Kowalska L. - 500 zagadek z chemii

O k ła d k a i k a r t a ty tu ło w a W Ł A D Y SŁA W B H Y K C Z Y iiS K I

I lu s tr a c je Z B IG N IE W L E N G R E N

PRZEDMOWA

K s ią ż k ę m o ją p o ś w ię c a m p rz e d e w s z y s tk im m ło ­ d z ie ż y , ch cą c o b u d zić w n ie j z a in te r e s o w a n ie tą p ię k n ą g a łęzią w ie d z y p r z y r o d n ic z e j, ja k ą je s t c h e m ia . L e p sz e z r o z u m ie n ie z ja w is k p r z y r o d y p o ­ z w o li o d k r y ć n ie z n a n e p ię k n o w p ra w id ło w o śc i i la ­ d zie o ta c za ją c e g o n a s św ia ta . M . M in n a e rt w sw e j p a sjo n u ją c e j k sią żc e „ Ś w ia tło i b a rw a w p r z y r o d z ie ” tr a fn ie o c e n ił k o r z y ś c i p ły n ą c e z p o zn a n ia p ra w n a ­ tu r y , p iszą c: „ M ylą się ci, k tó r z y m y ś lą , że c z ło w ie k o b s e r w u ją c y p rz y ro d ę z n a u k o w e g o p u n k tu w id ze n ia n ie o d c zu w a je j p o e zji, n ie d o strze g a k o lo r y tu . P r z e ­ c iw n ie , n a łó g o b se r w a c ji w y o s tr z a w ra ż liw o ś ć n a p ię k n o , ja s k r a w s z a s ta je się b a rw n a sz a ta n a tu r y , a na je j tle w y r a ź n ie j w id z i się p o szc ze g ó ln e z ja w is k a .” D o b iera ją c z a g a d k i i łącząc je w g r u p y te m a ­ ty c z n e s ta ra ła m się u w y p u k lić zn a c ze n ie c h e m ii w r ó ż n y c h d zie d zin a c h ży c ia . U w z g lę d n iła m r ó w n ie ż n ie k tó r e w a ż n e fa k t y z h is to r ii c h e m ii. N a w ie le p y ta ń o d p o w ie c z y te ln ik z n a ją c y c h e m ię w za k r e sie s z k o ły ś r e d n ie j; w o d p o w ie d zi n a in n e p o m o że e n c y ­ k lo p e d ia lu b p o p u la r n e k s ią ż k i z c h e m ii, k tó r y c h sp is p o d a ła m n a k o ń c u zb io ru . C z y te ln ic y m a ją c y s k r o m n e c h o c ia żb y m o żliw o ś c i e k s p e r y m e n to w a n ia m o g ą w y k o n a ć p ro ste d o ś w ia d ­ c ze n ia c h e m ic zn e (te m a ty 7, 11, 31, 38, 50). N a le ż y tu je d n a k p a m ię ta ć o za w s z e k o n ie c z n e j w la b o r a to riu m c h e m ic z n y m o str o ż n o ś c i; n a jle p ie j w y k o n y w a ć e k s p e ­ r y m e n ty p o d k ie r u n k ie m d o św ia d c zo n e g o c h e m ik a (np. w s z k o ln y m k ó łk u c h e m ic zn y m ). AUTORKA

SPIS TREŚCI

PYTANIA

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

C h e m ia w o k ó ł n a s .................... 10 11 K ie d y p ie rw s z y r a z ....................... J a k i to zw iązek c h e m ic zn y ? . . . . C h e m ia i k o s m e t y k a ............... 13 B o g a c tw a m in e ra ln e P o ls k i . . . . C h em ia w f o t o g r a f i i .................... 15 16 S z tu c z k i c h e m i c z n e .................... S to p y i ich z a s t o s o w a n i e ....... 17 P o ls k ie m ia s ta p rz e m y sło w e . . . Z ja k im n a z w isk ie m łąc z y sz ...... 20 B a rw n e p ło m ie n ie S k ą d p o ch o d zi t a n a z w a ? . . . . W y b ie rz p ra w id ło w ą o d p o w ie d ź . . 24 C h e m ia w r o l n i c t w i e ............... W y k ry w a n ie m e ta li w ro z tw o rz e . . 26 D laczeg o ............................................... P o d a j n a z w ę k a m i e n i a ........... 27 K tó ry z c h e m ik ó w b y ł............... 28 O ró ż n y c h g a za c h O w o d z ie O p o w i e t r z u ................................. 31 C h e m ic y — la u r e a c i n a g ro d y N o b la . N ie k tó re su ro w c e ro ś lin n e . . . . O w ę g l u ......................................... 34 K to b y ł a u to r e m d z i e ł a ? ....... 35 C zy z n a sz te s ł o w a ? ............... 36 P o d a j n a z w ę p o t o c z n ą ........... 37 J a k ie g o o d k ry c ia d o k o n a ł? . . . . W śró d k a m ie n i o z d o b n y ch . . . . U łóż c h ro n o lo g ic z n ie w y d a rz e n ia . . Z ło to czy s r e b r o ? ........................ 41 H o m o n im y G ro c h z k a p u s t ą ........................ 43

12 14

13 21 22 23 25

29 30 32 33

38 39 40 42

OD PO WIEDZI

62 63 66 68 69 71 73 75 77 77 79 80 82 83 85 85 83 89 92 94 95 98 100 101 103 105 107 109 111 112 115 116 117 7

PYTANIA

34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

K tó ry m e ta l R óżne . . . m e t r i e P ie r w ia s tk i i ic h o d k ry w c y . . . . Co to za p r z y r z ą d y ? D o św ia d c z e n ia z c h e m ii o rg a n ic z n e j J a k się n a z y w a te n z w ią z ek ? . . . Z a sto s o w a n ie izo to p ó w p ro m ie n io ­ tw ó rc z y c h C h e m ia n a u słu g a c h le c z n ic tw a . . W śró d b a rw n ik ó w C h e m ia w k u c h n i O trz y m y w a n ie n ie k tó ry c h m e ta li . . O d p o w ied z: ta k czy n i e Co w ie sz o ro p ie n a fto w e j? . . . . T w o rz y w a s z t u c z n e C h e m ia a ż y c i e N aj J a k w y k ry ć te s o l e ?

ODPOWIEDZ!

44 45 45 46 48 49

118 119 121 122 124 127

50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

129 131 133 134 136 138 140 141 143 145 146

PYTANIA

1.

C H E M IA W O K Ó Ł N A S

K IE D Y P IE R W S Z Y RAZ...

C h e m ia o d g ry w a o lb rz y m ią ro lę w ż y ciu w sp ó ł­ czesnym . Is tn ie je n a w e t p o w ie d z e n ie , że c h e m ia o d ziew a, ż y w i i leczy c zło w ie k a. N ik t z re s z tą n ie p o ­ d a je w w ą tp liw o ś ć p ra k ty c z n e g o z n a c z e n ia chem ii. N ie w szy scy je d n a k z d a je m y so b ie s p ra w ę z p r z e ­ m ia n c h e m iczn y ch , z k tó r y m i s p o ty k a m y się d o sło w ­ n ie n a k a ż d y m k ro k u i k tó r e n ie ra z n ie ś w ia d o m ie wry w o ł u j e m y . S p ró b u jm y z a te m w y ja ś n ić dlaczego... 1. k a p u ś n ia k g o to w a n y w a lu m in io w y m g a rn k u n ie je s t sm aczn y ? 2 . stę ż o n y k w a s s ia rk o w y u m ieszczo n y w n a c z y ń ­ k u m ię d z y sz y b a m i o k ie n n y m i z a p o b ie g a ich z a m a rz a n iu ? 3. ły ż e c z k a s r e b r n a u ż y ta do je d z e n ia ja j k a c z e r­ n ie je ? 4. ch leb d łu g o ż u ty n a b ie r a sło d k ie g o sm a k u ? 5. m ie js c a s k ó ry p o g ry z io n e p rz e z m ró w k i lu b p o p a rz o n e p rz e z p o k rz y w y p rz e m y w a się r o z ­ tw o re m a m o n ia k u ? 6 . w o d a so d o w a p o z o sta w io n a n a d łu ż sz ą c h w ilę w sz k la n c e tr a c i sw e w ła śc iw o śc i o rz e ź w ia ją c e ? 7. b la c h ę n a p u s z k i do k o n s e rw p o w le k a się cyn ą? 8. do u s u w a n ia p la m z tłu sz c z u le p ie j u ży w a ć t r i n iż b en z y n y ? 9. p rz e d m io ty cy n o w e n isz c z e ją w n is k ie j te m p e ­ ra tu rz e ? 10 . do d e z y n fe k c ji sk ó ry m o ż n a u ży w a ć w o d y to a ­ le to w e j?

10

G d y w śre d n io w ie c z u m n ic h B e rth o ld S c h w a rz w y ­ n a la z ł p ro c h s trz e ln ic z y , lu d z ie p rz y p is y w a li m u k o n ­ s z a c h ty z d ia b łe m . W rz e c z y w is to śc i je d n a k z n acz­ n ie w c z e śn ie j od S c h w a rz a o tr z y m a li p ro c h C h iń ­ czycy. A gd zie i w k tó ry m ro k u po ra z pierw szy ... 1. w p ro w a d z o n o do le c z n ic tw a ś r o d k i ch em iczn e? 2. u ż y to c h lo ru do w y ja ła w ia n ia w ody? 3. w y p ro d u k o w a n o

z a p a łk i

4. o trz y m a n o m e ta le

ch em iczn e?

d ro g ą e le k tro liz y ?

5. zaczęto o trz y m y w a ć z b u ra k ó w c u k ie r n a sk a lę

p rz e m y sło w ą ? 6 . u z y sk a n o

sy n te ty c z n e d ia m e n ty ?

7. u d a ło się d o k o n a ć sz tu c z n e j p rz e m ia n y je d n e g o

p ie r w ia s tk a w in n y ? /

8 . o trz y m a n o p a p ie r? 9. z a sto so w a n o 10

.

n a w o z y sztu czn e?

o trz y m a n o w o d ó r?

11

3.

J A K I T O Z W IĄ Z E K C H E M IC Z N Y ?

W szy stk ie s u b s ta n c je , k tó ry c h g łó w n y m s k ła d n ik ie m je s t w ę g ie l, n a le ż ą do z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h . Z w ią ­ zki te : c u k ry , tłu szc z e , b ia łk a , a lk o h o le s p e łn ia ją w a ż n ą ro lę w ż y ciu c zło w ie k a, g d y ż d o s ta rc z a ją m u p o k a rm u , odzieży, o p a łu , le k ó w . S ta n o w ią ró w n ie ż c en n y su ro w ie c do w y ro b u b a rw n ik ó w , śro d k ó w z a ­ p a c h o w y c h , tw o rz y w sz tu c z n y c h i in n y c h w a ż n y c h d la c z ło w ie k a p ro d u k tó w . C zy p o tr a fis z p o d ać, do ja k ie j k la s y z w iązk ó w c h e m ic z n y c h n a le ż y k a ż d a z w y m ie n io n y c h n iż e j s u b s ta n c ji, z k tó r y m i s p o ty k a ­ m y się s ta le w ż y c iu co d z ie n n y m : 1. ocet? 2 . ser? 3. c u k ie r? 4. m ą k a k a rto fla n a ?

12

4.

C H E M IA I K O S M E T Y K A

N a m o cy w y d a n e j w X V I w . p rz e z p a r la m e n t a n ­ g ie lsk i u sta w y , k o b ie ta , k tó r a za p o m o cą sz m in k i w p ro w a d z i w b łą d p o d d a n e g o Je g o K ró le w s k ie j M oś­ ci i n a k ło n i go do m a łż e ń s tw a , m ia ła zo sta ć s tra c o n a ja k o c z a ro w n ic a , a m a łż e ń s tw o u n ie w a ż n io n e . Z m ie ­ n iły się czasy i z m ie n iły się p o g lą d y n a s p r a w ę k o s­ m e ty k i. O b e c n ie k o sm e ty c e p o m a g a w ie d z a le k a r s k a k o rz y s ta ją c a z u słu g ch e m ii. C zy w iesz... 1. w ja k im k r a j u k o b ie ty n a jw c z e ś n ie j u ży w ały k o sm e ty k ó w ? 2 . w ja k im k r a j u k o b ie ty b a rw iły sw e w ło sy na k o lo r c zerw o n y ? 3. ja k i b y ł g łó w n y s k ła d n ik p u d r u w X IX w .? 4. n a czym p o le g a r o z ja ś n ia n ie w łosów ? 5. co to je s t la n o lin a ? 6 . ja k ie są s k ła d n ik i b ry la n ty n y ? 7. w ja k i sp o só b w y o d rę b n ia się z ro ś lin s u b s ta n ­ cje za p a c h o w e ? 8 . ja k o trz y m u je się w o d y k w ia to w e ? 9. z czego o trz y m u je się w a z e lin ę ? 10 . co to je s t p iżm o ?

13

\

5.

B O G A C T W A M IN E R A L N E P O L S K I

R ozw ój p rz e m y s łu ch em iczn eg o, a p o śre d n io ta k ż e in n y c h g a łę z i p rz e m y s łu w n a sz y m k r a ju , u w a r u n k o ­ w a n y je s t p o sia d a n ie m n a tu r a ln y c h b o g a c tw m in e r a l­ nych. Do n ie d a w n a w y d a w a ło się, że P o ls k a n ie je s t k ra je m z b y t z a so b n y m w s u ro w c e m in e ra ln e , je ż e li p o m in ą ć złoża w ę g la i so li k a m ie n n e j. W y trw a łe p o ­ s z u k iw a n ia d o p ro w a d z iły je d n a k w o s ta tn ic h la ta c h do o d k ry c ia n o w y c h zaso b ó w w ie lu c e n n y c h su ro w có w . C zy w iesz, w ja k ic h o k o lica c h P o ls k i w y s tę p u ją złoża:

6 . C H E M IA

W F O T O G R A F II

F o to g ra fia z a p o c z ą tk o w a n a w 1835 w y n a la z k ie m d a g e ro ty p ii, b y ła p rz e z w ie le la t ty lk o c ie k a w o stk ą te c h n ic z n ą b ez w ię k sz e g o z n a c z e n ia p ra k ty c z n e g o . P ó ź n ie j je d n a k , w ra z z ro z w o je m fiz y k i i chem ii, p rz e k s z ta łc iła się w o b sz e rn ą d zie d z in ę te c h n ik i o w ie lk im z n a c z e n iu n a u k o w y m i p ra k ty c z n y m . K a ż ­ d y z n a s f o to g ra fu je lu b p rz y n a jm n ie j z e tk n ą ł się z fo to g ra fią , n ie k a ż d y je d n a k w ie, ja k ą ro lę o d g ry ­ w a ją w fo to g ra fii p ro c e s y ch em iczn e. S p ró b u jm y w ięc o d p o w ied zie ć n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia :

1. w ę g la k a m ie n n e g o ? 2 . w ę g la b ru n a tn e g o ? 3. ro p y

n a fto w e j?

1. J a k ą w łaśc iw o ść m u sz ą m ieć s u b s ta n c je z a w a r­ te w e m u ls ji fo to g ra fic z n e j? 2. Co to je s t o b ra z u ta jo n y ? 3. N a

4. g a z u ziem nego?

czym

4. W ja k im

p o leg a p ro c e s w y w o ły w a n ia ? c elu u tr w a la się n e g a ty w ?

5. W ja k i sp o só b o tr z y m u je się p ó zy ty w ? 6 . W ja k im

c e lu p łu c z e się k lisz ę po w y w o ła n iu ?

7. N a czym p o le g a se n s y b iliz a c ja e m u lsji? 3.

9. 10.

14

Co to b y ła d a g e ro ty p ia ? Co to je s t A g fac o lo r? C zy b ło n a fo to g ra fic z n a je s t p a ln a ?

15

7.

S Z T U C Z K I C H E M IC Z N E

A lc h e m ię — p o p rz e d n ic z k ę n o w o c z esn e j c h e m ii u w a ­ ż an o n ie g d y ś za c z a rn ą m a g ię , a w ie lu ś re d n io ­ w ie c z n y c h a lc h e m ik ó w w y s tę p o w a ło w ro li m a g ik ó w , b u d z ą c p o d ziw sw o im i u m ie ję tn o śc ia m i. I T y m ożesz z a d e m o n stro w a ć sw o im z n a jo m y m „ sz tu c z k i m a g ic z ­ n e ”, k tó r e u d a d z ą się n a p ew n o b ez ta je m n ic z y c h z a ­ klęć. D o św ia d c z e n ia n a u k o w e w y ja ś n ią ta je m n ic ę n ie k tó ry c h n a p o zó r d z iw n y c h i n ie n a tu ra ln y c h z ja ­ w isk . Z w y m ie n io n y c h n iż e j d o św ia d c z e ń w y b ie rz te, k tó re C i się n a jb a r d z ie j p o d o b a ją , a n a s tę p n ie p rz e ­ ćw icz p rz e d p o k azem , w c e lu n a b r a n ia w p ra w y .

S T O P Y I IC H Z A S T O S O W A N IE

S to p je s t m ie sz a n in ą m e ta li, czasem z d o d a tk ie m p ie r ­ w ia s tk ó w n ie m e ta lic z n y c h , o trz y m a n ą p rzez w y m ie ­ sz a n ie s k ła d n ik ó w w s ta n ie c ie k ły m d ro g ą d y fu z ji. W te n spo só b o trz y m u je się m a te ria ły o p o ż ą d a n y c h w ła śc iw o śc ia c h m e c h a n ic z n y c h , ta k ic h ja k tw a rd o ś ć i sp rę ż y sto ść , o ra z z n a c z n e j o d p o rn o ś c i ch em iczn ej. S to p y m a ją d u że z n a c z e n ie w te c h n ic e i ż y c iu c o d zie n ­ n y m . C zy w iesz, ja k i s k ła d i ja k ie z a sto so w a n ie m a : 1. b ia łe złoto? 2. m o siąd z?

1. O g n io trw a ła k a rta . 2. Z ło śliw y , b ru d z ą c y rę c z n ik . 3. D ym

z a m k n ię ty w sz k la n c e .

4. C a łe ja jk o w b u te lc e .

3. s to p

M on ela?

4. sto p W ooda?

5. sto p fe rro m a g n e ty c z n y ?

5. T a je m n ic z e , ż a rz ą c e się o b ra z k i.

6 . silu m in ?

6. Z d ję c ie n a liściu .

7. e le k tro n ?

7. W o d o try sk ch em iczn y .

8 . k o n s ta n ta n ?

8 . N iew id o czn y list. 9. W ęże fa ra o n a . 10. R y su n e k w y k o n a n y d y m em z p a p ie ro sa .

9. s ta l sz y b k o tn ą c a ? 10. a lp a k a ?

500 z a g a d e k z ch em ii

17

9.

6 . M ia sto p o w ia to w e n a d B z u rą ; w ie lk a f a b r y k a b a rw n ik ó w „ B o r u ta ” , o d b u d o w a n a po w o jn ie i w d a lsz y m c ią g u ro z b u d o w y w a n a .

P O L S K IE M IA S T A P R Z E M Y S Ł O W E

7. M ia sto p o w ia to w e n a d d o ln ą W a rtą , w k tó ry m

z n a jd u je się k o m b in a t w łó k ie n s y n te ty c z n y c h ; w k o m b in a c ie w y tw a rz a się s te e lo n z k a p r o la k ta m u .

Po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j n a s tą p ił w P o lsce sz y b ­ ki ro zw ó j p rz e m y s łu ch em iczn eg o . R o z b u d o w a n o f a ­ b ry k i d a w n ie j is tn ie ją c e , w y b u d o w a n o w ie le n o w y ch z a k ła d ó w p rz e m y sło w y c h , u ru c h o m io n o p ro d u k c ję tw o rz y w sztu czn y ch , w łó k ie n sy n te ty c z n y c h , a n ty b io ­ ty k ó w i in n y c h , d a w n ie j w P o ls c e n ie w y tw a rz a n y c h a rty k u łó w . N a p o d s ta w ie p o d a n y c h c h a r a k te r y s ty k n ależ y o d g a d n ą ć n a z w y m ia s t, sta n o w ią c y c h w a ż n e o śro d k i p rz e m y s łu ch em ic z n e g o :

8. M iasto n a d O d rą , w k tó r y m są w ie lk ie z a k ła d y ch e m ic z n e „ R o k ita ” p r o d u k u ją c e w ie le w a ż n y c h p ó łp ro d u k tó w o rg a n ic z n y c h . 9. M iejsco w o ść

p o ło ż o n a w w o je w ó d z tw ie w ro ­ c ła w sk im ; po w o jn ie w y b u d o w a n o ta m f a b r y ­ k ę k w a s u sia rk o w e g o z a n h y d r y tu (b ezw o d n eg o s ia rc z a n u w a p n ia ).

1. M ia sto p o w ia to w e , leż ą c e u u jś c ia S o ły do W i­ sły, w k tó ry m z n a jd u je się w ie lk i, n o w o c ze sn y k o m b in a t c h em ic zn y p r o d u k u ją c y m . in. k a u ­ czu k sy n te ty c z n y , p o lic h lo re k w in y lu , p o lis ty ­ re n , m e ta n o l, b u ta n o l i k w a s o cto w y .

10. M iejsco w o ść p o d W a rs z a w ą , w k tó r e j z n a jd u ją

się w ie lk ie z a k ła d y fa rm a c e u ty c z n e . P o w o jn ie z a k ła d y ro z b u d o w a n o u ru c h a m ia ją c w n ic h p ro d u k c ję p e n ic y lin y i in n y c h w a ż n y c h a n ty ­ b io ty k ó w .

2. M ia sto

n a Ś lą s k u ; d u ż y k o m b in a t c h e m ic zn y p ro d u k u ją c y z w ią z k i a z o to w e, p a liw o s y n te ­ ty c z n e , b e z w o d n ik fta lo w y , sy n te ty c z n e ś ro d k i p io rą c e , la k ie ry .

3. M iasto p o w ia to w e , le ż ą c e n a d W isłą, w k tó ry m

p o w s ta je d u ż y k o m b in a t p e tro c h e m ic z n y . Z a ­ k ła d te n b ę d z ie p rz e r a b ia ł ro p ę d o sta rc z o n ą r u ­ ro c ią g ie m „ P rz y ja ź ń ” ze Z w ią z k u R a d zieck ieg o . P r o d u k ty p rz e r ó b k i ro p y n a fto w e j p o słu ż ą j a ­ ko su ro w c e do p r o d u k c ji tw o rz y w sz tu c z n y ch , k a u c z u k u sy n te ty c z n e g o , w łó k ie n w e łn o p o d o b n y c h itp . 4. M iasto

p o w ia to w e w w o je w ó d z tw ie k r a k o w ­ sk im ; w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p o w s ta ły ta m d u że z a k ła d y a zo to w e, k tó r e po w o jn ie z o sta ły ro z b u d o w a n e . Z a k ła d y p ro d u k u ją k w a s azo ­ to w y , n a w o z y sz tu c zn e , c h lo r i in n e a r ty k u ły , ta k ż e o rg a n ic z n e .

5. M iasto p o ło żo n e n a d W isłą b lisk o S a n d o m ie rz a ; w o k o licy teg o m ia s ta o d k ry to b o g a te złoża sia rk i. O bok k o p a ln i p o w s ta n ą z a k ła d y p r z e ­ tw ó rc z e , w k tó r y c h s ia r k a b ę d z ie p rz e r a b ia n a n a k w a s sia rk o w y .

18

2*

19

1 0. z

JA K IM N A Z W IS K IE M Ł Ą C Z Y SZ ...

N iżej p o d a n e o sią g n ię c ia n a u k o w e są ta k śc iśle z w ią ­ z an e z n a z w is k a m i u czo n y c h , że p ra w id ło w e p o d a n ie ty c h n a z w isk n ie p o w in n o p rz e d s ta w ia ć w ię k sz y c h tru d n o śc i. Z ja k im w ię c n a z w isk ie m łącz y sz: 1. u k ła d o k re s o w y p ie rw ia s tk ó w ? 2. p r a w a e le k tro liz y ? 3. o d k ry c ie ra d u ? 4. p ra w o

z a c h o w a n ia m a sy ?

5. s p e k tr o g r a f m a so w y ?

.

1 1 . B A R W N E P Ł O M IE N IE

N ie k tó re s u b s ta n c je w p ro w a d z o n e do p ło m ie n ia p a l­ n ik a g azo w eg o z a b a rw ia ją go n a c h a ra k te ry s ty c z n y k o lo r i w te n sp o só b m o g ą b y ć z id e n ty fik o w a n e . W y k o n a n ie o z n a c z e n ia je s t szy b k ie i p ro s te . D ro b n ą ilość b a d a n e j s u b s ta n c ji w p ro w a d z a się do d o ln e j części p ło m ie n ia n a czy sty m , z w ilżo n y m k w a se m so ln y m d ru c ik u p la ty n o w y m i o b s e rw u je z a b a rw ie ­ n ie p ło m ie n ia . C zy w iesz, ja k z a b a rw i o ło m ie ń :

. 2. selen ?

1 p o ta s? 3. s tro n t? 4. a rs e n ?

6 la m p ę g ó rn iczą ?

5. m ied ź?

7. k o sz u lk i do la m p g azo w y ch ?

6. ta l?

8 . s k a lę tw a rd o ś c i m in e ra łó w ? 9. b o m b ę k a lo ry m e try c z n ą ?

10

.

z w ią z k i m a g n e z o o rg a n ic z n e ?

7. b a r?

8 . sód? 9. w a p ń ?

10 . lit?

1 2.

SK ĄD POCH OD ZI TA NAZW A?

13.

N a z w a p rz e d m io tu w y w o d z i się często od ja k ie jś cech y c h a ra k te ry z u ją c e j te n p rz e d m io t, n ie k tó re je d ­ n a k n a z w y m a ją ro d o w o d y dość n ie o c z e k iw a n e . Od czego w y w o d z ą się n a s tę p u ją c e n a zw y , z k tó r y m i m o że s p o tk a ć się n ie ty lk o c h e m ik : 1 . k a r a t?

2 . m e ta l? 3- gaz? 4. d ia m e n t? 5. n a rk o ty k ?

^ £

6 . p la ty n a ?

V-

.

Ul

7. p iry t?

8 . a m o n ia k ?

^

^

9. fo sfo r?

10

.

V

5< k

a p a ty t? ; /

V

1 '

V -

• £ < : C 5

fm Y rJ

W Y B IE R Z P R A W ID Ł O W Ą O D P O W IE D Ź

W iększość w y m ie n io n y c h s u b s ta n c ji p o w s ta je w p rz y ­ ro d z ie b ez u d z ia łu c zło w ie k a. Z n a n o je od d a w n a , lecz ich w z o ry c h e m ic z n e p o z n a n o d o p ie ro w la ta c h sz e ść d z ie sią ty c h u b ie g łe g o w ie k u . N a p o d sta w ie p ra w c h e m icz n y c h n a u c z o n o się o k re ś la ć b e z b łę d n ie ro d z a j i liczb ę a to m ó w w c z ąsteczce n ie d o s tę p n e j b e z p o śre d n ie j o b s e rw a c ji. N iżej p o d a n o p o to czn e n a z w y s u b s ta n c ji o ra z po tr z y n a z w y ch em iczn e, z k tó ry c h n a le ż y w y b ra ć p ra w id ło w ą : 1. N e fe lin : a) g lin o k rz e m ia n so d u , b) flu o re k so ­ d u , c) k rz e m ia n w a p n ia . 2. R d za : a) w o d o ro tle n e k żela z a, b) w ę g la n ż e la ­ za, c) tle n e k żela za . 3. H e m a ty t: a) s ia rc z a n k a d m u , b) tle n e k ż ela zo ­ w y, c) c h lo r a n b a ru . 4. K ry s z ta ł g ó rs k i: a) w ę g la n m a g n e z u , b) d w u ­ tle n e k k rz e m u , c) sia rc z a n w a p n ia . 5. E m e ty k : a) w ę g la n sodu, b) k w a ś n y w ę g la n p o ­ ta s u , c) w in ia n a n ty m o n y lo -p o ta s o w y . 6 . G a le n it: a) c h lo re k m ied zi b) flu o re k p o ta s u , c) sia rc z e k o ło w iu . 7. K o ru n d : a) tle n e k m a g n e z u , b) b ro m e k w a p n ia , c) tle n e k g lin u . 8 . S ól k u c h e n n a : a) jo d e k w aD nia, b) c h lo re k p o ­ ta s u , c) c h lo re k sod u . 9. K a m ie ń p ie k ie ln y : a) a z o ta n s r e b ra , b) a z o ta n o ło w iu , c) a z o ta n b a ru . 10. K re d a : a) c h lo re k o ło w iu , b) w ę g la n w a p n ia , c) a z o ta n p o ta s u .

23

1 5.

1 4 . C H E M IA W R O L N IC T W IE

W ż a d n e j m o że d zie d z in ie g o sp o d a rk i z n a c z e n ie c h e ­ m ii n ie je s t ta k d u ż e ja k w ro ln ic tw ie . Z a sto s o w a n ie naw o zó w sztu c z n y c h i ś ro d k ó w o c h ro n y ro ś lin za­ p e w n ia zw ię k sz e n ie p lo n ó w i w y ż y w ie n ie szy b k o w z ra s ta ją c e j lu d n o ś c i ś w ia ta . K a ż d y , k to choć t r o ­ chę in te r e s u je się ro ln ic tw e m , p o w in ie n u m ieć o d ­ p o w ied zie ć n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia : 1. Co to są h e rb ic y d y ? 2. J a k ic h

ro ś lin o m 3. C zy

p ie rw ia s tk ó w c h e m ic zn y c h n a w o z y sztu c z n e ?

ro ś lin y z p o w ie trz a ?

m a ją

zd o ln o ść

d o s ta rc z a ją

w ią z a n ia

a z o tu

4. Co to je s t D D T?

9. G d zie z n a jd u ją się n a jw ię k s z e p o ls k ie f a b r y k i n aw o zó w azo to w y c h ? 6 . C o to je s t s a le tr a c h ilijs k a ? 7. J a k ie

je s t z a sto so w a n ie k a rn a litu ?

8 . Co to je s t a z o tn ia k ? 9. Z ja k ic h m in e ra łó w o trz y m u je się n a w o z y fo s ­

fo ro w e ? 10. Co to je s t s u p e rfo s fa t?

24

W Y K R Y W A N IE M E T A L I W R O Z T W O R Z E

P rz y p e w n e j w p ra w ie m o ż n a ro z p o z n a ć m e ta l n a p o d sta w ie jeg o w y g lą d u z e w n ę trz n e g o , ch o ciaż n ie ­ k tó re m e ta le są b a rd z o p o d o b n e do sieb ie. T ru d n o n a to m ia s t ro z p o z n a ć n a oko o b ecn o ść ja k ie g o ś m e ta ­ lu w ro z tw o rz e ; o b ecn o ść n ie k tó ry c h m e ta li n a d a je w p ra w d z ie ro z tw o ro w i c h a ra k te ry s ty c z n e z a b a rw ie ­ nie, a le ro z tw o ry z w ią z k ó w in n y c h m e ta li są b e z ­ b a rw n e . I s tn ie ją je d n a k p ro s te m e to d y ch e m ic z n e p o z w a la ją c e n a stw ie rd z e n ie o b e c n o śc i n ie m a l k a ż d e ­ go m e ta lu w ro z tw o rz e . N a p o d s ta w ie p o d a n y c h in ­ fo rm a c ji o d g a d n ij, ja k i m e ta l o b ec n y je s t w ro z tw o rz e . 1. R o z tw ó r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . P o d o d a n iu k w a ­ su so ln eg o w y tr ą c a się b ia ły , s e ro w a ty o sad , c iem ­ n ie ją c y n a św ie tle . 2. R o ztw ó r b a d a n y je s t żó łty . P o d o d a n iu ro z tw o ru a m o n ia k u w y trą c a się b ru n a tn y , k ła c z k o w a ty o sad . 3. R o z tw ó r b a d a n y je s t n ie b ie sk i. P o d o d a n iu ro z ­ tw o ru a m o n ia k u w y trą c a się n ie b ie s k i o sad , k tó ­ r y ro zp u szc z a się w n a d m ia rz e o d cz y n n ik a , tw o ­ rz ą c ro z tw ó r o b a rw ie n ie b ie s k o g ra n a to w e j. 4. R oztw m r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . P o d o d a n iu k w a ­ su sia rk o w e g o w y trą c a się b ia ły o sad. K ro p la b a ­ d a n e g o ro z tw o ru w p ro w a d z o n a n a p rę c ik u p la ty n o ­ w y m do p ło m ie n ia p a ln ik a n ie z a b a rw ia go. 5. R o z tw ó r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . P o d o d a n iu k w a su sia rk o w e g o w y trą c a się b ia ły o sad . K ro p la b a d a ­ n eg o ro z tw o ru w p ro w a d z o n a n a p rę c ik u p la ty n o ­ w y m do p ło m ie n ia p a ln ik a z a b a rw ia go n a zielo n o . 6 . R o z tw ó r b a d a n y je s t zielo n y . P o d w p ły w e m s ia r ­ k o w o d o ru w y tr ą c a się c z a rn y osad. 7. R o z tw ó r b a d a n y je s t ró żo w y . P o d w p ły w e m s ia r ­ k o w o d o ru w y trą c a się c z a rn y osad. 8 . R o z tw ó r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . P o d w p ły w e m s ia rk o w o d o ru w y trą c a się b ia ły osad. 9. R o z tw ó r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . P o d o d a n iu ro z ­ tw o r u w ę g la n u so d o w eg o w y trą c a się b ia ły o sad. K ro p la b a d a n e g o ro z tw o ru w p ro w a d z o n a n a p r ę ­ c ik u p la ty n o w y m do p ło m ie n ia p a ln ik a z a b a rw ia go n a k o lo r ce g la sty . 10. R o z tw ó r b a d a n y je s t b e z b a rw n y . K ro p la b a d a n e ­ go ro z tw o ru w p ro w a d z o n a n a p rę c ik u p la ty n o ­ w y m do p a ln ik a z a b a rw ia go n a żółto.

25

1 6 . D LA C ZEG O ..,

S p y ta n o k ie d y ś p e w n e g o u czonego, s k ą d c z e rp ie sw ą w ied zę. O d p o w ied ział, że częściej n iż in n i z a d a je so ­ b ie p y ta n ie „d lac zeg o ? ” i s z u k a n a n ie w y ja ś n ia ją c e j o d p o w ie d z i. R zeczy w isto ść b o w ie m p rz e śc ig a w sz e lk ie fa n ta z je , a z ro z u m ie n ie p ra w p rz y ro d y p rz y c z y n ia się do teg o , że in n y m o k ie m p a tr z y m y n a o ta c z a ją c y n a s ś w ia t. P o s ta r a j się w ię c w y ja śn ić , dlaczego... 1. tłu sz c z e po p e w n y m czasie je łc z e ją ? 2 w o d a g a si p o ż a r? 3. s t a r e m u r y są b a rd z ie j tr w a łe od św ieżo z b u d o ­ w anych? 4. m y d ło le p ie j m y d li się w deszczó w ce n iż w w o ­ dzie z k ra n u ? 5. do c ia s ta d o d a je się d ro ż d ż y lu b so d y do p ie ­ czen ia? 6 w ró ż n y c h ro ś lin a c h p o w s ta ją z ty c h sa m y c h s u b s ta n c ji w y jśc io w y c h z w ią z k i c h em ic z n e o ró ż ­ n y m sk ła d z ie ? 7. w y s ie w a n ie łu b in u w z b o g a c a g le b ę w azo t? 8. k ie łk u ją c e z ia rn o zb o ża m a sło d k i sm a k ? 9. w id z im y p ło m ie ń w la m p ie n a fto w e j, a n ie w i­ d z im y go w p ry m u sie ? 10. w o d a z m y d łe m p ie rz e le p ie j n iż c z y sta?

.

.

17 .

P O D A J N A Z W Ę K A M IE N IA

D ro g ie k a m ie n ie , n a z y w a n e p rz e z s ta ro ż y tn y c h k w ia ­ ta m i ziem i, o ra z m a r m u r , k re d a , w ę g iel, g lin a , r u d y m e ta li i in n e m in e r a ły są s k ła d n ik a m i ta k z w a n e j p rz y ro d y m a r tw e j. K a m ie n ie m o g ą d o s ta w a ć się n a Z ie m ię z n ie z n a n y c h p rz e s trz e n i w s z e c h ś w ia ta w p o ­ s ta c i m e te o ry tó w , n ie k tó re p o w s ta ją z o g n is to p ły n n e j m a g m y , in n e zaś z ro ś lin i d ro b n y c h o rg a n iz m ó w z w ierzęcy ch . M im o że k a m ie n ie w y d a ją się n ie z m ie n ­ ne, m a ją o n e je d n a k sw o ją h is to rię , tr w a ją c ą ty sią c e , a n a w e t m ilio n y la t, w czasie k tó r y c h tw o rz ą się, z m ie n ia ją i p rz e k s z ta łc a ją w in n e. K a m ie n ie są b a r ­ dzo ró ż n o ro d n e p o d w z g lę d e m b a rw y , p rz ezro czy sto ści, s t r u k tu r y k ry s ta lic z n e j itp . N a p o d s ta w ie p o d a n y c h c h a r a k te r y s ty k n a le ż y p o d a ć p o to c z n e n a z w y o d p o ­ w ia d a ją c y c h im k a m ie n i.

1. D w u tle n e k k rz e m u , c e n n y m in e r a ł o p ty czn y . 2. Z p o w o d u sw e j w łó k n is te j b u d o w y n o si n azw ę

„ g ó rsk ie g o ln u ”. 3. U ż y w a n o go n ie g d y ś do sz k le n ia o k ien . 4. P o w s ta je w m u s z la c h p e w n y c h g a tu n k ó w m ię ­

czaków . 5. U ż y w a się go ja k o iz o la to ra w s a m o lo ta c h o d b y ­ w a ją c y c h lo ty w s tr e f ie p o la rn e j.

.

6 P o w s ta je z s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h , a z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o n ie b ie s k a fa r b a . 7. Z a sa d o w y k rz e m ia n m a g n e z u , z n a jd u ją c y z a sto ­

so w a n ie w k o sm e ty c e i fa r m a c ji. 8 . U w o d n io n y s ia rc z a n w a p n ia , m a ją c y d u ż e z n a ­ czen ie w b u d o w n ic tw ie . 9. S ó l p o ta s o w a to w a rz y s z ą c a w

p o k ła d o m

d u ż y c h ilo ściach

so li k a m ie n n e j.

10. S ia rc z e k rtę c i.

26

27

1 8.

K T Ó R Y Z C H E M IK Ó W BYŁ.

W ie lu c h e m ik ó w z a jm o w a ło się n ie ty lk o c h e m ią , lecz ró w n ie ż li te r a tu r ą , p u b lic y s ty k ą , czy te ż p o lity k ą . N a p o d sta w ie p o n iższy c h c h a r a k te r y s ty k n a le ż y p o d ać im io n a i n a z w is k a c h e m ik ó w , k tó r y c h o n e d o ty cz ą . O d p o w ied z w ięc, k tó r y c h e m ik był... 1. P o la k ie m , z a ło ż y c ie lem T o w a rz y s tw a S z u b ra w ­ ców ? 2. n a u k o w y m d o ra d c ą B o n a p a rte g o ? 3. sła w n y m fiz y k ie m i c h e m ik ie m w ło sk im , z w y ­ k s z ta łc e n ia p ra w n ik ie m ? 4. p re z y d e n te m P o ls k i? 5. u w ie c z n io n y n a je d n y m z o b ra z ó w J a n a M a te jk i? 6. „ o g n io m is trz e m ” c a ry c y E lż b ie ty ? 7. C zech em , n a jle p s z y m lin g w is tą w śró d c h e m ik ó w ? 8 w je d n e j osobie le k a rz e m , m in e ra lo g ie m , h u tn i­ k ie m i ch e m ik ie m ? 9. d o k to re m c h e m ii w w ie k u 20 la t? 10. P o la k ie m , k ie ro w n ik ie m S e k c ji I n s ty tu t u M e­ d y c y n y D o św ia d c z a ln e j w P e te r s b u rg u ?

.

1 9 . O RÓŻNYCH GAZACH

Z o b s e rw a c ji c o d z ie n n y c h w iem y , że w s z y s tk ie s u b ­ s ta n c je sp o ty k a n e w p rz y ro d z ie lu b o trz y m y w a n e sz tu c z n ie m o ż n a p o d zie lić w e d łu g s ta n u s k u p ie n ia n a c ia ła s ta łe , ciecze i g azy. G azy są w w ię k sz o śc i b e z ­ b a rw n e , a w z w ią z k u z ty m n ie w id o c z n e d la oka. W iele g azó w m a n a to m ia s t c h a ra k te ry s ty c z n y z ap ach , p o k tó ry m m o ż n a je ro z p o z n a ć . G azy z n a jd u ją ró ż n o ­ ro d n e z a sto so w a n ia w p rz e m y śle i w ż y c iu co d zien ­ n y m . J a k i sk ła d i ja k ie z a sto so w a n ie m a ją gazy: 1. św ie tln y ?

.

2 d isso u s? 3. w ie lk o p ie c o w y ? 4. p ły n n y ? 5. ziem n y ?

6 . p io ru n u ją c y ? 7. ro z w e se la ją c y ?

.

8 w odny? 9. g e n e ra to ro w y ?

.

10 m u s z ta rd o w y ?

20 .

21 . O

O W O D Z IE

„W oda je s t n a jw a ż n ie js z a ” — m a w ia li s ta ro ż y tn i G re ­ cy, o c e n ia ją c w ła śc iw ie o lb rz y m i w p ły w w o d y n a ż y ­ cie ro ś lin i zw ie rz ą t. Is to tn ie , b e z w o d y n a jb a r d z ie j u ro d z a jn e g leb y s ta ją się m o n o to n n y m i, p o z b a w io n y ­ m i ro ś lin n o ś c i p u s ty n ia m i. W o d a z n a jd u je ró w n ie ż d u że i w ie lo s tro n n e z a sto so w a n ie w p rz e m y śle . C zy w iesz... 1. k to p ie rw s z y u s ta lił s k ła d c h e m ic z n y w o d y ? 2. ja k ą ro lę s p e łn ia w o d a w o rg a n iz m a c h ż y w y c h ?

P O W IE T R Z U

P o w ie trz e je s t m ie sz a n in ą gazó w o ta c z a ją c ą k u lę ziem sk ą. O b ecn o ści p o w ie trz a z a w d z ię c z a m y b łę k itn ą b a rw ę n ie b a , ła g o d n e w sc h o d y i z a ch o d y sło ń ca, z ja ­ w isk o tęczy, zo rzy i w ie le in n y c h . G d y b y n ie b y ło p o w ie trz a , S ło ń ce w y g lą d a ło b y ja k o śle p ia ją c o ja s n a ta rc z a , a g w ia z d y ja k św ie c ą c e o strz a szp ilek n a g r a ­ n a to w o c z a rn y m tle . P o w ie trz e p rz e n o s i f a le głosow e, d zię k i czem u sły sz y m y d źw ięk d zw o n ó w , szu m p o to ­ ków , ś w is t w ia tr u , śp ie w p ta k ó w i in n e d źw ięk i. O p o w ie trz u i jeg o z n a c z e n iu m o ż n a b y p o w ie d z ie ć jeszcze b a rd z o dużo, to te ż i p o d a n e p y ta n ia n ie w y ­ c z e rp u ją cało ści z a g a d n ie n ia , d o ty c z ą c je d y n ie n ie k tó ­ ry c h jego a sp e k tó w .

3. dlaczeg o w o d a z a m a rz a zaw sze od p o w ie rz c h n i? 4. ja k ie są sp o so b y o c zy sz cz a n ia w o d y ?

5. ja k i

s k ła d

ch e m ic z n y

ma

„w o d a

k ró le w s k a ” ?

.

6 co to je s t „ w o d a c ię ż k a ” ? 7. d laczeg o w o d a so d o w a m a sm a k k w a śn y ?

8 . ja k ie są ty p y w ó d m in e ra ln y c h ? 9. czym je s t sp o w o d o w a n a „ tw a rd o ś ć ” w o d y ?

10 . d lacz eg o zm ię k c z a się w o d ę p rz e z n a c z o n ą do ce­ ló w p rz e m y sło w y c h ?

30

1. J a k ie są sta łe i z m ie n n e s k ła d n ik i a tm o s fe r y z ie m sk iej? 2. C zy p o w ie trz e je s t zw iąz k ie m c h em iczn y m ? 3. J a k i s k ła d n ik p o w ie trz a p o c h ła n ia p ro m ie n ie n a d fio le to w e ? 4. Co to są gazy sz la c h e tn e ? 5. J a k ie w ła śc iw o ś c i i z a sto so w a n ie m a c ie k łe p o ­ w ie trz e ? 6 . K tó ry s k ła d n ik p o w ie trz a b ie rz e czy n n y u d z ia ł w p ro c e sie fo to s y rte z y ? 7. D laczego łu c z y w o p ło n ie ja ś n ie j w czy sty m tl e ­ n ie n iż w p o w ie trz u ? 8 . Co o z n acza te r m in „ u tle n ia n ie ” ? 9. J a k ie s u b s ta n c je p o w s ta ją ze s k ła d n ik ó w p o w ie ­ tr z a p o d czas w y ła d o w a ń a tm o sfe ry c z n y c h ? 10. J a k i s k ła d n ik p o w ie trz a je s t n ie z b ę d n y do ży cia?

31.

22 . C H E M IC Y — L A U R E A C I

NAGRODY NOBLA

N a g ro d a N o b la z o sta ła u fu n d o w a n a p rz e z c h e m ik a szw e d z k ie g o A lfr e d a N o b la. W y n a la z c a d y n a m itu i p ro c h u b e zd y m n e g o w te s ta m e n c ie sp o rz ą d z o n y m w 1896 p rz e z n a c z y ł 10 m ilio n ó w d o la ró w n a n a g ro d y d la ty c h , k tó rz y 'zasłu żą się d la d o b ra lu d z k o śc i w d z ie d z in ie fiz y k i, ch em ii, m e d y c y n y , li te r a tu r y o ra z d z ia ła ln o ś c i p o k o jo w e j. N iż e j p o d a n o w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m n a z w is k a sła w n y c h ch e m ik ó w , k tó ­ rz y u z y sk a li n a g ro d y N o b la . O d p o w ied z, d z ię k i ja k im o sią g n ię c io m n a u k o w y m z o sta li la u r e a ta m i:

23 .

N IE K T Ó R E S U R O W C E R O Ś L IN N E

J u ż w sta ro ż y tn o ś c i sto so w a n o tłu sz c z e zw ierzęce, o le ­ je ro ś lin n e , c u k ie r z m io d u , s u b s ta n c je z ap ach o w e, b a rw n ik i o ra z le k i o trz y m y w a n e z ziół i ro ś lin . Ś w ia t ro ś lin n y d o s ta rc z a d ziś c h e m ii lic z n y c h ce n n y c h s u ­ ro w có w , k tó r e po o d p o w ie d n ie j p rz e ró b c e z n a jd u ją z a sto so w a n ie w w ie lu d z ied z in ac h . Z ja k ic h ro ś lin o trz y m u je się i do czego sto s u je : 1. m a s ty k s?

1. J. H. v a n ’t H o ff? 2. A. J . B a e y e r? 3. E. R u th e rf o rd ?

tf

i -f-

4. W. O stw a ld ? 5. M. S k ło d o w s k a -C u rie ?

6. H . C. U re y ? 7. F . i I. J o lio t-C u rie ?

8. O. H ah n ? 9. L. P a u lig ? 10.

N. S iem io n ó w ?

3 500 z a g a d e k z ch e m ii

33

24 . O

W ĘGLU

G dy M arco P olo, s ły n n y p o d ró ż n ik X I I I w ., p rz y w ió z ł z C h in w iad o m o ść, że ta m te js z a lu d n o ść p a li w p ie ­ cach c z a rn y m i k a m ie n ia m i w y d o b y ty m i z ziem i — n ie d an o m u w ia ry i u zn a n o go za k ró la łg a rz y . „ C z a rn e k a m ie n ie ” — to w ę g ie l k o p a ln y , k tó r y z ro b ił p ó ź n ie j n ie b y w a łą k a rie rę . N ie d o c e n ia n o go w śre d n io w ie c z u , w X IX w . b y ł p rz e d e w sz y stk im p a liw e m , a o b ec n ie s ta ł się je d n y m z n a jw a ż n ie js z y c h su ro w c ó w c h e m i­ cznych. W ży ciu c o d z ie n n y m s p o ty k a m y się z n a z w a ­ m i: w ę g ie l k a m ie n n y , w ę g ie l b r u n a tn y , w ę g ie l a k ty ­ w o w a n y . Z ch em iczn e g o p u n k tu w id z e n ia ż a d n a z ty c h s u b s ta n c ji n ie je s t cz y sty m w ę g le m , ale m ie sz a n in ą ró ż n y c h zw ią z k ó w te g o p ie r w ia s tk a . C zy p o tra fis z p o p ra w n ie o d p o w ied zie ć n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia d o ­ ty c z ą c e w ę g la :

25 .

K T O B Y Ł A U T O R E M D Z IE Ł A ?

Ż a d e n b a d a c z n ie je s t z d o ln y sa m o d z ie ln ie zg łęb ić w sz y stk ic h z a g a d e k p rz y r o d y i m u s i k o rz y s ta ć z o sią g ­ n ięć p o p rz e d n ik ó w . R o zw ó j ch em ii, p o d o b n ie ja k k a ż d e j in n e j n a u k i, n ie b y łb y m o ż liw y b ez k sią ż e k i cz aso p ism u tr w a la ją c y c h d o ro b e k b a d a c z y . N iżej p o d a n o ty tu ły z n a n y c h d z ie ł z d z ie d z in y c h e m ii o ra z w z m ie n io n e j k o le jn o ś c i n a z w isk a c h e m ik ó w , k tó rz y je n a p is a li. Z a d a n ie p o le g a n a o d sz u k a n iu p ra w id ło ­ w e j k o le jn o ś c i 1. T e o ria

j e s te s t w o r ­ g a n ic z n y c h 2. P r o m ie n io tw ó r c z o ś ć 3. D zie je ś w ie c y 4. S c e p ty c z n y c h e m ik

6. B a d a n ia

B. M ic h a ł F a r a d a y C. J e r z y A g ry k o la D. M a ria S k ło d o w s k a C u rie E. J ę d r z e j Ś n ia d e c k i F. J u s tu s L ieb ig

7.

G. H e n ry k M o issan

1. J a k a je s t p ro c e n to w a z a w a rto ś ć w ę g la w p r z y ­

5. De

ro d zie? 2. J a k ie są o d m ia n y k o p a ln e w ęg la ? 3. J a k ie is tn ie ją p o d o b ie ń s tw a i ró ż n ic e m ię d z y d ia m e n te m a g ra fite m ? 4. W ja k i spo sób o trz y m u je się b e n z y n ę z w ę g la n a s k a lę p rz e m y sło w ą ? 5. Co to je s t k o k s? 6. N a czym p o leg a s u c h a d e s ty la c ja w ęg la? 7. D laczego czad je s t tr u ją c y ? 8 . J a k a s u b s ta n c ja je s t p ro d u k te m c ałk o w ite g o s p a le n ia w ęg la? 9. D laczego p rz y p a lo n e m ięso , zboże, c u k ie r, se r i in n e p r o d u k ty są b a r w y c z a rn e j? 10. J a k ie z a sto so w a n ie m a w ę g ie l k o stn y ?

34

8. 9.

10.

3'

A. R o b e rt B oyle

re

m e ta llic a n a d n ie k t ó ­ rym i w a żn y m i za ­ g a d n ie n ia m i te o r ii c ie p ln e j P o d rę c z n ik : Z a r y s te ­ c h n o lo g ii n a jt y L is ty c h e m ic z n e T r a ité d e c h im ie m i ­ n é ra le P o d rę c z n ik i: C h e m ia n ie o r g a n ic zn a i C h e ­ m ia o rg a n ic zn a

H. S ta n is ła w T o łło czk o I. S ta n is ła w P iła t J. P io tr L u d w ik D u lo n g

35

26 .

C ZY Z N A S Z T E S Ł O W A ?

P o c z ą tk i ro z w o ju w ie d z y ch e m ic z n e j s ię g a ją s t a r o ­ ży tn o ści, lecz ja k ż e z m ie n iły się od o w y c h czasów p o g lą d y n a z ja w is k a fiz y c z n e i p rz e m ia n y c h em ic z ­ ne o b se rw o w a n e w p rz y ro d z ie . A ry s to te le s , n a jw ię k ­ szy m y ś lic ie l sta ro ż y tn o ś c i, są d z ił, że w sz y stk o je s t z b u d o w a n e z c z te re c h p o d sta w o w y c h e le m e n tó w : o g n ia, w o d y , p o w ie trz a i ziem i. Ś re d n io w ie c z n i a lc h e ­ m icy n ie w y n a le ź li w p ra w d z ie p a n a c e u m n a w sz y ­ stk ie d o leg liw o ści, a le o p ra c o w a li m e to d y fizy czn eg o ro z d z ia łu s u b s ta n c ji. N ie z w y k le sz y b k i ro z w ó j w ie ­ dzy c h em iczn ej n a s tą p ił w X IX i X X w . O d k ry w a ­ n iu n o w y ch z ja w is k to w a rz y s z y p o w s ta w a n ie n o ­ w y c h p o jęć. C zy w iesz, co to je s t:

27 .

PO D A J N AZW Ę PO TO CZN Ą

S to s u n k o w o n ie d a w n o , bo d o p ie ro w X IX w ., o p ra ­ co w an o sy m b o lik ę i s ło w n ic tw o ch em iczn e. P o p rz e d ­ nio o k re ś la n o p o sp o lite s u b s ta n c je c h e m iczn e n a z ­ w a m i p o to c z n y m i. N a zw y te są i o b e c n ie p o w sz e c h ­ n ie u ż y w a n e , z w łaszcza w m o w ie c o d zie n n ej. C h e ­ m ik p o w in ie n zn ać z a ró w n o n a z w y c h em iczn e, ja k i n az w y p o to c z n e w a ż n ie jsz y c h zw iązk ó w . C zy w iesz, ja k ą n a z w ę p o to c z n ą m a : 1. w ę g la n w a p n ia i m a g n e z u ? 2. a z o ta n p o ta s u ? 3. k w a śn y 4. sia rc z e k

żela za?

2 k a ta liz a to r?

5. s ia rc z a n

m ied z i?

3. a lo tro p ia ?

6 . z e sta lo n y

4. d y fu z ja ?

7. c h lo ra n

5. su b lim a c ja ?

8. c h lo re k rtę c io w y ?

1. p ie r w ia s te k c h em iczn y ?

.

6 . a d so rp c ja ? 7. e le k tro liz a ?

8 . ato m ? 9. izotop?

10 . h y d ro liz a ?

36

w in ia n p o ta su ?

d w u tle n e k p o ta su ?

w ę g la ?

28 .

JA K IE G O

O D K R Y C IA D O K O N A Ł ?

G e n ia ln e o d k ry c ia i w y n a la z k i w d z ie d z in ie c h e m ii b y ły często b a rd z o p ro s te , m im o iż s ta n o w iły z w y k le u k o ro n o w a n ie w ie lo le tn ic h b a d a ń i d o c ie k a ń . C zy w iesz, ja k ie g o o d k ry c ia d o k o n a ł: 1. F r y d e r y k W o h ler?

29 .

W ŚR Ó D

K A M IE N I

O ZDOBNYCH

P ie rśc ie n ie , n a s z y jn ik i czy b ro sz k i, ta k c h ę tn ie n o szo ­ n e p rz e z k o b ie ty , c zęsto z a w ie ra ją s t a r a n n ie o sz lifo ­ w a n e b a rw n e k a m ie n ie o zdobne. W iele m in e ra łó w , w y s tę p u ją c y c h w s ta n ie n a tu r a ln y m w p rz y ro d z ie , z n a jd u je z a sto so w a n ie w sz tu c e ju b ile r s k ie j ze w z g lę d u n a p ię k n ą b a rw ę i p o ły sk . O d p o w ied z, ja k i s k ła d c h e m ic z n y i b a rw ę m a :

2. M ic h a ł E u g e n iu sz C h e v re u l?

1. m a la c h it?

.

2 g ra n a t? 3. a le k s a n d ry t?

38

39

30 .

U Ł Ó Ż C H R O N O L O G IC Z N IE W Y D A R Z E N IA

J u ż w czasach s ta ro ż y tn y c h z n a n o o b ró b k ę m e ta li sz la c h e tn y c h , m e to d y w y ta p ia n ia ż e la z a z ru d , o tr z y ­ m y w a n ia sto p ó w , w y ta p ia n ia szk ła. W o k re s ie ś r e d ­ n io w iecz a o d k ry to w ie le w a ż n y c h z w ią z k ó w c h em ic z ­ nych, ja k k w a s sia rk o w y , k w a s az o to w y i „w o d ę k ró le w s k ą ”, o ra z u d o sk o n a lo n o m e to d y ro z d z ia łu su b s ta n c ji d ro g ą d e s ty la c ji, k ry s ta liz a c ji i w y tr ą c a n ia osadów . W X IX i X X w . n a s tą p ił b u rz liw y ro z w ó j chem ii. P o d a n e n iżej w y d a rz e n ia w d zie d z in ie c h e ­ m ii z teg o o k re s u n a le ż y u ło ży ć w p o rz ą d k u c h ro n o ­ lo gicznym .

31 .

Z Ł O T O C ZY S R E B R O ?

P ro s tą m e to d ą w y k ry w a n ia n ie k tó ry c h p ie rw ia s tk ó w je s t s ta p ia n ie b a d a n e j s u b s ta n c ji z sodą n a w ę g lu d rz e w n y m . D ro b n o s p ro sz k o w a n ą p ró b k ę n a le ż y zm ie­ szać z d w u k ro tn ie w ię k sz ą ilo ścią so d y (w ę g la n u so ­ du), m ie sz a n in ę u m ie śc ić n a w ę g lu d rz e w n y m i p r a ­ żyć w p ło m ie n iu u tle n ia ją c y m , k ie r u ją c p ło m ie ń p a l­ n ik a n a s u b s ta n c ję za p o m o c ą u s tn e j d m u c h a w k i. N a p o d s ta w ie w y g lą d u i w ła śc iw o śc i o trz y m a n e j po s to ­ p ie n iu s u b s ta n c ji m o ż n a w y k ry ć n ie k tó re p ie rw ia s tk i. P o czym p o zn asz, że w b a d a n e j p ró b c e z n a jd u je się: 1. złoto?

1. P o d a n ie

te o r ii n ie c ią g łe j

budow y

m a te rii.

2. O d k ry c ie e le k tro n u .

3. m ied ź?

3. P ie rw s z a sy n te z a b a rw n ik a 4. O p ra c o w a n ie 5. W p ro w a d z e n ie

m e to d y

o rg an iczn eg o .

4. żelazo?

a n a liz y w id m o w e j.

sy m b o li p ie r w ia s tk ó w

5. p la ty n a ?

c h e m icz ­

nych. 6 . O d k ry c ie n e u tro n u . 7. P o w s ta n ie te o r ii d y s o c ja c ji e le k tro lity c z n e j. 8.

S fo rm u ło w a n ie te o r ii b u d o w y n iczn y ch .

9. O p ra c o w a n ie m o d e lu

z w ią z k ó w

o rg a ­

a to m u w o d o ru .

10. O trz y m a n ie p ie r w ia s tk ó w : n e p tu n u i p lu to n u w d ro d z e sz tu c z n y c h p rz e m ia n p ro m ie n io tw ó r­ czych.

40

2 . sre b ro ?

6 . ołów ?

32 .

H O M O N IM Y

Z h o m o n im a m i, czy li w y ra z a m i w ie lo z n a c z n y m i, s p o ­ ty k a m y się b a rd z o często. W iem y , ja k ie zn ac ze n ie m a ją w ję z y k u p o to c z n y m p o d a n e n iż ej w y ra z y . A co one o z n a c z a ją w chem ii? 1. D iakon. 2. K ro k u s. 3. M otyl. 4. L a b ra d o r. 5. U ra n .

.

6 M elch io r. 7. B ufor.

8. H ia c y n t. 9. T y ta n . 10.

P o la n a .

33 .

GROCH Z K A PU STĄ

Z e z ja w is k a m i c h e m ic z n y m i sp o ty k a m y się n ie m a l n a k ażd jT n k ro k u w ż y c iu co d z ie n n y m i w p rz y r o ­ dzie. Z a g a d n ie n ia c h e m ic z n e w y s tę p u ją n ie ty lk o w ch em ii, lecz ta k ż e w w ie lu in n y c h d zied z in ach n a u k i i g o sp o d a rk i, np. w n a u k a c h m ed y c z n y c h , r o l­ n ic tw ie , geologii. P o d a n y z e sta w p y ta ń , d o ty czą cy ch ró żn y c h , p o z o rn ie z u p e łn ie n ie z w ią z a n y c h ze sobą za g a d n ie ń c h e m ic z n y c h , ro b i w ra ż e n ie p rz y s ło w io ­ w ego „ g ro c h u z k a p u s t ą ”. T e n je d n a k , k to c ie r p li­ w ie p rz e s tu d iu je w s z y s tk ie p y ta n ia i s p ró b u je u d z ie ­ lić n a n ie o d p o w ied z i, u św ia d o m i so b ie n a p ew n o le p ie j o lb rz y m ią i w ie lo s tro n n ą ro lę , ja k ą o d g ry w a c h e m ia w p rz y ro d z ie i w ży c iu czło w ieka. 1. W ja k i sp o só b o trz y m u je się p ró ż n ię w la m ­ p a c h e le k try c z n y c h ? 2. N a czym p o le g a w y b u c h p ro c h u ? 3. C zy i k ie d y sp o ż y w a m y sre b ro ? 4. J a k i zw ią ze k c h e m ic zn y w y w o łu je deszcz n a z a w o ła n ie ? 5. J a k się tłu m a c z y p o w s ta w a n ie „ b łę d n y c h o g n i”? 6 . K tó ry z k rz e w ó w ro s n ą c y c h w P o lsc e w y tw a ­ rz a n a jw ię c e j w ita m in y C? 7. J a k a je s t ró ż n ic a m ię d z y m o k ry m a su ch y m o g n iw em g a lw a n ic z n y m ? 8. W ja k im p rz y p a d k u re a k c je ch e m iczn e p rz e b ie ­ g a ją do k o ń c a? 9. D laczego g w ó źd ź ż e la z n y w ło ż o n y do ro z tw o ru sia rc z a n u m ie d z i p o k ry w a się w a rs te w k ą m iedzi? 10. Ja k ie g o k w a s u n ie m o żn a p rz e c h o w y w a ć w n a ­ czy n ia c h sz k la n y c h ?

43

34 . K T Ó R Y

M ETAL...

M e ta le sta n o w ią około 24% s k ła d u s k o ru p y z ie m ­ sk iej. S ą p rz e w a ż n ie c ia ła m i sta ły m i. O d z n a c z a ją się k o w a ln o śc ią , m e ta lic z n y m p o ły s k ie m o ra z d o b ry m p rz e w o d n ic tw e m c ie p ła i e le k try c z n o ś c i. O g ó ln ie m e ­ ta le d zieli się n a żelazo i m e ta le n ie ż e la z n e . O d rę b ­ n ą g ru p ę s ta n o w ią m e ta le s z la c h e tn e , n p . złoto, s r e ­ b ro , p la ty n a , k tó r e w y k a z u ją d u ż ą o d p o rn o ść n a d z ia ła n ie c z y n n ik ó w ch e m icz n y c h . K a ż d a z d z ie sięciu n iżej p o d a n y c h cech je s t c h a ra k te ry s ty c z n a d la je d ­ nego ty lk o m e ta lu i m o ż n a go po n ie j ro zp o zn ać. O d p o w ied z w ięc, k tó r y m e tal...

35 . R Ó Ż N E

...M E T R IE

J e d n ą z n a jw a ż n ie js z y c h g a łę z i c h e m ii je s t a n a liz a c h e m iczn a. J e j z a d a n ie m je s t b a d a n ie jak o ścio w eg o i ilo ścio w eg o s k ła d u s u b s ta n c ji. S łu ż ą do te g o ró ż n e m e to d y , z k tó ry c h w a ż n ie jsz e z e sta w io n o p o n iżej. C zy w ie sz n a czym p o lega...

1. a lk a lim e tr ia ?

1. p o k ry w a się po p e w n y m czasie o zd o b n ą i m iłą d la o k a p a ty n ą ? 2. je s t ciek ły w n o rm a ln e j te m p e ra tu rz e ? 3. m a n a jw y ż sz ą te m p e r a tu r ę to p n ie n ia ? 4. m a b a rw ę czerw o n ą ? 5. n a d a je sz k łu p ię k n y , n ie b ie s k i k o lo r? 6 . je s t n a jle p sz y m p rz e w o d n ik ie m c ie p ła i e le k ­ try czn o ści? 7. je s t d o b ry m ro z p u s z c z a ln ik ie m w o d o ru ? 8 . m a n a jw ię k s z y c ię ż a r w ła śc iw y ? 9. je s t cie k ły w sz e ro k im z a k re s ie te m p e ra tu r? 10 . je s t n a jb a r d z ie j p o trz e b n y w g o sp o d a rc e n a r o ­ d o w ej?

45

36.

P IE R W IA S T K I I IC H O D K R Y W C Y

W s ta ro ż y tn o ś c i w ierzo n o , że w s z e lk a m a te r ia z b u ­ d o w a n a je s t z c z te re c h e le m e n tó w : o g n ia, w o d y , p o ­ w ie trz a i ziem i. P o g lą d te n u tr z y m a ł się w n a u c e p rzez w ie le w iek ó w . D o p ie ro w X IX w . s k r y s ta liz o ­ w a ło się p o ję c ie p ie r w ia s tk a ch em ic z n e g o w e w s p ó ł­ czesn y m z n a c z e n iu teg o sło w a. Z n a m y 92 p ie r w ia s tk i n a tu r a ln e , tj. w y s tę p u ją c e w p rz y ro d z ie . O p ró cz te ­ go w y tw o rz o n o w d ro d z e r e a k c ji ją d ro w y c h p e w n ą liczb ę p ie r w ia s tk ó w sz tu cz n y ch . C zy w iesz, k to b y ł o d k ry w c ą : 1. fra n s u ?

37-

CO T O Z A P R Z Y R Z Ą D Y ?

W p ra c y c h e m ik a n ie o d z o w n e są ró ż n e g o ro d z a ju p rz y rz ą d y i a p a ra ty . N ie k tó re z n ic h słu ż ą do p o ­ m ia ró w w ła śc iw o ś c i fiz y c z n y c h s u b s ta n c ji, in n e do ich ro z d z ie la n ia i a n a liz y , n ie k tó re w re sz c ie s ta n o ­ w ią ź ró d ła e n e rg ii. W m ia r ę ro z w o ju c h e m ii liczb a p rz y rz ą d ó w sto so w a n y c h w la b o r a to r iu m ch e m ic z ­ n y m s ta le w z ra s ta . C zy w iesz, do czego służy...

.

1 k o lo ry m e tr?

2. g alu ? 3. p o lo n u ? 4. sk a n d u ?

46

47

. JA K S IĘ N A Z Y W A T E N Z W IĄ Z E K ?

38.

D O Ś W IA D C Z E N IA Z C H E M II O R G A N IC Z N E J

G dy L ie b ig , sła w n y p ó ź n ie j c h e m ik n ie m ie c k i, w y k o ­ n y w a ł ja k o k ilk u n a s to le tn i c h ło p ie c d o św ia d c z e n ia ch em iczn e n a s try c h u a p te k i, w k tó r e j p ra c o w a ł, n a ­ s tą p ił w w y n ik u zb y t g w a łto w n e g o p rz e b ie g u r e a k c ji w y b u c h , k tó r y u szk o d z ił d a c h ; n ie f o rtu n n y e k s p e r y ­ m e n ta to r m u s ia ł u c ie k a ć k o rz y s ta ją c z o sło n y nocy. N ie m o ż n a zach ęc a ć la ik ó w do ry z y k o w n y c h d o ­ św ia d c z e ń ch em iczn y c h , w y m a g a ją c y c h d o b re g o p r z y ­ g o to w a n ia te o re ty c z n e g o , n ie z a w o d n y c h u rz ą d z e ń i u m ie ję tn o ś c i e k s p e ry m e n to w a n ia . P o d a n e n iż e j d o ­ ś w ia d c z e n ia z z a k re s u c h e m ii o rg a n ic z n e j m o ż n a p rz e p ro w a d z ić za p o m o cą p ro s ty c h u rz ą d z e ń i n ie ­ w ie lu o d cz y n n ik ó w . S p ró b u j o d p o w ie d z ie ć n a p o ­ s ta w io n e p y ta n ia i w y k o n a ć sa m o d z ie ln ie d o ś w ia d ­ czen ia, k tó ry c h opis p o d a n o w o d p o w ie d zia c h .

Z n a m y s e tk i ty s ię c y s u b s ta n c ji z ło żo n y ch , czyli z w ią z k ó w c h e m ic z n y c h , o sk ła d z ie często b a rd z o sk o m p lik o w a n y m . M ięd zy ty m i z w ią z k a m i m o g ą z a ­ chodzić m ilio n y ró ż n y c h r e a k c ji ch e m iczn y ch . S k ła d k a ż d e g o z w ią z k u i p rz e b ie g d o w o ln e j r e a k c ji m o ż n a p rz e d s ta w ić w p ro s ty i p rz e jrz y s ty sp osó b p o słu g u ­ ją c się s y m b o la m i w p ro w a d z o n y m i w X IX w . p rz e z c h e m ik a szw ed z k ie g o B e rz e liu sa , k tó r y d la o zn acze­ n ia a to m ó w p ie r w ia s tk ó w p rz y ją ł p ie rw s z e lite r y ich n a z w ła c iń sk ic h lu b g re c k ic h . J a k a je s t n a z w a ch e ­ m ic z n a i z a sto so w a n ie z w ią z k u o zn aczo n eg o sy m ­ bolem ...

.

1 W ja k i spo só b m o ż n a d o św ia d c z a ln ie s tw ie rd z ić ,

że c u k ie r z b u d o w a n y je s t z w ę g la , w o d o ru i tle n u ? o trz y m a ć fo lię z a c e ty lo c e lu lo z y ? Z a p o m o cą ja k ic h o d c z y n n ik ó w m o ż n a zap a lić a lk o h o l e ty lo w y ? J a k u z y sk a ć sz tu c z n e tw o rz y w o z m o c z n ik a i fo rm a lin y ? W ja k i sposób m o ż n a o trz y m a ć w o d ę k w ia to w ą z k w ia tó w ? Z a po m o cą ja k ie j m e to d y m o ż n a w y o d rę b n ić tłu sz c z np. z z ia re n sło n e c z n ik a ? W ja k i sposó b m o ż n a o trz y m a ć s r e b rn e lu s tro n a w e w n ę trz n e j śc ia n c e n a c z y n ia ? W ja k i sp o só b m o ż n a w y k ry ć sk ro b ię w p r o ­ d u k ta c h ro ś lin n y c h ? J a k o trz y m a ć b a k e lit? J a k p rz e p ro w a d z ić p rz e m ia n ę a lk o h o lu e ty lo ­ w ego w k w a s o c to w y ?

2. J a k 3.

4

.

5.

6. 7.

8. 9. 10.

500 z a g a d e k z ch em ii

48

49

4A

Z A S T O S O W A N IE TW ÓRCZYCH

IZ O T O P Ó W

P R O M IE N IO -

Iz o to p y są o d m ia n a m i te g o sa m e g o p ie r w ia s tk a , ró ż ­ n ią c y m i się m ięd zy so b ą m a s ą a to m o w ą . I s tn ie ją n a ­ tu r a ln e i sz tu c z n e iz o to p y p ro m ie n io tw ó rc z e . N a tu ­ ra ln e iz o to p y p ro m ie n io tw ó rc z e w y s y ła ją s a m o rz u t­ n ie p ro m ie n io w a n ie , p rz e k s z ta łc a ją c się p rz y ty m w in n e p ie r w ia s tk i. S z tu c z n e iz o to p y p ro m ie n io tw ó r­ cze o tr z y m u je się p rz e z b o m b a rd o w a n ie p ie r w ia s t­ k ó w tr w a ły c h p ro to n a m i, n e u tr o n a m i, d e u te r o n a m i lu b c z ą s tk a m i a lfa . N a tu r a ln e i sz tu c z n e iz o to p y p ro ­ m ie n io tw ó rc z e o d d a ją d u ż e u słu g i w w ie lu d zie d z i­ n ac h n a u k i i te c h n ik i. C zy w iesz...

41.

P o c z ą tk i c h e m o te ra p ii s ię g a ją X V I w ., k ie d y to le ­ k a r z i c h e m ik s z w a jc a r s k i P a ra c e lu s z a le c a ł sto so w a ­ n ie le k ó w o trz y m y w a n y c h w ty g la c h i k o lb ach . D o p o c z ą tk u X X w . z n a n o je d n a k z a le d w ie k ilk a le k ó w c h e m ic z n y c h ; d o p ie ro b a d a n ia b a k te r io lo g a i c h e m ik a n ie m ie c k ie g o P. E h rlic h a , k tó r y o trz y m a ł ś ro d e k p rz e c iw k ile , s a lw a r s a n , z a p o c z ą tk o w a ły b a rd z o szy b ­ k i ro z w ó j c h e m o te ra p ii. O b ec n ie p rz e m y sł f a r m a c e u ­ ty c z n y , sta n o w ią c y o d rę b n ą g a łą ź p rz e m y s łu c h e m i­ c zn eg o , p ro d u k u je ty s ią c e le k ó w u m o ż liw ia ją c y c h le ­ c z e n ie w ie lu n ie u le c z a ln y c h d a w n ie j ch o ró b . C z y w ie sz , ja k ie z a sto so w a n ie w le c z n ic tw ie m a...

1 . co to je s t c h e m ia ra d ia c y jn a ? 2 n a czym p o le g a m e to d a u ra n o w a o k re ś la n ia w ie k u Z iem i? 3. w ja k i spo só b m o ż n a u s ta lić w ie k w y k o p a lis k p o c h o d z e n ia o rg a n ic z n e g o ? 4 ja k ie z a sto so w a n ie z n a jd u ją p ie r w ia s tk i p r o ­ m ie n io tw ó rc z e w ju b ile r s tw ie ? 5. ja k m o ż n a zb a d a ć w ilg o tn o ść g le b y n ie n iszcząc je j s tr u k tu r y ? 6 . co to je s t d e fe k to sk o p ia ? 7. ja k ie z a sto so w a n ie z n a jd u ją iz o to p y p ro m ie n io ­ tw ó rc z e w b io lo g ii? 8 . co to je s t „ b o m b a k o b a lto w a ” ? 9. ja k ie je s t z n ac z e n ie iz o to p ó w p ro m ie n io tw ó r­ czych d la b u d o w n ic tw a ? 10. w k tó ry m ro k u i w ja k ie j m ie jsc o w o śc i u r u ­ ch o m io n o p ie rw s z y p o ls k i r e a k to r ją d ro w y ?

.

1. jo d y n a ? 2. P A S ?

.

50

C H E M IA N A U S Ł U G A C H L E C Z N IC T W A

3. s u lfa n ila m id ? 4. d e rm a to l?

5. rim ifo n ? 6. lu m in a l?

.

7 p a b ia lg in a ?

8 . c h lo ro m y c e ty n a ?

.

9 ic h tio l?

10. sa licy l?

4»

51

42 . W Ś R Ó D

B A R W N IK Ó W

43. B a rw n ik a m i n a z y w a m y n a tu r a ln e lu b sy n te ty c z n e zw ią z k i ch em iczn e, w y k a z u ją c e z d o ln o ść trw a łe g o b a rw ie n ia w łó k n a , p a p ie r u , d re w n a itp . N ie w s z y s t­ k ie s u b s ta n c je b a rw n e są b a rw n ik a m i, np. ż ó łta s i a r ­ k a n ie m a zd o ln o ści b a rw ie n ia . K o lo r b a r w n ik a u w a ­ ru n k o w a n y je s t jeg o b u d o w ą ch e m ic z n ą . O b ecn ie o tr z y m u je się sy n te ty c z n ie w ie le c e n n y c h b a rw n ik ó w ro ś lin n y c h o ra z p ro d u k u je się ty s ią c e b a rw n ik ó w n ie w y s tę p u ją c y c h w p rz y ro d z ie , o p ię k n y c h i tr w a ły c h b a rw a c h . C zy w iesz, ja k ą m a b a r w ę i z a sto so w a n ie ...

C H E M IA W K U C H N I

P rz e z w ie le w ie k ó w lu d z ie o d ż y w ia li się i p rz y r z ą ­ d z a li p o k a rm y n ic n ie w ie d z ą c o ich sk ła d z ie a n i 0 p rz e m ia n a c h ch e m ic z n y c h , ja k im u le g a ją . O b ecn ie 1 ta d z ie d z in a ż y c ia o p a r ta je s t n a p o d s ta w a c h n a u k o w y c h . K a ż d a n o w o c z esn a p a n i d o m u p o w in n a u m ieć o d p o w ie d zie ć n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia :

.

1 N a czym p o le g a p ro c e s k w a ś n ie n ia m le k a ? 2. Co to je e t tr a n ?

1. h e m o g lo b in a ?

3. Z czego o tr z y m u je się sz tu c z n y m iód? 2 . p u r p u r a a n ty c z n a ?

.

4 D laczeg o

3. k o sz en ila?

n ie

n a le ż y

d łu g o

m o czyć

i g o to w ać

ja rz y n ?

5. W ja k i sp o só b o tr z y m u je się ja ja „ w a p ie n n e ”? 4. eo zy n a?

6. W ja k im c e lu p a li się su ro w ą k a w ę ?

5. in d y g o ?

7. Z ja k ic h

su ro w c ó w

6 . k a ro te n ?

8 . J a k i je s t

sk ła d

o tr z y m u je się m a r g a iy n ę ?

c u k r u w a n ilio w e g o ?

9. J a k o trz y m u je się k a k a o w p ro s z k u ? 7. a n to c y ja n y ?

52

/ y / D

10.

J a k i sk ła d c h e m ic z n y i w a rto ś ć o d ży w czą m a ją g rz y b y ?

44 . O T R Z Y M Y W A N IE

N IE K T Ó R Y C H

M ETALI

M e tale są b a rd z o ro z p o w sz e c h n io n e w św ie c ie m i­ n e ra łó w i w p rz y ro d z ie o ż y w io n e j. T y lk o n a jb a r d z ie j b ie rn e c h em iczn ie m e ta le , tzw . m e ta le sz la c h e tn e , ja k n p . p la ty n a , zło to i sre b ro , w y s tę p u ją w p rz y ­ ro d zie w s ta n ie w o ln y m . R z a d k o w y s tę p u ją w s ta n ie w o ln y m m ied ź, cy n a i rtę ć . P o z o sta łe m e ta le w y ­ s tę p u ją w s k o ru p ie z ie m sk ie j w y łą c z n ie w p o s ta c i m in e ra łó w sta n o w ią c y c h z w ią z k i m e ta li z tle n e m i in n y m i p ie rw ia s tk a m i. C z y ste m e ta le u z y s k u je się z ru d ró ż n y m i m e to d a m i. W ja k i sp o só b o tr z y m u je się w s ta n ie w o ln y m ... 1. żelazo?

.

2 glin? 3. cy n k ? 4. sód?

5. cy nę? 6. złoto? 7. rtę ć ?

8. ołów ?

4 5 . O D P O W IE D Z : T A K C Z Y N IE

W X IX w. d w a j c h e m ic y n iem ie c cy , L ie b ig i W o h ler, o trz y m a li n ie z a le ż n ie od sie b ie s u b s ta n c je o ró ż ­ n y ch w ła śc iw o śc ia c h , lecz o id e n ty c z n y m sk ła d z ie ch e m icz n y m w y ra ż o n y m w z o re m A gC N O . J e d e n u czo n y z a rz u c a ł d ru g ie m u n ie d o k ła d n o ść o zn aczen ia sk ła d u . S p ó r ro z s trz y g n ą ł w ie lk i c h e m ik B e rz e liu s s tw ie rd z a ją c , że s k ła d o zn a c z o n y b y ł w o b u p rz y ­ p a d k a c h p ra w id ło w o , a p rz y c z y n ą ró ż n ic y w e w ła ­ ściw o śc iac h b y ła ró ż n a b u d o w a c h em iczn a. N ie z a w ­ sze je d n a k m o g ą b y ć słu sz n e d w ie ra c je . N a k aż d e z n iż e j p o d a n y c h p y ta ń p o s ta ra j się o d p o w ied zie ć je d n o z n a c z n ie i n a p o d s ta w ie lic z b y tr a f n y c h o d p o ­ w ie d z i w y s ta w so b ie ocenę. 1. C zy is tn ie je p o d o b ie ń s tw o m ię d z y s p a la n ie m w p iecu i w ży w y m o rg a n iz m ie ? 2. C zy s a c h a r y n a m a w ła śc iw o śc i odżyw cze? 3. C zy m o ż n a zo b aczy ć p a rę w o d n ą ? 4. C zy w X w . z n a n o w E u ro p ie sp o só b w y ro b u p a p ie ru ? 5. C zy k o fe in a w p ły w a d o d a tn io n a o rg a n iz m w p rz y p a d k u z m ę c ze n ia fizy czn ego? 6 C zy w X I w . z n a n o w E u ro p ie p ro c h s tr z e l­ n iczy ? 7. C zy m ie sz a n in a d w ó ch tru c iz n je s t zaw sze tr u ją c a ? 8. C zy z im n a w o d a ro z p u sz c z a w ię c e j tle n u niż c iep ła? 9. C zy d w u s ia rc z e k w ę g la m a o d ra ż a ją c y zap ach ? 10. C zy ro z tw ó r c u k ru p rz e w o d z i p r ą d e le k ­ try c z n y ?

.

55

46 . C O

W IE S Z O R O P IE N A F T O W E J?

R opę n a fto w ą zn a n o od d a w n a , lecz n ie u m ia n o je j n a le ż y c ie w y k o rz y sta ć ja k o su ro w c a . P rz e z d łu g ie la ta s p rz e d a w a n o ro p ę w a p te k a c h ja k o tzw . o lej in d ia ń s k i p rz e c iw ró ż n y m sc h o rz e n io m . M o m en te m p rz e ło m o w y m b y ło p rz e p ro w a d z e n ie d e s ty la c ji f r a k ­ c y jn e j ro p y n a fto w e j i z a sto so w a n ie n a fty do celó w o św ie tle n io w y c h . O b ecn ie ro p a n a fto w a m a ró ż n o ­ ro d n e z a sto so w a n ia . C zy p o tra fis z o d p o w ied zie ć... 1. ja k i s k ła d ch e m ic z n y m a ro p a n a fto w a ? 2 . ja k ie is tn ie ją h ip o te z y je j p o w sta n ia ? 3. w

47 . T W O R Z Y W A

SZTU CZN E

P rz e m y sł c h e m icz n y n ie ty lk o p rz e tw a r z a su ro w c e d o sta rc z a n e p rz e z p rz y ro d ę , lecz ró w n ie ż w y tw a rz a sztu c z n ie w ie le c e n n y c h s u b s ta n c ji n ie w y s tę p u ją ­ cych w p rz y ro d z ie . T w o rz y w a sz tu c z n e, sta n o w ią c e z w ią z k i w ie lk o c z ą ste c z k o w e , o trz y m u je się w p rz e ­ m y śle p rz e z p o lim e ry z a c ję lu b p o lik o n d e n s a c ję zw ią zk ó w c h e m icz n y c h o p ro s ty c h c z ą steczk ach . Z e w z g lęd u n a z a c h o w a n ie się w p o d w y ższo n ej te m ­ p e ra tu rz e tw o rz y w a sz tu cz n e d z ie li się n a te r m o ­ p la s ty c z n e i te r m o u tw a r d z a ln e . T w o rz y w a sz tu c z n e z n a jd u ją sz e ro k ie z a sto so w a n ie : z a s tę p u ją one m e ­ ta l, d re w n o , szkło, ró g i w łó k n a n a tu r a ln e . C zy w iesz, w ja k i sp o só b o tr z y m u je się:

ja k i spo sób w y d o b y w a się ro p ę n a fto w ą ?

4. n a

czym p o le g a fiz y c z n a p rz e r ó b k a ro p y n a f ­ to w e j?

5. w ja k im ce lu d o d a je się do b e n z y n y c z te ro e ty lo o ło w iu ?

1. b a k e lit?

6 . k to p ie rw s z y ro z d z ie lił ro p ę n a fto w ą n a s k ła d ­ n ik i p rz e z d e sty la c ję ?

2 celu lo id ?

7. co to

je s t b e n z y n a

8. ja k ie

z a sto so w a n ie

„ k ra k o w a ” ? z n a jd u je

a s f a lt?

9. co to je s t p e tro c h e m ia ?

10. gd zie n a św ie c ie z n a jd u ją się n a jw ię k s z e złoża r o p y n a fto w e j?

.

3. eb o n it? 4. g a la lit? 5. sz tu c z n y

je d w a b ?

6 . ig e lit? 7. la n ita l? 8 . n y lo n ? 9. sty lo n ?

10 . p le k sig la s?

56

57

48 .

C H E M IA A Ż Y C IE

P ro c e s y c h em iczn e p rz e b ie g a ją n ie u s ta n n ie n ie ty lk o w o ta c z a ją c y m n a s św ie c ie , ale i w n a s sa m y ch , w o rg a n iz m ie lu d z k im . Je sz c z e n a p o c z ą tk u X IX w. sądzono, że s u b s ta n c ji w y s tę p u ją c y c h w o rg a n iz m ie ży w y m n ie m o ż n a w y tw o rz y ć w la b o ra to riu m . S y n ­ te z a m o c z n ik a , d o k o n a n a w 1828 p rz ez F. W o h le ra , o b a liła te n p o g ląd . D ziś c h e m ic y p o tr a fią o trz y m a ć sy n te ty c z n ie w ie le s u b s ta n c ji w c h o d zą c y c h w sk ła d m a te r ii ży w ej. N ie u d a ło się d o ty c h cz a s u s ta lić d o ­ k ła d n e j s t r u k tu r y i d o k o n a ć sy n te z y b ia łe k — n a jw a ż n ie jsz e g o s k ła d n ik a m a te r ii ż y w e j; w y siłk i b io c h e m ik ó w p rz y n io sły je d n a k i w te j d zie d z in ie d o n io słe o d k ry c ia . Z n a jo m o ść c h e m ii ży w eg o o rg a ­ n iz m u je s t n ie o d z o w n a d la b io lo g a i le k a rz a , je d n a k n a w e t la ik p o w in ie n z n a le źć o d p o w ie d ź n a n a s tę ­ p u ją c e p y ta n ia :

49 .

N A J...

C h o d z i tu o d z iesię ć s u b s ta n c ji, z k tó ry c h k a ż d a je s t p o d p e w n y m w z g lę d e m n a j... W y m ień w ięc:

.

1 n a jlż e js z y

2 . n a jc ię ż sz y p ie r w ia s te k g az o w y 3. n a jp o s p o lits z y 4. n a jb a r d z ie j

58

g az

s z la c h e tn y

a k ty w n y

c h e m ic z n ie

p ie rw ia s te k

n ie m e ta lic z n y 5. n a jp o s p o lits z y

<6. n a jlż e js z y

p ie r w ia s te k

p ie r w ia s te k

7. n a jp o s p o lits z y 8 . p ie r w ia s te k

1. J a k ie p ie r w ia s tk i c h e m ic z n e w c h o d z ą w sk ła d o rg a n iz m u żyw eg o ? 2. Z ja k ic h z a sa d n ic z y c h ty p ó w z w ią z k ó w c h e ­ m ic z n y c h z b u d o w a n y je s t ży w y o rg a n iz m ? 3. J a k ą ro lę w o rg a n iz m ie o d g ry w a ją en z y m y ? 4. Co to je s t m e ta b o liz m ? 5. J a k ic h s k ła d n ik ó w p o w in ie n o rg a n iz m o w i d o ­ s ta rc z a ć p o k a rm ? 6 . Co to są w ita m in y ? 7. J a k ie z n aczen ie m a d la o rg a n iz m u w ita m in a D? 8. C zym ró ż n ią się a n ty b io ty k i od in n y c h le k ó w ? 9. C zy w o rg a n iz m ie lu d z k im w y s tę p u je k w a s so ln y? 10. D laczego w n ie k tó ry c h o k o lic a c h d o d a je się do so li k u c h e n n e j p e w n ą ilość jo d k u p o ta su ?

g az z b u d o w a n y z w ę g la i w o d o ru

w

p rz y ro d z ie

ch em ic zn y

p ie r w ia s te k

o n a jn iż s z e j

s ta ły te m p e r a tu r z e

to p n ie ­

n ia 9. n a jb a r d z ie j

ro z p o w sz e c h n io n y p ie r w ia s te k m ie n io tw ó rc z y

p ro ­

10 . n a jm o c n ie js z ą z a sa d ę

59

50.

JA K

W YKRYĆ TE SOLE?

Z n a m y ro z m a ite sole: c h lo rk i, sia rc z a n y , w ę g la n y , s ia rc z k i i w ie le in n y c h . O d ró ż n ie n ie d w ó ch ró ż n y c h soli n a p o d sta w ie ic h w y g lą d u z e w n ę trz n e g o n ie zaw sze je s t ła tw e , p o n ie w a ż często są o n e b a rd z o p o d o b n e do sieb ie. W szelk ie ró ż n ic e w w y g lą d z ie soli z n ik a ją n a ogół, g d y są o n e ro z p u sz c z o n e w w o ­ dzie; w ięk szo ść z n ic h tw o rz y b e z b a rw n e , p rz e z ro ­ czy ste ro z tw o ry . I s tn ie ją je d n a k re a k c je c h a r a k te ­ ry s ty c z n e d la ró ż n y c h g r u p soli, p o z w a la ją c e w y ­ k ry ć je w p ro s ty i sz y b k i sp o só b . C zy w iesz, ja k w y k ry ć w ro z tw o rz e w o d n y m :

.

1 c h lo rk i? 2. sia rc z a n y ? 3. w ę g la n y ? 4. sia rc z k i? 5. o c ta n y ? 6 . tio sia rc z a n y ? 7. a z o ta n y ? 8 . c h ro m ia n y i 9. szczaw ian y ? 10 . sia rc z y n y ?

CHLQKE«

d w u c h ro m ia n y ? \\/ŁCr i-A V

ODPOWIEDZI

1 . C H E M IA

WOKÓŁ

NAS

1. G lin , z w a n y p o to c z n ie a lu m in iu m , w y k a z u je w p ra w d z ie zn a c z n ą o d p o rn o ść n a w p ły w y a tm o s fe ­ ry c z n e (p o k ry w a się b o w ie m n ie w id o c z n ą , o c h ro n n ą p o w ło k ą tle n k u ), je s t je d n a k m a ło o d p o rn y n a d z ia ła n ie k w asó w . N a w e t b a rd z o sła b y k w a s m le ­ kow y, z a w a rty w k is z o n e j k a p u śc ie , ro z p u sz c z a w n ie z n a c z n y m s to p n iu g lin , co w p ły w a u je m n ie n a sm a k k a p u ś n ia k u . 2. Z a m a rz a n ie szy b u w a ru n k o w a n e je s t o b e c n o ­ ścią p a r y w o d n e j w s ty k a ją c y m się z sz y b a m i p o ­ w ie trz u . S tę ż o n y k w a s sia rk o w y , ja k o s u b s ta n c ja siln ie h ig r o s k o p ijn a , w ią ż e p a r ę w o d n ą z p o w ie trz a , u n ie m o ż liw ia ją c w te n sp o só b z a m a rz a n ie szyb. 3. S re b ro n a le ż y do m e ta li s z la c h e tn y c h , tj. o d ­ p o rn y c h ch em iczn ie. Z s ia r k ą je d n a k r e a g u je ła tw o , n a w e t w te m p e ra tu rz e p o k o jo w e j, tw o rz ą c c z a rn y s ia rc z e k s r e b ra A g 2S. R e a k c ji te j u le g a s re b ro n a w e t pod w p ły w e m s u b s ta n c ji z a w ie ra ją c y c h s ia rk ę , dok tó ry c h n a le ż y ż ó łtk o ja ja .

7. B la c h ę ż e la z n ą n a p u sz k i p o w le k a się cyną,, p o n ie w a ż żelazo, ja k o m e ta l m a ło o d p o rn y c h em icz­ n ie, ła tw o u le g a ło b y k o ro z ji (rd z e w ie n iu ) p o d w p ły ­ w e m p o w ie trz a i w ilg o c i; c y n a n a to m ia s t je s t o d ­ p o rn a chem iczn ie.

8 . B e n z y n a je s t ró w n ie d o b ry m ro z p u s z c z a ln ik ie m tłu sz c z ó w ja k tró jc h lo ro e ty le n , p o to c z n ie z w a n y tr i. T ró jc h lo ro e ty le n je s t je d n a k cieczą n ie p a ln ą , p o d ­ czas g d y b e n z y n a je s t ła tw o p a ln a ; n a w e t w p rz y ­ p a d k u g d y n a c z y n ie z b e n z y n ą z n a jd u je się w p e w ­ n e j o d le g ło ści od p ło m ie n ia , m o że n a s tą p ić z a p a le n ie się je j p a r. Z e w z g lę d ó w b e z p ie c z e ń stw a le p ie j w ięc do u s u w a n ia p la m u ż y w a ć tri. 9. I s tn ie ją d w ie o d m ia n y a lo tro p o w e cy n y : cyna b ia ła i c y n a sz a ra . Z w y k le m a m y do c z y n ie n ia z cy ­ n ą b ia łą , k tó r a p rz y p o m in a sw y m i w ła śc iw o ś c ia m i in n e m e ta le . W n is k ic h te m p e r a tu r a c h c y n a b ia ła p rz e c h o d z i p o w o li w d ru g ą o d m ia n ę , r o z p a d a ją c się n a sz a ry p ro szek . T o n is z c z en ie c y n y n o si n a z w ę tr ą d u cynow ego. 10. K a ż d a w o d a to a le to w a je s t ro z tw o re m s u b ­ s ta n c ji z a p a c h o w e j w s p iry tu s ie , czyli a lk o h o lu ; a l­ k o h o l zaś, ja k w ie m y , m a w ła śc iw o śc i d e z y n fe k c y jn e .

4. W ślin ie z a w a rte są e n z y m y : p tia lin a i m a l ta ­ za, p o w o d u ją c e ro z k ła d z a w a rte j w c h le b ie lu b b u ł­ ce s k r o b i n a g lik o z ę — c u k ie r o s m a k u sło d k im .. 5. Z a ró w n o w p rzy p ad k u p o g ry z ie n ia p rz e z m ró w k i, ja k i o p a rz e n ia p o k rz y w a m i p o d ra ż n ie n ie sk ó ry sp o w o d o w a n e je s t d z ia ła n ie m k w a s u m r ó w k o ­ w ego z a w a rte g o w m ró w k a c h i p o k rz y w a c h . R o z­ tw ó r w o d n y a m o n ia k u je s t sła b ą z a sa d ą , z w a n ą w o d o ro tle n k ie m a m o n o w y m N H 4O H, k tó r a z o b o ję ­ tn ia k w a s m ró w k o w y , z a p o b ie g a ją c je g o d a ls z e m u d z ia ła n iu .

.

6 R o zp u szczaln o ść g a zó w w ciec zach ro ś n ie ze w z ro ste m c iśn ien ia. W o d a so d o w a je s t to z w y k ła w o ­ da n a sy c o n a pod c iś n ie n ie m d w u tle n k ie m w ę g la , k tó r y w a r u n k u je je j w ła śc iw o ś c i o rz e ź w ia ją c e . P o w la n iu w o d y so d o w e j do s z k la n k i c iśn ie n ie , pod" k tó r y m z n a jd o w a ła się w o d a , z m n ie jsz a się g w a ł­ to w n ie , w s k u te k czego d w u tle n e k w ę g la w y d o b y w asię z n ie j w p o sta c i p ę c h e rz y k ó w . P o d łu ższ e j c h w ili w ięk szo ść z a w a rte g o w w o d z ie d w u tle n k u u la tn ia się i w o d a so d o w a p rz e s ta je ró ż n ić się od z w y k łe j w o d y w o d o ciąg o w ej.

62

2.

K IE D Y

P IE R W S Z Y

RAZ...

1. Ś ro d k i ch e m ic z n e w p ro w a d z ił do le c z n ic tw a ja k o p ie rw sz y P a ra c e ls u s (1493— 1541), le k a r z i c h e ­ m ik sz w a jc a rsk i. U w a ż a ł on o rg a n iz m lu d z k i za z b ió r e le m e n tó w c h em ic z n y c h ; n ie d o b ó r lu b n a d m ia r p o sz­ czeg ó ln y ch e le m e n tó w w y w o łu je c h o ro b y i w y m a g a in te rw e n c ji z e w n ę trz n e j. P a ra c e ls u s sto so w a ł w sw ej p ra k ty c e le k a r s k ie j z w ią z k i m ie d zi, rtę c i, a n ty m o n u i a rs e n u . Do p o lsk ic h z w o le n n ik ó w i n a śla d o w c ó w P a ra c e ls u s a n a le ż e li: A n to n i S c h n e b e rg e r, a u to r licz­ n y c h p ra c o p rz y rz ą d z a n iu lek ó w , Jó z e f S tr u ś , le k a rz n a d w o rn y Z y g m u n ta A u g u sta , J ę d r z e j G ru tin u s„ p ro fe so r A k a d e m ii K ra k o w s k ie j, i w ie lu in n y c h . 2. C h lo r r e a g u je z w o d ą z w y d z ie le n ie m tle n u ato m o w eg o , w y k a z u ją c e g o siln e w ła śc iw o ś c i b a k te -

6a

rio b ó jcze. P ie rw s z y r a z u ż y to c h lo ru do w y ja ła w ia ­ n ia w o d y w 1910 p o d c za s e p id e m ii w R e a d in g i od teg o cz a su u ży w a się go p o w sz e c h n ie do te g o celu. W la ta c h p ie rw s z e j w o jn y św ia to w e j ch lo ro w a n o z a p a sy w o d y d la w o jsk a . C h lo ru u ż y w a się ró w n ie ż do w y ja ła w ia n ia ściek ó w . 3. P ie rw s z e z a p a łk i c h e m ic z n e o trz y m a ł w 1805 C h a n c e l w P a ry ż u . B y ły to p a łe c z k i p o k ry te n a je d ­ n y m k o ń c u m ie sz a n in ą s ia rk i, c u k ru i c h lo ra n u p o ­ taso w eg o . W ce lu z a p a le n ia z a n u rz a n o je w b u te lc e z a z b e ste m n a w ilż o n y m k w a se m s ia rk o w y m . P ie r ­ w sze p u d e łk o z a p a łe k do p o c ie r a n ia w y k o n a ł c h e m ik a n g ie lsk i J o h n W a lk e r w 1827. K o ń ce ty c h z a p a łe k b y ły p o w leczo n e m ie sz a n ią a n ty m o n u , c h lo ra n u p o ­ taso w e g o i g um y.

.

4 W 1807 fiz y k i c h e m ik a n g ie ls k i H. B. D av y (1778— 1829) o trz y m a ł d ro g ą e le k tro liz y sód i p o ta s, a nieco p ó ź n ie j w a p ń , b a r, s tr o n t i m ag n ez .

5. J u ż s ta ro ż y tn i le k a rz e rz y m sc y z a le c a li sw y m p a c je n to m sp o ż y w a n ie „soli in d y js k ie j” , czy li c u k ru . Do k o ń c a X V III w . c u k ie r o trz y m y w a n o w y łą c z n ie z tr z c in y c u k ro w e j. W 1747 z n a n y w ó w cz a s n ie ­ m ie c k i ch em ik , z z a w o d u a p te k a rz , Z y g m u n t M a rg g ra f p rz e d s ta w ił B e rliń s k ie j A k a d e m ii N a u k m e m o ­ ria ł, w k tó ry m d ow o d ził, że z b u ra k ó w c u k ro w y c h m o żn a o trz y m y w a ć „ p ra w d z iw y c u k ie r”. P o m y s ł M a rg g ra fa p rzez k ilk a d z ie s ią t la t p rz e le ż a ł w a r c h i­ w um a k a d e m ii; w re sz c ie z a in te re s o w a ł się n im uczeń M a rg g ra fa , K a ro l A c h a rd . A c h a rd z aczął w y ­ tw a rz a ć c u k ie r z b u ra k ó w n a s k a lę p rz e m y sło w ą . F a b ry k a A c h a rd a p ro d u k o w a ła w 1802 około 7 to n c u k ru d zien n ie. 6 . N ad o trz y m a n ie m s y n te ty c z n y c h d ia m e n tó w p ra c o w a ł pod k o n ie c X IX w . c h e m ik f r a n c u s k i H e n ­ ry k M oissan. R o zp u szczał o n w ę g ie l w żelazie, a n a ­ s tę p n ie ro z to p io n e żelazo g w a łto w n ie ch ło d ził, o tr z y ­ m u ją c k ry s z ta łk i w ę g la p rz y p o m in a ją c e w ła śc iw o ­ śc ia m i d ia m e n t. P o ra z p ie rw s z y sy n te ty c z n e d ia ­ m e n ty o trz y m a ł zesp ó ł u czo n y ch a m e ry k a ń s k ic h z G e n e ra l E le c tric C o m p a n y w 1955. Do sy n te z y d ia m e n tó w k o n iecz n e je s t c iś n ie n ie 40 000— 100 000 a tm i te m p e r a tu r a 2 000— 2 500 cC. U z y sk u je się k r y s z ta ł­ k i o d łu g o śc i od 100 m ik ro n ó w do 1 m m . D ia m e n ty s y n te ty c z n e z n a jd u ją sz e ro k ie z a sto so w a n ie w p rz e ­ m y śle. Ic h cen a je s t n ie w ie le n iż sz a od c e n y d ia ­ m e n tó w n a tu r a ln y c h .

64

7. P ie rw s z ą sz tu c z n ą p rz e m ia n ę je d n e g o p ie r ­ w ia s tk a w in n y p rz e p ro w a d z ił fiz y k a n g ie ls k i E rn e s t R u th e rf o rd w 1919. R u th e r f o r d p rz e p u s z c z a ł c z ą stk i a lfa , s ta n o w ią c e ją d r a a to m ó w h e lu , p rz e z tle n , a ta k ż e p rz e z p o w ie trz e . W ty m o s ta tn im p rz y p a d k u p o w s ta w a ły ją d r a a to m ó w w o d o ru w w y n ik u ro z ­ b icia ją d e r a to m u a z o tu p rz e z c z ą stk i a lfa . R e a k c ję tę m o ż n a p rz e d s ta w ić ró w n a n ie m :

*7 N + 2 H e - j H + w k tó ry m g ó rn e lic z b y p o d a ją m a s ę a to m o w ą , d o ln e zaś ła d u n e k ją d r a a to m o w eg o . W te j p rz e m ia n ie ją d r o w e j c z ą stk a a lf a w y b ija z ją d r a a to m u a z o tu p ro to n (ją d ro a to m u w o d o ru ), a sa m a z a jm u je jego m ie jsc e . D o 1928 p rz e p ro w a d z o n o tą m e to d ą p rz e ­ m ia n y ją d ro w e 13 p ie rw ia stk ó w . 8. N ie g d y ś do p rz e k a z y w a n ia w ia d o m o śc i słu ż y ły u ró ż n y c h lu d ó w : k a m ie ń , p ły tk i g lin ia n e , w o sk , d re w n o , liśc ie p a lm , k o ra b rz o zo w a o ra z w ę z e łk i n a s z n u rk a c h . Z a w ła śc iw y c h p o p rz e d n ik ó w p a p ie r u n a le ż y je d n a k u z n a ć p a p ir u s i p e rg a m in . W y n a la z c ą p a p ie r u b y ł c h iń s k i m in is te r ro ln ic tw a T s a i-L u n , ży ­ ją c y w I w . n.e. J a k o su ro w c a u ż y w a n o w C h in a c h w łó k ie n d rz e w m o rw o w y c h o ra z ln u i k o nopi. W 751 A ra b o w ie z d o b y li p o d stę p e m od C h iń c z y k ó w p rz e p is n a w y ró b p a p ie ru . Do E u ro p y d o ta r ł p a p ie r sz la k ie m p o d b o jó w a ra b s k ic h w p o ło w ie X II w . W y ­ n a la z e k d r u k u p rz y c z y n ił się do p e łn e g o ro z k w itu p ro d u k c ji p a p ie ru . 9. C h e m ik n ie m ie c k i J u s tu s L ieb ig (1803— 1873) s tw ie rd z ił ja k o p ie rw sz y , że do n o rm a ln e g o ro z w o ju ro ś lin y p o tr z e b u ją a zo tu , fo s fo ru , p o ta s u i in n y c h p ie rw ia s tk ó w ; z a in ic jo w a ło to sto so w a n ie n aw o zó w sz tu cz n y ch . Po k ilk u la ta c h u sta lo n o d o św ia d c z a ln ie , że tą d ro g ą m o ż n a k ilk a k ro tn ie zw ięk szy ć p lo n y z u p ra w ia n e j p o w ie rz c h n i. Do n a jc z ę śc ie j sto so w a ­ n y ch n a w o z ó w sz tu c z n y c h n a le ż ą n a w o z y a zo to w e: s a le trz a k , k tó re g o g łó w n y m s k ła d n ik ie m je s t a z o ta n a m o n u N H 4 N O 3 , i a z o tn ia k , czy li c y ja n a m id w a p n ia C aC N 2, o ra z s u p e r fo s fa t — n a w ó z fo s fo ro w y o tr z y ­ m y w a n y p rz e z d z ia ła n ie k w a s u sia rk o w e g o n a fo ­ s f o ry ty lu b a p a ty ty . 10. W o d ó r o trz y m a ł ja k o p ie rw s z y fiz y k i ch em ik a n g ie lsk i R o b e rt B o y le (1627— 1691) w 1661 p o dczas ro z p u s z c z a n ia ż e la z a w k w a s a c h m in e ra ln y c h . B oyle n a z w a ł w o d ó r „ p a ln y m p o w ie trz e m ” n ie w ied ząc, że m a do cz y n ie n ia z p ie r w ia s tk ie m ch e m iczn y m .

5 500 z a g a d e k z ch e m ii

65

3.

J A K I T O Z W IĄ Z E K C H E M IC Z N Y ?

t . O cet je s t w o d n y m

ro z tw o re m k w a s u o cto w eg o je d n e g o z n a jp o s p o lits z y c h k w a só w o rg a ­ n iczn y c h . K a ż d y k w a s o rg a n ic z n y z a w ie ra w czą­ steczce je d n ą lu b w ię c e j g ru p k a rb o k s y lo w y c h — C O O H . K w a sy o rg a n ic z n e m a ją s m a k k w a śn y , p rz e ­ w o d zą p rą d e le k try c z n y , a w o d ó r g ru p y k a rb o k s y ­ lo w ej m o że b y ć w n ic h z a s tą p io n y p rz e z m e ta l. Do p o sp o lity c h k w a só w o rg a n ic z n y c h n a le ż ą : m ró w k o ­ w y, m le k o w y , w in o w y , c y try n o w y , szczaw io w y , b e n ­ zoesow y. C H 3C O O H ,

2. G łó w n y m s k ła d n ik ie m s e ra je s t b ia łk o z w a n e k a z e in ą . B ia łk a n a le ż ą do n a jb a r d z ie j zło żon y c h zw ią z k ó w o rg a n ic z n y c h . Z a w ie ra ją o n e: w ę g iel, w o ­ d ó r, tle n , azot, s ia rk ę o ra z n ie w ie lk ie ilo ści in n y c h p ie rw ia s tk ó w . W o rg a n iz m ie ży w y m b ia łk a w y s tę ­ p u ją m ię d z y in n y m i w e k rw i, m ię śn ia c h , w ło sa c h , s ie rśc i i p a z n o k c ia c h . B ia łk o , k tó re g o cz ą ste c z k i są n ie z w y k le d u że (m a sa c z ą ste c z k o w a d o c h o d zi do d z ie s ią tk ó w m ilio n ó w ), z b u d o w a n e je s t ze z w ią z k ó w o m n ie js z y c h c z ą ste cz k ac h , z w a n y c h a m in o k w a s a m i. W p ro c e sie tr a w ie n ia b ia łk o z a w a rte w p o k a rm ie ro z k ła d a się n a a m in o k w a s y i w ta k ie j p o sta c i je s t ro z p ro w a d z a n e p rz e z k re w p o o rg a n izm ie . 3. P o p ra w n a

n a z w a c h e m ic z n a s u b s ta n c ji, k tó r ą n a z y w a m y p o to c z n ie c u k re m , to c u k ie r trz c in o w y lu b sa c h a ro z a . N a le ż y o n a do b a rd z o lic z n e j ro d z in y zw ią z k ó w o rg a n ic z n y c h z w a n y c h c u k ra m i lu b w ę g lo ­ w o d a n a m i, z b u d o w a n y c h z w ę g la, w o d o ru i tle n u . S a c h a ro z a , o w z o rz e c h e m ic z n y m C 1 2 H 22 O 1 1 , je s t c u ­ k re m zło żo n y m ; o g rz e w a n a z ro z tw o re m k w a s u ro z ­ p a d a się n a d w a c u k ry p ro s te : g lik o zę (c u k ie r g ro ­ now y) i f r u k to z ę (c u k ie r ow ocow y), z g o d n ie z r e a k c ją : C i2 H 2 2 0 ii + H 2 0 = C 6 H i2 0 6 + C cH ^ C ^

G lik o za i f r u k to z a m a ją id e n ty c z n y s k ła d c h em ic z n y C 6H 1 2 O 6 , ró ż n ią się je d n a k b u d o w ą cząstec z k i. N a p o d a n e j r e a k c ji o p a rte je s t o trz y m y w a n ie tzw . s z tu ­ cznego m io d u z c u k ru b u ra c z a n e g o . 4. M ą k a k a r to f la n a , z w a n a s k ro b ią lu b k ro c h m a ­

lem , n a le ż y do w ę g lo w o d a n ó w . C z ą ste c z k a s k ro b i m a w z ó r (C6HioOó)n. S k ro b ia w y s tę p u je w d u ż y c h ilo ściach w z ie m n ia k a c h , z ia r n a c h zbóż, fa so li, g ro ­

66

c h u itp . P o d w p ły w e m en z y m ó w z n a jd u ją c y c h się w ś lin ie s k r o b ia z a w a r ta w p o k a rm ie ro z p a d a się n a c u k ry p ro s te (glik o zę). R o zp ad , czyli h y d ro liz a s k r o b i m o że ró w n ie ż zach o d zić p o za o rg a n iz m e m ż y w y m p o d w p ły w e m k w a s u so ln eg o lu b s ia rk o w e ­ go. O trz y m a n a tą m e to d ą g lik o za u ż y w a n a je s t do w y ro b u c u k ie rk ó w . P ó łp r o d u k ty h y d ro liz y sk ro b i, tzw . d e k s try n y , z n a jd u ją z a sto so w a n ie ja k o k le je ro ś lin n e . 5. S m a le c , sło n in a , tr a n , o le je n a le ż ą do t ł u ­ szczów . Z ch e m icz n eg o p u n k tu w id z e n ia tłu sz c z e są e s tr a m i g lic e ry n y i k w a só w tłu szc z o w y ch . W r o ś li­ n a c h tłu sz c z e są z m a g a z y n o w a n e w k ie łk a c h i n a ­ sio n a c h , u z w ie rz ą t zaś z n a jd u ją się p o d sk ó rą , w tk a n c e tłu sz c z o w e j. T łu szc z e p o c h o d z e n ia z w ie ­ rz ę c e g o są s ta łe (z w y ją tk ie m tr a n u ), tłu sz c z e ro ś lin n e są c iek łe (z w y ją tk ie m o le ju kokosow ego).

.

6 W s k ła d c z ą ste c z k i g lic e ry n y w c h o d z ą a to m y w ę g la, w o d o ru i tle n u . G lic e ry n a n a le ż y do a lk o h o li tr ó j w o d o ro tle n o w y c h , g d y ż z a w ie ra tr z y g ru p y OH. J e s t o n a g ę stą , o le is tą cieczą o s ło d k im sm a k u . M a w ła śc iw o śc i h ig ro s k o p ijn e , tzn . p o c h ła n ia w ilgoć, w z w ią z k u z czym z n a jd u je z a sto so w a n ie w k o sm e ­ ty ce. G lic e ry n ę o tr z y m u je się p o d c z as p rz e r ó b k i c h e ­ m icz n e j tłu szc z ó w . 7. M y d ła m i n a z y w a m y so le so d o w e lu b p o ta s o w e w y ższy ch k w a só w tłu szc z o w y ch . O trz y m u je się je p rz e z h y d ro liz ę tłu sz c z u za p o m o cą d u żej ilo ści łu g u . M y d ła to a le to w e z a w ie ra ją d o d a tk o w o s u b s ta n c je z a p a c h o w e , b a r w n ik i o ra z s u b s ta n c je łag o d zą ce o d ­ d z ia ły w a n ie m y d ła n a sk ó rę , n p . w a z e lin ę . 8 . M e ta n o l, z w a n y ró w n ie ż a lk o h o le m m e ty lo ­ w y m , je s t n a jp r o s ts z y m a lk o h o le m o w zo rze C H 3 O H . J e s t to lo tn a ciecz p rz y p o m in a ją c a z a p a c h e m a lk o ­ h o l e ty lo w y (sp iry tu s), co b y ło p rz y c z y n ą w ie lu n ie ­ szcz ęśliw y ch w y p a d k ó w . M e ta n o l je s t siln ą tr u c iz n ą ; d z ia ła n a c e n tr a ln y u k ła d n e rw o w y , p o w o d u ją c ś le p o tę i śm ie rć . 9. B a w e łn a je s t p ra w ie cz y stą c e lu lo zą o w zo rze s u m a ry c z n y m (C6H io 0 5)n; w a rto ś ć n je s t tu w ię k sz a niż w p rz y p a d k u sk ro b i. C elu lo z a w y s tę p u je ró w n ie ż w d u ż y c h ilo śc ia ch w ln ie , k o n o p ia c h , a w m n ie j­ szy ch — w ły k u d rz e w i tr a w . C e lu lo za je s t s u b ­ s ta n c ją n a jb a r d z ie j tr w a łą z w ę g lo w o d an ó w .

5*

67

.

10 Ś ro d e k p rz e c iw m o lo w y , z w a n j' p o p u la r n ie n a ­ fta lin ą , n a le ż y do w ę g lo w o d o ró w a ro m a ty c z n y c h ; jego p o p ra w n a n a z w a c h e m ic z n a to n a fta le n . C z ą ­ ste c z k a n a f ta le n u zło ż o n a je s t z a to m ó w w ę g la i w o d o ru i m a n a s tę p u ją c ą b u d o w ę :

/ HC

CH

\ XC

CH

VCH

II

HC

\

I

C CH

/\

CH

f

CH

N a fta le n z n a jd u je z a sto so w a n ie do p r o d u k c ji w n ik ó w i w p rz e m y śle fa rm a c e u ty c z n y m .

b a r­

. C H E M IA I K O S M E T Y K A

1. W C h in ach . J u ż p rz e d k ilk u ty s ią c a m i la t C h in k i la k ie ro w a ły w ło sy , u ż y w a ły tu s z u i la k ie r u do p azn o k ci. 2. W W enecji. M ie sz k a n k i teg o m ia s ta b a rw iły sw e w ło sy n a k o lo r c z e rw o n y , co u w ie c z n ił T y c ja n n a sw y ch sły n n y c h p o rtre ta c h . 3. G łó w n y m

s k ła d n ik ie m p u d ru używ anego w X IX w ., tz w b la n s z u , b y ł ołów , k tó r y fa ta ln ie w p ły w a ł n a cerę. N ic te ż d ziw n eg o , że p a n a T a d e u ­ sza ta k n ie m ile z a sk o c z y ł fa k t, iż T e lim e n a u ż y w a „ b la n s z u ” . P u d e r o b e c n ie p ro d u k o w a n y s k ła d a się p rz e w a ż n ie z k ro c h m a lu , ta lk u , w ę g la n u m a g n e z u z d o m ie sz k ą k w a s u b o ro w e g o , sa lic y lo w e g o i in. 4. Do ro z ja ś n ia n ia w ło só w u ż y w a się n a jc z ę śc ie j w o d y u tle n io n e j, k tó r a n iszczy b a rw n ik z a w a rty w e w ło sa c h . U życie je d n a k n a d m ia r u stę ż o n e j w o d y u tle n io n e j p o w o d u je u tle n ie n ie ró w n ie ż w ło só w , k tó r e s ta ją się k ru c h e , ła m liw e i ła tw o w y p a d a ją . 5. L a n o lin a w ch o d z i w s k ła d w y d z ie lin y g ru c z o ­ łó w sk ó rn y c h ow cy i z n a jd u je z a sto so w a n ie w k o ­

68

sm e ty c e ja k o s k ła d n ik k re m ó w , m a śc i, m y d e ł, m le c z ­ k a do z m y w a n ia tw a r z y itd .

.

6 B ry la n ty n ę (śro d e k do n a tłu s z c z a n ia i n a d a ­ w a n ia p o ły s k u w ło so m ) o trz y m u je się p rz e z z m ie ­ sz a n ie je d n a k o w y c h ilo śc i w agow ych g lic e ry n y i so k u c y try n o w e g o , a n a s tę p n ie c z te ro k ro tn e ro z ­ cień c z en ie m ie sz a n in y w o d ą k o lo ń sk ą . 7. O le jk i e te ry c z n e w y s tę p u ją w ro ś lin a c h w m i­ n im a ln y c h ilo śc ia c h ; d la o trz y m a n ia k ilk u g ra m ó w o le jk u n a le ż y p o d d a ć p rz e ró b c e s e tk i k ilo g ra m ó w ro ś lin y . Z n a n e są n a s tę p u ją c e sp o so b y w y o d rę b n ia ­ n ia o le jk ó w ro ś lin n y c h : a) d e s ty la c ja w o d n a , p o d czas k tó r e j o le je k u c h o d zi z n a c z y n ia w ra z z p a r ą ; b) d e ­ s ty la c ja z p a rą w o d n ą , p o le g a ją c a n a d z ia ła n iu p a rą w o d n ą n a su ro w ie c ro ś lin n y , w s k u te k czego o le jk i e te ry c z n e o d d e s ty lo w u ją w n iż sz ej te m p e ra tu rz e ; c) e k s tra k c ja , czyli s e le k ty w n e ro z p u s z c z a n ie o le j­ k ó w e te ry c z n y c h w p e w n y c h ro z p u s z c z a ln ik a c h o r ­ g a n ic z n y c h , np. w b e n z y n ie , e te rz e n a fto w y m , c z te ­ ro c h lo rk u w ę g la i in .; d) a b so rp c ja , czy li p o c h ła n ia ­ n ie o le jk u za p o m o c ą tłu sz c z u ; e) m a c e ra c ja p o le g a ­ ją c a n a o g rz e w a n iu su ro w c a ro ś lin n e g o z tłu sz c z e m do te m p e r a tu r y 50— 70 °C; f) w y tła c z a n ie o le jk u z ro ś lin za p o m o cą p ra s y , a n a s tę p n ie o d d z ie la n ie o le jk u od w o d y i szla m u .

8. W o d y k w ia to w e o trz y m u je się p rz e z ro z p u ­ szczen ie o d p o w ie d n ic h s u b s ta n c ji z a p a c h o w y c h w a l­ k o h o lu . 9. W aze lin ę , b ia łą lu b ż ó łtą c ią g liw ą m asę, o tr z y ­ m u je się p o d czas d e s ty la c ji ro p y n a fto w e j. 10. P iż m o to s u b s ta n c ja z a p a c h o w a u ż y w a n a w p r o ­ d u k c ji p e rf u m ; o tr z y m u je się ją z g ru c z o łu b rz u ­ sz n eg o sa m c ó w p iż m o w c a , ss a k a z ro d z in y p e łn o ro żcó w .

5.

B O G A C T W A M IN E R A L N E P O L S K I

1. W ęg iel k a m ie n n y w y s tę p u je w Z a g łę b iu G ó r­ n o ślą sk im , R y b n ic k im i W a łb rz y sk im . Ł ączn e zaso b y te g o su ro w c a , sz a c o w a n e n a 70— 80 m iliardów * to n , n a le ż ą do n a jb o g a tsz y c h w E u ro p ie .

69

2. W ęg iel b r u n a tn y w y s tę p u je n a D o ln y m Ś lą s k u , m ięd zy N y są Ł u ż y c k ą a B o b rem , w o k o lic y K o n in a , K oła, S u lę c in a , Z ie lo n e j G ó ry , n a W y ży n ie Ł ó d z k ie j, w o k o licy Z a w ie rc ia . 3. N a jw a ż n ie js z y m te r e n e m ro p o n o ś n y m w P o lsce je s t Z a g łę b ie J a s ie ls k o -G o rlic k ie i U s trz y c k ie w K a r ­ p a ta c h . Z a so b y te z a s p o k a ja ją je d n a k ty lk o 20% z a ­ p o trz e b o w a n ia k ra jo w e g o . N ie d o b ó r ro p y n a fto w e j p o k ry w a się im p o rte m ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o , R u ­ m u n ii i W ęg ier. I s tn ie je p ra w d o p o d o b ie ń s tw o z n a le ­ z ie n ia n o w y c h ź ró d e ł ro p y w K a r p a ta c h i n a N iżu P o lsk im . 4. G az z ie m n y b y ł n ie g d y ś w P o ls c e su ro w c e m d e fic y to w y m . S y tu a c ję tę z m ie n iło o d k ry c ie g a zu ziem n eg o w p o łu d n io w e j P o lsc e , w re jo n ie L u b a c z o ­ w a, P rz e m y ś la i D ą b ro w y T a rn o w s k ie j. G az z iem n y , u ż y w a n y d a w n ie j g łó w n ie do celó w o p a ło w y c h , s t a ­ n o w i o b ecn ie w a ż n y s u ro w ie c ch em ic z n y , sto so w a n y w p ro d u k c ji tw o rz y w sz tu c z n y c h i sy n te ty c z n e g o kauczuku. 5. S ól k a m ie n n a w y s tę p u je w P o lsc e n a P o d k a r ­ p a c iu (B o ch n ia i W ieliczk a) o ra z n a K u ja w a c h . W ie l­ k ie z a so b y teg o s u ro w c a (około 6 m ilia rd ó w to n ) p o ­ z w a la ją n ie ty lk o n a p o k ry c ie z a p o trz e b o w a n ia k r a ­ jo w eg o , lecz ró w n ie ż n a e k s p o rt.

6. W P o lsce w y s tę p u ją n is k o p ro c e n to w e r u d y ż e ­ la z a (s y d e ry ty ila s te , ż e la z ia k i b r u n a tn e o ra z lim o n ity ) w o k o lic a c h Z a w ie rc ia , C zęsto c h o w y , O lk u sz a , K ielc, R a d o m ia , n a D o ln y m Ś lą sk u . W y d o b y c ie n ie z a s p o k a ja je d n a k p o trz e b k ra jo w y c h . N ie d o b ó r p o ­ k ry w a się im p o rte m ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o i S zw ecji. 7. W P o lsce e k s p lo a to w a n o n ie z b y t b o g a te złoża m ie d z i z n a jd u ją c e się w o k o lic y K ie lc i n a D o ln y m Ś lą sk u . N ie d a w n e o d k ry c ie b o g a te g o złoża w y s o k o ­ p ro c e n to w e j ru d y m ie d z i w o k o lic y L u b in a (w oj. w ro c ła w sk ie ) u czy n iło P o ls k ę je d n y m z k ra jó w n a j ­ b a rd z ie j z a so b n y ch w te n c e n n y su ro w ie c .

8. R u d y c y n k u i o ło w iu w y s tę p u ją n a G ó rn y m Ś lą s k u w p o sta c i b le n d y c y n k o w e j, g a le n y i g a lm a nu. P o d w z g lęd em p ro d u k c ji c y n k u P o ls k a z a jm u je je d n o z p ie rw s z y c h m ie js c w św iecie. 9 Z łoża soli p o ta s o w y c h ( k a r n a litu i sy lw in u ), sto so w a n y c h do p ro d u k c ji n a w o zó w sz tu c z n y c h , z n a j­ d u ją się w K ło d a w ie (w oj. p o z n a ń sk ie ).

70

10. W ielk ie złoża s ia r k i ro d z im e j, o d k ry te w o s ta ­ tn ic h la ta c h w o k o lic a c h T a rn o b rz e g a (w oj. rz e sz o w ­ skie), s ta n o w ią je d n o z n a jw ię k s z y c h b o g a c tw m in e ­ ra ln y c h P o lsk i. P rz y c z y n ią się o n e do ro z w o ju p rz e ­ m y s łu ch em iczn eg o w P o lsc e , p o z w a la ją c je d n o c z e ś­ n ie n a e k s p o r t z n a c z n e j ilo ści s ia rk i.

C H E M IA W F O T O G R A F II

1. S u b s ta n c je z a w a rte w e m u ls ji fo to g ra fic z n e j m u szą b y ć św ia tło c z u łe , tj. u le g a ć p rz e m ia n o m c h e­ m ic z n y m pod w p ły w e m św ia tła . S u b s ta n c ja m i t a k i ­ m i są h a lo g e n k i s r e b ra , tj. c h lo re k , b ro m e k i jodek sre b ra . P o d w p ły w e m ś w ia tła u le g a ją o n e r o z k ła ­ d o w i z w y d z ie le n ie m m e ta lic z n e g o s r e b ra . 2. O b ra z u ta jo n y p o w s ta je n a k lisz y b e z p o śre d n io po je j n a ś w ie tle n iu . W m ie js c a c h n a ś w ie tlo n y c h zo­ s ta je z a p o c z ą tk o w a n y ro z k ła d z w ią z k u s r e b r a (zw y­ k le b ro m k u s re b ra ) i p o w s ta ją o śro d k i k r y s ta liz a c ji m e ta lic z n e g o s r e b ra . S ą o n e je d n a k n ie d o s trz e g a ln e d la ok a, s tą d n a z w a : o b ra z u ta jo n y .

3. P ro c e s w y w o ły w a n ia p o le g a n a r e d u k c ji b ro m ­ k u s r e b ra do m e ta lic z n e g o s r e b r a za p o m o cą ta k ic h zw ią z k ó w ja k h y d ro c h in o n lu b p iro g a lo l. R e a k c ja r e ­ d u k c ji p rz e b ie g a ty lk o w ty c h m ie js c a c h , w k tó ry c h p ro c e s ro z k ła d u ju ż się ro z p o c zą ł pod w p ły w e m św ia tła . P o d d z ia ła n ie m w y w o ły w a c z a o ś ro d k i k r y ­ s ta liz a c ji tw o rz ą c e o b ra z u ta jo n y r o z r a s ta ją się i tw o rz ą o b ra z w id o c z n y w p o sta c i z a c z e rn ie n ia k liszy . 4. U trw a le n ie o b ra z u , n a s tę p u ją c e po jego w y w o ­ ła n iu , m a n a ce lu u su n ię c ie n a d m ia r u n iero zło żo n eg o b ro m k u s re b ra . U trw a la c z s ta n o w i ro z tw ó r tio s ia r ­ c z a n u sodow ego, k tó r y ro z p u sz cz a b ro m e k s re b ra . 5. P o z y ty w u z y s k u je się n a ś w ie tla ją c m a te r ia ł p o ­ z y ty w o w y (p a p ie r św ia tło c z u ły ) p o p rz e z n e g a ty w . N a stę p n ie n a ś w ie tlo n y p a p ie r w y w o łu je się i u t r ­ w a la w ta k i sa m sp o só b ja k n e g a ty w . P o n ie w a ż m ie js c a z a c z e rn io n e n a n e g a ty w ie p rz e p u s z c z a ją m a ­ ło ś w ia tła , o d p o w ie d n ie m ie js c a n a p o z y ty w ie są ja s ­ ne, i o d w ro tn ie .

71

6 . P łu k a n ie m a n a c e lu d o k ła d n e u su n ię c ie re s z te k u trw a la c z a . P o p e w n y m czasie b o w ie m tio s ia rc z a n ro z k ła d a się w y d z ie la ją c s u b te ln ie ro z d ro b n io n ą s i a r ­ k ę p o w o d u ją c ą p o w s ta n ie n a k lisz y ż ó łty c h p lam . 7. H a lo g e n k i s r e b r a z a w a rte w e m u ls ji p o c h ła n ia ­ ją ty lk o p ro m ie n ie o m a łe j d łu g o śc i f a li (fio leto w e , n ie b ie sk ie i zielone) i je d y n ie p o d w p ły w e m ta k ic h p ro m ie n i u le g a ją ro z k ła d o w i. P ro m ie n ie o w ię k sz e j d łu g o śc i f a li (żółte i c ze rw o n e) n ie p o w o d u ją ro z ­ k ła d u h a lo g e n k ó w i z a c z e rn ie n ia e m u lsji. S e n s y b ili­ za c ja , czy li u c z u le n ie e m u ls ji n a d z ia ła n ie ty c h p ro ­ m ien i, p o le g a n a d o d a n iu do n ie j p e w n y c h b a r w n i­ k ó w o rg a n ic z n y c h (np. e ry tro z y n y lu b b a rw n ik ó w c y ja n in o w y c h ), p o c h ła n ia ją c y c h p ro m ie n ie d łu g o fa ­ low e. B a rw n ik i te , z a a d s o rb o w a n e n a p o w ie rz c h n i h a lo g e n k ó w , p rz e k a z u ją im p o c h ło n ię tą p rz e z sie b ie e n e rg ię p ro m ie n is tą , k tó r a p o w o d u je ro z k ła d h a lo ­ g en k ó w .

8. D a g e ro ty p ia b y ła p ie rw s z ą h is to ry c z n ie te c h n i­ ką fo to g ra fic z n ą w y n a le z io n ą p rz e z F ra n c u z ó w J . N ie p c e ’a i L. D a g u e rre ’a. T e n o s ta tn i w 1335 u z y ­ s k a ł tą m e to d ą p ie rw s z e o b ra z y , tzw . d a g e ro ty p y . O b ra z rz u c a n o n a p o s re b rz o n ą i p o le ro w a n ą p ły tę m ie d z ia n ą , u c z u lo n ą p a ra m i jo d u (n a p o w ie rz c h n i p ły ty tw o rz y ła się w a r s te w k a św ia tło c z u łe g o jo d k u s r e b ra ); po d łu g o trw a ły m n a ś w ie tle n iu (10— 30 m in ) o b ra z u ta jo n y w y w o ły w a n o p a r a m i rtę c i, k tó re w m ie js c a c h n a ś w ie tlo n y c h tw o rz y ły a m a lg a m a t s r e ­ b ra ; p ły tę u tr w a la n o ro z tw o re m tio s ia rc z a n u sodu, k tó r y ro z p u sz c z a ł n ie n a ś w ie tlo n y jo d e k s r e b ra . M e ­ to d ą d a g e ro ty p ii u z y sk iw a n o je d y n y , p o z y ty w o w y o b ra z p rz e d m io tu , s ta n o w ią c y jeg o lu s trz a n e o d b icie. 9. A g fa c o lo r je s t to je d e n z n a jb a r d z ie j ro z p o w ­ sz e c h n io n y c h sy s te m ó w fo to g ra fii b a rw n e j. P o le g a on n a z a sto so w a n iu e m u ls ji tr ó jw a r s tw o w e j; je d n a z ty c h w a r s tw u c z u lo n a je s t n a św ia tło n ie b ie sk ie , d ru g a — n a zielo n e, tr z e c ia — n a czerw o n e. P o o d ­ p o w ie d n im w y w o ła n iu n a ś w ie tlo n e j b ło n y o tr z y m u ­ je się n e g a ty w o b a rw a c h d o p e łn ia ją c y c h w s to s u n ­ k u do b a r w o ry g in a łu . P rz e d m io ty n ie b ie sk ie są n a n e g a ty w ie żółte, p rz e d m io ty z ie lo n e — p u rp u ro w e , p rz e d m io ty cz e rw o n e — zielo n e. Z n e g a ty w u m o ż n a u z y sk a ć o d b itk ę lu b d ia p o z y ty w (p rzezro cze) w b a r ­ w a c h n a tu r a ln y c h . 10. O b ecn ie w y k o n u je się b ło n y fo to g ra fic z n e p rz e ­ w a ż n ie z acety lo c e lu lo z y , k tó r a je s t n ie p a ln a ; do n ie ­

72

d a w n a je d n a k sto so w a n o do ich w y ro b u b a rd z o ł a ­ tw o p a ln y c elu lo id , co b y ło p o w o d em w ie lu p o żaró w , zw łaszcza p o d cz a s p r o je k c ji w k in a c h .

7.

S Z T U C Z K I C H E M IC Z N E

1. K a r tę o g n io trw a łą , n ie ró ż n ią c ą się w y g lą d e m od k a r4t ła tw o p a ln y c h , w y k o n u je się p rz e z z a n u rz e ­ n ie z w y k łe j k a r t k i p a p ie r u w stę ż o n y m ro z tw o rz e a łu n u (s ia rc z a n u g lin o w o -p o ta so w e g o ), a n a s tę p n ie w y su sze n ie . K a r tk a n a s y c o n a ro z tw o re m a łu n u nie sp ło n ie , cho ćb y ją g o d z in ę trz y m a ć n a d p ło m ie n ie m św iecy . 2. „ Z ło śliw y ” rę c z n ik p rz y g o to w u je się p rz e z p o ­ ta r c ie rę c z n ik a d ro b n o p o k ru s z o n y m i sz y sz k a m i so ­ sn y . W oda p rz e z n a c z o n a do m y c ia r ą k m u s i z a w ie ­ r a ć n ie w ie lk ą ilo ść d o k ła d n ie ro zp u szczo n eg o s ia r ­ cz a n u ż elazaw eg o . T a n in a z n a jd u ją c a się w szysz­ k a c h i sia rc z a n ż e la z a w y p rz e r e a g u ją z so b ą, tw o rz ą c z w ią z ek , k tó r y z a b a rw i rę c e n a c z a rn o . Im d łu ż e j p o c ie ra ć rę c e rę c z n ik ie m , ty m b a rd z ie j cie m n ie ją .

3. N a s to lik u n ie z a w ie ra ją c y m ż a d n y c h sz p a r a n i o tw o rk ó w k ła d z ie się se rw e tk ę , a n a n ie j s ta w ia się sz k la n k ę o d w ró c o n ą do g ó ry d n em . U p rz e d n io n a le ż y sz k la n k ę p o p łu k a ć 20% -ow ym ro z tw o re m k w a s u so l­ nego, a n a s e r w e tk ę w y la ć p a r ę k ro p e l stężo n eg o am o n ia k u . K w a s so ln y re a g u je z a m o n ia k ie m w e d łu g r e a k c ji: N H 3+ HC1 = NH,C1. W sz k la n c e z b ie r a ją się d y m y s ta n o w ią c e d r o b n iu tk ie k ry s z ta łk i s a lm ia k u N H 4C1, za w ie sz o n e w p o w ie trz u . 4. N a k ilk a d n i p rz e d z a d e m o n s tro w a n ie m sz tu c z ­ k i n a le ż y w ło ży ć ja jk o do m o cn eg o o ctu , w k tó ry m sk o ru p k a z u p e łn ie z m ię k n ie , po czym u c is k a ją c d e li­ k a tn ie s k o ru p k ę n a le ż y w s u n ą ć ja jk o p rz e z sz y jk ę do k a ra f k i. G d y n a s tę p n ie p o la ć ja jk o z im n ą w o d ą, p rz y b ie rz e ono w k a ra f c e p o p rz e d n i k s z ta łt i t w a r ­ dość. Z a n u rz e n ie ja j k a w occie p o w o d u je ro z p u s z c z e ­ n ie z a w a rty c h w sk o ru p c e so li w ap n io w y c h , n a d a ją ­ cy ch je j tw a rd o ś ć . P o w ło ż e n iu ja jk a z o d w a p n io n ą s k o r u p k ą do w o d y , z a w a rte w w o d zie sole w a p n io ­ w e n a s y c a ją s k o r u p k ę p rz y w ra c a ją c je j tw a rd o ść .

73

5. W 50 m l w o d y n a le ż y ro z p u ś c ić 15 g a z o ta n u p o ta s u K N O 3 , a n a s tę p n ie za p o m o cą c ie n k ie g o p ę ­ d z e lk a w y k o n a ć ty m ro z tw o re m ry s u n e k n a p a p ie ­ rze. K a r tk ę w y su szy ć . G d y d o tk n ą ć p a p ie r u ro z ż a ­ rz o n ą sz p ilk ą w m ie js c a c h p o k ry ty c h K N O 3 , n ie p a li się on w ty c h m ie js c a c h , lecz ż a rz y , co p o w o d u je w y cięcie n a ry s o w a n e j fig u ry .

6 . N a le ż y w y b ra ć czy sty , ja s n y n e g a ty w z film u fo to g ra fic z n e g o , a n a s tę p n ie w y sz u k a ć n a d rz e w ie z d ro w y liść, n ie u sz k o d z o n y i m o ż liw ie g ła d k i, z n a j­ d u ją c y się w n a sło n e c z n io n y m m ie js c u . N a liśc iu k ła d z ie się n e g a ty w s tro n ą n ie p o w le cz o n ą e m u lsją . P o k ilk u g o d z in n y m n a ś w ie tla n iu z d e jm u je się n e g a ­ ty w i o d c in a liść, z a n u rz a się go n a 1 m in w g o rą c e j w odzie, a n a s tę p n ie u m ie sz c z a w cie p ły m alk o h o lu e ty lo w y m d la ro z p u sz c z e n ia c h lo ro filu . P o k ą p ie li a lk o h o lo w e j z a n u rz a się liść w jo d y n ie , w s k u te k cze­ go p o ja w ia się n a n im p o z y ty w . S z tu c z k a t a je s t d o w o d em , że pod w p ły w e m n a ś w ie tla n ia sło n e c z n e ­ go p o w s ta je w liścia c h sk ro b ia . 7. G ru b o śc ie n n y sło ik w y p e łn ia się w 3/4 w o d ­ n y m ro z tw o re m so d y o czy szczo n ej i z a m y k a szc z el­ n ie k o rk ie m , p rz e z k tó r y p rz e c h o d z ą d w ie r u r k i sz k la n e . D łu ższa z n ic h d o ty k a p ra w ie d n a sło ik a, k ró ts z a — p o w ie rz c h n i ro z tw o ru . D no k ró tsz e j r u r k i z a k le ja się u p rz e d n io p a p ie re m p e rg a m in o w y m i w le ­ w a do n ie j ro z tw ó r k w a s u so ln eg o . P o p rz e d z iu ra ­ w ie n iu d ru te m p e rg a m in u k w a s re a g u je z sodą oczyszczoną w e d łu g r e a k c ji:

H C l+ N a H C 0 3= N aC l + H 20 + C 0 2 W y d z ie la ją c y się d w u tle n e k w ę g la p o w o d u je z w ię k ­ szenie c iś n ie n ia w sło ik u . P o d w p ły w e m te g o c iś n ie ­ n ia z r u r k i z a n u rz o n e j w ro z tw o rz e tr y s k a ro z tw ó r. 8. N iew id o czn e p ism o u z y s k u je się p isz ą c n a g ru b s z y m a rk u s z u p a p ie r u s ta ló w k ą m a c z a n ą w occie. P o w y sc h n ię c iu k a r t k i p ism o je s t n ie w id o c z n e d la o k a . M o żn a je w y w o ła ć tr z y m a ją c k a r tk ę n a d p ło m y k ie m św iecy . W m ie js c a c h z w ilż o n y c h o ctem c e lu lo za p rz e k s z ta łc a się w a c e ty lo c e lu lo z ę o n iż sz e j te m p e r a tu r z e s p a la n ia ; c iep ło d o sta rc z o n e p rz e z p ło ­ m y k św ie c y p o w o d u je tu n a jp ie r w z a c z e rn ie n ie lite r. 9. „W ęże f a r a o n a ” m o ż n a o trz y m a ć s p a la ją c w y ­ su szo n y ro d a n e k rtę c io w y . P ro c e s te n tr w a b a rd z o

74

długo, a p o w s ta ją c y p r o d u k t s p a la n ia p rz y p o m in a w y g lą d e m i ru c h a m i w iją c e g o się w ęża. D o św iad cze­ n ie to n a le ż y p rz e p ro w a d z a ć n a św ie ż y m p o w ie trz u , g dyż za ró w n o s u b s ta n c ja w y jśc io w a , ja k i p ro d u k ty r e a k c ji są tr u ją c e . „W ęże” n ie tr u ją c e m o ż n a o tr z y ­ m ać m ie s z a ją c d o k ła d n ie 2 g d w u c h ro m ia n u p o ta su , 1 g a z o ta n u p o ta s u i 3 g c u k ru (w sz y stk ie s u b s ta n c je p o w in n y b y ć sp ro sz k o w a n e ). M ie sz a n in ę um ieszcza się w to re b c e ze sta n io lu , k tó r ą w ra z z z a w a rto ś c ią k ła d z ie się n a deseczce. Do d e se cz k i d o p ro w a d z a się lo n t, z ro b io n y z b ib u łk i n a sy c o n e j s a le trą , i z a p a ­ la go. 10. R o z tw o re m a z o ta n u s r e b r a w y k o n u je się d o ­ w o ln y ry s u n e k n a p a p ie rz e , a n a s tę p n ie p o d d a je się go d z ia ła n iu p ro m ie n i sło n e c z n y ch , p o w o d u ją c y c h ro z ­ k ła d so li sre b ro w y c h i p o w s ta n ie fio le to w y c h lin ii. T a k s p r e p a ro w a n ą k a r t k ę z a n u rz a się w ro z tw o rz e s u b lim a tu (tru c iz n a !), w s k u te k czego ry s u n e k s ta je się n ie w id o cz n y . M o żn a go w y w o ła ć za p o m o cą o p a ­ ró w a m o n ia k u lu b d y m u z p a p ie ro sa .

. S T O P Y I IC H Z A S T O S O W A N IE

1. B ia łe zło to je s t sto p e m zło ta z 20% p a lla d u , m a ­ ją c y m b a rw ę b ia łą i b a rd z o o d p o rn y m n a k o ro zję. S to p te n z n a jd u je z a sto so w a n ie w ju b ile r s tw ie o ra z w d e n ty s ty c e . 2. M o siąd z — to n a z w a sto p ó w m ie d z i (55— 80%) i c y n k u (20— 45%). M o siąd z m a b a rw ę ż ó łtą, je s t o d ­ p o rn y n a k o ro z ję i ła tw y do o b ró b k i. S to s u je się go do w y ro b u części m a sz y n , śru b , łu s e k do a m u n ic ji, o k u ć. M o siąd ze s p e c ja ln e z a w ie ra ją d o d a tk i in n y c h m e ta li, np. m a n g a n u , n ik lu , p o le p s z a ją c w ła śc iw o śc i sto p u . M o siąd z cz e rw o n y , z a w ie ra ją c y p o n a d 80% m ie d z i, n o si n a z w ę to m b a k u . M o siąd z b y ł sto so w a n y i w y ra b ia n y ju ż p rz e z R z y m ia n , w I I I w . n.e. 3. S to p M o n e la z a w ie ra oko ło 70% n ik lu , około 30% m ie d zi o ra z n ie w ie lk ie ilo ści m a n g a n u i k o b a ltu . S to p te n o d zn a cz a się w y trz y m a ło śc ią m e c h a n ic z n ą w w y ższy c h te m p e r a tu r a c h (n a w e t do 500°C) i o d ­

75

p o rn o ś c ią n a k o ro z ję , d a je się ró w n ie ż ła tw o o b r a ­ b iać. U ży w a się go do w y ro b u ło p a te k tu r b in p a ­ ro w y c h o ra z a p a r a tu r y c h e m ic z n e j. 4. S to p W ooda z a w ie ra 50% b iz m u tu , 25% o ło w iu , 12,5% c y n y i 12,5% k a d m u . O d z n ac z a się b a rd z o n is k ą te m p e r a tu r ą to p n ie n ia (około 68 °C). S to s o w a n y je s t do p ro d u k c ji b ezp ie c z n ik ó w i o d lew ó w . 5. S to p fe rro m a g n e ty c z n y z a w ie ra 55— 68% m ie ­ dzi, 26— 28% m a n g a n u o ra z 4— 19% g lin u . S to p te n o d zn acza się d u żą p rz e n ik a ln o ś c ią m a g n e ty c z n ą i u ży ­ w a n y je s t do w y ro b u m a g n e só w trw a ły c h .

6. S ilu m in je s t sto p e m z a w ie ra ją c y m do 13% k rz e m u , do 2% m ied zi, do 0,6% m a g n e z u i do 1% m a n ­ g a n u ; re s z tę s ta n o w i g lin . S ilu m in sto so w a n y je s t ty lk o w p o sta c i o d lew ó w , p rz e w a ż n ie w p rz e m y śle sam o c h o d o w y m i lo tn icz y m . 7. E le k tro n z a w ie ra do 10% g lin u , do 3,5% cy n k u ,

do 2,2% m a n g a n u , do 0,3% k rz e m u ; re s z tę sta n o w i m ag n ez. S to p te n o d z n a c z a się b a rd z o m a ły m c ię ­ ż a re m w ła śc iw y m (1,8). S to s o w a n y je s t w p rz e m y śle lo tn ic z y m , sam o c h o d o w y m o ra z do w y ro b u p rz y r z ą ­ dów o p ty czn y c h . 8. K o n s ta n ta n je s t sto p e m z a w ie ra ją c y m 60% m ie ­ dzi i 40% n ik lu . M a d u ż y e le k try c z n y o p ó r w ła śc iw y i z teg o w z g lę d u u ż y w a się go do p ro d u k c ji d ru tó w o p o ro w y c h do g rz e jn ik ó w i ż e la ze k e le k try c z n y c h . 9. S ta l sz y b k o tn ą c a z a w ie ra o bok ż e la z a 0,6— 0,7% w ęg la, 0,2— 3% m a n g a n u , 0,1— 0,3% k rz e m u , 12— 26% w o lfra m u , n ie k ie d y ta k ż e d o m ie sz k i k o b a ltu i w a ­ n a d u . S ta li te j u ż y w a się do w y ro b u n a rz ę d z i s k r a ­ w a ją c y c h , gdyż o d zn a c za się d u ż ą tw a rd o ś c ią i o d ­ p o rn o ś c ią n a p o d w y ższo n ą te m p e ra tu rę . 10. A lp a k a , z w a n a ró w n ie ż „n o w y m s r e b r e m ”, je s t sto p e m z a w ie ra ją c y m 45— 70% m ied zi, 8— 28% n i­ k lu i 8— 45% cy n k u . S to p te n o d z n a c z a się w y tr z y ­ m a ło śc ią m e c h a n ic z n ą i o d p o rn o ś c ią c h e m ic z n ą ; z n a j­ d u je z a sto so w a n ie do w y ro b u p rz y rz ą d ó w p re c y z y j­ n y ch , n a k ry ć sto ło w y c h , n a rz ę d z i c h iru rg ic z n y c h , p rz e d m io tó w o zd o b n y ch , m o n e t o ra z w e le k tr o ­ te c h n ic e .

76

9.

P O L S K IE

1. 2. 3. 4.

5.

.

6 7.

8. 9. 10.

M IA S T A

PRZEM Y SŁOW E

O św ięcim K ę d z ie rz y n P ło c k T a rn ó w T a rn o b rz e g Z g ierz G o rzó w W ie lk o p o lsk i B rzeg D o ln y W izów T a rc h o m in

I. Z JA K IM N A Z W IS K IE M Ł Ą C Z Y SZ ...

1. U k ła d o k re s o w y p ie rw ia s tk ó w łą c z y się z n a z ­ w isk ie m z n a k o m ite g o c h e m ik a ro s y jsk ie g o D y m itra M e n d e le je w a . W y k a z a ł o n ja k o p ie rw s z y , że w u k ła ­ d zie p ie r w ia s tk ó w u sz e re g o w a n y c h w e d łu g r o s n ą ­ cy ch m a s a to m o w y c h w y s tę p u ją o k re so w o p ie r w ia ­ s tk i o p o d o b n y c h w ła śc iw o ś c ia c h fiz y c z n y c h i c h e ­ m ic z n y c h . U k ła d o k re s o w y p ie rw ia s tk ó w , ogłoszony p rz e z M e n d e le je w a w 1869, p o zw o lił m u tr a f n ie p rz e w id z ie ć is tn ie n ie i w ła śc iw o ści trz e c h n ie z n a ­ n y c h w ó w c za s p ie rw ia s tk ó w : sk a n d u , g a lu i g e r ­ m anu. 2. P r a w a e le k tro liz y og ło sił w la ta c h 1833— 1834 w ie lk i fiz y k i c h e m ik a n g ie lsk i, M ich ał F a ra d a y . W ed łu g p ie rw sz e g o p ra w a , m a s a p r o d u k tu w y d z ie lo ­ n ego p o d czas e le k tro liz y p ro p o r c jo n a ln a je s t do ła ­ d u n k u , k tó r y p rz e p ły n ą ł p rz e z ro z tw ó r. W ed łu g d r u ­ g ieg o p raw ra, te n sa m ła d u n e k , p rz e p ły w a ją c y p rzez ro z tw o ry ró ż n y c h e le k tro litó w , w y d z ie la n a e le k tr o ­ d a c h ró w n o w a ż n e m a s y p ro d u k tó w ro z k ła d u . 3. R a d z o sta ł o d k ry ty w 1898 p rz e z M a rię S k ło d o w s k ą -C u rie o ra z je j m ęża P io tr a C u rie. P o s z u k u ­ ją c s u b s ta n c ji p o w o d u ją c e j p ro m ie n io tw ó rc z o ść m i­ n e r a łu u ra n o w e g o — b le n d y sm o liste j, w y o d rę b n ili

77

oni, po p rz e ro b ie n iu w ie lu to n te j b le n d y , p ie r w ia ­ s tk i p ro m ie n io tw ó rc z e : p o lo n i ra d . R a d z n a la z ł z a ­ s to so w a n ie w m e d y c y n ie do le c z e n ia n o w o tw o ró w zło śliw y ch . 4. P ra w o z a c h o w a n ia m a s y , p o d sta w o w e p ra w o ch em iczn e, w ią ż e się z n a z w isk ie m A n to n ie g o W a w ­ rz y ń c a L a v o is ie ra (1743— 1794), k tó r y ja k o p ie rw s z y z a sto so w a ł w a g ę w d o św ia d c z e n ia c h ch em ic zn y c h . W y k a z a ł on, że m a s a s u b s ta n c ji p rz e d re a k c ją je s t zaw sze r ó w n a m a s ie s u b s ta n c ji po re a k c ji. 5. S p e k tr o g r a f m a so w y

słu ż y do ro z d z ie la n ia jo ­ nó w w p o lu e le k tro m a g n e ty c z n y m . K o n s tr u k to re m s p e k tro g ra f u m aso w eg o b y ł fiz y k i c h e m ik a n g ie lsk i F ra n c is W illiam A sto n , k tó r y za p o m o c ą te g o p r z y ­ rz ą d u ro z d z ie lił w ie le p ie r w ia s tk ó w n a izo to p y . Z a b a d a n ia sw e A sto n u z y sk a ł w 1922 n a g ro d ę N obla.

.

6 L a m p ę b e z p ie c z e ń stw a d la g ó rn ik ó w w y n a la z ł fiz y k i c h e m ik a n g ie ls k i H u m p h ry D a v y w 1815. P ło m ie ń te j la m p y je s t o sło n ię ty od o ta c z a ją c y c h ją p a ln y c h gazów , n p. k o p a ln ia n y c h , p o d w ó jn ą s ia tk ą m e ta lo w ą , k tó r a o d p ro w a d z a ciep ło , w s k u te k czego te m p e r a tu r a po z e w n ę trz n e j s tro n ie s ia tk i je s t n iż sz a od te m p e r a tu r y z a p ło n u g azu . 7. K o sz u lk i do la m p g az o w y ch , tz w . s ia tk i A u e ra ,

z o sta ły w y n a le z io n e w 1885 p rz e z c h e m ik a a u s tr ia c ­ k ieg o K a ro la A u e ra . S ą to s ia tk i z d w u tle n k u to r u ThC >2 (99%) i d w u tle n k u c e ru CeC >2 (1%), ro z ż a rz a ją c e się w p ło m ie n iu g azo w y m i d a ją c e in te n s y w n e b ia łe św iatło . 8. S k a la tw a rd o ś c i z o sta ła w p ro w a d z o n a w 1812 p rz e z m in e ra lo g a a u s tria c k ie g o F r ie d r ic h a M o h sa. S k a la ta o b e jm u je 10 p o sp o lity c h m in e ra łó w , u sz e ­ re g o w a n y c h w e d łu g ich tw a rd o ś c i (od n a jm ię k s z e g o do n a jtw a rd s z e g o ): 1 — ta lk , 2 — sól k a m ie n n a , 3 — k a lc y t, 4 — f lu o ry t, 5 — a p a ty t, 6 — o rto k la z , 7 — k w a rc , 8 — to p a z , 9 — k o ru n d , 10 — d ia m e n t. S k a la M o h sa słu ż y do p o ró w n a w c z e g o o k re ś la n ia tw a rd o ś c i s u b s ta n c ji. 9. P ie rw s z ą bom bę k a lo r y m e try c z n ą zbudow ał z p la ty n y c h e m ik f r a n c u s k i M a rc e li B e rth e lo t (1327— — 1907). P rz y r z ą d te n słu ż y do o k re ś la n ia w a rto ś c i o p a ło w e j p a liw sta ły c h , c ie k ły c h i g azo w y ch . O b e c ­ n ie b o m b y k a lo r y m e try c z n e w y k o n u je się z n ie ­ rd z e w n e j sta li.

78

10. Z w ią z k i m a g n e z o o rg a n ic z n e o trz y m a ł ch em ik f r a n c u s k i V ic to r G rig n a r d (1871— 1935), s tą d noszą o n e ró w n ie ż n a z w ę z w ią z k ó w G rig n a r d a . Z e w zg lę­ d u n a sw ą a k ty w n o ś ć c h e m ic z n ą m a ją o n e d u ż e z n a ­ c zen ie w sy n te z ie o rg a n ic z n e j, u ła tw ia ją b o w iem o trz y m y w a n ie w ie lu w a ż n y c h zw ią z k ó w o rg a n ic z ­ n y ch .

1 1 . B A R W N E P Ł O M IE N IE

1. Je ż e li w b a d a n e j p ró b c e je s t o b e c n y p o tas, w ó w c za s p ło m ie ń b a r w i się n a fio le to w o . P ło m ie ń n a le ż y o b se rw o w a ć p rz e z szk ło k o b a lto w e p o c h ła ­ n ia ją c e ż ó łte p ro m ie n io w a n ie e m ito w a n e p rz e z sód. 2. S o le s e le n u b a r w ią p ło m ie ń p a ln ik a n a ła d n y , n ie b ie s k i ko lo r. 3. Z w ią z k i s t r o n tu w p ro w a d z o n e n a d r u c ik u p la ty ­ n o w y m do p ło m ie n ia , b a rw ią go n a k o lo r k a rm in o w y . 4. S o le a rs e n u b a r w ią p ło m ie ń n a k o lo r ja s n o n ie ­ b ie sk i. J e d n o c z e ś n ie w y d z ie la się z a p a c h czo sn k u . 5. L o tn e z w ią z k i m ie d z i z a b a rw ia ją k o lo r n ie b ie sk o z ie lo n y .

p ło m ie ń

na

6 . T a l z a b a rw ia p ło m ie ń n a zielono. Z ie lo n ą lin ię w id m o w ą ta l u z a u w a ż o n o w 1862, a n ie d łu g o p o te m u d a ło się w y o d rę b n ić cz y sty m e ta l. 7. S o le b a r u p o w o d u ją ż ó łto z ielo n e z a b a rw ie n ie p ło m ie n ia . S ia rc z a n b a r u , z w a n y in a c z e j „ciężk im s z p a te m ”, n a z y w a n y b y ł w X V II w . „fo sfo re m z B o­ lo n ii”, g d y ż ro z g rz a n y św ie c ił ż ó łto z ie lo n y m b la sk ie m .

8. S o le so d u b a rw ią p ło m ie ń n a żó łto. T ą m e to d ą m o ż n a w y k ry ć n a w e t 1 0 n g sodu. 9. S o le w a p n ia p ło m ie n ia .

p o w o d u ją

c e g la ste

z a b a rw ie n ie

10. S o le litu b a rw ią p ło m ie ń n a k o lo r ja s k ra w o czerw o n y . C h a ra k te ry s ty c z n ą , c z e rw o n ą b a rw ę p ło ­ m ie n ia p o d w p ły w e m so li litu z a u w a ż y ł w 1818 G m elin , lecz d o p ie ro w 1855 w y o d rę b n io n o li t d ro g ą e le k tro liz y i z b a d a n o jeg o w ła śc iw o śc i.

79

1. K a r a t je s t je d n o s tk ą m a s y sto so w a n ą w ju b ile rs tw ie , ró w n ą 0,2 g. N a z w a p o c h o d z i od g re c k ie g o w y ra z u k e r a tio n o z n a c z a ją c e g o n a s io n a ch le b a św ię to ja ń sk ie g o , u ż y w a n e d a w n ie j z a m ia s t o d w a ż n i­ ków .

s to s u n k u do p la ty n y , k tó r ą n ie g d y ś u w a ż a n o za m e ­ ta l b e z w a rto śc io w y . W K o lu m b ii n p . niszczo n o ją w rz u c a ją c do rz e k i, a w X IX w . p rz y w o ż o n o p la ty ­ n ę z K o lu m b ii do H isz p a n ii, g d zie s łu ż y ła do fa łsz o ­ w a n ia m o n e t. O b e c n ie p la ty n a je s t d w u k ro tn ie d ro ż ­ sza od z ło ta i w ie lo k r o tn ie d ro ż sz a od s r e b ra . Ze w z g lę d u n a sw ą w y ją tk o w ą o d p o rn o ś ć ch em ic z n ą sto so w a n a je s t do w y ro b u n ac z y ń la b o r a to r y jn y c h , e le k tro d , z n a jd u je ró w n ie ż sz e ro k ie z a sto so w a n ie w ju b ile r s tw ie i d e n ty s ty c e .

2. G re c k ie słow o m e ta llo n , od k tó re g o p o ch o d zi n a z w a „ m e ta l”, o zn ac z a ło k o p a ln ię lu b k ru s z e c (z k ru s z c ó w , czy li m in e ra łó w u z y sk iw a n o b o w iem m etale). S ta r o ż y tn i z n a li 7 m e ta li, z k tó ry c h k a ż d y o d p o w ia d a ł in n e j p la n e c ie . Z ło to k o ja rz o n o ze S ło ń ­ cem , s r e b ro z K sięży cem , żelazo , m e ta l w o jo w n ik ó w , z M a rse m , ołów z S a tu r n e m , r tę ć z M e rk u ry m , cy n ę, z Jo w isz e m , m ie d ź z W en u s.

7. N azw a „ p ir y t” p o c h o d z i od g re c k ie g o s ło w a p y r, o z n ac z a ją c e g o o g ień ; p ir y t s k rz y się b o w ie m w s ło ń ­ cu, a p rz e z u d e rz e n ie m o ż n a zeń w y k rz e s a ć is k ry . M in e ra ł te n , b a rd z o ro z p o w sz e c h n io n y w p rz y ro d z ie , je s t o d m ia n ą s ia rc z k u ż e la z a o k ry s z ta ła c h r e g u la r ­ n y ch , z a w ie ra ją c ą n ie k ie d y d o m ie sz k i m ie d z i i złota. P ir y t je s t g łó w n y m su ro w c e m do p ro d u k c ji k w a su sia rk o w e g o .

3. S łow o „ g a z ”, w p ro w a d z o n e p rz e z h o le n d e r s k ie ­ go u czonego v a n H e lm o n ta (1577— 1644), p o ch o d zi p ra w d o p o d o b n ie od h o le n d e rsk ie g o w y ra z u g eest, o zn ac z a ją c e g o d u c h a lu b o d d e c h ; ch o d ziło t u o w y ­ ra ż e n ie n ie u c h w y tn e g o c h a r a k te r u g azu.

8. N a z w a „ a m o n ia k ” p o c h o d z i od e g ip sk ieg o boga A m o n a. Z e ś w ią ty n i A m o n a w y rz u c a n o g n iją c e o d ­ p a d k i s k ła d a n y c h te m u b o g u o fia r, z w a n e „ so la m i A m o n a ”. O d p a d k i te w y d z ie la ły gaz o c h a r a k te r y ­ sty c z n y m z a p a c h u , k tó r y n a z w a n o a m o n ia k ie m . A m o ­ n ia k je s t b a rd z o w a ż n y m su ro w c e m c h em iczn y m sto so w a n y m w p ro d u k c ji k w a s u azo to w eg o , n a w o z ó w sz tu c z n y c h , w łó k ie n sz tu c z n y c h i w ie lu in n y c h s u b ­ s ta n c ji.

1 2 . SK Ą D PO CH O D ZI TA NAZW A?

4. S ło w o „ d ia m e n t” p o c h o d z i z ję z y k a g re c k ie g o od sło w a a d a m a s — n ie p o k o n a n y ; te n n a jp ię k n ie js z y i n a jc e n n ie js z y sp o ś ró d m in e ra łó w je s t b o w ie m je d ­ n o cześn ie n a jtw a r d s z ą s u b s ta n c ją s p o ty k a n ą w p rz y ­ ro d zie. N azw a ta p o w s ta ła p ra w d o p o d o b n ie w I w. n.e. S a m d ia m e n t, o d k ry ty w p ia s k a c h In d ii, p o ja w ił się w E u ro p ie d o p ie ro p o p o w ro c ie A le k s a n d r a W ie l­ k ieg o z In d ii w 327 p.n.e.

5. S ło w o „ n a r k o ty k ” p o c h o d z i o d g re c k ie g o sło w a n a r k e o z n a c zające g o o d u rz e n ie . N a rk o ty k i są b o w iem s u b s ta n c ja m i c h e m ic z n y m i w y w o łu ją c y m i z a m ro c z e ­ nie, zn ie c z u le n ie , u śp ie n ie . W ięk szo ść n a rk o ty k ó w je s t p o c h o d z e n ia ro ś lin n e g o , o trz y m u je się je ró w ­ n ież sy n te ty c z n ie . N ie k tó re n a rk o ty k i, ja k n p . m o r ­ f in a i o p iu m , z n a jd u ją z a sto so w a n ie w le c z n ic tw ie ja k o ś r o d k i u s p o k a ja ją c e , n a s e n n e , p rz e c iw b ó lo w e . N a ło g o w e u ż y w a n ie n a rk o ty k ó w (np. m o rfin y , k o ­ k a in y , h ero in y ), tzw . n a rk o m a n ia , p ro w a d z i do d e ­ g e n e ra c ji p sy c h ic z n e j.

9. W 1669 a lc h e m ik n ie m ie c k i B r a n d t w p o sz u k i­ w a n iu „ k a m ie n ia filo z o fic z n e g o ” o trz y m a ł b ia łą s u b ­ s ta n c ję , k tó r a ś w ie c iła w ciem no ści, i n a d a ł je j n a z ­ w ę p h o sp h o r (z g re c k ie g o p h o sp h o ro s — n io sący św ia tło ). Z ja w isk o ś w ie c e n ia w ciem n o ści, po u p rz e d ­ n im n a ś w ie tle n iu , n a z w a n o fo s fo re sc e n c ją . O k azało się je d n a k , że o p ró c z fo s fo ru św ie c e n ie ta k ie w y k a ­ z u je ró w n ie ż w ie le in n y c h s u b s ta n c ji, np. sia rc z k i b a ru , w a p n ia i s tro n tu . S u b s ta n c je ta k ie n a z y w a m y fo s fo ra m i, m im o iż p o d w z g lę d e m c h e m iczn y m n ie m a ją n ic w sp ó ln e g o z fo sfo re m .

6 . P la ty n a to d o sło w n ie s re b e rk o , je s t to b o w ie m z d ro b n ia ła fo rm a h is z p a ń sk ie g o sło w a p ia ta o z n a c z a ­ ją c e g o sre b ro . N a z w a t a b y ła w y ra z e m p o g a rd liw e g o

10. A p a ty t je s t m in e ra łe m z a w ie ra ją c y m ja k o g łó w n y s k ła d n ik fo s fo ra n w a p n ia i sto so w a n y m do w y ro b u w a ż n e g o n a w o z u fo sfo ro w e g o — s u p e rfo s fa tu . N a z w a p o c h o d z i od g re c k ie g o sło w a a p a te — p o m y łk a , ze w z g lę d u b o w ie m n a z m ie n n y w y g lą d z e w n ę trz n y (ta b lic z k o w e , ig ie łk o w e k r y s z ta ły lu b zb ite , z ia r n is te i w łó k n is te sk u p ie n ia ) tr u d n o b y ło o d ró ż n ić a p a ty t o d in n y c h m in e ra łó w .

80

6 500 zagadek z chem ii

81

1 3 . W Y B IE R Z

P R A W ID Ł O W Ą

O D P O W IE D Ź

1. N e fe lin je s t g lin o k rz e m ia n e m so d u ; m in e r a ł te n s ta n o w i g łó w n y s k ła d n ik s k a ł m a g m o w y c h n ie z a w ie ra ją c y c h sk a le n i. N e fe lin s to so w a n y je s t w p rz e ­ m y śle c e ra m ic z n y m do w y tw a rz a n ia szk ła , e m a lii, p o rc e la n y , m a te ria łó w o g n io trw a ły c h , s ta n o w i ró w ­ nież su ro w ie c do o tr z y m y w a n ia z w ią z k ó w g lin u . 2. R d z a je s t w o d o ro tle n k ie m żela z a , k ru c h ą , p o ­ ro w a tą , b r u n a tn ą p o w ło k ą p o w s ta ją c ą n a p rz e d m io ­ ta c h ż e la z n y c h p o d w p ły w e m w ilg o c i i p o w ie trz a . P o w s ta w a n ie rd z y p o w o d u je d u ż e s t r a ty g o s p o d a r­ cze; w c ią g u r o k u u le g a z n isz c z e n iu w s k u te k k o ro z ji 2% ż e la z a b ęd ą c e g o w u ż y c iu , co w s k a li ś w ia to w e j p rz e k r a c z a 30 m ilio n ó w to n . D la o c h ro n y p rz e d rd z ą p o k ry w a się p rz e d m io ty ż e la z n e p o w ło k a m i z m e ta li b a rd z ie j sz la c h e tn y c h (c y n o w a n ie , n ik lo w a n ie ), la k ie ­ ra m i, tłu szczem . 3. H e m a ty t je s t tle n k ie m ż ela z o w y m , z a w ie ra ­ ją c y m do 70% żela z a. M in e ra ł te n , z w a n y ró w n ie ż b ły szczem ż e la z a lu b ż e la z ia k ie m c z e rw o n y m , je s t w a ż n ą r u d ą ż e la z a ; u ż y w a n y je s t ró w n ie ż do w y ro b u c z e rw o n e j f a r b y i do p o le ro w a n ia . 4. K ry s z ta ł g ó rs k i lu b s k a ln y je s t sz la c h e tn ą o d ­ m ia n ą d w u tle n k u k rz e m u , z w a n e g o p o to c z n ie k r z e ­ m io n k ą . W y s tę p u je w p o s ta c i p rz e z ro c z y sty c h , b e z ­ b a rw n y c h lu b z a b a rw io n y c h n a ró ż n e k o lo ry k r y ­ ształó w . B a rw n e jeg o o d m ia n y , ta k ie ja k fio le to w y a m e ty s t, c y try n o w o ż ó łty c y try n , c ie m n o c z e rw o n y ja s p is, ż ó łta w o c z e rw o n y k rw a w n ik i in n e z n a jd u ją z a sto so w a n ie w ju b ile r s tw ie ja k o k a m ie n ie p ó ł­ sz la c h e tn e . 5. W in ia n a n ty m o n y lo -p o ta s o w y , z w a n y p o to c z n ie e m e ty k ie m , je s t s ta łą , k ry s ta lic z n ą s u b s ta n c ją , u ż y ­ w a n ą d a w n ie j ja k o ś ro d e k w y m io tn y . M n isi w X V I i X V II w . p rz e c h o w y w a li w in o w p u c h a ra c h z a n ­ ty m o n u . A n ty m o n ro z p u s z c z a ł się częściow o w w in ie tw o rz ą c e m e ty k . W in o z e m e ty k ie m , z w a n e p o c u lu m e m e tic u m , u ż y w a n e b y ło do w y w o ły w a n ia w y m io ­ tó w p rz e z m n ic h ó w n a d u ż y w a ją c y c h ro z k o sz y p o d ­ n ie b ie n ia .

.

6 G a le n it lu b g a le n a je s t sia rc z k ie m o ło w iu , n a j ­ częściej z d o m ie sz k ą s r e b ra . J e s t to m in e r a ł b a rw y

82

o ło w io w o sz a re j, o p o ły s k u m e ta lic z n y m , sta n o w ią c y n a jw a ż n ie js z y k ru s z e c o ło w iu . W y s tę p u je w p o sta c i g n ia z d i żył, z w ła szc z a w d o lo m ita c h i w a p ie n ia c h . 7. K o ru n d je s t tle n k ie m g lin u , m in e ra łe m o d z n a ­ c z ają c y m się d u ż ą tw a rd o ś c ią . P rz e z ro c z y ste , p ię k n ie z a b a rw io n e o d m ia n y k o ru n d u , n p . k o ru n d c zerw o ­ n y — r u b in , k o ru n d n ie b ie s k i — s z a fir, z a lic z a się do c e n io n y c h k a m ie n i s z la c h e tn y c h . D ro b n o z ia rn is ta o d m ia n a k o ru n d u za n ie c z y sz c z o n a tle n k ie m żelaza n o si n a z w ę s z m e rg lu ; s to s o w a n a je s t ja k o m a te r ia ł śc ie rn y . 8. S ó l k u c h e n n a je s t c h lo rk ie m so d u , je d n y m z n a jp o s p o litsz y c h z w ią z k ó w c h lo ru . W p rz y ro d z ie w y s tę p u je w p o sta c i p o k ła d ó w so li k a m ie n n e j o ra z w ź ró d ła c h m in e ra ln y c h , je z io ra c h i m o rz a c h . S to ­ s o w a n a je s t do c e ló w sp o ż y w czy ch , w p rz e m y ś le zaś słu ż y ja k o su ro w ie c do o trz y m y w a n ia c h lo ru i so d u m e to d ą e le k tro lity c z n ą . 9. „ K a m ie ń p ie k ie ln y ” — to p o to c z n a n a z w a a z o ta n u s r e b ra . S to s u je się go w p rz e m y śle fo to ­ g ra fic z n y m o ra z w le c z n ic tw ie p o d n a z w ą la p is u do w y p a la n ia o w rzo d zeń . 10. K re d a to je d n a z p o s ta c i w ę g la n u w a p n ia , b ia ły , ła tw o ś c ie ra ln y m in e ra ł, złożony g łó w n ie ze s k o r u p e k o rg a n iz m ó w m o rs k ic h ; s to so w a n y w p rz e ­ m y ś le g u m o w y m i p a p ie rn ic z y m .

C H E M IA W R O L N IC T W IE

1. H e rb ic y d y to ś r o d k i c h em ic z n e słu ż ą c e do z w a lc z a n ia c h w a stó w . P ie rw s z y m h e rb ic y d e m b y ł s ia rc z a n m ied zi, u ż y ty w k o ń c u u b ie g łeg o s tu le c ia d o n isz c z e n ia g o rc z y c y p o ln e j. O b ecn ie z n a m y w ie le ś ro d k ó w teg o ty p u , s ta n o w ią c y c h p rz e w a ż n ie z w ią z ­ k i o rg a n ic z n e . N ie k tó re h e rb ic y d y d z ia ła ją s e le k ty w ­ n ie, tj. niszczą c h w a s ty n ie sz k o d ząc ro ś lin ie u p ra w n e j. 2. N aw o z y s z tu c z n e d o s ta rc z a ją ro ś lin o m p rz e d e w sz y stk im a zo tu , fo s fo ru , p o ta s u i w a p n ia . O p ró cz

6*

83

te g o ro zp o częto o s ta tn io s to so w a n ie tz w . m ik r o n a w ozów , d o sta rc z a ją c y c h ta k ic h p ie rw ia s tk ó w , ja k m ied ź, m a n g a n , b o r, cy n k , m o lib d e n , sód, żelazo, p o trz e b n y c h ro ś lin ie w m in im a ln y c h ilo ściach , w p ły ­ w a ją c y c h je d n a k w is to tn y sp o só b n a je j ro z w ó j. 3. R o ślin y n ie m a ją n a ogół z d o ln o ści w ią z a n ia a z o tu z p o w ie trz a . C z e rp ią o n e a z o t z g le b y w p o s ta ­ ci a z o ta n ó w i soli a m o n o w y c h . W y ją te k s ta n o w ią ro ś lin y m o ty lk o w e (g ro ch , fa s o la , bób), w ią ż ą c e azot a tm o s fe ry c z n y d z ięk i s p e c ja ln y m b a k te rio m ż y ją ­ cy m w b u lw k a c h k o rz e n io w y c h ty c h ro ślin . 4. D D T to d w u c h lo ro d w u fe n y lo tró jc h lo ro e ta n , s il­ n y ś ro d e k o w ad o b ó jcz y , z n a jd u ją c y sz e ro k ie z a sto ­ so w a n ie w ro ln ic tw ie , o g ro d n ic tw ie i le ś n ic tw ie ; w P o lsc e w y tw a rz a n y je s t p o d n a z w ą az o to x u . 5. N a jw ię k sz e p o ls k ie f a b r y k i n a w o z ó w a z o to ­ w y ch z n a jd u ją się w T a rn o w ie , C h o rz o w ie i K ę ­ d z ie rz y n ie . D w ie p ie rw s z e f a b r y k i is tn ia ły ju ż p rz e d w o jn ą , po w o jn ie z o sta ły n a to m ia s t ro z b u d o w a n e . F a b r y k a w K ę d z ie rz y n ie z o sta ła w y b u d o w a n a po w o jn ie i ro zp o c zę ła p ro d u k c ję w 1954. O b e cn ie b u ­ d u je się d u ż ą fa b r y k ę z w ią zk ó w a z o to w y ch w P u ­ ław ach . 6. S a le tr a c h ilijs k a to a z o ta n so d u , N a N 0 3, w a ż n y n aw ó z sztu czn y . D u że zło ża s a le tr y z n a jd u ją c e się w C h ile b y ły n ie g d y ś je d y n y m ź ró d łe m teg o z w ią z ­ ku. O b ecn ie w y tw a rz a się go ró w n ie ż s y n te ty c z n ie . 7. K a r n a lit je s t to u w o d n io n y c h lo re k p o ta s u i m a g n e z u KC1 • M gC l 2 • 6H 2 0 , m in e ra ł o b a rw ie c z e rw o n a w e j. J e s t n a jw a ż n ie js z y m su ro w c e m do o tr z y m y w a n ia n a w o z ó w p o ta so w y c h . 8. A z o tn ia k je s t n a w o z e m sztu c z n y m , k tó re g o g łó w n y m s k ła d n ik ie m je s t c y ja n a m id w a p n ia C aC N 2. O trz y m u je się go p rz e z d z ia ła n ie a z o tu a tm o ­ sfe ry c z n e g o n a k a rb id C a C 2 w w y so k ie j te m p e r a tu ­ rze. A z o tn ia k m a w ła śc iw o ś c i tr u ją c e i u ż y w a n y je s t ró w n ie ż do n isz c z e n ia c h w a stó w . 9. S u ro w c a m i do w y ro b u n aw o z ó w fo sfo ro w y c h są fo s fo ry ty i a p a ty ty , m in e ra ły , k tó ry c h g łó w n y m sk ła d n ik ie m je s t fo s fo ra n tr ó jw a p n io w y C a 3 ( P 0 4)2. A p a ty t z a w ie ra ró w n ie ż flu o re k w a p n ia C a F 2. 10. S u p e rf o s fa t je s t n a jw a ż n ie js z y m sz tu c z n y m n a w o zem fo sfo ro w y m . O trz y m u je się go p rz e z d z ia -

ła n ie k w a se m s ia rk o w y m n a fo s fo ry ty lu b a p a ty ty . P o d w p ły w e m k w a s u tr u d n o ro z p u s z c z a ln y w w o ­ d zie fo s fo ra n tr ó jw a p n io w y C a 3 (P 0 4) 2 p rz e c h o d z i w le p ie j ro z p u s z c z a ln y fo s fo ra n je d n o w a p n io w y C a(H 2 P 0 4)2, k tó r y je s t ła tw o p rz y s w a ja n y p rz e z r o ­ ślin y .

15. W Y K R Y W A N IE

M ETA LI W ROZTW ORZE

1. S re b ro . W y trą c o n y o sa d to c h lo re k s r e b r a A gC l, k tó r y p o d w p ły w e m ś w ia tła ro z k ła d a się z w y d z ie le n ie m m e ta lic z n e g o sre b ra . 2 . Ż elazo. W y trą c o n y o sad to w o d o ro tle n e k ż e la ­ zo w y F e(O H )3, p o to c z n ie z w a n y rd zą.

3. M iedź. W y trą c a się o sa d w o d o ro tle n k u m ie ­ d zio w eg o C u(O H )2, k tó r y ro z p u sz c z a się w ro z tw o rz e a m o n ia k u tw o rz ą c z ło żo n y z w ią z e k [C u(N H 3 )4 ](O H )2. 4. O łów . W y trą c o n y o sad

to s ia rc z a n o ło w iu P b S 0 4.

5. B a r. W y trą c o n y o s a d to s ia rc z a n b a r u B a S 0 4. 6 . N ik iel. W y trą c o n y o sa d to sia rc z e k n ik lu N iS. 7. K o b a lt. W y trą c o n y o sa d to s ia rc z e k k o b a ltu C oS.

8. C y n k . W y trą c o n y o sa d to sia rc z e k c y n k u Z nS . 9. W ap ń . W y trą c o n y o sa d to w ę g la n w a p n ia C aC 0 3. 10. Sód.

16. D LA C ZEG O .. 1. T łu szc z e s ta n o w ią p o łą c z e n ie g lic e ry n y z k w a ­ s a m i tłu szc z o w y m i. N a jc z ę śc ie j są to k w a sy : m a s ło w y , o le in o w y , s te a ry n o w y , p a lm ity n o w y i in . K w a s o le in o w y w y s tę p u je g łó w n ie w tłu sz c z a c h c ie k ły c h — o le ja c h ro ś lin n y c h . P o d w p ły w e m p o w ie trz a i ś w ia -

84 85

tła z a c h o d zi u tle n ia n ie się, czy li je lc z e n ie tłu sz c z ó w ; p r o d u k ty u tle n ia n ia m a ją n ie p rz y je m n y , c h a r a k te ­ ry s ty c z n y zap ach . 2. W o d a w y la n a n a o g ień p a r u je p o d w p ły w e m w y so k ie j te m p e ra tu ry . T w o rz ą c a się p a r a w o d n a u tr u d n ia d o stę p p o w ie trz a do p a lą c e g o się m a te r ia ­ łu ; p ro c e s p a ro w a n ia z u ż y w a z n a c z n ą ilo ść cie p ła , k tó r a z o sta je p o b ra n a o d p a lą c e j się s u b s ta n c ji, o b n iż a ją c je j te m p e r a tu r ę p o n iż e j te m p e r a tu r y z a ­ p ło n u . O b a te c z y n n ik i p o w o d u ją g a śn ię c ie o g n ia. 3. W o d o ro tle n e k w a p n ia C a(O H )2, g łó w n y s k ła d ­ nik z a p ra w y m u r a r s k ie j, p rz e c h o d z i p o d w p ły w e m d w u tle n k u w ę g la z a w a rte g o w a tm o s fe rz e z ie m sk ie j w tw a rd y , n ie ro z p u sz c z a ln y w ę g la n w a p n io w y C a C 0 3. Z e w z g lę d u n a z n a c z n ą g ru b o ść w a rs tw y z a ­ p ra w y i m a łe s tę ż e n ie d w u tle n k u w ę g la w a tm o s fe ­ rz e p ro c e s te n je s t b a rd z o p o w o ln y i m o że tr w a ć n a w e t k ilk a d z ie s ią t la t. A b y go p rz y sp ie sz y ć , u s ta ­ w ia się p rz e d św ie ż y m i m irra m i p a lą c e się k o k so w n ik i, k tó r e w y tw a rz a ją d u ż o d w u tle n k u w ęg la. 4. W oda deszczo w a je s t tzw . w o d ą m ię k k ą , tj. w o ln ą od ro zp u sz c z o n y c h so li w a p n ia i m a g n e z u , czym ró ż n i się od „ tw a r d e j” w o d y w o d o c iąg o w ej z a w ie ra ją c e j te sole. W w o d zie tw a r d e j m y d ło r e a ­ g u je z so la m i w a p n ia i m a g n e z u , tw o rz ą c n ie ro z p u s z ­ c z aln e sole k w a só w tłu sz c z o w y c h , n p . ste a ry n ia n y . C zęść m y d ła z u ż y w a ją c a się n a te r e a k c je n ie b ie ­ rze u d z ia łu w tw o rz e n iu p ia n y . 5. W c elu w y w o ła n ia sp u lc h n ie n ia c ia s ta d o d a je się d ro ż d ż y lu b k w a śn e g o w ę g la n u sodu. P o d w p ły ­ w em d ro ż d ż y z w ę g lo w o d a n ó w z a w a rty c h w m ą c e tw o rz ą się w n ie w ie lk ic h ilo śc ia c h a lk o h o l i d w u ­ tle n e k w ęg la, k tó ry p o w o d u je s p u lc h n ie n ie c ia sta . O b se rw o w a n e p o d czas p ie c z e n ia s p u lc h n ie n ie c ia s ta z a w ie ra ją c e g o so d ę je s t sp o w o d o w a n e w y d z ie la n ie m s ię d w u tle n k u w ę g la w w y n ik u ro z k ła d u w te m p e ­ r a t u r z e około 100°C k w a śn e g o w ę g la n u so d u w e d łu g r e a k c ji 2 N a H C 0 3 = N a 2 C 0 3 + H 2 0 + Ć 0 2.

6. O ty m , że w ró ż n y c h ro ś lin a c h p o w s ta ją z ty c h sa m y c h s k ła d n ik ó w m in e ra ln y c h ró ż n e z w ią z k i ch e ­ m ic z n e , d e c y d u ją e n z y m y sta n o w ią c e sw o iste k a ta l i­ z a to r y p ro cesó w b io c h e m ic zn y c h . Z a le ż n ie od o b e c ­ n o ści ta k ie g o lu b in n e g o e n z y m u re a k c je m ięd z y ty m i s u b s ta n c ja m i m o g ą w ró ż n y c h ro ś lin a c h p rz e ­

¡86

b ieg ać w ró ż n y sp o só b , p ro w a d z ą c do u tw o rz e n ia ró ż n y c h zw iązk ó w . W z ie m n ia k a c h p o w s ta je np. sk ro b ia , w w in o g ro n a c h — c u k ie r g ro n o w y , w b u ­ r a k a c h — sa c h a ro z a , czy li c u k ie r trz c in o w y . 7. J e d y n ie ro ś lin y m o ty lk o w e , ja k np. g ro ch , f a ­ so la i łu b in , są z d o ln e a sy m ilo w a ć azot b e z p o śre d n io z p o w ie trz a . R o ślin y te m a ją n a k o rz e n ia c h b ro d a w ­ k i z b a k te r ia m i w ią ż ą c y m i a z o t z a tm o s fe ry . In n e b a k te rie , z n a jd u ją c e się w g leb ie, ro z k ła d a ją b ia łk a z a w a rte w re s z tk a c h r o ś lin m o ty lk o w y c h z w y d z ie ­ len iem a m o n ia k u i so li a m o n o w y ch . Z w ią z k i te, ró w n ie ż p o d w p ły w e m p e w n y c h b a k te r ii, z o sta ją u tle n io n e do a z o ta n ó w , p o b ie ra n y c h p rz e z ro ślin y . R o ślin y m o ty lk o w e s p e łn ia ją w ię c d w o ja k ą ro lę : w ią ­ ż ą a zo t z p o w ie trz a , p rz e k s z ta łc a ją c go w c e n n e b ia ł­ k a i u ż y ź n ia ją g leb ę , w z b o g a c a ją c ją w z w ią z k i azo ­ to w e. 8. W d o jrz a ły m z ia rn ie zbo ża z n a jd u je się s k r o ­ b ia, zło żo n y w ę g lo w o d a n , n ie ro z p u sz c z a ln y w w o d zie i n ie m a ją c y sło d k ie g o sm a k u . W p ro c e sie k ie łk o w a ­ n ia n ie ro z p u sz c z a ln a s k ro b ia p rz e c h o d z i pod w p ły ­ w e m e n z y m u z w a n e g o d ia s ta z ą w ro z p u sz c z a ln e c u k ry o sło d k im sm a k u , k tó re w p o sta c i w o d n eg o r o z tw o r u w ę d r u ją p o ro ś lin ie , a częściow o g ro m a d z ą się ja k o z a p a sy n a „ c z a rn ą g o d z in ę ” . W y su szo n y k ie łk u ją c y ję c z m ie ń z a w ie ra ją c y d ia sta z ę , tzw . słód, s to so w a n y je s t w p ro d u k c ji s p ir y tu s u i p iw a . 9. W p ry m u s ie n a f ta d o p ły w a p o d c iśn ien iem , r o z p r y s k u je się u w y lo tu p a ln ik a , m ie sz a d o k ła d n ie z tle n e m p o w ie trz a i c a łk o w ic ie się sp a la . W la m p ie n a fto w e j m ie sz a n ie się n a f ty z p o w ie trz e m n a s tę p u je d o p ie ro po je j w y p a ro w a n iu n a p o w ie rz c h n i k n o ta . S p a la n ie je s t tu n ie z u p e łn e ; w s k u te k o b ecn o ści n ie sp a lo n y c h , ro z ż a rz o n y c h c z ą ste k w ę g la p ło m ie ń je s t ja s n y i św ie c ąc y . 10 . P o d w p ły w e m w o d y m y d ło h y d ro liz u je , tj. ro z ­ p a d a się n a w o d o ro tle n e k so d o w y lu b p o ta so w y i w y ższe k w a s y tłu szc z o w e . O b ecn o ść w o d o ro tle n k u u ła tw ia ro z p u sz c z a n ie b ru d u , d z ię k i zaś k w a so m t ł u ­ szczo w y m p o w s ta je p ia n a u ła tw ia ją c a u su n ię c ie b r u d u z p o ró w s k ó ry lu b tk a n in y . D o d a te k m y d ła o b n iż a ró w n ie ż n a p ię c ie p o w ie rz c h n io w e w o d y , tzn . z m n ie js z a w z a je m n e p rz y c ią g a n ie się je j cząsteczek , u ła tw ia ją c z w ilż a n ie p o w ie rz c h n i c ia ła czy tk a n in y p rz e z w o d ę i u su n ię c ie z n ic h b ru d u .

87

6 . P o d c z a s ro z p a d u b o g a ty c h w fo s fo r s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h p o w s ta je u w o d n io n y fo s fo ra n żelaza, zw a n y w iw ia n ite m , m in e r a ł b a rw y c ie m n o n ie b ie sk ie j lu b n ie b ie sk a w o z ie lo n e j. S ta n o w i ce n n y n aw ó z fo s fo ­ ro w y , u ż y w a się go ró w n ie ż ja k o fa rb y .

. P O D A J N A Z W Ę K A M IE N IA

1. D w u tle n e k k rz e m u n o si p o to c z n ą n a z w ę cu. J e g o k ry s ta lic z n a , b e z b a rw n a o d m ia n a , k ry s z ta łe m g ó rsk im lu b s k a ln y m , z n a jd u je so w a n ie w o p ty ce. M in e ra ł te n je s t g łó w n y m n ik ie m w ie lu s k a ł m a g m o w y c h , o sa d o w y c h i m o rfic z n y c h .

k w a r­ zw ana z a sto ­ s k ła d ­ m e ta ­

2. G ó rsk i le n to a z b e st, m in e r a ł o n a s tę p u ją c y m sk ła d z ie ch em ic z n y m : C aM g 3 S i 4 O i 2 • C a F 3 S i 4 0 12. T w o ­ rz y c ie n k ie w łó k n a , k tó r e m o ż n a p rz ą ść . Z a z b e stu w y k o n u je się tk a n in y o g n io trw a łe (u b r a n ia s t r a ­ ż ack ie, k u r ty n y te a tra ln e ) i m a te r ia ły iz o la c y jn e (p a ­ p ie r, t e k t u r a a zb esto w a). W X V III w. w P ie m o n c ie W ło szk a H e le n a P e rp e n ti w y r a b ia ła 7 a z b e s tu n a j­ d e lik a tn ie js z e k o ro n k i. S ły n n e k o p a ln ie a z b e stu z n a jd u ją się n a U ra lu . 3. P rz e d 309 la ty n a b rz e g a c h M o rza B iałeg o w y ­ d o b y w a n o m ik ę, k tó r e j n a s tę p n ie u ż y w a n o do sz k le ­ n ia o k ien . M iki, m in e ra ły g lin o k rz e m ia n o w e , o d z n a ­ cz a ją się d o sk o n a łą łu p liw o śc ią b la sz k o w ą . S ą one sto so w a n e ja k o m a te ria ł iz o la c y jn y w e le k tr o te c h ­ n ice o ra z do w y ro b u sz y b e k o d p o rn y c h n a d z ia ła n ie w y so k ic h te m p e ra tu r. 4. P e rły p o w s ta ją w m u s z la c h ró ż n y c h m ię c z a ­ kó w m o rsk ic h i sło d k o w o d n y c h w ó w czas, g d y do m u s z li d o s ta n ie się obce ciało, n p . p a so ż y t lu b z ia rn k o p ia sk u . W okół n ie g o , w s k u te k p o d ra ż n ie n ia , n a r a s ta ją w a rs tw y m a s y p e rło w e j o p ię k n e j, m ie ­ n ią c e j się b a rw ie . M a sa t a z b u d o w a n a je s t z W ęgla­ n u w a p n ia . P e rły p ra w id ło w o u k s z ta łto w a n e , o d z n a ­ cz a ją c e się p ię k n y m , c h a ra k te ry s ty c z n y m b la s k ie m , są u ż y w a n e w ju b ile rs tw ie .

7. M in e ra ł te n to ta l k o b a rw ie b ia ła w o z ie lo n a w e j i w zo rze c h e m ic z n y m M g3[S i4Oi0](O H )2. Jest b a rd z o m ię k k i, tłu s ty w d o ty k u i h ig ro s k o p ijn y ; d zięk i ty m cech o m z n a la z ł z a sto so w a n ie do w y ro b u z a sy p e k n a s k ó rn y c h o ra z śro d k ó w k o sm e ty c z n y c h , ja k k re d k i i p u d ry . 8. U w o d n io n y s ia rc z a n w a p n ia , z w a n y g ip sem , o w z o rze C aS Ó 4 * 2H 20 je s t w a ż n y m su ro w c e m w p rz e m y śle c h e m ic z n y m i c e ra m ic z n y m , b u d o w ­ n ic tw ie , m o d e la rs tw ie , c h iru rg ii, d e n ty s ty c e . B iała, p rz e ś w ie c a ją c a o d m ia n a g ip su , z w a n a a la b a s tr e m , z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o m a te ria ł rz e ź b ia rs k i o ra z do d e k o ra c ji w n ę trz . G ips w y s tę p u je w P o lsce n a d N idą i n a D o ln y m Ś lą sk u .

9. P o k ła d o m so li k a m ie n n e j to w a rz y s z y c h lo re k p o ta s u KC1, z w a n y sy lw in e m . U ż y w a n y je s t ja k o n aw ó z p o ta s o w y o ra z ja k o s u ro w ie c do o trz y m y w a ­ n ia m e ta lic z n e g o p o ta s u . 10. S ia rc z e k r tę c i H gS je s t p o to c zn ie z w a n y c y n o ­ b re m . T e n c z e rw o n y m in e ra ł je s t n a jw a ż n ie js z ą ru d ą rtę c i. S ia rc z e k r tę c i b y ł z n a n y jeszcze w cz a ­ sac h s ta ro ż y tn y c h i p rz y p isy w a n o m u szczeg ó ln e w ła śc iw o śc i leczn icze. N a w sch o d z ie (C h in y , In d ie) w ierzo n o , że c y n o b e r p rz e d łu ż a ży cie do 250 la t, je d n a k w s k u te k s to so w a n ia go w ty m c elu w ie lu p a c je n tó w p rz e d w c z e śn ie p o żeg n a ło się ze ś w ia te m .

1 8 . K T Ó R Y Z C H E M IK Ó W ty m je s t m ik a u w o d n io n a , z w a n a w e rm ik u lite m . P o p o d g rz a n iu s ta je się s u b s ta n c ją g ą b c z a stą , g dyż w y d z ie la ją c a się p a r a w o d n a ro z d y m a w a rs te w k i m ik i n a c a łe j p o w ierzc h n i. W e rm i­ k u lit je s t le k k i, o g n io trw a ły , s ta n o w i iz o la to r d ź w ię k u , cie p ła i e le k try c z n o ś c i; d z ię k i ty m z a le ­ to m u ż y w a n y je s t ja k o m a te r ia ł iz o la c y jn y , g łó w n ie w sa m o lo ta c h i n a s ta tk a c h .

BYŁ...

5. M in e ra łe m

88

1. Z a ło ż y c iele m T o w a rz y s tw a S z u b ra w c ó w był J ę d r z e j Ś n ia d e c k i (1768— 1838), w je d n e j o so b ie le ­ k a rz , c h e m ik p e d a g o g i p u b lic y sta . P rz e z w ie le la t b y ł p ro fe s o re m c h e m ii S zk o ły G łó w n e j w W ilnie. Je g o w y k ła d y z ch em ii, p ie rw s z e w y k ła d y te j d y -

89

s c y p lin y w ję z y k u p o lsk im , cieszy ły się d u ż ą p o p u ­ la r n o ś c ią n ie ty lk o w śró d m ło d zieży , a le ta k ż e całe j in te lig e n c ji i a r y s to k r a c ji w ile ń s k ie j. P o 25 la ta c h p ro w a d z e n ia k a te d r y c h e m ii o p u śc ił U n iw e rs y te t W ile ń sk i i do k o ń c a ż y c ia p ra c o w a ł z p o św ię c e n ie m ja k o le k a rz . 2. S ła w n y c h e m ik f r a n c u s k i K la u d iu s z L u d w ik B e r th o lle t (1748— 1822) ja k o d o ra d c a n a u k o w y to w a ­ rzy szy ł B o n a p a rte m u w jeg o w y p ra w a c h do W łoch i E g ip tu . B e rth o lle t u s ta lił sk ła d c h e m ic z n y a m o ­ n ia k u , s ia rk o w o d o ru i c y ja n o w o d o ru o ra z o d k ry ł w ła śc iw o ś c i b ie lą c e c h lo ru i w y b u c h o w e c h lo ra n u p o ta su . O głosił ró w n ie ż p ra c e te o re ty c z n e d o ty c zą c e ró w n o w a g i ch em icz n e j. 3. W ło sk i fiz y k i c h e m ik z z a m iło w a n ia , A m a ­ d e u sz A v o g a d ro (1776— 1856), u k o ń c z y ł s tu d ia p r a w ­ nicze w ro d z in n y m m ie śc ie — T u ry n ie . A v o g a d ro o p ra c o w a ł m e to d ę o z n a c z a n ia m a s cząste c zk o w y c h o ra z p o d a ł p o d sta w o w e p ra w o g azo w e. P ra w o A v o g a d ra głosi, że w s ta łe j te m p e r a tu r z e i p o d s ta ły m c iś n ie n ie m ró w n e o b ję to śc i ró ż n y c h g azó w z a w ie ­ r a j ą ta k ie sa m e liczb y cząsteczek . 4. W y b itn y c h e m ik Ig n a c y M o ścick i (1867— 1946) b y ł p re z y d e n te m P o ls k i w la ta c h 1926— 1939. P o k lę ­ sce w rz e śn io w e j u d a ł się do S z w a jc a rii i ta m z a k o ń ­ czył życie. M ościck i o p ra c o w a ł o ry g in a ln ą m e to d ę w y tw a rz a n ia k w a s u a zo to w eg o z p o w ie trz a . W 1916 5 zało ż y ł w e L w o w ie n a u k o w ą p la c ó w k ę b a d a w c z ą pod n a z w ą „ M e ta n ”, k tó r e j z a d a n ie m b y ło ro z w ią ­ z y w a n ie p ro b le m ó w c h e m ic z n o -te c h n o lo g ic z n y c h . W 1928 p la c ó w k a ta z o sta ła p rz e n ie s io n a do W a r­ sz a w y p o d n a z w ą „ C h e m ic zn y I n s ty tu t B a d a w c z y ”. I n s ty tu t te n (o b ecn a n a z w a : „ I n s ty tu t C h e m ii O gó l­ n e j”) o b c h o d z ił n ie d a w n o 3 5 -lecie sw eg o is tn ie n ia .

5. M ich ał S ęd ziw ó j (1556— 1636) b y ł a lc h e m ik ie m p o lsk im , k tó re g o s ła w a o b ie g ła c ałą E u ro p ę . D użo p o d ró ż o w a ł, o d w ie d z a ją c w ie le k ra jó w e u ro p e jsk ic h . B y ł a u to re m w ie lu d zieł i tr a k ta tó w . U c h o d z ił za p o sia d a c z a k a m ie n ia filo zo ficzn eg o i z teg o p o w o d u b y ł w ię z io n y p rz e z m a g n a tó w , k tó rz y c h c ie li go zm u sić do w y tw a rz a n ia z ło ta z m e ta li m n ie j sz la ­ c h e tn y c h . J a n M a te jk o p rz e d s ta w ił S ę d z iw o ja n a je d n y m ze sw y ch o b ra z ó w ze sz ta b ą z ło ta w ro z ż a ­ rz o n y c h o b cęg ach o b o k Z y g m u n ta I I I W azy i d w o ­ rzan .

90

6. „ O g n io m istrz e m ” n a d w o rz e c a ry c y E lż b ie ty b y ł sła w n y , w s z e c h s tro n n ie u ta le n to w a n y uczo n y r o ­ s y js k i M ic h a ł Ł o m o n o so w (1711— 1765), je d e n z tw ó r ­ ców c h e m ii fiz y c z n e j. O głosił on d z ie ła tr a k tu j ą c e o ch e m ii, m e ta lu rg ii, m in e ra lo g ii i lite r a tu rz e . N a d w o rz e cen io n o go ja k o s z tu k m is trz a , p o n ie w a ż z n ał ta je m n ic ę w y tw a rz a n ia o g n i b e n g a ls k ic h , s ta n o w ią ­ cych ozdobę u ro c z y sto śc i d w o rsk ic h . 7. C h e m ik czesk i E m il V o to ćek (1872— 1950) z a j­ m o w a ł się z z a m iło w a n ie m n ie ty lk o c h em ią, lecz ró w n ie ż li te r a tu r ą , ję z y k a m i i m u z y k ą . Je g o b a d a ­ n ia ch em ic z n e d o ty c z y ły g łó w n ie c h em ii w ę g lo w o ­ d a n ó w , fito c h e m ii (c h e m ii ro ś lin ) o ra z b a rw n ik ó w tró jfe n y lo m e ta n o w y c h . V o to ć e k p is a ł ró w n ie ż k s ią ż ­ k i o ra z w y d a ł sz e re g p o d rę c z n ik ó w i sło w n ik ó w 0 d u że j w a rto ś c i d y d a k ty c z n e j i lite r a c k ie j. B ył też a u to r e m w ie lu k o m p o z y c ji fo rte p ia n o w y c h i o rk ie s tra ln y c h . 8 . J e rz y A g ry k o la (1494— 1555), z n a k o m ity h u m a ­ n is ta i le k a r z n ie m ie c k i, a u to r w ie lu p ra c z d z ie ­ d z in y g ó rn ic tw a i h u tn ic tw a , m o że b y ć u w a ż a n y za tw ó rc ę te c h n o lo g ii c h e m icz n ej. N ie k tó re m e to d y te c h n o lo g ic z n e p o d a n e p rz e z A g ry k o lę , n p. w y d o ­ b y w a n ie so li k u c h e n n e j, o d d z ie la n ie z ło ta i s r e b ra od m ie d z i i o ło w iu , n ie s tra c iły z n a c z e n ia do c h w ili o b e c n e j. A g ry k o la p o d a ł sw ó j sp o só b k la s y fik a c ji m in e ra łó w . 9. C h e m ik a n g ie ls k i W illia m R a m sa y (1852— 1916) w y k o n a ł w 1872 w w ie k u 20 la t p ra c ę , n a p o d sta w ie k tó r e j u z y sk a ł ty tu ł d o k to ra . Je g o p ie rw s z y m s u k c e ­ sem n a u k o w y m b y ło o d k ry c ie a rg o n u , d o z o n a n e w sp ó ln ie z Jo h n e m R a y le ig h e m . O d k ry c ie to n a z w a li A n g lic y „ triu m fe m trz e c ie g o m ie js c a d z ie s ię tn e g o ”, g dyż s tw ie rd z e n ie ró ż n ic y w g ę sto ści a z o tu z p o w ie ­ tr z a i a z o tu o trz y m y w a n e g o ze zw iązków ' d o p ro w a ­ d ziło do w n io sk u , że w p o w ie trz u z n a jd u je się n ie ­ z n a n y p ie r w ia s te k cięższy od azotu. P ó ź n ie j R a m sa y o trz y m a ł h e l p rz e z o g rz e w a n ie r u d y u ra n o w e j, a wrresz c ie , w ra z ze sw y m a s y s te n te m T ra w e rse m , o d k ry ł p o z o sta łe g azy s z la c h e tn e : k se n o n , k ry p to n 1 n eo n . 10. M a rc e li N e n c k i (1847— 1901), le k a rz , ch em ik i fiz jo lo g p o lsk i, b y ł k ie ro w n ik ie m S e k c ji C h em iczn ej I n s ty tu tu M e d y cy n y D o św ia d c z a ln e j w P e te r s b u rg u . U ozony te n , o n ie z w y k łe j sy s te m a ty c z n o śc i i p ra c o ­ w ito śc i, z d o b y ł s ła w ę p rz e d e w sz y stk im d z ię k i p r a ­ com n a d b a rw n ik ie m k rw i, h e m in ą .

91

1 9 . O RÓŻNYCH GAZACH

1. G az ś w ie tln y o trz y m u je się w p ro c e s ie su c h e j d e s ty la c ji, tj. o g rz e w a n ia b ez d o s tę p u p o w ie trz a , sp e c ja ln y c h g a tu n k ó w w ęg la . Z a w ie ra o k o ło 50% w o d o ru , 17— 20% m e ta n u , 12— 15% tle n k u w ę g la , d w u tle n e k w ę g la i azot. Z e w z g lę d u n a z a w a rto ś ć tle n k u w ę g la gaz ś w ie tln y je s t tr u ją c y . U ż y w a się go do celó w o p ało w y ch . 2. G az d isso u s je s t to a c e ty le n ro z p u sz c z o n y w a c e to n ie . A c e ty le n je s t g azem o w y so k ie j te m p e ­ ra tu r z e sp a la n ia , n ie m o ż n a go je d n a k s p rę ż a ć ze w z g lę d u n a n ie b e z p ie c z e ń stw o w y b u c h u i d la te g o ro z p u szcza się go po d c iśn ie n ie m i s p rz e d a je w t a ­ k ie j p o staci. A c e ty le n s to s u je się do u z y s k iw a n ia w y so k ie j te m p e r a tu r y (do 30C0°C) p rz ez s p a la n ie w p a ln ik u a c e ty le n o w o -tle n o w y m o ra z do p r o d u k c ji k w a s u o ctow ego, k a u c z u k u s y n te ty c z n e g o i in n y c h zw iązk ó w o rg a n ic z n y c h . 3. G az w ie lk o p ie c o w y p o w s ta je p o d czas w y to p u żela za z ru d y . P ro c e s w y to p u p ro w a d z i się w w ie l- ' k ich p ie c a c h , z a ła d o w a n y c h ru d ą , to p n ik ie m i k o k ­ sem . O d d o łu p ieca w p ro w a d z a się ro z g rz a n e p o w ie ­ trze. W w y n ik u r e a k c ji o tr z y m u je się żu żel, s z la k ę i gaz w ie lk o p ie c o w y . G az w ie lk o p ie c o w y je s t p a ln y , n isk o k -.lo ry c z n y , z a w ie ra o k o ło 60% az o tu , o k o ło 30% tle n k u w ę g la o ra z d w u tle n e k w ę g la , w o d ó r i m e ta n . 4. G az p ły n n y je s t m ie sz a n in ą p ro p a n u i b u ta ­ nów , u z y sk a n ą z g a z u zie m n e g o w w y n ik u p ro c e s u re k ty fik a c ji. W z ale żn o śc i od te m p e r a tu r y i c iś n ie ­ n ia m o że się z n a jd o w a ć w s ta n ie p ły n n y m lu b g a zo ­ w ym . Z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o p aliw o .

5. G az ziem n y to w a rz y s z y n a jc z ę śc ie j złożom r o ­ py n a fto w e j. W y stę p u je te ż o d d z ie ln ie p o d z ie m ią n a ró ż n y c h g łęb o k o ścia ch . S k ła d a się z 90% m e ta n u ,, re s z tę s ta n o w ią e ta n , p ro p a n i b u ta n . Z e w z g lę d u n a d u ż ą w a rto ś ć k a lo ry c z n ą z n a jd u je z a sto so w a n ie w p rz e m y śle i g o sp o d a rs tw ie d o m o w y m . G az z ie m n y je s t ró w n ie ż w a ż n y m su ro w c e m p rz e m y słu c h e m ic z ­ nego, s to so w a n y m w p r o d u k c ji tw o rz y w sz tu c z n y c h i k a u c z u k u sy n te ty c z n e g o .

92

.

6 G az p io r u n u ją c y je s t m ie sz a n in ą w o d o ru i tl e ­ n u w s to s u n k u o b ję to śc io w y m 2:1, tj. ta k im , w ja k im g az y te w y s tę p u ją w w odzie. M ie sz a n in a ta sp a la się w y b u c h o w o z u tw o rz e n ie m w ody. D o św ia d c z e n ia z g azem p io r u n u ją c y m p rz e p ro w a d z ił ja k o p ie rw sz y c h e m ik i fa r m a c e u ta f r a n c u s k i P ila tr e de R o zier (1756— 1785) w k ró tc e p o o d k ry c iu w o d o ru p rzez C a v e n d is h a w 1766. W sw y m la b o r a to r iu m w c ią g n ą ł o n te n gaz do p łu c , a n a s tę p n ie d m u c h n ą ł n im n a p a lą c ą się św iecę. G az z a p a lił się w y b u c h o w o , a de R o z ie r o m a l n ie p rz y p ła c ił d o św ia d c z e n ia życiem . P r ie s tle y z a p a lił g az p io r u n u ją c y za p o m o cą is k ry e le k try c z n e j, w w y n ik u czego p o w s ta ła w o d a. 7. P o d tle n e k a z o tu N 2Ó u z y sk a ł n a z w ę „g azu ro z w e s e la ją c e g o ” z u w a g i n a sw e sp e c y fic z n e d z ia ­ ła n ie n a o rg a n iz m lu d z k i. P ie rw s z y D a v y stw ie rd z ił, że w d y c k iw a n ie p o d tle n k u a z o tu u ś m ie rz a ból, i w y ra z ił p o g lą d , iż te n n ie s z k o d liw y d la z d ro w ia g az m ó g łb y b y ć u ż y w a n y p o d czas p ro s tsz y c h za­ b ie g ó w c h iru rg ic z n y c h . P o d tle n e k a z o tu z n a la z ł za­ s to so w a n ie w d e n ty s ty c e w k ilk a la t po śm ie rc i D a v y ’ego. 8. G az w o d n y o trz y m u je się p rz e p u s z c z a ją c p a rę w o d n ą n a d ro z ż a rz o n y m k o k sem . G az te n s k ła d a s ię w 90% z tle n k u w ę g la i w o d o ru . M a b a rd z o d u ż ą w a rto ś ć o p a ło w ą i je s t je d n y m z p o d s ta w o ­ w y c h su ro w c ó w w p rz e m y śle ch e m iczn y m . 9. G az g e n e ra to ro w y o trz y m u je się w s p e c ja l­ n y c h p ie c a c h z w a n y c h g e n e ra to ra m i, n a p e łn io n y c h ro z ż a rz o n y m k o k se m , p rz e z k tó r y p rz ep u szcza się p o w ie trz e . P o c z ą tk o w o tle n z p o w ie trz a łą c z y się z w ę g lem , d a ją c d w u tle n e k w ę g la, k tó r y n a s tę p n ie u le g a p rz e m ia n ie n a tle n e k w ęg la. G az g e n e ra to ro ­ w y s k ła d a się z o k o ło 50% az o tu , 30% tle n k u w ęg la, 15% w o d o ru , re s z tę sta n o w ią in n e gazy, g łó w n ie d w u tle n e k w ęg la . G az g e n e ra to ro w y z n a jd u je z a sto ­ so w a n ie ja k o p a liw o . 10. G az m u s z ta rd o w y , czyli ip e ry t, je s t sia rc z k ie m d w u c h lo ro d w u e ty lo w y m , cieczą o z a p a c h u m u s z ta r ­ d y , d z ia ła ją c ą p a rz ą c o i tr u ją c o ; ip e r y t b y ł sto so w a ­ n y ja k o tr u c iz n a b o jo w a p o d c za s I w o jn y ś w ia ­ to w e j.

93

20 .

5. W od a „ k ró le w s k a ” je s t m ie sz a n in ą trz e c h o b ­ ję to ś c i stęż o n e g o k w a s u so ln e g o z je d n ą o b ję to ś c ią stężo n e g o k w a s u azo to w eg o . J e s t to o d c z y n n ik b a r ­ dzo a k ty w n y ch e m ic zn ie, ro z p u s z c z a ją c y w s z y s tk ie m e ta le , w te j lic z b ie ta k ż e zło to i p la ty n ę .

O W O D Z IE

1. P ie rw s z y H e n ry C a v e n d ish w y k a z a ł, że w o d a sk ła d a się z w o d o ru i tle n u , o ra z o k re ś lił dość d o ­ k ła d n ie je j sk ła d ilo ścio w y . U s ta le n ie s k ła d u c h e ­ m iczn eg o w o d y m o ż n a p rz e p ro w a d z ić d w ie m a m e ­ to d a m i: a) p rz e z ro z k ła d e le k tro lity c z n y w o d y n a sk ła d n ik i, b) p rz e z sy n te z ę w o d y z p ie rw ia s tk ó w . S to s u n e k o b ję to śc io w y w o d o ru do tle n u w w o d zie ró w n a się 2 :1. 2. W o d a

je s t n ie o d z o w n y m s k ła d n ik ie m o rg a n iz ­ m ó w ro ś lin n y c h i z w ie rz ę cy c h , w sz y stk ie b o w iem p ro c e sy b io c h e m ic z n e z a ch o d z ą w ro z tw o ra c h w o d ­ n ych. R o ślin y cz e rp ią so le m in e ra ln e z g le b y w p o ­ s ta c i ich ro z tw o ró w w o d n y c h . O rg a n iz m lu d z k i z a w ie ra 60— 65% w o d y , je d n a k je j z a w a rto ś ć w ró ż ­ n y ch tk a n k a c h w a h a się w sz e ro k ic h g ra n ic a c h : od 0,2% w sz k liw ie zębó w do 99% w n ie k tó ry c h czę­ ściach o k a. P a ro w a n ie w o d y p rze z s k ó rę u m o ż liw ia o d d a n ie n a d m ia r u c ie p ła p rz e z o rg a n iz m , p o z w a la ­ ją c n a u tr z y m a n ie s ta łe j te m p e r a tu r y . Z u ż y cie w o d y p rz e z c z ło w ie k a w y n o si p rz e c ię tn ie 3— 5 1 n a dobę. 3. W o d ró ż n ie n iu od w ię k sz o śc i s u b s ta n c ji, k tó ­ ry c h g ęsto ść m a le je ze w z ro ste m te m p e r a tu r y , w o d a m a n a jw ię k s z ą g ęsto ść w te m p e r a tu r z e + 4 °C . P o n i­ żej i p o w y żej te j te m p e r a tu r y g ęsto ść w o d y je s t m n ie jsz a . T a w ła śc iw o ść m a d u że z n a c z en ie d la o r ­ g a n iz m ó w ż y ją c y c h w n a tu r a ln y c h z b io rn ik a c h w o d ­ n y c h (rz e k a c h , je z io ra c h ), g d y ż p o d c z a s m ro z ó w te m p e r a tu r a n a d n ie z b io rn ik ó w w y n o si + 4 °C , a s k o r u p a lo d u tw o rz y się ty lk o n a p o w ie rz c h n i w ody. 4. Z n a n e są tr z y sp o so b y o c z y sz cz a n ia w o d y . N a j­ p ro s tsz y m , a z a ra z e m n a jm n ie j d o k ła d n y m , je s t d e k a n ta c ja , p o le g a ją c a na p o z o s ta w ie n iu n a c z y n ia z w o d ą n a p e w ie n czas w s ta n ie b e z ru c h u . S u b s ta n ­ cje n ie ro z p u sz c z a ln e i g ru b e z a w ie sin y o s ia d a ją n a d n ie z b io rn ik a . L ep sze w y n ik i d a je f iltr a c ja . P o le g a o n a n a p rz e s ą c z e n iu w o d y p rz e z f i lt r y z s u b s ta n c ji p o ro w a ty c h , np. ze ż w iru , k o k su , g lin y lu b p ia s k u , n a k tó ry c h o s ia d a ją z a w ie sin y i z an ie czy szczen ia. C h e m ic z n ie czy stą w o d ę m o ż n a o trz y m a ć d ro g ą d e s ty la c ji, k tó r a p o le g a n a o d p a ro w a n iu w o d y i s k r o ­ p le n iu p o w s ta łe j p a r y w o d n e j.

94

'

6 . W o d a „ c ię ż k a ” o w z o rz e D 20 je s t z w ią z k ie m c h e m icz n y m tle n u z c ię ż k im izo to p em w o d o ru z w a ­ n y m „ d e u te re m ”. J e s t u ż y w a n a w re a k to r a c h a to ­ m o w y c h ja k o m o d e r a to r (c z y n n ik h a m u ją c y p r ę d ­ kość n e u tro n ó w b ez z n a c zn e g o ich p o c h ła n ia n ia ) o ra z ja k o ś ro d e k o d p ro w a d z a ją c y ciep ło . 7. W odę so d o w ą o trz y m u je się p rz e z n a s y c e n ie w o d y d w u tle n k ie m w ę g la p o d ciśn ie n ie m . D w u tle n e k w ę g la re a g u je z w o d ą z g o d n ie z ró w n a n ie m : C 0 2+ + H 20 = H 2C 0 3; p o w s ta ją c y w te j r e a k c ji k w a s w ę ­ g lo w y n a d a je w o d z ie s m a k le k k o k w a śn y . 8. W ody m in e ra ln e są ro z tw o r a m i w o d n y m i ró ż ­ n y c h soli, a n ie k ie d y ta k ż e gazów . R o z ró ż n ia m y : a) so la n k i, z a w ie ra ją c e c h lo re k so d u o ra z n ie w ie lk ie ilo ści b ro m k ó w i jo d k ó w ; b) szczaw y , z a w ie ra ją c e ro z p u sz c z o n y d w u tle n e k w ę g la ; c) sz c zaw y a lk a lic z ­ ne, z a w ie ra ją c e d w u tle n e k w ę g la i k w a ś n e w ę g la n y ; d) w o d y ż e la ziste, z a w ie ra ją c e d w u tle n e k w ^ g la i k w a śn y w ę g la n ż e la z a w y ; e) w o d y g o rzk ie, z a w ie ­ ra ją c e sia rc z a n m a g n e z u ; f) w o d y sia rk o w e , z a w ie ­ ra ją c e s ia rk o w o d ó r. 9. T w a rd o ść w o d y je s t s p o w o d o w a n a o b e c n o ścią ro z p u sz c zo n y c h so li w a p n ia i m a g n e z u . R o z ró ż n ia się tw a rd o ś ć p r z e m ija ją c ą i tw a rd o ś ć s ta łą . T w a r ­ dość p rz e m ija ją c a u w a ru n k o w a n a je s t o b ecn o ścią k w a śn y c h w ę g la n ó w w a p n ia i m a g n e z u , k tó r e w y tr ą ­ c a ją się p o d c z a s g o to w a n ia . T w a rd o ść s ta ła z w ią z a ­ n a je s t z o b e c n o śc ią sia rc z a n ó w w a p n ia i m a g n e z u . 10. W p rz y p a d k u u ż y c ia np. do k o tłó w p rz e m y s ło ­ w y c h w o d y „ tw a r d e j” n a d n ie i ś c ia n a c h k o tła o sia ­ d a w y tw a rz a ją c y się po z a g o to w a n iu k a m ie ń k o tło ­ w y (ta k i sam , ja k i m o ż e m y o b se rw o w a ć n a w e w n ę ­ tr z n y c h śc ia n k a c h d łu g o u ż y w a n e g o im b ry k a ). K a ­ m ie ń te n je s t zły m p rz e w o d n ik ie m c ie p ła i n ie p rz y ­ le g a ró w n o m ie rn ie do śc ia n k o tła . J e g o o b e c n o ść m o że w ię c sp o w o d o w a ć lo k a ln e p rz e g rz a n ie i p ę k ­ n ię c ie k o tła . A b y te m u zap o b ie c, u ż y w a się do celów p rz e m y sło w y c h w o d y „ z m ię k c z o n e j” , tj. p o z b a w io ­ n e j sk ła d n ik ó w p o w o d u ją c y c h tw a rd o ś ć .

9Ł

. O P O W IE T R Z U

m a ln y m c iśn ie n ie m . S k ro p lo n e p o w ie trz e s ta n o w i ź ró d ło a z o tu i tle n u , sto so w a n e je s t ró w n ie ż do o trz y m y w a n ia n is k ic h te m p e r a tu r .

.

1. D o sta ły c h s k ła d n ik ó w a tm o s fe ry z ie m sk ie j n a ­ le ż ą : az o t (78,1%), tle n (20,93%), g azy s z la c h e tn e (0,9%) i d w u tle n e k w ę g la (0,03%). S k ła d n ik i zm ie n n e to p a r a w o d n a , k tó r e j z a w a rto ś ć zale ży od p o ry ro k u i od pogod y, a ta k ż e p y ł w y s tę p u ją c y w w ię k sz y c h ilo śc ia c h w o k rę g a c h p rz e m y sło w y c h . 2. P o w ie trz e n ie je s t z w ią z k ie m ch e m ic z n y m , lecz m ie s z a n in ą gazów . Ś w ia d c z y o ty m fa k t, że m o ż n a je ro zd zielić n a s k ła d n ik i m e to d a m i fiz y c z n y m i — p rzez s k ro p le n ie , a n a s tę p n ie d e sty la c ję . 3. Ś w ia tło sło n e cz n e s k ła d a się z p ro m ie n i o ró ż ­ n e j d łu g o ści fa li. O p ró cz p ro m ie n i w id z ia ln y c h z a ­ w ie r a ta k ż e p ro m ie n ie n a d fio le to w e o m n ie js z e j d łu ­ gości f a li i w ię k sz e j e n e rg ii. G d y b y w sz y stk ie p r o ­ m ie n ie n a d fio le to w e w y s y ła n e p rz ez S ło ń ce d o ta rły do p o w ie rz c h n i Z iem i, u n ic e s tw iły b y w sz e lk ie ży cie n a n a sz e j p lan ec ie. W o d le g ło śc i 25— 40 k m od p o ­ w ie rz c h n i Z ie m i z n a jd u je się o z o n o sfe ra , w a rs tw a p o w ie trz a o d u ż e j z a w a rto ś c i ozonu, k tó r a p o c h ła n ia n a d m ia r p ro m ie n i n a d fio le to w y c h . N ie w ie lk a część ty c h p ro m ie n i, k tó r a p rz e z o z o n o sferę d o c ie ra do p o w ie rz c h n i Z iem i, w p ły w a k o rz y s tn ie n a ro z w ó j ży w y ch o rg a n iz m ó w ; p o d w p ły w e m n a d fio le tu p o w ­ s ta je n p . w o rg a n iz m ie lu d z k im w a ż n a d la z d ro w ia w ita m in a D. 4. N azw ą „gazy s z la c h e tn e ” o b e jm u je się p ie r ­ w ia s tk i n a le ż ą c e do g ru p y h elo w có w , k tó r e do n ie ­ d a w n a u w a ż a n o za c a łk o w ic ie b ie r n e ch em ic z n ie , tj. n ie m a ją c e zd o ln o ści tw o rz e n ia z w ią z k ó w z in n y m i p ie rw ia s tk a m i. Do h e lo w c ó w n a le ż ą : h e l (H e), n e o n (N e), a rg o n (A), k ry p to n (K r), k se n o n (Xe) i p ie r­ w ia s te k p ro m ie n io tw ó rc z y — ra d o n (R n). W 1962 u czo n y m a m e ry k a ń s k im u d a ło się o trz y m a ć z w ią z k i c h e m iczn e f lu o r u z g a z a m i s z la c h e tn y m i. R e a k c je p ro w a d z o n o w n a c z y n ia c h n ik lo w y c h w te m p e r a tu ­ rz e o k o ło 400 °C. 5. P o w ie trz e s k ro p lili po r a z p ie rw s z y w 1883 w K ra k o w ie d w a j u c z e n i p o lscy : fiz y k Z y g m u n t W ró b le w s k i i c h e m ik K a ro l O lszew sk i. C ie k łe p o ­ w ie tr z e je s t b łę k itn ą cieczą o c ię ż a rz e w ła śc iw y m 0,91 g /c m 3 i te m p e ra tu rz e w rz e n ia — 192 °C p o d n o r-

96

6 W p ro c e s ie fo to s y n te z y , czy li p rz y s w a ja n ia w ę ­ g la p rz e z ro ś lin y z ielo n e w o b e c n o śc i ś w ia tła , b ie ­ rz e cz y n n y u d z ia ł d w u tle n e k w ęg la . W obecności c h lo ro filu , o d g ry w a ją c e g o ro lę k a ta liz a to ra , z d w u ­ tle n k u w ę g la i w o d y p o w s ta ją w ę g lo w o d a n y (cu k ry ) w re a k c ji: 6 C 0 2 + 6 H 20 = C * H i2 0 6 + 6 0 j. B ez re a k c ji te j n ie b y ło b y m o ż liw e ż y c ie n a Z ie m i, je s t to b o ­ w ie m je d y n y p ro c e s, w k tó ry m p o w s ta ją p o d s ta w o ­ w e s u b s ta n c je p o k a rm o w e d la o rg a n iz m ó w ży w y ch . 7. P a le n ie p o le g a n a g w a łto w n y m łą c z e n iu się d o ­ w o ln e j s u b s ta n c ji z tle n e m , z w y d z ie la n ie m ś w ia tła i c iep ła. W cz y sty m tle n ie łu cz y w o s p a la się s z y b ­ ciej i p ło n ie ja ś n ie j n iż w p o w ie trz u , w k tó r y m tle n je s t p ię c io k ro tn ie ro z c ie ń c z o n y az o te m n ie b io rą c y m u d z ia łu w re a k c ji. 8. U tle n ia n ie je s t to r e a k c ja p rz y łą c z a n ia tle n u p rz e z p ie r w ia s te k lu b z w ią z e k ch em iczn y . W z n a ­ c z e n iu b a rd z ie j o g ó ln y m za u tle n ia n ie u w a ż a m y k a ż ­ d ą r e a k c ję (n ie k o n ie c z n ie z u d z ia łe m tle n u ), w k tó r e j a to m y d o w o ln e g o p ie r w ia s tk a o d d a ją e le k tro n y ze sw e j w a rs tw y z e w n ę trz n e j. U tle n ia n iu m u s i to w a ­ rz y sz y ć zaw sze re d u k c ja , tj. p rz y łą c z e n ie e le k tro n ó w do w a rs tw y z e w n ę trz n e j p rz ez a to m y in n y c h p ie r ­ w ia s tk ó w . W r e a k c ji np. so d u z c h lo re m : N a + C l = = N aC l, p ro w a d z ą c e j do u tw o rz e n ia so li k u c h e n n e j, a to m so d u o d d a je e le k tro n a to m o w i c h lo ru , u tle n ia się w ięc, a to m c h lo ru zaś u le g a re d u k c ji. 9. P rz y je m n y , o rz e ź w ia ją c y z a p a c h p o w ie trz a po b u rz y je s t sp o w o d o w a n y o b ec n o śc ią o d m ia n y a lo tro p o w e j tle n u , z w a n e j ozo n em Oj, k tó r a p o w s ta je z tl e ­ n u d w u a to m o w e g o 0 2. P o d w p ły w e m w y ła d o w a ń a t ­ m o s fe ry c z n y c h p o w s ta ją ró w n ie ż z a z o tu i tle n u tle n k i a z o tu , k tó r e ro z p u s z c z a ją się w k ro p la c h desz­ czu i w p o sta c i b a rd z o ro zcień cz o n e g o k w a s u a z o to ­ w eg o s p a d a ją n a ziem ię. W e d łu g p rz y b liż o n y c h d a ­ n y c h , ilość z w ią z a n e g o a z o tu , k tó r y w p o sta c i k w a s u a zo to w e g o s p a d a n a ziem ię, w y n o si o k o ło 400 m ilio ­ n ó w to n ro cz n ie . 10. N ie z b ę d n y m do ż y cia s k ła d n ik ie m p o w ie trz a je s t tle n . D o sta je się on do o rg a n iz m u p rz e z u k ła d o d d e c h o w y i w ra z z k rw ią z o sta je ro z p ro w a d z o n y do

7 500 zagadek z chem ii

97

w sz y stk ic h tk a n e k , g d zie b ie rz e u d z ia ł w p ro c e s a c h p rz e m ia n y m a te rii, d o s ta rc z a ją c y c h e n e rg ii k o n ie c z ­ n e j do ż y cia o rg a n iz m u . B ez d o p ły w u tle n u czło w ie k n ie m o że żyć d łu ż e j ja k 3— 4 m in . T le n s to so w a n y je s t w a p a r a ta c h tle n o w y c h u ż y w a n y c h p rz e z n u r ­ ków , a lp in is tó w , lo tn ik ó w la ta ją c y c h n a d u ż y c h w y ­ so k o ściach , k o sm o n a u tó w .

. C H E M IC Y — L A U R E A C I N A G R O D Y N O b Ł a

1. J a k u b H e n ry k v a n ’t H o ff, fiz y k o c h e m ik h o le n ­ d e rs k i (1852— 1911), z a jm o w a ł się ste re o c h e m ią (tj. b u d o w ą p rz e s trz e n n ą c z ą steczek ) zw ią z k ó w w ę g la . P o w ią z a ł czynność o p ty c z n ą z w ią z k u ch em iczn eg o z jeg o b u d o w ą . S tw o rz y ł p o d w a lin y n o w o c z e sn e j k i­ n e ty k i c h e m ic z n e j. Z a sw e b a d a n ia u z y sk a ł w 1901 n a g ro d ę N obla. 2. C h e m ik n ie m ie c k i A d o lf B a e y e r (1835— 1917) d o k o n a ł w ie lu sy n te z o rg a n ic z n y c h , z b a d a ł b u d o w ę b a r w n ik a ro ś lin n e g o —■ in d y g a , a n a s tę p n ie d o k o n a ł jeg o sy n te z y . P r a c e B a e y e ra p rz y c z y n iły się w n ie ­ m a ły m s to p n iu do p ó ź n ie jsze g o , ta k w sp a n ia łe g o ro z ­ w o ju p rz e m y s łu b a rw n ik ó w . O c e n ia ją c n a le ż y c ie z a ­ słu g i te g o b a d a c z a d la ro z w o ju ch e m ii, p rz y z n a n o m u w 1905 n a g ro d ę N o b la. 3. E rn e s t R u th e r f o r d

(1871— 1937), fiz y k a n g ie lsk i, c a łą sw ą e n e rg ię s k o n c e n tro w a ł n a fiz y c e a to m u i p ro m ie n io tw ó rc z o śc i. W 1908 o trz y m a ł n a g ro d ę N o b la w z a k re s ie c h e m ii za sw e b a d a n ia w d z ie d z i­ n ie fiz y k i, k tó r e je d n a k n ie w ą tp liw ie w y w a rły d u ż y w p ły w ró w n ie ż n a d a lsz y ro z w ó j ch e m ii. W p rz e m ó ­ w ie n iu w y g ło szo n y m z o k a z ji o tr z y m a n ia n a g ro d y R u th e r f o r d ż a rto b liw ie w sp o m n ia ł, że w ż y c iu sw y m o b s e rw o w a ł w ie le p rz e m ia n . J e d n e z n ic h p rz e b ie g a ­ ły sz y b ciej, d ru g ie w o ln ie j, lec z n a jb a r d z ie j g w a łto w ­ n a b y ła p rz e m ia n a je g o w ła s n e j o so b y w c h em ik a . „O so b iście n ie m a m n ic p rz e c iw k o te m u ” — p o w ie ­ d z ia ł u czo n y — „ je ż e li ty lk o k o le d z y c h e m ic y n ie w e z m ą m i teg o za złe ”.

zy cz n e j. O stw a ld p o d a ł d e fin ic ję k a ta liz y , o p ra c o w a ł m e to d ę k a ta lity c z n e g o u tle n ia n ia a m o n ia k u do k w a ­ su azo to w eg o , z a jm o w a ł się te o rią d y s o c ja c ji e le k ­ tro lity c z n e j (p ra w o ro z cień czeń ). O stw a ld b y ł n ie ty lk o w y b itn y m u czo n y m , a le ró w n ie ż ś w ie tn y m n a u c z y c ie le m i p ro p a g a to re m n o w y c h id ei. Z a sw e p ra c e u z y sk a ł w 1909 n a g ro d ę N ob la. 5. B a d a n ia n a sz e j w ie lk ie j ro d a c z k i M a rii S k ło d o w s k ie j-C u rie (1867— 1934), je d n e j z tw ó rc ó w n a u k i o p ro m ie n io tw ó rc z o śc i, m ia ły ró w n ie w ie lk ie z n acze­ n ie d la fiz y k i co d la ch em ii. W 1903 za o d k ry c ie p o lo n u i r a d u M a ria S k ło d o w s k a -C u rie o trz y m a ła n a g ro d ę N o b la w d z ie d z in ie fiz y k i w ra z ze sw y m m ęż e m P io tre m C u rie i H e n ry k ie m B e c ą u e re le m , w 1911 zaś o tr z y m a ła n a g ro d ę N o b la w z a k re s ie ch e­ m ii za b a d a n ia n a d ra d e m .

6 . C h e m ik a m e r y k a ń s k i H a ro ld C la y to n U re y (u r. 1893) u z y sk a ł n a g ro d ę N o b la w 1934. P ro w a d z ił b a d a n ia n a d s k ła d e m iz o to p o w y m p ie r w ia s tk ó w i ro z ­ d z ie la n ie m izo to p ó w . O d k ry ł cię ż k i izo to p w o d o ru z w a n y d e u te re m . 7. I r e n a J o lio t-C u rie (1897— 1956), c ó rk a M a rii S k ło d o w s k ie j-C u rie , u z y s k a ła w 1935 w ra z z m ężem F ry d e r y k ie m (1900— 1953) n a g ro d ę N o b la za o d k ry c ie sz tu c z n e j p ro m ie n io tw ó rc z o śc i, p o z w a la ją c e j n a o trz y ­ m y w a n ie w la b o r a to r iu m p ie r w ia s tk ó w n ie w y s tę ­ p u ją c y c h w p rz y ro d z ie .

8. U czo n y n ie m ie c k i O tto H a h n (u r. 1879) o d k ry ł w ie le izo to p ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h o ra z z ja w is k o iz o m e rii ją d e r a to m o w y c h . Iz o m e ry ją d r o w e są o d ­ m ia n a m i p ie r w ia s tk ó w o ta k ie j sa m e j m a s ie a to m o ­ w e j, lecz o o d m ie n n y c h w ła śc iw o śc ia c h p ro m ie n io ­ tw ó rc z y c h . W 1939 H a h n o d k ry ł w ra z z F . S tr a s s m a n n e m ro z sz c z e p ie n ie ją d e r u r a n u p o d w p ły w e m n e u tro n ó w . Z a sw e o sią g n ię c ia H a h n o trz y m a ł w 1944 n a g ro d ę N ob la.

4. W ilh e lm O stw a ld (1853— 1932), ch e m ik n ie m ie c ­ ki, b y ł je d n y m z tw ó rc ó w n o w o cz e sn e j c h e m ii f i-

9. L in u s P a u lin g , c h e m ik a m e r y k a ń s k i (u r. 1901) je s t a u to re m d o n io sły c h p ra c w d z ie d z in ie te o r ii w ią ­ z a n ia c h em iczn eg o i b u d o w y cząsteczek . Z a sw e b a ­ d a n ia n a d s t r u k tu r ą b ia łe k u z y sk a ł w 1954 n a g ro d ę N o b la. N ie z a le ż n ie od sw y c h b a d a ń c h em iczn y ch , P a u lin g w a lc z y ł p rz e z w ie le la t k o n s e k w e n tn ie o za­ k a z b ro n i ją d r o w e j. Z a d z ia ła ln o ść tę o trz y m a ł w 1963 p o k o jo w ą n a g ro d ę N obla.

08

7*

99

10. C h e m ik ra d z ie c k i N ik o ła j S ie m io n ó w (u r. 1896) o tr z y m a ł w 1956 w ra z z u c z o n y m a n g ie lsk im C y rile m H in sh e lw o o d e m (ur. 1897) n a g ro d ę N o b la za w ie lo ­ le tn ie , d o n io słe b a d a n ia d o ty c z ą c e r e a k c ji ła ń c u c h o ­ w y c h . R e a k c je te m a ją w ie lk ie z n a c z e n ie n a u k o w e i p ra k ty c z n e . N a le ż ą do n ic h p ro c e s y sp a la n ia , p o li­ m e ry z a c ji, re a k c je fo to c h e m ic z n e itp .

r) l N IE K T Ó R E S U R O W C E R O Ś L IN N E

1. M a s ty k s je s t ż y w ic ą o trz y m y w a n ą z p n i d rz e w P ista c ia le n tis c u s ro s n ą c y c h w k r a ja c h ś ró d z ie m n o ­ m o rs k ic h . Z n a jd u je o n a z a sto so w a n ie do w y ro b u p la ­ s tró w , o p a tru n k ó w , w d e n ty s ty c e o ra z w te c h n ic e do p ro d u k c ji p o k o stu , la k u i k itu . W k r a ja c h w s c h o d n ic h u ż y w a się m a s ty k s u ja k o g u m y do żu cia. t 2. B a la ta je s t m a s ą te r m o p la s ty c z n ą k o lo ru sz a ­ re g o lu b ciem n o b rązo w e g o , w y d o b y w a n ą z ro s n ą c y c h d z ik o w A m e ry c e P o łu d n io w e j d rz e w M im u s o p s g lo ­ bosa. S to s o w a n a je s t w p ro d u k c ji p a só w n a p ę d o ­ w y c h , o b u w ia n ie p rz e m a k a ln e g o o ra z g u m y do żu cia . 3. D a m a ra je s t ży w ic ą o trz y m y w a n ą z ro ś lin n a ­ le ż ą c y c h do ro d z in y D ip te ro c a rp a c e a e , b ia ło ż ó łtą , p ó ł­ p rz e z ro c z y s tą m a s ą , u ż y w a n ą do p ro d u k c ji ja s n y c h la k ie ró w , ro z ja ś n ia ją c y c h się jeszcze p o d w p ły w e m ś w ia tła . 4. G a m b ir to w y c ią g w o d n y z liśc i i ło d y g ro s n ą c e g o dziko n a M a la ja c h k rz e w u U n c a ria G a m ­ b ir. Z n a jd u je z a sto so w a n ie w g a r b a r s tw ie i f a r b ia r s tw ie .

5. G u ta p e rk a to s u b s ta n c ja o rg a n ic z n a z b li­ ż o n a b u d o w ą ch em ic z n ą do k a u c z u k u . W y s tę p u je w so k u r o ś lin p o d z w ro tn ik o w y c h , ro s n ą c y c h n a F ili­ p in a c h , w A z ji i w A m e ry c e P o łu d n io w e j, o ra z trz m ie lin y , u p ra w ia n e j w Z S R R . G u ta p e rk ę s to s u je się ja k o m a te r ia ł iz o la c y jn y i w o d o o d p o rn y (n p . do w y ro b u k a b li p o d w o d n y c h ) o ra z w d e n ty s ty c e . 6 . H e n n a je s t b a rw n ik ie m , o trz y m y w a n y m z liśc i d rz e w L a w so n ia in e r m is, ro s n ą c y c h w b a se n ie M o rza

Ś ró d z ie m n e g o , w p o łu d n io w e j A zji, A u s tr a lii i A fry ­ ce. Z n a jd u je z a sto so w a n ie w m e d y c y n ie o ra z do f a r ­ b o w a n ia w ło só w . 7. L a te k s to so k m le c z n y n ie k tó ry c h ro ś lin , g łó w n ie p o d z w ro tn ik o w y c h , z a w ie ra ją c y często c e n ­ n e g o sp o d a rcz o s u b s ta n c je . N a jw ię k sz e z n a c z e n ie p ra k ty c z n e m a la te k s d rz e w k a u c z u k o w y c h H evea b ra silien sis; p rz e z jeg o k o a g u la c ję o trz y m u je się kauczuk.

8. A liz a ry n a , s u b s ta n c ja k ry s ta lic z n a o b a rw ie p o m a ra ń c z o w e j, je s t b a rw n ik ie m o rg a n ic z n y m u z y ­ sk iw a n y m d a w n ie j z k o rz e n i m a rz a n n y . Do b a r w ie ­ n ia tk a n in sto so w a n o a liz a ry n ę ju ż w s ta ro ż y tn o ś c i, w E g ip cie, G re c ji, R z y m ie i in n y c h k ra ja c h . D o p o ­ ło w y X IX w . a liz a ry n a b y ła je d n y m z n a js z e rz e j sto ­ so w a n y c h b a rw n ik ó w w E u ro p ie . W s k u te k o p ra c o ­ w a n ia w 1869 m e to d y sy n te z y c h e m ic z n e j a iiz a ry n y , b a r w n ik s y n te ty c z n y w y p a rł n a tu r a ln y , p o w o d u ją c u p a d e k sze ro k o ro z p o w sz e c h n io n y c h w E u ro p ie p la n ­ ta c ji m a rz a n n y . 9. T a n in a je s t z w ią z k ie m c h e m ic z n y m n a le ż ą c y m do g a rb n ik ó w . W y s tę p u je g łó w n ie w k o rz e d ę b o w e j o ra z w g a la s ó w k a c h . Z n a jd u je z a sto so w a n ie w g a r­ b a rs tw ie , w f a r b ia r s tw ie ja k o z a p ra w a o ra z w le c z ­ n ic tw ie. 10. C elu lo za, z w a n a ró w n ie ż b ło n n ik ie m , je s t w ę ­ g lo w o d a n e m o b a rd z o d u ż e j cz ą steczce (m a sa czą­ ste c z k o w a d o ch o d zi do s e te k ty sięc y ), n ie z w y k le o d ­ p o rn y m n a d z ia ła n ie c z y n n ik ó w ch e m iczn y ch . C e lu ­ lo za je s t g łó w n y m s k ła d n ik ie m b ło n y k o m ó rk o w e j ro ś lin ; n a d a je o n a tk a n k o m ro ś lin n y m w y trz y m a ło ś ć i sp rę ż y sto ść . W łó k n a b a w e łn y s ta n o w ią p ra w ie czy­ s tą celu lo zę, a d u ż y je j p ro c e n t z n a jd u je się w ln ie i k o n o p ia c h . C elu lo z a je s t p o d sta w o w y m su ro w c e m do w y ro b u p a p ie ru , sztu c z n e g o je d w a b iu , tw o rz y w sz tu c z n y c h (celu lo id ) i m a te ria łó w w y b u c h o w y c h .

24.

O W ĘGLU

1. W ęg iel s ta n o w i 0,08% s k ła d u s k o ru p y z ie m sk ie j. W a tm o s fe rz e z ie m sk ie j w ę g ie l w y s tę p u je g łó w n ie p o d p o sta c ią d w u tle n k u w ę g la C 0 2 w ilo ści 0,04%.

100

101

2. W ęg ie l k o p a ln y p o w s ta ł w p rz y ro d z ie w w y ­ n ik u d łu g o trw a łe g o p ro c e s u p o le g a ją c e g o n a ro z k ła ­ dzie b ez d o s tę p u p o w ie trz a s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h , g łó w n ie ro ś lin . Im d łu ż e j p rz e b ie g a ł p ro c e s z w ę g la ­ n ia, ty m w ię k sz a je s t z a w a rto ś ć w w ę g lu k o p a ln y m p ie r w ia s tk a w ęg la, a m n ie js z a p o z o sta ły c h s k ła d n i­ ków , g łó w n ie tle n u i w o d o ru . N a js ta rs z y w ę g ie l k o ­ p a ln y . a n tr a c y t, z a w ie ra p o n a d 94% C, n a jm ło d ­ szy, to r f — około 50% C. P o ś re d n ie m ie js c e z a jm u ­ ją : w ę g ie l k a m ie n n y (do 80% C) i w ę g ie l b r u n a tn y (do 70% C). 3. W ęg ie l p ie r w ia s tk o w y w y s tę p u je w p rz y ro d z ie w d w u o d m ia n a c h : w p o s ta c i d ia m e n tu i g ra fitu . S p a la n ie z a ró w n o d ia m e n tu , ja k i g r a f itu d a je d w u ­ tle n e k w ę g la C 0 2, co św ia d c z y o ty m , że d ia m e n t i g r a f it są pod w z g lę d e m ch e m ic z n y m id e n ty c z n e . O d m ia n y te ró ż n ią się je d n a k b u d o w ą k ry s ta lic z n ą i w ła śc iw o ś c ia m i fiz y cz n y m i. D ia m e n t je s t p rz e z ro ­ czysty, n a jtw a r d s z y z s u b s ta n c ji n a tu r a ln y c h , n ie p rz e w o d z i p r ą d u e le k try c z n e g o . S to s o w a n y je s t ja k o k a m ie ń s z la c h e tn y w ju b ile r s tw ie i do w y ro b u n a ­ rz ę d z i w ie rtn ic z y c h . G ra fit, o b a rw ie c ie m n o sz a re j, je s t w p rz e c iw ie ń s tw ie do d ia m e n tu b a rd z o m ię k k i, łu p liw y i d o b rz e p rz e w o d z i e le k try c z n o ś ć . S to s o w a ­ n y je s t do w y ro b u ty g li o g n io trw a ły c h , e le k tro d , o łó w k ó w o raz ja k o s m a r o d p o rn y n a w y so k ie te m ­ p e ra tu ry . 4. B en z y n ę s y n te ty c z n ą o tr z y m u je się z w ę g la m e to d ą B e rg iu s a . P o le g a o n a n a d z ia ła n iu g azo w y m w o d o re m n a ro z d ro b n io n y w ę g ie l z a w ie sz o n y w o le ju sm a ro w y m w te m p e r a tu r z e 400 °C i p o d c iśn ie n ie m 150—200 atm . 5. K o k s

to tw a rd y , sp ie c z o n y p o ro w a ty p ro d u k t, o trz y m a n y z w ę g la k o p a ln e g o p rz e z u su n ię c ie z n ieg o s k ła d n ik ó w g azo w y ch i c ie k ły c h . U z y sk u je się go o g rz e w a ją c w ę g ie l b e z d o s tę p u p o w ie trz a w te m p e ­ r a tu r z e około 100 °C. K o k s o d z n a c za się d u ż ą z a w a r­ to śc ią w ę g la (97— 98%) i w y so k ą w a rto ś c ią o p a ło w ą . 6 . S u c h a d e s ty la c ja w ę g la p o le g a n a o g rz e w a n iu w ę g la k o p a ln e g o b ez d o s tę p u p o w ie trz a d o te m p e r a ­ t u r y około 1000 °C. P r o d u k ta m i te j d e s ty la c ji są : g az k o k so w n iczy , w o d a p o g azo w a, sm o ła w ę g lo w a o ra z k o k s. S u c h ą d e s ty la c ję w ę g la p rz e p ro w a d z a się n a s k a lę p rz e m y sło w ą w g a z o w n ia c h i k o k so w n ia c h . O bok k o k su d u że z n a cz e n ie p rz e m y sło w e m a sm o ła

102

w ęg lo w a ; z a w ie ra o n a w ie le c e n n y c h z w ią z k ó w o rg a ­ n iczn y c h s ta n o w ią c y c h su ro w c e do p r o d u k c ji tw o ­ rz y w sz tu c zn y c h , b a rw n ik ó w , le k ó w itp . 7. T ru ją c e d z ia ła n ie tle n k u w ę g la CO, zw an eg o p o p u la rn ie „ c z a d e m ”, p o le g a n a tw o rz e n iu p rz e z te n g az trw a łe g o p o łą c z e n ia z h e m o g lo b in ą k rw i, k tó r a w s k u te k te g o n ie m o że sp e łn ić sw ej ro li p o le g a ją c e j n a z a o p a try w a n iu o rg a n iz m u w tle n . D z ia ła n ie t r u ­ ją c e tle n k u w ę g la w y s tę p u je w y ra ź n ie , g d y z a w a r­ to ść jeg o w p o w ie tr z u w y n o si o k o ło 0,1%. S tę ż e n ie 1% p o w o d u je w k ró tk im czasie śm ie rć .

8. P ro d u k te m c a łk o w ite g o s p a le n ia w ę g la je s t d w u tle n e k w ę g la C 0 2, p o w s ta ją c y w re a k c ji: C + Ó 2= = C 0 2. R e a k c ją tą u w a ru n k o w a n e je s t ciep ło w y ­ d z ie la ją c e się p o d c z as s p a la n ia w ięk szo ści sto so w a ­ n y c h p a liw . 9. W sz y stk ie z w ią z k i o rg a n ic z n e z a w ie ra ją g iel. W p o d w y ż sz o n e j te m p e r a tu r z e z w ią z k i te k ła d a ją się n a w ę g ie l i p r o d u k ty g azo w e (tlen , dó r). C z a rn a b a r w a p rz y p a lo n e g o m le k a i c u k ru c h o d zi w ła ś n ie od w y d z ie lo n e g o w ęg la .

w ę­ ro z ­ w o­ po­

10. W ęg iel k o stn y , o trz y m y w a n y p rz e z o g rz e w a n ie k o ści b ez d o s tę p u p o w ie trz a , je s t s u b s ta n c ją b a rd z o p o ro w a tą ; w z w ią z k u z ty m w ę g ie l te n siln ie a d s o r b u je , tj. p o c h ła n ia in n e su b s ta n c je . M a z a sto so w a n ie do o d b a rw ia n ia s y ro p u c u k ro w e g o , o s u s z a n ia gazów , p o c h ła n ia n ia g azó w w m a s k a c h p rz e c iw g a z o w y c h .

25.

K T O B Y Ł A U T O R E M D Z IE Ł A ?

1. E. L e k a rz i c h e m ik p o ls k i J ę d r z e j Ś n ia d e c k i (1768— 1838) og ło sił w la ta c h 1804— 1811 n a jw a ż n ie j­ sze dzieło sw eg o ż y c ia p t. T e o ria je s te s tw o rg a n ic z­ n y c h . Ś n ia d e c k i g ło sił w n im p o g lą d , że s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h n ie m o ż n a o trz y m a ć p o za o rg a n iz m e m ży w y m , d ro g ą s y n te z y la b o r a to r y jn e j. P o g lą d te n z o sta ł o b a lo n y w la ta c h p ó ź n iejsz y c h . W ięk sze z n a ­ czen ie d la ro z w o ju c h e m ii w P o lsce m ia ło w y d a n e w c z e śn ie j (w 1800) d zieło Ś n ia d e c k ie g o P o c z ą tk i c h e ­ m ii, w k tó ry m s tw o rz y ł o n p o ls k ie sło w n ic tw o c h e ­ m iczn e.

103

2. D. P ro m ie n io tw ó rc zo ść je s t d z iełe m w ie lk ie j fiz y c z k i i c h em iczk i p o ls k ie j M a rii S k ło d o w sk ie jC u rie (1867— 1934), k tó r e m u p o św ię c iła o s ta tn ie la ta sw o jeg o ży cia . K sią ż k ę p o d ty m sa m y m ty tu łe m w y ­ d a ł ró w n ie ż z n a k o m ity u czo n y a n g ie ls k i E rn e s t R u t­ h e rfo rd . 3. B. K sią ż k ę , k tó r e j p o ls k i p rz e k ła d n o si ty tu ł D zie je św ie c y , n a p is a ł z n a k o m ity fiz y k i c h e m ik a n ­ g ie lsk i M ich ał F a r a d a y (1791— 1867). J e s t c n a ś w ia ­ d e c tw e m d użego ta le n tu p o p u la ry z a to rs k ie g o a u to ra . 4. A. A u to re m k sią ż k i S c e p ty c z n y c h e m ik b y ł c h e ­ m ik , fiz y k i filo zo f a n g ie ls k i R o b e rt B o y le (1627— — 1691). W d ziele ty m , w y d a n y m w 1661, a u to r z w a l­ czał s p e k u la c je a lc h e m ik ó w i w s k a z y w a ł n a k o n ie c z ­ ność o p a rc ia c h em ii n a d o św ia d c z e n iu . P o d a ł r ó w ­ n ież d e fin ic ję p ie rw ia s tk a . W k sią ż c e sw e j B o y le p o ło ż y ł p o d w a lin y pod p rz y s z ły ro z w ó j c h e m ii d o ­ ś w ia d c z a ln e j. 5. C. A u to re m d z ie ła D e re m e ta llic a (O m e ta ­ lu rg ii) b y ł h u m a n is ta , g ó rn ik , m e ta lu r g i m in e ra lo g n ie m ie c k i J e r z y A g ry k o la . T o d w u n a s to to m o w e d z ie ­ ło, k tó r e u k a z a ło się w 1556 (w c z te ry m ie sią c e po śm ie rc i a u to ra ), b y ło w c ią g u 200 la t k la s y c z n y m p o d rę c z n ik ie m z a sa d g ó rn ic tw a i w y ta p ia n ia m e ta li. 6 . J. C h e m ik fr a n c u s k i P io tr L u d w ik D u lo n g (1785— 1838) b y ł a u to re m k s ią ż k i B a d a n ia n a d n ie ­ k tó r y m i w a ż n y m i z a g a d n ie n ia m i te o r ii c ie p ln e j, w k tó r e j p o d a ł tzw . re g u łę D u lo n g a i P e tita , o d g ry ­ w a ją c ą is to tn ą ro lę w ch e m ii. Z g o d n ie z tą re g u łą , ciepło ato m o w e, tj. ilo czy n c ie p ła w ła śc iw e g o p rz e z m a s ę a to m o w ą p ie r w ia s tk a , m a d la ró ż n y c h p ie r ­ w ia s tk ó w tę sa m ą w p rz y b liż e n iu w a rto ś ć , w y n o sz ą ­ cą o k oło 6 k a lo r ii n a sto p ie ń i g ra m o a to m . 7. I. P o d rę c z n ik Z a r y s te c h n o lo g ii n a ft y n a p is a ł c h e m ik p o lsk i, S ta n is ła w P ił a t (1881— 1941). P iła t b y ł p ro fe s o re m P o lite c h n ik i L w o w sk ie j, św ia to w e j s ła ­ w y s p e c ja lis tą w d z ie d z in ie te c h n o lo g ii i c h e m ii r o ­ p y n a fto w e j. 8. F . L is ty c h e m ic z n e w y d a ł w 1844 c h e m ik n ie ­ m ie c k i J u s tu s L ie b ig (1803— 1873). O p ie ra ją c się n a w y n ik a c h sw y ch b a d a ń L ie b ig w y k a z a ł, że ro ś lin y p o tr z e b u ją do sw ego ro z w o ju o k re ś lo n y c h p ie r w ia ­ stk ó w (azo tu , fo s fo ru i p o ta s u ), i z a le c ił s to so w a n ie nawrozów sztu c z n y c h , co m ia ło p rz e ło m o w e z n a c z e ­ n ie d la ro ln ic tw a .

104 /

9. G. C h e m ik f r a n c u s k i H e n ry k M o issan (1852— — 1907) je s t a u to r e m p ię c io to m o w e g o d z ie ła T ra ité d e c h im ie m in é ra le . S to s u ją c s k o n s tru o w a n y p rzez sie b ie p ie c e le k try c z n y M o issa n w y tw o rz y ł n ie z n an e p rz e d te m z w ią z k i: w ę g lik i, k rz e m k i, b o rk i o ra z w y ­ o d rę b n ił u ra n , w o lfr a m i w a n a d . J a k o p ie rw s z y o trz y m a ł e le k tro lity c z n ie flu o r. Z a sw e o siąg n ięcie o trz y m a ł w 1906 n a g ro d ę N o b la. 10. H. C h e m ik p o ls k i S ta n is ła w T o łło czk o (1868— — 1935), p ro fe s o r U n iw e rs y te tu J a n a K a z im ie rz a w e L w o w ie, b y ł a u to r e m p o p u la rn y c h p o d rę c z n ik ó w : C h e m ia n ie o r g a n ic zn a i C h e m ia o rg a n iczn a . K sią ż k i te, w ie lo k ro tn ie a k tu a liz o w a n e i w z n a w ia n e po ś m ie r­ ci a u to r a , słu ż ą po dziś d zień p o ls k ie j m ło d zieży s tu d iu ją c e j.

I. C ZY Z N A S Z T E S Ł O W A ?

1. P ie r w ia s te k c h e m icz n y je s t s u b s ta n c ją p ro s tą , z b u d o w a n ą z je d n a k o w y c h a to m ó w i n ie d a ją c ą się ro z ło ż y ć z w y k ły m i m e to d a m i ch em ic zn y m i. 2. K a ta liz a to r je s t s u b s ta n c ją , k tó r a w p ły w a n a szy b k o ść r e a k c ji ch e m ic z n e j, s a m a je d n a k p o zo rn ie n ie b ie rz e w n ie j u d z ia łu . P o d c z a s r e a k c ji m a s a k a ­ ta liz a to r a n ie z m ie n ia się. Z n a c z e n ie p ra k ty c z n e m a ­ ją p rz e d e w s z y s tk im k a ta liz a to r y z w ię k sz a ją c e szy b ­ k o ść re a k c ji. Z n a n e są je d n a k ró w n ie ż k a ta liz a to ry u je m n e , tzw . in h ib ito ry , k tó r e d z ia ła ją h a m u ją c o n a p rz e b ie g re a k c ji. K a ta liz a to r w p ły w a ró w n ie ż n a k ie r u n e k re a k c ji. S to s u ją c ró ż n e k a ta liz a to r y m o żn a z ty c h sa m y c h s u b s ta n c ji w y jśc io w y c h o trz y m a ć ró ż ­ n e p r o d u k ty . Z a le ż n ie od u ż y teg o k a ta liz a to r a m o ż­ n a n p . z tle n k u w ę g la i w o d o ru o trz y m a ć alk o h o l e ty lo w y , b e n z y n ę sy n te ty c z n ą , a ld e h y d m ró w k o w y , m e ta n , p a ra f in ę , k w a s o cto w y i in n e su b s ta n c je . 3. A lo tro p ią n a z y w a się w y s tę p o w a n ie te g o s a ­ m eg o p ie r w ia s tk a w d w ó ch lu b w ię c e j o d m ia n a c h z n a jd u ją c y c h się w ty m sa m y m s ta n ie sk u p ie n ia . O d m ia n y te ró ż n ią się od sie b ie b u d o w ą sieci k r y ­ s ta lic z n e j lu b liczb ą a to m ó w w cząsteczce, co m oże

105

być p o w o d e m zn a c z n y c h ró ż n ic w e w ła śc iw o śc ia c h fizy czn y ch . P rz y k ła d a m i m o g ą tu b y ć o d m ia n y a lo tro p o w e w ę g la — d ia m e n t i g ra f it, fo s fo ru — fo rfo r b ia ły i czerw o n y , tle n u — tle n d w u a to m o w y 0 2 i tr ó j a to m o w y O j (ozon). 4. D y fu z ja p o le g a n a s a m o rz u tn y m m ie s z a n iu się s ty k a ją c y c h się ze so b ą s u b s ta n c ji. W ż y c iu c o d z ie n ­ n y m o b s e rw u je m y n a jc z ę śc ie j d y fu z ję g azó w lu b c ie ­ czy. P rz y k ła d e m d y fu z ji p ie rw s z e g o ro d z a ju m o że b y ć ro z c h o d z e n ie się w p o w ie tr z u z a p a c h u k w ia tó w lu b p e rfu m . P rz y k ła d e m d y fu z ji w ciec zy je s t m ie ­ sz a n ie się z w o d ą w la n e g o do n ie j so k u , n p. m a li­ n o w eg o . D y fu z ja , b ę d ą c a w y n ik ie m b e z ła d n y c h r u ­ ch ó w cząste c z e k s u b s ta n c ji, m o że z a ch o d zić ró w n ie ż w c ia ła c h sta ły c h . W y k a za ło to d o św ia d c z e n ie p rz e ­ p ro w a d z o n e p rz e z c h e m ik ó w a n g ie lsk ic h , k tó rz y s tw ie rd z ili, że w 4 la ta po p rz y s p a w a n iu o ło w iu do z ło ta m o ż n a w o ło w iu z n ale ź ć z ło to w o d le g ło ści 7 m m od p o w ie rz c h n i s ty k u o ło w iu ze zło tem . 5. S u b lim a c ja p o le g a n a b e z p o śre d n im p rz e jś c iu c ia ła s ta łe g o w p a rę , b ez p o w s ta w a n ia cieczy. Jo d o g rz e w a n y np. su b lim u je , tz n . p rz e c h o d z i w p a rę , n ie to p ią c się.

.

6 A d s o rp c ja p o le g a n a p o c h ła n ia n iu gazó w , c ie ­ czy lu b ro z p u szczo n y ch s u b s ta n c ji s ta ły c h p rz e z p o ­ w ie rz c h n ię c ia ła sta łe g o , zw anego a d so rb e n te m . W łaściw o ści a d s o rp c y jn e w y k a z u ją s u b s ta n c je p o ­ r o w a te o siln ie ro z w in ię te j p o w ie rz c h n i, n p . w ę g ie l a k ty w n y , sto so w a n y do p o c h ła n ia n ia g a zó w w m a sc e p rz e c iw g a z o w e j. 7. E le k tro liz a je s t to ro z k ła d ro zp u szc z o n eg o z w ią z k u ch em iczn eg o p o d d z ia ła n ie m p rz e p ły w a ją c e ­ go p rz e z ro z tw ó r p r ą d u e le k try c z n e g o . R o z k ła d o w i te m u u le g a ją je d y n ie e le k tro lity , tj. s u b s ta n c je , k tó ­ ry c h ro z tw o ry w o d n e p rz e w o d z ą p rą d e le k try c z n y . S u b s ta n c ja m i ta k im i są k w a sy , z a sa d y i sole. J e ż e li do ro z tw o r u e le k tr o litu z a n u rz y się e le k tro d y , tj. p ły tk i m e ta lo w e p o łą c z o n e z b ie g u n a m i ź ró d ła p r ą ­ d u sta łe g o , n a e le k tro d z ie u je m n e j, tz w . k a to d z ie , b ę d z ie w y d z ie la ł się w o d ó r lu b m e ta le , n a e le k tr o ­ dzie d o d a tn ie j zaś (an o d zie) g azy, n p . tle n lu b ch lo r. 8. A to m je s t n a jm n ie js z ą , b a rd z o tr w a łą w z w y ­ k ły c h w a ru n k a c h c z ą stk ą p ie r w ia s tk a ch em iczn eg o , zło żo n ą z d o d a tn io n a ła d o w a n e g o ją d r a i ro z m ie sz ­

106

czo n y ch w o k ó ł ją d r a u je m n ie n a ła d o w a n y c h e le k ­ tro n ó w . J ą d r o z b u d o w a n e je s t z d o d a tn io n a ła d o w a ­ n y ch p ro to n ó w i o b o ję tn y c h e le k try c z n ie n e u tro n ó w . D o d a tn i ła d u n e k p r o to n u ró w n y je s t co do w ie lk o śc i u je m n e m u ła d u n k o w i e le k tro n u . L ic z b a p ro to n ó w w ją d r z e ró w n a je s t lic z b ie e le k tro n ó w w o k ó ł ją d r a , a to m ja k o cało ść je s t w ię c e le k try c z n ie o b o ję tn y . M asa p ro to n u je d n a k , ró w n a m a s ie n e u tr o n u , je s t o k o ło 1800 ra z y w ię k sz a od m a s y e le k tro n u . 9. Iz o to p y są o d m ia n a m i te g o sam eg o p ie r w ia s tk a ró ż n ią c y m i się m a s ą a to m o w ą ; ją d r a iz o to p ó w m a ją je d n a k o w ą lic zb ę p ro to n ó w , ró ż n ią się n a to m ia s t lic z b ą n e u tro n ó w . P rz y k ła d e m m o g ą t u b y ć : z w y k ły w o d ó r H o m a s ie a to m o w e j 1 i w o d ó r cięż k i D o m a ­ sie a to m o w e j 2. 10. H y d ro liz ą n a z y w a m y ro z k ła d s u b s ta n c ji c h e ­ m ic z n e j p o d w p ły w e m w o d y . P rz y k ła d e m h y d ro liz y m o że b y ć p o w s ta n ie z ie lo n o b ru n a tn e g o o s a d u w o d o ­ r o tle n k u ż e la z a p o ro z p u s z c z e n iu w w o d z ie ż ó łto z ie ­ lo n y c h k ry s z ta łk ó w s ia rc z a n u ż e la za . W ro z tw o rz e w o d n y m s ia rc z a n ż e la z a w y d y s o c ju je tw o rz ą c jo n y F e z+ , k tó r e r e a g u ją z jo n a m i w o d o ro tle n o w y m i O H — w o d y , d a ją c tru d n o ro z p u s z c z a ln y , w y tr ą c a ją c y się z ro z tw o r u w o d o ro tle n e k ż e la z a w y .

27.

P O D A J NAZW Ę PO TO CZN Ą

1. Z ło żo n y w ę g la n w a p n ia i m a g n e z u C aM g(C O j)2 z w a n y je s t p o to c z n ie d o lo m ite m . J e s t to m in e ra ł b a r w y b ia ła w e j, s ta n o w ią c y g łó w n y s k ła d n ik s k a ły o sa d o w e j o te j sa m e j n az w ie . S to s o w a n y je s t do w y ­ r o b u m a te ria łó w o g n io trw a ły c h , s ta n o w i ró w n ie ż s u ­ ro w ie c do o trz y m y w a n ia m a g n e z u i jeg o zw iązk ó w . 2. A z o ta n p o ta s u K N 0 3 n o si p o to c z n ą n a z w ę s a ­ le tr y in d y js k ie j. Z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o n aw ó z s z tu c z n y o ra z do p r o d u k c ji p ro c h u strz e ln ic z e g o . 3. K w a ś n y w in ia n p o ta s u o w z o rze c h em iczn y m H O O C — (C H O H )2— C O O K to p o p u la rn y „ k a m ie ń w in ­ n y ”, b ia ła k ry s ta lic z n a s u b s ta n c ja o k w a śn y m sm a k u .

107

W y d z ie la się p o d c z a s f e r m e n ta c ji so k ó w o w o co w y ch , z w łaszcza w in o g ro n o w eg o . S to s o w a n y je s t ja k o p ro ­ szek do p ie c z e n ia o ra z w le c z n ic tw ie . 4. S ia rc z e k żela z a F e S 2 to ro z p o w sz e c h n io n y w p rz y ro d z ie p ir y t, m in e ra ł o z ło ta w e j b a rw ie i m e ­ ta lic z n y m p o ły s k u , w y s tę p u ją c y w p o s ta c i sz e śc ia n ó w i d w u n a sto ś c ia n ó w . P ir y t je s t g łó w n y m su ro w c e m do p ro d u k c ji k w a s u sia rk o w eg o .

b a rw n ik ó w , n a w o z ó w a rty k u łó w .

sz tu c z n y c h i in n y c h w a ż n y c h

10. T le n e k w a p n ia C aO , z w a n y p o to c z n ie „ w a p n e m p a lo n y m ”, je s t b ia ły m , s iln ie h ig ro s k o p ijn y m p ro s z ­ k iem , o trz y m y w a n y m p rz e z ro z k ła d w ę g la n u w a p n ia z a c h o d z ąc y w w y n ik u p ra ż e n ia . D z ia ła ją c w o d ą n a w a p n o p a lo n e o tr z y m u je się tzw . w a p n o g aszo n e, czy li w o d o ro tle n e k w a p n ia C a(O H )2. s to s o w a n y ja k o z a p ra w a m u r a rs k a .

5. U w o d n io n y s ia rc z a n m ie d z i C u S 0 4 • 5 H 2 O n osi p o p u la r n ą n a z w ę „sin e g o k a m ie n ia ”, p o n ie w a ż tw o ­ rz y b łę k itn e k ry s z ta ły . N ie w y s tę p u je w p rz y ro d z ie . U ż y w a się go do o tr z y m y w a n ia in n y c h z w ią z k ó w m ied zi, w g a lw a n o p la sty c e , o g n iw a c h g a lw a n ic z n y c h , do im p re g n a c ji d re w n a o ra z ja k o ś r o d k a p rz e c iw sz k o d n ik o m ro ślin n y m .

28 . JA K IE G O

6 . Z e s ta lo n y d w u tle n e k w ę g la to p o p u la r n y „ s u ­ c h y ló d ”, ś n ie ż n a m a s a o tr z y m y w a n a p rz e z o z ię b ie ­ n ie p o d w y so k im c iśn ie n ie m g azo w eg o C O 2 do d o ­ s ta te c z n ie n is k ie j te m p e r a tu r y . W n o rm a ln e j te m p e ­ r a t u r z e i pod n o rm a ln y m c iś n ie n ie m su c h y ló d g w a ł­ to w n ie s u b lim u je , tj. n ie to p ią c się p rz e c h o d z i w s ta n g azo w y , p rz y czym p o b ie ra z n a c zn e ilo ści c ie p ła z o to cze n ia. Z n a jd u je z a sto so w a n ie w c h ło d n ic tw ie o ra z do w y ro b u n a p o jó w g a z o w a n y c h .

1. F r y d e r y k W o h le r (1800— 1882), w y b itn y c h e m ik n ie m ie c k i, d o k o n a ł w ie lu o d k ry ć , z a ró w n o w d z ie ­ d z in ie c h e m ii n ie o rg a n ic z n e j, ja k i o rg a n ic z n e j. B ył w -sp ó ło d k ry w cą k ilk u p ie r w ia s tk ó w ch e m ic z n y c h : b e ry lu , g lin u , w a n a d u . N a jw ię k sz e z n aczen ie d la ro z w o ju c h e m ii m ia ło je d n a k d o k o n a n ie p rzez W ó h le ra sy n te z y m o c z n ik a (1828). M o cznik b y ł p ie r ­ w sz ą s u b s ta n c ją o rg a n ic z n ą o trz y m a n ą w la b o r a to ­ riu m . S y n te z a m o c z n ik a o b a liła te o rię „ siły ż y cio ­ w e j”, z g o d n ie z k tó r ą z w ią z k i o rg a n ic z n e m o g ły p o w s ta w a ć je d y n ie w o rg a n iz m a c h żyw ych,

7. C h lo ra n p o ta s u K C I O 3 n o si n a z w ę so li B e rth o lle ta n a cześć c h e m ik a fra n c u s k ie g o o ty m n a z w i­ sk u , k tó r y o d k ry ł w ła śc iw o ś c i w y b u c h o w e te j so li i z a p ro p o n o w a ł z a sto so w a n ie je j do p ro d u k c ji m a ­ te ria łó w w y b u c h o w y c h . C h lo ra n p o ta s u n ie w y s tę ­ p u je w p rz y ro d z ie . J e s t u ż y w a n y do p ro d u k c ji za ­ p a łe k , o g n i sztu czn y c h , ja k o ś ro d e k o d k a ż a ją c y .

8. C h lo re k rtę c io w y H g C l2 z n a n y je s t p o d n a z w ą su b lim a tu . Z w ią z e k te n , n ie w y s tę p u ją c y w p r z y r o ­ dzie, je s t s u b s ta n c ją b ia łą , k ry s ta lic z n ą , tr u ją c ą , o w ła śc iw o ś c ia c h b a k te rio b ó jc z y c h . R o z tw ó r w o d n y s u b lim a tu sto so w a n y je s t w le c z n ic tw ie do o d k a ż a ż a n ia r ą k i n aczy ń . 9. W ęg la n p o ta s u K 2C 0 3, z w a n y p o to c z n ie p o ta ­ żem , je s t s u b s ta n c ją s ta łą , h ig ro s k o p ijn ą , d o b rz e ro z ­ p u sz c z a ln ą w w odzie. D a w n ie j o trz y m y w a n o te n zw iązek z p o p io łu d rz e w n e g o , a o b e c n ie w y tw a rz a się go z c h lo rk u p o ta su . P o ta ż u u ż y w a się w p r o ­ d u k c ji s p e c ja ln y c h g a tu n k ó w s z k ła ,. sz a re g o m y d ła ,

O D K R Y C IA D O K O N A Ł ?

2. C h e m ik f r a n c u s k i M ic h a ł E u g e n iu sz C h e v re u l (1786— 1889) w y k o n a ł p io n ie rs k ie b a d a n ia w d z ie ­ d z in ie c h e m ii tłu szc z ó w . W y ja ś n ił b u d o w ę tłu szczó w , w y k a z a ł, że ic h h y d ro liz a d a je g lic e ry n ę i k w a sy tłu sz c z o w e i że m y d ła są so la m i k w a só w tłu sz c z o ­ w y c h . P ra c e C h e v re u la m ia ły d u ż e z n aczen ie n a u ­ k o w e i p rz y c z y n iły się do ro z w o ju p rz e m y s łu tł u ­ szczow ego. N a u w a g ę z a s łu g u je fa k t, że C h e v re u l jeszcze w w ie k u 102 la t p ra c o w a ł n a u k o w o .

3. L u d w ik P a s te u r (1822— 1895), c h e m ik i b a k te ­ rio lo g fr a n c u s k i, p ro w a d z ił b a d a n ia n a d f e r m e n ta ­ c ją o ra z o d k ry ł zale żn o ść m ię d z y b u d o w ą c z ąsteczk i z w ią z k u o rg a n ic z n e g o a jeg o c z y n n o ścią o p ty c z n ą . O d k ry c ia P a s te u r a p rz y c z y n iły się w is to tn y m s to p ­ n iu do ro z w o ju ch em ii, w ię k sz e z n a c z e n ie d la lu d z ­ k o śc i m ia ły je d n a k jeg o b a d a n ia n a d c h o ro b a m i za­ k a ź n y m i, p rz e d e w sz y stk im zaś w y n a le z ie n ie szcze­ p io n k i p rz e c iw w śc ie k liź n ie .

109 108

4. C h e m ik p o ls k i S ta n is ła w K o s ta n e c k i (1860— 1910) z b a d a ł s k ła d i d o k o n a ł sy n te z y w ie lu b a r w n i­ k ó w ro ś lin n y c h z g ru p y fla w o n u i fla w o n o lu . K o s ta ­ n e c k i m ie sz k a ł i p ra c o w a ł p rz e z ca łe ży cie poza k ra je m , g łó w n ie w S z w a jc a rii, g d zie b y ł p ro fe s o re m u n iw e r s y te tu w B e rn ie .

5. C h e m ik f r a n c u s k i J ó z e f L u d w ik P ro u s t (1754— 1826), o p ie r a ją c się n a w y n ik a c h b a d a ń s k ła d u ró ż ­ n y c h z w ią z k ó w c h e m ic z n y ch , sfo rm u ło w a ł „ p ra w o sta ło śc i s k ła d u ”, zg o d n ie z k tó r y m p ie r w ia s tk i łą ­ czą się w z w iązek c h e m ic z n y w sta ły m , ściśle o k re ­ ślo n y m s to s u n k u w a g o w y m . P ra w o P r o u s ta n a le ż a ło do ty c h p ra w , k tó ry c h sfo rm u ło w a n ie p rz e k s z ta łc iło c h em ię w n a u k ę ścisłą , o p a r tą n a z a le ż n o śc ia c h ilo ścio w y ch . 6 . N a jw ię k sz y m o sią g n ię c ie m A lfre d a N o b la (1833— 1896) ja k o c h e m ik a b y ło w y n a le z ie n ie d y n a ­ m itu . D y n a m it je s t m a te ria łe m w y b u c h o w y m , o tr z y ­ m y w a n y m p rz e z p rz e p o je n ie zie m i o k rz e m k o w e j n i­ tro g lic e ry n ą , o b e c n ie s to so w a n y m g łó w n ie w g ó r­ n ic tw ie . 7. B ro n is ła w R a d z isz e w sk i (1838— 1914), c h e m ik p o lsk i, je s t tw ó rc ą d o n io słe j h ip o te z y o p o w s ta w a ­ n iu ro p y n a fto w e j z flo ry i f a u n y m o rs k ie j. R a d z i­ sz e w sk i w y k a z a ł ró w n ie ż , że św ie c e n ie ż y w y ch o r­ g a n iz m ó w (np. ro b a c z k ó w św ię to ja ń sk ic h ), czy li b io lu m in e s c e n c ja , m oże b y ć u w a ru n k o w a n e p o w o ln y m u tle n ia n ie m n ie k tó ry c h zw ią z k ó w o rg a n ic z n y c h .

8. P o ls k i b io c h e m ik K a z im ie rz F u n k (u r. 1884) je s t tw ó rc ą n a u k i o w ita m in a c h . W 1911 w y o d rę b n ił s u b s ta n c ję z a p o b ie g a ją c ą c h o ro b ie b e r i- b e r i i z a p ro ­ p o n o w a ł d la n ie j i d la in n y c h p o d o b n y c h s u b s ta n c ji n ie z b ę d n y c h d la o rg a n iz m u n a z w ę w ita m in . S ą d z ił b o w iem , że s u b s ta n c je te są a m in a m i, tj. z w ią z k a m i o rg a n ic z n y m i z a w ie ra ją c y m i g ru p ę N H 2. T o p rz y ­ p u sz c z e n ie o k a z a ło się b łę d n e , n a z w a „ w ita m in y ” p rz y ję ła się je d n a k p o w sz e c h n ie .

z w o d o ru i az o tu . R e a k c ja ta za ch o d zi p o d c iś n ie ­ n ie m i w o b e c n o śc i k a ta liz a to ró w . M e to d a H a b e ra , do dziś p o w sz e c h n ie sto so w a n a , m ia ła zasa d n ic z e z n a c z e n ie d la ro z w o ju p rz e m y s łu n a w o z ó w s z tu ­ cznych.

29. W ŚR Ó D

K A M IE N I

O ZDOBNYCH

1. M a la c h it je s t z a sa d o w y m w ę g la n e m m ied zi, m i­ n e ra łe m o b a rw ie z ie lo n e j. W P o lsce w y s tę p u je w K ie le c k ie m , w T a tr a c h i n a Ś lą sk u .

2. G r a n a ty są z ło żo n y m i k rz e m ia n a m i z a w ie r a ją ­ cy m i d w a m e ta le , z k tó r y c h je d e n je s t tr ó jw a r to ­ ścio w y (np. g lin , ż elazo lu b ch ro m ), d r u g i zaś — d w u w a rto ś c io w y (m ag n ez, w a p ń lu b m a n g a n ). B a r ­ w a g ra n a tó w je s t ró ż n a , z a le ż n ie od sk ła d u . J a k o k a m ie n ie o zd o b n e sto so w a n e są je d y n ie o d m ia n y c z e rw o n a w e . G r a n a ty w y s tę p u ją n a C e jlo n ie , w S ta ­ n a c h Z je d n o c z o n y c h i w A u s tr a lii. 3. A le k s a n d r y t je s t g lin ia n e m b e ry lu , p rz e z ro c z y ­ s tą o d m ia n ą c h ry z o b e ry lu . T e n d ro g i k a m ie ń , ce­ n io n y w ju b ile r s tw ie , w y k a z u je sz czeg ó ln ą w ła ś c i­ w o ść z m ia n y b a rw y w z ale żn o ści od o św ie tle n ia . W ś w ie tle d z ie n n y m je s t zielo n y , w sz tu c z n y m zaś — czerw o n y . A le k s a n d r y t w y s tę p u je w Z S R R (n a U r a ­ lu), B ra z y li, n a C e jlo n ie o ra z n a M a d a g a s k a rz e . 4. O p a l je s t m in e ra łe m b e z p o sta c io w y m , u w o d ­ n io n ą k rz e m io n k ą o z m ie n n e j z a w a rto ś c i w o d y . N ie ­ k tó r e o d m ia n y o ż y w e j g rz e b a rw (o p ale sz la c h e tn e ) u ż y w a n e są do celó w z d o b n icz y ch . O p a le w y s tę p u ją w C ze c h o sło w a c ji, A u s tr a lii i w M e k sy k u .

9. C h e m ik p o ls k i Ig n a c y M o ścick i (1867— 1946) o p ra c o w a ł i o p a te n to w a ł o ry g in a ln ą m e to d ę sy n te z y k w a s u azo to w eg o z p o w ie trz a . T le n k i a z o tu p o w ­ s ta w a ły z p o w ie trz a w w iru ją c y m łu k u e le k try c z cznym .

5. T u rk u s je s t u w o d n io n y m fo s fo ra n e m m ied zi i g lin u , m in e ra łe m o b a rw ie n ie b ie s k a w e j. P ię k n e o k a z y tu r k u s ó w p o c h o d z ą z I r a n u o ra z S ta n ó w Z je d ­ n o czo n y ch . W P o lsc e z n a le z io n o te n m in e ra ł koło J o r d a n o w a n a D o ln y m Ś lą sk u .

10. F r itz H a b e r (1868— 1934), c h e m ik n ie m ie c k i, o p ra c o w a ł p rz e m y sło w ą m e to d ę s y n te z y a m o n ia k u

6 R u b in je s t s z la c h e tn ą o d m ia n ą tle n k u g lin u o p ię k n e j c z e rw o n e j b a rw ie . W y s tę p u je w B irm ie ,

110

.

111

n a C e jlo n ie i w A u s tr a lii. O b e c n ie r u b in y u z y sk u je się s y n te ty c z n ie w la b o r a to r ia c h p rz e z sto p ie n ie tle n k u g lin u z d o d a tk a m i b a rw ią c y m i. 7. S z a fir m a id e n ty c z n y s k ła d c h e m ic z n y ja k r u ­ bin, je s t b o w ie m sz la c h e tn ą o d m ia n ą tle n k u g lin u , 0 b a rw ie n ie b ie sk ie j. W y s tę p u je g łó w n ie n a C e j­ lonie. S z a fir m o ż n a ró w n ie ż w y tw o rz y ć sy n te ty c z n ie .

8. T o p a z to sz la c h e tn a , p rz e z ro c z y sta o d m ia n a f lu o ro k rz e m ia n u g lin u , o le k k o ż ó łty m o d c ien iu . P ię k n e o k a z y to p a z u p o c h o d z ą z Z S R R , B ra z y lii 1 M a d a g a s k a ru . W P o ls c e z n a le zio n o n ie d a w n o s k a ­ łę to p a z o w ą n a D o ln y m Ś lą s k u . 9. S z m a ra g d to p rz e ro c z y sta , zielo n a , sz la c h e tn a o d m ia n a g lin o k rz e m ia n u b e ry lu . B o g a te k o p a ln ie sz m a ra g d ó w z n a jd u ją się n a U r a lu o ra z w K o lu m b ii. J u ż 1650 la t p rz e d n a sz ą e rą b y ły z n a n e k o p a ln ie s z m a ra g d ó w w Z a b a ra c h i S ik a it n a d M o rzem C z e r­ w onym . 10. A m e ty s t je s t p rz e z ro c z y stą o d m ia n ą k w a rc u o b a rw ie fio le to w e j lu b p u rp u ro w o c z e rw o n e j, u w a ­ ru n k o w a n e j d o m ie sz k ą ż e la z a . W y d o b y w a n y je s t g łó w n ie w B ra z y lii, U ru g w a ju , n a M a d a g a s k a rz e , C e jlo n ie , w Z S R R (S y b e ria ). W P o lsc e s p o ty k a n y n a D o ln y m Ś lą sk u .

30.

U Ł Ó Ż C H R O N O L O G IC Z N IE W Y D A R Z E N IA

1. P o g lą d o n ie c ią g łe j, z ia r n is te j b u d o w ie m a te r ii g ło szo n y b y ł ju ż w s ta ro ż y tn o ś c i p rz e z n ie k tó ry c h filo zo fó w g re c k ic h . O p ra c o w a n ie je d n a k a to m is ty c z n e j te o rii b u d o w y m a te rii, o p a rte j n a p o d s ta w a c h n a u k o w y c h , b y ło z a słu g ą fiz y k a i c h e m ik a a n g ie l­ sk ieg o J o h n a D a lto n a (1766— 1844). W sw ej sły n n e j ro z p ra w ie N e w S y s te m o f C h e m ic a l P h ilo so p h y , w y ­ d a n e j w 1808, D a lto n p rz y ją ł, że m a te r ia z b u d o w a n a je s t z a to m ó w m a ją c y c h p o sta ć z n ik o m o m a ły c h , sp rę ż y sty c h k u le k . A to m y ró ż n y c h p ie r w ia s tk ó w ró ż n ią się od sie b ie w ie lk o ś c ią , m a s ą i w ła śc iw o ­ ściam i.

112

2. O b ecn ie sto so w a n e sy m b o le p ie r w ia s tk ó w c h e­ m ic zn y c h z o sta ły w p ro w a d z o n e w 1814 p rz e z c h e­ m ik a i le k a r z a sz w e d z k ie g o J a n a J a k u b a B e rz e liu sa (1779— 1848). S y m b o le m p ie r w ia s tk a je s t p ie rw s z a lu b d w ie p ie rw s z e lite r y jeg o n a z w y ła c iń sk ie j. S y m b o lem że la za n p . je s t F e (od je r r u m ), so d u — N a (od n a tr iu m ), w o d o ru — H (od h y d r o g e n iu m ). W p ro ­ w a d z e n ie je d n o lite j s y m b o lik i c h e m ic z n ej p rz y c z y ­ n iło się do szy b k ieg o ro z w o ju ch em ii. 3. P ie rw s z y b a r w n ik s y n te ty c z n y — m o w e in ę o trz y m a ł p rz y p a d k o w o w 1856 c h e m ik a n g ie ls k i W il­ lia m P e r k in (1838— 1907) p o d czas u tle n ia n ia m ie sz a ­ n in y a n ilin y i to lu id y n y . M o w e in a n ie m a dziś p r a ­ k ty c z n e g o z n a cz e n ia , je j sy n te z a w s k a z a ła je d n a k c h e m ik o m m o żliw o ść o trz y m y w a n ia b a rw n ik ó w d ro g ą s y n te ty c z n ą i z a p o c z ą tk o w a ła w s p a n ia ły ro z ­ w ó j p rz e m y s łu b a rw n ik ó w . 4. M e to d a a n a liz y w id m o w e j z o sta ła o p ra c o w a n a w 1859 p rz e z u cz o n y c h n ie m ie c k ic h : c h e m ik a R o­ b e rta W ilh e lm a B u n se n a i fiz y k a G u s ta w a R o b e rta K irc h h o ffa . B a d a c z e ci s k o n s tru o w a li s p e k tro s k o p i z a sto so w a li go w a n a liz ie c h e m ic z n e j, co u m o żliw iło im o d k ry c ie n ie z n a n y c h p o p rz e d n io p ie r w ia s tk ó w — cezu i ru b id u . A n a liz a w id m o w a p o z w o liła ró w n ie ż n a o k re ś le n ie s k ła d u ch em ic z n e g o g w iazd. J e s t o n a do dziś je d n ą z n a jc z u lsz y c h m e to d a n a liz y c h e ­ m iczn ej.

5. T e o rię b u d o w y z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h s f o r­ m u ło w a ł w 1861 c h e m ik ro s y js k i A le k s a n d e r M ic h a jło w ic z B u tle ró w (1828— 1886). T w ie rd z ił on, że w ła śc iw o śc i c h e m ic zn e c zą ste c z k i zło żo n ej zale żą od w ła śc iw o śc i i sp o so b u p o w ią z a n ia ze sobą je j części sk ła d o w y c h . K o n c e p c je B u tle ro w a , z n ac z n ie w y ­ p rz e d z a ją c e ó w czesn y s ta n w ie d z y , p rz y c z y n iły się w p o w a ż n y m s to p n iu do ro z w o ju c h e m ii o rg a n ic z n e j. - < j 6. T e o rię d y s o c ja c ji e le k tro lity c z n e j og ło sił w 1887 c h e m ik sz w e d z k i S v a n te A rrh e n iu s (1859— 1927). Z g o ­ d n ie z tą te o rią , c z ą ste c z k i e le k tro litó w (do k tó ry c h n a le ż ą k w a sy , z a sa d y i sole) ro z p a d a ją się (czyli d y so c ju ją ) w ro z tw o rz e w o d n y m n a c z ą stk i n a ła d o ­ w a n e e le k try c z n ie , z w a n e jo n a m i. C z ą ste c z k a np. so li k u c h e n n e j, czy li c h lo rk u so d o w eg o N aC l, d y so ­ c ju je n a d o d a tn io n a ła d o w a n e jo n y so d u N a+ i u je m n ie n a ła d o w a n e jo n y c h lo ru C l—. P o d czas

8 500 zagadek z chem ii

113

e le k tro liz y jo n y d o d a tn ie d ą ż ą do b ie g u n a u je m n e ­ go, czy li k a to d y (s tą d n a z w a k a tio n y ), jo n y u je m n e zaś do b ie g u n a d o d a tn ie g o , czy li a n o d y (stą d n a z w a a n io n y ). T e o ria A rrh e n iu s a , za k tó r ą o trz y m a ł on w 1903 n a g ro d ę N o b la, z a c h o w a ła sw e z n a c z e n ie po dziś d zień . 7. O d k ry c ie e le k tro n u je s t z a słu g ą k ilk u b a d a c zy . B a d a ją c w y ła d o w a n ia e le k try c z n e w r u r z e z ro z rz e ­ d zo n y m gazem W. C ro o k e s d o sz ed ł w 1878 do w n io ­ sk u , że p ro m ie n ie k a to d o w e s ta n o w ią s tru m ie ń czą­ ste k z n a c z n ie m n ie js z y c h od a to m ó w . W 1895 J . P e r r in w y k a z a ł, że c z ą stk i te p rz e n o s z ą u je m n y ła d u n e k e le k try c z n y . P o m ia ry p rz e p ro w a d z o n e w la ta c h 1896— 1898 p rz e z J. J. T h o m so n a i in n y c h b a d a c z y w y k a z a ły , że m a s a i ła d u n e k c z ą stk i n ie z a le ż ą od n a tu r y g azu w y p e łn ia ją c e g o ru r ę . C z ą stk ę tę n a z ­ w a n o e le k tro n e m . 8. M odel a to m u w o d o ru z o sta ł p o d a n y w 1913 p rz e z fiz y k a d u ń sk ie g o N ie ls a B o h ra (1885— 1962). Z ało ży ł on, że w a to m ie w o d o ru , zło żo n y m z je d n e g o p ro to n u i je d n e g o e le k tro n u , e le k tro n k rą ż y w o k ó ł p ro to n u po o rb ic ie k o ło w e j. O b e cn ie w ie m y , że b y ł to b a rd z o u p ro sz c z o n y i d a le k i od rz e c z y w isto śc i o b ra z a to m u , m ia ł je d n a k z a sa d n ic z e z n a c z e n ie d la d alszeg o ro z w o ju fiz y k i i ch em ii. 9. N e u tro n z o sta ł o d k ry ty w 1932 p rz e z fiz y k a a n g ie lsk ie g o J a m e s a C h a d w ic k a (u r. 1891). P ro w a ­ d ząc b a d a n ia w d z ie d z in ie p ro m ie n io tw ó rc z o śc i, C h a d w ic k stw ie rd z ił, że w s k ła d ją d r a a to m o w e g o w c h o d z i o b o k p ro to n u n e u tr o n — c z ą s tk a o m a s ie ró w n e j m a s ie p ro to n u , lecz p o z b a w io n a ła d u n k u e le k try c z n e g o . O d k ry c ie n e u tr o n u u m o ż liw iło w y z ­ w o le n ie w k ilk a la t p ó ź n ie j e n e rg ii ją d ro w e j. 10. P ie r w ia s tk i tr a n s u r a n o w e : n e p tu n i p lu to n zo­ s ta ły o trz y m a n e w 1940 p rz e z fiz y k ó w a m e r y k a ń ­ sk ich . D la o trz y m a n ia n e p tu n u b o m b a rd o w a n o u ra n n e u tr o n a m i, d la o tr z y m a n ia zaś p lu to n u — d e u te r o n a m i ( ją d ra m i d e u te r u , czy li ciężk ieg o iz o to p u w o d o ru ). P lu to n z o sta ł p ó ź n ie j u ż y ty w b o m b ie a to ­ m o w e j.

114

31 . Z Ł O T O

C ZY S R E B R O ?

1. W p rz y p a d k u o b e c n o śc i w b a d a n e j p ró b c e z ło ta o trz y m u je się o p is a n ą m e to d ą k u lk ę z ło ta, ż ó łtą, k o w a ln ą . 2. J e ż e li w b a d a n e j p ró b c e z n a jd u je się s re b ro lu b jeg o z w iązk i, po s to p ie n iu o trz y m a się z ia rn o s re b ra , b ia łe, m e ta lic z n e , k o w a ln e . 3. S o le m ie d z i, s to p io n e w o p is a n y sposób, u le g n ą r e d u k c ji d a ją c c z e rw o n ą , k o w a ln ą g ą b k ę m iedzi.

4. W p rz y p a d k u o b ec n o śc i ż e la z a o trz y m u je się sz a re , m e ta lic z n e b la s z k i o w ła śc iw o ś c ia c h m a g n e ­ ty cz n y c h . 5. U tw o rz e n ie się sz a ry c h , n ie m a g n e ty c z n y c h , k c w a ln y c h b la s z e k w s k a z u je n a o b ecn o ść w b a d a n e j p ró b c e p la ty n y .

6 . Je ż e li w b a d a n e j p ró b c e są z w ią z k i o ło w iu , po s to p n ie n iu p o w s ta n ie ż ó łty n a lo t z b ia łą o b w ó d k ą o ra z b ia łe , m ię k k ie z ia rn o m e ta lic z n e . 7. S o le b iz m u tu d a d z ą w w y n ik u r e d u k c ji ż ó łty n a lo t o ra z b ia łe , k ru c h e z ia rn o m e ta lic z n e .

8. O o b e c n o śc i c y n y św ia d c z y u tw o rz e n ie się b ia ­ łego n a lo tu o ra z b iałe g o , k o w aln e g o , ła tw o to p liw e g o z ia rn a m e ta licz n eg o . 9. W p rz y p a d k u o b e cn o ści z w ią z k ó w c y n k u p o w ­ s ta n ie po w y p ra ż e n iu ż ó łty n a lo t, k tó r y sty g n ą c p rz e jd z ie w b ia ły tle n e k c y n k u . C y n k m e ta lic z n y tu n ie p o w sta je . 10. G d y w b a d a n e j p ró b c e są z w ią z k i a rs e n u , o trz y m u je się po w y p ra ż e n iu b ia ły n a lo t tle n k u a r sen aw eg o , zw an e g o a rs z e n ik ie m . P o d o b n ie ja k cy n k , a rs e n n ie w y d z ie la się w ty m p rz y p a d k u w s ta n ie w o ln y m .

8*

115

32 .

H O M O N IM Y

33 .

1. D ia k o n to d u c h o w n y k a to lic k i lu b p r o te s ta n c ­ ki, ale ta k ż e n a z w a tw o rz y w a te rm o p la sty c z n e g o , z k tó re g o w y ra b ia się sz tu c z n e szk ło o rg a n ic z n e , s to ­ so w a n e do p ro d u k c ji szy b w sa m o lo ta c h . 2. K ro k u s ozn acza c h ro n io n y n ę tle n k u żelazow ego.

k w ia t o ra z o d m ia ­

3. M o ty l to z n a n y o w ad , a z a ra z e m n a z w a k a r ­ b o n y lk u żela za, u ży w a n e g o ja k o śro d e k p rz e c iw s tu kovv v w siln ik a c h . 4. L a b ra d o r to p ó łw y s e p w p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j K a n a d z ie , a ta k ż e m in e ra ł s ta n o w ią c y m ie sz a n in ę g lin o k rz e m ia n ó w so d u i w a p n ia . M in e ra ł te n m ie n i się n ie b ie sk o lu b zielo n o n a p łasz c z y z n a c h łu p liw ości.

5. U ra n to je d n a z p la n e t u k ła d u sło n eczn eg o o ra z p ie r w ia s te k ch em iczn y , k tó ry n a b r a ł w ie lk ie g o z n a ­ czenia w la ta c h p o w o je n n y c h , je s t b o w ie m sto so ­ w a n y ja k o p a liw o w re a k to r a c h ją d ro w y c h . 6 . M e lc h io r to im ię m ę sk ie , a ta k ż e s to p z a w ie ra ­ ją c y 80% m ie d z i i 20% n ik lu . 7. B u fo ry to z d e rz a k i w a g o n ó w o ra z m ie sz a n in y w o d n y c h ro z tw o ró w sła b y c h k w a só w lu b z a sad z ro z tw o r a m i ich soli, w y k a z u ją c e sta łą , n ie z a le ż n ą od ro z c ie ń c z e n ia k w a so w o ść (stę ż e n ie jo n ó w w o d o ­ ro w y ch ). 8. H ia c y n t to o z d o b n a ro ś lin a o w o n n y c h k w ia ­ ta c h o ra z p rz e z ro c z y sta o d m ia n a m in e ra łu c y rk o n u o b a rw ie ż ó łte j, p o m a ra ń c z o w e j i c z e rw o n e j, k a m ie ń s z la c h e tn y sto so w a n y w ju b ile rs tw ie . 9. T y ta n

to p o sta ć m ito lo g ic z n a , a ta k ż e p ie r ­ w ia s te k ch em iczn y , m e ta l w y s tę p u ją c y w p r z y r o ­ dzie w ilo ści około 0,5%. T y ta n sto so w a n y je s t w m e ­ ta lu r g ii ja k o d o d a te k z w ię k sz a ją c y o d p o rn o ść sto p ó w n a k o ro zję. 10. P o la n a to m ie js c e n ie z a d rz e w io n e w le sie o ra z tw o rz y w o sztu czn e, o trz y m y w a n e p rz e z k o n d e n s a c ję k a z e in y z k a u c z u k ie m , sto so w a n e do w y ro b u tk a n in w ełn o p o d o b n y c h .

GROCH Z K A PU STĄ

1. W c e lu u z y s k a n ia d o b re j p ró ż n i w la m p a c h e le k tro n o w y c h (ra d io w y c h lu b te le w iz y jn y c h ) n a ś c ia n k a c h ich o sa d z a się w a rs te w k ę m e ta lu (zw y k le b a r u lu b m a g n e z u ), k tó r y p o c h ła n ia r e s z tk i gazów p o z o sta łe p o w y p o m p o w a n iu p o w ie trz a . 2. P ro c h c z a rn y z a w ie ra p rz e c ię tn ie 75% a z o ta n u p o ta s u (sa le try ), 10% s ia r k i i 15% w ę g la d rzew n eg o . A z o ta n p o ta s u sto su n k o w o ła tw o ro z k ła d a się w p o d ­ w y ż sz o n e j te m p e r a tu r z e w y d z ie la ją c tle n . W y b u ch p ro c h u p o le g a n a g w a łto w n y m s p a la n iu się s ia rk i 1 w ę g la w ty m tle n ie . T e m p e r a tu r a w y z w a la ją c y c h się p o d czas w y b u c h u p ro c h u g a zó w d o ch o d zi do 2 700°C, c iś n ie n ie zaś do k ilk u ty s ię c y a tm o s fe r, p o ­ w o d u ją c np. w y rz u c e n ie z d u ż ą siłą k u li z lu fy . 3. W łaśc iw o śc i b a k te rio b ó jc z e o zo n u i c h lo ru są p o w sz e c h n ie z n a n e , m a ło k to je d n a k w ie, że do o d ­ k a ż a n ia w o d y u ż y w a się so li s r e b r a lu b s r e b r a k o ­ lo id a ln e g o . Do w o d y np. słu ż ą c e j do p ro d u k c ji le ­ m o n ia d y w p ro w a d z a się 0,0000025% s re b ra . W łaści­ w o ści o d k a ż a ją c e s r e b r a z n a n e b y ły ju ż w s ta r o ­ ży tn o ści. D o w o d zi te g o fa k t, że n a ro z k a z A le k s a n d r a M a c e d o ń sk ie g o ro z n o sz o n o p o d czas e p id e m ii w o d ę w n a c z y n ia c h sre b rn y c h . 4. W c e lu w y w o ła n ia d eszczu s to s u je się ro z p y la ­ n ie z sa m o lo tó w n a c h m u ry k ry s z ta łk ó w jo d k u s r e ­ b ra . M e to d a t a z n a la z ła z a sto so w a n ie n a o b sz a ra c h 0 su c h y m k lim a c ie .

5. P o d a n ia lu d o w e m ó w ią o b łę d n y c h o g n ia c h ta ń c z ą c y c h n a c m e n ta rz a c h i p ro w a d z ą c y c h lu d z i n a m a n o w c e . O g n ie ta k ie , w p o sta c i n ie b ie s k ic h p ło m y ­ kó w , m o ż n a n a p r a w d ę o b se rw o w a ć n a to rfo w is k a c h 1 b a g n a c h , n a jc z ę śc ie j w o k re s ie le tn im i je s ie n n y m . P rz y c z y n ą te g o z ja w is k a je s t p ra w d o p o d o b n ie sa m o ­ r z u tn e z a p a la n ie się w p o w ie trz u fo s fo ro w o d o ru P H S w y d z ie la ją c e g o się p o d czas r o z k ła d u s u b s ta n c ji o r ­ g a n icz n y c h .

.

6 N a jw ię c e j w ita m in y C p o w s ta je w o w o cach g łogu. Z a w ie ra ją o n e c z te ro k ro tn ie w ię c e j te j w ita ­ m in y n iż c y try n y .

116 117

7. W m o k ry m o g n iw ie g a lw a n ic z n y m e le k tro d y z a n u rz o n e są w w o d n y m ro z tw o rz e e le k tro litu , w_ o g n iw ie su c h y m zaś ro z tw ó r e le k tro litu , np. sa lm ia k u , zm ie sz a n y je s t z tr o c in a m i d rz e w n y m i i k r o ­ c h m a le m ; ta k p rz y g o to w a n y e le k tr o lit n ie w y le w a się. O g n iw a su c h e z n a la z ły z a sto so w a n ie w b a te ­ ria c h do la ta r e k k iesz o n k o w y c h .

4. Je d y n y m m e ta le m o b a rw ie c z e rw o n e j je s t m ied ź. J a k o d o sk o n a ły p rz e w o d n ik c ie p ła i e le k tr y ­ czności, je s t o n a s to s o w a n a do w y ro b u p rz e w o d ó w e le k try c z n y c h i u rz ą d z e ń g rz e jn y c h (np. k o tły ); je s t te ż sk ła d n ik ie m w ie lu w a ż n y c h sto p ó w (b rązy , m o ­ siądze).

8. Do k o ń c a p rz e b ie g a ją ty lk o ta k ie re a k c je , w w y n ik u k tó ry c h p o w s ta je g az lu b tru d n o ro z p u s z czaln y osad. W in n y c n p rz y p a d k a c h w w y n ik u r e a k ­ cji p o w s ta je m ie s z a n in a s u b s ta n c ji w y jśc io w y c h i p ro d u k tó w .

5. W X V I w. s tw ie rd z o n o , że k o b a lt n a d a je sz k łu p ię k n y n ie b ie s k i o d cień . O d te g o czasu z w ią z k i k o ­ b a ltu u ż y w a n e są w p rz e m y ś le sz k la rsk im . D o d a te k 0,01% m e ta lu n a d a je sz k łu z a b a rw ie n ie b la d o n ie b ie sk ie , z a w a rto ś ć 0,1% zaś — in te n s y w n ą b a rw ę n ie ­ b ie sk ą .

9. W y d z ie la n ie się m ie d z i n a g w o ź d ziu że la z n y m sp o w o d o w a n e _je s t w y p ie ra n ie m m ie d z i z je j soli p rz e z a k ty w n ie js z e c h e m ic z n ie żela zo ; żela zo ro z ­ p u szcza się tw o rz ą c sia rc z a n ż e la z a, m ie d ź zaś w y ­ d z ie la się z ro z tw o ru .

6 . N a jle p sz y m p rz e w o d n ik ie m cie p ła i e le k try c z ­ n o ści je s t sre b ro . Z u w a g i je d n a k n a w y so k ą cenę s r e b ra do w y ro b u p rz e w o d ó w e le k try c z n y c h u ży w a się ta ń s z e j m ied zi, s r e b ro zaś z n a jd u je z a sto so w a n ie do w y ro b u p rz e d m io tó w o zd o b n y c h i m o n et.

10. W n a c z y n ia c h sz k la n y c h n ie m o ż n a p rz e c h o ­ w y w a ć k w a s u flu o ro w o d o ro w e g o , k tó r y n a d g ry z a szk ło ; p rz e c h o w u je się go w n a c z y n ia c h z p a r a f in y lu b eb o n itu .

. KTÓRY

M E T A L ...

1. M iedź s ty k a ją c a się z w ilg o tn y m p o w ie trz e m p o k ry w a się po p e w n y m c zasie z ie lo n a w ą p a ty n ą , czy li w a r s tw ą z a sa d o w y c h w ę g la n ó w m ied zi. P a ty n ę w y tw a rz a się n ie k ie d y sz tu c z n ie n a p rz e d m io ta c h m ie d z ia n y c h w celach z d o b n ic z y c h . 2. J e d y n y m m e ta le m c ie k ły m w n o rm a ln e j te m ­ p e r a tu r z e je s t rtę ć . D zięk i te j w ła śc iw o śc i z n a jd u je o n a z a sto so w a n ie do w y p e łn ia n ia te r m o m e tró w i b a ­ ro m e tró w . 3. M e ta le m o n a jw y ż sz e j te m p e r a tu r z e to p n ie ­ n ia, w y n o sz ą c e j około 3 370°C, je s t w o lfra m . U ż y w a się go do w y ro b u w łó k ie n ż a ro w y c h (ż a ró w k i, la m ­ p y ra d io w e ), a ta k ż e do w y ro b u s p e c ja ln ie tw a r d e j i o d p o rn e j n a w y so k ie te m p e r a tu r y s ta li w o lf r a ­ m o w e j.

118

7. W łaściw o ść d o b re g o ro z p u s z c z a n ia w o d o ru w y ­ k a z u je p a lla d , m e ta l p o d o b n y do p la ty n y , b a rd z o o d p o rn y c h em iczn ie. P o d o b n ie ja k p la ty n a sto s o w a ­ n y je s t w ju b ile r s tw ie , d e n ty s ty c e o ra z ja k o k a ta l i­ z a to r.

8. P ie r w ia s tk ie m o n a jw ię k s z y m c ię ż a rz e w ła ś ­ c iw y m , w y n o sz ą c y m 22,5 G /c m 3, je s t osm , m e ta l z b liż o n y w ła śc iw o ś c ia m i do p la ty n y . U ż y w a n y je s t do u tw a rd z a n ia k o ń c ó w z ło ty c h sta ló w e k w w ie c z ­ n y c h p ió ra c h o ra z ja k o k a ta liz a to r. 9. M e ta le m c ie k ły m w sz e ro k im z a k re s ie te m p e ­ r a t u r je s t gal, k tó r y to p i się w te m p e r a tu r z e 30°C (pod w p ły w e m cie p ła dło n i), w rz e zaś w te m p e r a ­ tu r z e ok. 2000°C. D z ię k i te m u te r m o m e try w y p e ł­ n io n e c ie k ły m g a le m u m o ż liw ia ją p o m ia r zn aczn ie w y ższy ch te m p e r a t u r n iż te r m o m e tr y rtę c io w e . 10. N a jw ię k sz e z n a c z e n ie g o sp o d a rc z e m a b e z ­ sp rz e c z n ie żelazo, k tó re g o p ro d u k c ja je s t 2 0 -k ro tn ie w ię k sz a od łą c z n e j p ro d u k c ji w sz y stk ic h p o z o sta ły c h m e ta li. Ż elazo z n a jd u je z a sto so w a n ie te c h n ic z n e p rz e d e w sz y stk im w p o s ta c i sta li, tj. sto p ó w żela za z w ę g le m . Ilo ść p ro d u k o w a n e j i z u ż y w a n e j s ta li je s t n a jle p sz y m w s k a ź n ik ie m u p rz e m y sło w ie n ia k ra ju .

119

35 . R Ó Ż N E

...M E T R IE

1. A lk a lim e tria je s t je d n ą z m e to d c h e m ic z n e j a n a liz y o b ję to śc io w e j, s łu ż ą c ą do ilo ścio w eg o o z n a ­ c z a n ia za sa d p rz e z z o b o ję tn ia n ie ich ro z tw o ra m i k w a só w o z n a n y m stę ż e n iu , w o b e cn o śc i w s k a ź n i­ k a. W sk a ź n ik je s t s u b s ta n c ją , k tó r a m a in n ą b a rw ę w śro d o w is k u z a sa d o w y m , in n ą zaś w śro d o w isk u k w a śn y m . Z m ia n a b a r w y w s k a ź n ik a p o z w a la w ięc u ch w y c ić m o m e n t z o b o ję tn ie n ia z a sa d y p rz e z k w as. 2. A c y d y m e tria je s t m e to d ą o d w ro tn ą w s to s u n k u do a lk a lim e tr ii, s łu ż ą c ą do ilo ścio w eg o o z n a c z a n ia k w a só w p rz e z z o b o ję tn ia n ie ic h ro z tw o r a m i z a sa d o z n a n y m s tę ż e n iu w o b e c n o śc i w sk a ź n ik a . 3. M a n g a n o m e tria p o le g a n a o z n a c z a n iu z a w a r­ to ści s u b s ta n c ji w ro z tw o rz e p rz e z u tle n ia n ie je j za p o m o cą ro z tw o r u n a d m a n g a n ia n u p o ta s u K M n O , o z n a n y m stę ż e n iu . 4. J o d o m e tria p o le g a n a o z n a c z a n iu z a w a rto ś c i w ro z tw o rz e s u b s ta n c ji w y d z ie la ją c y c h w o ln y jo d z jeg o z w iązk ó w lu b te ż re d u k u ją c y c h w o ln y jo d , tj. p rz e k s z ta łc a ją c y c h go w jo d z w ią z a n y w p o s ta c i jo d k ó w . D o k o n u je się te g o p rz e z o zn a c z a n ie ilo ści w y d zielo n e g o w o ln e g o jo d u za p o m o cą tio s ia rc z a n u so d o w eg o N a2S20 3 lu b te ż w k r a p la n ie do ro z tw o ru w o ln eg o jo d u . J a k o w s k a ź n ik słu ż y w o b u p rz y p a d ­ k a c h ro z tw ó r sk ro b i, k tó r a z w o ln y m jo d e m d a je cie m n o n ie b ie sk ie z a b a rw ie n ie , n ie w y s tę p u ją c e w o b ecn o ści zw iązk ó w jo d u . 5. W k o n d u k to m e tr ii o z n ac z a się z a w a rto ś ć w ro z ­ tw o rz e k w a s u za p o m o cą ro z tw o r u z a sa d y lu b o d ­ w ro tn ie , p o d o b n ie ja k w a c y d y m e trii lu b a lk a lim e ­ tr ii. O b s e rw a c ję b a rw y w s k a ź n ik a z a s tę p u je się tu je d n a k p o m ia re m p rz e w o d n ic tw a e le k try c z n e g o ro z ­ tw o ru , k tó r e w m o m e n c ie z o b o ję tn ie n ia je s t n a j­ m n ie js z e . 6 . K o lo ry m e tria p o le g a n a o z n a c z a n iu z a w a rto ś c i w ro z tw o rz e s u b s ta n c ji b a r w n e j p rz e z po ró w n au iie in te n s y w n o ś c i z a b a rw ie n ia te g o ro z tw o r u z b a rw ą ro z tw o r u w zo rco w eg o , z a w ie ra ją c e g o z n a n ą ilo ść te j sa m e j s u b s ta n c ji.

120

7. E b u lio m e tria je s t m e to d ą o z n a c z a n ia m a s y c z ąste c z k o w e j s u b s ta n c ji p rz e z p o m ia r te m p e r a tu r y w rz e n ia ro z tw o r u z a w ie ra ją c e g o z n a n ą ilość te j s u b ­ s ta n c ji o ra z te m p e r a tu r y w rz e n ia c zy steg o ro z p u s z ­ c z a ln ik a . R o z tw ó r w rz e b o w ie m w te m p e r a tu r z e w y ższej n iż c z y sty ro z p u sz c z a ln ik . P o d w y ż sz e n ie te m p e r a tu r y w rz e n ia ro z tw o ru w s to s u n k u do te m ­ p e r a tu r y w rz e n ia czy steg o ro z p u s z c z a ln ik a zależy od lic z b y m o li, tj. g ra m o c z ą ste c z e k s u b s ta n c ji ro z ­ p u szczo n ej. 8 A rg e n to m e tria p o le g a n a o z n a c z a n iu z a w a r to ­ ści w ro z tw o rz e c h lo rk ó w , b ro m k ó w i jo d k ó w za p o m o cą ro z tw o r u a z o ta n u s r e b r a A g N 0 3, k tó r y r e a ­ g u ją c z ty m i so la m i d a je n ie ro z p u sz c z a ln e o sa d y c h lo rk u , b ro m k u lu b jo d k u s r e b ra . 9. R e fra k to m e tria p o le g a n a w y k ry w a n iu i o z n a ­ c z a n iu z a w a rto ś c i n ie k tó ry c h s u b s ta n c ji (np. c u k ru ) w ro z tw o rz e p rz e z p o m ia r w sp ó łc z y n n ik a z a ła m a ­ n ia (re fra k c ji) ro z tw o ru , k tó ry z ale ży od stę ż e n ia b a d a n e j s u b s ta n c ji. 10. S p e k tr o fo to m e tr ia w a n a liz ie c h e m ic z n e j słu ży do o z n a c z a n ia z a w a rto ś c i p ie r w ia s tk a w b a d a n e j p ró b c e (np. m e ta lu w sto p ie) p rz e z p o m ia r n a tę ż e ­ n ia lin ii te g o p ie r w ia s tk a w w id m ie p ró b k i. D o k o ­ n u je się te g o za p o m o c ą p rz y r z ą d u z w a n e g o s p e ­ k tr o m e tre m .

36.

P IE R W IA S T K I I IC H O D K R Y W C Y

1. P ie r w ia s te k o n a z w ie f r a n s z o sta ł o d k ry ty p rz e z M a łg o rz a tę P e re y w P a r y ż u w 1939. N azw ę sw ą o trz y m a ł n a cześć o jczy zn y o d k ry w c z y n i. 2. G a l o d k ry ł w 1875 L e c o q de B o is b a u d ra n w w id m ie s u b s ta n c ji w y d z ie lo n e j z b le n d y c y n k o ­ w ej Z n S . N a cześć sw e j o jcz y z n y — G a lii (d a w n a n a z w a F ra n c ji) n a d a ł m u n a z w ę g a lu . 3. W 1898 m a łż o n k o w ie M a ria S k ło d o w s k a - C u r ie i P io tr C u rie w y o d rę b n ili p o lo n z r u d y u ra n o w e j — b le n d y sm o liste j. P ie r w ia s te k n a z w a n o p o lo n e m n a cześć F o lsk i, o jc z y z n y M arii.

121

4. S k a n d z o sta ł o d k ry ty w 1879 p rz e z N ilso n a , k tó r y n a d a ł p ie r w ia s tk o w i n a z w ę „ s k a n d ia ” d la u czczen ia sw ej o jc z y ste j S k a n d y n a w ii.

5. G e rm a n w y o d rę b n ił z r u d y w 1886 W in k le r, c h e m ik n ie m ie c k i, co z o sta ło u p a m ię tn io n e w n a z ­ w ie p ie r w ia s tk a . 6 . U r a n z o sta ł w y o d rę b n io n y w 1789 z b le n d y sm o liste j p rz e z K la p ro th a , k tó r y n a d a ł m u tę n a z w ę d la u c zczen ia o d k ry c ia p rz e z H e rs c h la w 1781 n o w e j p la n e ty — U ra n a . 7. P ie r w ia s te k o lic z b ie p o rz ą d k o w e j 101, o tr z y ­ m a n y s,ztucznie w 1955 p rz e z g ru p ę u c z o n y ch a m e ­ ry k a ń s k ic h , n a z w a n o m e n d e le w e m d la u czczen ia w ie lk ie g o c h e m ik a ro s y jsk ie g o M e n d e le je w a .

8. R u te n — p ie r w ia s te k z g ru p y p la ty n o w c ó w , zo sta ł o d k r y ty p rz e z c h e m ik a ro s y jsk ie g o C la u sa w 1844. N aro d o w o ść o d k ry w c y u p a m ię tn io n o w n a z ­ w ie p ie r w ia s tk a . 9. P ie r w ia s te k o licz b ie p o rz ą d k o w e j 102, o tr z y ­ m a n y sz tu c z n ie w 1957 w in s ty tu c ie N o b la w S z to k ­ h o lm ie p rz e z zesp ó ł b a d a c z y a m e ry k a ń s k ic h , a n g ie l­ sk ich i szw ed zk ich , n a z w a n o n o b le m d la u c zczen ia p a m ię c i w y b itn e g o c h e m ik a i tw ó rc y w ie lk ie j f u n ­ d a c ji n a u k o w e j. 10. Ir y d zo sta ł o d k ry ty w 1804 p rz e z T e n n a n ta . N a z w a p ie r w ia s tk a p o ch o d zi od sło w a g re c k ie g o iris, o z n a c z a ją c e g o tę c z ę ; iry d b o w ie m tw o rz y sole o ró ż ­ n y c h b a rw a c h : zielo n e j, n ie b ie s k ie j i fio le to w e j. ! i

. CO TO ZA PR ZY R ZĄ D Y ?

1. K o lo ry m e tr słu ż y do p o ró w n y w a n ia in te n s y w ­ n o ści b a r w y b a d a n e g o ro z tw o r u (o n ie z n a n y m s tę ­ żen iu ) z in te n s y w n o ś c ią z a b a rw ie n ia ro z tw o ru w z o r­ cow ego (o z n a n y m s tę ż e n iu ); u m o ż liw ia to w y z n a ­ czen ie s tę ż e n ia ro z tw o ru b a d a n e g o . 2. S p e k tr o s k o p u u ż y w a się do o trz y m y w a n ia i o b ­ s e rw o w a n ia w id m . Ś w ia tło w y s y ła n e p rz e z b a d a n ą

122

su b s ta n c ję , pobudzoną do św ie c e n ia , p rze c h o d z i p rz e z k o lim a to r z a m ie n ia ją c y je w ró w n o le g łą w ią z k ę , k tó r a n a s tę p n ie z o sta je ro z sz c z e p io n a w p ry z ­ m acie, d a ją c w udm o zło żo n e z ró ż n o b a rw n y c h linii. K a ż d y p ie r w ia s te k d a je o d m ie n n e , c h a r a k te r y s ty c z ­ ne d la sieb ie w id m o . 3. W isk o z y m e tr je s t p rz y rz ą d e m do p o m ia ru le p ­ k o śc i cieczy. M oże to b y ć p io n o w o u m ieszczo n a r u r a sz k la n a , k tó r ą w y p e łn ia się b a d a n ą cieczą i m ie rz y się p rę d k o ś ć o p a d a n ia w te j cieczy k u le k m e ta lo w y c h . Im w o ln ie j k u lk i o p a d a ją , ty m w ię k sz a je s t le p k o ść cieczy. 4. A p a r a t O rs a ta słu ż y do a n a liz y m ie sz a n in g a ­ zo w y ch , n a p rz y k ła d g a z u św ie tln e g o , g azó w s p a li­ n o w y c h i in n y c h . S k ła d a się z s z e re g u n a c z y ń a b ­ s o rp c y jn y c h , w y p e łn io n y c h s u b s ta n c ja m i p o c h ła n ia ­ ją c y m i p o szczeg ó ln e s k ła d n ik i m ie sz a n in y , np. tlen , d w u tle n e k w ę g la , tle n e k w ę g la . P o c h ło n ię c ie je d ­ n eg o ze s k ła d n ik ó w m ie sz a n in y p o w o d u je o d p o ­ w ie d n ie z m n ie js z e n ie je j o b ję to śc i, co u m o ż liw ia w y z n a c z e n ie z a w a rto ś c i teg o s k ła d n ik a . 5. A k u m u la to r m a g a z y n u je e n e rg ię e le k try c z n ą w p o sta c i e n e rg ii c h e m ic z n e j, k tó r ą n a s tę p n ie m o ż­ n a p rz e tw o rz y ć z p o w ro te m w e n e rg ię e le k try c z n ą . A k u m u la to r s k ła d a się z n a c z y n ia n ap e łn io n e g o e le k tro lite m , w k tó ry m są z a n u rz o n e p ły tk i m e ta ­ low e. W a k u m u la to r z e k w a so w y m (oło w iow ym ) p ły tk i ze z w ią z k ó w o ło w iu z a n u rz o n e są w ro z tw o ­ rz e k w a s u sia rk o w e g o . A k u m u la to r z a sa d o w y (żela­ z o -n ik lo w y ) zło żo n y je s t z p ły te k : n ik lo w e j i żela z­ n e j, z a n u rz o n y c h w ro z tw o rz e w o d o ro tle n k u p o ta ­ sow ego. Po p e w n y m o k re s ie p ra c y a k u m u la to r w y c z e rp u je się, tj. p r z e s ta je d o sta rc z a ć p r ą d u ; o d zy ­ s k u je je d n a k p ie r w o tn e w ła śc iw o śc i w s k u te k ła d o ­ w a n ia , tj. p rz e p u s z c z a n ia p r ą d u p rz e z a k u m u la to r w k ie r u n k u przeciw m ym .

6 . O z o n iz a to r słu ż y do o trz y m y w a n ia ozo n u w la b o r a to r iu m . S ta n o w i on r u r ę s z k la n ą , p rzez k tó r ą p rz e p ły w a tle n . W r u r ę w to p io n e są m e ta lo w e e le k tro d y p o łą c z o n e z c e w k ą in d u k c y jn ą . W sk u te k w y ła d o w a ń m ię d z y e le k tro d a m i n a s tę p u je p rz e ­ k sz ta łc e n ie tle n u w ozon. 7. O g n iw o g a lw a n ic z n e je s t u rz ą d z e n ie m p rz e ­ tw a rz a ją c y m e n e rg ię p rz e m ia n c h e m ic z n y c h w p rą d

123

e le k try c z n y . Z b u d o w a n e je s t z p ły te k z d w ó ch ró ż ­ n y ch m a te ria łó w z a n u rz o n y c h w e le k tro lic ie (w o d ­ n y m ro z tw o rz e k w a su , z a s a d y lu b soli). P rz y k ła d e m m o że t u być o g n iw o L e c la n c h ś g o zło żo n e z p ły tk i cynkow ej o ra z p r ę ta w ę g lo w eg o , z a n u rz o n y c h w w o d n y m ro z tw o rz e s a lm ia k u (c h lo rk u a m o n u ). W o d ró ż n ie n iu od a k u m u la to r a w y c z e rp a n e o g n iw o n ie d a je się z re g e n e ro w a ć p rz e z ła d o w a n ie . 8. A p a r a t K ip p a u ż y w a n y je s t w la b o r a to r iu m do w y w ią z y w a n ia gazów , np. s ia rk o w o d o ru , d w u ­ tle n k u w ęg la, w o d o ru . W a p a ra c ie ty m k w a s r e a ­ g u je z o d p o w ie d n ią so lą, p o w o d u ją c w y d z ie le n ie g a ­ zu. D w u tle n e k w ę g la w y w ią z u je się n p . w w y n ik u re a k c ji k w a s u so ln eg o z w ę g la n e m w a p n ia . n a d w o d ą g ro m a d z i się gaz. P rz e z z a p a le n ie go m o ż n a p rz e k o n a ć się, że je s t to w o d ó r. C u k ie r z w ę g la się. Z m a g n e z u i w y d z ie lo n e g o tle n u p o w ­ s ta je b ia ły p ro s z e k tle n k u m a g n e z u M gO . P r o d u k ta ­ m i ro z k ła d u c u k ru są w ię c : w ęg ie l, w o d ó r i tlen , k tó r y u tle n ił m a g n e z do tle n k u m ag n ez u .

9. A p a r a t S o x h le ta słu ż y do e k s tra k c ji, tj. ro z ­ p u sz c z a n ia p e w n y c h s k ła d n ik ó w s u b s ta n c ji s ta ły c h za p o m o cą o d p o w ie d n ie g o ro z p u s z c z a ln ik a , np. a lk o ­ h o lu , e te r u . W a p a ra c ie ty m p a r y w rz ą c e g o ro z ­ p u sz c z a ln ik a s k r a p la ją się w ch ło d n ic y , z k tó re j g o rą c a ciecz ś c ie k a p rz ez u m iesz c z o n ą n iż e j e k s t r a ­ h o w a n ą su b s ta n c ję , w y m y w a ją c z n ie j o d p o w ie d n ie s k ła d n ik i, do k o lb y , gd zie je s t p o n o w n ie p o d g rz e ­ w a n a do w rz e n ia . 10. A p a r a t d e s ty la c y jn y słu ż y do ro z d z ie la n ia m ie ­ sz a n in cieczy o ró ż n y c h te m p e r a tu r a c h w rz e n ia . S k ła d a się z k o lb y , w k tó r e j ciecz p o d g rz e w a n a je s t do w rz e n ia , z c h ło d n ic y , w k tó r e j n a s tę p u je s k r o p le ­ n ie p a ry , o ra z z o d b ie ra ln ik a , w k tó r y m g ro m a d z i się sk ro p lo n y p ro d u k t, tzw . k o n d e n sa t.

38.

D O Ś W IA D C Z E N IA Z C H E M II O R G A N IC Z N E J

1. D o d o św ia d c z e n ia s to s u je się zestaw ' p rz e d s ta ­ w io n y n a ry s u n k u . M ie sz a n in ę c u k ru i m a g n e z u u m ieszcza się w p ro b ó w c e 1, z a m k n ię te j sz czeln ie k o rk ie m , p rz e z k tó r y p rz e c h o d z i r u r k a o d p ro w a ­ d z a ją c a 2. K o n iec r u r k i w p ro w a d z a się do c y lin d ra 3, n a p e łn io n e g o w o d ą i o d w ró c o n e g o do g ó ry d n e m w w a n ie n c e z w o d ą. P ro b ó w k ę z m ie sz a n in ą o g rz e ­ w a się o stro ż n ie p ło m ie n ie m p a ln ik a . W c y lin d rz e

|

2. D o d o św ia d c z e n ia są p o trz e b n e n a s tę p u ją c e u rz ą d z e n ia i o d c z y n n ik i: p a ln ik , tró jn ó g , s ia tk a az­ b e sto w a , z le w k a n a 250 m l, p ły tk a sz k la n a , p ro b ó w ­ k a, tr u d n o to p liw a ta ś m a fo to g ra fic z n a , 3 m l ac e to n u . W z lew ce o g rz e w a się w o d ę do w rz e n ia , ró w n o c z e ­ śn ie zaś ro z p u sz c z a się w p ro b ó w c e w a c e to n ie k a w a łe k ta ś m y (ac e ty lo c e lu lo z ę ). Z le w k ę z w rz ą c ą w o d ą p rz y k r y w a się sz k ie łk ie m z e g a rk o w y m i ro z ­ le w a n a n im ró w n o m ie rn ie z a w a rto ś ć p ro b ó w k i. P o w y p a ro w a n iu ro z p u s z c z a ln ik a n a sz k ie łk u p o z o sta je p rz e z ro c z y sty k rą ż e k fo lii. U w a g a : ze w z g lę d u n a p a ln o ść a c e to n u n a le ż y go trz y m a ć z d a la od p ło ­ m ie n ia , a po z a g o to w a n iu w o d y n a ty c h m ia s t zgasić p a ln ik . 3. A lk o h o l e ty lo w 'y m o ż n a z a p a lić za pom ocą m ie sz a n in y n a d m a n g a n ia n u p o ta s u i stężo n eg o k w a ­ su sia rk o w e g o . O koło 1 g k ry s z ta łk ó w n a d m a n g a ­ n ia n u p o ta s u u m iesz c z a się n a s z k ie łk u z e g a rk o w y m i z a d a je się k ilk o m a k ro p la m i stężo n eg o k w a s u sia rk o w e g o (o stro ż n ie !); na m ie sz a n in ę tę w k r a p la się a lk o h o l e ty lo w y (s p iry tu s), k tó ry n a ty c h m ia s t się z a p a la . N a d m a n g a n ia n p o ta s u ro z k ła d a się pod w p ły w e m k w a s u sia rk o w e g o , w y d z ie la ją c tle n , k tó ry re a g u je z a lk o h o le m ety lo w y m , z a p a la ją c go.

125 124

4. W p ro b ó w c e p rz y g o to w u je się 2 m l n a sy c o ­ nego w o d n eg o ro z tw o r u m o c z n ik a , d o d a je ta k ą s a m ą o b ję to ść fo rm a lin y , a n a s tę p n ie u m iesz c za w m ie ­ sz a n in ie p rę c ik s z k la n y z w ilż o n y stę ż o n y m k w a se m sia rk o w y m lu b so ln y m . P o c h w ili ro z tw ó r z a m ie n ia się w b ia łą m a s ę ; c h w y ta ją c za p rę c ik m o ż n a u n ieść p ro b ó w k ę w ra z z z a w a rto ś c ią k u górze. Z a c h o d z i tu r e a k c ja p o lik o n d e n sa c ji, w w y n ik u k tó re j z m o ­ czn ik a i a ld e h y d u m ró w k o w e g o p o w s ta je w ie lk o ­ c z ą ste c z k o w a s u b s ta n c ja s ta ła . 5. W odę k w ia to w ą m o ż n a o trz y m a ć p rz e z w y łu ­ g o w a n ie z k w ia tó w o le jk ó w e te ry c z n y c h za p o m o cą a lk o h o lu e ty lo w eg o . D o d o św ia d c z e n ia p o trz e b n a je s t k o lb a z k o rk ie m o p o je m n o śc i 100 lu b 200 m l, 25 m l a lk o h o lu e ty lo w e g o o ra z siln ie p a c h n ą c e k w ia ty . K w ia ty u m ieszcza się w k o lb ie , z a le w a a l­ k o h o le m e ty lo w y m i z a k o rk o w a n ą k o lb ę w s tr z ą s a się k ilk a k ro tn ie , a n a s tę p n ie p o z o sta w ia w sp o k o ju na k ilk a dni. P o u p ły w ie te g o c za su ro z tw ó r z k o lb y p rz e s ą c z a się, o tr z y m u ją c k la r o w n ą w o d ę k w ia to w ą .

6 . W m o ź d z ie rz u ro z c ie ra się o k o ło 5 g n a sio n sło n e c z n ik a i m ie sz a w k o lb ie o k rą g ło d e n n e j z 20 m l b en zy n y . K o lb ę z a ty k a się szczeln ie k o rk ie m z r u r k ą o d p ro w a d z a ją c ą , u m ieszcza n a ła ź n i w o d n e j i o s tro ­ żn ie o g rzew a. P o 10—15 m in o g rz e w a n ia o d są c za się ro z tw ó r tłu sz c z u . P o o d p a ro w a n iu b e n z y n y (o s tro ­ żn ie — n ie u ży w ać p ło m ie n ia ) w p a ro w n ic z c e p ozo­ s ta je n ie w ie lk a ilość tłu sz c z u . 7. D o d o św ia d c z e n ia p o trz e b n y je s t c u k ie r g ro ­ now y, czy li glikoza. Z a m ia s t g lik o z y m o ż n a z a sto so ­ w a ć m ió d n a tu r a ln y lu b sz tu c zn y , so k z w in o g ro n , m a lin lu b ja b łe k . R o z tw ó r g lik o z y w le w a się do p r o ­ b ó w k i lu b zlew k i, d o d a je ro z tw o r u a z o ta n u s r e b ra i a m o n ia k u . G lik o za r e a g u je z a m o n ia k a ln y m ro z tw o ­ re m tle n k u s r e b ra , w w y n ik u czego n a ś c ia n k a c h n a ­ czy n ia w y d z ie la się m e ta lic z n e sre b ro .

8. S z czy p tę m ą k i, tr o c h ę b u łk i lu b ro z ta rty c h z ia rn ja k ie g o ś zb oża u m iesz c z a się n a p ły tc e sz k la n e j i d o d a je 1— 3 k ro p e l jo d y n y , czy li alk o h o lo w e g o ro z ­ tw o ru jo d u . J o d tw o rz y ze s k ro b ią z w ią z e k o c h a r a k ­ te ry s ty c z n y m , g ra n a to w y m z a b a rw ie n iu , k tó re g o in ­ te n s y w n o ś ć z ale ży od z a w a rto ś c i s k ro b i w s u b s ta n c ji b a d a n e j. 9. D o p ro b ó w k i w s y p u je się 2— 3 g fe n o lu , w le w a 3— 5 m l fo r m a lin y i d o d a je 5— 10 k ro p e l stę ż o n eg o

126

ro z tw o ru a m o n ia k u . P ro b ó w k ę z a m y k a się k o rk ie m z r u r k ą o d p ro w a d z a ją c ą i o g rz e w a o s tro ż n ie n a d p a l­ n ik ie m aż do p o ja w ie n ia się z m ę tn ie n ia . W d o ln e j części p ro b ó w k i z b ie ra się ży w ic a, p o w s ta ją c a w w y ­ n ik u r e a k c ji p o lik o n d e n sa c ji. 10. D o k o lb y o k rą g ło d e n n e j w s y p u je się i g d w u ­ c h ro m ia n u p o ta s u , w le w a 2 m l stę ż o n e g o k w a s u s i a r ­ k o w eg o (o stro żn ie!), a n a s tę p n ie o stro ż n ie w k ra p la ro z c ień c z o n y ro z tw ó r a lk o h o lu ety lo w e g o . K o lb ę p o d ­ g rz e w a się, w w y n ik u czego w y d z ie la ją się p a ry o c h a ra k te ry s ty c z n y m , o s try m z a p a c h u o ctu , z a b a r ­ w ia ją c e n a czerw o n o n ie b ie s k i p a p ie r e k la k m u s o w y trz y m a n y u w y lo tu k o lb y . P o d w p ły w e m k w a s u s i a r ­ k ow ego d w u c h ro m ia n p o ta s u ro z k ła d a się w y d z ie la ­ ją c tle n , k tó r y u tle n ia a lk o h o l e ty lo w y do k w a s u octow ego.

. JA K N A Z Y W A S IĘ T E N Z W IĄ Z E K ?

1. Z w ią z e k o w z o rz e H^SOi je s t k w a se m s ia rk o ­ w y m , s u b s ta n c ją o o lb rz y m im z n a c z e n iu p rz e m y s ło ­ w y m . Ilo ść w y tw a rz a n e g o k w a s u sia rk o w e g o je s t n a j ­ b a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n y m w s k a ź n ik ie m ro z w o ju p rz e m y s łu ch em ic z n e g o w d a n y m k ra ju . K w a s te n o trz y m u je się z s ia r k i lu b m in e ra łó w z a w ie ra ją c y c h sia rk ę , p rz e d e w sz y stk im p ir y tu , czyli sia rc z k u ż e ­ la z a F e S 2.

.

2 C a(O H )2 to w o d o ro tle n e k w a p n ia , z w a n y w a ­ p n e m g aszo n y m . O trz y m u je się go d z ia ła ją c w o d ą n a tle n e k w a p n ia C aO , czyli w a p n o p a lo n e . W ap n o g a ­ szo n e po z m ie sz a n iu z w o d ą i p ia s k ie m sto so w a n e je s t w b u d o w n ic tw ie ja k o z a p ra w a m u r a rs k a . 3. C 6H i20 6 je s t w z o re m su m a ry c z n y m c u k ró w p ro s ty c h : g lik o z y i fru k to z y . G lik o za, z w a n a ró w n ie ż c u k re m g ro n o w y m , w y s tę p u je w so k u w in o g ro n o ra z w o w o cach , liśc ia c h i k w ia ta c h w ie lu ro ś lin . O d g ry w a p o d sta w o w ą ro lę w p rz e m ia n a c h c h e m iczn y ch z a c h o ­ d zą cy c h w o rg a n iz m a c h ro ś lin n y c h i z w ie rz ę c y c h . P o d

12?

w p ły w e m e n zy m ó w (fe rm e n tó w ) g lik o z a u le g a ro z k ła ­ d o w i n a a lk o h o l e ty lo w y i d w u tle n e k w ęg la. 4. Z w ią z e k o w zo rze C 6H 6 to b e n z e n , n a jp r o s ts z y w ęg lo w o d ó r a ro m a ty c z n y , ła tw o p a ln a ciecz, z n a jd u ją c a z a sto so w a n ie ja k o m a te r ia ł p ę d n y o ra z ja k o su ro w ie c w p rz e m y ś le b a rw n ik ó w ’ i ś ro d k ó w leczn iczy ch .

5. C 2H 5O H to a lk o h o l e ty lo w y , p o p u la r n y s p iry tu s , o tr z y m y w a n y p rz e z f e r m e n ta c ję c u k ró w p o d wypły­ w e m d ro żd ży . A lk o h o l e ty lo w y n ie je s t b y n a jm n ie j u ż y w a n y w y łą c z n ie do celó w k o n s u m p c y jn y c h (ja k m ó g łb y sąd zić la ik ), a le z n a jd u je sz e ro k ie z a sto so w a ­ n ie w p rz e m y śle , n p . w p ro d u k c ji k a u c z u k u s y n te ­ ty czn e g o , p ro c h u b e z d y m n e g o , la k ie ró w , tw o rz y w sz tu c z n y c h , śro d k ó w lecz n ic zy ch i w ie lu in n y c h a r ­ ty k u łó w 7. 6 . W zór N aO H m a w o d o ro tle n e k so d u , sto so w a n y w p ro d u k c ji je d w a b iu sztu c z n e g o , p a p ie ru , do w y ro ­ b u m y d ła i do w ie lu in n y c h celów . 7. Z w ią z e k o w zo rz e H C O H to a ld e h y d m r ó w k o ­ w y, g az o d ra ż n ią c y m z a p a c h u , k tó re g o w o d n y ro z ­ tw ó r n o si n a z w ę fo rm a lin y . A ld e h y d m ró w k o w y z n a jd u je z a sto so w a n ie d o o trz y m y w a n ia tw o rz y w sztu c z n y c h (np. b a k e litu ), b a rw n ik ó w o ra z ja k o ś ro ­ d e k d e z y n fe k c y jn y . 8. C H C I 3 to w z ó r c h e m icz n y c h lo ro fo rm u , cieczy s to s o w a n e j n ie g d y ś do n a rk o z y p o d c z a s z ab ie g ó w c h iru rg ic z n y c h . O b e c n ie c h lo ro fo rm u ż y w a n y je s t głów m ie ja k o ro z p u sz c z a ln ik . 9. Z w ią z e k o w z o rz e C 6H 3N H 2 to a n ilin a , je d e n z p o d sta w o w y c h su ro w c ó w w p ro d u k c ji b a rw n ik ó w i ś ro d k ó w leczniczych . 10. A g B r to b ro m e k s r e b ra . P o d w p ły w e m ś w ia tła z w ią z e k te n ro z k ła d a się w y d z ie la ją c m e ta lic z n e s r e ­ b ro ; ze w z g lę d u n a tę w ła śc iw o ść sto so w a n y je s t do p ro d u k c ji ś w ia tło c z u ły c h b ło n fo to g ra fic z n y c h .

jm Z A S T O S O W A N IE IZ O T O P Ó W *łU. P R O M IE N IO T W Ó R C Z Y C H

1. C h e m ia r a d ia c y jn a b a d a w p ły w p ro m ie n io w a ­ n ia g a m m a (y), w y sy ła n e g o p rz e z iz o to p y p ro m ie n io ­ tw ó rc z e , n a p rz e b ie g r e a k c ji ch e m icz n y ch . P o d w p ły ­ w e m teg o p ro m ie n io w a n ia a to m y i c z ą ste c z k i u le g a ją jo n iz a c ji i s ta ją się b a rd z ie j a k ty w n e ch em iczn ie. P o ­ z w a la to n a p rz e p ro w a d z e n ie re a k c ji, k tó r e w n ie ­ o b ec n o śc i p ro m ie n io w a n ia n ie zaohodzą. Z n a c z e n ie p ra k ty c z n e m a z w ła sz c z a z a sto so w a n ie p ro m ie n i g a m m a w p ro d u k c ji tw o rz y w sz tu c z n y c h p rz e z p o li­ m e ry z a c ję . 2. U ra n o w a m e to d a o k re ś la n ia w ie k u Z ie m i p o le ­ g a n a b a d a n iu p ro d u k tó w sa m o rz u tn e g o ro z p a d u p ie r ­ w ia s tk ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h : u r a n u i to r u , z a w a r­ ty c h w n ie k tó ry c h m in e ra ła c h . W w y n ik u ro z p a d u p ie r w ia s tk i te p r z e k s z ta łc a ją się w je d e n z izo to p ó w o ło w iu . P rz e m ia n a ta je s t b a rd z o p o w o ln a. P o ło w a m a s y u r a n u p rz e k s z ta łc a się w o łó w d o p ie ro po u p ły ­ w ie k ilk u m ilia rd ó w la t. Z n a ją c szy b k o ść ro z p a d u u r a n u o ra z z a w a rto ś ć u r a n u i o ło w iu w sk a ła c h m o ż ­ n a o k re ś lić w ie k sk a ł. 3. P o d d z ia ła n ie m p ro m ie n i k o sm ic z n y c h z a w a rty w p o w ie trz u a z o t u le g a p rz e m ia n ie w p ro m ie n io tw ó r­ czy iz o to p w ę g la , k tó r y n ie ró ż n i się w ła śc iw o ś c ia m i c h e m ic z n y m i od w ę g la n ie p ro m ie n io tw ó rc z e g o i u leg a u tle n ie n iu n a d w u tle n e k w ę g la , a s y m ila c ji p rz e z r o ­ ślin y , a w re sz c ie d o s ta je się do o rg a n iz m ó w z w ie rz ę ­ cych. Z a w a rto ś ć w ę g la p ro m ie n io tw ó rc z e g o w a tm o ­ s fe rz e z ie m sk ie j o ra z w o rg a n iz m a c h żywTy c h je s t s ta ła i w y n o si d w ie c z ą ste c z k i n a b ilio n cząsteczek z w y k łe g o w ęg la . Z c h w ilą śm ie rc i o rg a n iz m u u s ta ją p ro c e s y a s y m ila c ji i p o b ie ra n ia p o k a rm u , a w ra z z n im u s ta je d o p ły w w ę g la p ro m ie n io tw ó rc z e g o . R oz­ p a d w ę g la p ro m ie n io tw ó rc z e g o w m a r tw y m o rg a n iz ­ m ie p rz e b ie g a je d n a k d a le j, a ilość jeg o m a le je d o ­ k ła d n ie o p o ło w ę co k a ż d e 5568 la t. N a p o d sta w ie z a w a rto ś c i w ę g la p ro m ie n io tw ó rc z e g o m o ż n a w ięc w p rz y b liż e n iu u s ta lić w ie k m a te r ii m a r tw e j p o c h o ­ d z e n ia o rg an ic z n eg o , co m a d u że z n a c z e n ie d la p a le o n ­ to lo g ii. O m y łk a n ie p rz e k r a c z a t u 200—300 la t. 4. P ro m ie n io w a n ie r a d u z n a jd u je z a sto so w a n ie w ju b ile r s tw ie do p o g łę b ia n ia lu b z m ia n y b a rw y k a -

9 500 z a g a d e k z c h e m ii

129

m ie n i sz la c h e tn y c h . P o d w p ły w e m te g o p ro m ie n io w a ­ n ia n ie b ie s k i s z a fir s ta je się ż ó łty , ró ż o w y to p a z — p o m a ra ń c z o w y lu b z ło cisty , a b la d o fio le to w y k a c y t — j a s k r a w o zielo n y . 5. P o m ia ru w ilg o tn o śc i g le b y m o ż n a d o k o n a ć b a ­ d a ją c p o c h ła n ia n ie p rz e z g le b ę p ro m ie n i g a m m a (po­ d o b n y c h do p ro m ie n i R o n tg e n a ), w y s y ła n y c h p rzez iz o to p y p ro m ie n io tw ó rc z e . G le b a b a rd z ie j w ilg o tn a siln ie j p o c h ła n ia te p ro m ie n ie . 6. D e fe k to s k o p ia p o le g a n a w y k ry w a n iu w a d w m a te r ia ła c h (g łó w n ie m e ta la c h i sto p a c h ) ró ż n y m i m e to d a m i; s to s u je się t u ró w n ie ż p ro m ie n ie g a m m a w y s y ła n e p rz e z izo to p y p ro m ie n io tw ó rc z e . Z je d n e j s tro n y b a d a n e g o p rz e d m io tu , np. o d le w u m e ta lo w e g o , u m ieszcza się iz o to p p ro m ie n io tw ó rc z y , sta n o w ią c y ź ró d ło p ro m ie n i g a m m a , z d ru g ie j k lisz ę fo to g ra fic z n ą . P o p rz e jś c iu p rz e z m a te r ia ł p ro m ie n ie g a m m a r e j e ­ s t r u ją n a k lisz y w sz e lk ie je g o u k r y te w a d y (p u s te m ie js c a , p ę k n ię c ia ). 7. W p ro w a d z o n y do o rg a n iz m u ż y w e g o iz o to p p r o ­ m ie n io tw ó rc z y p ie r w ia s tk a (np. tle n u , w o d o ru lu b azo tu ) u le g a ta k im sa m y m p rz e m ia n o m b io c h e m ic z ­ n y m ja k izo to p n ie p ro m ie n io tw ó rc z y . W ę d ró w k ę izo­ to p u p ro m ie n io tw ó rc z e g o m o ż n a je d n a k ła tw o śled zić, np. za p o m o cą lic z n ik a G e ig e ra -M iille ra . W p ro w a d z a ­ ją c n p. do k rw i c h lo re k so d u (czyli só l k u c h e n n ą ) z a ­ w ie ra ją c y p ro m ie n io tw ó rc z y iz o to p so d u , m o ż n a ś le ­ dzić w ę d ró w k ę te g o z w ią z k u po o rg a n iz m ie . Z a sto s o ­ w a n ie izo to p ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h u m o ż liw iło le p sz e p o z n a n ie p ro c e s ó w b io c h e m ic zn y c h . 8. B o m b a k o b a lto w a to ja jo w a ty z b io rn ik z a w ie ­ r a ją c y p ro m ie n io tw ó rc z y iz o to p k o b a ltu Co-60. G ru b e śc ia n k i b o m b y w y k o n a n e są z m a te r ia łu siln ie p o ­ c h ła n ia ją c e g o p ro m ie n io w a n ie w y s y ła n e p rz ez z a w a rty w b o m b ie izoto p. B o m b ę k o b a lto w ą s to s u je się w le ­ c z n ic tw ie do n iszczen ia ro z w ija ją c y c h się n o w o tw o ró w za p o m o cą w y s y ła n e j p rz e z k o b a lt w ią z k i p ro m ie n i.

i k ilk a k ro tn ie m n ie js z e m u od s ta li c ię ż a ro w i w ła ś c i­ w e m u tw o rz y w a te m o g ą w p rz y sz ło śc i w y p rz e ć sta l, ja k o m a te r ia ł k o n s tru k c y jn y , z b u d o w n ic tw a . 10. P ie rw s z y w P o lsc e r e a k to r ją d r o w y E W A (s k ró t od słó w : e k s p e r y m e n ta ln y , w o d n y , a to m o w y ) u r u ­ c h o m io n o w 1958 w Ś w ie rk u pod W a rsz a w ą . R e a k to r te n w y tw a rz a iz o to p y k ró tk o ż y c io w e (tzn. szybko^ u le ­ g a ją c e ro z p a d o w i p ro m ie n io tw ó rc z e m u ) d la p o trz e b p rz e m y słu , m e d y c y n y i bio lo g ii.

41.

1. J o d y n a je s t ro z tw o re m jo d u w a lk o h o lu e ty lo ­ w y m , cieczą b a rw y b r u n a tn e j, u ż y w a n ą do o d k a ż a n ia sk ó ry p rz y sk a le c z e n ia c h . 2. P A S to p o w sz e c h n ie sto so w a n y s k r ó t n azw y k w a s u p a ra a m in o s a lic y lo w e g o o n a s tę p u ją c y m w zo rze c h e m ic z n y m : COOH

ó - OH

■

I NHz

Z w ią z e k te n je s t b ia łą , k ry s ta lic z n ą s u b s ta n c ją o w ła śc io w o śc iac h b a k te r io s ta ty c z n y c h (tj. h a m u ją c ą ro z ­ w ó j d ro b n o u s tro jó w ), sto so w a n ą do le c z e n ia g ru ź lic y . 3. S u lf a n ila m id (p o lsk i p r e p a r a t n o si n a z w ę p a b ia m id u ), o w z o rze s t r u k tu r a ln y m : SO jN H j I S \ I II

9. N a ś w ie tla n ie ró ż n y c h m a te ria łó w p ro m ie n ia m i g a m m a , w y s y ła n y m i p rz e z iz o to p y p ro m ie n io tw ó rc z e , w k o rz y s tn y często sp o só b z m ie n ia w ła śc iw o śc i m e ­ ch a n ic z n e ty c h m a te ria łó w . W te n sp o só b m o ż n a np. zn ac z n ie zw ięk szy ć w y trz y m a ło ś ć n ie k tó ry c h tw o ­ rz y w sz tu c z n y c h ; tw o rz y w a ta k ie m o g ą n a w e t o sią ­ g n ąć w y trz y m a ło ść s ta li. D z ię k i ta k ie j w y trz y m a ło śc i

130

C H E M IA NA U S Ł U G A C H L E C Z N IC T W A

V

I NH2

»•

131

n a le ż y d o le k ó w b a k te r io s ta ty c z n y c h h a m u ją c y c h ro z ­ w ó j b a k te r ii z w a n y c h s tre p to k o k a m i, w y w o łu ją c y c h p ło n ic ę (s z k a rla ty n ę ), a n g in ę , z a p a le n ie p łu c. 4. D e rm a to l je s t z w ią z k ie m o rg a n ic z n y m , z a w ie r a ­ ją c y m b iz m u t, ż ó łty m p ro s z k ie m b ez s m a k u i z a p a c h u , sto so w a n y m w c h o ro b a c h sk ó ry ja k o ś ro d e k a n ty se p ty c z n y i -osuszający. 5. R im ifo n 0 w z o rz e :

to

h y d ra z y d

k w asu

S a lic y l to

10.

p o p u la r n a

nazw a

s a lic y la n u

so d u

o w zo rz e: OH I A -C O O N a i l

iz o n ik o ty n o w e g o

CONHNH2 I I

łu p k ó w b itu m ic z n y c h . Ic h tio l je s t o le istą , c ie m n o ­ b r u n a t n ą m a s ą u ż y w a n ą w le c z n ic tw ie w p o sta c i m a ś c i w c h o ro b a c h sk ó rn y c h .

S to s u je się go ja k o le k w c h o ro b a c h g o śćco w y ch .

II N

je s t s u b s ta n c ją b ia łą k ry s ta lic z n ą , je d n y m z n a j b a r ­ d ziej sk u te c z n y c h le k ó w p rz e c iw g ru ź lic z y c h . 6. L u m in a l, p o c h o d n a k w a s u b a rb itu ro w e g o o w zo ­ rz e su m a ry c z n y m C 1 2 H 1 2 N 2 O 3 je s t s u b s ta n c ją b ia łą , k ry s ta lic z n ą , sto so w a n ą ja k o ś ro d e k u s p o k a ja ją c y 1 nasen n y . 7. C ib a lg in a , w y tw a rz a n a w P o ls c e p o d n a z w ą p a b ia lg in y , to z w ią z e k p ira m id o n u z d ia le m , le k p rz e c iw ­ b ó lo w y , u s p o k a ja ją c y o ra z p rz e c iw g o rą c z k o w y .

8. C h lo ro m y c e ty n a je s t a n ty b io ty k ie m w y o d rę b n io ­ n y m z g rz y b k a p ro m ie n io w c a S tr e p to m y c e s v e n e zu e la e . J e s t to b ia ły , sz a ro b ia ły lu b ż ó łta w o b ia ły p ro s z e k o g o rz k im sm a k u , d z ia ła ją c y b a k te r io s ta ty c z n ie. M a n a s tę p u ją c y w z ó r c h e m ic z n y : H N H —C O — C H C h o 2n —

^>—Ć — C—C H 2O H I OHH

42.

W Ś R Ó D B A R W N IK Ó W

1. H e m o g lo b in a to cz e rw o n y b a rw n ik k r w i z n a j­ d u ją c y się w o so czu b e z k rę g o w c ó w i w c z e rw o n y c h c ia łk a c h k rw i k rę g o w c ó w , c h e m ic z n ie p o k re w n y z ielo ­ n e m u b a rw n ik o w i ro ś lin — c h lo ro filo w i. H e m o g lo b in a ła tw o łą c z y się z tle n e m tw o rz ą c o k sy h e m o g lo b in ę , k tó r a z k o le i ła tw o ro z p a d a się w ś ro d o w is k u u b o g im w tle n n a h e m o g lo b in ę i tle n ; n a p ro c e sie ty m p o leg a z a o p a try w a n ie tk a n e k w tle n . 2. P u r p u r a a n ty c z n a je s t b a rw n ik ie m fio le to w o c z e rw o n y m , z n a n y m i w y so k o c e n io n y m jeszcze w cz a ­ s a c h s ta ro ż y tn y c h . B a rw n ik te n o trz y m y w a n o z n ie ­ k tó r y c h ślim a k ó w ż y ją c y c h w k r a ja c h śró d z ie m n o ­ m o rs k ic h . D la o trz y m a n ia 1 g b a r w n ik a tr z e b a b y ło p o d d a ć p rz e ró b c e o k o ło 8 ty s ię c y ślim a k ó w . 3. K o sz e n ila to b a r w n ik p u rp u r o w y o trz y m y w a n y z o w a d ó w n a le ż ą c y c h do rz ę d u p lu s k w ia k ó w . D a w n ie j s to s o w a n y do b a rw ie n ia w e łn y , o b e cn ie do w y ro b ó w c u k ie rn ic z y c h i k o sm e ty k ó w .

O b e c n ie c h lo ro m y c e ty n ę o tr z y m u je się d ro g ą sy n te z y c h e m ic z n e j. Z e w z g lę d u n a sw e w ła śc iw o ś c i b a k te r io s ta ty s ty c z n e c h lo ro m y c e ty n a je s t s to s o w a n a d o u s tn ie w k rz tu ś c u , d u rz ę b rz u s z n y m i p la m is ty m , c z erw o n c e .

4. E o z y n a je s t b a rw n ik ie m o trz y m y w a n y m s z tu ­ c zn ie , w s k ła d k tó re g o w c h o d z i b ro m . S to s o w a n a je s t d o w y ro b u s z m in k i i czerw o n e g o a tr a m e n tu .

9. Ic h tio l je s t m ie s z a n in ą so li a m o n o w y c h k w a ­ só w tio fe n o su lfo n o w y c h . O trz y m u je się go ze sm o ły

5. In d y g o to p ię k n y b a rw n ik n ie b ie s k i w y s tę p u ­ ją c y w liśc ia c h p o d z w ro tn ik o w e j ro ś lin y — in d y g o w ca.

132

133

B a rw n ik te n z n a n y ju ż w sta ro ż y tn o ś c i, s to s u je się do b a rw ie n ia w e łn y , b a w e łn y i ln u . O b e c n ie in d y g o w y tw a rz a się s y n te ty c z n ie . 6. K a ro te n je s t g łó w n y m s k ła d n ik ie m c z e rw o n o żó łteg o b a r w n ik a m a rc h w i. W y stę p u je ró w n ie ż w j a ­ rz y n a c h z ielo n y ch (s a ła ta , sz p in a k ) o ra z w m le k u i m aśle. W o rg a n iz m ie z w ierzę c y m k a r o te n p rz e k s z ta łc a się w w ita m in ę A. 7. A n to c y ja n y są n a tu r a ln y m i b a rw n ik a m i w y s tę ­ p u ją c y m i w so k u k o m ó rk o w y m ro ś lin . W ś ro d o w is k u k w a ś n y m m a ją z a b a rw ie n ie c z e rw o n e lu b fio le to w e , a w ś ro d o w isk u z a sa d o w y m n ie b ie sk ie . W y s tę p u ją n p w k o rz e n iu b u r a k a ć w ik ło w eg o , w p ła tk a c h b ła w a tk a , w liśc ia c h k a p u s ty cze rw o n e j.

8. L a k m u s je s t n ie b ie sk im b a rw n ik ie m p o c h o d z e ­ n ia ro ślin n e g o , sto so w a n y m ja k o w s k a ź n ik k w a só w i z a sa d . W ś ro d o w isk u o b o ję tn y m m a b a rw ę fio le to ­ w ą, w k w a śn y m — c z erw o n ą , w z a sa d o w y m zaś — n ie b ie sk ą . 9. U ltr a m a r y n a , u ż y w a n a ja k o n ie b ie s k a „ f a r b k a ”

do b ie liz n y , p o w s ta je p rz e z s to p ie n ie w o d p o w ie d n ic h p ro p o r c ja c h k a o lin u , sody, s ia r k i i w ęg la . S to s o w a n a je s t ró w n ie ż w p rz e m y śle p a p ie rn ic z y m i c u k ro w n i­ czym . 10. P u r p u r ę K a s ju s z a o trz y m u je się p rz e z r e d u k c ję w o d n eg o ro z tw o r u so li z ło ta c h lo rk ie m c y n a w y m . W w y n ik u r e a k c ji p o w s ta je k o lo id a ln y ro z tw ó r zło ta o p ię k n y m cz e rw o n y m z a b a rw ie n iu .

43.

C H E M IA W K U C H N I

1. P ro c e s k w a ś n ie n ia m le k a p o le g a n a fe r m e n ta c ji m le k o w e j, tj. p rz e m ia n ie z a w a rte g o w m le k u c u k ru w k w a s m le k o w y . F e r m e n ta c ja ta n a s tę p u je p o d w p ły w e m b a k te r ii k w a s u m le k o w e g o , k tó r e d o s ta ją się do m le k a z p o w ie trz a lu b n ie d o k ła d n ie w y m y ty c h n aczy ń . G o to w a n ie z a b ija z a w a rte w m le k u b a k te r ie

134

i z a p o b ie g a je g o k w a ś n ie n iu . N a f e r m e n ta c ji m le k o ­ w e j p o le g a ró w n ie ż k is z e n ie k a p u s ty i o g ó rk ó w . 2 . T ra n to tłu sz c z p ły n n y , o trz y m y w a n y z tk a n k i tłu sz c z o w e j d o rsz a , fo k i, w ie lo r y b a i n ie k tó ry c h in ­ n y c h z w ie rz ą t m o rsk ic h . T r a n leczn iczy , u z y sk iw a n y ze św ież e j w ą tro b y d o rsz a , je s t g ę stą , ż ó łta w ą cieczą o z n a c z n e j z a w a rto ś c i jo d u o ra z w ita m in y A i D ; s to so w a n y je s t do z a p o b ie g a n ia i le c z e n ia k rz y w ic y . 3. S z tu c z n y m ió d , sta n o w ią c y n a m ia s tk ę m io d u p ra w d z iw e g o , o tr z y m u je się z sy ro p u c u k ro w e g o lu b z ie m n ia c za n eg o , k tó r y z a b a rw ia się k a rm e le m ; w celu n a d a n ia z a p a c h u d o d a je się n ie c o e s e n c ji m io d o w ej lu b m io d u pszczeleg o . 4. D łu g o trw a łe m o c z e n ie ja r z y n p o w o d u je w y p łu ­ k a n ie ro z p u s z c z a ln e j w w o d z ie w ita m in y C, d łu g o ­ tr w a łe g o to w a n ie zaś — je j ro z k ła d . W o b u p rz y ­ p a d k a c h w a rto ś ć o d ży w c za ja r z y n z n a c z n ie się z m n ie j­ sza. 5. P rz y c z y n ą p su c ia się ja j je s t p o ro w a to ś ć ich sk o ru p y , p rz e z k tó r ą d o s ta je się do w n ę tr z a ja j p o ­ w ie trz e , a w ra z z n im b a k te r ie g n iln e . P o d w p ły w e m ty c h b a k te r ii n a s tę p u je ro z k ła d z a w a rto ś c i ja j a z w y ­ d z ie le n ie m p ro d u k tó w g azo w y ch , p rz e d e w sz y stk im s ia rk o w o d o ru H 2S, k tó r y n a d a je p s u ją c y m się ja jo m n ie m iłą , sp e c y fic z n ą w o ń . W c e lu z a p o b ie ż e n ia p su c iu się d łu g o p rz e c h o w y w a n y c h ja j u m ie sz c z a się je n a k r ó tk i czas w ro z tw o rz e w a p n ia z d o d a tk ie m soli k u ­ c h e n n e j; w y n ik ie m te g o z a b ie g u je s t z a sk le p ie n ie p o ró w w sk o ru p a c h ja j.

6 . P a le n ie k a w y m a n a c e lu n a d a n ie je j lep szeg o s m a k u i z a p a c h u . Z a b ie g te n p o le g a n a u tr z y m a n iu k a w y w c ią g u 10—20 m in w te m p e r a tu r z e 200— 250°C. W w y n ik u te g o n a s tę p u je k a rm e liz a c ja z a w a rte g o w z ia rn ie c u k ru i z w ię k sz a się ilość d e k s try n o raz o le jk ó w e te ry c z n y c h n a d a ją c y c h k a w ie p rz y je m n y z a ­ p ach . 7. M a rg a ry n ę o trz y m u je się p rzez u tw a rd z e n ie o le­ jó w ro ś lin n y c h , g łó w n ie a ra c h id o w e g o i k o kosow ego. U tw a rd z e n ie , tj. p rz e m ia n a tłu sz c z u c ie k łe g o w sta ły , n a s tę p u je w w y n ik u d z ia ła n ia n a tłu sz c z w o d o re m w o b e c n o ści k a ta liz a to ra , k tó ry m je s t ro z d ro b n io n y n ik ie l.

135

8. C u k ie r w a n ilio w y to z w y k ły c u k ie r z n ie w ie l­ k im d o d a tk ie m w a n ilin y , s u b s ta n c ji o siln y m a ro m a ­ cie, w y s tę p u ją c e j w o w o cach e g z o ty c zn e j ro ś lin y w a ­ n ilii; w a n ilin ę o trz y m u je się ró w n ie ż sy n te ty c z n ie . 9. K a k a o w p ro s z k u o tr z y m u je się p rz e z s f e rm e n ­ to w a n ie , a n a s tę p n ie w y p ra ż e n ie n a sio n k a k a o w y c h ; d z ię k i te m u z a b ie g o w i n a b ie r a ją o n e b a rw y c z e rw o n o -b rą z o w e j o ra z c h a ra k te ry s ty c z n e g o a r o m a tu i s m a ­ k u . Z z ia r n o trz y m u je się m a sę , z k tó r e j p rz e z w y tła ­ czan ie u s u w a się częściow o tłu sz cz , tzw . m a sło k a k a o w e . K a k a o w p ro s z k u z a w ie ra oko ło 10% w o d y , 15— 20% b ia łk a , 20—30% tłu sz c z u , 40% w ę g lo w o d a n ó w i 6% so li m in e ra ln y c h . 10. G rz y b y m a ją d u że z a le ty sm a k o w e , są w ięc c h ę tn ie sp o ż y w a n e w p o s ta c i p o tr a w i p rz y p ra w . W a r­ to ść o d ży w cza g rz y b ó w je s t je d n a k n ie w ie lk a , z a w ie ­ r a j ą o ne b o w iem 90% w o d y . N a p o z o sta łe 10% s k ła d a się: 2—5% zw ią z k ó w b ia łk o w y c h , 1,5— 3% w ęg lo w o ­ d a n ó w ^ 0,2— 1% tłu szczó w , 0,5— 1% so li m in e ra ln y c h o ra z n ie w ie lk ie ilości n ie k tó ry c h w ita m in i in n y c h sk ła d n ik ó w .

O T R Z Y M Y W A N IE N IE K T Ó R Y C H M E T A L I

1. Ż elazo w s ta n ie w o ln y m w y s tę p u je je d y n ie w m e te o ry ta c h . D o n a jw a ż n ie js z y c h r u d ż ela z a n a le ż ą : m a g n e ty t Fe3Ó4, h e m a ty t Fe2Ó3, lim o n it F e 2 Ó 2 • 3H:;0 i s y d e r y t F eC Ó 3. R u d y ż e la z a r e d u k u je się w ę g le m w w ie lk ic h p ie c a c h o tr z y m u ją c s u ró w k ę , tj. żela zo z d o m ie sz k a m i w ę g la , k rz e m u , m a n g a n u , fo s fo ru i s ia rk i. P rz e z tzw . św ie ż e n ie , p o le g a ją c e n a u tle n ie ­ n iu d o m ieszek , o trz y m u je się z s u ró w k i sta l, tj. sto p ż e la z a z w ęg lem . 2. G lin w y s tę p u je w p o s ta c i b a rd z o ro z p o w sz e c h ­ n io n y c h w p rz y ro d z ie g lin o k rz e m ia n ó w , w ch o d z ą c y c h w s k ła d g le b y i w ię k sz o śc i s k a ł; p ra k ty c z n ie w y z y s­ k u je się je d n a k ty lk o b o k sy t, s k a łę k tó r e j g łó w n y m s k ła d n ik ie m je s t tle n e k g lin u A12Ó3. O trz y m a n y z b o ­ k s y tu tle n e k g lin u , ro z p u sz c z o n y w sto p io n y m k r io li­ cie, s ta n o w ią c y m c h lo re k so d u i g lin u N a 3A lF 5, p o d d a ­

136

je się e le k tro liz ie w te m p e r a tu r z e około 900 °C o tr z y ­ m u ją c ja k o p r o d u k t sto p io n y m e ta lic z n y g lin . 3. G łó w n e r u d y c y n k u to b le n d a c y n k o w a Z nS , s m its o n it Z n C Ó 3 o ra z w ille m it Z n 2S iÓ 4. C y n k o trz y ­ m u je się g łó w n ie z r u d s ia rc z k o w y c h , k tó r e w z b o g a ­ ca się p rz e z flo ta c ję , a n a s tę p n ie p rz e z p ra ż e n ie p rz e ­ p ro w a d z a w tle n e k c y n k u Z nO . T le n e k p o d d a je się r e d u k c ji k o k se m w te m p e r a tu r z e p o w y żej 900 "C o trz y m u ją c c y n k w p o sta c i p a r, k tó re s k r a p la się, a n a ­ s tę p n ie p o d d a je się c ie k ły m e ta l o czy szczen iu p rzez d e sty la c ję . In n a m e to d a o trz y m y w a n ia c y n k u p o leg a n a p rz e p ro w a d z e n iu s ia rc z k u w s ia rc z a n Ż n S Ó 4, k tó ry p o d d a je się e le k tro liz ie o trz y m u ją c cz y sty cy n k . 4. N a jw a ż n ie jsz y m z w ią z k ie m so d u w y s tę p u ją c y m w p rz y ro d z ie je s t sól k a m ie n n a N aC l. P rz e z e le k tr o ­ lizę w o d n e g o r o z tw o r u te j so li o trz y m u je się w o d o ­ ro tle n e k so d o w y N aO H . E le k tro liz a sto p io n e g o w o d o ­ ro tle n k u (w te m p e r a tu r z e 330 °C) d a je m e ta lic z n y sód. 5. J e d y n y m su ro w c e m , z k tó re g o o tr z y m u je się cy n ę, je s t k a s y te r y t S n 0 2. Z w ią z e k te n p o d d a je się re d u k c ji w ę g le m o tr z y m u ją c c y n ę i tle n e k w ęg la.

6 . Z ło to w y s tę p u je w p rz y ro d z ie n a ogół w s ta n ie ro d z im y m . Z e złoża w y d o b y w a się je p rz e z a m a lg a m o w a n ie , tj. ro z p u sz c z e n ie w rtę c i, k tó r ą n a s tę p n ie o d d e s ty lo w u je się. In n a m e to d a p o le g a n a ro z p u sz c z e n iu z ło ta w ro z tw o rz e c y ja n k u so d o w eg o lu b p o taso w eg o , a n a s tę p n ie w y d z ie le n ie go z te g o ro z tw o r u za p o m o ­ cą cy n k u . 7. R tę ć w n ie w ie lk ic h ilo śc ia c h w y s tę p u je w p rz y ­ ro d z ie w s ta n ie ro d z im y m , lecz g łó w n y m ź ró d łe m rt ę c i je s t c z e rw o n y lu b c z a rn y c y n o b e r H gS. W w y ­ n ik u p ra ż e n ia p rz e c h o d z i on w tle n e k H gO , k tó r y ła tw o ro z k ła d a się n a tle n i rtę ć . 8. N a jw a ż n ie jsz ą ru d ą oło w iu je s t g a le n a P b S . P rz e z p ra ż e n ie p rz e c h o d z i o n a w tle n e k o ło w iu P bO , k tó r y n a s tę p n ie p o d d a je się r e d u k c ji za p o m o cą tl e n ­ k u w ęg la , o tr z y m u ją c ołów . 9. P la ty n a w y s tę p u je w p rz y ro d z ie w s ta n ie w o l­ n y m lu b w p o s ta c i sto p ó w z in n y m i p la ty n o w c a m i, n p . o sm em i iry d e m . N a sto p d z ia ła się w o d ą k ró le w ­ s k ą (m ie sz a n in ą k w a s u a z o to w eg o z so ln y m ), w k tó re j

137

p la ty n a ro z p u sz c z a się, osm i ir y d zaś p o z o sta ją n ie ro zp u szczo n e. D la o trz y m a n ia c z y ste j p la ty n y w y trą c a się ją k ilk a k r o tn ie z ro z tw o r u w p o s ta c i c h lo ro p la ty n ia n u am onow ego. 10. A n ty m o n o trz y m u je się z b ły sz c z u a n ty m o n o ­ w ego S b 2S j. P rz e z p ra ż e n ie n a p o w ie trz u p rz e c h o d z i on w tle n e k a n ty m o n u , k tó r y p o d d a je się r e d u k c ji w ęg lem o tr z y m u ją c a n ty m o n .

4 5 . O D P O W IE D Z : T A K C Z Y N IE

1. T a k . W o b y d w u p rz y p a d k a c h s u b s ta n c je o rg a ­ n iczn e z a w ie ra ją c e w ę g ie l i w o d ó r u tle n ia ją się do d w u tle n k u w ę g la i w o d y . W p ie c u p ro c e s te n p rz e ­ b ieg a je d n a k g w a łto w n ie , to w a rz y s z y m u p ło m ie ń i w y d z ie la n ie się zn a c z n y c h ilo śc i cie p ła . W o rg a n i­ zm ie s p a la n ie s u b s ta n c ji p o k a rm o w y c h p rz e b ie g a w o l­ n ie j, z a p e w n ia ją c je d n a k u tr z y m a n ie s ta łe j te m p e r a ­ tu r y o rg a n iz m u o k o ło 37 °C.

5. T a k . K o fe in a w y s tę p u ją c a w k a w ie i h e rb a c ie p o b u d z a d z ia ła n ie m ię ś n ia se rc o w e g o o ra z k o ry m ó z­ g o w e j, p o d w y ż sz a ją c c iś n ie n ie k rw i i p o w o d u ją c le p ­ sze u k rw ie n ie tk a n e k . N a le ż y je d n a k p a m ię ta ć , że p o ­ b u d z a ją c e d z ia ła n ie k o fe in y n a o rg a n iz m je s t ty lk o c h w ilo w e.

6. N ie. P ie rw s z y w E u ro p ie p rz e p is n a w y ró b p r o ­ c h u p o d a ł m n ic h a n g ie ls k i R o g e r B aco n (1214— 1294). J u ż p rz e d n a sz ą e r ą z n a li je d n a k p ro c h C h ińczycy, k tó rz y u ż y w a li go do sz tu c z n y c h o g n i z a p a la n y c h p o d ­ czas o b rzę d ó w re lig ijn y c h . 7. N ie. Z m ie sz a n ie d w ó ch s u b s ta n c ji tr u ją c y c h m o ­ że d o p ro w a d z ić do re a k c ji, w w y n ik u k tó r e j m oże p o w sta ć n o w a s u b s ta n c ja , p o z b a w io n a w ła śc iw o śc i tr u ją c y c h . W s k u te k r e a k c ji np. tru ją c e g o g a z u c h lo ­ ru , z tr u ją c y m m e ta le m , so d em , p o w s ta n ie n ie sz ­ k o d liw a , a n a w e t n ie z b ę d n a d la o rg a n iz m u sól k u ­ c h e n n a . S ó l k u c h e n n ą o trz y m a m y ró w n ie ż w w y n i­ k u z m ie sz a n ia ro z tw o r u w o d o ro tle n k u sodow ego z r ó ­ w n o w a ż n ą ilo śc ią r o z tw o r u k w a s u so ln eg o (obie s u b s ta n c je tr u ją c e ) i o d p a ro w a n ia m ie sz a n in y do s u ­ chości.

8. T ak . R o zp u sz c za ln o ść g azó w w ciec zach m a le je ze w z ro ste m te m p e r a tu r y i d la te g o w z im n e j w odzie ro z p u ś c i się w ię c e j tle n u n iż w cie p łej.

2. N ie. S a c h a ry n a , z w ią z e k o rg a n ic z n y o tr z y m y ­ w a n y z to lu e n u , b ia ła , k ry s ta lic z n a s u b s ta n c ja , około 5 0 0 -k ro tn ie sło d sza o d c u k ru , n ie m a w a rto ś c i o d ż y w ­ czej, p o n ie w a ż n ie je s t p rz y s w a ja n a p rz e z o rg a n iz m . U ż y w a n a je s t do sło d z e n ia p o k a rm ó w d la c h o ry c h n a c u k rzy cę.

9. N ie. C z y sty d w u s ia rc z e k w ę g la je s t cieczą p r a ­ w ie b ez w o n n ą . C h a ra k te ry s ty c z n y , b a rd z o n ie m iły za­ p a c h te j s u b s ta n c ji p o c h o d z i od z a w a rty c h w n ie j z w y k le d o m ieszek .

3. N ie. P a r a w o d n a je s t b e z b a rw n y m g a zem p o ­ d o b n ie ja k p o w ie trz e . T o, co często o b s e rw u je m y (np. p o d czas g o to w a n ia się w o d y w im b ry k u ) i n ie ­ ściśle n a z y w a m y p a r ą , to w rz e c z y w is to śc i z a w ie ­ szone w p o w ie trz u k ro p e lk i w o d y p o w s ta ją c e w s k u ­ te k z e tk n ię c ia się g o rą c e j p a r y z z im n y m p o w ie ­ trz e m .

10. N ie. P r ą d e le k try c z n y p rz e w o d z ą ty lk o ro z tw o ry e le k tro litó w , tj. s u b s ta n c ji, k tó r y c h cz ą ste c z k i ro z p a ­ d a ją się w ro z tw o rz e w o d n y m n a jo n y , czy li c z ą stk i o b d a rz o n e ła d u n k ie m e le k try c z n y m , d o d a tn im lu b u je m n y m . D o s u b s ta n c ji ta k ic h n a le ż ą k w a sy , z a sa d y i sole. P o z a n u rz e n iu do ro z tw o r u e le k tr o litu e le k tro d , tj. p ły te k m e ta lo w y c h p o łąc z o n y ch z z e w n ę trz n y m ź ró d łe m p r ą d u sta łe g o , jo n y d o d a tn ie d ą ż ą do p ły tk i u je m n e j (k a to d y ), jo n y u je m n e zaś do p ły tk i d o d a tn ie j (anody). W y n ik ie m te g o je s t p rz e w o d z e n ie p rą d u p rz e z ro z tw ó r.

4. N ie. J u ż w I w . n.e. w y ra b ia n o p a p ie r w C h i­ n a ch , a jeg o p ro d u k c ję p rz e ję li o d C h iń c z y k ó w A r a ­ b o w ie w V III w. n.e. P ie r w s z a p a p ie r n ia e u ro p e js k a p o w s ta ła w H isz p a n ii w X II w .: w P o lsc e zaczęto w y ra b ia ć p a p ie r d o p ie ro p o d k o n ie c X V w .

138

139

46 . CO

W IE S Z O R O P IE N A F T O W E J?

1. R o p a n a fto w a je s t m ie s z a n in ą p o n a d 2 000 ró ż ­

n y c h z w iązk ó w o rg a n ic z n y c h , s ta ły c h , cie k ły c h i g a ­ zow ych. S ą to g łó w n ie w ę g lo w o d o ry , czy li z w ią z k i w ę g la z w o d o re m , o ra z ich p o c h o d n e z a w ie ra ją c e tle n , a zo t i sia rk ę . 2. N a js ta rs z a h ip o te z a , M e n d e le je w a , tłu m a c z ą c a p o w s ta n ie ro p y n a fto w e j d z ia ła n ie m p a r y w o d n e j n a w ę g lik i żela za, n ie w y trz y m a ła p ró b y . czasu . O b ecn ie za n a jb a r d z ie j p ra w d o p o d o b n ą u w aż a się h ip o te z ę p o lsk ie g o c h e m ik a B. R a d z isz e w sk ie g o i geo lo g a w doskiego H. P o to n ie g o , ■według k tó r e j ro p a n a fto w a p o w s ta je z o b fitu ją c e g o w tłu sz c z ro ś lin n y i z w ierzęcy p la n k to n u m ó rz z a m k n ię ty c h , k tó r y o b u m ie ra ją c o p a d a w w ie lk ic h ilo śc ia ch n a d no m o rz a i ta m u le g a ro z k ła d o w i b ez d o s tę p u p o ­ w ie trz a . 3. R o p ę n a fto w ą w y d o b y w a się za p o m o cą w ie r ­ ceń d o c h o d zący ch do g łę b o k o śc i 4 000 m , a n ie k ie d y i g łę b ie j. J e ż e li złoża ro p y z n a jd u ją się p o d p o k ła ­ d a m i g lin y n ie p rz e p u s z c z a ją c e j g azu , n a d p o w ie rz ­ c h n ią ro p y g ro m a d z i się g az zie m n y . P o p rz e w ie rc e ­ n iu sz y b u ro p a w y tr y s k u je n a z e w n ą trz p o d c iś n ie ­ n iem g azu. G d y c iś n ie n ie o p a d n ie , ro p ę w y d o b y w a się n a p o w ie rz c h n ię za p o m o c ą p o m p . 4. F izy czn a

p rz e ró b k a ro p y n a fto w e j p o le g a n a ro z d z ie le n iu je j w d ro d z e tz w . d e s ty la c ji f r a k c y jn e j n a poszczeg ó ln e fr a k c je , tj. s k ła d n ik i w rz ąc e w ró ż ­ n y ch te m p e r a tu r a c h . G łó w n e f r a k c je s ta n o w ią : e te r n a fto w y w rz ą c y w te m p e r a tu r z e 20— 60°C, b e n z y n a (60— 150°C), n a f ta (150— 300°C), o le je sm a ro w e (p o ­ w y żej 300°C). P o z o sta ło ść po d e s ty la c ji s ta n o w i a s f a lt lu b k o k s n a fto w y , z a le ż n ie od g a tu n k u ro p y . L żejsz e f r a k c je (e te r n a fto w y , b e n z y n a i n a fta ) słu żą g łó w n ie do n a p ę d u siln ik ó w sp a lin o w y c h , cięższe sto so w a n e są ja k o sm a ry . 5. Do benzyny d o d a je się c z te ro e ty lo o ło w iu w ce lu p o le p s z e n ia je j w ła śc iw o ś c i ja k o p a liw a sil­ n ik o w eg o . O becność c z te ro e ty lo o ło w iu z ap o b ie g a tzw . s tu k a n iu , tj. w y b u c h o w e m u s p a la n iu się s p r ę ­ żonego p a liw a . C z te ro e ty lo o łó w je s t b e z b a rw n ą o le i­ s tą cieczą, siln ą tru c iz n ą , p r z e n ik a ją c ą p rz e z sk ó rę .

140

6 . R o p ę n a fto w ą ro z d z ie lił po ra z p ie rw s z y n a s k ła d n ik i p o ls k i f a r m a c e u ta Ig n a c y Ł u k a sie w ic z w 1854. B y ł o n ró w n ie ż w y n a la z c ą la m p y n a fto w e j. 7. B e n z y n ę „ k r a k o w ą ” o trz y m u je się z m n ie j w a rto ś c io w y c h , c ię ż k ich f r a k c ji ro p y n a fto w e j (ole­ jów ). W w y so k ie j te m p e r a tu r z e ro z p a d a ją się one n a z w ią z k i o m n ie js z y c h c z ą ste c z k a c h (z b u d o w a ­ n y c h z 5— 6 a to m ó w w ęg la ), k tó ry c h m ie sz a n in a tw o rz y b e n zy n ę. P ro c e s te n n o si n a z w ę k ra k in g u (od an g . sło w a c ra c k in g ).

8. A s fa lt je s t m ie s z a n in ą w ę g lo w o d o ró w w ie lk o ­ c z ą ste c z k o w y c h , k ru c h ą , c z a rn ą lu b b r u n a t n ą m a są , s ta n o w ią c ą p o z o sta ło ść po d e s ty la c ji ro p y n a fto w e j. Z n a n e są ró w n ie ż zło ża n a tu r a ln e g o a s f a ltu w y s tę ­ p u ją c e n a o b sz a rz e M o rz a M a rtw e g o o ra z w jezio rze n a w y sp ie T ry n id a d . A s fa lt z n a jd u je z a sto so w a n ie do b u d o w y n a w ie rz c h n i d ro g o w y c h , w p ro d u k c ji p a p y d a c h o w e j, la k ie ró w o ra z ja k o m a te r ia ł iz o la ­ c y jn y . 9. P e tr o c h e m ia to g a łą ź ch e m ii i te c h n o lo g ii, k tó ­ r e j p rz e d m io te m je s t c h e m ic z n a p rz e r ó b k a ro p y n a f ­ to w e j. P rz e r ó b k a ta d a je w ie le c e n n y c h p ro d u k tó w , p rz e d e w sz y stk im -w ęglow odorów 7 i ic h p o ch o d n y ch . S ta n o w ią o n e su ro w c e d la s z e re g u g ałęz i p rz e m y ­ s łu ch em iczn eg o , n p . p rz e m y słu b a rw n ik ó w , tw o rz y w s z tu c z n y c h , lek ó w . 10. N ajw d ęk sze z ło ż a ro p y n a fto w e j z n a jd u ją się w Z w ią z k u R a d z ie c k im (K au k a z, U ra l, A z ja Ś ro d k o ­ w a), S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h (s ta n y : T e k sa s, O k la ­ h o m a , L u iz ja n a ), w W en ezu eli, K u w e jc ie , A ra b ii S a u d y js k ie j, I r a k u i Ir a n ie .

47.

TW ORZYW A SZTU CZN E

1. B a k e lit je s t p r o d u k te m k o n d e n s a c ji fe n o lu z a ld e h y d e m m ró w k o w y m z d o d a tk ie m m ą c z k i d rz e ­ w n e j. Z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o m a te r ia ł iz o la c y j­ n y w e le k tro te c h n ic e o ra z do wry ro b u a rty k u łó w g o s p o d a rs tw a d o m o w eg o .

141

2. C e lu lo id to tw o rz y w o te rm o p la s ty c z n e , o trz y ­ m y w a n e z n itro c e lu lo z y , z d o d a tk ie m k a m fo ry ja k o p la s ty f ik a to r a (zm iękczacza) o ra z (e w e n tu a ln ie ) b a r ­ w n ik ó w i p ig m e n tó w . Z n a jd u je z a sto so w a n ie do w y ­ ro b u a r ty k u łó w g a la n te r y jn y c h i z a b a w e k . D a w n ie j b y ł p o w sz e c h n ie sto so w a n y do w y ro b u b ło n film o ­ w ych, ze w z g lę d u je d n a k n a sw ą ła tw o p a ln o ś ć je s t o b ecn ie z a s tę p o w a n y in n y m i m a te ria ła m i. 3. E b o n it je s t tw a r d ą g u m ą , czyli w u lk a n iz o w a ­ n y m k a u c z u k ie m o d u ż e j z a w a rto ś c i s ia rk i (30— 40%). Z n a jd u je z a sto so w a n ie ja k o m a te r ia ł iz o la c y jn y o ra z do w y ro b u a rty k u łó w g a la n te ry jn y c h .

4. G a la lit, z w a n y ró w n ie ż sz tu c z n y m ro g ie m , o trz y m u je się p rz e z k o n d e n s a c ję k a z e in y (s k ła d n ik a m le k a ) z a ld e h y d e m m ró w k o w y m . S to s o w a n y je s t ja k o m a te r ia ł iz o la c y jn y w e le k tro te c h n ic e o ra z do w y ro b u a rty k u łó w g a la n te ry jn y c h .

b n ie ja k n y lo n o w e, d u ż ą w y trz y m a ło śc ią , sto so w a n e są do w y ro b u tk a n in i k o n fe k c ji. 10. S zk ło o rg a n ic z n e , z w a n e p le k s ig la se m , je s t b e z ­ b a rw n ą , p rz e z ro c z y stą ż y w icą , o trz y m y w a n ą p rzez p o lim e ry z a c ję r n e ta k r y la n u m e ty lu . P le k s ig la s nie ro z p r y s k u je się p rz y u d e rz e n iu , je s t le k k i, p rz e p u s z ­ cza p ro m ie n ie n a d fio le to w e . Z n a jd u je z a sto so w a ­ n ie do w y ro b u szy b , z w łaszcza sa m o lo to w y c h , a r ­ ty k u łó w g a la n te ry jn y c h o ra z p rz y rz ą d ó w o p ty c z ­ ny ch .

48.

C H E M IA A Ż Y C IE

5. S u ro w c e m do w y ro b u sz tu c zn eg o je d w a b iu je s t celu lo z a o trz y m y w a n a z d re w n a . P o d d z ia ła n ie m łu g u so d o w eg o i d w u s ia rc z k u w ę g la celu lo za p rz e ­ k s z ta łc a się w g ę stą , le p k ą ciecz, z w a n ą w isk o zą. P rz e c is k a ją c w isk o z ę p rz e z w ą s k ie o tw o ry o tr z y ­ m u je się n itk i sztu cz n e g o je d w a b iu tw a rd n ie ją c e w s k u te k u la tn ia n ia się ro z p u s z c z a ln ik a .

1. W s k ła d k a ż d e g o o rg a n iz m u ż y w eg o w chodzi p rz e d e w sz y stk im w ę g ie l, w o d ó r, tle n i a z o t; w m n ie j­ szy ch ilo ścia ch w y s tę p u ją ; fo sfo r, s ia rk a , w a p ń , m a ­ gnez, żelazo, jo d , c h lo r, flu o r. W zn ik o m o m a ły c h ilo śc iac h stw ie rd z o n o w o rg a n iz m ie lu d z k im o b ec­ ność m ie d z i, m o lib d e n u , k o b a ltu i in n y c h p ie r w ia s t­ ków .

6 . Ig e lit je s t tw o rz y w e m te rm o p la s ty c z n y m , p o li­ c h lo rk ie m w in y lu zm ię k c zo n y m p rz e z d o d a n ie p la ­ s ty fik a to ró w . P o lic h lo r e k w in y lu je s t p ro d u k te m p o lim e ry z a c ji c h lo r k u w in y lu . Ig e lit, b a rd z o o d p o rn y n a d z ia ła n ie c z y n n ik ó w c h e m icz n y c h , sto so w a n y je s t do w y ro b u odzież y o c h ro n n e j o ra z r u r , k o r ­ k ó w i w ę ż y u ż y w a n y c h w la b o r a to r ia c h ch e m ic z ­ n y ch .

2 . Ż y w y o rg a n iz m z b u d o w a n y je s t p rz e d e w s z y s t­ k im z b ia łe k , w ę g lo w o d a n ó w , k w a só w n u k le in o w y c h , s u b s ta n c ji tłu sz c z o w y c h o ra z so li m in e ra ln y c h . N ie ­ o d z o w n y m s k ła d n ik ie m k a ż d e g o o rg a n iz m u żyw ego je s t w o d a , sta n o w ią c a do 90% jeg o m asy .

7. L a n ita l to sztu c z n e w łó k n o o trz y m y w a n e z k a ­ zeiny. W ła śc iw o śc ia m i p rz y p o m in a w e łn ę , m a je d n a k m n ie js z ą w y trz y m a ło ść . L a n ita l u ż y w a n y je s t ja k o d o m ie sz k a do w e łn y n a tu r a ln e j. 8. N y lo n je s t tw o rz y w e m sz tu c zn y m , o trz y m y w a ­ n y m p rz e z k o n d e n s a c ję d w u a m in z a lifa ty c z n y m i k w a s a m i d w u z a sa d o w y m i. Z n a jd u je z a sto so w a n ie , g łó w n ie w p o sta c i w łó k ie n o d u ż e j w y trz y m a ło śc i, do w y ro b u tk a n in i k o n fe k c ji. 9. S ty lo n je s t p ro d u k te m k o n d e n s a c ji a m in o ­ k w a só w . W łó k n a sty lo n o w e , o d z n a c z a ją c e się, p o d o -

142

3. E n z y m y są to s u b s ta n c je b ia łk o w e , o d g ry w a ją ­ ce ro lę sw o is ty c h k a ta liz a to ró w b io lo g iczn y ch . P rz y s p ie s z a ją o n e r e a k c je c h e m ic z n e zach o d zące w . o r ? a n *zm *e ż y w y m , sa m e je d n a k n ie u le g a ją p rz e ­ m ia n ie . P rz y k ła d e m m o że t u b y ć p e p sy n a , enzym z a w a rty w so k u ż o łą d k o w y m ; p o w o d u je o n ro z ­ k ła d b ia łk a u m o ż liw ia ją c je g o p rz y s w o je n ie p rzez o rg a n iz m . 4. M e ta b o liz m to p ro c e s y p rz e m ia n y m a te r ii w o r­ g a n iz m ie ży w y m . S ą to p ro c e s y ro z k ła d u ży w ej m a te r ii n a s u b s ta n c je p ro s tsz e (k a ta b o liz m ) o raz b ie g n ą c e ró w n o le g le p ro c e sy sy n te z y ż y w e j m a ­ te r ii z s u b s ta n c ji p ro s ty c h (an ab o lizm ). P o k a rm d o s ta rc z a m a te r ia łu p o trz e b n e g o do p ro c e só w s y n ­ te z y .

143

5. P o k a rm p o w in ie n d o sta rc z y ć o rg a n iz m o w i za ­ sad n ic z o ta k ic h s u b s ta n c ji, z ja k ic h o rg a n iz m je s t z b u d o w a n y , a w ię c b ia łe k , w ę g lo w o d a n ó w , tłu szc z ó w o ra z so li m in e ra ln y c h . N ieo d z o w n y m sk ła d n ik ie m p o k a rm u są ró w n ie ż w ita m in y . 6 . W ita m in y są to s k ła d n ik i p o k a rm o w e , k tó re n ie w ch o d z ą w sk ła d ż y w e j m a te r ii i n ie są ź ró d łe m e n e rg ii d la o rg a n iz m u , są je d n a k n ie z b ę d n e do p r a ­ w id ło w eg o p rz e b ie g u je g o p ro c e s ó w ży cio w y ch . Ilo ­ ści w ita m in p o trz e b n e o rg a n iz m o w i są m in im a ln e (ty sięcz n e lu b se tn e części g ra m a d z ien n ie ), ic h n ie ­ d o b ó r p o w o d u je je d n a k c h o ro b y z w an e a w ita m in o ­ zam i. W ita m in y są z w ią z k a m i o rg a n ic z n y m i o ró ż n e j b u d o w ie, z b u d o w a n y m i n a ogół z w ę g la , w o d o ru i tle n u , n ie k ie d y ta k ż e azo tu . 7. W ita m in a D, z w a n a ró w n ie ż k a lc y fe ro le m , r e g u lu je g o sp o d a rk ę w a p n io w o -fo s fo ro w ą w u k ła ­ d zie k o stn y m . N ie d o b ó r w ita m in y D p o w o d u je o d w a ­ p n ie n ie k o ści i k rz y w ic ę . Ź ró d łe m w ita m in y D d la o rg a n iz m u je s t tr a n , a ta k ż e m le k o , m a sło i d ro żd że.

G. W o d ró ż n ie n iu od śro d k ó w b a k te rio b ó jc z y c h o trz y m y w a n y c h sz tu cz n ie , a n ty b io ty k i są s u b s ta n ­ c ja m i w y tw a rz a n y m i p rz e z d ro b n o u s tro je (n ie k tó re b a k te r ie ) i p le śn ie , w y k a z u ją c y m i z d o ln o ść h a m o w a ­ n ia ro z w o ju i z a b ija n ia in n y c h d ro b n o u s tro jó w . N ie k tó re a n ty b io ty k i o trz y m a n o d ro g ą s y n te z y c h e ­ m ic z n e j, p rz e w a ż n ie je d n a k w y tw a rz a się je m e to ­ d a m i b io lo g iczn y m i, p rz e z h o d o w lę o d p o w ie d n ic h d ro b n o u s tro jó w . 9. K w a s soln y , w p o s ta c i ro z c ie ń c z o n e j, je s t n ie ­ o d zo w n y m s k ła d n ik ie m so k u ż o łą d k o w eg o , g d zie o d ­ g ry w a is to tn ą ro lę w p ro c e s a c h tr a w ie n ia . N ie d o ­ b ó r lu b n a d m ia r k w a s u so ln eg o w ż o łą d k u je s t p rz y c z y n ą p o w a ż n y c h ch o ró b . 10. J o d e k p o ta s u d o d a je się do so li k u c h e n n e j w ty c h o k o licach , w k tó r y c h w y s tę p u ją ch o ro b y ta rc z y c y . S ą o n e z w y k le sp o w o d o w a n e n ie d o b o re m jo d u w p o ży w ien iu .

49 . NAJ... 1. N a jlż e jsz y m g a z e m z b u d o w a n y m z w ę g la i w o ­ d o ru je s t m e ta n C H 4, g az b e z b a rw n y , b e z w o n n y i ła tw o p a ln y ; to w a rz y s z y o n p o k ła d o m ro p y n a fto ­ w e j ja k o tzw . g az z ie m n y , sto so w a n y do celów o p a ło w y ch . M e ta n je s t p ra w ie 2 -k r o tn ie lż e jsz y od p o w ie trz a . 2. N a jcię ż szy m p ie r w ia s tk ie m g azo w y m je s t gaz sz la c h e tn y ra d o n , p ie r w ia s te k p ro m ie n io tw ó rc z y w y ­ s tę p u ją c y w n ie k tó ry c h ź ró d ła c h m in e ra ln y c h i w a ­ ru n k u ją c y ich d z ia ła n ie lecz n icze. R a d o n je s t p r o ­ d u k te m ro z p a d u p ro m ie n io tw ó rc z e g o ra d u . 1 m 3 (1000 1) ra d o n u w a ż y 9,72 kg, je s t on w ię c p rz e sz ło 7 -k ro tn ie cięższy od p o w ie trz a (1 0 0 -k ro tn ie cięższy od w o d o ru ). 3. N a jp o sp o litsz y m g a zem sz la c h e tn y m je s t arg o n , k tó re g o z a w a rto ś ć w p o w ie tr z u w y n o si o k oło 0,9%. Z n a jd u je o n z a sto so w a n ie do w y p e łn ia n ia ż a ró w e k dużej m o cy o ra z ru r ja rz e n io w y c h (re k la m y św ie tln e ). 4. N a jb a rd z ie j a k ty w n y m c h e m ic zn ie p ie r w ia s t­ k ie m n ie m e ta lic z n y m je s t flu o r, zie lo n o ż ó łty g az p o ­ d o b n y do c h lo ru , w y s tę p u ją c y w p rz y ro d z ie je d y n ie w p o s ta c i z w iązk ó w . F lu o r r e a g u je ze w s z y s tk im i p ie r w ia s tk a m i; ja k się o k a z a ło o sta tn io , tw o rz y z w ią z k i n a w e t z g a z a m i sz la c h e tn y m i. 5. N a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n y m w p rz y ro d z ie p ie rw ia s tk ie m je s t tle n . S ta n o w i on 23% m a s y p o ­ w ie tr z a i 89% m a s y w o d y . W ch o d zi w s k ła d p ia s k u , g lin y , w ię k sz o śc i m in e ra łó w i sk a ł, tw o rz ą c 50% m a s y s k o ru p y z ie m sk ie j.

6 . N a jlż e jsz y m p ie r w ia s tk ie m c h e m iczn y m je s t w o d ó r, b e z b a rw n y gaz, 1 4 -k ro tn ie lż e jsz y od p o w ie ­ trz a . 1 m 3 (1000 1) w o d o ru w a ż y z a le d w ie o k oło 90 g. Z e w z g lę d u n a sw ą le k k o ść w o d ó r u ż y w a n y je s t do n a p e łn ia n ia b a lo n ó w . Z u w a g i je d n a k n a p a ln o ść w o d o ru o s ta tn io s to s u je się do teg o c elu ra c z e j 2 -k r o tn ie cięższy od w o d o ru , lecz n ie p a ln y hel.

10 500 zagadek z chem ii

145

7. N a jp o sp o litsz y m p ie r w ia s tk ie m s ta ły m je s t k rz e m , sta n o w ią c y oko ło 25% m a s y s k o ru p y z ie m ­ sk ie j. Z w ią z k i k rz e m u , g łó w n ie k rz e m io n k a i g lin o k rz e m ia n y , są g łó w n y m s k ła d n ik ie m w ię k sz o śc i sk a ł.

8. P ie r w ia s tk ie m o n a jn iż s z e j te m p e r a tu r z e n ie n ia je s t g az sz la c h e tn y h e l, k tó r y s k r a p la się p ie ro w te m p e r a tu r z e o k o ło —269°C, k rz e p n ie w te m p e r a tu r z e około — 272°C, je d n a k ty lk o w y so k im c iśn ie n ie m (25 atm ).

to p ­ do­ zaś pod

9. N a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n y m n a tu r a ln y m p ie r w ia s tk ie m p ro m ie n io tw ó rc z y m je s t to r, tr u d n o to p liw y m e ta l, k tó r y w y s tę p u je je d n a k w p rz y r o ­ d zie w m in im a ln y c h ilo ścia c h . N a jw a ż n ie js z y m m i­ n e ra łe m to r u je s t to r y t, czy li k rz e m ia n to r u T h S i0 4. T o r, k tó re g o zaso b y są z n a c z n ie w ię k sz e od z aso b ó w u ra n u , b ęd zie p ra w d o p o d o b n ie w p rz y sz ło śc i szero k o sto so w a n y ja k o p a liw o w r e a k to r a c h ją d ro w y c h . 10. N a jm o c n ie js z ą ze w sz y stk ic h z n a n y c h d o ty c h ­ czas z a sa d je s t w o d o ro tle n e k cezu. C ez n a le ż y o b o k litu , sodu, p o ta s u i r u b id u do m e ta li a lk a lic z ­ n y ch , czy li p o ta so w c ó w . C ez w y s tę p u je je d n a k w p rz y ro d z ie o w ie le rz a d z ie j n iż p o z o sta łe p o ta so w ce i je s t z n ic h n a ja k ty w n ie js z y ch em icz n ie .

3. D o z n a jd u ją c e g o się w p ro b ó w c e b a d a n e g o ro z tw o r u lu b s u b s ta n c ji s ta łe j z a w ie ra ją c e j w ę g la n y d o d a je się ro zc ie ń c z o n eg o k w a su , np. solnego, i n a ­ ty c h m ia s t z a m y k a p ro b ó w k ę k o rk ie m z r u r k ą o d ­ p ro w a d z a ją c ą w y w ią z u ją c y się d w u tle n e k w ę g la do ro z tw o ru w o d o ro tle n k u b a ro w e g o (w o d a b a ry to w a ), k tó r y m ę tn ie je w s k u te k w y d z ie la n ia się o sa d u w ę ­ g la n u b a ru . Z a c h o d z ą n a s tę p u ją c e r e a k c je :

2HC1+ M g C 0 3= M gC l2+ H 20 + C 0 2 f C 0 2+ B a (0 H )2= B a C 0 3 i + I I 20 4. O b ecn o ść sia rc z k ó w w ro z tw o rz e m o ż n a s tw ie r­ dzić, z a d a ją c b a d a n ą p ró b k ę k w a s a m i: sia rk o w y m lu b so ln y m , p o d w p ły w e m k tó ry c h w y d z ie la się g a ­ zo w y sia rk o w o d ó r H 2S o z a p a c h u z g n iły c h ja j:

F e S + H 2S 0 4= F e S 0 4+ H 2S f P o d c z a s d o św ia d c z e n ia n a le ż y z ac h o w ać sia rk o w o d ó r je s t b o w ie m tr u ją c y .

5. W c e lu w y k ry c ia o c ta n ó w , czy li soli k w a su o cto w eg o , n a le ż y za d a ć b a d a n y ro z tw ó r k w a se m so l­ n y m i le k k o p o d g rza ć . W p rz y p a d k u o b ecn o ści o c ta ­ n ó w b ę d ą w y d z ie la ć się p a r y k w a s u o cto w eg o o c h a ra k te ry c z n y m z a p a c h u o c tu w w y n ik u re a k c ji: C H 3C O O N a + H C I = C H 3C O O H f

50.

JA K

W YKRYĆ TE SOLE?

2 A g N 0 3+ N a 2S 20 3= A g 2S 20 3 | I 2 N uN O j b ia ły A g 2S 20 3+ H 20 = A g2S | I 11,30* c z a rn y

A gNO s + H C l = A gC l | + H N O s

2. S ia rc z a n y lu b k w a s s ia rk o w y m o ż n a w y k ry ć za p o m o cą c h lo rk u b a ru , z k tó ry m sia rc z a n y d a ją b ia ły , d ro b n o k ry s ta lic z n y o sa d s ia rc z a n u b a r u : B aC l2+ N a 2S 0 4= B a S 0 4 \ + 2 N a C l

146

I NnCl

6. T io sia rc z a n y m o ż n a w y k ry ć z ad a ląc b a d a n ą p ró b k ę ro z tw o re m a z o ta n u s r e b r a ; tw o rz y on b ia ły o sa d tio s ia rc z a n u s r e b ra , k tó r y sz y b k o żó łk n ie, b r u ­ n a tn ie je , a w re sz c ie c z e rn ie je w s k u te k u tw o rz e n ia się s ia rc z k u s re b ra . Z ac h o d zą tu re a k c je :

1. J e ż e li n a ro z tw ó r c h lo rk u lu b k w a s u so ln e g o p o d z ia ła się ro z tw o re m a z o ta n u s r e b ra , w y tr ą c i się b ia ły , s e ro w a ty o sad c h lo r k u s r e b ra w s k u te k re a k c ji:

N a ś w ie tle o sad A gC l p o c z ą tk o w o s ta je się fio le to ­ w y, a n a s tę p n ie c z e rn ie je w s k u te k r o z k ła d u i w y ­ d z ie la n ia się m e ta lic z n e g o s re b ra .

o stro żn o ść,

7. W c e lu w y k ry c ia a z o ta n ó w n a le ż y I m l b a d a ­ n eg o ro z tw o r u z a d a ć w p ro b ó w c e 1 ml ro z tw o ru sia rc z a n u ż e la z a w e g o F e S 0 4 (e w e n tu a ln ie tzw . soli M o h ra ); po z a m ie sz a n iu cieczy ntltfty dodać o stro ż ­ n ie po śc ia n c e p o c h y lo n e j p ro b ó w k i n k nln w m l s tę ­ żo n eg o k w a s u sia rk o w e g o . W n h c c u n /k c l azo ta n ó w n a g ra n ic y z e tk n ię c ia się k w a su • lal k o w e g o l ro z tw o ­ r u p o w s ta n ie b r u n a tn y pleśelo ó /.w li|/k u KeNOSO*

10*

147

8. J e ż e li do ro z tw o r u z a w ie ra ją c e g o c h ro m ia n y Jub d w u c h ro m ia n y d o d a się tro c h ę k w a s u s ia rk o ­ w ego, w o d y u tle n io n e j o ra z e te r u , n a s tą p i w y d z ie le ­ n ie się n ie b ie sk ie g o o s a d u n a d tle n k u c h ro m u C rO j w w y n ik u re a k c ji:

K 2C r20 7+ 4H 20 2+ H 2S 0 4= 2 C r 0 5+ K 2S 0 4+ 5H 20 9. D la w y k ry c ia sz c z a w ia n ó w b a d a n y ro z tw ó r z a ­ k w a sz a m y k w a se m s ia rk o w y m i w k ra p la m y ro z tw ó r n a d m a n g a n ia n u p o ta so w e g o K M n 0 4. W o b ecn o ści sz c z a w ia n ó w fio łk o w a b a r w a te g o ro z tw o r u z n ik a w w y n ik u re a k c ji:

5K 2C 2O 4+ 8H 2SO 4+ 2 K M n O 4= 1 0 C O 2 | + 6 K 2S 0 4+ + 2 M n S 0 4+ 8H 20 10. O becność s ia rc z y n ó w w ro z tw o rz e m ożna stw ie rd z ić z a d a ją c go k w a se m s ia rk o w y m lu b so l­ n y m . W o b ecn o ści sia rc z y n ó w w y d z ie la się d w u tle ­ n e k s ia r k i S 0 2 o d u sz ą c y m z a p a c h u w w y n ik u r e a k c ji:

H 2S 0 4+ N a 2S 0 3= N a 2S 0 4+ H 20 + S 0 2 f G d y u w y lo tu p ro b ó w k i tr z y m a się p a p ie r e k z w il­ ż o n y ro z tw o re m n a d m a n g a n ia n u p o ta s u , u le g n ie on o d b a rw ie n iu w s k u te k re a k c ji. 2 K M n 0 4+ 5 S 0 2+ 2 H 20 = K 2S 0 4+ 2 M n S 0 4 + 2H 2S 0 4

POPULARNE KSIĄŻKI Z D ZIEDZIN Y CHEMII

I. E ic h sta e d t, K się g a p ie r w ia s tk ó w , W ied za P o w sz e c h ­ n a, W a rs z a w a 1965. H. E. F ie rz -D a v id , H isto ria r o z w o ju c h e m ii, PW N , W a rs z a w a 1958. B. F ilip o w ic z , Z ta je m n ic b io c h e m ii, P W N , W a r­ s z a w a 1963. J. N. F rie n d , C z ło w ie k i p ie r w ia s tk i c h e m ic zn e , P W N , W a rs z a w a 1959. W . G o łem b o w icz, W zw ie r c ia d le c h e m ii, W ied za P o ­ w sz e ch n a , W a rs z a w a 1955. E. G ro sse, C h. W e is sm a n te l, Z c h e m ią za p a n brat, Is k ry , W a rs z a w a , 1963. A. H u la n ic k i i S. S ę k o w sk i, C h e m ia w o k ó ł nas, W ie ­ d za P o w sz e c h n a , W a rs z a w a 1962. A . J a r z y ń s k i, W ę g ie l= C h e m ia , PW N , W a rs z a w a 1957. M. K o ła c z k o w sk a , K a m ie n ie i k le jn o tu , P W N , W a r­ sz a w a 1961. E. K w ia tk o w sk i, D zie je c h e m ii i p r z e m y s łu c h e m ic z ­ n eg o , W N T, W a rs z a w a 1962. S. P a w lik o w s k i, P o w ie tr ze i w o d a rz ą d zą c h e m ią , P W N , W a rs z a w a 1959. S. S ę k o w sk i, Z d z ie jó w n ie k tó r y c h su r o w c ó w c h e ­ m ic z n y c h , P Z W S , W a rs z a w a 1960. S. S ę k o w sk i i S. S zo stk iew ic z , S e rc e i re to rta , W ie­ d za P o w sz e c h n a , W a rs z a w a 1957. S. S ę k o w sk i i S. S zo stk iew ic z , Ś w ia t tw o r z y w s z tu c z ­ n y c h , W ied za P o w sz e c h n a , W a rs z a w a 1965. W. W a w rz y c z e k , T w ó r c y c h e m ii, PW T , W a rsz a w a 1959. M a ły s ło w n ik c h e m ic z n y , W iodza P o w sz e c h n a , W a r­ s z a w a 1964.