykuły żywnościowe, alkohole i używki dla domu oraz na przyjęcia oficjalne i półoficjalne. Pod willą dwupiętrowe piwnice, wśród nich trzy odrębne pomieszczenia: dla wódek, wina i piwa; ponadto

spiżarnia z mąką i nabiałami. Oddzielna piwniczka, specjalnie wentylowana, dla przechowywania mięs i wędlin. Papierosy (najwięcej "Juno" oraz - dla lepszych gości - egipskie "Simony") przechowywałem w szafce na kółkach, w moim wielkim gabinecie, gdzie wisiała szabla, zwycięska szabla spod Sedanu, portrety Hermanna der Cheruskera, Fryderyka Wielkiego, Bismarcka, Ludendorffa, Mackensena, Adolfa Hitlera i (z własnoręczną dedykacją) Heinricha Himmlera. Między oknami, na perskim modlitewniku, gablota z moimi orderami bojowymi, odznaczeniami państwowymi i partyjnymi. Honorowe miejsce zajmował piękny, lecz skromny w formie, Julleuchter. 178 - Co to takiego? - pytam. - Julleuchter to porcelanowy świecznik, jakim Heinrich Himmler obdarowywał zasłużonych członków SS na Nowy Rok. Taki prezent był wręczany osobiście przez SS-Reichfuhrera i tylko niewielu przywódcom SS. Ponadto miałem trzy inne honorowe dary od Heinricha Himmlera: szpadę, sztylet i pierścień SS z wygrawerowaną trupią główką. - Służące miały sporo roboty - wtrąca się Serdelkę - bo musiały dbać także o park i ogród. - Nie - rzekł opryskliwie Stroop. - Kucharka i pokojówka obsługiwały tylko mieszkanie, mnie, żonę i dzieci. Samochodami zajmowali się dwaj szoferzy. Konserwowali także urządzenia mechaniczne i elektryczne w domu. Ponadto przychodzili na dzień do pomocy dwaj zaufani ordynansi. A ogród, panie Schieike, i wielki park pielęgnowali specjaliści. Szpalery musiały być zawsze przycięte, ścieżki wygracowane. Trzeba było dbać o klomby i strzyc murawę. Na skraju parku urządziłem ogród warzywno-owocowy; przy trudnościach ze świeżymi jarzynami był konieczny dla moich dzieci. Roboty parkowo ogrodowe wykonywał nieduży oddział Luksemburczyków. To znawcy w dziedzinie uprawy roślin. Kto wie, czy nie są lepsi od Bułgarów, którzy kulturę ogrodniczą mają we krwi. Ci więźniowie Luksembur-czycy (łagodni, zdyscyplinowani fachowcy) byli zadowoleni z pracy u mnie. To zawsze lepiej niż siedzieć za drutami lub harować w kamieniołomach. - Kto pilnował więźniów? - Mój synek, Olaf. Miał co prawda tylko osiem lat, ale był bojowy i żołnierski. Sprawiłem mu czarne długie buty z giemzowej skóry i kazałem uszyć mundur SS-mański. Mały wyglądał wspaniale. Pamiętam, jak przechadzał się w pełnym uniformie SS wokół pracujących chłopów i ogrodników luksemburskich. Pan myśli, że był bezbronny? Nie! Mój Olaf, dozorując więźniów, miał sztylet SS-mański oraz prawdziwy karabinek włoski (tylko Włosi produkowali bardzo krótkie karabiny o normalnym kalibrze). Karabinek był nabity.

W celi szaro. - Herr Gott! - westchnął Schieike. Stroop miał - powtarzam - dużo zajęć w Wiesbadenie, m.in. podpisywał wiele dokumentów i decyzji. Jego personel biurowy był dobrze wyszkolony: wytrawne maszynistki, wyspecjalizowane sekretarki, ruchliwi adiutanci oraz fachowi sztabowcy. Gdy Stroop skarżył się kiedyś, że miał masę roboty typu kancelaryjnego i że bronił się przed nawykami biurokratycznymi, zapytałem: - Czy pan nie lubi siedzieć za biurkiem? Czy ma pan wstręt do samej instytucji urzędowego biurka? Stroop zdziwiony: - Biurka? O co panu idzie? Owszem, lubię od czasu do czasu zasiąść przy biurku, masywnym, rozległym, bez teczek i papierzysk na blacie. Takie biurko nadaje splendoru urzędowi i mężczyźnie, który wydaje polecenia, przyjmuje prośby. Biurko powinno być z dala od wejścia i robić wrażenie na petentach. Adolf Hitler miał pięknie urządzone gabinety specjalne. Wielka, długa sala. Przy tylnej 179 ścianie kolosalne biurko. Szło się i szło od drzwi do tego biurka jak do ołtarza. Małe biurko - mały folwarczek. Duże biurko - wielkie dobra, centralne zarządzanie i najodpowiedniejsze decyzje. - Ale chyba pan nie lubił działać zza biurka? Wolał pan, myślę, robotę nie typowo urzędniczą czy sprawozdawczą, ale pracę w ciągłym ruchu, na powietrzu. - Naturalnie! Polityka i walka wymagają czynu, a nie urzędoże-nia (to słowo powiedział Stroop po polsku) i hemoroidów. Zawsze przydzielałem sobie do sztabu kilku uczonych oficerów SS dla prac koncepcyjnych i kalkulacyjnych, dla opracowań naukowych i planowania. Ponadto pilnowałem, żeby personel kancelaryjny był nieduży, lecz wyszkolony, sprawny... - ...i przystojny - wtrącił Schieike. - Blondynki, silne w piersiach i w biodrach szerokie, pięknie dekorują urząd, pod warunkiem, że ortograficznie piszą. Zaczęli wesoło obgadywać kobiety ze służb pomocniczych SS, przy czym Schieike wielokrotnie powtarzał słowa: "Arsch" i "Pflaum-federn". Ale Stroop szybko zreflektował się, że to zbyt frywolna rozmowa dla generała. Wrócił więc do mego pytania o biurka. - Biurko, urząd i papierki są konieczne, bo porządek ideologiczny i wierność partii oraz narodowi uzewnętrznia się w dokumentach i w archiwach. Lecz istotą życia i działań człowieka jest ruch fizyczny, akcja bezpośrednia, manewrowanie grupami ludzkimi, ziemia uprawna, las, powietrze, koń, auto, marsz, bieg, strzał. Pot cieknący ze skóry, a nie pusta głowa po nocy nieprzespanej wskutek rozważań i dyskusji, cechują nowoczesnego obywatela nowoczesnej zbiorowości. Zbyt intensywne myślenie zabija człowieka. - Ale podpisywał pan akta przy biurku? - Tak. Musiałem podpisywać, lecz mnie to męczyło. Starałem się większość spraw przekazywać sztabowcom, referentom i adiutantom. Pisma przedstawiane do mojego podpisu czytałem bardzo

uważnie. Aparat wykonawczy może być zdyscyplinowany i wierny, pamiętać jednak należy, że podwładni mogą z głupoty, z zawiści lub z cudzej inspiracji podłożyć szefowi świnię. Człowiek podpisze głupstwo, a potem się tłumacz w Głównym Urzędzie SS! W takich sytuacjach zawsze byłem uważny. Przydała się praktyka w inspektoracie katastralnym księstwa Lippe i w kancelarii kompanijnej podczas pierwszej wojny! Lepiej mniej niż więcej napisać i podpisać. Stroop nie miał łatwej sytuacji jako wielkorządca Rhein-West-mark. W czasie jego pobytu w Wiesbadenie Niemcy zachodnie (a więc i Bereich) były obiektem coraz dotkliwszych bombardowań alianckich. Front zachodni przybliżał się, a południowy trzeszczał w szwach. Eskadry angielskie i amerykańskie zrzucały co noc tysiące bomb w pasie Renu. Dla ochrony urządzeń wojskowych i gospodarczych oraz ludności Stroop ściągał skąd mógł artylerię przewciwlotniczą rozmaitego kalibru. Po Renie pływały opancerzone jednostki Wasser-polizei z działkami przeciwlotniczymi. Ważne obiekty otoczono zaporami balonowymi. Stroop kazał rozbudować sieć posterunków alarmowych. Wskutek systematycznych bombardowań (szczególnie w 1944 180 i 1945 roku) stale wybuchały pożary, trzeba było ciągle reperować zdruzgotane tory kolejowe i dworce, chronić zakłady zbrojeniowe oraz zapobiegać awariom. - Musiałem trzymać naród za mordę, a cudzoziemskim robotnikom i jeńcom wojennym nałożyć takie kagańce, żeby nie śmieli pisnąć - powiedział raz Stroop. - Ale kraj był niszczony, a ludność nękana. Czy meldowano panu o przejawach niezadowolenia, protestu, buntu? - spytałem. - Paraliżowano nam przemysł - Stroop nie odpowiedział, tylko ciągnął swą kwestię. - Jeden koncern w pobliżu Frankfurtu nad Menem nie był bombardowany przez aliantów. Na koncern mieli chrapkę Anglicy i część jego akcji wykupili przed wojną i w czasie wojny (na giełdach szwajcarskich). Niedaleko gmachów i hal koncernu biegły dwie drogi samochodowe. Ta bliższa zakładów nie była nigdy bombardowana. Jeździłem więc nią, bo dawała pełne bezpieczeństwo. - W Wiesbadenie szyby często wypadały z ram okiennych. W mojej willi wszystkie okna były po bombardowaniu natychmiast oszklone. Nie mogłem dopuścić, żeby ludność, oficerowie i żołnierze widzieli, jak wyższy dowódca SS i policji w Rhein-Westmark śpi przy wybitych szybach. - Miałem kłopoty - ciągnął Stroop - bo moi sztabowcy także chcieli mieszkać za szybami. A tu ,,szklane deputaty" skąpe, nawet dla oficerów SS. Ludność pozabijała otwory deskami, magistraty przydzielały szkło na dwa okna dla rodziny. Niedaleko zajmował małą, własną willę ten wehrmachtowski generał, dr Hórmann, który kierował w moim sztabie wydziałem jeńców wojennych. Skarżył się, że ziębnie nocami, nie może w domu pracować, a jego rodzina ciężko chora. Prosił o dodatkowe szklenie. Musiałem odmówić, gdyż trzeba było za każdą cenę respektować rozkazy, zgodnie z wytycznymi

Heinricha Himmlera. - Dlaczego pan tego generała nie umieścił w pokoju swej zawsze oszklonej willi? - pyta Gustaw Schieike. Stroop szybko odpowiada: - Im poważniejsze kłopoty, tym silniej należy ściągać cugle dyscypliny. Dowództwo nie może się zbytnio spoufalać z podwładnymi, nawet gdyby reprezentowali wysoką rangę, intelekt i charakter. - W piwnicach wiesbadeńskiej willi zbudowano dla pana i rodziny betonowy schron. Generał Hórmann miał chyba podobny schron u siebie? - Nie - odpowiada Stroop. - Generał mieszkał w swojej willi, a przepisy zabraniały dostarczania cementu dla przeróbek (nawet schronowych) w prywatnych domach SS-mannów, wojskowych i urzędników. - Czy pan odwiedzał skałę na prawym brzegu Renu, skąd Lorelei wabiła żeglarzy, aby - urzeczeni jej głosem - wpadali na głazy i rozbijali łodzie? - spytałem kiedyś Stroopa w trakcie jego gawęd o starogermańskich sagach. - Od Wiesbadenu do wzniesienia lorelajskiego było w prostej linii około trzydziestu kilometrów; tyle, co do Frankfurtu nad Menem. Nieraz przejeżdżałem "horchem" lub potężnym "maybachem" obok tej skały. Patrząc na nią i na zakręt Renu, dziś bezpieczny dla żeglugi, myślałem często o naukach, jakie wypływają z tej germańskiej legendy dla wszystkich prawdziwych Niemców. Trzeba być twardym, 181 dzielnym i likwidować życiowe zapory. I nigdy nie należy słuchać w poważnych kwestiach głosu niewiasty, nawet najfbremniejszej, niebieskookiej blondynki. Kobieta to piękny twór, ale kobieta niemiecka ma wielkie zadanie narodowe przed sobą. Jest potrzebna do prowadzenia domu, do kuchni, dp salonu, do wychowania dzieci... - ...i do czego jeszcze? - wtrącił Schieike. Roześmieli się rubasznie, po germańsku, a więc tak głośno, że oddziałowy musiał zapukać ostro w drzwi. Stroop, powtarzam, nie miał lekkiego życia w Wiesbadenie. Często musiał jeździć w dalekie podróże, naglony pilnymi sprawami. Bywał w Luksemburgu, niekiedy w Paryżu, gdzie w związku z kwestią lotaryńską przeprowadzał konsultacje i podejmował wspólne decyzje z okupacyjnymi szefami Francji. Żonie przywoził z Paryża jedwabną bieliznę i pantofle, czasami perfumy. Kosmetyków nigdy, gdyż "prawdziwa Germanka nie pudruje się i nie maluje". Raz wracał z takiej wyprawy, upojony paryskimi sukcesami.

- Kierowca wolno prowadził wóz - opowiada Stroop - bo noc, a reflektory samochodowe zakryte (szparki w pokrowcach) zgodnie z przepisami o zaciemnieniu. Było już blisko domu, jakieś pięćdziesiąt kilometrów od Wiesbadenu, po zachodniej stronie Renu. Szofer poprosił o zgodę na zwiększenie prędkości. Pozwoliłem. I mnie było tęskno do żony... - W Paryżu pan generał wypościł się? - pyta Schieike. - Mówiłem wielokrotnie, że żaden niemiecki generał nie chodzi do burdelu złości się Stroop. - Nie chodzi w mundurze, lecz po cywilnemu. A pan generał zawsze nosił uniform. Ile taki mundur musiał kosztować! Ho, ho! - Cena pełnego umundurowania generalskiego razem z płaszczem i dodatkami wynosiła kilkaset marek - odpowiedział Stroop już spokojnie. - Musiałem mieć stale siedem takich uniformów, polowych, garnizonowych, galowych. Ale mnie drogo nie kosztowały, bo w SS--owskich zakładach krawieckich kalkulowano taniej niż w normalnych firmach. To samo z obuwiem. Dopłacałem po pięć marek szewcom z warsztatów SS za "wypieszczenie" długich butów kawaleryjskich. - Masę pieniędzy wydawał pan na umundurowanie - stwierdzam. - Stać mnie było na to - odpowiada Stroop. - Miałem wysoką pensję. - Ile zarabiał miesięcznie generał SS? - pytamy jednocześnie. - Otrzymywałem zasadniczej pensji 1300 Reichsmarek. Do tego premie i specjalne nagrody wręczane w adiutanturze Heinricha Himmlera. W sumie zarabiałem do 2000 Reichsmarek miesięcznie. Schieike gwałtownie ożywiony. Poróżowiał na twarzy, w oczach złe błyski. - To dlaczego - ryknął - na odprawach partyjnych i SS--owskich wmawiano, że w czasie wojny pensje najwyższych dygnitarzy nie przekraczają 1000 marek miesięcznie? - spytał. - Do pańskich pieniężnych poborów, Herr Generał, doliczyć trzeba dodatki: darmowe mieszkanie, przydziały żywności, alkoholu, papierosów, dwa auta, dwóch ordynansów, dwie kuchty, dwóch szoferów, kilkunastu darmowych Luksemburczyków w 182 ogrodzie i parku oraz bezpłatne usługi Lebensbornu, Hełmów, kurortów, klubów jeździeckich, knajp i bufetów. Teraz widzę, jaka to była "braterska równość" między wyższymi SS-Fuhrerami a Mannschaftem Sztafet Ochronnych i szeregowymi nazistami!

Schieike rąbnął pięścią (po raz pierwszy!) w żelazny blat stolika przyokiennego, aż Biblia podskoczyła. Stroop nie zareagował zwykłym u niego kontratakiem słownym, pełnym pasji, złośliwości, a niekiedy obrazy. Wprost przeciwnie spokorniał, skurczył się i zestrachał. Na twarzy półuśmiech służalczy i przymilny. Milczy milczeniem posłuszeństwa. Po niejakim czasie Schieike przypomniał, że generał ma dokończyć opowiadanie o powrocie autem z Paryża do Wiesbadenu. Stroop z chęcią podjął temat: - Więc pozwoliłem szoferowi przekroczyć normę nocnej prędkości samochodowej. Nagle kierowca przeklął, ostro hamując. Melduje, że przejechał owcę. Wysiadam z adiutantem, świecimy latarkami. Pod kołami owca. Szofer wjechał w stado, które właśnie jakiś starszy chłop przepędzał przez drogę. Adiutant go ruga: "Jak śmiesz narażać pana generała na takie niebezpieczeństwo i przepędzać barany przez drogę!" Chłop na to: ,,Bardzo przepraszam Waszą Ekscelencję, ale Ortsieiter nakazał przeprowadzać stado przez drogę publiczną tylko nocą, z uwagi na naloty bandytów angielskich. Mam łąki z dwóch stron szosy. Muszę dostarczać kontyngenty mięsne. Jeśli mam być ukarany, to niech Wasza Ekscelencja spowoduje, abym dostał karę chłosty, gdyż nie mogę siedzieć w areszcie jako jedyny opiekun i pasterz stada. Synowie i wnuki na froncie, a żona zginęła podczas nalotu." - Wzruszyłem się szczerą, chłopską prośbą - kończy Stroop. - Widać było, że to stary żołnierz jeszcze sprzed pierwszej wojny światowej. Przebaczyłem winę i dałem mu błyszczącą dwumarkówkę. Dwie marki to kawał grosza! KONIEC ROZDZIAŁU XXII. Trzymałem ludność w garści! Kilka razy zagadywałem Stroopa, czy podległy mu w Rhein-Westmark aparat wywiadowczy, polityczny, policyjny notował objawy iezadowolenia opinii publicznej (lub oporu) - zawsze udawało mu ię wymigać od konkretnych odpowiedzi. Prześlizgiwał się wtedy na nne zdarzenia - również ciekawe - motał wywód dygresjami anegdotą zza kulis hitlerowskiej Rzeszy. Czasem korzystał z nagłych irzerw, wywołanych życiem więziennym i już nie wracał do interesującej nnie kwestii. Orientowałem się w Stroopowskiej taktyce, ale nie chciałem •rzyciskać go do muru. Doświadczenie uczyło, że przyjdzie chwila, ;dy z własnej inicjatywy zacznie z chęcią opowiadać. Była niedziela, spokojna. Ruch na korytarzu osłabł. Rzadko łychać trzaskanie drzwiami i stukoty w trójkondygnacyjnej hali )ddziału X Mokotowa (przerzucono nas do celi drugiego piętra (-tki; po tygodniu wróciliśmy na Oddział XI). Stroop 183 pogodny, )eztroski, gawędzący, nawet gadatliwy. Opisywał pejzaże reńskiego craju, chabrowy błękit nieba i "boski smak wina Liebfraumilch". Wyspany, ogolony, w pąsowej wiatrówce i białym halsztuku pod szyją wróciłby ,,męską nobliwością" uwagę każdej kobiety.

I właśnie w tę niedzielę zapytałem, chyba po raz piąty: i - Czy do pana generała dochodziły w tym czasie, szczególnie na irzełomie 1944/45 roku, meldunki o aktach sabotażu, dywersji, amachów, wrogiej propagandy lub protestów ludności tubylczej napływowej? - Sabotaże i dywersje zdarzały się, zwłaszcza w Lotaryngii - opowiedział Stroop. - Coraz częściej dawała o sobie znać sieć organizacyjna de Gaulle'a. Dowódcy policji i SD oraz oficerowie Abwehry mieli coraz więcej roboty z działaniami Francuzów, tamtejszych Polaków-emigrantów oraz robotników i jeńców cudzoziemskich. Zwiększała się liczba sabotaży w ważnym dla nas przemyśle węglowym i hutniczym Lotaryngii. - Szczególnie groźni byli polscy dywersanci - ciągnął z ożywieniem - których większość rekrutowała się z emigracji przybyłej niegdyś z Westfalii. Stąd znajomość języków i obyczajów Francji oraz Niemiec, podparta macierzystym nacjonalizmem, utrwalanym po 1918 roku przez konsulat generalny RP w Strasburgu. Według drą Trum-mlera, szefa bezpieczeństwa, lotaryńscy Polacy związali się z ugrupowaniami francuskiego ruchu oporu (od katolików do komunistów) oraz z polską wojskową organizacją podziemną. Paryska centrala tej organizacji otrzymywała bezpośrednią pomoc z Londynu i miała (jak podejrzewał dr Trummler) łączność z Warszawą, z AK. - Dlaczego Polacy byli groźni? - jestem zaciekawiony. - Bo dobrze maskowali się i zacierali ślady. Ich sabotaże pozbawione były elementów demonstracji. Nie niszczyli zakładów, ale potrafili je unieruchamiać na pewien czas, lub okazywało się np., że wytopiona stal nie nadaje się do zaplanowanych celów. Efekty walki z nimi były mizerne, mimo sprytu drą Trummlera i en-ergii kierownika SD w Metzu, drą Schwedera. - Przy końcu wojny natrafialiśmy coraz częściej w Bereichu na ulotki przeciwhitlerowskie. Zdarzało się (ale bardzo rzadko), że nieliczni, zanarchizowani Niemcy wypowiadali opinie pacyfistyczne, wrogie Adolfowi Hitlerowi, żądali zakończenia wojny za każdą znośną cenę. Wiedzieliśmy, że to był rezultat chytrej propagandy socjaldemokratycznej, komunistycznej, sowieckiej, anglosaskiej, masońskiej, żydowskiej oraz jezuickiej i wielkokapitalistycznej. Dlatego ostro przeciwdziałaliśmy tym niebezpiecznym czynom i nastrojom. - W jednym z miast Hesji - mówił Stroop po krótkim namyśle - mieszkał stary sędzia, doświadczony prawnik. Nie był członkiem NSDAP, ale też w jego kartotece osobowej nie znaleziono śladu związania z organizacjami politycznymi. Po prostu bezpartyjny liberał, przesiąknięty "humanitaryzmem". Wielokrotnie wydawał wyroki niezgodne z naszym poczuciem ideologicznym oraz ze wskazówkami NSDAP. Pewnego razu ogłosił na jednej sesji sądowej kilka wyroków uwalniających 184 od winy i kary niemieckich robotników pracujących w wielkiej fabryce, gdzie zdarzył się nieszczęśliwy wypadek przy pracy i tok produkcyjny musiał być zatrzymany na dwie godziny. Sędzia, powtarzam, uniewinnił oskarżonych w sposób (według nas) ostentacyjny, obciążył kosztami postępowania skarb państwa, a ponadto wytknął rzekome zaniedbania pewnemu członkowi partii z

tak zwanej Alte Gardę. - Po zreferowaniu sprawy - w głosie Stroopa pasja - zgodziłem się z argumentami Kreisleitera NSDAP i tamtejszego komendanta tajnej policji politycznej. Kazałem zamknąć sędziego do aresztu. Ale przyjaciele sędziego, między innymi rozmaici profesorowie prawa i nadreńscy naukowcy oraz filozofowie, spowodowali, że ówczesny minister sprawiedliwości Rzeszy, dr Otto Georg Thierack, nakazał natychmiastowe zwolnienie sędziego. Ja się tej decyzji przeciwstawiłem i trzymałem sędziego nadal w areszcie, pozwalając tylko na odwiedziny rodziny i na przynoszenie obiadów, wspaniałych potraw, bo (jak się później okazało) chłopi przynosili pani sędzinie dla męża jajka, kurczaki i mięso baranie. - Nasz aparat partyjny - ciągnie Stroop - nie potrafił przeciwstawić się opinii publicznej i skłonić jej do zmiany stanowiska. Zrobił się szumek i Heinrich Himmler nakazał telefonicznie, abym natychmiast zwolnił sędziego, który (jakby dla demonstracji) wkrótce po opuszczeniu aresztu rozpatrywał następne sprawy przy gromadnej asyście okolicznych chłopów, robotników i nawet inteligentów. Patrz pan, Herr Moczarski, jak taki biurokrata, minister sprawiedliwości, potrafił zwyciężyć wyższego dowódcę SS i policji na ważnym obszarze przyfrontowym. Wtedy zrozumiałem, że nasza spoistość mięknie. I rzeczywiście, wkrótce potem ta kanalia von Stauffenberg dokonał zamachu na Adolfa Hitlera w porozumieniu ze zgrają generalską i dawnymi, demokratyzującymi politykami. - Ale później to chyba uspokoiliśmy trochę i tego sędziego, i zwolnionych od winy robotników,,sabotażystów"? - pyta Schieike. Stroop spojrzał podejrzliwie i odpowiedział: - Sędzia szybko przeszedł na rentę inwalidzką, bo go odłamek bomby amerykańskiej zranił w nogę, a uniewinnionych przez sąd robotników przeniesiono do nadzoru nad więźniami, którzy budowali podziemne hale zakładów zbrojeniowych. Schieike krzywił się, drapał po głowie, ale milczał. Stroop kontynuuje: - W lipcu 1944 roku objąłem (z rozkazu Heinricha Himmlera) dodatkowy urząd: szefa wojsk armii wewnętrznej, rezerwowej, na terenie mojego Bereichu. W domu bywałem bardzo rzadko. Ze spraw rodzinnych załatwiłem tylko jedną, ale za to bardzo ważną. Mianowicie spowodowałem, że szkoły średnie w Rhein-Westmark przyspieszyły termin egzaminów maturalnych, które przeprowadzono na przedwiośniu 1945 roku. Szło przede wszystkim o dobro tysięcy dzieci oraz o to, żeby chłopcymaturzyści mogli zaciągnąć się do wojska i pójść na front. Ale pragnąłem również, aby moja Renatę jak najszybciej dostała maturę. Bo przecież nie wiadomo, jak się w przyszłości mógł ułożyć los mego dziecka. A ze świadectwem maturalnym zawsze dostałaby jaką taką posadę, nawet po niewygranej wojnie. Żona i córka pięknie mnie za ten prezent ucałowały, a ja wyprawiłem Renacie luksusowe 185 przyjęcie pomaturalne. Kazałem dodatkowo uszczelnić zasłony przeciwlotnicze w oknach willi. Jej koleżanki i koledzy tańczyli całą noc. Później moi dwaj szoferzy porozwozili młodzież do domów. Następnego dnia Wiesbaden przeżył silny nalot. Zniszczono wiele ważnych punktów i miejsc dowodzenia oraz węzeł kolejowy.

Zostałem lekko ranny odłamkiem szyby w lewą dłoń. Stroop pokazuje rękę. Znalazłem z trudem maleńką szramkę. Często opowiadał Stroop o oficerach swego sztabu partyjnego, policyjnego i wojskowego. Na pytanie, kogo z nich najbardziej lubił, odpowiedział: - Najtęższą głową był SS-Oberfuhrer dr Hans Trummler, szef policji bezpieczeństwa i SD. Inteligentny, przewidujący, taktowny i sprytny, a więc bardzo podobny do drą Ludwika Hahna z Warszawy. Szanowałem Trummlera i lubiłem go. Mój szef sztabu nie był najlepszym nabytkiem, ale jego zastępca, SS-Brigadefuhrer dr Richard Wagner, to oficer pierwszej klasy. Gruntownie znał ideologię NSDAP,wielbił Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera, był twardy, stanowczy, wytrwały i ofiarny. Zawsze u niego znajdowałem wykonawcze poparcie »rojektów i decyzji. Moim osobistym adiutantem był lubiany przez ałą rodzinę, a szczególnie przez Olafa, SSHauptsturmfuhrer Kaleske. - Szczególną sympatią obdarzałem oficera policji, którego lazwisko już panowie znają. Idzie o zasłużonego w czasie Grossaktion n Warschau majora Bundtkego. Nie tylko zachowywał się bohatersko v getcie, ale po wysadzeniu Wielkiej Synagogi w Warszawie prze->rowadzał długie boje wykańczające spacyfikowane formalnie getto. - W 1944 roku przyjechała do mnie żona Bundtkego. Przywiozła ist prywatny majora, w którym prosił o przeniesienie na mój obszar, ;dyż w pobliżu mieszkała jego rodzina. Z chęcią się na to zgodziłem natychmiast zażądałem sprowadzenia Bundtkego, wybitnego spec-alisty policyjno-wojskowego. Przyleciał do Wiesbadenu samolotem ochoczo się zameldował. Poczęstowałem go kawą i koniakiem. Powinszowałem nowego odznaczenia, które Heinrich Himmler przyznał nu za bohaterską akcję przeciw Żydom w Warszawie. Mianowałem najora Bundtkego dowódcą oddziału do zadań specjalnych. Był to wyborowy batalion 700-osobowy, doskonale wyposażony w środki .ransportu i łączności oraz w broń. Ten uderzeniowy, zawsze dyspozycyjny batalion, złożony z samych zuchów, oddał Rzeszy i Hein-richowi Himmlerowi ogromne przysługi. Wszystkie ważne, niebezpieczne i poufne akcje w moim Bereichu przeprowadzał major Bundtke, dzielny chłop i uczciwy nacjonal-socjalista. Słoneczny dzień październikowy. W celi łagodny nastrój, nikt się nie kłócił. Zresztą często żyliśmy w (więziennej) zgodzie. Stroop, zapatrzony w smugę słoneczną na asfalcie podłogi i na łóżku z trzema siennikami, zaczął miękkim tonem zwierzenia: - W Wiesbadenie spotkał mnie raz wielki zaszczyt i ogromna przyjemność. Przyjechał Heinrich Himmler całą kolumną samochodów. Odbył wiele konferencji, zlustrował gmach sztabu i koszary SS, a na zakończenie pobytu zjadł wczesną kolację w mojej willi. Dlaczego to robił - nie wiem. Ale myślę, że dlatego, iż 186

poznał kiedyś żonę, że słyszał o naszych dzieciach, że widział fotografię Olafa w uniformie SSmanna oraz że tylko moja willa była wówczas oszklona. Nie chciałem, aby SS-Reichsflihrer się zaziębił, więc zaproponowałem kolację u nas. - Byliśmy szczęśliwi w czasie tej rodzinnej wieczerzy. Reichs-fiihrer wyraźnie się u nas rozluźniał i wypoczywał. Chwalił żonę za smaczne jedzenie. Dowcipkował, wspominał dzieciństwo, później przeszedł do tematyki antropologicznej, czystości rasowej oraz kwestii uczciwości moralnej. Gdy spytał Olafa, jaki jest najcenniejszy walor Niemca III Rzeszy, ten bez namysłu wyrecytował: "Meine Ehre heisst Treue!" Nie mógł zrobić większej przyjemności SS-Reichsfuhrerowi, który ucałował go i wziął na kolana, głaszcząc mądry łepek mojego chłopaka. Potem rzekł: "Tak. Wierność, wierność, wierność aż do śmierci cechuje braci z Czarnego Korpusu oraz naszych synów, urodzonych i wychowanych w historycznej erze Adolfa Hitlera." - Następnego dnia wyruszyliśmy wczesnym rankiem na południe Francji. Heinrich Himmler zażądał, abym mu towarzyszył w tej ważnej wyprawie służbowej. - SS-Reichsflihrer przeprowadził inspekcję SS, policji i wojsk w Metzu. To samo w Nancy. Pozytywnie ocenił stan bezpieczeństwa i sytuację na lotaryńskich terenach mego okręgu. Potem wizytowaliśmy Lyon. Tam pobyt Heinricha Himmlera trwał dwa dni. Przeprowadził setki rozmów i wydał chyba z tysiąc decyzji. Następnie pojechaliśmy jedną z najpiękniejszych dróg świata, wspaniałą autostradą wzdłuż słonecznej doliny Rodanu, aż do Marsylii. Pejzaż czarujący. Słońce, granatowy Rodan, zielone łąki, szare lasy, oliwkowe i niebieskawe winnice na stokach podgórza alpejskiego. Siedziałem w trzecim aucie za Himmlerem. Od czasu do czasu zapraszał mnie do swego sześcioosobowego pojazdu. Na czele - wozy pancerne oraz samochody z uzbrojonymi po zęby SS-mannami i lekką artylerią przeciwlotniczą. To samo w straży tylnej. Krążył nad nami meserszmit z czarnymi krzyżami na skrzydłach i kadłubie. - Meserszmity chroniły Himmlera w czasie jego samochodowych podróży - Schieike stwierdza rzecz oczywistą i pyta: - Czy piloci tych maszyn podlegali w sensie rozkazodawczym dowództwu Luftwaffe, to jest Góringowi lub feldmarszałkowi Milchowi? - Skądże?! - odpowiada Stroop. - Heinrich Himmler dysponował własnymi (choć nielicznymi) myśliwcami, a nawet bombowcami, nie mówiąc o najszybszych typach uzbrojonych i opancerzonych samolotów łącznikowych dalekiego zasięgu. Personel SS--owskiego lotnictwa (piloci, obserwatorzy, obsługa lotnisk i lądowisk, mechanicy, konstruktorzy, naukowcy w laboratoriach badawczych, a ponadto szybownicy, spadochroniarze itp.) podlegał faktycznie osobistemu sztabowi Heinricha Himmlera, choć formalnie mógł niekiedy znajdować się w gestii Luftwaffe czy przemysłu lotniczego. - Nie darmo partia rozwijała od lat Nationalsozialistisches Fliegerkorps (NSFk)1

- mówi Schieike. - Hermann Góring i Rudolf Hess, piloci z pierwszej wojny, kładli Hitlerowi w głowę, od początku monachijskich czasów, że lotnicy to mężczyźni najbardziej odważni, ryzykanci i w i e r n i oraz zdolni do 187 błyskawicznych działań... również politycznych. Członkowie NSFk mieli przywileje w partii, która ogromne fundusze przeznaczała na tę formację. Piloci Himmlerowskich meserszmitów byli z pewnością wychowankami tzw. Flieger-Hitlerjugend i nosili przed wojną jasnoniebieskie wypustki na mundurach i furażerkach. Nawet w dziecięcej organizacji pod nazwą "Das Deutsche Jungvolk in der HJ" (do której przyjmowano dzieci od dziesiątego roku życia, a później - młodsze) prowadzono grupy zainteresowań lotniczych i rozbudzano pasje do modelarstwa i szybownictwa. Czy pański Olaf, Herr Generał, był w lotniczym Hitlerjugend? - Niestety, nie! Ale przyzwyczajałem go do pokonywania lęku przed jazdą samolotem i rykiem motorów lotniczych. Gdy Olaf miał osiem lat, kazałem mu pojechać "tajfunem" (którego miałem do dyspozycji) z zaufanym pilotem. Smarkacz się opierał i darł ze strachu. Rzeczywiście silniki warczały przed startem jak szatany. Ale wydałem mu rozkaz, kazałem wnieść Olafa do kabiny "tajfuna", a pilot przywiązał go pasami do fotela. Chłopiec początkowo trochę rzygał. W czasie lotu pilot (jak wynikało z jego raportu) wylał na Olafa bańkę zimnej wody i otrzeźwił go. Po wylądowaniu Olaf był nawet szczęśliwy. Schieike splunął i przerwał Stroopowi: - Jeśli trzynastoletni dzisiaj Olaf jest nerwowym chłopcem, to pańska wina, Herr Stroop. Niech cholera weźmie takie wychowanie! Stroop próbował tłumaczyć, ale Schieike nie dał się zbić z pan-tałyku. Po prostu wymyślał. Stroop spytał, co sądzę o stosowanych przez niego, jako ojca, metodach wychowawczych. Powiedziałem szczerze. Stroop zrobił smutną minę, co mu się rzadko zdarzało. Widząc to, chwilę odczekałem i wracając do (przerwanego dyskusją o lotnictwie) tematu, zapytałem: - Do jakiej miejscowości na Riwierze dojechał pan z Himmlerem? - Heinrich Himmler zwiedził bardzo dokładnie Marsylię, jeździł kutrem bojowym po porcie (m.in. do ujścia Rodanu), a następnie udaliśmy się brzegiem Morza Śródziemnego przez Tulon do Nicei. Krótka przejażdżka do Monte Cario i na rozkaz SS-Reichsfuhrera wróciłem z eskortą szybkimi wozami "BMW" do Wiesbadenu. - W domu musiałem wszystko i dokładnie opowiadać rozpromienionej żonie, córce i Olafowi. Miał chłonną wyobraźnię i tak kochał Heinricha Himmlera, że wielokrotnie powtarzałem mu szczegóły podróży, którą będę pamiętać zawsze. Takie wspomnienia nie zachodzą mgłą. Któregoś dnia rozmawialiśmy o "cudownej broni". Całe Niemcy łudziły się w 1944/45 nadzieją jej wyprodukowania.

- O co to szło? - pytam. - Czy o udoskonalone odmiany pocisku rakietowego V? A może o nowy typ artylerii, analogiczny do rosyjskich "katiusz", ewentualnie o samoloty odrzutowe? - Dlisenflugzeugów2 tośmy jeszcze seryjnie nie produkowali, choć prototypy były oblatywane. Widziałem próbny samolot w moim Bereichu. Osiągał zawrotną prędkość! Ale nie o to chodziło Adolfowi Hitlerowi. Ani o dalsze modele V czy artylerię. Byliśmy o krok od odkrycia i zrealizowania nowego ładunku wybuchowego bomby 188 lotniczej... - Byliście o krok od wynalezienia bomby atomowej? - Tak! - potwierdził z energią i szczyptą radości. - Przez całą wojnę trwał wyścig naukowców niemieckich i anglosaskich. - Ale przegraliście wyścig, bo Amerykanie pierwsi użyli bomby, na Hiroszimę. - Mieliśmy za mało fizyków i chemików najwyższej klasy, a nasze laboratoria badawcze były bombardowane. - Mściła się na nas polityka antyżydowska - wtrącił się Schieike. - To pan, Herr Schieike, uważa, że tylko Żydzi mogą być wielkimi twórcami i wynalazcami? - Stroop zacietrzewił się. - Nie! bo nie jestem rasistą ani szowinistą. Nie uważam Żydów za jakiś naród wybrany przez Boga. Wybitni ludzie rodzą się we wszystkich społeczeństwach. Ale tak się złożyło, że wśród niemieckich profesorów i doktorów od fizyki, chemii, nauk przyrodniczych i matematycznych, znajdowało się sporo Żydów, pół-Żydów i ćwierć--Żydów. Jak ich naziści wylali z kraju albo zgnoili w obozach i więzieniach, to nie ma się co dziwić, że naukowcy tak zwani aryjscy nie mogli dać sobie rady. Gdy trzeba było wykombinować nową Wunderwaffe, to brakło tych "chemicznych" i "fizycznych" pomocników. Stąd przegrana. - Giędzi pan, Herr Schieike! - wybuchł Stroop. Oczy mu zsiniały, kark poczerwieniał. Machał rękami. - Może i giędzę - odciął się Schieike. - Tym niemniej żadnej "cudownej broni" nie wyprodukowaliśmy. A przepraszam! Wynaleźliśmy taką broń, tylko Himmler schował ją pod koszem i nie użyczył Rzeszy, nawet kiedy Rosjanie podchodzili pod Berlin! Zdziwiony, patrzę na Schieikego i na Stroopa, który raptem spokorniał. Sittenpolizist zaczyna chichotać, potem śmieje się coraz głośniej, powtarzając:

"Himmlers Wunderwaffe!"3 Co powie, to się zarykuje. Nic nie rozumiem. Pytam, ale żaden z Niemców nie odpowiada. Pytam po raz drugi i trzeci. Schieike wciąż się zaśmiewa (kartoflany brzuch mu się trzęsie). W końcu, na moje nalegania, mówi: Niech panu opowie generał o tej cudownej broni Himmlera. Sprawa ma związek ze śródziemnomorską podróżą służbową, o której wspominał Herr Stroop. Stroop wzrusza ramionami, milczy. Zagaduję i pytam, a on nic. Zrobiłem minę obrażonego (złość i ciekawość we mnie nabrzmiewały). Rzekłem: - Jeśli tak, to dobrze! Mówicie między sobą o jakichś publicznych "tajemnicach" III Rzeszy, a mnie nie chcecie dać wyjaśnień, mimo że proszę. Dobrze! Ja będę robił to samo. - Radzę, Herr Generał - Schieike zwraca się do Stroopa - opowiedzieć wszystko panu Moczarskiemu, bo dotrzyma słowa. On jest uparty i zacięty jak buldog-bokser. Obaj Niemcy wyolbrzymiali tę cechę mojego charakteru, tym niemniej nie protestowałem. Po kilku minutach Stroop zaczął: - SS-Reichsfuhrer interesował się zawsze odkryciami i wynalazkami. Był na wskroś 189 nowoczesnym człowiekiem i torował drogę postępowi. Każdy wyższy SS-owiec miał obowiązek meldować głównej kwaterze SS o każdym nowatorskim pomyśle lub wynalazku na swoim terenie. Jakąś drogą doszła do Heinricha Himmlera wiadomość, że pewien Włoch czy Szwajcar (w którego żyłach płynęła, po matce, niemiecka krew) odkrył metodę wysadzania w powietrze - przy pomocy tajemniczych promieni magazynów amunicyjnych wroga. Na osobiste polecenie SS-Reichsfuhrera sprawę zbadali fachowcy z SS. Ich ekspertyzy sygnalizowały, że pomysł jest wart zainteresowania. Przyjęto warunki wynalazcy. Wpłacono z dziesięć tysięcy marek na uzupełniające prace techniczne. Pierwszą próbę, na małą skalę, przeprowadzono potajemnie w Szwajcarii. Wypadła doskonale. Znów wyasygnowano jakąś niemałą sumę i zaakceptowano cenę: milion funtów sterlingów. - Himmler zgodził się zapłacić wynalazcy fałszywymi banknotami brytyjskimi, które w tajemnicy produkował - przypomniał Schieike. Stroop się speszył. Ale ja nie dopuściłem do nowego konfliktu i po chwili Stroop ciągnął z wyraźną niechęcią: - Ostateczna próba (trzykrotna) odbyła się w północnych Włoszech. Dano wynalazcy wszelkie gwarancje i list żelazny. Pamiętam, że w całą historię był m.in. zaangażowany generał SS Kart Wolff. Ten z którym w roku 1943 rozmawiałem w Wolfschanze. Ułożono stos amunicji rozmaitego typu. Wynalazca ze swoją aparaturą i pomocnikiem znajdował się w odległości kilometra. O kilkadziesiąt

metrów od niego - Heinrich Himmler ze sztabem. Wynalazca sprawdził zgromadzoną amunicję, wrócił do swego stanowiska, nastawił aparaturę, wypuścił wiązkę niewidzialnych promieni i amunicja zapaliła się, wybuchając. Drugi eksperyment przeprowadzono z odległości dwu kilometrów. Te same czynności. I stos amunicyjny znów wyleciał w powietrze. Heinrich Himmler, uradowany, powinszował wynalazcy i kazał realizować finalne warunki umowy. Ale ktoś przypomniał mu w ostatniej chwili, że wynalazca przed każdym eksperymentem chodził oglądać przygotowaną amunicję. Zaproponowano wobec tego trzecią próbę, ale w warunkach bojowych, to znaczy bez uprzedniego oglądania i sprawdzania obiektu, który należało zniszczyć. - Ta próba się nie udała - ciągnął Stroop - mimo że Włoch (czy Szwajcar, nie pamiętam) z dziesięć razy nastawiał aparat i wysyłał wiązki promieni. Skończyło się ujawnieniem, że rysunki techniczne i wzory fizyczne są blefem (wynalazca tłumaczył, że je zaszyfrował i nie może bez specjalnych tablic rozszyfrować) oraz że przed próbą coś podrzucał do zgromadzonej przez saperów i zbrojmistrzów amunicji. Wynalazcę i pomocnika na miejscu zastrzelono. Okazało się później, w wyniku drobiazgowego śledztwa, że obaj byli notowani w Interpolu jako międzynarodowi oszuści i hochsztaplerzy. Kiedyś opowiadałem w celi o zniszczeniach, jakim uległa Warszawa w dniach Powstania 1944, o bombardowaniu lotniczym i o ulicy Jasnej, którą szedłem od banku "pod orłami" na Królewską. Mówiłem, jak z obu stron dopalały się zdruzgotane domy. Gruz zalegał jezdnię do wysokości pierwszego piętra. Wspinałem 190 się raz w górę, raz w dół ścieżką wydeptaną przez łączników pośród cegieł, szkła, bloków cementowych i kamieni. Krajobraz górsko-księżycowy z wysepkami ognia i dymu. Smród spalenizny. - Znam takie pejzaże. Niektóre miejscowości mojego Bereichu przeszły piekło bombardowań wyznał Jurgen Stroop. - Żadna godzina nie była pewna. Ciągłe alarmy lotnicze. Syreny ryczały na trwogę. Dudniły motory bombowców. Artyleria grzmiała. Huki. Wybuchy. Grzmoty. Pożary. Płonęły dzielnice, szczególnie przemysłowe, i węzły komunikacyjne. Masa trupów, ludzie zasypani w piwnicach, tysiące rannych. Wieczne remonty fabryk i naprawy dróg oraz mostów. Dymy i odory spalenizny ciągnęły się po systematycznie rujnowanym Wiesbadenie, Frankfurcie, Moguncji, Darmsztacie, Mann-hełmie. Myśmy dotkliwie odczuli bombardowania i pożary... Tu Stroop się spostrzegł, że może zbyt szczerze mówi o sytuacji Rhein-Westmarku w ostatnim roku wojny. Więc uzupełnia: - Dawaliśmy sobie radę. Straż pożarna działała bez zarzutu, komanda reperacyjne i porządkujące wypełniały swą powinność. Dzieci, starców i kobiety (o ile nie były zmobilizowane do służb pomocniczych) wysyłaliśmy na wieś.

- Gdzie wyjeżdżała pańska rodzina? - pytam. - Często do Teutoburskiego Lasu, w okolice Detmoldu. Tam mieszkała matka i wielu przyjaciół. Niekiedy wysyłałem żonę z dziećmi pod Wiesbaden. Okolicą spokojną i bezpieczną był rejon Usingen, Bad Homburg i Bad Nauheim. Między Usingen a Bad Nauheim znajdowała się miejscowość nazwana przez nas "oazą ciszy". Kilka tysięcy hektarów lasu, pagórków, łąk i zamek. Ruch nieznaczny, ludności bardzo mało (część chłopów wysiedliliśmy). Większość budynków, a nawet dróg, zamaskowana. Ta miejscowość to Ziegenberg, dziesięć kilometrów na zachód od Bad Nauheim. W zamku była (mogę teraz panom wyjawić) jedna z kwater wojennych Adolfa Hitlera. Dodatkowo zaprzysiężony na okoliczność tej tajemnicy oddział SS pilnował terenu, dozorowanego ponadto przez zespół fachowców z SD. Tak zamaskowaliśmy to miejsce, że nigdy nad zamkiem Ziegenberg nie ukazał się nieprzyjacielski samolot! Zamek miał głębokie schrony, a obok - również umocnione (i porozrzucane w terenie) niewielkie budynki mieszkalne i koszarowe. Tam właśnie Hitler przygotowywał w początku grudnia 1944 roku słynną ofensywę przez Ardeny w kierunku na Antwerpię. - Pan, Herr Stroop, musiał być człowiekiem szczególnego zaufania Hitlera i Himmlera, jeśli na terenie przez pana administrowanym znajdowała się kwatera główna Hitlera, z której niekiedy sterował operacjami frontu zachodniego. Sprawiłem Stroopowi dużą przyjemność. Zrobił minę jak kot, którego się drapie za uszami. A potem dodał: - U mnie nie tylko było bezpiecznie. W Rhein-Westmark panował porządek i dyscyplina. Mimo bombardowań, produkcja rolna i przemysłowa stale wzrastała. Trzymałem ludność w garści. Budowano u mnie nowe fabryki, których nie mogło ugryźć alianckie lotnictwo. Podwładni ze sztabu i Gauleiterzy dali budowniczym i przemysłowi całą dyspozycyjną siłę roboczą... - Więźniów również? - pytam ostro. 191 - Również - potwierdza Stroop jeszcze ostrzejszym tonem. - Wyborowaliśmy w zboczach gór setki tysięcy metrów sześciennych sztolni, hal warsztatowych i magazynów. Tam umieściliśmy znaczną część fabryk zbrojeniowych. Albert Speer wielokrotnie u nas bywał. To był genialny organizator i najlepszy w świecie minister uzbrojenia i amunicji. Panie Moczarski, nas rąbali z góry, jak cholera. A my nic, tylko tempo! tempo! W krótkim czasie potroiliśmy produkcję samolotów i dział (szczególnie samobieżnych, szturmowych) oraz amunicji. W grudniu 1944 r. Adolf Hitler dziękował mi na zamku Ziegenberg, w obecności Heinricha Himmlera, Speera i generała Seppa Dietricha za zdyscyplinowanie i ofiarność ludzi z mojego Bereichu, za intensywne wytwarzanie broni i amunicji oraz za to, że największy (w stosunku do ludności obszaru) procent Ybiksgrenadierów i Yoikssturmistów zgłosił się z Rhein-Westmarku.

- Panie Stroop - rzekłem, gdy skończył entuzjastyczne wywody. - Mam dwa pytania. Pierwsze, co to za imię: Sepp? - Zaraz wyjaśnię - szybko odpowiedział. - Sepp to stara, bawarska odmiana imienia Józef. Generał SS Sepp Dietrich, bojowy oficer, odważny do szaleństwa, ryzykant, sprawność fizyczna najwyższej klasy, były szef osobistej ochrony Adolfa Hitlera. Zaopatrzył w 1932/33 roku swoich ludzi w najnowsze pistolety maszynowe oraz pejcze ze skóry hipopotama, najtrwalsze i najbardziej skuteczne w walce... - Wybuchnąłem: - W walce? Walczyliście pejczami? Stroop zbaraniał. A ja wtedy: - Pan miał również przez 46 lat imię Józef, zamienione potem na Jurgen. Widać, Józef (Sepp) Dietrich pochodził także z rodziny katolickiej. Ale mniejsza z tym. Moje drugie pytanie brzmi: ilu więźniów z obozów koncentracyjnych, aresztów, więzień, obozów jenieckich i obozów pracy dla cudzoziemców zmarło lub zginęło w Rhein-Westmarku podczas owej wytężonej produkcji i morderczego tempa budownictwa przemysłowego? Nie odpowiedział. KONIEC ROZDZIAŁU XXIII. Stroop likwiduje feldmarszałka Niezwykle interesowały mnie więzienne opowiadania Stroopa o jego okresie wiesbadeńskim (listopad 1943 - marzec 1945), a więc o etapie zmierzchu i klęski III Rzeszy. Stroop, człowiek "tamtejszy", był bezpośrednim świadkiem i współaktorem zdarzeń w rejonie pasa reńskiego. Mimo jednostronności ocen, górował wiedzą o tych czasach zarówno nade mną, jak i nad wieloma, którzy obserwowali wojnę z peryferii czy "ze schronów alianckich stolic" lub prześledzili ją w publicystyce prasowej, książkach i archiwach. Rozmów o tym okresie Stroop nie prowadził z platformy gloryfikowania przeszłości własnego narodu, "zawsze wspaniałej i zwycięskiej". Przesiąkł co prawda od 192 dzieciństwa szowinizmem i propagandowymi landszaftami germańskich triumfów. Ale cięgi, jakie oberwała hitlerowska Rzesza (i on, z rodziną), oraz sytuacja więzienna i perspektywy wyroku sprzyjały pokorze i niejakiemu obiektywizowaniu. Jedną ze spraw trudnych i drażliwych dla Stroopa (a mimo to, często do niej wracaliśmy) był nieudany zamach na Hitlera w dniu 20 lipca 1944 roku. Stroop potępiał zdecydowanie i ostro każdy pomysł zabicia Hitlera lub próbę odsunięcia go od władzy. Ile razy rozmawialiśmy na ten temat - zawsze gwałtownie podniecał się. Z

wściekłością opowiadał o szczegółach zamachu z Wolfschanze, o von Stauffenbergu (nie szczędził mu rynsztokowych epitetów) oraz o "bandytyzmie zgrai generalskiej i cywilno-talmudys-tycznej", która utworzyła grupę spiskową. Mówił wtedy zajadle, z wypiekami na twarzy, ale oczy miał zimne, ołowiane. Płaszczyznę wyjściową postawy Stroopa stanowiły dwie przesłanki. Pierwsza, to mistyczna wiara, że Hitler był wysłannikiem sił wyższych ("opatrzność", "Wotan", "bogowie germańscy"). Druga: pewnik (stale to podkreślał), że nikt nigdy nie może Rzeszy pobić bez pomocy samych Niemców. - Gdyby nie znajdowały się w naszym narodzie - twierdził - jednostki słabe moralnie, obciążone zgnilizną, to dalibyśmy sobie radę z całym światem. Byliśmy zawsze zbyt tolerancyjni i nieostrożni, bo pozwoliliśmy degeneratom żyć pod wspólnym dachem ze zdrową masą narodu. Do tych nielicznych Niemców-miazmatów docierały macki obcych wywiadów oraz trucizny ideologiczne, poparte srebrnikami. Rakowate indywidua zaczęły się aktywizować z chwilą pierwszych porażek wojennych, organizowały mafie i koła rzeko-m o dyskusyjne, patriotyczne. Sprowadzili w końcu nieszczęście na naród! W celi cisza. Schieike wyciera niewidzialne pyłki z blatu stolika. Za oknem gęsta mgła - zjawisko rzadkie w Mokotowie. - Trzeba nam było wcześniej przeprowadzać likwidacje - ciągnie Stroop. - Rżnąć nożami wyrodków i wieszać na hakach jak połcie w rzeźni, z rodzinami i przyjaciółmi! Wszystkich pod chodnik! Nawet tych, co dali się chwilowo otumanić! Stroop mówi coraz głośniej. Gdy wypluł strumień nienawiści, kończy: - Las z drzewami chorymi lub skłonymi do zarazy trzeba nie tylko wyciąć, ale (żeby się nigdy nie odrodził) wykarczować oraz spalić jego nasiona. Taka właśnie myśl, dalekosiężna politycznie i będąca syntezą najwyższej moralności narodowej, leżała u podstaw idei i czynów Heinricha Himmlera. Gdyby mu nie przeszkadzano, gdybyśmy od początku 1933 roku twardo realizowali wobec wszystkich Niemców nakaz pełnej czystości rasowej, a więc i duchowej, toby już dawno Rzesza przeistoczyła się w germański monolit państwowy ludzi wiernych, hermetycznie odpornych na wrogie podszepty. I nie byłoby zamachów, spisków, intryg, protestów i głupich dyskusji, a więc zdrady. Słuchałem przerażony. Zerknąłem na Schieikego. Właśnie podniósł głowę i, patrząc w sufit nad drzwiami, rzekł dobitnie: - Panowie! Pajączek tam biega. Nie ma jeszcze południa, więc zły omen dla celi. 193 Zaniepokoiliśmy się wszyscy. W więzieniu człowiek staje się przesądny.

Jeszcze tego samego dnia Stroop wrócił do puczu generałów i "politykierów". Było popołudnie. Wypoczywaliśmy po zdenerwowaniu "hipiszem"1 oraz późniejszym sprzątaniu celi i układaniu rzeczy. Schieike - dumny, że przy pomocy pajęczego sygnału przepowiedział hipiszową kontrolę i uchronił celę od zaskoczenia - był wesoły, choć utrudzony. Po obiedzie drzemaliśmy i wymienialiśmy uwagi na temat ostatnich wydarzeń. - Więzień koncentruje się w zasadzie na tym (nie mówię o okresie śledztwa), jak wywieść w pole strażników - wyłuszcza swe poglądy Schieike. - Ma dużo czasu na obserwacje oraz obmyślanie swych czynów i forteli. A nieliczni (w stosunku do liczby więźniów) strażnicy zajęci są masą spraw urzędowych, regulaminowych i osobistych. Więzień w normalnym zakładzie karnym może, mimo swej bezsiły, zawsze "pokonać" dozorcę w drobnych, codziennych kwestiach (a czasem - nawet w poważnych). Może go względnie łatwo oszukać, przetrzymując np. w czasie rewizji przedmioty "zabronione". Stroop nie wytrzymał: - Ależ, Herr Schieike, oddziałowy, oficer śledczy, naczelnik, to władza. Nie wolno działać przeciw regulaminowi. Nigdy! - Głupstwa pan opowiada, Herr Generał! - parsknął Schieike. - Czy nie zna pan życia? I pokazał nam dwie żyletki bardzo przemyślnie schowane oraz dodał: - Przeszedłem przez pięćdziesiąt rewizji więziennych, a tego u mnie nie znaleźli. Stroop zbladł. Wyszeptał, że zamelduje oddziałowemu o żyletkach. Powiedzieliśmy: - Mamy więcej ostrych przedmiotów w celi i jeśli pan generał zakapuje o tych żyletkach, ktoś zarżnie pana w nocy innym narzędziem. Stroop uwierzył w te głupstwa. Zaprzysiągł na życie i zdrowie swoich dzieci ("jeśli was wydam, to niech Olaf w tej chwili umrze"), że zachowa tajemnicę. Stroop raz po raz powtarzał nazwiska Stauffenberga, generała Ludwiga Becka, feldmarszałka von Witzlebena, drą Górdelera i stu innych, a ponadto wielu "biernych spiskowców" (chadeków, duchownych katolickich i protestanckich, socjalistów, komunistów). Kiedyś wymienił feldmarszałka Erwina Rommla i feldmarszałka Glinthera von Kluge. Ponieważ wielokrotnie wychwalał Rommla, jako nieskazitelnego herosa III Rzeszy, Schieike natychmiast zażądał wyjaśnienia: - Jak pan może wieszać psy na Rommlu, który zmarł z ran i został pochowany z niezwykłą pompą. W październiku 1944 czytałem komunikat oficjalny, że feldmarszałek Rommel "wszedł do historii jako jeden z największych generałów niemieckich". W Krakowie byłem na akademii żałobnej ku jego czci. A teraz pan szkaluje Rommla słowami: lump, zdrajca, agent, kanalia itp. Co to znaczy? Albo

jestem głupi, albo panu, Herr Generał, coś w mózgu trzasnęło. Schieike zaczerwienił się z oburzenia. Stroop, skonfundowany, podszedł do okna i patrzył na bezmgliste już podwórze. Schieike z tego skorzystał i mrugnął do mnie 194 wesoło. Schieike miał zdolności aktorskie. Nie darmo jako policjant śledczej służby kryminalnej musiał wielokrotnie udawać i grać. Stroop opowiedział rzeczy dziś znane. Że Rommel, dowodząc w roku 1944 grupą armii "B" na froncie zachodnim, we Francji, nie zgadzał się z dyrektywami Hitlera. Że w lipcu 1944 napisał do niego memorandum, w którym żądał skrócenia frontu i uruchomienia w walce kilkunastu dywizji, oczekujących - na północ od Sekwany - drugiej, "prawdziwej" (zdaniem Hitlera) inwazji alianckiej. Że, przede wszystkim, podejrzany był o udział w "spisku generalskim". Co mnie w tym opowiadaniu uderzyło, to wzmianka o sposobach działania Rommla. Mianowicie, przygotowując memorandum dla Hitlera, zastosował metodę ankietową. Rommel zadał wszystkim podległym dowódcom i ich szefom sztabu szereg pytań na piśmie. Dotyczyły one realnej sytuacji i perspektyw wojsk hitlerowskich we Francji, Belgii i Holandii. Rommel nie dobierał respondentów. Nie pominął też głosu wyższych dowódców Waffen SS generała Seppa Dietricha i generała Paula Haussera (obaj byli SS-Obergruppen-fuhrerami). Pytania ułożył sprytnie i drobiazgowo w formie kwestionariusza. Generałowie nie wyczuwali, że idzie Rommlowi o jakieś przesłanki do syntezy; ot, po prostu Rommel, lubiany i sprawny dowódca grupy armii "B", żąda szczerych i sprawdzonych meldunków! - Rommel objechał osobiście w ciągu trzech dni adresatów - opowiadał Stroop. Wszystkie opinie (na piśmie, podkreślam) były pesymistyczne. Opierając się na nich, żądał w imieniu swoim, a p o -ś r e d n i o w imieniu ankietowanych, szybkiego zakończenia wojny na Zachodzie. Ale fakt tego memorandum dla Fuhrera nie byłby tak skandaliczny i karygodny, gdyby nie ścisłe powiązania Rommla ze spiskowcami. Rommel potraktował wysłanników wojskowego sprzy-siężenia w Berlinie (kiedy przybyli do niego) jak sobie równych, ujawnił im tajemnice zachodniego frontu, uważał, że jeśli Adolf Hitler nie zawrze pokoju z zachodnimi aliantami, to spiskowcy powinni odsunąć go od władzy. Rommel postawił ultimatum Adolfowi Hitlerowi. - Tymczasem raniono go we Francji - wtrącił się Schieike. - Tak. 17 lipca 1944 jego samochód (o ile wiem, to "horch") został ostrzelany przez angielskie myśliwce. Wielokrotnie ranny, Rommel żył, ale rokowania lekarzy były pesymistyczne. Szpital, a potem rekonwalescencja w rodzinnym domu. W październiku 1944 popełnił jednak samobójstwo po przedstawieniu mu dowodów o udziale w spisku generalskim. Dano do wyboru: ciche samobójstwo, upozorowane zgonem na skutek ran, albo sąd i hak. A Rommel znał sprawozdania z przebiegu rozprawy w Yoiksgerichtshofle2 i wolał popełnić

Selbstmord3. Stroop na chwilę przerwał tok opowieści, a potem dodaje: - Rommel postawił ultimatum i brał udział w spisku, więc powinien zawisnąć na haku... - O jakim haku pan mówi, Herr Generał? Stroop nie odpowiada. Schiełke powtarza pytanie. Znów milczenie. Więc Schiełke wraca do głównego tematu: - Opowiadano mi już wtedy, po 20 lipca 1944, że brutalnie rozprawiliście się ze 195 spiskowcami... - A czy takiemu zdrajcy i oberszpiegowi, lawirantowi i szal-bierzowi jak Canaris nie należała się kara wielomiesięcznych cierpień, a nie łaska krótkiego śledztwa i bezbolesnego zawiśnięcia na szubienicy? - spytał zimno Stroop. - Adolf Hitler był sprawiedliwy. Póki nie miał niezbitych dowodów zbrodni Canarisa, a jedynie podejrzenia, zdjął go z szefostwa Abwehry i trzymał na stanowisku referenta do spraw wojny handlowej i ekonomicznej. Gdy zdemaskowano prawą rękę Canarisa, generała Hansa Ostera z Abwehry, Flihrer nakazał osadzić Canarisa w obozie koncentracyjnym we Flossenburgu. Papiery, notatki sekretne, zgubiły go ostatecznie. Znaleziono w ostatnim miesiącu wojny, w kwietniu 1945, osobisty kuferek pancerny Canarisa z jego pamiętnikiem o montowaniu i prowadzeniu sprzysiężenia z 20 lipca. No i cóż? Przed zgonem dostał za swoje. Tłuczono go kilka dni i nocy w bunkrze. Gdy znalazłem się przed samym końcem wojny w Austrii, w Żeli am See, spotkałem jednego z przyjaciół, SS-Gruppenfuhrera, który był dobrze wprowadzony w sprawy likwidowania spiskowców 20 lipca. Ten przyjaciel opowiadał o ostatnich dniach Canarisa, który przed egzekucją wyglądał na osiemdziesięcioletniego starca, a miał przecież 56-58 lat. Siwe włosy. Wychudzony do ostateczności. Oba ramiona i żebra obandażowane po złamaniach. Czerwonawy i siny na twarzy... Tu Stroop przerwał. Schiełke i ja siedzieliśmy z oczami wbitymi w podłogę. Milczenie. Stroop skończył rześkim głosem: - Panie Schiełke, to właśnie admirał Canaris zmarł przez powieszenie na haku rzeźnickim. Aby dobrze wypełnić postanowienia nadzwyczajnego regulaminu egzekucyjnego, odwinięto bandaże opatrunkowe z jego klatki piersiowej. Musiał przecież wisieć na żebrze, a nie na bandażu... Kiedyś, znacznie później, zapytałem Stroopa: - Skąd się wziął u Hitlera pomysł z hakiem? Zastosowanie takiej formy wykonania kary śmierci jest nie byle jakim barbarzyństwem.

- Nie zna pan widać historii postępowania egzekucyjnego w Europie. Wieszanie na haku za żebro i powolny zgon skazanego stosowano od tysięcy lat u Germanów. Ta procedura znalazła się później we wzorcowych kodeksach niemieckich, m.in. w znanym powszechnie prawie magdeburskim. Gdy herszt bandy dostał karę śmierci, wieszano go na haku. Takie prawo obowiązywało przez wieki w północno-środkowej Europie - aż po Bug. Na wschód od Bugu stosowano inną metodę egzekucji. We wschodniej części waszego dawnego królestwa herszta bandy wbijano na pal. Jeden ze współwięźniów Polaków streścił mi kiedyś ten fragment powieści laureata Nobla, Sienkiewicza, w którym opisuje on scenę wbijania na pal (od kiszki odbytowej) oficera waszych garnizonów na Ukrainie. Myślę, że zarządzenie zgonu przez powieszenie za żebro na haku jest kultural-niejsze od decyzji nadziania na zaostrzony pal. Zresztą Adolf Hitler wyjątkowo zastosował karę żebra i haka. O ile wiem, to tylko wobec Canarisa. Pewnego dnia wróciliśmy do rozmowy o śledztwach, przewodach sądowych i wykonywaniu wyroków na uczestnikach spisku 20 lipca. Dyskusja zaczęła się tym 196 razem od portek Schieikego, które nagle zaczęły mu opadać. Guzik się oderwał i Schieike zażenowany - jedną ręką trzymał górę spodni, a drugą szukał igły i nici w swoim majdanie. Gdy guzik przyszył, mówi: - Ja nie jestem dygnitarz, więc mało mnie dziś przejęły opadające portki, choć przyznam, że to nieprzyjemne. Ale jak się musiał czuć stary feldmarszałek von Witzleben, któremu (dla ośmieszenia) kazano włożyć na rozprawę przed trybunałem ludowym spodnie bez guzików, paska i szelek! Ten Freisler, przewodniczący trybunału, to gagatek! - Roland Freisler był doskonałym prawnikiem - zaripostował Stroop. A Schieike na to: - Ciekawym, co by pan powiedział, gdyby w przyszłym pańskim procesie przewodniczący sądu zaakceptował pańską obecność na ławie oskarżonych w opadających spodniach. Gdyby pan musiał trzymać ręce przy brzuchu, bo inaczej sala oglądałaby pańskie gacie albo coś więcej. - W polskich sądach nie ma takich praktyk. Wiem z opowiadań współwięźniów odpowiedział Stroop, ale zreflektował się. Już nie bronił więcej metod prowadzenia procesu przed Ybiksgerichtshofem, za to dorzucił wiele faktów o likwidowaniu przeciwników Hitlera po zamachu 20 lipca. Sypał nazwiskami ofiar, aż nam się zaczęło plątać. Zapytałem go przy okazji przerwy w potopie słów: ^ - Ilu wtedy zlikwidowaliście ludzi? Chyba z pół setki. - O, daleko więcej. Według moich obliczeń, około czterech i pół tysiąca. - Niemożliwe! - krzyknąłem. - Możliwe, możliwe! - odpowiada Stroop. - Niech pan nie zapomina, że już 20 lipca rozwalono wielu spiskowców i ich przyjaciół. W ciągu następnych paru dni przeprowadzono czystkę na wszystkich terenach. Nie było garnizonu, gdzie nie znaleźli się winni lub sprzyjający winnym. Każda komórka SD, każde biuro policji bezpieczeństwa musiały unieszkodliwić

spiskowców, a szczególnie tych, którzy dobrze maskowali się i umieli zacierać ślady swej nikczemnej działalności przeciwko Adolfowi Hitlerowi. - Panie Stroop, już rozumiemy sens wyjaśnień - przerwałem - chociaż pan z pewnością temu zaprzeczy. Otóż korzystając z nadarzającej się sposobności, zlikwidowaliście - poza spiskowcami aktualnych przeciwników politycznych, swoich wrogów osobistych w partii i w wojsku, konkurentów do lepszego stołka, do wyższej premii, dochodów, zaszczytów, orderów, nagród. Kto wie, czy szef pańskiego sztabu w Rhein-Westmark nie zamieścił na liście zamordowanych, rzekomych członków sprzysiężenia z 20 lipca, kochanka swej żony, o którą był piekielnie zazdrosny! Schieike potakiwał głową. Stroop nie zaprotestował, tylko rzekł: - Nie należy zapominać, że śledztwa i egzekucje, związane z Niemcami zamieszanymi w spisek i zamach na szczęśliwie nam ocalałego Fuhrera (tu Stroop wyciągnął ręce w górę, jakby dziękując Wotanowi), trwały do ostatnich dni wojny, a więc ponad dziesięć miesięcy. Dlatego jestem przekonany, że liczba czterech i pół tysiąca straconych jest obiektywnie 197 prawidłowa. Zresztą było kilku takich, co ustalili ją, dysponując wiarogodnymi informacjami. - Niech pan opowie, jak wyglądała procedura egzekucji - prosimy. - Od 8 sierpnia 1944 dokonywano egzekucji na spiskowcach przez powieszenie n a g o na haku rzeźniczym. Do powieszenia konieczny jest stryczek z bardzo mocnego i gładkiego sznura albo ze specjalnej plecionki skórzano-jedwabnej. Pętla takiego stryczka (posmarowanego mydłem) zaciska się błyskawicznie na szyi skazańca i śmierć przychodzi natychmiast. Ale wobec zdrajców ze sprzysiężenia 20 lipca zastosowano inną metodę. Stryczkiem była struna fortepianowa, basowa. Pętla z takiej struny zwiera się powoli i zgon powieszonego następuje dopiero po 5-10 minutach. Schieike skrzywił się boleśnie. Ja chyba też. Widząc to, Stroop podniósł głos: - Tak, tak! Męczyli się przed śmiercią. Ale tylko przez dziesięć minut, w najgorszym razie. Jednak to lepsze od powieszenia za żebro na haku rzeźniczym, jak w przypadku Canarisa. W celi cisza. Po pół godzinie chyba Schieike powiedział: - Nie chce mi się wierzyć, żeby było prawdą, co Herr Generał opowiadał o wykonaniu wyroku śmierci na admirale Canarisie. Nie mieści się w głowie, żeby go powieszono na haku jak cielaka, i to jeszcze nie ubitego. Może się pan myli, Herr Stroop, może to tylko plotka, puszczona dla postraszenia wojskowych i członków NSDAP? Czy jednak Canarisa nie zgładzono w taki sposób, jak feldmarszałka von Witzlebena, na fortepianowym stryczku przytwierdzonym do haka rzeźniczego? - Nie! - stwierdza z przekonaniem Stroop. - Początkowo myślałem tak samo, jak pan, Herr Schieike. Ale wspomniany SS--Gruppenfiihrer, spotkany w Żeli am See, opowiadał wszystko ze szczegółami.

Między innymi, że Berlin nakazał zachowanie najgłębszej tajemnicy o okolicznościach egzekucji na Canarisie. SS-Gruppenfiihrer (nie ujawnię nigdy jego nazwiska), człowiek wiarygodny, poważny, zaprzyjaźniony ze mną, opowiadał mi 4 lub 5 maja 1945 tam, w Austrii, że ci SS-owcy oraz więźniowie, którzy byli przy egzekucji, już nie żyją. Na zakończenie SS-Gruppenfuhrer prosił, abym uwierzył, że Adolf Hitler tylko z jednym Canarisem obszedł się okrutnie. Mimo zaklęć Stroopa o prawdziwości opisanych wyżej faktów, nie mogę wykluczyć, że ów SSGruppenfuhrer z Żeli am See fantazjował. - Wśród nazwisk generałów wplątanych w zamach na Hitlera wymienił pan von Klugego powiedziałem. - Czy on naprawdę był członkiem generalskiego sprzysiężenia? - Był, był - szybko odpowiada Stroop. - Tylko wykazał więcej sprytu w działaniach spiskowych niż Canaris. Nie zostawiał śladów na papierze. Z von Klugem zetknąłem się bezpośrednio. - Gdzie? Na froncie wschodnim? - pyta Schieike i dodaje: - Kluge był przecież dowódcą słynnej czwartej armii, która wzięła udział w pierwszym uderzeniu na Związek Radziecki. Za te sukcesy Hitler mianował go generałem-feldmarszałkiem. 198 Na wschodzie dostał również Rycerski Krzyż Żelaznego Krzyża i objął dowództwo grupy armii "Środek". Był pupilkiem Hitlera. - No! Pupilkiem to nie - przerwał Stroop. - Jak to nie pupilkiem? - upiera się Schieike. - Tylko pupilkowi daje się najwyższe premie pieniężne i majątki ziemskie. A von Kluge dostał od Fuhrera chyba z milion Reichsmarek. - Głupstwa pan mówi. - Stroop zły, nie daje wygadać się Schieikemu. - Von Kluge otrzymał, myślę, około czterystu tysięcy marek nagrody. Z tej sumy kupił sobie nieduży majątek ziemski na Śląsku. Stroop zaczął skrupulatnie opowiadać życiorys Klugego. - Von Kluge pochodził z prowincji poznańskiej, jak Erich Ludendorff. Jego ojciec, oficer kajzerowskiej armii, zwykły sobie Kluge, pod koniec życia generał-major artylerii został (wraz z synem, porucznikiem, właśnie naszym Glintherem) uszlachcony przez Wilhelma II. Stąd feldmarszałek III Rzeszy von Kluge, szlachecki neofita, starał się dorównać we wszystkim tym generałom, których nobilitacja sięgała dawnych wieków. Odbiło się to na jego mentalności. Ostrożny, ciągle lawirował, aby nikomu się nie narazić. Kartę służby wojskowej miał ładną, nie powiem. Przed dojściem NSDAP do władzy był dowódcą artylerii III Korpusu w Berlinie. Później... - Po co nam ten Dienstlaufbahn4 Klugego? - niecierpliwi się Schieike. Stroop odpowiada: - Warto przecież wiedzieć, dla charakterystyki feldmarszałka, że wszystkie poważne awanse, zaszczyty i honory von Kluge zawdzięczał Adolfowi Hitlerowi. Bo do stycznia 1933 był tylko

pułkownikiem. W dwa tygodnie po słynnych wyborach w naszym Lippe został generałem-majorem, w rok później - generałem-leutnantem, po kilkunastu miesiącach - generałem artylerii, a w lipcu 1940 - generałem-feldmarszałkiem. - Ciekawy jestem, skąd się pan, policjant, tak dokładnie orientuje w aktach personalnych wehrmachtowca von Klugego? - Poznałem go i przeprowadziłem z nim dwie rozmowy w 1944 roku, w sierpniu. Ale przedtem zanalizowałem jego życiorys nadesłany mi samolotem z archiwum SS-Reichsfuhrera w Berlinie... - Rozumiem. Mieliście podejrzenia, więc go obserwowaliście - mówię. - Wiemy, że von Kluge był "zamieszany" w spisek generalski. Gdyby nie to, że powszechnie wiadomo o samobójczym zgonie von Klugego (podobno się otruł), to bym dzisiaj podejrzewał, że pan, Herr Generał, osobiście powiesił go na rzeźniczym, ostrym haku za żebro - dodałem dość pogodnym tonem, choć temat był nie do zniesienia dla normalnego człowieka. Ale więzień nie jest normalnym człowiekiem. Stroop się obraził i zamilkł. Potem zaczął świstać, popatrywać w okno i przygładzać śliną skronie. Wyraźnie pragnął wyrzucić z siebie zasób informacji o sprawie von Klugego. Wreszcie, chyba po pół godzinie, zaczął tonem obojętnym, ale bardzo grzecznym: - Von Kluge był wtedy naczelnym dowódcą (OB)5 frontu zachodniego. Objął to 199 stanowisko po feldmarszałku von Rundstedcie, odwołanym 31 czerwca 1944. Przed wyjazdem na front Kluge długo rozmawiał w Obersalzbergu z Adolfem Hitlerem, który w ciągu chyba dziesięciu dni wtajemniczał go w położenie, w swoje plany polityczne i strategiczne, ujawniał wszelkie poufności wojny itd. Uważa się powszechnie, że von Kluge, przez Flihrera nauczony i przekonany, pojechał jako "jego człowiek" robić porządek na froncie zachodnim i realizować ustalone plany. Ale takie mniemania i opinie oparte są na nieznajomości stanu faktycznego. Kluge nabrał Adolfa Hitlera, oszukał, wkradł się w jego łaski, dowiedział się wszystkiego, a potem zdradził. On, panowie, zdradził Flihrera i III Rzeszę! Jesteśmy zaskoczeni. - Jeśli takie zarzuty stawia pan von Klugemu, to niech pan opowiada wszystko, nawet o drobiazgach proponuję. - Teraz rozumiem, że pan, oberszef policji i kontrwywiadu SS w Rhein--Westmark, prowadził na rozkaz Himmlera śledztwo przeciwko Klugemu. Jak ono przebiegało? - Kluge był od początków lipca 1944 roku naczelnym dowódcą frontu zachodniego, a po ciężkim poranieniu Rommla musiał również dowodzić osobiście grupą armii "B", która trzymała w Lotaryngii znaczną część etapów i nawet odwodów. Lotaryngia wchodziła w skład mojego Bereichu. Ponadto Rhein-Westmark był najbliższym zapleczem wojsk Rommla. Dlatego SS-Reichsfuhrer zlecił mi zajęcie się sprawą podejrzanych działań obu tych wyższych dowódców. - Okazało się - Stroop opowiada dalej - że rola feldmarszałka von Klugego nastręczała mnóstwo wątpliwości, i to od samego początku jego dowodzenia na Zachodzie. Po prostu nie wykonywał dyrektyw i rozkazów Adolfa Hitlera. Fuhrer kazał np. walczyć jakiejś dywizji do upadłego i nie

oddać ani piędzi ziemi. Kluge po pewnym czasie wycofywał dywizję bez pozwolenia naczelnego wodza. - A może von Kluge miał rację - replikuję - bo znał położenie z bezpośredniego realizowania operacji, a nie zza biurka odległej kwatery głównej. Nie chciał pewno dopuścić do zbyt dużych strat w ludziach, sprzęcie i broni. - Kluge nie wypełniał rozkazów Flihrera - Stroop postarza z naciskiem. - Ale jest stokroć ważniejsze, że brał pośredni (a według mnie bezpośredni, choć bardzo zatajony) udział w mafijnym przygotowywaniu zamachu stanu w III Rzeszy, w usiłowaniu mordu na Adolfie Hitlerze. On jeszcze na froncie wschodnim pozwalał na próby uśmiercenia Flihrera. Takich prób było (jak się później dowiedzieliśmy) siedem. Jeśli idzie o ostatni zamach, o bombę zegarową Stauffenberga, to Kluge wiedział o wszystkim. Przyjmował wysłanników generała Becka oraz generałów Olbrichta i Ostera, a także feldmarszałka von Witzlebena. Korespondował z "przyszłym kanclerzem" drem Górdele-rem, znał się dobrze z admirałem Canarisem. Stale konferował na tematy spiskowe z Rommlem. Kluge łączył dużą inteligencję, błyskotliwość, spryt i przytomność umysłu z ostrożnością i wręcz polską umiejętnością maskowania się i konspirowania. Wszystko to się w końcu wydało. - W sierpniu 1944 nie miał pan chyba na to dowodów, co najwyżej dysponował pan poszlakami. 200 - Trochę ma pan racji, Herr Moczarski. Ale posiadaliśmy dowody jeszcze cięższych zbrodni Klugego. - Zbrodni? - Tak, zbrodni. I to najwyższego rzędu. Bo cóż może być wstrętniejszego od pertraktowania głównego dowódcy frontu z nieprzyjacielem, w tajemnicy przed naczelnym wodzem, przed Adolfem Hitlerem. - Czy pan nie koloryzuje? - Skądże? Zaraz panom wszystko opowiem. Otóż von Kluge w pełnym toku walki nawiązał kontakt z Anglikami. Mianowicie zgodził się na pertraktacje w tak ,,niewinnej" sprawie, jak wymiana niektórych rannych jeńców, personelu kobiecego (pielęgniarek i "Blit-zmadein") oraz zwłok poległych wyższych oficerów. Zapoczątkowano pertraktacje drogą radiową. Kluge udawał, że on sam nie macza w tym palców; odkomenderował do tej tajnej akcji zaufanego pułkownika ze swego sztabu. Rozmowy radiowe, prowadzone w dalszych fazach specjalnym szyfrem (patrz pan! on miał wspólny szyfr z Anglikami!),

przekształciły się w kontakty bezpośrednie parlamentariuszy! To znaczy, na jakimś odcinku bojowym przerywano obustronnie ogień i nasz oficer szedł, pod osłoną białej flagi, do placówek wroga - na konszachty przy koniaku lub whisky! - Von Kluge przejawiał zmysł humanitaryzmu, respektował cele i zasady Czerwonego Krzyża wtrąciłem. - Tak, tak! On był "humanitarny", ten lis, inteligent, esteta! - drwił Stroop. Ale mówiąc poważnie, natrafiliśmy w tajnym postępowaniu przeciw Klugemu na ślady pozwalające przypuszczać, ze należał od czasów porucznikowskich do wolnomularstwa. - Ludendorff również pochodził z Poznania i również jako młody oficer był członkiem wojskowej loży masońskiej. Wynika to z jego opublikowanych pamiętników - wtrąciłem. - Lecz generał Ludendorff zerwał z wolnomularstwem, a Kluge przez całe życie trzymał się (według informacji SD z roku 1944) masonerii. Nie wykluczam, że pertraktacje o wymianę rannych były zainspirowane przez wywiad angielski przy pomocy angielskich wol-nomularzy (tzw. Szkotów). - Jedynie te wspólne szyfry z Anglikami - włącza się Schieike - byłyby obciążeniem von Klugego, ale to pewnie wymysły p r o -wokatorówod Kaltenbrunnera. Stroop nie zareagował na "prowokatorów" i pospiesznie mówił: - Kluge poszedł jeszcze dalej. Wymiana jeńców to nie byłoby nic szczególnie groźnego, mimo że Adolf Hitler ostro zabraniał wymiennych kombinacji w czasie walk frontowych (cóż to bowiem za wspaniała okazja dla wroga do penetracji wywiadowczej!). Kluge pertraktował do ostatniej chwili, pomimo fiaska zamachu Stauffenberga, o zawarcie separatystycznego pokoju z Anglosasami i Francuzami na zachodnim froncie. - Czy o zawarcie pokoju, czy o krótkotrwałe zawieszenie działań bojowych? pytam, coraz bardziej zaciekawiony. 201 - Zawieszenie działań miało być pierwszą fazą. Wojsko, uwolnione od ciężkich walk i nalotów bombowych, objęłoby pełną władzę na obszarach frontowych oraz na terytoriach pasa reńskiego. Kluge stanąłby (jako głównodowodzący zbuntowanej, wielkiej armii) na czele tego wojskowopolitycznego organizmu. Pełniłby również funkcje swoistego namiestnika Rzeszy dla terenów, które miałby w swej wojskowej garści. Potem mieli przystąpić do Klugego inni generałowie oraz pozostali przy życiu opozycyjni i półopozycyjni politycy. Adolfa Hitlera zaaresztowano by albo zabito, Heinricha Himmlera także. Anglicy typowali na członków tego samozwańczego rządu lub komitetu "wyzwolenia Niemiec" starych polityków typu Adenauera oraz liberałów i socjaldemokratów.

- Zdaje się, że pan nam bujdy zasuwa - wyrywa się Schieike. - Nigdy o tym nie słyszałem, nawet w formie plotek. - Jak pragnę życia i zdrowia mojego Olafa, mówię tylko to, czego się dowiedziałem z najtajniejszych informacji, dostarczanych przez SS-Reichsflihrera, oraz z osobistych przeżyć. Przecież to mój urząd w Wiesbadenie, a właściwie ja sam (z zastępcą mojego szefa sztabu oraz z dowódcą służby SD w Bereichu) prowadziłem na miejscu, w Lotaryngii, całą tę delikatną sprawę. - A zaczęło się wszystko w dniu opuszczenia przez Rommla stanowiska dowódcy grupy armii "B" (17-18 lipca 1944). Zatelefonował Heinrich Himmler i kazał nie opuszczać Wiesbadenu oraz przygotować się do ważnego zadania. Nie podawał szczegółów (widać bał się ewentualnego podsłuchu na linii telefonicznej; wehrmachtowcy mieli sprytnych fachowców od łączności kablowej). Polecił, żebym czekał na zaszyfrowany rozkaz teleksowy. Gdy depesza nadeszła, sam ją szybko odszyfrowałem na specjalnej maszynie. Zbaraniałem, czytając, że idzie o Rommla i Klugego, ale natychmiast wziąłem się do roboty. Wkrótce przywieziono mi samolotem tajną teczkę z życiorysami, dokumentami, meldunkami i opracowaniami. Stroop chwilkę odsapnął (Schieikemu błyszczały oczy z ciekawości, mnie chyba także) i dalej relacjonował: - W tę sytuację wtłoczył się zamach 20 lipca. Nie będę opisywał moich perypetii w tym dniu i w następnych. Wojsko nas nie zaaresztowało, bo w Bereichu aktywnych spiskowców było niewielu. Co prawda, nie spałem kilka dni w mojej willi, a i żona z dziećmi była nieobecna. Dopiero późną nocą z 20 na 21 lipca dotarł rozkaz SS-Reichsfuhrera o mianowaniu mnie szefem armii rezerwowej w XII Wehrkreisie i o nadzwyczajnej akcji śledczej. Zajęci byliśmy spiskowcami oraz ich ewentualnymi zwolennikami. Na wszelki wypadek wielu podejrzanych i potencjalnych opozycjonistów kazałem przetrzymać w aresztach. - Ale nie zapomniałem o feldmarszałku Kluge. Obserwowało go stale trzech agentów najwyższej klasy, wojskowych. Na wieść o zamachu na Adolfa Hitlera, von Kluge zakazał bombardowania Anglii pociskami rakietowymi "VI". Ale sprytnie tę decyzję umotywował: zniszczone wyrzutnie, nie wypróbowane nowe urządzenia, brak dostaw z głębi kraju, bombardowania przez aliantów. Mimo zaognionej sytuacji, wstrzymywaliśmy się z powzięciem wobec niego ostatecznych kroków. 202 - A może w "zaognionej sytuacji" bał się pan osobistych niepowodzeń i ewentualnych konsekwencji? - pytam i patrzę wprost w oczy. Stroop się zmieszał, głowę opuścił, ale nie zareagował. Po chwili ciągnął dalej: - Poza wstrzymaniem "VI" Kluge nic więcej nie zrobił w zakresie sprzysiężenia generalskiego. W przeciwieństwie do członków sztabu spiskowego, zorganizował sobie doskonale działający system łączności oraz informacji. To przecież Kluge powiadomił

berlińską centralę spisku (generała Becka), że Adolf Hitler uniknął śmierci. O tej rozmowie z Beckiem dowiedzieliśmy się daleko później. Widać, nasza sieć podsłuchu telefonicznego nie najlepiej wówczas funkcjonowała. - Po klęsce spiskowców von Kluge (doskonały aktor) nie dał po sobie znać, że go to obeszło! Dowodził, jak dawniej: sprężyście, precyzyjnie i autokratycznie. Oraz (pozornie) z wielką lojalnością wobec Adolfa Hitlera, którego od roku 1942 nienawidził. Jednak cały czas utrzymywał tajny, radiowy kontakt z Anglikami pod pozorem wykonywania międzynarodowej konwencji o Czerwonym Krzyżu. Na pytanie, co się mogło Hitlerowi nie podobać w operacjach wojennych von Klugego, Stroop odpowiedział mniej więcej tak (relacjonuję jego słowa): Von Kluge przewidywał niebezpieczeństwo okrążenia i odcięcia piątej armii pancernej i siódmej armii polowej w rejonie Avranche--Falaise. Przeciwdziałał tej groźbie, jak mógł, pragnąc realizować błyskawiczny manewr. Proponował, a właściwie żądał od Hitlera, aby natychmiast ściągnąć obie te armie za Sekwanę, przy jednoczesnym wycofywaniu grupy armii "G" z południowego-zachodu i południa Francji. Siły grupy armii "G" wraz z wycofującą się na północy grupą armii "B" powinny - według przekonania von Klugego - stworzyć nową linię obronną opartą na południu o granicę szwajcarską. Von Kluge wielokrotnie ponawiał żądania. Nie mając przez kilka dni odpowiedzi z kwatery głównej Hitlera, rozkazał na własną odpowiedzialność, aby piąta armia rozpoczęła odwrót, osłaniany przez siódmą armię. Hitler zmuszony był zatwierdzić ten rozkaz, ale rozwścieczył się na "pesymistę" von Klugego. " Gdy po dwu-trzech dniach von Kluge ponowił swe poprzednie wnioski o realizację manewru odwrotowego w wielkim stylu (od południa do północy teatru wojny na Zachodzie), Hitler zdjął go ze stanowiska naczelnego dowódcy frontu "West". Było to 15 sierpnia 1944. W nocy z 15 na 16 sierpnia von Klugego zastąpił feldmarszałek Walter Model, "impulsywny, brutalny, przysadzisty, o kwadratowej szczęce - mówił Stroop - nieposzlakowany nacjonal-socjalista, legendarny bałaganiarz, ale i legendarny zuch". - 16 sierpnia rozpocząłem action directe przeciw Klugemu - stwierdził Stroop. Dzień przed tym Heinrich Himmler zawiadomił mnie, że Flihrer odwoła w ciągu kilkunastu godzin Klugego z dowodzenia frontem. Zdjęliśmy Klugego dosłownie w ostatniej chwili... - Co to znaczy "zdjęliśmy"? - "Zdjęliśmy" oznacza w żargonie policyjnym: zaaresztowaliśmy. Więc zaaresztowaliśmy go w samochodzie wraz z dwoma sztabowcami. Właśnie wyjeżdżał na ostateczną rozmowę z Anglikami. Miało to być pierwsze osobiste spotkanie Klugego 203

i przedstawicieli Wielkiej Brytanii, poprzedzone przygotowaniami radiowymi oraz akcją parlamentariuszy, o czym już opowiadałem - zrelacjonował Stroop. Gdybyśmy się spóźnili z tym aresztowaniem, to mogłoby dojść do Bóg wie czego, Kluge na pewno zostałby politycznym i wojskowym władcą "zachod-nioniemieckiego państwa reńskiego", a potem całej III Rzeszy. - Kluge był w czasie zatrzymania zupełnie zaskoczony, ale (jak to on) spokojny i opanowany. Udawał zdziwienie i oburzenie, bo nie wiedział, że Heinrich Himmler miał od dawna osobistą wtyczkę wśród najwierniejszych Klugemu sztabowców. Ta wtyczka podała wszystkie dane o terminie wyjazdu Klugego na zawarcie układu z Anglikami. - Co pan zrobił z von Klugem? - Zawiozłem go do przygotowanej kwatery na terenie mego Bereichu, do Dombasie sur Meurthe w Lotaryngii, szesnaście kilometrów od Nancy. Traktowaliśmy go z wyszukaną kurtuazją i honorami należnymi niemieckiemu generałowi-feldmarszałkowi, którego wojska stanęły przecież aż pod samą Moskwą. Najpierw ja z nim rozmawiałem w cztery oczy. Przedstawiłem swoje pełnomocnictwa od Heinricha Himmlera, a następnie podałem w skrócie zarzuty. Prosiłem (tak! tak! prosiłem uprzejmie) o udzielenie na nie odpowiedzi dla Adolfa Hitlera i SS-Reichsfuhrera, który był wtedy głównodowodzącym armii rezerwowej III Rzeszy. Kluge zaczął się śmiać, twierdząc, że wszystkie zarzuty są bzdurą, wyssaną z palca "intrygantów oraz imbecyli" (tak dosłownie powiedział). Przekonywałem go, jak mogłem i umiałem. Potem odmeldowałem się. Ale dałem do zrozumienia, że może mieć trudną sytuację. Radziłem namyślić się. - W ciągu następnych dni maglowali go moi dwaj sztabowcy oraz specjalny wysłannik SSReichsfuhrera. Porozumiewałem się cały czas z Heinrichem Himmlerem, który (mimo że był piekielnie zajęty setkami ważnych spraw) udzielał wskazówek, informacji i rad. - 19 sierpnia, wczesnym rankiem, odbyłem drugą rozmowę z von Klugem. Ale już byłem twardy. Oświadczyłem, że ma do wyboru: popełnić samobójstwo lub stanąć przed trybunałem ludowym. A Kluge na to, że go nie obchodzą nasze "bezczelne propozycje". Używałem wielu argumentów, przedstawiałem dowody przeciwko niemu, mówiłem o patriotyzmie niemieckim i tradycjach generalskich jego rodziny. A on nic. Uśmiechał się i od czasu do czasu rzucał kilka zdań tonem autorytatywnym. Jego krótkie sformułowania były niesłychanie logiczne. Nie mogłem sobie dać z nim rady. Zostawiłem nabity pistolet w pokoju i wychodziłem. Myślałem, że popełni Selbstmord. Po piętnastu minutach wracałem. W końcu zabrałem broń, a na stole postawiłem szklankę wody oraz truciznę. - Wszystko bez rezultatu. Nie ugiął się. Napisał tylko list do Adolfa Hitlera. Wbrew opiniom, jakie znalazłem w tajnej teczce personalnej von Klugego (założonej w osobistej kancelarii SS-Reichsfuhrera), feldmarszałek nie miał inteligencko-szlacheckich cech mięczaka. Szedł "w zaparte"6 na całego, jak mówią w Polsce.

Tu Stroop przerwał i zajął się porządkowaniem swoich rzeczy. Po kilkunastu 204 minutach spytałem: - I jak się skończyło? Stroop początkowo nie odpowiadał. Gdy ponowiłem pytanie, powiedział, wyraźnie się ociągając: - A jednak znalazł się w końcu na podłodze, na pięknym dywanie, z dziurą w głowie... - Zamordowaliście go!!! - krzyknąłem. Schieike nagle zbladł. Stroop nic nie mówi, tylko bierze swą Biblię do ręki i podnosi oczy w górę. Stoi tak około minuty. Obraca się do okna, poprawia fotografie rodzinne, kładzie Biblię na stoliku i głaszcze piórko kraski ze smugą błękitu. Schyla się po miotełkę i śmietniczkę. Sprząta i po jakimś czasie, dość długim, mówi, jak gdyby tamtych wynurzeń nie było: - Heinrich Himmler w rozmowie telefonicznej kazał mi wysłać do swej kwatery głównej raport, że Kluge wsiadł we Francji do samolotu, którym miał polecieć do Adolfa Hitlera, i przed samym startem popełnił samobójstwo. Po wyjściu z więzienia przejrzałem sporo książek, prac naukowych i doniesień historycznych, w których znajdują się fragmenty poświęcone von Klugemu. Źródła radzieckie, niemieckie, francuskie, amerykańskie, polskie, mówią o samobójstwie von Klugego. Rzadko kto uwzględnia możliwość "porozumiewania się von Klugego z przeciwnikiem", ale czyni to generał Guderian we Wspomnieniach żołnierza7. Fachowa literatura brytyjska jest powściągliwa. Alan Bullock (Hitler. Studium tyranii) podaje wersję samobójstwa von Klugego i powtarza niesprawdzoną pogłoskę, że podobno Hitler obawiał się, iż "próbuje on nawiązać rokowania z aliantami na temat kapitulacji"8. Myślę, że nie należy chyba być tak powściągliwym w trzydzieści lat po SS-owskim mordzie na feldmarszałku Guntherze von Kluge. KONIEC ROZDZIAŁU XXIV. Werwolf - ostatni szaniec W ostatnich miesiącach pobytu w Wiesbadenie zwiększyło się tempo działań Stroopa. Od czerwca 1944 miał nieograniczoną w praktyce władzę na terenie Bereichu (przypominam: Westmark z Lotaryngią, Hesja-Nassau i Moselland z Luksemburgiem). Żadne ważne zdarzenie nie odbywało się bez jego bezpośredniego lub pośredniego udziału. Stroopowi imponowało uzbrojenie i wyposażenie nacierających aliantów. Wielokrotnie opisywał "stada" czy "chmury" samolotów, które atakowały jego obszar. Opowiadał o frontowych bombardowaniach tak wyraziście, że nam, słuchaczom, udzielało się jego przerażenie sprzed wielu lat.

Któregoś dnia relacjonował akcję desantową Amerykanów przez Ren. - Wschodni brzeg rzeki obsadzili spadochroniarze niemieccy. Grzmiała artyleria 205 aliancka. Lotnictwo bombardowało metr po metrze. Później eskadra kilkuset samolotów i holowanych szybowców przetransportowała na nasze tyły alianckich spadochroniarzy. Setki "Liberatorów" zataczało kręgi nad przerzuconymi oddziałami, zrzucając ciężką broń, amunicję i prowiant. Jednocześnie zmasowany ogień dział przydusza naszych, okopanych na wschód od rzeki. Ziemia dygocze od ciężkich pocisków, bomb i rakiet. Wreszcie obrońcy prawego brzegu Renu - opowiada Stroop - ujrzeli najnowsze barki desantowe (wyposażone w ogromną siłę ognia); wiozły one czołgi i wozy pancerne. Widziałem tam barki z wyrzutniami; każda wyrzutnia mogła wystrzelić tysiąc pocisków rakietowych. Przez Ren szedł taran, wobec którego byliśmy bezbronni. A co się działo na bliskich tyłach reńskiego frontu, w Bereichu? Piekło, ale piekło uporządkowane przez bezwzględnego Stroopa. - Mimo bombardowań, pożarów, fatalnej komunikacji, braku opału, szyb i żywności, ludność pracowała w zakładach produkcyjnych, nie buntowała się... - Ponosiliśmy wielkie straty - wtrącił Schieike. - Tak. Trupów niemało. Lecz trudności z grzebaniem nie było, gdyż powołaliśmy nowy typ jednostek pogrzebowych. - Do którego dnia przebywał pan w Wiesbadenie? - pytam któregoś dnia. - Do 24 marca 1945 - odpowiada Stroop. - Przeniosłem wtedy biura wyższego dowódcy SS i policji z Wiesbadenu do zamku Kranzberg koło Usingen. Ale ostatni raz znalazłem się w Wiesbadenie 26 marca, musiałem bowiem sprawdzić, czy wszystkie akta mego urzędu zostały wywiezione lub spalone oraz czy urządzenia radiowe, teleksowe i telefoniczne całkowicie zdemontowano lub zniszczono. - Wiemy, jak długo palą się dokumenty. A wyście pewno mieli ich bardzo dużo i to poukładanych w skoroszyty - wtrącam. - Jaką metodę pan zastosował, żeby być pewny, iż archiwa zostały zniszczone? - Jeden z podwładnych oficerów SS, z wykształcenia technik, a z powołania wynalazca, zaprojektował i skonstruował piec do błyskawicznego zwęglania dokumentów. Dodatkowe urządzenie mieszało masę spalonych papierów, która przy pomocy strumienia wodnego spływała do kanałów miejskich. Właśnie po ponownym przyjeździe do Wiesbadenu, 26 marca, nakazałem wysadzić piec w powietrze. - Jak daleko był front aliancki w dniu ewakuacji z Wiesbadenu i która armia atakowała ten odcinek? pytam.

- Na Wiesbaden i Frankfurt natarła z impetem III armia amerykańska generała Pattona. George Patton znany był z ryzykanctwa, szybkich decyzji i umiejętności zaskakiwania. Umiał wyrywać się do przodu. To kowbojska dusza ten Patton. - Panie! Co za siła! - ciągnie Stroop. - Ile samochodów, artylerii, czołgów, wozów pancernych! Jacy rośli i uzbrojeni po zęby żołnierze! Sytuacja tak nabrzmiała, że już 27 marca musiałem się wycofać ze sztabem do Strebendorfu, a po kilku godzinach zniszczyć tajne dokumenty. Miałem w dalszym ciągu masę roboty. Organizowałem punkty zborne dla maruderów, dezerterów i zabłąkanych 206 żołnierzy. Uaktywniliśmy pomoc społeczną dla miejscowej ludności. Po naradzie ze Sprengerem, Gauleiterem Hesji-Nassau, zwolniłem wszystkie kobiety z podległych mi jednostek. - Toście pozbyli się maszynistek? - pyta Schieike. - Ani jedna blond Venus nie towarzyszyła panu w czasie ucieczki? Stroop się oburzył: - Opowiadam o tragicznych chwilach Rzeszy, Herr Schieike, a pan takie głupstwa! l kwietnia Stroop udał się autem w dość daleką podróż na północ, aż do Brunszwiku. Wziął z sobą żonę i dzieci. Odbył tam rozmowę z wyższym dowódcą SS i policji SS-Obergruppenfuhrerem Quemerem. Myślę, że chodziło o decyzję, w jakim kierunku udać się w dalszą podróż ewakuacyjną. Czy przedzierać się na północ do Szlezwigu (gdzie zmierzał Himmler), czy do Bawarii i Alp. Stroop wybrał południe, gdyż tam (według niego) zamierzono zorganizować "twierdzę oporu do ostatniej kropli krwi". 4 kwietnia Stroop znajduje się w Goslar. - Nasze auta były po drodze ostrzeliwane przez samoloty alianckie. Bałem się wtedy bardzo o losy rodziny. Chociaż Stroop nigdy nie chciał wyraźniej na ten temat powiedzieć, to przypuszczam, że właśnie w Goslar zostawił żonę, córkę i syna. Mógł ich odesłać - myślę - do zaprzyjaźnionego domu w okolicy, a może do rodzinnego Detmoldu. 8 kwietnia wycofał się (on, .się zawsze ".wycofywał", a me uciekał) do Pottenstein koło Norymberg!. Stamtąd jeździł do wielu miejscowości (między innymi do Monachium). "Odwiedzał" wyższych oficerów SS, odbywał narady, uzgadniał postępowanie, planował. Ale w istocie umykał na południe w lęku przed obcymi wojskami, które wdzierały się od wschodu i od zachodu, rozdzielając armię hitlerowską na grupy: północną i południową. Do tej południowej części dążył Stroop jak do ziemi obiecanej. Myślał, że tam bezpieczniej i że w alpejskich ,,okopach Świętej Trójcy" bronić się będą "aż do zwycięstwa". W potwornym zamieszaniu i bałaganie wojennym, w zamęcie klęski dotarła do Stroopa depesza teleksowa, w której wzywano go do Berlina, do raportu u Himmlera. Mimo specjalnych znaków na

czarnym "horchu", dających pierwszeństwo w ruchu drogowym, Stroop długo jechał do stolicy. Zameldował się w Dienststelle Per-sónlichen Stabes Himmlera w Berlinie przy Kaiserallee, gdzie zakomunikowano mu, aby się stawił 14 kwietnia u Himmlera w specjalnym pociągu koło Prenziau, jakieś 120 kilometrów na północ od Berlina. Niecałe trzy dni Stroop spędził w Berlinie. Był świadkiem potężnych bombardowań, pożarów. Stolica Rzeszy dogorywała. - 14 kwietnia 1945 odbyłem ostatnią w życiu rozmowę z SS-Reichsfuhrerem. Heinrich Himmler nie najlepiej wyglądał. Miał oczy zmęczone, ale ręce zawsze wypielęgnowane i wymanicurowane paznokcie. Przyjął mnie nadzwyczaj serdecznie. Pytał o rodzinę, o zdrowie, kazał raportować o wszystkich zajściach w Wiesbadenie. Pogratulował sukcesu w sprawie von Klugego. Przedstawił elementy sytuacji militarnej i politycznej. Z niechęcią mówił o Bormannie. Dawał 207 do zrozumienia, że Adolf Hitler zachowuje się "dziwnie" i że nie jest wykluczona choroba Fuhrera. W końcu zaproponował, abym wszedł do jego osobistego sztabu i ewentualnie pojechał z nim na północ w kierunku Lubeki, a potem Danii. - I wtedy po raz pierwszy w życiu nie zgodziłem się z SS-Reichsfuhrerem. Wyraziłem pogląd, że tymczasem, w okresie chwilowych niepowodzeń, należy organizować, do czasu użycia nowej broni, centralny punkt oporu w niemieckich Alpach. - Heinrich Himmler zapytał, czy wierzę, że III Rzesza wygra wojnę. Odpowiedziałem z całym przekonaniem, że tak. Jasne bowiem, że germańskiego ducha, wyzwolonego przez myśl i czyn Adolfa Hitlera, nic nie zdoła przezwyciężyć. Heinrich Himmler zgodził się ze mną. Ale ponowił sugestię, żebym w tych kłopotliwych chwilach znajdował się przy nim. Wtedy użyłem następującego argumentu: "Czy mam, wchodząc w skład ścisłego sztabu SS-Reichsfuhrera, pozostawić na pastwę losu tych braci z SS oraz kilkuset młodych bojowców z Werwolfu 1, którzy z mojego rozkazu jadą w Alpy bawarskie i austriackie dla zorganizowania narodowo-socjalistycznego szańca III Rzeszy?" - Ta motywacja przekonała Heinricha Himmlera. Łzy pokazały mu się w oczach. Uściskał mnie serdecznie, pogratulował germańskiego charakteru i powiedział mniej więcej tak: "Jeżeli tysiącletnia Rzesza ma takich żołnierzy Adolfa Hitlera jak ty, mój kochany Jlirgen Stroop, to nigdy nie zginie!!" A Serdelkę na to:

- Pan okazał wielki spryt, Herr Generał. Bo przecież lepiej było przedzierać się na południe w górskie, bezpieczniejsze tereny niż towarzyszyć Himmlerowi. A zresztą Himmler pana też bujał. Daleko wcześniej zaczął nawiązywać kontakty z aliantami. Stroop udał, że nie słyszy, i ciągnął: - Heinrich Himmler dał mi pełną swobodę działania, wiele sytuacji wyjaśnił i udzielił rad w zakresie uruchamiania Werwolfu. Otrzymałem od niego specjalną instrukcję, którą przekazałem wszystkim wyższym dowódcom SS i policji w południowych Niemczech. Głównym elementem tej instrukcji była opinia, że (mimo chwilowych poważnych trudności) Niemcy mogą jeszcze wygrać i na pewno wygrają wojnę. - Następnego dnia wróciłem do Pottenstein i zaraz pojechałem do Turyngii, gdzie znajdował się doktor Trummler. Poinformowałem go o poglądach i decyzjach Heinricha Himmlera oraz pomagałem w przygotowaniach linii oporu w tym rejonie. Dr Trummler okazał się wspaniałym organizatorem jednostek wojskowych (złożonych częściowo z cywilnej ludności) i kierownikiem robót fortyfikacyjnych. Wkrótce wycofałem się do Bawarii, gdzie przeprowadziłem narady z dowódcami SS najwyższych szczebli. Pojechałem do Augsburga, Monachium i Dachau. Poza obozem koncentracyjnym (o którym wszyscy wiemy) znajdował się w Dachau ważny ośrodek SS. W czasie rozmów ustaliliśmy plany ostatecznego zorganizowania obronnej twierdzy SS w Alpach. Zgodnie z tym porozumieniem, pojechałem autem do Lindau 208 nad Jeziorem Bodeńskim. - Pewnie pan szukał w Lindau możliwości względnie łatwej ucieczki do Szwajcarii - wtrącił Schiełke. - O ile wiem, to Szwajcaria nie wydawała przestępców wojennych, jeśli posiadali spory zapas twardych walut. W celi wybuchła straszna awantura. Po kilku dniach znów rozmawialiśmy o końcowych miesiącach wojny. Zapytałem Stroopa: - Co pan miał wspólnego z Werwolfem, o którym pan mówił w Prenziau u Himmlera? - Zorganizowałem oddziały Werwolfu w Rhein-Westmark na jesieni 1944 roku i miałem na tym polu pewne sukcesy. Stroop mnie bardzo zaciekawił. Zawsze interesowałem się hitlerowską konspiracją niemiecką, o której wieści dochodziły w ostatnich latach wojny. Prosiłem, żeby możliwie dokładnie opowiedział, co wie o Werwolfie i jak montował konspirację na swoim terenie. - Pierwsze pogłoski, ściśle poufne, o przygotowywaniu jakiejś organizacji konspiracyjnej relacjonował Stroop - dobiegły do mnie zimą 1943 roku po przyjeździe do Wiesbadenu. Nie przywiązywałem do nich większej wagi, gdyż uważałem to za nieprawdopodobne plotki. Dopiero we wrześniu 1944 roku SS-Oberstgruppenfuhrer Hans Adolf Priitzmann poinformował mnie

(odebrawszy przed tym specjalną przysięgę), że przygotowuje się ogólnoniemiecką organizację konspiracyjną pod nazwą Werwolf. Według określenia generała Pnitzmanna, miała to być "organizacja powstała z ducha narodowosoc-jałistycznego Wielkiej Rzeszy". Projektodawcy przewidywali potrzebę tajnego związku w przypadku, gdyby Niemcy znalazły się pod okupacją. Żołnierze i cywile, SS-owcy i bezpartyjni, chłopcy i dziewczęta (a nawet dzieci i kobiety) mieli być systematycznie szkoleni w sabotażach, w likwidowaniu przeciwnika oraz jego agentów, w zatruwaniu żywności i wody, w akcjach przeciwko transportowi wroga itd. - Mam dwa pytania - przerwałem. - Pierwsze: kiedy powzięto inicjatywę założenia takiej organizacji? I drugie: kto stał na czele Werwolfu? - O ile wiem, sama idea organizacji konspiracyjnej działającej w przypadku chwilowej okupacji części Niemiec narodziła się w końcu 1943 roku. W jakim kręgu ta myśl powstała, nie wiem. W skład inicjującej grupy wchodził SS-Oberstgruppenfuhrer Priitzmann. Od niego mam te informacje. Generała Prutzmanna znałem dobrze od czasu mego pobytu na Ukrainie. Jak pamiętają panowie, pełniłem w roku 1942 funkcje inspektora do spraw zabezpieczenia budowy trasy strategicznej D-4 (Lwów-Rostów-Kaukaz). Kierownikiem tej gigantycznej inwestycji drogowej był właśnie Hans Adolf Priitzmann, najwyższy dowódca SS i policji w Komisariacie Rzeszy Ukraina, którego sprowadził tam zarządca tego kraju, a jednocześnie nacjonal-socjalistyczny szef Prus Wschodnich, Erich Koch. - Hans Adolf Priitzmann - ciągnął Stroop - urodził się (jak mi kiedyś opowiadał) w 1901 roku nad Zalewem Wiślanym, w Tolk-micku... - To z pewnością płynęła w nim krew słowiańska, jak w von dem Bachu-Zelewskim, którego matka mówiła bardzo dobrze po polsku i językiem tym posługiwała się od 209 dzieciństwa na Mazurach, skąd pochodziła ich rodzina - włączył się do rozmowy Gustaw Schieike. - Ma pan trochę racji - odpowiedział Stroop. - Babka generała Prutzmanna także była Polką. Ale muszę dodać, że Priitzmann, wielki patriota, miał charakter oraz intelekt, von dem Bach zaś był zwykłą świnią i zdrajcą, co się ujawniło na procesie norymberskim oraz w czasie świadkowania w Warszawie. Ale, wracając do generała Prutzmanna, odpowiedzcie sobie sami panowie na pytanie, jakie on musiał przejawiać talenty, jeżeli został wyznaczony na naczelnego dowódcę przyszłej armii Werwolfu! - Priitzmann był wzorem wierności. Należał do najstarszego kręgu, do rdzenia Alte Gardę. Jego legitymacja SS-owska miała numer WERWOLF - OSTATNI SZANIEC 347

3002, gdy Friedricha Kriigera - ponad 6000, a moja - 44611. W czterdziestym roku swego życia Prutzmann objął jedną z najbardziej odpowiedzialnych przed wybuchem wojny funkcji: wyższego dowódcy SS i policji w Królewcu. Później przeszedł na analogiczne stanowisko dla Litwy, Łotwy i Estonii z siedzibą w Rydze, a następnie (o czym już wspomniałem) dokonał wielkich prac na Ukrainie2. Nie przerywałem Stroopowi, gdy szczegółowo charakteryzował Priitzmanna. Chciałem się bowiem dowiedzieć, kim był człowiek, którego przeznaczono na tak niezwykłe stanowisko. - Generał Prutzmann to jeden z najwybitniejszych dowódców i wychowawców Czarnego Korpusu Stroop podniecił się. - Wykształcony. Wszechstronnie sprawny pod względem intelektualnym i fizycznym. Umysł twórczy. Siła charakteru. Zdecydowanie, pracowitość, upór oraz sprężystość organizacyjna. Powaga wewnętrzna przy młodzieńczym wyglądzie, a przy tym bezpośredniość i skromność w postępowaniu. Surowy i wymagający (przede wszystkim od siebie), lecz wyrozumiały. No! i cechowało go głębokie zrozumienie dalekosiężnych myśli Adolfa Hitlera oraz pasja realizacyjna celów NSDAP. - Każda rozmowa z nim, czy odprawa służbowa, była przyjemnością. Wzbudzał zaufanie, wszyscy go szanowali, a prawie wszyscy lubili. Swoimi walorami imponował podwładnym, kolegom i nawet Adolfowi Hitlerowi oraz Heinrichowi Himmlerowi. Prutzmann nie był związany z żadną grupą wewnątrzpartyjną. Mówiono, że jest "człowiekiem Gauleitera Ericha Kocha z Królewca". To nieprawda. Do Priitzmanna pasowałoby tylko jedno określnie: człowiek Rzeszy Germańskiej, o duszy rycerza i najwyższej moralności, SS-owskiej. W praktyce był kierowniczą postacią na naszych wschodnich terenach. - Co pan rozumie pod waszymi wschodnimi terenami? - pytam. Stroop odpowiada, po pewnym zreflektowaniu się: - Myślę o tych obszarach, które leżą z obu stron linii Ryga-Odessa. Tymi ziemiami zarządzał Hans Adolf Priitzmann w latach wojny. - Pan generał robi z Priitzmanna jakiegoś półboga - odezwał się Schieike. - Że był zdolny i błyskotliwy, to fakt. Pracowało się pod nim przyjemnie, bo nie puszył się i rozumiał, co się do niego mówiło. Ale twardy. Żądał bezwzględnego 210 posłuszeństwa i błyskawicznego wykonywania rozkazów. Pan generał nazywał go szlachetnym rycerzem, moralnym i cnotliwym. Tak! tak! On cnotliwie wyrzynał obce nacje między Rygą a Odessą. To pas użyźniony dziesiątkami tysięcy tzw. mogił prutzmannowskich... - Milcz pan! - ryknął Stroop. - Nie wolno bezcześcić pamięci Priitzmanna, naczelnego dowódcy Werwolfu! - A panu, Herr Generał, nie wolno wynosić na ołtarze tego, który z "rycerskim wdziękiem" uśmiercał masami Żydów, Rosjan i Ukraińców oraz grabił i wprowadzał

niewolnictwo. I który za-inkasował sobie na Ukrainie, około Żytomierza, największe dobra rycersko-nazistowskie. SS-owski anioł na dziesięciu tysiącach hektarów zdobycznego czarnoziemu! Wobec dynamicznego ataku Schieikego, Stroop zamilkł. Chyba uznał swą porażkę. Ale do końca dnia już nie rozmawialiśmy. - Zawsze pan mówił - zacząłem kiedyś - że najwyższym stopniem generalskim w SS (poza stopniem SS-Reichsfiihrera) był SS-Obergruppenfuhrer. A tu nam pan tworzy dla Priitzmanna jakąś nową rangę, SS-Oberstgruppenfuhrera. Co to ma znaczyć? - W końcowym okresie wojny - wyjaśnia Stroop - zaszła konieczność ustanowienia jeszcze jednego stopnia, wyższego od SS--Obergruppenfuhrera. Był to stopień SS-Oberstgruppenfuhrera3, który uzyskało niewielu ludzi z najwyższej czołówki SS. Wśród nich generał Priitzmann. - Priitzmann musiał mieć do pana zaufanie - zagaduję. - Tak. On mi wierzył. A zaczęło się wszystko od pięknych czasów ukraińskich. Dotychczas brzmi mi w uszach wieczorne rżenie koni, wypuszczonych z SS-owskiej stajni na ogrodzone balami pastwiska Ukrainy. Wybrałem się wtedy z Prutzmannem konno na spacer. Rozmawialiśmy długo i serdecznie o naszej przeszłości i przyszłości. W 1944 roku generał Priitzmann przyjechał do mnie, do Wiesbadenu, jak do przyjaciela. Był starszy rangą, ale w stosunkach pozasłużbowych panowała między nami braterska równość i szczerość wypowiedzi. - Co Priitzmann mówił o Werwolfie i o pańskich zadaniach? - Hans Adolf Priitzmann wyjaśnił, na czym polega idea i organizacja tego tajnego związku. Mówił, że decyzję powołania Werwolfu powzięto po długich przygotowaniach i przeprowadzeniu naukowych studiów nad znanymi dotychczas organizacjami konspiracyjnymi, szczególnie w Europie. Studia przeprowadzała supertajna komórka w SS. W jej skład wchodzili nie tylko naukowcy (historycy, socjologowie i psychologowie), ale i terenowi badacze związków kon-spirujących aktualnie przeciw Niemcom. Ludzie ci, niezależnie od stopnia w SS, mieli jednakowe legitymacje, które byli zobowiązani pokazywać naszym władzom policyjnym tylko w wyjątkowych okolicznościach. - Na przykład w jakich? - pytam. - Gdy członek tej specjalnej grupy dowiedział się o jakimś przestępcy politycznym przeciwko III Rzeszy, zaaresztowanym przez Gestapo lub przez Policję Bezpieczeństwa i Służbę Bezpieczeństwa, to mógł go zwolnić nawet z celi śmierci i zabrać do swojej dyspozycji. Ale pod warunkiem, że ów przestępca pomoże mu w 211 teoretycznych badaniach nad istotą swej macierzystej konspiracji. Zastrzegam się, że taki nasz terytorialny badacz organizacji konspiracyjnej nie żądał od badanego żadnych kapowań, danych

personalnych, adresów itp. - Nie przerywałem panu, Herr Stroop, chociaż świerzbiał mnie język - mówię do Stroopa. - Ale wydaje mi się, że pan ma rację. Zetknąłem się bowiem z członkiem takiej specjalnej komórki studiującej doświadczenia i metody konspiracji AKowskiej. Było to w czasie Powstania Warszawskiego, na drugi dzień po zdobyciu przez nas centrali telefonicznej przy ulicy Zielnej, tak zwanej PASTY4. - Poza służbą w BIP KG AK działałem również w komórce śledczo-dochodzeniowej KWP na m.st. Warszawę. Z tego tytułu zachodziłem od czasu do czasu do szefa powstańczego kontrwywiadu, w którego lokalu (w gmachu PKO) prowadzono badanie jeńców oraz postępowanie przeciwko podejrzanym o współpracę z Niemcami. Pewnego razu, właśnie w dwa dni po zdobyciu PASTY, szef kontrwywiadu przesłuchiwał SS-owca, wziętego do niewoli w PAŚCIE. - Ów jeniec - ciągnę - był brudny i zmęczony. Przesłuchujący, kapitan AK "Lotny"5, polecił Niemcowi umyć się i doprowadzić umundurowanie do porządku. Kazał przynieść mu kolację i kawę. Poczęstował papierosami. Wtedy Niemiec pyta przesłuchującego, czy jest oficerem zawodowym. Po otrzymaniu twierdzącej odpowiedzi Niemiec zaczął wszystko o sobie opowiadać, ale nie obciążał nikogo z SS. Ujawnił imię i nazwisko. Nie pamiętam, jak brzmiało, ale wydaje mi się dzisiaj, że Wellendorf. W czasie przesłuchania poprosił o scyzoryk. Otrzymał. Jeniec, w stopniu młodszego oficera SS, zdjął mundur i wypruł z niego małą legitymację. Była to legitymacja owej specjalnej grupy badającej strukturę i metody konspiracji polskiej. Powiedział przy tym, że od roku działa w czymś, co można nazwać hitlerowskim biurem studiów Polski Podziemnej. Celem biura jest przejęcie doświadczeń i osiągnięć polskiej konspiracji na wypadek zorganizowania niemieckiego ruchu oporu po przegranej wojnie. - Słuchaliśmy z zainteresowaniem szczerej relacji SS-owca - opowiadałem dalej. Twierdził on, że dotychczasowa ocena berlińskiego sztabu biura przedstawia się następująco: Polacy mają największe ze wszystkich krajów europejskich doświadczenie w spiskowaniu. Przyczyną tego stanu jest ponad 150-letnia konspiracyjna walka Polaków o niepodległość. Naukowa analiza polskiej organizacji konspiracyjnej, a przede wszystkim Armii Krajowej, wykazała - według relacji jeńca - że przyszłą konspirację niemiecką należy oprzeć na wzorach polskich. Dodał, że dwaj znani funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa i SD w Generalnej Guberni (Spiiker oraz Fuchs z Radomia6) również zajmują się poważnymi badaniami nad konspiracją AKowską. - A więc znalazł pan, Herr Moczarski, w 1944 roku potwierdzenie tego, co opowiadałem o genezie Werwolfu. Według mnie Polacy są rzeczywiście najlepszymi spiskowcami świata. Mają konspirację we krwi. Czy zgadza się pan ze mną? - mówi Stroop. - Polacy chyba nie są najlepszymi konspiratorami, chociaż w istocie mają poważne 212 tradycje spiskowe, niepodległościowe. Wydaje mi się jednak, że lepsi od Polaków byli Macedończycy. Kiedyś natknąłem się w Paryżu, przed wojną, na członków konspiracji macedońskiej

przeciw Bułgarom, Serbom i Grekom. Ale mniejsza z tym. Wróćmy do pańskiego Werwolfu, Herr Stroop. Jak go pan organizował na terenie swojego Bereichu? - Otóż Hans Adolf Prutzmann ujawnił w największej tajemnicy, że został przewidziany na naczelnego dowódcę Werwolfu w całej Rzeszy. Jego półoficjalne tytuły brzmiały: Generalinspekteur fur den passiven Widerstand7 lub Generalinspekteur fur Specialabwehr8. Miałem trzy spotkania z Priitzmannem w Wiesbadenie, we wrześniu, październiku i grudniu 1944 roku. Prutzmann przydzielił mi z werwolfowskiej centrali zaufanego oficera, SS-Sturmbannfuhrera Besta. Best był łącznikiem między mną a Priitzmannem oraz głównym konsultantem i koordynatorem na terenie Bereichu działań dotyczących Werwolfu. - Organizacja Werwolfu w Rhein-Westmark, a właściwie na terenie XII Wehrkreisu, miała kryptonim "Angelegenheit W" lub "SS-Wkr XII" i powołaliśmy ją u nas 8 października 1944. Tegoż dnia wysłano pierwsze listy z rozkazem do wielu zgłaszających się przedtem (drogą poufną, ale wybranych przez kilku członków NSDAP), aby stawili się do Wiesbadenu. - Kto wybierał ochotników? - pyta Schieike. - Gauleiterzy Mosellandu, Westmarku i Hesji-Nassau. Gaulei-terzy podali nazwiska kandydatów pułkownikowi policji Niemannowi, mojemu szefowi Ordnungspolizei. Kandydaci do Werwolfu mogli być bezpartyjni, nie musieli należeć do NSDAP, HJ lub SS. Powinni tylko objawić nieprzepartą chęć działania w przyszłej konspiracji i być godni zaufania. Nie stosowano granicy wieku, ale jasne, że lwia część kandydatów rekrutowała się spośród młodzieży męskiej. - O ile dobrze rozumiem, Werwolf na pańskim terenie był zakładany i prowadzony oraz nadzorowany przez popularnych działaczy NSDAP, członków SS i SA. Czy tak? pytam zdziwiony. Stroop potwierdził oraz dodał nazwiska ponad dwudziestu ludzi odpowiedzialnych za organizację Werwolfu w XII Wehrkreisie. Wielu nazwisk nie pamiętam, ale zanotowałem natychmiast po wyjściu z więzienia, że wśród tych "odpowiedzialnych" znajdowali się poza Stroopem: Gauleiter Simon, Gauleiter Blirckel, Gauleiter Sprenger, Gauleiter Stóhr, kilku wyższych dowódców SA oraz Hitlerjugend, a ponadto jakiś hitlerowiec Kloss i inny o nazwisku Goss. Nie zapomniałem również polskiego nazwiska: Piekarski, który był w owym czasie jako rodowity Niemiec Burgemeistrem Wiesbadenu. Relacja Stroopa rozbawiła mnie. Jak można tworzyć konspirację przy pomocy rozkazów, a ponadto

w oparciu o grupę popularnych (a niekiedy może znienawidzonych) działaczy partyjnych?! Z opowiadań Stroopa wynikało, ze struktura organizacyjna Werwolfu opierała się na systemie czwórkowym. Podstawową jednostką był oddział (patrol), w skład którego wchodził dowódca i trzech podwładnych. Dowódca musiał być absolwentem szkoły dla członków "Angelegenheit W", która mieściła się (dla tego obszaru) w 213 klasztorze Tiefenthal. Kierownikiem szkoły mianowano SS-Sturmbannfuhrera Besta, a prowadzącym zajęcia praktyczne drą Gossa. (Goss to dawny adiutant Stroopa.) Instruktorami byli podoficerowie rozmaitych jednostek SS. Kurs trwał trzy tygodnie i obejmował musztrę formalną, wychowanie fizyczne (ze szczególnym uwzględnieniem forsownych marszów w trudnym terenie i w lesie), umiejętność posługiwania się mapą i kompasem, ćwiczenia z różnymi rodzajami broni oraz z urządzeniami saperskimi (technika wysadzania w powietrze) itp. Ponadto uczono akcji sabotażowych, cichego uśmiercania przeciwnika oraz demontażu urządzeń przemysłowych i komunikacyjnych. Naturalnie nie zapomniano o nauce łączności i o specjalnych metodach sygnalizacyjnych. Stroop wizytował szkołę z dziesięć razy. Starał się zetknąć bezpośrednio z każdym kursantem i okazać mu zainteresowanie. Gdy Stroop opowiadał o tych wizytacjach i o tym, że znał osobiście każdego z dowódców przyszłych patroli Werwolfu, roześmiałem się. - Cóż to za konspiracja? - rzekłem. - Pan znał, jako naczelny dowódca Werwolfu w Rhein-Westmark, wszystkich głównych werwol-fowców i oni znali osobiście pana, z nazwiska i tytułu, bo przecież pan tam jeździł w mundurze i bez maski na twarzy. Gdyby w przyszłości okupacyjne władze śledcze natrafiły na jednego mięczaka wśród was, tak zwanych "konspiratorów", to by cała organizacja w ciągu trzech dni została wyłapana. Muszę stwierdzić, że żadnych mądrych wniosków nie wyciągnęliście z naukowych badań nad polską konspiracją. Ale może się mylę, bo nie znam całości sprawy. Stroop zaczął opowiadać, w jaki sposób organizował i prowadził Werwolf na terenie obszaru. Przyjęto zasadę, że poszczególne czteroosobowe (1+3) oddziały powinny być rozmieszczone co dziesięć do dwunastu kilometrów. Zespół dziesięciu oddziałów (to znaczy 40 ludzi) nazywał się "sektorem", a grupa 6-8 sektorów tworzyła Abschnitt. Na obszarze dowodzonym przez Stroopa znajdowały się cztery Abschnitty Werwolfu. W sumie siły Werwolfu liczyły w początku 1945 roku w XII Wehrkreisie około 1100 liniowych członków. Myślę, że sztaby oraz służby zaopatrzeniowe, szkoleniowe, sanitarne, transportowe i inne (związane bezpośrednio z działalnością Werwolfu) musiały liczyć co najmniej drugie tyle. Kadrą Stroopowskiego Werwolfu byli absolwenci szkoły w klasztorze Tiefenthal. Po zniszczeniu klasztoru przez aliantów szkołę przeniesiono do Wiesbadenu, a następnie do Walirabenstein, koło Idstein. Jakiś czas Werwolf nosił kryptonim: "Stabskompanie". Absolwenci szkoły Werwołfu otrzymywali "znak tożsamości" w postaci blaszki z numerem i wyrytymi literami "SS-Wkr XII", a ponadto otrzymywali SS-Soldbucher, czyli SS-owskie książeczki żołdu.

Stroop zaopatrzył członków Werwołfu w mapy, na które naniesiono obiekty przeznaczone w przyszłości do zniszczenia. Część werwolfowców miała się umieścić w grotach, sztolniach kopalnianych, kamieniołomach lub innych dobrze zamaskowanych miejscach. Każda z podstawowych jednostek Werwołfu (1+3) musiała 214 dysponować co najmniej trzema kryjówkami dla ludzi oraz zapasów żywności, amunicji itp. Kiedyś zapytałem Stroopa, czy wizytował miejsca postoju oddziałów (patroli). Odpowiedział, że nie - bo nie chciał dekonspirować członków Werwołfu. Stroop wielokrotnie podkreślał, że wszystkie sprawy związane z Werwolfem należały do klasy najbardziej tajnych. Ale posiadał spis nazwisk i adresów wszystkich liniowych oddziałów oraz mapę z zaznaczonymi miejscami ich postoju i lokalizację zmagazynowanego wyposażenia. Zadawałem oczywiście Stroopowi wiele pytań dotyczących szczegółów organizacyjnych i techniki działania jego konspiracji. Nie zawsze umiał mi odpowiedzieć, na przykład, jak zorganizowano dopływ informacji do patroli Werwołfu, czy Werwolf prowadził działalność uświadamiającą i propagandową oraz wywiadowczą i kontrwywiadowczą. Gdy zapytałem, jak by się zachował dowódca oddziału po stwierdzeniu, że jakiś Niemiec doniósł policji okupacyjnej o działaniach Werwołfu. Stroop odpowiedział: - Dowódca patrolu powinien uśmiercić konfidenta! Na to ja: - Czy ktoś kontrolowałby działanie Werwołfu, kończące się likwidacją Niemca-konfidenta? Stroop oświadczył, że żadnych kroków organizacyjnych w tej dziedzinie nie przewidywano. W październiku 1944 Stroop otrzymał z Berlina, od Prutzmanna, ampułki z trucizną (większość z cyjankali, reszta z arszenikiem). Miał je rozdzielić członkom Werwolfu, ale nie zgodził się na natychmiastowe rozprowadzenie ampułek. Mówił, że "ciągłe noszenie przy sobie trucizny byłoby szkodliwe dla morale bojowców z Werwolfu". Ponadto, w razie schwytania konspiratorów przez okupanta, byłaby to okoliczność niepotrzebnie ich obciążająca. - Ja po prostu nie znosiłem samego widoku ampułek z trucizną - powiedział kiedyś tonem zażenowania. Poza trucizną nadesłaną z Berlina (którą Stroop trzymał w sejfie, a potem oddał Bestowi) Werwolf z jego obszaru dysponował innymi zapasami trucizn. Produkcję tych śmiertelnych porcji zainicjował Gautleiter Burckel z Westmarku-Lotaryngii. Stroopowski Werwolf posiadał duże zapasy żywności, broni, amunicji, środków wybuchowych oraz sprzętu do sabotażu. Wszystkie chemikalia do przyszłych akci ^dywersyjnych Werwolfu wytwarzano na miejscu w chemicznych fabrykach zbrojeniowych. Któregoś dnia zagadnąłem Stroopa, jak się przedstawiała organizacja Werwolfu na sąsiednich terenach. Odpowiedział, że zupełnie nieźle, ale że w jego Bereichu było w tym względzie najlepiej.

Jedną z ważnych spraw, którą poruszaliśmy w czasie rozmowy o Werwolfie, był udział młodzieży w tej konspiracji. Stroop ujawnił, że w listopadzie 1944 wybitny działacz Hitlerjugend z miasta Usingen, KJoss, otrzymał od Reichsjugendfuhrera, Artura Axmanna, rozkaz, aby wychowywać całą Hitlerjugend 215 dla Werwolfu. Utworzono nawet specjalną szkołę HJ Werwolf w pobliżu Bonn. Całość prac szkoleniowych przebiegała, według opinii Stroopa, dość sprawnie. Nigdy nie dowiedziałem się, ilu absolwentów wypuścił klasztor Tiefenthal. Stroop raz podawał liczbę 150, a w innym przypadku - około 250. Mogło ich wystarczać dla zorganizowania dywersyjnej sieci Werwolfu na zachodnich terytoriach obszaru Stroopa. Montowanie Werwolfu na wschód od Renu szło wolniej, gdyż Stroop przede wszystkim zadbał o przyszłą, antyaliancką dywersję w Mosellandzie, w Luksemburgu (dwa patrole po czterech ludzi, złożone z tamtejszych Yoiksdeutschów) oraz w północno-wschodniej Lotaryngii. W związku z tymi działaniami, Stroop chwalił się wynikiem próbnej akcji sabotażowej Werwolfu, którą nazywał "Unternechmen Balduin". Rozpoczęto ją z inicjatywy Himmlera, który zaakceptował projekty przywódcy Hitlerjugend w Mosellandzie, Rolfa Karbacha. Coś niecoś rzeczywiście zrobiono w okolicach HunsruckHóhenstrasse. Zerwano szyny kolejowe, zapalono składy benzyny oraz wysadzono w powietrze niedużą fabrykę zbrojeniową. Próba wypadła nieźle, ale akcji szybko zaniechano z powodu zmasowanego najazdu oddziałów wojsk alianckich. Kilku członków Werwolfu straciło wtedy życie. Uciekając z Wiesbadenu, Stroop nakazał również ewakuację znacznej części konspiratorów z Werwolfu przeszkolonych już na kursach sabotażowo-dywersyjnych, a ponadto "szczególnie chętnych i sprawdzonych", którzy nie byli ,,absolwentami Tiefenthalu". Oddziałek liczył około 250300 młodych mężczyzn i chłopców; jechał mniej więcej tym samym szlakiem, co Stroop - na Alpy bawarskie i austriackie. Impreza szańca alpejskiego była tak nieprzygotowana, że Stroop musiał jeździć w kwietniu i początkach maja 1945 roku po rozmaitych zakątkach, od Lindau nad Jeziorem Bodeńskim do Żeli am See na południe od Salzburga. W czasie prawie półtoramiesięcznej podróży ewakuacyjnej Stroop demonstrował patriotyczną i niezłomną postawę - przy pomocy młodych zapaleńców z Werwolfu, których prowadził znad Renu do ziemi obiecanej, do SS-owskiej twierdzy alpejskiej. W każdym garnizonie i w czasie każdej odprawy lub narady wyższych SS-fuhrerów szermował "batalionem Werwolfu", który prowadzi na odsiecz ojczyzny do "górskiej fortecy". Jak wywnioskowałem z jego opowiadań i wspomnień, ta gra udawała się znakomicie. Wszędzie otrzymywał pierwszeństwo przejazdu, benzynę, zaopatrzenie, pieniądze i rekomendacje do SS-owskich kumotrów z Bawarii i Austrii.

W końcu umieścił swój oddział (byli tam również czternastoletni chłopcy) w Kufsteinie. Młodzi ludzie umacniali miejscowość, budowali zapory przeciwczołgowe, ściągali porzucone działa i karabiny maszynowe, fortyfikowali się. Jednocześnie Stroop rozpuścił znaczną część swego sztabu, pozostawiając adiutanta i dwóch, trzech oficerów. Cały czas "prowadził narady z gauleiterami, wyższymi dowódcami SS i policji, SS-Obergruppenfuhrerami i SS-Oberstgruppenflihrerem Paulem Hausserem". 216 Rozsiedli się oni 9 maja w pociągu Himmlera, zamaskowanym ze wszystkich stron, w pobliżu miejscowości Taxenbach, niedaleko Żeli am See. Wśród zgromadzonych znajdował się SSObergruppenfuhrer Erbprinz zu Waldeck. Jeśli wierzyć Stroopowi, łączyła go serdeczna przyjaźń z tym SS-owskim arystokratą. Miał w celi więziennej Mokotowa luksusowe, skórzane pantofle nocne podarowane mu niegdyś przez Erbprinza zu Waldecka. Pokazywał je z dumą i nawet prosił, abym te "książęce tufle" przymierzył. Narada resztek generalskich pretorianów Himmlera zakończyła się decyzją: przebieramy się w mundury Wehrmachtu, przyszywamy dystynkcje poruczników i kapitanów rezerwy oraz poddajemy się aliantom wraz z armią marszałka lotnictwa Alfreda Kesseiringa! (21 marca 1945 Kesseiring został głównodowodzącym zachodniego frontu III Rzeszy. Objął to stanowisko po feldmarszałku von Rundstedcie.) Stroop opuścił w złej doli swój oddział Werwolfu, obwarowany zbrojnie w Kufsteinie. Sam, przebrany w mundur oficera piechoty, zaopatrzył się w autentyczny dokument wojskowy na nazwisko Hauptmanna der Reserve Josefa S t r a u p a. Następnego dnia (8 maja 1945) oddał się do niewoli wojskom amerykańskim w miejscowości alpejskiej Rottau. Opowiadając kiedyś o organizacji i personaliach urzędników i policjantów w Reńskiej Marchii Zachodniej, Stroop wymienił nazwisko doktora Ludwika Hahna, długoletniego dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Warszawie. Zapytałem, w jakich okolicznościach zatrudnił wtedy Hahna u siebie. Nie dawał początkowo jasnych odpowiedzi, ale - po naleganiach Schieikego wyjaśnił, że w początku marca 1945 mianował Hahna szefem dystryktu wiesbadeńskiego. Stroop pamiętał o ludziach z okresu Grossaktion in Warschau! - Jak panu opowiadałem nieraz - mówił Stroop - ceniłem zawsze doktora Ludwika Hahna. W lutym 1945 przydzielono Hahna do sztabu SS-Gruppenfuhrera Oberga, który wycofywał się z Francji (dowodząc oddziałami Waffen SS) w kierunku na Lotaryngię i Hesję. Gdy Amerykanie rozproszyli zgrupowanie Oberga, dr Hahn znalazł się w pobliżu Wiesbadenu. Zameldował się u mnie, prosząc o zatrudnienie. Ponieważ znałem jego walory, mianowałem go natychmiast Kommandeurem dystryktu policyjnego w Wiesbadenie. Miałem osiem takich dystryktów, ale dystrykt Wiesbaden był najważniejszy, bo tam

mieszkałem. Właśnie rozmyślałem nad obsadzeniem go przez kogoś oddanego i bardzo zaufanego, a tu zjawia się jak z nieba doktor Hahn. Rządził u mnie co prawda krótko, bo w dwa tygodnie później musieliśmy się ewakuować9. Ja udałem się na południe, a Hahn na północ w okolice Hamburga. O ile wiem, to zamelinował się gdzieś w pobliżu Luneburga. W tamtej okolicy mieszkała jego rodzina. - Czy Hahn miał dużą władzę w Wiesbadenie? - pytam. - Bardzo dużą - odpowiada Stroop. - Przecież to były czasy niezwykłe, płynne, wszystko się zmieniało z godziny na godzinę. W tym okresie i ja, i moi szefowie ośmiu dystryktów mieliśmy pełnię władzy. My, dowódcy z SS, dysponowaliśmy aparatem policyjnym, partyjnym, wojskowym, administracyjnym itd. Gdyby nie 217 szefowie SS i policji, życie byłoby sparaliżowane, zapanowałaby anarchia, ludzie nawzajem zaczęliby się mordować, a Rzesza Adolfa Hitlera nie stawiałaby oporu do końca. Często Stroop wracał w opowieściach mokotowskich do ,,świetlanej postaci" Priitzmanna. Opowiadał masę szczegółów z jego życia, przypominał "zasługi i osiągnięcia" oraz "genialne zdolności i wyjątkowe talenty" tego "wielkiego patrioty Niemiec". Kiedyś znudzony, zapytałem: - Czy Priitzmann żyje? - Nie! Zginął na posterunku, bohatersko. - Może poległ w bitwie? Jak Spiiker w 1945 roku w cytadeli poznańskiej, o czym wspomniał pan Schieike. - Generał Priitzmann stracił życie w walce z Anglikami - odpowiada Stroop. - Ale nie był to bój żołnierski, lecz walka mózgów, w której przegrał. - Mózgów! O co panu idzie? O rozgrywki szachowe? - włącza się Schieike. Stroop, odczuwając nasze niecierpliwe zaciekawienie, przekornie milczy. Otwiera okno i przegląda się w lustrze szyby, poprawia włosy na skroniach, przygładzając je śliną, potem wystukuje paznokciami kilka rytmów marszowych po kaloryferach i chodzi wzdłuż wąskiej celi z rękami splecionymi do tyłu i piersią wypiętą. Wojskowy sznyt, generalski fason! Schieike daje mi ukradkiem znak, żeby nie pytać. Zrozumiałem, o co idzie: wytrzymamy manewry generała! W końcu sam będzie chciał mówić. Tak też się stało. Po półgodzinnym spacerku w celi (było to w naszym zwyczaju), widząc, że go nie naciskamy, wrócił do tematu. - SS-Oberstgruppenfuhrer Priitzmann znalazł się w końcowej fazie wojny na terenach Gau Schleswig-Holstein, blisko granicy z Danią. Po kapitulacji przedzierał się z rejonu Flensburga do Bremy, a stamtąd - na południe Niemiec, gdzie chcieliśmy umieścić centrum dowodzenia Werwolfu.

Początkowo jechał autem z grupą oddanych oficerów, potem szedł piechotą, przebrał się w strój półcywilny. Ludność udzielała pomocy tysiącom uciekinierów spod Lubeki, więc i jemu także. Zresztą nikt go nie rozpoznał. Ta wędrówka trwała kilka dni. - Priitzmann często spał pod gwiazdami, w stogach siana, na stacjach kolejowych. Bezdomny, przeprawił się przez Łabę, która tam (przy ujściu) osiąga szerokość 7-8 kilometrów. Później, zatrzymał go patrol angielski w okolicy Bremervórde. Wielu żołnierzy niemieckich starało się przedostać do domu, więc armia Montgomery'ego zorganizowała liczne punkty kontrolne, gdzie sprawdzano tożsamość. Do takiego punktu trafił Hans Adolf Priitzmann. Wozili go potem po kilku podobozach jenieckich, w końcu trafił do Luneburga, do szefostwa wywiadu Montgomery'ego. Było to około 18-20 maja 1945 roku. Tam Priitzmanna rozpoznano i wtedy rozgryzł kapsułkę z cyjankiem, którą miał między zębami. - Skąd pan zna takie szczegóły? - pytam. - Opowiadali mi bardzo dokładnie przyjaciele z SS w okresie powojennym stwierdził. - Ale, co ciekawsze, losy generała Priitzmanna sprzęgły się z losami 218 Heinricha Himmlera w ostatnich dniach życia tych obu wspaniałych ludzi. Wojna przegrana, a oni dwaj, SS-Reichsfuhrer i naczelny dowódca Werwolfu (czyli przyszły flihrer najzdrowszej, młodej części narodu) podejmują walkę konspiracyjną... - Czy rzeczywiście Himmler zamierzał działać w tajnej organizacji? - pytam. Przecież powszechnie wiadomo, że usiłował pertraktować z aliantami i nawiązywał z nimi kontakty przez księcia Bernadotte, przedstawiciela Szwedzkiego Czerwonego Krzyża. - Gdy Heinrich Himmler stwierdził, że nie ma mowy o rozmowach z aliantami, postanowił przedzierać się na południe, gdzie w górach zamierzaliśmy umocnić twierdzę Werwolfu. Priitzmann wyjechał wcześniej spod Flensburga i torował drogę Heinrichowi Himmlerowi, który jechał autem (a później szedł) śladem Priitzmanna. To Priitzmann zorganizował za 1000 marek od osoby przewóz łodzią przez Łabę. Dla siebie i dla Heinricha Himmlera. - Za Łabą SS-Reichsfuhrer stracił ślad Priitzmanna - żwawo opowiada Stroop - ale tak się niezwykle

złożyło, że (w kilka dni po śmierci Priitzmanna) Heinrich Himmler zgryzł ampułkę z trucizną w tym samym pokoju, w którym zakończył życie Priitzmann. Było to w Llineburgu, w domu przy ulicy Ulzenerstrasse, zajętym przez komórki dochodzeniowe wywiadu brytyjskiego. I jeszcze jedno: tak Priitzmann, jak i Heinrich Himmler potrafili oszukać tego samego Anglika, który usiłował nie dopuścić do zgryzienia przez nich fiolki z cyjankiem. Anglik był sierżantem wywiadu brytyjskiego i nazywał się Austin, jak marka znanych samochodów. Po wojnie nazwisko to stało się popularne wśród więźniów członków SS, przebywających w więzieniach i obozach amerykańskich, brytyjskich i francuskich. - Rzeczywiście, kiedy nasi jeńcy - powiedział Schieike - obozie angielskim, gdzie siedziałem przed wydaniem Polakom, arakteryzowali pewnego dozorcę brytyjskiego, mówili: "To taki iwniak jak sierżant Austin i można go wykiwać." - Dlaczego pan, Herr Stroop, nie popełnił samobójstwa po •staniu się do niewoli? - pytam go nagle. Stroop milczy, ma twarz pogodną, spokojną, smutną. Po raz srwszy i ostatni w ciągu 225 dni naszych rozmów wyznał krótko )ardzo szczerze: - Bałem się. Po prostu bałem się samobójstwa. KONIEC ROZDZIAŁU XXV. Mord na amerykańskich lotnikach Wielokrotnie Stroop przeglądał listy od rodziny, przysyłane 'do więzienia. Miał ich sporo. Z kilku paczek, okręconych nitką, wyciągał koperty i arkusiki, zapisane kobiecym najczęściej pismem - od żony, matki i córki. Zakładał okulary, studiował każde słowo, badał podteksty. Misterium listów, częste za kratami. Po śniadaniu. Stroop przy ,,ołtarzyku" przeżuwa dawną korespondencję. Jest to zajęcie, które intensywnie pobudza wspomnienia o bliskich - czułe, zawsze 219 wyidealizowane. Listy z domu pomagają przetrwać; niekiedy załamują - gdy więzień martwi się o dzieci lub jest zbyt zazdrosny o żonę. Stroop czyta. Ma twarz frasobliwą, choć spokojną i nawet od czasu do czasu szczęśliwą. Drzwi otwierają się znienacka. - Nazwisko? - pyta strażnik, wskazuje na Stroopa, drugą rękę trzyma z tyłu. Stroop, wyprężony, odpowiada. Strażnik wyciąga dłoń zza siebie i wręcza list. - Bardzo dżenkuje, panje oddżałowy - głos Stroopa przymilny, roześmiany.

Zostajemy sami. Stroop już przy stoliku. Ogląda kopertę skrupulatnie. Przedłuża tę wyjątkową w naszej sytuacji pewność, że po okresie, który tylko on może skrócić lub przedłużyć, oczekiwanie na pewno się spełni. List wyjęty. Nie czyta. Kładzie kartki złożone w czworo na blacie stolika, obraca je palcami, chce rozwinąć. Znów się wstrzymuje. - Czy nie za dużo tych przyjemności?! A może on się boi wieści z Heimatu? myślę. Schieike i ja udajemy pełną obojętność, ale każdy nadsłuchuje szmerów od stolika i zerka na szczęśliwca. List był gruby, z załącznikami, pisany na maszynie. Stroop go czyta wielokrotnie. Ale pary z gęby nie puszcza. Po dwóch godzinach, gdy zamiatałem celę przed umyciem podłogi (na mnie przypadał dyżur), Stroop niespodziewanie powiedział: - Dostałem pismo od adwokata, który nie zdołał mnie obronić w Dachau przed sądem amerykańskim. - Ma pan wyrok od Amerykanów?! - jestem zaskoczony i pytam, jak byśmy się mieli zaraz rozstać: Kiedy? Za co? Ile? Długo pan tam siedział? - Szpokojnie, szpokojnie. Zaraz opowiem. Amerykanie przyskrzynili mnie 8 maja 1945 i po prawie dwóch latach skazali, jako byłego Hóhere SS-und Polizeifuhrera Rhein-Westmark, na karę śmierci za czyny nie popełnione. Proces trwał ponad dwa miesiące i skończył się 21 marca 1947 w Dachau. - Tam, gdzie obóz koncentracyjny i pańska SS-Fuhrerschule? - Tak. W Dachau, przed Military Government Court1 odbywały się procesy wielu członków NSDAP i SS oraz wojskowych. Moja sprawa była poszlakowa. Narobiłem im początkowo bigosu, protestując, że nie ma generała w składzie orzekającym. Armia USA przestrzega, żeby generała sądził komplet, w którym zasiada również generał. Wiedziałem o tym. - Ale pan był generałem policji i to nie zawodowym, lecz z nominacji swej partii. W Waffen SS doszedł pan do porucznika. Jak się nazywał taki porucznik? - Oberleutnant der Reserve. - To nomenklatura wehrmachtowska, Herr Stroop. A w broni SS? - Obersturmfuhrer der Reserve in Waffen SS. - Jeśliby nawet uznać Waffen SS za normalne wojsko, to był pan tam porucznikiem. Więc po cóż miał sądzić generał?

- Pan upraszcza sprawę - zaperzył się Stroop. - Przecież jestem od lipca 1944 generałem-leutnantem Waffen SS. 220 - Skoro się pan pieklił, to nic dziwnego, że Amerykanie przydzielili generała do kompletu sądzącego. Nie chcieli dać argumentu, że lekceważą wnioski oskarżonego. A ten sędzia-general był grzeczny? - Bardzo. Nazywał się Kieł, jak nasza kilońska baza marynarki wojennej. Traktował mnie po dżentelmeńsku, z respektem dla wspólnej nam rangi. Ale, przy całej układności, chytrusik pierwszej klasy. Generał Kieł to Żyd. - Skąd pan wie? - Wiedzieć to nie wiem, ale tak się wydaje. Prawie wszyscy ze składu sędziowskiego byli Żydami lub masonami. Przyglądałem im się. Większość bruneci. - "Nordyków" nie było? - Jeden, jasnowłosy. A może dwóch. Ale psychicznie zjudaizo-wani. Prokuratorzy zaś... - W jakich stopniach? - przerywa Schieike. - Podpułkownik, kapitan oraz cywil. Wszyscy o cechach niearyj-skich. Cywil miał nawet imię Dawid czy Natan. - U Anglosasów istnieje obyczaj nadawania przy chrzcie imion biblijnych - mówię. - Bo Anglicy i Amerykanie przeżarci są trądem żydowszczyzny - odparł Stroop z miną profesora. - Kto był pańskim obrońcą? - pyta Schieike. - Miałem dwóch: podpułkownik i major. Jeden nosił m a s o ń s k i pierścień. - Masoński? - Tak mówili koledzy. - Za co pana sądzili, że tak długo prowadzono rozprawę? - Przecież nie byłem jedynym oskarżonym! Sądzono dwudziestu dwu ludzi. - Wielki proces! Oskarżeni to elita SS? - Skądże! Tylko kilku. Reszta - płotki SS-owskie, nie znane mi. Z ważnych oskarżonych był, poza mną, SS-Oberfuhrer doktor Hans Trummler, mój dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby

Bezpieczeństwa. - Za co was sądzili? - ponawiam pytanie. - Za to, żeśmy się rzekomo nie przeciwstawiali spontanicznym samosądom ludności nad spadochroniarzami USA. - Toście amerykańskich komandosów linczowali? - Pan mnie źle zrozumiał. Na procesie nie szło o wojska spadochronowe czy komandosów na tyłach frontów, lecz o pilotów amerykańskich, którzy przymusowo lądowali na spadochronach po zestrzeleniu lub katastrofie samolotu. - O lotników? O żołnierzy US Aires Forces? - Tak. To byli zbrodniarze. Bombardowali wsie, kościoły, zabytki, masakrowali ludność z lotniczych karabinów maszynowych, palili żłobki, przedszkola i dzieci - wyrzucił z pasją. Kończyłem zamiatanie podłogi i nie wiem, czy dlatego, że już nie potrzebowałem trwać w półprzysiadzie, czy że Stroop mnie zezłościł, zerwałem się na równe nogi i pytam: - Lotnicy, którzy lądowali przymusowo, byli jeńcami wojennymi? 221 - Tak - odrzekł Stroop. - Więc podlegali procedurze sądowo-militarnej przewidzianej przez prawo międzynarodowe i wasze przepisy. - Jasne! - szepnął Schieike, który bacznie brał udział w dyspucie, milcząc na ogół. - Jeżeli tak, to z jakiej racji, Herr Stroop, może pan twierdzić, bez autorytatywnych ustaleń, że każdy strącony lotnik aliancki bombardował kościoły i szpitale oraz ostrzeliwał rolników i dzieci na polu? Stroop zrazu nie odpowiedział. Namyślił się i rzekł: - Powszechnie wiadomo, że lotnicy amerykańscy byli zwykłymi terrorystami, mordercami, że walczyli metodami sprzecznymi z normami kulturalnego świata. - Co to znaczy: "powszechnie wiadomo"? - Mieliśmy takie stwierdzenie najwyższych władz, m.in. rozkaz Heinricha Himmlera. - Rozkaz jawny czy tajny? - pytam. - Tajny.

- A więc wykonywał pan polecenie Himmlera, aby lądującego przymusowo lotnika USA zlikwidować drogą ,,spontanicznych" linczów? Nie odpowiada. A ja znowu zezłościłem się i wygarnąłem: - Takie rozumowanie opiera się na pojęciu odpowiedzialności zbiorowej, na afirmacji metod bandyckich. - Jak pan śmie tak mówić? - atakuje Stroop. - Bo staram się nazywać sprawy po imieniu, gdy rozmawiam nie z wariatem i nie pod lufą pistoletu. - O zlinczowaniu dowiadywaliśmy się zawsze po fakcie - Stroop szepce podniecony. Ale nie patrzy w oczy, tylko na wizjerkę. - Niech pan nie opowiada bajeczek. Może pan to robić poza celą. Panie Schieike zwracam się do Sittenpolizisty - co przeciętni ludzie z niemieckich wsi i miasteczek zrobią z umundurowanym jeńcem? - Zamkną go w komórce albo w paradnej izbie bauerskiej (toć więzień ma mundur), natychmiast zatelefonują do wachy policyjnej lub wojskowej i będą czekać. Chyba, że ten lotnik zacznie rabować, gwałcić dziewczyny. Wtedy go zwiążą i znów będą czekać na decyzję władzy. - Słyszy pan - mówię do Stroopa. - Ale co tam będziemy się kłócić. Powiedz pan lepiej, jak was sądzono, a przez ten czas zmyję. Chlusnąłem wodą z miski i zacząłem zbierać szmatą brud z podłogi, wbity w chropowatości i szczeliny. Ścierkę wyżymałem w kiblu, a potem maczałem ją w misce, znów myłem asfalt i oczyszczony kawałek wycierałem innym gałganem, do sucha. Robota szła szybko. A Stroop opowiadał o procesie w Dachau. Opisywał salę sądową, strażników z MP2, publiczność, metody porozumiewania się z żoną itp. W końcu rzekł: - Oskarżali nas o zgładzenie dziewięciu lotników USA. Mnie przypisano pięciu. Karę śmierci dostałem za czyny, o które się nawet nie otarłem... 222 - Chwileczkę! - przerwałem. - Jak brzmiały te punkty oskarżenia? - Wymieniono z nazwiska ośmiu lotników USA oraz jednego bez nazwiska i stwierdzono, przy pomocy świadków i zapisków, że w tych i tych dniach znaleziono ich martwych... - Kiedy?

- Od jesieni 1944 do maja 1945 roku. Jeden przypadek miał miejsce w Wiesbadenie, pozostałe - w różnych miejscowościach XII okręgu wojskowego. Ja o tym nie wiedziałem ani nie dawałem rozkazów likwidacji. - Kto ich zabił? - Niektórzy niżsi funkcjonariusze, jak mówiono w sądzie. - Podlegli panu? - Nie bezpośrednio - odpowiada Stroop. - Przecież miałem pod sobą sto trzydzieści tysięcy ludzi. Znałem tylko sztabowców i głównych dowódców policji, SS, NSDAP i wojska. Z takimi pętakami, co siedzieli obok mnie na ławie oskarżonych, nie miałem nigdy do czynienia, gdyż byłem generałem. - "Pętaki" przyznały się. - Bo im udowodniono. - A panu nie? - Nie mogli dowieść, bo nie brałem w tym udziału. - Musieli zwalać na pana winę, bo inaczej, jak by sąd mógł pana skazać? - Oczywiście. Ci współoskarżeni to hołota i gówniarze. Tłumaczyli się przed trybunałem, że rozkazy szły z góry. No, i skazano mnie, niewinnego. Zmywałem dalej podłogę, w kucki, niedaleko drzwi. Po chwili pytam znad asfaltu: - Jak tych jeńców uśmiercano? Stroop milczy. Słychać chwarszczenie szmaty. Czekam. Gdy inną ścierką myję dalszy odcinek podłogi, ponawiam pytanie: - No, jak ich uśmiercano? - Rozmaicie - odpowiada Stroop z wyraźną niechęcią. Nagle ożywia się i mówi z odwagą: Rozmaicie. Jednego z lotników--terrorystów tamci z mego procesu zabrali do auta, wywieźli za miasto w zarośla i... Tu Stroop markuje wyciągnięcie rewolweru z kabury. Podnosi dłoń na wysokość czoła, szybko ją opuszcza, zginając palec, jakby naciskał cyngiel. - ...ein Genickschuss mit der Pistole3. Porcja ołowiu w amerykański kark! kończy dziarskim tonem. Nalatuje w tempie szybszym, niż impulsy elektronowe, przeszłość okupacji. Jestem wściekłością i zwierzęciem, przed źrenicami czerwono.

Brudną ścierką rąbię w Stroopa. Miał szybki refleks. Byłem o trzy kroki, a uchylił się pod okno. Szmata pacnęła w białą ścianę, nad zieloną lamperią. Oprzytomniałem. Błyskawicznie wracam na drugi biegun człowieczeństwa. Mówię: przepraszam. Spoglądam w chmury. Słyszę, jak Schieike szepce przy drzwiach: Schade4. Wkrótce sytuacja uległa załagodzeniu przez konieczność wspólnego napełniania brzucha i przez incydent z ,, Blacharzem". Tak nazwaliśmy oddziałowego z 223 przypiętymi na stałe odznaczeniami, które w żargonie więziennym noszą miano "blach". "Blacharz" obrugał Stroopa i mnie za wyglądanie oknem. Stroop, zawsze lojalny wobec strażników, bardzo się zdenerwował, że on - generał! - naruszył regulamin, że go zaraz na tym złapano i że po kiego diabła chciał się przez okno przyjrzeć szy korce z pralni. Próbowałem rozładować jego napięcie. Mówiłem m.in., że tendencją wszystkich więźniów świata jest wymijanie regulaminów. Inaczej, nudno. A gdy się wpadnie, nie należy się zbytnio przejmować. Stroop powoli wracał do równowagi, ale jego potakiwanie było pozorne. Jak mogłem rozkruszyć, lub choćby nadwerężyć, wiekową skorupę posłuszeństwa wobec władzy?! Gdy podniecenie zelżało, Schieike rzekł: - Za posłuchanie szczebiotu szykorki i za łypnięcie na jej wąskość w pasie i grubość w biuście warto ryzykować "blacharskie" ruganie. Co? Stroopowi twarz spąsowiała. W oczach ołów. Ale nie odpowiedział. Nazajutrz znów rozmowa o Amerykanach. Drążył nas ów temat po wyznaniach Stroopa o Military Government Court i zlikwidowanych lotnikach. - Pan zna Amerykanów, Herr Stroop, i z ostatniej fazy wojny, i z odsiadki w ich więzieniu - zaczynam ostrożnie. A on natychmiast odpowiada: - A wy, tu w Polsce, ich nie znacie? To prymitywy, marni żołnierze, tchórze. - Tchórze? - dziwię się. - Mówił pan, że mają kowbojską naturę, a kawalerzyści, według pana, nie są lękliwi. - Tchórze! Oni się z zasady cofali, gdy nasi szli do bezpośredniego natarcia. Schieike potakuje: - Jak rozpoczynaliśmy gęsto strzelać, to Amerykanie nogi za pas. Podciągali artylerię, kładli zmasowany ogień i samolotami atakowali nasze pozycje, jakby to była linia Zygfryda. Niebo ciemniało od stad samolotów. Dywanowe bombardowali metr koło metra, bandyci! Drezno, choć ogłoszono je za miasto otwarte, tak strzaskali, że niech jasny szlag trafi! Wygolili tam dwieście tysięcy bezbronnych ludzi w ciągu kilku dni.

- Dwieście tysięcy? Bez przesady, Herr Schieike! Ile czasu potrzeba, żeby zabić dwieście tysięcy osób normalną bronią (nie mówię o bombie atomowej). Podzielmy tę sumę na pół. - Dobrze. Niech będzie sto tysięcy. - A na cztery? - Co? Tylko pięćdziesiąt tysięcy ofiar w Dreźnie? Co to, to nie. - Więc proponuję, krakowskim targiem, siedemdziesiąt pięć tysięcy. Może się mylę, ale należy wątpić, żeby tylu ludzi można było uśmiercić bombami w kilkudziesięciu nalotach. Według szacunkowych obliczeń, na warszawskim Starym Mieście, w czasie Powstania 1944, zniszczyliście nękającym bombardowaniem samolotowym, artylerią i miotaczami min, i inną bronią w ciągu miesiąca około 90 procent budynków. A poległo w tym piekle 10 procent przebywających tam ludzi. Zgódź się pan na te siedemdziesiąt pięć tysięcy. I tak daję duży rabat, bo obaj nic dokładnego na temat Drezna nie wiemy. - Zgoda. Niech będzie siedemdziesiąt pięć tysięcy5. Ale wróćmy 224 do taktyki Amerykanów. Gdy ogniem przełamali opór, znów szło wojsko, na gotowe. Ich żołnierz nie potrzebował walczyć wręcz. - Czy to źle? - pytam. - Po co męczyć się i ewentualnie zginąć, gdy za człowieka walczy technika: artyleria i samoloty. - Racja - rzekł Schieike. - Bandyci to oni byli, ale swoich ludzi oszczędzali. - Amerykańskie dowództwo za bardzo cackało się z prostym żołnierzem - włączył się Stroop. - Musiało się cackać, gdyż rozpieszczony Amerykanin, bez tradycji żołnierskich, wyznawca dolara, z ciągotami pacyfistycznymi, nie chciałby się bić, gdyby mu nie stworzono luksusowych i możliwie najbezpieczniejszych warunków walki. - Tu idzie, Herr Stroop, o rzecz ważniejszą - powiedziałem ze zmarszczonymi brwiami - o odpowiedź na pytanie, czy dowódca zrobił wszystko, aby osiągnąć cel bez straty w ludziach? I pan zapewne rozmyślał nieraz, w jakim zakresie był pan odpowiedzialny za śmierć Paula, Willego lub Hansa. - Ja nigdy żadnego Hansa... - Panie Stroop, mówię symbolicznie. - Aha! Rozumiem. - ...za śmierć Hansa - kończyłem zdanie - posłanego przez pana z zadaniem bojowym. Albo przez

pańskiego podwładnego, któremu pan nie stworzył warunków do wykonania rozkazu. - Pan ma liberalny, inteligencki punkt widzenia - wywnętrza się Stroop. - Gdybym miał tak rozdzielać włos na części, żadnej akcji bym nie przeprowadził. Oficer lub generał powinien przede wszystkim dbać o zwycięstwo. Na wojnie krew się musi lać. - Lepiej, żeby się lała benzyna - przerwał Schieike. - Dowódca musi być odważny, ale jednocześnie cwaniak. Oraz nie powinien zastępować sprzętu ludźmi. Tacy byli generałowie Eisenhowera. Toteż amerykański szeregowiec na nich nie narzekał. Przyszłe wojny, technicznie, nie będą potrzebowały tyle armatniego mięsa. - Ale za to może być sto Hiroszim - mówi Stroop. - Herr Gott! - jęknął Schieike. - Nie strasz pan. Zgodnie pomilczeliśmy. Schieike wstał z zydla, wyprężył się, podciągnął portki i wrócił do ,,amerykańskiej" dyskusji: - Po co ta filozofia! Spać po niej nie można. Amerykanie tacy, siacy. Zgoda. Ale oni niemożebnie mordowali z powietrza nasz cywilny naród, który nie walczył, tylko zarabiał na żarcie. - Nie walczył? - głos mam (słyszę) podrażniony. - A wojna totalna to co? Chcieliście totalnych zmagań, toście je mieli w ostatniej fazie wojny. Ale przedtem wyście wyniszczali gromadnie Polaków, Żydów (tu Stroop ściągnął czujnie twarz), Cyganów, jeńców radzieckich, inteligencję, marksistów, demokratów, liberałów, katolików itd. Stroop milczy. Koniuszkiem języka zwilża wargi. Schieike, elastyczny urzędnik policji kryminalnej, przeskakuje do bezpieczniejszego tematu, do końca wojny: - Tak. W latach 1944-1945 alianci przygniatali nas wyposażeniem materiałowym, 225 szczególnie lotnictwem. A pamiętam, jak gruby Góring głosił na początku wojny, że jeśli nieprzyjacielskie samoloty zdołają przedrzeć się nad Niemcy i jedna bomba spadnie na Altreich, to można go będzie nazywać Mensch Meier. No, i został nim. "Reichsmarschall Mensch Meier!" Przed wyjściem na spacer Stroop zawsze czyścił buty, zmieniał spodnie na zapasowe z kantami wyprasowanymi pod siennikiem, zawiązywał wokół szyi fontaź z białej chusteczki, przygładzał włosy i -jeśli nie było zbyt chłodno - wdziewał pąsową "jackę". Schieike żartował, że generał tak się stroi do szykorek, na które zerka podczas przechadzki. Ja zaś myślę, że Stroop nigdy nie chciał wyjść z roli generała, członka elitarnej, według niego, grupy społecznej. Demonstrował na spacerze klasę, twardość i niezłomność.

Czekając na spacer, Stroop czasem maszerował po celi i nucił marsze wojskowe. Znał ich wiele. I te najnowsze, hitlerowskie, i dawne. Schieike również - mimo że nie miał tak dobrego słuchu, jak Stroop, i takiej zaprawy. Obaj reprezentowali wyraźny typ wychowania umuzykalniaj ącego, opartego częściej na marszach orkiestry dętej niż na szansonach. Stroop świstał właśnie Marsza Radetzky'ego. - To najpiękniejszy marsz kawaleryjski świata - powiedział. - Niech pan posłucha. Gdy wczuć się w tę muzykę, to człowiek po prostu widzi ruchy jeźdźca, unoszącego się w strzemionach. Na chwilę przystanął i anglezował w takt marsza. Robił to całkiem zręcznie. Nagle coś mnie podkusiło i zaśpiewałem Horst Wessel-Lied. Stroop i Schiełke zbaranieli. Twarze im się rozluźniły, wygładzały. W oczach początek uśmiechu, potem rozrzewnienie i blask wspomnień. Przeniosłem ich w lata ubiegłych powodzeń i triumfów. - Skąd pan to zna? - Słyszałem czasami Horst Wessel-Lied w radio i na hitlerowskich uroczystościach w Warszawie, na placu Piłsudskiego, przez hitlerowców zwanym Saskim. W 1941 pracowałem tam w polskim sklepie (przy ul. Ossolińskich) i mogłem obserwować wasze imprezy. Stroop zaczął coś mówić, ale przeszkodził oddziałowy, zabierając go na spacer. W celi milczenie. Schiełke rozklejony hymnem NSDAP zaczął coś opowiadać. Początkowo słuchałem piąte przez dziesiąte, ale później, kiedy Schiełke powtórzył komentarz zasłyszany od kolegi Stroopa z ławy oskarżonych w Dachau, zainteresowałem się. Już nie pamiętam, czy Schiełke sam się widział z komentatorem, czy też siedział w celi z kimś, komu ów "dachauowiec" bezpośrednio opowiadał o Stroopie. Więźniowie-Niemcy na ogół dobrze znali los współrodaków za kratami w Polsce. Mieli spore możliwości rozeznania, gdyż zatrudniano ich w magazynach, warsztatach i na funkcjach porządkowo-gospodar-skich. A oni, przy każdej okazji, wymieniali między sobą informacje i poglądy. Oto, co Schiełke usłyszał od zaufanych kolegów na temat zachowania się Stroopa w 1947 roku na procesie w Dachau. 226 - Świnia to on był podczas rozprawy - mówi Schiełke. - Udawał niewiniątko. Dowiadywał się wszystkiego w Dachau "po raz pierwszy w życiu". Obciążał współoskarżonych i dlatego wielu dostało karę śmierci. Aż trzynastu na dwudziestu dwóch.

Gdy Stroop wrócił ze spaceru, obejrzałem dokładnie jego pąsową kurtkę-wiatrówkę. Dobrze skrojona, z popeliny, oryginalne guziki, staranne wykończenie. Efektowna, mimo zużycia. - Skąd pan ma taką generalską "jackę"? - zagadnąłem. - Nie generalską, tylko więzienną - warknął Schieike. - I generalska, bo czerwona, i więzienna, bo wyfasowałem ją od Amerykanów w Landsbergu, wkrótce po ogłoszeniu wyroku - mówi Stroop. - Czy inni więźniowie u Amerykanów nosili także czerwone wiatrówki? Czy dostawali je tylko więźniowie-generałowie? Stroop nie odpowiedział. Milczenie przerwał Schieike: - Amerykanie dawali czerwone "jacki" tym, których mieli powiesić. Któregoś popołudnia znów rozmawialiśmy o wojskach okupacyjnych USA w Niemczech Zachodnich. - Oni nie są tacy układni, jak się u was sądzi - informował Stroop. - W jednym z miast podalpejskich ktoś zabił w 1945 roku żołnierza amerykańskiego. Zaraz wjechały czołgi oraz samochody pancerne US-Army i bez uprzedzenia ostrzelały przechodniów i domy. Bandyci! Mordercy! - Skąd pan o tym wie, Herr Stroop? - Opowiadali mi współwięźniowie w Dachau... Nas trzymali w dawnych budynkach Konzentrationslagru... Tam było fajnie. Wszystkie wojskowe więzienia amerykańskie w Europie dawały pewną swobodę. Mogliśmy odwiedzać się w celach. Jedzenie dobre. Nawet cerowano nam skarpetki... - Niemożliwe - przerywam. - Raz poskarżyłem się oficerowi amerykańskiemu, że świecę dziurami w skarpetkach i że, jako generał, nie umiem cerować. Natychmiast kazał strażnikowi je zabrać, a po dwóch dniach otrzymałem wyprane i wy cerowane. Schieike na to: - Panu cerowano, bo pan jest generałem. Jestem pewien, że Amerykanie kazali uprać i pocerować skarpetki jakiemuś więźniowi--Niemcowi. Wracając do amerykańskich wojsk okupacyjnych, to trzy rzeczy mnie uderzyły. Pierwsza, że ich generały nie chodzili niby księża z monstrancjami, a poza służbą traktowali szeregowego jak człowieka równego sobie. Druga, że nie liczyli się z benzyną i wymieniali bez bonów kanistry puste na pełne. A trzecie: byli często ufni i naiwni jak dzieci. Szczególnie Murzyni, których nasza ludność na swój sposób lubiła. - O! Podobno bardzo - wtrącam. - Zdaje się, że Murzyni łatwo zdobywali względy waszych kobiet. Ile to półmurzyniątek i jednocześnie półnordyckich dzieci musi być dzisiaj w Niemczech!

- Nie tak znów dużo - gwałtownie oponuje Stroop. - Kobieta niemiecka, poza 227 prostytutkami, które są w każdym kraju, dba o czystość rasy i możemy jej być pewni. - Wprost przeciwnie - wycedził Schieike przez szczerbate zęby. - Nasze niektóre blondynki chętnie przyjmowały do łóżek umundurowanych czarnuchów. Bo to i łagodni, i samce dobre. Obróbkę seksualną znają i wszystko oddadzą za białą Arsch. Taki smoluch przywiózł samochód paczek żywnościowych, papierosów i czekolady dla dzieci. Dolary można od niego wyciągnąć. Zaśpiewa jeszcze i zatańczy, nawet garnki pozmywa. Czego więcej chcieć, gdy mąż nie wiadomo gdzie i głód, a przedtem okres wyrzeczeń wojennych? A zresztą do obcych gachów tośmy nasze baby przyzwyczaili. Co miała jurna blond Venus z najzacniejszej hitlerowskiej rodziny robić, gdy jej chłop wędrował zapamiętale na Ural i Kaukaz, a ją swędziało? Puszczała się z tyłowymi bohaterami, z urlopowiczami wehrmachtowskimi, z cudzoziemskimi robotnikami. Albo łaziła na schadzki do pensjonatów Lebensbomu. Te lebensbomów-ny miały jeszcze najłatwiej, bo uzyskiwały oficjalne rozgrzeszenie, a nawet dyplom uznania za oddanie partii, a właściwie za oddawanie się rasowym samcom. Inne, nie tak uprzywilejowane, ułatwiały sobie życie, jak mogły i umiały. Nie potępiam ich, choć i nie pochwalam. A Murzyni zostawili nam, i zostawiają chyba nadal, dużo mieszanego potomstwa. - Rassenschande!!!6 - zasyczał Stroop. - Daj pan spokój, Herr Generał! - śmiał się Schieike. - Czystość rasy to bajka. Wszyscy Niemcy to mieszańcy. Moja prababka była Polką, a babka - Łużyczanką. Śpiewała pieśni słowiańskie. Mieszkała niedaleko Bautzen7. Ilu to Rzymian, Włochów, Francuzów, Szwedów, Rusków, Polaków, Żydów, Czechów przerabiało od wieków nasze kobiety, gdy jeszcze nie znano prezerwatyw. Nie trzeba rozpaczać, że do tego grochu z kapustą przybyło trochę krwi murzyńskiej. Może za kilka pokoleń narodzi się w Niemczech nowy Puszkin! Niedawno przejrzałem fragmenty akt dochodzenia oraz postępowania sądowego przeciwko Stroopowi i jego 21 współoskarżonym przed amerykańskim Najwyższym Trybunałem Wojskowym (Generał Military Court) w Dachau. Nie były to dokumenty, które znajdują się w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, gdyż nie udało mi się do nich dotrzeć. Z materiału, który poznałem, wynika, że Stroopowski proces w Dachau miał szczególne znaczenie dla amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie karania hitlerowskich ludobójców. Do początków bowiem roku 1947 odbyło się w amerykańskiej strefie okupacyjnej wiele procesów o uśmiercenie jeńców - lotników USA. Były to jednak sprawy bezpośrednich wykonawców mordu, którzy - wobec nieodpartych dowodów oskarżenia przyznawali się do zarzucanych im czynów, jednak usprawiedliwiali się koniecznością wykonywania rozkazów władz zwierzchnich. Takie procesy pospolicie zwano "Flyer cases"8. Cel oskarżycieli w sprawie Stroopa i towarzyszy był inny. Przygotowano bowiem i przeprowadzono proces tak, żeby zebrać przed sądem wszystkich sprawców zbrodni: nie tylko bezpośrednich morderców, ale również - szczebel po szczeblu - ich 228

przełożonych, aż po najwyższego hierarchicznie dygnitarza w XII Wehrkreisie, Jlirgena Stroopa. Główny oskarżyciel, podpułkownik John S. Dwinnel (doskonały i znany prawnik z Brookłynu), osiągnął swe zamierzenia. Wraz z kapitanem Williamem R. Yance i cywilnym prawnikiem (prokuratorem?) N. Frieske dokonał olbrzymiej pracy - przy pomocy setek pracowników służby dochodzeniowej, przede wszystkim z Military Inteligence Service Center Kwatery Głównej wojska USA na europejskim teatrze wojny. Podczas procesu Stroopa w Dachau udowodniono oskarżonym: zależność służbową bezpośrednich morderców od ich szefów oraz również winę tych szefów. Ustalono rolę decydującego w tym przypadku schematu rozkazodawstwa (Chain of command), który obowiązywał w XII Wehrkreisie. Oskarżenie i obrona toczyły w czasie przewodu sądowego zażarte boje o sprecyzowanie elementów tego schematu. Na okoliczności hierarchii rozkazodawstwa w XII Wehrkreisie dopuszczony został tylko dowód z przesłuchania świadków. Sąd wykluczył opinie biegłych. Myślę, że zastosowanie takiej procedury było - mimo przewlekłości procesu prawidłowe z punktu widzenia moralno-prawnego. Ekspertyzy bowiem najbardziej obiektywnych rzeczoznawców mogłyby być uznane przez pewną część opinii publicznej za stronnicze. A tak, to sami Niemcy - jako świadkowie - ustalili prawdę o systemie hierarchii i o odpowiedzialności każdego z rozkazodawców. Orzeczenie Generał Military Court z 21 marca 1947 roku w sprawie Stroopa i towarzyszy miało znaczenie precedensu, który w sądownictwie anglosaskim odgrywa doniosłą rolę. Toteż Stroopowski "Flyer case" jest określany przez prawników amerykańskich mianem "Superior orders case"9. Ponieważ szło o precedens, o ustalenie wytycznych dotyczących karania nie tylko bezpośrednich sprawców zbrodni wojennych, ale i ich zwierzchników (zasada "Chain of command") - skład kompletu orzekającego został powiększony do ośmiu sędziów. Oto ich nazwiska: generał brygady Kieł (przewodniczący), płk Gilbert Ackerman, płk Jacob Bechtold, płk William W. Robertson, płk Harry R. Pierce, płk Earł B. Dunning, płk Edward B. Walker i płk Frank A. Hunter. Stroop wspomniał w celi, że miał w Dachau dwóch obrońców. Byli nimi: podpułkownik William Berman i major Keene Saxon. W czasie przewodu sądowego udowodniono 22 oskarżonym, że "celowo, z rozmysłem i wbrew prawu podżegali, popierali, pomagali i wzięli udział w zamordowaniu" następujących żołnierzy (lotników) armii Stanów Zjednoczonych AP, którzy znaleźli się na terenie XII Wehrkreisu oraz "byli nieuzbrojeni i oddali się do niewoli ówczesnego państwa niemieckiego": l) żołnierz armii USA o nieznanym nazwisku (zamordowany 3 X 1944 w rejonie Giesen), 2) sierżant Willard P. Perry, numer statystyczny wojsk USA 36 591 162 (19 X 1944 - Wiesbaden), 3) sierżant Robert W. Garrison, nr 33 355 463 (30 XII 1944 - Delken-heim), 4) Ray R. Herman, nr 0-695 168 (15 II 1945 - Bensheim), 5) 229

podporucznik William A. Duke, nr 0-825 602 (22 II 1945 - Bieber), 6) podporucznik Archibald B. Monroe jr., nr 0-834 852 (22 II 1945 - Offenbach), 7) Jimmie R. Heathman, nr 37 630 603 (18 III 1945 - Walirabenstein) oraz 8) i 9) porucznik William H. Forman, nr 652 973 i szeregowiec Robert T. Mc Donald, nr 32 773 939 (obaj zamordowani 24 III 1945 w rejonie Bensheim). Wyrok został w osiem miesięcy po jego wydaniu zatwierdzony przez głównodowodzącego wojsk amerykańskich w Niemczech, generała L.D. Claya. Oto treść tej decyzji (w tłumaczeniu na język polski): "Sąd Wojskowy. Zarządzenie o zatwierdzeniu wyroku. Sprawa karna nr 12-2000, itd. Jiirgen Stroop, za następującą działalność karalną: przynależność do przestępczej organizacji, udział w zbiorowym planie zabijania oraz zabójstwo jeńców wojennych, którzy się poddali, uznany został przez Najwyższy Trybunał Wojskowy w Dachau winnym [popełnienia zarzucanych mu przestępstw - KM] i skazany na śmierć przez powieszenie wyrokiem z 21 marca 1947 r. Powyższą sprawę karną przedłożono mi do kontroli, więc po rozważeniu stanu rzeczy oraz zgodnie z mymi kompetencjami zarządzam: ustalenia i wyrok zostają zatwierdzone; dowodzący generał I okręgu wojskowego spowoduje wykonanie wyroku w Więzieniu nr l dla Zbrodniarzy Wojennych w Landsbergu, Niemcy, w wyznaczonym przez niego terminie. 22 listopada 1947 r. LUCIUS D. CLAY Generał USA Commander-Chief Organ armii USA na terenach Niemiec przez nią okupowanych, "Stars and Stripes", podawał wiele informacji o procesie Stroopa i współoskarżonych przed trybunałem w Dachau. Pismo to zamieściło m.in. notę korespondenta agencji UP z 19 marca 1947 r. zatytułowaną Armia żąda śmierci dla ludzi z gestapo (Army Ask Death For Gestapo Men). Relacjonując kończący się proces w Dachau, autor pisze w nocie, że Jurgen Stroop prosić miał rzekomo trybunał o obciążenie winą raczej jego, a nie towarzyszy z ławy oskarżonych. Istota tego doniesienia jest diametralnie różna od stanu faktycznego, który jasno wynikał z wynurzeń więziennych Stroopa, potwierdzonych zresztą przez informacje, jakie posiadał Schieike. Obaj wielokrotnie i szczegółowo opowiadali o przebiegu procesu w Dachau. Opowiadali - według mnie szczerze i prawdziwie. Jeszcze mi brzmią w uszach słowa Stroopa o swych niższych stopniem podwładnych, że to "pętaki", ,,hołota", "gówniarze", że kłamliwie zwalali winę na niego, choć on "w tych historiach [tzn. w mordowaniu lotników USA - KM] nie brał udziału". KONIEC ROZDZIAŁU XXVI. Szafot

Gdy Lucius D. Ciay, szef wojsk amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec, zatwierdził 22 listopada 1947 roku wyrok śmierci na Stroopa i nakazał jego wykonanie w odpowiednim czasie - skazany siedział już ponad pięć miesięcy w więzieniu mokotowskim w Warszawie i podlegał jurysdykcji państwa polskiego. 230 Amerykanie przekazali Stroopa oficerom Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie dnia 30 lub 31 maja 1947 roku na lotnisku Tempelhof. Nie mogłem dokładnie ustalić tej daty, gdyż Stroop - o dziwo - jej nie pamiętał. Jak wynika z archiwaliów, naczelnik Więzienia Mokotów, A. Grabicki, doniósł zwierzchnikom w piśmie z 7 czerwca 1947, że "Stroop przebywa w więzieniu od 30 maja 1947 r.", zaś funkcjonariusz bezpieczeństwa, Stefan Kossowski, stwierdził w krótkim meldunku, że Stroop został do więzienia "przyprowadzony 31 maja 1947 r. o godzinie 15.00". Należy, według mnie, zgodzić się z Kossowskim - a nie z Grabickim. Czym tłumaczyć, że Stroop nie pamiętał ważnej daty oddania przez Amerykanów w ręce polskie? Myślę, że wzburzeniem wewnętrznym, które się przez niego wówczas przetoczyło. - Gdy zobaczyłem na berlińskim lotnisku oficerów polskich - opowiadał raz byłem półprzytomny, zrozpaczony, zmiażdżony. Amerykanie to oszuści! Wielokrotnie zapewniali, że nigdy nie wydadzą mnie wschodnim aliantom, że karę śmierci za lotników USA złagodzą na dożywocie itp. Z Frankfurtu nad Menem jechałem samolotem do Berlina. Spytałem majora amerykańskiego, który mnie eskortował, po co jadę i dlaczego ręce skuto mi kajdanami. Odpowiedział, że mam być przesłuchany w głównej czterostronnej komisji alianckiej na okoliczności tajnych, a dotychczas nie wyjaśnionych, działań Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera. Jeśli idzie o kajdanki, zasłonił się regulaminem postępowania penitencjarnego. "Wszyscy więźniowie muszą być w samolocie skuci, nawet generałowie" - powiedział. W takiej sytuacji nie protestowałem. - Co pan pamięta z pobytu w Tempelhofle? - pytam. - Prawie nic! Wiem, że było to przed południem, że świeciło ostre słońce, że odczuwałem nieznośne gorąco w mundurze i szynelu feldgrau, bez odznak. Spostrzegłem kilku oficerów amerykańskich i grupę oficerów polskich. Mieli furażerki polowe, a jeden rogatywkę o sztywnym denku. Skojarzyła mi się z ułańskim czako. Formalności trwały krótko. Widać uzgodniono wcześniej procedurę przekazywania. - Stało się to, czego najbardziej się obawiałem. Wśród jeńców i więźniów wojennych u Amerykanów, Anglików i Francuzów panowała opinia, że wschodni alianci to diabły, że z Amerykanami można sobie jakoś ułożyć stosunki, a pobyt u Rosjan czy Polaków jest piekłem i torturami. W Berlinie, na Tempelhof, i w czasie podróży do Warszawy, wyrzucałem sobie poprzednie zlekceważenie informacji księdza Rotha... - Kto to?

- Niemiec, zakonnik, jezuita, więzień polityczny, który bodajże dwa lata przesiedział w Konzentrationslager Dachau. Gdy w 1945 roku odzyskał wolność, nie zajął się sobą, lecz natychmiast zorganizował pomoc dla byłych oraz dla nowych więźniów, wśród których znajdowali się również jego dawni prześladowcy, osadzeni w Dachau przez Amerykanów. - Vater Roth, bo tak go powszechnie nazywaliśmy - opowiada dalej Stroop - był wyjątkowym człowiekiem. Ofiarny i skromny, jak święty Franciszek z Asyżu. Nikomu 231 nie odmówił pomocy. Wszystkich traktował jednako, bez względu na wyznanie, narodowość, rasę, przekonania polityczne i rodzaj przestępstwa. Zdeklarowany przeciwnik kary śmierci, obozów koncentracyjnych, zabijania bliźniego, zemsty i wszelkich rewanżów. Jako ofiara kacetów, cieszył się zaufaniem i szacunkiem władz okupacyjnych. Stworzył coś w rodzaju patronatu opiekującego się wszystkimi przestępcami i jeńcami wojennymi. Miałem Nie wiem, czy dokładnie piszę nazwisko, ale tak je słyszałem - przyp. aut. z nim bliski kontakt. Początkowo podejrzewałem, że służy w wywiadzie anglosaskim albo watykańskim, i bałem się go. Ale później stwierdziłem, że jest stuprocentowo lojalny wobec więźniów. Vater Roth był łącznikiem między mną i żoną, przenosił grypsy, dawał rady, ostrzegał. W głosie Stroopa wzruszenie. (A do wzruszeń nie był skory.) Przerwał. Schieike i ja milczeliśmy. Jasne, że jako więźniowie zareagowaliśmy żywo na opis działalności Ojca Rotha. Po chwili Stroop wrócił do tematu: - A jednak nie bardzo rozumiem mentalność Ojca Rotha, choć tak dużo nam pomógł. Kiedyś w czasie długiej i szczerej rozmowy, która raczej przypominała spowiedź, zapytałem: "Za kogo się Ojciec modli?", a Vater Roth odpowiada: "Za wszystkich mieszkańców świata!" Zdziwiłem się. Pytam: "Czy za Żydów, Azjatów, Mongołów, za Churchilla, Eisenhowera, Stalina także?" Vater Roth na to: "Za wszystkich ludzi bez wyjątku, za zwierzęta, za wszechświat, a szczególnie za tych, którzy potrzebują pomocy." Wydawało mi się przez chwilę, że go zrozumiałem. Ale już w kilka minut po rozstaniu się z nim wiedziałem, że zacny Vater Roth nie ma racji. On się modlił za słabych, pobitych, upokorzonych i zgnębionych. A przecież tylko silni są godni uwielbienia. Modlić się trzeba za triumfatorów! Nie zdążyłem odpowiedzieć, bo oddziałowy zabrał Stroopa na spacer. Schieike chodził, pukając drewniakami po asfalcie celi, i milczał. Ja także. Stroop wrócił po godzinie, zaróżowiony listopadowym wiatrem. Potem obiad: zupa fasolowa i kasza jęczmienna z sosem (nie lubię kasz: za długo wchodziły w skład przymusowego menu). Później niespodziewana inspekcja. Wypadła dobrze, bo w celi porządek, okna wypucowane, nigdzie śladu kurzu czystość wzorowa. Pod wieczór spytałem Stroopa, dlaczego żałował, że nie uwierzył wiadomościom od Ojca Rotha.

- Vater Roth dawał wyraźnie do zrozumienia po wyroku sądu amerykańskiego, że mogę być wydany Sowietom lub Polakom. Gdybym zaufał jemu, a nie prokuratorom USA, to nie znalazłbym się w Berlinie i Mokotowie. Zrozumieliśmy, o czym Stroop myślał. W amerykańskich więzieniach dla zbrodniarzy wojennych panowała względna swoboda i można było - przy kontaktach ze światem zewnętrznym (a kontakty takie były) - przechytrzyć dozorców i skrócić sobie życie. Wydaje mi się, o ile poznałem Stroopa, że myśl o samobójstwie mogła go opanować z chwilą, gdy zobaczył w Tempelhofie przedstawicieli państwa, które będzie go sądzić za zbrodnie na siedemdziesięciu jeden tysiącach Żydów w getcie Warszawy, na Polakach w Poznańskiem i w dystrykcie warszawskim. A ponadto za działalność w 232 dystrykcie lwowskim i na Ukrainie. Ale ta tendencja samobójcza była, według mnie, krótkotrwała i przelotna. Jak raz wyznał, brakowało mu siły moralnej do podjęcia podobnej decyzji. Niedawno rozmawiałem z dziennikarzem Leopoldom Marscha-kiem. Towarzyszył on w maju 1947 roku grupie polskich oficerów, "którzy z rąk Amerykanów odbierali wydanego w nasze ręce zbrodniarza". Przejmował go szef Polskiej Misji Wojskowej do Badania Hitlerowskich Zbrodni Wojennych w Berlinie, kapitan Wacław Koz-łowski (obecnie adwokat w Warszawie). Redaktor Leopold Marschak opowiadał: "Stroop był w mundurze bez dystynkcji, pokorny i cichy... Na nasz widok uniósł skute ręce do głowy i zdjął czapkę"2. Na podstawie tego, co usłyszałem od Stroopa i czego byłem świadkiem w ciągu 225 dni wspólnego pobytu z nim i z Schieikem w celi, mogę stwierdzić, że Jlirgena Stroopa dobrze traktowano w polskim więzieniu. Nawet wyjątkowo dobrze. Kto uważnie przeczyta niektóre fragmenty tej książki, sam dojdzie do podobnego wniosku. Stosunek Stroopa do przedstawicieli polskich władz śledczych był rzeczowy. Szczególnie cenił za kulturę przesłuchań i za wiedzę prawniczą sędziego Józefa Skorzyńskiego i prokuratora Arnolda Gubińskiego. Wyraźnie nie lubił dziennikarzy oraz pracowników bezpieczeństwa i informacji wojskowej. Opinie o funkcjonariuszach więziennych miał ujemne, mimo że nie mógł dać żadnego przykładu ich złego stosunku do siebie. Ale z tyloma więźniami siedział, że nie był w stanie mieć sympatii do "klawiszy" i ich rozmaitych zwierzchników. Stroop starał się uczyć w celi języka polskiego przy mojej pomocy. Zacząłem od spraw podstawowych. A więc: czas teraźniejszy czasownika "być" i nazwy głównych kolorów. Po dwóch tygodniach codziennego wkuwania - zrezygnowałem. Stroop również. Nie udało mu się bowiem wyrecytować bezbłędnie (pomijałem akcent i czystość wymowy): "ja jestem, ty jesteś, on jest, my jesteśmy, wy jesteście, oni są". Również mylił stale polskie nazwy kolorów. Miał antytalent do nauki języków obcych. Z historią był także na bakier. Znał dobrze tylko literaturę partyjną, a zwłaszcza SS-owską. Posługiwał się długimi wersetami

sloganów propagandowych. Pewnego dnia czytałem w celi nazistowski podręcznik o organizacji partii hitlerowskiej (był własnością Stroopa). Natknąłem się tam na rozdział pod tytułem "Die Schutzstaffein der NSDAP". Postanowiłem wtedy sprawdzić, czy Stroop zna dobrze swój ,,katechizm". Pytam więc: "W jaki sposób i kogo powinien zwalczać SS-owiec?" Stroop odpowiada szybko i bezbłędnie, jakby czytał z tej książki: "Er bekampft offen und schonungslos die gefahriichsten Feinde des Staates: Juden, Freimaurer, Jesuiten und politische Geistlichkeit"3. Zaimponował mi pamięciowym opanowaniem przedmiotu. Mogłoby się czytelnikowi tej książki wydawać, że głównie ja byłem stroną aktywną w rozmowach ze Stroopem, że go nadmiernie indagowałem i wypytywałem. W rzeczywistości sytuacja wyglądała inaczej. Stroop wykazywał duże zainteresowanie 233 sprawami polskimi. Wielokrotnie opowiadałem "moim" Niemcom o domu rodzinnym, szkole średniej, studiach, podchorążówce, pracy zawodowej, organizacjach młodzieżowych, związkach zawodowych, o Klubie Demokratycznym. Stroop nie był w stanie zrozumieć lub odczuć niektórych postaw i praktyk społeczeństwa polskiego, np. kwestii tolerancji w ogóle, a tolerancji religijnej w szczególności. Kiedyś, gdy opowiadałem o imieninach w rodzinie, wieczorkach szkolnych czy balach studenckich, zapytał: - To wy, katolicy, tańczyliście i wspólnie bawiliście się z protestantami, kalwinami, Żydami, prawosławnymi, mahometanami? Rodzice wam pozwalali? Koledzy pańscy, księża i wychowawcy nie protestowali? Roześmiałem się. Ale, widząc, że mówi poważnie, wyjaśniłem, jakie obyczaje panowały w Polsce od stuleci. Stroop na to: - W Niemczech byłoby nie do pomyślenia, aby młodzież luterańską, katolicką i żydowską zapraszać na wspólne potańcówki, i to jeszcze rodzinne. Z innowiercami nie utrzymywało się bliskich kontaktów! Jeżeli pan nie koloryzuje w swych opowiadaniach, to wy naprawdę macie tolerancję we krwi. Tolerancję, ale i anarchię swoistą. Miałem mu złośliwie odpowiedzieć, lecz Stroop kontynuował swoje refleksje: - Bardzo pana przepraszam, Herr Moczarski, ale Polacy są (według mnie) przedziwnym narodem. Przed rozbiorami na czele waszego kraju stał zawsze król. Byliście monarchią. Jednocześnie oficjalna nazwa waszego państwa brzmiała: Rzeczpospolita. Jeżeli był król, to powinno być "Królestwo Polskie", bo w nazwie Rzeczpospolita (czyli republika) tkwi zaprzeczenie instytucji króla. A poza tym dziwiły mnie zawsze (i dziwią nadal) demokratyczne na owe czasy instytucje samorządowe i parlamentaryzm polski oraz równość wszystkich członków licznej warstwy szlacheckiej. Wracając do naszego raportu o konspiracji polskiej to przypominał on, że Polacy od wieków konspirowali przeciwko władzy centralnej, organizując spiski w postaci tak

zwanych konfederacji. (Słowo ,,konfederacja" Stroop powiedział po polsku.) - Wy jesteście, nach meiner Meinung4 - mówi - zbytni indywidualiści, macie niepohamowane pragnienie swobody osobistej, jak ptaki. Dążąc do wolności w każdej dziedzinie, musicie kierować się t o l e r a n c j ą, to zrozumiałe. Lecz czy nie chcecie za dużo wolności? Czy wasz buntowniczy charakter nie przynosi również krzywd? Naród musi być zdyscyplinowany, posłuszny i szanujący władzę... - Ale nie obcą! - przerywam. - Swoją także powinien kontrolować. Stroop i Schieike prosili wielokrotnie (czasem nawet męcząco) o informacje związane z polską konspiracją antyhitlerowską. Pytali o setki spraw organizacyjnych, personalnych, technicznodywersyjnych, o likwidowanie wrogów, partyzantkę, bitwy, zamachy, o propagandę, gazetki, ulotki, o wszystko, co stanowiło istotę państwa podziemnego oraz życia jego żołnierzy i działaczy. Opowiadałem, jak umiałem. Wiele rozmów poświęciliśmy Powstaniu Warszawskiemu. Któregoś dnia Schieike, pogodny i gadatliwy, oznajmił, że wiele lat stykał się z 234 tematyką powstania. Zdziwiony - pytam o szczegóły, a on odpowiada mniej więcej tak: - W urzędzie Befeishabera der Sicherheitspolizei und des SD w Krakowie istniał (od początku ustanowienia GG) tajny zespół akt dotyczących przewidywanego powstania Polaków. Włączono do nich cenniejsze opracowania naszych fachowców, ich założenia badawcze i wyniki studiów, prognozy, oceny, opinie, meldunki agentów, notatki, uwagi itp. Dla tych papierów miałem specjalną, niewielką kasę pancerną i opiekowałem się nimi jako archiwista. Co miesiąc musiałem każdy dokument przeglądać, sprawdzać, "odkurzać" -jak mówiliśmy. Było z tym dużo nudnej roboty. Od czasu do czasu ktoś z ważnych fiszów żądał, abym sofort dostarczył taki a taki materiał "powstańczy". Pracowaliśmy, zatrudnialiśmy setki ludzi, którzy zapisali tysiące stron na ten temat (niektóre części meldunków były szyfrowane) - i co z tego wyszło? Szajs, panie Moczarski, szajs! - Dlaczego szajs? - pytam. - Dlatego, że jak wybuchło Powstanie Warszawskie, to okazało się, że Polacy nas zaskoczyli. Całe biuro Bierkampa latało jak oszalałe. Telefony się urywały. Łączność radiowa i teleksowa pracowały na najwyższych obrotach. Z dziesięć osób zaczęło wertować moje archiwum "powstańcze". Ustalono w końcu, że meldunki konfidentów są przestarzałe oraz że donosy o mającym wybuchnąć ,,wkrótce" powstaniu (wpływające od dawna i dość systematycznie) były chyba inspirowane przez wywiad AKowski w celu dezinformacji i uśpienia naszej czujności. To nie znaczy, żeśmy nic nie wiedzieli. Nie! Ale to, cośmy znali, było grubo nie wystarczające wobec pilnych potrzeb wynikających z sytuacji. Herr Moczarski, pan myśli, że jestem dzisiaj mądry i sam z siebie tak foremnie układam opinie i oceny? Nie, Herr Moczarski, ja powtarzam tylko słowa Alfreda Spiikera, którego znałem od lat jeszcze z Hanoweru. Spiiker to, według mnie, najzdolniejszy policjant niemiecki w całej Generalnej

Guberni. Mądrzejszy niż doktor Hahn. Tylko z jednym SS-Hauptsturmfiihrerem Spiikerem mogłem w Krakowie szczerze rozmawiać, choć między nami była ogromna różnica w wykształceniu, w wieku, w stopniu służbowym. On - dygnitarz (mimo niewysokiej rangi) i jedna z szarych eminencji w GG. Ja - niższy funkcjonariusz policji kryminalnej i archiwista. Opisywałem, jak Stroop się zdenerwował i przestraszył przyznaniem się Schieikego do przechowywania w celi dwóch żyletek. Po raz drugi to ja go przeraziłem, przeprowadzając "operację papierosową". A było tak. Siedzieliśmy przez krótki czas w celi drugiego piętra Oddziału X-tego. Na pierwszym piętrze znajdowali się więźniowie. Brakowało nam od kilku dni papierosów. Na okna budynku nie założono tam jeszcze zasłon, tak zwanych "koszy" lub "blind". Postanowiłem więc użyć "windy". Przygotowałem ciemną nitkę, przywiązałem ją do zwiniętej i uczernionej z zewnątrz kartki z prośbą o papierosa. Opuściłem przesyłkę na wysokość celi pod nami. Stroop w czasie tej operacji szalał ze strachu. Schieike musiał go uspokajać. Po wyrzuceniu nitki na zewnątrz poczułem, że ktoś ją lekko poruszył i usztywnił. Czekaliśmy z pięć minut. Nieznany więzień zasygnalizował trzema delikatnymi 235 szarpnięciami, że gotowe. Wciągam "windę". W szarym papierku przysłano pięć papierosów. Stroop głęboko odetchnął i warknął: "Ryzykant z AK!" Jeżeli już tak szczerze piszę, to dodam, że prośbę o papierosy napisałem wierszem (kto w więzieniu nie układał strof!). Wierszyk był dość długi i kończył się: "Ktokolwiek jesteś, więźniu miły, bądź pozdrowiony! Ściskam rękę. Życzymy paczek, zdrowia, siły. Zaśpiewaj czasem nam piosenkę! I nie patrz na mnie tak z ukosa, gdy moją prośbę ci wyjawię: pożycz jednego papierosa! O papierosie śnię na jawie!" Te pięć papierosów paliliśmy wszyscy przez dwa dni, każdy po krótkim sztachnięciu. 11 listopada 1949 roku w celi był spokój od rana. Po normalnych zajęciach porządkowych rozmawialiśmy o Antarktydzie (Stroop nie wiedział, że taki kontynent istnieje!) oraz o sztuce niemieckiej. Uwielbiał Wagnera. W malarstwie cenił tylko "germano-realizm", to znaczy "obrazy, które szczegółowo ilustrują sceny wojenne, piękno pracy rolników oraz zdarzenia z historii NSDAP", a w architekturze - wielkie budowle III Rzeszy. Gdy relacjonował, jak kolosalne obiekty miały być wzniesione po wojnie (według projektów Hitlera) w Berlinie, Monachium, Hamburgu i we wszystkich większych miastach przyszłego imperium hitlerowskiego, Schieike zapytał: - To dlaczego zatwierdzone już plany niemieckiej dzielnicy Warszawy na terenie byłego getta nie przewidywały jakiejś wielkiej budowli użyteczności publicznej, np. hali zwycięstwa lub pałacu zjazdów hitlerowskich? - Tereny po byłym getcie - odpowiada Stroop - przeznaczono na dzielnicę mieszkaniową i wypoczynkową. Wille, ogrody, czerwone dachówki, zielone okiennice, róże, baseny kąpielowe,

zadrzewione aleje, parki i ogrody. A ponadto trzy większe budynki: osiedlowy dom partii i Heim der SS oraz komisariat policji. Wielki gmach stanąć miał nad Wisłą, gdzie zamek warszawski. Taki na trzydzieści tysięcy ludzi o potężnej kopule, zwieńczonej orłem z blach miedzianych. Na wysokości stu metrów dominowałby nad miastem, z dziobem skierowanym na wschód. Gmach miał nosić nazwę Weichselhalle. Stroop rozmarzył się, uśmiechał. Nagle drzwi otwarto, cichutko, bez zgrzytów i huku. Weszło trzech oddziałowych. Przymknęli drzwi. Padł rozkaz: "Zabierać się z rzeczami! Wszyscy trzej! Bez sienników!" Schieike i Stroop bladzi jak papier. Ja - myślę - także. Zauważyłem, że Stroopowi trzęsą się palce. W pięć minut byliśmy gotowi, z majdanami i tobołkami. Stroop podał mi rękę, mówiąc: ,,Dzisiaj jest dzień pańskiego święta narodowego i trzydziesta pierwsza rocznica klęski Niemiec w pierwszej wojnie światowej. Do widzenia, Herr Moczarski, do zobaczenia niedługo u świętego Piotra." Schieike rozrzewniony. Uścisnął dłoń i rzekł: "Danke! Herr Moczarski." Wyszli. Mnie zabrano po pół godzinie do celi na parterze nowo otwartego pawilonu 236 A, zwanego Oddziałem XII więzienia mokotowskiego. Nigdy już Stroopa i Schieikego nie widziałem. Przygotowania do procesu przeciwko Jlirgenowi Stroopowi za zbrodnie popełnione w Polsce trwały długo, bo do 5 lipca 1951 roku. W tym dniu prokurator m.st. Warszawy, K. Kosztirko5, podpisał akt oskarżenia (Nr I.S.21/51) przeciwko Stroopowi. 18 lipca 1951 roku rozpoczęła się rozprawa w Wydziale IV Karnym Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy. Zespołowi orzekającemu przewodniczył wiceprezes Sądu Wojewódzkiego - Antoni Pyszkowski (obecnie sędzia Sądu Najwyższego i kierownik wydziału Izby Karnej SN). W skład kompletu wchodziło ponadto dwóch sędziów SW. Jako oskarżyciele publiczni występowali prokuratorzy: L. Penner i J. Rusek. Obrońcą Stroopa był adwokat Jerzy Nowakowski. Na sali - mało ludzi. Ławę prasową zasiadło ośmiu dziennikarzy, wśród nich wspomniany redaktor Leopold Marschak. Widzów (czy słuchaczy) nie więcej niż pięćdziesięciu. Wbrew przewidywaniom Stroopa, proces nie był ani pokazowy, ani tłumny. Przewód sądowy rozpoczął się w godzinach porannych. Trwał pełne trzy dni. Wyrok ogłoszono 23 lipca 1951. Rozprawa odbyła się przy udziale tłumacza i stenografów. Wezwano biegłych i wielu

świadków. Stroopa oskarżono o: l) przynależność do organizacji przestępczej "Sztafety Ochronne" (SS); 2) zlikwidowanie getta warszawskiego i spowodowanie "wymordowania tam co najmniej 56 065 osób" oraz śmierć dalszych dziesiątek tysięcy Żydów; 3) zarządzenie rozstrzelania stu Polaków 16 lipca 1943 roku; 4) branie udziału w masowych zabójstwach i prześladowaniach ludności polskiej na terenie tzw. "Warthegau". Stroop zajął stanowisko wobec zarzutów oskarżenia (i udzielał obszernych, zasadniczych wyjaśnień) w drugim dniu rozprawy, 19 lipca 1951. Oto fragment stenogramu sądowego, dotyczący tej kwestii: ,, Przewodniczący: Proszę oskarżonego Jiirgena Stroopa, czy oskarżony przyznaje się do winy popełnionych przestępstw zarzucanych mu w akcie oskarżenia? Oskarżony: Nie przyznaję się. Przewodniczący: Jakie oskarżony chce złożyć wyjaśnienia? Oskarżony: Do jakich wypadków? Przewodniczący: Może oskarżony nie pamięta, to przypomnę. Oskarżony: Proszę bardzo." Po tym wstępie przewodniczący, A. Pyszkowski, referuje elementy punktów oskarżenia. Dzięki stenogramowi można prześledzić wielogodzinny tok pytań sądu i prokuratorów, odpowiedzi i ripost Stroopa oraz czasem głos obrońcy. Krok po kroku przeżywamy jeszcze raz zdarzenia z życia ludobójcy, zanotowane w poprzednich rozdziałach książki, z tym że w Rozmowach z katem znajduje się moim zdaniem - znacznie więcej materiału o przestępstwach Stroopa niż w aktach dochodzenia i przewodu przed sądem PRL. 237 Czytelnik niniejszej książki zna więc pełniejszą prawdę i wie daleko więcej o Stroopie, niż wiedzieli wtedy (w 1951 roku) sędziowie, prokuratura, czynniki śledcze i słuchacze na sali. Nic dziwnego! Żaden z nich nie siedział ze Stroopem w celi, nie rozmawiał z nim szczerze, nie był jego "kumplem więziennym", nie brał udziału w przygotowaniach do zamachu na życie Stroopa w 1943 roku. Albo nie poświęcił czasu na możliwie najgłębsze przebadanie życia, czynów, całokształtu działań w SS i w SD, psychiki i postaw Stroopa, który - wraz z milionami Niemców - uznawał jako narzędzie "perswazji" tylko pięść, broń palną i ogień. Stroop do niczego się nie przyznawał. To nie znaczy, żeby negował fakty oczywiste, jak np. mord na Żydach warszawskich i spalenie oraz zburzenie getta w 1943 roku, na co istniał dowód na piśmie nie do obalenia. Sąd dysponował

oryginalnym raportem Stroopa, podpisanym przez niego, pt. Es gibt Keinen Jiidischen Wohnbezirk in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!) Nie zaprzeczając pewnym faktom, naświetlał je w sposób korzystny dla siebie, niekiedy sofistyczny, a czasami wręcz kłamliwy. Np. na pytanie przewodniczącego Sądu, w jakim celu przyjechał 17 kwietnia 1943 roku do Warszawy, oskarżony odpowiedział: "Nie zastanawiałem się. Otrzymałem po prostu taki rozkaz." Generalna teza Stroopa, przedstawiana w wielu wariantach podczas przewodu sądowego, opierała się na dwóch elementach: l) jego przynależność do SS, do NSDAP i policji była służbą żołnierską, wojskową; 2) jako żołnierz i funkcjonariusz III Rzeszy oraz jako Niemiec Stroop musiał skrupulatnie i wiernie wypełniać rozkazy dowódców. Zamiast komentarza do tej tezy przypomnę trzy hasła powtarzane wielokrotnie przez niego w celi: "Ordnung muss sein!", "Befehl ist Befehl!", "Meine Ehre heisst Treue". Oraz dodam: Jurgen (Józef) Stroop został ukształtowany psychicznie i światopoglądowo - tradycją pokoleń - przez zespół ludzi, których symbolem jest Hermann der Cherusker i Teutoburski Las. W czasie rozprawy sądowej w dniu 19 lipca 1951 roku Stroop powoływał się w sposób zdecydowany na żołnierskie tradycje swej rodziny, zaś w celi, w ciągu 225 dni rozmów - na "najpiękniejszą w świecie historię Niemiec, czyli Germanii", której był zawsze "wiernym synem". Alan Bullock trafnie napisał: "N azizm nie spadł na naród niemiecki jak grom z jasnego nieba. Był zakorzeniony w jego historii"6. Kapitan dr Paweł Horoszowski, późniejszy profesor, dokonał 22 lipca 1947 roku w Mokotowie zdjęć fotograficznych i pomiarów Stroopa. Stroop przekazał też prof. Horoszowskiemu próbki swego pisma. Kreśląc te próbki, Stroop wyszedł poza ramy potrzeb grafolo-gicznych. Napisał bowiem z własnej inicjatywy następujące oświadczenie typu politycznego: "Po wszystkim, czego ja teraz doświadczyłem, o czym dowiedziałem się i co przeżyłem, uważam, że dyktatura niemożliwa jest dla narodu. Wielopartyjność może sprawy życiowe narodu najlepiej zaspokajać. Zdrowa krytyka jest dla kierownictwa państwa tylko pożyteczna!"7 238 Treść i ton owej deklaracji odbiega całkowicie od tego, co głosił Stroop w celi i co wypowiadał w śledztwie prowadzonym przez oficerów amerykańskich zaraz po wojnie oraz w czasie przewodu sądowego w Polsce. Kapitan Leroy Vbgel, który wielokrotnie przesłuchiwał Stroopa w Niemczech zachodnich, napisał w swym raporcie z 10 października 1945 roku, że Stroop jest "przekonanym i aroganckim nazistą" ("is a convinced and arrogant Nazi")8. Zaś w cytowanym poniżej uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy czytamy o "butnej postawie" Stroopa i o jego "wykrętnych wyjaśnieniach, świadczących [...], że trwa on nadal przy hitlerowskim światopoglądzie".

Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy skazał Stroopa na karę śmierci z pozbawieniem praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze. Oto kilka fragmentów z dwudziestostronico-wego uzasadnienia tego wyroku9. "W bezmiarze zbrodni dokonanych na narodach podbitych przez klikę hitlerowską, która [...] objęła w 1933 roku rządy w Niemczech, prześladowanie Żydów stanowi rozdział najbardziej haniebny i wstrząsający. Historia ludzkości nie zna przykładów zorganizowanego z taką drobiazgowością i wykonanego z tak nieludzkim okrucieństwem bestialstwa. Antysemityzm objęty był programem partii hitlerowskiej i głoszony przez nazistowską naukę. Po objęciu władzy przez hitlerowców wyraził się on w szeregu ustaw, które dały początek systematycznemu prześladowaniu Żydów na terenie Rzeszy Niemieckiej. Po rozpoczęciu agresji wojennych i dokonaniu podbojów, hitlerowcy rozszerzyli politykę eksterminacyjną w stosunku do narodu żydowskiego na tereny okupowane i opracowali plan ostatecznego wytępienia Żydów, [...] czyniąc przygotowanie do zastosowania podobnych metod w odniesieniu do narodów słowiańskich. Ofiarą tej polityki padły, wśród straszliwych cierpień, miliony niewinnych ludzi." "Przy ocenie działalności przestępczej oskarżonego Stroopa [...] należało rozstrzygnąć kwestię, czy działalność tę, przejawiającą się [...] w szeregu konkretnych aktów zbrodniczych, traktować należy jako kilka samoistnych czynów, czy też jako jeden czyn w znaczeniu prawnym. Biorąc pod uwagę, iż całokształt przestępczej działalności oskarżonego, ogromem swym przerastający znacznie granice indywidualnej działalności przestępczej spotykanej w normalnych warunkach społecznych, wypływał z jednolitego nastawienia jego woli na realizację zbrodniczej polityki hitlerowskiej i zwracał się przeciwko temu samemu dobru prawnemu, a mianowicie przeciwko interesom ludności cywilnej okupowanej Polski, Sąd uznał, że poszczególne fragmenty działania przestępczego oskarżonego, różnorodne co do miejsca, czasu i formy, stanowią jeden czyn w znaczeniu prawnym, a więc jedno przestępstwo ciągłe." "Sąd ustalił, że oskarżony Stroop, jako komendant Selbstschutzu na terenie poznańskim, odpowiedzialny jest za prześladowania i zabójstwa dokonane na ludności polskiej i że funkcje swoje pełnił ze szczególną gorliwością i okrucieństwem. Ta akcja oskarżonego Stroopa była realizacją planu hitlerowskiego całkowitego wyniszczenia polskości na terenach włączonych do Rzeszy." 239 "W odniesieniu do działalności oskarżonego Jurgena Stroopa na terenie getta warszawskiego w dniach od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r., która to działalność określona została mianem «Grossaktion» względnie «Stroopaktion», dysponował Sąd bogatym materiałem dowodowym." "Poszczególne fragmenty działania oskarżonego Stroopa w getcie, pomimo całej swej grozy i okropności, nie decydują jednak przy ocenie jego winy i rozmiaru jego odpowiedzialności. Cała bowiem akcja likwidacyjna getta, wszystkie morderstwa i całe zniszczenie, są jego dziełem. Obrona oskarżonego, że spełniał on tylko swój obowiązek żołnierski i wykonywał rozkazy swych przełożonych, sądząc, że są one zgodne z prawem międzynarodowym, znajduje odparcie w faktach wyżej ustalonych. Organizacja i

rozmiar bestialskich mordów i prześladowań dowodzi, że nie były one spontanicznymi czynami bezpośrednich oprawców, lecz że metoda działania narzucona została przez kierownika akcji" [...] przez specjalnie do tej akcji wyznaczonego oskarżonego Stroopa, który z całą świadomością włączył się w wprowadzoną przez hitlerowców politykę antyżydowską i niezliczone morderstwa popełnione na mieszkańcach getta objął swą wolą i zamiarem. Powołanie, na usprawiedliwienie tych czynów, konwencji haskiej, nie mającej zastosowania do sprawców zbójeckiej napaści, jakiej dokonali hitlerowcy wobec Polski w 1939 r., i próba zbezczeszczenia uczestników bohaterskiego oporu piętnem «bandytów», czynią wrażenie cynicznego szyderstwa." "Ilości ofiar, które pociągnęła za sobą akcja oskarżonego Stroopa w getcie, dokładnie ustalić nie można. Nieznana jest liczba tych, którzy zginęli pod zgliszczami kamienic w bunkrach i kanałach. Cyfry zawarte w dalekopisie Stroopa z dnia 24 V 1943 r., oparte na bezpośrednich obserwacjach, stanowią dolną granicę tych strat. Ponieważ ogólna liczba Żydów przebywających w getcie nie była dokładnie określona, trudno nawet w przybliżeniu ustalić, ile ofiar pochłonęła akcja w getcie ponad podane przez Stroopa 56 065 osób. Kierując się wskazaniami zawartymi w opinii biegłego Marka i zeznaniami świadków Edelmana i Walewskiego, Sąd przyjął, że prócz owych 56 065 osób, zginęły w getcie dziesiątki tysięcy ludzi, niemal wszyscy bowiem znajdujący się na terenie getta w dniu 19 IV 1943 r. zostali ujęci lub wymordowani i tylko nielicznym jednostkom udało się pozostać przy życiu. Straty materialne wyraziły się w całkowitym zniszczeniu zabudowań getta oraz Synagogi położonej poza jego obrębem i w rabunku mienia bardzo dużej wartości, obejmującego krajowe i zagraniczne środki płatnicze oraz wielkie ilości rozmaitej biżuterii. [...] Za tę akcję Stroop odznaczony został Krzyżem Żelaznym I-ej klasy." "Charakter i rozmiar zbrodni dokonanych przez Stroopa, jego butna postawa i wykrętne wyjaśnienia, świadczące nie tylko o braku skruchy, lecz przeciwnie - o tym, że trwa on nadal przy hitlerowskim światopoglądzie, nie pozwoliły Sądowi dopatrzeć się w postępowaniu oskarżonego Stroopa żadnych okoliczności łagodzących. Czyny jego świadczą, iż jest on osobnikiem wyzutym z wszelkich ludzkich uczuć, katem faszystowskim, pastwiącym się z zimnym okrucieństwem nad swoimi ofiarami, którego całkowita eliminacja ze społeczeństwa ludzkiego jest 240 konieczna." Sąd uwzględnił w swym orzeczeniu, że działalność Stroopa "obejmowała szerokie tereny zarówno w Polsce, jak i poza granicami kraju [...], że za zbrodnie wojenne popełnione w charakterze dowódcy SS i policji został już przez Amerykański Trybunał Wojskowy na śmierć skazany" oraz uznał, że wobec Stroopa "zastosować należy najwyższy wymiar kary" przewidziany w artykułach: l (punkt l i 2) oraz 2 i 4 (§ l) dekretu z 31 VIII 1944 r. Gdy znalazłem się już na powięziennej wolności, wielokrotnie rozmyślałem nad doznaniami Stroopa przed wykonaniem kary i jego zachowaniem się pod szubienicą. Ta egzekucja uparcie zaprzątała moją uwagę. Dokonano jej na człowieku, z którym przebyłem trudny więzienny okres w 1949 roku i z którym przeanalizowałem w wielogodzinnych rozmowach kwestię uśmiercania ludzi, psychikę skazańców i ich reakcje na nieuchronny stryczek lub kulę.

Ponieważ krążyły rozmaite (i często rozbieżne) pogłoski o wykonaniu kary na Stroopie - zwróciłem się 30 września 1961 do Prokuratora Generalnego PRL z prośbą o pomoc. Złożyłem jednocześnie list. Oto jego fragment: "Jak zachowywał się Stroop: a) na dzień przed egzekucją, b) w czasie prowadzenia na egzekucję i c) w czasie egzekucji? Do tego pytania mam szereg pytań dodatkowych, a mianowicie: Jak on się bał śmierci? Czy był zdeterminowany? Czy był niemiecko-posłuszny wobec władzy dokonującej egzekucji? Czy może błagał o przedłużenie życia? Czy może stawiał opór? Czy był spokojny, czy rozhisteryzowany? Czy przypadkiem nie zachowywał się w czasie egzekucji w sposób pozerski, połączony ze swoistą bufonadą? A może zachowanie się jego wówczas cechował jakiś automatyzm (wynikający z otępienia lub z "żołnierskiej" postawy, jaką przyjmował często w czasie pobytu w Polsce)? Czy może dały się zauważyć u niego, w obliczu śmierci, jakieś ślady wyrzutów sumienia wobec zbrodni, które niegdyś popełnił w getcie? Czy mówił coś przed śmiercią (na temat Niemiec, Hitlera, Himmlera, odwetu i późniejszej zemsty współrodaków)? Czy nie wznosił okrzyków (jeśli tak, to jakie)? Czy może wspominał rodzinę - a szczególnie syna Olafa i córkę Renatę? Czy może prosił o papierosa? Czy miał jakieś inne życzenia?" W jakiś czas potem (w październiku 1961 roku) wręczono mi w gmachu Generalnej Prokuratury pięciopunktowy dokument, stanowiący odpowiedź na moje pytania. Podaję jej pełną treść: ,,1) Wyrok w stosunku do Jlirgena Stroopa został wykonany przez powieszenie go w dniu 6 marca 1952 r. w Centralnym Więzieniu Warszawa I (Mokotów). 2) Na dzień przed egzekuzją był on spokojny, lecz stale przebijała w nim hitlerowska buta i zarozumiałość. Nie spodziewał się tego, że egzekucja nastąpi w najbliższym czasie. 3) Po ogłoszeniu mu przez prokuratora wiadomości o mającej nastąpić egzekucji, Stroop początkowo był tą wiadomością zaskoczony. Za chwilę uśmiechnął się i odpowiedział, że "teraz nareszcie połączy się mój duch z moją żoną i córką w NRF". Nie miał żadnego "ostatniego życzenia". Do końca biła od niego buta 241 hitlerowska. Śmierci się nie bał. Był posłuszny władzy dokonującej egzekucji. Był spokojny, stale trzymał się w postawie żołnierskiej. 4) Stroop nie miał żadnych wyrzutów sumienia. Na kilka dni przed egzekucją naczelnik więzienia zapytał go, czy może się on pogodzić z własnym sumieniem, że jako wierzący chrześcijanin sam mordował i przyglądał się, jak jego podwładni mordowali dzieci i kobiety w getcie w Warszawie. Stroop na to odpowiedział, że nie ma wyrzutów sumienia z tego powodu, że mordowano Żydów. 5) Na temat Niemiec, Hitlera, Himmlera oraz na temat późniejszego odwetu Stroop nie wypowiadał się." A teraz mój komentarz do punktu 3 odpowiedzi Generalnej Prokuratury. Warto by sądzę - zatrzymać się nad pytaniem: dlaczego Stroop był wtedy "spokojny", nawet pogodny ("uśmiechnął się"),

"posłuszny władzy dokonującej egzekucji", "stale trzymał się w postawie żołnierskiej" oraz "śmierci się nie bał"? Założyć trzeba wielość motywów, które wpływają na zachowanie się więźnia przed i podczas wykonania przez kata obowiązków służbowych. Nie sposób tu pominąć osobliwych procesów psychologicznych u części więźniów, którzy od dawna siedzą za kratami, oczekując na prawdopodobny lub pewny wyrok śmierci, czy na jego wykonanie. Procesy te mogą spowodować: oswojenie się z rezultatami własnych rozważań o swojej nieuchronnej śmierci w więzieniu, przyzwyczajenie do bezbolesnej myśli o egzekucji, przygotowanie się do niej, a nawet - czasem chęć, aby nadeszła szybko. Zachodzi wtedy zjawisko, błędnie kwalifikowane przez ludzi z zewnątrz (tzn. spoza celi śmierci) jako otępienie, samohipnoza, manifestacja skłonności samobójczych, pozerstwo itp. Błędnie - powtarzam - bo może tu wystąpić osiągnięcie stanu "pogodzenia się z życiem i śmiercią". Przypuszczam, a właściwie jestem pewien, że u Stroopa zaszło podobne zjawisko. Siedział nieprzerwanie za kratami (u Amerykanów i w Polsce) przez sześć lat i niecałe dziesięć miesięcy, z tego prawie pięć lat "pod kaesem", tzn. w oczekiwaniu na wykonanie kary śmierci, orzeczonej po raz pierwszy przez wojskowy trybunał USA 21 marca 1947, a po raz drugi przez sąd PRL w lipcu 1951 roku. Pięć lat to okres wystarczający na przeanalizowanie stanu rzeczy, na odgrodzenie marzeń i nadziei od realiów, na zmęczenie się sytuacją (niekiedy bez poczucia porażki) i na dostosowanie się do tego, co nastąpi. Co może taki więzień czynić w godzinie egzekucji? Między innymi: automatycznie zachowywać spokój, "trzymać się", korzystając z dorobku swych przemyśleń w celi, oraz kontrolować się na podium szubienicy i w czasie trudnego marszu z celi do tego podium. Znałem Stroopa dość nieźle. Posiadam też niejakie doświadczenie. Upoważnia to do przypuszczeń, że mam chyba sporo racji. I jeszcze drobne uzupełnienie do punktu l cytowanej wyżej odpowiedzi Prokuratury Generalnej PRL: Według moich sprawdzonych informacji Stroopa powieszono punktualnie o godzinie 19.00 tegoż 6 marca 1952 roku - w półtorej godziny po zachodzie słońca, gdy 242 zapadł mrok, gdy warsztaty, magazyny, kuchnie i inne urządzenia Mokotowa były nieczynne, a na podwórzach i korytarzach tylko nieliczni funkcjonariusze więzienia. O tej porze wszyscy więźniowie musieli się znajdować w swoich celach, stojąc na apelach wieczornych lub przygotowując posłania do snu. Wszyscy - z wyjątkiem Stroopa, który wstępował na szafot. *Nie raz zapytywali mnie przyjaciele i czytelnicy, czy patrząc wstecz - nie żałuję czasu "straconego" na więzienie. Zainteresowanym mogę wyznać, że nie. Co prawda mógłbym przez te "zmarnowane" lata czegoś ,,dokonać" dla siebie czy dla innych. Ale za to nie byłbym w stanie poznać istoty wielu

spraw generalnych tych ogólnoludzkich i tych, które dotyczą losów mego narodu. A poza tym - z czego wielu nie zdaje sobie sprawy - więzienie dawało w owych latach przywilej sytuacji klarownej, prostej, jasno określonej (w zasadzie tylko na "nie", lub tylko na "tak"). Podobne bytowanie sprzyja upartemu trzymaniu się z a s a d, a nie uleganiu okolicznościom! konieczności lawirowania, które łatwo się może przekształcić w lawiranctwo. Szczególnie nie żałuję tych 225 więziennych dni, spędzonych na rozmowach z Jlirgenem Stroopem i Gustawem Schieike. Koniec KONIEC ROZDZIAŁU Aneks - Jak powstały Rozmowy z katem - Po zakończeniu druku Rozmów z katem otrzymaliśmy od naszych czytelników wiele zapytań na temat sposobu, w jaki zbierał pan informacje i napisał swoją książkę. Pańska książka powstała, jak wiadomo, w wyniku dziewięciomiesięcznego współżycia w jednej celi z generałem SS Jurgenem Stroopem, ludobójcą, likwidatorem warszawskiego getta. Jak się to stało, że zdołał pan - nie dysponując przecież papierem i ołówkiem - utrwalić w pamięci taki ogrom materiału, który posłużył panu do napisania powieści dokumentarnej po tylu latach? - Sądzę, że na to zjawisko złożyło się kilka przyczyn. Przede wszystkim kapitalne znaczenie miało moje postanowienie, wynikające z faktu, że przebywam w jednej celi ze zbrodniarzami wojennymi; powiedziałem sobie wtedy: skoro już z nimi jestem i skoro mam z nimi pozostać, to niechże przynajmniej ich poznam, rozgryzę, rozłożę ich osobowości na włókna. Pragnąłem wykorzystać do maksimum tę "zaproponowaną" mi przez los, niesłychanie rzadką sytuację. Znajdowałem się przy tym wówczas w stanie niezwykłej, zaryzykowałbym nawet powiedzenie: fenomenalnej koncentracji, wypływającej z mojego szczególnego położenia, w napięciu - jak to nazywam - wielkich subiektywnych przeżyć, którym zresztą podlegał także mój rozmówca. Przecież skądeś się to brało, że tak mało inteligentny człowiek jak Stroop, który nie pamiętał często nic z tego, czego go poprzedniego dnia nauczyłem po polsku, zachował dokładnie wyryte w pamięci, jak fotografie, raporty z Grossaktion Warschau. 243 - Czyli dużą rolę w zapamiętaniu rozmów ze Stroopem przypisuje pan procesom psychicznym wiążącym się z okolicznościami? - Doniosłą rolę. W tym czasie potrafiłem żyć równocześnie w dwóch światach: w celi i w wyobraźni. Kiedy słuchałem Stroopa, niemalże wcielałem się w jego osobowość; czułem, widziałem i przeżywałem to, co on czuł, widział i przeżywał.

Pod jego opowieści podkładały się w mojej wyobraźni przeżyte przeze mnie zdarzenia i zapamiętane z przeszłości treści; na przykład, kiedy mówił o Ukrainie, stawały mi przed oczyma konkretne obrazy Masłowskiego i Bodisco, lokalizowałem Stroopa w ich - ożywionym - pejzażu. Obserwowałem przy tym w sobie jeszcze inne zjawisko: moje zmysły i instynkty rozwinęły się do zadziwiającego poziomu, a zarazem mój umysł osiągnął bardzo wysoką zdolność kombinowania, kojarzenia, wspomnianej już koncentracji. Umiałem pisać w myśli, wyobrażając przed sobą kartkę papieru, i to tak, że mogłem potem wracać do jakiegoś oznaczonego miejsca na tej kartce. Zresztą, ciągle te kartki "wertowałem", wracałem do nich, już po rozstaniu ze Stroopem. Sprzyjała mi samotność, brak jakichś innych bodźców zewnętrznych. Wbrew rozpowszechnionym na ten temat opiniom, samotność w celi była dla mnie po miesiącu stanem znośnym, a po sześciu tygodniach błogo sławionym. - Czy jednak przez ten długi czas, przedzielający wspólny pobyt ze Stroopem w 1949 roku i chwilę odzyskania wolności przez pana, nie osłabła pamięć faktów? - Nie, z pełną odpowiedzialnością mogę panu powiedzieć, że w momencie wyjścia na wolność, w kwietniu 1956, zachowałem stan stuprocentowej pamięci. A ponieważ bałem się, że wspomnienia rzeczywiście szybko stępieją, zacząłem z punktu zapisywać, trochę bezładnie, niechronologicznie, skrótami. Umiejętność skrótowego zapisu wydoskonaliłem w konspiracji, działając w sztabie KG Armii Krajowej. Zapisałem wtedy około tysiąca stron notatek. Najważniejsze dane: daty, fakty, nazwiska. Pierwszą historią, jaką zanotowałem, było opowiadanie Stroopa o jego działalności na Ukrainie. - A czy nie wątpił pan w prawdomówność swego rozmówcy, w autentyzm jego wyznań? - Ba, nawet podejrzewałem Stroopa, że buja i świadomie koloryzuje, choćby po to, aby przedstawić się w korzystniejszym świetle. Dlatego po zakończeniu notowania zacząłem sprawdzać. Starałem się sprawdzić najdrobniejsze szczegóły. Udostępniono mi w r. 1957 w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich akta sprawy Stroopa, które dokładnie przestudiowałem. Przy pomocy przyjaciół z Polonii amerykańskiej zdobyłem także z archiwum Pentagonu akta z procesu Stroopa przed amerykańskim sądem wojskowym. I stwierdziłem z dużą ulgą, że Stroop jednak nie kłamał. Nawet w szczegółach. Nawet wtedy, kiedy na przykład przedstawiał swego ojca jako Hauptmanna policji w księstwie Lippe-Detmold, nie zaś jako Oberwa-chtmeistra, który to tytuł Konrad Stroop miał faktycznie. Okazało się, że przed pierwszą wojną światową dowódcę policji w księstwie niemieckim rzeczywiście tytułowano mianem Hauptmanna. Dokładnie badałem też prawdziwość podanych mi faktów z dzieciństwa i młodości Stroopa. Czy w Detmoldzie na rynku istotnie znajduje się fontanna z rzeźbą sarenki i nimfy 244 zwana Donopbrunnen? Czy w miasteczku tym znajduje się Mlihienstrasse? Czy wygląd zamku pokrywa się z opisem Stroopa? Czy w Detmoldzie zorganizowano w 1802 roku pierwsze w Niemczech przedszkole? I tak dalej. - W jaki sposób sprawdzał pan te dane? - Mój przyjaciel na moją prośbę przywiózł z Detmoldu prospekty, fotografie, plan miasta. I wszystkie informacje Stroopa okazały się zgodne z prawdą. Najwięcej trudu sprawiło mi sprawdzenie całej

historii z mordem na feldmarszałku von Kluge; jak wiadomo czytelnikom Rozmów, wersja Stroopa odbiegała od ustalonych na ten temat poglądów. Przestudiowałem literaturę światową dotyczącą tej kwestii. Wiele dowodów świadczyło o szczerości mojego rozmówcy i w tym wypadku. Stroop zapewniał mnie, że von Kluge był masonem, okazało się, że rzeczywiście najprawdopodobniej nim był. Albo twierdził, że Himmler nadał do niego depeszę w sprawie von Klugego, korzystając ze specjalnej maszyny teleksowej, która u nadawcy zaszyfrowywała tekst telegramu, a u odbiorcy podawała znów tekst otwarty. Wyszło potem na jaw, że hitlerowcy rzeczywiście dysponowali takimi teleksami i że Himmler mógł szyfrować do Stroopa. - Czym tłumaczyłby pan tak daleko posuniętą szczerość Stroopa w stosunku do pana? - Dwieście dwadzieścia pięć dni spędzonych w jednej celi to tak, jak pięć lat wspólnego życia na wolności, w jednym mieszkaniu. Intymność niektórych czynności dokonywanych w jednym pomieszczeniu inspiruje do intymności wyznań, szczerości. Wielokrotnie, w większe mrozy, musieliśmy spać obok siebie, ja w środku jako najbardziej podatny na przeziębienia, z prawej Stroop, z lewej Schieike. Poza tym, niech pan pamięta, Stroop żył w cieniu szubienicy, taka sytuacja zachęca do wygadania się. To była jego wojenna spowiedź, tym bardziej że lubił opowiadać o sobie. Mieć swoją publiczność. - Niektórzy czytelnicy pańskiej opowieści twierdzą, że świetnie "skonstruował" pan postać Schieikego, swoistego Sanczo Pansy... - Udział Schieikego w naszych rozmowach był istotnie nieoceniony, ale nie ma w jego sylwetce, jak w ogóle w całej książce, nic z zaplanowanej konstrukcji literackiej. On po prostu taki był. Łużyczanin z pochodzenia, z prababki Polki, zresztą często śpiewał nam w celi piosenki łużyckie, przedwojenny policjant obyczajowy, siłą zaciągnięty do SS. Jego obecność zobowiązywała Stroopa do prawdomówności, nie "podfarbowywania", tym bardziej że Schieike patrzył z innego punktu widzenia, niejako "z dołu", na prawdy wygłaszane przez generała SS. On był odczynnikiem sprawdzającym, co było dla mnie szczególnie cenne, na bieżąco autentyzm opowieści Stroopa, a także uzupełniającym niektóre wyznania. Rozmawiał Mieczysław Orski KONIEC ROZDZIAŁU Kalendarium życia Autora (Andrzej Krzysztof Kunert) KAZIMIERZ MOCZARSKI 245 "Borsuk", "Grawer", "Maurycy", "Rafał", "Wolski" (1907-1975) 21 VII 1907, Warszawa - urodził się Kazimierz Damazy Moczarski syn Jana Damazego, nauczyciela, dyrektora gimnazjum, i Michaliny Franciszki z domu Wodzinowskiej, nauczycielki. 28 V 1926, Warszawa - Kazimierz Moczarski otrzymuje świadectwo dojrzałości w Gimnazjum Michała Kreczmara.

X 1926-XII 1932, Warszawa - studiuje na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. X 1928-VI 1932, Warszawa -jednocześnie studiuje w Wyższej Szkole Dziennikarskiej. VIII 1929-VI 1930, Bereza Kartuska - odbywa służbę wojskową w Batalionie Podchorążych Rezerwy Piechoty Nr 9. 1930, Warszawa - wstępuje do Legionu Młodych. VIII 1931-X 1931, Paryż - odbywa praktykę konsularną w Konsulacie RP. 13 XII 1932, Warszawa - otrzymuje dyplom magistra praw na Uniwersytecie Warszawskim. XII 1932-XII 1934, Paryż - kontynuuje studia w Instytucie Wyższych Studiów Międzynarodowych (Institut des Hautes Etudes Inter-nationales) przy Wydziale Prawa Uniwersytetu w Paryżu. 1934-1935, Warszawa - jest redaktorem odpowiedzialnym i współredaktorem pisma "Płoń!", społeczno-politycznego dwutygodnika młodej, radykalnej inteligencji. 111935 - ze starszeństwem z tegoż dnia mianowany podporucznikiem rezerwy piechoty. XI 1935-IX 1939, Warszawa - pracuje na stanowisku radcy w referacie międzynarodowego ustawodawstwa pracy w Wydziale Organizacji i Ochrony Pracy Departamentu Pracy Ministerstwa Opieki Społecznej. 1936-1938, Warszawa - uczestniczy w zebraniach Klubu Pracowniczego "Maurycy Mochnacki", nieformalnej grupy radykalnych działaczy związków zawodowych pracowników umysłowych. Zebrania te odbywające się najczęściej w jego mieszkaniu przy ul. Hożej 42 nazywano "maurycówkami" od imienia Mochnackiego (stąd także jeden z późniejszych jego pseudonimów konspiracyjnych). III 1937, Warszawa - wybrany w skład Głównego Sądu Koleżeńskiego Stowarzyszenia Urzędników Państwowych (SUP). X 1937, Warszawa - uczestniczy w pierwszym zebraniu pierwszego w Polsce Klubu Demokratycznego i jest współautorem przyjętej wówczas tzw. Małej Deklaracji Klubu. XII 1937, Warszawa - wybrany do Prezydium Okręgowej Komisji Społecznej SUP. III 1938, Warszawa - ponownie wybrany w skład Głównego Sądu Koleżeńskiego SUP. X 1938, Warszawa - wybrany do Zarządu Okręgu Stołecznego SUP. Od IV 1939, Warszawa - należy do nowo utworzonego Stronnictwa Demokratycznego (SD). IV 1939, Warszawa - wybrany w skład zarządu Głównego SUP.

246 V 1939, Warszawa - wybrany w skład Komitetu Wykonawczego Zarządu Głównego SUP, a tym samym wchodzi w skład komitetu redakcyjnego organu prasowego SUP - "Życie Urzędnicze". 31 VII 1939, Warszawa - poślubia Zofię z domu Płoską, pracownicę referatu prasowego Ministerstwa Opieki Społecznej. Kampania wrześniowa 1939 - ewakuowany wraz z personelem Ministerstwa Opieki Społecznej trasą Siedlce-Łuków-Dubno, odmówił opuszczenia kraju i przez Równe-Uściług-rzekę Bug-Hrubieszów wrócił l XII 1939 do Warszawy. Od XII 1939 - mieszka w Warszawie, początkowo przy ul. Hożej 42, potem w Al. Jerozolimskich, wreszcie przy ul. Słonecznej 50, używając dokumentów na nazwisko Kazimierz Sankowski. Przez pewien czas jest współwłaścicielem sklepu "Marywil" przy ul. Ossolińskich. Od I 1940, Warszawa - uczestniczy w pracach konspiracyjnego SD (kryptonim "Prostokąt"). Od I 1940, Warszawa - należy do ZWZ-AK. Od VIII 1942, Warszawa - jest referentem w referacie C-1 /P-1 Podwydziału C (P) w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK. Używa tu pseudonimów "Rafał", potem "Wolski". Od I 1944, Warszawa - jest jednocześnie kierownikiem działu dochodzeniowośledczego i zastępcą kierownika wydziału dywersji osobowej (Włodzimierza Lechowicza) w Okręgowym Kierownictwie Walki Podziemnej (KWP) m.st. Warszawy. Od IV 1944, Warszawa - po odejściu Lechowicza zostaje kierownikiem wydziału dywersji osobowej i II zastępcą stojącego na czele Okręgowego KWP m.st. Warszawy Eustachego Kraka. W KWP używa pseudonimu "Maurycy". 11 VI 1944, Warszawa - uczestniczy w przygotowaniu i przeprowadzeniu akcji uwolnienia więźniów ze Szpitala Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej. Po 13 VI 1944, Warszawa - z upoważnienia grupy działaczy konspiracyjnego SD i pracowników BIP Komendy Głównej AK kieruje półoficjalnym dochodzeniem w sprawie zamordowania Jerzego Makowieckiego i Ludwika Widerszala (najgłośniejszy skrytobójczy mord polityczny okresu okupacji niemieckiej). VII 1944, Warszawa - po połączeniu SD, Zjednoczenia Robotników Polskich, Polski Niepodległej i

Związku Wolnej Polski zostaje członkiem Zarządu Głównego nowo utworzonego konspiracyjnego Zjednoczenia Demokratycznego. Od VII 1944, Warszawa - kieruje tworzeniem sieci łączności radiowej dla potrzeb BIP Komendy Głównej AK na czas przygotowywanego powstania (przy użyciu aparatów UKF produkcji konspiracyjnej). Powstanie Warszawskie - kieruje placówką informacyjno-radiową BIP Komendy Głównej AK (stacją "Rafał"), a kiedy podzielono ją na dwie stacje - stacją "Danuta" aż do kapitulacji oddziałów powstańczych. Jednocześnie współredaguje pismo "Przegląd Prasy", a potem redaguje pismo "Wiadomości Powstańcze. Dodatek do Biuletynu Informacyjnego dla Śródmieścia-Północ". 14 IX 1944, Warszawa - rozkazem L.418/BP Dowódcy AK zostaje awansowany do 247 stopnia porucznika rezerwy piechoty. 22 IX 1944, Warszawa - na mocy rozkazu L.437/BP Dowódcy AK zostaje odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. 23 IX 1944, Warszawa - zostaje mianowany "kierownikiem wychowania żołnierza" w sztabie 28 Dywizji Piechoty AK. 7 X 1944 - opuszcza Warszawę występując jako pracownik Polskiego Czerwonego Krzyża i zatrzymuje się w Pruszkowie. Około 10 X 1944 - uczestniczy w wywiezieniu z Warszawy Delegata Rządu RP na Kraj - wicepremiera Jana Stanisława Jankowskiego. Około 26 X 1944 - rozkazem ostatniego Dowódcy AK gen. Leopolda Okulickiego "Niedźwiadka" zostaje mianowany szefem BIP Komendy Głównej AK. Pełni tę funkcję z siedzibą w Częstochowie, (używając odtąd nowego pseudonimu "Grawer"), także po rozwiązaniu AK - 191 1945 - w sztabie AK w czasie likwidacji. l I 1945 - ze starszeństwem z tegoż dnia awansowany rozkazem Dowódcy AK do stopnia kapitana rezerwy piechoty. Od IV 1945 - pełni funkcję szefa BIP w sztabie nowo utworzonej Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. 19 VII 1945 - wraz z Zygmuntem Kapitaniakiem i Włodzimierzem Lechowiczem składa Delegatowi Sił Zbrojnych płk Janowi Rzepec-kiemu memoriał sugerujący "stwierdzenie w formie rozkazu, że walka zbrojna w kraju w sytuacji obecnej jest działaniem bezużytecznie osłabiającym naród" i ,,wezwanie do pracy na wszystkich odcinkach w imię ideałów

wolności i niepodległości". 24 VII 1945 - Delegat Sił Zbrojnych wydaje rozkaz (opracowany razem z Moczarskim) wzywający żołnierzy byłej AK: "Jeśli tylko pozwala na to Wasze osobiste położenie, jeśli bezmyślne prześladowanie przez tzw. «bezpieczeństwo» nie zamyka Warn tej drogi przystępujcie do jawnej pracy na wszystkich polach nad odbudową Polski, pozostając wiernymi drogim każdemu żołnierzowi byłej AK demokratycznym hasłom Wolności Obywatela - Niezawisłości Narodu". 31 VII 1945 - na polecenie Delegata Sił Zbrojnych opracowuje Materiały dla terenu z wezwaniem: "Ludzie leśni, wracajcie na Wasze posterunki cywilne, na placówki odbudowy Kraju". 11 VIII 1945, Warszawa - pięć dni po formalnym rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj zostaje aresztowany i osadzony w więzieniu mokotowskim. 18 I 1946, Warszawa - Sąd Wojskowy Okręgu Warszawskiego skazuje go na 10 lat więzienia za działalność w okresie: kwie-cień-sierpnień 1945. 19 I 1946, Warszawa - ten sam sąd łagodzi wyrok na mocy amnestii do 5 lat więzienia i zawiesza wykonanie kary warunkowo na okres 2 lat. l II 1946, Warszawa - Najwyższy Sąd Wojskowy stwierdza, że w tym wypadku zastosowanie amnestii nie jest możliwe, oskarżony bowiem pełnił funkcje kierownicze w organizacji. Przewieziony jesienią 1946 do więzienia w Rawiczu, po złagodzeniu kary do 5 lat na mocy amnestii z dnia 22 II 1947 zostaje z powrotem osadzony w więzieniu mokotowskim. 30 XI 1948, Warszawa - rozpoczęcie nowego śledztwa, obejmującego jego 248 działalność w okresie okupacji. Torturowany (w znanym liście do adwokata Władysława Winawera wymienia 49 rodzajów tortur), pozbawiony pomocy lekarskiej, przez 6 lat i 3 miesiące nie jest wypuszczany na spacer, przez 4 lata i 6 miesięcy pozbawiony kontaktu ze światem zewnętrznym (listów od rodziny, książek, gazet), przez 2 lata i dziesięć miesięcy pozbawiony możliwości kąpieli, z około 70 paczek przesłanych przez siostrę otrzymuje tylko około 10. Od 2 III do 11 XI 1949, Warszawa - przebywa w jednej celi więzienia mokotowskiego z SSGruppenfuhrerem Jurgenem Stroopem. 18 XI 1952, Warszawa - wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy skazany na karę śmierci na podstawie art. 2 słynnego dekretu sierpniowego z 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. 9 X 1953, Warszawa - Sąd Najwyższy zamienia karę śmierci na karę dożywotniego więzienia, ale Moczarski dowiaduje się o tym oficjalnie dopiero 15 I 1955.

12 II 1955 - przewieziony z więzienia mokotowskiego do więzienia w Sztumie. 26 III 1955 - zwolnienie z więzienia żony Moczarskiego Zofii (aresztowanej 26 III 1949), zrehabilitowanej następnie 17 XII 1956. 21 IV 1956, Warszawa - Sąd Najwyższy wznawia postępowanie w sprawie Moczarskiego, uchyla poprzedni wyrok z 1952 i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia. 24 IV 1956 - zwolniony z więzienia w Sztumie Moczarski leczy się następnie w sanatoriach w Iwoniczu-Zdroju i w Wonieściu. 5 IX 1956 - w liście do płk. J. Rzepeckiego upomina się o jego "głośną interwencję" w sprawie jeszcze więzionych AK-owców. 2 XII 1956, Warszawa - zostaje dokooptowany do Centralnego Komitetu SD. 11 XII 1956, Warszawa - Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy w wyroku uniewinniającym i rehabilitującym pisze m.in.: "Sąd Wojewódzki uznał za swój obowiązek stwierdzić, iż przewód sądowy przeprowadzony po wznowieniu postępowania w niniejszej sprawie wykazał nie tylko bezzasadność, sztuczność i tendencyjność oskarżenia, [...] ale także dowiódł, iż dobre imię polskiego podziemia okupacyjnego, które w swej masie nie zhańbiło się żadną kolaboracją na miarę quislingowską i którego, na swoim odcinku i w swoim zakresie okupacyjnej działalności, przez wiele lat pobytu w więzieniu z budzącym szacunek uporem i hartem ducha bronił Kazimierz Moczarski, zostało w ramach niniejszej sprawy zrehabilitowane" - ten fragment wyroku cenzura zdjęła ze wstępu Andrzeja Szczypiors-kiego do Rozmów z katem na łamach "Odry" jeszcze w 1972. 13 XII 1956, Warszawa - wybrany sekretarzem Komitetu Organizacyjnego Obchodu XX-lecia Klubów Demokatycznych. od VII 1957, Warszawa - pracuje w redakcji organu prasowego SD - ,,Kurier Polski", zajmując tu od X 1958 stanowisko kierownika działu łączności z czytelnikami, a od V 1959 wchodząc także w skład kolegium redakcyjnego. I 1958, Warszawa - wybrany w skład Centralnego Komitetu SD. Jednocześnie odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. 249 13 V 1958, Warszawa - narodziny córki Elżbiety. II 1961, Warszawa - wybrany do Centralnego Sądu Partyjnego i do Rady Naczelnej SD. 1964-1968 - wiceprzewodniczący prezydium Naczelnego Sądu Dziennikarskiego. n 1965, Warszawa - wybrany jednym z dwóch wiceprzewodniczących Centralnego Sądu Partyjnego SD (pozostaje nim do II 1969). Od V 1965, Warszawa - kierownik działu, a od X 1965 do XII 1974 zastępca redaktora naczelnego

pisma "Walka z Alkoholizmem", które w 1966 zmienia nazwę na "Problemy Alkoholizmu". 31 VII 1967, Warszawa - z tym dniem odwołany zostaje ze stanowiska kierownika działu i członka kolegium redakcyjnego "Kuriera Polskiego" (krytyczną postawę wobec tendencji antysemickich nazwano postawą antypaństwową). 1969, Londyn - odznaczony Krzyżem Armii Krajowej. XII 1974, Warszawa - cenzura zdejmuje jego artykuł w ostatnim numerze "Problemów Alkoholizmu". II 1975, Warszawa - przechodzi na emeryturę. 27 IX 1975, Warszawa - śmierć autora Rozmów z katem. Na pogrzebie 2 X 1975 mówi ppłk dr Józef Rybicki ("Andrzej", "Maciej") m.in.: "Kiedy my, przyjaciele, zebraliśmy się, ażeby skreślić nekrolog i parę słów w nekrologu powiedzieć o Nim, czuliśmy, jak uboga jest mowa polska. Długo szukaliśmy odpowiedniego przymiotnika by ocenić tego człowieka, człowieka bez skazy. Rycerza bez skazy. I wtedy napisaliśmy w nekrologu, który niestety nie ukazał się, bo nie pozwolono nam tego wydrukować, krótko: że był długoletnim więźniem politycznym, że był człowiekiem wielkiej odwagi, niezłomnym, prawym, ofiarnym, niezawodnym przyjacielem walczącym o prawdę i ideały niepodległościowe. [...] Walczy o godność organizacji do której należał, walczy o godność Armii Krajowej i walczy o honor osobisty - nie o życie własne. [...] Nie znam piękniejszego orzeczenia sądu rehabilitacyjnego, które by oddało tak wspaniały hołd temu najodważniejszemu człowiekowi z najodważniejszych. [...] Drogi Rafale, jesteś godzien największej życia chwały - to jest legendy. Jesteś już postacią w Polsce legendarną." KONIEC ROZDZIAŁU OBJAŚNIENIA * I. OKO W OKO ZE STROOPEM 1.Czy pan jest Polakiem? 2.tak zwani przestępcy wojenni zbrodniarze wojenni 3 Untersturmfuhrer w SS, SS-Untersturmfuhrer w Waffen-SS - najniższy stopień oficerski, odpowiednik Leutnanta w Wehrmachcie (podporucznik) 4 BdS - Befehishaber der Sicherheitspohzei und der Sicherheitsdienst (niem), Dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa 250 5 Mein Name (niem , franc ) - Moje nazwisko Stroop, przez dwa "o" Imię Jurgen 6 Der SS- und Polizeifuhrer (SSPF) im Distrikt Warschau (niem.) - Dowódca IS i Policji na Dystrykt Warszawa. 7 SS-Brigadefuhrer und Generalmajor der Polizei Franz Kutschera (1904-1944). )owódca SS i Policji na Dystrykt Warszawa od września 1943 r., od października iodpisywał

obwieszczenia o masowych egzekucjach publicznych w Warszawie. Zlikwidowany l lutego 1944 r. przez żołnierzy oddziału "Pegaz" (późniejszy "Parasol") AK. ^ecjalny komunikat o tej akcji opublikowano na łamach centralnego organu prasowego ŁK "Biuletynu Informacyjnego" (24 II 1944, nr 8), nazywając w nim Kutscherę głównym organizatorem trwającego od kilku miesięcy wzmożonego terroru". 8 "In Hannover ..." (niem.) - "W Hanowerze, nad rzeką Leine, dziewczęta mają plbe nogi". 9 Nazwę utworzonego we wrześniu 1949 r. państwa (Bundesrepublik Deutschland, BRD) tłumaczono w Polsce początkowo jako: Niemiecka Republika Federalna, NRF, dopiero w 1972 r. po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych wprowadzając nazwę: Republika Federalna Niemiec, RFN. 10 Unsere Mutter... (niem.) - nasza matka, nasza córka, nasz syn, moja żona. 12 Heimat (niem.) - ojczyzna, ziemia rodzinna. 13 Grossaktion (niem.) - wielka operacja, używana przez Stroopa w jeg( sprawozdaniach nazwa operacji "całkowitego zburzenia getta". Na rozkaz H. Himmler; z 16 lutego 1943 r., Stroop realizował tę operację od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r (szerzej opowiada on o tym niżej). 14 Ordnung (niem.) - porządek, ład. 15 Autor przebywał w jednej celi ze Stroopem od 2 marca do 11 listopada 1949 r., a zatem 255 dni. Liczba 225 podana tutaj i powtarzana w wielu omówieniach i recenzjach tej książki jest wynikiem pomyłki drukarskiej. * II. U stop bismarckowego Cheruska 1 Gottglaubig (niem.) - wierzący w Boga. Oznaczało to przynależność do "religii germańskiej", neopogańskiego Kościoła III Rzeszy, improwizowanej duchowej przybudówki nazizmu (określenie Richarda Grunbergera). W 1939 r. rocznik statystyczny rejestrował prawie 3,5 miliona Niemców (5% populacji) jako gottglaubig. 2 W Landsbergu w Bawarii mieściło się amerykańskie więzienie nr l dla przestępców wojennych. 3 Od bauer (niem.) - chłop. 4 Bauerhof (niem.) - zagroda wielkochłopska. 5 Heimatshaus (niem.) - tu : muzeum regionalne.

6 Nordwestdeutsche Musik-Akademie (niem.) - Północno-Zachodnia Niemiecka Akademia Muzyczna. 7 Katasterinspektor (niem.) - inspektor pomiarowy przy spisie nieruchomości 251 ziemskich, na postawie którego wymierzano podatki gruntowe. 8 Pfarrer (niem.) - proboszcz. 9 Ehefrau (niem.) - żona. 10 Befehl ist Befehl! (niem.) - rozkaz jest rozkazem! 11 Wotan - w mitologii germańskiej bóg wojny, zwycięstwa i śmierci (odpowiednik skandynawskiego Odyna), postać z oper Richarda Wagnera. 12 Yaterland (niem.) - ojczyzna. 13 Hoflieferant (niem.) - dostawca dworu książęcego. 14 Niemieckie stopnie wojskowe: Oberleutnant (porucznik), Hauptmann (kapitan), Major (major), Oberstleutnant (podpułkownik), Oberst (pułkownik). 15 Niederlandisches Dankgebet - Holenderska modlitwa dziękczynna, niemiecka pieśń patriotyczna, powstała w XVII w. w Niderlandach. 16 Wacht am Rhein - Straż nad Renem, niemiecka pieśń patriotyczna z 1840 r. 17 Deutschland, Deutschland ilber alles - Niemcy, Niemcy ponad wszystko, niemiecka pieśń z 1841 r. (znana także jako Deutschlandsiied - Pieśń Niemiec), od 1922 r. niemiecki hymn narodowy. 18 Kerniand (niem.) - jądro kraju. 19 Erich Kittel, Geschichte der Stadt, w pracy zbiorowej: Fiihrer durch die Stadt Detmold, E. Hammann Yerlag, Detmold (b.d.), s. 13 - przyp. aut. 20 Katasterwarter (niem.) - praktykant katastralny. 21 Regierung (niem.) - rząd. 22 Np. w pracy Stanisława Piotrowskiego, Sprawozdanie Juergena Stroopa o zniszczeniu getta warszawskiego. Warszawa 1948, s. 41 - przyp. aut. 23 Tak też podają Janusz Gumkowski i Kazimierz Leszczyński we wstępie do Raportu Stroopa o likwidacji getta warszawskiego w 1943 roku, "Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", t. XI, Warszawa 1960, s. 117 (,,Stroop otrzymał wykształcenie zaledwie w zakresie szkoły powszechnej"). 24 Schulentlassung (niem.) - ukończenie szkoły powszechnej (podstawowej).

* III. Pod sztandarem kajzera 1.Infantene- Regiment (niem ) - pułk piechoty. 2 Le metegue (franc.) - osiadły cudzoziemiec; wyrażenie pogardliwe. 3 Mischling (niem.) - mieszaniec. 4 Lippische Militdrverdienstmedaille mit Schwertern (niem.) - Lippski Medal Zasługi Wojskowej z Mieczami. 5 Unteroffizier (niem.) - plutonowy. 6 Eisernes Kreuz II Klasse (niem.) - Żelazny Krzyż II klasy. 7 "Unrasiert und fern der Heimat" (mem ) - "nie ogolony i z dala od ojczyzny" 8 Yermessungschule (mem.) - szkoła miernicza. 9 Furstliche Lippische Yerdienstkreuz (niem.) - Książęcy Lippski Krzyż Zasługi. 10 August von Mackensen (1849-1945), feldmarszałek niemiecki, w czasie I wojny światowej dowódca kolejno korpusu, armii i grupy armii na froncie rosyjskim, serbskim i rumuńskim. 252 11 Właściwie - Unterfeldwebel (niem.) - sierżant. 12 Feldzug (niem.) - kampania wojenna. 13 Dolchstoss (niem ) - pchnięcie sztyletem, w przenośni nóż w plecy * IV. Redaktor 1 Freiherr (niem.) - baron. 2 "Eine republikanisch-parlamentarisch-demokratisch Yerfassung" (niem.) "konstytucję republikańsko-parlamentarno-demokratyczną". 3 Freikorpsy - niemieckie ochotnicze formacje wojskowe, organizowane od grudnia 1918 r. do walki z rewolucją w Niemczech, uczestniczyły także w interwencji na Łotwie i w walce z powstańcami śląskimi. Liczące w połowie 1919 r. około 400 tysięcy żołnierzy, składały się przeważnie z byłych młodszych oficerów frontowych, dobrze wyszkolonych, nastawionych nacjonalistycznie, często zmieniających się w awanturników i

wykolejeńców. 4 "Kinder, Kliche, Kirche" (niem.) - ,,dzieci, kuchnia, kościół". 5 Ordnung muss sein! (niem.) - porządek (ład) musi być! 6 Yerein (niem.) - związek. 7 Erich von Ludendorff (1865-1937), niemiecki generał, szef Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego. 8 Mathilde Ludendorff z domu Spiess (1877-1966). * V. Objawienie w Monachium 1.EK, Eisernes Kreuz (niem.) - Żelazny Krzyż. 2 Monachijski ślusarz Anton Drexler założył w marcu 1918 r. Freier Arbeiteraus-schuss (Komitet Niezależnych Robotników), a w styczniu 1919 r. Deutsche Arbeiter-partel, DAP (Niemiecką Partię Robotniczą). 3 Adolf Hitler będący wówczas oficerem oświatowym (Bildungsoffizier) 41 pułku piechoty, a faktycznie agentem kpt. Ernesta Róhma, szefa wywiadu 7 Dywizji Piechoty w Monachium, na polecenie Róhma wziął udział w otwartym zebraniu DAP w dniu 12 września 1919 r. i po trzech dniach został siódmym członkiem tej partii, przemianowanej w lutym 1920 r. na NSDAP. 4 E. Róhm, późniejszy szef sztabu i faktyczny dowódca Sturmabteilungen (SA), został zamordowany w czasie "nocy długich noży" 30 czerwca 1934 r. 5 Feldhermhalle - położone w centrum Monachium mauzoleum bawarskich bohaterów wojennych. 6 Blutorden (niem.) - Order Krwi, odznaczenie ustanowione w marcu 1934 r. dla uczestników puczu w Monachium 9 listopada 1923 r. 7 Mowa o wydarzeniach rewolucyjnych lat 1918-1919. 8 Beamtenbund (niem.) - Związek Urzędników. 9 SS-Anwarter (niem.) - kandydat na członka SS. 10 Schutzstaffein der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei, SS (niem.) - Sztafety Ochronne Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej. 253 11 Yorsichtig! (niem.) - ostrożnie!

12.Lebensraum (niem.) - przestrzeń życiowa. 13 SS-Reiterei, Reiter-SS (niem.) -jazda SS, konne oddziały SS. Nie należy mylić z SSReiterstandarten, biorącymi udział w akcjach pacyfikacyjnych na terenach okupowanych. 14 Międzynarodowy Trybunał Wojskowy uznając w procesie norymberskim SS za organizację przestępczą, określił jej części składowe w sposób następujący: "SS obejmuje wszystkich oficjalnych członków tzw. Allgemeine SS, członków Waffen SS, członków SS Totenkopfverbande i członków jakichkolwiek oddziałów policyjnych, którzy równocześnie byli członkami SS. Trybunał wyłącza tzw. Reiter SS" (to ostatnie zdanie cytuje autor) - zob. Materiały norymberskie. Umowa - statut akt oskarżenia - radzieckie vofum, opracowali Tadeusz Cyprian i Jerzy Sawicki, Warszawa 1948. s. 257. 15 Się haben Recht, Herr Generał (niem.) - Ma pan rację, panie generale. 16 "Meine Ehre heisst Treue" (niem.) - "Moim honorem jest wierność". 17 Wilhelm Canans (1887-1945), admirał niemiecki, szef wywiadu i kontrwywiadu wojskowego (Abwehry) do lutego 1944 r, czołowy przywódca opozycji w armii niemieckiej, aresztowany 23 lipca 1944 r i powieszony w obozie koncentracyjnym we Flossenburgu 9 kwietnia 1945 r 18 Car! Gordeler (1884-1945), były burmistrz Lipska, komisarz rządowej komisji kontroli cen, czołowa postać opozycji w środowisku cywilnym, przewidywany przez spiskowców na kanclerza, aresztowany w sierpniu 1944 r i stracony w lutym 1945 r 19 Ciaus von Stauffenberg (1907-1944), pułkownik, szef sztabu Armii Rezerwowej, wykonawca nieudanego zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r , zastrzelony w nocy z 20/21 lipca 1944 r 20 Ernst Thalmann (1886-1944), przywódca KPD - Komunistycznej Partii Niemiec, więziony od 1933 r, zamordowany w Buchenwaldzie w sierpniu 1944 r 21 Kurt Schumacher (1895-1952), działacz socjaldemokratyczny, deputowany do Reichstagu, od 1933 r więziony w obozach koncentracyjnych, po wojnie od 1946 r przewodniczący SPD - Socjaldemokratycznej Partii Niemiec 22 Martin Niemoller (1892-1984), b kapitan niemieckiego okrętu podwodnego w czasie I wojny światowej, pastor, antyfaszysta, w latach 1937-1945 więziony w obozach koncentracyjnych, honorowy przewodniczący Światowej Rady Pokoju 23 Gunther von Kluge (1882-1944), feldmarszałek niemiecki, dowódca Grupy Armii ,,B" i Frontu Zachodniego, odmówił poparcia spiskowcom po nieudanym zamachu na Hitlera 24 Fnednch von Paulus (1890-1957), feldmarszałek niemiecki, dowódca 6 Armii rozbitej pod Stalingradem, potem członek Komitetu Narodowego ,,Wolne Niemcy" 25 Wilhelm Pieck (1876-1960), od 1933 r w ZSRR, po aresztowaniu Thalmanna przywódca Komunistycznej Partii Niemiec, po wojnie w latach 1949-1960 prezydent Niemieckiej Republiki Demokratycznej 26 Willy Brandt, własc Herbert Frahm (ur 1913), działacz SPD, od 1933 r na emigracji w Norwegu,

korespondent prasowy w czasie wojny 254 * VI. Lippe "wyraża wolę narodu" 1 Scharfuhrer to odpowiednik sierżanta, zatem Stropp przeskoczył trzy stopnie: Sturmmanna, Rottenfuhrera i Unterscharfuhrera. 2 Gauleitung (niem.) - kierownictwo okręgowe. 3 Landtag (niem.) - parlament dzielnicowy (krajowy). 4 Lieber Parteigenosse... (niem.) - drogi towarzyszu partyjny... 5 Wilhelm Frick (1877-1946), minister spraw wewnętrznych Rzeszy Niemieckiej w latach 1933-1943, skazany na karę śmierci w procesie norymberskim, stracony 6 Robert Ley (1890-1945), przewodniczący Deutsche Arbeitsfront - DAF 7 Hans Kerrl, minister ds wyznaniowych Rzeszy Niemieckiej 8 Wilhelm Kubę, gauleiter NSDAP w Brandenburgii, w czasie wojny generalny komisarz Białorusi, zastrzelony przez partyzantów w 1943 r 9 O udziale Hitlera i Goebbelsa w wyborach w Lippe pisze m m Allan Bullock, Hitler Studium tyranii. Czytelnik, Warszawa 1969, s 198-199 10 Wyjątek z tez programowych NSDAP z początku stycznia 1933 r. - przyp. aut. 11 Bauerstand (niem.) - stan chłopski. 12 "Gewaltiger Wahisieg... " (niem.) - "Wspaniałe zwycięstwo NSDAP nad reakcją w wyborach do Landtagu Lippe". 13 "Die moralische Wirkung..." (niem.) - "Moralne oddziaływanie zwycięstwa wyborczego w Lippe miało pierwszorzędne znaczenie". 14 "In der Organisation ..." (niem.) - "W organizacji (partyjnej) panuje ciężka depresja. Troska o pieniądze sprawia, że każda celowa robota jest niemożliwa". 15 "Wenn die Partei ..." (niem.) - "Jeśli partia raz się rozpadnie, wówczas w trzy minuty skończę z sobą za pomocą pistoletu". 16 Yormarsch (niem.) - marsz naprzód. 17 Action directe (franc.) - akcja bezpośrednia. 18 Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold - organizacja paramilitarna, mająca za zadanie ochronę instytucji Republiki Weimarskiej przed siłami reakcji, złożona głównie z socjaldemokratów, licząca w 1932 r. 3,5 miliona członków - przyp. aut. 19 NS-Reichspressestelle - Centralne Biuro Prasowe NSDAP.

20 Hilfspolizei (niem.) - Policja Pomocnicza. * VII. Posłuszny, syty i dostojny 1 Czarnym Korpusem nazywano SS od koloru mundurów i tytułu organu prasowego: ,,Das Schwarze Korps". 2 Reichsstatthalter (niem.) - namiestnik Rzeszy na terenie suwerennego kraju Rzeszy. W 1933 r. Reichsstatthalterami we wszystkich krajach zostali gauleiterzy NSDAP. 3 Herbstparade (niem.) - parada jesienna na corocznym wrześniowym zjeździe NSDAP (Parteitag) w Norymberdze. 4 Wurst (niem.) - kiełbasa, wędlina. 5 "Festen, gleichen Schritt" (niem.) - ,,mocny, równy krok". Słowa z Horst 255 Wessel-Lied, hymnu NSDAP. 6 ... sofort... die schwarzen Marschstiefel (niem.) - ... natychmiast ... czarne, długie buty. 7 "Treuer Heini" (niem.) - "Wierny Heini" (Henryś) 8 Eugenio Pacelli (1876-1958) , w latach 19201930 nuncjusz w Berlinie, od 1939 papież Pius XII. 9 "Ein kleiner Maan" (niem.) - wyrażenie pogardliwe: "człowieczek". 10 Heim (niem.) - dom. 11 Lebensborn (niem.) - krynica, źródło życia. Założone przez H. Himmlera stowarzyszenie społeczne, a jednocześnie jeden z urzędów SS, z zadaniem troski o hodowlę rasowo czystego gatunku ludzkiego: płodzenie przez SS-manów dzieci (ślubnych i nieślubnych) z wyselekcjonowanymi rasowo kobietami, a później także porywanie czystych rasowo dzieci z krajów okupowanych i następnie wychowywanie ich w duchu narodowosocjalistycznym. 12 Yerruckte (mem.) - wariaci. 13 Eichenlaub (niem.) - liście dębowe. * VIII. Na czele Block-Standarte

1 Ehrendegen der SS (niem.) - honorowa szpada SS. 2 Herr Generał! ... (niem.) - Panie generale! Trochę spokojniej proszę, bo pan oddziałowy może nam uskutecznić jakąś komplikację. 3 "Keine Angst ..." (niem.) - "Nie bój się, nie bój się! Rosemarie!" 4 Partei-Generale (niem.) - partyjni generałowie, dostojnicy partyjni. 5 Kaibskopf (niem.) - cielęca głowa. 6 Paradeschritt (niem.) - krok defiladowy. 7 "Denn heute ..." (niem.) - "Bo dzisiaj nasze są Niemcy, a jutro cały świat"!, słowa z hymnu narodowego Deutschland, Deutschland ilber alles. 8 Blitzmadel - zmilitaryzowane kobiece oddziały niemieckiej pomocniczej służby łączności. Na ich mundurach widniał znak błyskawicy (Blitz), stąd nazwa "błyskawiczne dziewczyny', insynuująca łatwość nawiązywania stosunków z mężczyznami. Taki tytuł nosi też jedna z książek Hansa Hellmuta Kirsta {Błyskawiczne dziewczyny. Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1990). 9 Blond-Venus mit Flaumfedern (niem ) - Blond Wenus ze śliwkowymi resorami 10 "Es geht alles ..." (niem.) - "wszystko przechodzi, wszystko przemija". 11 "Frau Grafm hatte einer Lokat..." (niem.) - "Pani hrabina miała lokaja, a ten miał tylko jedno, jedyne jajko". * IX. Dachau, willa Benesza, wanna Churchilla 1 SS-Fuhrerschule (niem.) - szkoła oficerska SS. 2 Ich war damals... (mem.) - Byłem wówczas. 3 Wydanie pierwsze Mein Kampf (Moja walka) Adolfa Hitlera w dwóch tomach opublikowano w latach 1925-1927. Do 1942 r. łączny nakład wszystkich wydań sięgnął 8 milionów egzemplarzy. 256 4 Alfred Rosenberg, Der Mythus des 20. Jahrhunderts (Mit XX wieku), pierwsze wydanie w 1930 r. Książka potępiona przez Kościół. 5 Walter Richard Darre, Bauerntum als Lebensquelle der nordischen Rasse {Chłopstwo jako źródło życia rasy nordyckiej).

6 Geistige Frische (niem.) - młodość ducha, świeżość ideologiczna. 7 Wille (niem.) - wola. 8 Beurteilung (niem.) - świadectwo opiniodawcze. Fotokopia w zbiorach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie [obecnie: Główna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej] przyp. aut. 9 "Ehriich, soldatisch, straff", "ausgepragte Willensnatur", "kampfrische, idealis-tische Lebensauffassung, die allen Lagen gerecht wird", "rege Fleiss in den weltan-schaulichen Gebieten", "anstandiger Nationalsozialist" - przyp. aut. 10 "Hat sich uber seine einfache Schulbildung hinaus ein gutes Wissen selbst angeeignet" - przyp. aut. 11 ,,Durch seine unermudliche Einsatzbereitschaft und Gewandheit in From und Haltung wird er jeder Lagę sich gewachsen zeigen" - przyp. aut. 12 Sudetenland, Egerland - niemieckie nazwy przygranicznych obszarów Czecho-towacji, zamieszkanych również przez mniejszość niemiecką. Eger - niemiecka nazwa niasta Cheb. 13 Geschichte ... (niem.) - Historia narodu niemieckiego. 14 Leopold Staff, Wieczór, z tomu Łabędź i lira (1914). 15 Mensch Meier (niem.) - naiwny człowiek; określenie ironiczno-żartobliwe. 16 Konrad Heniein (1898-1945), założyciel i przywódca Partii Niemców Sudeckich (SdP), potem gauleiter NSDAP na terenie Sudetów. Aresztowany przez aliantów, popełnił samobójstwo. 17 SS-Brigadefuhrer dr Walter Bierkamp, Dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (BdS, Befehishaber der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) w Generalnym Gubernatorstwie od lipca 1943 do stycznia 1945 r. z siedzibą w Krakowie. 18 Edward Benesz (1884-1948), prezydent Czechosłowacji w latach 1935-1938 1940-1948. 19 Cytat z Odysei Homera w przekładzie Jana Parandowskiego 20 Tomasz Masaryk (1850-1937), pierwszy prezydent Czechosłowacji w latach 1918-1935. 21 Le Corbusier, właściwie Charles Jeanneret (1887-1965), światowej sławy architekt i urbanista. 22 Sans-Souci - pałac i park pod Poczdamem z XVIII w. 23 Mannschaft (niem.) - żołnierze, szeregowi 24 Sehr elegant (niem ) - bardzo elegancko

25 SS-Arzt (niem ) - lekarz SS-owski. 26 Książę Aga Khan, przywódca muzułmańskiej sekty izmaelitów w Indiach. * 257 X. Złowróżbna sowa 1 Ersatz-Polizei (niem.) - surogat policji. 2 Alfred Chłapowski (1874-1940), poseł do parlamentu Rzeszy Niemieckiej w Berlinie (1904-1909), minister rolnictwa i dóbr państwowych, ambasador RP w Paryżu (1924-1936). 3 W 1974 r. red. Alfred I. Chłapowski jr., syn ambasadora, potwierdził wszystkie opisane przeze mnie okoliczności zbiorowego mordu, z wyjątkiem jednej. Mianowicie hitlerowcy rozstrzelali wówczas na rynku przed ratuszem w Kościanie, woj. poznańskim nie ambasadora Alfreda Chłapowskiego z Bonikowa, lecz jego stryjecznego brata Mieczysława Chłapowskiego z pobliskiego Kopaszewa. Stąd możliwość pomyłki w doniesieniach, a nawet meldunkach akowskich. Ambasador Alfred Chłapowski siedział w owym czasie (jesień 1939) w hitlerowskim więzieniu w tymże Kościanie i po ciężkim śledztwie zamordowano go tam 19 lutego 1940 r. przyp. aut. Mieczysław Chłapowski (1874-1939), prezes Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Poznaniu, został rozstrzelany na rynku w Kościanie 23 października 1939 r. 4 Ul. Słoneczna 50, m. 44, kl. D - przyp. aut. 5 Mowa o akcji niemieckiej w dniu 22 czerwca 1944 r. przy ul. Słonecznej 50, w której wyniku zginęli: Władysław Holender "Szprotka", jego żona Jadwiga Holender, Kazimierz Glazer "Sam" (to właśnie on wyskoczył oknem ponosząc śmierć) i dwie nie zidentyfikowane osoby. ,,Szprotka" i "Sam" byli żołnierzami batalionu AK ,,Parasol". 6 Artur Greiser (1897-1946), wiceprezydent i prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska, od października 1939 r. do końca wojny namiestnik Rzeszy (Reichsstatthalter) tzw. Kraju Warty (Wartheland) i gauleiter NSDAP Okręgu Warty (Warthegau). Skazany na karę śmierci wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego i stracony 21 lipca 1946 r. na stokach Cytadeli w Poznaniu. 7 SS-Gruppenfuhrer Wilhelm Koppe (ur. 1896) był od października 1939 r. Wyższym Dowódcą SS i Policji (Hóherer SSPF) w Kraju Warty, a od listopada 1943 r. już w stopniu SS-Obergruppenfuhrera Dowódcą SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie. Nieudanego zamachu nań dokonali 11 lipca 1944 r. w Krakowie żołnierze batalionu AK "Parasol". W latach 1960-1962 więziony w NRF. *

XI. Na "tyłowym" froncie" 1 Spange (niem.) - okucie na wstążce orderu. XII. Autostrada i marzenia ukraińskie * 1 Donieck, główny ośrodek Zagłębia Donbas. 2 Najwyższym stopniem w SS (poza Reichsfuhrerem H. Himmlerem) był stopień SSObergruppenfuhrera, zaś od kwietnia 1942 r. nowo ustanowiony stopień SS-Oberstgruppenfuhrera (odpowiednik generała-pułkownika). 3 SS-Oberstgruppenfuhrer Hans Adolf Prutzmann (1901-1945) był w czasie wojny kolejno: Najwyższym Dowódcą SS i Policji (Hóchster SSPF) na Ukrainie, 258 jednocześnie kierownikiem organizacyjnym i technicznym budowy autostrady D-4, potem generałem pełnomocnym w Chorwacji, współorganizatorem Wehrwolfu. Rozpoznany przez aliantów, popełnił samobójstwo. 4 Humus (łac.) - próchnica. 5 Gemahiin (niem.) - małżonka. * XIII. "Już był w ogródku "na Kaukazie 1 Szamil (ok. 1798-1871), legendarny wódz powstania górskich ludów kaukaskich w latach 18341859 przeciw Rosji. 2 Bereich (niem.) - strefa, okręg. 3 Georgien (niem.) - Gruzja. 4 OKW - Oberkommando der Wehrmacht (niem.) - Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych. Natomiast organami dowodzenia poszczególnych rodzajów sił zbrojnych były dowództwa: Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres, OKH), Lotnictwa (Oberkommando der Luftwaffe, OKL) i Marynarki Wojennej (Oberkommando der Kriegsmarine, OKM). 5 Aluzja do żołnierzy niemieckiego Legionu Condor, uczestniczącego po stronie gen. Bahamonde Francisco Franco w wojnie domowej w Hiszpanii. 6 "Tajfun" - Messerschmitt Me-108 Tajfun, niemiecki samolot używany do celów doświadczalnych i do użytku wyższych sztabowców. Produkowany od 1934 r., był

jednym z najszybszych wówczas samolotów, osiągając prędkość maksymalną 303 km/godz. 7 Reichssicherheitshauptamt - RSHA. 8 SS-Brigadefuhrer Fritz Katzmann był kolejno Dowódcą SS i Policji (SSPF) w Dystrykcie Radom, potem w Dystrykcie Galicja, wreszcie Wyższym Dowódcą SS i Policji (HSSPF) w Okręgu GdańskPomorze, już w stopniu SS-Gruppenfuhrera. * XIV. Wprawki i uwertura do Grossaktion 1 Sonderbehandlung (niem.) - specjalne traktowanie. 2 "... kommandiert zum ..." (niem.) - "odkomenderowany do 3 Julag (mem.) - skrót od: Judenlager, obóz dla Żydów. 4 SS-Obergruppenfuhrer Friedrich Wilhelm Kruger (1894-1945) był Wyższym Dowódcą SS i Policji (HSSPF) w Generalnym Gubernatorstwie do listopada 1943 r. (zastąpiony przez wspomnianego wyżej Koppego), potem dowodził dywizją SS w Finlandii i w Austrii, gdzie w 1945 r. zginął. 5 SS-Oberfiihrer dr Ferdinand von Sammern-Frankenegg był Dowódcą SS i Policji (SSPF) w Dystrykcie Warszawa od 1942 do kwietnia 1943 r. (ustępując to stanowisko właśnie Stroopowi). Awansowany do stopnia SS-Brigadefuhrera, dowodził policją w Esseg w Chorwacji i zginął 20 września 1944 r. w potyczce z partyzantami. 6 Przy ul. Moniuszki 10. 7 "Nur fur Deutsche" (niem.) - "Tylko dla Niemców". 8 Polnische Widerstandsbewegung (niem.) - polski ruch oporu. 259 9 SS-Sturmbannfuhrer (awansowany następnie na SS-Standartenfuhrera) dr Ludwig Hahn (ur. 1908) był Dowódcą Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Dystrykcie Warszawa (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst fur den Distrikt Warschau, KdSW) od lipca 1941 do grudnia 1944 r. Skazany przez sąd w Hamburgu w 1973 r. na 12 lat więzienia za wydanie rozkazu wymordowania •grupy więźniów Pawiaka w lipcu 1944 r., a w 1975 r. - na karę dożywotniego więzienia za współudział w deportacji 300 tysięcy Żydów z getta warszawskiego do obozu zagłady w Treblince. 10 Ludwig Fischer (1905-1947) był od października 1939 do stycznia 1945 r.

gubernatorem (początkowo szefem) Dystryktu Warszawa. W 1947 r. skazany wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego na karę śmierci i stracony. 11 Artur Seyss-Inquart (1892-1946) był czołowym działaczem hitlerowskim w Austrii, namiestnikiem Rzeszy w Austrii, od października 1939 r. zastępcą Generalnego Gubernatora Hansa Franka, a od maja 1940 r. komisarzem Rzeszy w okupowanej Holandii. Skazany na karę śmierci przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze i stracony. 12 Mowa o Delegaturze Rządu RP na Kraj, konspiracyjnym aparacie podległym Delegatowi (Pełnomocnikowi) Rządu, któremu od 1943 r. przysługiwał tytuł wicepremiera Rządu RP. 13 Franc-tireurs (franc.) - wolni strzelcy, tu w przenośni: partyzanci. 14 Rozkazem H. Himmlera z 31 lipca 1942 r. na określenie członków zbrojnego ruchu oporu na terenach okupowanych zabroniono używać terminu "partyzanci", polecając zastąpić go terminem "bandyci". 15 Gen. Tadeusz Komorowski (1895-1966) "Bór", Dowódca AK od lipca 1943 r. do zakończenia Powstania Warszawskiego. 16 Płk/gen. Antoni Chruściel (1895-1960) "Monter", komendant Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ Okręgu Warszawa AK od maja 1941 r., w czasie Powstania Warszawskiego dowódca całości walczących sił. 17 Via facti (lać.) - drogą czynu. 18 SS-Sturmscharfuhrer (a nie Oberscharfuhrer) Rudolf Kosmala, ur. 1901, ranny 19 kwietnia 1943 r. W opracowaniu Reginy Domańskiej Policja bezpieczeństwa dystryktu warszawskiego i jej więzienie ..śledcze" Pawiak, "Biul. G. K. B. Z. H. w Polsce", T. XXVIII, Warszawa 1978, s. 213, mylnie wymieniony jako poległy w tym dniu. 19 W rzeczywistości jeden zabity i dwóch rannych: SS-Rottenfuhrer Edmund Lotholz, ur. 1904, zginął l maja 1943 r., SS-Rottenfuhrer Fritz Rilhrenschopf, ur. 1910, członek załogi oddziału kobiecego Pawiaka, ranny 19 kwietnia 1943 r.; SS-Scharfuhrer Hugo Nieratschker, ur. 1909, ranny 25 kwietnia 1943 r. * XV. Flagi nad gettem * Wymieniony w "Odrze" (1973, nr l, s. 30) w tym miejscu pseudonim Władysława Bartoszewskiego "Teofil", w wydaniu książkowym zastąpił autor pseudonimem Ludwika Widerszala - "Pisarczyk". 260

1 "Wacław" - Henryk Woliński (1901-1986), inny pseudonim "Zakrzewski", adwokat, kierował utworzonym w lutym 1942 r. podreferatem żydowskim w referacie mniejszości narodowych w ramach Wydziału Informacji Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK. Opracowany przezeń raport z działalności podreferatu żydowskiego opublikował Bernard Mark, Powstanie w getcie warszawskim, "Idisz Buch", Warszawa 1963, s. 342-351. 2 "Pisarczyk" - Ludwik Widerszal (1909-1944), historyk, docent Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Archiwum Wojskowego i Archiwum Akt Nowych. W BIP Komendy Głównej ZWZ-AK kierował kolejno referatem polityki międzynarodowej, biurem Wydziału Informacji i Podwydziałem "Z" jednocześnie wykładając na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. 3 "Brun" - Antoni Szymanowski (1914-1985), inne pseudonimy "Borowski" i "Brzeski", historyk, w BIP Komendy Głównej ZWZ-AK pracownik referatu polityki okupanta, a w 1944 r. zastępca kierownika Podwydziału "W" w Wydziale Informacji. W czasie Powstania Warszawskiego członek redakcji ,,Biuletynu Informacyjnego". Był także redaktorem naczelnym pisma konspiracyjnego "Nowe Drogi" i autorem konspiracyjnej broszury Likwidacja ghetta warszawskiego. Reportaż, wydanej w listopadzie 1942 r. 4 "Tomasz" - mjr Jerzy Makowiecki (1896-1944), inne pseudonimy "Kuncewicz", "Malicki", inżynier architekt, współzałożyciel Klubu Demokratycznego w Warszawie, wiceprezes Stronnictwa Demokratycznego. W BIP Komendy Głównej ZWZ-AK organizator i szef Wydziału Informacji od października 1940 r. do śmierci, jednocześnie wiceprezes, a od maja 1943 r. prezes konspiracyjnego Stronnictwa Demokratycznego. 13 czerwca 1944 r. równocześnie z L. Widerszalem padł ofiarą skrytobójczego mordu politycznego z inspiracji do dziś nie w pełni zidentyfikowanej skrajnie prawicowej grupy mafijnej. 5 5 sierpnia 1942 r. 6 Gefreiter Joseph Strupp, ur. 1907. 7 Nazwiska i podstawowe dane personalne trzech zabitych i dziesięciu rannych w dniu 20 kwietnia 1943 r. oraz zabitych i rannych w innych dniach przytacza Stroop w swoim sprawozdaniu - zob. J. Gumkowski, K. Leszczyński, Raport Stroopa..., s. 124-130. 8 Treuhander (niem.) - powiernik, komisarz. 9 "Werke Poniatowo G.m.b.H. im SS Arbeitsiager Poniatowo", zakłady tekstylne i rymarskie, zorganizowane w obozie pracy w Poniatowej na podstawie umowy z 31 stycznia 1943 r. W listopadzie 1943 r. zamordowano tam 15 tysięcy Żydów. 10 Mowa o demokratyczno-syjonistycznej organizacji "Hechałuc" (Pionier) i jej pionie

młodzieżowym ,,Dror" (Wolność). Jednym z czołowych działaczy tej organizacji był Mordechaj Tenenbaum vel Josef Tamarof, komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej w Białymstoku, dowódca powstania w getcie białostockim w sierpniu 1943 r. 11 Dr Zofia Franio "Doktor" (1899-1978), dowódca kobiecych patroli sabotażowo-261 dywersyjnych (minerskich) Kedywu Okręgu Warszawa AK (a nie Komendy Głównej AK). Więziona w latach 1946-1956. 12 Jacke (niem.) - kurtka. 13 "Gelobt sei ..." (niem.) - "Błogosławione to, co czyni człowieka twardym"! Cytat z Tako rzecze Zaratustra Fryderyka Nietzschego (1883). Naziści wykorzystali poglądy i sformułowania Nietzschego (Ubermensch, czyli nadczłowiek - przez niego używane, choć nie przez niego sformułowane po raz pierwszy; Herrenvolk, czyli naród panów, sformułowanie utworzone od użytego przez niego: moralność panów). 14 O akcjach zbrojnych w ramach pomocy dla walczącego getta warszawskiego ze strony AK i innych organizacji pisze obszernie Tomasz Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 19391944, wyd. 2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983,s. 273-296. 15 SS-Untersturmfuhrer Otto Dehmke, ur. 1921, oficer zapasowego oddziału kawalerii SS. 16 W dalekopisie do SS-Obergruppenfuhrera F. W. Krugera z 26 kwietnia 1943 r. pisał Stroop: "Jak wynika z meldunków, z chwilą wszczęcia akcji nastąpiło poza drobnymi wypadkami ogólne uspokojenie, szczególnie na terenie Warszawy. Z tego należałoby wnioskować, że bandyci i sabotażyści przebywali dotychczas w b. żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej i teraz zginęli" - zob. J. Gumkowski, K. Leszczyński, Raport Stroopa..., s. 160. * XVI. Wielkie łowy 1 SS-Sturmbannfuhrer/SS-Obersturmbannfuhrer dr Ernst Kah (1899-1969), od końca 1941 r. do końca 1943 r. kierownik Wydziału III (Sicherheitsdienst, SD) i zastępca Dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w dystrykcie Warszawa (KdSW) L. Hahna. 2 SS-Hauptsturmfuhrer Alfred Spiiker, od marca 1942 r. dowódca Sondę-rkommando IVAS specjalnej jednostki Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo) w Warszawie, podległej bezpośrednio Dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnym

Gubernatorstwie. Poległ w walkach o Poznań w 1945 r. 3 Mowa o żołnierzach podziemia polskiego, przebranych w mundury niemiecki! 4 Mowa o walce "specjalnego oddziału szturmowego" (jak pisze w sprawozdani Stroop) z około 120-osobową grupą powstańców, której udało się opuścić teren gett i schronić w jednym z bloków przy pl. Muranowskim, gdzie dołączyła do nich 18-osobowa grupa żołnierzy Organizacji Wojskowej - Kadra Bezpieczeństwa. Wedtu Stroopa w walce zabito i ujęto 52 "bandytów" oraz 17 Polaków, w tym dwóch policjantów "granatowych" - zob. J, Gumkowski, K. Leszczyński, Raport Stroopa, l 163164, B. Mark, Walka i zagłada warszawskiego getta, wyd. 2, Wydawnictwo MOM Warszawa 1959, s. 362. 5 SS-Obersturmbannfuhrer Otto Skorzenny, który 12 września 1943 r. na czele 90 żołnierzy ze szkolnego batalionu spadochroniarzy, przetransportowanych na 10 szybowcach, uwolnił Benito Mussoliniego, więzionego w hotelu w Campo 262 d'Imperatore hv łańcuchu Abruzzów (Apeniny Środkowe) z rozkazu nowego rządu Włoch. 6 Alte Gardę (niem.) - stara gwardia. 7 Marsz Radetzky 'ego - popularny marsz wojskowy, skomponowany przez Johanna Straussa (starszego). * XVII. Krzyż Walecznych 1 45159 osób. * Wyraz usunięty przez cenzurę w wydaniu książkowym (zob. "Odra" 1973, nr 3, s. 23). ** Skrót nazwy Armii Krajowej usunięty przez cenzurę w wydaniu książkowym (zob. "Odra" 1973, nr 3, s. 23). 2 Dr Alfred Nossig (1864-1943), dziennikarz, literat, rzeźbiarz, działacz społeczny, w czasie okupacji kierownik wydziału sztuk pięknych Judenratu w Warszawie. Za współpracę z Gestapo zlikwidowany przez Żydowską Organizację Bojową 22 lutego 1943 r. w swoim mieszkaniu przy ul. Muranowskiej. 3 "Lolek z Hotelu Polskiego" - Leon (Łajb) Skosowski, technik tekstylny, aspirant w Urzędzie do Walki z Lichwą i Spekulacją w getcie warszawskim, wraz z Adamem Żurawinom z ramienia Gestapo kierujący aferą Hotelu Polskiego (fikcyjne wysyłanie Żydów z Warszawy po pobraniu wysokich opłat do Ameryki Południowej, a w rzeczywistości do obozu koncentracyjnego we Francji). Zlikwidowany l listopada 1943 r. w restauracji "Gospoda Warszawska" przy ul. Nowogrodzkiej 28

przez kontrwywiad Okręgu Warszawa AK. 4 ,,Trzynastka" - agentura Gestapo w getcie warszawskim, obejmująca całą sieć instytucji, urzędów, biur i organizacji, ściśle z sobą powiązanych i podlegających pośrednio bądź bezpośrednio Abrahamowi Gancwajchowi, urzędującemu przy ul. Leszno 13 (stąd nazwa "Trzynastka"). W skład ,,Trzynastki" wchodziły m.in. Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją oraz Żydowskie Pogotowie Ratunkowe. Czołowi pracownicy tej agentury to (poza Gancwajchem) Dawid Szternfeid i wspomniany wyżej L Skosowski. 5 Kilkunastu pracowników "Trzynastki" zostało rzeczywiście zlikwidowanych przez Gestapo w maju 1942 r. Gancwajch ścigany, zarówno przez Gestapo, jak przez Żydowską Organizację Bojową, zginął w nieznanych okolicznościach w 1944 r. 6 AK przekazała do getta warszawskiego zimą 1942/1943 r. około 90 pistoletów, l ręczny karabin maszynowy, l pistolet maszynowy, 600 granatów, co najmniej 15 kg plastyku - zob. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. III: Armia Krajowa, Instytut Historyczny im. Gen. Sikorskiego, Londyn 1950, s. 326-327. *** Fragment ten w "Odrze" (1973, nr 3, s.26) brzmiał: "z kierownikiem referatu żydowskiego w BIP KG AK Henrykiem Wolińskim - «Wacławem» oraz z członkiem Wydziału Informacji BIP KG AK Władysławem Bartoszewskim - «Teofilem»". W wydaniu książkowym usunięto dane dotyczące Bartoszewskiego. 7 Jak wynika z dokumentu, podpisanego 9 sierpnia 1944 r. przez por. "Borodzicza" (Aleksandra Gieysztora), rozkazem L. 400/ BP z dnia 25 lipca 1944 r. Dowódca AK 263 odznaczył Krzyżami Walecznych: Mordechaja Anielewicza, Mordechaja Tenenbauma i Arie Wilnera - zob. Centralne Archiwum KC PZPR (obecnie VI Oddział Archiwum Akt Nowych), 203/VII-11, k. 3. 8 Michał Kłepfisz został odznaczony pośmiertnie Virtuti Militari V klasy rozkazem Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 18 lutego 1944 r., o czym pisała prasa konspiracyjna na czele z "Biuletynem Informacyjnym" (1944, nr 16) i "Rzeczypospolitą Polską" (1944, nr 5). * XVIII. Aber ein guter Mann! 1 Według raportu Stroopa - w czasie Grossaktion ujęto 56 065 Żydów (z których zgładzono w toku walk około 7 tysięcy, a 6929 wysłano do Trebhnki i tam zgładzono), ponadto 5-6 tysięcy Żydów zginęło "na skutek akcji wysadzania w powietrze i pożarów", co w sumie daje liczbę około 62 tysiące - zob. J. Gumkowski, K. Leszczyński, Raport Stroopa ..., s. 198.

2 "Góral" - wydany przez Bank Emisyjny w Polsce banknot o nominale 500 zł. z wizerunkiem głowy górala. 3 Według raportu Stroopa, Niemcy zdobyli w getcie warszawskim około 10 milionów zł., około 23 500 dolarów oraz "kosztowności (obrączki, łańcuszki, zegarki itp.) w wielkich ilościach" - zob. J. Gumkowski, K. Leszczyński, Raport Stroopa .... s. 199. * Ten fragment tekstu został opuszczony na łamach "Odry" (1973, nr 4, s. 45). 4 Powstanie Sierpniowe - używana w czasie działań powstańczych i bezpośrednio po powstaniu nazwa Powstania Warszawskiego. 5 Miejsca najgłośniejszych masowych mordów, dokonanych przez Niemców: Kragujevac w Jugosławii (gdzie 21 października 1941 r. rozstrzelano ponad 7 tysięcy osób). Babi Jar koło Kijowa (29-30 września 1941 r. wymordowano tam ponad 33 tysiące Żydów), Oradour-sur-Glane we Francji (10 czerwca 1944 r. wymordowano 642 spośród 648 mieszkańców), Lidice (wieś w Czechosłowacji, 10 czerwca 1942 r. spalona i zrównana z ziemią, której 494 mieszkańców zamordowano bądź wysłano do obozów). 6 Adam Czerniaków (1880-1942), inżynier chemik, radca Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, radny miejski w Warszawie, senator RP. W czasie okupacji przewodniczący Rady Żydowskiej (Judenratu) w getcie warszawskim, popełnił samobójstwo 11 lipca 1942 r., w dniu rozpoczęcia akcji wywożenia Żydów z getta warszawskiego do Treblinki. Zob. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 23 X 1942, opracował Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983. 7 Spange (mem.) - okucie na wstążce orderu. 8 Liczebność Żydowskiej Organizacji Bojowej jest oceniana bardzo różnie przez różnych autorów: we wczesnych publikacjach Józefa Kermisza i Antoniego Przygońskiego przytaczano liczbę 3 tysiące. Bernard Mark podaje liczbę 750-800, ostatni zaś żyjący członek ścisłego sztabu ŻOB Marek Edelman ocenia siły ŻOB na około 220 żołnierzy. 264 9 Broszura M. Edelmana, Getto walczy, ukazała się nakładem Centralnego Komitetu Bundu w Łodzi w 1945 r., a następnie była przedrukowana przez drugo< obiegowe Wydawnictwo CDN w 1983 r., na łamach ,,Zeszytów Historycznych" (z. 65, Paryż 1983) oraz w książce W czterdziestą rocznicę. Agonia, walka i śmierć warszawskiego getta, opracował Józef Garliński, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1983

* XIX. W siódmym germańskim niebie 1 Odbicia 348 Żydów z Konzentrationslager Warschau przy ul. Gęsiej 24 (tzw. Gęsiówka, obecnie ul. Gęsia nosi imię Mordechaja Anielewicza) dokonał batalion AK "Zośka" ze Zgrupowania "Radosław" w dniu 5 sierpnia 1944 r., o czym pisał m.in. "Biuletyn Informacyjny" (6 VIII 1944, nr 43). Spośród odbitych tylko 89 było )bywatelami polskimi, pozostali to obywatele greccy, rumuńscy, węgierscy, holenderscy. 2 Dwugodzinny nalot lotnictwa radzieckiego na Warszawę miał miejsce w nocy z 12/13 maja, natomiast o świcie 13 maja 1943 r. odszedł z Pawiaka transport do obozu koncentracyjnego Auschwitz (Oświęcim) złożony z 337 mężczyzn i 119 kobiet. 3 Według moich szacunków, ogólna liczba Żydów zamordowanych od 19 kwietny 1943 r. bezpośrednio na terenie getta warszawskiego wyniosła ok. 20 tysięcy. Zaś liczM Polaków zamordowanych na tym samym terenie od maja 1943 r. do październiki 1944 r. była analogiczna - też ok. 20 tysięcy. Szacunki te przedstawiłem na sesj naukowej Instytutu Historii PAN i Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsc (Warszawa, 11-12 kwietnia 1973) - przyp. aut. Niestety, w materiałach z tej sesji wydrukowanych w specjalnym numerze "Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycz nego w Polsce" (1973, nr 2-3), zabrakło głosu K. Moczarskiego * Ten fragment tekstu został opuszczony na łamach "Odry" (1973, nr 5, s. 23). 4 Wydział IV (właściwe Gestapo) zajmował się "Gegner - Erforschung und Bekampfung" czyli "rozpoznawaniem i zwalczaniem wroga", referat IV A 3d (a Właściwie sekcja 3d podreferatu IV A) konspiracyjnymi organizacjami wojskowymi. Kierownikiem tej sekcji był SS-Oberstumfuhrer Jacob Lechner, zlikwidowany przez żołnierzy oddziału AK "Agat" (późniejszy batalion ,,Parasol") w dniu 5 października 1943 r. w akcji wymierzonej w wymienionego wyżej SS-Rottenfuhrera Alfreda Milkę (Mieike). Komunikat o zastrzeleniu Lechnera zamieścił "Biuletyn Informacyjny" (21 C 1943, nr 42). 5 Informacja o przebywaniu Milkego w więzieniu w Polsce po wojnie nie znajduje Stwierdzenia w materiałach Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej. ** Zdanie usunięte przez cenzurę w wydaniu książkowym (zob. "Odra" 1973, m 5, s. 23). *** Dwa zdania usunięte przez cenzurę z wydania książkowego (zob. "Odra" 1973, nr 5, s. 24).

265 6 Ten fragment tekstu Rozmów z katem w ślad za wydaniem książkowym został przedrukowany w tomie Stefan Rowecki w relacjach, pod redakcją naukową Tomasza Szaroty, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988, s. 307. 7 Mowa o kontrwywiadzie Wydziału II Komendy Okręgu Warszawa AK, kierowanym kolejno przez por. Bolesława Kozubowskiego "Mocarza", ,,Plebana", i por. Wincentego Kwiecińskiego "Lotnego", ,,Proboszcza". 8 Państwowy Korpus Bezpieczeństwa - podziemna policja, podlegająca Delegaturze Rządu RP na Kraj. 9 Jan Kryst "Alan" (1922-1943), ślusarz, harcerz, żołnierz AK. 22 maja 1943 r. zastrzelił w "Adrii" trzech oficerów Gestapo (według meldunku niemieckiego dwóch urzędników Gestapo i kaprala), ale sam także poniósł śmierć. Obszerny artykuł o nim w "Biuletynie Informacyjnym" (1943, nr 25) zatytułowany został Kamienie przez Boga rzucane na szaniec. Uwaga: taki sam tytuł (cytat z wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój) nosiło wspomnienie Tadeusza Zawadzkiego ,,Zośki" o Janie Bytnarze "Rudym", które posłużyło Aleksandrowi Kamińskiemu za kanwę jego głośnych Kamieni na szaniec, wydanych po raz pierwszy w lipcu 1943 r. W czasie Powstania Warszawskiego w ,,Adrii" odsłonięte tablicę pamiątkową ku czci Krysta. Jego imię nosi ulica w Warszawie. 10 Wolfschanze (niem.) - Wilczy szaniec, potoczna nazwa kwatery głównej Hitlera (a właściwie polowego stanowiska dowodzenia Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu) koło Kętrzyna 11 SS-Gruppenfuhrer Odiio Globocnik, gauleiter NSDAP w Wiedniu, Dowódd SS i Policji (SSPF) w Dystrykcie Lubelskim, kierował akcją zagłady Żydów w General| nym Gubernatorstwie ("Aktion Reinhard") i wysiedlaniem ludności polskiej z Zamojsz czyzny. Według słów Stroopa Odiio Globocnik przekraczał wielokrotnie swe kompeten cje, nadużywał władzy dla korzyści osobistych, handlował złotem i walutami. Za wyjątkową brutalność został ukarany dyscyplinarnie oraz przesunięty na inne, skrom niejsze stanowisko w SS. * XX. Marmurowa ambasada i żydowskie dywany 1 Wyższy Dowódca SS i Policji (HSSPF) w Serbii SS-Gruppenfuhrer A. Meyszner (a nie Meytzer). 2 Fallschirmjager (niem.) - spadochroniarz.

* XXI. Ośmioletni SS-owiec 1 "Kurortskampfer" (niem.) - kurortowy wojownik (określenie pogardliwe). * XXII. Trzymałem ludność w garści! 1 Nationalsozialistisches Fliegerkorps, NSFk (niem.) - Narodowosocjahstyczny Łorpus Lotniczy. 2 Dusenflugzeug, Flugzeug mit Dusenantrieb (niem.) - samolot z napędem odrzutowym. 3 Himmlers Wunderwaffe (niem.) - cudowna broń Himmlera. 266 * XXIII. Stroop likwiduje feldmarszałka 1 Hipisz (kipisz) - rewizja w celi (w żargonie więziennym). 2 Yoiksgerichtshof (niem.) - Trybunał Ludowy, najwyższa instancja sądowa Rzeszy Niemieckiej 3 Selbstmord (niem.) - samobójstwo. 4 Dienstlaufbahn (niem.) - przebieg kariery służbowej. 5 Oberbefehishaber, OB (niem.) - Naczelny Dowódca. 6 Te słowa powiedział Stroop po polsku - przyp. aut. 7 Heinz Guderian, Wspomnienia żołnierza, wyd. 2, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991, s. 265. 8 Allan Bullock, Hitler Studium tyranii, s. 598 * XXIV. Werwolf - ostatni szaniec 1 Werwolf (niem.) - wilkołak, postać z legend germańskich, człowiek zamieniony w wilka. 2 Z wykorzystanych przez dr. Szymona Datnera akt personalnych H. A. Priitzmanna wynika, iż cechowała go bezwzględność metod i że saldo jego urzędowania na Ukrainie obejmowało (na dzień 28 sierpnia 1943) 27595 "zabitych nieprzyjaciół" (Feindtote) i przeszło 11 tysięcy "jeńców" (czyli cywilnych mieszkańców wysłanych do obozów koncentracyjnych). Zob. Sz. Datner, Niemiecki okupacyjny aparat bezpieczeństwa w okręgu

białostockim (1941-1944) w świetle materiałów niemieckich (opracowania Waldemara Macholla), "Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", t. XV, Warszawa 1965, s. 16. 3 W rzeczywistości nastąpiło to nie w końcowym okresie wojny, lecz w kwietniu 1942 r. - zob. wyżej przyp. 2 do rozdziału XII. 4 Ośmiopiętrowy gmach Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST) przy ul. Zielnej 37/39 został zdobyty przez powstańców 20 sierpnia 1944 r. 5 Ponieważ dowódcą całości walczących sił w czasie Powstania Warszawskiego był komendant Okręgu Warszawa AK gen. A. Chruściel "Monter" (a nie Dowódca AK), szefem powstańczego kontrwywiadu został dotychczasowy szef tego pionu w sztabie "Montera", czyli wspominany wyżej por. Wincenty Kwieciński ,,Lotny" (a nie szef kontrwywiadu na szczeblu Komendy Głównej AK). 6 SS-Haupsturmfuhrer Pauł Fuchs (ur. 1908) był kierownikiem referatu IV A w Urzędzie Dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na dystrykt radomski. Obok A. Spiikera uważany za najbardziej niebezpiecznego dla podziemia funkcjonariusza Gestapo na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W RFN w 1976 r. umorzono śledztwo przeciwko niemu. 7 Generalinspekteur fur den passiven Widerstand (niem.) - generalny inspektor d/s biernego oporu. 8 Generalinspekteur fur Spezialabwehr (niem.) - generalny inspektor d/s ochrony specjalnej. 9 W V aneksie do poufnego raportu wywiadu wojskowego USA o działalności Stroopa 267 na obszarze XII Wehrkreisu III Rzeszy (Headquarters United States Forces European Theater, Military Intelligence Service Center, APO 757. Data i sygnatura akt: 18 października 1945, CI-IIR/25. Podpis: Leroy Yogel, Captain, Inf., CI Section) w punkcie 3 czytamy, że Hahn był (według stanu na 24 marca 1945) District Commandorem policji bezpieczeństwa w dystrykcie I - Wiesbaden. Stroopowi podlegały wówczas wszystkie siły policyjne oraz wszystkie wiodące organizacje polityczne ("political leader organizations"). Analogiczne uprawnienia mieli komendanci wszystkich ośmiu, ustanowionych przez Stroopa, dystryktów - a więc i L. Hahn. Omawiany dokument znajduje się w aktach amerykańskiego Generał Military Court, nr sprawy 122000 etc, przeciwko Stroopowi (wyrok z 21 marca 1947) - przy p. aut. * XXV. Mord na amerykańskich lotnikach 1 Military Gouvernment Court - trybunał wojskowy w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Niemczech.

2 Military Police, MP - amerykańska żandarmeria wojskowa. 3 Ein Genickschuss mit der Pistole (niem.) - strzał z pistoletu w potylicę. 4 Schade (niem.) - szkoda. 5 Według różnych danych, przytaczanych w literaturze przedmiotu, w czasie największego nalotu dywanowego lotnictwa sprzymierzonych na Drezno w lutym 1945 r. poległo około 200-300 tysięcy osób. 6 Rassenschande (niem.) - pohańbienie rasy. 7 Niemiecka nazwa łużyckiego Budziszyna. 8 "Flyer cases" (ang.) - sprawy lotników. 9 Superior orders case (ang.) - wg zasady zwanej w nauce prawa (szczególnie prawa karnego wojskowego) zasadą "respondeat superior" (dosł. "nie odpowiada przełożony"). W drugiej połowie XIX w., gdy tworzyły się w świecie cywilizowanym nowe kodyfikacje karno-wojskowe, rezygnowano na ogół z tej zasady. Faktycznie nie obowiązywała ona w niemieckim wojskowym kodeksie karnym z 1872 r. (§ 47). Odrzucało ją także ustawodawstwo wojskowe amerykańskie (wg tzw. Lieber's Code z czasów wojny domowej 1863) - przyp. aut. * XXVI. Szafot 2 Zob. Wacław Kozłowski, Leopold Marschak, Na tropach ludobójców. Wydawnictwo MON, Warszawa 1965, s. 60-61. 3 "Er bekampft offen ..." (niem.) - "On (SS-man) zwalcza otwarcie i nie oszczędzając się najgroźniejszych wrogów państwa: Żydów, masonów, jezuitów i poli-tykujące duchowieństwo". 4 Nach meiner Meinung (niem.) - według mnie. 5 Kazimierz Kosztirko (1917-1977), późniejszy Prokurator Generalny PRL w latach 1961-1972. 6 Allan Bullock, Hitler. Studium tyranii, s. 639. 268 7 "Nach allem, was ich jetzt erfahren, gehórt und erlebt habe. Halte ich eine Diktatur fur ein Volk fur unmógłich. Ein Mehrparteieinheit karm die lebensnotwendigen Dinge eines Volkes bestens vertreten. Die gesunde Kritik ist fur die Fuhrung eines Staates nur nutzlich!" - przyp. aut. 8 Akta amerykańskiego Generał Military Court, nr sprawy 12-200 etc. przeciwko Stroopowi, raport

kapitana informacji Vogla z 19 X 1945 r. sygnatura CI-II R/24. - przy p. aut. 9 Sygnatura akt sądowych: IV. K. 222/51 * W dotychczasowych wydaniach książki, nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego, nie udało się opublikować tego zakończenia z przyczyn cenzuralnych. KONIEC KSIĄŻKI 269