Kowalski Z. - 500 zagadek z dziedziny prawa

Cena zł 25,—

Zbigniew Kowalski

zagadek z dziedziny prawa

PB

P ro je k t se ry jn e j o kładki i k a r ty tytułow ej JÓ ZEF CZESŁAW BIENIEK R ysunek n a okładce i ilu stra c je JERZY FLISA K

S PIS TREŚCI

P y la - O d p o n ia w ie d z i

R edaktor BOŻENA MARYAŃSKA R ed ak to r techniczny ANNA MARKOWSKA K o rek to r EWA KRAKOW IAK

P rin te d in P oland PW „W iedza P ow szechna” — W arszaw a 1975. W yda­ nie I. N akład 20 000 + 275 egz. O bjętość 13,3 a rk . wyd., 17 ark. druk. P a p ier d ru k sat., ki. IV, 70 g, 80X100. O ddano do składania 19.XI.l973 r. P odpisano do d ru k u w m arc u 1975 r. D ruk ukończono w k w ie tn iu 1975 r. Cena zł 25,— Z akłady G raficzne w K atow icach, ul. A. Czerw onej 138 Zam, 23/3/74 — T-3

1. W ładza ludu, przez lud i d la ludu . . . 2. P ra w a i obow iązki o b y w ateli . . . . 3. U staw a, d ek ret, rozporządzenie . . . 4. S ejm 5. R ad y n a r o d o w e 6. Pow szechne, rów ne, bezpośrednie i ta jn e 7. P a rtie polityczne, sto w arzy szen ia i in ­ ne o rg a n iz a c je 8. P rzed sięb io rstw o p ań stw o w e — k ie ro ­ w an ie gosp o d ark ą n a r o d o w ą 9. O byw atel w u r z ę d z ie 10. P o d atk i i in n e św iadczenia n a rzecz P a ń s tw a ..................................................... 11. P roszę w stać, sąd idzie! . . . . . . . 12. Co to j e s t ? .................................................... 13. Co to o z n a c z a ? ............................................ 14. Człow iek w sp o łe c z e ń stw ie .................... 15. D obra osobiste c z ło w ie k a ........................ 16. M a ł ż e ń s t w o ................................................ 17. Rodzice i d z i e c i ........................................ 18. A l i m e n t y .................................................... 19. W łasność .................................................... 20. U m o w y ........................................................ 21. O dpow iedzialność c y w i l n a .................... 22. S p a d e k ........................................................ 23. W y n a la z c z o ś ć ............................................ 24. M ieszkanie s p ó łd z ie lc z e ........................ 25. U b e z p ie c z e n ia ............................................ 26. Sąd w sp raw ach c y w iln y c h ....................

10 11 12 13 14

108 111 114 118 121

16

124

18

128

20 22

131 135

24 26 27 28 29 31 34 37 39 41 43 45 47 49 51 53 56

138 141 145 149 154 157 160 163 166 169 172 176 179 181 185 188 190 5

27. Aby m ów ić o p ra w ie 28. Czy popełniono p rzestępstw o? . . . . 29. Co to za p rz e s tę p s tw o ? 30. K to o ty m d e c y d u je ? 31. Ja k ie sk u tk i procesow e w yw ołuje? . . 32. P rz e stę p stw a d r o g o w e 33. C h u l i g a ń s t w o 34. G w aran cje p r o c e s o w e 35. Z akazy d o w o d o w e 36. S tosu n ek p r a c y 37. Q uo vadis a b s o lw e n c ie ? 38. D roga do sa m o d z ie ln o śc i 39. W ynagrodzenie za p r a c ę 40. P ra c a i d y s c y p lin a 41. P ra w o do szczególnej ochrony . . . . 42. W tro sce o zdrow ie i życie p rac o w n ik a . 43. Coroczny w y p o c z y n e k 44. U spraw iedliw iona nieobecność w p racy 45. P ra c a i służba w o js k o w a 46. W ysokie k w alifik acje — g w a ra n c ją do­ b re j p r a c y 47. G dy p o w stanie sp ó r 48. G dy n a s tą p i w y p ad ek przy p ra c y 49. R eprezentanci i obrońcy interesów pracow niczych 50. U bezpieczenia s p o ł e c z n e

O dpo-

Pytan ia

w ie d zl

58 59 62 65 66 67 69 71 74 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95

193 198 200 202 207 211 215 217 221 224 228 231 234 237 240 244 246 250 255

97 99 101

258 261 264

103 104

267 269

W STĘP

S y s te m -prawa P o lskiej R zeczyp o sp o litej L u d o w ej o b ejm u je kilka n a ście ty się cy różnego ro d za ju a któ w praw nych. J e st to sy ste m obszerny i sko m p liko w a n y, u więc okazało się, że dokonanie w yb o ru problem ów , m ających w ejść w skła d zb io ru „500 zagadek z d zie­ d ziny praw a”, nie je st za d a n iem pro stym . D latego po­ sta n o w iliśm y ograniczyć te m a ty k ę ,Z a g a d e k ” do p e w ­ nych p o d sta w o w ych działów praw a a w nich do pro­ blem ów n ajbardziej ty p o w y ch bądź sp o tyka ją cych się z szerszym za in tereso w a n iem ze w zg lęd u na ich a tra k ­ cyjność (np. n iektó re zagadnienia praw a karnego i c y ­ w ilnego). P rzyjęcie tego założenia przesądziło o u kła d zie ksią ż­ ki. P ierw sze osiem grup p y ta ń d o tyczy zagadnień u stro ­ jow ych, należących do d zie d zin praw a państw ow ego i adm inistracyjnego. D alej, poprzez zagadnienia p o stę­ pow ania a d m in istra cyjn eg o i praw a finansow ego, p rze­ ch o d zim y do problem ów praw a cyw iln eg o i karnego. D ziały te poprzedzają p yta n ia pośuńęcone przede w s zy ­ stk im w y ja śn ie n iu p o d sta w o w ych pojęć p ra w n ych , bez znajom ości któ ryc h te k s t dalszych p yta ń i odpow iedzi m oże n ie być w p ełn i zro zu m ia ły dla n iep ra w n ika („Co to jest? ”, „Co to oznacza?”, „ A b y m ó w ić o praw ie...,r). K sią żkę kończą zagadnienia praw a pracy — pośw ięcono im aż piętnaście działów (od 36 do 50), w ych o d zą c z za ­ łożenia, że z ty m i p ro b lem a m i najczęściej s ty k a się C zyteln ik. K sią żka nie je st adresow ana do p ra u m ikó w , lecz do osób in teresu ją cych się p ra w em , nie posiadających p rzygotow ania praw niczego. W zw ią zk u z ty m d ą żyli7

śm y do przystępnego fo rm u ło w a n ia p yta ń i odpow iedzi, elim in u ją c, na ile to było m ożliw e, z w ro ty i pojęcia ty ­ pow o praw nicze, nie u ży w a n e w ję z y k u potocznym . P yta n ia staw iane w książce fo rm u ło w a n o dw om a sposobam i — albo w p ro st p yta ją c o pew ną in sty tu c ję praw ną, albo te ż p rzedstaw iając C zyte ln ik o w i do roz­ w ią za nia k o n k re tn y p rzypadek. T e n drugi rodzaj za­ g a d ek daje okazję do p ra ktyczn eg o spraw dzenia nie ty lk o znajom ości p rzepisów praw a, lecz ta k że u m ie ję t­ ności ich stosow ania do k o n k re tn y c h sytuacji. P rzedstaw iając w yb ó r zagadek dotyczących praw a nie b y liśm y w stanie w yczerpująco om ów ić w odpo­ w ied ziach poszczególnych problem ów . W iększość ogól­ n ych zasad praw a m a szereg w y ją tk ó w , któ ry c h o m ó ­ w ienie, czy n a w et w ska za n ie zajęłoby z b y t w iele m iejsca. W ta k ic h p rzy p a d ka c h należy posługiw ać się p rzep isam i praioa, orzeczn ictw em , zaś opracow ania ta k ie ja k nasza ksią żka m ogą pełnić je d y n ie rolę p rzew o d n i­ ka. Z tego w zg lęd u d ą ży liśm y do w ska zy w a n ia p rze­ p isó w (i m iejsca ich publika cji), na któ ry c h ro zw ią za ­ n ie d anej zagadki się opiera. T e k s t n in ie jszy zosta ł przygotouoany w oparciu 0 p rzep isy obow iązujące w d n iu 1 X I 1974 r. bądź do tego dnia opublikow ane. W odniesieniu do grup p yta ń 1 odpow iedzi 36—50 (praw o pracy) uw zględniono ponad­ to u sta w ę z 17 X I I 1974 (D ziennik U staw n r 47, pozycja 280) oraz rozporządzenie R ady M inistrów z 20 X II 1974 (D ziennik U staw n r 49, p o zycja 299).

pytania

1.

WŁADZA LUDU, PR Z E Z LUD I DLA LUDU

T o la p id a rn e hasło, zrodzone jeszcze podczas W ielkiej R ew o lucji F ra n cu sk ie j, o k reśla podstaw ow e cele, za­ d a n ia i zasady ustro jo w e P R L — p ań stw a socjalisty cz­ nego, zbudow anego w o p arc iu o system spraw iedliw y społecznie i w olny od w yzysku. H asło to zostało roz­ w in ię te w najw yższym akcie norm aty w n y m P R L — K o n sty tu c ji z 22 lip c a 1952 r. W celu jego rea liza cji K o n sty tu c ja u sta n a w ia zasady politycznego i społecz­ no-gospodarczego u stro ju Polski. W y jaśnij, n a czym po leg ają zaw arte w K o n sty tu cji PR L zasad y: 1. '2 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

W)

ludow ładztw a przedstaw icielstw a jednolitości w ładzy państw ow ej u działu m as w rządzeniu praw orządności kierow niczej ro li k la sy robotniczej plan o w an ia gospodarczego socjalistycznej przebudow y w si szczególnej ochrony w łasności społecznej uznania i ochrony w łasności indy w id u aln ej.

2.

PRAW A I OBO W IĄ ZKI OBYW ATELI

U staw odaw stw o w szystkich p a ń stw socjalistycznych fo rm ułuje szereg p ra w i obow iązków obyw ateli. N aj­ w ażniejsze z nich u ję te zo stają w k o n sty tu cjach i dzięki tem u u zyskują c h a ra k te r p ra w podstaw ow ych, o k reśla­ jąc treść pozostałych p ra w i obow iązków . K o n sty tu c ja PRL fo rm u łu je obszerny k atalo g p raw , w olności i obo­ wiązków obyw ateli.

1. Ja k ie są podstaw ow e g ru p y zaw arty ch w K o n ­ sty tu cji p ra w o b y w ateli PR L? 2. J a k a je s t różnica pom iędzy p raw em a w olnością obyw atela? 3. Czy w szystkie za w a rte w K o n sty tu cji P R L g ru ­ py p raw o b y w ateli w y stę p u ją w k o n sty tu cjach in n y c h k rajó w ? W ja k i sposób p o trak to w a n e zostały w K o n ­ s ty tu c ji PRL: 4. zasada rów ności w obec p raw a 5. p raw o do p racy 6. w olność su m ien ia i w y zn an ia 7. n iety k aln o ść osobista 8. p raw o azylu 9. obow iązek obrony O jczyzny 10. obow iązek przy czy n ian ia się do p om nażania dorobku ogólnonarodow ego?

11

3 . USTAWA, D EKRET, RO ZPORZĄDZENIE

N a system obow iązującego w P R L p ra w a sk ła d ają się norm y p raw n e u stan aw ian e p rzez różne o rgany p a ń ­ stw ow e. A k t organu państw ow ego, zaw ierający norm y p raw n e, określam y m ia n em a k tu norm atyw nego. Istn ie ­ je w iele rodzajów ak tó w norm atyw nych, istn ie je też w iele różnych pojęć zw iązanych ze stanow ieniem p r a ­ w a. W yjaśnij n astęp u jące pojęcia:

1. U staw a zasadnicza 2. U staw a zw ykła 3. D ek ret z m ocą ustaw y 4. R ozporządzenie 5. U chw ała 6. D ziennik U staw 7. T ryb ustaw odaw czy 8. R a ty fik ac ja 9. K odeks 10. P ra w o zw yczajow e.

4.

SEJM

Sejm je st najw yższym o rganem w ładzy p aństw ow ej w PR L . P o d leg ają m u w szystkie in n e organy p aństw o­ we. S ejm u chw ala ak ty o najw yższej m ocy p raw n ej: K onstytucję i u staw y o raz N arodow y P la n G ospodarczy i budżet P ań stw a, pow ołuje in n e org an y państw ow e, sp raw u je n ad nim i k o n tro lę i k ie ru je ich działalnością, u stala podstaw ow e zasad y p o lity k i w ew n ętrzn ej i za­ granicznej. W yłącznym p ra w e m S ejm u je s t u sta la n ie swej w ew n ętrzn ej organizacji i p o rząd k u p rac — s p ra ­ wy te są u norm ow ane w R egulam inie Sejm u. Odpowiedz, ja k a je st różnica pom iędzy:

1. M arszałkiem S ejm u a M arszałkiem S eniorem 2. P rezy d iu m S ejm u a K onw entem S eniorów 3. k o m isją sejm ow ą a w ojew ódz­ k im zespołem poselskim 4. k lu b em poselskim poselskim

a

kołem

5. sek retarzem S ejm u a K an ce­ la rią S ejm u 6. sesją S ejm u S ejm u

a posiedzeniem

7. pierw szym a dru g im czy ta­ niem p ro je k tu u sta w y 8. dezy d eratem a rezolucją 9. in te rp ela cją a zapytaniem 10. im m u n itetem poselskim a n ie ­ ty k aln o ścią poselską.

12

13

5.

RADY NARODOW E

O prócz o rganów ce n traln y c h p ań stw o pow ołuje o rg a­ ny terenow e, to je st organy, k tó re sw oją działalnością o b ejm u ją tylk o p ew ien w ycinek te ry to riu m p ań stw a, a n ie cały jego obszar. Z ty m i w łaśnie organam i n a j­ częściej sty k a ją się o b yw atele i n a tych organach spo­ czyw a bezpośrednie w ykonaw stw o decyzji podejm o w a­ nych n a szczeblu cen traln y m . O rgany te z reguły w y ­ posażone są w pew ien, w iększy lub m niejszy, stopień sam odzielności. Do ich zad ań należy rów nież realizacja w niosków m ieszkańców danego te re n u . W la tac h 1972 i 1973 w w yniku refo rm y ra d narodow ych uległ po­ w ażnej przebudow ie system teren o w y ch organów p a ń ­ stw ow ych. U tw orzono now e organy a d m in istra c ji p ań stw ow ej (naczelnik, w ojew oda, prezydent), in n e zaś zlikw idow ano lub zm ieniono ich sytu ację praw ną. S p ra ­ w y te re g u lu je p rzede w szystkim u sta w a o rad a ch n a ­ rodow ych, któ rej te k st je d n o lity je st z a w a rty w D zien­ n ik u U staw z 1973 r. n r 47, pozycja 277.

8. Co to je s t k u ra to riu m okręgu szkolnego? 9. Czy ra d y narodow e i teren o w e o rg an y a d m in i­ stra c ji m a ją p raw o o d działyw ania n a p rzed się­ b io rstw a i in sty tu cje bezpośrednio im nie p o d ­ porządkow ane? 10. Czy M ilicja O b y w atelsk a podlega rad o m n a ro ­ dowym?

1. N a ja k ie je d n o stk i ad m in istra cy jn e podzielone je st te ry to riu m PR L ? 2. Co to je s t r a d a narodow a? 3. Ja k ie są podstaw ow e obow iązki i p ra w a ra d n e ­ go? 4. K im je s t w ojew oda? 5. Czy r a d a n aro d o w a m a praw o zm ienić decyzję naczelnika? 6. Ja k ie fu n k cje w ykonuje prezydium ra d y n a ro ­ dow ej? 7. Co to je s t urząd w ojew ódzki, pow iatow y itd.?

14

15

e

6.

POW SZECHNE, RÓW NE, BEZPOŚRED N IE I TA JN E

7. K to zgłasza k an d y d ató w n a posłów ? 8. W ja k i sposób zapew niona je s t tajn o ść głosow a­ nia?

W życiu każdego dem okratycznego p ań stw a w ybory do najw yższego o rg an u państw ow ego — p a rla m e n tu — są m om entem o zasadniczym znaczeniu. W k ra ja c h so cja­ listycznych obok p a rla m e n tu (Sejm u) w y b ieran e są ró w nież terenow e organy w ładzy — ra d y narodow e. Sposób zorganizow ania i przebiegu postępow ania w y ­ borczego oraz zasady udziału obyw ateli w w yborach o k reśla p raw o w yborcze. O dem okratyzm ie tego p raw a stanow i przyjęcie i stosow anie czterech podstaw ow ych zasad: pow szechności (udział w w yborach b io rą w szyscy p ełn o letni obyw atele państw a), bezpośredniości (w ybor­ cy o dd ają głosy na k an d y d ató w do S ejm u, a nie na elektorów , k tó rzy dok o n u ją dopiero w łaściw ego w ybo­ ru), rów ności (każdy w yborca m a je d en głos, a każdy poseł w y b iera n y je s t przez ta k ą sam ą ilość w yborców ) oraz tajności głosow ania (decyzja w yborcy podejm ow a­ n a je st w sposób sw obodny i w olny od w szelkiej k o n ­ troli). W ram a ch tych zasad uregulow ane zostają szcze­ gółowo przez Sejm w szystkie kw estie zw iązane z w y ­ boram i.

9. K iedy w ybory są niew ażne? 10. Ja k ie w ybory n azyw am y pięcioprzym iotnikow ymi?

1. Co to je s t o rd y n ac ja w yborcza? 2. K iedy od b y w ają się w yb o ry do S ejm u? 3. K to nie może b rać udziału w w yborach? 4. J a k a je s t różnica pom iędzy okręgiem w yborczym a obw odem głosow ania? 5. K to k ie ru je przebiegiem w yborów ? 6. Ja k ie u p raw n ien ia przysługują obyw atelow i w razie pom inięcia jego nazw iska w spisie w y­ borców ?

16

2 — 500 zag. z praw a

17

7.

P A R T IE PO LITY C ZN E, STOW ARZYSZENIA I INN E O R G A N IZA C JE

W P R L obow iązuje zasada w olności zrzeszania, to zn a­ czy że obyw atele m a ją p raw o tw orzyć różnego rodzaju zrzeszenia (organizacje, stow arzyszenia, klu b y itp.), w stępow ać do nich i w ystępow ać z nich. Istn ie ją je d ­ n a k w tym zakresie pew ne ograniczenia, podyktow ane tro sk ą o bezpieczeństw o P a ń stw a i p orządek p u b li­ czny.

1. Jakiego rod zaju zrzeszenie nazyw am y o rganiza­ cją społeczną? 2. Ja k ic h o rg anizacji nie w olno w P R L za k ła­ dać? 3. Ja k ie p a rtie d ziała ją obecnie w PRL? 4. Czy istn ieją w P R L przepisy reg u lu jące dzia­ łalność p a r tii politycznych? 5. Jakiego ro d za ju rzyszeniem ?

zrzeszenie nazyw am y

sto w a­

6. W ja k i sposób zakłada się stow arzyszenie? 7. Czy zw iązki relig ijn e (kościoły) są stow arzysze­ niam i? 8. J a k a je st różnica m iędzy Z jednoczonym S tro n ­ nictw em L udow ym (ZSL), Z w iązkiem Z aw odo­ w ym M etalow ców (ZZM), O chotniczą R ezerw ą M ilicji O byw atelskiej (ORMO), Z w iązkiem Bo­ jow ników o W olność i D em okrację (ZBoWiD) i Polskim T ow arzystw em T u ry sty cz n o -K rajo ­ znaw czym (PTTK)?

18

9. W ja k i sposób zak ład a się spółdzielnie? 10. Z arząd oddziału terenow ego jednego ze stow a­ rzyszeń pozbaw ił p a n a A p ew n y ch p ra w człon­ kow skich w y n ik ający ch ze sta tu tu . Z tą decyzją p an A się n ie zgadza; do kogo może się zw rócić o zm ianę decyzji?

PRZED SIĘB IO R STW O PAŃ STW O W E — O . K IER O W A N IE G O SPO D A RK Ą NARODOW Ą

8. Czy d y rek to r p rzed sięb io rstw a może w strzy ­ m ać w y k o n an ie u ch w ały sam o rząd u ro b o tn i­ czego?

Z nacjonalizow anie podstaw ow ych gałęzi gospodarki n a ­ rodow ej w P R L oraz rozw ój uspołecznionych form gos­ p o d aro w an ia (spółdzielczości) spow odow ały konieczność ro zw iązania szeregu problem ów praw n y ch , często nie w y stępujących w p ań stw ac h kapitalistycznych. S ą to np. problem y u sy tu o w a n ia p rzedsiębiorstw a p a ń ­ stw ow ego jak o podstaw ow ej je d n o stk i gospodarczej, u d ziału pracow ników w k ie ro w a n iu przed sięb io r­ stw em itp.

9. Co to je s t p ań stw o w y a rb itra ż gospodarczy?

1. J a k ą je d n o stk ę gospodarczą nazyw am y p rze d się­ biorstw em państw ow ym ?

2. J a k ą je d n o stk ę gospodarczą nazyw am y zjedno­ czeniem ?

3. N a czym polega różnica m iędzy a zjednoczeniem ?

kom binatem

4. N a czym polega zasada ro z rac h u n k u gospodar­ czego?

5. Czym różni się przedsiębiorstw o teren o w e od kluczow ego?

6. J a k je st niczy?

zorganizow any

sam orząd

ro b o t­

7. W ja k ich p rzedsiębiorstw ach działa sam orząd r o ­ botniczy?

20

10. Ja k im i jed n o stk am i gospodarczym i są i C e n traln a S k ład n ica H arce rsk a?

„Inco”

9.

OBYW ATEL W U RZĘD ZIE

O rgany w ładzy p ań stw o w ej (Sejm , R ad a P ań stw a , ra d y narodow e) tw o rzą p rzepisy p ra w a , o k re śla ją za­ d an ia całego a p a ra tu państw ow ego, nie z a jm u ją się je d n ak bezpośrednio ich w ykonaniem . B ezpośrednia re a liz a c ja przepisów p ra w a i zadań P a ń stw a należy w w iększości p rzy p ad k ó w do organów ad m in istra cji pań stw o w ej (a tak że np. do sądów). Je d n y m ze sposo­ bów w y k o n y w an ia p ra w a przez ad m in istra cję p ań stw o ­ w ą je s t w y d aw an ie k o n k retn y m osobom poleceń, n a ­ kazów , zezw oleń, np.: pow ołanie do odbycia służby w o j­ skow ej, w y m ia r i w ezw anie do zapłacenia p o d atk u , pozw olenie na budow ę dom u, zak az u żyw ania stu d n i. T reść ty c h poleceń i zezw oleń oraz p rzypadki, kiedy m ogą być w yd aw an e i sposób ich w ydaw an ia, o kreśla praw o . Sposób ich w y d aw an ia re g u lu je rów nież praw o' w przepisach, zaliczanych do postępow ania ad m in istra ­ cyjnego. Czyli przepisy p ostępow ania a d m in istra cy jn e­ go re g u lu ją sposób w y d aw an ia przez organy a d m in i­ stra c ji poleceń i zezw oleń k o n k retn y m , im ien n ie w sk a ­ zanym obyw atelom i instytucjom .

1. Ja k ie przepisy re g u lu ją postępow anie adm ini­ strac y jn e w P R L ? 2. W ja k ich dziedzinach nie m a ją zastosow ania przepisy ogólne o postępow aniu a d m in istra cy j­ nym ? 3. Co to je st decyzja ad m in istra cy jn a ? 4. Czy w y d an ą decyzję obyw atel m usi n aty ch m iast w ykonać? 5. Ja k ie u p raw n ien ia p rzysługują obyw atelom p rze­ ciw ko decyzjom ad m inistracyjnym ? 6. Czy decyzję a d m in istra c y jn ą m ożna zaskarżyć do sądu? 7. Ja k ie są u p raw n ie n ia p ro k u ra to ra w postępo­ w a n iu ad m in istracy jn y m ? 8. Czy za niew ykonanie decyzji ad m in istracy jn ej m ożna u k ara ć obyw atela grzyw ną w postępow a-

22

n iu w sp raw ach o w y k ro czen ia i jednocześnie stosow ać śro d k i egzekucyjne m ające n a celu zm uszenie go do w y k o n an ia tej decyzji? 9. P a n A i p an B u trz y m u ją się z e m e ry tu ry i ze św iadczeń alim en tacy jn y ch . K olegium do sp raw w ykroczeń u k ara ło p a n a A grzyw ną, zaś p a n B n ie opłacił podatku. Czy m ożna zab rać im część em ery tu ry bądź alim en tó w na pok ry cie grzyw ny i p odatku? 10. P a n A, niezadow olony z działalności terenow ego o rg an u a d m in istra c ji p ań stw o w ej, sk iero w ał sk arg ę do tego organu. Co pow in ien uczynić te n o rg an po o trzy m an iu skargi?

|n

10.

PO D A T K I I IN N E ŚW IADCZENIA NA RZECZ PAŃ STW A

8. Czy m ożna czałtu?

opłacać

p o d a tk i

w

form ie

ry ­

9. K iedy w y g asają zobow iązania podatkow e? U trzy m an ie a p a ra tu państw ow ego, w y d atk i n a obro n ­ ność, opiekę socjalną, o św iatę itp. m uszą być fin an so ­ w a n e z b u d żetu P ań stw a . Je d n y m ze źródeł dochodów P a ń stw a są podatki, k tó re opłaca zarów no gospodarka uspołeczniona, ja k nieuspołeczniona, a ta k ż e ludność. O prócz p o d atk ó w P ań stw o p o b iera od ludności różnego ro d za ju o p ła ty w zam ian za pew ne św iadczenia. N a ty m tle p o w sta ją liczne problem y należące do ta k zw anego p ra w a finansow ego.

10.

Co to je st o p łata sk arb o w a?

1. Ja k ie św iadczenia nazyw a się podatkam i?

2. Ja k ie podatki płacą obyw atele P R L ?

3. Czy płaci się p o d atk i rów nież w zw iązku z w y ­ datkow aniem pieniędzy?

4. N a czym polega różnica m iędzy podatkiem g ru n ­ tow ym a pod atk iem od nieruchom ości?

5. N a czym polega różnica m iędzy podatkiem od w ynagrodzeń a p o d atk iem dochodow ym ?

6. Co to są progresyw ne staw ki p odatku?

7. Czy w celu obliczenia w ysokości p o d atk u su­ m u je się dochody m ałżonków , czy też podatek obliczany je s t dla każdego z m ałżonków od­ dzielnie?

24

25»

11.

PRO SZĘ W STAĆ, SĄD IDZIE!

P o d staw ow ą g w a ra n c ją p raw orządności je s t zapew n ie­ nie obyw atelow i spraw iedliw ego i bezstronnego ro z­ strzy gnięcia konflik tó w z innym i oby w atelam i lub in sty tu c ja m i państw ow ym i. T em u celowi służy osobny pion organów państw ow ych — sądy. K o n sty tu c ja P R L o k reśla n astęp u jące podstaw ow e zasady w ym iaru s p ra ­ w iedliw ości: sądow ego w y m iaru spraw iedliw ości (tylko sądy m ogą go spraw ow ać!, niezaw isłości sędziow skiej, w y b ieralności sędziów , u działu czynnika społecznego (ław ników ) w postępow aniu sądow ym , n adzoru S ądu N ajw yższego nad orzecznictw em w szystkich innych są­ dów , jaw ności p ostępow ania sądow ego i praw o do o b ro ­ ny. Isto tn y m i w spółczynnikam i w y m ia ru sp raw ied liw o ­ ści są a d w o k a tu ra i p ro k u ra tu ra .

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

26

Co to je st sąd? Ja k ie ro d zaje sądów istn ieją w PR L ? J a k je st zorganizow any S ąd N ajw yższy? K to może zostać sędzią? K iedy sędzia tra c i swój urząd? J a k są w y b ieran i ław nicy? Ćo oznacza zasad a niezaw isłości sędziow skiej? Ja k ie są zadania p ro k u ra tu ry ? J a k ie są zasady org an izacji p ro k u ra tu ry ? Co to je st ap lik acja?

12.

CO TO JE S T ?

C zytając przepisy p raw n e lu b k siążki o tem aty ce p ra w ­ niczej sty k am y się z pojęciam i nie używ anym i w ję ­ zyku potocznym . Z najom ość podstaw ow ej term in o lo g ii praw niczej je st konieczna d la pełnego w y jaśn ien ia problem ów p o w stający ch w zw iązku ze stosow aniem praw a. Co oznaczają n a stę p u ją c e pojęcia?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

N o rm a p raw n a S to su n ek p raw n y S k u tk i p raw n e Czynność p ra w n a W y k ład n ia p ra w a N adużycie p ra w a podm iotow ego Z aw isłość sp raw y P rzed staw icielstw o A p elacja, k asacja, rew iz ja Z danie odrębne.

27

13.

CO TO OZNACZA?

D ział ten je st k o n ty n u a c ją poprzedniej grupy p y ta ń . L e k tu ra dalszych działów książki w ym aga znajom ości podstaw ow ych te rm in ó w praw niczych — im to w łaśn ie pośw ięcam y te n dział. J a k ie je st znaczenie pojęć:

1. 2. 3. 4.

S tro n a procesow a S w obodna ocena dow odów W łaściw ość m iejscow a i rzeczow a O soba fizyczna i osoba p ra w n a

5. W łasność i posiadanie 6. Rzecz ruch o m a i nieruchom ość 7. W stępny, zstępny 8. Z achow ek 9. D obra i zła w iara 10. Zasiedzenie.

28

14.

CZŁOW IEK W SPO ŁECZEŃ STW IE

O kreśleniem sy tu a cji p raw n ej człow ieka w społeczeń­ stw ie za jm u je się w iele dziedzin p raw a. P ra w o cy­ w ilne (kodeks cyw ilny z 1964 r.) za jm u je się tą jproblem atyką z p u n k tu w id zen ia sy tu acji m ajątk o w ej i osobistej obyw ateli. K odeks cyw ilny re g u lu je przede w szystkim sk u tk i p raw n e, w y n ik ając e z fa k tu u ro d ze­ nia się dziecka, Osiągnięcia przez n ie określonego w ieku (pełnoletniość). P o n ad to k odeks o k reśla sk u tk i p raw n e, w yw ołane śm iercią człow ieka. C złow iek nazy w an y je st w p raw ie cyw ilnym osobą fizyczną, w odróżnieniu od osób p raw n y ch — g ru p jed n o stek , całych zorganizo­ w anych zbiorow ości. P ra w o cyw ilne, o b ejm u jące ró w ­ nież p ro b lem aty k ę p ra w a rodzinnego, pośw ięca o k reśle­ niu sy tu a cji jed n o stk i w społeczeństw ie n ajw ięcej uwagi.

1. P ra w o cyw ilne p rzy zn aje człow iekow i tzw. zdol­ ność p ra w n ą i zdolność do czynności praw n y ch . Co oznaczają te pojęcia? 2. Osoby poniżej 13 ro k u życia nie p o sia d ają zdol­ ności do czynności praw n y ch . Czy w ta k im razie nabycie przez 7 -letn ie dziecko zeszytu je st niew ażn ą czynnością p raw n ą? 3. Czy w edług polskiego p raw a cudzoziem iec może posiadać p ra w a i obow iązki z zak resu p ra w a cy­ w ilnego? 4. Czy choroba psychiczna lu b niedorozw ój u m y­ słow y m a w pływ n a zdolność do czynności p raw n y ch ? 5. W ja k i sposób człow iek pow inien w ykonyw ać przy słu g u jące m u p raw a? 6. Czy koniecznie trze b a w ykonyw ać swe p raw a osobiście? 7. P a n A m a m ieszkanie w W arszaw ie, lecz p r a ­ cu je w K rak o w ie i ta m m ieszka w hotelu. J a ­ kie je s t m iejsce zam ieszkania p a n a A?

29

8. Ja k ie m iejsce uznaw ane je s t za m iejsce zam iesz­ k an ia dziecka? 9. Ś m ierć człow ieka pow inna być stw ierdzona w sporządzonym p rzez k iero w n ik a u rz ę d u sta­ nu cyw ilnego akcie zgonu. W akcie zgonu o k reśla się m .in. m o m en t śm ierci. J a k u stalić chw ilę śm ierci, gdy ktoś u to n ą ł w czasie pow odzi i a k tu zgonu nie sporządzono? 10. P a n A w y jec h ał w 1960 r. z W arszaw y do zn ajo ­ m ych w K rakow ie. Ż ona p an a A nie otrzy m ała od tej pory żadnych w iadom ości o nim , a pan A nigdy do sw ych znajom ych nie d o ta rł. P oszu­ k iw an ia nie dały re z u lta tu . W 1973 r. p ani A, u znając, że je j m ąż zaginął w nieznanych okolicz­ nościach, p rag n ę ła ponow nie w yjść za mąż. Co pow inna b yła w ty m p rzy p a d k u uczynić?

15.

DOBRA O SO BISTE CZŁO W IEK A

D obra osobiste człow ieka, w szczególności zdrow ie, wolność, cześć, sw oboda su m ien ia, nazw isko lu b p seu ­ donim , w izeru n ek , ta je m n ic a koresp o n d en cji, n ie ty k a l­ ność m ieszkania, tw órczość nau k o w a, arty sty czn a, w y ­ nalazcza i rac jo n aliza to rsk a, p o zo stają pod och ro n ą p raw a cyw ilnego niezależnie od ochrony p rzew id zian ej w in n y ch p rzepisach, np. w p raw ie k arn y m (a rty k u ł 23 kodeksu cyw ilnego). K odeks cyw ilny w ym ienia szereg dóbr osobistych, k tó ry ch b ezp raw n e n aru szen ie um ożli­ wia w y stąp ien ie z pow ództw em cyw ilnym do sądu przeciw ko osobie, k tó ra dobro osobiste n aru szy ła. N ie zawsze je d n ak m ożna z łatw o ścią stw ierdzić, czy m iało m iejsce n aru szen ie d o b ra osobistego człow ieka i ja k ie ew e n tu aln e sk u tk i z tego n aru szen ia m ogą w ynikać.

1. F u n k cjo n a riu sz M ilicji O byw atelskiej zm usił nietrzeźw ego o b y w atela do zajęcia m iejsca w sam ochodzie, po czym odw iózł go do izby w ytrzeźw ień. Czy n aru sz y ł on n iety k aln o ść oso­ b istą obyw atela? 2. P a n A je s t au to rem dzieła literackiego. to ukazało się p o d cudzym nazw iskiem . dobro osobiste zostało w te n sposób szone i w ja k i sposób p a n A m oże to chronić?

Dzieło Ja k ie n a ru ­ dobro

3. P a n B został w yproszony z k a w ia rn i pod zarzu ­ te m usiło w an ia doko n an ia kradzieży. Z arzu t b y ł niepraw dziw y. Czego może dom agać się p a n B? 4. Czy c h iru rg o p eru jący p acjen ta, n aru sza jego dobro osobiste w p o staci niety k aln o ści cieles­ nej?

30

31

5. N a polow aniu m yśliw y p rzez nieostrożność z ra­ nił sw ego tow arzysza k u lą z dubeltów ki; w sk u ­ te k odniesionych obrażeń poszkodow anem u m u ­ siano am putow ać rękę. Czy nastąpiło naruszen ie d obra osobistego poszkodow anego? Ja k ie r o ­ szczenie może on w ysunąć przeciw ko spraw cy w ypadku?

10. Z w olnionem u z p racy pracow nikow i w ystaw iono św iadom ie fałszyw ą, krzyw dzącą go opinię. W skutek tego nie m oże on nigdzie znaleźć za­ tru d n ien ia, odpow iadającego jego kw alifikacjom . Czego może dom agać się p raco w n ik od zakładu p racy, k tó ry ta k ą o p in ię w ystaw ił?

6. P an i A została sfotografow ana przez re p o rte ra , n astępnie jej zdjęcie ukazało się w prasie. P an i A nie w y rażała zgody na p u b lik a cję sw ej podo­ bizny. Czy przez opublikow anie zdjęcia n aru szo ­ no dobra osobiste p an i A i czy m oże on a dom a­ gać się odszkodow ania?

7. P a n i A stra c iła syna. P rz y jac iel zm arłego um ie­ ścił jego fotografię n a płycie grobu bez zgody p a n i A. Ja k ie dobro osobiste pani A zostało n a ­ ruszone? Czy pani A może żądać usunięcia fo­ tografii?

8. P a n B po śm ierci sw ej znajom ej, p o p u la rn e j ak to rk i, chce opublikow ać w form ie książki li­ sty, k tó re o trzy m ała ona za życia. J a k pow inien postąpić, aby nie naru szy ć ta jem n icy k o resp o n ­ dencji?

9. Czy n ag ry w ając n a m agnetofon, a n astęp n ie o d ­ tw a rz a ją c w obecności k ilk u osób, m elodie n a ­ d aw ane przez radio, naruszam y czyjeś dobra osobiste?

32

3 — 500 zag. z praw a

33

16.

M AŁŻEŃSTW O

M ałżeństw o je st p odstaw ow ą in sty tu c ją p ra w a rodzin ­ nego. Z aw arcie zw iązku m ałżeńskiego stanow i początek n ow ej rodziny. R odzina, ja k o podstaw ow a kom órka społeczna, zn a jd u je się pod szczególną ochroną p raw a. P ra w o rodzinne pośw ięca w iele uw agi p roblem aty ce zaw arcia m ałżeństw a. Z godnie z a rty k u łe m 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r., m ałżeństw o zo­ sta je zaw arte, gdy k o b ie ta i m ężczyzna, jednocześnie obecni, złożą przed k ierow nikiem u rzęd u sta n u cyw il­ nego ośw iadczenia, że w stę p u ją ze sobą w zw iązek m ałżeński. Z aw a rte m ałżeństw o p rz e sta je istnieć w sk u ­ te k śm ierci jednego z m ałżonków , w sk u te k u niew aż­ n ie n ia tego m ałżeństw a lu b rozw iązania przez orze­ czenie rozw odu. Zobaczm y je d n ak , ja k skom plikow an e m ogą być n ie jed n o k ro tn ie problem y p raw n e dotyczące m ałżeństw a.

1. Czy m ożna zaw rzeć w ażny zw iązek m ałżeński, nie przyb y w ając n a w łasny ślub?

2. Czy osoba, k tó ra chorow ała n a chorobę psychicz­ n ą m oże zaw rzeć m ałżeństw o?

3. W czasie przy jęcia w eselnego p a n A spostrzegł, że przez pom yłkę za w arł zw iązek m ałżeński z in ­ n ą osobą, niż zam ierzał. Chcąc swój b łą d n a p ra ­ w ić, p a n A pow inien: — w ystąpić o uniew ażnienie m ałżeństw a, czy — w ystąpić o rozw ód?

4. M ężczyzna, k tó ry adoptow ał m łodą dziew czynę, zakochał się w n iej z w zajem nością. Z am ierzają zaw rzeć zw iązek m ałżeński. Czy je st to p raw n ie m ożliw e?

S4

5. P a n i A um ieściła w p ra sie ogłoszenie, in fo rm u ­ jące, że nie ponosi odpow iedzialności za długi swego m ęża. Ja k i sk u te k p raw n y osiągnie w ten sposób?

6. P a n i A n ie p ra c u je zaw odow o, lecz zajm u je się prow adzeniem gosp o d arstw a domowego i opieką n a d dziećmi. M ąż je j p ra c u je zaw odowo i łoży n a u trzy m an ie rodziny, o statn io zak u p ił telew i­ zor. Czy telew izor stanow i w łasność m ęża czy je st w spólną w łasnością?

7. P a n B o trzy m ał w prezencie od k rew n y ch znacz­ n ą kw otę pieniędzy. Czy żona p a n a B może tym i pieniędzm i dysponow ać bez porozum ienia z m ę­ żem?

8. Mąż p an i A zaginął w czasie działań w ojennych. P a n i A o trzy m ała po la ta c h list od m ęża, k tó ry — ja k się okazało — p rzeb y w a stale w A ustralii. U k ry w a jąc te n fak t, rzek o m a w dow a w szczęła sp ra w ę o u znanie m ęża za zm arłego, a po je j zakończeniu w yszła za m ąż za p a n a B. Czy now y zw iązek m ałżeń sk i m oże zostać uniew ażniony, poniew aż uznany za zm arłego m ąż p an i A żyje? Czy za w ierając ponow nie zw iązek m ałżeński, p a ­ ni A dopuściła się p rzestęp stw a?

9. 16-letnia dziew czyna w y stąp iła do sąd u o w y ­ rażen ie zgody n a zaw arcie zw iązku m ałżeń sk ie­ go z m ężczyzną, k tó ry je s t ojcem je j dziecka. Sąd zezw olił n a zaw arcie tego m ałżeń stw a (arty k u ł 16 k o d ek su rodzinnego i opiekuńczego), w sk u tek tego dziew czyna u zy sk ała pełn ą zdolność do czynności praw n y ch , k tó rą n o rm aln ie nabyw a się po ukończeniu 18 la t życia (upełnoletnienie;

35

a rty k u ł 10 § 2 kodeksu cyw ilnego). Je d n a k po upływ ie ro k u m ałżonkow ie rozw iedli się. D ziew ­ czyna, obecnie 17-letnia, p rag n ie w stąp ić w zw iązek m ałżeński z innym m ężczyzną. Czy ponow nie m usi sta ra ć się o zgodę sądu op iek u ń ­ czego n a zaw arcie m ałżeństw a, skoro nie u k o ń ­ czyła jeszcze 18 lat? 10. P orzucając żonę, p a n A zw iązał się z in n ą k o ­ bietą, z k tó rą m a dzieci. W ystąpił w ięc o rozw ód. Czy m oże go uzyskać?

17.

RODZICE I D ZIECI

P ra w o rodzinne reg u lu je m iędzy in n y m i p ro b lem aty k ę stosunków m iędzy rodzicam i i d zieć m i Chodzi tu p rzede w szystkim o u stalen ie sta n u cyw ilnego dziecka, to je st u stalen ie jego pochodzenia od określonych ro ­ dziców. P ra w o rodzinne re g u lu je tak że k w estie zw ią­ zane z w y k onyw aniem w ładzy rodzicielskiej oraz ro z­ strzy g a szereg sp raw m ajątk o w y ch , dotyczących rodzi­ ców i dzieci. O kreśla rów nież, w ja k ich w aru n k ac h może dojść do ad o p to w an ia (przysposobienia) cudzego dziecka. N ależy zaznaczyć, że a rty k u ł 62 kodeksu ro ­ dzinnego i opiekuńczego w p ro w ad za pew ne d o m n iem a­ nia, dotyczące pochodzenia dziecka. D om niem ania te m ogą być obalone ty lk o n a sk u te k pow ództw a o zap rze­ czenie ojcostw a. Dopóki d o m niem anie nie zo stan ie o ba­ lone, uw aża się, że ojcem dziecka je s t osoba, k tó rą w skazuje przepis. D om niem uje się, że dziecko pochodzi od m ęża m atk i, jeżeli urodziło się ono w czasie trw a n ia m ałżeń stw a albo przed u pływ em 300 dni od u sta n ia lub un iew ażn ien ia m ałżeństw a. W y jątek od tej zasady z a ­ chodzi w p rzy p ad k u , gdy dziecko urodziło się ju ż po zaw arciu przez m a tk ę drugiego m ałżeństw a. W ówczas d om niem uje się, że pochodzi ono od drugiego m ęża. W p rak ty c e sądow ej n ierzad k o sp o ty k a się sp raw y , p o ­ w stałe w zw iązku z urodzeniem się dziecka, szczególnie nieślubnego. G łów nym p roblem em b yw a tu u stalen ie osoby ojca dziecka (u stalen ie ojcostw a).

1. Ja k ie nazw isko nosić będzie dziecko, którego: —• rodzice są n iezn an i — n ie zostało u stalo n e, k to je st ojcem dziecka? 2. W ja k ich w y p ad k ach rodzice m ogą zostać pozba­ w ieni w ładzy rodzicielskiej? 3. Czy rodzice w ram ach w ładzy rodzicielskiej m o­ gą stosow ać w obec dzieci k a ry cielesne? 4. Czy m ożna przysposobić (adoptow ać) dziecko bez z®°dy jego rodziców ?

36

37

5. Ja k ie sk u tk i w y n ik ają z fa k tu adoptow ania c u ­ dzego dziecka? 6. P an A p rag n ie adoptow ać dziew czynę, k tó ra ukończyła 18 la t. Czy m ożna przysposobić osobę pełnoletnią? 7. Czy adopcja dziecka m oże być uniew ażniona? 8. N a czym polega u znanie dziecka?

18.

ALIM EN TY

O bow iązek alim en tacy jn y to p rzed e w szystkim p ro b le­ m aty k a d o starczan ia środków u trzy m an ia. O bow iązek alim en tacy jn y obciąża je d n a k n ie ty lk o rodziców w sto ­ sunku do ich dzieci; istn ieje on ta k ż e m iędzy in n y m i krew nym i. W yjątkow o obow iązek alim e n tac y jn y m oże obciążać osoby trzecie, k tó re n ie są zw iązane żadnym w ęzłem p o k rew ień stw a z osobam i u p raw n io n y m i do otrzy m y w an ia alim entów . P ra w o rodzinne określa, kto i w ja k ich p rzy p ad k ach m oże żądać alim entów .

9. Czy m ożna ustalić, kto je s t ojcem dziecka przed urodzeniem dziecka? 10. Z ja k ich przyczyn m ożna dom agać się u niew aż­ n ien ia u zn an ia dziecka?

1. A lim entów może dom agać się w zasadzie osoba z n a jd u ją c a się w n ie d o statk u . K iedy u zn aje się, że ja k aś osoba zn a jd u je się w n ied o statk u ? 2. P a n B je s t m łodym m ężczyzną, w p ełn i zdolnym do pracy. T w ierdzi jed n ak , że nie może znaleźć żadnej odpow iedniej p rac y i w w yniku tej sy­ tu a c ji znalazł się w n ied o statk u . Czy rod zin a p an a B obow iązana je st do św iadczeń alim en ­ tacy jn y ch n a jego rzecz? 3. J a k i je s t zak res św iadczeń alim en tacy jn y ch ? 4. P a n A z a w a rł ze sw ą żoną um ow ę, w k tó rej zrzek ła się o n a n a przyszłość alim entów od p a ­ n a A. Po pew nym czasie zm ieniła je d n a k zdanie i zażąd ała od m ęża alim entów d la siebie i dziecka. Czy sąd m oże je j te alim en ty przyznać? 5. P a n i B, osoba sam o tn a (wdowa), zachorow ała i n ie m oże od dłuższego czasu pracow ać. K to obow iązany je s t do dostarczenia je j środków u trzy m an ia?

38

39

6. Czy dzieci m ogą być zobow iązane do p łacen ia alim entów n a rzecz rodziców ?

19.

W ŁASNOŚĆ

7. M acocha żąd a alim entów od swego pasierba. Czy ta k ie żądanie je s t dopuszczalne? 8. Czy rozw iedziona k o b ieta może być zobow iąza­ n a do p łacenia alim entów n a rzecz swego byłego m ęża? 9. P a n i A je st w ciąży. O jcem dziecka je st p an B, k tó ry odm aw ia p o k ry w a n ia jak ich k o lw iek w y­ datk ó w zw iązanych z ciążą. Czy p a n i A może dom agać się zasądzenia alim en tó w n a sw ą rzecz? 10. P a n A został zobow iązany w yrokiem sądow ym do p łacenia n a rzecz sw ej siostry, znajdującej się w nied o statk u , kw oty 1000 zł alim entów m ie­ sięcznie. P o dw óch m iesiącach sio stra p a n a A w y g ra ła głów ną w y g ra n ą w T oto-lotka. Czy pan A n ad a l m usi je j płacić alim enty?

40

W łasność (praw o w łasności) je s t p odstaw ow ą k ateg o rią ekonom iczną i p raw n ą. T ypy i fo rm y w łasności, w ystę­ p u jące obecnie w PRL, o k reśla K o n sty tu c ja PR L. P o d ­ staw ow ym ty p em w łasności w p ań stw ie socjalistycz­ nym je s t społeczna w łasność śro d k ó w p ro d u k cji. P ra w o cyw ilne reg u lu je p ro b lem aty k ę w łasności jak o p o d sta ­ wowego p ra w a m ajątk o w eg o , określającego p rzy n ależ­ ność dóbr m a teria ln y ch do określonych podm iotów (osób fizycznych i praw nych). K odeks cyw ilny o k reśla praw o w łasności ja k o p odstaw ow e p raw o m ajątkow e,, um ożliw iające k o rzy stan ie z rzeczy zgodnie ze społecz­ no-gospodarczym przeznaczeniem , p o b ieran ie pożytków i in n y ch dochodów uzyskiw anych z rzeczy oraz dyspo­ now anie tą rzeczą. W łaściciel może w ykonyw ać sw e praw o w łasności w g ran icach określonych przez u sta w y i zasady w spółżycia społecznego w PRL.

1. K odeks cyw ilny dzieli rzeczy n a nieruchom ości i rzeczy ruchom e. Do k tó rej z ty ch g ru p należą budynki? 2. P a n A, będąc posiadaczem d ziałki g ru n to w ej, w ybudow ał dom. O kazało się jed n ak , że g ru n t, na k tó ry m p an A po staw ił bu d y n ek , je s t w łas­ nością p an a B. C zyją w łasnością je st w ybudo­ w any dom? 3. P a n A ku p ił od p a n a B sam ochód. O kazało się jed n ak , że p an B n ie b y ł w łaścicielem sp rzed a­ nego pojazdu. Czy p an A może stać się w łaści­ cielem zakupionego sam ochodu? 4. P anow ie A i B, b ędąc n a w czasach, zaw arli um o­ w ę sprzedaży sam ochodu, k tó ry dotychczas sta­ now ił w łasność p a n a A. Sam ochód zn ajd o w ał się w ów czas w W arszaw ie, p an B m ia ł go o trzy ­ m ać po przyjeździe do W arszaw y. W ja k im m o­ m encie p an B sta ł się w łaścicielem sam ochodu? 5. O gród p a n a A sąsiad u je z ogrodem p an a B. Owoce z drzew należących do p an a A spadły n a

41

te re n o grodu sąsiada, p an B zab rał je. Czy p o ­ stą p ił zgodnie z praw em ? 6. P a n A, a rty sta m alarz, nam alow ał o braz n a n a­ leżącym do p a n a B płótnie. P o pew nym czasie p an B zażądał zw rotu obrazu, tw ierdząc, że zo­ sta ł n am alow any n a jego płótnie. Czy p a n A będzie m usiał oddać obraz? 7. O jciec podarow ał sw ym trzem synom sam ochód. Je d en z nich p ostanow ił sam ochód sprzedać. Czy m oże to zrobić? 8. P a n A pojech ał n a w czasy w łasnym sam ocho­ dem . P ew nego dnia n a w czasach zdarzył się w y ­ padek, w w yn iku którego została ciężko ra n n a p an i B. P an A b y ł w tym czasie na przy jęciu i p ił alkohol, w zw iązku z czym nie m ógł od­ w ieźć ra n n e j do szpitala. Czy p an A m ógł się sprzeciw ić, aby in n a osoba odw iozła ra n n ą do sz p ita la jego sam ochodem ? 9. P a n A znalazł n a ulicy p ortfel, w któ ry m b y ła duża kw o ta pieniędzy. Czy p an A stał się ich w łaścicielem ? 10. P a n B podczas p rac y w polu odkopał ku fer, w k tó ry m znajdow ały się złote m onety z X IV w. Co pow inien uczynić ze znalezionym skarbem ?

20 .

UMOWY

Um ow y (zw ane ró w nież czynnościam i p raw n y m i d w u ­ stronnym i) stan o w ią p odstaw ow ą k ateg o rię czynności praw nych, za pom ocą k tó ry ch dochodzi do po w stan ia, zm iany lu b zniesienia różnych p ra w m ajątk o w y ch . U mowy są bow iem podstaw o w y m źródłem p o w stan ia zobow iązań m ajątk o w y ch . Istn ie n ie u m ów je s t ściśle zw iązane z w ystępow aniem w społeczeństw ie w ym ian y dóbr i usług, bez k tó rej tru d n o sobie w yobrazić fu n k ­ cjonow anie gospodarki. Z aw ieran ie um ów należy tak że do codziennych czynności każdego o byw atela. W zależ­ ności od ro d za ju um ow y k odeks cyw ilny p rze w id u je różne w ym ogi, ja k im w in n y o ne odpow iadać. Różne są rów nież w y n ik ające z um ow y i przepisów kodeksu cyw ilnego p ra w a i obow iązki stro n .

1. K tó ra z niżej w ym ienionych um ów je s t h isto ­ rycznie n ajsta rsz a: um ow a dostaw y, um ow a sprzedaży, um ow a o dzieło, u m o w a zam iany? 2. Czy sp rzedaw ca może odm ów ić sp rzed an ia to­ w aru , k tó ry został eksponow any n a w ystaw ie sklepu z podaniem ceny? 3. P an A d ał do p ra sy go sam ochodu. Ju ż w gazecie zm ienił daży osobie, k tó ra postąpić?

ogłoszenie o sprzedaży sw e­ po uk azan iu się ogłoszenia z a m ia r i odm ów ił sp rz e ­ się zgłosiła. Czy m ógł ta k

4. K tó ra z po d an y ch niżej um ów pro w ad zi do p rz e ­ niesien ia w łasności: um ow a n ajm u , um ow a d a ­ row izny, um ow a pożyczki? 5. J a k ą um ow ę zaw ieram y, zam aw iając u k raw ca uszycie u b ran ia?

43

6. J a k ą um ow ę zaw ieram y, w te a trz e palto?

oddając

do

szatni

7. J a k ą um ow ę zaw ieram y, w p łacając oszczędności n a książeczkę P ow szechnej K asy Oszczędności (PKO)? 8. J a k ą um ow ę zaw ieram y, k u p u ją c w k asie P o l­ skich K olei P aństw o w y ch (PKP) b ile t n a p rz e ­ jazd koleją? 9. J a k ą um ow ę zaw ieram y, „w ypożyczając” zn a jo ­ m em u książkę z biblioteczki dom ow ej? 10. Rolnik, p an A, p odarow ał i przekazał sw em u krew nem u, p a n u B, gospodarstw o rolne. Później zm ienił zam iar i odw ołał darow iznę. Czy p an B obow iązany je st zw rócić gospodarstw o panu A?

21.

ODPO W IED ZIA LNO ŚĆ CYW ILNA

O dpow iedzialność cy w iln a stan o w i, ob o k p ra w a w łas­ ności, trzo n sy stem u p raw a cyw ilnego. O dpow iedzial­ ność cyw ilna polega przede w szystkim n a obow iązku n ap raw ien ia w yrządzonej szkody m a jątk o w e j. O dpo­ w iedzialność cyw ilna w y stę p u je niezależnie od odpo­ w iedzialności k a rn e j, a je j podstaw o w y m celem je st doprow adzenie do n a p ra w ie n ia uszczerb k u m a ją tk o ­ wego, n ie zaś do u k a ra n ia sp raw cy szkody. O bow iązek n ap ra w ien ia szkody został sfo rm u ło w an y w a rty k u le 415 kodeksu cyw ilnego, k tó ry stw ie rd z a: „K to z w iny swej w y rząd ził d ru g iem u szkodę, obow iązany je st do jej n a p ra w ie n ia ”. Z astosow anie w p ra k ty c e tej zasady napotyka je d n a k tru d n o ści, zw iązane z u stalen iem spraw cy szkody i p rzy p isan iem m u w iny. D latego p rze­ pisy k o deksu cyw ilnego są w ty m zakresie b ard zo roz­ budow ane i p rze w id u ją skom p lik o w an e p rzy p a d k i od­ pow iedzialności za w yrząd zen ie szkody.

1. 8 -letn i chłopiec, g ra ją c w piłkę, w y b ił szybę w m ieszkaniu sąsiada. Dziecko, k tó re nie u k o ń ­ czyło 13 ro k u ży cia n ie ponosi odpow iedzialności cyw ilnej za w yrządzoną szkodę. Czy oznacza to, że koszty n ap ra w ien ia szkody m usi w tak ich w y ­ p ad k ach p o k ry ć sam poszkodow any? 2. Czy osoba niep o czy taln a może ponosić odpow ie­ dzialność za w yrządzoną p rzez siebie szkodę? 3. Stw ierdzono, że poszkodow any przyczynił się sw ym zachow aniem do p o w stan ia szkody. Czy w sk u tek tego poszkodow any o trzy m a odszkodo­ w anie w obniżonej w ysokości? Czy o trzy m a od­ szkodow anie w ogóle? 4. P odczas zbiorow ego zw iedzania skalnych g rot je d en z uczestników w ycieczki doznał zm iażdże­ n ia nogi w sk u tek osunięcia się głazu. Do kogo tu ry s ta pow inien zw rócić się o odszkodow anie? 5. W czasie le k cji w ychow ania fizycznego uczeń uległ w ypadkow i. K to będzie ponosił odpow ie-

45

działalność za szkodę: nauczyciel W F, d y re k to r szkoły, S k a rb P ań stw a ? 6. Sam ochód, należący do p rze d sięb io rstw a p a ń ­ stw ow ego, p o trąc ił przechodnia. K to będzie p o ­ nosił odpow iedzialność za szkodę? 7. P a n i A pośliznęła się n a oblodzonym pero n ie k o ­ lejow ym i złam ała nogę. Czy m oże żądać o d ­ szkodow ania od P olskich K olei P aństw ow ych? 8. K to ponosi odpow iedzialność za szkody w y rz ą­ dzone przez zw ierzęta dom ow e i gospodarskie? 9. P a n A p rze g ra ł w p o k e ra 15 000 zł. Czy p a n B, k tó ry w y g rał te pieniądze, może dochodzić ich za p ła ty w drodze sądow ej? 10. W ody rz e k i zostały z a tru te ściekam i przem ysło­ w ym i, w yginęły w niej ry b y , zam arło życie b io ­ logiczne. N ad rze k ą z n a jd u je się k ilk a zakładów przem ysłow ych, odprow adzających do n iej ścieki przem ysłow e. S tw ierdzono, że w szystkie te z a ­ k ła d y przyczyniły się do z a tru c ia rzek i. Czy m ożna żądać od nich odszkodow ania, skoro n ie je s t m ożliw e u stalen ie, w ja k im stopniu k ażd y z nich przyczynił się do z a tru c ia w ód?

22 .

SPA D EK

P raw o spadkow e je st częścią p ra w a cyw ilnego, pośw ię­ coną p ro b lem aty ce sk u tk ó w m ajątk o w y ch , spow odo­ w anych przez śm ierć osoby fizycznej. S padek je s t to ogół p ra w i obow iązków m ajątk o w y c h zm arłego (spad­ kodaw cy), k tó re z chw ilą jego śm ierci przechodzą na spadkobierców . D ziedziczenie sp a d k u m oże być u sta ­ w ow e albo testam en to w e, w zależności od tego, czy zm arły sp o rząd ził te stam en t.

1. Czy m oże być sp ad k o b iercą ob y w atel obcego p aństw a, stale p rzeb y w ający za g ranicą?

2. P a n i A z m arła n ie pozostaw iając te sta m en tu . Spośród członków ro d zin y pan i A żyją je j dw ie córki oraz m ąż, n ie będący ojcem ty ch córek. Czy m ą ż p an i A będzie w te j sy tu a cji dziedzi­ czył?

3. P a n B zm arł, p o zo staw iając te sta m e n t, k tó ry o kazał się niew ażny. P rzy życiu pozostali n a s tę ­ p u ją cy członkow ie jego rodziny: żona p an a B, jeg o ojciec oraz dw óch b raci, z k tó ry ch każdy m a żonę i dziecko. K tó re z ty ch osób b ęd ą dzie­ dziczyły po p a n u B?

4. P a n A zm arł w tra k c ie p rzep ro w ad zan ia sp raw y rozw odow ej. Czy żona, z k tó rą n ie zdążył się rozw ieść, będzie po nim dziedziczyła?

5. P a n B sporządził testa m en t, k tó reg o treść p rze­ s ta ła m u po pew nym czasie odpow iadać. Czy m oże zm ienić te sta m en t?

47

6. P a n A został zm uszony p rz y pom ocy szantażu do n ap isan ia te stam en tu . Czy te sta m en t je s t w aż­ ny?

23 .

7. J a k należy pisać testa m en t, aby b y ł w ażny?

Tw órcom w ynalazk ó w p ra w o zap ew n ia ochronę ich in ­ teresów m ajątk o w y c h i osobistych. Z isto ty rzeczy za­ gad n ien ia w y k o rzy stan ia w y n alazk ó w i och ro n y w y ­ nalazczości p rze k ra cza ją g ran ic e poszczególnych p a ń s tw i s ta ją się p rzed m io tem k o n w en cji m iędzynarodow ych w ty m zakresie. W dobie rew o lu c ji nau k o w o -tech n icz­ nej p roblem y zap ew n ien ia w łaściw ej ochrony tw ó r­ com w y n alazk ó w i stw o rze n ia odpow iednich w a ru n ­ ków d la ro zw o ju w ynalazczości s ta ją się jed n y m i z n a j­ w ażniejszych zadań obow iązującego sy stem u p raw nego. P ro b lem aty k ę w ynalazków i p aten tó w w P R L reg u lu je przede w szystkim u sta w a z 19 X 1972 r. o w y n alaz­ czości (D ziennik U staw n r 43, pozycja 272). P ow oły­ w ane w odpow iedziach p rzep isy dotyczą tej w łaśn ie ustaw y.

8. Czy f a k t o trzy m an ia spadku zaw sze oznacza k o ­ rzyść dla spadkobiercy? 9. O jciec po d aro w ał córce sam ochód. C órka w za­ m ia n zaw arła z ojcem um ow ę, w k tó re j zrzekła się dziedziczenia po nim . Czy ta um ow a je st w ażna? 10. P a n A został ciężko pobity przez swego syna. W w yn ik u dłu g o trw ałej choroby, spow odow anej odniesionym i obrażeniam i, zm arł. W czasie cho­ ro b y p a n A sporządził te stam en t, w k tó ry m w y­ dziedziczył syna. Czy syn nie będzie dziedziczył po p an u A?

W YNALAZCZOŚĆ

1. P a n A, b ędąc n a M iędzynarodow ych T arg ach w L ipsku, m ia ł m ożność zapoznania się z w y ­ staw ionym ta m now ym fran cu sk im urządzeniem służącym do zabezpieczania sam ochodów p rzed k radzieżą. P o pow rocie do k ra ju postanow ił spo­ rządzić ta k ie sam o u rząd zen ie i o p aten to w ać je ja k o swój w ynalazek. Czy p an A u zy sk a p aten t? 2. P a n B, farm aceu ta, o pracow ał now y rodzaj le ­ k a rs tw a przeciw grypie. Czy m oże ubiegać się o p rzy zn an ie p a te n tu na to lek arstw o ? 3. Ja k ie u p raw n ien ia d a je uzyskanie p a te n tu ? 4. Czy w łaściciel p a te n tu m oże być przym usow o pozbaw iony u p raw n ień do w yłącznego zarobko­ wego lu b zaw odow ego k o rzy stan ia z w ynalazku? 5. P a n A p ra c u je ja k o in ży n ier w p rzed sięb io r­ stw ie państw ow ym . W godzinach p rac y zajm o ­ w ał się udosk o n alan iem o b rab ia rk i stosow anej w ty m przed sięb io rstw ie i u zy sk ał całkow icie now e rozw iązanie m aszyny. Czy u rząd p aten to ­ w y udzieli p a n u A p aten tu ?

48

4 — 500 zag. z p raw a

49

6. P a n B je s t robotnikiem w fabryce. W padł on n a pom ysł u sp raw n ie n ia pracy, polegający n a zm ia­ n ie kolejności stanow isk p rzy taśm ie p ro d u k cy j­ n ej. Czy pan B je s t w ynalazcą i m oże uzyskać p a te n t n a swój pom ysł? 7. P a n A w ynalazł now e urządzenie służące do u sta w ian ia św ia teł sam ochodow ych i u zy sk ał n a nie p aten t. P a n B ju ż od pew nego czasu sto­ su je w sw ym w arsztac ie ta k i przyrząd, lecz n ie m a p aten tu . Czy w zw iązku z uzyskaniem p a ­ te n tu przez p a n a A p a n B będzie m u siał zaprze­ stać k o rzy sta n ia z tego przy rząd u ? 8. P a n B o p racow ał rodzaj śru b o k rę tu , k tó ry m m ożna się posługiw ać o w iele w ygodniej niż śru b o k rę te m trad y c y jn y m . Czy rozw iązanie to stanow i w ynalazek? 9. Czy m ożna zgłosić w y n alazek do o p atentow an ia za granicą? 10. P a n A je st w łaścicielem p a te n tu n a sk onstru o ­ w a n ą p rzez siebie zapalniczkę. P a n B, ju ż p o uzyskaniu p a te n tu p rzez p a n a A, rozpoczął p ro ­ d u k cję ta k ich sam ych zapalniczek w b re w w oli p a n a A. N a ja k ie sa n k cje n a ra ż a się p an B?

24 .

M IESZK A N IE SPÓ ŁD ZIELCZE

B udow nictw o spółdzielcze je s t po d staw o w ą fo rm ą b u ­ dow nictw a m ieszkaniow ego w PR L . P rzed spółdziel­ czością m ieszkaniow ą s to ją ogrom ne zadania. P ro b lem zap ew n ien ia w szy stk im odpow iednich m ieszkań je st obecnie n ajb ard zie j p aląc y m p roblem em społecznym . P odstaw ow e p rzep isy p ra w n e w tej m a te rii za w arte są w u sta w ie z 17 I I 1961 r. o spółdzielniach i ich zw iąz­ kach (D ziennik U staw n r 12, p o zycja 61). P o ru szam y niżej k ilk a p odstaw ow ych k w estii p raw n y ch , dotyczą­ cych tzw . spółdzielczego p ra w a do lokalu.

1. C zyją w łasność cze?

stanow i m ieszkanie

spółdziel­

2. W ję zy k u potocznym często spotykam y o k reśle­ nia: spółdzielnia „lo k ato rsk a”, spółdzielnia „w łasnościow a”. Czy są to o k reśle n ia p o p raw n e? 3. Czy m ieszkanie spółdzielcze m ożna sprzedać (ku­ pić)? 4. Czy m ieszkanie spółdzielcze m ożna w sp ad k u (np. po rodzicach)?

otrzym ać

5. Od czego zależy p o w ierzch n ia m ieszk an ia p rz y ­ znanego członkow i spółdzielni m ieszkaniow ej? 6. P a n A p rag n ie zostać w przyszłości w łaścicie­ lem m ieszk an ia spółdzielczego. Do ja k iej spół­ dzielni pow in ien w stąpić? 7. M ałżonkow ie są członkam i spółdzielni m ieszka­ niow ej. Czy m ogą m ieć dw a o d ręb n e m ieszk an ia spółdzielcze? 8. P a n A nie chce zostać członkiem spółdzielni b u d o w n ictw a m ieszkaniow ego, chciałby je d n a k zam ieszkać w m ieszkaniu spółdzielczym. Czy m o­ że to osiągnąć?

50

51

9. S padkobiercy zm arłego członka „lo katorskiej” spółdzielni m ieszkaniow ej w ystąp ili z roszcze­ niam i do spółdzielni. O ja k ie roszczenia im cho­ dzi, skoro spółdzielcze p raw o do lo k a lu nie je st w tym w yp ad k u dziedziczne?

19. Członek spółdzielni m oże otrzym ać m ieszkanie spółdzielcze, w nosząc w k ład pieniężny określonej w ysokości. W ysokość w k ład u je s t je d n a k różna w zależności od ty p u spółdzielni (np. n a te n sam ty p m ieszkania M-3' w spółdzielniach tzw. lo k a ­ to rsk ich w kład je s t znacznie niższy niż w spół­ dzielniach tzw. w łasnościow ych). Z czego to w y­ nika?

25 .

U BEZPIECZEN IA

W o statn ich la tac h o b serw u jem y w P R L i n a św iecie rozwój w szelkiego ro d z a ju ubezpieczeń, system ubez­ pieczeń po zw ala bow iem sk u teczn iej n ap ra w iać szkody m ajątk o w e, ponoszone przez o b y w ate li n a sk u te k róż­ nych zdarzeń. S ystem ubezpieczeń oznacza rozłożenie ciężaru zap łaty odszkodow ania n a p ew n ą liczbę oby­ w ateli lu b n a w e t n a całe społeczeństw o (tzw. społeczna re p a rty c ja szkód). P ra w o ubezpieczeń je st obecnie dzie­ dziną ogrom nie rozbudow aną.

1. P a n i A 15 I II 1974 r. d o zn ała uszkodzenia ciała w sk u te k u p ad k u . 16 I I I 1974 r. u d a ła się do P a ń ­ stw ow ego Zakładiu U bezpieczeń (PZU), ab y ubez­ pieczyć się od nieszczęśliw ych w ypadków . Czy p a n i A o trzy m a odszkodow anie z PZU za do­ znaną szkodę?

2. P a n A zaw arł z P Z U um ow ę ubezpieczenia na w yp ad ek śm ierci, zastrzegł jed n ak , że odszkodo­ w an ie będzie w ypłacone pew nej osobie. P a n A nie w ym ienił je d n a k tej osoby w um ow ie ubez­ pieczenia. Czy um ow a za w arta przez p an a A z P Z U je s t w ażna?

3. P a n B ch ciał być ubezpieczony n a w y padek ew e n tu aln ej u tra ty p rac y . Zgłosił się w ięc do PZU , aby zaw rzeć um ow ę ubezpieczenia. Czy ubezpieczenie tak ie je s t m ożliwe?

4. Czy p an A, k tó ry ubezpieczył sw oje m ieszkanie a następ n ie um yślnie p o d p alił je, uzyska odszko­ dow anie od PZU ?

52

53

5. P a n i B, w ychodząc do pracy, zapom niała z a ­ m k n ąć drzw i do m ieszk an ia n a klucz, podczas je j nieobecności m ieszkanie zostało okradzione. Czy p a n i B u zy sk a odszkodow anie od P Z U z ty ­ tu łu ubezpieczenia m ieszk an ia od kradzieży z w łam aniem i ra b u n k u ?

10. P a n A je st w łaścicielem sam ochodu, k tó ry ubez­ pieczył w form ie „au to -casco ”. Czy w sy tu acji, gdy sam ochód n ależący do p a n a A, prow adzony p rzez in n ą osobę m a ją c ą p raw o jazdy, ulegnie w ypadkow i, P Z U w ypłaci odszkodow anie z ty tu ­ łu tego ubezpieczenia?

6. P an i A m a m ieszkaniow ą polisę ubezpieczenio­ w ą. P a n i B m ie sz k ają ca p ię tro niżej rów nież m a ubezpieczone m ieszkanie. S ąsiadka p a n i A (pani X ) m a nieubezpieczone m ieszkanie. P a n i A nie­ chcący za la ła w odą m ieszkanie p a n i B. P Z U w y­ p ła cił p an i B odszkodow anie. P odobne zdarzenie p rzy trafiło się p a n i X, o n a też zalała m ieszkanie p a n i B. P Z U w ypłacił odszkodow anie p a n i B, ale jednocześnie zażądał zw rotu te j k w o ty od p an i X. N ie zażądał n a to m ia st je j zw ro tu od p an i A. Czy żądanie P Z U w stosunku do p an i X było słuszne? 7. M łodzież szkolna je s t ubezpieczona w P Z U w za­ k resie n a stę p stw nieszczęśliw ych w ypadków . D zieci p ojechały n a w ycieczkę szkolną n ad m o ­ rze. Je d e n z uczniów podczas w ycieczki doznał p o raż en ia słonecznego. Czy otrzy m a odszkodo­ w an ie od PZ U ? 8. P a n A , ja d ą c sam ochodem , p o trą c ił i uszkodził stojący n a ulicy sam ochód p a n a B. Czy phn A będzie m u siał p okryć w yrządzoną w sk u te k w y ­ p a d k u szkodę?

9. P a n B u k ra d ł sam ochód. P odczas nieostrożnej jazd y , w sk u te k w y p ad k u poniósł śm ierć. Czy je ­ go m a tk a o trzy m a z P Z U odszkodow anie z ty ­ tu łu obow iązkow ych ubezpieczeń k o m u n ik a cy j­ nych?

54

55

26.

SĄD W SPRA W ACH CYW ILNYCH

S ąd cyw ilny je s t o rg an em w y m ia ru spraw iedliw ości, p o w ołanym do ro zstrzy g an ia sp ra w z zak resu p ra w a cyw ilnego, p ra w a rodzinnego i p ra w a pracy. Do tego są d u z w rac ają się w ięc obyw atele przede w szystkim w sp raw ach m ajątkow ych. Poniższe p y ta n ia dotyczą p o dstaw ow ych zasad postęp o w an ia p rzed sąd em cyw il­ nym .

1. Czym różni się postępow anie w spraw ach cyw il­ nych od p ostępow ania w sp raw ac h k arn y ch ? 2. P a n A w y stępow ał do są d u z pow ództw em p rze­ ciw sw em u znajom em u o zw rot pożyczki. Sąd pow iatow y w ydał w y ro k o d d alający pow ództw o, żądanie p a n a A n ie zostało uw zględnione. Czy p an A może się jeszcze zw rócić do jakiegoś orga­ n u państw ow ego, aby te n n a k a z a ł zw rot p o ­ życzki? 3. Czy w pozwie trze b a podać przepisy p raw n e, na k tó ry ch opiera się żądanie? 4. P an i A m ieszka w G dańsku. G dy przeb y w ała w W arszaw ie, sam ochód je j zderzył się z inn y m pojazdem . W inę za zderzenie ponosił kierow ca drugiego pojazdu m ieszkający w K rakow ie. P an i A m a zam iar w nieść spraw ę o odszkodow anie za zniszczony sam ochód (przeciw ko spraw cy w y­ padku), gdyż uw aża, że w ypłacone je j przez PZU odszkodow anie je st zbyt niskie. Do sądu w ja k im m ieście pow inna w nieść pow ództw o? 5. Czy w rozstrzyganiu sp raw cyw ilnych b io rą ta k ­ że udział osoby nie będące zaw odow ym i sędzia­ m i? 6. P an B w ystąpił z pow ództw em o rozw ód. N a sali sądow ej spostrzegł, że sędzią je s t b r a t jego żony. Czy f a k t te n m oże m ieć jakiś w pływ n a przebieg spraw y?

56

7. P ozw ana, p an i A, nie została zaw iadom iona o term in ie ro zp raw y i n ie p rzy b y ła do sądu. Sąd ro zstrzy g n ął je d n a k sp raw ę, o czym pan i A do­ w iedziała się z doręczonego odpisu n iek o rzy stn e­ go d la niej w y ro k u . Czy p an i A może te n w yrok zaskarżyć w drodze rew izji? 8. P a n B, pozw any w sp raw ie o zw ro t pożyczki, nie staw ił się do sąd u ani n ie u spraw iedliw ił sw ej nieobecności, m im o że został p raw id ło w o p o ­ w iadom iony o m iejscu i czasie pierw szego po­ siedzenia. Czy sąd m ógł w ydać w yrok, m im o nieobecności p an a B w sądzie? 9. P a n A w y stąp ił z pozw em do sądu. P oniew aż p a n A nie je s t p raw n ik iem , postanow ił udzielić pełnom ocnictw a do p ro w ad zen ia tej sp raw y sw e­ m u b ratu , stu d e n to w i w ydziału p raw a. Czy b ra t będzie m ógł prow adzić tę sp raw ę w sądzie? 10. T erm in w niesienia rew izji od w y ro k u są d u p ie r­ w szej in stan c ji w ynosi 14 d ni od d aty doręczenia w y ro k u z u zasad n ien iem , osobie chcącej złożyć rew izję. Czy oznacza to, że po tym term in ie zło­ żenie rew izji je s t niem ożliw e?

27.

ABY M ÓW lC O PRAWIE..,

A by m ów ić o praw ie, konieczna je s t znajom ość po d ­ staw o w ych pojęć, ja k im i się ono posługuje. N iek tó ry m z ty ch pojęć czy in sty tu c ji pośw ięcono te n dział. Z w ró ­ c e n ia uw agi w y m ag a fa k t, iż zam ieszczone niżej p o ję­ cia m a ją w ję zy k u potocznym nieco odm ienne znacze­ nie, niż n a d a je im się w ję zy k u praw niczym . J a k ie je st znaczenie ty ch pojęć?

1. O skarżony 2. G roźba b ezp raw n a 3. Z agarnięcie m ienia 4. K a ra o graniczenia w olności 5. W arunkow e um orzenie postępow ania 6. L ist żelazny 7. W ina um y śln a i n ieum yślna 8. L udobójstw o 9. N eutralność 10. A gresja.

28 .

CZY PO PEŁN IO N O PR ZESTĘPSTW O ?

K o n k re tn y czyn m oże b yć uzn an y z a p rzestęp stw o ty l­ ko w ted y , gdy je s t o k reślony ja k o p rzestęp stw o w p rze­ pisach p ra w a k arnego, a rów nocześnie n ie zachodzą okoliczności w y łączające odpow iedzialność k a rn ą . W p raw ie k a rn y m nied o p u szczaln a je st analogia, czyli stosow anie p rzepisów k o d ek su k arn eg o do czynów po­ dobnych w p ra w d zie do p rze stęp stw w y m ienionych w kodeksie k arn y m , ale n ie będący ch p rzestęp stw am i. O dpow iedz, czy w y m ien io n e niżej p rzy p a d k i są p rze­ stęp stw am i.

1- We w si w y b u ch ł pożar. Silny w ia tr p rzy czy n iał się do szybkiego ro zp rzestrzen ian ia płom ieni, k tó re przenosiły się z zab u d o w an ia n a zabudo­ w an ie . W obec groźby p o ża ru pozostałych dom ów , postanow iono ro zeb rać b u d y n ek sto jący n a lin ii p rze su w an ia się ognia. P o żar został p o w strzy ­ m any, ale w łaściciel b u d y n k u poniósł stra ty m a ­ te rialn e.

2. G dy p an A p o w racał w ieczorem do dom u za­ atak o w ał go nieznajom y m ężczyzna, u siłu jąc z a ­ dać m u cios nożem . P a n A w y ją ł p isto let i strz e ­ lił d o n ap astn ik a. W w y n ik u p o strzału n a p a stn ik zm arł.

3. K ółko m yśliw skie zorganizow ało polow anie z n a ­ gonką. Z bliżał się w ieczór i w idoczność n ie by ła dobra. M yśliw y, sądząc, że strze la do sarn y , zabił jednego z naganiaczy.

4. P a n i A zo stała ciężko p o b ita p rzez sw ego sąsia­ d a, cierpiącego n a chorobę psychiczną.

58

59

5. P a n A u pił się, chociaż zdaw ał sobie spraw ę, że po w ypiciu w iększej ilości alkoholu sta je się agresyw ny. N a sk u te k silnego zam roczenia alko ­ holem nie zdaw ał sobie sp raw y ze sw ych czynów . Z aczepiał i o b raził k ilk ą osób spo tk an y ch n a ulicy oraz stłu k ł szybę w ystaw ow ą. N astępnego dn ia n ie p rzy p o m in ał sobie żadnego z popełnio ­ nych czynów . 6. Z plaży zauw ażono, że w odległości kilkudzie­ sięciu m e tró w od brzegu tonie człowiek. R atow ­ nicy o ch ra n iają cy kąpielisko odm ów ili pośpie­ szenia m u z pom ocą, tłum acząc, że m orze je s t w zburzone i im sam ym m oże grozić pow ażne niebezpieczeństw o. 7. K om órka naukow o-badaw cza jednego z p rze d ­ siębiorstw p aństw ow ych p o stanow iła u spraw n ić proces p ro d u k cy jn y i p opraw ić jakość w yrobów . W ty m celu dokonano określonych zm ian. J e d ­ n ak w b re w u przednim teoretycznym -wylicze­ niom p o p raw a w ydajności i jakości p ro d u k tó w nie okazała się n a tyle duża, aby zrów now ażyć koszty m odyfikacji. P rzedsiębiorstw o poniosło pew ne straty . 8. P a n A, w ysiadając z tra m w a ju , za b rał ze sobą paraso l, k tóry, ja k m u się w ydaw ało, stanow ił jego w łasność. N astęp n ie okazało się, że paraso l, będący w łasnością p an a A, zn a jd u je się u niego w dom u, n ato m ia st p a ra so l używ any przez n ie ­ go został za b ran y je d n em u z p asażerów tr a m ­ w aju. 9. P a n A zobaczył, że chuligani n ap a d li n a p rze­ chodzącego ulicą m ężczyznę, postan o w ił w ięc udzielić pom ocy n apadniętem u. Podczas w alk i je d e n z chuliganów doznał lekkiego uszkodzenia ciała.

60

10. Z zak ład u k arn e g o zbiegł m ężczyzna p o d ejrzan y o dokonanie p rzestęp stw . P ro k u ra tu ra ogłosiła w p rasie list gończy a ta k ż e u p rzed ziła tą drogą o odpow iedzialności za ud zielan ie pom ocy p rze­ stępcy. M im o to żona zbiegłego w ięźnia u k ry ­ w a ła go przez p ew ie n czas.

29 .

CO TO ZA PRZESTĘPSTW O ?

W iększość p rze stęp stw o p isanych w kodeksie k a rn y m p o siad a specyficzne nazw y, n ie zaw sze ogólnie znane. P ow szechnie znane są te rm in y : „kradzież”, „zabójstw o”, ju ż m n iej znane: „przyw łaszczenie”, „kradzież rozb ó j­ nicza” itp . S próbuj odpow iedzieć, ja k nazyw a p raw o k a rn e opisane poniżej p rzestęp stw a.

1. P a n A o tw ie ra ł lis ty przychodzące do sw ej żony oraz s ta ra ł się podsłuchiw ać jej rozm ow y te le ­ foniczne. 2. P a n B, w yjechaw szy za m iasto sam ochodem , za­ uw ażył sto jąc ą p rzy drodze ciężarów kę P ań stw o ­ w ej K om unikacji S am ochodow ej. K ierow ca d a­ w ał p a n u B znaki, u siłu jąc go zatrzym ać. G dy pan B p rzy sta n ął, k ierow ca zaproponow ał m u ku p n o benzyny po zniżonej cenie. P a n B w y ­ ra z ił zgodę i k u p ił od kierow cy paliw o ze zb io r­ n ik a ciężarów ki.

3. G dy p a n i A o tw orzyła d rzw i swego m ieszkan ia, n a klatce schodow ej u jrz a ła nieznajom ą kobietę, k tó ra poprosiła ją o chw ilę rozm ow y i w eszła w głąb m ieszkania. N astępnie nieznajo m a ośw iadczyła, że nie opuści lo k alu i m im o k ilk a ­ k ro tn y ch w ezw ań p a n i A pozostała w je j m ie­ szkaniu.

4. G ru p a tu ry stó w p rzeb y w ający ch zim ą w Z ako­ p an em w y b ra ła się n a w ycieczkę w góry, chociaż G órskie O chotnicze Pogotow ie R atu n k o w e p rze­ strzegało p rzed niebezpieczeństw em law in. T u ­ ry ści zlekcew ażyli ostrzeżenie i naw o łu jąc p o -

62

su w ali się w coraz w yższe p a rtie gór. G łośne k rzy k i spow odow ały p o w stan ie law in y , k tó ra przesu n ęła się w b ezpośredniej bliskości za­ m ieszkanych zabudow ań. 5. P a n A w ra ca ł późnym w ieczorem w ozem k o n ­ n y m do dom u. W pew nej ch w ili usłyszał jęk i dochodzące z przydrożnego ro w u . Zszedł z wozu i zobaczył leżącego w row ie p o krw aw ionego człow ieka, a w odległości k ilk u m e tró w o d niego przew rócony m otocykl. P a n A, poniew aż śpie­ szył się do domu, o d je ch a ł n ie u dzielając pom ocy o fierze w ypadku. M o to cy k lista został znaleziony d o p iero n a drugi dzień ra n o i odw ieziony do szpitala, gdzie zm arł. 6. P a n i A pokłóciła Się z p an em B i p o stan o w iła zem ścić się n a nim . W ty m ce lu opow iedziała k ilk u osobom o naduży ciach p opełnionych przez p a n a B. Z d aw ała sobie p rzy tym sp raw ę z nie­ praw dziw ości ty ch zarzutów . 7. N a te re n budow y dostarczono m a teria ły budow ­ lane, k tó re k iero w n ik budow y polecił złożyć n a o tw arty m teren ie, m im o że w m agazy n ie było w olne m iejsce. M a teria ły dłuższy czas pozosta­ w ały bez zabezpieczenia, w sk u te k tego część ich u leg ła zniszczeniu, zaś przed sięb io rstw o poniosło straty . 8. P ań stw o B oczekiw ali n a przy d ział m ieszkania spółdzielczego. P ew nego dnia do p ań stw a B zgłosił się p a n C, k tó ry ośw iadczył, że m ógłby spow odow ać skrócenie te rm in u p rzy d ziału m ie­ szkania. P a n C stw ierdził, że p o d jąłb y się z a ła t­ w ien ia sp raw y w zam ian za określo n ą kw otę pieniędzy. P ań stw o B w y p łacili m u żąd an ą su ­ mę.

63

9. P a n A, w yszedłszy ra n o z dom u, stw ierdził b ra k swego sam ochodu n a postoju, zaw iadom ił w ięc n aty ch m iast m ilicję. Sam ochód znaleziono w in ­ nej części m iasta. W w y n ik u dochodzenia u s ta ­ lono, że k ilk u m łodych ludzi postanow iło odbyć przejażdżkę sam ochodem p a n a A. W ty m celu otw orzyli w y try ch em drzw i sam ochodu, a n a ­ stępnie jeździli aż do m o m en tu w yczerpania się paliw a. 10. K ilk a osób w y b rało się n ad rzekę. W szyscy oprócz p a n a B, k tó ry pozostał n a brzegu, rozebrali się i w eszli do wody. P a n B u k ry ł pozostaw ione ubrania, a sam odszedł. K ąpiący się, po bezsk u ­ tecznych poszukiw aniach odzieży, zm uszeni byli pozostać n ad rz e k ą aż do zapadnięcia zm roku.

64

30 .

K TO O TYM D ECY D U JE?

W p o stęp o w an iu k a rn y m w y k o n y w an y je st szereg czyn­ ności procesow ych, rozpoczynając od postanow ienia o wszczęciu p o stęp o w an ia przygotow aw czego (śledztw a lu b dochodzenia) i kończąc n a w y d an iu praw om ocnego w y ro k u . K to zgodnie z p rzep isam i k o dek su p o stęp o w a­ nia karnego, m oże decydow ać:

1. o tym czasow ym areszto w an iu 2. o u m orzeniu postęp o w an ia 3. o um ieszczeniu oskarżonego w zam k n ięty m z a ­ k ład zie leczniczym 4. o odszkodow aniu za niesłuszne skazanie 5. o p rzed staw ien iu p o d ejrzan em u zarzu tó w 6. o odm ow ie w szczęcia p o stęp o w an ia k arn eg o 7. o pociągnięciu sędziego do odpow iedzialności k arn e j 8. o w szczęciu i zak resie p o stęp o w an ia sądow ego 9. o n ałożeniu n a św ia d k a g rzy w n y za n iestaw ien ­ nictw o? 10. K to m oże sporządzić i w nieść do sąd u a k t o sk a r­ żenia?

5 — 500 zag. z p raw a

65

31.

JA K IE SK U T K I PRO CESO W E W YW OŁUJE?

W to k u procesu karn eg o w y stę p u ją różnego ro d za ju sy tu acje, z k tó ry m i przep isy kodeksu postęp o w an ia k a r ­ nego w iążą określone konsekw encje, zw ane sk u tk a m i procesow ym i. N a p rzy k ła d śm ierć oskarżonego pow o­ d u je konieczność u m orzenia postępow ania. O dpow iedz, ja k ie sk u tk i procesow e w yw ołuje:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

z a ta rc ie skazania am n estia abolicja u p ły w te rm in u p rzed aw n ien ia przy zn an ie się oskarżonego do w iny o d stąpienie p ro k u ra to ra od oskarżenia pozbaw ienie p ra w publicznych ujaw n ien ie, że praw om ocny w y ro k został w y­ dany w sk u te k p opełnienia p rzestęp stw a 9. nieuprzedzenie św iad k a o odpow iedzialności k arn e j za złożenie fałszyw ych zeznań 10. u p ły w te rm in u , n a ja k i w ykonanie k a ry zo­ sta ło w aru n k o w o zaw ieszone?

66

32 .

PRZESTĘPSTW A DROGOW E

Rozwój w spółczesnej te ch n ik i stw a rz a konieczność s ta ­ łego ro zw iązy w an ia n ie znanych uprzednio p roblem ów ta k że i w dziedzinie p ra w a k arnego. B ezpieczeństw o ru ch u n a drogach p ublicznych s ta je się w P R L p ro b le­ m em społecznym . D latego w a rto zapoznać się z p ew n y ­ m i podstaw ow ym i zasad am i odpow iedzialności za w y ­ p ad k i drogow e.

1. J a k i rodzaj w y p ad k u nazyw am y w ypadkiem drogowym ? 2. Czy istn ieją szczególne, k w alifikow ane postacie w y p ad k u drogowego, p o ciągające za sobą zw ięk­ szoną odpow iedzialność k a rn ą ? 3. N a czym polega k a ta stro fa w ru c h u lądow ym ? 4. K to i w ja k ich w y p ad k ach m oże pozbaw ić k ie­ row cę p raw a p ro w ad zen ia pojazdów m echanicz­ nych? 5. P a n A, kierow ca p rzed sięb io rstw a w m ieście N, spow odow ał w yp ad ek drogow y, w w y n ik u k tó ­ rego je d n a osoba poniosła śm ierć. Podczas p rze­ słu ch an ia p a n A stw ierdził, że w ypadek n astąp ił w sk u tek przem ęczenia spow odow anego p ro w a­ dzeniem pojazdu bez p rze rw y przez 24 godziny. P o zakończeniu 8-godzinnego dn ia p rac y p an A o trzy m ał bow iem od k ie ro w n ik a bazy tra n sp o r­ tow ej polecenie jazdy do m iejscow ości oddalonej od m iasta N o 500 km . P a n A tw ierdził, że nie m ożna go obciążyć w iną za spow odow anie w y­ p ad k u , gdyż n ie m ógł n ie w ykonać polecenia zw ierzchnika. Czy oskarżony m ia ł słuszność? 6. D yspozytor za tru d n io n y w p rzedsiębiorstw ie tran sp o rto w y m dał polecenie w y jazd u sam ocho­ du ciężarow ego, m im o że opony p ojazdu były p raw ie całkow icie pozbaw ione bieżnika. Czy po­ pełn ił p rzestępstw o?

67

7. P a n A p o trą c ił sam ochodem człow ieka i zbiegł z m iejsca w ypadku. O fiara w ypadku, znaleziona dopiero następnego d n ia ran o , zm arła w szpitalu. J a k i w pływ n a odpow iedzialność k a rn ą k ie ­ row cy m a f a k t jego ucieczki z m iejsca w ypadku? 8. P a n B prow adził p ojazd n a szosie przebiegającej przez te re n w si, z dopuszczalną szybkością 50 km /godz. W p ew nym m om encie zauw ażył chłopców g rający ch w piłkę obok drogi. K iero w ­ ca dał sygnał dźw iękow y, nie zm niejszył je d n ak szybkości. Je d en z chłopców , w pogoni za piłką, w biegł n a szosę. Sam ochód p a n a B m im o gw ał­ tow nego h am ow ania u d erzy ł chłopca, k tó ry doznał obrażeń ciała. Czy kierow ca będzie o d ­ pow iad ał za spow odow anie w ypadku, m im o że n ie przekroczył dopuszczalnej szybkości? 9. P a n A zatrzym ał sam ochód, a poniew aż w ie­ dział, że w ysiada z niego tylk o n a chw ilę, nie zaciągnął h am u lca ręcznego. Podczas nieobecno­ ści p a n a A sam ochód zaczął staczać się w dół strom ej ulicy. P a n B został uderzony przez to ­ czący się pojazd i dozn ał uszkodzenia ciała. Czy p a n A będzie odpow iadał za spow odow anie w y­ p ad k u drogowego? 10. Czy um ożliw ienie p ro w ad zen ia pojazdu n a d ro ­ dze publicznej osobie nie m ającej w ym aganych upraw n ień (praw a jazdy) je s t p rzestępstw em ?

33 .

CH U LIGAŃSTW O

S zerzenie się p rze stęp stw o c h a ra k te rz e ch u lig ań sk im je st w P R L p alący m pro b lem em społecznym . A rty k u ł 120 § 14 k o deksu k arn eg o z a w iera definicję p rzestęp stw o c h a ra k te rz e ch u lig ań sk im , w m yśl k tó rej „ c h a ra k te r ch u lig ań sk i m a ją w y stęp k i poleg ające na u m y śln y m zam ach u przeciw bezpieczeństw u pow szechnem u, zd ro ­ w iu, w olności, godności osobistej lu b n iety k aln o ści czło­ w ieka, o rganom w ładzy lu b a d m in istra c ji p ań stw o w ej lub społecznej, p o rząd k o w i pu b liczn em u albo n a u m y ­ śln y m niszczeniu m ien ia, jeżeli sp raw ca d ziałał p u b licz­ n ie oraz w ro zu m ien iu pow szechnym bez pow odu lu b z oczyw iście błahego pow odu, o k az u ją c przez to rażące lekcew ażenie podstaw ow ych zasad p o rząd k u p ra w n e ­ go”. W oparciu o tę d efin icję odpow iedz, czy w y m ie­ nione w p u n k ta c h 1—8 p rze stęp stw a m a ją c h a ra k te r chuligański.

1. G ru p a m łodych ludzi, po w ypiciu alkoholu, rz u ­ cała k am ien iam i w p rzejeżd żający pociąg oso­ bowy. 2. P a n A od dłuższego czasu żył w niezgodzie z p a ­ nem B, przyczyną niezgody były sp raw y m a ją t­ kow e. Pew nego ra z u w y b u ch ła m iędzy nim i o s tra sprzeczka, w w yniku k tó rej p a n A pobił p a n a B. 3. W ykorzystując fak t, że w pobliżu nie było in ­ nych osób, dw aj m ężczyźni, grożąc użyciem noża, zażądali od sp aceru jący ch po p a rk u p ań stw a A o d d an ia pieniędzy. 1

Do m ieszk an ia p a n a B w ta rg n ą ł n ie zn an y go­ spodarzow i m ężczyzna, pobił go i zdem olow ał lokal.

5. P a n A zauw ażył, że ja k iś człow iek k rad n ie z je ­ go sam ochodu teczkę. G dy podbiegł do złodzieja, aby odzyskać sw ą w łasność, został przez niego siln ie uderzony.

68

69

6. T rzech m ężczyzn ja d ło obiad w re sta u ra c ji. S ie­ dzący p rzy sąsiednim sto lik u człow iek niechcą­ cy w y lał piw o n a sto lik trzech m ężczyzn, oni zaś dotkliw ie go pobili.

34 .

7. K o n tro ler stw ierdził, że je d e n z pasażerów tra m ­ w a ju nie posiada biletu , zażądał w ięc zapłacenia kary . P asa że r odm ów ił zapłacenia, obraził kon­ tro le ra obelżyw ym i słow am i i w yskoczył z tra m ­ w aju. 8. K ierow ca, n a sk u te k zbyt dużej szybkości, nie p an o w a ł n a d sam ochodem . N a p rzejściu dla p ie ­ szych p o trą c ił człow ieka, k tó ry w sk u te k w y ­ pad k u doznał licznych obrażeń ciała.

P rzep isy k o deksu p o stęp o w an ia k arn e g o k sz ta łtu ją p ro ­ ces k a rn y , zap ew n iając jeg o p raw id ło w y p rzebieg tak , aby n iew in n y n ie zo stał sk azan y , a w inny n ie poniósł n ad m iern ie su ro w ej odpow iedzialności k a rn e j. G w a ra n ­ cje procesow e zabezp ieczają poszczególnym osobom uczestniczącym w p o stęp o w an iu k arn y m p rze strzeg a­ nie p rzy słu g u jący ch im u p raw n ie ń , a w szczególności p ra w a oskarżonego do obrony.

9. Sąd u znał oskarżonego w innym popełnienia p rze­ stę p stw a o c h a ra k te rz e chuligańskim , je d n ak skazując go na k a rę pozbaw ienia w olności za­ w iesił w arunkow o je j w ykonanie n a 2 la ta . Czy p o stą p ił słusznie? 10. Sąd uznał oskarżonego w innym udziału w bójce, n astęp stw e m k tó re j było ciężkie uszkodzenie ciała. Jednocześnie sąd stw ierdził, że przestęp ­ stw o m a c h a ra k te r chuligański i w ym ierzył oskarżonem u k arę pozbaw ienia w olności w w y­ sokości 6 m iesięcy. Je s t to najniższy w ym iar k a ry przew idziany w kodeksie za przestępstw o tego ro d za ju (a rty k u ł 158 § 2 kodeksu karnego). Czy sąd n a ru sz y ł praw o?

G W A RA N CJE PROCESOW E

L Czy p ro k u ra to r, w nosząc do sąd u a k t oskarżenia, m oże nie p rzed staw ić żadnych dow odów n a po­ p arcie tezy oskarżenia, w ychodząc z założenia, że jeśli osk arżo n y je st niew inny, to pow inien sw ą niew inność udow odnić p rzed sądem ?

2. P a n A został skazan y przez sąd pierw szej in ­ sta n c ji n a k a rę 2 la t pozbaw ienia w olności. O skarżyciel nie odw ołał się od w yroku, n ato ­ m ia st oskarżony w niósł rew izję do sąd u wyższej in stan c ji, żąd ając złagodzenia k ary . Sąd rew iz y j­ ny doszedł do w niosku, że nie ty lk o nie należy łagodzić k a ry orzeczonej w p ierw szej in stan cji, ale przeciw nie, uzasadnione byłoby jej zaostrze­ n ie. Czy m oże to uczynić?

3. N a ro zpraw ie sądow ej przeciw p an u B zeznaw a­ li czterej św iadkow ie oskarżenia, k tó rzy zgodnie stw ierdzili, iż w idzieli, ja k p a n B u derzył po­ krzyw dzonego. Wobec powyższego sąd n ie do­ p u ścił do zeznań św iad k a obrony, k tó ry m iał stw ierdzić, iż tego d n ia był z p an em B w innym m iejscu niż m iejsce popełn ien ia zarzucanego m u czynu. S ąd u zn ał bow iem , że w szystko zostało

70

71

w yjaśnione w w yn ik u złożenia zeznań przez czterech św iadków oskarżenia. Czy p o stą p ił słusznie?

P o d ejrzan y złożył w niosek o um ożliw ienie m u w idzenia się sam n a sam ze sw ym obrońcą. P ro ­ k u ra to r odm ów ił. Czy m ia ł do tego praw o?

4 . Czy w każdym procesie k a rn y m oskarżony m u si k o rzystać z pom ocy obrońcy?

10. Sąd um orzył w aru n k o w o postępow anie przeciw ­ ko osobie uprzed n io k a ra n e j za przestęp stw o . Zgodnie z a rty k u łe m 27 § 2 kodeksu karnego je s t to niedopuszczalne. W yrok w arunkow o u m a­ rza jąc y postępow anie upraw om ocnił się jed n ak , n a sk u te k n iezask arżem a go przez stro n y . Czy, pom im o u p raw o m o cn ien ia się, w y ro k m oże zo­ stać uchylony?

5. O skarżony, p an A, dostrzegł, że jeden z ła w n i­ ków zasiadających w składzie orzekającym , p an B, je st jego byłym sublokatorem . W okresie w spólnego zam ieszkiw ania sto su n k i m iedzy p a ­ nem A a panem B były b ardzo napięte. Czy p a n A m oże spow odow ać w yłączenie p a n a B od udziału w rozpoznaw aniu spraw y? 6. O rgany M ilicji O byw atelskiej wszczęły docho­ dzenie przeciw kierow niczce sklepu, p an i A, o fałszow anie doku m en tó w kasow ych. W to k u p rzesłuchania fu n k cjo n a riu sz M ilicji O byw atel­ skiej zażąd ał od p an i A d o starczenia p rób k i pism a. Czy m iał do tego praw o? 7. P a n A był oskarżony o pobicie p a n a B. N a roz­ praw ie sądow ej przesłuchiw any jako św iadek p an B zeznał, że p a n A u k ra d ł m u pon ad to p ortfel. P ro k u ra to r zarzucił oskarżonem u popeł­ nienie kradzieży oraz dom agał się rozpoznan ia tego czynu n a te j sam ej rozpraw ie, n a k tó rej ro z p a try w a n a b y ła sp raw a o pobicie. Czy sąd m ógł przychylić się do żąd an ia p ro k u ra to ra ? 8. P a n i A w niosła przeciw p a n i B sp raw ę z osk ar­ żenia p ryw atnego o zniesław ienie. N a rozpraw ie pan i A ośw iadczyła, że w ycofuje skargę. Co po­ w inien zrobić sąd? 9. P a n B został tym czasow o aresztow any p rzez p ro k u ra to ra pod zarzutem dokonania kradzieży.

72

73

35 .

ZAKAZY DOWODOWE

P o d staw ą w yroku są u sta le n ia faktyczne, dokonane przez sąd w oparciu o przeprow adzone w procesie do­ w ody z zeznań św iadków , w y jaśn ień oskarżonego, opinii biegłych, dokum entów , dow odów rzeczow ych itp . J e d ­ n a k w pew nych p rzy p ad k ach u sta w a u sta n aw ia ta k zw an e zakazy dow odow e, uniem ożliw iające b ądź o g ra­ niczające p rzesłuchiw anie określonych osób ja k o św ia d ­ ków , bądź zakazujące przep ro w ad zan ia innych dow o­ dów.

1. P a n A został oskarżony o bigam ię (arty k u ł 183 § 1 kodekśń karnego). N a rozpraw ie sądow ej oskarżony przed staw ił odpis praw om ocnego w y­ ro k u sądu cyw ilnego, orzekającego rozw ód jego poprzedniego m ałżeństw a. Czy b y ła m ałżon k a p a n a A m oże n a rozp raw ie przed sądem k arn y m podw ażać w y ro k sąd u cyw ilnego i dow odzić, że pozostaje ona z oskarżonym n a d a l w zw iązku m ałżeńskim ? 2. Ż ona oskarżonego złożyła w toku śledztw a zezna­ n ia przed p ro k u ra to rem . N a rozpraw ie p rze d są­ dem pierw szej in stan c ji ośw iadczyła natom iast, że nie chce zeznaw ać. Czy m a do tego praw o? Czy w olno w ów czas odczytać proto k ó ł je j zezna­ n ia złożonego w śledztw ie? J a k będzie się przed ­ staw iać sytuacja, jeśli żona oskarżonego złożyła zeznanie przed sądem pierw szej instancji, a do­ piero n a rozpraw ie przed sądem drugiej in stan c ji ośw iadczyła, że chce skorzystać z p ra w a odm ow y zeznań? 3. P a n B b y ł n a jp ie rw przesłu ch iw an y jako św ia­ dek, a n astępnie postaw iono go w tej sam ej sp ra ­ w ie w stan oskarżenia. Czy w olno n a rozp raw ie

74

przeciw p an u B odczytać zeznania, k tó re złożył poprzednio jako św iadek? Czy m ożliw a je s t sy ­ tu a c ja odw rotna, to znaczy odczytanie n a ro z p ra ­ w ie p ro to k o łu w y jaśn ień oskarżonego, k tó ry w te j sam ej sp raw ie je st obecnie p rzesłu ch iw an y jak o św iadek, gdyż um orzono p rzeciw niem u postępow anie k arn e? 4. P an A zabił żonę. O fak cie ty m w iedzą trzy oso­ b y —• 8-letni chłopiec m ieszk ający w sąsiedztw ie, k tó ry przypadkow o w id ział przebieg zabójstw a; ksiądz, p rzed k tó ry m spow iadał się oskarżony po dokonaniu zbrodni; adw okat, ob ro ń ca p a n a A. Czy osoby te m ogą być p rzesłu ch an e ja k o św iad ­ kow ie? 5. Czy św iad k a m ożna poddać oględzinom ciała i bad an iu lek arsk iem u ? 6. P a n B został oskarżony o kradzież. Sąd w ezw ał do złożenia zeznań narzeczoną oskarżonego, p a ­ nią A. P an i A p ro siła je d n a k o zw olnienie od obow iązku sk ład an ia zeznań. S ąd odm ów ił, po­ w ołując się n a brzm ienie a rty k u łu 120 § 5 ko­ deksu karnego, zgodnie z jego treścią narzeczona nie je st bow iem osobą najbliższą dla osk arżo n e­ go. Czy odm ow a zw olnienia p an i A z obow iązku zeznaw ania je st słuszna? 7. P rzesłu ch iw an y jak o św iadek p a n A odm ów ił złożenia zeznań ze w zględu n a tajem n icę p a ń ­ stw ow ą, Czy m ożna go przesłuchać? 8. P rzesłu ch iw an y jak o św iadek le k arz odm ów ił odpow iedzi n a pytanie, n a ja k ą chorobę cierp iał ostatnio oskarżony. Czy m iał do tego p raw o ? 9. P a n A był oskarżony o pobicie. N a ro zp raw ie sąd p rzesłu ch ał św iadka, p an a B, k tó ry w toku

75

dochodzenia był p rzesłuchiw any jako p o d ejrza­ ny, lecz następ n ie um orzono przeciw niem u po­ stępow anie ze w zględu n a b r a k dostatecznych dow odów w iny. W to k u p rzesłu ch an ia sąd za­ p y ta ł p a n a B, czy b ił pokrzyw dzonego. Czy p a n B m u sia ł udzielić odpow iedzi? 10. S p raw ca kradzieży, schw ytany przez fu n k cjo n a­ riu sza M ilicji O byw atelskiej n a gorącym uczyn­ k u , przy zn ał się do w in y i dobrow olnie sporzą­ dził pisem ne ośw iadczenie, w k tó ry m dokładnie opisał szczegóły popełnionego czynu. Czy ośw iad­ czenie to m oże zastąpić proto k ó ł przesłu ch an ia podejrzanego?

3 6 . STO SUN EK PRA CY

Z k o d ek su p ra c y w y n ik a, że przez naw iązan ie sto su n ­ k u p rac y p raco w n ik zobow iązuje się do w y k o n y w an ia p rac y określonego ro d za ju n a rzecz za k ła d u p racy , a z a ­ k ła d do za tru d n ia n ia p rac o w n ik a za w ynagrodzeniem . K odeks p rzew id u je n astęp u jące ro d zaje stosunków p r a ­ cy: n a podstaw ie um ow y (najczęściej spotykany), na p o d staw ie pow ołania, n a p o d staw ie w yboru, n a p o d sta­ w ie m ian o w an ia, n a p o d staw ie spółdzielczej um ow y o pracę.

1. W ja k i pracy?

sposób n a s tę p u je

zaw arcie sto su n k u

2. Czy praco d aw ca m a całkow itą sw obodę w za­ w ieran iu um ow y i u sta la n iu je j treści? 3, Ja k ie są ro d zaje um ów o pracę? 4. W ja k i sposób i n a ja k ich zasadach n astęp u je rozw iązanie sto su n k u pracy? 5. W ja k ic h p rzy p a d k ach zakład p rac y nie może dokonać w ypow iedzenia i rozw iązania sto su n k u p racy ? 6. W ja k ich p rzy p ad k ach i n a ja k ich w aru n k ac h m oże być ro zw iązan a um ow a o p rac ę p rzez p r a ­ codaw cę, bez w ypow iedzenia? 7. Ja k ie są sk u tk i n aru sz en ia obow iązujących prze­ p isów p ra w a p ra c y w p rzy p a d k u rozw iązania um ow y o p rac ę p rzez pracodaw cę?

77

8. Czy dopuszczalne je s t rozw iązanie um ow y o p rac ę w razie n iew ykonyw ania p racy z po­ w odu choroby i innych uspraw iedliw ionych przyczyn? 9. K iedy w ygasa um ow a o pracę? 10. Czy p racow nik może rozw iązać um ow ę o p rac ę bez w ypow iedzenia?

37.

QUO VADIS ABSOLW ENCIE?

W iększość absolw entów szkół w yższych podlega szcze­ gólnem u try b o w i z a tru d n ia n ia . W y n ik a to p rzed e w szy­ stkim z przepisów u sta w y z 25 I I 1964 r. o z a tru d n ia n iu absolw entów szkół w yższych (Dziennik U staw [Dz.U.] n r 8, pozycja 48) o raz a k tu w ykonaw czego do te j u sta ­ w y — rozporządzenia R ad y M in istró w z 13 V I 1964 r. (Dz.U. z 1972 r. n r 2, pozycja 9). Z astanów m y się, ja k ie są cechy ch a rak te ry sty cz n e d la tego odrębnego try b u . P y ta n ia dotyczą ab so lw en tó w o b jęty ch p rzep isam i w y ­ m ienionej ustaw y.

1. N a ja k iej podstaw ie zak ład p racy może zaw rzeć um ow ę z absolw entem k ie ru n k u studiów o b ję te ­ go p rzepisam i w y m ienionej ustaw y? 2. N a czym polega system sk iero w ań do pracy? 3. Czy absolw ent może nie p odjąć żadnej p racy ? 4. Ja k ie k ateg o rie absolw entów p odlegają p la n o ­ w em u zatru d n ien iu ? 5. Ja k ie okoliczności u za sa d n iają zw olnienie absol­ w en ta z obow iązku podjęcia zatru d n ien ia? 6. Ja k ie sk u tk i w yw ołuje odm ow a zakładu p rac y zaw arcia um ow y z absolw entem skiero w an y m do p racy? 7. Ja k ie obow iązki m a zakład p ra c y wobec absol­ w e n ta podczas trw a n ia um ow y o pracę? 8. Czy absolw ent m oże przenieść się do innego za­ k ła d u p rac y w tra k c ie trw a n ia obow iązku za­ tru d n ie n ia?

79

9. K to i z ja k ich przyczyn może w ydać orzeczenie dotyczące zw rotu kosztów w ykształcenia? 10. K to rozstrzyga spory m iędzy zakładem p rac y a p racow nikiem -absolw entem objętym obow iąz­ kiem planow ego zatru d n ien ia?

38 .

DROGA DO SAM O D ZIELN O ŚCI

W u ch w ale n r 126 R ady M in istró w z 2 V II 1971 r. w sp raw ie w stępnego sta żu p ra c y ab so lw en tó w szkół (M onitor P o lsk i n r 37, p o zycja 239) określono now e zasady o d b y w an ia w stępnego stażu p rac y przez ab so l­ w en tó w szkół, a ta k że w prow adzono szereg po­ stan o w ień k orzystnych d la m łodych pracow ników . S p ró b u jm y udzielić odpow iedzi n a n astęp u jące p y ­ ta n ia.

1. Kogo obow iązuje w stęp n y staż pracy? 2. J a k i je s t cel w stępnego stażu p racy? 3. Od czego zależy długość w stępnego stażu p r a ­ cy? 4. Ja k ie są zasadnicze p o stan o w ien ia um ow y o p ia cę za w artej ze staży stą? 5. K to u sta la p ro g ra m stażu i ja k ie stanow iska pow inien on obejm ow ać? 6. W edług ja k ic h zasad o k reślan a je s t w ysokość w y nagrodzenia zasadniczego stażysty? 7. Czy rozw iązanie p rzez ab so lw en ta um ow y o p racę je s t dopuszczalne w czasie odbyw ania w stępnego stażu p racy ? 8. Czy przedsiębiorstw o m oże zatru d n iać stażystę w system ie akordow ym ?

80

6 — 500 zag. z praw a

81

9. Czy ukończenie w stępnego stażu p rac y u za­ leżnione je s t od w y n ik u egzam inu końco­ wego?

10. J a k ie są obow iązki za k ła d u pracy w obec pracow nika, k tó ry ukończył w stępny staż pracy?

39 .

W YNAGRODZENIE ZA PR A C Ę

P ra c a przynosi o b y w atelo m efek ty w p o staci w y n ag ro ­ dzen ia przeznaczonego n a zaspokojenie p o trzeb ich oraz ich rodzin. W ynagrodzenie sta n o w i ek w iw alen t, ja k i p rac o w n ik o trzy m u je od za k ła d u za w y k o n y w an ą p r a ­ cę. W ysokość w y n ag ro d zen ia p o w in n a zaw sze m ieścić się w g ran icach p rzew id zian y ch d la danego stan o w isk a p rzez ta ry fik a to r, czy też in n e przep isy obow iązujące w zak ład zie pracy.

1. J a k a je s t n ajn iższa g ran ic a w ynagrodzenia za p racę w pełnym w y m iarze godzin? 2. Ja k ie są system y w ynagrodzeń? 3. Czy dopuszczalne je s t zaw ieran ie um ów o bez­ p łatn e św iadczenie p racy ? 4. W ja k ic h te rm in ac h w y p łaca się w ynagrodzenie i czy m ożliw e je s t W ynagradzanie p raco w n i­ ków w in n ej form ie niż pieniężna? 5. Ja k ie są sk ład n ik i w ynagrodzenia? 6. Ja k ie czynniki m a ją zasadniczy w pływ n a w y­ sokość w ynagrodzenia? 7. J a k i d o d atek do w y nagrodzenia p rzy słu g u je za p rac ę w nocy, w dniach ustaw ow o w olnych od p rac y oraz za godziny nadliczbow e? 8. J a k obliczane je s t w ynagrodzenie za urlop?

83

9. Czy pracow nikow i p rzy słu g u je w ynagrodzenie za czas u spraw iedliw ionej nieobecności w p r a ­ cy? 10. N a czym polega ochrona p ra w n a w ynagrodzenia za p racę?

40 .

PRA CA I D Y SCY PLIN A

P od pojęciem so cjalisty czn ej dyscypliny p rac y m ieści się szereg obow iązków p raco w n ik a, ta k ich ja k p rze­ strzeg an ie czasu p racy, m ia ry p rac y i je j jakości, d ba­ łości o m ienie zak ład u p racy , przepisów bezpieczeństw a i h ig ien y pracy, zasad koleżeńskiej w sp ó łp racy itp . J e d ­ n y m z elem en tarn y ch obow iązków p rac o w n ik a je st konieczność p rzestrzeg an ia ustalonego w d an y m za k ła­ dzie czasu pracy. P o d staw o w y m ak tem p ra w n y m w tej dziedzinie je st kodeks p rac y oraz w y d an e n a jego pod­ staw ie rozporządzenie R ady M inistrów z 28 X II 1974 r. w sp raw ie reg u lam in ó w p rac y oraz zasad u sp raw ie d li­ w ian ia nieobecności w p rac y i u d zielan ia zw olnień od p rac y {Dziennik U sta w n r 49, pozycja 299).

1. Co to są reg u lam in y p racy ? 2. Ja k ie san k cje pracy?

m ogą p rzew idyw ać reg u lam in y

3. K iedy praco d aw ca je s t obow iązany u sp raw ied li­ w ić nieobecność p rac o w n ik a lu b spóźnienie do p racy?

kąsa

4. Czy są sy tu acje, w k tó ry ch p raco d aw ca m a obo­ w iązek udzielić p racow nikow i zw olnienia z p r a ­ cy na jego w niosek? 5. K iedy p raco d aw ca m oże udzielić pracow nikow i zw olnienia z p rac y n a jego w niosek d la zała­ tw ie n ia sp ra w osobistych lu b rodzinnych? 6. J a k i w y m iar zw olnień p rzy słu g u je p racow nikom uczęszczającym do w ieczorow ych szkół śred n ich i w yższych?

85

7. Czy praco w n ik zdrow y m oże otrzym ać zw olnie­ n ie lek arskie?

8. W ja k im te rm in ie należy doręczyć pracodaw cy zw olnienie lekarsk ie?

9. W ja k ic h p rzy p ad k ach p racow nikow i p rzy słu ­ g u je zw olnienie od p ra c y z pow odu konieczno­ ści osobistego opiekow ania się zdrow ym dziec­ kiem w w ieku do 8 lat?

10. J a k ie k onsek w encje d la p rac o w n ik a może spow odow ać nie u sp raw ied liw io n a nieobecność w pracy ?

4t.

PRAW O DO SZC ZEG Ó LN EJ OCHRONY

P od hasłem p raw o do szczególnej ochrony zostały um ieszczone w ty m d ziale u p ra w n ie n ia m łodocianych i kobiet. P ra w o do ochrony — to n ie ty lk o u p ra w n ie ­ nia, pod pojęciem ty m m ieszczą się ta k że obow iązki i zakazy, np. u p raw n ie n ie do u rlo p u m acierzyńskiego w iąże się ściśle z obow iązkiem w y k o rzy stan ia tego u rlo p u i zakazem p o d ejm o w an ia przez p racow nicę w ty m czasie Jak iejk o lw iek p rac y zarobkow ej.

1. Czy u jaw n ien ie ciąży przez praco w n icę m a w pływ n a doko n an e przez p racodaw cę w ypo­ w iedzenie um ow y o p racę?

2. Czy p raco w n ica b ęd ą ca w ciąży m oże dom agać się przed łu żen ia um ow y o p ra c ę za w artej n a czas określony lu b n a czas w y k onyw ania o k re­ ślonej pracy?

3. Czy p racow nica, k tó ra będąc w ciąży sa m a do­ k o n ała w ypow iedzenia um ow y o p racę, m oże dom agać się an u lo w a n ia tego w ypow iedze­ nia?

4. Czy je s t dopuszczalne obniżenie w ynagrodzenia pracow nicy w o k resie ciąży?

5. W ja k ich w y p ad k ach p rzy słu g u je kobiecie u rlop m acierzyński?

6. Czy u rlo p m acierzy ń sk i m oże być dłuższy od 16 (18) tygodni?

86

87

7. Ja k ie są pozostałe u p ra w n ie n ia ko b iet w zw iąz­ k u z ochroną ich pracy?

8. Ja k ie są u p raw n ie n ia pracow ników m łodocia­ nych w zakresie urlopów w ypoczynkow ych?

9. Ja k ie no rm y czasu p rac y obow iązują pracow n i­ ków m łodocianych?

10. Ja k ie są pozostałe u p raw n ie n ia pracow ników m łodocianych w zw iązku z ochroną ich pracy ?

_ 0 W TROSCE O ZDROW IE I ŻY CIE 4 Z . PRA CO W N IKA

O ch ro n a zdrow ia p raco w n ik a, stw a rz an ie m u coraz lep ­ szych i bezpieczniejszych w a ru n k ó w p racy należą do podstaw ow ych zad ań w szystkich org an ó w oraz d ziała­ jących n a te re n ie PR L p rze d sięb io rstw i organizacji. P odstaw ow e przep isy w ty m zak resie za w arte są w ko­ deksie p racy o raz a k ta c h w ykonaw czych.

1. Ja k ie obow iązki m a zak ład p racy w zakresie zap ew n ien ia p raco w n ik o m w aru n k ó w zgodnych z p rzepisam i b ezpieczeństw a i hig ien y p racy (bhp)?

2. J a k ie są obow iązki bhp?

p raco w n ik ó w w

zak resie

3. Ja k ie są za d an ia je d n o stek o rganizacyjnych n ad rzęd n y ch n ad zak ład am i p racy w zak resie bhp? 4. Ja k ie są zadania służby w ew nętrznej bhp? 5. J a k ie cho ro b y uw ażane są za choroby zaw odow e i k to je stw ierdza? 6. Czy w razie stw ierd zen ia u p raco w n ik a choroby zaw odow ej pow inien on zostać sk iero w an y do in n e j pracy? 7. K to sp raw u je nad zó r n ad w a ru n k a m i i bezpie­ czeństw em pracy?

88

89

8. Ja k ie są zadania insp ek cji pracy?

43 .

COROCZNY W Y PO CZY NEK

9. Co to je s t społeczna in sp e k cja pracy?

10.

Ja k ie o rgany o rzek ają w sp raw ach o w ykro czenia z dziedziny przepisów bhp?

Z aw arte w kodeksie p ra c y p o stan o w ien ia dotyczące pracow niczych u rlopów w ypoczynkow ych ro zstrzy g ają tę isto tn ą k w estię w sposób, jeszcze b ard ziej k o rzy stn y dla p raco w n ik ó w niż to było dotychczas. O b ejm u ją one podstaw ow e zasady za w a rte w uchylonej kodeksem p racy u staw ie z 29 IV 1969 r . o pracow niczych u rlo ­ p ach w ypoczynkow ych (D ziennik U staw n r 12, pozycja 85), k tó ra zaw ierała szereg w ażnych d la p racow ników u p raw n ień , m .in. zró w n y w ała u p raw n ie n ia p rac o w n i­ ków fizycznych i um ysłow ych, w iązała w y m ia r u rlo p u ze stażem p rac y oraz w ykształceniem . Isto tn ą d la p r a ­ cow ników zm ian ą w p ro w ad zo n ą przez kodeks je s t m.in. m ożliw ość zaliczania do o k resu , od k tó reg o zależy w y m iar urlopu, okresów za tru d n ien ia bez w zględu n a przerw y w pracy. S p ró b u jm y zastanow ić się, ja k i w pływ n a u p raw n ie n ia urlo p o w e praco w n ik ó w m a ją n astęp u jące okoliczności:

1. długość stażu p rac y i w y kształcenie 2. p orzucenie p racy 3. w ypow iedzenie um ow y o p racę przez p raco w ­ n ik a 4. rozw iązanie sto su n k u p rac y bez w ypow iedzenia z w in y p raco w n ik a 5. ro zw iązan ie um ow y za obopólnym porozum ie­ n iem lu b w ypow iedzenie um ow y przez p raco ­ daw cę 6. rozw iązanie przez zak ład p racy um ow y bez w y ­ pow iedzenia, z przyczyn niezaw inionych przez p raco w n ik a

90

91

7. rozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia przez praco w n ik a

- -

44.

U SPRA W IED LIW IO N A NIEOBECNOŚĆ W PRACY

8. p la n urlopów 9. rodzaj za tru d n ie n ia 10.

in n e przyczyny?

Z w olnienia od p racy zaw odow ej oraz u rlo p y okolicz­ nościow e u n o rm o w an e są w k ilk u ak tac h praw n y ch . P odstaw ow ym przepisem je st kodeks p racy i w y d an e na jeg o p o d staw ie rozporządzenie R ady M inistrów z 28 X II 1974 r. (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 49, pozycja 299; p atrz w stęp do działu 40). S zereg isto tn y ch p o sta­ now ień dotyczących zw olnień i u rlo p ó w w zw iązku z p o b ieran iem n au k i o k reśla u ch w ała n r 64 R ady M i­ n istró w z 23 I I I 1973 r . (M onitor P o lsk i n r 18, pozycja 111). Z asady u d zielan ia u rlopów bezp łatn y ch p raco w n i­ kom pow ołanym do p ełn ien ia fu n k cji społecznych o k reśla w y d an e na podstaw ie kodeksu p racy ro zp o rzą­ dzenie R ady M inistrów z 20 IX 1974 r. (Dz.U. n r 37, pozycja 218).

1. W ja k i sposób zak ład p rac y k o n tro lu je udzie­ la n ie zw olnień od p racy? 2. Czy pełnienie fu n k cji społecznych d aje p o d sta­ w ę do zw olnienia z p racy? 3. Czy pracow nikom p rzy słu g u ją zw olnienia z p r a ­ cy d la p ro w ad zen ia działalności sportow ej lu b tu ry sty czn ej? 4. J a k ie są u p raw n ien ia k rw iodaw ców w zakresie zw olnień od p racy ? 5. W ja k ich p rzy p ad k ach p racow nicy m ogą ko­ rzy stać ze zw olnień w zw iązku z p rac ą w ro l­ n ictw ie? 6. Czy pracow nikom p rzy słu g u ją u rlopy w zw iązku z p o b ieran iem n auki?

93

7. W ja k ich okolicznościach zakład p rac y obow ią­ zany je st udzielić p racow nikow i u rlo p u bezp ła­ tnego?

45 .

8. J a k ie sk u tk i pow o d u je f a k t udzielenia praco w ­ nikow i urlo p u bezpłatnego?

W ram a ch pow szechnego obow iązku obrony, o b y w atele polscy są obow iązani do p ełn ien ia służby w ojskow ej. P R L o tacza szczególną tro sk ą i o pieką żołnierzy oraz ich rodziny. U p ra w n ien ia żołnierzy i ich rodzin n o r­ m u je u sta w a z 21 X I 1967 r. o pow szechnym obow iązku obrony P R L (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 44, pozycja 220) i ro zporządzenie R ady M in istró w z 22 X I 1968 r. w sp raw ie szczególnych u p ra w n ie ń żołnierzy i ich r o ­ dzin (Dz.U. n r 44, pozycja 318).

9. Ja k ie są u p raw n ie n ia z bezp łatn y ch urlopów ?

k o b ie t

korzystających

10. W ja k ic h p rzy p a d k ach zak ład p rac y może udzie­ lić pracow nikow i u rlo p u bezpłatnego?

PRA CA I SŁUŻBA W O JSK OW A

1. J a k ie znaczenie d la sto su n k u p rac y m a f a k t po­ w o łan ia p rac o w n ik a do służby w ojskow ej? 2. W ja k ich p rzy p a d k ach dopuszczalne je s t roz­ w iązanie um ow y o p rac ę z pracow nikiem po­ w ołanym do czynnej służby w ojskow ej? 3. W ja k ich p rzy p ad k ach zakład p racy , w k tó ry m p raco w n ik b y ł za tru d n io n y w ch w ili pow o łan ia do czynnej służby w ojskow ej, obow iązany je s t za tru d n ić go po zw olnieniu z te j służby? 4. Ja k ie u p ra w n ie n ia m a p racow nik, k tó ry pod­ ją ł p rac ę w zakładzie, w k tó ry m b y ł z a tru d n io ­ ny, gdy pow ołano go do służby w ojskow ej? 5. J a k ie u p raw n ie n ia w zak resie u rlo p u w ypoczyn­ kow ego m a p raco w n ik , k tó ry b y ł ju ż z a tru d ­ niony, po pow rocie ze służby w ojskow ej i pod­ ję c iu p racy? 6. Ja k ie są u p raw n ie n ia żo łnierza w zak resie u rlo ­ p u w ypoczynkow ego, o ile nie b y ł on dotychczas za tru d n io n y ?

95

7. Czy pracow nikom pow ołanym do służby w ojsko­ w ej p rzysługu je o d p raw a pieniężna? 8. Ja k ie są u p raw n ie n ia socjalne żołnierzy i ich rodzin? 9. N a czym polega szczególna o ch ro n a członków rodziny żołnierza?

p raw n a

10. Ja k ie odszkodow anie p rzy słu g u je żołnierzow i w razie w y p ad k u pow odującego uszczerbek zdrow ia, niezdolność do służby w ojskow ej lu b inw alidztw o?

4fi.

W YSOKIE K W A L IF IK A C JE — G W A RA N CJĄ D O B R E J PRA CY

P odw yższanie k w alifik acji zaw odow ych p rzez p rac o w ­ n ik ó w przynosi korzyści gospodarce n arodow ej, a tak że sam ym pracow nikom , gdyż r z u tu je n a p o zytyw ną oce­ nę działalności zaw odow ej i n ie pozostaje bez w p ły w u n a w ysokość w ynagrodzenia.

1. J a k i je st w p ły w w y k ształcen ia n a możliw ość za­ tru d n ie n ia p raco w n ik a na określonym stan o ­ w isku? 2. W ja k im sto p n iu podw yższanie w p ły w a n a w ysokość zarobków ?

k w alifik acji

3. K iedy p raco w n ik m a obow iązek uzupełnienia w ykształcenia? 4. Ja k ie k o n sek w en cje pow oduje niedopełnienie przez p raco w n ik a obow iązku u zupełnienia w ykształcenia? 5. Ja k ie są fo rm y dokształcan ia zaw odowego o rg a­ nizow anego p rzez zakłady pracy? 6. N a czym polega obow iązek n auki, k tó rem u po­ d le g ają pracow nicy m łodociani? 7. Czy zak ład p ra c y m a p raw o uniem ożliw ić pra^ cow nikow i k o n ty n u o w an ie n au k i? 8. Czy stu d e n t p o b ierający n au k ę n a stu d iach s ta ­ cjo n arn y ch m a p raw o p o d jąć sta łą p rac ę zaw o­ dow ą?

7 — 500 zag. z praw a

97

9. W ja k im stopniu zakład p racy p o k ry w a koszty poniesione przez p raco w n ik a w zw iązku z do­ jazdem do szkoły?

10. Czy p racow nikow i m ogą przysługiw ać dodatki do w ynagrodzenia z ty tu łu posiadanego w y ­ kształcenia?

47.

GDY PO W STA N IE SPÓR.

Roszczenia p raco w n ik ó w w y n ik ając e z um ow y o p rac ę p o d leg ają szczególnej ochronie p raw n ej. Tego ro d za ju sp raw y w in n y być ro zstrzy g an e szybko, a w m ia rę m ożliw ości w sam ym zakładzie p racy . S pory ze sto­ su n k u p rac y p raco w n ik ó w za tru d n io n y ch w p rzed się­ b io rstw ach uspołecznionych p o d leg ają rozpoznaniu przez zakładow e kom isje rozjem cze i pow ołane przez kodeks p rac y pow iatow e k om isje rozjem cze, pow iatow e k om isje odw oław cze do sp ra w p rac y oraz sądy p racy i ubezpieczeń społecznych.

1. J a k a je s t o rg an izacja i sk ład zakładow ych ko­ m isji rozjem czych? 2. J a k a je s t o rg an izacja i sk ład pow iatow ych k o ­ m isji rozjem czych? 3. Jak ieg o ty p u spraw y rozpoznają kom isje roz­ jem cze? 4. Ja k ie są zasady k iero w an ia sp raw do kom isji rozjem czej oraz ro zp o zn aw an ia i w y d aw an ia orzeczeń? 5. Czy od orzeczenia kom isji rozjem czej p rzy słu ­ gu je odw ołanie? 6. J a k a je s t o rg an izacja i sk ład pow iatow ych ko­ m isji odw oław czych do sp raw pracy? 7. Ja k ieg o ty p u sp raw y ro zp o zn ają pow iatow e k o ­ m isje odw oław cze do sp raw p racy?

99

8. J a k ie są zasady k ie ro w a n ia sp raw do po­ w iatow ych k o m isji odw oław czych do sp raw pracy?

48 .

9. w ja k i sposób n a stę p u je w yko n an ie orzeczeń

Z asad y postępow ania w sp raw ac h w y p ad k ó w p rzy p r a ­ cy, u p raw n ie n ia p raco w n ik ó w i zasady w y p łaty od­ szkodow ań oraz in n y ch św iadczeń u n o rm o w an e są w u sta w ie z 23 I 1968 r. o św iad czeniach p ieniężnych przy słu g u jący ch w razie w y p ad k ó w p rzy p racy (Dzien­ n ik U staw [Dz.U.] n r 3, p o zycja 8) oraz w rozporządze­ niach w ykonaw czych, czyli w rozporządzeniach R ady M inistrów , z 18 VI 1968 r. w sp raw ie zasad i try b u u s ta ­ len ia w ypadków p rzy p racy itd . (Dz.U. n r 22, pozycja 143), oraz w sp raw ie jednorazow ych odszkodow ań i in ­ n ych św iadczeń p rzy słu g u jący ch w raz ie w y p ad k u p rzy p racy (Dz.U. n r 22, pozycja 144).

w sp raw ach ze sto su n k u pracy?

10. w ja k im p rzy p ad k u m oże b yć zm ienione p r a ­ w om ocne orzeczenie w sp raw ach ze stosunk u pracy?

GDY N A ST Ą PI W Y PA D EK PR ZY PRACY...

1. W sto su n k u do ja k ic h w y padków o k reślen ia „w ypadek p rzy p ra c y ”?

używ am y

2. Ja k ie są obow iązki za k ła d u p racy , gdy p raco w ­ n ik ulegnie w ypadkow i p rzy p racy ? 3. w ja k i sposób pow in ien p raco w n ik dochodzić sw ych roszczeń z ty tu łu szkody spow odow anej w ypadkiem p rzy p racy? 4. Ja k ie odszkodow anie p rzy słu g u je pracow nikow i, k tó ry w sk u tek w y p a d k u p rzy p rac y poniósł uszczerbek zdrow ia? 5. K iedy pracow nikow i, k tó ry u leg ł w ypadkow i p rzy p racy , p rzy słu g u je r e n ta in w alidzka? 6. Co to są św iadczenia w yrów naw cze? 7. Czy p racow nikow i p rzy słu g u ją podczas leczenia obrażeń poniesionych w sk u te k w y p ad k u p rzy p rac y d odatkow e św iadczenia z ubezpieczenia społecznego?

liDl

8. Czy pracow nikow i p rzysługuje odszkodow anie za przedm ioty zniszczone lu b uszkodzone w czasie w ypadku p rzy p racy? 9. Ja k ie są u p raw n ien ia rodziny p raco w n ik a zm ar­ łego w sk u te k w yp ad k u p rzy pracy? 10. P rzed ja k im i o rganam i pracow nicy m ogą do­ chodzić roszczeń z ty tu łu w ypadków przy pracy?

4Q

R EPREZEN TA N CI I OBROŃCY INTERESÓ W 1 PRACOW NICZYCH

W u stro ju socjalistycznym zw iązki zaw odow e (zw. zaw.) stw a rz a ją d odatkow ą g w aran c ję w łaściw ego, zgodnego z in te rese m p racow ników stosow ania przepisów p raw a p racy . P o d staw ą ich d ziałan ia je s t u staw a z 1 V II 1949 r. o z w. zaw. (D ziennik U staw n r 41, pozycja 293).

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

102

Jak ieg o ro d za ju org an izację stan o w ią zw. zaw.? Ile zw. zaw. d ziała w PR L? J a k i je st najw yższy o rg an zw. zaw.? J a k ą fu n k cję sp raw u je C e n tra ln a R ad a Z w iąz­ ków Zaw odow ych? J a k ą fu n k cję sp raw u je zarząd głów ny zw. zaw.? Czy pracow nicy zatru d n ien i w jed n y m zakładzie p racy m ogą należeć do różnych zw. zaw.? Ja k ie są zadania ra d y zakładow ej? K to m a p raw o w y b ierać i być w y b ieran y m do ra d y zakładow ej? Czy p racow nik, k tó ry nie ukończył 18 la t, może być w y b ran y do ra d y zakładow ej? Czy zw. zaw . m a ją w p ły w n a treść układów zbiorow ych?

103

50 .

7. K to je s t u p raw n io n y do o trzy m an ia zasiłk u po­ grzebowego?

U BEZPIECZEN IA SPO ŁECZN E

O bow iązujący w P R L system ubezpieczeń społecznych o p arty je st n a zasadach pow szechności, przym usu ubez­ pieczenia, jedności system u organizacyjnego. P o d sta ­ w ow ym i a k ta m i p ra w n y m i reg u lu jący m i zasady i w a ­ ru n k i p rzy zn aw an ia św iadczeń ubezpieczeniow ych oraz ich w ysokości i czasu trw a n ia są: u sta w a z 23 I 1968 r. o pow szechnym zaopatrzeniu em ery taln y m praco w n i­ k ó w i ich rodzin (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 3, poz. 6) zm ieniona u sta w ą z 29 V 1974 r. (Dz.U. n r 21, po­ zy cja 116), a tak że u sta w a z 17 X II 1974 r. o św iadcze­ n iach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i m acierzy ń stw a (Dz.U. n r 47, pozycja 280).

8. W skutek jak ich okoliczności może n astąp ić zm ia­ n a w u p raw n ien iach do św iadczeń z ubezpiecze­ n ia społecznego i ich w ysokości?

9. J a k ie s ą sk u tk i n iep raw n eg o p o b ra n ia św iad ­ czeń?

10. J a k ie są zasady św iadczeń?

p o stęp o w an ia

w

sp raw ach

1. Ja k ie są u p raw n ie n ia p racow ników i ich rodzin w raz ie choroby lu b uro d zen ia się dziec­ ka?

2. K iedy p racow nik n ab y w a p raw o do ubezpiecze­ n ia em erytalnego?

3. K iedy p rzysługuje pracow nikow i r e n ta lidzka?

in w a ­

4. Ja k ie są zasady u sta la n ia w ysokości e m e ry tu r i r e n t inw alidzkich?

5. K om u przysłu g u ją u p raw n ien ia do re n ty rodzin­ n ej?

6. K om u p rzy słu g u ją tu r?

104

dodatki do re n t i em ery ­

105

odpowiedzi

1. W ŁADZA LUDU, PR Z E Z LU D I D LA LUDU

1. Z asadę ludow ładztw a p recy zu je K o n sty tu c ja P R L w a rty k u le 1, stw ierdzając, że „w ładza należy do ludu pracu jącego m ia st i w si”. T ym sam ym dokonane zo­ stało określenie suw erena, to znaczy dzierżyciela w ła ­ dzy najw yższej w naszym k ra ju . O kreślenie to m a w y ­ raź n y c h a ra k te r klasow y, bow iem tylk o ci, któ ry ch m ożna zaliczyć do ludu p racującego (a je s t ich ogrom na większość) m ogą uczestniczyć w sp raw ow aniu w ładzy. N ato m iast k lasy i gru p y społeczne, k tó re u trz y m u ją się nie z pracy r ą k w łasnych, lecz z w yzysku, m uszą być odsu n ięte od w pływ u n a rządy, a co w ięcej są one ograniczane, likw idow ane i w y p ieran e w sensie ek o ­ nom iczno-społecznym przez socjalistyczny system p ro ­ d u k cji. Z asad a ludow ładztw a to fu n d a m e n ta ln a zasada o k reśla ją ca g en eraln ie u stró j P R L i tre ść innych po­ stan o w ień K onstytucji. 2. L ud p rac u jąc y n ie m oże spraw ow ać w ładzy bez­ pośrednio — je s t to bow iem niew ykonalne w prak ty ce. W p ań stw ach w spółczesnych dom inow ać w ięc m usi p rzed staw icielsk a fo rm a rządów — lu d sp raw u je w ła ­ dzę za pośrednictw em w y b ran y ch przez siebie przed ­ staw icieli tw orzących organy państw ow e nazyw ane o r­ g anam i w ładzy państw ow ej (w P R L należy do nich S ejm , R ada P a ń stw a oraz rad y narodow e). Z rozum iałe jest, że przedstaw iciele lu d u w S ejm ie i rad a ch n a ro ­ dow ych m uszą być zależni od sw ych w yborców — m ają oni obow iązek sk ła d an ia im spraw ozdań ze sw ej dzia­ łalności, realizacji ich w oli a K o n sty tu c ja p rzyzn aje w yborcom p raw o ich odw oływ ania. 3. T yko S ejm i ra d y nąrodow e pochodzą w P R L z w yborów pow szechnych. Te organy w y k o n u ją w im ie­ n iu su w eren a (ludu pracującego) w ładzę n ajw yższą. Tym sam ym za jm u ją one zw ierzchnią pozycję w całym a p a ­ ra c ie państw ow ym . W ładza pań stw o w a sk upiona je st w ięc jednolicie w ręk a ch organów przedstaw icielskich, a n ie rozdzielona pom iędzy różne organy, ta k ja k to m a m iejsce w system ie b u rżu a zy jn y m (zasada podziału w ładz). Z asada jednolitości w ładzy m oże być też ro ­ zu m ian a jako je j jednorodność polityczna — cała w ła­ dza sp raw o w an a je s t przez lud p rac u jąc y i w jego in ­ teresie, a nie podzielona pom iędzy an tagonistyczne k la ­ sy społeczne, ja k w innych u stro ja ch .

108

4. W ykonyw anie w ładzy p rzez p rzedstaw icieli, zw a­ n e d em o k ra cją p o śred n ią, je st p o d staw o w ą fo rm ą r z ą ­ d ów w PR L. N ie stanow i ono je d n ak fo rm y jed y n ej. Z asad a lu d o w ład ztw a n a k a z u je bow iem bezpośrednie w łączanie ogółu o b y w ateli do procesu rząd zen ia (de­ m o k rac ja bezpośrednia) w n ajszerszym m ożliw ym za­ kresie. Toteż działalności o rg an ó w przedstaw icielskich to w arzy szą w P R L różne fo rm y udziału m as w rz ą ­ dzeniu. T ra d y cy jn ą je st re fe re n d u m (w P R L odby­ ło się w 1946 r.), p o legające n a głosow aniu ogółu lu ­ dności n ad określoną w ażn ą sp ra w ą p ań stw o w ą. Do iinmych form u działu m as w rządzeniu zaliczam y m in . sam orząd m ieszkańców w m iastach , zeb ran ia w iejskie, sam orząd robotniczy, u d ział ław n ik ó w w w y m iarze sp raw ie d liw o śc i 5. Z asad a p raw o rząd n o ści oznacza, że w szystkie d ziała n ia organów p ań stw o w y ch w in n y b y ć dokony­ w an e w o p arc iu o n orm y p raw n e u chw alone przez w łaściw e org an y w ładzy p ań stw o w ej lu b z ich u p o ­ w ażn ien ia i w u sta lo n y sposób ogłoszone (przede w szy­ stkim w D zienniku U staw lu b M onitorze Polskim ) albo w in n ej form ie pod an e o byw atelom do pow szechnej w iad o m o ści Istn ie jąc e p rzep isy m uszą być p rze strze­ gane zarów no przez organy p aństw ow e, ja k p rzez oby­ w ateli. W arunkiem praw o rząd n o ści je st rów nież zgod­ ność treśc i obow iązującego p ra w a z w olą i in te resa m i ludu pracującego. M uszą też istn ieć m echanizm y z a ­ bezpieczające o b y w atela p rze d m ożliw ością n iek o rzy ­ stnego dla niego n a ru sz a n ia obow iązujących przepisów p ra w a (g w aran cje praw orządności). 6. L u d p ra c u ją c y m ia st i w si o b ejm u je dw ie pod­ staw ow e k lasy społeczne: rob o tn iczą i chłopską. O bie zw iązane są trw ały m sojuszem , o p arty m n a w spólnocie in teresó w ekonom icznych i politycznych. K ierow nicza ro la w ty m sojuszu n ależy do k lasy ro botniczej jak o k lasy stanow iącej obecnie p o d staw o w ą część ludności P R L . Z k o n sty tu cy jn ej zasad y k ierow niczej ro li klasy robotniczej w y n ik a po śred n io zasad a kierow niczej roli p a rtii k lasy robotniczej, P o lsk iej Z jednoczonej P a rtii R obotniczej (PZPR). 7. A rty k u ł 7 K o n sty tu c ji P R L u sta la zasad ę p la ­ nowego k iero w an ia g o sp o d ark ą narodow ą. P ań stw o lu ­ dowe, jak o w łaściciel podstaw ow ej m asy śro d k ó w pro­ d u k cji, sp raw u je ogólny zarząd g o sp o d ark ą n aro d o w ą i ro zw ija w szczególności p lan o w an ie gospodarcze, tzn. u stalen ie lin ii ro zw o ju gospodarczego w d an y m o k re ­

109

sie i zad ań stojących p rze d g ospodarką dla ich w yko­ n an ia. U chw alanie narodow ych planów gospodarczych n a okresy w ieloletnie i roczne oraz rocznego p la n u fi­ nansow ej działalności państw ow ej (budżetu) należy do S ejm u ja k o najw yższego o rg an u w ładzy. T erenow e p la n y gospodarcze są u ch w a lan e p rzez ra d y narodow e. 8. W PRL. istn ieje rozw inięty sek to r indyw idualn ej w łasności ziemi n a wsi. W a ru n k i socjalistycznego sy ste­ m u gospodarow ania m uszą rzutow ać n a u stró j w si. N ie chodzi o ja k iek o lw iek form y pozbaw ienia chłopów p r a ­ cujących ich w łasności, konieczne je st n ato m ia st stw o­ rzen ie wsi silnej ekonom icznie i w olnej od w yzysku. W ty m celu K o n sty tu c ja n ak azu je sta łe w zm acnianie w ięzi gospodarczej pom iędzy m iastem a w sią, w szcze­ gólności poprzez w zrost p ro d u k cji przem ysłow ej dla p o trzeb w si. G ospodarstw a indy w id u aln e p racu jący ch chłopów otaczane są opieką i och ro n ą P ań stw a , a je ­ dnocześnie P ańbtw o przyczynia się do rozw oju usp o ­ łecznionych fo rm gospodarow ania n a w si (spółdzielnie, k ó łk a rolnicze). 9. W łasność społeczna obejm u je w łasność ogólno­ n aro d ow ą (państw ow ą), w łasność spółdzielczą i w łasność o rg anizacji społecznych lu d u pracującego. J e s t to w ięc p odstaw ow y ty p w łasności, obejm ujący w iększość is t­ n iejących w P R L środków p ro d u k cji. Ze w zględu na jej zasadnicze znaczenie d la dalszego u lepszania u stro ju gospodarczego, K o n sty tu c ja o b ejm u je w łasność spo­ łeczną szczególną ochroną i opieką P a ń stw a oraz n a k a ­ zu je obyw atelom strzec ją i um acniać. Z apew nien iu ty ch zasad służą p ostanow ienia przepisów p ra w a : k a r ­ nego (wzm ożona re p re sja k a rn a za n aru sz en ie w łasności społecznej), cyw ilnego i adm inistracyjnego. 10. W łasność obyw ateli dzieli się n a w łasność in d y ­ w idualną (przedm iotem je j są środki produkcji) oraz w łasność osobistą (przedm iotem je j są środki konsum p­ cji oraz niek tó re d robne środki produkcji, o ile służą do w y tw arzan ia przedm iotów przeznaczonych do zaspo­ k a ja n ia osobistych potrzeb w łaściciela i jego bliskich; a ta k że dom y jednorodzinne i lokale m ieszkalne) (a rty ­ k uły 132 i 133 kodeksu cywilnego). W łasność osobista ja k o podstaw ow e dobro każdego obyw atela m a przez K o n sty tu c ję zagw arantow aną całkow itą ochronę i p ra ­ wo dziedziczenia. N ato m iast w łasność in d y w id u aln a ch roniona je st przez P ań stw o w ram a ch obow iązu ją­ cych ustaw . N ależy je d n a k rozróżnić w łasność środk ó w p ro d u k c ji służących sam odzielnej p rac y ich w łaściciela

110

i jego rod zin y (w łasność drobn o to w aro w a) od w łasności dro b n o k ap italisty czn ej, p o słu g u jącej się siłą n ajem n ą. Tę o sta tn ią form ę w łasności P ań stw o nasze ogranicza, zm ierzając do jej w y p arcia i lik w id acji. Szczególnym ro d zajem w łasności d ro b n o to w aro w ej je st w łasność go sp o d arstw a rolnego otoczona o pieką i pom ocą ze stro n y P ań stw a.

2.

PRA W A I O BO W IĄ ZK I OBYW ATELI

1. P ra w a o b y w ateli Sform ułow ane w K o n sty tu cji P R L m ożna podzielić naf a) p raw a polityczne (należą do nich p raw a: w yborcze, w spółudziału w rządzeniu P aństw om , zrzeszania się, w olność d ruku, zgrom adzeń, p raw o do sk arg i zażaleń); b) p ra w a osobiste (wolność su m ienia i w yznania, w olność słow a, niety k aln o ść oso­ b ista, n ien aru szaln o ść m ieszkania, tajem n ica k o resp o n ­ dencji); c) p ra w a ekonom iczne (praw o do p racy , do w y ­ n ag rodzenia w edług ilości i jakości p racy, do w łasności in d y w id u aln ej i w łasności osobistej); d) p raw a socjalne Oprawo do w ypoczynku, do ochrony zdrow ia, do pom ocy w ra z ie choroby lub niezdolności do p racy , do ubez­ p ieczenia społecznego); e) p ra w a k u ltu ra ln e (do nauki, do k o rzy sta n ia ze zdobyczy k u ltu ry ). Sposób k o rzy stan ia z ty c h w szystkich p ra w o k reśla zasad a rów ności w o­ bec p ra w a . T ak i w łaśnie podział p raw człow ieka p rzy ­ ję ty został p rzez O rg an izację N arodów Zjednoczonych (ONZ). W 1966 r. Z grom adzenie O gólne ONZ u ch w a­ liło tzw. P a k ty P ra w C złow ieka fo rm u łu jące p o d staw o ­ we p raw a, ja k ie pow inny p rzysługiw ać każd em u czło­ w iekow i w św iecie w spółczesnym . K o n sty tu c ja P R L zn ała te n k atalo g p ra w ju ż 14 la t w cześniej. 2. P o jęcia „p raw a o b y w ateli” używ a się często w zna­ czeniu ogólnym,, rp zu m iejąc przez nie w szystkie u p ra w ­ nienia p rzyznane przez p raw o obyw atelow i danego p a ń ­ stw a. Z astan a w iają c się je d n ak głębiej nad ty m zagad­ n ien iem należy odróżnić p ra w a i w olności obyw ateli. P ra w u o byw atela odpow iada obow iązek P ań stw a i jego organów do akty w n eg o d ziałan ia na rzecz obyw atela w celu zapew nienia rea liza cji przy słu g u jący ch m u św iadczeń. N a p rzy k ład p raw u do ochrony zd ro w ia odpow iada obow iązek P a ń stw a do stw o rzen ia odpo­ w ied n ich w aru n k ó w m a teria ln y ch (budow a szp itali

111

itp.) i u d zielan ia pom ocy k ażdem u chorem u oby w ate­ low i. W olności obyw atela odpow iada obow iązek P a ń ­ stw a do pow strzy m an ia się od in g eren cji w działania obyw atela. Na p rzy k ład w olności słow a odpow iada za­ k az u niem ożliw iania obyw atelow i przez o rg an y p a ń ­ stw ow e w y k onyw ania tego u p raw n ie n ia. 3. Z ak res k atalo g u p ra w i w olności obyw ateli p rzy ­ ję ty przez K o n sty tu cję P R L je s t podobny do rozw iązań w y stęp u jący ch w innych k ra ja c h socjalistycznych. J e s t to zrozum iałe — analogie w u stro ju ekonom iczno-spo­ łecznym m uszą rzu to w ać n a p o dobieństw a rozw iązań sy tu a cji p raw n ej obyw ateli. O dm iennie u jm u ją p ra w a o b y w ateli k o n sty tu cje p ań stw bu rżu azy jn y ch . O g ra n i­ czają się one zw ykle (jednym z w y jątk ó w są W łochy) do sform ułow ania p ra w osobistych i politycznych, n ie z a w ierają n ato m ia st p ra w ekonom icznych czy so c jal­ nych. 4. K o n sty tu c ja P R L stanow i, że obyw atele polscy bez w zględu na narodow ość, rasę, w yznanie i płeć m a ją rów ne p ra w a we w szystkich dziedzinach życia p ań ­ stw ow ego, politycznego, gospodarczego, społecznego i k u ltu ra ln eg o . Z asada ta m a c h a ra k te r podstaw ow y i o k reśla w sposób n a jb a rd z ie j ogólny stanow isko oby­ w ate la w P ań stw ie. W y n ik ają z niej dw ie dyrektyw y. P o pierw sze, niedopuszczalne je st u stanow ienie w ja ­ k iejk o lw iek fo rm ie ja k iejk o lw iek d y sk ry m in acji czy u p rzy w ilejo w an ia ze w zględu n a płeć, narodow ość, rasę czy w yznanie. Po drugie, dopuszczalne je s t różnicow a­ n ie sy tu a cji p raw n ej o byw ateli w edług innych k ry te ­ riów , n a przykład w ykształcenia, pochodzenia społecz­ nego (np. p referen c je dla m łodzieży robotniczo-ch ło p ­ skiej p rzy egzam inach n a w yższe uczelnie), zaw odu (np. szczególne u p raw n ie n ia górników ) itp . 5. K ażdy obyw atel m a praw o do za tru d n ien ia za w y n agrodzeniem uzależnionym od ilości i jakości pracy. G w aran c je tego p raw a stanow ią: społeczna w łasność podstaw ow ych środków p ro d u k cji, rozw ój n a w si u stro ­ ju społecznego, w olnego od w yzysku, planow y w zrost sił w ytw órczych, u sunięcie źródeł kryzysów ekonom icz­ nych, lik w id acja bezrobocia. P ra w o do p rac y zabezpie­ czone je s t też szeregiem u p raw n ie ń obyw ateli i obo­ w iązków organów państw ow ych, przew idzian y ch p rzede w szystkim w p raw ie pracy.

p rzek o n an iam i o byw atela. W olność w y zn an ia to sw o­ boda w y rażan ia i realizo w an ia in d y w id u aln y ch prze­ k o n ań relig ijn y ch , a zarazem sw oboda zm iany ty ch p rze­ k o n ań lu b rezy g n acji z nich w ogóle. N ie w olno zm u­ szać o b y w ateli an i do n ie b ra n ia, an i do b ra n ia udziału w czynnościach i o b rzędach relig ijn y ch . N iedopuszczal­ n e je st n ato m ia st n ad u ży w an ie w olności su m ienia i w y ­ zn an ia dla celów godzących w in teresy PRL. Za d zia­ łan ie p o d jęte w ta k ich celach o b yw atele ponoszą od­ pow iedzialność k arn ą . W olności te są zw iązane z za­ sad ą rozdziału zw iązków w yznaniow ych (w ty m ró w ­ nież K ościoła R zym skokatolickiego) od P ań stw a. 7. N ietykalność osobista oznacza, że ob y w atel może być pozbaw iony w olności lu b w niej ograniczony ty lk o w w y p ad k ach przew id zian y ch przez u staw ę. P ozbaw ie­ nie w olności m oże być d okonane ja k o k a ra za p opeł­ nienie p rzestęp stw a w o p arciu o w y ro k skazujący w y­ d an y przez sąd. Tym czasow e pozbaw ienie w olności m oże n astąp ić ty lk o w form ie are sztu tym czasow ego n a po d staw ie decyzji p ro k u ra to ra , od k tó re j m ożna od­ w ołać się do sądu. Z atrzy m an ie bez n ak azu sąd u lub p ro k u ra to ra nie może trw a ć dłużej niż 48 godzin. O soby uzn an e za niepoczytalne o raz nałogow i alkoholicy m ogą być um ieszczeni (w w y p ad k ach przew idzianych p r a ­ wem) w zam k n ięty ch zak ład ach leczniczych. Z n ie ty k a l­ nością osobistą w iąże się n ien aru szaln o ść m ieszkania i ta jem n ica korespondencji. 8. P o d pojęciem azylu rozum ieć należy udzielenie przez państw o schronienia n a sw oim te ry to riu m cudzo­ ziemcowi, k tó ry je s t o fiarą prześlad o w an ia za dzia­ łalność polityczną w państw ie, którego je st obyw atelem . P raw o azylu nie dotyczy w ięc przestępców k ry m in a l­ nych (np. poryw aczy statk ó w pow ietrznych), nie doty­ czy w szczególności zb ro d n iarzy w ojennych (zgodnie z k o nw encją o zapobieganiu i k a ra n iu zbrodni ludo­ b ó jstw a z 1948 r.). P R L ud ziela azy lu obyw atelom p ań stw obcych prześladow anym za obronę interesów m as p racu jący ch , w alkę o postęp społeczny, działalność w o b ronie pokoju, w alk ę narodow ow yzw oleńczą lu b d ziałalność nau k o w ą. O u d zieleniu azylu d ecyduje M i­ n iste r S p ra w W ew nętrznych w p orozum ieniu z M ini­ strem S p ra w Z agranicznych.

6. W olność sum ienia to sw oboda posiadania takich id eałów i poglądów , ja k ie są zgodne z indyw idualn y m i

9. N a obow iązek obrony O jczyzny sk ła d ają się: obo­ w iązek służby w ojskow ej, obow iązek czujności w obec w rogów n aro d u i obow iązek ochrony tajem n icy p ań ­ stw ow ej. U staw y re g u lu ją zasady pow oływ ania o b y w a-

112

8 — 500 zag. z praw a

113

te li do służby w ojskow ej, czas trw a n ia i w a ru n k i tej służby. Poza pow ołaniem do służby w ojskow ej m ożliw e je st pow ołanie obyw atela do służby w form acjach sa ­ m oobrony oraz do służby w zm ilitaryzow anych dzie­ dzinach ad m in istra cji i gospodarki p ań stw o w ej. N a o b y w atela m oże też zostać nałożony obow iązek św iad ­ czeń osobistych i rzeczow ych d la p otrzeb obronności. Z d ra d ę O jczyzny (szpiegostwo, osłabianie sił zbrojnych, p rzejście n a stro n ę w roga) K o n sty tu c ja u zn a je za n a j­ cięższą zbrodnię. 10. N a obow iązek ten sk ła d ają się: obow iązek pracy, obow iązek p rzestrzeg an ia socjalistycznej dyscypliny p rac y i obow iązek strzeżenia i u m a cn ia n ia w łasności społecznej. O bow iązek p rac y nie oznacza przym u su p racy , a stanow i zasadę polityki P a ń stw a m a jąc ej n a celu ograniczenie i lik w id a cję innych niż w łasna p r a ­ ca źródeł u trz y m a n ia obyw ateli zdolnych do pracy. W ty m sensie praw o i obow iązek p rac y są ze sobą ściśle pow iązane. N ie je st n a to m ia st dopuszczalne (poza n ie­ licznym i w y jątk am i, dotyczącym i np. osób skazanych) k a ra n ie o b y w atela za u ch y lan ie się od p rac y czy p rz y ­ m usow e k iero w an ie go do w y k onyw ania oznaczonej p racy . A rty k u ł 14 K o n sty tu c ji stw ierd za m iędzy in n y ­ m i: „P rac a je st p raw em , obow iązkiem i sp ra w ą honoru każdego ob y w atela”.

3.

USTAW A, DEKRET, RO ZPORZĄD ZEN IE

L U staw ą zasadniczą nazyw am y K o n sty tu c ję PRL. K o n sty tu cja je s t bow iem u sta w ą (uchw ala ją Sejm ), ale ró żn i się od innych u sta w szczególnym znaczeniem polityczno-państw ow ym . Z adaniem je j je st m iędzy in ­ nym i n ak re ślen ie podstaw ow ych zasad o rg anizacji i fu n k cjo n o w an ia państw a. Z tego pow odu u sta w a za­ sadnicza m a pew ne cechy specyficzne w porów naniu z in n y m i ak tam i zaw ierający m i przepisy p raw a. R egu­ lu je o n a ca ło k sz tałt zasadniczych in sty tu c ji u stro ju społeczno-gospodarczego i politycznego pań stw a. Ma ona szczególną moc p raw n ą, to znaczy w szystkie inne a k ty ogólne i indyw idualne w ydaw ane przez organy p ań stw ow e i organizacje społeczne w inny być z nią zgodne. U ch w alan a je s t i zm ien ian a w szczególnym

114

try b ie (tylko przez S ejm , w iększością 2/3 głosów przy obecności co n ajm n iej połow y posłów). U staw a zasad ­ nicza je st najw y ższy m źródłem p raw a. 2. U sta w a zw y k ła (pow szechnie u ży w a się nazw y u staw a) je st to a k t zaw ierający n orm y p raw n e, u ch w a­ lan y przez S ejm w szczególnym , określonym przez K on­ sty tu c ję try b ie (try b ustaw odaw czy). U staw a m a w yż­ szą moc p raw n ą od w szystkich innych ak tó w n o rm a­ tyw nych, z w y jątk iem K o n sty tu cji. O znacza to, że u sta ­ w a może zm ienić, uchylić lu b zaw iesić k ażdy in n y a k t n o rm aty w n y (poza K o n sty tu cją), a sa m a m oże być zm ieniona, u chylona lu b zaw ieszona ty lk o przez in n ą u staw ę lu b d ek ret. U staw y zw ykłe tw o rzą w ięc ja k gdyby „d ru g i szczebel” w h ie ra rc h ii ak tó w n o rm aty w ­ nych po K o n sty tu cji. U staw a m oże dotyczyć k ażd ej sp raw y , w p ra k ty c e sto su je się ją w szczególności do k o n k rety z ac ji n o rm K o n sty tu c ji p recy zu jący ch sy tu a ­ cję p ra w n ą o b y w atela i p o d staw o w e zasady o rg an izacji a p a ra tu państw ow ego. 3. S ejm nie o b rad u je n a sesjach w sposób stały. Z aw sze m oże w ięc po w stać sy tu a c ja , w k tó rej koniecz­ ne będzie u reg u lo w an ie o kreślonej pilnej spraw y, a S ejm n ie będzie zw ołany w ty m czasie n a sesję. Z tego w zględu K o n sty tu cja w yposażyła R ad ę P ań stw a (kolegialny organ w y łan ian y przez. S ejm spośród p o ­ słów) w p raw o u ch w a lan ia ak tó w n o rm aty w n y ch za­ stęp u jący ch u sta w y — d ek re tó w z m ocą u staw y . D ek ret je st a k te m ró w n y m pod w zględem m ocy p raw n ej u s ta ­ w ie zw ykłej, to znaczy m oże zm ieniać u staw y zw ykłe. P ra w o stan o w ien ia d ek retó w przez R adę P a ń stw a je s t ograniczone ty lk o do o k resu m iędzy sesjam i (i k a d e n ­ cjam i) S ejm u. W drodze d e k re tu n ie m ożna zm ienić K o n sty tu cji, u ch w alić b u d żetu P a ń stw a i w ieloletniego p la n u gospodarczego oraz n orm ow ać w ew n ętrzn ej o rg a­ n izacji S ejm u. D ek ret m u si być zatw ierd zo n y przez Sejm . 4. R ozporządzenie je s t to a k t n o rm aty w n y , w y d an y przez naczelne o rg an y ad m in istra cji państw ow ej (Radę M inistrów lufo poszczególnych je j członków), n a pod­ staw ie specjalnego, w yraźnego upow ażnienia zaw artego w u sta w ie lu b dekrecie, i m a jący n a celu w y k o n an ie te j u staw y (dekretu). R ozporządzenia m ogą być w y d a­ w ane tylko w przy p ad k ach i sp raw ach w skazanych przez u sta w ę, k tó re j p rzep isy m a ją rozw ijać. O czywiście rozporządzenie m u si być zgodne z u staw ą.

115

5. N azw ą „ u c h la ła ” ¡nie oznaczam y żadnego szcze­ gólnego ak tu o jednolitych cechach. U chw ałą nazyw am y każde w yrażenie w oli przez ciało kolegialne (w system ie o rganów państw ow ych przez organ kolegialny). U chw a­ ła m oże m ieć c h a ra k te r indyw idualny, czyli dotyczyć w ym ienionej k o n k retn ie osoby lu b sytu acji (np. uchw a­ ła S ejm u o pow ołaniu o b y w atela X na stanow isko p re­ m iera), albo c h a ra k te r ogólny (i w tedy może stanow ić źródło praw a). W ty m ostatn im w yp ad k u uchw ała je st ak tem norm atyw nym . U chw ały norm aty w n e m oże p o ­ dejm ow ać bardzo w iele organów państw ow ych (Sejm, B a d a P ań stw a , Rząd, P re zy d iu m R ządu, ra d y n aro d o ­ w e itp.). Moc p ra w n a uchw ały, a w ięc je j pozycja w sy­ stem ie źródeł p raw a zależy od pozycji w system ie o rg a­ n ó w państw ow ych organu, k tó ry ją podjął.

8. Je d n y m ze źródeł p ra w a s ą um ow y m ięd zy n aro ­ dowe. W yw ołują o ne zobow iązania pań stw a, zarów no w sferze m iędzypaństw ow ej, ja k w ew n ątrz k ra jo w ej (np. obyw atele u zyskują now e u p raw n ie n ia w zakresie w y­ jazdów za granicę). U m ow y zaw ieran e są przez głow ę p ań stw a (w P R L R ad a P ań stw a ) lu b rząd. P ew n a k a ­ teg o ria n ajw ażniejszych um ów w ym aga d la sw ej w aż­ ności jeszcze dodatkow ego elem en tu — ra ty fik a c ji. R a­ ty fik a c ja je st to p o tw ierdzenie w oli w y konyw ania um o­ wy m iędzynarodow ej p rzez o rgan rep rez en tu jący p a ń ­ stw o — p a rla m e n t lub głow ę p ań stw a (w P R L przez R adę P aństw a). D okonanie ra ty fik a c ji um ow y m iędzy­ n arodow ej je st niezbędnym w aru n k ie m w ejścia jej w życie. R aty fik o w an a um ow a je s t p u b lik o w an a w D zienniku U staw .

6. Z asada praw orządności w ym aga, by ak ty n o rm a ­ tyw ne stanow iące źródło p ra w i obow iązków obyw ateli były podane do publicznej w iadom ości. Służą tem u ce­ low i ta k zw ane o rgany pub lik acy jn e (nieregularn ie p u b likow ane w ydaw nictw a), w któ ry ch ogłaszane są obow iązujące a k ty n orm aty w n e. P odstaw ow ym organem p u b lik acy jn y m je st D ziennik U staw , w ydaw any przez P re ze sa R ady M inistrów . Zam ieszczone m uszą być w nim w szystkie ustaw y, d e k re ty z m ocą ustaw y, rozporząd ze­ n ia i raty fik o w an e um ow y m iędzynarodow e. O głosze­ nie tych a k tó w w D zienniku U staw je s t w aru n k ie m uzy skania przez n ie m ocy obow iązującej, czyli w ejścia w życie. C en traln y m organem pu b lik acy jn y m je s t też M onitor P olski; m inistrow ie, organy c e n tra ln e i w o je­ w ódzkie ra d y narodow e w y d ają dzienniki urzędow e.

9. U staw a, d ek re t, ro zporządzenie — to o k reśle n ia ty p ó w ak tó w n o rm aty w n y ch , z k tó ry ch k ażd y c h a ra k te ­ ry zu je się o kreślonym i stały m i cecham i. K odeks — to ty tu ł a k tu n orm atyw nego, k tó ry całościow o o b ejm u je p ew ną gałąź p raw a (kodeks k arn y , kodeks cyw ilny, k o ­ d eks pracy), albo pew ien zespół no rm dotyczących o k re­ ślonej dziedziny (kodeks p o stęp o w an ia a d m in istra ­ cyjnego). A k ty n o rm aty w n e m ogą m ieć rów nież in ­ ne ty tu ły , n a p rzy k ład .¿prawo” (praw o o u stro ju sądów pow szechnych), „o rd y n acja” (o rd y n acja w yborcza). T y­ tu ł „kodeks” m oże przy słu g iw ać w ięc zarów no u s ta ­ w ie, ja k dek reto w i, o k reśla on bow iem treść ak tu , a nie jego typ. T oteż n a p rzy k ład p ełn e o k reślen ie k o deksu k arn eg o to: u sta w a z 19 IV 1969 r . kodeks k arn y .

7. U staw a je st uch w alan a przez S ejm w szczegól­ nym try b ie, k tó ry określam y m ianem try b u u staw o ­ dawczego. Różni się on od try b u u chw alania w szystkich irm ych aktów norm atyw nych. T ry b ustaw odaw czy sk ła­ da sdę z następ u jący ch etapów : in icjaty w a ustaw odaw ­ cza (w niesienie do S ejm u p ro je k tu u sta w y ; Sejm m a obow iązek p ro je k t ro zp atrzy ć; in icjaty w a ustaw odaw cza p rzy słu g u je R ządow i, R adzie P ań stw a , kom isjom sejm o­ w ym i grupie 15 posłów); dalsze etap y to rozpatrzenie i u chw alenie ustaw y przez S ejm (p ro je k t je s t ogólnie dy sk u to w an y na p le n arn y m posiedzeniu S ejm u, k ie ro ­ w an y do jed n ej z k o m isji sejm ow ych celem szczegóło­ wego opracow ania, ponow nie d y skutow any w raz z p rzedstaw ionym i przez kom isję popraw kam i n a po­ siedzeniu p lenarnym i uchw alany); podpisanie ustaw y przez P rzew odniczącego i S ek reta rz a R ady P ań stw a oraz ogłoszenie u staw y w D zienniku U staw .

10. P odstaw ow ym źródłem p ra w a w P R L są ak ty n o rm aty w n e u stan aw ian e przez upow ażniane do tego o rgany państw ow e. Je st to ta k zw ane praw o stanow io­ ne (praw o pisane). O bok sy stem u n orm p ra w a sta n o ­ w ionego istn ieją je d n a k ta k ie norm y, k tó re p o w stały n ie w drodze u stan o w ien ia przez p aństw o, lecz w dro­ dze zw yczaju. P ew n a re g u ła postęp o w an ia w y k ształ­ cona zostaje w drodze p ra k ty k i i stopniow o dzięki nie­ p rzerw an em u je j stosow aniu przez długie la ta n ab iera c h a ra k te ru ta k trw ałego, że o rg an y p ań stw o w e zaczy­ n a ją u znaw ać obow iązek je j stosow ania. R eguła ta, choć nie zapisana w żadnym akcie no rm aty w n y m , zyskuje o chronę ze stro n y p ań stw a poprzez m ożliw ość zastosow ania p rzy m u su d la je j w ykonyw ania. S ta je się w te n sposób p raw em . W P R L p raw o zw yczajow e istn ieje w w ąskim zakresie, w w ielu je d n ak k ra ja c h o dgryw a ogrom ną rolę.

116

117

4.

SEJM

1. M arszałek S enior to je d en z n a jsta rsz y c h w ie­ kiem posłów , pow ołany przez R ad ę P a ń stw a do p rze­ w odniczenia n a pierw szym posiedzeniu S ejm u po w y ­ b orach, kiedy nie zostały jeszcze w ybrane przez Sejm jego stałe kierow nicze organy. M arszałek Senior prze­ prow adza ślubow anie poselskie (odczytuje ro tę ślubo­ w ania, a następnie kolejno w yw ołani posłow ie ośw iad­ czają: „ślubuję”) o raz w ybór M arszałka S ejm u i n a ty m kończy się jego fu n k cja. M arszałek S ejm u to w y b ran y przez S ejm poseł, zadaniem którego je s t k ie­ ro w anie o bradam i S ejm u (udziela posłom głosu w dys­ k u sji, czuw a n ad p orządkiem i przebiegiem dy sk u sji, po d d aje uchw ały pod głosow anie). M arszałek S ejm u je s t zarazem przew odniczącym P re zy d iu m S ejm u i K on w entu Seniorów . 2. P rezy d iu m S ejm u w y b iera n e je st n a pierw szym posiedzeniu S ejm u po w y borach; sk ła d a się z M arszał­ k a i trzech w icem arszałków . P rezy d iu m S ejm u sp ra ­ w u je ogólne k ierow nictw o to k u p rac sejm ow ych, po­ przez czuw anie n ad term inow ością tych p rac , koord y ­ n a c ję działalności w ew nętrznych organów S ejm u, za­ bezpieczanie spokoju i p o rządku n a te re n ie S ejm u. P rezy dium rep re z e n tu je S ejm w obec innych organ ó w p aństw ow ych i zagranicznych p arlam entów . K onw en t S en io rów to doradczy, polityczny o rgan P rezy d iu m S e j­ m u, n a forum którego uzgadniane są stanow iska k lu ­ bów i kół poselskich we w szystkich sp raw ac h pod d a­ nych pod o b rady S ejm u. W skład K o nw entu w chodzi M arszałek i w icem arszałkow ie S ejm u oraz przew od­ niczący klubów poselskich i inni dokooptow ani przez K o n w en t posłow ie (w p ra k ty c e przedstaw iciele kół poselskich). 3. K om isja sejm ow a (stała lu b nadzw yczajna, tj. pow ołana d la załatw ienia określonej spraw y) to po­ m ocniczy o rg an S ejm u w y konujący fu n k cje opiniodaw ­ cze (przede w szystkim opiniow anie p ro jek tó w u staw i p roponow anie S ejm ow i w niesienia do nich popraw ek) i k o n tro ln e (sam odzielne b ad an ie p rac y organów p a ń ­ stw ow ych i form ułow anie w niosków pod ich adresem ). Są 22 kom isje stałe; do najw ażniejszych należą: K om i­ sja P ra c U staw odaw czych, K om isja P la n u G ospod ar­ czego, B udżetu i F in an só w i K om isja M andatow o-R egulam inow a. W ojew ódzki zespół poselski je s t n ato m ia st

118

org an izacją w szystkich posłów w y b ran y ch n a te re n ie jednego w ojew ództw a, a jego głów nym zad an iem je s t zap ew n ien ie w ięzi posłów z w yborcam i. 4. K lu b poselski je s t p o lity czn ą o rg an izacją p o ­ słów n ależących do tej sam ej p a rtii politycznej (w S ej­ m ie istn ieją w ięc 3 k lu b y : P o lsk iej Zjednoczonej P a r ­ tii R obotniczej [PZPR], Z jednoczonego S tro n n ictw a L udow ego [ZSL] i S tro n n ictw a D em okratycznego [SD]). N a posiedzeniach k lu b ó w posłow ie o m aw iają sp raw y , k tó re m a ją b yć ro zp a try w a n e przez S ejm i u zg ad n iają stanow isko, ja k ie będą zajm ow ać w d e­ bacie p le n arn ej i głosow aniu. S tanow isko to je s t w ią­ żące dla posłów — członków k lu b u . N ato m iast k o ła poselskie o rg an izu ją posłów b ezp arty jn y ch , należących do u g ru p o w ań k atolickich (np. koła posłów „P ax ”, „Z n ak ”). P ozostali posłow ie b ez p arty jn i zorganizow ani są w kole posłów b ez p arty jn y c h p rzy k lu b ie P Z P R . 5. S ek reta rz S ejm u to w y b ran y przez S ejm poseł (Sejm w y b iera 10 sek retarzy ), którego zadaniem je st pom oc M arszałkow i w p row adzeniu o b rad S ejm u. S e­ k re ta rz e p ro w ad zą lis tę m ów ców i protokoły posiedzeń S ejm u, d o k o n u ją obliczeń w yników głosow ania i p eł­ n ią in n e czynności zlecone przez M arszałka. W p rak ty c e n a te stan o w isk a pow oływ ani są n ajm ło d si posłow ie. K an c ela ria S ejm u to zorganizow any zespół urzędniczy (w je j skład nie w chodzą posłowie) zap ew n iający te c h ­ niczną i o rg an izacy jn ą obsługę p rac sejm ow ych; podlega o na P rezy d iu m S ejm u. 6. S ejm o b rad u je n a sesjach. S esja ob ejm u je okres trw a ją c y od chw ili p o d jęcia przez R ad ę P ań stw a uch w ały o zw ołaniu sesji S ejm u aż do p o d jęcia przez sam S e jm u ch w ały o zam knięciu sesji. W czasie trw a ­ n ia sesji m ogą odbyw ać się posiedzenia S ejm u, to zn a­ czy p le n a rn e zeb ran ia w szy stk ich posłów, n a k tó ry ch u ch w a lan e są u staw y , pow oływ ane naczelne organy p ań stw o w e itp. P o siedzenia o d b y w ają się w te rm in ac h u stalo n y ch przez S ejm lu b P re zy d iu m S ejm u. R ad a P a ń s tw a m a obow iązek zw ołać w ciągu ro k u dw ie sesje zw yczajne: w io sen n ą — do 1 IV i je sie n n ą — do 31 X , oraz — z w łasn ej in ic ja ty w y lu b na żąd an ie 1/3 ogólnej liczby posłów — zw ołuje sesję nadzw y czaj­ ną. 7. P ro je k t u staw y , k tó ry został przedłożony S ej­ m ow i, k iero w an y je s t przez P rezy d iu m S ejm u do ogól­ nego p rze d y sk u to w an ia n a posiedzeniu S ejm u (pierw -

119

sze czytanie). P o u za sa d n ien iu p ro je k tu przez w niosko­ d aw cę i debacie nad najw ażn iejszy m i założeniam i p ro jek tu , S ejm p o d ejm u je uch w ałę o sk ierow an iu p ro je k tu do odpow iedniej kom isji. Po zakończeniu przez k o m isję prac n ad p ro jek tem ustaw y , spraw o zd an ie ko­ m isji o raz proponow ane przez n ią p o p raw k i do p ro ­ je k tu sta ją się przedm iotem d eb aty n a k olejnym po­ siedzeniu S ejm u (drugie czytanie). P o debacie S ejm u ch w ala ustaw ę. O czywiście nazw a „czytanie” m a czy­ sto tra d y c y jn y c h a ra k te r — p ro je k tu u sta w y n ik t nie o dczytuje na posiedzeniu; posłow ie o trzy m u ją w y d ru ­ k o w any p ro je k t p rzed dniem posiedzenia S ejm u.

słów w y razić zgodę n a w szczęcie po stęp o w an ia k a r ­ nego lu b areszto w an ie p o sła (uchylenie im m u n ite tu lu b nietykalności). W okresie, gdy Sejm nie o b rad u je, zgoda ta k a m oże zostać u d zielo n a przez R ad ę P a ń stw a .

8. D ezy d erat to uch w ała kom isji sejm ow ej skie­ ro w an a do R ady P a ń stw a , P rezesa N IK , R ządu, p o ­ szczególnych m in istró w lu b P ro k u ra to ra G eneralnego, za w ierając a sugestie co do podjęcia przez te organ y określonych działań. D ez y d erat nie m usi być w yko­ n an y , ale ad re sa t m a obow iązek w te rm in ie m iesiąca od chw ili otrzy m an ia d ez y d eratu udzielić odpow iedzi, w k tó rej p rze d staw ia albo sposób rea liza cji dezydera­ tu albo pow ody jego niew ykonania. K om isja m oże też u ch w alić p ro je k t rezolucji (może ona być adreso w an a do tych sam ych organów co dezyderat). R ezolucja je st u ch w a lan a przez S ejm i zaw iera w ytyczne, k tó re m u ­ szą b yć w ykonane przez ad re sata .

1. Do celów a d m in istra c ji te ry to riu m PR L zostało podzielone n a n astęp u jące jed n o stk i terenow e: 17 w o­ jew ó d ztw i 5 m iast w ydzielonych z w ojew ództw (W ar­ szaw a, K raków , Łódź, P oznań, W rocław ). W ojew ództw a z kolei są podzielone n a p o w iaty i m iasta stanow iące po w iaty m iejskie. 8 m ia st — w szystkie w yłączone z w o­ jew ództw oraz K atow ice, G d ań sk i Szczecin zostały podziielone n a dzielnice. Z kolei n a teren ie pow iatów w y stę p u ją m ia sta nie stanow iące pow iatów oraz gm iny.

5 . RADY NARODOW E

9. In te rp e la c je i z a p y ta n ia to środki spraw o w an ia poselskiej k o n tro li n ad działalnością organów p a ń ­ stw ow ych (w P R L posłow ie m ogą kiero w ać je pod ad resem P rezesa I członków R ady M inistrów oraz P ro ­ k u ra to ra G eneralnego). In terp elo w a n y organ m a obo­ w iązek u dzielenia odpow iedzi w ciągu 7 dni. In te rp e ­ la c je zgłaszane są w sp raw ac h o bard ziej zasadniczym ch a rak te rz e i n ad odpow iedziam i n a nie S ejm może p rzep row adzić debatę. Z ap y tan ia poseł sk ła d a w s p ra ­ w ach m niej złożonych, przede w szystkim gdy chodzi m u o uzy sk an ie in fo rm ac ji o fak tach . O dpow iedź na zap y tan ie udzielana je s t n a posiedzeniu S ejm u, a le nie p rzeprow adza się n a d n ią debaty.

2. U staw a o k reśla ra d y n arodow e ja k o o rg an y w ła ­ dzy p ań stw o w ej oraz p odstaw ow e o rg an y sam o rząd u społecznego lu d u p racu jąceg o m ia st i wsi. R ad y n a ­ rodow e d ziałają w e w szystkich je d n o stk a ch p o d ziału ad m in istracy jn eg o . S ą o rg an am i w y b ieran y m i przez lu ­ dność n a cztero letn ią k adencję. W sk ład ra d n aro d o ­ w ych w chodzi zw ykle kilkudziesięciu rad n y ch , p rzy czym w ielkość ra d y u zależniona je s t od je j sto p n ia. N ajm n iejsze są ra d y gm inne, n ajw ięk sze zaś ra d y szczebla w ojew ódzkiego, w k tó ry ch liczba rad n y ch m o­ że p rzek raczać sto. R ad y o b ra d u ją n a sesjach zw oły­ w an y ch co n ajm n iej cztery razy do roku. Są to ta k zw ane sesje zw yczajne. W raz ie p o trzeby zw oływ ane są rów nież sesje nadzw yczajne. O prócz działalności n a sesjach, ra d y w y k o n u ją sw oje zad an ia przy pom ocy p rezy d iu m i kom isji ra d y o raz poprzez działalność r a d ­ nych w teren ie.

10. S ą to p rzy w ileje posła g w aran tu jąc e m u bez­ pieczne w ykonyw anie obow iązków . Im m u n ite t posel­ ski oznacza zakaz pro w ad zen ia przeciw ko posłow i po­ stęp o w an ia karnego. N ietykalność poselska to zakaz areszto w an ia posła lu b pozbaw ienia go w olności w in ­ ny sposób. G dyby je d n a k poseł dopuścił się p rze stęp ­ stw a S ejm m oże (ale nie m usi) w iększością 2/3 głosów p rzy obecności co n a jm n ie j połow y ogólnej liczby po­

3. R a d n y obow iązany je s t do uczestniczenia w se ­ sjach ra d y i w p rac ach kom isji, do k tó rej został pow o­ łan y o raz w y k onyw ania in n y ch obow iązków nałożonych n a niego przez ra d ę n arodow ą. M a on rów nież obow ią­ zek u trzy m y w a n ia stałej w ięzi z w yborcam i, d b a n ia 0 n ajlep sze zaspokojenie ich p o trzeb gospodarczych, społecznych i k u ltu ra ln y ch . P rz y jm u je on w n io sk i 1 u w ag i k ry ty cz n e o b y w ateli i p rze d k ład a je odpo­

120

121

w ied n im organom państw ow ym . Może rów nież zw racać się z w nioskam i o rozp atrzen ie sp ra w w ynikających w to k u jego działalności ja k o radnego, do ra d y n a ro ­ dow ej oraz innych organów państw ow ych, k ierow nik ó w p rzed siębiorstw , in sty tu cji, organizacji spółdzielczych i społecznych. R adnem u należy udzielić odpow iedzi n a w n io sek n ajd ale j w ciągu 30 d n i P o n ad to m oże sk ła ­ d ać in te rp ela cje do terenow ego o rg an u ad m in istra cji p ań stw o w ej (w ojew ody, naczelnika, prezydenta). O d­ pow iedź n a in te rp e la c ję w in n a być udzielona w te rm i­ n ie 30 dni. W celu zabezpieczenia p raw idłow ej pracy p rzep isy p rzy zn ają ra d n e m u szereg u p raw n ie ń szcze­ gólnych, np. zakład p rac y za tru d n ia ją c y rad n eg o n ie m oże m u w ypow iedzieć sto su n k u pracy bez u zyskan ia n a to zgody prezydium ra d y narodow ej. P o n ad to p r a ­ codaw ca obow iązany je st zw olnić radnego w celu w y ­ k o n y w an ia zadań, z ty m że za czas zw olnienia o trzy ­ m u je on z zak ład u pracy w ynagrodzenie. R ad n y m p rzy ­ słu g u ją rów nież diety i zw ro t kosztów podróży, a tak że in n e u p raw n ie n ia, np. b ez p łatn e p rzejazdy śro d k am i m iejskiego tra n sp o rtu publicznego.

4. w ram a ch refo rm y ra d narodow ych pow ołano n o w e o rgany ad m in istra cji p aństw ow ej. S ą nim i: w o­ je w o d a w w ojew ództw ie, p rez y d en t m ia sta w m ieście liczącym pow yżej 100 tys. m ieszkańców , n aczelnik m ia ­ s ta w pozostałych m iastach, naczelnik pow iatu, naczel­ n ik dzielnicy i naczelnik gm iny. O rgany te p rzejęły w iększość fu n k cji daw nego prezydium ra d y narodow ej, są obecnie jednocześnie teren o w y m i organam i adm ini­ s tr a c ji państw ow ej i w ykonaw czo-zarządzającym i o rg a­ n am i odpow iednich r a d narodow ych. W ojew oda i p re ­ zy d e n t m ia sta w yłączonego z w ojew ództw a są ponad to p rzed staw icielam i Rządu. Do obow iązków w ojew ody, n aczelnika, p rezy d en ta należy m .in. zapew nienie w y­ k o n an ia uch w ał ra d narodow ych, składanie rad zie sp ra ­ w o zd ań itd . Oprócz tego przepisy p rzy zn ają im bard zo szero kie kom petencje, k tó re w y k o n u ją oni sam odziel­ n ie. W ojew odę, p rez y d en ta i naczelników szczebla po­ w iatow ego pow ołuje P rezes R ady M inistrów , pozosta­ ły c h zaś naczelników — w ojew oda, po w y d an iu k a n ­ d y d ato m opinii przez w łaściw ą ra d ę narodow ą. 5. R a d a narodow a nie m a p ra w a zm ienić bądź u ch w alić decyzji terenow ego o rganu ad m in istra cji, to je s t naczelnika, w ojew ody czy p rez y d en ta m iasta. Z a­ rząd zen ia terenow ego o rganu ad m in istra cji m ogą być ty lk o z m ie n io n e bądź uchylone przez o rgan ad m in istra ­ cji w yższego stopnia w p rzy p a d k u sprzeczności z p r a ­

122

w em lu b zasadniczą lin ią p o lity k i P ań stw a. D ecyzje tych organów p odjęte w sp raw ach in d y w id u aln y ch m o­ g ą być zm ienione rów nież przez organy ad m in istra cji w yższego sto p n ia i przez odpow iednich m in istró w w p rzy p ad k ach o kreślonych odrębnym i p rzep isam i — p rzed e w szystkim k o deksem p o stęp o w an ia a d m in istra ­ cyjnego. 6. P rezy d iu m ra d y n arodow ej je s t obecnie w zasa­ dzie o rg an em w ew n ętrzn y m rad y . P rezy d iu m ra d y n a ­ rodow ej tw orzą: przew odniczący ra d y narodow ej, jego zastępcy oraz przew odniczący stały ch k om isji rad y . Z a­ dan iem tego o rg an u je s t rep rezen to w an ie ra d y n a ze­ w n ą trz o raz o rg an izacja je j p racy . W zw iązku z ty m p rezy d iu m u s ta la p ro je k t rocznego p lan u p racy rad y , przygotow uje i zw ołuje sesje rad y , o rg an izu je d ziałal­ ność k o m isji oraz k o o rd y n u je ich p race, czuw a n ad zabezpieczeniem p ra w ra d n y c h o raz ud ziela im pom ocy w w y k o n y w an iu m a n d atu . P rezy d iu m m a rów nież p ew ne szczególne k om petencje, np. p rezydium gm innej ra d y naro d o w ej za tw ie rd z a w ybór so łty sa nie b ęd ą­ cego rad n y m . 7. U rząd w ojew ódzki, m iejsk i, pow iatow y, dzielni­ cow y są in sty tu cjam i, p rzy pom ocy k tó ry ch teren o w e o rg an y ad m in istra c ji w y k o n u ją sw oje zadania. W zw iąz­ k u z ty m u rzęd y p o d leg ają całkow icie teren o w y m o rga­ nom ad m in istra cji. W sk ład urzędów w chodzą w ydziały, n a czele k tó ry ch sto ją kiero w n icy , a w u rzędach szcze­ b la w ojew ódzkiego — d y rek to rzy . Z a ła tw ia ją oni sp ra ­ w y w im ieniu terenow ego o rg an u ad m in istra cji — po­ dobnie ja k m ogą to czynić in n i praco w n icy w ydziałów . P o d staw ą ich d ziałan ia je s t u p o w ażnienie terenow ego o rg an u ad m in istracji. P o d o b n ą ro lę p ełn i u rzą d gm iny, z ty m że w sk ła d u rzęd u gm iny w chodzą b iuro u rzęd u gm iny, g m in n a słu żb a ro ln a i u rząd sta n u cyw ilnego. 8. Z reg u ły w ydziały w chodzące w skład urzędów m a ją w sw ojej nazw ie słowo w ydział, np. w ydział sp raw w ew n ętrzn y ch . N iek tó re je d n a k noszą nazw y odm ienne, będące zw ykle n azw am i o p arty m i n a trad y c ji. T akim w łaśn ie w ydziałem je s t k u ra to riu m okręgu szkolnego, b ędące fak ty czn ie w ydziałem zajm u jący m się sp ra w a ­ m i ośw iaty n a szczeblu w ojew ództw a. K u ra to riu m w chodzi w sk ład u rzę d u w ojew ódzkiego (urzędu m ia sta w yłączonego z w ojew ództw a). 9. Je d n y m z celów dokonanej refo rm y ra d n aro d o ­ w ych było rozszerzenie m ożliw ości o d działyw ania r a d i teren o w y ch organów a d m in istra cji na p rzed sięb io r­

123

stw a i in sty tu c je im bezpośrednio nie p odporządko w a­ ne. T erenow ym organom ad m in istra c ji przyznano po­ w ażne u p raw n ie n ia do k o o rd y n ac ji działalności je d n o ­ stek im nie podporządkow anych, a działających n a te ­ ren ie danego organu ad m in istra cji. N ajobszerniejsze u p ra w n ie n ia w ty m zakresie p rzy słu g u ją w ojew odom i p rezy d en to m m ia st w yłączonych z w ojew ództw . P rz y ­ k ład ow o m ożna w skazać, iż utw orzenie n a obszarze w ojew ództw a je d n o stk i zarządzanej ce n traln ie bądź jej lik w id acja w ym aga uzgodnienia z w ojew odą. U zgodnie­ n ia w y m ag ają rów nież zm iany w p ro d u k cji przed się­ b io rstw zarządzanych cen traln ie, jeżeli zm iany te m a ją w p ły w n a m iejscow e w aru n k i. W ojew odow ie i p rezy ­ denci m iast w yłączonych z w ojew ództw m ogą zaw ieszać w czynnościach d y rek to ró w je d n o ste k organizacyjnych n ie podporządkow anych rad zie narodow ej w p rzy p ad k u stw ierd zen ia szczególnie rażącego n aruszenia obow iąz­ ków służbow ych, pow odującego pow ażne szkody spo­ łeczne i gospodarcze. Jednocześnie w ojew oda lu b p r e ­ z y d en t w yznacza osobę do tym czasow ego pełn ien ia obow iązków d y rek to ra. P rzytoczyliśm y tu ta j ty lk o dw a p rzy padki, je d n ak u sta w a o rad a ch narodow ych, a ta k ­ że a k ty w ykonaw cze do niej zaw ierają ich znacznie w ięcej. 10. O rgany M ilicji O byw atelskiej (MO) stan o w ią o d ręb n y pion organów państw ow ych w P R L i n ie są p o dporządkow ane rad o m narodow ym . Je d n a k obow ią­ zu jące przepisy p ra w n e p rzy zn ają radom narodow ym p raw o do spraw o w an ia n ad zo ru i k o n tro li MO poprzez w y d aw anie w iążących u ch w a ł i zarządzeń w granicach przew idzianych p raw em (dotyczących ochrony ład u i p o rząd k u publicznego)-, ro zp a try w a n ie sk a rg obyw ateli n a działalność fu n k cjo n ariu szy MO, żąd an ie spraw ozdań od kom endantów MO, opiniow anie p rac y k om endan tó w i p raw o żąd an ia ich odw ołania.

_ POW SZECHNE, RÓWNE, D . BEZPO ŚRED N IE I T A JN E

1. K o n sty tu c ja P R L za w ie ra tylko n ajb ard zie j pod­ staw ow e zasady p ra w a w yborczego. O kreślenie szcze­ gółowego try b u p rzeprow adzenia w yborów o raz ich o rganizacji K o n sty tu c ja pow ierza Sejm ow i. U chw alo­

124

n e p rzez S ejm u staw y reg u lu jące cało k ształt zagadnień zw iązanych z w yboram i noszą w P R L trad y c y jn ą n a ­ zw ę o rd y n acji w yborczych. W p rak ty c e p rzepisy p raw n e d otyczące w yborów zaw ieran e są w dw óch oddzielnych ustaw ach : o rd y n acji w yborczej do S ejm u i o rd y n acji w yborczej do ra d narodow ych. 2. K ad e n cja S ejm u w ynosi 4 lata. W ybory m uszą w ięc odbyć się w tak im term in ie, by ciągłość p racy p arla m en tu nie uległa p rzerw an iu . W ybory zarządza R a d a P a ń stw a n a dzień u staw o w o w olny od pracy, p rzy p ad ający w ciągu 2 m iesięcy od chw ili zakończe­ n ia k ad e n cji S ejm u. R ad a P a ń stw a u stala jednocześnie tzw. k alen d a rz w yborczy, czyli o k reśla term in y , w ja ­ k ich m uszą być dokonane poszczególne czynności w y ­ borcze (podział te ry to riu m P a ń stw a n a okręgi w ybor­ cze, pow ołanie kom isji w yborczych, zgłoszenie k an d y ­ datów itp.). Sejm , jako najw yższy organ w ładzy p a ń ­ stw ow ej, m a je d n ak p raw o (poprzez ustaw ę k o n sty tu ­ cyjną) skrócić lu b przedłużyć sw ą kad en cję. W tak im w y p ad k u te rm in w yborów ulega zm ianie. 3. Z asad a pow szechności p ra w a w yborczego w y m a­ ga, b y w w yborach b ra li u d ział wszyscy obyw atele. Od tej zasady m uszą je d n a k istnieć pew ne w y jątk i. O w y­ łączeniu od udziału w w yborach decyduje przede w szy­ stkim w iek — w y b ierać posłów do S ejm u i rad n y ch do ra d narodow ych m ogą tylko osoby, k tó re w d niu w yborów m a ją ukończone 18 lat. K andydow ać do S ej­ m u m ożna n ato m iast d opiero po ukończeniu 21 la t. Nie p o siad ają rów nież p raw w yborczych osoby ubezw łas­ now olnione przez sąd o raz osoby skazane w yrokiem sądu n a k a rę pozbaw ienia p ra w publicznych. N ie biorą udziału w głosow aniu osoby o d byw ające k arę pozba­ w ienia wolności, tym czasow o aresztow ane i p rzeb y w a­ jące w zam kniętych zakładach dla um ysłow o chorych. 4. D la przep ro w ad zen ia w yborów te ry to riu m P a ń ­ stw a podzielone zostaje n a okręgi w yborcze, a każdy okręg w yborczy n a obw ody głosow ania. O kręg w ybor­ czy to jed n o stk a tery to ria ln a , w ram ach k tó rej zgłasza­ n a je s t lista k an d y d ató w i u stalan y w ynik w yborów . W P R L okręgi są w ielom andatow e, czyli w jed n y m o kręgu w y b ieran y ch je st k ilk u (przeciętnie 6) posłów. O kręgi w yborcze o b ejm u ją po około 400 tys. w yborców . Obw ód głosow ania to je d n o stk a te ry to ria ln a służąca do technicznej organizacji głosow ania. W każdym obw o­ dzie z n a jd u je się lo k al w yborczy, w k tó ry m w yborcy (około 3000) oddają głosy. S u m a głosów otrzy m an y ch

125

przez k a n d y d a ta we w szystkich obw odach okręgu de­ cy duje o jego w yborze. 5. W ybory org an izu ją i k ie ru ją ich p rzebieg iem org any społeczne nazyw ane k o m isjam i w yborczym i. W w yborach do S ejm u pow oływ ane są obw odow e ko­ m isje w yborcze (w obw odach głosow ania — ich zad a­ n iem je s t w yłożenie do publicznego w g ląd u spisów w yborców oraz p rzeprow adzenie głosow ania), o k ręg o ­ w e (w okręgach w yborczych re je s tr u ją k an d y d a tó w n a posłów , czu w ają n ad p raw idłow ością pracy k o m isji obw odow ych i u s ta la ją w yniki w yborów w okręg u ) oraz P ań stw o w a K o m isja W yborcza, k tó ra n ad z o ru je działalność kom isji obw odow ych i okręgow ych, u s ta la ostateczne w yniki w yborów oraz p rzed staw ia now o w y b ra n em u S ejm ow i w niosek w sp raw ie stw ierd zen ia w ażności w yborów . 6. Spis w yborców je s t to w ykaz w szystkich osób m a jący ch p raw o w zięcia u działu w głosow aniu w d an y m obw odzie głosow ania. Spisy w yborców sporządzane są przez terenow e organy ad m in istra cji najniższego sto p ­ nia, oddzielnie d la każdego obw odu głosow ania. M uszą być one w yłożone do publicznego w glądu, ta k aby w y ­ borcy m ieli m ożliw ość spraw d zen ia ich praw idłow ości (w szczególności czy n azw iska zostały w spisie p ra w id ­ łow o zamieszczone). K ażd a osoba, k tó ra w y k ry je ja k ą ­ k olw iek niepraw idłow ość spisu, m a p raw o złożyć re k la ­ m a cję do n aczelnika gm iny (m iasta, dzielnicy), gdzie zo stał sporządzony spis w yborców . N aczelnik obow ią­ zany je st w ciągu 3 d n i do ro zp a trz en ia re k la m a c ji i do konania niezbędnych p o p raw ek i uzupełnień. D e­ cyzje m ogą być z kolei zaskarżone do sądu pow ia­ tow ego, k tó ry w ciągu 3 dni w y d aje ostatecznie orze­ czenie. 7. P raw o zgłaszania k an d y d a tó w n a posłów p rz y ­ słu g u je organizacjom politycznym , zaw odow ym i spół­ dzielczym , ja k rów nież in n y m m asow ym organizacjom politycznym lu d u pracującego. W P R L kand y d aci na posłów i rad n y ch zgłaszani są z in sp ira cji P olsk iej Zjednoczonej P a rtii R obotniczej, Zjednoczonego S tro n ­ n ictw a Ludow ego i S tro n n ictw a D em okratycznego w im ieniu w szystkich upraw n io n y ch org an izacji przez F ro n t Jedn o ści N aro d u (FJN ) jak o re p re z e n ta c ję w szy­ stk ich sił zaangażow anych w budow nictw ie socjalizm u. K o m itety F JN zgłaszają listy k an d y d ató w do okręgo­ w ych kom isji w yborczych, k tó re dokonują ich fo rm a l­ nego zarejestro w an ia. Jednocześnie F JN opracow u je p ro g ra m w yborczy, stanow iący p odstaw ę k am p an ii w y ­ borczej i w ytyczną działania dla w y b ra n y ch posłów.

126

8. Z asad a tajności głosow ania m a zapew nić w y ­ b o rcy sw obodę głosow ania. N ie m ożna ustalić, w ja k i sposób w yborca głosow ał, je s t o n całkow icie zabezpie­ czony p rzed u jem n y m i k o n sek w en cjam i treści swego głosu. D la zabezpieczenia ta jn o śc i głosow ania w szy­ stk ie k a rty do głosow ania są jed n ak o w e — n ie noszą żadnych num erów , an i zn ak ó w rozpoznaw czych. W k aż­ dym lo k alu w yborczym m u szą zn ajd o w ać się o sło n ięte pom ieszczenia, w k tó ry ch w y b o rca m oże p o d jąć d ecyzję w yborczą. K a rty do głosow ania w rzu can e są do u rn y w k o p ertach . N aru szen ie pow yższych zasad byłoby pod­ sta w ą do u n iew ażn ien ia w yborów w d an y m obw odzie lu b o k ręg u i stan o w iło b y przestępstw o. 9. W ybory zo stają uniew ażnione, jeżeli dopuszczo­ no się podczas ich p rzep ro w ad zan ia ta k ich p rze stęp stw p rzeciw głosow aniu lu b n aru sz eń przepisów o rd y n acji w yborczych, k tó re m ogły w yw rzeć isto tn y w pływ n a w y n ik w yborów . U n iew ażn ien ia w yborów do S ejm u m oże d okonać ty lk o Sejm . W ta k im w y p ad k u p rze p ro ­ w adzone zo stają w ybory ponow ne. W w y b o rach d o S ejm u w ażność w y b o ru k a n d y d a ta zależy też od dw óch dodatk o w y ch czynników — m u si on uzyskać w ięcej n iż ~2 ~ w ażnie oddanych w o k ręg u głosów (bezw zględna w iększość), a w głosow aniu m u si w ziąć u d ział co n a j1

m niej u p raw n io n y ch do głosow ania w okręgu (frek ­ w encja). P ierw szy z ty c h dodatkow ych w ym ogów nie m a zastosow ania p rzy w y b o rach do ra d n arodow ych. 10. Pow szechność, rów ność, bezpośredniość i ta j­ ność tw orzą ta k zw ane czteroprzymiofcnikowe p raw o w yborcze. W n iek tó ry ch p ań stw ach dodaw any je st je ­ szcze p ią ty p rzy m io tn ik — w ybory są prop o rcjo n aln e. S ystem p ro p o rcjo n aln y w y stęp u je w w y p ad k u istn ie­ nia legalnej Opozycji politycznej i d ziałan ia dużej licz­ by p a rtii. O kręgi w yborcze są zawsze w ielom andatow e. L ista k an d y d a tó w każdej p a rtii oznaczona je st n u m e­ rem , w y b o rca o d d aje głos poprzez w rzucenie je d n eg o z n u m eró w do u rn y . P o d ział m a n d ató w w ok ręg u n a ­ s tę p u je p ro p o rc jo n aln ie do ilości głosów u zy sk an y ch przez poszczególne p a rtie . S y stem p ro p o rcjo n aln y obo­ w iązy w ał w Polsce m iędzyw ojennej (do 1935 r.), sto ­ sow ano go też w w y b o rach 1947 r. O bow iązujące obec­ n ie w P R L p rzep isy u sta la ją , że w y b ra n y zo staje k a n ­ d y d at, k tó ry u zy sk ał n ajw ięcej głosów, a w ięc p rz y j­ m u ją sy stem w iększościow y.

127

— in

PA R T IE PO LITY C ZN E, STO W ARZYSZENIA I INNE O RG A N IZA CJE

1. O rganizacją społeczną n azyw am y zrzeszenie, do któ rego przynależność je st dobrow olna (.nikogo nie m ożna zm usić do w stąpienia an i zakazać w ystąpienia z org anizacji), posiad ające określony ce l i p ew n ą sta łą s tr u k tu rę w ew nętrzną, czyli w łasn e organy. O rgan i­ zacja społeczna je st pow oływ ana przez o byw ateli lu b różne in sty tu cje i nie sta n o w i części a p a ra tu P ań stw a. Ja k o p rzy k ład y organizacji społecznych m ożna podać p a rtie polityczne, zw iązki zaw odow e, spółdzielnie, k ó ł­ k a rolnicze, Z w iązek M łodzieży S ocjalistycznej (ZMS),. Z w iązek H arcerstw a P olskiego (ZHP), P olskie T ow a­ rzy stw o T urystyczn o -K rajo zn aw cze (PTTK), O chotni­ czą R ezerw ę M ilicji O byw atelskiej (ORMO), T ow a­ rzy stw o K rzew ienia K u ltu ry Fizycznej (TK K F) itp. Ł ącznie w naszym k ra ju istn ieje k ilk a d ziesią t tysięcy różnego ro d za ju org an izacji społecznych. W te j liczbie zdecydow aną w iększość stan o w ią spółdzielnie, kółka rolnicze i ochotnicze stra ż e pożarne. 2. W P R L obow iązuje za sa d a w olności zrzeszenia się obyw ateli — to znaczy w olności zak ład an ia o rg a ­ nizacji społecznych i udziału w nich. Z akazane je st je d n a k tw orzenie zrzeszeń i udział w zrzeszeniach, k tó ­ ry c h cel lu b działalność godzą w ustró j polityczny i społeczny albo w porządek p raw n y PRL, bądź też stow arzyszeń, k tó ry c h istn ien ie m oże spow odow ać z a ­ g ro żenie bezpieczeństw a, spokoju lu b p orządku publicz­ nego (arty k u ł 72 u stęp 3 K onstytucji, a rty k u ł 14 p ra w a o stow arzyszeniach). 3. W P R L d ziała ją trz y p a rtie polityczne, są to P olska Z jednoczona P a rtia R obotnicza (PZPR), Z jedno­ czone S tronnictw o L udow e (ZSL) d S tronnictw o D em o­ kraty czn e (SD). W języku potocznym przyjęło się okre­ śla n ie ja k o p a rtii tylko P Z P R , nato m iast Z SL i SD nazyw a się stronnictw am i. F aktycznie je d n a k słowo „p a rtia ” i „stronnictw o” m a ją to sam o znaczenie. Nie są n ato m ia st p a rtia m i politycznym i ani F ro n t Jedności N a ro d u (FJN ) a n i te ż stow arzyszenia, np. S to w arzy ­ szen ie ,,P a x ”.

je d n a k n ie ogranicza ich działalności. W spom niany przepis n ie m ów i o p a rtia c h politycznych, lecz ogólnie 0 „o rganizacjach społecznych lu d u p racu jąceg o ”, co oznacza n iem al ogół o rg an izacji społecznych. P oza ty m je d y n y m a k te m dotyczącym b ezpośrednio p a rtii p o li­ tycznych je st pism o okólne M in istra A d m in istra cji P u ­ b licznej z 1946 r., sk ie ro w a n e do podległych m u o rg a ­ nów, zak azu jące żąd an ia od p a rtii politycznych le g ali­ zacji d ziałalności w try b ie przep isó w p ra w a o sto w a­ rzyszeniach. W n ie k tó ry ch a k ta c h n o rm aty w n y ch m ożna po n ad to znaleźć p rzep isy dotyczące p a rtii politycznych, np. a rty k u ł 6 u stę p 1 u sta w y z 20 X II 1958 r. o sam o­ rząd zie robotniczym m ów i, że w sk ład k o n feren c ji sa ­ m o rząd u robotniczego w chodzą m iędzy in n y m i człon­ k ow ie zakładow ego k o m itetu (egzekutyw y) P Z P R . P o ­ dobnie stan o w i a rty k u ł 13 te j u staw y , dotyczący sk ład u ra d robotniczych. 5. P ra w o o stow arzyszeniach (D ziennik U staw z 1932 r. n r 94, pozycja 808, w ielo k ro tn ie now elizow ane, o sta tn ia zm ian a z 1964 r.), o k reśla stow arzyszenie jak o dobrow olne, trw a łe zrzeszenie o celach niezarobkow ych. T ak w ięc do stow arzyszeń n ie należą np. spółdzielnie — ich celem je st bow iem prow ad zen ie działalności gospodarczej. P rzy k ład em stow arzyszeń m ogą być ocho­ tnicze stra ż e pożarne, k ó łk a rolnicze, T K K F , ZH P, k lu b y sp o rto w e itp . P ra w o o sto w arzy szan iach w y ró ż­ n ia 3 ty p y stow arzyszeń: zw ykłe, za reje stro w a n e 1 w yższej użyteczności. P o d staw o w a g ru p a tych o rga­ n izacji to stow arzyszenia za rejestro w an e. L iczba sto ­ w arzyszeń w y ś z e j użyteczności dochodzi obecnie do 20 (np. ZH P, L iga O brony K ra ju [LOK], Z w iązek Bo­ jow ników o W olność i D em o k rację [ZBoWiD]). P o n ad to m ianem stow arzyszeń o k reśla n e są czasam i in n e or­ ganizacje, o p ierające sw e istn ien ie n a odm iennych przepisach, n p . sto w arzy szen ia stu d en ck ie.

4. W P R L nie m a przepisów reg u lu jący c h działal­ ność p a rtii politycznych. Je d y n ie a rty k u ł 72 K onsty­ tu c ji P R L fo rm u łu je zasadę w olności zrzeszania, czym

6. P rzep isy p ra w a o stow arzyszeniach o k reśla ją m i­ n im aln ą liczbę osób, ja k a może, po spełn ien iu pew ­ nych dodatkow ych w aru n k ó w , założyć stow arzyszenie. A by założyć stow arzyszenie zw ykłe (nie posiad ające osobowości p raw n ej) w y starczy zgłoszenie w niosku co n a jm n ie j trzech osób do terenow ego o rg an u ad m i­ n istra c ji najniższego sto p n ia (naczelnika gm iny). Je śli o rg an (naczelnik gm iny) n ie zakaże założenia sto w arzy ­ szenia, m oże ono pow stać. Do założenia stow arzyszenia zarejestro w an eg o (m ającego osobow ość p raw n ą) po­ trze b n y je s t w niosek 15 osób, przy czym pow iatow y o rgan a d m in istra c ji m oże odm ów ić re je s tra c ji sto w a­

1S8

S — 500 zag. z p raw a

129

rzyszenia, jeżeli jego p o w stan ie n ie b id z ie przynosiło k orzyści społecznych. 7. Z naczna część zw iązków w yznaniow ych (kościo­ łów) w P R L je st stow arzyszeniam i — z tym że re je ­ s tru je je i nadzór nad nim i sp raw u je U rząd do S p ra w W yznań. Ja k o stow arzyszenia z a reje stro w a n e działa 11. K ościołów (m.in. Z jednoczony Kościół Ew angeliczny w P R L , Je d n o ta B raci P olskich, S tow arzyszenie B ad a­ czy P ism a Św iętego w Polsce, Zw iązek R eligijny W y­ znania M ojżeszowego w PRL), zaś jako stow arzyszenia zw ykłe działa 15 zw iązków . N atom iast Kościół Rzym ­ skokatolicki, Kościół E w angelicko-A ugsburski w PR L, K ościół M etodystyczny w P R L i n ie k tó re anne n ie są stow arzyszeniam i. 8. K ażde ze w skazanych zrzeszeń re p re z e n tu je inny ty p organizacji społecznej: ZSL je st p a rtią polityczną; ZZM je s t zw iązkiem zaw odow ym ; ORMO je s t o rg an i­ zacją działającą na p o dstaw ie odrębnych przepisów , w całości finansow aną przez o rgany re so rtu sp ra w w e­ w n ętrzn y ch ; ZBoW iD je s t stow arzyszeniem wyższej użyteczności; P T T K je s t stow arzyszeniem z a re je stro ­ w anym . 9. O soby zam ierzające założyć spółdzielnię (co n a j­ m n iej 10 osób fizycznych lub 3 praw ne), u ch w alają s ta tu t spółdzielni i d okonują w yboru je j organów lu b k om isji organizacyjnej spółdzielni. N astępnie kom isja o rg anizacyjna lu b zarząd zw racają się do w łaściw ego dla tego typu spółdzielni centralnego zw iązku spółdziel­ n i o w ydanie ośw iadczenia dotyczącego celow ości za­ łożenia takiej spółdzielni. C e n traln y zw iązek w y d aje ta ­ k ie ośw iadczenie w porozum ieniu z w łaściw ym te re n o ­ w ym o rganem ad m in istra c ji państw ow ej. P o o trzy m an iu ta k ieg o ośw iadczenia należy w y b ra ć o rgany spółdzielni. W ciągu 2 m iesięcy od m om entu u zy sk an ia ośw iadcze­ n ia zarząd spółdzielni zw raca się do sądu rejestrow ego, w okręgu którego spółdzielnia m a działać, o w pisanie je j do re je stru spółdzielni i ich zw iązków . D opiero od m o m entu z a reje stro w a n ia spółdzielnia m oże p od jąć d ziałalność, u zyskuje osobow ość p ra w n ą i liczy się jej istn ienie. 10. W te j spraw ie p an A m oże się odw ołać jedynie do w yższych organów stow arzyszenia, np. zarząd u o k rę­ g u czy zarząd u głów nego, b ąd ź te ż do innych organów stow arzyszenia m ogących uchylić tę decyzję, ja k kom i­ sja rew iz y jn a czy zjazd, zależnie od przepisów sta tu tu . Je że li śro d k i te okażą się bezskuteczne, a w sk u te k de­

130

cyzji naru szo n o k tó ry ś z p rzep isó w p ra w a o sto w arzy ­ szeniach, p an A m oże się zw órcić do n ad zo ru jąceg o o rg an u ad m in istra cji (n aczelnika gm iny lub naczeln ik a p o w iatu ) o p rzyw rócenie sta n u zgodnego z praw em . O dw oływ anie się do sąd u je s t bezskuteczne, poniew aż tego ro d zaju sp raw y n ie są ro zp a try w a n e przez sądy. N ato m iast gdy członkow i sto w arzy szen ia w yrządzono szkodę w sk u te k jego d y sk ry m in a cji p rzez org an y sto ­ w arzy szen ia, m oże on dochodzić odszkodow ania p rzed sądem .

_ PRZED SIĘBIO RSTW O PAŃSTW OW E — O . K IER O W A N IE G O SPO D A RK Ą NARODOW Ą

1. P rzed sięb io rstw o p ań stw o w e je s t podstaw ow ą p ań stw o w ą je d n o stk ą p ro d u k cy jn ą , p ow ołaną do p ro ­ w ad zen ia działalności gospodarczej, określonej w ak cie 0 jego u tw orzeniu. P rzed sięb io rstw o jak o jed n o stk a p o d staw o w a może sk ład ać się z jednego bądź k ilk u za­ kładów , te zak ład y nie są ju ż p rzed sięb io rstw am i. T ylko p rzed sięb io rstw o m a osobow ość p raw n ą, czyli je d y n ie ja k o całość może zaw ierać um ow y, pozyw ać 1 być pozyw ane. Z ak ład y ja k o jed n o stk i w ew n ętrzn e p rzed sięb io rstw a n ie m a ją osobow ości p raw n ej. W szy­ stk ie p rzed sięb io rstw a p ań stw o w e d ziała ją n a p o d sta­ w ie d e k re tu o p rzed sięb io rstw ach p aństw ow ych z 1950 r. (D ziennik U staw [Dz.U.] z 1960 r. n r 18, pozycja 111), z w y jątk iem p rzed sięb io rstw : L asy P ań stw o w e, P olskie K oleje P ań stw o w e, P o lsk a Poczta, T eleg raf i T elefon oraz b anków . P rz ed się b io rstw a d ziała ją n a zasadzie ro zrac h u n k u gospodarczego (p atrz odpow iedź 4). 2. Z jednoczenia są p odstaw ow ym i organizacjam i n ad rzęd n y m i n ad przedsiębiorstw am i, pow ołanym i do k iero w an ia działalnością p rzed sięb io rstw . W skład zjednoczenia w chodzą przed sięb io rstw a tej sam ej b ra n ­ ży lu b b ran ż pokrew n y ch , a tak że branżow e przed się­ b io rstw a o brotu terenow ego (zbytu) oraz in n e jed n o ­ stki w y k o n u jące zad an ia badaw cze, usługow e n a rzecz zjednoczenia. Zrzeszone w zjednoczeniu przedsiębior­ stw a d ziałają n a zasadzie ro zrach u n k u gospodarczego i m a ją osobow ość p raw n ą. Rów nież zjednoczenie jako całość d ziała n a zasadzie ro zrac h u n k u gospodarczego

131

i m a osobow ość p raw n ą. D ziałalnością zjednoczenia k ie ­ ru je naczelny dyrektor, którego ap a rate m w ykonaw ­ czym je st c e n tra la zjednoczenia. O rganem pom ocni­ czym, a w n iektórych w y p adkach stanow iącym , je st kolegium zjednoczenia, w skład którego w chodzą n a ­ czelny d y rek to r i jego zastępcy, głów ny księgow y zje­ dnoczenia, dyrek to rzy zgrupow anych przedsiębiorstw o raz k ierow nicy n ie k tó ry ch innych jednostek organiza­ cy jn y ch zjednoczenia. Zjednoczenie działa w oparciu o sta tu t, n ad an y w m om encie jego utw orzenia. 3. K om binat je s t przedsiębiorstw em państw ow ym , w sk ła d którego w chodzi zespół zakładów przem ysło­ w ych, budow lanych lu b budow lano-przem ysłow ych, d ziałających n a zasadzie w ew nętrznego ro zrac h u n k u gospodarczego i nie m ających osobowości p raw n ej. K o m b in a t tw orzy się przez połączenie przed sięb io rstw lu b zakładów , k tó re sta ją się zak ład am i kom binatu . O sobow ość p ra w n ą m a tylk o k o m b in at ja k o całość. K o m b inaty, w odróżnieniu od zjednoczeń, nie są o rg an i­ zow ane na zasadzie bran żo w ej (jednakow ej produkcji), lecz głów nie w celu łączenia p ro d u k cji p rzedsiębiorstw w y tw arzający ch różne p ro d u k ty , sk ła d ające się n a je­ d en p ro d u k t końcow y k o m b in atu , lu b p ro d u k ty o po­ dobnym przeznaczeniu, albo różne p ro d u k ty pow stałe w sk u te k p rzerobu tego sam ego surow ca. K om bin aty p o d leg ają bezpośrednio m in istro w i albo zjednoczeniu. D ziałalnością k o m b in a tu k ie ru je dy rek to r, będący je ­ dnocześnie dyrek to rem zak ład u w iodącego. P onad to o rg an am i k o m b in atu są kolegium i dyrek to rzy poszcze­ gólnych zakładów . 4. M etoda ro zrac h u n k u gospodarczego m a n a celu zapew nienie ja k najlepszego w ykonania zadań p lan o ­ w ych przy n a jb ard zie j oszczędnych n ak ład ach . M etodę tę cechuje: — organizacyjne, m ajątkow e i ro zrac h u n ­ kow e w yodrębnienie jednostek gospodarczych (przed­ siębiorstw , zjednoczeń itp.) z całości a p a ra tu pań stw o ­ w ego; — pow iązania m iędzy tym i jednostkam i op ie­ ra ją się na zasadzie opłacalności, co pozw ala na u sta ­ lenie w yników działalności każdej jed n o stk i za pomocą w skaźników finansow ych; — jed n o stk i te p o siad ają p e ­ w ien stopień sam odzielności (niezależność od organów n ad rzędnych) w rea liza cji zadań planow ych; — sa m a je d n o stk a oraz za tru d n ien i w niej pracow nicy są m a­ te rialn ie zain tereso w an i w w ynikach je j działalności. 5. P rzedsiębiorstw o (zjednoczenie) kluczow e p od le­ ga ce n traln e m u organow i ad m in istracji, najczęściej

132

m in istro w i, a n ie rad zie n aro d o w ej. P rz ed sięb io rstw a kluczow e tw orzą m inistrow ie w porozum ieniu z M ini­ strem F in an só w i w ojew odą, n a którego obszarze d zia­ ła n ia p rzed sięb io rstw o m a m ieć siedzibę. Z jednoczenia p rzem y słu kluczow ego tw o rzy R ad a M inistrów . P rz e d ­ sięb io rstw am i (zjednoczeniam i) teren o w y m i są p rze d ­ sięb io rstw a podległe rad o m n arodow ym . P rzed sięb io r­ stw a te są tw orzone przez teren o w e org an y a d m in istra ­ cji, n a to m ia st zjednoczenia p rzem y słu teren o w eg o p o ­ w o łu je w ojew oda za zgodą M in istra H an d lu W ew nę­ trzn eg o i Usług. 6. W sk ład o rg an ó w sam o rząd u robotniczego w p rzed sięb io rstw ach w chodzą: k o n feren c ja sam orządu robotniczego, ra d a robotnicza, je j p rezydium i oddzia­ łow e (wydziałow e) rad y robotnicze. N aczelnym o rg a­ n em sam o rząd u je st k o n feren cja. W je j skład w chodzą: członkow ie rad y robotniczej, ra d y zakładow ej i zak ła­ dowego k o m itetu (egzekutyw y) P olskiej Z jednoczonej P a rtii Robotniczej (PZPR). W skład k o n feren c ji m ogą b yć pow ołani przedstaw iciele o rganizacji m łodzieżo­ w ych i stow arzyszeń n aukow o-technicznych. W o b ra­ dach k o n feren cji uczestniczy d y re k to r p rzedsiębiorstw a, n ie je s t je d n a k je j członkiem . R a d a Robotnicza je s t o r­ g an em w y b ieran y m w drodze ta jn eg o głosow ania przez całą załogę. R ad a pow in n a się sk ład ać co n ajm n ie j w 2/3 z ro b o tn ik ó w (w yjątkow o n ie m n iej niż 1/2). P o n ad to w je j sk ład w chodzą p rzed staw iciele ra d y zakładow ej i k o m itetu zakłado-wego (egzekutyw y) PZPR . U staw a o sam o rząd zie robotniczym z 20 X II 1958 r. (Dz.U. n r 77, p ozycja 397) reg u lu je s tru k tu rę i u p raw n ien ia organów sam o rząd u robotniczego. 7. U staw a o sam orządzie robotniczym e 1958 r. p o ­ w ołała sam o rząd robotniczy w p ań stw o w y ch przed się­ bio rstw ach przem ysłow ych, budow lanych i rolnych. W innych przedsiębiorstw ach sam orząd może być po­ w ołany, jeżeli R ada M inistrów w porozum ieniu z C en­ tra ln ą R adą Zw iązków Z aw odow ych rozciągnie obo­ w iązyw anie ustaw y n a te przedsiębiorstw a. R ada M i­ n istró w k ilk ak ro tn ie k o rzy sta ła z tego u p raw n ien ia, w ten sposób pow ołano sam orząd robotniczy w p rzed­ siębiorstw ie P olskie Linde L otnicze „Lot”, przedsiębior­ stw ach żeglugi, p rzed sięb io rstw ach tran sp o rto w y ch b u ­ dow nictw a, w P ań stw o w ej K o m u n ik acji Sam ochodo­ w ej, n iek tó ry ch p rzed sięb io rstw ach k o m unalnych, g astronom icznych itp. O rgany sam orządu nie d zia­ ła ją w żadnych innych jed n o stk ach poza p rzed sięb io r­ stw am i i n ie m a ją żadnych organów nadrzędnych.

133

O gólny nadzór n a d sam orządem sp ra w u ją zw iązki z a ­ wodow e. 8. O rganom sam orządu robotniczego p raw o p rzy ­ zn aje szereg pow ażnych upraw nień, np. k o n feren c ja sam orządu robotniczego u chw ala zakładow e regulam in y p ra c y , decyduje o podziale funduszu zakładow ego, n a d ­ zo ru je i k o n tro lu je działalność gospodarczą przed się­ biorstw a, ustala zasadnicze k ie ru n k i jego rozw oju Łtp. Je d n a k u p raw n ie n ia sam orządu nie m ogą n aru sz ać za­ sady jednoosobow ego kiero w n ictw a d y rek to ra an i jego odpow iedzialności za całość działalności przed sięb io r­ stw a. Jeżeli decyzje organów sam o rząd u są sprzeczne z p raw em lu b planem , d y rek to r m a obow iązek w strzy ­ m a n ia ich w ykonania. S pór m iędzy d y rek to rem a kon­ feren c ją sam orządu robotniczego rozstrzyga jed n o stk a n ad rz ęd n a (zw ykle d y rek to r zjednoczenia) w spólnie z przedstaw icielam i zw iązku zaw odowego. W razie sp o ru m iędzy k o n feren c ją sam orządu robotniczego a je d n o stk ą n ad rz ęd n ą, spór ro z p a tru je k o m isja ro z­ jem cza. 9. P aństw o w y a rb itra ż gospodarczy je s t in sty tu cją pow ołaną do rozstrzygania sporów m iędzy jednostk am i gospodarki uspołecznionej. P ow ołany został dek retem z 5 V III 1949 r . (Dz*U. z 1961 r . n r 37, pozycja 195). K om isje arb itrażo w e ro zstrz y g ają spory m a jątk o w e m iędzy przedsiębiorstw am i państw ow ym i, bankam i, zak ład am i, in sty tu cjam i, p rzedsiębiorstw am i pod za­ rząd em państw ow ym , spółdzielniam i (z w y jątk iem ro l­ niczych spółdzielni produkcyjnych), zw iązkam i spół­ dzielni, spółkam i, w k tó ry ch u d ział P a ń stw a w ynosi p onad 50°/#. W sporach m iędzy tym i je d n o stk am i po­ stęp o w anie przed sądam i pow szechnym i je st nied o p u ­ szczalne. N atom iast spory np. m iędzy przedsięb io r­ stw em a obyw atelam i ro z p a tru ją sąd y pow szechne. A r­ b itra ż gospodarczy opiera się n a zasadzie d w u in sta n ­ cyjności. P ierw szą in sta n c ją są okręgow e kom isje a r ­ b itrażo w e działające n a szczeblu w ojew ódzkim , drugą zaś G łów na K om isja A rb itra żo w a d ziałająca p rzy M i­ n istrz e F inansów . 10. O rganizacje społeczne m uszą posiadać fundusze n a prow adzenie sw ej działalności. Ź ródłem tych fu n ­ duszy są sk ład k i członkow skie, dotacje państw ow e, różnego rod zaju darow izny i dochody uzyskiw ane z p ro ­ w adzenia działalności gospodarczej. Z arów no C en traln a S kładnica H arce rsk a ja k i „Inco” są p rzedsiębiorstw a­ m i pow ołanym i przez org an izacje społeczne (w p ie rw ­

134

szym p rzy p ad k u Z w iązek H arce rs tw a Polskiego, w d ru ­ gim S tow arzyszenie „ P a x ”), po u zy sk an iu specjaln eg o zezw olenia, do p ro w ad zen ia działalności gospodarczej. Dochody uzysk iw an e z działalności ty ch p rzed się­ b io rstw przeznaczone są n ie do podziału m iędzy człon­ ków, lecz n a fin an so w an ie działalności sta tu to w e j w y ­ m ienionych o rg an izacji społecznych.

9.

OBYW ATEL W URZĘDZIE

1. P ostępow nie ad m in istra cy jn e zostało u regulow ane tylko częściowo w jed n o lity sposób. P odstaw ow ym a k ­ te m ogólnym w ydanym w ty m zakresie je st kodeks p ostęp o w an ia ad m in istracy jn eg o (ustaw a z 14 VI 1960 r.; D ziennik U staw [Dz.U.] n r 30, pozycja 168 z późniejszym i zm ianam i). O prócz k o deksu reg u lu jąceg o ogólne p o stępow anie ad m in istra cy jn e , czyli w y d aw an ie decyzji ad m in istra cy jn y c h , osobna u sta w a o p o stęp o ­ w an iu egzekucyjnym w ad m in istra c ji (Dz.U. z 1960 r. n r 24, pozycja 151) o k reśla try b przym usow ego w y k o ­ n a n ia tych decyzji, a tak że innych obow iązków n a rzecz P ań stw a . Szczególnym ro d zajem postęp o w an ia a d m in i­ stracy jn eg o jest p ostępow anie przed kolegiam i do sp raw w ykroczeń, u reg u lo w an e u sta w ą z 1971 r. (Dz. U. n r 12, pozycja 116). Ż aden z w yżej w ym ienionych ak tó w n ie o b ejm u je całości p ro b lem aty k i, każdy zaw iera szereg w y jątk ó w , w k tó ry ch nie m a zastosow ania. N ato m iast n iek tó re u staw y reg u lu jące szczegółowe działy sp raw za w ierają od ręb n e przepisy p ro ced u raln e, np. p o stęp o ­ w an ie w sp raw ach podatkow ych. 2. Z zak resu obow iązyw ania kodeksu postępow ania adm in istracy jn eg o zostały w yłączone postępow ania p ro ­ w adzone przez określone o rgany (państw ow y a rb itra ż gospodarczy, kom isje rozjem cze, p rzed staw icielstw a dyplom atyczne i k o n su la rn e za granicą, organy ad m in i­ strac ji w ojskow ej w sp raw ach unorm ow anych w prze­ pisach szczególnych), a także k o n k retn ie w skazane ro ­ dzaje sp raw (spraw y o w ykroczenia, k arn o -sk arb o w e, ubezpieczeń społecznych oraz re n t i zaopatrzeń z in ­ nych ty tułów , dyscy p lin arn e, podatkow e, pow szechnego obow iązku w ojskow ego, odpow iedzialności m a jątk o w e j za szkody w yrządzone w m a ją tk u państw ow ym , św iad ­

135

czeń osobistych i rzeczow ych dla p o trzeb o brony P a ń ­ stw a, a tak że d o starczan ia środków tran sp o rto w y ch dla p o trzeb obrony i bezpieczeństw a). Je d n a k i w tych w yłączonych w yp ad k ach sto su je się kodeks postępo­ w a n ia adm inistracyjn ego, jeżeli do niego odsy łają p rze­ pisy szczególne. S tosuje się ta m rów nież przepisy ko­ d eksu postępow ania adm in istracy jn eg o o sk arg ach i w nioskach. 3. D ecyzją ad m in istra cy jn ą nazyw am y k ażd y nakaz czy zezw olenie skierow ane przez organy ad m in istra cji do im iennie oznaczonych obyw ateli lu b jednostek o rg a­ nizacyjnych, jeżeli rozstrzyga ono spraw ę, lub w inny 9posób kończy postępow anie prow adzone w trybie k o ­ d eksu postępow ania adm inistracyjnego przed danym organem . Jak o decyzje m ożna przykładow o w skazać n akaz przym usow ej rozbiórki bu d y n k u czy pozw olenie n a budow ę, w ydanie p ra w a jazdy, re je stra c ję pojazdu m echanicznego. Nie są n ato m ia st decyzjam i ani polece­ n ia służbow e w ydaw ane pracow nikom , ani też w p ro w a­ dzane w pew nych m iejscow ościach ograniczenia w sprzedaży alkoholu (k ieru je się je do ogółu m ieszk ań ­ ców, a nie do jednego im iennie w skazanego), a n i inne ro zstrzygnięcia organów ad m in istra cji nie w y d an e w try b ie kodeksu p o stępow ania adm inistracyjnego. 4. Z asadą jest, że decyzje n ie p odlegają w ykonan iu , dopóki nie są ostateczne, czyli dopóki m ożna je za sk a r­ żać (patrz odpow iedź 5). Do tego m om entu nie wolno stosow ać środków m ających na celu w ym uszenie w y­ k o n an ia decyzji. W ykonaniu podlega decyzja wówczas gdy: — upłynie dw utygodniow y term in do w niesienia odw ołania, jeżeli w tym czasie odw ołania nie złożono; — w niesiono odw ołanie, w y k o n u je się dopiero po w y d an iu w tej spraw ie ostatecznej decyzji (od k tó rej nie p rzysługuje już odw ołanie) przez organ drugiej in ­ sta n c ji; — decyzji n ieostatecznej nad an o ry g o r n aty ch ­ m iastow ej w ykonalności — to znaczy polecono decyzję w y k o nać n aty ch m iast, m im o że nie je st ona jeszcze ostateczna i m ożna ją zaskarżyć; — a tak że jeżeli decy­ zja podlega n aty ch m iasto w em u w y k o n an iu z mocy u sta w y lub je st zgodna z żąd an iam i w szystkich stro n , b ąd ź w szystkie stro n y pisem nie zrzekły się p ra w a w n iesien ia odw ołania. 5. Jeżeli obyw atel nie zgadza się z w ydaną decyzją ad m in istracy jn ą, może ją zaskarżyć sk ład ając odw oła­ nie. Może to jed n ak uczynić tylko w stosunku do de­ cyzji nieostatecznych, w ciągu 14 dni od jej doręczenia

136

lu b ustnego ogłoszenia obyw atelow i. Po upływ ie teg o term in u , jeżeli nie złożono odw ołania, decyzja s ta je się ostateczna, czyli nie podlega zaskarżeniu przez o byw atela. O stateczne są rów nież decyzje w y d an e przez o rg an y drugiej in stan c ji, oraz decyzje w y d an e p rzez o rg an y cen traln e, przez w ojew odę lu b p rez y d en ta m ia­ sta w yłączonego z w ojew ództw a, a tak że w in n y ch p rzy p ad k ach , gdy p rzep is p ra w n y n ie dopuszcza za­ sk a rż en ia decyzji, np. decyzje o w znow ieniu postępo­ w ania. P rzeciw decyzji ostatecznej o b y w atel m oże sk ła d ać p o d an ia — o w znow ienie p o stęp o w an ia (roz­ dział 11 kodeksu postęp o w an ia ad m in istracy jn eg o ), — o uch y len ie decyzji lu b zm ian ę z urzęd u (rozdział 12 kodeksu p o stęp o w an ia adm in istracy jn eg o ), bądź skargę. J e d n a k złożenie tych pism nie pow oduje ko­ nieczności sp raw d zan ia p raw idłow ości całej decy zji p rzez o rg an wyższego stopnia. K odeks p o stęp o w an ia ad m in istracy jn eg o w ylicza p rzy p ad k i, w ja k ich może w ted y n astąp ić zm ian a lu b u ch y len ie decyzji, b ą d ź w znow ienie postępow ania. 6. N asze praw o, poza nielicznym i w y jątk am i, nie p rzew id u je zask arżan ia decyzji ad m in istracy jn y ch do sądu. Je d y n y m i w łaściw ym i do tego celu o rg an am i s ą organy a d m in istra c ji wyższego stopnia. W yjątkow o są to sp ecjaln e o rgany odw oław cze. Do sądu m ożliw e je st ty lk o zask arżen ie decyzji w sp raw ie re k la m a c ji przeciw n iep raw id ło w o ści spisu w yborców (w szczególności, przeciw pom inięciu w n im lu b zam ieszczeniu o kreślo­ n ych osób), a tak że rozstrzygnięć z zak resu ubezpieczeń społecznych. 7. P ro k u ra to r pełni rolę stróża p rzestrzeg an ia p ra ­ w a w postępow aniu ad m in istracy jn y m . Może żądać w szczęcia postępow ania, p rzy słu g u ją m u w szystkie p raw a stro n y w czasie toczącego się postęp o w an ia (mo­ że żądać p rzep ro w ad zen ia dowodów, sk ład ać zażalenia, odw ołania itp.). Jeżeli u zn a o stateczn ą decyzję za wa^ dliw ą, może złożyć przeciw ko niej sprzeciw , co m usi spow odow ać k o n tro lę praw id ło w o ści te j decyzji przez o rg an wyższego sto p n ia (przyczyny złożenia sprzeciw u w sk azu je a rty k u ł 145 § 1 kodeksu postęp o w an ia ad m i­ nistracyjnego). P ro k u ra to r G en eraln y PR L m a ponadto u p raw n ie n ia w y stęp o w an ia do organów cen traln y ch o zm ianę lu b u ch y len ie decy zji tych organów . 8. Ś ro d k i m ające na celu nakło n ien ie o byw ateli do w ykonania obow iązków w obec P a ń stw a sto su ję się n ie­ zależnie od k a r za n iew y k o n an ie tych obow iązków w e

13T

w łaściw ym term inie. O byw atel n ie w y konując obow iąz­ k ów nałożonych n a niego przez o rg an y a d m in istra c ji n a ra ż a się n a k a rę i niezależnie od tego n a zastosow a­ n ie środków egzekucyjnych, k tó re zm uszą go do w y­ k o n an ia obow iązków (a rty k u ł 15 ustaw y o postępo­ w a n iu egzekucyjnym w ad m in istra cji; Dz.U. z 1966 r. n r 24, pozycja 151). N a przykład, osoba chora n a cho­ ro b ę zakaźną, nie p rze strzeg a ją ca w skazań organów służby zdrow ia, m oże za to zostać u k a ra n a g rzy w n ą lu b nag an ą. N iezależnie od k a ry może zostać zm uszona p rzy zastosow aniu innych środków do re a liz a c ji ty c h w sk a­ zań. 9. Z aopatrzenia em ery taln e, re n ty zasądzone przez sąd lu b u sta lo n e um ow ą za u tra tę zdolności do p racy alb o za śm ierć żyw iciela, zasiłki chorobow e, św iadcze­ n ia alim en tacy jn e oraz zasiłki rodzinne (§ 5 a rty k u łu 9 ustaw y o postępow aniu egzekucyjnym ) nie podlegają egzekucji. Nie m ożna w ięc w tym p rzypadku zająć części re n ty an i alim entów n a p okrycie grzyw ny i p o ­ d a tk u . 10. K odeks postęp o w an ia ad m in istracy jn eg o fo rm u ­ łu je zasadę, iż sk arg i nie m ogą być ro z p a try w a n e przez organ, któ reg o działalności sk a rg a dotyczy, lecz m usi to uczynić organ w yższego sto p n ia (a rty k u ł 159 kodeksu p o stępow ania adm inistracyjnego). T ak w ięc, w przy­ p a d k u w skazanym w p y tan iu , teren o w y organ adm in i­ stra c ji pow inien w ciągu 7 d n i przekazać sk arg ę do o rg an u w yższego stopnia (np. naczelnik gm iny do n a ­ cz eln ik a pow iatu).

„ PO D A TK I I INN E ŚW IADCZENIA l U . NA RZECZ PAŃSTW A

1. P odatkam i nazyw am y pew ien szczególny rodzaj św iadczeń ponoszonych n a rzecz P aństw a. Cecham i szczególnymi podatków jako św iadczeń pieniężnych są : przym usow e ich opłacanie (podatki niezapłacone są przym usow o ściągane) i b ra k w zam ian za nie ja ­ kiegokolw iek bezpośredniego św iadczenia ze stro n y P ań stw a. N ie je st w ięc podatkiem np. opłata za ele­ ktryczność czy opłaty za korzy stan ie z radioodbio rn i-

138

ków lu b telew izorów , aczkolw iek w tych o p łatach do ceny za u zyskane św iadczenia (np. za zużytą energię elektryczną) m ogą być doliczone tzw . p o datki p ośre­ dnie. Z obow iązane do o płacenia podatku m ogą być za­ rów no osoby fizyczne ja k p raw n e, w tym tak że jed n o ­ stk i p ań stw o w e (np. p rzedsiębiorstw a), jeżeli m a ją o kreślone dochody lu b m a jątek . 2. O podatkow anie ludności n a s tę p u je w dw óch fa ­ zach. P ierw sza z nich o b ejm u je p o d atk i opłacane w chw ili o trzym yw ania dochodów , d ru g a zaś w chw ili w y d atk o w an ia. W m om encie o trzy m an ia dochodów o płacane są: p o d atek obrotow y, n iek tó re o p łaty s k a r­ bow e, p o d atek od nieruchom ości, p o d atek g runtow y, p o d atek od w ynagrodzeń, p o d atek dochodow y, p o d atek w yrów naw czy, p o d atek od n ieodpłatnego n ab y cia p ra w m ajątk o w y ch . P a trz też odpow iedź 3. 3. W czasie w y d atk o w an ia pieniędzy ludność ró w ­ nież o p łaca podatki. M ożna tu w ym ienić p o datek od odpłatnego nabycia p raw m ajątkow ych, a tak że poda­ tek od p osiadania {¿ów, p o d atek od spożycia w no­ cnych lokalach rozryw kow ych oraz podatki u k ry te pod n azw ą d opłat, opłat, o p ła t sk arb o w y ch itp. — n a p rzy k ład o p łaty uzdrow iskow e, o p łaty za paszporty. 4. P o d ate k g ru n to w y o p łacan y je st od g ospodarstw rolnych, n ato m iast po d atek od nieruchom ości obciąża n ie zw iązane z gospodarstw am i rolnym i budynki w raz z g ru n tam i i zabudow aniam i o raz g ru n ty n ie zabudo­ w ane, jeżeli nie w chodzą w skład gospodarstw a ro ln e­ go. P o d ate k g ru n to w y u n o rm o w an y został u staw ą z 26 X 1971 (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 27, pozycja 254). P o d ­ staw ą opo d atk o w an ia (w artości, od ja k iej w ym ierza się po datek) je s t w yrażony w złotych przychód szacunkow y obejm u jący pożytki u zyskiw ane z g o sp o d arstw a ro ln e ­ go. Do przychodu dolicza się in n e przychody uzyski­ w an e przez p o d atn ik a (np. z chałupnictw a), jeżeli n ie pod leg ają p o datkow i obrotow em u oraz pow ierzchnia u żytków ro ln y ch i g ru n tó w ornych. P o d atek od n ie ru ­ chom ości reg u lu je d ek re t z 20 V 1955 r. (Dz.U. z 1963 r. n r 16, pozycja 87, ze zm ianam i). P o d staw ę opodatko­ w an ia b u d y n k ó w stanow i czynsz n ajm u lub dzierżaw y albo w arto ść nieruchom ości. D la g ru n tó w n ie zabudo­ w anych — w zasadzie po w ierzch n ia w m 2. 5. P o d atk ie m od w ynag ro d zeń obciążane są dochody w y n ik ające ze stosunku pracy. P o d atek ten opłacają tylko osoby fizyczne. U norm ow any je s t on u sta w ą z

139

4 II 1949 r. {Dz.U. n r 7, pozycja 41, ze zm ianam i). P o d ­ sta w ą w y m ia ru tego p o d atk u je st w ynagrodzenie otrzy­ m a n e przez p o d atn ik a zarów no w pieniądzach, ja k w n aturze. P odatkow i dochodow em u podlegają w szy­ stk ie dochody poza w ynagrodzeniam i, przychodam i z gospodarstw rolnych i przychodam i o ch a rak te rz e nadzw yczajnym (np. spadek). R eguluje go u sta w a z 16 X II 1972 r. (Dz.U. n r 53, pozycja 339). P o d atn ik am i te ­ go p o d atk u są osoby fizyczne i osoby p raw n e nie b ęd ą­ ce jednostkam i gospodarki uspołecznionej. S taw ki po­ d a tk u dochodowego są progresyw ne, tzn. w zrastają w ra z ze w zrostem dochodu. W ym iar p odatku je st zróż­ nicow any w zależności od źródła dochodów. N a p rzy ­ k ła d niższy podatek pobierany je st od dochodów uzys­ kiw anych z zakładów gastronom icznych nie p row ad zą­ cych sprzedaży n apojów alkoholow ych i z w yko n y ­ w a n ia rzem iosła przez rzem ieślników św iadczących usługi dla ludności oraz innych rzem ieślników z a tru ­ d niających nie w ięcej niż jednego pracow nika n ajem ­ nego, niż podatek pobierany od dochodów z pozosta­ łych zakładów gastronom icznych i z w ykonyw ania rze­ m iosła przez pozostałych rzem ieślników . 6. S taw ki p o d atk u m ogą być stałe (np. p o datek od nieruchom ości w ynoszący 0,8% jej w artości) bądź pro­ gresyw ne, czyli że staw ki podatku, obliczane zw ykle procentow o, rosną w raz ze w zrostem podstaw y opodat­ kow ania. Przykładow o, staw k i podatku od w ynagro­ dzeń w zrastają od 0,5% do 15% w zależności od w yso­ kości w ynagrodzenia. W P R L większość podatków o p a rta je st n a staw kach progresyw nych. Mogą też is­ tn ieć staw ki regresyw ne, to znaczy zm niejszające się w ra z ze w zrostem podstaw y opodatkow ania. 7. W zależności od ro d zaju p o d atk u dochody m ał­ żonków m ogą być sum ow ane i podatek w ym ierzany od łącznej sum y, bądź też w ym ierzany oddzielnie dla każdego z m ałżonków od uzyskiw anego przez niego dochodu. Dochody sum uje się przy obliczaniu podatk u dochodowego, podatku w yrów naw czego — ale ty lk o jeżeli podatnicy opłacają podatek dochodow y, a n ie od w ynagrodzeń, p odatku gruntow ego. N ie sum uje się do­ chodów m ałżonków i rodziny do obliczania p o d atk u od w y nagrodzeń czy p o d atk u w yrów naw czego, jeżeli po­ d atn icy p ła cą p o d atek od w ynagrodzeń, a n ie dochodow y. 8. N iektórzy pod atn icy m ogą opłacać p o d atek obro­ tow y i dochodow y w form ie k a rty podatkow ej lu b ry ­ czałtu um ow nego. O znacza to, źe n ie oblicza się dla

140

n ic h k o n k retn y ch w ysokości o b ro tó w lu b dochodów, lecz u stala się w ysokość p o d atk u z góry w o p arciu o ta k ie fak ty ja k rodzaj działalności, położenie zak ła­ du itp . O płacanie p o d atk ó w zry czałto w an y ch stosow a­ ne je s t najczęściej n a w niosek podatników . 9. Z obow iązania p o d atk o w e (obow iązek zap łacen ia podatku) w ygasają w sk u te k zapłacenia należności lu b w w yn ik u ich um orzenia i przed aw n ien ia. T erm in p ła­ tności p odatku wynosi d la p o d atn ik a (płatnika) gospo­ d ark i nieuspołecznionej 2 tygodnie od d n ia doręczenia decyzji u stalającej należność, o ile przepisy szczególne n ie w pro w ad zają innych term inów . Należności p o d at­ k ow e m ogą na prośbę d łu żn ik a być ro zk ład an e n a r a ­ ty i odraczane. N ie zapłacone kw o ty p o d atk u są p rzy ­ m usow o ściągane w drodze egzekucji ad m in istracy jn ej w ra z z kosztam i egzekucji i dod atk iem za zw łokę. W iększość zobow iązań podatkow ych p rzed aw n ia się po 10 la tac h od końca ro k u kalendarzow ego, w k tó ry m u p ły n ą ł te rm in płatności. P ra w o do w y m ierzenia p o ­ d a tk u p rzed aw n ia się (z w y jątk am i) w ciągu 3—5 la t od k o ńca roku, w k tó ry m p o w stał obow iązek podatkow y. 10. O płaty sk arb o w e s ą to św iadczenia pieniężne p o b ieran e przez organy p aństw ow e w zw iązku z doko­ n an iem przez n ie pew nych czynności urzędow ych. S ą to ró w nież opłaty p o b ieran e za pew ne pism a, stw ie r­ dzające dokonanie czynności z zak resu p raw a cyw il­ nego (np. zaw arcie um ow y). O płatę skarbow ą p o b iera się p rzy w noszeniu podań i załączników do nich, do­ k o n y w an iu pew nych czynności urzędow ych (np. spo­ rząd zen ie ak tu stan u cyw ilnego), uzyskiw aniu św ia­ dectw , zezw oleń (np. pozw olenie n a b roń) i pism stw ie r­ dzający ch czynności cyw ilnopraw ne. P o b iera się ją ty lk o za czynności do k o n y w an e n a w niosek lu b przez zain tereso w an y ch (u staw a z 13 X II 1957 r. o opłacie sk a rb o w ej; Dz.U. z 1958 r. n r 1, pozycja 1; z m i a n a w Dz. U. z 1964 r. n r 41, p o zycja 277).

11, PRO SZĘ W STAĆ, SĄD IDZIE! 1. W ro zu m ien iu K o n sty tu c ji P R L sąd je s t organem p ań stw o w y m pow ołanym sp ecjaln ie do sp raw o w an ia w y m iaru spraw iedliw ości w im ien iu P R L i odpow ied­

141

n io do tego celu zorganizow anym , złożonym z n ie za­ w isłych sędziów , i nięzależnym od innych organów państw ow ych. S ąd w y k o n u je w y m iar spraw iedliw ości w szczególnej fo rm ie procesow ej. To oznacza, że po stę­ p ow anie przed sądem je st u k sz tałto w an e w sposób g w aran tu jąc y bezstronne i praw idłow e pod w zględem p raw n y m rozstrzygnięcie sp raw y obyw atela, p rzy ró w ­ ności proced u raln ej obu stro n p ostępow ania przed s ą ­ dem (oskarżonego i o sk arżyciela lu b pozw anego i po­ woda), z zachow aniem zasady jaw ności postępow an ia i p ra w a oskarżonego do obrony. 2. Sądy m ożna podzielić n a pow szechne i szczególne. S ądy szczególne to sądy, któ re rozstrzy g ają pew ne w yliczone w yczerpująco kateg o rie spraw , m ające ch a­ ra k te r szczególny albo ze w zględu n a osoby w nich w ystępujące, albo n a przedm iot rozstrzyganego kon­ flik tu . Są to: a) sądy w ojskow e (w ojskow e sądy g a rn i­ zonow e i w ojskow e sądy okręgow e), sp raw u ją ce w y ­ m ia r spraw iedliw ości w spraw ach k arn y ch w Siłach Z b ro jnych PR L, a w w yjątkow ych, określanych przez u staw ę w ypadkach w sp raw ach k a rn y c h dotyczących osób nie należących do Sił Z brojnych P R L (np. w sp ra ­ w ach o szpiegostwo); b) sądy p rac y i ubezpieczeń spo­ łecznych rozpoznające n iek tó re spraw y pracow nicze oraz sp raw y ubezpieczeń społecznych. Pozostałe spraw y ro zp a try w a n e są przez sądy pow szechne, do których należą sądy pow iatow e i w ojew ódzkie. N aczelnym o rg a­ nem sądow ym spraw u jący m nadzór nad orzecznictw em w szystkich sądów je s t S ąd N ajw yższy. 3. Sąd N ajw yższy sk ła d a się obecnie z 91 sędziów , 5 prezesów i Pierw szego Prezesa. Liczby sędziów i p r e ­ zesów nie są stałe, o kreśla się je przy w yborze n a now ą kadencję. S kład S ądu N ajw yższego w y b iera n y je s t przez R adę P a ń stw a n a 5 -letn ią kadencję. Sąd N a j­ wyższy sk ła d a się z 4 izb: k a rn e j, cyw ilnej, w ojskow ej o raz p racy i ubezpieczeń społecznych. K ażda izba s p ra ­ w u je nadzór nad orzecznictw em sądów niższych w od­ pow iedniej dziedzinie spraw . Izby dzielą się n a w y­ działy. W Sądzie N ajw yższym istn ieje też B iuro O rzecz­ nictw a (zadaniem jego je st analityczne opracow yw anie orzecznictw a S ądu N ajw yższego i sądów terenow ych oraz p rzed staw ian ie ty ch m a teria łó w S ądow i N ajw yż­ szem u) i B iuro P re zy d ia ln e sp ra w u ją c e fu n k cje ad m in istracyjno-organizacyjno-gospodarcze. S ąd N ajw yższy za jm u je niezależną pozycję w system ie organów p a ń ­ stw ow ych i podlega tylko (w bardzo ograniczonym zakresie) R adzie P a ń stw a i Sejm ow i.

142

4. Sędzią może zostać tylko obyw atel polski k o rzy ­ stający z pełni p ra w cyw ilnych i obyw atelskich, o n ie­ skazitelnym ch arak terze, k tó ry d aje ręk o jm ię należy­ tego w y konyw ania obow iązków sędziego w PR L, u k o ń ­ czył 26 la t życia, ukończył u n iw ersy teck ie stu d ia p ra w ­ nicze, odbył ap lik ację sądow ą, złożył egzam in sędziow ­ ski i pracow ał jako asesor sądow y co n ajm n iej 1 ro k . P ew n e w y jątk i od trzech o statn ich w ym ogów p rzy słu ­ g u ją pro feso ro m i docentom n a u k p raw n y ch oraz oso­ bom zajm u jący m stanow iska w p ro k u ra tu rz e , ad w o k a­ turze, arb itra ż u itp. Sędziów sądów pow szechnych oraz sądów p racy i ubezpieczeń społecznych pow ołuje R ad a P a ń stw a n a w niosek M in istra Spraw iedliw ości. Sędziów S ąd u N ajw yższego w y b ie ra R ad a P ań stw a n a okres 5 lat. 5. Sędzia sądu pow szechnego może zostać zw olniony ze stan o w isk a przez M in istra S praw iedliw ości w n a ­ stęp u jący ch p rzypadkach: jeżeli zrzeknie się sw ego sta ­ now iska, przekroczy 65 la t życia (M inister S p raw ied li­ wości może pozostaw ić sędziego na stan o w isk u do ukończenia przez niego 70 lat), jeżeli z pow odu choroby, ułom ności lu b u p ad k u siił został uznany przez k o m isję le k a rsk ą za trw ale niezdolnego do w y k o n y w an ia za­ w odu albo z tych pow odów nie p ełn ił służby dłużej n iż rok, jeżeli za w arł zw iązek m ałżeński z osobą w yko­ n u ją c ą zaw ód ad w o k ata. Jeżeli sędzia nie d a je ręk o jm i należytego w y k o n y w an ia obow iązków sędziow skich może zostać na w niosek M in istra S praw iedliw ości od­ w ołany przez R adę P ań stw a . W sposób zbliżony do w yżej omówionego m oże n astąp ić u tr a ta stan o w isk a przez sędziego S ąd u N ajw yższego przed upływ em k a ­ dencji. 6. Z asada udziału czynnika społecznego w w ym iarze spraw iedliw ości realizo w an a je st poprzez udział ła w n i­ ków w postępow aniu p rzed sąd am i pierw szej in stan c ji (w n ie k tó ry ch sp raw ach sąd może orzekać bez udziału ław ników ). Z asiad ając w składzie orzekającym ław nicy m a ją rów ne p ra w a i obow iązki ja k sędzia zaw odowy i w spólnie z n im decydują o treści orzeczenia w y d aw a­ nego przez sąd. Ł aw nicy w y b ieran i są przez ra d y n a ­ rodow e (szczebla w ojew ódzkiego — d o sądu w ojew ódz­ kiego, szczebla pow iatow ego — do sądu pow iatow ego) spośród k an d y d ató w w ysu n ięty ch przez zeb ran ia p ra ­ cow ników w zakładach pracy, zeb ran ia w iejskie i ze­ b ra n ia o rg an izacji społecznych. K ad e n cja ław ników trw a 4 la ta, ła w n ik może zostać odw ołany przez ra d ę naro d o w ą p rzed u pływ em kadencji.

143

7. Z asada niezaw isłości sędziow skiej oznacza, że sę­ dzia w ykonując sw e czynności urzędow e (przede w szy­ stk im w y d ając orzeczenia w sp raw ach indyw idualny ch ) k ie ru je się tylko przepisam i ustaw y i sw obodnym , w e­ w n ętrzn y m przekonaniem , p o d ejm u jąc decyzję w spo­ sób w olny od jakichkolw iek n acisków z zew nątrz. A by niezaw isłość sędziow ska b y ła re a ln a , m usi być zabez­ pieczona szeregiem gw aran cji, w śród k tó ry ch n ajw a ż­ n iejszym i są: nieusuw alność sędziego z zajm ow anego stan o w iska, poza sy tu a c ja m i precy zy jn ie w ym ienio n y ­ m i przez u staw ę, „nieprzenoszalność” sędziego n a s ta ­ now isko w inn ej m iejscow ości bez jego zgody, im m u n i­ te t sędziow ski, „niepołączalność” zaw odu sędziego z in n ym i zaw odam i. Zabezpieczeniu, niezaw isłości służy też o rgan izacja postęp o w an ia sądow ego (tajność n a r a ­ dy, p raw o, a czasam i i obow iązek w yłączenia sędzie­ go itp.). 8. P ro k u ra tu ra je st to odręb n y p ion organów p a ń ­ stw ow ych, zorganizow anych w ew n ętrzn ie w szczególny, scen tralizow any sposób, podporządkow any tylko n a­ czelnym organom w ładzy państw ow ej — R adzie P a ń ­ stw a i Sejm ow i. P odstaw ow ym zadaniem p ro k u ra tu ry je s t o chrona praw orządności. W tym celu p ro k u ra tu ra ro zw ija n astęp u jące najw ażniejsze k ie ru n k i działalno­ ści: prow adzi lu b n ad zo ru je {»stępow anie przygoto­ w aw cze w spraw ach k a rn y c h oraz w nosi i popiera oskarżenie przed sądem , może b rać udział w postępo­ w an iu cyw ilnym (jeżeli tego w ym aga ochrona praw o ­ rządności, p ra w obyw ateli, in teresu społecznego lub w łasności społecznej) i ad m in istra cy jn y m , sp ra w u je n ad zó r n ad w ykonaniem w yroków w sp raw ac h k arn y ch , prow adzi bad an ia w zakresie p roblem atyki p rze stęp ­ czości, sp raw u je p ro k u ra to rsk ą k o ntrolę p rzestrzegan ia p ra w a przez organy ad m in istra c ji państw ow ej.

10. A p lik acja je st fo rm ą w stępnego, p raktycznego przy u czen ia się do w y k o n y w an ia je d n ej z fu n k cji zw ią­ zanych z w ym iarem sp raw iedliw ości (w yróżniam y ap li­ k ac ję sądow ą, p ro k u ra to rsk ą , adw okacką, n o ta ria ln ą i arbitrażow ą). A p lik acja trw a 2 la ta (adw okacka — 3 la ta i p rzy ję ty m n a n ią m ożna zostać po ukończeniu ap lik acji innego typu), w je j tra k c ie a p lik a n t w y k o n u je szereg czynności zw iązanych ze sw ym przyszłym sta n o ­ w iskiem , szkoli się oraz zd a je liczne kolokw ia. A p lik a­ cja zakończona je s t egzam inem , po k tó ry m ap lik a n t może zostać m ian o w an y asesorem sądow ym lub p ro k u ­ rato rsk im , bądź uzyskać w pis n a listę ad w o k ató w w z a ­ leżności od ro d zaju ukończonej ap likacji. A p lik an tó w sądow ych m ia n u je i zw aln ia prezes sąd u w ojew ódz­ kiego.

12.

CO TO JE ST?

1. N orm a p ra w n a to re g u ła zachow ania się, sfo rm u ­ ło w an a przez przep isy p raw a. N orm a p ra w n a sk ład a się z trzech elem entów : hipotezy, dyspozycji i sankcji. H ipoteza o k reśla osoby, do k tó ry ch n o rm a je st sk iero ­ w an a i w aru n k i, w k tó ry ch osoby te (adresaci norm y) m ają zachow ać się w e w skazany sposób; dyspozycja w sk azu je na k o n k retn y sposób zach o w an ia się; n ato ­ m iast sa n k cja o k reśla k o n sek w en cje n aru sz en ia dyspo­ zycji. Z reg u ły n o rm a p ra w n a je st form u ło w an a przez k ilk a przepisów , a nie jed en . N a p rzy k ład hipoteza i dyspozycja za w arte są w jed n y m przepisie, a sa n k cja w innym .

9. N a czele p ro k u ra tu ry stoi P ro k u ra to r G eneraln y pow oływ any przez R adę P a ń stw a n a czas nie ozna­ czony. N a jego w niosek R ada P a ń stw a pow ołuje też zastępców P ro k u ra to ra G eneralnego (w tym N aczelne­ go P ro k u ra to ra W ojskowego). P ro k u ra tu ra dzieli się n a P ro k u ra tu rę G en eralną, p ro k u ra tu ry w ojew ódzkie, p ro k u ra tu ry pow iatow e i p ro k u ra tu ry w ojskow e. Z or­ ganizow ana je s t w m y śl zasady jednoosobow ego kie­ ro w n ictw a i hierarchicznego podporządkow ania jed n o ­ ste k niższych jednostkom w yższym . P ro k u ra tu ra je st całkow icie niezależna od w szystkich terenow ych orga­ nów państw ow ych, a także od naczelnych organów ad m in istra cji państw ow ej.

2. S to su n k i p raw n e to w zajem n e stosunki m iędzy osobam i (fizycznym i i praw nym i), w y n ik ające z obo­ w iązujących n orm p raw n y ch . Na p rzy k ła d w w yn ik u um ow y sprzedaży m iędzy sp rzedaw cą a k u p u jący m n aw iązany zostaje stosunek p raw ny. Z arów no sp rze­ daw ca ja k k u p u ją cy są podm iotam i owego stosunku, przy czym sprzedaw ca zobow iązany je s t przenieść na k u ­ pującego w łasność rzeczy i w ydać m u ją, a k u p u ją c y zobow iązany je st rzecz tę o d eb rać i zapłacić sp rzed aw ­ cy cenę. Z kolei sprzedaw ca u p raw niony je s t do żądania od ku p u jąceg o zapłacenia ceny, a k u p u jący do żądania w y d an ia rzeczy sp rzed an ej. P rzedm iotem sto su n k u m ię­ dzy sprzedaw cą a k u p u jący m je st n ato m ia st przen ie­

144

10 — 500 zag. z praw a

145

sienie w łasności d anej rzeczy. W każdym stosunku p raw n y m w ystęp u ją w ięc n astęp u jące elem enty: pod­ m ioty, przedm iot, obow iązek, upraw nienie. 3. S k u tk i p raw n e to określo n e przez przep isy p r a ­ w a n astęp stw a k o n k retn y c h zd arzeń lu b zachow ań się człow ieka. Z darzen ia są to fak ty , k tó re n ie p o le g ają n a zachow aniu się osoby fizycznej. Je śli np. pies pogryzł przechodnia (zdarzenie), w łaściciel ,psa obow iązany je st w ynagrodzić poszkodow anem u w szelkie w y n ik łe stąd stra ty , ja k zniszczone uferainie, koszty leczenia itp. (sku­ te k p raw ny). S k u tek te n w y stą p i n a w e t w p rzy p ad k u , gdy zw ierzę zerw ało się ze sm yczy bez żadnego działa­ n ia czy zaniedbania w łaściciela (a rty k u ł 431 § 1 kodeksu cyw ilnego). N ato m iast zachow ania się, czyli św iadom e d ziałania danej osoby, m ogą być zgodne z p raw em (nip. um ow a o n ajem lokalu) lu b z n im sprzeczne (np. pobi­ cie człow ieka). 4. Czynność p ra w n a to tak ie św iadom e i zgodne z p raw em zachow anie się, z k tó ry m p rzepisy w iążą w y­ stąp ienie określonych skutków (w postaci ustanow ie­ nia, zm iany lu b zniesienia stosunku praw nego). Czyn­ ność p ra w n a zaw iera w sobie zaw sze co n ajm n ie j jedno k o n k retn e ośw iadczenie woli. N a p rz y k ła d czynnością p raw n ą będzie zaw arcie um ow y, z a p ła ta długu, w ypo­ w iedzenie sto su n k u p racy . A by czynność p ra w n a m ogła w yw ołać o kreślone przepisam i sk u tk i, m usi być ona w ażna, to znaczy zgodna z w ym ogam i p ra w a . O św iad­ czenia w oli w inny być w olne od tzw . w ad ośw iadczenia woli, nie m ogą w ięc być dokonane d la pozoru, pod w p ły ­ w em błędu, ga;oźby, czy też w sta n ie w yłączającym św iadom e lu b sw obodne podjęcie decyzji i w yrażenie w oli. W ażność czynności p ra w n e j zależy też n ie jed n o ­ k ro tn ie od zachow ania p rzew idzianej w przep isach fo rm y . Np. sprzedaż nieruchom ości w in n a być dokona­ na w form ie ak tu notarialnego, a niezachow anie tej fo rm y pow oduje niew ażność ta k iej um ow y (a rty k u ł 158 i 73 § 2 kodeksu cyw ilnego). Czynność p ra w n a sprzecz­ n a z u sta w ą lub zasadam i w spółżycia społecznego je st n iew ażna (arty k u ł 53 i 56 kodeksu cywilnego). 5. W ykładnia p raw a, czyli in te rp re ta c ja p raw a, po­ lega n a w y jaśn ian iu , czyli u sta la n iu rzeczyw istego zn a­ czenia norm zaw arty ch w przepisach p r a w . Istn ie je szereg rodzajów w yk ład n i p ra w a . T ak w ięc w y k ład n ia językow a (gram atyczna) dokonyw ana je s t w o p arciu o pow szechnie .przyjęte reguły językow e. W ynikiem jej przep row adzenia je st u stalenie znaczenia n o rm y w o p ar­

146

ciu o zasad y gram aty czn e, w y stę p u jąc e w języ k u , w k tó­ rym została n ap isan a. W y k ład n ia sy stem o w a u stala znaczenie n o rm y ze w zględu n a jej m iejsce w system ie p ra w a i pow iązanie z in n y m i norm am i. W y k ładnia celow ościow a pro w ad zi do u sta le n ia znaczenia n o rm y w o p arciu o cel, ja k i n o rm a ta m a spełnić. W y k ład n ia może być d o k o n an a n a podstaw ie b ad a n ia m a teria łó w histo ry czn y ch (w y k ład n ia h isto ry czn a) lu b pochodzą­ cych z innych system ów p raw a (w ykładnia p orów naw ­ cza). W y kładni m oże dokonać sa m p raw o d aw ca i w ted y je st to w y k ład n ia au ten ty czn a, lu b też sp ecjaln ie do tego upow ażniony o rg an (w y kładnia legalna), może ró w nież być d o k o n an a przez praw o znaw stw o (w ykład­ n ia n au k o w a b ądź d o k try n aln a). W ykładni d okonują też o rg an y sto su jące p raw o ja k sąd, a rb itra ż itp . W p ol­ skim system ie p raw a w y k ład n i leg aln ej dokonuje R ada P a ń stw a i w y k ład n ia ta m a ch a ra k te r ogólnie obow ią­ zujący. 6. P ra w o podm iotow e to ustaw ow e za g w aran to w a­ nie osobie u p raw n io n ej p o stęp o w an ia w 9posób o k re ­ ślony w k o n k retn y m p rzepisie p raw a. N a p rzy k ład , zgodnie z a rty k u łe m 415 k o d ek su cyw ilnego, poszkodo­ w an e m u p rzy słu g u je p raw o d o m ag an ia się n ap ra w ien ia szkody od osoby, k tó ra ją w yrządziła. N adużycie p ra w a podm iotow ego polega n ato m iast n a tak im w ykonyw a­ n iu p ra w a , k tó re nie n aru sz a w praw dzie o b o w iązu ją­ cych przepisów , ale m im o to pozostaje w sprzeczności z zasad am i w spółżycia społecznego w P R L (arty k u ł 5 k o d ek su cywilnego). 7. Z aw isłość sp raw y , czyli litisp en d en cja, oznacza, że w m om encie w niesienia p rzeciw danej osobie a k tu o sk arżen ia do sądu o d a n y czyn (bądź w p o stępow aniu cyw ilnym pow ództw a) n ie je st ju ż m ożliw e późniejsze w niesienie drugiego a k tu o sk arżen ia w zględnie d ru g ie­ go pow ództw a cyw ilnego przeciw te j sam ej osobie o te n sam czyn, do tego sam ego bądź innego sąd u ( a r t y k u ł u p u n k t 7 kodeksu p o stęp o w an ia karnego i a rty k u ł 190 § 1 p u n k t 2 k o deksu p o stęp o w an ia cywilnego). Je s t m oż­ liw e n ato m ia st rów noczesne p row adzenie przeciw tej sam ej osobie o te n sam czyn p o stępow ania k arn eg o i dyscyplinarnego, b ąd ź p o stęp o w an ia cyw ilnego i d y ­ scyplinarnego, b ąd ź postępow ania k a rn e g o i postępo­ w an ia p rzed sądam i społecznym i. W ta k im p rzy p ad k u litisp en d en cja n ie w chodzi w grę. Je ś li np. stu d e n t zo­ stał sk azan y przez sąd za pobicie kolegi, może zostać rów nież u k a ra n y za te n sam czyn p rzez k o m isję dyscy­ p lin a rn ą uczelni.

147

8. P rzedstaw icielstw o polega n a tym , że je d n a osoba, zw an a przedstaw icielem , d okonuje czynności w im ieniu i n a rzecz drugiej osoby, zw anej reprezentow an y m . Czynność p ra w n a dokonyw ana przez p rzedstaw iciela stw a rz a sk u tk i p ra w n e bezpośrednio d la rep rez en to w a­ n ego (arty k u ł 95 § 2 kod ek su cyw ilnego). R ozróżniam y d w a rodzaje przed staw icielstw a: przedstaw icielstw o ustaw ow e, gdy upow ażnienie d o działan ia w y n ik a bez­ pośrednio z u staw y i pełnom ocnictw o, gdy upow ażnie­ nie do d ziałan ia w im ien iu reprezentow anego w yn ik a z ośw iadczenia w oli reprezentow anego. P rzed staw icie­ lem ustaw ow ym osoby, k tó r a nie ukończyła 18 lat, są jej rodzice lu b opiekun. O piekun je st tak że p rz e d sta ­ w icielem ustaw ow ym osoby ubezw łasnow olnionej cał­ kow icie. P ełnom ocnictw o m oże być albo ogólne, albo odnosić się do poszczególnych czynności praw nych. 9. A pelacja, k a sa c ja i rew iz ja to trz y system y u p raw n ie ń sąd u wyższego rz ą d u (np. są d u w ojew ódz­ kiego) w sto su n k u do rozstrzygnięć są d u niższego rzęd u (np. są d u pow iatow ego). W P olsce do 1949 r. obow iązy­ w ał tró jin stan c y jn y , ap elacy jn o -k asaey jn y system po­ stępow ania, a od 1949 r. do chw ili obecnej obow iązuje system rew izyjny, d w u in sta n cy jn y . P rz y system ie ap e­ la cy jn y m są d odw oław czy p rzep ro w ad zał od początk u całe postępow anie dowodow e, czyli p rzesłu ch iw ał św iadków , biegłych, p rze p ro w ad z ał dow ody rzeczow e, oględziny i w y d aw ał m ery to ry czn e rozstrzygnięcia. W system ie k asac y jn y m są d odw oław czy b ad a ł jedynie, czy sąd niższej in sta n c ji n ie n aru sz y ł p rzepisów obo­ w iązującego p raw a. W ra z ie stw ierd zen ia n aru sz en ia p raw a, sąd k a sac y jn y u ch y lał w yrok i p rzek azy w ał sp ra w ę do ponow nego rozpoznania sądowi, k tó ry w ydał zask arżony w y ro k albo u m a rz a ł postępow anie. S ystem rew iz y jn y odznacza się trze m a n a stęp u jący m i cecham i: a) zarów no m ery to ry czn e (kontrola praw idłow ości u s ta ­ le ń sąd u pierw szej in stan cji), ja k i fo rm aln e (kontrola, czy sąd pierw szej in stan c ji n ie n aru sz y ł p raw a) b a d a ­ nie p raw idłow ości rozstrzygnięć są d u niższego rzędu; b) m ożliw ość orzeczenia ponad to, czego żąda stro n a w nosząca rew iz ję (np. o skarżony dom aga się jedynie złagodzenia k a ry , sąd rew izy jn y m oże go uniew innić); c) zakaz pogarszan ia sy tu a cji oskarżonego (w postępo­ w an iu cyw ilnym stro n y w noszącej rew izję), je śli n ie żąd ano tego w rew izji. S ąd rew izy jn y może: a) u trz y ­ m ać w m ocy w yrok sądu p ierw szej in stan c ji; b) zm ienić go; c) uchylić w y ro k i przekazać sp raw ę do ponow ­ nego rozpoznania; d) uchylić w y ro k i um orzyć postę­ pow anie.

148

10. V otum sep aratu m , czyli zdanie odrębne, je s t i n ­ sty tu c ją w y n ik a ją c ą z zasad y niezaw isłości sędziow ­ skiej. O rzeczenia sądow e (w yroki i postanow ienia) za­ p a d a ją w iększością głosóiw sędziów , członków składu orzekającego. Z d arza się w ięc, że jed en z sędziów (sę­ dzia zaw odow y b ąd ź ław n ik ) zo stan ie przegłosow any przez pozostałych członków sk ła d u orzekającego. P rz e ­ głosow any sędzia lu b ła w n ik n ie m a p ra w a odm ów ić złożenia podpisu n a orzeczeniu, m oże je d n a k zaznaczyć sw oje zd an ie o d ręb n e czyniąc o ty m w zm ian k ę n a orze­ czeniu, p rzy sw oim podpisie. Złożenie v o tu m se p a ra tu m oznacza, że je d en z członków sk ład u orzekającego nie zg adza się z w iększością i w y d an y m w sp raw ie orze­ czeniem . Sędzia (ław n ik lu b sędzia zaw odow y), k tó ry zgłosił zdan ie o d ręb n e obow iązany je st u zasad n ić je na piśm ie.

13.

CO TO OZNACZA?

1. S tro n a procesow a to osoba fizyczna lu b p raw n a, k tó ra je s t bezpośrednio zain tereso w an a w k o n k retn y m rozstrzygnięciu [procesu i bezpośrednio b ierze w n im udział. R ozróżniam y stro n y procesow e czynną i b iern ą. S tro n a p rocesow a czy n n a to osoba fizyczna lu b p ra w n a , k tó ra w szczęła proces, a s tro n a procesow a b ie rn a to oso­ ba, p rzeciw k tó rej w szczęto postępow anie, W po stęp o ­ w an iu cy w iln y m stro n ą procesow ą czynną je s t pow ód, a w p ro cesie k arn y m pokrzyw dzony, czyli te n , któ reg o dobro p ra w n e zostało bezpośrednio n aru szo n e lu b za­ grożone p rzez p rzestęp stw o ; stro n ą procesow ą czynną je st także p ro k u ra to r. S tro n a proceso w a b iern a w p ro ­ cesie k arn y m , to osoba fizyczna, k tó rej zarzucono p o ­ pełn ien ie czynu przestępczego (oskarżony), a w procesie cyw ilnym osoba fizyczna lu b p raw n a, p rzeciw k tó rej w ytoczono pow ództw o (pozwany). Osoba p ra w n a n ie może b y ć oskarżonym . P rzep isy kodeksu postępow ania k arn eg o w prow adzają n astęp u jące stro n y procesow e. W p o stęp o w an iu przygotow aw czym — po stro n ie czyn­ nej pokrzyw dzony i po stro n ie b iern ej pod ejrzan y , w p o stęp o w an iu sądow ym — po stro n ie czynnej osk arży ciel publiczny, o skarżyciel p ry w a tn y , o sk arży ciel posiłkow y, pow ód cyw ilny i po stronie biern ej o sk a r­ żony.

149

2. Z asada sw obodnej oceny dow odów oznacza, że sądy lu b inne organy państw ow e p rzy ro zp a try w a n iu danej spraw y oceniają dow ody zeb ran e w te j spraw ie w edług swego przekonania, w oparciu o w łasne d o ­ św iadczenie życiowe oraz a k tu a ln y sta n w iedzy (patrz przykładow o a rty k u ł 4 § 1 kodeksu postępow ania k a r ­ nego). Isto ta sw obodnej oceny dowodów polega n a tym , że są d (lub in n y org an państw ow y) oceniając dow ody nie je s t skrępow any żadnym i u staw ow ym i reg u łam i oceny dowodów. P rzeciw ieństw em sw obodnej ‘ oceny dow odów by ła ta k zw ana leg aln a te o ria dow odow a, zgodnie z k tó rą u staw a k o n stru o w ała sztyw ne regu ły , w edług k tó ry ch należało ocenić dow ody zebrane w sp ra ­ w ie. Je śli np. urzędnik stw ierd ził coś przeciw nego niż osoba p ry w a tn a , należało dać w iarę urzędnikow i. Z e­ znanie mężczyzny było bardziej w iarygodne niż zezna­ nie kobiety dtp. Istn ie ją d w a system y oceny dowodów. System sw obodnej, lecz k o ntrolow anej oceny dow odów , gdy sędzia m usi logicznie uzasadnić, dlaczego dał w ia rę tem u a n ie innem u św iadkow i (system te n obow iązuje w n aszym ustaw odaw stw ie), o raz system sw obodnej, i n ie k o ntrolow anej oceny dow odów , gdy sędzia nie m a obow iązku u zasadnienia sw ojego rozstrzygnięcia. S ystem ten obow iązuje w sąd ach przysięgłych, gdzie ław a przysięgłych d ecyduje o w inie lub niew inności oskarżonego i nie m a obow iązku u za sa d n ian ia swego w erd y k tu . 3. W łaściw ość są d u lub organu ad m in istra cji w sk a­ zuje n a to, k tó ry organ państw ow y będzie ro zp atry w ał daną, k o n k re tn ą spraw ę. K ry te ria tak ie, ja k np.: m ie j­ sce zam ieszkania pozw anego (czyli osoby, przeciw k tó ­ rej w szczęto postępow anie cyw ilne), o sta tn ie w spólne m iejsce zam ieszkania m ałżonków w sp raw ach o rozw ód, m iejsce popełnienia p rzestęp stw a, w zględnie ujęcia spraw cy w postępow aniu k arn y m , w skazyw ać będą, k tó ry sąd je s t m iejscow o w łaściw y do rozpoznania d a­ nej spraw y. W łaściw ość rzeczow a są d u o k reśla n a to ­ m iast, k tó ry z sądów — pow iatow y czy w ojew ódzki, m a w pierw szej in stan c ji rozpoznać spraw ę. Z arów no w p o stęp o w an iu k arn y m ja k cyw ilnym , w łaściw y do ro zpoznania w iększości sp ra w je s t sąd pow iatow y, a ty l­ ko w p rzypadkach ściśle określonych w kodeksie p o ­ stępow ania k arn e g o i kodeksie postęp o w an ia cyw ilnego w łaściw y je s t sąd w ojew ódzki (arty k u ły 16 i 17 k o dek ­ su p o stępow ania k arn eg o oraz a rty k u ły 16 i 17 kodeksu po stępow ania cyw ilnego). Je śli nip. p a n A w Radom iu pobił p a n a B w łaściw y do rozpoznania sp raw y przeciw pan u A będzie sąd pow iatow y (właściw ość rzeczow a)

150

w R adom iu (właściw ość m iejscow a). P odobnie p rzed ­ staw ia się problem w łaściw ości o rg an ó w a d m in istra c ji państw ow ej w sp raw ach rozstrzyganych w p ostępow a­ niu adm in istracy jn y m . 4. P odm iotem p ra w a cyw ilnego je s t k ażd a osoba, k tó ra m a zdolność p raw n ą, czyli m oże posiadać p ra w a i obow iązki. Może to być zarów no obyw atel ja k je d n o ­ s tk a p ań stw o w a (np. przedsiębiorstw o) czy zrzeszenie (np. spółdzielnia). P o dm ioty p raw a cyw ilnego dzielą się n a osoby fizyczne i osoby p raw n e. Osobą fizyczną je s t każdy człow iek od ch w ili u rodzenia. W p rzy p a d k u sp ad k o b ran ia, n aw e t dziecko dopiero poczęte, a jeszcze nie naro d zo n e może b yć sp adkobiercą, o ile urodzi się żyw e. O sobam i p raw n y m i n azyw am y organizacje go­ spodarcze (przed sięb io rstw a, zjednoczenia itp.), in n e jed n o stk i państw ow e, o rg an izacje społeczne, zrzeszenia itp., k tó ry m przepisy p ra w a p rzy z n ają cechę osobow o­ ści p ra w n e j. O znacza to, że w spom niane in sty tu cje m o­ gą p osiadać p ra w a i obow iązki, zaciągać zobow iązania i dokonyw ać czynności p raw n y ch w zak resie p ra w a cy­ w ilnego w e w łasn y m im ieniu. Z am iast jed n o stek p a ń ­ stw ow ych n ie p o siad ający ch osobow ości p raw n ej w y­ stę p u je S k a rb P ań stw a , k tó ry w stosunkach cyw ilno­ p raw n y ch je s t u w ażany za podm iot p ra w i obow iązków , dotyczących części m ien ia ogólnonarodow ego nie b ęd ą­ cych pod zarządem in n y ch p ań stw o w y ch osób p ra w ­ nych. O sobam i p raw n y m i są m .in.: S k arb P ań stw a, p rzed sięb io rstw a p ań stw o w e i ich zjednoczenia oraz b an k i, spółdzielnie, k ó łk a rolnicze itp . (arty k u ł 33 k o ­ deksu cywilnego). 5. W łasność n ależy do tzw . p ra w rzeczow ych i p o ­ lega n a k o rzy stan iu z d an ej rzeczy i rozporządzaniu n ią zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem , w g ran icach określonych przez ustaw y i zasady w spół­ życia społecznego, z w yłączeniem in n y ch osób (arty k u ł 140 k o d ek su cywilnego). Je śli n p . p a n A je s t w łaścicie­ lem sam ochodu, m oże z niego sw obodnie korzystać, m oże go tak że sprzedać, po d aro w ać osobie trzeciej, od­ dać n a złom itp . N ato m iast p o siad an ie ró żn i się od w łasności tym , że polega n a fakty czn y m w ład an iu rze­ czą, z czym n iekoniecznie m u si łączyć się określone p raw o do te j rzeczy (arty k u ł 336 kodeksu cywilnego). Isto tn y m elem entem p o siad an ia je st w ład an ie rzeczą w sposób w idoczny n a zew n ątrz oraz chęć w ład an ia nią ja k w łaściciel (¡posiadanie sam oistne) bądź ja k uży t­ kow nik, dzierżaw ca, najem ca, zastaiwca itp. (posiada­ nie zależne), p rzy czym posiadaczem sam o istn y m m ożna

151

być zarów no w dobrej ja k w złej -wierze. Jeśli np. p an B u k rad n ie sam ochód, aby z niego korzystać, będzie posiadaczem sam oistnym w złej w ierze. Je śli n ato m ia st przez pom yłkę zabierze z szatni cudzy p araso l i używ a go sądząc, iż 'parasol te n stanow i jego w łasność, m am y do czynienia z posiadaniem sam oistnym w dobrej w ie­ rze. Od posiadania odróżnić należy dzierżenie, polega­ ją c e na faktycznym w ład an iu rzeczą w zastępstw ie kogoś innego. D zierżycielem będzie przykładow o p an C, k tó ry podczas podróży p a n a X o piekuje się jego psem . 6. P odział n a rzeczy ruchom e i nieruchom ości zn a j­ d u je odbicie w p rzepisach p ra w a cyw ilnego. P rzep isy te o drębnie re g u lu ją zasady o b ro tu nieruchom ościam i i rzeczam i ruchom ym i, w a ru n k i n ab y cia ich w łasności itp. N ieruchom ości to części pow ierzchni ziem i, sta n o ­ w iące odrębny przedm iot w łasności (grunty oraz b u ­ d y n k i trw a le z g ru n tem zw iązane, lu b części takich budynków , jeżeli z m ocy przepisów p ra w a stanow ią odrębny od g ru n tu p rzedm iot w łasności). W inn y ch p rzy p adkach b udynki nie są odrębnym i rzeczam i w ro ­ zum ieniu p ra w a cyw ilnego, a tylko częścią składow ą nieruchom ości. Do nieruchom ości zaliczane są tak że lo ­ kale m ieszkalne, o ile stanow ią o d ręb n y przed m io t w ła­ sności. C h a ra k te ry sty cz n ą dla nieruchom ości cechą jest, że nie m ożna ich p rzenieść z m iejsca n a m iejsce bez zm iany ich istoty. W szystkie przedm ioty, k tó re nie są nieruchom ościam i, O kreślane są jak o rzeczy ru ch o ­ m e, np. sam ochód, zegarek, radio, m aszyna do szycia itp. 7. W stępni to krew n i, od k tó ry ch w lin ii p ro stej pochodzi spadkodaw ca, czyli rodzice, dziadkow ie, p rad ziad k o w ie itp. N ato m iast zstępni to k rew n i, którzy pochodzą od spadkodaw cy, czyli dzieci, w nuki, p ra w n u ­ ki itp. Dzieci są ta k zw anym i bliższym i zstępnym i w sto sunku do w nuków spadkodaw cy, podobnie rodzice są bliższym i w stępnym i n iż dziadkow ie. P rz y dziedzi­ czeniu ustaw ow ym obow iązuje zasada, że zstępni m ają pierw szeństw o dziedziczenia przed w stępnym i, a bliżsi w stęp ni i zstępni w yłączają dalszych w stępnych i zstę­ pnych. W w ypadku, gdy spadkodaw ca pozostaw ił n a j­ bliższych zstępnych i w stępnych, czyli dzieci i rodziców , w p ie r wszym rzędzie pow ołane są do dziedziczenia dzie­ ci ja k o najbliżsi zstępni. P rzepisy p ra w a cyw ilnego za­ liczają do grona zstępnych i w stępnych ta k że osoby nie będące k rew nym i, lecz p ozostające w sto su n k u p rzy ­ sposobienia (adopcji).

152

8. P raw o spadkow e p rzew id u je in sty tu cję tzw. z a ­ chow ku. Z achow ek polega n a tym , że dzieci, m ałżonek i rodzice spadkodaw cy, w raz ie gdy te n pozostaw i te ­ sta m e n t i w skaże w nim in n y ch spadkobierców , m ogą dom agać się od ndch sum pieniężnych, o d pow iadających określonym przez p raw o częściom spadku. W ydziedzi­ czenie polega n ato m ia st na p o zbaw ieniu zachow ku i je st uzależnione od szeregu koniecznych w arunków . O. D obra w iara polega n a błędnym , ale u sp raw ied ­ liw ionym p rzek o n an iu o 'istnieniu pew nego sta n u p ra w ­ nego, jak k o lw iek rzeczyw isty stan p raw n y je s t inny. Np. p an A za b ie ra z g ard ero b y płaszcz, stan o w iący w ła ­ sność in n ej osoby, b ędąc p rzekonany, że je st to jego w łasny płaszcz. Z ła w iara zachodzi u osoiby, k tó ra m a św iadom ość niezgodności danego sta n u rzeczy z rzeczy­ w isty m sta n em p raw n y m albo w sk u te k n ie d b alstw a nie z n a rzeczyw istego s ta n u p raw nego. Istn ien ie dobrej bądź złej w iary w y w iera zasadniczy w p ły w n a sy tu ację p raw n ą danej osoby, powodiuijąc p o w stan ie określonych sk u tk ó w cyw ilnopraw nych. O bow iązujące p rzep isy p ra ­ w a cyw ilnego w prow adziły dom niem anie d o b rej w iary (arty k u ł 7 kodeksu cyw ilnego). O znacza to, że ilekroć u staw a uzależnia w y stąp ien ie określonego sk u tk u p raw ­ nego od d o b rej b ądź złej w iary, p rz y jm u je się istn ien ie d obrej w iary, ch y b a że zostanie udow odnione działanie w złej w ierze. 10. Zasiedzenie polega n a tym , że w p rzy p ad k ach w skazanych w ustaw ie osoba w y k o n u jąca pew n e p r a ­ wo (mimo że jej ono n ie p rzy słu g u je) po pew nym czasie staje się u p raw n io n a do w y k o n y w an ia tego p raw a (na­ b y w a je). N a p rzy k ład osoba, k tó ra przez 10 la t w do­ brej w ierze n ie p rzerw an ie w ład a nieruchom ością (zie­ m ia, b u d y n k i itp.) ja k w łaściciel (chociaż w łaścicielem nie jest), n ab y w a w łasność te j nieruchom ości. N abycie w łasności nieruchom ości w złej w ierze m oże n astąp ić dopiero po upływ ie 20 la t nieprzerw anego posiadania. Nie m ożna je d n ak n ab y ć nieruchom ości przez zasie­ dzenie, jeżeli stanow i cena w łasność P ań stw a. N abycie w łasności rzeczy ru ch o m ej n astęp u je ju ż po upływ ie 3 la t n ieprzerw anego p osiadania, ale ty lk o w tedy, gdy w y stęp u je posiadanie w dobrej w ierze. N abycie przez zasiedzenie w łasności rzeczy ruchom ej w złej w ierze je st niem ożliw e.

153

14.

CZŁO W IEK W SPO ŁECZEŃ STW IE

1. P rzez zdolność p ra w n ą rozum ie się w p raw ie cy­ w ilnym zdolność do posiadania p ra w i obow iązków z zak resu p ra w a cyw ilnego. Zdolność p ra w n ą w tym znaczeniu nabyw a człow iek z chw ilą urodzenia, a trac i z ch w ilą śm ierci. P rzez zdolność do czynności p raw n y ch rozum ie się zdolność do tego, aby za pom ocą czynności p raw n y ch , dokonyw anych we w łasnym im ieniu, n a b y ­ w ać p raw a i zaciągać zobow iązania (np. zaw ierać um o­ wy). P ełn ą zdolność do czynności p raw n y ch człow iek uzyskuje dopiero od m om entu osiągnięcia pełnoletności (18 lat). W w ieku od 13 do 18 la t człow iek m a o g ran i­ czoną zdolność do czynności praw n y ch , co oznacza, że w łasnym działaniem może dokonyw ać ty lk o niektórych czynności praw nych. 2. N abycie zeszytu je s t oczyw iście czynnością p ra w ­ ną (um ow ą sprzedaży). Czynności p ra w n e dokonyw ane przez osoby niezdolne do czynności p raw n y ch są w z a ­ sadzie niew ażne (arty k u ł 14 § 1 kodeksu cyw ilnego). Jeżeli je d n ak czynność ta k a należy do um ów pow szech­ nie zaw ieranych w drobnych, bieżących sp raw ach życia codziennego, s ta je się w ażn a z chw ilą je j w y k o n an ia ch y b a że pociąga za sobą rażące pokrzyw dzenie osoby niezdolnej do czynności p raw n y ch (arty k u ł 14 § 2 k o ­ deksu cyw ilnego). K upno zeszytu to n iew ątpliw ie czyn­ ność p ra w n a dotycząca drobnych i bieżących sp raw życia codziennego. Czynność ta będzie w aż n a w m o­ m encie, gdy dziecko zapłaci sprzedaw cy i otrzy m a ze­ szyt.

ności p raw n y ch (arty k u ł 15 k o d ek su cyw ilnego), czyli nie m oże sam odzielnie dokonyw ać ta k ic h czynności, w k tó ry ch się do czegoś zobow iązuje lu b rozporządza sw ym m ajątk iem . D la ta k ie j osoby sąd u sta n aw ia k u ­ ra to ra , k tó ry m a za zadanie czuw ać n ad osobą i m a­ ją tk ie m częściowo ubezw łasnow olnionego. O soba ubez­ w łasnow olniona całkow icie nie m a w ogóle zdolności do czynności p raw n y ch (arty k u ł 12 kodeksu cyw ilnego), czyli jej sy tu acja je st pod ty m w zględem zró w n an a z sy tu a c ją dziecka do 13 ro k u życia. Osoba ta k a m a opiekuna, k tó ry sp raw u je pieczę n a d je j osobą i m a ją t­ kiem. O soba ubezw łasnow olniona całkow icie nie może zaw rzeć m ałżeństw a. Pow odem ubezw łasnow olnienia m ogą b yć tak że zaburzenia psychiczne w yw ołane alk o ­ holizm em lu b n ark o m an ią. 5. P ra w o cy w iln e w p ro w ad za tu d w a podstaw ow e k ry teria . W ykonyw anie p ra w a pow inno być zawsze zgodne z zasadam i w spółżycia społecznego w P R L i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego p ra w a (arty k u ł 5 k o deksu cyw ilnego). Zgodność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem p ra w a to przede w szy­ stkim zgodność z in teresem społecznym , a tak że z zało­ żeniam i u stro ju społeczno-gospodarczego PR L . W yko­ n y w an ie p ra w a w in n y sposób n ie podlega ochronie prarwnej.

3. O byw atelstw o je st w zasadzie bez znaczenia dla zdolności p raw n ej. Czasam i je d n a k specjalne przepisy, re g u lu ją c e pozycję p ra w n ą obyw ateli obcych państw , o g ran iczają zdolność p ra w n ą tych obyw ateli poprzez u tru d n ie n ie lu b uniem ożliw ienie im n ab y w an ia n iek tó ­ ry ch p ra w i obow iązków z zakresu p ra w a cyw ilnego. W P R L ograniczona je s t np. m ożliw ość n ab y w a n ia przez cudzoziem ców w łasności nieruchom ości.

6. W ykonyw anie p raw a może polegać zarów no na dokonyw aniu czynności fak ty czn y ch (np. zb ieran ie owoców z d rzew będących w łasnością upraw nionego), ja k czynności p raw n y ch (np. sprzed an ie sw ego sam o­ chodu). A ni jed n e, a n i drugie czynności n ie m uszą być w ykonyw ane osobiście. Czynności p raw n e m ogą być dokonyw ane przez przed staw iciela (arty k u ł 95 kodeksu cywilnego). O soba niezd o ln a do czynności p raw n y ch lu b m ająca jed y n ie ograniczoną zdolność do czynności p r a ­ w nych je s t rep rez en to w an a przez przed staw iciela, k tó ­ rym je st o piekun lu b k u ra to r, u sta n aw ia n y przez sąd. O soba m a ją c a p ełn ą zdolność do czynności p raw n y ch może ustanow ić pełnom ocnika. Je d n a k w p ew nych przy p ad k ach przepisy w y m ag ają osobistego działania, ograniczając lu b uniem ożliw iając k o rzy stan ie z p ełno­ m ocnika (np. p rzy sporządzeniu testam en tu ).

4. O soba ch o ra psychicznie lub d o tk n ię ta niedoroz­ w ojem um ysłow ym może być przez sąd ubezw łasnow ol­ niona. U bezw łasnow olnienie m oże być, w zależności od potrzeb, częściow e lu b całkow ite. O soba ubezw łasno­ w olniona częściowo m a ograniczoną zdolność do czyn­

7. M iejscem zam ieszkania je s t w ed łu g p ra w a cyw il­ nego m iejscow ość, w k tó re j ktoś p rzeb y w a z zam iarem stałego p o b y tu (arty k u ł 25 kodeksu cywilnego). P ra w o staw ia w ięc d w a w a ru n k i — fak ty czn e p rzeb y w an ie i zam iar stałego pob y tu . P a n A, m ając m ieszkanie

154

155

w W arszaw ie, praw dopodobnie nie m a zam iaru stale p rzeb y w ać w K rakow ie. W te j sy tu a cji m usim y stw ie r­ dzić, że p a n A, w yjeżdżając z W arszaw y do K rakow a, nie zm ienił je d n a k sw ego m iejsca zam ieszkania. Do zm iany m iejsca zam ieszkania konieczne są bow iem dw a elem enty, zm iana m iejsca p rzeb y w an ia i zam iar stałego pobytu. T ak w ięc m iejscem zam ieszkania p a n a A je st n ad al W arszaw a. W arto dodać, że u sta le n ie m iejsca zam ieszkania w edług .praw a cyw ilnego n ie m a nic wspólnego z >tzw. zam eldow aniem na p o b y t stały lu b czasowy. 8. M iejscem zam ieszkania dziecka je s t m iejsce za­ m ieszkania rodziców albo tego z rodziców , k tó rem u w yłącznie p rzy słu g u je w ładza rodzicielska lu b k tó re ­ m u zostało pow ierzone w y k o n y w an ie w ładzy ro dziciel­ skiej. Jeżeli w ładza rodzicielska p rzy słu g u je n a ró w n i obojgu rodzicom , m ający m osobne m iejsca zam ieszka­ nia, o u sta le n iu m iejsca zam ieszkania dziecka decydu je m iejsce zam ieszkania tego z rodziców , u którego dziec­ ko s ta le przebyw a. Jeżeli dziecko nie p rzeb y w a sta le u żadnego z rodziców , m iejsce zam ieszkania o k reśla sąd. 9. O kreślenie m om entu śm ierci człow ieka m a n ie ­ je d n o k ro tn ie isto tn e znaczenie d la p ra w a cyw ilnego. Je że li z jakich k o lw iek przy czy n nie sporządzono a k tu zgonu, lecz śm ierć człow ieka je s t n ie w ą tp liw a (np. k ilk a osób widziało, ja k osoba A u to n ęła w tra k c ie pow odzi, ale n ik t nie p o tra fi pow iedzieć, kiedy to dokładnie b y ­ ło), to możliw e je s t tzw. sądow e stw ierdzenie zgonu. S ąd u sta la w ów czas fa k t śm ierci i rzeczyw istą lu b n a j­ b ard ziej praw dopodobną chw ilę śm ierci. N a p o dstaw ie takiego orzeczenia sądow ego u rząd s ta n u cyw ilnego sporządza n o rm aln y a k t zgonu. 10. Ż ona p an a A może w ystąpić do sądu o uznanie swego zaginionego m ęża za zm arłego. U znanie będzie możliw e, jeżeli od k o ń ca ro k u kalendarzow ego, w k tó ­ rym w edług posiadanych w iadom ości zaginiony jeszcze żył, upłynęło 10 lat. W naszym przykładzie w aru n ek ten je s t spełniony. D ługość term inów , od k tó ry ch u p ły ­ w u uzależniona je st m ożliw ość u zn an ia d a n e j osoby za zm arłą, uzależniona je st przed e w szystkim od stopn ia p raw d opodobieństw a śm ierci. Jeżeli więc kto ś zaginął w okolicznościach szczególnie niebezpiecznych dla ży­ cia (np. w czasie k a ta stro fy sta tk u m orskiego lu b w cza­ sie d ziałań w ojennych), te rm in ulega skróceniu. Isto tn e znaczenie m a tu rów nież w iek osoby zaginionej. N aj­

156

kró tszy te rm in przew idziany je st d la sy tu acji, w k tó re j k to ś zaginął podczas podróży m o rsk iej lu b pow ietrzn ej w zw iązku z k ata stro fą sta tk u lub o k rętu . W ynosi on 6 m iesięcy od d n ia k atastro fy . P raw dopodobieństw o śm ierci graniczy bow iem w ta k im p rz y p a d k u z p ew no­ ścią, że zaginiony isto tn ie zg in ął w k atastro fie. O d­ m iennie niż w p rzy p a d k u stw ierd zen ia zgonu (patrz odpow iedź 9) nie m am y tu d o czynienia z n iew ątp liw y m fak te m śm ierci, lecz jed y n ie z w ysokim je j p raw d o p o ­ dobieństw em .

15,

DOBRA O SO BISTE CZŁO W IEK A

1. N aruszenie d ó b r osobistych ty lk o w tedy pow o­ d u je u je m n e k o nsekw encje d la tego, k to n aru sz en ia do­ k onuje, gdy czyni on to b ezp raw n ie (arty k u ł 24 kodeksu cyw ilnego). P ostępow anie fu n k cjo n a riu sza m ilicji w p o ­ danym przy k ład zie nie je st z pew nością bezpraw ne, gdyż w y k o n u je on sw e obow iązki służbow e. W tej sy ­ tuacja nie m ożem y w ięc m ów ić o jak im k o lw iek n a r u ­ szeniu d o b ra osobistego nietrzeźw ego obyw atela. 2. O soba, k tó ra u m ieściła n a utw orze literack im sw oje nazw isko, n ie będąc au to rem tego u tw o ru , dopu­ ściła się tzw. przy w łaszczen ia au to rstw a . N aruszone zo­ stało dobro osobiste au to ra, rozuroiiane jak o osobisty sto su n ek tw ó rcy do sw ojej p rac y tw órczej i jej w y n ik u w postaci u tw o ru . K onsekw encje ta k ieg o n aru szen ia au to rsk ich dóbr osobistych przew idziane są w ustaw ie o p raw ie au to rsk im z 1952 r. (arty k u ł 53 § 1). W p o d a­ n ym p rzy k ład zie p an A będący au to rem m oże żądać zap rzestan ia d ru k u i ro zpow szechniania u tw o ru z n a ­ zw iskiem rzekom ego au to ra, w ycofania ze sprzedaży egzem plarzy n ie sprzedanych, um ieszczenia n a nich sw ego nazw iska, publicznego ogłoszenia, że on je st p raw dziw ym au to rem , albo zam ieszczenia w y ro k u są ­ dowego w prasie. 3. Osoba, k tó ra w yprosiła p an a B z k aw iarn i, n a ­ ru szy ła je d n o z jego dóbr osobistych. D obrem ty m je s t cześć p an a B, k tó ra n ie w ą tp liw ie u cierp iała poprzez p o staw ien ie m u zarzu tu kradzieży; skoro za rzu t ten okazał się nieprawi-dzdwy, p an B m a uzasadnione po­

157

w ody, aby czuć się w sw ej czci dotkniętym . Może on dom agać się, aby sp raw ca u su n ął sk u tk i dokonanego przez siebie n a ru sz e n ia jego czci, a w ięc np. żeby p rze­ prosił p a n a B i um ieścił n a sw ój koszt w p ra sie w y ja ­ śnienie, iż całe zajście nastąipdło je d y n ie n a sk u te k po­ m yłki. Jeżeli p an B w ykaże, że osoba, k tó ra go w y p ro ­ siła z k aw iarn i, w iedziała o niepraw dziw ości zarzu tu kradizieży, może ponadto dom agać się, a b y zapłaciła ona pew ną kw o tę pieniędzy n a rzecz Polskiego Czerw onego K rzyża (arty k u ł 448 k o d ek su cywilnego). 4. O dpow iedź n a to py tan ie nie może być jed n o zn a­ czna. C h iru rg tylko w tedy n a ru sz a n ietykalność ciele­ sn ą p ac je n ta, gdy zabieg chiru rg iczn y je s t p rze p ro w a­ dzony bezpraw nie. B ezpraw ność działania, ro zu m ian a jak o sprzeczność z p raw em lu b zasadam i w spółżycia społecznego, nie będzie m ia ła m iejsca, jeżeli ch iru rg uzyskał zgodę p a c je n ta n a zabieg (zgodę n a operację dziecka w yrazić m uszą rodzice). P rzep isy o zaw odzie le k a rz a zezw alają n a dokonanie o p era cji bez zgody p a c je n ta tylko w tedy, gdy chory je st n iep rzy to m n y lu b gdy n ie m ożna się porozum ieć z osobą, k tó ra m a w y ra­ zić zgodę (np. z rodzicam i dziecka), a jednocześnie od­ k ład an ie Operacji m oże spow odow ać dla p ac je n ta u je m ­ ne konsekw encje. W e w szystkich innych w y p adk ach dokonanie zabiegu chirurgicznego bez zgody je s t bez­ p raw nym n aruszeniem dóbr osobistych p ac je n ta, w szczególności jego nietykalności cielesnej. L e­ k arz, dokonujący operacji bez w ym aganej zgody p a ­ cjen ta , n a ra ż a się w ięc n a odpow iedzialność cyw ilną i k arn ą . 5. O pisany w p y ta n iu p rzy p a d ek to p rzykład n a r u ­ szenia zdrow ia ja k o jednego z dóbr osobistych człow ie­ ka. Czyn nieostrożnego m yśliw ego m ożna ta k że określić jako łzw . czyn niedozw olony, w w yniku k tó reg o po­ szkodow any doznał szkody, odczuw ał dotkliw y ból fizy­ czny oraz przeżyw ał fak t, że w sk u te k a m p u ta c ji ręk i stan ie się inw alidą. W zam ian za tę k rzy w d ę może on dom agać się od spraw cy zadośćuczynienia pieniężnego (arty k u ł 445 § 1 kodeksu cy wilnego). N ieostrożny m yśli­ w y jak o sp raw ca szkody m a jątk o w e j pow inien p onad to w ypłacić poszkodow anem u odszkodow anie (arty k u ł 444 § 1 k odeksu cyw ilnego), a w razie potrzeby poszkodo­ w an y m oże ta k ż e żądać re n ty (a rty k u ł 444 § 2 kodeksu cyw ilnego). 6. O chrona tzw. p o rtre tu (w izerunku) zag w aran to ­ w an a je s t przepisam i kodeksu cyw ilnego i p ra w a au -

158

tomskiego. O chrona ta zm ierza d o zapew n ien ia każdej osobie w yłącznego p ra w a do rozporządzania p o rtre te m jak o odbiciem swego w y glądu fizycznego. O soby obce m ogą ty lk o w ted y ro zp o rząd zać cudzym p o rtre te m , gdy osoba p o rtre to w a n a w y raziła n a to zgodę lu b o trzy m a­ ła zap łatę za pozow anie (a rty k u ł 24 p ra w a autorskiego). Zezw olenia nie w ym aga ro zporządzanie w izerunkam i: a) osób pow szechnie znanych, ch y b a że uczyniły za­ strzeżenie p rzy p o rtre to w an iu ; b) stanow iącym i jed y n ie szczegół ob razu p rzed staw iająceg o ja k ą ś im prezę, zgro­ m adzenie, k rajo b raz itp . Je śli więc p an i A nie o trzy ­ m a ła za p ła ty za pozow anie i nie je s t osobą pow szechnie znaną, a jednocześnie je j w izeru n ek nie stanow i n a p u b lik o w an y m zdjęciu jed y n ie drugoplanow ego szcze­ gółu, to przez p u b lik ację zd jęcia n aruszono jej dobro osobiste w izerunku. J e d n a k p an i A m ogłaby je d y n ie w ted y dom agać się odszkodow ania, gdyby n a sk u te k p u b lik a c ji tego zd jęcia p o niosła ja k ą ś szkodę m a ją tk o ­ w ą (np. strac iła p rac ę i za ro b k i; a rty k u ł 24 § 2 k o deksu cyw ilnego). N ato m iast w opisanej sytuacja p a n i A może jed y n ie dom agać się opublikow ania przep ro szen ia n a łam ach w spom nianej gazety. 7. O glądanie przedm iotów zw iązanych z pam ięcią sy n a może odświeżać u p a n i A ból spow odow any jego śm iercią. W szczególności może to dotyczyć fotografii um ieszczonej na grobie. U p raw ian ie 'kultu pam ięci oso­ b y n ajbliższej m ieści się w pojęciu d o b ra osobistego. Jeżeli fo to g rafia zm arłego syna, um ieszczona n a jego grobie, przeszkadza p an i A w w y k onyw aniu tego k u ltu , to osoba, k tó ra fotografię bez zgody p an i A n a grobie u m ieściła, dopuściła się n aru szen ia je j d obra osobistego, określonego jako k u lt p am ięci osoby najbliższej. N a ru ­ szenie to, jako sprzeczne z m oraln y m i p ra w n y m obo­ w iązkiem p o szanow ania d la b ólu spow odow anego śm ier­ cią osoby najbliższej, je s t b ezp raw n e. T ak więc pan i A m oże dom agać się u su n ięcia fotografii (arty k u ł 24 § 1 k o d ek su cywilnego). 8. P rzep isy p ra w a autorskiego w ym agają, aby oso­ ba, k tó ra chce o publikow ać cudze listy, uzyskała ze­ zw olenie osoby, do k tó rej listy są skierow ane, jeżeli p rzy p u b lik a cji m a być u jaw n io n e nazw isko te j osoby (arty k u ł 25 p ra w a autorskiego). Jeżeli osoba ta nie żyje, w ym agane je s t zezw olenie jej m ałżonka i zstęp­ nych (dzieci, w nuków ), a w p rzy p ad k u ich b ra k u — rodziców lu b rodzeństw a. Sw obodne publik o w an ie li­ stów bez zezw olenia dozw olone je st dopiero po 10 latach od śm ierci ich a d re sata . Je żeli w ięc 10-letni okres je-sz-

159

cze n ie m inął, p an B m usi uzyskać w ym agane praw em zezw olenia. 9. P ra w o au to rsk ie (a rty k u ł 22) zezw ala n a doko­ n yw anie n a g ra ń m agnetofonow ych i ich odtw arzanie. D ziałanie tak ie nie je st bezpraw ne, a w ięc n ie n a s tą p i­ ło n aru szen ie niczyich d ó b r osobistych. Z arów no n a ­ g ryw anie, ja k o d tw arz an ie m uszą być je d n ak dokony­ w ane je d y n ie d la osobistego użytku. P ubliczne o d tw a­ rzan ie nag ran y ch utw orów bez zgody ich tw órców lub w y konaw ców je st n a to m ia st działaniem bezpraw nym . 10. Św iadom e w ystaw ienie pracow nikow i fałszyw ej i krzyw dzącej opinii stanow i niew ątpliw e n aruszen ie dóbr osobistych tego p rac o w n ik a; je s t to czyn b ezp raw ­ ny. P ra c o w n ik może dom agać się od zakładu pracy, w k tó ry m ta k ą opinię otrzym ał, u sunięcia sk u tk ó w n a ­ ru szenia jego dobra osobistego (np. a rty k u ł 24 § 1 k o d ek ­ su cyw ilnego), a w ięc w ydania now ej opinii lu b spro­ sto w an ia poprzedniej. P onadto może on żądać odszko­ dow ania, w w ysokości zarobków , k tó ry c h nie uzyskał, gdyż n a sk u te k fałszyw ej i krzyw dzącej opinii nie m ógł znaleźć p rac y (a rty k u ł 24 § 2 kodeksu cyw ilnego). G dy­ by stw ierdzono, że kierow nictw o zak ład u p ra c y w y sta ­ w iło fałszyw ą opinię św iadom ie, w celu ¡szykanowania sw ego pracow nika, m ógłby on pon ad to żądać zasądze­ n ia od spraw ców określonej kw oty n a rzecz Polskiego Czerw onego K rzyża (arty k u ł 448 kodeksu cyw ilnego).

16.

M AŁŻEŃSTW O

1. W uzasadnionych p rzy p ad k ach m ożliw e je st za­ w arcie m ałżeństw a przetz pełnom ocnika, czyli osobę upow ażnioną do działania w cudzym im ieniu. W ym a­ gane je s t je d n a k uzyskanie zezw olenia w łaściw ego sądu (arty k u ł 6 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zgodnie bow iem z cytowtanym w e w stępie a rty k u łem 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego je d n y m z w aru n k ó w za w ar­ cia m ałżeń stw a je st jednoczesna obecność kobiety i m ężczyzny przed urzędnikiem sta n u cyw ilnego.

d o tk n ię ta chorobą psychiczną albo niedorozw ojem u m y ­ słow ym . Je śli je d n ak sta n psychiczny ta k iej osoby nie zag raża m ałżeń stw u ani zdrow iu przyszłego p o to m stw a i jeżeli osoba ta n ie została ubezw łasnow olniona całk o ­ wicie, może o n a uzyskać zezw olenie sądu n a zaw arcie m ałżeństw a. W p rzy p ad k u zaw arcia m ałżeństw a, m im o choroby psychicznej jed n eg o z m ałżonków , bez zezw o­ le n ia sądu, k ażd e z m ałżo n k ó w może żądać u n iew ażnie­ n ia m ałżeń stw a. Jed n ak że nie m ożna uniew ażnić m a ł­ żeń stw a z pow odu choroby psychicznej jednego z m a ł­ żonków w tedy, gdy choroba ta u stała, tzm. gdy dana osoba n ie je s t ju ż ch o ra w czasie sp raw y o uniew ażn ie­ n ie m a łżeń stw a (arty k u ł 12 kodeksu rodzinnego i opie­ kuńczego). 3. M ałżeństw o zostało w ażn ie za w arte, m im o iż p an A d ziałał pod w pływ em błędu. P ra w o ro d zin n e n ie p rze­ w iduj e w ty m w y p ad k u m ożliw ości u n iew ażnienia m ał­ żeń stw a. Je d y n y m w yjściem z sy tu a cji je st w ięc w y stą ­ pienie o rozw ód. Je d n ak ż e rozw ód może być udzielony w tym p rzy p a d k u nie ze w zględu n a b łąd co do osoby m ałżonka, lecz z u w ag i n a trw a ły i zupełny ro zk ład pożycia m ałżeńskiego. 4. P rzez przysposobienie (adopcję) m iędzy p rzy sp o ­ sabiającym a przysposobionym p o w staje ta k i stosunek, ja k m iędzy rodzicam i a dziećmi (arty k u ł 1'21 § 1 kod ek ­ su rodzinnego i opiekuńczego). Jednocześnie p rzepisy dotyczące m a łżeń stw a n ie dopuszczają m ożliw ości za­ w arcia zw iązku m ałżeńskiego przez o jc a i córkę. S tąd w y n ik a tak że niedopuszczalność zaw arcia zw iązku m ał­ żeńskiego przez osobę p rzy sp o sab iającą z przysposobio­ ną. Jeżeli je d n a k sąd u zn a w ięź uczuciow ą istn iejącą m iędzy ad o p tu jący m a ad o ptow aną dziew czyną za w aż­ ny pow ód, to może, na żąd an ie jed n ej z osób za in te re­ sow anych, rozw iązać sto su n ek przysposobienia. P o ta ­ kim orzeczeniu sądow ym zaw arcie zw iązku m ałżeńskie­ go stan ie się możliw e.

2. P rzepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stw ierd zają, że nie może zaw rzeć m ałżeń stw a osoba

5. Z godnie z zasadam i p ra w a rodzinnego, m a ją te k m ałżonków dzieli się na trzy podstaw ow e części. Z a­ sadniczą część stanow i m a ją te k w spólny m ałżonków (ustaw ow a w spólność m ajątk o w a). P o n ad to k ażd e z nich p o siad a swój m a ją te k odrębny (np. p rzed m io ty o trzy ­ m ane w drodze darow izny). Ogłoszenie, o k tó ry m m ow a w p y ta n iu , n ie m a żadnego znaczenia praw nego. Żona bow iem i ta k n ie o d p ow iada ze swego m a ją tk u o d ręb ­ nego za długi zaciągnięte pTzez męża, jeżeli celem ich było zaspokojenie jego osobistych potrzeb (arty k u ł 41

160

U — 500 zag. z pra w a

161

k o deksu rodzinnego i opiekuńczego"). O głoszenie um ie­ szczone w p rasie przez p an ią A n ie będzie m iało zn a­ czenia także gdy chodzi o m a ją te k w spólny m ałżonków . M ożna bow iem żądać p o k ry cia długu z m a ją tk u w spól­ nego n aw et w ów czas, gdy dłużnikiem je s t tylko jedno ze w spółm ałżonków .

dać będą k a rn ie z a p o p ełn io n e przestępstw o, zw ane b igam ią (arty k u ł 183 kodeksu karnego). Jeżeli je d n a k p an B zaw arł zw iązek m ałżeń sk i n ie w iedząc o pod­ stępie sw ej narzeczonej, now e m ałżeństw o nie może być uniew ażnione, chociaż p an i A będzie odpow iadać k a m ie za swój czyn.

6. P odstaw ow ym źródłem dochodów ro d zin y je st w ynagrodzenie za pracę. S tanow i ono tziw. dorobek m ałżonków , k tó ry je s t podstaw ow ym składnikiem ich w spólnego m a ją tk u . P ak t, że jedno z m ałżonków nie p ra c u je zaw odowo, nie m a w pływ u n a ukształtow an ie te j w spólności. W te j sy tu a c ji zakupiony z w y n ag ro ­ dzenia za p racę odbiornik telew izyjny stanow i oczyw i­ ście w spólną w łasność o b o jg a m ałżonków (a rty k u ł 32 k o d eksu rodzinnego i opiekuńczego). U staw ow a m ał­ żeńska w spólność m a jątk o w a m oże zostać rozszerzona, ograniczona lu b w yłączona przez um ow ę m ałżonków , k tó ra m oże być z a w a rta zarów no przed w stąpieniem w zw iązek m ałżeński, ja k w czasie jego trw an ia. A by um ow a ta k a b y ła w ażna w ym agana je s t fo rm a a k tu notarialnego. D odajm y, że opisane tu u k ształtow an ie m a ją tk u m ałżonków (zarów no ustaw ow e, ja k um ow ne) m oże zostać zniesione p rzez sąd z w ażnych pow odów n a żądanie jednego z m ałżonków (a rty k u ł 52 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

9. K onieczne je s t uzyskanie pow tórnego zezw olenia sąd u opiekuńczego n a zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego, m im o iż dziew czyna 16-letnda p rzez zaw arcie p o p rzed ­ niego m ałżeń stw a u zy sk ała p e łn ą zdolność do czynności p raw n y ch . N asze p raw o ro d zin n e nie uzależnia bow iem zdolności do zaw arcia m ałżeń stw a od p o sia d an ia p ełn ej zdolności do czynności p raw n y ch , lecz w yłącznie od osiągnięcia o kreślonej g ran icy w ieku, k tó ra dla kobiet w ynosi 18 la t, d la m ężczyzn zaś 21 lat. N ie należy zatem m y lić p o jęcia zdolności do czynności p raw n y ch (osiąga­ n ej z ch w ilą u k ończenia 18 lat) i p o jęcia zdolności do zaw arcia m ałżeństw a.

7. P rzed m io ty m a jątk o w e (w tym tak że pieniądze), o trzy m ane przez jed n o z m ałżonków w drodze darow iz­ ny lu b spadku, nie są w zasadzie o b ję te m ałżeńską w spólnością m ajątk o w ą, lecz stanow ią odrębny m a jątek tego z m ałżonków , k tó re zostało obdarow ane lub p rzed ­ m io ty te odziedziczyło (arty k u ł 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). D latego w danym przykładzie żona n ie może sam odzielnie dysponow ać otrzym aną p rzez m ęża sum ą pieniędzy. 8. U znanie przez sąd za zm arłego (arty k u ł 29 kodek­ su cyw ilnego) stw a rz a w zasadzie ta k ie sam e sk u tk i p raw n e, ja k fa k t śm ierci n a tu ra ln e j. N ależałoby zatem sądzić, że pierw sze m ałżeństw o p an i A ustało w sk u tek uznania je j m ęża za zm arłego, i że m oże ona zaw rzeć now y, w ażny zw iązek m ałżeński z pan em B. Jeżeli je d ­ n ak p an i A i p an B w iedzieli o tym , że pierw szy m ąż p an i A żyje, za w arte przez nich m ałżeństw o podlega uniew ażnieniu. N ie może bow iem zaw rzeć w ażnego zw iązku m ałżeńskiego osoba, k tó ra ju ż pozostaje w zw iąźku m ałżeńskim (a rty k u ł 13 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zarów no pani A ja k i p an B odpow ia­

162

10. Z asadą ogólną p ra w a rodzinnego jest, że rozw ód nie może b yć udzielony, jeżeli żąd a go m ałżonek w y łą­ cznie w in n y ro zk ład u pożycia (zasada rekrym inacja), ch y b a że dru g i m ałżonek w yrazi zgodę n a rozw ód (ar­ ty k u ł 56 § 3 k o deksu rodzinnego i opiekuńczego). N asze p raw o ro d zin n e stoi je d n a k n a stan o w isk u ochrony now ej rodziny, niezależnie od w aru n k ó w , w jak ich po­ w stała. Jeżeli w ięc za ud zielen iem rozw odu p rzem aw ia dobro m ało letn ich dzieci, k tó re u rodziły się z now ego zw iązk u p a n a A, odm ow a zgody n a rozw ód ze stro n y drugiego m ałżo n k a m oże b yć oceniona ja k o sprzeczna z zasad am i w spółżycia społecznego; a zatem rozw ód m oże b y ć udzielony. O ty m , czy zasady w spółżycia spo­ łecznego p rze m aw ia ją za ud zielen iem rozw odu, m usi ro zstrzy g n ąć sąd, w k ażdym p rzy p a d k u b io rąc pod uw ag ę cało k ształt istn iejący c h okoliczności.

17.

RODZICE I D ZIECI

1. Dziecko urodzone w m ałżeń stw ie nosi nazw isko m ęża m a tk i (k tó ry w cale n ie m u si być jego ojcem). Jeżeli m ałżonkow ie nie noszą w spólnego n azw isk a (po­ n iew aż żona zachow ała nazw isko pan ień sk ie albo doda­

163

ła do niego nazw isko m ęża) dziecko będzie rów nież nosiło nazw isko męża. M ałżonkow ie p rzy zaw arciu m ał­ żeń stw a m ogą je d n a k ośw iadczyć, że ich dzieci b ędą nosić nazw isko żony (arty k u ł 88 k odeksu rodzinnego i opiekuńczego). N ato m iast w sytuacji, gdy oboje r o ­ dzice dziecka są nieznani — nazw isko dziecku nad aje sąd opiekuńczy; gdy n ie ustalono ojcostw a dziecka — dziecko nosi nazw isko m atki. 2. W ładza rodzicielska p rzy słu g u je w zasadzie oboj­ gu rodzicom do ukończenia przez dziecko 18 la t życia. Sąd m oże je d n a k pozbaw ić rodziców w ładzy rodziciel­ skiej lub może o n a być przee sąd ograniczona, jeżeli rodzice n a d u ż y w ają w ładzy rodzicielskiej lu b w sposób rażący zaniedbują obow iązki w zględem dziecka. Sąd może n aw et zabronić obojgu rodzicom lu b jednem u z nich osobistej styczności z dzieckiem (arty k u ły 111— —113 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). O granicze­ nie, zaw ieszenie w zględnie odebranie rodzicom lu b je d ­ n em u z nich w ładzy rodzicielskiej n a stę p u je wówczas, gdy w sk u te k nienależytego je j w y k o n y w an ia zagrożone je st dobro dziecka. Jeżeli oboje rodzice n ie ży ją (lub je śli obojgu została o d eb ra n a w ładza rodzicielska), sąd u sta n aw ia dla dziecka opiekuna, k tó ry sp raw u je w ła­ dzę rodzicielską nad dzieckiem . 3. W ychow ując dziecko rodzice m a ją praw o dom a­ gać się od niego posłuszeństw a. Jed n ak że w celu w y ­ m uszenia tego posłuszeństw a nie m ogą and stosow ać t a ­ kich środków w ychow aw czych, któ re sprzeczne byłyby z d o brem dziecka, a w ięc m ogłyby szkodzić jego rozw o ­ jo w i psychicznem u lu b zdrow iu. W p rzy p a d k u n ad u ży ­ w an ia w ładzy przez rodziców , m ogą oni być pozbaw ieni w ładzy rodzicielskiej, a także m ogą być zastosow ane wobec nich san k cje k a rn e . Pow yższe zasady w skazują w ięc, że środek w ychow aw czy w postaci k a r cielesnych je st niedopuszczalny, o ile m ógłby on w jakikolw iek sposób być dla dziecka szkodliw y w podanym w yżej sensie. 4. P rzysposobienie dziecka bez zgody jego rodziców nie je s t w zasadzie możliw e, chyba że oboje rodzice są nieznani albo zostali pozbaw ieni w ładzy rodzicielskiej, lu b porozum ienie się z nim i n ap o ty k a tru d n e do p rze­ zw yciężenia przeszkody (np. p o b y t rodziców z a gran icą k r a ju a niem ożność n aw iązan ia z nim i kontak tu ). Ro­ dzice dziecka m ogą je d n a k w yrazić z góry zgodę n a przysposobienie ich dziecka, chociaż osoba, k tó ra m a dziecko przysposobić, nie je st im znana. Z goda ta nie

164

może być udzielona w cześniej n iż po u pływ ie m iesiąca od u ro d zen ia się dziecka (a rty k u ł 120 kodeksu ro d zin ­ nego i opiekuńczego). 5. A dopcja (przysposobienie) stw arza tak ie stosunki Drawne, ja k ie istn ieją m iędzy rodzicam i a dziećmi. Przysposobione dziecko nosić w ięc będzie nazw isko osoby przy sp o sab iającej (lub m ałżonków , jeżeli w spól­ nie p rzy sp o sab iają cudze dziecko), będzie dziedziczyło po sw oich now ych rodzicach, a o n i będą dziedziczyli po nim (arty k u ł 121 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). P rzysposobione -dziecko zry w a w zasadzie w szelkie w ię­ zy, łączące je z ro d zin ą n a tu ra ln ą . M ożliwe są je d n a k p ew ne m o dyfikacje w tym zakresie (tak zw ane p rz y ­ sposobienie niepełne). 6. P ełn o letn io ść osoby, k tó ra m a być przysposobiona (wiek 18 lat) w yklucza m ożliw ość przysposobienia. W a­ ru n k iem przysposobienia je s t p o n ad to istn ien ie znacz­ nej różnicy w ieku m iędzy p rzy sp o sab iający m a p rzy ­ sposabianym (arty k u ł 114 k o deksu rodzinnego i opie­ kuńczego). Jeżeli jed n ak dziecko, k tó re m a być p rzy ­ sposobione, ukończyło ju ż 13 lat, do przysposobienia konieczna je s t także jego zgoda. 7. S to su n ek przysposobienia m oże b yć rozw iązany przez sąd z w ażnych pow odów , zarów no n a żądanie przysposobionego, ja k i przysposabiającego. Nie m ożna rozw iązać przysposobienia, jeżeli w sk u te k tego u cier­ piałoby dobro m ałoletniego dziecka. O rzekając ro zw ią­ zanie przysposobienia są d może, stosow nie do okolicz­ ności, u trzy m ać obow iązek alim en tacy jn y , k tó ry w yni­ kał z adopcji. Z chw ilą rozw iązania sto su n k u p rzy sp o ­ sobienia u s ta ją jego sk u tk i. A doptow any zachow uje nazw isko n ab y te przez przysposobienie, jednakże z w aż­ nych pow odów sąd m oże n a w niosek adoptow anego lu b adoptującego postanow ić, że adoptow any pow róci do swego p ierw otnego nazw iska. R ozw iązanie adopcji nie je st m ożliw e po śm ierci adoptow anego lu b a d o p tu ją ­ cego, ch y b a że a d o p tu jąc y zm arł po wszczęciu sp raw y o rozw iązanie adopcji (arty k u ły 125— 127 kodeksu ro ­ dzinnego i opiekuńczego). 8. M ężczyzna, k tó ry je st ojcem dziecka, może je uznać p rzed sądem lub p rzed k iero w n ik iem urzędu sta ­ nu cyw ilnego (arty k u ł 72 k o d ek su rodzinnego i opie­ kuńczego). W ażne u zn an ie dziecka (m.in. za zgodą m a tk i dziecka) je s t sposobem u stalen ia ojcostw a. U znanie dziecka je s t fo rm ą u sta le n ia ojcostw a p o zw alającą u n ik ­

165

n ąć skom plikow anego procesu ojcostw a.

sądow ego o ustalenie

9. Jed y n y m sposobem u sta le n ia ojcostw a w p o d a­ n y m przy p ad k u je s t uznanie dziecka. M ożna uznać dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone (arty k u ł 70 ko­ deksu rodzinnego i opiekuńczego). Do w ażności uznania dziecka poczętego p o trze b n a je st zgoda m a tk i dziecka. N ie je s t n ato m iast dopuszczalne ustalenie ojcostw a dziecka jeszcze nie urodzonego, w drodze procesu są­ dow ego o u stalenie ojcostw a. 10. U znanie dziecka m oże zostać uniew ażnione. J e d ­ n ą z przyczyn uniew ażnienia u zn a n ia dziecka może być istn ienie tzw. w ad ośw iadczenia woli, do k tó ry ch zali­ cza się b ra k św iadom ości lu b sw obody w pow zięciu i w y rażeniu w oli w chw ili sk ład an ia ośw iadczenia o u zn aniu dziecka, błąd co do tre śc i ośw iadczenia woli, groźbę bezpraw ną. M ężczyzna, k tó ry dziecko uznał, m o ­ że w ciągu ro k u od d a ty u zn an ia żądać u n iew ażnien ia u zn an ia, pow ołując się np. n a d ziała n ie w Wędzie (ar­ ty k u ł 80 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). M ężczy­ zna, k tó ry uznał dziecko w błędnym przek o n an iu , że je s t jego ojcem , będzie m ógł n a te j podstaw ie dom agać się un iew ażnienia uznania, bow iem dziecko m oże uznać ty lk o jego biologiczny ojciec.

18.

ALIM ENTY

1. W nied o statk u zn a jd u je się osoba, k tó ra nie może pracow ać (przykładow o ze w zględu n a chorobę czy p o ­ d eszły w iek) oraz n ie p o siad a dochodów lu b m a ją tk u , z k tó reg o m ogłaby czerpać środki n a zaspokojenie sw y ch uspraw ied liw io n y ch potrzeb. O czyw iście pod po­ jęciem m a ją tk u nie rozum iem y w tym p rzy p a d k u p rzedm iotów m ajątkow ych, bez któ ry ch niepodobna się obejść, np. rzeczy codziennego użytku. Celem alim e n ta­ cji je s t w łaśnie zlikw idow anie ta k rozum ianego nied o ­ sta tk u . 2. Mimo że p an B zn a jd u je się w niedostatku, jego ro d zin a nde będzie obciążona żadnym i obow iązkam i ali­ m en tacyjnym i. Ż ądanie alim en tó w przez osobę, k tó ra

166

ty lk o dlatego znalazła się w n ied o statk u , że nie chce podjąć pracy, do k tó rej je s t w pełn i zdolna, je s t sp rze­ czne z zasadam i w spółżycia społecznego w P R L i w efekcie niedopuszczalne. P ra c a ja k o p raw o i obow iązek każdego o b yw atela to jed n o z p o dstaw ow ych założeń k o n sty tu cy jn y ch naszego u s tro ju społeczno-polityczne­ go. 3. Św iadczenia alim e n tac y jn e (potocznie alim enty) u sta la n e są w oparciu o usp raw ied liw io n e p o trzeb y upraw nionego. Ś w iadczenia te m ogą w ięc b yć w szcze­ gólności przeznaczone n a w yżyw ienie, leczenie, odzież, m ieszkanie, o p ał itp. Jed n o cześn ie p rzy u sta la n iu w y­ sokości alim entów bierze się pod uw agę sta n m a ją tk o ­ w y osoby, k tó ra m a alim en ty płacić, a zw łaszcza je j możliw ości zarobkow e. Z arów no potrzeby u p raw n io n e­ go, ja k i możliw ości zarobkow e zobow iązanego do ali­ m e n tac ji m ogą ulegać zm ianie. D latego dopuszczalne je st żąd an ie zm iany w y ro k u zasądzającego alim enty zarów no w k ie ru n k u ich obniżenia, ja k podw yższenia, w m ia rę zm ien ian ia się z upływ em czasu w ym ienionych okoliczności. 4. P rzep isy p ra w a rodzinnego, reg u lu jące obow iązek alim en tacy jn y , m a ją c h a ra k te r przepisów bezw zględnie obow iązujących. O znacza to, że nie m ożna ich dow olnie zm ieniać um ow am i. T ak więc, skoro praw o rodzinne p rzy zn aje żonie m ożliw ość dom ag an ia się od m ęża ali­ m entów n a u trzy m an ie siebie i dziecka, to żonie p a n a A sąd m oże ta k ie alim en ty przy zn ać. U m ow a, ja k ą za­ w arł p an A z żoną, je s t bow iem niew ażna jak o sp rze­ czna z praw em . 5. Skoro p an i B znalazła się w n ied o statk u , może dom agać się od sw ych k rew n y ch środków u trzy m an ia. W pierw szej kolejności obow iązane są do d o starczen ia jej ta k ic h środków dzieci lu b w nuki. Je żeli je d n a k p a ­ ni B n ie m a dzieci ani w nuków lu b n ie są o ne w sta n ie uczynić zadość sw ym obow iązkom (np. tak że zn a jd u ją się w n ied o statk u ), obow iązek alim en tacy jn y obciąża rodziców i d ziadków p an i B. Jeżeli i od nich p an i B nie może, z przyczyn o b iektyw nych, o trzy m ać środków n a sw e u trzy m an ie, m oże żąd ać ta k ich środków od swego ro d zeń stw a. J a k w ięc z powyższego w y n ik a, obo­ w iązek alim en tacy jn y obciąża zstępnych (dzieci, w nuki), w stępnych (rodzice, dziadkow ie) i rodzeństw o. G dyby żył m ąż p an i B, on b y łb y zobow iązany do dostarczania żonie środków utrzy m an ia.

167

6. M iędzy rodzicam i a dziećmi istn ieje stosunek po­ k rew ie ń stw a w łinii p rostej. S tosunek po k rew ień stw a u zasadnia pow stan ie obow iązku alim entacji, jeżeli k rew n y zn ajduje się w n ie d o sta tk u (arty k u ł 133 § 2 k o deksu rodzinnego i opiekuńczego). T ak więc nie ty l­ ko rodzice obow iązani są do dostarczen ia środk ó w u trzy m an ia i w ychow ania sw ym dzieciom, ale rów nież dzieci obow iązane są do alim entow ania sw ych rod zi­ ców, jeżeli rodzice znaleźli się w n ie d o sta tk u i n ie m ogą u trzy m ać się w łasnym i siłam i. 7. Dzieci m ogą być zobow iązane do św iadczenia ali­ m en tó w zarów no n a rzecz sw ych rodziców , ja k i n a rzecz sw ego ojczym a luib m acochy, jeżeli osoby te przy­ czyniły się do w ychow ania i utrzy m y w an ia dzieci, a żą­ d an ie alimentów- odpow iada zasadom w spółżycia spo łe­ cznego (arty k u ł 144 § 2 kodeksu rodzinnego i opiek u ń ­ czego). Oczywiście, zarów no ojczym , ja k i m acocha m o­ gą być zobow iązani do św iadczenia alim entów n a rzecz dziecka. 8. K odeks rodzinny przew id u je m ożliw ość dom aga­ n ia się alim entów przez jednego z rozw iedzionych m ał­ żonków od drugiego m ałżonka. W arunkiem je d n ak że jest, aby m ałżonek dom agający się alim entów n ie był uzn an y przez sąd za w yłącznie w innego ro zk ład u m a ł­ żeństwa. oraz aby zn ajdow ał się on w n ied o statk u (a rty ­ k u ł 60 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). P rzy u sta la n iu w ysokości alim entów sąd kierow ać się będzie potrzebam i dom agającego się oraz m ożliw ościam i m a­ jątk o w y m i zobow iązanego. N iekiedy rów nież rozw ie­ dziony m ałżonek m oże żądać od byłego w spółm ałżonka alim entów , m im o iż sam nie zn a jd u je się w n iedostatk u . W aru nkiem dopuszczalności takiego żą d an ia je st w y łą­ czna w ina w spółm ałżonka, k tórego postępow anie dopro­ w adziło w efekcie do ro zk ład u pożycia m ałżeńskiego, co z kolei spow odow ało isto tn e pogorszenie się sy tu acji m a teria ln ej m ałżonka niew innego. 9. P raw o rodzinne przew id u je m ożliw ość żądania odpow iednich św iadczeń pieniężnych celem p o k ry cia w y d atk ó w zw iązanych z ciążą lub porodem (a rty k u ł 141 k o deksu rodzinnego i opiekuńczego). P a n i A m oże się więc dom agać, aby ojciec je j dziecka przyczynił się do p okrycia w ydatków zw iązanych z kosztam i ponoszo­ nym i w okresie ciąży — le k arstw am i, specjalnym w y­ żyw ieniem itp. P a n B pow inien także p o k ry ć częściowo koszty trzym iesięcznego utrzy m an ia p an i A w okresie poro d u i połogu (w uzasadnionych w ypadkach n aw et

168

przez dłuższy okres). Jeżeli p an i A poniosła jeszcze ja ­ kieś inne, szczególne w y d atk i lu b s tra ty m a jątk o w e zw iązane z ciążą lu b porodem , może dom agać się, aby ojciec dziecka rów nież te w y d atk i i s tra ty p o k ry ł w o d ­ pow iedniej części. N ie chodzi tu je d n a k o zasądzenie alim e n tó w n a rzecz p an i A, lecz jed y n ie o p o k ry cie opisanych w yżej w ydatków . 10. M imo że obow iązek p łacen ia alim entów został nałożony przez sąd, pan A może żądać uchylenia tego obow iązku. U zasadnieniem tak ieg o żąd an ia je st zm iana okoliczności faktycznych, k tó re spow odow ały w y d an ie o rzeczenia zasądzającego alim enty. S io stra p an a A od m o m en tu o trzy m an ia w y g ran ej z T o to -lo tk a nie je st ju ż w n ied o statk u . P rzy p o m n ijm y , iż k ażd a ze stro n może w razie zm ian y okoliczności dom agać się zm iany lu b u ch y len ia obow iązku alim en tacy jn eg o .

19.

WŁASNOŚĆ

1. B u dynki stan o w ią część skład o w ą rzeczy, ja k im i są nieruchom ości (grunty), na k tó ry ch zostały w yb u d o ­ w ane (arty k u ł 48 k o deksu cyw ilnego), sam e zaś rze­ czam i n ie są. N iekiedy m ogą b yć je d n ak trak to w a n e jaiko o drębne nieruchom ości. N igdy zaś nie m ogą być uw ażane za rzeczy ru ch o m e, m im o iż w spółczesna te ­ ch nika p ozw ala n a przem ieszczenie całego b u d y n k u , nawet; bez d o k onyw ania jego rozbiórki. 2. B ud y n ek w zasadzie stanow i w łasność w łaściciela te re n u , n a k tó ry m został postaw iony. W szystkie bow iem b u d y n k i i in n e u rząd zen ia trw a le z g ru n tem zw iązane stanow ią w łasność w łaściciela g ru n tu (arty k u ł 48 k o ­ deksu cywilnego). Jeżeli w ięc p an A, b ędąc sam oistnym posiadaczem cudzego g ru n tu (należącego do p an a B), w ybudow ał n a nim bu d y n ek , b u d y n ek ten sta ł się w łasnością w łaściciela g ru n tu (pana B). P an B będzie m u siał je d n a k zw rócić p a n u A koszty w zniesienia b u ­ dynku. D użą ro lę w ty ch k w estiach o d g ry w a także do b ra lu b zła w ia ra osoby w znoszącej b u dynek. Osoba bow iem , k tó ra w zniosła n a cudzym gruncie budynek w dobrej w ierze (to znaczy trw a ją c w błędnym , ale u spraw iedliw ionym przekonaniu, że p o siad an a przez n ią

169

działka g ru n tu je st je j w łasnością), może żądać, aby rzeczyw isty w łaściciel działki przeniósł n a n ią w łasność tej działki. W złej w ierze d ziała osoba, k tó ra wie, że w znosi b u d y n ek n a cudzym gruncie (arty k u ł 231 ko­ d eksu cyw ilnego). 3. P a n A stanie się w łaścicielem sam ochodu, jeśli: a) d ziałał w dobrej w ierze (nie w iedział, że osoba, od k tó rej k u p ił sam ochód, n ie m a p ra w a nim rozporzą­ dzać); b) sam ochód został m u wyidany (pan A sta ł się jego posiadaczem ); c) sam ochód n ie był w ciągu 3 la t przed jego zbyciem skradziony an i w inny sposób n ie został u traco n y w b rew w oli w łaściciela (pan B b ył jeg o legalnym posiadaczem , np. w y n a ją ł pojazd od w ła­ ściciela). P rz y zachow aniu w ym ienionych w arunkó w , m ożliw e je st nabycie w łasności rzeczy ruchom ej od osoby n ie u p raw n io n ej do rozporządzania tą rzeczą (ar­ ty k u ł 169 kodeksu cyw ilnego). 4. P anow ie A i B za w ierając um ow ę m ieli n a m yśli te n sam , k o n k retn y sam ochód, a w ięc rzecz oznaczoną co do tożsam ości. W sto su n k u do ta k ic h rzeczy praw o cyw ilne u zn aje za m o m en t przejścia w łasności chw ilę zaw arcia um ow y (a rty k u ł 155 § 1 kodeksu cyw ilnego). S tro n y um ow y m ogą je d n a k uzgodnić m iędzy sobą inny m o m ent p rze jścia w łasności. Jeżeli je d n a k panow ie A i B nie określili w um ow ie sprzedaży sam ochodu tego m om entu, p an B sta ł się w łaścicielem sam ochodu w chw ili zaw arcia um ow y. 5. Owoce n a gałęziach dTzew, zw ieszających się n ad te re n em nieruchom ości sąsiedniej, stanow ią oczyw iście ■własność w łaściciela dTzew. P a n A m oże n aw et w ejść do ogrodu swego sąsiada, jeżeli je s t to konieczne dla zeb ran ia owoców. Jeżeli je d n a k ow oce spadły ju ż z drzew , sta ły się z tą chw ilą w łasnością p a n a B i m o­ że on je zab rać (arty k u ł 143 kodeksu cyw ilnego). 6. Osoba, k tó ra w y k o n ała n ow ą rzecz ru chom ą z c u ­ dzych m ateriałó w , sta je się w łaścicielem te j now ej rzeczy, jeżeli w arto ść p rac y je st w iększa od w arto ści m a te ria łó w zużytych do je j w y k o n an ia (a rty k u ł 192 § 1 k o d ek su cyw ilnego). W artość p rac y m a la rz a je s t z r e ­ g uły w iększa od w artości p łó tn a zużytego do n a ­ m alo w an ia obrazu. P rzep isy p ra w a cyw ilnego w y m a­ g a ją jed n ak , ab y osoba, k tó ra rzecz w ytw orzyła, dzia­ ła ła w dobrej w ierze, to znaczy, ab y nie w iedziała o tym , że zużyw a cudzy m a teria ł. M alarz będzie m u siał

170

n ap ra w ić szkodę (tzn. zapłacić cenę płótna), ja k ą p o ­ n ió sł w łaściciel p łó tn a w sk u te k jego u tra ty . 7. W szyscy trzej synow ie sta li się n a sk u te k d aro­ w izny w spółw łaścicielam i sam ochodu. O znacza to, że p rzy słu g u je im w szystkim niepodzielnie p raw o w łasn o ­ ści sam ochodu. N ato m iast żaden z n ich nie m a fi­ zycznie w ydzielonej części sam ochodu n a sw ą w yłącz­ ną w łasność. W spółw łasność polega w ięc n a tym , że każdem u w spółw łaścicielow i p rzy słu g u je p ew n a u ła m ­ kow a część rzeczy n ie w yd zielo n a z całości rzeczy (np. 1/3 sam ochodu a nie jego k aro seria). K ażdy z w spół­ w łaścicieli m oże zbyć sw ój udział bez zgody pozosta­ łych, co pow oduje, że n ab y w ca s ta je się w spółw łaści­ cielem w m iejsce zbyw cy. Do p rzen iesien ia w łasności całej rzeczy w spólnej p o trze b n a je s t je d n ak zgoda w szy­ stkich w spółw łaścicieli (a rty k u ł 199 k o deksu cyw ilne­ go). T ak w ięc te n z synów , k tó ry chce sam ochód sprze­ dać, m u si uzyskać zgodę dw óch pozostałych braci. Jeśli je d n ak jego u d ział w e w spółw łasności w ynosi co n a j­ m n iej połow ę, a w spółw łaściciele n ie chcą w y razić zgody n a sp rzed an ie sam ochodu, ch ę tn y do sprzedaży może zw rócić się o rozstrzygnięcie sp o ru do sądu. 8. K odeks cyw ilny dopuszcza w pew nych p rzy p ad ­ kach m ożliw ość k o rzy sta n ia e cudzej rzeczy n aw et bez zgody w łaściciela. N a pierw szym m iejscu n ależy tu w ym ienić sy tu ację, w k tó re j zachodzi konieczność od­ w rócenia n iebezpieczeństw a grożącego d obrom osobis­ tym człow ieka (arty k u ł 142 k o deksu cyw ilnego). W po­ danym przy k ład zie chodziło o do b ro osobiste n a jw y ż ­ szej w agi — o życie i zdrow ie człow ieka. P a n A nie m ógł w ięc sprzeciw iać się użyciu- sam ochodu w celu odw iezienia ra n n e j do szp itala. Jeżeli je d n ak sam ochód zostaliby uszkodzony, p an A m ógłby żądać n ap ra w ien ia w y n ik łej stąd szkody od osób, w k tó ry ch in teresie szko­ dę poniósł (to znaczy od osób, k tó ry ch dobra były w te n sposób rato w a n e; w p o d an y m przy k ład zie od osoby, k tó ra b y ła sam ochodem przew ożona). 9. W edług p rzep isó w p ra w a cyw ilnego nie m ożna stać się w łaścicielem znalezionych pieniędzy. P a n A może ty lk o żądać od w łaściciela pieniędzy, najpóźniej w ch w ili ich o d d an ia w łaścicielow i, tzw . znaleźnego w w ysokości 10% całej sum y. P a n A p ow inien n ie­ zw łocznie oddać pien iąd ze w łaścicielow i, a gdy w ła­ ściciel je s t n iezn an y , o ddać je n a p rzech o w an ie te re n o ­ w em u org an o w i a d m in istra cji. O rg an te n zaw iad am ia o ich znalezieniu w łaściciela pieniędzy k tó ry pow inien

171

w ciągu ro k u od tego zaw iadom ienia pieniądze odebrać. Jeżeli w łaściciel n ie odbierze pieniędzy w ty m te rm in ie lu b jeżeli organ a d m in istra c ji n ie zna w łaściciela, to po u p ły w ie 2 la t od znalezienia pieniędzy s ta ją się one w łasnością P a ń stw a (arty k u ł 187 kod ek su cyw ilnego). T ak sam o p rzed staw ia się sy tu a c ja w przy p ad k u zn a­ lezienia p ap ieró w w artościow ych, kosztow ności oraz rz e ­ czy m ający ch w artość nau k o w ą lu b arty sty czn ą. Z n a­ lazca m oże sta ć się w łaścicielem ty lk o innych rzeczy znalezionych (w ty m p rzy p a d k u sam ego p ortfela), lecz i ta k zaw sze m u si zaw iadom ić w łaściciela lu b tereno w y o rg an ad m in istra cji, a sam o nab y cie w ł a s n o ś c i m oże n a stą p ić po upływ ie przew idzianego p ra w e m cza­ su od m om entu znalezienia .(rok lu b 2 lata). 10. W p rzy p a d k u znalezienia tzw . sk a rb u poszuki­ w an ie jego poprzedniego w łaściciela je st oczyw iście bezcelow e. D latego o bow iązują w te j sy tu a c ji in n e z a ­ sad y niż p rzy zw ykłym znalezieniu cudzej rzeczy. Z n a­ leziony „sk arb ” sta je się w łasnością p ań stw o w ą ju ż w chw ili znalezienia, a znalazca obow iązany je s t oddać znalezione rzeczy w łaściw em u organow i państw ow em u (arty k u ł 189 kodeksu cyw ilnego). Poniew aż rzeczy zn a­ lezione jako „ sk a rb ” są w łasnością państw ow ą, znalaz­ ca m a obow iązek szczególnej dbałości o nie do czasu ich zabezpieczenia. W zam ian za znalezienie i ochronę „sk arb u ” znalazcy należy się w ynagrodzenie od S k arb u P ań stw a.

20.

UMOWY

1. N ajstarszą postacią w ym iany dóbr m ajątk o w y c h je s t um ow a zam iany (arty k u ł 603 kodeksu cyw ilnego). Polega o n a na otrzy m an iu o k reślonej rzeczy w zam ian za in ną rzecz. B yła o na podstaw ow ą form ą w ym iany w w aru n k ac h gospodarki n a tu ra ln e j. Z chw ilą p o ja w ie­ nia się p ieniądza (gospodarka tow arow a-pieniężn a) um ow a zam iany u stą p iła m iejsca um ow ie sprzedaży (arty k u ł 535 kodeksu cyw ilnego). C echą c h a ra k te ry ­ styczną um ow y sprzedaży je s t fa k t udziału pieniądza w p rocesie w ym iany (rzecz w za m ia n z a określoną sum ę pieniędzy). N ajm łodszą form ą je s t um ow a do­ staw y; um ow a ta za w ieran a je st w yłącznie pom iędzy

172

jed n o stk am i gospodarki uspołecznionej (arty k u ł 605 k o ­ deksu cyw ilnego). O becnie u m o w a zam iany w y stęp u je w p rak ty c e dość rzadko. P o d staw o w ą fo rm ą w ym iany dóbr m a jątk o w y ch je s t u m o w a sprzedaży. U m ow a o dzieło n ato m ia st je s t n ajczęściej sp o ty k a n ą fo rm ą św iadczenia usług. 2. W ystaw ienie to w aru z oznaczeniem ceny u z n a ­ jem y zgodnie z a rty k u łem 543 k o d ek su cyw ilnego, za ofertę zaw arcia um ow y sprzedaży. S p rzed aw ca nie m oże w ięc odm ów ić n am sprzedaży tego to w aru , tłu ­ m acząc np., żą zab rak ło go w sklepie, a z w ystaw y zd jąć go n ie m ożna. P rz y jęc ie o fe rty p rzez je j a d re ­ s a ta (zgłoszenie chęci za k u p u w ty m p rzy p ad k u ) ozna­ cza bow iem zaw arcie um ow y, k tó ra n astęp n ie p o w inna być w ykonana, 3. O dpow iedź n a to p y ta n ie zależy od tego, czy uznam y zam ieszczone w p ra sie ogłoszenie p a n a A za o fertę zaw arcia um ow y sp rzed aży sam ochodu. O fertą nazyw am y ośw iadczenie w oli za w arcia um ow y, zaw ie­ ra ją c e isto tn e p o stan o w ien ia um ow y, sk iero w an e do d ru g iej strony. Je śli w ofercie oznaczono term in , w ciągu k tórego oczekiw ać się będzie odpow iedzi, oso­ b a sk ła d a ją c a o fertę je s t n ią zw iązana aż do u p ły w u tego te rm in u (a rty k u ł 66 § 1 k o deksu cyw ilnego). W y­ starczy w ięc złożyć ośw iad czen ie o p rzy ję ciu oferty, ab y została z a w a rta um ow a, po ciąg ająca za sobą obo­ w iązek je j w ykonania. W śród ogłoszeń p raso w y ch rz a d ­ ko sp o ty k a się o d p o w iad ające w a ru n k o m o ferty , d la­ tego tra k tu je m y je jak o ro d zaj zaproszenia do ro k o w ań (a rty k u ł 71 kodeksu cyw ilnego). Isto tn a ró żn ica m iędzy o fertą a zaproszeniem do ro k o w a ń polega n a ty m , że osoba, k tó ra złożyła zaproszenie do ro k o w ań , może n astę p n ie w każd ej chw ili zm ienić za m ia r i odm ów ić zaw arcia um ow y. N ato m iast w ycofanie się ze złożonej oferty, p rz y ję te j ju ż przez d ru g ą stro n ę, p o w oduje od­ pow iedzialność m a ją tk o w ą osoby, k tó ra o fertę złożyła. P a n A m ógł w ięc odm ów ić sprzedaży, o ile ogłoszenie nie m iało cech oferty, w ym ienionych w a rty k u le 66 kodeksu cyw ilnego. 4. Z arów no um ow a darow izny, ja k um o w a pożyczki, prow adzą do p rzen iesien ia własności. In n y je s t je d n a k ch a ra k te r p raw n y każdej z ty ch um ów . D arow izna je st um ow ą zaw sze n ieo d p łatn ą, a je j przedm iotem może być k aż d a rzecz. P rzed m io tem pożyczki m ogą b y ć tylko pieniądze albo rzeczy zam ienne (np. 2 k g cukru), p rzy czym p rzen iesien ie w łasności ty ch rzeczy n a biorącego

173

pożyczkę n astęp u je z zastrzeżeniem obow iązku zw ro tu tak iej sam ej ilości pieniędzy lu b rzeczy zam iennych w o k reślonym term in ie. W brew zatem często sp o ty k a­ n em u za patryw aniu, pożyczka je s t um ow ą pro w ad zącą do p rzeniesienia w łasności. Do p rzejścia p ra w a w łas­ ności nie prow adzi n a to m ia st um ow a n a jm u rzeczy, je st o na bow iem fo rm ą p ra w n ą k o rzy sta n ia z cudzej rzeczy. W p rak ty c e najczęściej z n a jd u je ona zastoso­ w anie p rz y k o rzy sta n iu z lokali m ieszkalnych i użytk o ­ w ych. Od um ow y pożyczki Oidróżnić należy um ow ę uży­ czenia (patrz odpow iedź 9). 5. Z am aw iając u k ra w c a uszycie u b ra n ia zaw ie­ ram y um ow ę o dzieło (arty k u ł 627 kodeksu cyw ilnego). Z aw ierając um ow ę o dzieło p rzy jm u jąc y zam ów ienie zobow iązuje się do w y k o n an ia oznaczonego dzieła, za­ m aw iający zaś zobow iązuje się do zap łaty w y n ag ro ­ dzenia. W pod an y m p rzy k ła d zie w y k o n an ie dzieła po­ lega n a uszyciu u b ra n ia z pow ierzonego kraw cow i m ateria łu . W ykonane dzieło m u si odpow iadać ściśle określonym w um ow ie w arunkom . 6. O ddając do szatn i g ard ero b ę zaw ieram y z d y rek ­ cją te a tru um ow ę p rze ch o w an ia (arty k u ł 835 kodek su cyw ilnego). P rzech o w u jący odpow iedzialny je s t za uszkodzenie lu b u tr a tę rzeczy p rzy ję ty ch d o przecho­ w ania. U m ow a p rzech o w an ia n ie m u si być um ow ą o d p łatną, tzn. n ie zaw sze jesteśm y zobow iązani za p rze­ chow anie gard ero b y w sz a tn i -uiszczać opłatę. Często je d n ak obow iązek zap łaty za przechow anie w y n ik a z u stalo n y ch zw yczajów . 7. Z ak ład ając książeczkę oszczędnościow ą Pow sze­ chnej K asy Oszczędności (PKO) zaw ieram y z PK O um ow ę p rzechow ania naszych oszczędności (arty k u ł 854 k o deksu cyw ilnego). P K O zobow iązuje się przecho­ w yw ać pieniądze i zw rócić je w łaścicielow i książeczki n a każde żądanie. W arto zaznaczyć, że szczegółowe w a ru n k i -umowy podane są zaw sze do w iadom ości w ła ­ ściciela w k ład u w załączonych do każdej książeczki P K O postanow ieniach um ow nych. W ielu w łaścicieli książeczek oszczędnościow ych w ogóle n ie in te re su je się ty m i postanow ieniam i. Tym czasem stanow ią one in­ te g ra ln ą część um ow y pom iędzy P K O a w łaścicie­ lem w k ład u oraz o k reśla ją bliżej p ra w a i obow iązki stron.

n ik a cji publicznej) zaw ieram y um ow ę przew ozu (a rty ­ k u ł 774 k o deksu cyw ilnego). P rz ed się b io rstw a tru d n ią ­ ce się przew ozem (np. P o lsk ie K oleje P aństw ow e) zobo­ w iązu ją s ię do przew iezienia osób lu b rzeczy za w y ­ nagrodzeniem u stalo n y m w cen n ik u (taryfie). B ilet je s t pisem nym dow odem zaw arcia um ow y przew ozu i w n ie­ sienia o płat. 9. Tzw. w ypożyczenie (a w łaściw ie — użyczenie) znajo m em u k siążk i z dom ow ej biblioteczki je st n a j­ częściej zaw arciem um ow y użyczenia (a rty k u ł 710 k o ­ deksu cywilnego). Isto tn ą cechą te j um ow y je st n ie o d ­ płatność. U życzający zobow iązuje się bow iem zezw olić b io rącem u n a b ezp łatn e u ży w an ie o d d an e j m u w ty m celu rzeczy. G dyby w um ow ie ta k ie j zastrzec w y n a ­ grodzenie za k o rzy stan ie z książki, m ielib y śm y w ów ­ czas do czynienia z um ow ą n a jm u (a rty k u ł 659 k o d ek su cyw ilnego). U żyw any w ję zy k u potocznym zw ro t „w y­ pożyczenie k siążk i" je st o ty le nieścisły, że su g e ru je w y stęp o w an ie w ta k im p rz y p a d k u um ow y pożyczki. U m ow a pożyczki dotyczy zaś zupehiie innych sy tu a c ji (arty k u ł 720 k o d ek su cyw ilnego); je j przed m io tem m o ­ gą być ty lk o p ieniądze lu b rzeczy oznaczone co do g atu n k u , a n ie co do tożsam ości, ja k w um ow ie u ży ­ czenia (p atrz odpow iedź 4). D latego p o p raw n ie n a le ­ żałoby pow iedzieć — „użyczenie k siążk i”. 10. D arow izna, n a w e t ju ż w y k o n an a, m oże być od­ w ołana, jeżeli o b d aro w an y dopuścił się w zględem d a r­ czyńcy rażącej niew dzięczności (arty k u ł 898 § 1 k o ­ deksu cyw ilnego). D arow izna jeszcze n ie w y k o n an a może być odw ołana, jeżeli po zaw arciu um ow y sta n m a jątk o w y darczyńcy pogorszył się n a tyle, że w y k o ­ n a n ie darow izny (przek azan ie d aru ) spow odow ałoby u szczerbek d la jego w łasnego u trzy m an ia lu b uszczer­ b e k d la ciążących na nim u staw o w y ch obow iązków alim en tacy jn y ch (a rty k u ł 896 k o deksu cyw ilnego). W p o d an y m p rzy k ład zie p an A m oże w y stąp ić do sądu o zw rot sw ego g o spodarstw a. Będzie je d n a k m u siał w ów czas w ykazać, że p an B dopuścił się w obec niego rażącej niew dzięczności (np. po p ełn ił p rzestęp stw o sk iero w an e przeciw ko p a n u A).

8. K u p u jąc b ile t n a p rzejazd koleją, sta tk ie m , sa­ m olotem czy tra m w a je m (lub innym środkiem kom u­

174

175

21.

OD PO W IED ZIA LNO ŚĆ CYW ILNA

1. Z a szkodę w yrządzoną przez dziecko, k tó re nie ukończyło 13 lat, odp ow iad ają rodzice lu b opiekunow ie dziecka (arty k u ł 427 kodeksu cyw ilnego). D ziecku, k tó ­ re n ie ukończyło 13 lat, n ie m ożna bow iem przypisać w iny, k tó ra je s t w aru n k ie m odpow iedzialności (a rty ­ k u ł 426 kodeksu cyw ilnego). D latego -też ¡rodzice lufo opiekunow ie ponoszą w ta k ich przy p ad k ach odpow ie­ dzialność za niedopełnienie obow iązku n ad zo ru nad dizieckiem. 2. O soba niepoczytalna, czyli ta k a , k tó ra z pow odu choroby psychicznej, niedorozw oju lu b in n ej, naw et p rzem ijającej, przyczyny nie je s t w sta n ie rozpoznać znaczenia sw ych czynów i k ierow ać sw oim postępo w a­ niem , nie ponosi odpow iedzialności za w yrządzoną przez siebie szkodę (a rty k u ł 425 kodeksu cyw ilnego). O dpo­ w iedzialność w tych p rzy p a d k ach spoczyw a n a osobach zobow iązanych do n a d z o ru n a d n ią . Je d n ak ż e w w y­ jątk o w y ch w ypadkach, gdy b ra k je st osób zobow iąza­ nych do n ad zo ru lu b osobom ty m n ie m ożna zarzucić nied o pełnienia obow iązku nadzoru, sa m niepoczytalny m oże ponosić odpow iedzialność, gdy w y m ag a ją tego zasad y w spółżycia społecznego (aTtykuł 428 kodeksu cyw ilnego). S y tu a c ja ta k a istn ie je m iędzy innym i w ów ­ czas, gdy sta n m a jątk o w y osoby niepoczytalnej je st lepszy od sy tu a cji m a te ria ln e j poszkodow anego.

wy o rgan ad m in istracji, n a k tórego te re n ie m iało m ie j­ sce zdarzenie. T erenow y o rg an ad m in istra cji je s t bo­ w iem obow iązany do w łaściw ego zabezpieczenia obiek­ tów tu ry sty czn y ch , zn a jd u ją cy c h się pod jego zarządem . Oczywiście, m oże ró w n ież w chodzić w g rę odpow ie­ dzialność o rg an izato ró w w ycieczki, jeżeli dopuścili do zw iedzania obiektów , będący ch w sta n ie zag rażający m bezpieczeństw u uczestników . 5. Za szkodę, k tó re j doznał uczeń na le k cji w y ­ ch o w an ia fizycznego, odpow iedzialność może ponosić k ilk a z w ym ienionych osób. N auczyciel będzie o d p o ­ w iad ał w ów czas, gdy w y p ad ek p o w stał z jego w in y (a rty k u ł 415 kodeksu cyw ilnego), np. w sk u tek n ie w ła­ ściw ego zabezpieczenia ćw iczących uczniów p rzed w y ­ padkiem . W ówczas będzie m ożliw a ta k że odpow iedzial­ ność d y rek to ra szkoły jak o przełożonego nauczyciela. Z w ierzchnik bow iem o d p o w iad a za szkodę, w yrządzo­ n ą przez podw ładnego z jego w in y (a rty k u ł 430 ko­ deksu cyw ilnego). O dszkodow ania m ożna dochodzić rów nież od S k arb u P a ń stw a (arty k u ł 417 kodeksu cy­ wilnego). Jeżeli n ie będzie m ożna stw ierd zić w in y nauczyciela, n ie będzie m ożna ta k że dochodzić odszko­ d o w an ia od d y re k to ra szkoły. M ożna będzie je d n ak rów nież w ów czas żąd ać o d szkodow ania od S k arb u P ań stw a, jeśli zap łata odszkodow ania będzie uzasad ­ niona w św ietle zasad w spółżycia społecznego (arty k u ły 417—419 kodeksu cyw ilnego). Oczywiście poszkodow any może uzyskać tylko jedno odszkodow anie.

4. O dpow iedzialność za szkodę ponosi w tak ich w y­ p ad k ach S k a rb P ań stw a, rep rez en to w an y przez te re n o ­

6. P oszkodow anem u p rzy słu g u ją roszczenia do P a ń ­ stw ow ego Z ak ład u U bezpieczeń (w szystkie pojazdy m e­ chaniczne o b ję te są obow iązkow ym ubezpieczeniem od n astęp stw nieszczęśliw ych w ypadków ). P oza tym k ie­ row ca sam ochodu będzie ponosił odpow iedzialność, jeśli w y padek n astąp ił z jego wdny (a rty k u ł 415 kodeksu cywilnego). N ato m iast p rzedsiębiorstw o państw ow e, do którego należy pojazd, będzie odpow iadało za szkodę niezależnie od w iny kiero w cy (arty k u ł 436 w zw iązku z a rty k u łe m 435 kodeksu cyw ilnego), chyba że w y padek n astąp ił w yłącznie z w iny poszkodow anego przechodnia lufo osoby trzeciej, za k tó rą to przedsiębiorstw o nie od­ pow iada, albo w yłącznie n a sk u te k siły w yższej (np. g w ałtow na w ichura, k tó ra zepchnęła sam ochód z szosy). Nie będzie n ato m iast ponosić odpow iedzialności S k a rb P ań stw a, poniew aż n ie odpow iada on za zobow iązania in n y ch p aństw ow ych osób p raw n y ch , w ty m p rzedsięb o rstw państw ow ych (arty k u ł 40 kodeksu cyw il­ nego).

176

12 — 500 zag. z praw a

3. W raz ie przyczynienia się poszkodow anego do p o w stan ia lu b zw iększenia szkody, obow iązek jej n a ­ p raw ia n ia u lega zm niejszeniu stosow nie do okoliczności, zwłaszcza zaś do sto p n ia w in y obu stro n (arty k u ł 362 kodeksu cyw ilnego). P rzyczynienie się poszkodow a­ nego (np. sprzeczne z in stru k c ją używ anie m aszyny przez pracow nika) po-woduje obniżenie w ysokości od­ szkodow ania. O dszkodow anie nie o b ejm u je w tak ich p rzy p ad k ach całej poniesionej szkody, a tylk o jej część (np. 75%). N ie może to je d n a k prow adzić do całkow i­ tego b ra k u odpow iedzialności za sizkodę. S topień p rz y ­ czynienia się poszkodow anego do p o w sta n ia szkody lufo zw iększenia je j rozm iarów (a ty m sam ym i stopień obniżenia odszkodow ania) o k reśla sąd.

177

7. P rzedsiębiorstw a d ziałające dzięki zastosow aniu sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw p ły n ­ nych itp.) ponoszą zaostrzoną odpow iedzialność za szko­ dy w yrządzone przez ru c h urządzeń należących do tych p rzedsiębiorstw (a rty k u ł 435 kodeksu cyw ilnego); zalicza się do nich przedsiębiorstw o P olskie K oleje P ań stw ow e (PKP). K orzystanie z peronów kolejow ych i innych urządzeń sta cji P K P je st zw iązane z ruchem kolei. D latego uzasadniona je st odpow iedzialność P K P za w ypadek, jak iem u uległa p an i A.

sk u tk a m i szkodliw ej działalności w ty m zak resie z a j­ m u ją się p raw o k a rn e i p raw o ad m in istra cy jn e . Istn ie ­ ją osobne u staw y , pośw ięcone o ch ro n ie środow iska, np. p raw o w odne z 1974 r., u sta w a o ochronie pow ietrza atm osferycznego p rzed zanieczyszczeniem , z 1966 r.

22.

SPA D EK

8. Z a szkody w yrządzone przez zw ierzę ponosi o d ­ pow iedzialność jego w łaściciel albo osoba, k tó ra się zw ierzęciem posługuje. W łaściciel nie ponosi odpow ie­ dzialności, gdy szkoda n a stą p iła bez jego w iny (arty k u ł 431 kodeksu cyw ilnego). W ina w tym przy p ad k u n a j­ częściej polega n a w adliw ym nadzorze n ad zw ierzęciem . O soba, k tó ra się zw ierzęciem posługuje, choćby n ie p onosiła odpow iedzialności za szkodę, może być zobo­ w iązan a do n ap ra w ien ia szkody, w w ypadku, gdy w y ­ m a g ają tego zasady w spółżycia społecznego (artyk u ł 431 § 1 kodeksu cywilnego).

1. Obce obywatelstw© n ie m a w pływ u n a zdolność do dziedziczenia. O byw atel obcego p ań stw a może dzie­ dziczyć n a tych sam ych zasad ach co ob y w atel polski. D la załatw ien ia sp raw spadkow ych obcy ob y w atel będzie m u siał je d n a k załatw ić szereg form alności. Na te re n ie P olski m oże on być rep rezen to w an y przez k o n ­ su la t p ań stw a, którego je st obyw atelem , lu b przez p eł­ nom ocnika.

9. D ługi w y nikające z gier hazardow ych są tzw . zobow iązaniam i n atu ra ln y m i. O znacza to, że nie m ożna dochodzić sądow nie ich zapłaty. Jeżeli je d n a k p an A zapłaci dobrow olnie sw ój dług, potem on rów nież n ie będzie m ógł dochodzić zw rotu zapłaconej sum y. W ta ­ kim rozw iązaniu p rze jaw ia się uzasadniona dezap ro ­ b a ta p raw a dla gier hazardow ych. Je śli je d n a k p a n A p rze g ra ł w k a rty , poniew aż p ad ł o fiarą oszustw a, m oże dom agać się odszkodow ania w ta k im zakresie, w ja ­ kim poniósł szkodę w sk u te k p rzeg ran ej.

2. P ra w o spadkow e przew id u je, że po zm arłym , k tó ry n ie pozostaw ił testa m en tu , dziedziczą w p ie r­ w szej kolejności jego m ałżonek i dzieci (a rty k u ł 931 § I kodeksu cywilnego). O trzy m u ją oni w zasadzie ró w ­ ne części spadku. Część p rzy p a d ają ca m ałżonkow i nie może być je d n ak m niejsza niż 1/4 sp ad k u . M ałżonek p an i A będzie dziedziczył obok jej córek. K ażdy ze spadkobierców otrzy m a 1/3 spad k u . F ak t, że m ąż nie je st ojcem córek p a n i A, n ie m a w ty m w y p ad k u żadnego znaczenia.

10. Jeżeli k ilk a osób w spólnie w yrządziło szkodę, m a m iejsce tzw . so lid arn a odpow iedzialność (arty k u ł 441 kodeksu cyw ilnego). Poszkodow any może żądać w y ró w n an ia szkody w całości od każdej z tych osób osobno lu b od w szystkich razem . W naszym p rzy k ła­ dzie k ażdy z zakładów przem ysłow ych, k tó ry przyczy­ n ił się do za tru cia wód, je st obow iązany do w y p łaty odszkodow ania w całości. Może je d n a k żądać od in ­ nych „zak ład ó w -tru cicieli” zw ro tu odpow iedniej części odszkodow ania. Do odpow iedzialności cyw ilnej mogą być pociągani także dyrek to rzy tych zakładów , jak rów nież inne osoby odpow iedzialne za zatru cie w ody w rzece. P ro b lem aty k a odpow iedzialności za szkodę w yw ołaną zatruciem wód, pow ietrza atm osferycznego itp. regulow ana je s t p rz e z ’ praw o cyw ilne. Inny m i

3. P o p a n u B dziedziczyć będą ty lk o jego żona, ojciec i bracia. Żona o trzy m a połow ę sp ad k u , ojciec 1/8, a b ra c ia o trz y m a ją po połow ie pozostałą część. O jciec i rodzeństw o p an a B nie dziedziczyliby jed n ak , gdyby zm arły m ia ł dzieci. W pierw szej kolejności do sp ad k u (gdy b ra k testam en tu ) pow ołani są bow iem tzw. zstęp n i zm arłego (tzn. p rzed e w szystkim jego dzie­ ci) oraz m ałżonek. D opiero gdy b ra k zstępnych, dzie­ dziczyć m ogą rodzice i rodzeństw o spadkodaw cy.

178

4. W edług przepisów p ra w a spadkow ego (arty k u ł 940 kodeksu cywilnego), żona nie będzie dziedziczyła, jeżeli pan A w ystąpił do sądu o rozw ód z je j w iny, p rzy czym żądanie rozw odu było uzasadnione. T ę o sta­ tn ią okoliczność u stalić m u si oczywiście sąd, co je st

179

m ożliw e n a w niosek każdego z dziedziczących obok żo­ n y spadkobierców . Jeżeli sąd stw ierdzi, że p an A w pozw ie dom agał się rozw odu z w iny żony i m iał po te m u uzasadnione pow ody, w yłączy jego żonę od dziedziczenia. Jeżeli je d n a k pow yższe okoliczności nie b ę d ą zachodziły, żona p a n a A będzie po n im dziedzi­ czyć. 5. S padkodaw ca może w każdej chw ili odw ołać te ­ sta m e n t w całości lu b częściowo, ja k rów nież zm ienić poszczególne jego postanow ienia. S padkodaw ca m oże ta k ż e sporządzić now y testa m en t, n ie odw ołując p o ­ przedniego. W tej sy tu a c ji stra c ą m oc tylko te p o sta­ n o w ien ia poprzedniego te sta m en tu , k tó re nie dadzą się pogodzić z treścią now ego (np. w p o przednim te sta m e n ­ cie w n u k p a n a B w sk azan y był ja k o osoba pow ołana d o sp a d k u , a w now ym p an B w yraźn ie postanow ił p ozbaw ić go p ra w a dziedziczenia). 6. P rzepisy p ra w a spadkow ego stw ie rd z ają, że te ­ s ta m e n t sporządzony pod w pływ em groźby je s t n ie­ w ażny (a rty k u ł 945 § 1 p u n k t 3 kod ek su cyw ilnego). G ro źba ta k a je st bow iem zaw sze środkiem sprzecz­ n y m z p raw em . O bojętne jest, czy grożono sp ad k o ­ daw cy konsekw encjam i m a jątk o w y m i czy też dotyczą­ cym i bezpośrednio jego sam ego lu b innej osoby. W ty m w y p ad k u w aru n k iem u zn an ia te sta m e n tu za niew ażny je s t b ezpośredni w pływ groźby n a decyzję o n ap isan iu te sta m e n tu lu b n a jego treść, bow iem sporządzający te sta m e n t m usi m ieć zaw sze niczym nie sk ręp o w an ą sw obodę podjęcia decyzji dotyczących swego m a jątk u . 7. T estam e n t spisan y przez spadkodaw cę je st je d ­ n y m z m ożliw ych sposobów w y rażen ia w oli co do dziedziczenia po nim . S tan o w i p rzy tym n ajp ro stszą i z tego pow odu n ajp o p u larn iejszą form ę te stam en tu . T e sta m e n t ta k i spad kodaw ca pisze pism em ręcznym . M u si on być przez spadkodaw cę podpisany i opatrzony d a tą (arty k u ł 949 § 1 kodeksu cyw ilnego), o bojętne je s t n ato m ia st, w ja k im języ k u te sta m e n t zostanie n a p isa ­ ny. 8. Spadek, w b rew pow szechnem u m niem aniu, to nie tylko dodatnie w artości m a ją tk u zm arłego. Do spad­ k u zaliczone są bow iem zgodnie z przepisam i p ra w a spadkow ego w szystkie p ra w a i obow iązki zm arłego (a rty k u ł 922 § 1 kodeksu cywilnego). Może się zdarzyć, iż sy tu a c ja m a jątk o w a spadkodaw cy je s t n a ty le nie­ ko rzy stn a, że pozostaw ia on po sobie w ięcej długów n iż korzyści m ajątk o w y ch (mówi się w ów czas, że p a ­

180

syw a przew yższają aktyw a). S padkobiercy m u sielib y w ta k iej sy tu a cji płacić w zasadzie w szystkie długi spadkodaw cy. A by u n ik n ą ć tych obow iązków m ogą oni sp a d k u n ie p rzy ją ć lu b p rz y ją ć go, o g ran iczając je ­ dnocześnie sw ą odpow iedzialność za długi sp ad k o d aw cy do w ysokości ak ty w ó w sp ad k u (tew. przyjęcie spad k u z dobrodziejstw em in w en tarza ; a rty k u ł 1912 kodeksu cyw ilnego). Jeżeli je d n a k sp ad k o b ierca n ie ośw iadczy w ciągu 6 m iesięcy od d n ia, w k tó ry m dow iedział się, że je st spadkobiercą, czy sp a d ek p rz y jm u je czy nie, u w aża się, że p rz y jm u je go bez ograniczeń sw ej odpo­ w iedzialności. O św iadczając, że sp ad ek p rzy jm u je, sp a d ­ k o b ierca może zaznaczyć, że czyni to z dobrodziejstw em in w en tarza. 9. W edług k o d ek su cyw ilnego zasadą je st, że w szel­ kie um ow y o sp ad ek po osobie żyjącej są ¡nieważne (arty k u ł i047 k o d ek su cyw ilnego). Jed y n y m w y jątk iem je s t w łaśn ie um ow a o zrzeczenie się dziedziczenia. U m o­ w a ta k a m usi być je d n a k pod ry g o rem niew ażności zaw arta w form ie a k tu n o tarialn eg o . C órka m oże uchy­ lić sw e zrzeczenie się dziedziczenia, zaw ierając z ojcem odpow iednią now ą um ow ę — a więc jed y n ie za w iedzą i w olą ojca. D la w ażności tej d rugiej um o w y p raw o w ym aga ró w nież zaw arcia je j w form ie ak tu n o ta ria l­ nego. 10. W ydziedziczenie dopuszczalne je st w tedy, gdy wydziedziczony dopuścił się w zględem spadkodaw cy lu b najbliższych m u osób um yślnego p rzestęp stw a p rzeciw ­ ko życiu, zdrow iu lub wolności, albo rażącej o brazy czci (a rty k u ł 1008 p u n k t 2 kodeksu cyw ilnego). W po­ d an y m p rzy k ład zie sy n p a n a A popełnił w zględem niego p rzestęp stw o sk iero w an e przeciw ko zdrow iu i ży­ ciu, a w ięc w ydziedziczenie je s t w ażne i n ie otrzym a on sp a d k u po ojcu; będzie pozbaw iony rów nież p ra w a do o trzy m an ia zachow ku.

23.

W YNALAZCZOŚĆ

1. Je d n ą z cech w y n alazk u je st jego now ość. P ra w o w ynalazcze u zn aje bow iem za w y n alazek ty lk o no­ w e rozw iązanie o c h a rak te rz e technicznym , n ad ające się do p rak ty czn eg o zastosow ania (arty k u ł 10 ustaw y o w y­

181

nalazczości). Nowość w y n alazk u oznacza, że m usi o n p o w stać w w yn ik u tw órczej działalności au to ra , a w ięc tak, aby a u to r w ynalazku nie znał innego, w cześniej­ szego rozw iązania w tej dziedzinie, na którym mógłby się opierać. T ak pojm ow ana now ość nie w ystarcza je ­ dnak, aby uzyskać p aten t. R ozw iązanie o ch a rak te rz e technicznym , stanow iące w ynalazek, m usi być ponadto now e w ty m sensie, że n ie było poprzednio znane nie ty lk o tw órcy, lecz w ogóle (a rty k u ł 11 ustaw y). Nowość w ty m znaczeniu b ad a U rząd P aten to w y . W podan y m p rzy p a d k u p an A znał z publicznej ekspozycji rozw ią­ zan ie techniczne urząd zen ia, k tó re zam ierzał p rz e d sta ­ w ić do o patentow ania. O now ości prezentow anego p rze­ zeń u rzą d zen ia m ów ić zatem nie m ożna i p an A p a te n tu nde uzyska. 2. P raw o w ynalazcze przew iduje, że nie udziela się p a te n tó w n a środki żyw ności, środki farm aceuty cz­ ne, zw iązki chem iczne oraz prod u k ty p rzem ian ją d ro ­ w ych (arty k u ł 12 u stęp 1 p u n k t 2). T ak w ięc udzielenie p a te n tu p an u B je st niem ożliw e. T akie stanow isko p r a ­ w a w ynalazczego m ożna tłum aczyć potrzebą m ożli­ w ie najszybszego i n ajefektyw niejszego postępu w dzie­ dzinie p ro d u k cji środków żyw nościow ych, farm ac eu ­ tycznych i chem icznych. Ś rodki te służą zaspokajan iu n ajw ażniejszych potrzeb życiow ych człow ieka. S tw orze­ n ie w tej sy tu a cji m onopolu n a rzecz ich pierw szego p ro d u centa i w ynalazcy byłoby zdecydow anie n iek o ­ rzy stn e z p u n k tu w idzenia in te resu społecznego. W y­ n alazkiem je st n ato m ia st sposób w y tw arza n ia tych środków i w tym zak resie m oże być udzielony p a te n t (arty k u ł 12 u stę p 2). 3. P rzez uzyskanie p a te n tu n ab y w a się p raw o w y ­ łącznego k o rzy stan ia z w y n alazk u w sposób zarobkow y lub zaw odow y na całym obszarze P ań stw a (arty k u ł 16 ustęp 1). Chodzi tu oczyw iście nie o korzy stan ie z o k re­ ślonego rozw iązania technicznego, np. k o n k retn e j m a­ szyny, lecz o korzy stan ie z takiego rozw iązania w sen­ sie k o rzy sta n ia z pew nej ogólnej m yśli technicznej. T a k w ięc ty lk o w ynalazca może korzystać z takiego ro zw iązania w sw ej p rac y zaw odow ej lub w celu osią­ g nięcia zarobku. N ato m iast każdy może w ykorzystyw ać to rozw iązanie dla zaspokojenia sw ych osobistych po­ trzeb. O czywiście w y nalazca m oże także przenieść sw e p ra w a w y n ik ające z p a te n tu n a in n ą osobę w drodze um ow y, ta k ja k każd y m oże sprzedać rzecz, stanow iącą jego w łasność. N abyw ca będzie m ógł w tedy korzystać z w y nalazk u ta k że zarobkow o lu b zaw odowo.

182

4. Je d n y m z podstaw ow ych zadań p ra w a w y n ala z­ czego je s t zapew nienie w łaściw ych w aru n k ó w dla po­ stęp u technicznego, przynoszącego k o n k retn e efekty produkcyjne. W zw iązku z tym , obow iązkiem w łaści­ ciela p a te n tu je st przem ysłow e lub zaw odowe ek sp lo a­ tow anie w ynalazku w tak i sposób, aby zaspokojone zostały potrzeby gospodarki narodow ej. E ksploatacja ta k a pow inna być rozpoczęta p rzed upływ em 4 la t od zgłoszenia w ynalazku lu b 3 la t od udzielenia p aten tu . Jeżeli w łaściciel p aten tu n ie zam ierza eksploatow ać w ynalazku, pow inien udzielić zezw olenia n a ek sp lo ata­ cję osobie, k tó ra będzie w niej zainteresow ana. Nie­ w ykonanie obow iązku ek sp lo atacji w ynalazku i n ieu dzielenie zezw olenia n a ek sp lo atację może spow odow ać decyzję U rzędu P atentow ego o zezw oleniu innej osobie na ta k ą ek sp lo atację (tzw. lic en c ja przym usow a; a r ty ­ k u ł 16 ustaw y). 5. P ra w o w ynalazcze rozróżnia dw a rodzaje w y n a­ lazków : pracow nicze i niepracow nicze. W ynalazek pracow niczy to w ynalazek dokonany przez p raco w n ik a jed n o stk i gospodarki uspołecznionej (np. p rzed sięb io r­ stw a państw ow ego, spółdzielni) w zak resie jej d ziałal­ ności i w zw iązku z zatru d n ien iem w tej jednostce, lu b w w y n ik u zlecenia, b ąd ź p rzy pomocy ta k iej jedno­ stki. P a te n t na ta k i w ynalazek u d zielany jest w łaściw ej jednostce gospodarki uspołecznionej na po d staw ie jej zgłoszenia. T w órca w y n ala zk u zachow uje je d n ak praw o do w ynagrodzenia, zaś w łaściciel p aten tu obow iązany je s t u d o stęp n ić w y n alazek innym jednostkom uspo­ łecznionym . T ak w ięc p an A o trzy m a w ynagrodzenie, ale n ie u zy sk a p aten tu . 6. P om ysł p a n a B n ie je s t w ynalazkiem , gdyż nie odpow iada definicji w ynalazku, z a w artej w p raw ie w ynalazczym w arty k u le 10. Obok w ynalazków , p raw o w ynalazcze chroni tak że tzw . p ro jek ty rac jo n aliza to r­ skie. W pojęciu tym m ieszczą się m.iin. now e p ro jek ty , nie b ędące w ynalazkam i, jeżeli w jak iejk o lw iek dzie­ dzinie gospodarki n aro d o w ej u m o żliw iają zw iększenie w ydajności pracy lu b pełn iejsze w yko rzy stan ie śro d ­ ków p racy (arty k u ł 79). Cechy takiego p ro jek tu m a n iew ątp liw ie pom ysł p an a B. Poniew aż pom ysł ten nie je st w ynalazkiem , udzielenie p aten tu nie je st możliwe. F ab ry k a obow iązana je st je d n a k do w y d an ia p an u B św iad ectw a racjo n alizato rsk ieg o (o ile p ro je k t p rzy ­ jęła), a p a n u B będzie p rzysługiw ało odpow iednie w y­ nagrodzenie.

183

7. P a n B je s t w tym p rzy p a d k u fczw. używ aczem u przednim w ynalazku (aTtykuł 41). P ra w o w ynalazcze zezw ala takiej osobie n a dalszą ek sploatację zarobkow ą lu b zaw odow ą w ynalazku, m im o u zy sk an ia przez in n ą osobę p a te n tu n a te n w ynalazek, i bez obow iązku uisz­ czenia jak ich k o lw iek o p ła t n a rzecz w łaściciela p aten tu . E k sp lo atacja m usi się je d n a k ograniczać do takiego za­ k resu , w ja k im dotychczas m iała m iejsce.s 8. O pracow any przez p a n a B m odel śru b o k rę tu je s t p rzy k ładem w prow adzonego przez praw o w ynalazcze p ojęcia „w zoru użytkow ego”. W zorem takim je s t now e i użyteczne rozw iązanie o c h a ra k te rz e technicznym , do­ tyczące k ształtu, budow y .lub o trw a łe j k o n stru k cji p rzedm iotu (arty k u ł 73). S y tu ac ja p raw n a a u to ra t a ­ kiego w zoru je st zbliżona do sy tu a c ji w ynalazcy. O d­ pow iednikiem p a te n tu je s t św iadectw o ochronne, w y ­ d an e także przez U rząd P ate n to w y i p rzyznające au to ­ row i w zoru w yłączność w zakresie zaw odowej lu b za­ robkow ej jego eksploatacji. 9. Je s t to m ożliw e przy zachow aniu pew nego szcze­ gólnego try b u postępow ania. N ajp ierw trzeba w y n ala­ zek zgłosić w U rzędzie P aten to w y m . K olejnym etapem je st złożenie w niosku do P rzedsiębiorstw a H andlu Z a­ granicznego „P olservice”. P rzedsiębiorstw o to, je ­ żeli u zna kierow anie w niosku do o p atentow ania za g ran icą za celowe, czyli przynoszące korzyść gospodarce narodow ej (po ew en tu aln y m zasięgnięciu opinii b ra n ­ żowo w łaściw ego zjednoczenia), zaw iera um ow ę z w n io ­ skodaw cą o dokonanie w szelkich niezbędnych czynno­ ści zw iązanych ze zgłoszeniem w ynalazku za granicą. W skutek zgłoszenia dokonanego ju ż za g ranicą w łaści­ ciel p a te n tu uzyskuje w yłączne praw o do zaw odow ej i zarobkow ej eksploatacji w ynalazk u n a te ry to riu m d a­ nego k ra ju . Nieco inaczej p rzed staw ia się powyższe po­ stęp o w anie i jego efek ty w p rz y p a d k u zgłoszenia w y­ nalazku pracow niczego. 10. P a n B obow iązany je st przekazać p an u A do­ chody uzyskane z ty tu łu p ro d u k cji albo w ynagrodzić stra ty finansow e poniesione przez p a n a A w sk u tek tego, że nie tylk o on eksploatow ał swój opatentow any w ynalazek. P a n A m oże dom agać się ogłoszenia w p ra ­ sie stosow nego ośw iadczenia przez p a n a B. Jeżeli p a n B d ziałał rozm yślnie, m oże być tak że zobow iązany przez sąd, n a w niosek p a n a A, do zap łaty na rzecz N aczelnej O rganizacji Technicznej kw oty pieniężnej n a cele po­ p ie ra n ia w ynalazczości (arty k u ł 53 u stęp 1).

184

24 .

M IESZK A NIE SPÓ ŁD ZIELCZE

1. M ieszkanie spółdzielcze je s t oczywiście zaw sze w łasnością spółdzielni i nie może stać się w łasnością członka spółdzielni, k tó ry w nim zam ieszkuje, dopdki istn ieje dana spółdzielnia. Członkow i spółdzielni p rzy ­ słu g u je jed y n ie p raw o k o rzy sta n ia z przydzielonego m u lo k a lu spółdzielczego (a rty k u ł 135 § 2 u staw y o spół­ dzielniach) — tzw . spółdzielcze p raw o do lokalu. 2. Z odpow iedzi 1 w ynika, że o k reślen ia te n ie są praw idłow e. T erm in ó w ty c h używ a się jed y n ie dla uproszczenia. Członek spółdzielni budow nictw a m iesz­ kaniow ego nie je st bow iem an i lo k ato rem (term in ten odnosi się jedynie do um ow y n ajm u , lo k ato r oznacza n ajem cę lokalu), a n i w łaścicielem m ieszkania. Człon­ kow i spółdzielni p rzy słu g u je jed y n ie spółdzielcze p raw o do lokalu. C h a ra k te r tego p ra w a je s t je d n ak różny w obu typach spółdzielni (¡patrz odpow iedź 9). W arto dodać, że w w y n ik u zm ian w system ie b u d o w n ictw a spółdzielczego n iem al w e w szystkich spółdzielniach m ożna uzyskać albo m ieszkanie „w łasnościow e”, albo „lo k ato rsk ie”, w zależności od decyzji członka spół­ dzielni. 3. O dpow iedź n a to p y ta n ie n ie może być je d n o ­ znaczna. N ależy bow iem p rzede w szystkim stw ierdzić, że sprzedaż m ieszkania, k tó re je st w łasnością spół­ dzielni, nie może być dokonana przez członka spółdziel­ ni. M ożna je d y n ie przen ieść n a in n ą osobę (np. w d ro ­ dze sprzedaży, darow izny, zam iany) tzw . spółdzielcze p raw o do lokalu. P rzeniesienie (zbycie) spółdzielczego p ra w a do lokalu je st m ożliw e ty lk o w spółdzielniach budow lano-m ieszkaniow ych (tzw. w łasnościow ych; a r ­ ty k u ł 135 § 3 i a rty k u ł 147 § 1 u staw y o spółdzielniach). W aru n k iem n ab y c ia tego p ra w a przez d ru g ą osobę jest p rzy jęcie je j n a członka danej spółdzielni. 4. Spółdzielcze p raw o do lo k alu je s t dziedziczne ty l­ ko w spółdzielniach budow lano-m ieszkaniow ych. S p ad ­ kob ierca zm arłego członka spółdzielni u zy sk u je spół­ dzielcze p raw o do lo k alu z chw ilą p rzy jęcia go w po­ czet członków spółdzielni (arty k u ł 147 § 1 i a rty k u ł 150 § 1 ustaw y o spółdzielniach). N ato m iast spółdzielcze praw o do lo k alu w spółdzielniach m ieszkaniow ych (tzw. lokatorskich) nie je st dziedziczne. S p ad k o b iercy zm arłe-

185

go członka ta k iej spółdzielni m a ją jedynie p ierw szeń ­ stw o uzyskania członkostw a w spółdzielni i przydziału lokalu po zm arłym członku, jeżeli zam ieszkiw ali z nim razem w tym lokalu (arty k u ł 145 u staw y o spółdziel­ niach). Dziedziczą oni bow iem p raw o w łasności w p ła­ conego przez zm arłego członka W kładu pieniężnego.

um ow y n ajm u lokalu, z a w a rte j ze spółdzielnią lub z członkiem spółdzielni za zgodą zarządu spółdzielni (arty k u ł 147 § 5 u staw y o spółdzielniach). O czyw iście pan A może rów nież zam ieszkać w m ieszkaniu spół­ dzielczym , za w ierając zw iązek m ałżeń sk i z osobą, k tó ra tak i lo k al posiada.

5. P rzyznanie m ieszkania spółdzielczego o określo ­ nej w ielkości (pow ierzchni) przede w szystkim uzależ­ nione jest od w ysokości w niesionego przez członka w kładu pieniężnego. Przespisy p raw n e odnoszące się do spółdzielni „lokatorskich” uzależniają dodatkow o w iel­ kość m ieszkania także od sta n u rodzinnego członka spółdzielni (arty k u ł 135 § 2 u staw y o spółdzielniach). Inne przepisy, dotyczące n o rm zaludnienia lokali m iesz­ k alnych, pow odują, że w ielkość m ieszkania spółdziel­ czego także w spółdzielni „w łasnościow ej” zależna je st od stanu rodzinnego członka spółdzielni. A w ięc o w iel­ kości m ieszkania decy d u ją w ysokość w niesionego w k ła­ du o raz liczba osób, m ających w raz z członkiem spół­ dzielni zam ieszkać w danym lokalu, ew e n tu aln ie tak że u p raw nienia do dodatkow ej pow ierzchni m ieszkaniow ej p rzy sługującej członkow i spółdzielni lu b osobom z nim m ieszkającym .

9. Spółdzielcze p raw o do lo k alu w spółdzielniach m ieszkaniow ych („lokatorskich”) n ie je s t p raw em zby­ w alnym i dziedzicznym . Z chw ilą śm ierci członka spół­ dzielni praw o to, jak o ściśle zw iązane z członkostw em spółdzielni, w ygasa. Nie w ygasa je d n ak i je s t dziedzi­ czone przez spadkobierców p raw o do wniesionego przez zm arłego w k ład u pieniężnego. W kład ten spółdzielnia po dokonaniu rozliczenia p o w in n a zw rócić sp a d k o b ier­ com zm arłego członka spółdzielni. Jeżeli sp ad k o b ier­ cam i są osoby bliskie (m ałżonek, dzieci, rodzice) zm ar­ łego, k tó re zam ieszkiw ały razem z nim w tym lokaliu spółdzielczym , m ają one p ierw szeństw o w p rzy jęciu n a członków spółdzielni i p rzydzieleniu tego samego lo­ k alu (arty k u ł 145 u staw y o spółdzielniach; p a trz odpo­ w iedź 4). Je śli zatem w ym ienione osoby zechcą nad al zam ieszkiw ać w tym lokalu, nie będą oczywiście m ogły żądać zw rotu w niesionego przez spadkodaw cę w k ład u pieniężnego.

6. Jed y n y m typem spółdzielni, w k tó rej m ożliw e je st uzy sk anie o d ręb n ej w łasności lokalu, są spółdzielcze zrzeszenia budow y dom ów jednorodzinnych (arty k u ł 135 § 1 p u n k t 3 i a rty k u ł 157 ustaw y o spółdzielniach). Spółdzielcze zrzeszenie budow y dom ów jednorodzin ­ nych zakłada się na okres realizacji budow y domów, po czym przenosi ono na poszczególnych członków zrze­ szenia w łasność w ybudow anych domów. 7. O boje m ałżonkow ie m ogą być członkam i jed n ej spółdzielni budow nictw a m ieszkaniow ego. Mogą jed n ak posiadać tylko jedno spółdzielcze praw o do lokalu. Nie m ogą zatem m ieć dwóch odrębnych m ieszkań spółdziel­ czych (arty k u ł 138 u staw y o spółdzielniach). Spółdziel­ cze praw o do lokalu je s t bow iem ściśle zw iązane ze sto su nkiem członkostw a ty lk o jednego z m ałżonków ; m ałżonek ten rep rez en tu je w obec spółdzielni praw a obojga m ałżonków . W spółdzielniach budow lano-m ieszkaniow ych („w łasnościow ych”) spółdzielcze praw o do lo k alu w chodzi najczęściej w skład u staw ow ej w spól­ ności m a jątk o w e j m ałżonków . 8. Osoba, k tó ra nie je st członkiem spółdzielni, może zam ieszkać w lokalu spółdzielczym tylko n a podstaw ie

186

10. K oszt budow y m ieszk an ia określonego ty p u w obu spółdzielniach m oże być tak i sam, jed n ak różna je st w ysokość k re d y tu m ieszkaniow ego w obu ty p ach spółdzielni. K re d y t ten w spółdzielniach m ieszkanio­ w ych („lo k ato rsk ich ”) je st znacznie wyższy niż w spół­ dzielniach budow lano-m ieszkaniow ych (przy czym część k red y tu zawsze może zostać um orzona). W aru n k i fin a n ­ sowe u zy sk an ia m ieszkania w spółdzielni ty p u „loka­ torsk ieg o ” są w ięc dogodniejsze niż m ieszkania „w ła­ snościow ego”. N ie m ożna je d n ak , z tego w yciągnąć w niosku, że ta k ie sam o m ieszkanie je st raz tańsze, raz droższe, w zależności od ty p u spółdzielni. Isto tn a ró żn i­ ca m iędzy spółdzielczym p raw em do lokalu w spół­ d zielniach m ieszkaniow ych („lokatorskich”) a tym sa­ m ym p raw em w spółdzielniach budow lan o -m ieszk an io ­ wych („w łasnościow ych”) u ja w n ia się n ajw y ra źn ie j, gdy członek spółdzielni zdecyduje się n a w ystąpienie ze spół­ dzielni. W ówczas członek spółdzielni „lo k ato rsk iej” o trzym a ty lk o zw ro t w płaconego w k ład u pieniężnego, podczas gdy członek spółdzielni „w łasnościow ej” o trzy ­ m a zw ro t w k ład u oraz sum ę w szystkich w płaconych do tej chw ili ra t k red y tu budow lanego; jeżeli k re d y t zo­ stał ju ż spłacony przez członka w całości, o trzy m u je on

187

zw ro t pełnej w arto ści sw ego p raw a, czyli ca łk o w itą w arto ść sw ego m ieszkania w chw ili oddania go do dys­ pozycji spółdzielni.

25.

U BEZPIECZEN IA

1. P aństw ow y Z akład Ubezpieczeń (PZU) je s t obo­ w iązany do w yp łaty Odszkodowania tylko w tedy, gdy w ypadek, od 'którego je s t się ubezpieczonym , n astąp ił po za w arciu um ow y ubezpieczenia. D ata p o w stan ia ubezpieczenia m usi w ięc poprzedzać d a tę n astąp ien ia nieszczęśliw ego w y p ad k u (w ypadku ubezpieczeniow e­ go). W podanym p rzy k ła d zie p a n i A nie uzyska odszko­ dow ania z PZU . 2. W przykładzie tym chodzi o ubezpieczenie n a rzecz osoby trzeciej. T akie ubezpieczenie je s t m ożliw e; polega na tym , że ubezpieczający m a p raw o w yznacze­ nia osoby, k tó re j zakład ubezpieczeń m a obow iązek w y ­ p łacenia św iadczenia n a w ypadek śm ierci ubezpiecza­ jącego. O soba ta n azyw ana je st uposażonym i nie m.usi być w ym ieniona w um ow ie ubezpieczenia, a n aw et może być przez ubezpieczającego w każdej ch w ili zm ie­ niona, pod w a ru n k ie m pisem nego zaw iadom ienia P Z U (arty k u ł 808 kodeksu cyw ilnego). 3. Z przepisów p ra w a ubezpieczeniow ego wynikazasada, że P Z U inie m oże odm ów ić za w arcia um ow y ubezpieczenia. Z asad a ta dotyczy je d n a k tylko takich ubezpieczeń, k tó re w ogóle są prow adzone. PZU n ie prow adzi ubezpieczeń pracow ników od u tra ty pracy , a w ięc um ow a ubezpieczenia z panem B n ie będzie za­ w arta. 4. Oso-ba ubezpieczająca może dom agać się w ypłaty odszkodow ania ubezpieczeniow ego, jeżeli w ykaże, że ubezpieczenie je s t w ażne i że szkoda p o w stała w sk u te k w yp adku przew idyw anego przez w a ru n k i danego ubez­ pieczenia. Isto tn a je st ponadto w ina ubezpieczającego (poszkodow anego). J e ś li bow iem okaże się, że poszko­ dow any um yślnie lu b przez rażące niedbalstw o spow o­ dow ał pow stanie w ypadku, w tedy autom atycznie traci on p ra w a do odszkodow ania ubezpieczeniow ego (a rty ­

188

k u ł 827 k o d ek su cyw ilnego). P Z U po u ja w n ie n iu w iny um y śln ej p a n a A (podpalenie m ieszkania) odmówi w y­ p łaty odszkodow ania. 5. K radzież z w łam an iem m a m iejsce w tedy, gdy złodziej siłą usunie przeszkody zabezpieczające albo o tw o rzy w ejście za pom ocą podrobionego klucza albo innych narzędzi i przed o stan ie się do m ieszk an ia o b ję­ tego ubezpieczeniem . Je że li d rzw i b y ły o tw arte , PZU odm ów i w y p łaty odszkodow ania, poniew aż nie n a s tą p i­ ła krad zież z w łam aniem . 6. M ieszkaniow a polisa ubezpieczeniow a o b ejm u je ubezpieczenie ruchom ości dom ow ych od kradzieży z w łam an iem i rab u n k u , o d o gnia i inn y ch zd arzeń lo ­ sow ych, od zalania pom ieszczeń o raz ubezpieczenie odpow iedzialności cyw ilnej. U bezpieczenie odpow ie­ dzialności cyw ilnej polega n a tym , że w w y p ad k u zd a­ rzeń, w sk u te k k tó ry ch ubezpieczający obow iązany b y ł­ by do w y n ag ro d zen ia szkód w y rządzonych innym oso­ bom, odszkodow anie w y p łaca PZU , a nie sam ubezpie­ czający. P Z U płaci w ięc za szkody, k tó re w yrządzi in n y m osobom posiadacz polisy. W d an y m p rzy k ład zie PZU p o stą p ił słusznie. P a n i A m ia ła ubezpieczone m ie­ szkanie, co o b ejm u je ró w nież ubezpieczenie odpow ie­ dzialności cyw ilnej, i P Z U n ie m ógł się dom agać zw ro tu w ypłaconego odszkodow ania. P oniew aż pand X n ie m ia­ ła polisy m ieszkaniow ej (czyli n ie m iała ubezpieczonego m ieszkania), P ZU m ógł dochodzić od n iej zw ro tu sum y w ypłaconej p an i B. 7. O gólne w a ru n k i ubezpieczenia m łodzieży w szko­ łach w zak resie n astęp stw nieszczęśliw ych w y p ad k ó w u w ażają porażenie słoneczne za nieszczęśliw y w ypadek, za k tó ry należy się św iadczenie od PZU . PZU w y p łaca św iadczenie w razie, gdy osoba ubezpieczona doznała w y p ad k u w k ra ju lu b za g ran icą. Uczniowi będzie się więc należało odszkodow anie za doznany w ypadek. 8. K ażdy w łaściciel sam ochodu je s t obow iązkow o ubezpieczony od odpow iedzialności cyw ilnej (za szkody m ajątkow e) i o«d n astęp stw nieszczęśliw ych w ypadków (czyli szkód n a osobie, np. uszkodzenia ciała lu b w y ­ w ołania ro zstro ju zdrow ia). U bezpieczenie odpow ie­ dzialności cyw ilnej polega n a tym , że w w y padku w y­ rząd zen ia szkody przez w łaściciela pojazdu, odszkodo­ w an ie b ęd zie w y płacone przez PZU . W p o d an y m p rzy ­ kład zie p an A b y łb y zobow iązany do p o k ry cia szkody, ale odszkodow anie zostanie w y płacone przez PZU.

189

9. M atk a p an a B nie o trzy m a odszkodow ania. Ś w iad­ czenia z ty tu łu obow iązkow ego ubezpieczenia następ stw nieszczęśliw ych w ypadków nie p rzysługują bow iem , jeżeli nieszczęśliw y w ypadek pow stał (między innym i) w tedy, gdy poszkodow any uzyskał pojazd w drodze p rzestęp stw a (np. kradzieży). 10. P rzepisy dotyczące ubezpieczenia „auto-casco ” (ubezpieczenie pojazdu od uszkodzeń) stw ierd zają, że o b ejm u je ono sam ochody (oraz in n e pojazdy ta m w y ­ m ienione). Dla w y p łaty odszkodow ania z PZU nie m a znaczenia, czy sam ochód w chw ili w ypadku był p ro w a­ dzony przez w łaściciela, czy też przez in n ą osobę,, jeżeli n ie m iały m iejsca okoliczności w y łączające w y p łatę odszkodow ania, np. sta n nietrzeźw ości k ieru jąceg o po­ jazd em lu b b ra k p ra w a jazdy.

26.

SĄD W SPRA W ACH CYW ILNYCH

1. S ąd w postęjpowaniu cyw ilnym p rz y rozstrzyg a­ n iu sp ra w o piera się n a przepisach p raw a cywilnego, rodzinnego i praw a pracy. Sąd w postępow aniu ty m realizu je cele, jakim służą pow yższe dziedziny praw a, w szczególności ochronę interesów praw n y ch poszcze­ gólnych osób. P ostępow anie k arn e realizuje przepisy p raw a karnego, k tó ry ch celem je st u k ara n ie i w ycho­ w anie osób, k tó re popełniły przestępstw o, a w efekcie zm niejszenie liczby popełnianych przez obyw ateli prze­ stępstw . Sąd cyw ilny przy rozpoznaw aniu sp raw o piera się przede w szystkim na kodeksie postępow ania cyw il­ nego, podczas gdy sąd k a m y o p iera się n a kodeksie postępow ania karnego. 2. Je d n ą z podstaw ow ych zasad polskiego postępo­ w an ia cyw ilnego je st dw uinstancyjność. Z asada ta w p rak ty ce oznacza, że każd a sp raw a może być rozp a­ try w a n a przez dw a sądy: pierw szej i drugiej instancji. Jeżeli je d n a ze stro n procesow ych uw aża w yrok sądu niższej in stan c ji za niesłuszny, może złożyć od tego w y ro k u rew izję do sąd u w yższej instancji. W podanym przykładzie pan A ..przegrał” spraw ę przed sądem po­ w iatow ym i może złożyć rew izję do sądu w ojew ódzkie­ go. S ąd ten zbada, czy rew iz ja je s t uzasadniona, i może

ia o

uchylić zaskarżony w yrok. Może też rew izję oddalić, u trzy m u jąc w mocy w y ro k sądu pierw szej in s ta n c ji Może w reszcie w ydać now y w yrok, inny niż pierw szy. W ten sposób sądy drugiej in stan c ji n ad z o ru ją d ziałal­ ność sądów pierw szej in stan cji. 3. Pozew je st to pism o, p rzy pom ocy którego n a ­ stę p u je w niesienie spraw y do sąd u cyw ilnego. Powód, czyli osoba w nosząca pozew, pow inien zam ieścić w po­ zw ie n as tęp u jące elem enty: sw e dokładnie określo n e żądanie; przytoczenie okoliczności faktycznych, k tó re p rzem aw iają za słusznością żąd an ia; dowody na po­ wyższe okoliczności (np. dokum enty, nazw iska i adresy św iadków ), inne elem enty, przew idziane przepisam i p raw a w zależności od ro d zaju pow ództw a. Pow ód nie m a n ato m iast obow iązku podaw ania przepisów p ra w ­ nych, k tó re jego zdaniem u zasad n iają żądanie. D ostoso­ w anie okoliczności faktycznych, podanych w pozwie do odpow iednich przepisów należy do rozpoznającego sp raw ę sądu. 4. J e s t reg u łą w postępow aniu cyw ilnym , że po­ w ództw o k ie ru je się do sądu, w którego okręgu m a sw e m iejsce zam ieszkania (lub siedzibę) pozw any (arty k u ł 21 kodeksu postępow ania cyw ilnego). Czasam i je d n ak p ra ­ wo p rzy zn aje osobie, k tó ra w y stęp u je z pow ództw em , praw o w yboru sądu. W podanym przykładzie szkoda, jak iej doznała pan i A, w yrządzona została tzw. czynem niedozw olonym . K odeks postępow ania cyw ilnego p rze­ w iduje, że roszczenia z czynów niedozw olonych ro zp a­ trzyć może także sąd, w którego okręgu m iało m iejsce zdarzen ie w yw ołujące szkodę (a rty k u ł 35 kodeksu po­ stępow ania cywilnego). P an i A może więc w ybrać sąd w K rak o w ie lu b w W arszaw ie. 5. N iek tó re sp raw y cyw ilne ro zstrzy g an e są w P R L jednoosobow o, przez sędziego zawodowego. Je d n a k w iększość sp raw cyw ilnych rozstrzy g an a jest kolegial­ nie i z udziałem czynnika społecznego, czyli ław ników . Ł aw nicy pochodzą z w yborów , nie są zaw odow ym i sędziam i i nie m uszą być praw n ik am i. Na p rzy k ład w pierw szej in stan cji w iele sp raw cyw ilnych ro zstrzy ­ ganych je st przez jednego sędziego i dw óch ław ników . Je d n a k ż e sądy wyższe, o rzek ając ja k o d ru g a in stan c ja, ro z p a tru ją sp raw y w składzie trzech sędziów zaw odo­ w ych. Nasze praw o w prow adza więc udział ław ników w postępow aniu cyw ilnym , przew id u jąc jednocześnie w y jątk i od tej zasady.

191

6. P rzep isy p ostępow ania cyw ilnego przew id u ją, że w p ew nych p rzy p a d k ach sędzia n ie m oże orzekać w d a ­ nej spraw ie. P rzykładow o, sędzia będący k rew n y m je d n ej ze stron nie m oże rozstrzy g ać spraw y. Jeżeli sęd zia ta k i znajdow ałby się w składzie sędziow skim , k tó ry w ydał w yrok, całe postępow anie sądow e byłoby niew ażne (arty k u ł 369, p u n k t 4 kodeksu postępow ania cyw ilnego), na czym p an B m ógłby oprzeć żądanie r e ­ wizja w ydanego w yroku. 7. P an i A została p rak ty c zn ie pozbaw iona m ożliw o­ śc i obrony sw ych p ra w p rzed sądem p ierw szej in stan c ji. Kodeiks postępow ania cyw ilnego przew iduje, że w tak im p rzy p ad k u postępow anie je s t niew ażne (arty k u ł 369, p u n k t 5 kodeksu p ostępow ania cywilnego). Pand A może oczywiście złożyć rew izję do sądu drugiej instancji. S ąd te n stw ierdzi niew ażność postępow ania, niezależnie od tego czy w yrok sądu pierw szej in stan c ji był obiek­ tyw nie słuszny, czy nie. S p ra w a pan i A będzie więc m u siała być rozpatrzo n a pow tórnie. 8. W n iek tó ry ch p rzy p a d k ach sąd m oże w ydać w y ­ ro k zaoczny. W ydanie takiego w yro k u je st możliwe, gdy pozw any nie staw ił się bez usp raw ied liw ien ia n a p ie rw ­ sze posiedzenie sądu w d anej spraw ie, a sąd posiada dowód praw idłow ego d oręczenia m u w ezw ania na roz­ p ra w ę (arty k u ł 339 § 1 kodeksu p ostępow ania cyw iln e­ go). Sąd, w ydając w yrok zaoczny, może uznać za p ra w ­ d ziw e tw ierd zen ie pow oda o okolicznościach fak ty cz­ ny ch , przytoczonych w pism ach procesow ych, doręczo­ n y ch pozw anem u przed ro zp raw ą (zwłaszcza w pozwie), jeżeli nie budzą one uzasadnionych w ątpliw ości co do Zgodności z praw dziw ym sta n em rzeczy. 9. Nie każdy m oże być pełnom ocnikiem stro n y w procesie cyw ilnym przed sądem pow szechnym . Z asa­ dą je st, że ta k im pełnom ocnikiem je s t adw okat. U staw a dopuszcza je d n a k ta k że m ożliw ość w y stępow ania w p rocesie ja k o pełnom ocników innych osób (a rty k u ł 87 § 1 k odeksu postępow ania cyw ilnego). W gronie ty ch osób w skazać należy przede w szystkim rodziców , m a ł­ żonka, rodzeństw o i zstępnych (dzieci, w nuki) stro n y o ra z osoby zw iązane ze stro n ą stosunkiem przysposo­ b ie n ia T ak w ięc b r a t będzie m ógł rep rezen to w ać p a ­ na A w procesie. K w alifikacje zaw odow e b ra ta nie m a ­ ją tu znaczenia.

desksu p o stęp o w an ia cyw ilnego). P rzy w ró cen ie te rm in u polega na tym , że sąd może uznać czynność procesow ą za w ażną, m im o d o k o n an ia jej po u p ły w ie term in u , przew idzianego do jej dokonania. P rzyw ró cen ie te rm in u m ożliw e je st je d n ak tylko w ted y , gdy stro n a bez w łas­ nej w iny nie dokonała czynności w te rm in ie; z niedo­ trzy m an ia te rm in u w y n ik ają d la stro n y u jem n e kon­ sekw encje procesow e; w niosek o przyw rócenie term in u złożony został w ciągu ty g o d n ia od czasu u stan ia p rzy ­ czyny n ied o trzy m an ia te rm in u , a p rzy ty m n ie później, niż w ciąg u ro k u od upły w u te rm in u ; jednocześnie ze złożeniem w niosku dokonana zo stała zaległa czynność. Jeżeli zo stan ą spełnione w szy stk ie pow yższe w aru n k i, rew iz ja złożona po te rm in ie m oże b yć p rzy ję ta. Złożenie rew izji od w y ro k u je st je d n ą z n ajw ażn iejszy ch czyn­ ności procesow ych. P o w o d u je bow iem , że sp ra w a będzie p o w tó rn ie ro zp o zn aw an a przez sąd w yższej in stan cji.

27.

ABY M ÓW IĆ O PRAW IE...

1. P o d ejrzan y m je s t osoba, przeciw ko k tó re j w yda­ no p o stan o w ien ie o p rze d staw ie n iu zarzutów , oskarżo­ n y m — osoba, przeciw ko k tó re j w niesiono a k t o skarże­ n ia do sąd u (a rty k u ł 61 § 1 k o deksu p o stęp o w an ia k a r ­ nego). O skarżony je s t stro n ą w procesie i p rzy słu g u ją m u w zw iązku z ty m określone u p raw n ien ia. N ajw aż­ n iejszy m z nich je st p raw o do obrony, w ym ienione w K o n sty tu c ji PRL. P o n ad to osk arżo n y m a p raw o do sk ła d a n ia w y jaśn ień , m oże je d n a k odm ów ić odpow iedzi na poszczególne p y ta n ia lu b w ogóle n ie sk ład ać w y­ jaśn ień (praw o do m ilczenia). O skarżony m a praw o do sk ład an ia w niosków dow odow ych, ośw iadczeń p ro ­ cesow ych, m oże uczestniczyć w e w szystkich czynno­ ściach w procesie itd . O skarżony je st obow iązany s ta ­ w ić się na każde w ezw anie sądu lu b p ro k u ra to ra, a jeśli się nie staw i z nie u sp raw ied liw io n y ch pow odów m ożna doprow adzić go przym usow o. P o n ad to oskarżony m usi p oddać się n ie k tó ry m czynnościom ok reślonym w k o ­ deksie p o stęp o w an ia k arn eg o (np. oględzinom ciała, b ad a n iu krw i).

10. K odeks postępow ania cyw ilnego przew iduje m ożliw ość przy w ró cen ia te rm in u (arty k u ły 168—169 k o -

2. P ra w o k a rn e za jm u je się jed y n ie dw om a typam i gróźb*, groźbam i k a ra ln y m i i groźbam i bezpraw nym i. G roźba k a ra ln a je st p rzestęp stw em zagrożonym k arą

192

13 — 500 zag. z praw a

193

pozbaw ienia wolności od 3 m iesięcy do 3 lat, o g ra n i­ czenia w olności lu b grzyw ny (a rty k u ł 166 kodeksu k a r ­ nego), polegającym na ty m , że sp raw ca grozi in n e j osobie popełnieniem p rze stęp stw a na je j szkodę lu b szkodę osób jej najbliższych, a groźba w zbudza w z a ­ grożonym uzasadnioną obaw ę, że będzie spełniona. N a p rzy k ła d p an A grozi p an u B, że go zab ije i pokazuje m u n abity pistolet. N atom iast groźba bezp raw n a (a rty ­ k u ł 120 § 10 kodeksu karnego) to zarów no groźba k a ­ ra ln a , ja k groźba spow odow ania postępow ania karneg o , lu b rozgłoszenia w iadom ości uw łaczającej czci zagrożo­ nego albo jego najbliższych. N ie stanow i je d n ak groźby b ezp raw nej działanie, m a jąc e n a celu ochronę dobra naruszonego przestępstw em . N a p rzykład jeśli pan A grozi panu B, że doniesie w ładzom o bran iu przez p a ­ n a B łapów ek, działanie p a n a A n ie będzie stanow iło groźby bezpraw nej. 3. Z agarnięcie m ienia je s t to przysporzenie sobie lu b innej osobie korzyści m a jątk o w e j przez kradzież, przyw łaszczenie, oszustw o lu b in n e w yłudzenie (arty ­ k u ł i20 § 8 kodeksu karnego). P rzyw łaszczenie je s t to b ezp raw ne zatrzym anie lu b rozporządzenie ja k sw oją w łasn ością cudzym m ieniem posiadanym przez sp raw ­ cę. Na przy k ład pan A znalazł n a ulicy p o rtfe l z p ie­ niędzm i i d okum entam i i n ie zw rócił tych przedm iotów w łaścicielow i (arty k u ł 204 § 1 kodeksu karnego). K ra ­ dzież jest to zab ran ie cudzego m ienia ruchom ego w celu przyw łaszczenia. Na przy k ład p a n A, korzy stając z n ie­ uw agi pan i B, w yciągnął je j z to reb k i pieniądze i p rzy ­ w łaszczył je (arty k u ł 203 kodeksu karnego). O szustw o polega n a doprow adzeniu w celu osiągnięcia korzyści m ajątk o w ej innej osoby do niekorzystnego rozporzą­ dzenia w łasnym lu b cudzym m ieniem przez w p ro w a­ dzenie jej w b łą d lu b w y korzystanie błędu, albo n ie­ zdolności do należytego pojm ow ania podejm ow anego d ziałan ia (arty k u ł 208 kodeksu karnego). N a przy k ład p an A św iadom ie sprzedał p a n u B nie przed staw iający żad n ej w artości pierścionek, p rze k o n u jąc kupującego, że pierścionek ten je st w ykonany ze złota. K odeks k a r ­ ny p rzew id u je surow e san k cje za zagarnięcie m ienia społecznego znacznej w artości, czyli pow yżej 100 tys. złotych. K to bow iem zag arn ia m ienie społeczne znacz­ nej w artości, podlega k arz e pozbaw ienia w olności od 5 do 15 lat, lub naw et k a rz e 25 la t pozbaw ienia w olno­ ści (arty k u ł 201 kodeksu karnego). 4. K a ra ograniczenia w olności je st now ym ro d za­ je m k a ry w prow adzonym p rzez kodeks k a rn y z 1969 r.

194

K a rę ograniczenia w olności w ym ierza się w g ran icach od 3 m iesięcy do 2 lat. W czasie o d b y w an ia tej k ary skazany n ie m oże bez zgody sąd u zm ieniać m iejsca stałego pobytu, je st obow iązany do w y k o n y w an ia pracy w skazanej przez sąd, zo staje pozbaw iony p ra w a p ia­ sto w an ia fu n k cji w org an izacjach społecznych oraz m a obow iązek u d zielan ia w y jaśn ień co do sposobu w yko­ n y w an ia k ap r. O bow iązek p racy w sk azan ej przez sąd polega n a n ieo d p łatn ej, dozorow anej p racy na cele p u ­ bliczne w w y m iarze od 20 do 50 godzin m iesięcznie. Z am iast obow iązku p racy sąd może orzec w stosunku do osoby zatru d n io n ej w uspołecznionym zakładzie p racy p o trącen ie 10 do 20% z w y n agrodzenia n a rzecz S k arb u P ań stw a albo n a cel społeczny w sk azan y przez sąd. W o kresie o d b y w an ia k a ry sk azan y n ie m oże bez zgody są d u rozw iązać sto su n k u p racy , n ie m ożna m u tak że p rzyznać w yższego w ynagrodzenia an i przenieść n a wyższe stanow isko. W y m ierzając k a rę ograniczenia w olności sąd może zobow iązać skazanego do n a p ra w ie ­ n ia w całości lu b częściow o szkody w yrządzonej p rze­ stępstw em , albo do p rzep ro szen ia pokrzyw dzonego. S an k cją za n iew y k o n an ie przez skazanego w yżej w y ­ m ienionych obow iązków je s t zam ian a k a ry ogranicze­ n ia w olności n a zastępczą k a rę grzyw ny lu b w y jątk o ­ wo n a zastępczą k a rę pozbaw ienia wolności, p rzy czym 1 m iesiąc ograniczenia w olności odpo w iad a grzyw nie od 1000’ do 3000 zł; 1 m iesiąc ograniczenia w olności od­ p ow iad a 1 m iesiącow i p o zbaw ienia w olności (arty k u ły 33—35 i 84 § 2 k o d ek su karnego). 5. K odeks k a rn y z 1969 r. w p ro w ad ził in sty tu cję w arunkow ego um orzenia p o stęp o w an ia (arty k u ły 27— —29 k o deksu karnego) p o leg ającą n a tym , że p o stęp o ­ w an ie k a rn e p rzeciw sp raw cy u m a rz a się n a okres próby, k tó ry w ynosi od ro k u do 2 lat. O ile w tym o k resie sp raw ca w ykona nałożone przez p ro k u ra to ra lub sąd obow iązki (w ynagrodzenie szkody w yrządzonej p rzestęp stw em , przeproszenie pokrzyw dzonego, w yko­ n an ie określonych p rac lu b św iadczeń na cele społecz­ ne); n ie będzie postępow ał w sposób sprzeczny z obo­ w iązującym i p rzepisam i p raw a; a w szczególności nie popełni now ego p rzestęp stw a; u zn a je się, że n ie po­ p ełn ił on w ogóle czynu zabronionego. W ra z ie n ie ­ spełnienia w yżej w ym ienionych w a ru n k ó w p o stęp o w a­ nie k a rn e należy podjąć. M ożliwość w arunkow ego u m o rzen ia p o stęp o w an ia zależy od istn ien ia n a stę p u ­ jących p rzesłan ek : a) czyn je st zagrożony k a rą p o zb a­ w ienia w olności do 3 la t; b) stopień społecznego n ie­ bezpieczeństw a czynu nie je st znaczny; c) n ie m a w ą t­

195

pliw ości, że spraw ca popełnił d an y czyn; d) spraw ca n ie był dotąd k a ra n y za p rzestępstw o; e) postaw a sp raw cy, jego cechy c h a ra k te ru i w a ru n k i osobiste u za sa d n iają przypuszczenie, że w o k resie pró b y będzie się dobrze spraw ow ał. W p o stępow aniu przygotow aw ­ czym o w aru n k o w y m um orzeniu p ostępow ania d ecy d u ­ je p ro k u ra to r, a po w niesieniu ak tu o skarżenia — sąd. 6. L ist żelazny należy do tak zw anych środków przy m usu. J e s t to in sty tu c ja znana ju ż w średniow ie­ czu. W przy p ad k u , gdy o skarżony przebyw a za granicą, m ożna zagw arantow ać, że do czasu praw om ocnego za­ ko ńczenia postępow ania, n ie zostanie on tym czasow o aręszto w an y . L ist żelazny w y d aje w łaściw y m iejscow o są d w ojew ódzki. G w aran c ja pozostaw ania n a w olności, aż do czasu praw om ocnego ukończenia postępow ania, p rz e s ta je być ak tu aln a , jeżeli oskarżony: n ie sta w i się w oznaczonym przez są d term inie, opuści bez zezw ole­ n ia sądu obran e m iejsce pobytu, będzie n a k ła n ia ł św iad ków do złożenia fałszyw ych zeznań lu b będzie s ta r a ł się w inny sposób u sunąć dow ody p rzestępstw a. 7. W ina, to n astaw ie n ie psychiczne spraw cy do p o ­ p ełnionego czynu. W ina u m y śln a w y stę p u je b ąd ź w fo r­ m ie ta k zw anego za m ia ru bezpośredniego, bądź z a ­ m ia ru ew entualnego (arty k u ł 7 § 1 kodeksu karnego). Z am iar bezpośredni polega n a tym , że sp raw ca chce p opełnić przestępstw o. N a p rzy k ład p an A u d erza n o ­ żem p an a B po to, aby go zabić. Z am iar ew entualn y m a m iejsce w ów czas, gdy sp raw ca p rzew id u je sk u tek przestępczy i godzi się nań. N a p rzykład spraw ca, ucie­ k a ją c przed goniącym go funkcjo n ariu szem m ilicji, od­ d aje w jego k ie ru n k u k ilk a strzałó w z pistoletu, godząc się z m ożliw ością, że może zabić m ilicjan ta . W iną n ie ­ u m y śln a to albo lekkom yślność, albo nied b alstw o (a rty ­ k u ł 7 § 2 kodeksu karnego). L ekkom yślność polega na ty m , że sp raw ca p rze w id u je m ożliw ość n astąp ien ia sk u tk u przestępczego, lecz bezpodstaw nie przypuszcza, że go uniknie. N a p rzy k ład kierow ca a u to k a ru jedzie z n a d m ie rn ą szybkością po górskiej, k rę te j i śliskiej szosie, licząc n a to, że u n ik n ie spow odow ania w ypad k u drogowego. N iedbalstw o zachodzi w tedy, gdy spraw ca n ie p rze w id u je m ożliw ości w ystąp ien ia sk u tk u p rze­ stępczego, choć m oże i pow inien go przew idzieć. N a p rzy k ład sp raw ca „d la k a w a łu ” m ierzy w k ie ru n k u d ru g iej osoby z pisto letu i n acisk a spust, nie sp ra w ­ dziw szy uprzednio, czy w kom orze n ab o jo w ej z n a jd u je się pocisk.

196

8. L udobójstw o należy do ta k zw anych zbro d n i p r a ­ w a m iędzynarodow ego lu b inaczej p rzestęp stw p raw a narodów . L udobójstw o fizyczne polega n a niszczeniu ze w zględów rasow ych, n arodow ych, etnicznych lu b relig ijn y ch , g ru p ludności p rzez zab ijan ie, k aleczen ie lu b uniem ożliw ienie rozrodczości. L udobójstw o w dzie­ dzinie k u ltu ry polega n a to m ia st n a niszczeniu dorobku, k u ltu ra ln eg o albo o g raniczeniu rozw oju k u ltu ra ln e g o w yżej w ym ienionych g ru p . Z b ro d n i lu d o b ó jstw a n a n aro d zie polskim dopuszczał się h itlero w sk i o k u p a n t w czasie II w o jn y św iato w ej. W 1951 r. w eszła w życie k o n w en cja O rg an izacji N arodów Z jednoczonych o zw al­ czaniu zbro d n i lud o b ó jstw a. K onw encję tę ra ty fik o w a ­ ła tak że PRL. 9. N eu traln o ść je st określeniem sy tu a cji p ra w n e j p ań stw a, k tó ra polega n a tym , że w o k resie p o k o ju państw o n e u tra ln e zobow iązuje się n ie uczestniczyć w żadnym k o n flik cie zb ro jn y m , jeżeli n astąp i on m ię­ dzy in n y m i p ań stw am i. P ań stw o n e u tra ln e n ie m oże p row adzić jak ich k o lw iek d ziałań zm ierzających d o d y sk ry m in acji innego p ań stw a, n ie m oże tak że zaw ie­ ra ć um ów , k tó re w przyszłości m ogą s ta ć się p rzy czy n ą w ciągnięcia go do działań w ojennych. P ań stw o n e u ­ tra ln e m oże ty lk o w jed n y m p rzy p a d k u prow adzić w a l­ kę zb ro jn ą, a m ianow icie, gdy zachodzi konieczność obrony p rzed atak ie m ze stro n y innego p ań stw a. N eu ­ traln o ść zw ykle połączona je st z g w aran c jam i je j istn ien ia ze stro n y innych p ań stw . P rzykładow o dop ań stw n e u tra ln y c h n ależ ą A u stria i S zw ajcaria. 10. A g resja w u jęciu p ra w a m iędzynarodow ego to zb ro jn a n ap aść jednego p a ń stw a n a drugie. Nie je s t w ięc a g re sją w ścisłym znaczeniu in g eren cja jednego p ań stw a w w ew n ętrzn e sp raw y drugiego, jeżeli d ziała­ n ie to nie je st połączone z n ap aścią zb ro jn ą. N ie je s t ró w n ież ag re sją d ziałanie, w k tó ry m n ie n a s tę p u je n a ­ p aść jednego p ań stw a n a drugie, n a p rzy k ład w p rzy ­ p ad k u w o jn y dom owej lu b w yzw oleńczej. Z akaz p ro ­ w adzenia w o jn y agresy w n ej w prow adzony zo stat w 1928 r. przez tzw. p a k t B rian d a-K ello g g a i p o tw ie r­ dzony w 1945 r. w K arcie N arodów Zjednoczonych. Z akaz p ro w ad zen ia w ojny agresy w n ej je st jed n ą z pod­ staw ow ych zasad p raw a m iędzynarodow ego.

19T

28 .

CZY PO PEŁN IO N O PRZESTĘPSTW O ?

1. Nde popełniono p rze stęp stw a zniszczenia cudzego m ienia (arty k u ł 212 § 1 kodeksu karnego), poniew aż w alczący z pożarem m ieszkańcy w si działali w stanie w yższej konieczności (arty k u ł 23 § 1 kodeksu karnego). S tan tak i m a m iejsce w tedy, gdy chodzi o uchylenie bezpośredniego niebezpieczeństw a grożącego dob ru spo­ łecznem u lu b jakiem ukolw iek dobru jednostki, jeżeli niebezpieczeństw a n ie m ożna inaczej uniknąć. W ażne je s t rów nież, aby dobro pośw ięcone z konieczności (w naszym p rzy p a d k u dom jednego z m ieszkańców wsi) n ie p rzedstaw iało w artości znacznie w iększej niż dobro rato w an e (w podanym p rzykładzie chodzi o pozostałą część wsi, czyli k ilk a zabudow ań). K iedy w a ru n e k ten nie je st zachow any, m am y do czynienia z przekrocze­ niem granic w yższej konieczności, a więc z możliw ością u k ara n ia spraw ców . Sąd m oże je d n ak zastosow ać w tym w y p ad k u nadzw yczajne złagodzenie k ary , a n aw e t od­ stąp ić od je j w ym ierzenia (a rty k u ł 23 § 2 kodeksu k a r ­ nego). 2. P a n A nie popełnił przestęp stw a, poniew aż d zia­ ła ł w obronie koniecznej (arty k u ł 22 kodeksu karnego). W o b ronie koniecznej działa osoba, k tó ra od p iera bez­ p o średni, bezp raw n y zam ach n a ja k iek o lw iek dobro społeczne, w łasne lu b in n e j osoby. Z am ach je st to za­ cho w anie się stw a rz ają ce niebezpieczeństw o dla dobra p raw n ie chronionego. M iarą dopuszczalności obrony je s t je j konieczność, to znaczy niedopuszczalna je s t d y s­ p ro p o rcja m iędzy niebezpieczeństw em zam achu a spo­ sobem obrony. Np. p an A zam ierza uderzyć pięścią p an a B, pan B broniąc się strze la do n a p a stn ik a z p i­ sto letu i ciężko go ran i. W p rzy p ad k u przekroczenia g ran ic obrony koniecznej sąd może zastosow ać n a d ­ zw yczajne złagodzenie k a ry , a n a w e t odstąpić od je j w ym ierzenia. 3. M am y tu do czynienia z tzw . błędem co do cech p rzestępstw a (arty k u ł 24 kodeksu karnego). B łąd ten w yłącza odpow iedzialność m yśliw ego za zabójstw o (ar­ ty k u ł 148 kodeksu karnego), może o n je d n ak odpow ia­ d ać za nieum yślne spow odow anie śm ierci (a rty k u ł 152 k o deksu karnego). 4. S ąsiad pani A nie popełnił przestępstw a, ponie­ w aż n a sk u te k choroby psychicznej n ie rozpoznaw ał

198

znaczenia sw ojego czynu i n ie m ógł pokierow ać sw oim postępow aniem (niepoczytalność; a rty k u ł 25 § 1 kodeksu karnego). U staw a przew id u je rów nież m ożliw ość n a d ­ zw yczajnego złagodzenia k a ry w stosunku do osób, k tó ry ch zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub k ie­ ro w an ia postępow aniem je s t w znacznym sto p n iu o gra­ niczona (ograniczona poczytalność; a rty k u ł 25 § 2 ko­ deksu karnego). 5. P a n A na sk u te k zam roczenia alkoholem isto tn ie nie rozpoznaw ał znaczenia sw ych czynów i jego moż­ ność k iero w an ia postępow aniem była pow ażnie og ran i­ czona. Je d n ak ż e w ty m w y p ad k u istotny je st nie tyle sam stan, ile przyczyny, k tó re go w yw ołały (arty k u ł 25 § 3 kodeksu karnego). W edług k o deksu karnego, s ta n niepoczytalności w yw ołany użyciem alkoholu lub in n e­ go podobnie działającego śro d k a n ie w yłącza odpow ie­ dzialności k a rn e j, pod w aru n k ie m , że sp raw ca sam w p raw ił się w tak i stan, a także jeżeli przew idyw ał bądź m ógł przew idzieć, że w yw oła u siebie sta n niepo­ czytalności lub ograniczonej poczytalności. Z tak im p rzypadkiem m am y d o czynienia w podanym p rz y k ła ­ dzie. 6. P ozornie m am y d o czynienia ze stanem wyższej konieczności. R atow nicy pośw ięcają życie jednego czło­ w iek a n a rzecz ochrony w łasnego istnienia, k tó re było­ by pow ażnie zagrożone. Je d n ak ż e a rty k u ł 23 § 3 ko­ deksu k arn eg o stanow i, że nie działa w stanie wyższej konieczności osoba, pośw ięcająca dobro, k tó re m a szcze­ gólny obow iązek chronić, n aw e t z n arażen iem się na niebezpieczeństw o osobiste. W w yp ad k u rato w n ik ó w obow iązek ten w y n ik a z ch a ra k te ru ich p racy , popełnili w ięc przestępstw o. 7. N ieodłączną cechą po stęp u technicznego i gospo­ darczego je s t ryzyko. Nie może się on dokonyw ać bez poszukiw ań now ych ulepszeń, te z kolei zaw sze w iążą się z ry zy k iem pon iesien ia s tra t. T ak też je s t w p o d a­ nym przykładzie, choć pozornie można by sądzić, że m am y do czynienia z niegospodarnością (arty k u ł 217 § 1 i 2 kodeksu karnego). Jed n ak że w m yśl kodeksu k arn eg o odpow iedzialność za przestęp stw o niegospo­ darności nie m a m iejsca, gdy działanie podjęto w r a ­ m ach uzasadnionego ry zy k a gospodarczego i b ad aw ­ czego (arty k u ł 217 § 3 kodeksu karnego). Je s t to w yraz dbałości ustaw odaw cy o n ależy ty rozw ój in ic ja ty ­ w y i n o w ato rstw a, zw łaszcza w gospodarce i p rze­ m yśle.

199

8. Czyn ten nie m a cech przestępstw a. W p rzy to ­ czonym p rzy p a d k u n ie m ożna m ów ić o odpow iedzialno­ ści k a rn e j za kradzież, poniew aż kodeks k a rn y nie p rzew id u je kradzieży n ieu m y śln ej, a o ta k ą w łaśn ie chodziłoby w p rz y p a d k u p a n a A. 9. Do działania p a n a A odnosi się a rty k u ł 22 § 2 kodeksu karnego. P rzep is ten stw ierdza, że w obronie koniecznej działa w szczególności osoba, k tó ra w ystę­ p u je w celu przyw rócenia p o rząd k u lub spokoju pu b li­ cznego, chociażby to nie w ynikało z je j obow iązków służbow ych. In te n c ją tego p rzepisu je st zachęcanie o byw ateli do in te rw en cji, np. w zajściach o ch a rak te rz e chuligańskim , oraz ak ty w iza cja społeczeństw a do zw al­ czania n aru sz eń p o rzą d k u publicznego. Chodzi rów nież 0 zabezpieczenie przed odpow iedzialnością k a m ą , np. za u d z ia ł w bójce, osób, k tó re u w aż ają za sw ój społecz­ ny obow iązek in terw en io w an ie w o bronie p o rząd k u 1 spokoju publicznego.

2. P a n B p opełnił p rzestęp stw o zw ane p aserstw em , polegające na n ab y w an iu lu b u d zielaniu pom ocy przy zb y w an iu rzeczy u zyskanych za pom ocą czynu zab ro ­ nionego (arty k u ł 215 kodeksu karnego). P rzestęp stw o to zagrożone je s t k a rą od 6 m iesięcy d o 5 la t pozbaw ienia w olności. 3. J e s t to tzw. n aru sz en ie m iru dom ow ego (arty k u ł 171 k o d ek su karnego), p rzestęp stw o zagrożone k a rą p o zbaw ienia w olności do 2 la t, o g ran iczen ia w olności lu b grzyw ny. P rzedm iotem o ch ro n y p raw n ej je st praw o w yłącznego sw obodnego k o rz y sta n ia z m ieszkania. 4. J e s t to tzw. sprow adzenie pow szechnego nieb ez­ pieczeństw a (arty k u ł 136 kodeksu karnego), p rzestęp ­ stw o zagrożone k a rą pozb aw ien ia w olności n a czas n ie krótszy od 3 lat, a jeżeli sp raw ca działa nieum yślnie, ja k to m a m iejsce w naszym przykładzie, podlega tej sam ej k arze w w ym iarze od ro k u do 8 lat.

10. U dzielenie pom ocy spraw cy p rzestęp stw a n az y ­ w am y poplecznictw em . A rty k u ł 252 § 1 kodeksu k a rn e ­ go dotyczy ro zm aity ch fo rm u tru d n ia n ia i u d a re m n ia ­ n ia p ostępow ania karnego, w ty m także u k ry w a n ia przestępcy. P rzestęp stw o takie je s t zagrożone k a rą p o ­ zbaw ienia w olności do 5 lat. Je d n a k ze zrozum iałych w zględów nie p odlegają k arze spraw cy u k ry w ający osobę najbliższą, ja k to m a m iejsce w przytoczonym p rzy p a d k u (a rty k u ł 252 § 2 k odeksu karnego).

5. J e s t to nieudzielenie pom ocy w niebezpieczeń­ stw ie (a rty k u ł 164 kodeksu k arnego), p rzestępstw o z a ­ grożone k a rą pozbaw ienia w olności do 3 lat. Osoba, k tó ra nie udzieliła pomocy, n ie podlega karze, jeżeli udzielenie pom ocy w iązałoby się z n arażen iem siebie lu b in n e j osoby n a niebezpieczeństw o u tra ty życia lu b pow ażnego uszczerbku zdrow ia. N ie podlega k arz e oso­ ba, k tó ra nie udziela pom ocy polegającej n a p oddaniu się zabiegow i le k arsk ie m u albo gdy m ożliw a je st n aty ch m iasto w a pomoc ze stro n y in sty tu c ji lub oso­ by b ard ziej pow ołanej do u d zielenia pom ocy le k a r ­ skiej.

29.

6. J e s t to oszczerstw o (a rty k u ł 178 § 2 k o d ek su k a r ­ nego), przestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olno­ ści do 3 lat. Jeżeli sp raw ca nie działa w celu poniżenia pokrzyw dzonego lu b spow odow ania u tra ty zau fan ia m am y do czynienia ze zn iesław ieniem (arty k u ł 178 § 1 k odeksu karnego). P rz estę p stw a te ścigane są z o sk a r­ żenia p ryw atnego.

CC TO ZA PR ZESTĘPSTW O ?

1. J e s t to n aruszenie tajem nicy korespondencji (ar­ ty k u ł 172 kodeksu karnego), przestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności do 2 la t, k arą ograniczenia wolności lub gTzywny. F ak t, że była to k o responden cja żony p an a A je st tu ta j bez znaczenia. Ściganie odbyw a się z oskarżenia p ryw atnego, to znaczy pokrzyw dzony sam w nosi do sądu a k t oskarżenia, chyba że czyn do­ tyczy korespondencji lu b w iadom ości przeznaczonej dla in sty tu c ji państw ow ej lu b społecznej i w ted y ściganie n astę p u je z osk arżen ia publicznego.

200

7. J e s t to przestępstw o niegospodarności (arty k u ł 217 kodeksu karnego), zagrożone k arą pozbaw ienia w ol­ ności od 6 m iesięcy do 5 lat, a jeżeli n astęp stw em czynu je st w ielka, czyli p rzek ra cza ją ca 200 tys. zł szkoda — od ro k u do 8 lat. O dpow iadać za to przestępstw o może w yłącznie osoba zatru d n io n a w je d n o stce gospodarki uspołecznionej.

201

8. J e s t to p ła tn a p ro te k c ja (arty k u ł 244 kodeksu karnego). P rzestęp stw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności od ro k u do 10 lat. O dpow iedzialności k arn e j z a rty k u łu 244 kodeksu k arn eg o .podlega jedynie osoba p o d ejm u jąca się p ła tn e j p rotekcji. 9. J e s t to zabór p ojazdu w celu k ró tk o trw ałeg o u życia (arty k u ł 214 kodeksu karnego), przestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności do 3 lat, a jeżeli p o rzucenie sam ochodu n astąp iło w w aru n k ac h um ożli­ w iających jego u tra tę lu b uszkodzenie, sp raw ca podlega k arz e pozbaw ienia w olności do 5 l a t P rzestępstw o to zostało w yodrębnione w kodeksie k arn y m ze w zględu n a jego nagm inność w o sta tn im okresie. 10. Je s t to pozbaw ienie wolności (arty k u ł 165 ko­ d ek su karnego), przestępstw o zagrożone k a r ą pozba­ w ienia wolności od 6 m iesięcy do 5 lat, jeżeli pozba­ w ienie w olności trw ało dłużej niż 14 dni lu b łączyło się ze szczególnym udręczeniem , sp raw ca podlega karze pozbaw ienia w olności od ro k u do 10 l a t P rzestępstw o to polega n a uniem ożliw ieniu sw obodnej zm iany m ie j­ sca p rzebyw ania, polegać może w ięc nie tylko n a z a ­ trzy m an iu czy zam knięciu, ale n a zastosow aniu ja k ie ­ gokolw iek śro d k a stw arzającego isto tn ą przeszkodę w k o rzy stan iu z wolności.

3 0 . KTO O TYM D ECY D UJE?

1. Tym czasow e aresztow anie je s t n ajo strzejszy m środkiem zapobiegaw czym , stosow anym w celu zabez­ pieczenia praw idłow ego toku postępow ania karnego. Do o rzek an ia o tym czasow ym aresztow aniu u p raw n ien i są w yłącznie sąd i p ro k u ra to r. P ro k u ra to r m a praw o do stosow ania tym czasow ego aresztow ania tylko przed w niesieniem do sądu a k tu oskarżenia i tylko w sto su n ­ k u do osoby, k tó ra została już uprzednio p rzesłuchan a jak o podejrzany. Po w niesieniu do sądu a k tu o sk arże­ nia, p raw o decyzji o zastosow aniu tym czasow ego aresz­ to w an ia p rzysługuje w yłącznie sądow i. Czas trw an ia tym czasow ego aresztow ania w śledztw ie i dochodzeniu je st ściśle regulow any przez ustaw ę. P ro k u ra to r może zastosow ać tym czasow e aresztow anie na o k res nie p rze­

202

k raczający 3 m iesięcy. P ra w o p rzed łu żen ia tym czaso­ wego areszto w an ia do 6 m iesięcy p rzy słu g u je p ro k u ra ­ torow i w ojew ódzkiem u i to ty lk o w tedy, gdy ze w zglę­ du n a szczególne okoliczności sp raw y nie m ożna było ukończyć postępow ania przygotow aw czego w trzy m ie­ sięcznym okresie. Jeżeli zachodzi potrzeb a ponow nego przedłużenia tym czasow ego areszto w an ia n a dalszy oznaczony o k res — d ecy d u je o tym sąd w ojew ódzki n a w niosek p ro k u ra to ra wojew ódzkiego. 2. P ostępow anie u m arza się, jeżeli w y stąp iła oko­ liczność w y łączająca postępow anie, czyli tak zw ana u jem n a p rze słan k a procesow a. D o u jem n y ch p rzesłan ek procesow ych kodeks p o stęp o w an ia k arn eg o zalicza przykładow o: m iepopełnienie czynu, b ra k ustaw ow ych znam ion p rzestęp stw a, w yłączenie k araln o ści czynu (niepoczytalność, ob ro n a konieczna, stan w yższej k o n ie­ czności), znikom e niebezpieczeństw o społeczne czynu, śm ierć oskarżonego, p rzedaw nienie, b ra k sk arg i u p ra w ­ nionego oskarżyciela. U m orzenie postępow ania oznacza, że n ie m ożna z pow odu istn ien ia określo n ej ujem nej p rzesłan k i w ypow iedzieć się co do w in y w zględnie niew inności oskarżonego. O um orzeniu p o stępow ania decyduje p ro k u ra to r w form ie postanow ienia (arty k u ł 280 § 2 kodeksu postępow ania karnego). Po w płynięciu a k tu oskarżen ia do sądu, p rezes sądu pow inien przed w yznaczeniem te rm in u ro zp raw y , z u rzęd u lu b na w n io ­ sek stro n , w nieść sp raw ę n a posiedzenie, jeśli uzna, że zachodzi konieczność u m orzenia postępow ania. W ów­ czas są d n a posiedzeniu w y d aje p ostanow ienie o um o­ rzen iu p o stępow ania (arty k u ł 299 § 1 p u n k t 1 kodeksu postępow ania karnego). Je śli sąd dopiero na rozpraw ie stw ierdzi istnienie u jem n ej p rzesłanki procesow ej, u m a­ rza postępow anie w form ie w yroku. Jed n ak że w razie u stalen ia, że oskarżony nie popełnił zarzuconego m u czynu, gdy zachodzi b ra k ustaw ow ych znam ion czynu zabronionego lu b gdy u staw a uznaje, że spraw ca nie popełnił p rzestęp stw a, sąd zam iast w y ro k u u m a rz ają ce­ go w y d aje w yrok u n iew in n iający (arty k u ł 361 § 2 ko­ deksu .postępow ania karnego). 3. U m ieszczenie sp raw cy w szpitalu p sy ch iatry cz­ nym , lu b w innym zam kniętym zakładzie leczniczym , je st śro d k iem zabezpieczającym o ch a rak te rz e leczni­ czym, przew idzianym przez kodeks k a rn y z 1960 r. O zastosow aniu tego śro d k a decyduje w każdym p rzy­ p ad k u sąd. P o d staw ą decyzji m usi być jed n ak okolicz­ ność, że pozostaw ienie sp raw cy n a wolności grozi po­ w ażnym niebezpieczeństw em dla porząd k u p raw nego.

203

Jeżeli stw ierdzono, że w chw ili popełnienia czynu za­ bronionego, sp raw ca by ł w stan ie całkow itej niepo­ czytalności, sąd m usi orzec o um ieszczeniu go w szp ita­ lu p sychiatrycznym lu b innym zam kniętym zakładzie (arty k u ł 99 kodeksu karnego). 4. O dszkodow anie za niesłuszne skazanie przy słu ­ g u je obyw atelow i, k tó ry został praw om ocnie skazany przez sąd, a n astęp n ie w w y n ik u rew izji nadzw yczajnej bądź w znow ienia postępow ania, został w danej spraw ie uniew inniony, skazany z łagodniejszego p rzepisu bądź um orzono przeciw niem u postępow anie n a sk u tek oko­ liczności nie uwzgiędmionych w poprzednim postępo­ w aniu. O bejm uje ono n ie tylk o odszkodow anie za p o ­ niesioną szkodę, ale ta k ż e zadośćuczynienie za doznaną krzyw dę. P rz y słu g u je zaś skazanem u, w zględem k tó­ rego w ykonano w całości lu b częściowo k arę, k tó rej nie pow inien był ponieść, lu b w obec którego zastoso­ w ano śro d k i zabezpieczające. O rganem upraw nionym do orzekania w sp raw ie odszkodow ania za niesłuszne skazanie je st sąd w ojew ódzki, w którego okręgu w yr dano orzeczenie w p ierw szej in stan cji. Z ażalenia na p ostanow ienia sądu w ojew ódzkiego w te j sp raw ie roz­ p a tru je Sąd N ajw yższy. 5. Jeżeli dane istn iejące w chw ili w szczęcia śledz­ tw a lub dochodzenia albo zeb ran e w jego toku zaw ie­ ra ją dostateczne podstaw y do p rzedstaw ienia określonej osobie za rzu tu popełnienia konkretn eg o p rzestęp stw a, p ostanow ienie o p rzedstaw ieniu zarzutów zostaje spo­ rządzone i ogłoszone niezw łocznie podejrzanem u, n a ­ stę p n ie zaś p rzesłu ch u je się podejrzanego. D opiero od chw ili w yd an ia postanow ienia o przed staw ien iu zarzu ­ tów m am y do czynienia z podejrzanym . P ostanow ien ie o p rzed staw ien iu zarzutów pow inno w skazać osobę podejrzanego, dokładnie określać zarzucany mu czyn i jego k w alifik ację p raw n ą. N a żąd an ie p o d ejrz a­ nego należy w te rm in ie 14 d n i uzasad n ić postanow ien ie o p rzed staw ien iu zarzutów (arty k u ł 269 § 1, 2 i 3 kod ek ­ su p o stępow ania karnego). W śledztw ie postanow ien ie o p rze d staw ie n iu zarzu tó w sporządza zaw sze p ro k u ra ­ tor, n aw e t w tedy, gdy zlecił prow adzenie p ostępow an ia o rganom M ilicji O byw atelskiej (MO) (a rty k u ł 264 § 3 kodeksu p ostępow ania karnego). W dochodzeniu po­ stan o w ienie o p rze d staw ie n iu zarzutów w y d aje organ pro w adzący postępow anie, czyli MO, W ojska O chrony P o g ranicza (WOP), organy finansow e, zarząd y Lasów P aństw ow ych, organy P ań stw o w ej In sp ek c ji H and lo ­ w ej o raz organy P ań stw o w ej In sp ek c ji S a n ita rn e j.

204

6. P rz esła n k i odm ow y w szczęcia p o stęp o w an ia są identyczne, ja k p rzesłan k i u m orzenia (patrz odpow iedź 2). Różnica polega n a ty m , że o rgan u p raw n io n y (np. p ro k u ra to r) odm aw ia w szczęcia postępow ania, gdy od razu ix) o trzy m an iu doniesienia o p rzestęp stw ie s tw ie r­ d z a w y stąp ien ie u jem n ej p rzesłan k i procesow ej (a rty ­ k u ł 258 § 1 kodeksu p o stęp o w an ia karnego). N ato m iast um o rzen ie n a s tę p u je w ów czas, gdy dopiero w czasie trw a n ia postępow ania u ja w n i się u je m n a p rzesłan k a procesow a. O odm ow ie w szczęcia p o stęp o w an ia decy­ d u je p ro k u ra to r, w y d ając odpow iednie postanow ienie lub za tw ierd zając p o stan o w ien ia w y dane przez inny o rg an procesow y (MO, W O P itp.; a rty k u ł 260 § 1 kodeksu postęp o w an ia k arnego). N a postanow ienie o odm ow ie w szczęcia p o stęp o w an ia pokrzyw dzonem u p rzy słu g u je zażalenie (a rty k u ł 260 § 2 k o deksu p o stę­ p o w an ia karnego). P rzed w y d an iem postan o w ien ia o odm ow ie w szczęcia p o stęp o w an ia m ożna zażądać u zu p ełn ien ia d an y ch z a w arty ch w zaw iadom ieniu o p rzestęp stw ie lu b zarządzić spraw d zen ie fak tó w w ty m zakresie (arty k u ł 258 § 2 kodeksu p ostępow ania karnego). T ak zw ane p o stęp o w an ie sp raw d zające nie m oże trw a ć dłużej niż 30 d ni (arty k u ł 239 kodeksu po­ stęp o w an ia karnego). 7. S ędzia nie może być pociąg n ięty do odpow iedzial­ ności k a rn e j, sądow ej lu b ad m in istra cy jn e j bez zezw o­ le n ia w łaściw ego sąd u dyscyplinarnego, ani zatrzy m an y bez nak azu tegoż sądu, chyba że został sc h w y tan y na gorącym uczynku. P ra w o to nosd nazw ę im m u n itetu sędziow skiego. Z anim je d n a k zostanie w y dana uch w ała zezw alająca n a pociągnięcie sędziego do odpow iedzial­ ności k a rn e j, wolno podejm ow ać tylko czynności nie cierp iąc e zw łoki. T ak w ięc o pociągnięciu sędziego do odpow iedzialności k arn e j decyduje w łaściw y sąd dyscy­ p lin arn y . T akże te n sąd d ecy d u je o za trzy m an iu sędzie­ go. S chw ytanie sędziego n a gorącym uczynku pow oduje, iż m ożna go zatrzym ać n a w e t bez nak azu sąd u dyscy­ plinarnego. Od odm ow nej decy zji sąd u dyscyplinarnego n a .pociągnięcie sędziego do odpow iedzialności k a rn e j m ożna odw ołać się do sąd u dyscyplinarnego w yższej in stan cji. S ądy d y sc y p lin arn e są pow ołane dla ro z strz y ­ g a n ia sp raw dy scy p lin arn y ch sędziów oraz sp raw o uchylenie im m unitetu. D ziałają przy sąd ach w oje­ w ódzkich i Sądzie N ajw yższym . 8. P ostępow anie sądow e nie może zostać w szczęte bez żąd an ia upraw nionego oskarżyciela, zgłoszonego w form ie a k tu oskarżenia. W szystkie org an y , któ re

205

w m yśl przepisów u praw nione są -do w noszenia do sąd u ak tu o sk arżenia (p atrz odpow iedź 10), są tym sa­ m ym u p raw n io n e do decydow ania o w szczęciu postępo­ w a n ia sądowego. A k t o sk a rż en ia je st jednocześnie do­ ku m en tem , w sposób zupełny określającym , kto m a być oskarżony w d an ej sprdW ie. Sąd nie może w danym po stępow aniu w jak ik o lw ie k sposób orzec co do in ­ n ej osoby, niż ta, k tó re j dotyczy a k t oskarżenia. A k t o sk arżenia określa też czyn zarzucany oskarżonem u. S ąd nie może rozpoznaw ać sp raw y o jakikolw iek inny czyn, choćby n aw et popełniony przez oskarżonego, lecz nie za w arty w akcie oskarżenia (w y jątek stanow i ta k zw any proces w padkow y; p a trz dział 34 odpow iedź 7). 9. Jeżeli św iadek, k tó ry m a w danej spraw ie sk ła ­ dać zeznania, został przez organ procesow y (sąd, p ro ­ k u ra to ra , MO) skutecznie pow iadom iony o te rm in ie m ającej się odbyć czynności p ra w n e j, a m im o to bez usp raw ied liw ien ia sw ej nieobecności nie staw ił się w określonym te rm in ie i m iejscu lu b bez zezw olenia o rg an u prow adzącego p ostępow anie opuścił m iejsce czynności przed jej zakończeniem — może być ob cią­ żony k a r ą pieniężną w w ysokości do 2 tys. zł. Decyzje w te j sp raw ie po d ejm u je sąd, a przed w szczęciem po stępow ania sądow ego — p ro k u ra to r. K a ra ta pow in­ na być je d n a k uchylona, gdy u k a ra n y uspraw iedliw i sw e n iestaw iennictw o lu b sam ow olne oddalenie się. Ś w iadek w inien to uczynić w ciągu tygodnia od dnia, w k tó ry m doręczono m u postanow ienie w ym ierzające k a rę pieniężną. U spraw iedliw ienie m oże też nastąp ić p rzy pierw szej czynności procesow ej, do uczestnictw a w k tó rej w ezw ano oisobę u k ara n ą. P ostanow ienia u sta ­ w y w te j kw estii odnoszą się rów nież do biegłych i tłu ­ m aczy. 10. We w szystkich spraw ach z o skarżenia publicz­ nego a k t oskarżenia sporządza i w nosi do sąd u p ro k u ­ ra to r. W sp raw ach z o skarżenia pry w atn eg o czynności te może w ykonać sam pokrzyw dzony, który je s t w tym p rzy p ad k u oskarżycielem p ry w a tn y m , albo p ro k u rato r, jeżeli obejm ie oskarżenie w tej spraw ie. W spraw ach podlegających rozpoznaniu w postępow aniu uproszczo­ nym do sporządzania i w noszenia do sądu a k tu o sk a r­ żen ia upraw nione są także in n e organy: okręgow e za­ rządy Lasów P aństw ow ych, nad leśn ictw a i p a rk i n a ro ­ dowe, organy P aństw ow ej Inspekcji H andlow ej, organy P ań stw ow ej Inspekcji S a n ita rn e j, a także o rgany W ojsk O chrony Pogranicza. Z akres spraw , w k tó ry ch w ym ie­ nione organy m ogą sporządzać a k t oskarżenia, jest

206

ściśle ograniczony. O rgany te tra c ą swe u p raw n ien ia w om aw ianym zakresie, ilekroć w d anej spraw ie działa p ro k u ra to r i m ogą je w ykonyw ać tylko przed sądem pierw szej in stan cji. P oza w ym ienionym i p rzy p ad k am i p raw o sporządzania a k tu o sk arżen ia w postępow aniu uproszczonym p rzy słu g u je MO, jed n ak że ta k i a k t o sk arżen ia zatw ierd za i w nosi do sąd u p ro k u ra to r.

31.

JA K IE SK U T K I PROCESOW E W YW OŁUJE?

1. Z atarcie sk azan ia n a s tę p u je z mocy p ra w a po upływ ie term inów i sp ełn ien iu w aru n k ó w określonych w a rty k u le 111 i n astęp n y ch kodeksu karnego. Może też n astąp ić w cześniej w drodze u łask aw ien ia lub n a m ocy postanow ienia sądu (arty k u ł U l § 2 kodeksu k a r ­ nego). Z atarcie skazania pow oduje usunięcie w pisu o skazaniu z re je s tru sk azanych M in isterstw a S p raw ie­ dliwości. P rz y jm u je się, że skazany, wobec którego n a ­ stąpiło zatarcie skazania, uchodzi od tej pory za nie k aranego. U znaje się w ięc tym sam ym , że skazania nigdy nie było. O soba uprzednio k a ra n a może w ięc od m om entu, w k tó ry m n astąp iło zatarcie sk azan ia w je j spraw ie, u dzielając jak ich k o lw iek in fo rm acji o sobie tw ierdzić, iż nie b y ła k a ra n a i n ik t n ie może je j czynić zarzu tu , iż m ów i niep raw d ę. 2. A m nestia je s t zbiorow ym ak tem łaski. Z bioro­ w ym , gdyż nie odnosi się do je d n ej, k o n k retn e j osoby, lecz o b ejm u je szereg in d y w id u aln y ch przypadków . Je s t w ięc ak tem o c h a rak te rz e ogólnym . A m nestia n a s tę ­ p u je w drodze u staw y i u ch w alan a je st najczęściej dla u p am iętn ien ia doniosłych w ydarzeń w życiu p a ń ­ stw a. U staw a a m n esty jn a zaw iera ogólne postan o w ie­ nia, o k reślające, ja k ie k a ry za w ym ienione w n iej p rze stęp stw a u leg ają d aro w an iu w całości lu b częścio­ wo albo zam ianie n a łagodniejsze. A m nestia dotyczyć może ty lk o postęp o w an ia w ykonaw czego, gdyż m ów iąc o „d aro w an iu lu b złagodzeniu k a ry ” może być stoso­ w an a ty lk o w obec spraw ców , w obec k tórych ow a k a ra zo stała ju ż orzeczona praw om ocnym w yrokiem . P rz e ­ pisy m ogą przew idyw ać b ezw arunkow e stosow anie am ­ nestii i w ted y je s t nią o b jęty każdy in d y w id u aln y p rzy ­ p adek, zgodny z u n o rm o w an iam i am n estii w d niu je j

207

•wejścia w życie. P rzepisy m ogą ta k że uzależniać sto ­ so w anie am nestii od spełn ien ia pew nych w aru n k ó w w przyszłości. U staw a a m n esty jn a może zaw ierać po­ stan o w ien ia, u zależniające daro w an ie lu b złagodzenie k a ry praw om ocnie orzeczonej w yłącznie od oceny p o ­ stęp o w ania skazanego, bez w zględu n a to, za ja k ie p rzestępstw o został skazany. 3. U staw ow e akty am n esty jn e za w ierają z reguły, o b o k przepisów n o rm u jący ch zagadnienia zw iązane z am nestią, n orm y abolicyjne. A bolicja polega n a z a k a­ zie w szczynania p o stępow ania karn eg o w sp raw ac h 0 n ie k tó re przestęp stw a, dotyczy w ięc o n a spraw , w k tó ry ch n ie zap ad ł jeszcze praw om ocny w y ro k sąd u 1 pow oduje niedopuszczalność procesu. A bolicja może d o tyczyć sy tu acji, w k tó re j postępow anie k a rn e jeszcze się n ie toczy i w ów czas jej sk u tk iem je st zakaz w szczy­ n a n ia takiego postępow ania. Może rów nież dotyczyć p rzy p ad k u , gdy proces k a rn y ju ż został w szczęty, nie m a je d n ak jeszcze praw om ocnego orzeczenia i w ted y ab o licja pow oduje u m orzenie takiego postępow ania. A b o licja m oże być ak tem in d y w id u a ln y m i w tedy ch a­ r a k te r jej zbliża się do indyw idualnego a k tu łaski, m oże też być ak tem o c h a ra k te rz e ogólnym . 4. U pływ te rm in u przed aw n ien ia pow oduje w y stą ­ p ien ie różnych sk u tk ó w procesow ych, w zależności od teg o , czy m am y do czynienia z przedaw nieniem k a ra l­ ności, czy też z przedaw nieniem w ykonania k ary . P rz e ­ daw nienie k araln o ści pow oduje, iż n ie m ożna wszcząć postępow ania karnego przeciw ko spraw cy, jeżeli od •chwili popełnienia p rze stęp stw a upłynął przew idziany p rze z u sta w ę okres, w ciągu k tórego nie podjęto ja k ie j­ kolw iek czynności procesow ej zm ierzającej do u k ara n ia o p raw cy za to przestępstw o. P rzedaw nienie w ykon an ia k a ry oznacza, iż po upływ ie określonego w ustaw ie czasu od w y d an ia praw om ocnego w yroku skazującego, nie m ożna w ykonać orzeczonej ty m w yrokiem kary. G dyby n ato m iast, pom im o u p ły w u te rm in u p rze d aw ­ n ien ia, w ykonyw anie ta k iej k a ry zostało rozpoczęte, n a ty c h m ia st po o trzy m an iu w iadom ości o upływ ie te r ­ m in u przed aw n ien ia należy um orzyć postępow anie w y­ konaw cze. U pływ te rm in u przed aw n ien ia stw a rz a dla w łaściw ych organów obow iązek rezygnacji ze ścigania, w y ro kow ania lub w y k o n y w an ia k a ry w zw iązku z upływ em okresu określonego w ustaw ie, w cią­ g u k tórego dokonanie tych czynności było dopuszczal­ ne.

208

5. W polskim p raw ie k a rn y m procesow ym samo przyznanie się oskarżonego do w iny nde pow oduje żad­ nych ustaw ow o określonych sk u tk ó w procesow ych. T ra k to w an e je st jed y n ie jak o jeszcze jed en dow ód w spraw ie, nie p o siad ający jak ich k o lw iek szczególnych w alorów , k tó ry podobnie ja k in n e dow ody podlega sw obodnej ocenie sądu. S ąd pow inien w ięc u sto su n ­ kow ać się do niego w ta k i sam sposób, ja k czyni to w sto su n k u do innych dow odów i sp raw d zić jego w ia­ rygodność. G dy sąd stw ierdzi, że w y jaśn ien ia oskarżo­ nego przyznającego się do w in y nie b udzą w ątpliw ości, może ograniczyć postępow anie dow odow e, p rzep ro w a­ dzając je ty lk o częściowo, p rzy czym ta k ie postępo­ w anie sądu uzależnione je st od zgody stro n obecnych n a ro zp raw ie (a rty k u ł 333 k o deksu p o stęp o w an ia k a r ­ nego). 6. O dstąpienie p ro k u ra to ra od o sk arżen ia n ie je st w iążące dla sądu w sp raw ach o p rze stęp stw a ścigane z o sk arżen ia publicznego. S^d m usi je d n ak zbadać pod­ staw y o dstąpienia; jeśli n ie są to u jem n e p rzesłan k i procesow e, sąd w dalszym ciągu może prow adzić p o ­ stępow anie aż do w y d an ia m erytorycznego orzeczenia. N atom iast w spraw ach o p rzestęp stw a ścigane z o sk ar­ żenia p ryw atnego, m ożna w yróżnić dwie sytuacje. J e ­ żeli postępow anie to w szczął p ro k u ra to r, w ów czas jego o dstąpienie od o sk arżen ia zobow iązuje sąd do um orze­ nia p o stęp o w an ia n a zasadzie a rty k u łu 11 p u n k tu 4 kodeksu postęp o w an ia karnego, o ile pokrzyw dzony w ciągu 14 dni od d aty pow iadom ienia go o o d stąp ie­ niu p ro k u ra to ra od ścigania nie w niesie a k tu oskarże­ nia. N ato m iast w spraw ach, w których p ro k u ra to r przyłączył się do p o stęp o w an ia ju ż w szczętego przez oskarżyciela pry w atn eg o , odstąpienie p ro k u ra to ra od o skarżenia pow oduje p o w ró t pokrzyw dzonego do p raw oskarżyciela ¿»rywatnego. O dzyskuje on pozycję, ja k ą zajm ow ał w procesie p rzed p rzyłączeniem się p ro k u ra ­ to ra do postępow ania. 7. P ozbaw ienie p ra w p ublicznych je s t k arą dod atk o ­ wą, o rzekaną obok k ary zasadniczej pozbaw ienia w ol­ ności, k a ry śm ierci lub katry 25 la t pozbaw ienia w ol­ ności. P ozbaw ienie p ra w publicznych pow oduje, iż sk a­ zany nie może b rać udziału w w yborach do S ejm u i rad narodow ych, ani ja k o głosujący, ani jako k an d y d at, na którego gło su ją inni obyw atele, n ie może też być sę­ dzią an i pełnić fu n k cji ¿ w n ik a , trac i praw o do p ełn ie­ nia w o rganach i in sty tu cjach p aństw ow ych lub w o r­ ganizacjach społecznych fu n k c ji zw iązanych ze szcze­

14 — 500 zag. z Jjrawa

209

g ólną odpow iedzialnością. P ozbaw ienie p ra w publicz­ nych orzeczone w obec osób m ających stopnie w ojskow e, p o w o duje pow rót ty c h osób do stopnia szeregow ca, w stosunku zaś do osób posiadających ordery, odzna­ czenia i ty tu ły honorow e, pow oduje ich bezpow rotną u tr a tę — skazany tra c i w szystkie ordery, odznaczenia i ty tu ły honorow e, n a d a n e m u do czasu upraw om o c­ n ien ia się orzeczenia skazującego. P rzez okres, n a ja k i orzeczono k a rę pozbaw ienia p ra w publicznych, sk a za­ n em u nie m ogą być n a d a n e w ym ienione w yżej ordery, odznaczenia i ty tu ły honorow e. Po upływ ie okresu, na ja k i k a rę orzeczono, sk azan y odzyskuje u trac o n e p raw a publiczne. 8. Jeżeli po upraw om ocnieniu się orzeczenia w yjdzie n a jaw , że zostało ono w ydane na sk u tek przestępstw a (np. fałszyw ego zeznania św iadka), a przestępstw o to m ogło m ieć w pływ n a treść orzeczenia, postępow anie sądow e z m ocy w yraźnego p rzepisu ustaw y (arty k u ł 474 § 1 p u n k t 1 kodeksu postępow ania karnego) zostaje wznow ione. F a k t popełnienia p rzestępstw a pow inien być ustalony praw om ocnym w yrokiem skazującym . S pełnienie tego w a ru n k u nie je s t konieczne, jeśli w y ­ ro k ta k i nie może zostać w y dany z przyczyn o b iek ty w ­ nych. 9. F ak t, że św iadek przed rozpoczęciem składan ia zeznań nie został uprzedzony przez organ prow adzący postępow anie (sąd, p ro k u ra to ra , fu n k cjo n a riu sza M ilicji O byw atelskiej) o grożącej m u odpow iedzialności k arn e j za fałszyw e zeznania pow oduje, że św iadek, k tó ry na­ stęp n ie złożył zeznanie (m ające służyć ja k o dowód w p ostępow aniu sądow ym lub w innym postępow aniu prow adzonym n a podstaw ie ustaw y), zaw ierające n ie­ p raw d ę lub z a ta ił p raw d ę — nie podlega w tym za­ k resie odpow iedzialności k a rn e j. P ostępow anie k arn e przeciw ko osobie, k tó ra w y stęp u jąc ja k o św iadek ze­ zn ała n iepraw dę lu b za ta iła praw dę, a nie została u p rzedzona o odpow iedzialności k a rn e j za złożenie fa ł­ szyw ych zeznań, nie m oże w ięc być w ogóle wszczęte, a jeśli je s t ju ż w toku, m usi zostać um orzone. 10. W ykonanie w arunkow o zaw ieszonej k a ry m usi n astąp ić, jeżeli: w o k resie próby skazany popełnił prze­ stępstw o um yślne podobne do poprzedniego, za które praw om ocnie orzeczono k a rę pozbaw ienia wolności, alb o jeśli nie n a p ra w ił szkody w m ieniu społecznym , gdy k a ra została orzeczona za zagarnięcie m ien ia spo­ łecznego. Sąd nie m a obow iązku, ale m oże zarządzić

210

w y k onanie k ary , jeżeli sk azan y w ok resie p ró b y po­ stęp o w ał w sposób rażąco sprzeczny z obow iązującym porząd k iem p raw n y m , w szczególności gdy p o p ełn ił now e przestępstw o, in n e niż popełnione poprzednio, n ie uiścił grzyw ny, albo u ch y lał się od w y k o n an ia nałożonych n ań obow iązków , lu b orzeczonego w sto ­ su n k u do niego dozoru. Jeżeli w y k o n an ie k a ry nie zo­ stało zarządzone, k a ra n ie podlega w ykonaniu. Jeżeli w ciągu 8 m iesięcy od zakończenia o kresu w a ru n k o ­ wego zaw ieszenia k a ra n ie zostanie w ykonana, s k a ­ zanie ulega za ta rc iu z m ocy p ra w a , z ty m zastrzeże­ niem , iż zatarcie nie może n astąp ić p rzed w y k o n an iem k a r d o datkow ych łu b grzyw ny, jeżeli zostały p raw o ­ m ocnie orzeczone.

32.

PRZESTĘPSTW A DROGOW E

1. Z godnie z treśc ią a rty k u łu 145 § 1 k o d ek su k a r ­ nego w y p ad ek drogow y w yw ołuje osoba, k tó ra, cho­ ciażby n ieum yślnie, n aru sz a zasady bezpieczeństw a w ru c h u lądow ym (także w odnym lu b pow ietrznym ), pow odując nieum yślnie- uszkodzenie ciała łu b ro zstró j zdrow ia in n ej osoby albo po w ażn ą szkodę w m ieniu. Z asady bezpieczeństw a w ru ch u lądow ym o k reśla u s ta ­ w a z 27 X I 1961 r. o bezpieczeństw ie i p o rząd k u na drogach publicznych (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 53, pozycja 295) oraz przepisy w ykonaw cze, z k tó ry ch n a j­ w ażniejszy je s t ta k zw any kodeks drogow y — ro zp o rzą­ dzenie M in istró w K o m u n ik acji i S p ra w W ew nętrz­ nych z 20 V II 1968 r. w sp raw ie ru ch u n a drogach p u ­ blicznych (Dz.U. n r 27, pozycja 183). A by m ożna było m ów ić o spow odow aniu w y p ad k u drogow ego, m usi ucierpieć dobro osobiste lu b m a jątk o w e innej osoby. S p raw cą w y p ad k u drogow ego może b yć nie ty lk o k ie­ ru jąc y pojazdem m echanicznym , ale tak że w oźnica, ro w erzy sta i pieszy p o ru szający się po jezdni. M iejscem p o p ełnienia p rzestęp stw drogow ych są przede w szy st­ kim drogi publiczne, a po n ad to także dojazdy, te re n y przem ysłow e, lo tn isk a oraz in n e m iejsca, w k tó ry ch odbyw a się ogólny czy lo k aln y ru ch pojazdów . Za spow odow anie w y p ad k u drogowego w y m ierzan a je st k a ra pozbaw ienia w olności od 3 m iesięcy do 3 lat.

211

2. K odeks k a rn y w prow adził dw ie kw alifikow an e postacie w ypadku drogowego: a) jeżeli następstw em n aru sz en ia zasad bezpieczeństw a ru ch u drogow ego je st śm ierć, ciężkie uszkodzenie ciała lub znaczne pogor­ szenie się sta n u zdrow ia innej osoby — sp raw ca podle­ ga k arze pozbaw ienia w olności od 6 m iesięcy do 8 la t (a rty k u ł 145 § 2 kodeksu karnego); b) jeżeli spraw ca w sta n ie nietrzeźw ości, prow adząc pojazd m echaniczny, pow oduje w ypadek drogow y, podlega k arze pozbaw ie­ n ia w olności od roku do 10 la t (a rty k u ł 145 § 3 kodeksu karnego). 3. K odeks k a m y odróżnia pojęcie w yp ad k u dro g o ­ w ego od pojęcia k a ta stro fy w ru ch u lądow ym . Zgodnie z p rzy ję tą przez Sąd N ajw yższy p rak ty k ą , przez k a ta ­ stro fę w ru ch u lądow ym rozum ieć należy zdarzenie w yw ołane przez działanie lu b zaniechanie spraw cy, na sk u te k którego u cierp iała pew na g ru p a osób (w każdym razie w ięcej niż jedna) lu b n astąp iło uszkodzenie m ie­ n ia w znacznych rozm iarach. Częściej m am y do czy­ n ien ia z um yślnym sprow adzeniem jedynie bezpośred ­ niego niebezpieczeństw a k a ta stro fy (arty k u ł 137 § 1 kodeksu karnego), za co grozi k a ra od 6 m iesięcy do 8 la t pozbaw ienia w olności. N ato m iast sam o zdarzenie określone jako k a ta stro fa , je śli w ystępuje, je st n a ogół o b jęte w iną nieum yślną. D la oskarżenia spraw cy 0 u m y śln e sprow adzenie bezpośredniego niebezpieczeń­ stw a k atastro fy , w y starcza udow odnienie, że przew i­ d y w ał on możliwość spow odow ania niebezpieczeństw a 1 godził się n a to. N a p rzy k ład pan A u k ra d ł sam ochód i w obaw ie przed schw ytaniem jech ał ulicam i m iasta w godzinach szczytu z szybkością 100 km /godz. W t a ­ kiej sytuacji, niezależnie od tego, czy k a ta stro fa n a ­ stąp iła, czy nie, uznać należy, że pan A p rzew idy w ał m ożliw ość spow odow ania bezpośredniego n iebezp ie­ czeństw a k a ta stro fy i godził się n a to. 4. Z akaz prow adzenia pojazdów m echanicznych m o­ że orzec sąd lub kolegium do sp raw w ykroczeń. Sąd m a praw o orzec zakaz prow adzenia pojazdów m echa­ nicznych n a o kres od ro k u do 10 la t jed y n ie w razie skazania kierow cy za p rzestępstw o przeciw bezpieczeń­ stw u w ru ch u lądow ym , w odnym lub pow ietrznym , a m usi orzec zakaz prow adzenia pojazdów m echanicz­ nych, jeśli spraw ca w chw ili popełnienia p rzestępstw a b y ł nietrzeźw y. K olegium do sp raw w ykroczeń m a obo­ w iązek pozbaw ić kierow cę p raw a prow adzenia pojaz­ dów m echanicznych w razie skazania go za n astęp u jące w ykroczenia: a) prow adzenie pojazdu w sta n ie n ie ­

212

trzeźw ości; b) n ieudzielenie pom ocy ofiarom w y p ad k u drogowego, w któ ry m kiero w ca sam uczestniczył (a rty ­ k u ł 87 § 3 i a rty k u ł 93 § 2 k o deksu w ykroczeń). K ole­ gium może pozbaw ić kierow cę p raw a prow ad zen ia po­ jazdów m echanicznych w razie skazania go za: a) p ro ­ w adzenie pojazdu w stan ie w sk azu jący m n a użycie alkoholu lu b innego podobnie działającego śro d k a; b) sp row adzenie niebezpieczeństw a w ru ch u drogowymi n a sk u tek niezachow ania n ależytej ostrożności; c) n ie­ zastosow anie się do sygnału osoby u p raw n io n ej do k o n tro li ru ch u drogowego, n akazującego za trzy m an ie p ojazdu, w celu unik n ięcia k o n tro li (arty k u ł 86 § 2, a rty k u ł 92 § 3, a rty k u ł 93 § 2 kodeksu w ykroczeń). P o n ad to w przy p ad k ach określo n y ch przepisam i m oże n astąp ić cofnięcie p ra w a jazd y n a pew ien o k res (cza­ sowe) lu b na stałe. 5. P a n A nie pow inien w y konyw ać polecenia k ie­ ro w n ik a bazy, gdyż m iał obow iązek p rzew id y w an ia że po 24 godzinach jazd y jego sp raw n o ść psychofizycz­ na będzie w znacznym sto p n iu ograniczona i w tych w aru n k ac h zachodzi niebezpieczeństw o spow odow ania w y p ad k u drogowego. O baw a p rzed k o n sek w en cjam i służbow ym i n a sk u tek n iew y p ełn ien ia polecenia zw ierz­ ch n ik a n ie tłu m aczy oskarżonego, n ie pow inno się bow iem w ykonyw ać czynności sprzecznych z p raw em i zagrażający ch bezpieczeństw u n a drogach p ublicz­ nych. P a n A n aru szy ł sw ym d ziałaniem obow iązek rozw ażnej i ostrożnej jazd y , określony w a rty k u le 18 u stęp ie 2 u staw y o bezpieczeństw ie i porząd k u ru ch u n a drogach publicznych. P o d staw ę odpow iedzialności k a rn e j oskarżonego stan o w i a rty k u ł 145 § 2 kodeksu karnego. 6. D yspozytor je s t osobą, n a k tó rej ciąży szczególny obow iązek dopuszczania do ru c h u pojazdów w stan ie n ie zag rażający m bezpieczeństw u kierow cy i innych u ży tkow ników drogi. D opuszczenie do ru ch u sam ocho­ du ze zd a rty m i oponam i zagraża z pew nością bezpie­ czeństw u ru ch u . P o d staw ę odpow iedzialności k a rn e j dyspozytora stanow i w ty m w y p ad k u a rty k u ł 146 ko­ d eksu karnego, p rzew id u jący k a rę p o zbaw ienia w ol­ ności do 2 lat, ograniczenia w olności albo grzyw ny, za dopuszczenie do ru ch u , w b rew szczególnem u obo­ w iązkow i, p ojazdu m echanicznego w stan ie bezpośre­ dnio zag rażający m bezpieczeństw u n a drogach. 7. W ty m w y p ad k u p an A popełnił dw a p rzestęp ­ stw a: a) n aru szy ł zasady bezpieczeństw a ru ch u , n a

213

sk u te k czego n astą p iła śm ierć człow ieka (a rty k u ł 145 § 2 kodeksu k arnego; k a r a pozbaw ienia w olności od 6 m iesięcy do 8 lat), b) nie udzielił pom ocy człow iekow i zn ajd u jącem u się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństw em u tr a ty życia lub ciężkiego uszko­ dzen ia ciała, albo znacznego pogorszenia się sta n u zd ro ­ w ia (arty k u ł 164 § 1 kodeksu k arnego; k a r a od 3 m ie­ sięcy do 3 lat pozbaw ienia wolności). W razie skazan ia oskarżonego za oba przestępstw a, sąd n a podstaw ie arty k u łó w 66 i 67 kodeksu k arnego pow inien w ym ie­ rzy ć m u je d n ą k a rę łączną, k tó ra nie m oże być niższa od najw yższej z k a r w ym ierzonych za poszczególne p rzestępstw a ani nie m oże przekroczyć sum y k a r w y ­ m ierzonych. Je śli np. p a n A zostanie sk azan y za spo­ w odow anie w y p ad k u n a k a rę 4 la t pozbaw ienia w oln o ­ ści, a za nieudzielenie pom ocy n a k arę 2 la t, k a ra łącz­ n a n ie m oże być niższa od 4 la t ani w yższa od 6 la t pozbaw ienia w olności. N ależy zaznaczyć, że przepis a r ­ ty k u łu 164 § 1 kodeksu karn eg o odnosi się do w szyst­ kich osób, k tó re nie udzielają pom ocy człow iekow i zn a jd u ją ce m u się w bezpośrednim niebezpieczeństw ie (mogąc je j udzielić bez n a ra ż a n ia siebie lu b innej osoby n a niebezpieczeństw o u tra ty życia lu b pow ażnego u sz­ czerb ku zdrow ia), a nie ty lk o do kierow cy, k tó ry uciekł z m iejsca w ypadku. 8. K ierow ca je st obow iązany przestrzegać zasady tzw. ograniczonego za u fan ia w sto su n k u do innych użytkow ników drogi, polegającej n a tym , iż w sytuacji, gdy dośw iadczenie życiow e uczy, że użytkow nik drogi m oże postąpić w sposób zagrażający bezpieczeństw u ru c h u (dziecko, starzec, kierow ca sam ochodu z zielo­ nym liściem), prow adzący pojazd pow inien zachow ać się ta k , aby un ik n ąć w ypadku. Z asada „ograniczonego zau fan ia” nie je st w p ro st w yrażona w kodeksie dro­ gowym , fo rm u łu je się ją je d n ak w oparciu o obow iązek n ależytej ostrożności o k reślony w arty k u le 11 ustępie 1 om aw ianej ustaw y o bezpieczeństw ie i p o rządku na drogach publicznych, a p rzed e w szystkim w oparciu 0 p rzep is a rty k u łu 18 u stęp u 2 tej ustaw y: „K ieru jący pojazdem pow inien prow adzić pojazd rozw ażnie 1 ostrożnie oraz dostosow yw ać szybkość do istniejący ch w aru n k ó w i ograniczeń ru c h u ”. 9. T ak, poniew aż kierow ca naruszył określony w a r ­ ty k u le 12 ustępie 1 kodeksu drogowego zakaz opuszcze­ n ia pojazdu przed zastosow aniem w szystkich środków ostrożności, niezbędnych do zapobieżenia w ypadkow i. P a n A .powinien bow iem przew idzieć, że pozostaw ienie

214

n a w e t .na chw ilę p o jazd u b ez zaciągania h am u lca ręcz­ nego, może spow odow ać n iek o n tro lo w an e uruchom ienie go. M iędzy zachow aniem p a n a A a uszkodzeniem ciała p a n a B zachodzi w ięc zw iązek przyczynow y, pociąga­ jący za sobą odpow iedzialność k a rn ą z a rty k u łu 145 § 1 kodeksu karnego. 10. T ak, ale tylko w ted y gdy osobie n ie p o siad ającej u p raw n ień um yślnie um ożliw ia prow adzenie pojazdu osoba szczególnie odpow iedzialna za bezpieczeństw o r u ­ chu pojazdów (dyspozytor, k iero w n ik bazy tra n sp o rto ­ w ej; a rty k u ł 146 k o deksu karnego). Je śli dyspozytor nieum yślnie um ożliw i prow adzenie p ojazdu osobie nie p o siad ającej w ym aganych u p raw n ień , popełnia on je ­ dynie w ykroczenie k ara n e przez kolegium do sp raw w ykroczeń grzyw ną w w ysokości od 100 do 5000 zł (a rty k u ł 96 § 2 kodeksu w ykroczeń). N ato m iast w ła­ ściciel, posiadacz, u ży tk o w n ik lub prow adzący pojazd, k tó ry um ożliw ia p row adzenie p ojazdu innej osobie nie p o siad ającej w ym aganych u p raw n ień , je śli nie ciąży n a nim szczególny obow iązek tro sk i o bezpieczeństw o r u ­ chu pojazdów , podlega tak że u k ara n iu tylko przez k o ­ legium do sp raw w ykroczeń grzyw ną od 100 do 5000 zł (arty k u ł 96 § 1 p u n k t 2 k o deksu w ykroczeń).

33.

CHULIGAŃSTW O

1. J e s t to przestępstw o o ch a rak te rz e chuligańskim , poniew aż spraw cy dokonali um yślnego zam achu n a zdrow ie pasażerów i na m ienie społeczne, działali p u ­ blicznie oraz w rozum ieniu pow szechnym bez pow odu, o k azu jąc w ten sposób rażące lekcew ażenie podstaw o­ w ych zasad p o rząd k u praw nego. 2. W czynie parna A n ie m ożna się d o p atry w ać ch a­ ra k te ru chuligańskiego, poniew aż pow odem pobicia by­ ły sp o ry m a jątk o w e, nie m ożna w ięc stw ierdzić, że zostało ono dokonane bez żadnego lu b z oczywiście b łahego pow odu, zgodnie z ok reślen iem a rty k u łu 120 § 14 k o d ek su karnego. 3. Czyn ten je s t p rzestęp stw em rozboju (arty k u ł 210 k o deksu karnego). N ie może m ieć on je d n ak ch a ra k te ru

215

chuligańskiego, poniew aż zgodnie z k w alifik acją ko­ deksu k arnego rozbój je s t zbrodnią, to znaczy p rze stęp ­ stw em zagrożonym k a rą pozbaw ienia w olności n a czas nie krótszy od 3 lat. Zgodnie z treścią a rty k u łu 120 § 14 k o deksu k arn eg o c h a ra k te r chuligański m ogą m ieć ty lk o w ystępki, czyli p rze stęp stw a zagrożone k a rą p rze­ k rac zając ą 3 m iesiące pozbaw ienia w olności, 3 m iesiące ograniczenia w olności lu b 5000 zł grzyw ny. D olna g ra ­ n ica zagrożenia k a rą pozbaw ienia w olności w odnie­ sieniu do w ystępków m u si być niższa od 3 la t (arty k u ł 5 kodeksu karnego).

10. T akie rozstrzygnięcie w m yśl przep isó w k o d ek su k arn eg o je st niedopuszczalne. A rty k u ł 59 § 1 k o d ek su k arn eg o stanow i, że w p rzy p ad k u w ystępków ch u li­ g ań sk ich w ym ierza się k a rę pozbaw ienia w olności nie niższą od jej dolnej g ranicy, przew idzianej dla tego-p rzestęp stw a, zw iększoną o połow ę. N a przykład m i­ n im a ln a k ara, ja k ą m ożna w ym ierzyć oskarżonem u za p rzestęp stw o zagrożone k arą pozbaw ienia wolności nie niższą niż 6 m iesięcy, w ynosi 9 m iesięcy pozbaw ienia w olności (jeżeli je st to p rzestęp stw o o charakterzechuligańskim ).

4. Czyn ten, m im o że oczyw iście je st przestępstw em , nie m a ch a ra k te ru chuligańskiego, poniew aż nie został popełniony publicznie, a publiczne działanie je s t w a­ ru n k iem koniecznym d la stw ierd zen ia chuligańskiego c h a ra k te ru czynu.

34.

5. Czyn ten, to k radzież rozbójnicza (arty k u ł 209 k o deksu karnego). Nie m a on c h a ra k te ru chuligańsk ie­ go, poniew aż zasadniczą pobudką jego dokonania była chęć zysku, natom iast w ystępki chuligańskie są popeł­ n ian e bez pow odu b ąd ź z pow odu w yraźn ie błahego. 6. Czyn trzech mężczyzn je st p rzestępstw em o ch a­ ra k te rz e chuligańskim , albow iem zasadnicza przyczyna, k tó ra go w yw ołała — w ylanie piw a — stanow i błahy pow ód w rozum ieniu a rty k u łu 120 § 14 kodeksu k a r ­ nego. D ziałanie było um yślne i publiczne, istn ieją więc w szystkie w a ru n k i do u zn an ia chuligańskiego c h a ra k ­ te ru czynu. 7. J e s t to przestępstw o o ch a rak te rz e chuligańskim . S p raw ca, używ ając obraźliw ych słów , dokonał um yśln e­ go zam achu n a godność osobistą człow ieka oraz n a in sty tu cję, ja k ą w tym w ypadku re p re z e n tu je k o n tro ­ ler. D ziałanie m iało publiczny c h a ra k te r oraz zostało dokonane bez powodu. 8. Czyn ten nie m a c h a ra k te ru chuligańskiego, po­ niew aż nie został popełniony z w iny um yślnej, a tak i w aru n ek je st konieczny dla uznania chuligańskiego c h a ra k te ru czynu. 9. W arunkow e zaw ieszenie w y konania k a ry pozba­ w ien ia w olności przy sk a zan iu za przestępstw a o ch a­ ra k te rz e chuligańskim nie może być stosow ane, chyba że p rze m aw ia ją za tym szczególne okoliczności (arty ­ k u ł 59 § 2 kodeksu karnego).

216

GW A RA N CJE PROCESOW E

1. O skarżony nie m a obow iązku udow odnienia sw ej niew inności, n ato m iast p ro k u ra to r m usi m u ud o w ad n iać w inę. W odniesieniu do oskarżonego m a zastosow anie zasad a dom niem ania niew inności, k tó ra oznacza, że nie m ożna uw ażać go za w innego, dopóki w ina nie zostanie udow odniona w w y n ik u ostatecznego rozstrzygnięcia procesu. Nie dający ch się u sunąć w ątpliw ości nie m ożna tłum aczyć n a niekorzyść oskarżonego (arty k u ł 3 § 2 i 3 kodeksu p o stępow ania karnego). O skarżony m a więc praw o zachow yw ać się b iern ie w toku procesu i nie m ożna w ym agać od niego, aby udow adniał swą nie­ w inność. N ato m iast oskarżyciel, w nosząc a k t oskarżenia, m usi przedstaw ić dow ody w iny oskarżonego, a jeśli tego n ie zrobi, w ów czas sąd jeszcze p rzed ro zp raw ą po­ w in ien um orzyć postępow anie (arty k u ł 299 § 1 p u n k t 4 kodeksu postępow ania karnego), bądź na ro zp raw ie w y d ać w y ro k u n iew in n iający (arty k u ł 361 p u n k t 1 k o ­ deksu p o stępow ania karnego). 2. S ąd drugiej in stan c ji n ie m oże zaostrzać k ary , w ym ierzonej oskarżonem u przez sąd pierw szej in sta n ­ cja, jeżeli nie zażądał tego oskarżyciel odw ołując się od w y ro k u (arty k u ł 383 § 1 kodeksu postępow ania k a r ­ nego). Je śli tylko oskarżony (także jego obrońca) od­ w ołał się od w y ro k u sądu pierw szej in stan cji, sąd d ru ­ giej in stan c ji może co najw yżej utrzy m ać zaskarżony w y ro k w m ocy, nie m ogąc zaostrzyć k ary . 3. Sąd nie może czynić przedw czesnych założeń, że zeznania św iad k a o b ran y nic now ego do sp raw y wnieść-

217

n ie m ogą. N ie m ożna bow iem w ykluczyć hipotezy, że św iadkow ie oskarżenia z tych czy innych pow odów k ła m ią bądź się mylą, a w łaśnie oskarżony i św iadek obro ny m ów ią praw dę. S tosunek ilościow y 4 : 1 sam przez się niczego jeszcze nie rozstrzyga. Je d n a z fun­ d am en taln y ch zasad postępow ania sądowego głosi: „nie m ożna oddalić w niosku dow odow ego na tej podstaw ie, że dotychczasow e dow ody w ykazały przeciw ieństw o tego, co w nioskodaw ca zam ierza udow odnić”. D ziałanie są d u w opisanym p rzy p a d k u je st sprzeczne z ty m p rz e ­ pisem . 4. O skarżony m usi k orzystać z pom ocy obrońcy, jeśli je s t głuchy, niem y, niew idom y łub nieletni, a także gdy zachodzi uzasadniona w ątpliw ość co do jego poczytal­ ności. O skarżony m usi m ieć także obrońcę w postępo­ w aniu przed sądem w ojew ódzkim jako sądem pierw szej in stan c ji. W tych w y padkach, jeśli oskarżony nie m a obrońcy z w yboru, sąd m usi w yznaczyć m u obrońcę z u rzędu. P onadto oskarżony może zw rócić się do p re ­ z e sa sądu, aby w yznaczył m u obrońcę z u rzędu, jeśli w ykaże, że nie je st w stan ie bez uszczerbku dla koniecz­ nego u trzy m an ia siebie i rodziny ponieść kosztów obro­ n y (artykuł 69 kodeksu postępow ania karnego). Poza w yżej w skazanym i w ypadkam i udział obrońcy w ro z­ p ra w ie zależy w yłącznie od w oli oskarżonego^ 5. Jeśli m iędzy sędzią (ław nikiem ) a jed n ą ze stro n zachodzi stosunek osobisty tego ro d zaju , że m ógłby w y w ołać w ątpliw ość co do bezstronności sędziego (ław ­ nika), każda ze stro n może złożyć w niosek o w yłączenie tego sędziego (ław nika) od ud ziału w spraw ie (arty k u ły 31 i 34 kodeksu postępow ania karnego). In sty tu c ja w y ­ łą cz en ia sędziego pody k to w an a je s t dążeniem do zabez­ pieczenia obiektyw izm u orzekania. O w yłączeniu sę­ dziego (ław nika) decyduje sąd, przed k tórym sp raw a się toczy, bez udziału tego członka składu orzekającego, w stosunku do którego złożono w niosek o w yłączenie. W razie złożenia w niosku o w yłączenie w szystkich członków składu orzekającego, o w yłączeniu decyduje sąd wyższego rzędu. T ak w ięc pan A w inien złożyć w n io sek o w yłączenie p a n a B od udziału w spraw ie. 6. Ż ądanie fu n k cjo n ariu sza m ilicji je st bezpraw ne I p an i A nie m a obow iązku go w ypełnić. A rty k u ł 65 k o d ek su postępow ania karnego w ym ienia dokładnie •czynności, jakim m usi poddać się oskarżony (podejrza­ ny). Są to n astęp u jące czynności: oględziny zew nętrzne •ciała, p o b ran ie odcisków palców , fotografow anie, o k a ­

218

zanie w celach rozpoznaw czych in n y m osobom , b a ­ danie psychologiczne i p sy ch iatry czn e oraz b ad an ia połączone z dokonaniem zabiegów na ciele (np. analiza krw i) z w y jątk iem chirurgicznych, pod w aru n k iem że dokonyw ane są przez upraw n io n eg o do tego praco w n ik a służby zdrow ia i n ie zag rażają zdrow iu oskarżonego, w szczególności oskarżony je st obow iązany w tych w a ­ ru n k a c h poddać się p o b ran iu k rw i lu b w ydzielin o rg a­ nizm u. N ie m ożna je d n ak żądać od oskarżonego (podej­ rzanego), aby p rzez sw oje czynne działanie do starczał dow odów przeciw sobie. T ak im dow odem m ogłaby być w łaśnie p ró b k a pism a. Nde m a n ato m ia st żadnych p rze­ szkód, aby d la p rzep ro w ad zen ia ek spertyzy grafologicznej posłużyć się d o k u m en tam i czy n aw et listam i p ry ­ w atn y m i znalezionym i u osoby p o d ejrzan ej. W tym p rzy p ad k u bow iem n ie zm usza się tej osoby do czyn­ nego d ziałan ia w c e lu d o starczen ia dow odów w iny przeciw sobie. 7. Jeżeli n a podstaw ie okoliczności, ujaw n io n y ch w to k u rozpraw y, oskarżyciel zarzucił oskarżonem u in n y czyn oprócz objętego ak tem o skarżenia, sąd może rozpoznać now e oskarżenie n a te j sam ej ro zp raw ie ty l­ ko za zgodą oskarżonego, jeżeli m ożna w y jaśn ić w szy­ stk ie okoliczności nowego czynu bez prow adzenia śledz­ tw a lu b dochodzenia (arty k u ł 345 § 1 kodeksu postępo­ w an ia karnego); je s t to ta k zw any proces w padkow y. Zgoda oskarżonego stan o w i konieczny w aru n ek dop u ­ szczalności toczenia się procesu w padkow ego, dlatego że z reg u ły oskarżony n ie je s t p rzygotow any do obrony p rzed now y m zarzutem . 8. O dstąpienie oskarżyciela p ry w atn eg o od o sk a r­ żenia przed rozpraw ą pow oduje bezw zględnie um orze­ nie postępow ania. Jeżeli je d n ak oskarżyciel p ry w a tn y o d stąp i od osk arżen ia dopiero n a rozpraw ie, um orzenie p o stęp o w an ia uzależnione je st od zgody oskarżonego. O skarżony może bow iem być zain tereso w an y w tym , aby są d nie u m a rz ał p ostępow ania, tylko rozpoznał sp raw ę i w y d ał w y ro k u n iew in n iający . Ze w zględu zarów no n a opinię p u b liczn ą ja k udzielenie sa ty sfak c ji m o raln ej sam em u oskarżonem u, lepsze je st czasem cał­ k o w ite oczyszczenie go z zarzu tó w poprzez w y d an ie w y ro k u u n iew inniającego, niż u m orzenie postępow ania n a sk u te k o d stą p ie n ia oskarżyciela p ry w atn eg o od o skarżenia. 9. Tym czasow o areszto w an y (podejrzany) m oże po­ rozum ieć się ze sw ym obrońcą sam na sam b ąd ź k o -

219

respondencyjnie. Je d n ak ż e w postępow aniu przygoto­ w aw czym p ro k u ra to r, u d zielając zezw olenia n a po ro ­ zum ienie m oże zastrzec, że będzie przy ty m obecny osobiście lu b że obecna będzie osoba przez niego upow ażniona; w w yjątkow ych w y p adkach m oże zezw o­ le n ia odmówić. Z astrzeżenie ta k ie lub odm ow a nie m oże je d n ak nastąp ić po zaw iadom ieniu p o d ejrz a­ nego i jego obrońcy o te rm in ie końcow ego zaznajom ie­ n ia z m a teria łam i postępow ania, choćby n astęp n ie p ro ­ k u ra to r zarządził ich uzupełnienie (arty k u ł 64 kodeksu p o stępow ania karnego). P ro k u ra to r je st obow iązany zaw iadom ić podejrzanego i jego obrońcę o te rm in ie końcow ego zaznajom ienia z m ateria łam i postępow ania przygotow aw czego ma 7 dni przed tym te rm in em (a rty ­ k u ł 277 § 1 kodeksu postęp o w an ia karnego). Je śli w po­ d an y m p rzykładzie p ro k u ra to r zaw iadom ił ju ż p an a B o te rm in ie końcow ego zaznajom ienia z m a teria łam i postępow ania, nie może odm ów ić m u p ra w a w idzenia się sam n a sam z obrońcą. Je śli te rm in ten nie został jeszcze ogłoszony podejrzanem u, p ro k u ra to r może n ie zezw olić n a w idzenie się z obrońcą, m usi je d n a k u z a ­ sadnić sw ą decyzję. 10. W yrok praw om ocny m oże zostać uchylony tylko w w yniku zastosow ania szczególnego śro d k a kontro li praw om ocnych orzeczeń, ja k im je st rew izja nadzw y ­ czajna. R ew izję n adzw yczajną od praw om ocnego orze­ czenia kończącego postępow anie sądow e m ogą w nieść w yłącznie: M inister S praw iedliw ości, P ro k u ra to r G e­ n e ra ln y P R L i P ierw szy P rezes S ądu Najw yższego. S kazany, obrońca i osoby najbliższe dla skazanego m ają praw o złożyć podanie o w niesienie rew izji n ad ­ zw yczajnej. P odanie składa się do M in istra S p ra w ie­ dliw ości lu b G eneralnego P ro k u ra to ra PR L. R ew izję n ad zw yczajną w nosi się bezpośrednio do S ąd u N a j­ wyższego. R ew izja n ad zw y czajn a n a korzyść oskarżo­ nego może być uw zględniona w każdym czasie, n ato ­ m ia st na niekorzyść (tak ja k to m a m iejsce w p o d a­ nym przykładzie) jedynie w ciągu 6 m iesięcy od u p ra ­ w om ocnienia się orzeczenia.

3 5 . ZAKAZY DOWODOWE

1. Zgodnie z treścią a rty k u łu 4 § 2 kodeksu p o stę­ p o w an ia karnego rozstrzygnięcia są d u k sz tałtu jąc e p ra ­ wo lu b stosunek p raw n y są dla organów procesow ych (sądu, p ro k u ra tu ry i M ilicji O byw atelskiej) w iążące i n ie m ogą być podw ażone. N ie je st w ięc dopuszczalne dow odzenie okoliczności o b jęty ch ta k im ro zstrzy g n ię­ ciem sądow ym . Do orzeczeń sąd u k ształtu jący ch p raw o lu b sto su n ek p raw n y n ależą przykładow o n astęp u jące rozstrzygnięcia sądu cyw ilnego: rozw ód, u n iew ażnienie m ałżeń stw a, u stalen ie n ie istn ien ia m ałżeństw a, ro zw ią­ zanie p rzysposobienia dtp. 2. A rty k u ł 165 § 1 k o d ek su p o stęp o w an ia karnego stanow i, że osoba n ajbliższa dla oskarżonego m a praw o odm ow y zeznań. N ajbliższym , zgodnie z treśc ią a rty k u łu 120 § 5 kodeksu karnego, je s t m ałżonek, w stęp n y (dziad­ kow ie, rodzice), zstępny (dzieci, w nuki), rodzeństw o, pow in o w aty w tej sam ej lin ii lu b sto p n iu (teściow ie, bratow e, szwagrow ie), osoba p o zostająca w stosun-ku przy sposobienia oraz jej m ałżonek, a tak że osoba po­ zostająca fak ty czn ie w e w spólnym pożyciu (konkubina). Ż ona oskarżonego m a w ięc p raw o odm ow y sk ła d an ia zeznań. Je śli nie sk o rzy stała z tego p ra w a w toku śled z­ tw a lu b dochodzenia i złożyła zeznanie, a n astę p n ie nie później niż przed rozpoczęciem zeznań n a ro zp raw ie p rzed sądem p ierw szej_ in stan cji ośw iadczyła, że chce z p ra w a odm ow y zeznań skorzystać, jej poprzednie zeznanie n ie może an i służyć za dowód, an i b yć od tw o ­ rzone. Tym b ard ziej n ie m ożna zm uszać te j osoby do sk ła d a n ia zeznań (a rty k u ł 168 kodeksu postęp o w an ia karnego). Inaczej p rzed staw ia się sy tu a cja je śli osoba, k tó rej p rzy słu g u je p raw o odm ow y zeznań, złożyła ze­ zn an ie n a ro zp raw ie przed sądem pierw szej in stan cji, a n a ro zp raw ie w sądzie odw oław czym ośw iadczyła, że chce skorzystać z tego p raw a. Wówczas n ie m u si ona sk ła d ać zeznania, ale w olno odczytać p ro to k ó ł jej ze­ znań złożonych w p o stępow aniu przed sądem pierw szej in stan cji. 3. N a pierw sze p y tan ie należy udzielić odpow iedzi n eg aty w n ej. P rzepisy kodeksu postępow ania karnego dotyczące w aru n k ó w dopuszczalności odczytyw ania n a ro zp raw ie protokołów zeznań i w y jaśn ień złożonych poprzednio w p o stęp o w an iu przygotow aw czym i sąd o -

220

221

w y m nie p rze w id u ją m ożliw ości o dczytyw ania zeznań oskarżonego, złożonych, gdy w ystępow ał on jako św ia­ dek. Ś w iadek m a obow iązek sk ła d an ia zeznań (z w yją tk ie m w ypadków określonych w arty k u łach 166— 168 kodeksu postępow ania karnego), za złożenie fałszyw ych zeznań grozi m u odpow iedzialność k a m a (arty k u ł 247 kodeksu karnego). O skarżony n ato m iast nie je st obo­ w iązany do sk ła d an ia w y jaśn ień i odpow iedzi n a po­ szczególne pytan ia, nie m usi tak że m ów ić praw dy, co w y n ik a z jego p raw a do obrony. N ato m iast je st do­ puszczalne odczytyw anie n a rozp raw ie protokołu w y ­ ja śn ie ń oskarżonego, k tó ry obecnie w te j sam ej spraw ie w y stę p u je w yłącznie ja k o św iadek, z pow odu um orze­ n ia przeciw niem u p ostępow ania (arty k u ł 337 § 2 k o ­ deksu postępow ania karnego). 4. Wolno p rzesłuchać tylko 8-letniego chłopca, w iek jego n ie stanow i przeszkody uniem ożliw iającej złoże­ n ie zeznania, gdyż św iadkiem może być każda osoba fizyczna. Ze w zględu na w iek dziecka podczas przesłu ­ ch an ia należy skorzystać z pom ocy psychologa (arty k u ł 174 § 3 kodeksu p ostępow ania karnego). Od osób, któ re n ie ukończyły jeszcze 17 la t, nie odbiera się przy rze­ czenia. N ie w olno w żadnym razie p rzesłuchiw ać d u ­ chow nego, co do faktów , o k tó ry ch dow iedział się przy spow iedzi, oraz obrońcy oskarżonego, co do faktów , o k tó ry ch dow iedział się udzielając p o rad y p raw n ej lu b prow adząc sp raw ę (a rty k u ł 161 kodeksu postępow ania karnego). Z akaz przesłu ch iw an ia obrońcy i duchow ­ nego obow iązuje, n aw et gdyby osoby te chciały złożyć zeznania i zeznania te byłyby jedynym dow odem w sp raw ie. 5. Ś w iadek może być poddany oględzinom d a ła i b a ­ d an iu lekarskiem u, ale ty lk o za jego zgodą (arty k u ł 174 § 1 kodeksu postępow ania karnego). G dy je d n ak k a ra l­ ność czynu zależy od u sta le n ia sta n u zdrow ia pokrzy w ­ dzonego, nie może on sprzeciw iać się oględzinom i b a ­ daniom nie połączonym z zabiegiem ch irurgicznym lub z o b serw acją w zakładzie leczniczym . Nie dotyczy to z kolei o6Ób, które odm ów iły zeznań lub zostały od nich zw olnione (arty k u ł 174 § 2 kodeksu postępow ania karnego). 6. N arzeczona nie je st w praw dzie osobą najbliższą w rozum ieniu arty k u łu 120 § 5 kodeksu karnego, ale a rty k u ł 167 kodeksu postępow ania karnego u p raw n ia sąd do zw olnienia od złożenia zeznania lub odpow iedzi n a p y ta n ie osobę po zo stającą z oskarżonym w szcze-

222

golnie b lisk im sto su n k u osobistym , jeżeli osoba ta p r a ­ gnie być zw olniona. Sąd n ie m a w praw dzie obow iązku zw olnienia od sk ład an ia zeznań osoby bliskiej o sk arżo ­ nem u, m a do tego je d n ak praw o. Tylko w y jątkow o, np. gdy zeznanie osoby bliskiej je st jed y n y m dow odem w sp raw ie, pow inno się odm ów ić prośbie o zw olnienie tej osoby od obow iązku sk ła d a n ia zeznania. 7. T ajem nicą p ań stw o w ą objęte są w iadom ości, któ­ ry ch u ja w n ien ie osobom n ieu p raw n io n y m może n a r a ­ zić na szkodę bezpieczeństw o lub inny w ażny in teres polityczny lu b gospodarczy P R L (arty k u ł 120 § 15 k o ­ deksu karnego). Sąd lu b p ro k u ra to r nie m a ją p raw a p rzesłu ch iw an ia św iad k a co do okoliczności objętych ta jem n icą p aństw ow ą, jeśli św iad ek n ie został zw ol­ niony od obow iązku zach o w an ia tajem n icy przez u p raw n io n ą in sty tu cję n ad rz ęd n ą. Zezw olenia w olno odm ów ić tylko w tedy, gdyby złożenie zeznania mogło w yrządzić pow ażną szkodę P ań stw u . Sąd lub p ro k u ra ­ to r m ogą zw rócić się do w łaściw ego naczelnego organu ad m in istra cji p ań stw o w ej (m in istra) o zw olnienie św iad k a od obow iązku zachow ania tajem nicy. P rz esłu ­ chanie św iad k a odbyw a się w ów czas przy drzw iach zam k n ięty ch (arty k u ły 162 i 164 kodeksu p o stęp o w a­ n ia k an ieg o ). 8. W ty m w yp ad k u m am y do czynienia z tajem n icą zw iązaną z w ykonyw aniem zaw odu lekarza. L ek arz m a p raw o odm ów ić odpow iedzi na p ytanie, gdyż udzielenie odpow iedzi ujaw niłoby okoliczność ob jętą tajem n icą za­ w odow ą. Sąd lu b p ro k u ra to r m ogą je d n ak zw olnić oso­ bę zw iązaną tajem nicą zaw odow ą od obow iązku zacho­ w an ia tajem n icy i w ówczas m usi o na złożyć zeznanie. P rzesłu ch an ie odbyw a się z w yłączeniem jaw ności, czyli bez publiczności na sali ro zp raw (arty k u ły 163 i 164 kodeksu postęp o w an ia karnego). 9. Ś w iadek, k tó rem u n ie p rzy słu g u je p raw o odm o­ wy zeznań lu b którego sąd nie zw olnił od obow iązku sk ład an ia zeznań ze w zględu n a bliski stosunek oso­ b isty z oskarżonym (p atrz odpow iedź 6), m a obow iązek sk ład ać zeznania i odpow iadać n a p y tan ia. Za uchylanie się od ty c h obow iązków m ożna nałożyć n a św iadka k a rę pieniężną lub n aw et aresztow ać go na okres nie p rzek raczający 30 dni (arty k u ł 244 kodeksu postępow a­ n ia karnego). Jeśli jed n ak udzielenie odpow iedzi n a p y tan ie mogłoby narazić św iad k a lub osobę dla niego najbliższą n a odpow iedzialność k a rn ą , m oże on uchylić

223

się od odpow iedzi (arty k u ł 166 § 1 kodeksu postępo­ w an ia karnego). 10. T akie ośw iadczenie n ie m oże zastąpić pro to k o łu p rzesłuchania podejrzanego. P ro k u ra to r w toku śledz­ tw a, a M ilicja O byw atelska w toku dochodzenia po­ w in n i zaw sze ogłosić po d ejrzan em u postanow ienie o p rzedstaw ieniu zarzutów , a n astępnie przesłuchać tę osobę jako podejrzanego. Zgodnie bow iem z treścią a rty k u łu 158 kodeksu postępow ania karnego, dow odu z w yjaśnień oskarżonego Lub zeznań św iadka nie w olno zastępow ać treścią pism i zapisków .

3. K odeks p rac y ro zró żn ia k ilk a ro d zajó w um ów 0 p racę. U m ow a o p rac ę z p raco w n ik iem fizycznym 1 um ysłow ym m oże być z a w a rta n a czas n ie określony, o k reślony lub n a czas w y k o n an ia określonej pracy. K ażd a z tych um ów m oże być poprzedzona um ow ą 0 p racę n a okres próbny, k tó ry zazw yczaj w ynosi do 2 tygodni. W sto su n k u do p raco w n ik ó w n a stan o w is­ k ach kierow niczych lub in n y ch sam odzielnych, albo zw iązanych z odpow iedzialnością za pow ierzone m ienie, okres p ró b n y m oże być dłuższy — do 3 m iesięcy.

2. P rzep isy p raw a zezw alają stronom (czyli p rac o ­ daw cy i pracow nikow i) n a sw obodne zaw ieran ie um ów o p racę w granicach określonych praw em oraz n a swo­ bo d n e określenie w aru n k ó w rozw iązyw ania tych umów. Je d n a k ż e zaw arcie um ow y n a w aru n k ac h sprzecznych z przepisam i praw a, k tó re nie pozw alają stronom n a odm ienne postanow ienia lub sprzecznych z zasadam i w spółżycia społecznego, pow oduje niew ażność całej um ow y lub tej jej części, k tó ra n aru sza przepisy p ra w a lu b zasady w spółżycia społecznego. Z reguły przepisy dotyczące danego rod zaju pracy lu b insty tu cji, w k tó rej p racow nik m a być zatrudniony, u sta la ją szereg w a ru n ­ ków dotyczących um ów o pracę.

i. S tosunek «pracy, k tó ry p o w sta ł w w y n ik u z a w a r­ cia um ow y o p racę m oże b yć rozw iązany za w ypow ie­ dzeniem dokonanym przez p rac o w n ik a lu b p racodaw cę bez zgody drugiej strony, lecz z zachow aniem obow ią­ zującego okresu w ypow iedzenia. W ypow iedzenie u m o ­ w y zaw artej na okres p ró b n y , n ie p rzek raczający 2 ty ­ godni, m oże n astąp ić z zachow aniem o k resu , k tó ry w ynosi 3 d ni robocze, a w sto su n k u do p racow ników zatru d n io n y ch n a stan o w isk ach kierow niczych lu b in ­ nych sam odzielnych, albo zw iązanych z odpow iedzial­ nością m a te ria ln ą za pow ierzone m ienie, k tó ry ch obo­ w iązuje dłuższy okres p róbny, w ypow iedzenie um ow y m oże n astąp ić z zachow aniem o k resu — 2 tygodni. O kresy w ypow iedzenia um ow y za w artej n a czas nie określony są różne w zależności od stażu p rac y p r a ­ cow nika w d an y m zakładzie p racy . Je śli p raco w n ik był za tru d n io n y w ty m zakładzie przez czas krótszy niż 1 rok, w ów czas okres w ypow iedzenia w ynosi dw a tygodnie, przy czym jeg o koniec pow inien p rzy p ad ać w sobotę. Jeżeli n ato m ia st p raco w n ik b y ł za tru d n io n y przez okres dłuższy niż 1 rok, a k rótszy niż 10 la t w tym sam ym zakładzie p racy lub w różnych zak ład ach , lecz p racę zm ieniał w w yniku porozum ienia zakładów p r a ­ cy lu b zalecenia je d n o ste k n ad rzędnych, w ted y okres w ypow iedzenia w ynosi 1 m iesiąc. W p rzy p ad k u , gdy staż p rac y w d anym zakładzie lub staż obliczony w e­ dług zasad podanych w yżej je st dłuższy od 10 lat, w ów ­ czas o kres w ypow iedzenia w ynosi 3 m iesiące. Z arów no l-m iesięczn y ja k i 3-m iesięczny o k res w ypow iedzenia kończy się o statniego d n ia m iesiąca. W um ow ie za­ w arte j n a czas określony, k tó ry je s t dłuższy od 6 m ie­ sięcy, stro n y (pracow nik i pracodaw ca) m ogą p rzew i­ dzieć dopuszczalność je j ro zw iązan ia w drodze w ypo­ w iedzenia. O kres w ypow iedzenia w ynosi w ted y 2 ty ­ godnie. Spółdzielczy stosunek p racy ro zw iązuje się n a zasadach przew idzianych w u staw ie o spółdzielniach 1 ich zw iązkach. Nie m a n ato m ia st m ożliw ości w ypo­ w iedzenia um ow y za w artej na czas w y k o n an ia o kreślo­

224

15 — 500 zag. z praw a

36.

STOSUNEK PRACY

1. N aw iązanie sto su n k u p rac y m oże nastąp ić p o ­ p rzez zaw arcie um ow y m iędzy pracow nikiem i p r a ­ codaw cą. U m ow a m usi być sporządzona n a piśm ie i po­ w in n a określać w szczególności: rodzaj p racy oraz te r ­ m in je j rozpoczęcia, -wynagrodzenie odpow iadające ro d zajow i pracy, a ta k że zobow iązanie p racow nika do p rze strzeg a n ia porządku i dyscypliny pracy. Je śli zdarzy się ta k , że p racow nik p rzy stą p i do p racy przed za w ar­ ciem um ow y n a piśm ie, zak ład pow inien niezw łocznie p otw ierdzić n a piśm ie rodzaj um ow y oraz jej w arun k i. N aw iązanie sto su n k u pracy m oże nastąp ić tak że w in n y sposób niż poprzez zaw arcie um ow y o pracę: n a po d ­ staw ie pow ołania, w yboru, m ianow ania bądź spółdzielń czei njnow y o pracę.

225

nej pracy. J e s t to zrozum iałe, je śli zw aży się cel tej um ow y. S tosunek pracy za w arty na podstaw ie ak tu p ow ołania rozw iązuje się n a podstaw ie odw ołania przez o rgan, k tó ry p racow nika pow ołał. O dw ołanie je s t ró w ­ noznaczne z w ypow iedzeniem um ow y o pracę, je d n a k praco w nik może być odw ołany z zajm ow anego sta n o ­ w isk a niezw łocznie lub w innym term in ie, krótszym od okresu w ypow iedzenia um ow y, i w ów czas przy słu ­ g u je m u w ynagrodzenie za cały okres w ypow iedzenia. N a w niosek p racow nika lu b n a w niosek zakładu pracy za zgodą p raco w n ik a zak ład pracy może za tru d n ić go w o k resie w ypow iedzenia p rzy innej pracy, odpow ied­ niej ze w zględu na jego k w alifik acje zaw odow e. S to ­ su n ek pracy z w yboru rozw iązuje się z chw ilą w y­ g aśnięcia m a n d atu i z tdj przyczyny nie są p rzew i­ dzian e okresy w ypow iedzenia. R ozw iązanie stosun k u p rac y pow stałego z nom inacji n astęp u je n a zasadach określonych p rag m a ty k ą służbow ą. 5. Z akład p rac y nie m oże dokonać w ypow iedzenia um ow y o p rac ę podczas u rlo p u pracow nika, ja k rów nież podczas jego u spraw iedliw ionej nieobecności w p racy, o ile nie u p ły n ą ł jeszcze okres u p raw n ia jąc y zak ład pracy do rozw iązania um ow y o p racę bez w y ­ pow iedzenia. Poza tym zak ład pracy nie m oże rozw ią­ zać w drodze w ypow iedzenia um ow y o p rac ę z p r a ­ cow nikam i korzy stający m i ze szczególnej ochrony p raw n ej. Do tej k ateg o rii pracow ników należą: czło­ n ek rad y zakładow ej i delegat zw iązkow y, zakładow y i oddziałow y społeczny in sp e k to r pracy, członek zakład o ­ w ej kom isji rozjem czej, pracow nik, k tó rem u b ra k u je nie w ięcej niż dw a la ta do osiągnięcia w ieku em ery ­ talnego, jeżeli o kres za tru d n ien ia um ożliw ia m u uzys­ k an ie p ra w a do em ery tu ry z chw ilą osiągnięcia tego w ieku. 6. Z akład pracy m oże rozw iązać um ow ę o p racę bez w ypow iedzenia z w in y praco w n ik a: a) w razie do­ puszczenia się przez niego ciężkiego n aruszenia po d sta­ w ow ych obow iązków pracow niczych, a w szczególności zakłócenia p orządku i spokoju w m iejscu pracy, opusz­ czania p rac y bez u sp raw iedliw ienia, staw ienia się do p racy w stan ie nietrzeźw ości lu b spożyw ania alkoholu w trak c ie p racy oraz dokonania nadużyć w zakresie ko­ rzy sta n ia ze św iadczeń z ubezpieczenia społecznego; b) w przy p ad k u popełnienia przez p racow nika podczas trw a n ia um ow y o p racę p rzestępstw a, które uniem o­ żliw ia dalsze za tru d n ia n ie go n a zajm ow anym sta n o ­ w isku, jeżeli p rzestępstw o je s t oczyw iste lu b zostało

226

stw ierdzone praw om ocnym w y ro k iem ; c) w raz ie z a ­ w inionej przez p raco w n ik a u tr a ty u p raw n ień koniecz­ nych do w y k o n y w an ia p rac y n a zajm ow anym sta n o ­ w isku. R ozw iązanie um ow y z podanych w yżej p rzy ­ czyn nie może n astąp ić po u p ły w ie 1 m iesiąca od u zy sk an ia przez zak ład w iadom ości o okoliczności u za­ sad n iającej rozw iązanie um ow y. Z ak ład m oże pon ad to rozw iązać um ow ę bez w ypow iedzenia z przyczyn n ie ­ zaw inionych przez p raco w n ik a: a) w razie niezdolności do p rac y w yw ołanej chorobą, k tó ra trw a dłużej niż 3 m iesiące, gdy p raco w n ik był za tru d n io n y w zakładzie krócej niż 6 m iesięcy; b) po u pływ ie o kresu p o b ieran ia zasiłk u chorobow ego, gdy p rac o w n ik b y ł za tru d n io n y w d an y m zakładzie dłużej niż 6 m iesięcy lub jeżeli niezdolność do p racy została spow odow ana chorobą za­ w odow ą w zględnie w y p ad k iem p rzy p rac y ; c) w razie u sp raw ied liw io n ej nieobecności p raco w n ik a w p racy z innych przyczyn trw ają cy c h dłużej niż m iesiąc. P r a ­ cow nik, z k tó ry m rozw iązano um ow ę z przyczyn przez niego niezaw inionych m oże ubiegać się o ponow ne za­ tru d n ie n ie w d an y m m iejscu p racy po u sta n iu tych przyczyn, je d n ak nie później ja k p rzed u pływ em 6 m ie­ sięcy od d aty ro zw iązan ia sto su n k u p racy. W każdym p rzy p a d k u rozw iązania um ow y o p racę bez w ypow ie­ dzenia k iero w n ik zak ład u p rac y m usi zasięgnąć opinii ra d y zak ład o w ej, k tó ra w p rzy p ad k u zastrzeżeń w y­ ra ż a tę opinię niezw łocznie, tj. n ie później ja k w ciągu 3 dni. R ozw iązanie um ow y z członkiem ra d y z a k ła­ dow ej lub delegatem zw iązkow ym w ym aga uprzed n iej zgody bezpośrednio n ad rzęd n ej in stan c ji zw iązkow ej. T. P raco w n ik , z k tó ry m rozw iązano um ow ę o p r a ­ cę w sposób niezgodny z p raw em m oże w y stąp ić do pow iatow ej kom isji odw oław czej do sp raw pracy. K o­ m isja może orzec przyw rócenie do p racy i w y n ag ro ­ dzenie za czas pozo staw an ia bez p rac y w zględnie sam o odszkodow anie, je śli np. um ow a zo stała rozw iązana bez w ypow iedzenia w okresie dokonanego w cześniej w ypow iedzenia um ow y. P raco w n ik o w i przyw róconem u do p racy , w zw iązku z niezgodnym z p raw em w ypo­ w iedzeniem um ow y, p rzy słu g u je w ynagrodzenie za czas p o zo staw an ia bez p racy n ie dłuższy je d n a k od 2 m ie­ sięcy, a gdy okres w ypow iedzenia um ow y w ynosił 3 m iesiące w ynagrodzenie p rzy słu g u je n ie w ięcej niż za 1 m iesiąc. P raco w n ik o w i przyw róconem u do p rac y ze w zględu na niezgodne z p raw em rozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia p rzy słu g u je w ynagrodzenie za okres p ozo staw an ia bez p racy, k tó re je d n ak nie m oże być m niejsze od w yn ag ro d zen ia za 1 m iesiąc an i też w ięk ­

227

sze od w ynagrodzenia za 3 m iesiące. Bez w zględu na długość okresu pozostaw ania bez pracy pracow nikow i n ależy się w ynagrodzenie za cały czas, gdy rozw iązanie lu b w ypow iedzenie um ow y r ty m p racow nikiem było zabronione przez przepisy, dotyczy to n a przy k ład k o ­ b ie ty w ciąży. Z w y nagrodzenia należnego p rac o w n i­ kow i przyw róconem u do p rac y p o trą c a się kw otę ró w ­ ną w ynagrodzeniu, k tó re uzyskał on p odejm ując in n ą p racę. W p rzy p ad k u je d n a k przyw rócenia do pracy p raco w nika, z którym niesłusznie rozw iązano um ow ę o p rac ę bez w ypow iedzenia, należne w ynagrodzenie nie może być niższe od w ynagrodzenia za 1 m iesiąc. 8. P racodaw ca n ie może w ypow iedzieć um ow y o p rac ę podczas choroby lu b in n e j uspraw iedliw ionej nieobecności w pracy . R ozw iązanie um ow y o p rac ę bez w ypow iedzenia może n astąp ić w tych o k resach w y ­ łącznie z w ażnych przyczyn, dających p odstaw ę do zw olnienia p racow nika ze sk u tk iem natychm iastow y m (patrz odpow iedź 6). 9. W ygaśnięcie um ow y o p rac ę n astęp u je: a) w p rzy p a d k u porzucenia p rac y przez p racow nik a; b) po upływ ie 3 m iesięcy w razie tym czasow ego aresz­ to w ania, chyba że zak ład rozw iązał w cześniej um ow ę o p racę bez w ypow iedzenia z w iny pracow nika. 10. P raco w n ik może rozw iązać um ow ę o p rac ę bez w ypow iedzenia, jeżeli zakład społecznej służby zdrow ia stw ierd zi szkodliw y w pływ w ykonyw anej p rac y n a zdrow ie p racow nika, a zakład p rac y nie przeniesie go w te rm in ie w skazanym w orzeczeniu le k arsk im do in ­ n ej p racy, odpow iedniej ze w zględu n a sta n jego zd ro ­ w ia i k w alifik acje zaw odowe.

37.

QUO VADIS ABSOLW ENCIE?

1* A bsolw enci w iększości w ydziałów szkół w y ż s z y c h podlegają obow iązkow i planow ego zatru d n ien ia, k tó ry o b ejm uje także stu d en tó w ostatniego ro k u studiów , o ile bez uspraw iedliw ionej przyczyny n ie o trzym ają dyplom u w te rm in ac h obow iązujących na uczelni. Obo­ w iązek p rac y w zakładzie, w któ ry m absolw ent ro z­

228

począł zatru d n ien ie, trw a do 3 la t, a n aw iązan ie sto ­ su n k u p rac y może n astąp ić n a podstaw ie um ow y o sty ­ pen d iu m fundow ane, um ow y p rzed w stęp n ej w zględnie um ow y za w artej w o p arciu o sk iero w an ie w y d an e przez pełnom ocnika do sp raw zatru d n ien ia. 2. A bsolw enci podlegający obow iązkow i planow ego zatru d n ien ia, k tórzy w trak c ie studiów nie zaw arli um ow y o sty p en d iu m fu n d o w an e lub um ow y p rze d ­ w stępnej, mogą dokonyw ać w yboru m iejsca p rac y w za­ sadzie w yłącznie za p ośrednictw em pełnom ocnika do sp raw zatru d n ien ia i w ram ach w ykazu etatów , k tó ry ­ m i on dysponuje. Po u stalen iu przyszłego m iejsca p r a ­ cy pełnom ocnik, u w zg lęd n iając opinię kom isji u czeln ia­ nej, w y d aje skierow anie stanow iące podstaw ę za w arcia um ow y o pracę. W w yjątk o w y ch p rzy p ad k ach absol­ w enci m ogą ubiegać się o zw olnienie z obow iązku p rz e ­ w idzianego w ustaw ie. 3. O bjęcie plan o w y m za tru d n ien iem n ak ład a na ab so lw en ta obow iązek po d jęcia pracy. Tylko w szcze­ gólnych p rzy p ad k ach absolw enci m ogą o trzym ać zgodę na niep o d ejm o w an ie żadnego za tru d n ien ia. 4. O bow iązkow i za tru d n ien ia podlegają absolw enci n astęp u jący ch uczelni: — w yższych szkół technicznych, pedagogicznych, a k a ­ dem ii m edycznych (na w szystkich k ie ru n k a ch studiów ); — w yższych szkół ekonom icznych (z w y jątk iem h an d lu zagranicznego); — w yższych szkół rolniczych (z w y ją tk ie m ogrodnictw a i m leczarstw a); — W ojskow ej A kadem ii M edycznej, W ojskow ej A k a­ dem ii T echnicznej, Wyższej Szkoły M a ry n a rk i W ojen­ nej (o ile nie zo stan ą pow ołani do czynnej służby w o j­ skow ej); — u n iw ersy tetó w n a n astęp u jący c h k ie ru n k ach : praw o, m a tem aty k a , fizyka, geofizyka, chem ia, ekonom ia, filo­ logia angielska, fiologia g erm ań sk a, fiologia ro sy jsk a; — zagranicznych szkół w yższych — n a w szystkich k ie ­ ru n k ac h , o ile odbyli itu d ia n a p o d staw ie delegow ania do in n y ch k rajó w . 5. Z obow iązku planow ego za tru d n ien ia zw olnieni są z m ocy p raw a absolw enci, którzy zostali zaliczeni do I lu b I I g ru p y inw alidzkiej, zostali pow ołani (po ukończeniu studiów ) do okresow ej lu b zaw odow ej służ -

229

by w ojskow ej lu b podejm ą p racę w szkole w yższej ja k o nauczyciele akadem iccy. Zw olnienie w o statn im przy ­ p ad k u m a m iejsce tylk o w tedy, gdy stosunek p racy (w okresie pierw szych 3 la t jego trw an ia) nie ulegnie rozw iązaniu n a w niosek absolw enta lub nie zostanie rozw iązany przez szkołę w yższą w w yniku n aru szen ia przez pracow nika jego obow iązków służbow ych lub uch y b ienia godności p rac o w n ik a nauki.

k ład u p rac y z w nioskiem o p rzeniesienie p raco w n ik a do innego zakładu podporządkow anego tej jednostce. P raco w n ik w zględnie zakład p racy w n iek tó ry ch szcze­ gólnie uzasadnionych p rzy p ad k ach może ubiegać się 0 rozw iązanie um ow y o p racę przed upływ em term in u przew idzianego w skierow aniu. D ecyzję w tym zakresie w y d aje organ do sp raw za tru d n ien ia urzęd u w łaściw ej ra d y n arodow ej.

6. Z akład p ra c y w ym ieniony w skierow aniu w y d a­ n ym przez pełnom ocnika m a obow iązek zaw rzeć um ow ę o p racę w term inie określonym w tym skierow aniu. Je śli nie dopełni tego obow iązku, absolw ent w inien niezw łocznie zaw iadom ić w łaściw y organ za tru d n ien ia a d m in istra cji teren o w ej, k tó ry in te rw e n iu je w zakładzie p racy. W razie bezskuteczności in terw en cji, o fakcie odm ow y za tru d n ien ia zostaje zaw iadom iona je d n o stk a n ad rz ęd n a zakładu. A bsolw ent m a praw o ubiegać się o odszkodow anie od zak ład u za czas pozostaw ania bez p racy , w granicach zarobku, ja k i m iał w ynikać z um o­ w y o p racę (nie m niej niż za 1 m iesiąc i nie w ięcej niż za 3 m iesiące). A bsolw entow i zam iejscow em u p rzy słu ­ g u je także zw rot n iektórych kosztów poniesionych w zw iązku z przejazdem oraz zam ieszkaniem w hotelu przez okres do 7 dni.

9. O rzekanie w przedm iocie zw ro tu kosztów w y­ k ształcen ia należy do organów urzędów w łaściw ych ra d narodow ych. P ostępow anie takie w szczyna się p rze­ ciwko osobom u chylającym się od obow iązku przew i­ dzianego w ustaw ie, na w niosek pełnom ocnika o rg an u do sp raw zatru d n ien ia lu b M in isterstw a P racy , P łac 1 S p raw Socjalnych.

7. Z akład p rac y obow iązany je s t ułatw ić absolw en­ tom zam iejscow ym uzyskanie m ieszkania w spółdzielni m ieszkaniow ej, a także um ożliw ić im otrzym anie po­ życzki n a opłacenie w kładu m ieszkaniow ego (z funduszu zakładow ego lub za pośrednictw em banku). Z u p raw ­ nień tych nie może k orzystać absolw ent podejm ujący p ra c ę w m iejscu stałego zam ieszkania, w m iejscow ości nie będącej m iastem w ojew ódzkim lub m iastem stan o ­ w iącym pow iat m iejski. Do czasu uzyskania przydziału m ieszkania spółdzielczego pracodaw ca w inien udostęp­ nić absolw entow i zam iejscow em u pom ieszczenie za­ stępcze. Z akład pracy, w 'którym w ynagrodzenie w y­ p łacane je st z dołu, obow iązany je st n a żądanie p ra co w n ika-absolw enta (po zaw arciu umow y) w ypłacić m u zaliczkę w w ysokości 1-miesięczmego w ynagrodzenia. Z aliczkę tę pracodaw ca p o trąc a z w ynagrodzenia w 12 rów nych, m iesięcznych rata ch . 8. U m ow a o p racę z a w a rta z absolw entem nie może b yć w zasadzie rozw iązana przed upływ em okresu ustalonego przez pełnom ocnika do sp raw zatrudnien ia. P raco w n ik , a także pracodaw ca w porozum ieniu z p r a ­ cow nikiem m ogą w ystąpić do je d n o stk i n ad rzęd n ej z a ­

230

10. A bsolw enci objęci obow iązkiem planow ego za­ tru d n ie n ia podlegają (poza przepisam i szczególnym i w y n ik ający m i z ustaw y) w szelkim przepisom p raw a p racy n o rm u jący m treść sto su n k u p racy (np. w zakresie dyscypliny, czasu pracy, w stępnego stażu pracy). Z a­ k ład y p racy m ają je d n a k obow iązek w nikliw ie badać w nioski i zażalenia złożone przez absolw enta i pow ia­ dam iać go o p o djętych decyzjach. Z kolei na jed n o ­ stk ach nadrzędnych zakładów p racy spoczyw a obow ią­ zek u su w an ia nieporozum ień m iędzy absolw entam i i pracodaw cam i. P raco w n ik może także odw ołać się w celu rozstrzygnięcia sp o ru do org an u do sp raw za­ tru d n ien ia. Om ów iony try b ro zstrzygania k o n flik tó w nie ogranicza możliwości w ystępow ania przez absol­ w en ta na drogę postępow ania przew idzianego dla spo­ ró w pracow niczych.

38.

d r o g a d o s a m o d z ie ln o ś c i

1. Z w y jątk iem p rzy p ad k ó w określo n y ch w § 13 i 15 uchw ały nr 126 R ady M inistrów , do odbycia w stępnego stażu p racy obow iązane są osoby, które uzyskały św ia­ dectw o (dyplom ) ukończenia nauki (absolw enci) zasad­ niczych i śred n ich szkół zaw odow ych, średnich szkół ogólnokształcących, zaw odow ych studiów policealnych

231

oraz szkół wyższych. W aru n ek odbycia w stępnego stażu p racy dotyczy absolw entów , p o dejm ujących pierw szą p rac ę w uspołecznionym zakładzie p racy po ukończe­ niu n au k i w zaw odzie w yuczonym lub pokrew nym . A bsolw enci średnich szkół ogólnokształcących objęci są ty m obow iązkiem tylko w tedy, gdy rozpoczynają p r a ­ cę n a stanow isku przew idzianym d la pracow ników m ających śred n ie w ykształcenie, a nie np. z niższym cenzusem . O drębne zasady dotyczą rów nież pracow n i­ ków p o dejm ujących p racę w zaw odzie lub na sta n o ­ w isku, do którego nie m a ją w ym aganych kw alifikacji. 2. W stępny staż p rac y m a na celu przede w szystkim przygotow anie absolw enta do p rac y zaw odowej i spo­ łecznej, zapoznanie go z działalnością zakładu pracy o raz przepisam i bezpieczeństw a i higieny pracy. W aż­ nym zadaniem spoczyw ającym na pracodaw cy je s t z a ­ znajom ienie absolw enta z rodzajem pracy, k tó rą będzie w ykonyw ał po zakończeniu stażu oraz w drożenie go do ■niej. 3. N ajk ró tszy o k res w stępnego stażu p ra c y wynosi 3 m iesiące i obow iązuje absolw entów zasadniczych szkół zaw odow ych, śred n ich szkół zaw odow ych o k ie­ ru n k a c h nietechnicznych, śred n ich szkół ogólnokształcą­ cych, a także śred n ich szkół zaw odowych, o ile podejm ą p rac ę n a stanow iskach robotników . D rugą gru p ę sta ­ now ią absolw enci śred n ich szkół zaw odow ych o k ie ru n ­ k ach technicznych o raz szkół w yższych. W stępny staż p racy obow iązuje ich w granicach od 3 do 6 m iesięcy. Długość stażu u sta la kiero w n ik zakładu pracy, k tó ry ró w nież może w podanych w yżej granicach skracać go lu b przedłużać w zależności od oceny p o staw y sta ty sty . W skład trzeciej grup y w chodzą absolw enci w ydziałów le k arsk ich (bez oddziałów stom atologicznych) akadem ii m edycznych, któ ry ch obow iązuje w stępny staż pracy w w ym iarze 12 m iesięcy. O drębne p ostanow ienia co do długości i p ro g ram u w stępnego stażu dotyczą absol­ w entów średnich i w yższych szkół rolniczych oraz osób po dejm ujących p racę w przedsiębiorstw ie P o lskie K o­ le je P aństw ow e. 4. Do isto tn y ch postanow ień um ow y za w artej ze staży stą należy określenie: czasu trw a n ia i m iejsca odbyw ania w stępnego stażu p racy ; zasadniczych p raw i obow iązków stażysty; stanow iska oraz w ysokości ‘w y­ nagrodzenia w okresie w stępnego stażu pracy, a w sto­ su n k u do absolw entów szkół w yższych także przew id y ­ w anego stanow iska po ukończeniu stażu.

232

5. Z ak ład p racy u sta la p ro g ra m w stępnego stażu d la poszczególnych zaw odów. K iero w n ik zak ład u p racy je s t odpow iedzialny za w łaściw ą org an izację stażu i zgod­ ność je g o przebiegu z program em . A bsolw enci śred n ich szkół zaw odow ych o k ie ru n k a ch technicznych o raz w yższych szkół technicznych pow inni odbyw ać staż w zak ład ach p ro d u k cy jn y c h lu b usługow ych, a ty lk o w w y jątk o w y ch w y p ad k ach w jed n o stk ach n iep ro d u k ­ cyjnych. A bsolw enci śred n ich szkół zaw odow ych o kie­ ru n k a c h technicznych, k tórzy m a ją być za tru d n ien i n a stan o w isk ach p racow ników um ysłow ych, p ow inni część w stępnego sta żu odbyć n a stano w isk ach robotników . 6. W zakładach, w k tó ry ch o b ow iązują ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e i dzaew ięciostopniowa tab ela płac, na stanow iskach robotniczych p rzy słu g u je staży sto m -ab solw entom zasadniczych szkół zaw odow ych w y n ag ro ­ dzenie zasadnicze w edług II lu b I II k ategorii zaszere­ gow ania robotników , a stażystom -absolw entom średnich szkół zaw odow ych — w edług I II lu b IV k ateg o rii za­ szeregow ania robotników . Obie g ru p y stażystów m a ją praw o do prem ii, o ile przy słu g u je n a ich stanow isku, nie w iększej je d n ak od 25% m iesięcznego w y n ag ro ­ dzenia zasadniczego. W zak ład ach , w k tó ry ch nie obo­ w iązu ją ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e oraz stosow ane są in n e niż dziew ięciostopniow e tab ele płac, w yn ag ro d ze­ nie zasadnicze pow inno odpow iadać podanem u w yżej poziomowi. A bsolw enci szkół śred n ich i w yższych p rz y j­ m ow ani na stan o w isk a p racow ników um ysłow ych po­ w inni otrzym yw ać w y nagrodzenie w edług staw ek obo­ w iązujących dla stan o w isk stażystów . M ogą oni ta k ż e otrzym yw ać p rem ię nie p rzek raczającą 25% w y n ag ro ­ dzenia m iesięcznego. 7. A bsolw ent może rozw iązać um ow ę o p ra c ę w tra k c ie trw a n ia w stępnego stażu p rac y w edług zasad ogólnych, n a p rzy k ład w drodze w ypow iedzenia lub za obopólnym porozum ieniem (z w y jątk iem ograniczeń w y n ik ający ch z przepisów o z a tru d n ien iu ab so lw en tó w szkół wyższych). Istn ie je je d n a k ew entualność, że w no­ w ym m iejscu p rac y ab so lw en t będzie m u siał rozpoczy­ nać odbyw anie w stępnego stażu od początku. Nowy praco d aw ca może bow iem , ale nie m usi, zaliczyć w ca­ łości lub częściowo czas odbytego w poprzednim za­ kładzie p racy stażu. 8. Z u ch w ały w y n ik a w zasadzie n eg aty w n a odpo­ w iedź na to pytanie. O graniczono bow iem p rzy p ad k i zatru d n ian ia staży stó w w system ie akordow ym , d o p u ­

233

szczając je jedynie w sy tu a cjach W yjątkow ych, uzasad ­ nionych szczególnym i w aru n k am i pracy. 9. U chw ała zniosła obow iązek sk ła d an ia egzam inu końcow ego. W edług daw nych przepisów egzam in zd a­ w ali wszyscy stażyści. O becnie ukończenie w stępnego stażu p racy n astęp u je autom atycznie, z chw ilą upływ u ustalonego o k resu jego trw an ia. 10. Z ch w ilą zakończenia w stępnego stażu pracy zak ład pracy je s t obow iązany uzupełnić z a w artą z p r a ­ cow nikiem um ow ę o p racę przez określenie przydzielo­ nego m u stanow iska i w ysokości w ynagrodzenia łub k ateg orii zaszeregow ania.

39.

W YNAGRODZENIE ZA PRA CĘ

1. Zgodnie z uch w ałą R ady M inistrów n r 162 z 5 V II 1974 (M onitor P olski n r 26, pozycja 154) najniższe w y nagrodzenie za p racę w pełnym w ym iarze godzin (cały etat) w ynosi obecnie 1200 zł m iesięcznie. N ato ­ m iast pracow nicy, k tórzy osiągają zarobek pow yżej 1200 zł do 2000 zł m iesięcznie o trzy m u ją d o datek od 80 do 30 zł. 2. Istn ie ją trzy system y w ynagrodzeń: za czas, ak o r­ d o w y i prow izyjny. S ystem w ynagrodzenia za czas po­ lega n a tym , że w ynagrodzenie nie je s t uzależnione od w ydajności pracy, ale w yłącznie od ilości p rze p ra­ cow anych jednostek czasu (godzin, dni, tygodni). P rzy w ynagrodzeniu akordow ym płaca uzależniona je st od ilości w ykonanego p ro d u k tu (akord czysty) lu b w n ie­ k tó ry ch p rzypadkach sta w k a podstaw ow a m oże rosnąć po przekroczeniu określonego lim itu jednostek (akord progresyw ny). S ystem prow izyjny, stosow any m .in. na n iek tó rych stanow iskach w handlu, polega n a o k reśle­ n iu w ynagrodzenia jako ustalonego p ro ce n tu od pew nej w arto ści, np. od o brotu w sklepie. 3. U m ow a pom iędzy zakładem p rac y a p rac o w n i­ kiem nie może zaw ierać postanow ienia, że p ra c a będzie św iadczona bezpłatnie. T aką um ow ę należałoby uznać za niew ażną z pow odu sprzeczności z zasadam i w spół­ życia społecznego.

234

4. W zasadzie je d y n ą dopuszczalną fo rm ą w y p ła­ can ia pracow nikow i w ynagrodzenia je st form a p ie­ niężna. P raco w n ik pow inien otrzym yw ać w y n agrodze­ nie w te rm in ac h u stalo n y ch przez zakładow e re g u la ­ m iny pracy. W n iek tó ry ch gałęziach gospodarki n a ­ rodow ej pracow nicy o trzy m u ją w ynagrodzenie za p racę z góry, czyli przed p rzep raco w an iem określonego m ie­ siąca, lub z dołu, czyli pod koniec przepracow anego, m iesiąca. W niektórych, ściśle określonych p rzepisam i p raw n y m i p rzy p ad k ach dopuszczalne je s t stosow anie form y w y n agrodzenia w n a tu rz e (np. w P ań stw o w y ch G ospodarstw ach Rolnych), ale tylko ja k o u zupełnienie podstaw ow ej staw k i pieniężnej. 5. W ynagrodzenie sk ła d a się p rzede w szystkim ze staw k i podstaw ow ej, k tó ra je s t w ielkością stałą. W n ie ­ k tó ry ch p rzy p ad k ach do staw ek podstaw ow ych doli­ czany je st określony stały dodatek, np. z ty tu łu p racy w w aru n k ac h szkodliw ych dla zdrow ia. S tały m sk ła d ­ n ik iem w y n agrodzenia je s t rów nież w n iek tó ry ch p rzy ­ p ad k ach p rem ia regulam inow a, k tó rej je d n ak pracow ­ n ik m oże zostać pozbaw iony w całości łub częściowo, zgodnie z przepisam i reg u lam in u . Do w ynagrodzenia m ożna zaliczyć tak że p rem ię uznaniow ą, k tó rej p rzy ­ dzielenie oraz w ysokość zależą od decyzji o rg an u roz­ dzielającego tę prem ię n a zasadach przew idzianych w regulam inie. S tanow i o na sw oisty rodzaj nagTOdy. P ostan o w ien ia regulam inów m uszą być zgodne z p rze­ pisam i p ra w a p racy , nie m ogą być u sta la n e całkow icie dowolnie. 6. W ysokość w ynagrodzenia pow inna zostać o kreślo­ n a w um ow ie zaw artej m iędzy pracow nikiem i p raco ­ daw cą w g ranicach przew idzianych dla danego stan o ­ w isk a przez obow iązujący w zakładzie p racy ta ry fik a ­ tor, u kład zbiorow y lub inne przepisy (np. resortow e). Jeżeli w ta ry fik a to rz e ustalono np. dolną granicę w y­ n ag ro d zen ia 1500 zł i g ó rn ą 2500 zł — w ynagrodzenie nie m oże w ynosić 1400 zł lub 2600 zł. O tym , czy w y ­ nagrodzenie zostanie okreśJone n a p rzy k ład n a pozio­ m ie 1700 zł czy 2000 zł pow inno decydow ać k ilk a czyn­ ników . Do n ajw ażniejszych z nich m ożna zaliczyć: w ykształcenie p raco w n ik a, długość stażu p racy, opinia z poprzedniego zakładu pracy. P odw yżka w ynagrodze­ nia (przeszeregow anie) zależy ta k że od tych czynników , p rzy czym w y stęp u je jeszcze jeden isto tn y czynnik — ocena postaw y zaw odow ej. P rzeszeregow anie nie może następow ać zb y t często. W w ielu zakładach obow iązują przepisy, w m yśl k tó ry ch podw yżka w ynagrodzenia n a

235

d an y m stanow isku m oże następow ać w odstępach nie m niejszych niż 2 lata. P ostanow ienia te nie ograniczają możliw ości zw yżki w ynagrodzenia, np. w w ypadku p o ­ w ierzenia pracow nikow i wyższego stanow iska. 7. Z atru d n ia n ie pracow ników poza n o rm aln ie obo­ w iązującym czasem pracy może n astąp ić jedynie n a w y raźne polecenie k ie ro w n ic tw a zakładu pracy, uza­ sadnione istotnym i potrzeb am i oraz w innych przy­ p ad k ach określonych w kodeksie pracy. Z w y jątk iem przypadków , w k tó ry ch praco w n ik zatru d n io n y poza godzinam i p racy n o rm aln ie obow iązującym i w zak ła­ dzie otrzym ał czas w olny, m a on praw o do n astęp u ­ jący ch dodatków do w ynagrodzenia: — za 2 pierw sze godziny nadliczbow e w dniu pow sze­ dnim — 50% w ynag rodzenia podstaw ow ego za każdą godzinę; — za każdą n astęp n ą godzinę ponad 2 w dniu pow sze­ dnim — 100% w ynagrodzenia podstaw ow ego; — za każdą godzinę p rac y w nocy lub w dniu ustaw o­ w o w olnym od p rac y — 100% w ynagrodzenia p o d sta­ wowego. P raco w nicy n a stano w iskach kierow niczych, ze w zglę­ du na nienorm ow any czas pracy, m a ją p raw o do w y nagrodtzenia za godziny nadliczbow e ty lk o wówczas, jeśli n a polecenie zw ierzchnika w ykonyw ali obow iązki w d n iu w olnym od p ra c y i n ie otrzym ali w zam ian w olnego dnia lub p rac a w y k o n an a poza no rm aln y m i godzinam i p rac y nie n ależ ała do ich obow iązków . 8. W ynagrodzenie za czas urlopu u sta la się w w y ­ sokości przeciętnego w ynagrodzenia z o k resu 3 m iesięcy k alendarzow ych poprzedzających urlop. W przypadku znacznych w ahań, oblicza się p rzeciętn ą z dłuższego o k resu —1do 12 m iesięcy. Do podstaw y obliczenia w y­ n ag rodzenia za okres urlo p u nie w licza się prem ii, k tó ­ ry ch w ysokość je st zależna od osiągnięć całego zakładu p racy (oddziału, w ydziału lu b zespołu pracow ników ). Powyższe zasady w ró w n y m sto p n iu stosuje się do w szystkich pracow ników . 9. P racow nikow i um ysłow em u p rzy słu g u je w ynar grodzenie w zasadzie za każdy o kres uspraw iedliw ionej nieobecności w pracy, a pracow nikow i fizycznem u — tylko w tedy, gdy w yraźnie o k reśla ją to przepisy (patrz dział 50). P racow nikow i fizycznem u, którego nieobec­ ność w p rac y je st uspraw iedliw iona, należą się (w p rz e ­ w ażającej w iększości przypadków ) zasiłki, z reg u ły niższe od przeciętnego w y nagrodzenia za ten okres.

236

Czasem (np. zasiłki chorobow e) n ie m a on p ra w a do żad n y ch w ypłat, a u sp raw ied liw io n ą przez pracodaw cę nieobecność tra k tu je się n a ró w n i z urlopem b ezp łat­ nym . N astęp u je je d n ak stopniow e podw yższanie w y ­ sokości zasiłków chorobow ych do 100% w ynagrodzenia netto. 10. O chrona p ra w n a w y n ag ro d zen ia za p racę w y ­ raż a się: a) w zakazie d o k o n y w an ia p o trąceń bez zgody p raco w n ik a z w y jątk iem sum egzekw ow anych n a m ocy ty tu łó w w ykonaw czych (np. praw om ocnych w yroków sądow ych); zaliczek pieniężnych udzielonych na poczet w ynagrodzenia, k a r pieniężnych za n aru szen ie p orządku i dyscypliny pracy ; b) w ograniczeniach w ysokości tych p o trąceń, polegających n a tym , że p rzy egzekucji p ro ­ w adzonej na m ocy ty tu łó w w ykonaw czych oraz w zw iązku z udzieloną zaliczką p o trąc en iu podlega nie w ięcej niż 1/2 w ynagrodzenia, a w p rzy p ad k u należ­ ności alim en tacy jn y ch , nie w ięcej niż 3/5, k a ry pieniężne m ogą być p o trącan e n iezależnie od in n y ch p o trąceń w pełnej wysokości, w olne od p o trąceń są k w oty u s ta ­ lone w p rzepisach w ykonaw czych do kodeksu p racy ; c) w zakazie (pod k a rą grzyw ny) n iew y p łacan ia w y­ nag ro d zen ia w ustalo n y ch te rm in ac h oraz b ezp o d staw ­ nego o bniżania jego w ysokości.

40,

PRA CA I D Y SCY PLIN A

1. Zgodnie z rozporządzeniem R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. w sp raw ie reg u lam in ó w p racy oraz zasad u sp raw ied liw ian ia nieobecności w p rac y i u d zielan ia zw olnień od p racy (D ziennik U staw n r 49, pozycja 299) reg u la m in p racy pow inien obow iązyw ać w zasadzie w każdym zakładzie z a tru d n iając y m co n ajm n iej 50 p ra ­ cow ników . R egulam in u sta la k iero w n ik za k ła d u p racy po porozum ieniu z ra d ą zakładow ą, a jego tre ść pod­ lega zatw ierd zen iu pod w zględem zgodności z p raw em przez je d n o stk ę n ad rzęd n ą nad zakładem pracy. R e­ g u lam in u sta la p orządek w ew n ętrzn y w zakładzie oraz u s ta la zw iązane z procesem p rac y obow iązki zak ład u i pracow ników . R egulam in w chodzi w życie po upływ ie dw óch tygodni od dnia, w k tó ry m został podany do w iadom ości pracow ników . K ażdy now y p raco w n ik po­

237

w in ien zostać zaznajom iony z treśc ią reg u lam in u przed p rzy stąpieniem do pracy.

opieką — 1 dzień. Za czas zw olnień należy się w y n a­ grodzenie.

2. Z a n ieprzestrzeganie przez p raco w n ik a uspołecz­ nionego zak ład u pracy ustalonego porządku i dyscypli­ ny p racy, reg u lam in u pracy , przepisów bezpieczeństw a i higieny pracy (bhp) o raz przepisów przeciw pożaro­ w ych sto su je się: k a rę upom nienia lub k a rę nagany. Z a n ieprzestrzeganie przepisów bhp lu b przepisów p rze­ ciw pożarow ych, opuszczenie pracy bez u sp raw ied liw ie­ nia, staw ienie się do p racy w stan ie nietrzeźw ości lub spożyw anie alkoholu w trak c ie p racy stosuje się poza k a rą upom nienia lub n agany tak że k a rę pieniężną. K a ra pieniężna za jedno przekroczenie lub każdy dzień nie usp raw iedliw ionej nieobecności w pracy nie może p rze­ w yższać jednodniow ego w ynagrodzenia pracow nika, a łącznie dziesiątej części w ynagrodzenia p rzy p a d ają ce­ go do w y p łaty . K a ra nie może być zastosow ana po u p ły ­ w ie 2 tygodni od pow zięcia w iadom ości o n aruszen iu obow iązku pracow niczego i po u pływ ie 3 m iesięcy od dopuszczenia się tego naru szen ia. P rzed w ym ierzeniem k a ry pracodaw ca obow iązany je s t w ysłuchać p raco w ­ nika.

5. P ra co w n ik może być zw olniony od p racy na czas; niezbędny do za łatw ien ia w ażnych sp raw osobistych lu b rodzinnych, k tó re w y m ag a ją załatw ien ia w godzi­ nach pracy. Z w olnienia te są udzielane przez k iero w ­ n ik a zak ład u p racy w ów czas, gdy zachodzi n ieu n ik n io ­ n a i należycie u zasad n io n a p o trzeb a takiego zw olnienia. Z a czas zw olnienia p raco w n ik zachow uje praw o do w y ­ nagrodzenia, jeśli ten czas został odpracow any. N ie s ta ­ now i to p rac y w godzinach nadliczbow ych.

3. P racodaw ca m a obow iązek u sp raw iedliw ien ia nieobecności lu b spóźnienia się do pracy, zw łaszcza w n astęp u jący ch p rzy p ad k ach : niezdolności do pracy spow odow anej chorobą p raco w n ik a; choroby członka rodziny, w ym agającej spraw o w an ia przez p racow n ik a osobistej opieki; odsunięcia od p rac y na podstaw ie za­ św iadczenia (decyzji) lekarza, kom isji le k arsk iej lub in ­ sp e k to ra sanitarnego, jeżeli zakład pracy nie z a tru d n i p raco w n ik a przy innej pracy, odpow iedniej do sta n u jego zdrow ia; leczenia uzdrow iskow ego, jeżeli zostało uzn ane zaśw iadczeniem le k arsk im za okres niezdolności do p racy ; okoliczności w ym agającej sp raw o w an ia oso­ bistej opieki n ad dzieckiem w w ieku do 8 lat; koniecz­ ności w ypoczynku po nocnej podróży służbow ej, nie w ięcej ja k 8 godzin od zakończenia podróży, jeżeli p r a ­ cow nik nie korzy stał z m iejsca sypialnego. 4. O bow iązek ta k i spoczyw a n a pracodaw cy, jeśli p raco w nik złoży w niosek w zw iązku ze: ślubem p r a ­ co w n ik a lub urodzeniem się jego dziecka — zw olnienie w ynosi 2 dni; ślubem dziecka — 1 dzień; zgonem i po­ grzebem m ałżonka, dziecka, ojca lu b m atk i — 2 dni; zgonem i pogrzebem siostry lu b b ra ta , teściow ej lub teścia, babki lub dziadka, albo innej osoby pozostającej n a u trzy m an iu pracow nika, lu b pod jego bezpośrednią

238

6. P racow nicy, k tórzy o d b y w ają n a u k ę w szkołach w ieczorow ych lub studia w ieczorow e w szkołach w yż­ szych m ają p raw o (niezależnie od urlopów szkolenio­ w ych) do zw olnienia z części d n ia pracy, o ile czas pom iędzy zakończeniem p ra c y a rozpoczęciem zajęć w szkole (szkole wyższej) n ie w y starcza na spożycie obiadu i p u n k tu aln e przybycie do szkoły. W ym iar tych zw olnień w ynosi w zasadniczych szkołach zawodowychi szkołach średnich do 4 godzin tygodniow o, a w szko­ łach w yższych do 5 godzin tygodniow o. W uzasadnio­ nych p rzy p ad k ach , ze w zględu n a odległy dojazd do siedziby szkoły w yższej, zakład p racy może odpow iednio zw iększyć w y m iar zw olnień pow yżej 5 godzin tygo­ dniowo. 7. Z w olnienie ta k ie p raco w n ik m oże o trzym ać w p rzy p a d k u konieczności sp raw o w an ia opieki nad chorym członkiem rodziny, np. rodzicam i, teściam i, dziećm i w w ieku ponad 14 la t, o ile pozostają oni w e w spólnym gospodarstw ie dom ow ym z pracow nikiem . Z w olnienie p rzy słu g u je ta k że w razie opiekow ania się chorym dzieckiem w w iek u do 14 lat. 8. N a p raco w n ik u spoczyw a obow iązek u sp raw ie­ dliw ienia: nieobecności w p racy lu b spóźnienia się do pracy. W tym celu pow inien on niezw łocznie, np. d ro ­ gą telefoniczną, zaw iadom ić pracodaw cę o przyczynach nieobecności. P raco w n ik m usi n ato m ia st p rzed począt­ k iem nieobecności uprzedzić zakład, je śli przyczyna je s t m u z góry znana. N a żądanie k iero w n ik a zak ład u p racy p raco w n ik pow inien przedstaw ić odpow iednie dowody. Z w olnienie lek arsk ie zak ład m u si otrzym ać najpóźniej w dniu p rzy stąp ien ia p raco w n ik a do pracy. P ow inien on je d n a k doręczyć to zw olnienie w zasadzie pierw sze­ go dnia nieobecności lu b n astępnego d n ia osobiście, z a p o śred n ictw em osób trzecich lu b poczty.

239)

9. Z w olnienie ta k ie przysłu g u je pracow nikow i w n a ­ stęp u jących p rzy p ad k ach : nieprzew idzianego zam kn ię­ cia żłobka lu b przedszkola, do którego dziecko uczęsz­ cza; porodu lub choroby m ałżonki pracow nika, sta le o p iekującej się dzieckiem , jeżeli poród lu b choroba uniem ożliw ia je j spraw ow anie opieki; pobytu m ałżon­ k a, stale opiekującego się dzieckiem , w zam kniętym za­ k ład zie opieki zdrow otnej. U dzielenie pow yższych zw ol­ nień w inno być ograniczane do czasu niezbędnego, a obow iązkiem praco w n ik a je st ja k najszybsze zapew ­ nienie dziecku opieki i pow rót do pracy. P rzez okres zw o ln ienia z pow odu opieki n ad zdrow ym dzieckiem w w ieku do 8 la t oraz opieki n ad chorym dzieckiem w w ieku do 14 la t należy się pracow nikow i zasiłek opiekuńczy za czas zw olnienia, lecz nie dłużej n iż za 60 dni w roku. 10. W p rz y p a d k u opuszczenia pracy bez u sp raw ie­ d liw ie n ia p racow nik tra c i praw o do w ynagrodzenia za te n okres, a p onadto n a ra ż a się n a k a rę regulam ino w ą lu b n aw et n a zw olnienie z p rac y ze sku tk iem n a ty c h ­ m iastow ym , w zw iązku z ciężkim naruszeniem obow iąz­ k ó w pracow niczych. W raz ie p rzedłużającej się nie u sp raw iedliw ionej nieobecności w skazującej n a to, że p rac o w n ik nie m a zam iaru pow rócić do zakładu pracy, p raco d aw ca m oże uznać, że porzucił on pracę.

41.

PRAW O DO SZCZEG Ó LN EJ OCHRONY

z w łaściw ą in sta n c ją zw iązków zaw odow ych. M ożliwe je s t n ato m ia st w ypow iedzenie um ow y lu b je j ro zw ią­ zanie w p rzy p ad k u , gdy p raco w n ica w ciąży z a tru d n io ­ n a je s t n a okres p róbny. W ypow iedzenie um ow y w okresie ciąży je s t p o n ad to dopuszczalne w raz ie li­ k w id acji zak ład u pracy. 2. U m ow a o p racę z a w a rta n a czas określony lub też n a czas w y k o n an ia określonej p racy , k tó ra u leg łab y rozw iązan iu po u p ły w ie 3 m iesiąca ciąży, u lega p rze­ d łu żen iu do dn ia porodu. 3. P ra w o tak ie p rzy słu g u je pracow nicy, pod w a­ ru n k iem że nie w iedziała o ciąży, sk ła d ając w ypow ie­ dzenie um ow y o pracę. Je śli zachodziłaby pew ność, że k o b ie ta św iadom ie zrzek ła się sw ych u p raw n ień , w y­ ra ż a ją c w olę rozw iązania sto su n k u p rac y pom im o stan u ciąży, b ra k byłoby podstaw , żeby anulow ać w ypow ie­ dzenie.

4. Ja k o g en e raln ą zasadę należy p rzy jąć, że kobie­ cie w ciąży n ie m ożna obniżyć w ynagrodzenia, gdyż m ogłoby to n astąp ić jed y n ie w try b ie w ypow iedzenia um ow y o p racę, a tu ta j m a ją zastosow anie ogólne o g ra­ niczenia. B ra k je s t n ato m ia st przeszkód, by pracodaw ca podw yższył w ynagrodzenie p racow nicy w ciąży lu b też przen ió sł ją (za je j zgodą) n a in n e (naw et gorzej o p ła­ cane) stanow isko. W y jątek od p o d an ej w yżej zasady stan o w i np. sy tu acja, gdy k o b ieta zo stała przeniesiona do p rac y lżejszej na zalecenie lek arza. Jeżeli p rze n ie­ sienie to pow oduje je d n a k obniżenie w ynagrodzenia, p racow nicy należy się do k o ńca o kresu ciąży d o d atek w yrów naw czy. P o u sta n iu przyczyn p rzen iesien ia za­ kład p racy je s t obow iązany za tru d n ić k o b ietę n a s ta ­ n ow isku określonym w um ow ie.

1. W okresie ciąży w ypow iedzenie um ow y o p racę je s t niedopuszczalne, dlatego też pracow nicy p rzy słu ­ g u je roszczenie o uzn an ie w ypow iedzenia za bezsku­ teczne. Je śli um ow a zo stała ju ż rozw iązana pracow n ica m oże żądać przyw rócenia do pracy i p rzyznania od­ szk o d ow ania za cały o kres pozostaw ania bez pracy. Z ak ład p racy nie m oże ta k że rozw iązać z pracow nicą będącą w ciąży um ow y bez w ypow iedzenia, chyba że zachodzą przyczyny uzasad n iające zastosow anie tego try b u z w iny pracow nicy (patrz dział 36 odpow iedź 6). K onieczne je st je d n ak uzyskanie przez pracodaw cę zgo­ dy ra d y zakładow ej, a w razie odm ow y tej zgody może o n odw ołać się do je d n o stk i n adrzędnej n ad zakładem p rac y , k tó ra rozstrzyga sp raw ę po porozum ieniu się

5. K o b ieta m a p raw o p rzerw ać p rac ę (urlop m acie­ rzyński) n a o k res 16 tyg o d n i p rzy pierw szym porodzie i 18 ty g o d n i — p rzy każd y m następ n y m . W p rzy p ad k u u ro d zen ia w ięcej niż jednego dziecka p rzy jed n y m po­ rodzie u rlo p m acierzyński w ynosi 26 tygodni. Co n a j­ m niej 2 tygodnie w in n y być przez kobietę w y k o rzy stan e p rzed porodem , a po porodzie odpow iednio — co n a j­ m niej 12, 14 i 22 tygodnie. Pozostałe 2 tygodnie, w za­ leżności od w oli kobiety, zakład może je j przyznać p rzed lu b po porodzie. W razie gdy dziecko urodzi się m artw e lu b też u m rze w o kresie pierw szych 6 tygodni życia k o b ieta m a tak że praw o do u rlo p u m acierzyńskiego, ale krótszego — w w y m iarze 8 tygodni. Jeżeli k o b ieta po

24)0

16 — 500 zag. z praw a

241

porodzie oddaje dziecko do dom u m ałego dziecka lu b in n ej osobie w celu przysposobienia, nie przysług u je jej część urlopu, ja k a pozostała licząc od d a ty oddania dziecka, z ty m że w y m ia r u rlo p u nie m oże być m niejszy od 8 tygodni. U rlop m acierzy ń sk i p rzy słu g u je tak że pracow nicy, k tó ra p rzy ję ła dziecko n a w ychow anie i w y stąp iła do sądu opiekuńczego z w nioskiem 0 w szczęcie p ostępow ania w sp raw ie przysposobienia. Do czasu ukończenia przez dziecko 4 m iesięcy życia należy się je j u rlo p m acierzy ń sk i w w ym iarze 14 ty ­ godni, a gdy przysposabiane dziecko je s t starsze, ale n ie ukończyło 1 ro k u , u rlo p w ynosi 4 tygodnie. U rlop m acierzyński je s t p łatn y , a w ięc kobieta o trzym u je ró w n ow artość przeciętnego w ynagrodzenia z okresu po­ przedzającego te n urlop. Z akład pracy obow iązany je s t n a w niosek pracow nicy udzielić je j bieżącego urlo p u w ypoczynkow ego bezpośrednio po zakończeniu u rlo p u m acierzyńskiego. W p ra k ty c e m oże tak że zdarzyć się sy tu acja, że dziecko po urodzeniu w ym agać będzie opieki szpitalnej. W ta k im p rzypadku pracow nica, k tó ­ r a w yko rzy stała 8 ty godni u rlo p u m oże pozostałą część p rzesunąć n a te rm in późniejszy, po w yjściu dziecka ze szpitala. 6. U rlop m acierzyński m oże trw a ć dłużej od 16 (18) tygodni, jeżeli le k arz m y ln ie określi te rm in porodu 1 w zw iązku z tym ko b ieta w ykorzysta przed urodze­ niem dziecka w ięcej n iż 4 tygodnie u rlo p u m acierzy ń ­ skiego. W ta k im p rzy p a d k u m a ona jeszcze praw o do 12 (14) tygodni p rze rw y po porodzie. Jeżeli kobieta n ie w y k o rzysta części urlo p u m acierzyńskiego p rzed u ro ­ dzeniem się dziecka, w ów czas po porodzie m a praw o do u rlo p u w pełnym w ym iarze 16 (18) tygodni. 7. P oza przedstaw ionym i w odpow iedziach 1—6 u p raw n ie n iam i kobiet, zw iązanym i z ciążą i porodem , pracow nicom p rzy słu g u ją tak że inne p rzyw ileje w y n i­ k ając e bądź z fa k tu ciąży, w zględnie m ające n a celu ułatw ien ie im sp raw o w an ia opieki n ad dzieckiem czy też ochronę ich organizm ów p rzed szkodliw ym w p ły ­ w em w ykonyw anej pracy. P raco d aw ca obow iązany je s t przenieść k o bietę w ciąży do in n ej pracy, je śli je s t za­ tru d n io n a przy pracy w zbronionej lub też jeśli je s t to zgodne z zaleceniem le k arsk im (patrz odpow iedź 4). W ykaz p rac w zbronionych kobietom w ciąży za w arty je st w rozporządzeniu R ady M inistrów z 23 II 1951 r. O bejm uje ono tak że p rac e w zbronione kobietom nie b ę ­ dącym w ciąży, ze w zględu na znaczną szkodliw ość dla zdrow ia. K obiet w ciąży nie w olno z a tru d n ia ć w porze

242

nocnej an i w godzinach nadliczbow ych, a tak że bez ich zgody delegow ać poza sta łe m iejsce pracy. K obiety w ychow ujące dzieci do 1 ro k u m ogą być za tru d n ian e w godzinach nadliczbow ych lu b w porze nocnej oraz delegow ane poza stałe m iejsce p racy ty lk o za ich zgodą. P racow nicom p rzy słu g u je tak że praw o do zw olnienia od p racy n a 2 dni w ciągu ro k u z zachow aniem p raw a do w ynagrodzenia, w zw iązku z w ychow yw aniem dzie­ ci do la t 14. P raco d aw ca obow iązany je s t udzielać k o ­ bietom k arm iący m dziecko p iersią p rze rw n a k arm ien ie, k tó re w ynoszą dw a razy po 45 m in u t w ciągu d n ia pracy. N a w niosek praco w n icy p rzerw y te m ogą być u dzielan e łącznie. P raco w n ica m a także praw o do u rlo ­ p u bezpłatnego n a opiekę n ad dzieckiem do czasu u kończenia przez dziecko 4 la t życia. U rlop p rzy słu ­ guje w w y m iarze do 3 la t i je s t p rzy zn aw an y na w n io ­ sek p racow nicy, w te rm in ie przez n ią w skazanym . P r a ­ codaw ca obow iązany je st tak że u sp raw ied liw ić n ie­ obecność w p racy lu b spóźnienie w yw ołane chorobą dziecka lub nagłym nieprzew idzianym b rak iem opieki. 8. P raco w n ik m łodociany, czyli ta k i, k tó ry nie u k o ń ­ czył 18 ro k u życia, n ab y w a p raw o do pierw szego u rlo p u w ypoczynkow ego w w y m iarze 12 dni roboczych po u pływ ie 6 m iesięcy od czasu rozpoczęcia pierw szej p r a ­ cy. Po pierw szym ro k u p rac y m a on p raw o do u rlo p u w w ym iarze 26 dni roboczych, z tym że w roku, w k tó ­ ry m p raco w n ik kończy 18 lat, u rlo p je s t k ró tszy — 20 dni roboczych; u rlo p te n n ależy się ty lk o w tedy, gdy p raw o do niego p raco w n ik n ab y ł przed ukończeniem 18 lat. M łodocianem u uczęszczającem u do szkoły u rlo p w ypoczynkow y w inien być udzielony w o kresie ferii szkolnych. N a w niosek m łodocianego, ucznia szkoły d la p racu jący ch , zak ład p rac y obow iązany je s t udzielić m u w ok resie ferii szkolnych u rlo p u bezpłatnego, nie p rze­ k raczającego łącznie z u rlo p em w ypoczynkow ym 2 m ie­ sięcy. 9. Czas p racy m łodocianych w w iek u 15—16 ła t w ynosi 6 godzin dziennie (w yjątkow o — 8 godzin) oraz tygodniow o — 36 godzin. M łodocianych pow yżej 16 lat obow iązuje n o rm aln y czas p racy . W obec w szystkich m łodocianych stosuje się ulgi, a m ianow icie w licza się do obow iązującego ich czasu p racy czas pośw ięcony na dokształcanie, w w ym iarze nde w iększym n iż 18 godzin tygodniow o, n aw et w tedy, gdy n a u k a odbyw a się poza godzinam i pracy. 10. O chrona m łodocianych (poza przy k ład am i w y­ m ienionym i w p u n k ta ch 8 i 9) dotyczy: ograniczeń

243

w m ożliw ościach rozw iązyw ania z m łodocianym um o­ w y o pracę; obow iązkow ego p rze p ro w ad z an ia przez zakład pracy b adań lek arsk ich , w celu w yelim inow ania ew e n tu aln y ch szkodliw ych d la zdrow ia w pływ ów p r a ­ cy; zakazu pracy w porze nocnej, godzinach nadliczbo­ w ych itp.; ograniczenia m ożliw ości z a tru d n ia n ia m łodo­ cianych przy p racach szkodliw ych d la zdrow ia oraz w akordow ym system ie pracy.

_

4Z.

W TROSCE O ZDROW IE I ŻYCIE PRA CO W N IKA

1. Z akład p racy obow iązany je st zapew nić p rac o w ­ n ik o m bezpieczne i higieniczne w a ru n k i pracy, zapo­ b ieg ające zagrożeniu życia i zdrow ia. W zw iązku z po­ w yższym zakład obow iązany jest: ocenić z p u n k tu w i­ dzenia bezpieczeństw a i higieny p rac y (bhp) m aszyny i u rząd zen ia techniczne p rzed dopuszczeniem do ruch u , a później stale czuw ać n a d ich funkcjonow aniem ; sto ­ sow ać środki zapobiegające chorobom zaw odow ym i in ­ nym schorzeniom zw iązanym z w a ru n k a m i środow iska p racy ; posiadać niezbędne u rząd zen ia higieniczno-san i­ ta rn e ; dostarczać pracow nikom środki higieny osobi­ ste j; zapew nić p ran ie , odkażanie, suszenie i odpylanie odzieży ochronnej lu b roboczej; przeszkolić p raco w n i­ k a w zakresie bhp przed dopuszczeniem do pracy; dostarczyć pracow nikow i bezpłatnie odzież ochronną, sp rzęt ochrony osobistej i inne środki ochronne. 2. Do podstaw ow ych obow iązków każdego p rac o w ­ n ik a należy p rzestrzeganie przepisów bhp, w tym : w y­ konyw anie p rac y zgodnie z zasadam i d przepisam i b hp; d b an ie o należyty sta n m aszyn, urządzeń i narzędzi o raz p orządek i ład w m ie jsc u p ra c y ; używ anie zgodnie z przeznaczeniem przydzielonej odzieży o ch ro n n e j; p o d ­ daw anie się badaniom le k arsk im i stosow anie do zale­ ceń le k arza ; b ra n ie udziału w szkoleniu i in stru k ta ż u ; niezw łoczne zaw iadam ianie przełożonych o zauw ażo­ ny m w zakładzie "wypadku przy p ra c y albo zagrożeniu zdrow ia lu b życia. 2. Jed n o stk i nadrzędne n ad zakładem p rac y obo­ w iązane są: u stalać zadania planow e przy uw zględnie­

244

n iu w aru n k ó w b hp; ud zielać pom ocy zakładom p rac y p rzy w y k o n y w an iu zadań w zak resie b hp; k o n tro lo w ać i oceniać sta n rea liza cji za d ań w zak resie b h p oraz udzielać w y n ik ający ch z tego w ytycznych. 4. W p ro d u k cy jn y ch i usługow ych zakładach p rac y oraz ich nadrzęd n y ch je d n o stk a ch o rg anizacyjnych d ziała słu żb a bhp. Z adaniem tej słu żb y je śt inicjow anie, organizow anie oraz k o o rd y n ac ja w szystkich działań m ający ch n a celu zapobieganie zagrożeniom życia i zdro­ w ia pracow ników , p o p raw ę w aru n k ó w bhp oraz s p ra ­ w ow anie k o n tro li n ad w ykonaniem zadań w ty m za­ kresie. 5. C horobam i zaw odow ym i są choroby p o w stające w zw iązku z czynnikam i szkodliw ym i dla zdrow ia ludzi, w y stęp u jące w środow isku, w k tó ry m osoba ch o ra p r a ­ cu je lu b praco w ała, albo w y n ik ając e z isto ty w yk o n y ­ w an ia p rac y . Z ak ład p rac y obow iązany je s t zgłosić do o rganów in sp ek cji sa n ita rn e j podejrzenie i p rzy p a d k i w y stąp ien ia choroby zaw odow ej, zobow iązać p rac o w n i­ k a do p o d d an ia się b ad an io m le k arsk im w zakładzie społecznym służby zdrow ia, sp raw u jący m opiekę zdro­ w o tn ą n a d pracow m ikam i tego zak ład u oraz p o in fo r­ m ow ać o ty m społeczny za k ład służby zdrow ia. S tw ie r­ dzenie choroby zaw odow ej należy do w ojew ódzkich in sp ek to ró w sa n itarn y ch . Z ak ład y p rac y obow iązane są pro w ad zić re je s tr p o d ejrzeń stw ierdzonych chorób zaw odow ych w y stęp u jący ch w śród pracowmików. 6. Je śli z orzeczenia lek arsk ieg o w ynika, że p r a ­ cow nik, u którego stw ierdzono o b jaw y choroby zaw o­ dow ej w in ien być p rzeniesiony do in n ej p racy , zak ład p racy obow iązany je st podporządkow ać się tej decyzji w te rm in ie oraz n a czas o k reślony w orzeczeniu. Jeżeli w w y n ik u p rzen iesien ia n a stę p u je obniżenie w y n ag ro ­ dzenia, p racow nikow i przez o kres do 3 m iesięcy (w y­ jątk o w o do 6 m iesięcy) n ależy się do d atek w y ró w ­ naw czy. 7. N adzór n ad w aru n k am i b h p sp raw u ją : zw iązki zaw odow e p rzez sw oje in stan c je oraz przez in spektorów p racy i społecznych in sp e k to ró w pracy ; działające z m ocy przepisów szczególnych o rg an y ad m in istracji p aństw ow ej (na p rzy k ład o rg an y n ad zo ru b u d o w lan e­ go); załogi zakładów p racy ; p ań stw o w a in sp ek cja s a ­ n itarn a.

245

8. Z adaniem in spekcji pracy je st spraw ow anie n a d ­ z o ru n a d p rzestrzeganiem przez zakłady p rac y przep i­ sów. praw a pracy oraz bhp. In sp ek cja pracy działa pod k ie ru n k iem zw iązków zaw odow ych. O rganam i inspek cji są: G łów ny In sp e k to r P ra cy , w ojew ódzkie in sp e k to ra ­ ty p racy, inspektorzy pracy. 9. Społeczna inspekcja p ra c y je st org an em zw iąz­ ków zaw odow ych. Do zak resu je j działania należy k o n ­ tro la p rzestrzeg an ia przez ad m in istrację zakładu p rac y przepisów p ra w a oraz postanow ień u k ła d u zbiorow ego i reg u la m in u p rac y w spraw ach bhp, ochrony zdrow ia pracow ników , p rac y kobiet i m łodocianych, czasu p racy i u rlopów o raz kontrola urząd zeń technicznych i sani­ ta rn y c h z p u n k tu w idzenia ochrony pracy. O rganam i społecznej in spekcji p rac y są: zakładow i społeczni in ­ sp ek torzy p racy — d la całego zakładu; oddziałow i spo­ łeczni inspektorzy p rac y — dla poszczególnych oddzia­ łów ; grupow i społeczni inspektorzy p ra c y — dla po­ szczególnych g ru p zw iązkow ych. 10. O rganam i w łaściw ym i do orzek an ia w spraw ach o w ykroczenia z dziedziny bhp są insp ek to rzy pracy, k tó rzy m ogą orzekać grzyw nę do 1500 zł. Od orzeczenia in sp e k to ra p rac y istn ieje m ożliw ość odw ołania się do w łaściw ego m iejscow o kolegium do sp raw w ykroczeń, działającego p rzy urzędzie pow iatow ym , w term in ie do 7 dni, licząc od d aty orzeczenia. In sp e k to r p racy m oże sam skierow ać sp raw ę do kolegium , je śli uzna, że społeczna szkodliw ość czynu, stopień w iny i in n e w ażne okoliczności sp raw y w ym ag ają w ym ierzenia k a ry su ­ row szej. K olegium m oże orzec grzyw nę do 5000 zł. N adzór n ad działalnością inspektorów p rac y w zakresie stosow ania k a r grzyw ny sp raw u je G łów ny In sp ek to r P racy . Może on uchylać praw om ocne orzeczenia tych insp ektorów , jeśli są one sprzeczne z p raw em lub oczy­ w iście niesłuszne.

43.

COROCZNY W YPOCZYNEK

1. P ra w o do pierw szego urlopu n ab y w a p raco w n ik po ro k u pracy, a do n astępnych — począw szy od p ie rw ­ szego dnia każdego ro k u kalendarzow ego. Jeżeli w ro ­ k u , w k tórym pracow nik w ykorzystał urlop, n ab y ł p r a ­

246

wo do wyższego w y m iaru , p rzy słu g u je m u u rlo p uzu­ p ełniający. W ym iar u rlo p u w ypoczynkow ego u zależnio­ ny je s t od długości o k resu p racy. Do o k resu p racy , od którego zależy w y m iar u rlo p u w licza się la ta pracy, o ile nie n astąp iła u tr a ta ciągłości p rac y (przerw a w z a ­ tru d n ien iu ) oraz la ta n au k i, pod w aru n k ie m ukończenia szkoły w yższej niż podstaw ow a. Do okresu p racy w łą­ cza się z ty tu łu ukończenia szkoły: przew idziany p ro ­ g ram em .nauczania czas trw a n ia n au k i w zasadniczej szkole zaw odow ej (nie w ięcej je d n ak maż 3 lata); po­ dobnie, lecz n ie w ięcej n iż 5 la t — absolw entom śre d ­ nich (rów norzędnych) szkół zaw odow ych; 4 la ta — w p rzy p ad k u ukończenia śred n iej szkoły ogólnokształ­ cącej; 6 la t — absolw entom szkoły p o m a tu raln e j; 8 la t — absolw entom w yższych uczelni. W ysokość w y m iaru u rlo p u w ypoczynkow ego w ynosi p rzy o k resie p rac y obejm u jący m m inim um : 1 ro k — 14 d n i roboczych, 3 la ta — 17 dni roboczych, 6 la t — 20 d n i roboczych, 10 la t — 26 dni roboczych. N a p rzy k ład absolw ent wyższej uczelni po ro k u p rac y o trzy m a u rlo p w ypoczynkow y w w y m iarze 20 d n i roboczych (okres p ra c y ró w n a się 8 la t z ty tu łu n au k i plus ro k zatru d n ien ia, czyli razem 9 lat), a po 2 la ta c h u rlo p o b ejm u je ju ż 26 dni ro b o ­ czych, poniew aż o kres p ra c y pow iększy się do 10 lat. W ra z ie p o b ieran ia n au k i w trak cie p ra c y do okresu p racy , od którego zależy w y m ia r u rlo p u , w licza się bądź oikres zatru d n ien ia, bądź o k res n au k i, zależnie od tego, k tó ry z nich je st dłuższy. N a p rzy k ład p raco w n ik po 2 la tac h za tru d n ien ia p o stan o w ił dokończyć p rze rw an ą n au k ę w śred n iej szkole ogólnokształcącej, k o n ty n u u ją c p racę zaw odow ą i po ro k u o trzy m ał m a tu rę. W ty m p rzy p ad k u zakład zaliczy m u do o k resu p racy , od k tó ­ rego zależy w y m iar u rlo p u , 4 la ta z ty tu łu n au k i i 2 la ta pracy, a nie 3 la ta z ty tu łu zatru d n ien ia. 2. Do o kresu p racy , od którego zależy w y m ia r u rlo ­ pu w ypoczynkow ego w licza się, ja k zaznaczyliśm y w e w stęp ie niniejszego rozdziału, w szelkie okresy z a tru d ­ nien ia, a tak że n au k i, bez w zględu n a długość p rze rw w p rac y oraz sposób ro zw iązan ia um ow y. W y jątek s ta ­ now i sy tu acja, gdy p raco w n ik porzucił pracę. N ie b ę­ dzie m iał on w ów czas m ożliw ości zaliczenia tego okresu p racy , k tó ry p rzy p a d a n a za tru d n ien ie w zakładzie, w k tó ry m porzucił pracę. P ra w o do pierw szego u rlo p u w now ym m iejscu p rac y uzy sk a ta k i p raco w n ik dopiero po ro k u pracy, a w y m iar u rlo p u zostanie obniżony o je ­ den stopień, a w ięc otrzy m a on np. zam iast 20 dni 17 dni urlopu. O bniżenie w y m ia ru u rlo p u n astęp u je ty lk o w jed n y m ro k u kalendarzow ym .

247

3. W ypow iedzenie um ow y o p rac ę przez p raco w n ik a w y w o łuje d la niego pew ne u jem n e konsekw encje, k tó re je d n a k zostały złagodzone przez kodeks pracy , w po­ ró w n a n iu ze stanem dotychczasow ym . P raco w n ik nie tra c i bow iem , ta k ja k to było daw niej, p ra w a do n ie­ w y k o rzystanego u rlo p u bieżącego w zakładzie, w k tó ­ ry m rozw iązał stosunek pracy. U rlop ten pow inien zostać przez niego w y k o rzy stan y w okresie w ypow ie­ dzenia. Jeśli nie będzie to m ożliw e, o trzym a ró w n o w a r­ tość u rlo p u (ekw iw alent) w fo rm ie pieniężnej. P ierw szy u rlo p w now ym m iejscu p rac y p raco w n ik m oże n ato ­ m ia st otrzym ać dopiero po przepraco w an iu pełnego ro k u . 4. R ozw iązanie sto su n k u p rac y bez w ypow iedzenia z w in y p raco w n ik a (patrz dział 36 odpow iedź 6) w y ­ w o łu je te n skutek, że praco w n ik uzyska praw o do u rlo p u w now ym m iejscu pracy dopiero po ro k u od chw ili p o djęcia za tru d n ien ia, a w y m iar urlopu, podobnie ja k p rzy porzuceniu p rac y (patrz odpow iedź 2), zostanie jednorazow o zm niejszony o je d en stopień. P raco w n ik zachow uje je d n a k w ty m p rzy p a d k u p raw o do w licze­ nia do okresu, od k tórego zależy w y m ia r u rlo p u za­ tru d n ie n ia w zakładzie, w k tó ry m rozw iązano z nim sto su n ek p rac y bez w ypow iedzenia, z jego w iny. P ra ­ cow nik ponosi w ięc k onsekw encje nieco m niej surow e niż p rzy porzuceniu p racy. 5. R ozw iązanie um ow y o p rac ę w drodze w ypow ie­ dzenia dokonanego przez zak ład p racy lub też w w y ­ n ik u obopólnego porozum ienia stro n , tj. praco w n ik a i pracodaw cy, nie w yw ołuje dla p racow nika żadnych u jem n ych k onsekw encji w zakresie jego u p raw n ie ń urlopow ych. N iew ykorzystany u rlo p bieżący pow inien być udzielony pracow nikow i w okresie w ypow iedzenia, je śli okres ten w ynosi co najm n iej 3 m iesiące. W p rzy ­ p a d k u gdy u rlo p nie zostanie udzielony w natu rze, praco w nikow i p rzysługuje ek w iw a len t pieniężny. P r a ­ w o do u rlo p u w now ym m iejscu pracy praco w n ik n ab y w a z początkiem now ego ro k u kalendarzow ego, o ile je d n a k p rze rw a w p rac y nie będzie dłuższa od 3 m iesięcy. W przeciw nym p rzy p a d k u p raw o do n a stę p ­ nego u rlo p u będzie p rzysługiw ało po ro k u pracy. 6. R ozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia z p rz y ­ czyn niezaw inionych przez p rac o w n ik a (patrz dział 36 odpow iedź 8) w yw ołuje podobne sk u tk i ja k rozw iązanie um ow y w drodze w ypow iedzenia dokonanego przez za­ k ła d p rac y lu b za obopólnym porozum ieniem . P ra co w ­

248

n ik nie tra c i p ra w a do ek w iw a len tu za nie w y k o rzy ­ stan y u rlo p bieżący. Je śli p rz e rw a w za tru d n ien iu nie będzie dłuższa od 3 m iesięcy, z chw ilą p o d jęcia p racy u zyska on p raw o do pierw szego u rlo p u z początkiem ro k u kalendarzow ego i w w y m ia rz e w y n ik ający m z je ­ go sta żu p rac y i w ykształcenia. G dy p rze rw a p rz e k ra ­ cza 3 m iesiące, p raw o do pierw szego u rlo p u uzyska on po p rzep raco w an iu roku. 7. R ozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia p rzez p rac o w n ik a (p atrz dział 36 odpow iedź 10) n ie p o w o d u je u jem n y ch k onsekw encji w zak resie jego u p raw n ie ń urlopow ych. R ozw iązanie um ow y w ty m try b ie pow o­ d u je bow iem ta k ie sk u tk i ja k w ypow iedzenie um ow y przez zakład p racy (p atrz odpow iedź 5). 8. U rlopy w ypoczynkow e pow inny być udzielan e zgodnie z p lan em u stalo n y m przez k ie ro w n ik a zak ład u pracy po zasięgnięciu opinii ra d y zak ład o w ej. P rzy u sta la n iu p la n u p raco d aw ca p ow inien uw zg lęd n iać w nioski pracow ników oraz po trzeb y w y n ik ające z n o r­ m alnego toku p racy zak ład u . P la n u rlopów m usi być podany do w iadom ości p racow ników , a p onadto o te r ­ m inie rozpoczęcia u rlo p u p o w in ien zostać zaw iadom io­ ny in d y w id u aln ie każdy p raco w n ik nie później niż n a m iesiąc przed dniem jego rozpoczęcia. Z w ażnych p rz y ­ czyn te rm in ud zielen ia u rlo p u m oże ulec zm ianie za­ rów no n a w niosek p raco w n ik a, ja k i za k ła d u pracy. U rlop p rzesu n ięty pow inien być w y k o rzy stan y n a j­ później do k o ń ca I k w a rta łu n astęp n eg o roku. 9. Istn ie ją szczególne k ateg o rie p racow ników , k tó ­ rzy o trzy m u ją coroczne u rlo p y w ypoczynkow e w w y ­ m iarze dłuższym niż p odane w kodeksie p rac y (p atrz odpow iedź 1). N ależą do nich m ięd zy in n y m i n auczy­ ciele i pracow nicy naukow i. Ze w zględu n a szkodliw e i uciążliw e w aru n k i p racy praco w n icy za tru d n ien i w n iek tó ry ch gałęziach g ospodarki narodow ej o trzy m u ją urlo p y dodatkow e. N ależą do nich m iędzy in n y m i p r a ­ cow nicy za tru d n ien i n a określonych stanow iskach w przem yśle chem icznym , papierniczym , w zak ład ach przeciw gruźliczych. 10. Do in n y ch okoliczności m ających w pływ n a r e a ­ lizację przez p raco w n ik a p ra w a do u rlo p u należy za­ liczyć; czasow ą niezdolność do p racy w trak c ie u rlo p u w yw ołaną chorobą trw a ją c ą dłużej niż 3 dni, odosob­ n ien ie w zw iązku z chorobą zakaźną, ćw iczenia w ojsko­ w e lub przeszkolenie trw a ją c e do 3 m iesięcy, u rlo p

249

m acierzyński. W ystąpienie k tó rejk o lw iek z ty c h oko­ liczności w tra k c ie u rlo p u pow oduje przesunięcie od­ pow iedniej jego części n a okres późniejszy; p raw o do w y k o rzy stan ia u rlo p u w dow olnych częściach, z tym zastrzeżeniem , że je d n a z nich m usi obejm ow ać m in i­ m um 10 kolejnych dni k alendarzow ych; ograniczenie m ożliw ości odw ołania p rac o w n ik a z u rlo p u przez za­ k ła d p racy tylko do ta k iej sy tu acji, gdy obecności p r a ­ cow nika w zakładzie w y m ag ają okoliczności n iep rze­ w idziane w chw ili rozpoczynania u rlopu, przy czym zak ład obow iązany je s t pokryć koszty bezpośrednio zw iązane z odw ołaniem .

- -

44.

U SPRA W IED LIW IO N A NIEOBECNOŚĆ W PRACY

1. N a zasadzie rozporządzenia R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. (Dziennik U staw n r 49, pozycja 299) w szy­ stkie zakłady p rac y zostały zobow iązane do p row ad ze­ n ia ew idencji w szystkich udzielanych zw olnień od p r a ­ cy oraz okresów u sp raw iedliw ionej i n ie u sp ra w ied li­ w ionej nieobecności w p racy . Z akłady p ra c y zostały także zobow iązane do okresow ej analizy celowości i p raw idłow ości u d ziela n ia zw olnień oraz k o n tro li w ła­ ściw ego ich w ykorzystania. 2. W ykonyw anie czynności zw iązanych z pełnieniem fu n k cji społecznych przez pracow nika, poza zakładem pracy, n ie może się odbyw ać w godzinach jego pracy. W p rzy p ad k ach szczególnie uzasadnionych, jeśli nie n a ­ razi to zakładu p rac y n a szkody i nie zakłóci toku jego p racy, m ożliw e je st zw olnienie od p racy n a k ró tk i okres. Zw olnienie tak ie może być udzielone w yłącznie n a w niosek terenow ego organu ad m in istra cji państw ow ej stopnia w ojew ódzkiego lu b pow iatow ego albo o rg an i­ zacji politycznej, zrzeszenia zw iązków zaw odow ych i w chodzących w jego skład zw iązków oraz organizacji m łodzieżow ych zrzeszonych w F ed era cji Socjalistycz­ nych Zw iązków M łodzieży P olskiej. Z akład p rac y je st p onadto obow iązany do u d zielania pracow nikow i do­ raźn y ch zw olnień od pracy w celu um ożliw ienia m u w ykonyw ania statu to w y ch fu n k c ji członka ce n traln e j, w ojew ódzkiej i pow iatow ej in stan c ji ww. organizacji

250

politycznych i społecznych. Z a czas pow yższych zw ol­ nień p raco w n ik zachow uje p raw o do w ynagrodzenia. Z ak ład zw alnia ta k że p rac o w n ik a od p racy , z zacho­ w aniem p ra w a do w y nagrodzenia, w celu uczestniczenia w ak c ji gaszenia pożaru, o ile w y k o n u je on zad an ia członka ochotniczej lu b obow iązkow ej straży pożarnej o raz — w w ym iarze do 6 d n i w ro k u — n a szkolenie w zak resie p o żarn ictw a i do w y k o n y w an ia k o n tro li za­ bezpieczenia pożarow ego poza m iejscem pracy. Z w ol­ nienie od p rac y z zachow aniem p ra w a do w y n ag ro d ze­ n ia należy się p racow nikow i: w w ym iarze nie p rz e k ra ­ czającym 1 dn ia w m iesiącu — d la w y k o n y w an ia zadań członka O chotniczej R ezerw y M ilicji O byw atelskiej oraz n a czas niezbędny do w y p ełn ian ia fu n k c ji rato w n ik a i do w ypoczynku koniecznego po zakończeniu ak c ji r a ­ tow niczej, w p rzy p a d k u w y k o n y w an ia fu n k cji ra to w n i­ k a G órskiego O chotniczego P ogotow ia R atunkow ego. W przed staw io n y ch sy tu acjach zw olnienie n as tę p u je n a w niosek w łaściw ego organu. Z ak ład obow iązany je st zw olnić p raco w n ik a do w y k o n y w an ia zad ań radnego i członka kom isji ra d y n aro d o w ej, ła w n ik a w sądzie, członka kolegium ds. w ykroczeń, członka kom isji ro z­ jem czej i pow iatow ej k o m isji odw oław czej ds. pracy. Z asady i try b ty ch zw olnień o k reślają o d rębne przepisy. 3. Z ak ład p rac y m oże zw olnić od p rac y p racow nika będącego zaw odnikiem sportow ym lu b działaczem k u l­ tu ry fizycznej albo tu ry sty k i w celu w zięcia udziału w zaw odach i im prezach sporto w y ch i tu ry sty czn y ch lu b w celu organizow ania ty c h zaw odów lu b im prez. Zgoda nie pow inna być w y rażan a, jeżeli zw olnienie m o­ głoby n arazić zak ład n a szkody lu b zakłócić tok jego p racy . Z a czas tych zw olnień p rac o w n ik nie zach o w u je p ra w a do w yn ag ro d zen ia z zak ład u p racy . Może on otrzym ać n ato m iast od o rg an izato ra im prezy ró w n o w ar­ tość utraconego w m iejscu p racy w ynagrodzenia, gdy o rg an izato r się do tego zobow iązał. Szczegółowe zasady dotyczące ud zielan ia zw olnień od p racy n a cele sp o rto ­ w e i turystyczne, ich zak resu oraz w ykaz organów u p raw n io n y ch do w y stęp o w an ia z w nioskiem o zw olnie­ n ie z a w arte są w uch w ale n r 78 R ady M inistrów z 4 IV 1973 r. (M onitor P o lsk i [M.P.] n r 17, pozycja 103). 4. N a zasadzie rozp o rząd zen ia R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. (D ziennik U staw n r 49, pozycja 299) zakład p racy je s t obow iązany zw olnić od p rac y p raco w n ik a będącego k rw io d aw cą n a czas oznaczony przez sta cję k rw io d aw stw a, w celu o d dania k rw i, ja k rów nież dla p o ddania się przepisow ym okresow ym b adaniom le k a r-

251

»Mm, jeżeli te czynności n ie m ogą się odbyć poza go­ dzinam i pracy . Z w olnienia udziela się n a p o dstaw ie przedstaw ionego przez p rac o w n ik a zaśw iadczenia stacji k rw io d aw stw a P o pow rocie do p ra c y praco w n ik obo­ w iązany je s t p rzed staw ić zaśw iadczenie stacji k rw io ­ d aw stw a potw ierd zające p o b ran ie k rw i lu b p rze p ro w a­ dzenie b ad a n ia lekarskiego w d an y m d niu i czasie. Za czas zw olnienia p rac o w n ik zachow uje p raw o do w y n a­ grodzenia od zak ład u pracy. 5. Ze zw olnień tak ich m ogą k orzystać pracow nicy, k tó rzy u ż y tk u ją gospodarstw o ro ln e o pow ierzchni p rzek raczającej 2 h a i są za tru d n ien i w zakładzie p racy co n ajm n ie j 3 m iesiące. U p raw n ien ie to przysług u je rów nież: pracow nikom , k tó rzy m ieszk ają w spólnie z ro ­ dzicam i nie będącym i praco w n ik am i i po m ag ają im w p row adzeniu gosp o d arstw a rolnego oraz p raco w n i­ kom m ężczyznom , k tó rzy m ieszkają w spólnie z inny m i członkam i rodziny n ie będącym i praco w n ik am i i po­ m a g a ją im w p row adzeniu g o spodarstw a rolnego, pod w aru n k ie m że w gospodarstw ie ty m nie m a innych m ężczyzn zdolnych do pracy. Z w olnienia udziela zak ład n a u d okum entow any w niosek pracow nika, w celu w y ­ k o n an ia określonych p ra c rolnych. W ym iar zw olnienia nie m oże p rzekraczać 20 d n i roboczych w ro k u k a le n ­ darzow ym . Z a czas tych zw olnień nie należy się w y n a ­ grodzenie. Z w olnieniam i nie m ogą być objęci n iektó rzy pracow nicy, n a p rzy k ład z a tru d n ie n i w n iek tó ry ch za­ k ład ach zw iązanych z rolnictw em , w w iejskich placów ­ kach handlow ych i usługow ych oraz nauczyciele, w y ­ chow aw cy i in n i pracow nicy pedagogiczni w szkołach. 6. N a podstaw ie przepisów uchw ały n r 446 P re z y ­ dium R ządu z 7 V II 1954 r. w spraw ie zw olnień p r a ­ cow ników urzędów , in sty tu c ji i przed sięb io rstw p a ń ­ stw ow ych pow ołanych do p ełn ien ia n ie k tó ry ch funk cji i n a szkolenie (M P . n r A-73, pozycja 892, ze zm ianam i) za-kład p rac y może udzielić pracow nikom zw olnienia n a czas szkolenia organizow anego przez r a d y n a ro d o ­ we, zw iązki zawodowe, o rganizacje polityczne i inne organizacje społeczne n a o k res nie dłuższy niż 1 m ie­ siąc — n a w niosek w ojew ódzkiej ra d y narodow ej, w o­ jew ódzkiej in sta n c ji zw iązków zaw odow ych lu b orga­ nizacji prow adzącej szkolenie, a n a o k res trw a ją c y dłużej n iż 1 m iesiąc — n a podstaw ie zezw olenia je d ­ n o stk i n adrzędnej dla za k ła d u pracy, n a w niosek u rzę­ du w ojew ódzkiego albo ce n traln e j in stan c ji organizacji prow adzącej szkolenie. P ra co w n ik zw olniony n a szko­ lenie trw a ją c e nie dłużej niż 1 m iesiąc o trzy m u je za te n

252

o k res w ynagrodzenie obliczone ja k za u rlo p w ypo­ czynkow y. U rlopy n a k ształcen ie się zaoczne lub w ieczorow e reg u lu je u ch w a ła n r 64 R ady M inistrów z 23 I II 1973 r. (M.P. n r 18, p o zycja 111). P racow nicy p o b ierający n au k ę sy stem em zaocznym lu b w ieczo­ row ym m a ją p raw o do o trzy m an ia p łatn y ch urlopów okolicznościow ych w ciągu każdego ro k u szkolnego. W śred n ich szkołach zaocznych oraz w zasadniczych szkołach zaw odow ych zaocznych u rlo p w ynosi 12 dni roboczych, a jeżeli p raco w n ik osiągnął w poprzednim ro k u śred n ią ocenę p rzy n a jm n ie j 3,6, w ów czas po­ cząw szy od drugiego ro k u n a u k i u rlo p uleg a zw ięk­ szeniu o 1 dzień roboczy w k ażdym ro k u szkol­ nym , w sto su n k u do ro k u poprzedniego. W śred n ich szkołach w ieczorow ych u rlo p w ynosi 6 dni roboczych w każdym ro k u szkolnym (z w y jątk iem ostatniego), je ­ żeli p ro g ra m przew id u je egzam iny doroczne lu b sem e­ straln e. W o sta tn im ro k u u rlo p wynosi ró w nież 6 dni roboczych, je śli p ro g ra m n au czan ia p rze w id u je egza­ m in y se m estraln e oraz łącznie — 12 dni roboczych, je ż e ­ li p raco w n ik p rzy stę p u je d o egzam inu dojrzałości lu b dyplom ow ego. S tudenci m ają p raw o do u rlo p u w w y ­ m iarze: 28 dni roboczych w k ażdym ro k u stu d ió w za­ ocznych i 21 dni roboczych w k ażd y m ro k u studiów w ieczorow ych. Począw szy od drugiego ro k u stu d ió w urlop ulega zw iększeniu o 1 dzień roboczy w sto su n k u do ro k u poprzedniego, pod w aru n k iem że p raco w n ik o siągnął w poprzednim ro k u śre d n ią ocen co n ajm n iej 3,6. P racow nicy, któ rzy p rzy stę p u ją do egzam inów jako ek stern iści, m a ją p raw o do o trzy m an ia 6 dni roboczych płatnego u rlo p u szkoleniowego n a p rzygotow anie p racy m ag istersk iej (dyplom ow ej) n a stu d iach w yższych lub p racy dyplom ow ej z z a k resu średniej szkoły zaw odo­ w ej. N a przygotow anie p rac y m ag istersk iej (dyplom o­ w ej) oraz na przy stąp ien ie do egzam inu m agisterskiego (dyplomowego) p racow nikom stu d iu jący m zaocznie lub w ieczorow o p rzy słu g u je dodatkow o urlo p w ilości 21 dni roboczych. Jeżeli o sta tn i ro k studiów tr w a ty lk o 1 sem estr w y m iar u rlo p u szkoleniow ego u le g a sk ró ce­ n iu o połow ę. 7. Z akład pracy obow iązany je st udzielić praco w n i­ kow i u rlopu bezpłatnego ty lk o w w y padkach o k reślo ­ nych w y raźn ie przepisam i. W e w szystkich innych w y ­ p ad k ach udzielenie -pracow nikow i u rlo p u bezpłatnego zależne je st od u zn an ia praco d aw cy i p o trzeb służbo­ w ych zak ład u pracy. O bow iązek zak ład u p ra c y udzie­ la n ia bezpłatnego u rlo p u pracow nikow i, został określo­ ny w uchw ale n r 13 R ad y M inistrów z 14 I 1972 r.

253

w spraw ie bezpłatnych urlopów dla m a te k p ra c u ją ­ cych, opiekujących się m ałym i dziećm i (M.P. n r 5, p o ­ zycja 26). W m yśl te j uchw ały pracow nica, k tó ra je s t za tru d n io n a w zakładzie p racy co najm n iej od 12 m ie­ sięcy, może w ystąpić do zakładu p rac y o udzielenie jej po ukończeniu urlo p u m acierzyńskiego n ieprzerw an eg o urlopu bezpłatnego w w ym iarze do 3 la t, w celu um oż­ liw ienia spraw ow ania opieki n ad dzieckiem , najdłu żej je d n ak do ukończenia przez nie 4 la t ż y c ia P racow n ik zw olniony na szkolenie, n a podstaw ie uchw ały n r 446 P rezy dium R ządu z 7 V II 1954 r., trw a ją c e dłużej niż 1 m iesiąc, o trzy m u je urlop bezpłatny z zachow aniem w szystkich upraw nień, w y n ikających ze stosu n k u p r a ­ cy. P racow nicy m łodociani — uczniow ie szkół dla p r a ­ cujących, pow inni otrzym ać na ich w niosek u rlo p bez­ p ła tn y w okresie ferii szkolnych w ta k im w ym iarze, aby łącznie z urlopem w ypoczynkow ym w ynosił m a k si­ m um 2 m iesiące. P onadto zakład obow iązany je st udzie­ lić bezpłatnego urlo p u pracow nikow i pow ołanem u do p ełn ienia fu n k cji z w yboru, o ile w iąże się z n ią obo­ w iązek p rac y w c h a rak te rz e pracow nika. B ezpłatnego u rlo p u udziela się na w niosek cen traln y ch , w ojew ódz­ kich lu b pow iatow ych in sta n c ji PZPR , ZSL, SD, zrzesze­ n ia zw iązków zaw odow ych oraz organizacji m łodzie­ żowych. 8. Z chw ilą udzielenia pracow nikow i u rlo p u bez­ p łatn ego p racow nik nie je st obow iązany pracow ać, a p racodaw ca — płacić w ynagrodzenia. U m ow a o p ra c ę trw a nadal, zo stają tylko- zaw ieszone •wzajemnie św iad ­ czenia stro n tej umowy. 9. P o zakończeniu u rlo p u bezpłatnego pracow nik w inien być za trudniony n a d a l na dotychczasow ym sta ­ n ow isku. O kresu tego u rlo p u nie w licza się do ok resu p racy , zaliczanego do u rlo p u w ypoczynkow ego. S p raw a ta została odm iennie ureg u lo w an a w stosu n k u do ko­ b iet opiekujących się m ałym i dziećm i i k o rzystający ch z bezpłatnych urlopów . W czasie urlo p u bezpłatnego k o b ieta zachow uje dla siebie i członków rodziny praw o do św iadczeń społecznej służby zdrow ia oraz p raw o do zasiłków rodzinnych n a w aru n k ac h ogólnych. P oza tym okres urlo p u bezpłatnego kobiety w w ym iarze nie p rze­ k raczającym 6 la t u w aża się za okres zatru d n ien ia w rozum ieniu przepisów o e m ery tu rac h i ren ta ch . 10. K odeks p racy przew iduje, że u rlo p bezpłatny może być udzielony n a w niosek pracow nika, um otyw o ­ w an y w ażnym i przyczynam i, je śli nie spow oduje to

254

zakłócenia n o rm alnego to k u p racy . T akiego u rlo p u nie w licza się do o k resu , od któ reg o zależą u p raw n ie n ia pracow nicze. P rzy u d zielan iu u rlo p u b ezpłatnego d łu ż­ szego od 3 m iesięcy stro ń y m ogą przew idzieć dopusz­ czalność odw ołania p rac o w n ik a z u rlo p u z w ażnych przyczyn.

45,

PRA CA I SŁU ŻBA W OJSK OW A

L W okresie m iędzy pow ołaniem p raco w n ik a do czynnej służby w ojskow ej a jej odbyciem sto su n ek p rac y nie może być w ypow iedziany an i rozw iązany przez zak ład pracy. W ypow iedzenie um ow y (z w y ją t­ kiem um ów zaw arty ch n a czas określony lub na czas w y k o n an ia określonej p racy) s ta je się bezskuteczne, o ile upływ w ypow iedzenia n astęp u je po pow ołaniu p raco w n ik a do służby w ojskow ej. Postanow ienie to od­ nosi się zarów no do w ypow iedzenia um ow y dok o n a­ nego przez p raco w n ik a, ja k i przez pracodaw cę. Stosu­ n ek p rac y może je d n a k ulec rozw iązaniu, jeśli p raco w ­ n ik w y razi na to zgodę. 2. Z ak ład p racy może rozw iązać um ow ę o pracę w yłącznie z w iny p raco w n ik a lu b gdy zak ład p racy ulegnie zupełnej likw idacji. W ty ch p rzy p ad k ach roz­ w iązanie um ow y n a stę p u je n a zasad ach ogólnych. 3. Z ak ład p racy obow iązany je s t za tru d n ić p raco w ­ nika: a) jeżeli p rac o w n ik n ajpóźniej w ciągu 30 dni od d n ia zw olnienia ze służby w ojskow ej zgłosił się do z a ­ k ła d u p racy , w k tó ry m b y ł za tru d n io n y w d n iu powo­ ła n ia do służby w ojskow ej; b) jeżeli choroba lu b inne w ażne przyczyny uniem ożliw iały zgłoszenie się do p ra ­ cy w te rm in ie 30 dni, gdy pracow nik zgłosił się w celu pod jęcia zatru d n ien ia niezw łocznie po odzyskaniu zdol­ ności do p racy lu b u sta n iu in n ej przeszkody. O kolicz­ ności te w in n y być stw ierdzone odpow iednim i zaśw iad­ czeniam i. 4. Jeżeli p raco w n ik zgłosił się do zak ład u p racy , ab y p o d jąć p rac ę w te rm in ie w ym ienionym w odpo­ w iedzi 3, okres służby w ojskow ej zalicza się do okresu zatru d n ien ia w zak resie u p raw n ie ń uzależnionych od

255

ilości la t p rac y w d an y m zakładzie lub gałęzi pracy o raz w zakresie szczególnych u p raw n ie ń uzależnionych od w ykonyw ania pracy n a określonym stanow isku lu b w zawodzie. 5. P racow nikow i p rzy słu g u je urlop w ypoczynkow y za ro k bieżący w pełnym w ym iarze, jeżeli ze w zględu n a czas trw a n ia służby w ojskow ej n ie przysługiw ał m u lu b n ie w ykorzystał u rlo p u okresow ego lub w ypoczyn­ kow ego w w o jsk u z przyczyn niezaw inionych. Jeżeli p raco w nik korzy stał w w ojsku z u rlo p u okresow ego lub w ypoczynkow ego, o trzy m u je ty lk o różnicę pom iędzy u rlopem w ykorzystanym w w ojsku a urlopem przy słu ­ g u ją cy m w zakładzie pracy. Jed n ak że urlop w ypoczyn­ kow y nie przysługuje pracow nikow i, k tó ry po odbyciu służby w ojskow ej p o d ją ł za tru d n ien ie w ty m sam ym ro k u kalendarzow ym , za k tó ry przed odejściem do służ­ by w ojskow ej u rlo p w yko rzy stał lu b otrzy m ał ekw iw a­ le n t pieniężny z tego ty tu łu . 6. Żołnierzow i zw olnionem u z zasadniczej lub o k re­ sow ej służby w ojskow ej, k tó ry n ie był uprzednio za­ tru d n io n y , o k res odby tej służby w ojskow ej zalicza się do o k resu za tru d n ien ia w ym aganego w celu nabycia u p raw n ie ń do w y m iaru u rlo p u w ypoczynkowego i św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. W aru n ek s ta ­ now i zgłoszenie się w ciągu 30 dni od dn ia zw olnienia z w o jska do organu za tru d n ie n ia w łaściw ego urzędu pow iatow ego z w nioskiem o skierow anie do p rac y i po sk ie ro w a n iu do zakładu p rac y podjęcie za tru d n ien ia. Ż ołnierz ta k i n ab y w a p raw o do pierw szego u rlo p u zgod­ nie z p rzepisam i o u rlo p ach w ypoczynkow ych. 7. Braco-wnikowi pow ołanem u do odbycia za sad n i­ czej lu b okresow ej służby w ojskow ej p rzy słu g u je p r a ­ wo do ostatnio pobieranego w zakładzie p ra c y w y n a­ g ro d zenia do końca m iesiąca kalendarzow ego, w k tó­ ry m rozpoczął odbyw anie te j służby, nie m niej je d n ak niż za dw a tygodnie. P racow nikow i pow ołanem u n a ćwiczenia, przeszkolenie w ojskow e albo do w ojskow ego szkolenia poborow ych przysługuje: a) p ełn e w ynagrodzenie za czas p rac y opuszczonej z przyczyn w yżej podanych — nie dłużej je d n a k n iż do k o ń ca m iesiąca kalendarzow ego, w którym rozpoczął od b yw anie służby; b) poczynając od n astępnego m iesiąca k alen d a rz o ­ w ego p racow nik zachow uje p raw o do 50% w y n ag ro ­ dzenia, jeżeli nie u trz y m u je rodziny, — 60%, jeżeli u trz y m u je jednego członka rodziny, — 75%, jeżeli u trzy -

256

m u je dw óch członków ro d zin y i 85% w ynagrodzenia, jeżeli u trzy m u je trzech lub w ięcej członków rodziny. Członkow ie ro dziny p ozostający n a u trzy m an iu żołnie­ rz a odbyw ającego ćw iczenia lu b przeszkolenie w o jsk o ­ w e, albo czynną służbę w ojskow ą, k tó ry m nie p rzy słu ­ g u je p raw o do w ynag ro d zen ia, o trzy m u ją z Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych zasiłki dzienne w czasie od­ b y w an ia przez żo łnierza ty ch ćwiczeń, p rzeszkolenia łu b służby; c) praw o do zasiłków dzien n y ch p rzez czas określony p rzy słu g u je ró w n ież żołnierzom zw olnionym z czynnej służby w ojskow ej (jak ró w nież członkom ich rodzin), jeżeli p rzed pow ołaniem do je j od b y cia n ie b y li p r a ­ cow nikam i, a po zw olnieniu ze służby są niezdolni do p o d jęcia p racy z pow odu choroby. 8. Członkom ro d zin y żołnierzy o d b y w ający ch za­ sadniczą służbę w ojskow ą p rzy słu g u je p raw o do b ez­ p łatn eg o k o rzy sta n ia ze św iadczeń zakładów społecznej służby zdrow ia. P ra w o to p rzy słu g u je ró w nież przez czas o k reślo n y p rzep isam i żołnierzom zw olnionym ze służby w ojskow ej i członkom ich rodzin. Członkom ro ­ dziny żołnierzy o dbyw ających o k reso w ą służbę w o jsk o ­ w ą p rzy słu g u je b ezp łatn a pom oc lecznicza o raz p raw o do ulg pitzy p rzejazd ach p ań stw o w y m i środkam i k o m u ­ n ikacyjnym i. 9. W okresie o d b y w an ia zasadniczej służby w ojsko­ wej rozw iązanie przez zak ład p rac y sto su n k u p rac y z żoną żołnierza m oże n astąp ić w yłącznie z w i­ ny praco w n icy lu b w raz ie lik w id acji zakładu. W ła­ ściw y do sp ra w za tru d n ie n ia o rg an u rzę d u pow iato w e­ go je s t obow iązany sk iero w ać n ie p ra c u ją c ą żonę żoł­ n ierza odbyw ającego zasadniczą służbę w ojskow ą do uspołecznionego za k ła d u p rac y , k tó ry m a obow iązek za tru d n ić ją stosow nie do posiadanych k w alifik acji i w m iarę w olnych stanow isk. Członkow ie ro dziny żołnierza odbyw ającego czynną służbę w ojskow ą, k tó rzy m iesz­ k ali w spólnie z nim w d n iu p o w ołania go do te j służ­ by, nie m ogą b yć u su n ięci przym usow o z m iesz­ k ań zajm ow anych n a p o d staw ie ty tu łu praw nego. N ie w olno ró w nież zajm ow ać m ieszkań żołnierzy sam o t­ nych, o d b y w ający ch czynną służbę w ojskow ą. 10. Ż ołnierzow i, k tó ry d o zn ał trw ałe g o uszczerbku zdrow ia w sk u te k w y p ad k u pozostającego w zw iązku z p ełn ien iem czynnej służby w ojskow ej albo w sk u te k choroby p o w stałej w zw iązk u ze szczególnym i w łaści­ w ościam i lu b w a ru n k a m i służby w ojskow ej, p rzy słu ­ gu ją św iadczenia odszkodow aw cze określo n e w ustaw ie

17 — 500 zag. z praw a

257

z 16 X II 1972 r. (D ziennik U staw n r 53, pozycja 342). O dszkodow anie p rzysługuje rów nież rodzinie żołnierza, jeżeli zm arł on w sk u tek w yp ad k u lub choroby. W spo­ m n ian a u sta w a o k reśla zarów no zakres św iadczeń od­ szkodow aw czych, ja k i tr y b postępow ania w spraw ie odszkodow ania. Żołnierzow i, k tó ry doznał trw ałego uszczerbku n a zdrow iu w sk u te k w y p ad k u lu b choroby, p rzy słu g u je jednorazow e odszkodow anie w w ysokości 1/100 kw oty 12-miesięcznego uposażenia zasadniczego, przyjm ow anego za podstaw ę w y m iaru re n ty lu b em e­ ry tu ry , nie m niej je d n a k niż 500 zł, za k ażd y p ro cen t ustalonego uszczerbku zdrow ia. W razie śm ierci żołnie­ rza w sk u tek w ypadku, jego rodzinie przy słu g u je od­ szkodow anie — m ałżonkow i lu b dziecku, k tó re je st siero tą zupełną — w w ysokości 40 tys. zł (kw ota ulega zw iększeniu w p rzy p a d k u w iększej liczby dzieci). O d­ szkodow anie w w ysokości określonej przez ustawię (10 ty s. zł, 25 ty s. zł, 40 tys. zł) p rzysługuje rów nież in n y m członkom rodziny zm arłego żołnierza. P onad to żołnierzow i niezaw odow em u, k tó ry bezpośrednio przed pow ołaniem do czynnej służby w ojskow ej był p raco w ­ nikiem , p rzy słu g u ją po zw olnieniu ze służby św iadcze­ n ia w yrów naw cze, jeżeli jego zarobki uległy obniżeniu w zw iązku z uszczerbkiem zdrow ia. Jeżeli żołnierz ten je st czasow o niezdolny do p rac y — przysłu g u je m u zasiłek w w ysokości 10€fl/o otrzym yw anego uprzednio w ynagrodzenia. Ś w iadczenia te p rzy słu g u ją niezależnie od św iadczeń przew idzianych w przepisach o zaopatrze­ niu em ery taln y m żołnierzy zaw odow ych, inw alidów w ojen nych i w ojskow ych i o uposażeniu żołnierzy.

2. Z akład p racy może p rzy zn ać pracow nikow i, k tó ry osiągnął w poprzednim ro k u szkolnym śred n ią ocen p rzy n ajm n iej 4,0, n agrodę p ien iężn ą w w ysokości n ie p rzek raczającej połow y m iesięcznego w y nagrodzenia p raco w n ik a. P raco w n ik m oże o trzym ać ta k ą nag ro d ę w każdym ro k u n au k i (studiów ), z w y jątk iem ro k u pierw szego i ostatniego, pod w aru n k ie m jed n ak , że w yw iązuje się z zadań zaw odow ych. Z akład p rac y m a obow iązek przyznać nagrodę pieniężną w w ysokości 1-miesięcznego w yn ag ro d zen ia pracow nikow i, k tó ry ukończył szkołę śred n ią lub stu d ia w yższe w p rzep iso ­ w ym te rm in ie, w yw iązuje się z zadań zaw odow ych, a tak że uzy sk ał śred n ią ocen co n ajm n iej 4,0. P ra co w ­ nik, k tó ry podw yższył k w alifik acje uzy sk u jąc w y k ształ­ cenie śred n ie lu b w yższe, m oże zostać aw an so w an y bez zachow ania obow iązujących term in ó w aw ansow ania.

_e

5. Istn ie je szereg form podnoszenia k w alifik acji za­ w odow ych, organizow anych przez zakłady p ra c y lu b przez in n e jed n o stk i, n a ich zlecenie. N ajczęściej sp o ty ­ k an e form y to: k u rsy zaw odow e (z częściow ym lu b cał­ k o w ity m o d erw an iem od pracy), k u rsy k o resp o n d en ­ cy jn e (zaoczne) i k u rso k o n feren cje; p rak ty k i, sam o­ k ształcen ie k iero w an e i stu d ia podyplom ow e.

40.

W Y SO KIE K W A L IF IK A C JE — G W A RA N CJĄ D O B R E J PRA CY

1. Z akładow e ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e w zględ­ nie in ne ¡przepisy obow iązujące w d an y m zakładzie p ra ­ cy, o k re śla ją w aru n k i, ja k ie pow inni spełniać praco w ­ nicy za tru d n ien i n a poszczególnych stanow iskach w d an e j jednostce. Je d n y m z w aru n k ó w pow ierzenia pracow nikow i określonej fu n k cji je s t posiadanie przez niego odpow iedniego w ykształcenia. O znacza to, że n a stanow isku, n a k tó ry m dopuszczalne je s t np. z a tru d n ia ­ nie osoby z w ykształceniem m inim um średnim , n ie m oż­ n a za tru d n ić osoby m ającej w ykształcenie podstaw ow e.

258

3. P raco w n ik , k tó ry nie m a k w alifik acji zaw odo­ w ych w y m ag an y ch n a stan o w isk u , n a k tó ry m je st za­ tru d n io n y , w inien u zupełnić je w te rm in ie w sk azan y m przez p raco d aw cę o raz w sposób u stalo n y przez zak ład pracy. Z ak ład m oże zw olnić z tego obow iązku p raco w ­ n ik a w łaściw ie w y konującego sw o ją p racę, ze w zględu n a w iek, d ługoletni staż p racy , sta n zdrow ia albo in n e w a ru n k i osobiste lu b rodzinne. 4. Jeżeli p racow nik zobow iązany do u zupełnienia w y k ształcen ia nie dopełni tego obow iązku, n a ra ż a się n a w ym ów ienie dotychczasow ego stan o w isk a i p rzen ie­ sienie n a stanow isko zgodne z kw alifik acjam i, co często w iąże się z obniżką w ynagrodzenia. Jeżeli zakład p ra c y nie d ysponuje odpow iednim i w olnym i etatam i, um ow a o p racę może zostać rozw iązana.

6. P raco w n icy m łodociani, za tru d n ien i w celu p rz y ­ uczenia do określonej p racy łu b odbycia w stępnego stażu pracy, obow iązani są uzupełniać w ykształcenie p odstaw ow e lu b — jeśli ukończyli szkołę pod staw o w ą — dokształcać się w k ie ru n k u zaw odow ym lu b ogólno­ k ształcący m . M łodociani, z a tru d n ien i w celu n au k i z a ­ wodu, obow iązani są dokształcać się zgodnie z o b ran y m

259

zaw odem . O bow iązek dokształcania się nie dotyczy m ło­ docianych odbyw ających w stęp n y staż p rac y p o u k o ń ­ czeniu n au k i zaw odu lu b po uzyskaniu k w alifik acji za­ w odow ych w szkole. 7. P racow nik, k tó ry chce pobierać n a u k ę system em k o respondencyjnym lu b zaocznym , pow inien uzyskać skierow anie z za k ła d u p racy . W zasadzie pracodaw ca pow inien w yrazić n a to zgodę, c h y b a że k ie ru n e k strudiów (nauki) je s t zupełnie tnie zw iązany z p ro filem działalności zakładu, zajm ow anym stanow iskiem itp., chociaż i w ty m p rzy p ad k u m oże zostać udzielone ze­ zw olenie n a naukę. Bez zgody p racodaw cy pracow nik może uczyć się w szkołach śred n ich i studiow ać w szko­ łach w yższych, nie m oże on w ów czas k orzystać z p rze­ w idzianych w przepisach ulg i św iadczeń. 8. P odjęcie p ra c y zarobkow ej przez s tu d e n ta stu ­ diów sta cjo n arn y ch uzależnione je s t od zgody w ład z uczelni. Jeżeli stu d e n t o trzy m a zezw olenie, zakład p r a ­ cy za w ierając z n im um ow ę może p rzy ją ć n a siebie obow iązek ud zielan ia m u pom ocy w g ranicach p rze­ w idzianych p rzez przepisy (urlopy n a egzam iny, zw ol­ n ie n ia n a za jęcia itp.). 9. P racow nik, k tó ry odbyw a n au k ę w zasadniczej szkole zaw odow ej zaocznej, średniej szkole zaocznej lu'b s tu d iu je zaocznie w szkole w yższej, m a p raw o do o trzy ­ m a n ia z zakładu pracy ry cz ałtu n a p o k ry cie kosztów p rzejazd u w celu uczestniczenia w w y n ik ający ch z p ro ­ g ram u nauczania obow iązkow ych zajęciach i egzam i­ nach. U praw n ien ie to p rzy słu g u je w ów czas, je śli siedzi­ b a szkoły (szkoły w yższej) z n a jd u je się poza m iejscem p ra c y i zam ieszkania praco w n ik a. R yczałt u sta la k ie ­ ro w n ik zakładu p rac y w oparciu o liczbę i koszt po­ szczególnych przejazd ó w w ciągu ro k u szkolnego (aka­ dem ickiego), w edług ceny b ile tu I I k la sy pociągu osobowego albo auto b u su P aństw ow ej K om unikacji Sam ochodow ej, jeżeli je s t to je d y n y lu b tań szy środek lokom ocji. U stalając liczbę przejazdów kiero w n ik za­ k ła d u p ra c y bierze p o d u w agę liczbę przejazd ó w do siedziby szkoły (szkoły w yższej) i z pow rotem , nie w ię­ cej je d n a k niż do L2 p rzejazdów d la p raco w n ik ó w uczą­ cy ch s ię w szkołach i d o 21 — dla pracow ników odby­ w ających stu d ia w szkołach wyższych, a ta k że do 10 p rzejazdów do p u n k tu k o n sultacyjnego szkoły w yższej i z pow rotem d la p raco w n ik ó w k o rzy sta ją cy c h z tych p unktów . R yczałt u s ta la się n a o kres roku szkolnego (studiów) i w ypłaca z dołu. Z akład m oże w ypłacać za­

260

liczki na poczet tego ry czałtu . Z ww. u p raw n ie ń nie k o rzy sta ją pracow nicy w rodzinach, k tó ry ch dochód p rzek racza 2700 zł n etto m iesięcznie n a 1 osobę. 10. D odatki do w y nagrodzeń z ty tu łu w y kształcenia p rzy słu g u ją n a n iek tó ry ch stanow iskach. N ależą się np. w zw iązku z po siad an y m dyplom em ukończenia stu d ió w w yższych i zaśw iadczeniem o znajom ości języ k ó w ob­ cych. P ra w o do dod atk ó w w y n ik a z obow iązujących w zakładzie przepisów o w y nagrodzeniach.

47.

GDY PO W STA N IE SPÓR...

1. Z akładow e k o m isje rozjem cze p o w o łu je się w za­ k ła d ac h za tru d n iając y ch co n ajm n ie j 100 pracow ników . C złonków k o m isji rozjem czej po w o łu je w spólnie k ie­ ro w n ik zak ład u p rac y i r a d a zakładow a. U sta la ją oni ta k że liczbę członków kom isji, b io rąc pod uw ag ę ilość członków załogi o raz s tru k tu rę o rg an izacy jn ą zak ład u p racy . C złonkiem zak ład o w ej k o m isji rozjem czej m oże być praco w n ik , k tó ry m a staż co n ajm n ie j 5-letni, a w zak ład zie p racy je s t za tru d n io n y m in im u m od 2 łat. N ie m ożna w ypow iedzieć um ow y o p rac ę za w artej z członkiem k o m isji rozjem czej. 2. P ow iatow e k o m isje rozjem cze tw orzy się przy terenow ych o rganach a d m in istra c ji p ań stw o w ej n a szczeblu p o w iatu (lub rów norzędnym ). C złonków ko­ m isji w y b iera na okres sw o jej k ad e n cji p o w iatow a (lub ró w n o rzęd n a) r a d a n aro d o w a z g ro n a k a n d y d a tó w zgło­ szonych w ró w n ej liczbie p rzez n aczeln ik a p o w iatu (lub o rg an rów norzędny) oraz w łaściw ą in stan c ję zw. za w. 3. Z akładow e k o m isje rozjem cze ro zp o zn ają sp raw y ze sto su n k u p racy dotyczące: w yn ag ro d zen ia za p ra c ę i in n y ch św iadczeń; u rlo p u i w ynagrodzenia za u rlo p ; czasu p racy ; szczególnych u p ra w n ie ń p rzy słu g u jący ch kobietom i praco w n ik o m m łodocianym ; św iadczeń przy słu g u jący ch od zak ład u p rac y w zw iązku z w y ­ p ad k iem p rzy p rac y lu b chorobą zaw odow ą; u sta la n ia u p raw n ie ń ze sto su n k u p racy , jeżeli p raco w n ik m a w ty m in te res p raw n y . P ow iatow e kom isje ro z p a tru ją sp raw y w pow yższym zak resie w sto su n k u do osób n a

261

stan o w isk ach kierow niczych oraz pracow ników z a k ła­ dów, w któ ry ch n ie d ziała ją kom isje rozjem cze. K om i­ sje rozjem cze nie ro z p a tru ją n astęp u jący c h spraw : ro zw iązania lu b w ygaśnięcia sto su n k u pracy; sprosto ­ w a n ia opinii o p racy ; odszkodow ania w zw iązku z n ie w y d an iem w term in ie lu b w ydaniem niew łaściw ego św iad ectw a p rac y lu b opinii, bądź ustanow ieniem no­ w ych w aru n k ó w pracy i płacy; stosow ania norm pracy ; m ieszkań funkcy jn y ch i pom ieszczeń w hotelach r o ­ botniczych. 4. W szczęcie sp raw y p rze d ko m isją rozjem czą n a ­ stę p u je n a w niosek p rac o w n ik a. W sp raw ac h św iadczeń p rzy słu g u jący ch z za k ła d u p racy w zw iązku z w y p a d ­ kiem przy p rac y lu b chorobą zaw odow ą w niosek może złożyć ta k że u p raw n io n y członek rodziny p racow nik a. P ełnom ocnikiem p rac o w n ik a w p o stępow aniu przed k o m isją rozjem czą m oże być przedstaw iciel ra d y z a k ła ­ dow ej, członek rodziny oraz inny praco w n ik zakład u , w k tó ry m w nioskodaw ca je s t zatru d n io n y . P o otrzy ­ m a n iu w niosku przew odniczący k o m isji rozjem czej po­ d ejm u je pró b ę polubow nego za ła tw ien ia spraw y . Je śli n ie da ona pozytyw nego re z u lta tu , w ted y sp raw ę ro z­ p a tru je kom isja w sk ład zie pięcioosobow ym , n a posie­ dzeniu, p rze p ro w ad z ają c w m ia rę potrzeby postęp o w a­ n ie w y jaśn iające . K o m isja m oże przyznać praco w n ik o ­ w i p raw o do należności nie objętej w nioskiem lu b ob ję­ tej w m niejszym zakresie, jeżeli z okoliczności spraw y w ynika, że ta k ie roszczenie m u przysługuje. 5. P ra c o w n ik i p raco d aw ca m ogą w nieść odw ołanie od orzeczenia kom isji rozjem czej w te rm in ie 14 d n i od d n ia doręczenia orzeczenia. O dw ołanie to w nosi się do sąd u p rac y i ubezpieczeń społecznych. 6. P ow iatow e kom isje odw oław cze do sp ra w pracy tw o rzy się p rzy terenow ych organ ach ad m in istra cji p ań stw o w ej w po w iatach (lub rów norzędnych). K om i­ s je w y b iera n e są przez pow iatow e ra d y n arodow e (lub ró w n o rzędne) z grona k an d y d a tó w zgłoszonych w ró w ­ n ej liczbie przez n aczelnika p o w iatu (organ ró w n o ­ rzędny) oraz w łaściw ą in sta n c ję zw iązków zaw odo­ w ych. K an d y d a tó w n a przew odniczących k o m isji od­ w oław czych do sp ra w p ra c y oraz przew odniczących sk ład ó w o rzekających zgłasza prezes sądu w ojew ódz­ kiego spośród sędziów sądów pow iatow ych i są d u w o­ jew ódzkiego. K om isje odw oław cze do sp raw p rac y ro z­ p a tru ją sp raw y w n astęp u jący m składzie: sędzia sądu pow iatow ego lu b w ojew ódzkiego ja k o przew odniczący oraz 2 członków kom isji, w ty m je d en z grona k a n d y ­

262

d ató w zgłoszonych przez zw. zaw . W sp raw ach zaw i­ łych lu b precedensow ych sk ład m oże zostać p o w ięk ­ szony do 5 osób, w ty m 2 p rzed staw icieli zw. zaw . 7. P o w iato w e k o m isje odw oław cze do sp ra w p rac y ro z p a tru ją odw o łan ia p raco w n ik ó w od w ypow iedzenia um ow y o p racę; w nioski p raco w n ik ó w o przy w ró cen ie do p racy lu b o odszkodow anie w zw iązk u z ro zw ią za­ niem lu b w ygaśnięciem um o w y o p rac ę, w nioski p r a ­ cow ników o odszkodow anie w zw iązk u z n iew y d an iem w te rm in ie lu b w y d an iem niew łaściw ego św iad ectw a p rac y lu b opinii; w n io sk i p raco w n ik ó w dotyczące n a ­ w iązan ia sto su n k u pracy. 8. P ostępow anie p rzed p o w iato w y m i k o m isjam i od­ w oław czym i do sp raw p rac y w szczyna się n a w niosek praco w n ik a. P ełnom ocnikiem p rac o w n ik a w postępo­ w an iu p rzed ty m i k o m isjam i m oże być p rze d staw iciel ra d y zakładow ej lu b in n y p rzed staw iciel zw iązku za­ wodow ego, członek rodziny, inny p rac o w n ik zak ład u pracy, w k tó ry m za tru d n io n y je s t w nioskodaw ca. O d­ w ołanie od w ypow iedzenia um ow y o p rac ę m oże być w niesione n ajp ó źn iej w ciągu 7 d ni od d n ia doręczenia pism a dotyczącego w ypow iedzenia. W niosek o p rzy ­ w rócenie do p racy lu b o odszkodow anie p ow inien być złożony w ciągu 14 dni od d n ia doręczenia p rac o w n i­ kow i zaw iadom ienia o ro zw iązan iu um ow y o p ra c ę bez w ypow iedzenia lu b od d n ia w ygaśnięcia um ow y o p r a ­ cę. W niosek o n a w ią za n ie sto su n k u p racy sk ła d a się w te rm in ie 14 d n i od d n ia doręczenia zaw iadom ienia o odm ow ie p rzy jęcia do p racy . W u zasad n io n y ch p rz y ­ p ad k ach k o m isja m oże ro zp atrzy ć o dw ołanie lu b w n io ­ sek złożony po u pływ ie w w . term in ó w , o ile spóźnienie nie je s t n ad m iern e i spow odow ały je w y jątk o w e oko­ liczności. O d orzeczenia k om isji p rzy słu g u je p raw o od­ w o łan ia się, w te rm in ie 14 dni od d n ia doręczenia orze­ czenia, do sądu p rac y i ubezpieczeń społecznych. 9. O rzeczenia k om isji rozjem czych i k o m isji odw o­ ław czych do sp ra w p rac y sta ją się praw om ocne, o ile nie w niesiono od nich odw ołania alb o zostały u trz y ­ m ane w m ocy przez sąd p racy i ubezpieczeń społecz­ nych. O rzeczenia te w in n y być niezw łocznie w y konane przez zak ład pracy. Jeżeli dłużnikiem je s t pań stw o w y zakład p racy, a należność nie zostanie uiszczona w te r ­ m inie 7 dni od złożenia praw om ocnego orzeczenia, w te ­ dy w ierzyciel (pracow nik) m oże zw rócić się do je d n o ­ stk i n ad rzęd n ej, k tó ra m a obow iązek zarządzić n a ty c h ­ m iastow e pokrycie należności z funduszy dłużnika.

263

10. W p rzy p ad k u gdy praw om ocne orzeczenie k o ­ m isji rozjem czej, k o m isji odw oław czej do sp ra w p racy lu b są d u p rac y i ubezpieczeń społecznych rażąco n a ­ ru sz a p raw o lu b in teres P olskiej Rzeczypospolitej L u ­ dow ej, m oże zostać w niesiona rew izja nadzw yczajna. R ew izję tę w nosi się do S ąd u N ajw yższego, a u p ra w ­ nio n y m i są: M in ister P ra cy , P łac i S p ra w S ocjalnych, M in ister S praw iedliw ości, P ierw szy P rezes S ąd u N a j­ wyższego, P ro k u ra to r G en eraln y P o lskiej Rzeczypospo­ lite j L udow ej, C e n tra ln a R a d a Z w iązków Z aw odow ych. W ra z ie uch y len ia zaskarżonego orzeczenia sp raw a m o ­ że b yć p rze k aza n a do ponow nego rozp atrzen ia.

48.

GDY N A ST Ą PI W Y PA D EK PR Z Y PRACY...

1. Za w ypadek przy pracy uw aża się nagłe zdarzenie w yw ołane przyczyną zew n ętrzn ą, k tó re spow odow ało uszczerbek zdrow ia lu b śm ierć p rac o w n ik a i n astąp iło w zw iązku z pracą: podczas lu b w zw iązku z w y k o ­ n y w aniem zw ykłych czynności albo poleceń osób, k tó ­ ry m p raco w n ik podlegał z ty tu łu za tru d n ie n ia ; podczas lu b w zw iązku z w y konyw aniem czynności w in te resie zak ład u pracy , n aw e t bez polecenia; p rzy przechow y­ w an iu , czyszczeniu, n a p ra w ie i przenoszeniu narzęd zi w m ie jsc u w y k onyw ania pracy. W ypadkiem p rzy pracy je st rów nież w ypadek, k tó re m u uległ p rac o w n ik w d ro ­ dze mliędzy zakładem p rac y a m iejscem w ykonyw an ia czynności zleconych m u przez zakład pracy, w czasie p ozo staw ania w dyspozycji zakładu — jeżeli przew o ­ żony był środkiem lokom ocji należącym do tego zak ła­ du lu b zn a jd u ją cy m się w jego dyspozycji. 2. K ierow nik zakładu p rac y , k tórego p raco w n ik uległ w ypadkow i, je s t obow iązany zapew nić sp raw n e i w szechstronne ustalen ie okoliczności i przyczyn w y­ p ad k u oraz p raw idłow e sporządzenie dok u m en tacji zw iązanej z w ypadkiem . K iero w n ik za k ła d u p rac y po­ w o łu je kom isję pow ypadkow ą, k tó ra obow iązana jest, w ra z ie w y p adku, w szcząć niezw łocznie postępow anie, m ające na celu u sta le n ie okoliczności i przyczyn w y­ p ad k u . P ostępow anie to w inno być zakończone n a j­ później w te rm in ie 7 dni od o trzy m an ia zaw iadom ienia o w y p ad k u . Z czynności kom isji w in ien b yć spisan y

264

p ro to k ó ł pow ypadkow y. Je że li p rac o w n ik n ie godzi się z u sta le n iam i k o m isji dotyczącym i okoliczności i p rz y ­ czyn w y p ad k u w zględnie z u sta le n iam i, że n ie uleg ł on w y p ad k o w i — m oże w ciągu 30 d n i od o trzy m an ia pro to k o łu pow ypadkow ego odw ołać się do k iero w n ik a jed n o stk i n ad rz ęd n ej n a d za k ła d em pracy. 3. P racow nik, k tó ry uległ w ypadkow i p rzy p rac y obow iązany je st niezw łocznie, o ile sta n jego zdrow ia pozw ala, zaw iadom ić o ty m sw ego przełożonego albo p rac o w n ik a służby bezpieczeństw a i higieny pracy. Jeżeli p raco w n ik doznał trw ałeg o uszczerbku zdrow ia, w inien zgłosić do zak ład u p rac y w niosek o je d n o ra ­ zowe odszkodow anie lu b św iadczenie w yrów naw cze. W ty m w y p ad k u zakład p rac y obow iązany je st sk ie­ row ać p rac o w n ik a n a b a d a n ie do zespołu lek arzy orze­ k ający ch P aństw ow ego Z ak ład u U bezpieczeń (PZU), celem w y d an ia orzeczenia u stalająceg o p ro ce n t trw a ­ łego u szczerb k u zdrow ia. 4. P racow nikow i, k tó ry w sk u te k w y p ad k u doznał trw ałeg o uszczerbku zd ro w ia w stopniu pow odującym niezdolność do zaro b k o w an ia i zaliczenie do pierw szej lu b drugiej g ru p y inw alidów , p rzy słu g u je od zak ład u p racy jednorazow e odszkodow anie w kw ocie 40 000 zł. W ra z ie u sta le n ia m niejszego trw ałeg o uszczerbku zdro­ w ia p racow nikow i p rzy słu g u je odszkodow anie w w yso­ kości 1°/« tej sum y za każd y p ro cen t stałego uszczerbku zdrow ia, nie m niej je d n a k n iż 2000 zł. O dszkodow anie w y płacane je s t w term in ie 14 d n i od przedłożenia o sta­ tecznego orzeczenia k o m isji lek arsk iej do sp raw in w a ­ lid ztw a i za tru d n ien ia lu b orzeczenia zespołu lekarzy PZU. 5. R e n ta inw alidzka, niezależnie od odszkodow ania w ym ienionego w odpow iedzi 4, p rzy słu g u je p rac o w n i­ kow i, k tó ry s ta ł się in w alid ą i w sk u tek w y p ad k u zo­ stał zaliczony do jed n ej z g ru p inw alidów . R e n ta in ­ w alidzka d la p raco w n ik a n ie w ykonującego z a tru d n ie ­ nia lub nie posiadającego dochodu z in n y ch źródeł w ynosi m iesięcznie: 100% zaro b k u w razie zaliczenia p raco w n ik a do I g ru p y in w alid ó w p lu s d o d atek 300 zł; 90% — w razie zaliczenia do I I g ru p y inw alidów ; 65% — dla p rac o w n ik a zaliczonego do I II gru p y inw alidów . 6. Pracow nikow i, k tó ry zdolność do zarobkow ania został zaliczony do żadnej guje przez o k res 3 lat, od

w sk u te k w y p ad k u u tra c ił co n ajm n ie j w 25%, a n ie g ru p y inw alidów , p rzy słu ­ zak ład u p rac y z a tru d n ia ją ­

265

cego p raco w n ik a w czasie w ypadku, św iadczenie w y­ rów naw cze w w ysokości różnicy m iędzy 90% p rzecię­ tnego zarobku p rzed w ypadkiem a przeciętnym zarob­ k iem po w ypadku, w ynoszące je d n ak n ie w ięcej niż 15% zarobku p rzed w ypadkiem . Św iadczenia w yró w ­ naw cze są w ypłacane, jeżeli pracow nik z a ra b ia m niej niż 80% zarobku uzyskiw anego przed w ypadkiem , ob­ niżenie zarobku m a c h a ra k te r trw a ły i pozostaje w w y­ łącznym zw iązku z w ypadkiem . 7. Pracow nikow i, k tó ry uległ w ypadkow i i p obiera podczas leczenia w szpitalu lu b san ato riu m zasiłek z ubezpieczenia społecznego, p rzy słu g u je za ten okres do d atek do zasiłku w w ysokości 10% podstaw y w y­ m ia ru zasiłku. D odatek te n n ie p rzysługuje, jeżeli p r a ­ cow nik o trzy m u je za ten okres zasiłek z ubezpieczenia społecznego, ró w n y w ynagrodzeniu za pracę. P ra co w n i­ kow i, k tó ry z ty tu łu w y p ad k u przy p rac y zaliczony został do I lu b I I g ru p y inw alidów , p rzysługuje za okres leczenia w yrów nanie od zakładu p racy w wysokości różnicy m iędzy zasiłkiem a zarobkiem , ja k i p obierał przed w ypadkiem . 8. P racow nikow i, k tó ry uleg ł w ypadkow i, a w razie jego śm ierci w sk u tek w ypadku — członkom pozostałej po n im rodziny, przysłu g u je odszkodow anie od zak ład u p ra c y za udow odnione szkody poniesione w zw iązku z w ypadkiem ■wskutek zniszczenia lu b uszkodzenia przedm iotów osobistego u ży tk u . W ysokość odszkodow a­ nia u sta la k ierow nik zakładu p rac y w porozum ieniu z ra d ą zakładow ą w edług ceny detalicznej zniszczo­ nych przedm iotów zm niejszonej o stopień zużycia. 9. Rodzinie p raco w n ik a zm arłego w sk u tek w ypad k u przy p racy w ypłaca się jednorazow e odszkodow anie. Je że li p racow nik otrzym ał część odszkodow ania, ro d zi­ nie zm arłego w ypłaca się pozostałą część. P oza tym ro ­ dzinie p raco w n ik a zm arłego w sk u tek w yp ad k u p rzy ­ słu g u je re n ta rodzinna, o ile członkow ie rodziny speł­ n ia ją w a ru n k i do o trzy m an ia re n ty , przew idziane w u staw ie z 23 I 1968 r. o pow szechnym zaopatrzen iu e m ery taln y m pracow ników i ich rodzin (D ziennik U staw n r 3, pozycja 6). 10. D ecyzje w sp raw ie p rzy zn an ia pracow nikow i, z ty tu łu w ypadku przy pracy, re n ty inw alidzkiej i ro ­ dzinnej w ydają organy Z akładu U bezpieczeń Społecz­ nych (ZUS). Od decyzji ty c h organów p rzy słu g u je od­ w ołanie do R ady ZUS oraz O kręgow ego S ądu P ra cy i U bezpieczeń Społecznych, ta k ja k przy postępow aniu

266

w sp raw ach re n t, em ery tu r i św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. W razie odm ow y przez zak ład p racy w y­ p ła ty odszkodow ań, dodatków , św iadczeń w y ró w n a w ­ czych i odszkodow ań z a zniszczone przedm ioty, z a in te ­ reso w an y m a p raw o zw rócić się do zakładow ej (pow ia­ tow ej) kom isji rozjem czej o rozpoznanie sporu. Jeżeli zakładow a k o m isja rozjem cza n ie w yda orzeczenia lub zak ład p racy nie je s t o b jęty w łaściw ością kom isji ro z­ jem czych, zain tereso w an y m oże w y stąp ić do jed n o stk i n ad rzęd n ej nad zakładem p racy o rozpoznanie sporu. Z arów no orzeczenie zakładow ej (pow iatow ej) kom isji rozjem czej, ja k i orzeczenie je d n o stk i n ad rz ęd n ej może być w term in ie 30 dni zask arżo n e przez k ażd ą ze stro n do O kręgow ego S ąd u U bezpieczeń Społecznych.

An

49.

REPREZENTA N CI I OBROŃCY INTERESÓW PRACOW NICZYCH

1. Z w iązki zaw odow e (zw. zaw.) są dobrow olną i po­ w szechną o rg an izacją p rac u jąc y ch obyw ateli. Ich zad a­ niem je st o b ro n a i re p re z e n ta c ja in teresó w ludzi p racy , a tak że ak ty w n e k ształto w an ie socjalistycznej gospo­ d ark i. K ażdy zw. zaw. w in ien być w p isan y do re je stru , prow adzonego przez C e n tra ln ą R ad ę Zw. Zaw . (CRZZ). 2. W P R L działają obecnie w ram ach Z rzeszenia Zw. Zaw . 23 zw iązki. N ajliczniejszy je s t Zw. Zaw . P r a ­ cow ników H an d lu i Spółdzielczości. 3. N ajw yższym organem zw. zaw . je s t K ongres Z w iązków Zaw odow ych, k tó ry zb iera się co 4 la ta . K on­ gres u ch w ala sta tu t Z rzeszenia Z w iązków Z aw odo­ w ych określający zadania, cele i zakres ich d ziałalno­ ści; K ongresow i podlega CRZZ. 4. CRZZ je st w y b iera n a przez K ongres n a 4 la ta i w okresie m iędzy K ongresam i stanow i najw yższy o r ­ gan zw. zaw. CRZZ sk ła d a się ze 135 członków i 36 za­ stępców. 5. N ajw yższą w ład zą poszczególnych zw. zaw . je st zjazd. Z arząd G łów ny, k tó ry je s t w y b iera n y przez zjazd, stanow i najw yższą w ładzę zw iązku w okresie

267

m iędzy zjazdam i. Z a sw ą działalność odpow iada ty lk o przed zjazdem i CRZZ. 6. P racow nicy za tru d n ien i w je d n y m zakładzie p racy m ogą być zrzeszeni tylk o w jed n y m zw. zaw . w łaściw ym d la tego zak ład u , niezależnie od ro d z a ju w ykonyw anej pracy, zaw odu i stanow iska. 7. R ada zakładow a je s t to zarząd zakładow ej o rg a­ nizacji zw iązkow ej w zak ład ach p rac y liczących m in i­ m u m 20 pracow ników . Z ak res je j obow iązków je s t sze­ roki, należą do niego m iędzy innym i: reprezen to w an ie i o b ro na in teresó w zaw odow ych pracow ników z a tru d ­ nionych n a te re n ie danegó zak ład u ; w spółdziałanie w u lepszaniu fu n k cjo n o w an ia zakładu p rac y i w yko­ n y w an iu nałożonych n a zakład za d ań ; p row adzen ie działalności o ch a rak te rz e socjalno-bytow ym , k u ltu ra l­ n o -ośw iatow ym , tu ry sty c zn o -sp o rto w y m itp. 8. R ada zakładow a je s t w y b iera n a przez w szystkich p racow ników zatru d n io n y ch w zakładzie pracy, zarów ­ no zrzeszonych, ja k i nie zrzeszonych w zw. zaw., w głosow aniu bezpośrednim i ta jn y m . Do ra d y za k ła d o ­ w ej może być w y b ra n y praco w n ik , k tó ry ukończył 18 la t, je s t za tru d n io n y w ty m zakładzie p rac y co n a j­ m n iej od 3 m iesięcy, je s t członkiem zw. zaw . p rz y n a j­ m niej od ro k u i n ie za jm u je kierow niczego stan o w isk a w ad m in istra cji danego zakładu. 9. P ra w o tak ie przy słu g u je pracow nikow i m łodo­ cianem u ty lk o w ów czas, gdy ogólna liczba osób za­ tru d n io n y ch w danym zakładzie p rac y p rze k ra cza 100, a m łodociani stanow ią co n a jm n ie j 10% załogi.

10. U kłady zbiorow e są to um ow y zaw ieran e m ię­ dzy naczelnym i o rg an am i ad m in istra cji p aństw ow ej i zarządam i głów nym i poszczególnych zw. zaw . S tan o ­ w ią one zbiór p ostanow ień określających zasadnicze u p ra w n ie n ia i obow iązki w szystkich pracow ników z a ­ tru d n io n y c h w zakład ach o b jęty ch układem . Z aw ie ra ją one często szereg k orzystnych dla praco w n ik ó w u n o r­ m o w ań w zakresie w y n ik ający m z przepisów p raw a p racy . Z w. zaw., ja k o je d n a ze stro n tej um ow y, w spół­ k sz ta łtu ją jej treść.

268

50 .

U B EZPIECZEN IA SPO ŁECZN E

1. W razie choroby p rac o w n ik k o rzy sta z pom ocy leczniczej i zasiłku chorobow ego za k ażdy dzień stw ie r­ dzonej zaśw iadczeniem le k a rsk im niezdolności do p r a ­ cy. Pom oc lecznicza je st b ez p ła tn a z w y jątk iem częścio­ w e j, 30-procentow ej o d p łatn o ści za le k a rstw a i śro d k i o p atru n k o w e. P ra w o do pom ocy leczniczej przy słu g u je praco w n ik o m i ich rodzinom przez cały okres trw a n ia sto su n k u p racy. W razie ro zw iązan ia sto su n k u p racy zasiłek chorobow y p rzy słu g u je ta k że osobom, k tó re sta ły się niezdolne do p racy w ciągu 3 m iesięcy od u s ta ­ n ia za tru d n ien ia, o ile niezdolność została spow odow a­ n a brucelozą, w ścieklizną, g ruźlicą, zak aźn y m zap ale­ niem w ątro b y lub zim nicą. Z asiłek należy się rów nież w p rzy p ad k u , gdy niezdolność do p rac y zo stała spow o­ d o w an a in n ą chorobą niż ww., o ile niezdolność ta po­ w sta ła w ciągu 30 d ni od ro zw iązan ia sto su n k u p rac y i trw a ła bez p rzerw y co n ajm n ie j 30 dni. Z asiłk i choro­ bow e w y płacane są przez okres do 6 m iesięcy (w y jąt­ kow o — do 9 miesięcy). W n iek tó ry ch p rzy p ad k ach , przew id zian y ch p rzepisam i, p raco w n ik m oże być p o zb a­ w iony u p raw n ie ń do zasiłk u chorobow ego lu b u tra c ić go. W razie u ro d zen ia się dziecka p racow nice o trzy m u ją zasiłek porodow y. Z asiłek m acierzy ń sk i w y p łacan y je s t za cały czas u rlo p u m acierzyńskiego. 2. P ra w o do em ery tu ry n ab y w a pracow nik, k tó ry sp ełn ia rów nocześnie n astęp u jące w aru n k i: m a w y m a ­ gany o k res zatru d n ien ia (m ężczyzna 25 la t, k o b ieta — 210 lat); o siąg n ął w iek e m ery taln y (kobieta — 60 lat, m ężczyzna — 65 'lat); w iek e m e ry ta ln y osiąg n ął w o k re ­ sie z a tru d n ie n ia lu b w ciągu 5 la t po u pływ ie tego okresu. O sta tn i w a ru n e k n ie je st w y m ag an y od p r a ­ cow ników , k tó ry ch okres z a tru d n ie n ia w ynosi 35 la t u m ężczyzn i 30 la t u kobiet. T rzeb a zw rócić uw ag ę n a fak t, że w I k ateg o rii z a tru d n ie n ia w iek em ery taln y w ynosi d la mężczyzn 60 la t i dla ko b iet 55 lat. W iek e m ery taln y m oże być obniżony w sto su n k u do n ie k tó ­ ry ch zaw odów i g ru p p racow ników . 3. R e n ta in w alid zk a p rzy słu g u je p racow nikow i, k tó ry spełnia łącznie n astęp u jące trz y w aru n k i: m a w y m ag an y o kres za tru d n ie n ia ; sta ł się in w alid ą w sk u ­ te k w y p ad k u w za tru d n ien iu , choroby zaw odow ej lub z in n y ch przyczyn; sta ł się in w alid ą w okresie z a tru d ­ nien ia lu b rów norzędnym z okresem za tru d n ien ia, albo

269

w ciągu 18 m iesięcy, a w razie choroby zaw odow ej ciąg u 2 la t po upływ ie tych okresów . W zależności sto p n ia niezdolności do w yko n y w an ia za tru d n ien ia i zaro b k ow ania rozróżnia się trzy g ru p y inw alidów : II i III.

w od do I,

4. W ysokość e m e ry tu ry zależna je s t od p odstaw y je j w y m iaru . P o d staw ę w y m ia ru stanow i zarobek praco w ­ n ik a z o kresu ostatn ich 12 m iesięcy lu b z kolejnych 24 m iesięcy w y b ran y ch przez p raco w n ik a z ostatniego 12-letniego okresu pracy. E m e ry tu ra w ynosi m iesięcznie przy zarobkach b ru tto do 2000 zł — 80*/* p odstaw y jej w y m iaru , a od nadw yżki ponad 2000 zł — 25%. P o­ cząw szy od 1976 r. następow ać będzie sukcesyw ne pod­ w yższanie w ysokości em ery tu ry . Polegać ono będzie n a tym , że co ro k u aż do 1980 r. p ro cen t em e ry tu ry o b li­ czanej od nadw yżki p o nad 2000 zł będzie w z ra sta ł o 5%. W 1980 r. od nadw yżki od k w o ty 2000 zł będzie p rzy ­ sługiw ało 50%. Z ty tu łu za tru d n ie n ia co najm niej 10-letn ieg o w P R L e m e ry tu ra rośnie o 5%, a z ty tu łu z a tru d n ie n ia trw ająceg o ponad 20 la t — o 1% za każdy ro k p o n ad 20 lat. E m e ry tu ra nie m oże przek raczać 95% przeciętnego zarobku z o k resu p rzyjętego do podstaw y jej w ym iaru. W ysokość re n ty inw alidzkiej zależy od: gru p y inw alidzkiej, posiadanego o k resu za tru d n ien ia, k ateg o rii za tru d n ien ia, przyczyny inw alid ztw a, m iejsca za tru d n ien ia, dalszego za tru d n ie n ia lub posiad an ia in ­ nych dochodów. R e n ta w ynosi m iesięcznie dla in w a li­ dów I i II g ru p y — 65% od podstaw y w y m ia ru w y n o ­ szącej do 2000 zł oraz 40% od tej podstaw y d la in w a ­ lidów I II grupy. D la w szystkich g ru p od nadw yżki p o ­ n ad 2000 zł przysłu g u je 20%, p rzy czym p ro ce n t te n będzie sukcesyw nie podw yższany począw szy od 1976 r. 0 5% rocznie. W 1980 r. od nadw yżki pon ad 2000 zł p rzysługiw ać będzie 45%. 5. R en ta ro d zin n a p rzy słu g u je rodzinie pracow nika, k tó ry zm arł i w chw ili śm ierci spełniał w a ru n k i w y ­ m agane do u zyskania em ery tu ry lu b re n ty inw alidzkiej, albo k tó ry w chw ili śm ierci m iał u sta lo n e p raw o do em e ry tu ry lu b re n ty inw alidzkiej. C złonkam i rodziny praco w nika u p raw n io n y m i do re n ty są: dzieci, w nuki, rodzeństw o, m ałżonek i rodzice, jeżeli sp e łn ia ją w a ­ ru n k i w ym agane do uzyskania te j re n ty . W ysokość re n ­ ty rodzinnej w ynosi m iesięcznie: gdy u p ra w n io n a je st 1 osoba — 45%, 2 osoby — 50%, 3 osoby i w ięcej — 60% p odstaw y w y m ia ru re n ty do 2000 zł. O d n adw yżki p o ­ n ad 2000 zł w licza się do re n ty 20%, p rzy czym su k ce­ syw nie p ro ce n t ten w zrastać będzie o 5% co ro k u , p o ­

270

cząw szy od 1976 r. W 1980 r. od n ad w y żk i ponad 2Q00 zł w liczać się będzie do re n ty 45%. R e n ta w zrasta o 0,4% p o d staw y w y m ia ru za każdy p ełn y ro k ponad 5 la t o k re­ sów zatru d n ien ia w PR L , n ie w ięcej je d n ak niż za 20 lat. 6. P racow nikom i ich rodzinom p rzysługują z ty tu łu ubezpieczeń d o d atk i do re n ty lu b em ery tu ry : a) z ty tu łu odznaczeń p aństw ow ych 25% em ery tu ry lub re n ty ; u p raw n ie n ie to d ają n astęp u jące odznacze­ nia państw ow e: o rd e r B udow niczych Polski L udow ej, o rd er O drodzenia P olski, o rd e r V irtu ti M ilitari, K rzyż G ru n w ald u , o rd er S z ta n d a ru P racy , honorow e odzna­ ki — Zasłużonego N auczyciela PR L , Zasłużonego G ór­ nika, K olejarza, Stoczniow ca; b) z ty tu łu p racy naukow ej dodatek wynosi 25% e m ery tu ry lub re n ty ; c) dodatek z ty tu łu zaliczenia praco w n ik a do I gru p y inw alidów w ynosi 300 zł, n ato m iast d la osób u p ra w ­ nionych z tego ty tu łu do re n ty ro d zin n ej — 200 zł m ie­ sięcznie; d) d o d atek do em ery tu ry dla inw alidy w ojennego lu b w ojskow ego, jeżeli osoba u p raw n io n a zam iast re n ty in w alidzkiej zgodzi się p o b ierać em ery tu rę. D odatek ten w ynosi 10% podstaw y w y m iaru em ery tu ry i może być podw yższony do 15% d la n iek tó ry ch g ru p inw alidów . 7. Z asiłek pogrzebow y p rzy słu g u je w razie śm ierci: p raco w n ik a pozostającego w zatru d n ien iu lub k o rzy ­ stająceg o z u rlo p u bezpłatnego, albo pobierającego za­ siłek chorobow y lu b m acierzyński; członka rodziny praco w n ik a, k tó ry w chw ili śm ierci nie zarobkow ał i pozostaw ał w e w spólnym gospodarstw ie dom ow ym z p racow nikiem , albo do którego u trzy m an ia przyczy­ n iał się p racow nik. Z asiłek p rzy słu g u je osobie, k tó ra p o k ry ła koszty pogrzebu. W razie poniesienia kosztów przez w ięcej niż je d n ą osobę zasiłek ulega podziałow i, p ro p o rcjo n aln ie do poniesionych kosztów. 8. W ysokość em ery tu ry i re n ty inw alidzkiej u lega ponow nem u ustalen iu w n astęp u jący c h w aru n k ach : n a w niosek ren cisty , jeżeli po d n iu p rzy zn an ia re n ty b ył on zatru d n io n y co n a jm n ie j 5 la t i jeżeli p rzeciętn y m iesięczny zarobek z dow olnie w y b ran y ch kolejnych 36 m iesięcy za tru d n ien ia po p rzyznaniu re n ty był w yż­ szy n iż p o d sta w a w y m iaru re n ty ; n a w niosek ren c isty lub em ery ta, jeżeli o siąg n ął on po d niu p rzy z n an ia tych św iadczeń o k resy za tru d n ien ia uzasadniające w zrost św iadczeń; n a w niosek ren cisty , jeżeli po p rzy zn an iu re n ty b y ł za tru d n io n y i osiąg n ął u p raw n ie n ia p racow -

271

n ik ó w I k ateg o rii z a tru d n ie n ia lu b uległ w ypadkow i w zatru d n ien iu , lu b zachorow ał n a chorobę zaw odow ą uzasad n iającą zaliczenie co n ajm n iej do I I I g ru p y in ­ w alidów . 9. R encista je st obow iązany do zw rotu pob ran y ch k w ot, jeżeli był pouczony p rzez organ ren to w y o oko­ licznościach pow odujących u stan ie lu b zaw ieszenie prarwa do św iadczeń, a p o b ie ra ł św iadczenia m im o w y­ stąp ien ia tych okoliczności. N ie m ożna żądać zw ro tu n ie p ra w n ie pob ran y ch k w o t za o kres dłuższy niż 12 m iesięcy, gdy osoba p o b ie ra ją c a re n tę zaw iadom iła o rgan ren to w y o okolicznościach pow odujących u stan ie lu b zaw ieszenie p ra w a d o św iadczeń, iktóre om yłkow o b yły n a d a l w ypłacane. 10. P ostępow anie w spraw ach św iadczeń w szczyna się n a podstaw ie w niosku p rac o w n ik a lu b zakładu p ra ­ cy (po osiągnięciu przez p rac o w n ik a w ieku em ery tal­ nego). P ra w o do św iadczeń u s ta la organ ren to w y w fo r­ m ie decyzji. Od decyzji o rg a n u rentow ego (oddziału ZUS) p rzy słu g u je zainteresow anem u p raw o w niesienia o d w o łania do ra d y nadzorczej ZUS — w term in ie 2 m iesięcy od d n ia o trzy m an ia decyzji. O d orzeczeń ra d y nadzorczej ZUS lu b orzeczeń C en trali ZUS p rzy ­ słu g u je zainteresow anem u praw o w niesienia odw ołania do okręgow ego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.