Kuchowicz Zbigniew - Aleksander Fredro we fraku i w szlafroku

ZBIGNIEW KUCHOWICZ с ldł (шкіл i их ida^mku osobowość i życie prywatne KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA, ŁÓDŹ 1989 Projekt okładki i strony tytułowej; Bożena i Bogusław Ochęccy Indeks nazwisk: Jan Głowacki Redaktor: Kazimiera Iskrzyńska Redaktor techniczny: Grażyna Kocoń Korektor: Halina Zatoń А1Ъ2% © Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Łódź 1989 ISBN 83-03-02608-9 Щт RSW „Prasa-Książka-Ruch" KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA ODDZIAŁ W ŁODZI Łódź 1989 Wydanie pierwsze. Nakład 29 650 + 350 egz. Ark. wyd. 18,7. Ark. druk. 15,5. Papier offsetowy import ki. III rola 70 cm/80 g. Druk: Prasowe Zakłady Graficzne RSW „Prasa-Książka-Ruch", Łódź ul. Armii Czerwonej 28. Zam. 3943/87. S-9: Od autora Aleksander Fredro, jak dotąd, nie stal się bohaterem fundamentalnej monografii, choć w piśmiennictwie naukowym i eseistyce poświęcono mu wiele prac. Przypomnijmy, że pisali o nim tacy luminarze nauki, jak Chrzanowski, Boy, Kucharski, Sinko, Pigoń, Wyka. Ostatnio natomiast m.in.: Roman Kaleta, Jarosław Marek Rymkiewicz, Krystyna Poklewska, Wojciech Natanson, przede wszystkim zaś Mieczysław Inglot i Bogdan Zakrzewski. Dokonania, o których mowa, dotyczą jednak przede wszystkim Fredry jako pisarza, jego dorobku artystycznego, osobowości twórczej, psychologii literackiej, powiązań z piśmiennictwem światowym. Tylko w minimalnym stopniu ukazują go jako człowieka - w życiu codziennym, w podstawowych uwarunkowaniach i działaniach. Zadaniem niniejszej książki jest zaś pokazanie Fredry w aspekcie codzienności, a także przemian, jakie zachodziły w jego fenotypie, czyli w zespole wszystkich dostrzeganych cech i właściwości organizmu, na przestrzeni długiego życia. Z miejsca zastrzegamy, iż książka ta nie wyczerpuje tematu, pomija wiele spraw, stara się jednak rozpatrzyć dziedziny, które wydały się nam istotne. Analiza dokonana została w dwóch perspektywach: kulturowej i biologicznej . Ta ostatnia perspektywa jest dość rzadko uwzględniana w naszej historiografii, uważamy zaś, że bez wniknięcia w rolę i funkcję szeroko pojętego ciała (m. in. cech dziedzicznych, witalności, wpływu podłoża somatycznego na postawy, nastroje) nie może być mowy o pełnej, nowoczesnej biografii. Podejmując próbę ukazania i wyjaśnienia kwestii i problemów związanych z osobowością Fredry autor sięgnął do literatury, m.in.

socjologicznej, psychologicznej, medycznej, seksuologicznej. Tylko część tych pozycji zaznaczono w przypisach. Pragniemy zaakcentować, iż napisaliśmy tę książkę odcinając się od presji pewnych wzorów doprowadzających do retuszowania portretu postaci, do tak zwanego brązownictwa. Nie myślimy postaci Fredry „dociągać do wzoru" cieszącego się szacunkiem takich czy innych kręgów. Stąd też nie cenzurujemy jego listów, wypowiedzi, poglądów. Założony przez Wydawcę eseistyczny charakter pracy pozwala na pominięcie pełnego aparatu naukowego, także kompletnego wykazu źródeł i opracowań. Pozwala na przedstawienie pewnych faktów i zjawisk w sposób możliwie przystępny, nawet uproszczony. Pozwala wreszcie na zrezygnowanie z hermetycznego języka naukowego czy pseudonaukowego. Nie skrywamy wszakże, iż książka stanowi rezultat samodzielnej analizy materiału źródłowego, że tylko w niewielkim stopniu opiera się na dotychczasowych opracowaniach. Stąd też traktujemy ją w zasadzie jako pracę badawczą, tylko napisaną w sposób eseistyczny i na taki temat, że może być czytana przez liczne kręgi ludzi, którzy w jakiś sposób interesują się Aleksandrem Fredrą. 5 Zasadniczą podstawę źródłową książki stanowi korespondencja Fredry i jego rodziny, różnego rodzaju notaty osobiste, wspomnienia, pamiętniki - zarówno pisarza jak współczesnych. Stajemy bowiem na stanowisku, iż są to bardziej szczere i intymne wypowiedzi niż teksty literackie, dzięki czemu pozwalają zbliżyć się bezpośrednio do osobowości pisarza. Uważamy, że takie zbliżenie umożliwia także wykorzystanie utworów obscenicznych, ukazujących oficjalnie tajone, a przecież rzeczywiste zainteresowania, gusta i skłonności Fredry. Stanowią one zresztą kapitalne źródło dla oceny sytuacji społecznej i klimatu obyczajowego tamtych lat. Stąd też pomijanie ich w dotychczasowych analizach poświęconych pisarzowi uważamy za nieporozumienie. Jako źródło ukazujące zainteresowania i codzienne bytowanie traktujemy też wiersze osobiste, patriotyczne, religijne. W niewielkim zakresie wykorzystujemy natomiast tak ważny dorobek literacki, jak m. in. komedie, stając na stanowisku, że w mniejszym stopniu dostarczają bezpośredniego materiału dla wyjaśnienia postaw i zachowań autora. Można oczywiście dyskutować nad owym zawężeniem bazy źródłowej, uważamy przecież, że Fredro z listów, notat, pamiętników, a nawet obscenów, generalnie biorąc, jest bardziej autentyczny, więcej i szczerzej mówi o sobie, niźli w scenach czy podtekstach swych komedii. Wykorzystujemy możliwie najpełniej także literaturę przedmiotu. Zainteresowanego nią Czytelnika odsyłamy do przypisów i bibliografii zamieszczonych na końcu książki. Przy omawianiu długiego i barwnego życia Fredry sporo uwagi poświęciliśmy jego erotyce. Oceniamy ją oczywiście nie w perspektywie norm wiktoriańskich, traktujących płeć jako coś niskiego, „brudnego", niegodnego analiz naukowych czy literackich, lecz w duchu zachodzących w ostatnich dziesięcioleciach przemian i przewartościowań. Pewne sprawy z tej dziedziny przedstawiamy tylko jako przypuszczenia, domysły, z pełnym przeświadczeniem jednak, że posiadamy ogólne podstawy, by stawiać takie czy inne supozycje. Uważamy to za słu-szniejsze niż całkowite pomijanie tych, jakże ludzkich, spraw i problemów. Dokonywanie wspomnianych analiz, wykorzystywanie „niecenzuralnych" materiałów, ilustrowanie nimi, oczywiście w sposób oględny, pewnych wątków i spraw w życiu bohatera tej książki stawia problem jej cenzuralności w kontekście obyczajowym. Rzecz jest skomplikowana i trudna. Przypuszczamy, że za jakieś dziesięć, dwadzieścia lat nie będzie stanowiła żadnego problemu, ale obecnie może wywoływać jeszcze pewne zastrzeżenia. Uważamy jednakże, iż ważność tego materiału, równocześnie zachodzące przemiany obyczajowe, najnowsze poglądy naukowe, choćby w socjologii, postulujące, by nawet intymne sprawy człowieka rozpatrywać w sposób jawny, otwarty, uzasadniają ich wykorzystanie i omówienie. Powołamy się także na opinie, np. Cezarego Leżeńskiego,

zamieszczoną na łamach „Życia Literackiego", że nikt nikogo nie zmusza do czytania tych tekstów, oczywiście także niniejszej książki. Zaznaczamy, że nie należy ona do zestawu literatury przeznaczonej dla młodocianych Czytelników, nie do nich przecież jest adresowana. Okolicznością, która musi być uwzględniona przy rozpatrywaniu tego zagadnienia, jest opublikowanie w 1985 r. przez Andrzeja Z. Makowieckiego prawie w całości najbardziej pikantnego, niecenzuralnego utworu Fredry - Sztuki obłapiania. Uważamy, iż jest nie do przyjęcia, by niniejszą książkę gruntownie „oczyszczać" z frywolności fredrowskich, odsyłając Czytelnika do wydanej przez inną oficynę publikacji. Jeśli już przełamano tabu w tym zakresie, to nie myślimy cofać tych tendencji. Próbujemy więc ukazać Fredrę - człowieka w możliwie pełnym wymiarze, w całej złożoności jego reakcji i zachowań. Gdyż chyba miał i siebie na myśli, zamieszczając w Zapiskach starucha znamienne słowa: „Gdzie jest człowiek, który by nie był inny w szlafroku, a inny we fraku". Staramy się więc ukazać Fredrę bez upiększeń, bez retuszu, takim, j akim wydaj e nam się w rzeczywistości w swym myśleniu i zachowaniach. Czy nam się rzecz udała - na to odpowiedzieć może tylko Czytelnik i fachowa krytyka. Będziemy czekali na te głosy z uwagą i zainteresowaniem . Zdajemy sobie sprawę, że trudności, które wyniknęły przy pisaniu tej książki, rzutują na jej ostateczny kształt. Zdajemy sobie sprawę z licznych jej niedostatków. Równocześnie nie taimy przekonania, że tego rodzaju książki powinny być pisane, że przybliżają one ogółowi 6 Czytelników ludzi i czasy. Mniemamy, iż pomagają zresztą także specjalistom, często nazbyt ulegającym np. kulturalizmowi, pomijającym pewne sfery i czynniki stymulujące działania człowieka. Nie chcemy rezonować, wieloletnie doświadczenie badawcze i pisarskie upoważnia nas jednak do zamieszczenia tych uwag na marginesie zasadniczego wprowadzenia. Na koniec nie skrywamy, że pragnęlibyśmy gorąco, by losy tej książki okazały się fortunne, by spotkała się ona z zainteresowaniem i przychylnym przyjęciem. Nie nam jednak decydować o tych sprawach. Z. K. Łódź, 1985 ROZDZIAŁ / Fredrowie Któż z Polaków nie słyszał o Aleksandrze Fredrze! Przypuszczamy wszakże, że przygniatająca większość, także czytelników niniejszej książki, nie zna jednak jego rodu, rodziny, nie orientuje się, jakie dziedzictwo krwi, tak po mieczu jak kądzieli, przypadło mu w udziale. Jakie więzy łączyły go z rodzicami, rodzeństwem, całym licznym i barwnym klanem Fredrów? Jaki wpływ wywarli na jego niebanalną osobowość i długie, również niebanalne życie. Fredrowie herbu Bończa to stary, posiadający bogate i różnorodne tradycje ród szlachecki. Z miejsca powiemy, że tradycje to różnego rodzaju: jedne piękne, szczytne, świadczące o uzdolnieniach i wysokiej kulturze przodków; inne bynajmniej nie wzniosłe, lecz awanturnicze, nawet posępne i krwawe, niemal potępieńcze. Jedne i drugie dowodzą jednak aktywności, wielkiej pasji, namiętności, stanowiących od wieków znamienną cechę tego rodu. Heraldyk Kasper Niesiecki pisał na początku XVIII stulecia, iż jest to „dom starożytny. Dawniejsi przodkowie ich od roku 966 pod imieniem Mierzbów w tej ojczyźnie kwitnęli"1. Informacje o występowaniu ich za Mieszka są nieprawdziwe, niemniej Bończyce pojawiają się już w głębokim średniowieczu. Najprawdopodobniej byli pochodzenia mazurskiego i w pierwszej połowie XIV wieku przybyli na Ruś wraz z księciem Bolesławem Jerzym Trojdenowiczem. Od XV stulecia piszą się z Pleszowic, położonych dwie mile na wschód od Przemyśla.

Nazwisko ma pochodzenie imieniowe (podobnie jak np. Cedro). Jak stwierdza m, in. znawca biografii Fredry Eugeniusz Kucharski: „Nazwisko rodowe Frydro przedstawia polską postać imienia osobowego Frydrych (Fryderyk), które (...) nosił widocznie pierwszy praszczur tej rodziny"2. Najdawniejsze dokładne wiadomości o Fredrach pochodzą z XV wieku, z okresu panowania Władysława Jagiełły. Od tego czasu spotykamy ich w ziemi przemyskiej, ruskiej, a także Щ Podolu. Już w tym stuleciu piastują różne ziemskie urzędy, a nawet senatorskie godności, m.in. ożeniony z Katarzyną Buczacką Andrzej z Pleszewie Fredro wojewoda podolski3. W XVI-XVII stuleciu rozra8 dzają się, bogacą, rosną w znaczenie, odgrywają też pokaźną rolę na terenie południowowschodnich województw Rzeczypospolitej. Stanowią wtedy możną, średnią szlachtę; w tym czasie niektórzy osiągają też urzędy senatorskie. Fredrowie nie prą jednak, by za wszelką cenę wejść do kręgu oligarchii magnackiej; mimo posiadanego majątku i zajmowania senatorskich krzeseł wolą przynależeć do szlachty, reprezentować masy szlacheckie. Występują też w ich imieniu na forum sejmików, sejmów, elekcji, zyskując sobie miano słynących „zawsze z zacności", traktowani są przy tym jako jeden z najznakomitszych „starożytnych rodów województwa" (chodzi o woj. ruskie, późniejsze lwowskie). Niemniej ciż „zacni Fredrowie", którzy stawali mężnie m. in. w bojach z Tatarami i Turkami, zapisali się w XVII stuleciu również trwale w kronice szlacheckiej swawoli. Dopuszczają się tedy rozmaitych gwałtów, kierują nie tylko prawem, toczą prywatne wojny, niektórzy z nich stają się wręcz postrachem ludności chłopskiej czy drobnoszlachec-kiej. Szczególnie zasłynęli awanturnictwem Andrzej i Jan oraz Paweł, syn Jana, kasztelana przemyskiego. Ostatni podróżował po Europie zachodniej i studiował we Francji, po powrocie z tych peregrynacji zdobył jednak rozgłos nie polorem, uczonością, lecz gwałtami i okrucieństwami. Między innymi toczył walkę z rodzoną matką, za co osadzono go w więzieniu, tak zwanej wieży. W 1654 roku uznano Pawła obłąkanym i przydano mu kuratora w osobie Rafała Grochowskiego, kasztelana lwowskiego4. W drugiej połowie tegoż stulecia w aktach sądowych wiele miejsca zajął Aleksander, podczaszy przemyski, skazany w końcu na infamię i banicję. Najbogatszym z rodu był wtedy Karol, starosta krośnieński, właściciel licznych dóbr i ruchomości, a wśród nich wyjątkowo cennych sreber i kosztownej broni. Posiadał m. in. bajecznie bogaty rząd usarski, „cały bowiem ociekał złotem i iskrzył się ogniem szlachetnych kamieni. Siodło (...) powleczone czerwonym aksamitem, haftowane było w kwiaty złotem ciągnionym. Łęk przedni i tylny tego siodła sadzone były perłami, formującymi kwiaty, i ozdobione 16 tak zwanymi sztukami, to jest rozetami z szlachetnych kamieni, umocowanymi na złocie. Było na tych obu łękach 133 rubinów i 12 szmaragdów"5. Tenże Karol, jak pisze Władysław Łoziński, lubował się w przepychu i utrzymywał dwór swój na magnackiej stopie. Miał własną, złożoną z górali milicję, zorganizowaną po wojskowemu i podzieloną na chorągwie pod komendą kapitanów, a kiedy np. „wyjeżdżał na sejmik do Sądowej Wiszni, wysyłał ją naprzód ku wielkiemu uciskowi i zdzierstwu biednych włościan, z których żołnierze ci wybierali sobie tak zwane stacje, dopuszczając się gwałtów i grabieży. Mając taką siłę zbrojną do dyspozycji, terroryzował ten Fredro szlachtę sejmikową, a kto mu się odważył stawić czoło, przepłacał śmiałość niekiedy zdrowiem i niebezpieczeństwem życia"6. Możny i butny Karol zginął od broni, jaką wojował. W1669 roku na elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego zabity został bowiem przez generała artylerii Marcina Kątskiego, który, jak wykazało śledztwo, bronił swego życia, zaatakowany przez starostę krośnieńskiego w wyniku zwady o kwaterę. Najsłynniejszy Fredro tej doby, najgłośniejszy w ogóle przodek Aleksandra, to jednak Andrzej Maksymilian (ok. 1620-1679), kasztelan lwowski, a następnie p

с wojewoda podolski. Słynął, jak wiadomo, nie awanturnictwem czy bogactwem, lecz uczonością i talentem pisarskim, stąd też zwano go „Tacytem polskim". Był to dużego formatu pisarz polityczny, autor fachowych dzieł z zakresu wojskowości, stworzył też własny program naprawy państwa. Przyświecała mu idea feudalnego republikanizmu, w którym właściwe miejsce przyznawał jednak miastom i mieszczaństwu, przywiązywał też znaczną wagę do oświaty i rozwoju szkolnictwa; jako jeden z pierwszych w Europie motywował konieczność kształcenia dziewcząt (nie tylko w zakresie umiejętności praktycznych), proponował zakładanie bibliotek publicznych, wydawanie czasopism miejskich. Jako rzecznik szlacheckiej „złotej wolności", będąc marszałkiem pierwszego zerwanego sejmu w 1652 r., uznał legalność liberum veto. Wielką popularność przyniosły mu wydane w 1658 r. Przysłowia mów potocznych, obyczajowe, radne, wojenne, wznowione także w XVIII i XIX w., za życia naszego komediopisarza, m. in. w 1809,1855, 1867. Bardzo poważny i ceniony przez szlachtę ziem ruskich przeszedł do tradycji Rzeczypospolitej jako jeden z czołowych teoretyków republikanizmu szlacheckiego, przy tym poczytny pisarz, człowiek myśli i pióra7. Na przełomie XVII i XVIII w. senatorami z rodziny Fredrów byli: Bogusław, kasztelan lwowski, oraz Aleksander, biskup przemyski, który słynął zaangażowaniem, poświęceniem swej fortuny dla potrzeb diecezji oraz wznoszeniem budowli sakralnych. Później znaczenie Fredrów maleje, ubożeją, nie osiągają już godności senatorskich, spadają do pozycji zwykłej średniej szlachty, przestają też być trybunami i przywódcami mas. Już też nie wichrzą i nie szokują, lecz także nie chwytają za pióro, nie absorbują ich sprawy publiczne, nie są uczonymi statystami. Stają się jacyś szarzy, przeciętni. Ich geny nie straciły jednak wszystkich cech praojców, przekazali je też swym potomkom. Należy podzielić opinię XIXwiecznego historyka, że: „Obok antenatów w zbroi, w krzesłach senatorskich i stolicach biskupich mieli Fredrowie pewien atawizm literacki"8. Spadkobiercy imienia i talentu Fredrów przydali też nowego niezwykłego blasku nazwisku w XIX wieku, głównie za sprawą bohatera tej książki. Aleksander pochodził'z innej linii niźli Andrzej Maksymilian. Jego prapra-dziad, Stanisław z Pleszowic Fredro, wotował w 1674 roku za elekcją Jana Sobieskiego, żonaty zaś był z Katarzyną Łaszewską. Pradziadem Aleksandra, a synem wymienionego Stanisława był Antoni, chorąży łomżyński, żonaty z Barbarą z Konopackich. Dziad - Józef, także chorąży łomżyński (może ojciec ustąpił mu tytułu, może zaś tylko tak go zwano), zamieszkiwał jednak w Bieszczadach, żonaty z Teresą z Urbańskich, dziedziczką rozległego klucza Rudki, do którego należała m. in. Beńkowa Wisznia. Dzieci Józefa i Teresy to: Elżbieta - zakonnica; Zofia, za Janem Kazimierzem Zielonką, zmarła w 1817 r. w położonych obok Rudek Jatwięgach; Konstanty - ksiądz, kanonik i dziekan przemyski; oraz Jacek, ojciec komediopisarza9. Ksiądz Konstanty słynął z pobożności i humanitaryzmu; prawdziwie musiał opiekować się ubogimi, którzy wręcz „cisnęli się" pod jego protekcję. Wykładał też w szkołach przemyskich, gdzie zyskał sobie szacunek i sympatię uczniów. Jeden z nich, Marcin Smarzewski, poświęcił mu w swym pamiętniku bardzo serdeczne wspomnienie: „Diecezja przemyskk poniosła stratę śmiercią cnot10 liwego, bogobojnego męża, kanonika i oficjała kapituły przemyskiej, ks. Fredra"10. Na marginesie dodajmy, że autor tej wzmianki był antyklerykałem, należał do masonerii, stąd też uznanie dla Aleksandrowego stryja ma swą wymowę. Kanonik Fredro zmarł w 1819 roku. Jacek Fredro żył w latach 1760-1828. Urodził się w czasie, gdy świetność rodu należała do przeszłości; rodzice posiadali niewielkie, położone w górach włości. Jego całe życie jest też walką o wyrwanie się z zapadłej prowincji, o osiągnięcie awansu społecznego, o zbogacenie się. Nie chcąc być tedy „owsianym szlachcicem", sprzedał dziedziczną wieś Hoczew, a w drugiej, Ciśnie, wykorzystując węgiel drzewny z bogatych lasów, założył kuźnicę (hamernię)

i prymitywną stalownię (fryszernię). Sam przeszedł na tereny nizinne, administrował innymi włościami, dzierżawił, m. in. od Izabeli Lubomirskiej (z domu Czartoryskiej), obszerne dobra w hrabstwie jarosławskim. W ogóle związał się z potężnym rodem Czartoryskich, znajdując w nim oparcie dla swych aspiracji życiowych. Zbogaciwszy się, wykupił od Urbańskich Rudki i już u schyłku XVIII w. osiągnął niezłą pozycję materialną. Ludwik Jabłonowski, przeinaczając pewne szczegóły, tak pisał na ten temat: „Pan Jacek pochodził z dobrej, ale podupadłej rodziny, dziedziczył tylko lichą wioskę koło Liska, Cisnę, a chcąc się dorobić, długo chodził dzierżawami, nareszcie zaarendował część jarosławskiego hrabstwa, a odziedziczywszy po Urbańskich Beńkową Wisznię, uzyskał lepsze położenie w świecie"11. Do „uzyskania lepszego położenia" przyczynił się niewątpliwie ożenek w 1782 r. z przedstawicielką możnej rodziny Dembińskich - Marianną. Jacek dawał do zrozumienia synom, że wybrał Mariannę nie ze względów materialnych, iż mógł „większy znaleźć posag"; wedle wiarygodnych wersji, wniosła mu ona jednak wiele tysięcy dukatów i bez wątpienia stanowiła dla młodego, niezamożnego szlachcica tak zwaną dobrą partię. Miał z nią liczne potomstwo: trzy córki i sześciu synów. Zapewnienie przyszłości progeniturze stało się też z czasem jednym z jego zasadniczych celów życiowych. W młodości otrzymał godność chorążego lwowskiego. Liczniejsze i atrakcyjniejsze tytuły spadły nań jednak dopiero po 1815 roku, gdy osiągnął ustabilizowaną pozycję materialną i okazywał lojalność wobec cesarskiego Wiednia. Został wtedy członkiem Stanów galicyjskich, czyli lokalnego sejmu stanowego, namiastki prawdziwego parlamentu, w 1817 r. wicemarszałkiem krajowym galicyjskim. W 1825 roku obdarzono go tytułem strażnika wielkiego sreber koronnych królestwa Galicji i Lodomerii. Największy splendor dało mu jednak uzyskanie w 1822 roku, podobno po usilnych staraniach, dziedzicznego tytułu hrabiowskiego wraz ze zmodyfikowanym, nader imponującym herbem. Tytuł hrabiowski walnie wzmocnił jego pozycję, jak i całej rodziny, m. in. oczywiście synów. Od tego też czasu Fredrowie weszli formalnie do arystokracji, choć w gruncie rzeczy nigdy nie osiągnęli naprawdę możnowładczej pozycji. Stali niżej, tak majątkowo jak i prestiżowo, od starych rodów małopolskich czy też wyrosłych w XIX stuleciu, jak na przykład Goluchowscy. Niemniej jest faktem, że Jacek Fredro odbudował pozycję rodu, przyczynił się do awansu rodziny w obrębie własnej klasy społecznej. Po roku 1822 wchodził też do sejmu stanowego jako deputat magnaterii. Więcej nie // mógł już osiągnąć: wydostał się na tak zwany świat otwarty, zdobył majątek, uznanie, tytuł arystokratyczny. Mógł rzec o sobie, że zrealizował cele życiowe. Jacek Fredro stanowi osobowość interesującą, choć dość trudną do jednoznacznej oceny. Wszyscy autorzy piszący na jego temat przyznają, iż wykazywał wielką energię, przedsiębiorczość, zaradność i praktyczność. Owa aktywność życiowa wiązała się z warunkami fizycznymi. Przystojny, silnie zbudowany, bardzo żywotny, przez większość życia cieszył się dobrym zdrowiem, co pozwalało mu na prowadzenie wspomnianej działalności. Z latami począł niedomagać, trapiła go przede wszystkim podagra. Zmarł „paraliżem tknięty", czyli porażeniem, prawdopodobnie udarem mózgu na podłożu miażdżycowym. W chwili zgonu liczył 68 lat, co na owe czasy stanowiło wiek zaawansowany. Cechowała go naturalna inteligencja, niestety nie rozwinięta wykształceniem. Chyba tylko przez krótki czas uczęszczał do lokalnych szkół prowadzonych przez któryś z zakonów, nigdy nie posiadał też większego zasobu wiedzy, prócz rodzinnego nie władał żadnym innym językiem. Niemniej w wielu kręgach ceniono jego roztropność oraz cechy charakteru. Jest pewnym, iż cechował go otwarty stosunek do otoczenia, nie był nigdy odludkiem, dzieciom powiadał: „Żyłem zawsze z ludźmi i dobrze na tym wyszedłem, bo mogłem wam dać lepsze wychowanie, niż je sam otrzymałem"12. Zygmunt Kaczkowski, powtarzając krążące o nim

opinie, charakteryzuje go następująco: „Bardzo rozumny, pogodnego umysłu, bardzo zacnego charakteru, pracowity, przedsiębiorczy, a nade wszystko płodny pod każdym względem (...), był bardzo lubiany w Sieniawie, bo był przystojny, dowcipny, grał na gitarze i pięknie tańcował"13. Aleksander w około dwadzieścia lat po jego śmierci pozostawił o nim bardzo pozytywne i rzewne wspomnienie, ukazał go wręcz jako ideał ojca i Polaka. „Żywot ojca stał się wzorem dla dzieci. Jego charakter prawy, rozum nie błyszczący świetnym ukształceniem, ale głęboki, logiczny - dobroć nieprzebrana - uprzejmość - uczynność zjednały mu powszechny szacunek. Jako człowiek i jako Polak-był on w całym znaczeniu wyrazu: Bez skazy"14. Konfrontując te opinie z rzeczywistością można zaryzykować stwierdzenie, że w XIX stuleciu rodzina trochę stylizowała jego postać, nie posiadał bowiem tych wszystkich pozytywnych cech, czy przynajmniej w takim stopniu, w jakim mu je przypisywano. Nie ulega wątpliwości, że emocjonalnie był mocno związany z polskością, w domu utrzymywał narodowe zwyczaje, wpajał dzieciom umiłowanie kraju. Niemniej był to patriotyzm wyważony, odcinający się od wiązania ze zrywami rewolucyjnymi, m. in. w okresie Insurekcji kościuszkowskiej. Trzeba przecież uwzględniać fakt, że żył pod zaborem, odcięty kordonem od niepodległej Rzeczypospolitej, nigdy też nie służył wojskowo. Część szlachty galicyjskiej przekraczała granice i uczestniczyła w walkach, przechodzenie kordonu stanowiło jednak dodatkową trudność. Począł konspirować dopiero w latach 1807-1809, wciągnięty do tej działalności przez Adama Potockiego. Owo konspirowanie miało charakter raczej werbalnych i listownych wystąpień, wymiany myśli z obywatelami znanymi, jak i on, z „przywiązania do kraju" . Przypomnijmy także, iż miało to miejsce już po Austerlitz i Jenie, w okresie zachwiania się potęgi Austrii i. szczytowych sukcesów Napoleona. Niemniej działalność ta spowodowała rezo12 nans, bowiem w 1809 roku wszedł w skład powołanego dla Galicji przez ks. Józefa Poniatowskiego Rządu Centralnego, tak zwanego Centrału16. Wiadomo, iż trzech synów wyprawił pod sztandary Księstwa Warszawskiego. Skądinąd wiemy też, iż wyposażył ich dość skromnie - Aleksander przez cały czas wojaczki znajdował się w tarapatach finansowych. Po upadku „boga wojny" pan Jacek stał się już bez reszty lojalnym poddanym Habsburgów. Była to postawa oczywiście realistyczna, można jednak dyskutować, czy nie nazbyt ostrożna. Beńkowa Wisznia pod tym względem w żadnym razie nie przypominała Soplicowa. Nie ulega też wątpliwości, że nie chciał nigdy, osobiście ani finansowo, nazbyt ryzykować. Stąd też Krystyna Poklewska krytycznie ocenia jego postawę pisząc: „Obcy mu był zarówno (...) sarmacki patriotyzm, jak i nowoczesny patriotyzm tych, którzy znaczyli swój protest przeciwko rozbiorom udziałem w powstaniu kościuszkowskim i walką w Legionach Dąbrowskiego. Był self-made manem, myślącym przede wszystkim o sobie i własnej rodzinie"17. W zasadzie zgadzamy się z tą opinią, choć wydaje się, że w tamtycli czasach można mówić o jeszcze innym modelu patriotyzmu, wzorze liczącym się z realiami, odcinającym się zarówno od pojęć sarmackich jak radykalnych, lecz ukazującym możliwość służenia krajowi m. in. przez aktywność gospodarczą, kulturową, kultywowanie polskości. Taką postawę będzie zajmował na przykład Drucki-Lubecki, później zaś Wielopolski, Gołuchowscy. Mniemamy, że Jacek Fredro był po prostu jednym z prekursorów tego „wyważonego", społecznie konserwatywnego patriotyzmu. Jeszcze bardziej dyskusyjna jest opinia, że stanowił ideał ojca. Wiecznie zajęty interesami, nie tylko nie miał czasu, lecz i chęci do zajmowania się potomstwem. Wychowanie dzieci zdał na niezbyt fortunnie dobieranych guwernerów. Ze wspomnień wynika, że jeśli zabierał któregoś z synów w podróż, to przede wszystkim dlatego, by mieć samemu jakąś rozrywkę podczas nudnych wojaży, nie zaś, by w ten sposób dostarczać im urozmaicenia. Stosowane przez

niego wychowanie miało także cechy pozytywne, o czym niżej, niemniej bez wątpienia więcej dbał o powiększenie majątku niż porządną edukację dzieci. Wpajał im jednak kult dla „sarmackich przodków". W środowisku rodzinnym eksponowano postać Andrzeja Maksymiliana Fredry. Znamienne będzie nadanie imienia Maksymiliana najstarszemu synowi. Nawiązywano też do sylwetki Aleksandra, biskupa przemyskiego (jego imiennikiem był nasz bohater). Sprawę życia uczuciowego i związków małżeńskich dzieci pan Jacek traktował tradycyjnie, widząc w ostatnich możliwość zdobycia czy powiększenia majątku. Stąd aprobował zawarte z przyczyn koniunkturalnych małżeństwo pierworodnego syna i starał się torpedować nazbyt sentymentalne i ryzykowne, w jego pojęciu, plany w tej dziedzinie Aleksandra. Trzeba jednak dodać, że pewien konserwatyzm społeczny potrafił łączyć z nowoczesnymi postawami, miał zrozumienie dla zachodzących przemian. Zerwał bez wątpienia ze szlachetczyzną w pojęciu sarmackim; jak powiedzieliśmy, nie posiadał gruntowniej szego wykształcenia i nigdy sam do niego nie dążył, niemniej okazał się podatny na wpływy nowoczesnej kultury oświeceniowej. Prawdopodobnie stanowiło to skutek bliskich związków z dworem Czartoryskich, stanowią13 cym jeden z najbardziej reprezentatywnych i prężnych ośrodków tej kultury w Polsce. Gruntowała w nim te postawy nowocześnie wychowana żona. Myśl Oświecenia spowodowała, że cechował go indyferentyzm religijny. Formalnie przestrzegał tradycyjnych zwyczajów, uczestniczył w nabożeństwach kościelnych, lecz w gruncie rzeczy znamionował go obojętny stosunek do spraw wiary. Udział w nabożeństwach traktował po prostu jako wyraz tradycji oraz urozmaicenia dnia czy święta. Nie troszczył się też o religijne wychowanie dzieci. Chyba pod wpływem oświeceniowych tendencji stał się w 1821 r. autorem petycji do cesarza o ustanowienie opieki rządu nad teatrem, co miało przyczynić się do działania sceny narodowej. Wzory oświeceniowe spowodowały, że zerwał z pewnymi postawami i zachowaniami typowymi dla obyczajowości sarmackiej doby saskiej. W życiu domowym nie kultywował na przykład opilstwa, można rzec, iż wszczepił synom pewną odrazę do nadmiernego spożycia alkoholu. W stosunkach rodzinnych nie podtrzymywał patriarchalnych tradycji, nie żądał okazywania sobie przesadnego szacunku. Autorytet budował na zaradności, osiąganiu faktycznej pozycji, nie zaś na tradycyjnych nakazach. Wychowywał dzieci nie stosując zwyczaj owych w tym wzorcu rózeg czy batów, można .rzec - nowocześnie. Co prawda nie przejmował się zbytnio ich edukacją, dbał jednak (czy może tylko aprobował decyzje żony), by zdobywały potrzebną wiedzę w zakresie języków obcych, co znakomicie pomogło im w życiu. Bardzo istotne, że wydaje się okazywać liberalizm w dziedzinie seksu, nic nie słyszymy, by dzieciom narzucano zbytnie rygory w tej dziedzinie, by demonizowano sprawy płci. W konsekwencji, mimo pewnych cieniów, między ojcem a dziećmi wytworzyła się dość silna więź emocjonalna, której podstawą były nie tradycyjne rygory, strach, uzależnienie, lecz serdeczność, przekonanie o jego rozsądku, trosce o dobro rodziny. Z okruchów .wspomnień wynika, że dzieci były też świadkami dobrego, zgodnego współżycia rodziców. Ojciec w domu bywał często gościem, sądząc po liczbie potomstwa można przecież mniemać, iż nie zaniedbywał swych obowiązków małżeńskich. Jest rzeczą pewną, że dbał o dostarczanie małżonce codziennych udogodnień i przyjemności, nie skąpił na wygodne i estetyczne urządzenie jej pomieszczeń mieszkalnych. Znamienne, że mimo iż stracił ją mając 46 lat, a był wtedy jeszcze w pełni sił, ponownie się nie ożenił. Nasuwa się domniemanie, że praktyczny pan Jacek nie chciał już dalszego potomstwa, które by spowodowało zbytnie rozdiobnienie fortuny. W każdym bądź razie, dzieci zapamiętały matkę jako jedyną kobietę jego życia.

Tak więc Jacek Fredro rysuje się jako silna, w przeważających rysach sympatyczna osobowość. Na podkreślenie zasługuje jego otwarta, a zarazem krytyczna postawa wobec życia, dostrzeganie zmienności wzorców kultury, rozumienie zachodzących przemian. Równocześnie praktyczność, umiejętność gromadzenia fortuny. Jest w nim coś nowoczesnego, potrafi łączyć w sobie cechy staroszlache-ckie z wzorcami oświeceniowymi, stworzyć pewien model zachowań, który silnie oddziała na jego potomstwo. Matką Aleksandra była Marianna z Dembińskich (ok. 1764-1806). Dembińsсу vel Dębińscy herbu Rawicz stanowili starą i możną szlachtę małopolską, szczycili się też licznymi krzesłami senatorskimi i godnościami. Dziadem Marianny był Jan, od 1726 roku szambelan króla Augusta II, później także cześnik krakowski, żonaty z Katarzyną z Dubrawskich. Ojcem - Jan Nepomucen, szambelan królewski od 1760 г., zaś od 1765 r. cześnik krakowski, po rezygnacji z tego tytułu przez ojca. Po pierwszym rozbiorze został członkiem wymienianych już Stanów galicyjskich. W 1763 roku zawarł związek małżeński z Krystyną Wiesiołowską, łow-czanką wieluńską, wnuczką znanej poetki, Elżbiety Drużbackiej18. Ze związku tego urodziło się czterech synów i dwie córki. Po kądzieli Aleksander Fredro posiadał tedy także licznych krewnych. Jan Nepomucen był m. in. dziedzicem Nie-nadowej, utrzymywał bliskie kontakty z rodziną Czartoryskich, w jego domu bywała też sławna Izabela Czartoryska. W 1784.roku otrzymał od cesarza Józefa II tytuł hrabiowski. Rodzina matki Aleksandra uzyskała tedy tytuł arystokratyczny wiele lat wcześniej niż Fredrowie. Tak więc Dembińscy w XVIII stuleciu zajmowali wyższą pozycję społeczną niźli. Fredrowie, wcześniej też od nich znaleźli się w kręgu oddziaływania kultury oświeceniowej. Choć osobowość pani Marianny, która przekazała synowi tyle cech i uwarunkowań, zasługuje na szerokie rozpatrzenie, to fredrolodzy poświęcają jej niewiele miejsca. Wynika to wprawdzie także stąd, że zachowały się o niej skąpe wiadomości. Sądząc z portretu, nie posiadała wybitnej urody, żaden z pamiętnikarzy i nikt z członków rodziny nie wspomina o jej piękności. Zygmunt Kaczkowski informuje nawet, iż była ułomna19. Nie mogła to być wszakże groźniejsza ułomność (nasuwa się przypuszczenie, iż kulała), gdyż nikt też nie napomykał na przykład o jej szpetocie. Można sądzić, że urody była przeciętnej, prezentowała się gorzej od postawnego, urodziwego pana Jacka Fredry. Za mąż wyszła młodo, licząc najwyżej 18 lat, brak wszakże jakichkolwiek podstaw, by twierdzić, że zadecydowała o tym jej powierzchowność. Wiemy, iż wykazała się wielką płodnością, co najważniejsze zaś, rodziła zdrowe, silne i uzdolnione potomstwo. Należy jednak przypuszczać, że częste ciąże (w ciągu 20 lat urodziła dziewięcioro dzieci, a nie można wykluczyć poronień czy dzieci zmarłych w niemowlęctwie) pogorszyły jej stan fizyczny. Ze wspomnień rodzinnych wiemy, że często zapadała na zdrowiu, nie była w stanie troskliwiej zajmować się wychowywaniem potomstwa, szczególnie synów, zmarła też przedwcześnie, w wieku najwyżej 42 lat. Marianna otrzymała z domu staranniejszą edukację niż mąż. Władała m. in. francuskim i żądała, by dzieci w tym języku pisały do niej listy. Jej pasję stanowiło ogrodnictwo, przeistoczyła i poszerzyła też ogród w Beńkowej Wiszni, jak pisze syn: „wszystkie starsze drzewa (były) jej ręką sadzone"20. Wśród nich znalazło się dziewięć świerków, które posadziła na pomyślność swych dziewięciorga dzieci. Zajmowanie się ogrodnictwem było w owych latach bardzo modne, pasjonowały się nim największe oświeceniowe damy, przypomnijmy choćby wzbudzający europejski rozgłos park w Arkadii Heleny Radziwiłłowej czy prace o ogrodnictwie i praktyczne działania w tej dziedzinie Izabeli Czartoryskiej21. A Marianna z Czartoryskimi utrzymywała w ogóle od najmłodszych lat bliskie stosunki, później 15 wysłała też na ich puławski dwór dla dopełnienia edukacji swoich dwóch synów. Owe związki spowodowały, że znajdowała się pod znacznym wpływem kultury oświeceniowej.

Podobnie jak małżonek, nie wykazywała troski o religijne wychowanie dzieci, pozwalała nawet na wyszydzanie religianctwa w gronie rodzinnym. Nie oznaczało to oczywiście zerwania z wiarą, stanowiło raczej odbicie mody na wolnomyślność, jakiej ulegały m. in. wytworne panie tej doby. Ze wspomnień wiemy, że przed śmiercią udzieliła dzieciom tradycyjnego błogosławieństwa. Mariannę Fredrową cechowała wrażliwość estetyczna. Wiemy, że lubiła kwiaty, w jej ogrodzie pięły się wonne i różnobarwne róże, w altance pachniały mocno nasturcje. Kwiaty lubiły i inne szlachcianki, lecz pani Marianna wykazywała ponadto niespotykane po innych dworach szlacheckich upodobanie do pięknych, nowoczesnych mebli, obrazów, sztychów, rzeźb. Dbała też o detale, szczegóły wyposażenia pokoi; posiadała, na przykład, ozdobny kominek, którego „gzymsy i gzymsiki stały się nigdy nie dościgniętym wzorem dla wszystkich kominków w sąsiedztwie"22. Znamienne, że syn nie zauważył czy nie zapamiętał, by posiadała obrazy o treści religijnej, utkwiła mu natomiast w pamięci gipsowa statua Wenus Medycyjskiej, brązowe popiersie króla francuskiego Henryka IV, świeczniki alabastrowe, piękny wazon porfirowy „i tysiąc jeszcze fraszek..." W pamiętniku ze wzruszeniem wspomina jej pokoje i sprzęty, które gromadziła ręka pani Marianny, m. in. „pokoik niebieski, zajęty prawie w połowie dwiema sofami w białe i karmazynowe atłasowe pasy - biureczko wysadzane naszej maiki. Na jednej ścianie w mahoniowych ramach landszafty podług Ruisdala [Jakob Ruisd»■-■:.) 1628-1682, znakomity pejzażysta holenderski - Z. K.] - na drugiej widoki Tivoli i fontanny Egenr'23. Zbiory pani Fredrowej nie przedstawiały oczywiście większej wartości, starała się jednak prawdopodobnie choć w miniaturze n Hiadować upodobania słynnej kolekcjonerki, jaką byłr Izabela Czartoryska. Sądzimy zresztą, że zamiłowanie jej wynikało ze wspomnianej już wrodzonej wrażliwości estetycznej, chęci otaczania się przedmiotami pięknymi, niebanalnymi. Jej dzieci wyniosły też z domu rodzinnego zainteresowania i nawyki do gromadzenia, jeśli nie oryginalnych dzieł sztuki, to przynajmniej ich kopii. Jeszcze raz akcentujemy, że takie nawyki były w ówczesnych domach szlacheckich rzadko spotykane, świadczyły też o oświeceniowej postawie pani Fredrowej. Jest rzeczą pewną, że wychowanemu na głębokiej prowincji, nie posiadającemu wyrobionych upodobań artystycznych mężowi imponowała tymi wielkopań-skimi, w jego pojęciu, gustami i znawstwem, które wzbudzało podziw (a może i naganę) sąsiadów i znajomych. Imponowała oczywiście także absolutnie niezrozumiałą dlań francuszczyzną, całym połorem towarzyskim, który wyniosła z rodzinnego domu Dembińskich. Także tytułem hrabiowskim, który Dembińscy otrzymali zaraz po jej ślubie z Fredrą, do którego zaś pan Jacek musiał dążyć przez dziesięciolecia. Jest też prawdopodobne, iż zdobyła jego wdzięczność za swą płodność, urodzenie licznych synów, kontynuatorów rodu, któremu groziło wtedy wymarcie. Wszystko to powodowało, że pożycie rodziców Aleksandra, mimo częstych wyjazdów ojca, układało się dobrze. On wniósł w ten związek energię, rzutkość, siłę przebicia; ona łagodziła i polerowała jego obyczaje, swymi /6 zainteresowaniami i manierami dodawała splendoru od nowa budowanej pozycji panów z Pleszowic. Jej inkrustowane biureczko, obrazy i rzeźby, jak gdyby symbolizowały dziedziny i postawy, które stały się już obce XVIII-wiecznym Fredrom. Z tego mariażu zrodziło się nowe pokolenie, które dziedziczyło nie tylko po ojcu, lecz właśnie także po matce, przypomnijmy, że prawnuczce Elżbiety Druż-backiej. Sądzimy, że owe odziedziczone po kądzieli zdolności i wszczepione przez panią Mariannę zainteresowania walnie przyczyniły się do kształtowania osobowości, w tym twórczych, jej synów, także oczywiście naszego Aleksandra. Państwo Marianna i Jacek Fredrowie doczekali się, jak już wspominaliśmy, licznego potomstwa, mieli przecież trzy córki oraz sześciu synów. Najstarsza z córek to Ludwika (1784-1839). Ok. 1810 roku poślubiła Antoniego Rozwadowskiego. Po jego śmierci, która nastąpiła po 1817 г., wraz z dwojgiem dzieci znajdując się w trudnej sytuacji materialnej,

powróciła do domu ojcowskiego i przy pomocy młodszej siostry opiekowała się coraz częściej chorującym panem Jackiem. Gdy siostra wyszła za mąż, Ludwika stała się jedyną i nieodstępną opiekunką starego Fredry. Po jego zgonie poświęciła się wyłącznie wychowaniu i zajmowaniu się sprawami swoich dzieci. Powiadano: „Żyła jedynie w swoich dzieciach, za ich ciasnym kółkiem świat dla niej nie miał powabu, nie miał pociechy"24. Gdy jednak nastąpił pamiętny 1830 rok, nie zatrzymała jedynego syna, który poszedł pod sztandary powstańcze. Na szczęście doczekała jego powrotu. Zmarła w 1839 r. na raka, w domu swej córki, Wandy Skrzyńskiej. Druga córka Jacka to Konstancja (1785-1865), wydana wcześnie za Wincentego Skrzyńskiego, dla całej rodziny została później „babcią Skrzyńską" i pod tym mianem znana była w całej familii. Bratanica charakteryzuje ją następująco: „Nie miała ona uroku łagodności ciotki Leonowej, biorąc wszystko gorąco, namiętnie, ale właśnie to gorące jej serce, za gorące dla własnego jej szczęścia, było magnesem o niemałej sile". F.K. Prek opisywał ją trochę inaczej: „zawsze spokojna, skąpa, ale dobrze myśląca, mało jada, haftami lub robieniem pończoch się bawi, mało wyjeżdża w sąsiedztwo"25 Najmłodszą z sióstr była wspomniana już Leonowa, czyli Cecylia (ok. 1795-1847). W1825 r. poślubiła Leona Jabłonowskiego. W opinii rodziny stanowiła uosobienie dobroci i łagodności. Podobnie jak jej siostra Ludwika, gorąco kochała dzieci i opiekowała się przez dłuższy czas ojcem. Wedle opinii bratanicy, „była rodziny sercem i sumieniem"26. Cieszyła się także dużym autorytetem. Aleksander pozostawił o niej rzewne wspomnienie: „Jeżeli obowiązki córki, żony, matki, pełnione z poświęceniem nieustannym ściągnąć mogą promyk świętości, pewnie on świeci nad duszami sióstr moich: Ludwiki Rozwadowskiej i Cecylii Jabłonowskiej. Ich ciche cnoty przesuwały się niezauważane, bo same nie zdawały się mieć pojęcia swojej wartości"27. Podobnie jak starsza siostra, zmarła na chorobę nowotworową. Dodajmy, że Jabłonowscy nie byli zadowoleni z wejścia Fredrówny do rodu. Powiadali o niej: „wślizgnęła się w nasze gniazdo"28. W tym czasie byli zamożniejsi od Fredrów. Cecylia ponadto wywierała wpływ na męża, uniezależniając jego o^pipaWa ' poglądy od rodzinnej polityki Jabłonowskich. Ws^tkie trzy^pedrówny prezentują się jako postacie bardzo kobiece, stwo17 rzone do życia rodzinnego. Znamienne, że prócz Konstancji wychodziły jednak za mąż stosunkowo późno - Ludwika w wieku 26 lat, Cecylia 30 lat. Zalety charakteru wydają się u nich przeważać nad zdolnościami i intelektem. Rysują się jako sympatyczne, lecz raczej przeciętne szlachcianki. Wiemy jednak, że Cecylii nie brak było energii, stanowczości okazywanej w trakcie zabiegów Aleksandra o żonę, którym wyraźnie sprzyjała. Aleksander odpłacał się serdecznością, co uwidacznia się m. in. w jego pamiętnikach. Związki rodzinne sióstr z braćmi były jednak w ogóle dość luźne, brak też podstaw, by stwierdzić, jak wpłynęły one na kształtowanie się osobowości męskich przedstawicieli rodziny. Do historii trafiły też wyłącznie jako siostry swych wybitnych braci. Najstarszym z braci Fredrów był urodzony w 1784 roku Jan Maksymilian. Od najmłodszych lat wychowywano go w duchu oświeceniowym, wszczepiając znajomość kultury francuskiej. Wpływ na psychikę i poglądy wywarł dłuższy pobyt na dworze w Puławach, gdzie panowała wolnomyślna, równocześnie swobodna obyczajowo atmosfera. Oddziaływały nań jednak także, wyniesione zarówno z domu rodzinnego jak i z Puław, wzorce patriotyczne. Pod ich wpływem w 1806 roku przeszedł granicę i zaciągnął się do 2 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego, stamtąd zaś przeniósł się do ułanów. Z dworskiego modnisia przemienił się raptem w marsowego oficera. Aleksander w pamiętniku powiada, że w 1809 г.: „Maksymiliana (...) eleganta puławskiego, zawsze wypudrowanego, wystrojonego, pachnidłami tchnącego, nie mogłem odgadnąć w tej opalonej twarzy, zakrytej do połowy rudymi wąsami i faworytami (...), w tej postawie żołnierskiej, okrytej znojem i kurzem

bojowym"29. Nosił wtedy szlify majora, następnie podpułkownika 5 pułku strzelców konnych, w którym odbył całą kampanię 1812 roku. W 1813 danu mu 9 pułk lansjerów francuskich, w tymże roku awansował na pułkownika. Ranny pod Donnevitz, 6 września dostał się do niewoli rosyjskiej. W 1815 r. za protekcją Czartoryskich został fligieladiutantem cara Aleksandra, w stopniu pułkownika, rychło jednak uzyskał rangę generała brygady. Ożenił się wyłącznie dla majątku z bogatą Rosjanką, Praskowią hr. Gołowin, z którą miał dwóch synów. Panią tę cechowało wiele walorów - w sensie charakteru i umysłowości zyskała też z czasem sympatię opinii polskiej, nie posiadała jednak za grosz urody. Maksymilian w 1822 roku wystąpił ze służby, podróżował, m. in. po Italii, potem wrócił do Warszawy, gdzie brał żywy udział w życiu kulturalnym i towarzyskim. W 1830 roku został kuratorem generalnym Królestwa Polskiego oraz członkiem Rady Stanu. Po wybuchu powstania, któremu był zdecydowanie przeciwny, umknął do Petersburga. Stąd w 1832 roku przez Lwów i Weimar udał się do Paryża; tam żył w izolacji od polskich emigrantów i ich działalności. Zmarł w marcu 1846 roku, w wieku 62 lat30. Maksymilian (zwano go zwykle drugim imieniem) miał bogatą, złożoną osobowość; w opinii współczesnych - mnóstwo zalet, ale równocześnie i wad. Postawny, męski, przystojny, posiadał urok zewnętrzny, który zjednywał mu sympatię mężczyzn i względy kobiet. Cechowała go także umiejętność nawiązywania kontaktów oraz ujmujący sposób bycia. Aleksander charakteryzował brata następująco: „Wysoki, piękny mężczyzna; włosy rude, oczy bardzo małe. Dla wszystkich 18 przyjacielski, usłużny"31. Podobnie jak inni Fredrowie wykazywał wielką skłonność do kobiet. Prowadził liczne flirty i romanse z rozmaitej konduity paniami -intymne stosunki łączyły go tak z księżnymi jak ulicznicami. Lubił wystawne życie, posiadał gest, nieproporcjonalnie szeroki w stosunku do dochodów. Pisano, że podczas pobytu we Lwowie „dom książęcy prowadził"32. Owo życie nad stan powodowało, iż stale potrzebował pieniędzy, mówiąc otwarcie - stanowił przykład typowego utracjusza. Nawet Aleksander, podkreślając jego zalety, dodaje: „ale niegospodarny". Zmarł materialnie zrujnowany. Był człowiekiem odważnym, stawał mężnie w wielu bitwach i potyczkach, co przyniosło mu liczne odznaczenia bojowe i nie mniej liczne rany. W i 807 roku został kawalerem krzyża Virtuti Militari, w 1812 roku pod Smoleńskiem otrzyma! Legię Honorową. Wychowany w wołnomyślnej atmosferze, prawie przez całe życie zachował krytyczną postawę wobec tradycyjnych norm i światopoglądów, posiadał, nie be/ podstaw, opinię libertyna. W 1808 roku wstąpił do masonerii, gdzie osiągną! wysokie godności. Był masonem VII stopnia, przez pewien czas mistrzem obrzędów. Działał w lożach: Bracia Zjednoczeni i Rycerze Gwiazdy. Jako pomocnik ministra prezydującego w Komisji Rządowej Wryznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przeciwdziałał reakcyjnej polityce oświatowej J. K. Szaniawskiego. Maksymilian był uzdolnionym literatem, uprawiał dramatopisarstwo, poezję. krytykę teatralną, dokonywał także tłumaczeń. W 1827 roku wystawiano w \ szawie jego tragedię Harald, w 1837 roku ukazało się wydanie zbiorowe jego dziel dramatycznych. Jako członek „Towarzystwa Iksów".zamieszczał w latach 181$-1819 recenzje teatralne, pod kryptonimem X, w czasopismach warszawskich. Tłumaczył m. in. Andromachą i Fedrę Racine'a. W sporach między klasykami i romantykami opowiadał się za nowym prądem, czym wzbudził niechęć niektórych przyjaciół. Jeden z nich, Kajetan Koźmian, określił go jako „dezertera od klasycyzmu"33. Od 1829 roku byt członkiem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Wielu współczesnych raził jednak w nim egoizm, karierowiczostwo, kolaborowanie z Petersburgiem. Jako kurator zapisał się tłumieniem ruchów niepodległościowych na Uniwersytecie Warszawskim. Nic tedy dziwnego, że w powstańczej Warszawie obserwowano

nastroje wrogie Maksymilianowi. Według | nych relacji, próbowano go nawet powiesić! W istocie, przewidując bieg rzeczy. jak wspomnieliśmy, opuścił rychło powstańczą Warszawę. Krytycznie powiada o nim m. in. Julian Ursyn Niemcewicz. Komentując jedną z bitew nadrnienia:\,Nie w jednym zdarzeniu człowiek ten zawsze dobrze widzący, gdy szło o własny jego interes, miał krótki wzrok, gdy szło o sprawę publiczną". Ludwik Jabłonowski zarzuca mu, że do znaczenia doszedł przez protekcję i pieniądze kobiet: „Dzięki pięknej postawie i względom księżny (Marii) z Czartoryskich Wirtemberskiej. wyszedł na generała. (...) Car ożenił go z panną Gołowin, wielkiego rozumu i majątku panną, ale tak szpetną, że męża znaleźć nie mogła"34. Na starość niedomagał, chorował (być może w pewnej mierze było to konsekwencją jego trybu życia w młodości i latach dojrzałych), zmienił się też psychicz19 nie, „skwaśniał bardzo". Wedle relacji bratanicy, Zofii Szeptyckiej, porzucił wol-nomyślne postawy. Pod koniec życia „łaską Bożą a przykładem żony do Boga nawrócony, umarł jako prawy i gorący chrześcijanin"35. Pozostawił dwóch synów. Józef Dobiesław został znanym z powściągliwości i surowego trybu życia księdzem i do kraju już nie wrócił. Felicjan Maksymilian (1820-1874) związał się z dworem petersburskim i zabawiał wysokie sfery komediami salonowymi. Pośród rodaków nie miał najlepszej opinii. Aleksander Wielopolski, który zetknął się z nim w latach 18611862, mienił go „błaznem"36. Zubożała pani Maksyrmlianowa, która pozostała w Paryżu, utrzymy wała kontakty z Fredrami, m. in. Aleksandrostwem i dziećmi pisarza, z którymi stykała się nad Sekwaną podczas ich paryskich pobytów. Dodajmy, że Aleksander pomagał finansowo rodzinie brata. Maksymilian niewątpliwie oddziaływał na Aleksandra, inspirując i pomagając mu w początkach jego działalności literackiej, równocześnie gruntując w nim postawy wolnomyślne, niezależne. Boy słusznie pisał, iż był „najpoufniejszym powiernikiem myśli i twórczości naszego poety"37. W dziedzinie obyczajowej był cicerone młodszego brata, wprowadzał go „w życie" i zachęcał do korzystania m. in. z uroków nieskrępowanej niczym erotyki. Między Maksymilianem a Aleksandrem panowała też harmonia, której me zmąciło ani dwuznaczne zachowanie się najstarszego z Fredrów wobec ruchu niepodległościowego, ani dworactwo i wysługiwanie się caratowi, ani wreszcie rejterada w 1830 roku do mikołajewskiego Petersburga. Po wyjeździe Maksymiliana do Paryża kontakt między nim a resztą Fredrów pozostawał luźny, niemniej solidarność rodzinna spowodowała, że nigdy najstarszy z braci nie stał się celem ataków czy choćby tylko niechęci z ich strony. W tym czasie jednak skończył się jego wpływ na dojrzałego już, posiadającego własne postawy i zasady życiowe, autora Zemsty. Drugi z kolei syn Jacka to Seweryn (1787 [1789?]-1845). W latach dziecinnych uchodził za niebywałego urwipołcia- „Swawolny, nieposłuszny, zawsze w zadeptanych trzewikach i podartej czapce, którą uczył psy aportować, był dla guwernera prawdziwą plagą. Szczególnie miał upodobanie szczuć świnie psami; nieraz Cusi, ówczesny guwerner, Francuz, przyprowadzał go za ucho z tego polowania i za karę przywiązywał sznurem do stołu"38. Kary nie były widać zbyt drakońskie i nie spowodowały w nim powstania kompleksów. Później przez pewien czas przebywał śladem starszego brata na dworze puławskim. Lata dziecinne i młodzieńcze to raczej pasmo radości, przygód, z czasem eskapad, mocnych przeżyć. Seweryn uchodził za bardzo inteligentnego, uczył się dobrze, lepiej od Aleksandra, od młodości przejawiał też talent poetycki, nigdy jednak nie myślał systematycznie parać się piórem. W 1806 roku, to znaczy w wieku około 20 lat, potajemnie przekroczył granicę i wraz z Maksymilianem zaciągnął się do pułku piechoty Księstwa Warszawskiego, dowodzonego przez sławnego Stasia Potockiego. Wkrótce potem przeszedł do sformowanego w 1807 r.

zastępu Gwardii Cesarskiej - przesławnych z czasem szwoleżerów. W barwach tego pułku odbył liczne kampanie, m. in. hiszpańską, . 20 stawał pod Somosierra. Później walczył w kampanii austriackiej 1809 roku, m. in. bił się dzielnie pod Wagram. W1812 roku, podczas odwrotu, eskortował Napoleona ze Smorgoń do Wilna. Wsławił się w kampanii niemieckiej 1813 roku. Pod Peterswalde zniósł we ♦ wspaniałej szarży 5 szwadronów huzarów pruskich i wziął do niewoli syna generała Bluchera. Dosłużył się stopnia majora, co odpowiadało randze pułkownika w linii. W 1809 roku otrzymał Legię Honorową, w 1810 roku krzyż Virtuti Militari, w 1813 krzyż oficerski Legii Honorowej. Jako jedyny z całego wojska polskiego przedstawiony był do projektowanego w 1809 r. orderu „Reunion". W1814 roku wziął z wojska dymisję i osiadł w swych dobrach Nowosiółki w pow. rudeckim. Resztę życia spędził na wsi, częściowo we Lwowie, gospodarząc w sąsiedztwie Aleksandra, z którym utrzymywał stały i bliski kontakt. Zasłynął wtedy z wzorowo prowadzonego gospodarstwa, m. in. ogrodnictwa. Trzeba przyznać, że niestety znaczne dochody czerpał również z prawa do propinacji, czyli produkowania i sprzedawania wódki. Uważano go za jednego ze znaczniejszych producentów wódki w Galicji. W 1845 roku wraz z trzema innymi ziemianami złożył gubernatorowi Ferdynandowi d'Este memoriał protestujący przeciw działalności towarzystwa wstrzemięźliwości, „jako zagrażającej porządkowi społecznemu". Ponieważ towarzystwa te organizował kler, memoriał przypominał, że władza jest zobowiązana nakazać duchowieństwu, aby nie wygłaszało kazań dotyczących stosunków poddańczych. (Szlachta galicyjska była wtedy wrogo nastawiona do kleru za nakłanianie do „bractw wstrzemięźliwości" i składała w tej sprawie zarówno protesty, jak donosy u władz Gubernium.)39 Podczas powstania listopadowego Seweryn pozostał w domu, lecz uczestniczył w komitecie lwowskim, który organizował pomoc Galicji dla powstania. Po roku 1833 zerwał z wszelką działalnością polityczną. Natura obdarzyła go znakomitymi warunkami fizycznymi i wybitną urodą. Aleksander powiada o nim: „piękny mężczyzna". Bratanek wspomina: „był bardzo wysoki, barczysty i sławnie piękny pięknością prawdziwie męską"40. Posiadał twarz o regularnych rysach, duże, pełne wyrazu oczy, ładnie wykrojone usta. Odznaczał się też niebywałą siłą i sprawnością, którą imponował m. in. w czasie służby wojskowej. Kolega Seweryna, Józef Załuski, informuje, że był on mężczyzną „niepospolitej siły, zręczności i lekkości, a każdego konia przeskakiwał z największą łatwością (...), mało kto albo raczej nikt nie mógł się odważyć iść z nim w zapasy na siłę"41. Krzepą zadziwiał także w wieku późniejszym, jako już mocno podtatusiały pan. Cechowały go także zalety charakteru, stąd też, jak pisze Aleksander, był „kochany jako kolega", „powszechnie lubiany w pułku". Później cieszył się wielką sympatią jako stryj, sąsiad, znajomy, lgnęli do niego mężczyźni, okazywały mu słabość niewiasty. Przystojny i sympatyczny, lubił kobiety, w młodości też chętnie i intensywnie uprawiał miłość fizyczną, nie uznając w tym zakresie tradycyjnych zakazów i ograniczeń. Wespół z braćmi hulał po 1814 roku na lwowskich karnawałach. Z 21 czasem ustatkował się, ożenił z dość mało atrakcyjną, ograniczoną Domicelą Konarską. W opinii rodziny nie „dorównywała mu inteligencją", stale na kogoś się gniewała, co jednak z czasem nie czyniło na familii wrażenia. Państwo Seweryno-stwo prowadzili otwarty dom, pełen krewnych i znajomych. Bratanica, Zofia Szeptycka, tak charakteryzuje stryja ok. 1840 roku: „Czczony i kochany przez wszystkich, którzy go znali, w pierwszym rzędzie przez Ojca

mego, potrzebował on nieustannie mieć ludzi koło siebie, mieć kogo częstować nowymi, doskonałymi potrawami i pysznymi owocami, a chętnych gości i domowników nie brakło z bliższego i dalszego sąsiedztwa"42. Seweryn cieszył się wówczas nie tylko sympatią, lecz szacunkiem i autorytetem, a klan Fredrów traktował go jako głowę rodziny. Bratanek wspomina: „nie było rady dotyczącej gospodarstwa, kompromisu, sprawy honorowej, w której jego głos nie byłby decydującym, on był jakoby wójtem swej okolicy i jej wyrocznią"43. Opromieniała go w dalszym ciągu sława wojenna, imponował młodszemu pokoleniu, które nie zdołało wziąć udziału w kampanii napoleońskiej. Wyróżniał i szanował go też wielbiciel cesarza, niechętny Fredrom Ludwik Jabłonowski. W pamiętniku notował: „Chociaż nie czernił papieru, najzacniejszym z rodu był (...) Seweryn. Jako rotmistrz szwoleżerów gwardii szedł na jary Somosierry (...). Jeden z całej polskiej armii był podany do Orderu Trzech Złotych Run"44. Uwiecznił go też w swym malarstwie Juliusz Kossak. Na marginesie dodajmy, że Seweryn do końca życia, w przeciwieństwie do Maksymiliana i Aleksandra, pozostał entuzjastą Napoleona. W tych latach największą radością eks-szwoleżei a były jednak nie wspomnienia bitewne, lecz życie rodzinne i dzieci. Posiadał dwie ogromnie kochane córki, z których jedna zmarła w dzieciństwie. Druga - przeurocza Sewerynka - zresztą ulubienica całej rodziny, wprowadziła w jego dom nastrój radości, beztroski, zabawy. Można rzec, iż stanowiła dlań treść i radość schyłku życia. Seweryn lubił rozkosze stołu; szwagierka pisze, iż „po każdym obiedzie musiał spać przez godzinę"45. Gargantuański apetyt spowodował, że nabrał tuszy, stał się ociężały. Bratanek urodzony w 1829 roku pamiętał go już „bardzo grubym". Trudno też było poznać dawnego psotnika czy zgrabnego lansjera „w grubym, poważnym obywatelu, zawołanym gospodarzu". Owo objadanie się bodaj przyspieszyło zgon, zmarł bowiem w wieku 56 (58?) lat, nie osiągnąwszy wieku ojca ani starszego brata. Trzeci syn Jacka to nasz Aleksander, czwarty zaś-Julian (ok. 1797-1829). Był jedynym z braci, który nie służył wojskowo, za młody, by wziąć udział w wojnach napoleońskich, nie doczekał zaś powstania listopadowego. Żył najkrócej z tego pokolenia. Z zachowanej korespondencji wynika, iż łączyły go z Aleksandrem serdeczne więzy. Podobnie jak starsi bracia hołdował swobodzie obyczajowej, jego jedną z przygód uwiecznił też Aleksander w niecenzuralnym wierszu46. Rok przed śmiercią Julian ożenił się z posażną Kordulą z Krasińskich, wdową po Kajetanie Horodyskim, zmarł bezdzietnie. Bratanica podaje, że jego „życie całe złamane zostało miłością damy z wielkiego świata"47. Nie znamy jednak szczegółów tego wielkiego i smutnego romansu. 22 Kordula Fredrowa cieszyła się sympatią całej rodziny. Chociaż „nieładna, bardzo otyła i czerwona, oprócz dziwnie jasnej głowy do interesów majątkowych nie posiadała zalet towarzyskich, ale była tak niezmiernie dobrą, uczynną, wyrozumiałą"48. Dość często widzimy ją w towarzystwie naszego Aleksandra, do czego powrócimy w innym rozdziale. Piątym synem Jacka był Henryk (1799-1867). Inteligentny, przystojny, uzdolniony, pogodnego usposobienia, życzliwy ludziom, zyskiwał uznanie krewnych, znajomych, przyjaciół. W młodości wiele podróżował, m. in. po Niemczech, Anglii, Szkocji, nawiązując liczne znajomości i przyjaźnie; ponoć imponował nawet snobistycznym Anglikom. Bratanek Jan Aleksander pozostawił jego celną charakterystykę: „Rzadko się zdarzy spotkać człowieka tak przyjemnego w towarzystwie, jakim był młodszy brat mego ojca, Henryk. Przystojny, wesoły, dowcipny, posiadał on wszystkie talenta: grał na fortepianie, śpiewał, rysował pyszne karykatury, doskonale tańcował, zwłaszcza w mazurze był niezrównany; umiał wszystkich naśladować, gdy jego nikt naśladować nie zdołał; skoro usta otworzył, sypał najzabawniejszymi konceptami; przytem sam lubił się bawić i pił znakomicie, nie dziw, że gdzie się pokazał, był królem towarzystwa"49. Lubił go nawet zgryźliwy Ludwik

Jabłonowski, wspominał: „Dusza najpoczciwsza, przy kieliszku niezrównanego humoru, tryskającego dowcipem"50. Podobnie powiada o nim bratanica, zwąc „ulubieńcem salonów", „duszą każdej zabawy". Eksponuje przy tym jego romansowość: „Przystojny i elegancki, wiecznie się kochał i w nim się kochano; umizgał się do każdej kobiety i zawsze w nadzwyczajne jakieś przygody wpadał"51. Wiadomo, że był zaręczony z jakąś nobliwą Włoszką, powodowany kaprysem zerwał jednak ten związek. Skądinąd wiemy, iż przewodził w światku lwowskim „męskim zastępom", które wsławiły się hulankami i ponoć „rozpustą".52 W 1842 roku, to znaczy licząc sobie już 43 lata, dobrze się wyszumiawszy, poślubił przeszło 20 lat młodszą, urodziwą separatkę Marię z Jabłonowskich primo voto Feliksową Karnicką. Henryk posiadał zadziwiającą, pełną przeciwieństw osobowość. Na przykład mimo swej birbanckiej postawy, potrafił liczyć się z pieniędzmi i nie zaciągać długów. W1830 roku reputację hulaki zamienił na reputację dzielnego żołnierza. Poszedł bowiem do powstania, gdzie zdobył szlify kapitana, krzyż Virtuti Militari, przez pewien czas był też adiutantem generała Jana N. Umińskiego. Powróciwszy z wojny, z czasem ustabilizował swe życie, choć nie osiągnął takiej pozycji materialnej jak starsi bracia. W 1856 roku został członkiem Stanów galicyjskich, później dyrektorem zakładu ociemniałych we Lwowie. Uzdolniony, pisywał ulotne okolicznościowe wierszyki i utwory sceniczne, choć zdaje się, bez większej wartości literackiej. Pisywał też utwory o treści obscenicznej . Państwo Henrykostwo mieszkali w Dubaniowicach, w sąsiedztwie Beńkowej Wiszni, mieli czworo dzieci, syna i trzy córki. Dwie z nich „słynęły pięknością"53. Henryk Fredro, tak w latach kawalerskich jak później, utrzymywał bliskie stosunki z Aleksandrem. W przesyłanych do brata listach zamieszczał m.in. informacje o znajomych paniach oraz różne plotki lwowskie; bywał też częstym gościem u 23 Aleksandrostwa, np. podczas świąt, Wigilii, uroczystości. Pod koniec życia uległ splinom, spowodowanym chyba przede wszystkim pogarszaniem się stanu fizycznego, a także pewnymi kłopotami materialnymi. Można dodać, że Henryka Fredrę jako Adolfa ukazał w Parafiańszczyźnie Leszek Borkowski. Najmłodszy syn Jacka to Edward (1803-1878). W młodości typowy Fredro: przystojny, dowcipny, „obyczajów wesołych". Wraz z bratem Henrykiem zasłynął przed rokiem 1830 hulankami i rozwiązłością w wyższym towarzystwie lwowskim54. Po nocy listopadowej zamienił jednak frak na mundur, bił się też dzielnie jako rotmistrz ułanów w 6 pułku, noszącym miano „Dzieci Warszawy". Ciężko ranny, przez dłuższy czas chodził o szczudle55. Później następuje w nim jakaś wewnętrzna przemiana, nie tylko staje się naj-lojalniejszym poddanym austriackiego zaborcy, lecz posępnieje, zrywa większość więzów rodzinnych i towarzyskich, staje się odludkiem. Równocześnie otrzymuje pewne godności i tytuły. W 1837 roku zostaje członkiem Stanów galicyjskich, od 1864 roku członkiem Towarzystwa Agronomicznego Lwowskiego, jako jedyny z braci uzyskał tytuł szambelana dworu wiedeńskiego. Już w 1827 roku ożenił się z posażną wdową Kicką, co wedle opinii rodziny stało się właśnie przyczyną niekorzystnych zmian zachodzących w jego osobowości. Bratanica tak rezonuje na ten temat: „Młody, przystojny, dowcipny, a więcej jeszcze uszczypliwy (...) ożenił się głównie dla wielkiego majątku z wdową Marią z Rzeczyckich Kicką. Starsza od niego, nieładna, charakteru zacnego i poczciwego, ale lodowatej sztywności, ani znalazła przy nim szczęścia, ani mu go dała"56. Należy wszakże dodać, że w opinii wielu postronnych Maria uchodziła za kobietę rozumną i kulturalną. Pisano: „Pani Edwardyna Fredro odznaczała się wśród pań lwowskich tern, co Niemcy nazywają «Weltklug»". Fredrowie mieli syna, Edwarda Ksawerego, oraz córkę Zofię. W rodzinie szeptano, że dzieci te „gorzej niż surowo, bo prawie bez miłości, wychowywali"57. Krążyły też wersje o wydzielaniu synowi porcji

jedzenia, nawet wody! Edwardostwo w latach późniejszych nigdy nie przyjmowali u siebie, mieszkali we Lwowie, utrzymując jednak tylko luźne kontakty z rodziną. Krewni przeciwstawiali charakter Edwarda szczególnie usposobieniu Henryka, powiadając, że różnili się jak dzień od nocy. (A przed trzydziestu laty byli tak do siebie podobni!) Ludwik Jabłonowski w swych memuarach nie chce nawet charakteryzować Edwarda, żartując: „O Ryczywole zamilczeć wolę. Toż samo i o jego synu Edwardzie"58. Między Aleksandrem a Edwardem przez wiele lat trwały nieporozumienia, w ogóle się nie widywali. W zapiskach rodzinnych stwierdzano, że Fredrę „ten stosunek z bratem nadzwyczaj bolał, więc przy każdej sposobności czy świąt, czy imienin podawał on rękę do zgody", lecz długo bez skutku. Przełom nastąpił wreszcie w 1871 roku, kiedy Aleksander uprzedzając wizytę Edwarda, udał się do jego domu i przeprowadzona rozmowa rzekomo przecięła nieporozumienia i gniewy59. Ten najmłodszy z Fredrów, jako jedyny z rodzeństwa, przeżył Aleksandra, odszedł jednak otoczony jakąś ponurą aurą człowieka skłóconego ze środowiskiem rodzinnym, wyobcowanego z tradycyjnej kultury fredrowskiej. Rozpatrując życiorysy i osobowości braci Fredrów dochodzimy do wniosku, 24 że posiadali liczne cechy wspólne, na ogól byli do siebie podobni - tak w sensie cielesnym jak charakterologicznym, również w zakresie uzdolnień. Dziedziczyli więcej po ojcu, dopatrzeć się w nich można także rysów znamiennych dla odleglejszych przodków, widać w nich gorącą i bojową krew Fredrowską, która spowodowała, że ród ten zapisał się w dziejach nie tylko atramentem czy bogobojnością. Mniemamy, iż zdolności i zainteresowania artystyczne otrzymali jednak po matce - wnuczce Elżbiety Drużbackiej. Przede wszystkim całą szóstkę cechują znakomite warunki fizyczne. Są najmniej średniego, a przeważnie wysokiego wzrostu, silnie, czasem wręcz atletycznie zbudowani, znamionuje ich doskonała kondycja somatyczna. Bardzo witalni, imponują sprawnością i aktywnością, m.in. wiele podróżują, polują, są wybornymi jeźdźcami, jak się powiadało - także urodzonymi żołnierzami. Przez większą część życia cieszą się dobrym zdrowiem, z chorób dziedzicznych tylko jednego z nich będzie nękała dna moczanowa, czyli podagra. Wykazują jednak rodzinną skłonność do miażdżycy, której sprzyjało wysokokaloryczne żywienie. Z wyjątkiem przedwcześnie zgasłego Juliana wszyscy dożyli późnego, jak na owe czasy, wieku. Przeciętna wynosiła pośród braci 63,5 roku (pośród sióstr 62,3 lat). Każdy z nich jest przystojny i urodziwy, a Maksymilian i Seweryn uchodzą nawet za pięknych. Wszyscy też cieszą się, dodajmy, uzasadnioną opinią bardzo romansowych, w młodości czy pełni życia uganiają się za podwikami, miewają różne flamy, przygody i awantury miłosne, bez oporów korzystają też z tak zwanej płatnej miłości. Ich poglądy na seksualność są swobodne i tolerancyjne, równocześnie uznające ważność i atrakcyjność tej dziedziny. W młodych latach Fredrowie nie liczą się z rygorami i zakazami, lubią pikanterię, pornografię, cieszą się renomą (przynajmniej część z nich) zuchwałych uwodzicieli. Z latami, z wiekiem, wszyscy zarzucają tę postawę, statkują się, żenią (nikt z szóstki nie pozostał bezżennym), stają się mniej czy bardziej przykładnymi ojcami rodzin, nie licząc młodo i bezdzietnie zmarłego Juliana. Znamienne, iż posiadają jednak mniej dzieci niż ich rodzice, zazwyczaj dwoje (tak było u Maksymiliana, Seweryna, Edwarda), czworo u Aleksandra i Henryka. Prawie wszyscy zawierają małżeństwo z rozsądku; Maksymilian i Edward wyłącznie dla pieniędzy, piękny i inteligentny Seweryn zbaidzo ograniczoną, tyle ze zamożną Koidulą, Henryk w dość niejasnych okolicznościach z bogatą, znacznie młodszą separatką. Julian potraktował znów swój mariaż jako antidotum na jakiś wielki zawód miłosny, znamienne wszakże, iż zaślubił także bardzo bogatą wdowę. Jeden Aleksander ożenił się z miłości, choć znów, co za traf, z bardzo majętną panią. Żaden z nich nie popełnił ani nawet nie myślał popełnić mezaliansu. Jak wynika z życiorysów żaden też nie poszukiwał dziewicy

- dwóch wybrało wdowy, jeden separatkę, jeden rozwódkę. Doprawdy trudno było przyszłym paniom Fredrowym iść do ołtarza w wiankach i białych, powłóczystych welonach. Podział ojcowizny pośród licznego rodzeństwa spowodował, że startują z dość skromnych pozycji materialnych, są w latach dwudziestych XIX w. zdecydowanie ubożsi, niż np. skoligaceni z nimi Jabłonowscy lub Urbańscy. W żadnym razie nie mogą się równać zamożnością z takimi krezusami jak Lubomirscy, Potoccy, Osso25 lińscy. Majątkiem przewyższają icłl też zaprzyjaźnieni z Aleksandrem Gołuchows-cy. Znający dobrze tę familię Marcin Smarzewski, pisząc o synach Jacka Fredry około 1820 roku powiada, że ten ma „pięciu synów do ożenienia, a majątku ledwie by jednemu na porządne utrzymanie starczyło"60. [Widać nie liczył żonatego już Maksymiliana - Z.K.] Wszyscy wytrwale, systematycznie dążą jednak do poprawienia swej pozycji materialnej, do zwiększenia skromnej początkowo fortuny. Jedną z zasadniczych dróg stanowiły wspomniane już bogate ożenki. Nie sądzimy, że Fredrowie są tylko łowcami posagów - prawie wszyscy znają się dobrze na rolnictwie, ogrodnictwie, lokują pieniądze w zyskownych przedsiębiorstwach przemysłowych i operacjach finansowych. Wszyscy, poza utracjuszem Maksymilianem, są bardzo oszczędni, żyją dosłownie „z ołówkiem w ręku". Nie szastają więc pieniędzmi, m.in. na tak lubiane przez nich kobietki, nie rozdają kosztownych prezentów, skrupulatnie, z myślą o potomstwie odkładają grosz do grosza. Pod tym względem różnią się od licznych rodzin galicyjskich, które rujnowały się nazbyt wystawnym trybem życia'. Sytuacja materialna braci Fredrów jest też w latach czterdziestych czy później szych XIX wieku znacznie korzystniej sza niż w momencie startu życiowego. Wszyscy, poza Maksymilianem, zwiększyli odziedziczone majątki i weszli do kręgu możniejszej szlachty. Wychowani w aurze patriotyzmu, znajdując się pod oddziaływaniem społecznego protestu przeciwko obcej przemocy, przy wrodzonej skłonności do służby żołnierskiej, uważają za swój obowiązek walczyć o niepodległość kraju. Każdy z nich, poza Julianem, krócej czy dłużej nosi mundur narodowy, zdobywa szlify oficerskie. Wyróżniają się odwagą, a nawet brawurą, stąd też otrzymują liczne odznaczenia bojowe. Wojskowe zasługi Fredrów zdobyły społeczne uznanie, nawet niechętny Ludwik Jabłonowski, pisząc o ich matce, powie: „karmazynowej krwi musiała to być kobieta, gdy pięciu synów służyło wojskowo"61. Patriotyzm braci Fredrów, podobnie jak ich ojca, jest jednak bardziej nowoczesny, nie oznacza tak częstej w świecie sarmackim ksenofobii; nie zasklepiają się też w tradycjach rodzimych. Będąc otwartymi na oddziaływanie wpływów europejskich, przede wszystkim francuskich, przebywając przez długi czas w środowiskach przesiąkniętych tą kulturą, stają się w pewnym sensie Europejczykami, jakby trochę dystansują od rodzimych tradycji. (U Maksymiliana postawa ta wystąpiła bardzo silnie.) Stąd też w I połowie XIX wieku krążyły wersje, że tradycje polskie w tym rodzie już się zatarły w pokoleniu Jacka Fredry, „a rewolucja francuska i wojny napoleońskie wymiotły je do reszty"62. Było to jednak bez wątpienia przejaskrawienie stanu rzeczy, prawdopodobnie podyktowane niechęcią do całego rodu. W rzeczywistości wszyscy bracia, poza najstarszym, aczkolwiek bez trudu porozumiewają się z obcymi i żyją krócej czy dłużej za granicą (dotyczy to m.in. Henryka), czują się starą polską szlachtą, poczucia polskości dowodzą też tak w czasie pokoju, jak powstania 1830 roku czy innych ruchów wyzwoleńczych. Jest jednak faktem, że zróżnicowanie postaw, doświadczenia życiowe, pewne niuanse w owej „europejskości" powodują, iż w 1830 roku drogi ich w pewnym sensie się rozchodzą. Dwóch, nie licząc siostrzeńców, poszło pod sztandary powstańcze; Seweryn i Aleksander pozostali w domu, przy żonach, nie wierzyli bo26

wiem w szanse powstania, które jednak w jakiś sposób wspierali. Maksymilian zaś, jak już pisaliśmy, całkowicie odciął się od ruchu powstańczego i skrył na dworze carskim. W 1848 roku dwaj najstarsi już nie żyją, tylko Aleksander na krótko przypasze szablę. W 1863 roku pozostali przy życiu bracia są już zniedołężniałymi starcami, powstanie oceniają zresztą jako beznadziejny, w zasadzie nieodpowiedzialny czy wręcz szaleńczy zryw. Kończąc te uwagi przypomnijmy, że jednak tylko jeden z braci nosił obcy mundur; bogaty, generalski, który jednak nie przyniósł mu w kraju zaszczytu ani też większego, czy na dłuższą metę, profitu. Faktem jest jednak, iż w rodzinie nie stracił popularności, poczucie więzów krwi było bowiem u Fredrów silniejsze niźli podziały, nawet w tak kapitalnej sprawie, jak stosunek do sprawy narodowej. Nie kwestionowany przez nas ich patriotyzm nie idzie w parze z radykalizmem społecznym; nie reprezentują orientacji demokratycznej, a cóż dopiero radykalnej , są najwyżej tak zwanymi liberałami. Pośród „grafów Fredrów" nie znajdziesz też „czerwonego hrabiego". Powiadano o nich, że cały ród był oddany Czartoryskim, u których szukali inspiracji polityczno-społecznych, tak w latach dwudziestych jak w okresie Emigracji (może poza Edwardem, a od 1830 r. bez wątpienia poza Maksymilianem). Fredrowie w aspekcie społecznym to stara szlachta, pomna swych dawnych, wielkich tradycji, jak gdyby odrestaurowanych na polach bitew napoleońskich, uznana przez cesarski Wiedeń, pragnąca utrzymania swej pozycji w ramach starego porządku społecznego. Jak jeden mąż chętnie używają i eksponują swój, jakże świeży, tytuł hrabiowski. Pokolenie wnuków Jacka Fredry wychowane też zostało w duchu zachowawczym, co szczególnie da o sobie znać w postawie i działalności pisarskiej Jana Aleksandra Fredry. Wielu z nich, jeśli nie wszyscy, charakteryzuje się przez większość życia indy-ferentyzmem religijnym, najmniej dwóch należy do masonerii. Nikt z nich nie zamierzał, jak uczynił to stryj czy stryjenka, obrać drogi duchownej; sutanny i habity nie wzbudzają w nich ani respektu, ani sympatii. Znamienne jednak, że pod koniec życia „nawracają się", łącznie z libertyńskim Maksymilianem, schodzą ze świata na ogół pojednani z katolickim Bogiem. Ich dzieci, wychowane przede wszystkim przez wierzące i praktykujące matki, będą się też od najmłodszych lat odznaczać bardziej gorliwą i pogłębioną religijnością niźli pokolenie ojców czy dziad. Można rzec, że w aspekcie społeczno-światopogłądowyrn Fredrowie stają się w XIX wieku bardziej zachowawczy, grawitujący ku prawicy. Wszyscy charakteryzują się inteligencją, często nawet wybitną, posiadają uzdolnienia artystyczne. Można więc twierdzić, że klan Fredrów składał się z jednostek uzdolnionych twórczo, niektórzy są wręcz utalentowani. Piórem parał się przecież Maksymilian, Aleksander, Henryk; zdolnościami poetyckimi odznaczał się też Seweryn. Od młodych lat interesują się, a nawet pasjonują teatrem, można rzec, iż mają teatr we krwi. Tworzą sztuczki dramatyczne już w wieku dziecinnym czy młodzieńczym, inscenizują amatorskie przedstawienia na dworze ojca, m.in. w dniu jego imienin. Później część z nich uprawia dojrzałe dramatopisarstwo, Maksymilian jest ponadto wytrawnym krytykiem teatralnym. Bodaj wszyscy uczęszczają do teatrów, żywo interesują się życiem teatralnym. 27 W orbicie tych zainteresowań znajdują się także ich żony, niezależnie zresztą od wpływu mężów, biorąc m.in. udział w przedstawieniach amatorskich. Pod wpływem zaś obojga pokolenie dzieci. Wnuczęta pana Jacka, którym od dzieciństwa wpojono nawyk uczęszczania na widownię, obserwowanie świata sceny, posiadają bez wątpienia kulturę teatralną, istnieje pośród nich klimat, który będzie sprzyjał rozwojowi wielkiego talentu Aleksandra Fredry. Wszyscy są muzykalni, grają na różnych instrumentach, aczkolwiek nie przejawiają w tej dziedzinie zdolności twórczych. Część z nich przejawia natomiast takie uzdolnienia w dziedzinie plastyki, szczególnie rysunku.

Gorzej jest z wykształceniem Fredrów, systematyczną wiedzą, którą zdobywają tylko w zakresie domowym, w latach dojrzałych zaś drogą samokształcenia. Znamienne, że żaden z braci nie uczęszczał na wyższą uczelnię. Podejmowanie studiów przez szlachtę galicyjską nie było co prawda w tamtych latach nagminne, nie występowała bowiem paląca potrzeba uzyskania zawodu, który by dawał utrzymanie. Niemniej sporo przedstawicieli ziemiaństwa studiowało, przede wszystkim prawo, w Krakowie czy Wiedniu. Można powołać się tutaj na życiorysy m.in. Badenich, Borkowskich, Dzieduszyckich, Gołuchow-skich63. W tym kontekście całkowity brak zainteresowania studiami okazywany przez braci Fredrów jednoznacznie świadczy o ich obojętnym stosunku do osiągania czy pogłębiania systenjatycznej wiedzy. Posiadają bez wątpienia ogólną kulturę umysłową, szczególnie Maksymilian i Aleksander (obaj zostają też członkami Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk), lecz żaden nie j est „pilny w naukach", nie przej awia głębszego zainteresowania tą dziedziną życia, co było wówczas udziałem choćby Ossolińskich. Są bardzo praktyczni, wydaje się, że po prostu żałują pieniędzy nie tylko na kosztowne badania, księgozbiory, lecz nawet bliższe im dzieła sztuki. Ich księgozbiory, łącznie z biblioteką Aleksandra, przedstawiają się skromnie. Wnętrza domów zdobią sztychy czy obrazy amatorów, nauczycieli rysunku dzieci, tylko wyjątkowo zaś dzieła zawodowych, renomowanych artystów, choć przecież stać było na to Fredrów. Tylko Aleksandrostwo sportretowali się u wybitnego mistrza Henryka Rodakowskiego (choć w jego młodzieńczym okresie twórczości). Podobizny innych znamy przede wszystkim z prac amatorskich czy anonimowych, ewentualnie malowanych przez dobrych.artystów już po ich śmierci, na podstawie zachowanych materiałów. (Tak było np. z portretem Henryka, pędzla Stanisława Batowskiego--Kaczora, czy podobizną Aleksandra, sporządzoną przez Juliusza Kossaka.) Są więc Fredrowie uzdolnieni artystycznie, lecz sądzimy, że nie reprezentują głębszej kultury artystycznej. Nikt z nich w każdym bądź razie nie gromadził zbiorów, nie pasjonował się wielką sztuką, nie mecenasował. Trudno jednoznacznie określić ich charaktery, usposobienie; występują na ten temat różne opinie, spotykamy nawet kontrowersje. Niechętni im powiadali, że wszyscy Fredrowie byli bardzo skryci, niewdzięczni, złośliwi. Nie należy w pełni wierzyć tym głosom, niemniej charaktery mieli różne, nie zawsze dominowały w nich cechy sympatyczne, co w przypadku Maksymiliana i Edwarda, przynajmniej w drugiej części ich życia, dało o sobie znać w sposób widoczny. Wszyscy 28 .--*,r ..иШк,. odznaczali się bez wątpienia błyskotliwym, trochę kąśliwym, wedle pewnych opinii - zbyt naturalisty cznym poczuciem humoru, dostrzeganiem komizmu sytuacyjnego. Głoszono, iż u Fredrów „humor i dowcip był darem rodowym"64. Wszyscy, poza przedwcześnie stetryczałym Edwardem, cenią w ogóle humor, zalety towarzyskie, umiejętność prowadzenia swobodnej, dowcipnej konwersacji. W ich domach wiele się tańczy, gra w karty, bawi rozmową towarzyską. Mężczyźni lubią polować, co pojmują i akceptują ich żony. Nikt z nich nie kultywuje pijaństwa; nie są też abstynentami, lecz kieliszek nie stanowi dla nich osi życia. W młodości i w pełni lat męskich utrzymują liczne kontakty towarzyskie, pro wadzą „domy otwarte", chętnie bywają na różnych spotkaniach, przyjęciach, balach. Pod koniec życia większość z nich „kwaśnieje", staje się w mniejszym czy większym stopniu oćiudkami (dotyczy to Maksymiliana, Aleksandra, Edwarda, w jakiejś mierze także Henryka). Często słyszy się o ich splinach, których nie należy traktować jednak jako przejawu jakiegoś rodzinnego neurastenizmu, lecz raczej jako męskie grymasy, przejawy niezadowolenia, irytacji. Pod koniec życia wielu z nich traci rzeczywiście dobry humor, zmienia się ich usposobienie, lecz wiążemy to przede wszystkim z przemianami somatycznymi, chorobami, starzeniem się,

co powodowało, iż nie byli już w stanie żyć pełnią życia, a nie umieli się z tym faktem pogodzić. Ich splinów nie łączylibyśmy też w żadnym razie z jakąś schyłkowością, dekadencją, lecz po prostu z konstytucją psychosomatyczną. Cechuje ich bez wątpienia pewna wrażliwość, w dużej mierze pobudliwość, trudno jednak dostrzec w nich cechy wskazujące na osłabienie biologiczne, także w zakresie psychiki, które wyraźnie występowało u wielu rodzin tnoż-nowładczych przełomu XVIII/XIX wieku. Nikt wśród Fredrów tego pokolenia nie przejawiał cech nienormalności, nie wyróżniał się wyjątkowymi dziwactwami lub okrucieństwem, co nierzadko cechowało przedstawicieli innych rodów galicyjskich, zarówno możnowładczych jak szlacheckich. Witalni, krzepcy, cieszący się dobrym apetytem i nie mniejszym popędem seksualnym, podobni do Mickiewiczowskich Sopliców, reprezentują na ogól cechy znamienne dla szlachty średniej tego stulecia. Wszyscy, poza Edwardem, trzymają się razem, wykazują solidarność i silną więź rodzinną. Wraz z krewnymi i powinowatymi tworzą tętniący życiem, cechujący się różnorodną aktywnością, na ogół pogodny świat Fredrowski, który zna i docenia większe i mniejsze radości, przyjemności, jakie może dać dobry stół, umiejętnie pity trunek, rozrywka, zabawa, towarzystwo miłych czy pięknych kobiet. Aczkolwiek nie próżniacy, w większości są jednak przede wszystkim ludźmi zabawy, nigdy nie zapominającymi przy tym o łączących ich więzach. O owych więzach wspomina Zofia Szeptycka: „Wkoło wszystkich tych domów Fredrów, Jabłonowskich, Skrzyńskich, żyjących mniej więcej na tej samej stopie, mających dobrych, nie wykwintnych, swojskich kucharzy, swojską, w granatowej liberii służbę i swojskie ekwipaże grupowała się rodzina po wsiach mieszkająca i krewni krewnych, przyjaciele przyjaciół i znajomi znajomych"65. Ten świat Fredrów, z jego tężyzną, kolorytem, temperamentem, pasją życiową ukazują dobrze ówczesne pamiętniki, m.in. Zygmunta Kaczkowskiego, Ludwika Jabłonowskiego, cy29 towanej Zofii Szeptyckiej, a także twórczość plastyczna, na przykład rysunki i portrety córki i syna Aleksandra Fredry. Przede wszystkim zaś ukazuje go twórczość dramatyczna naszego bohatera. Jest to typowy świat szlachecki, istniejący w okresie zachodzących przemian, dostosowujący się do nowych warunków życiowych. Świat, starej szlachty, żyjącej w okresie przeobrażeń znamiennych dla XIX stulecia, wieku pary i kolei żelaznej, w ramach monarchii austriackiej, od połowy stulecia legendarnego również Franciszka Józefa. Świat ten, mimo przemian, nacisków i katastrof (przypomnijmy choćby „rzeź galicyjską"), potrafi zachować swój styl, stara się utrzymać tradycyjne wartości, a równocześnie przyswoić sobie postawy nowoczesnego społeczeństwa. Żyją w granicach cesarstwa austriackiego, bywają w Wiedniu, lecz emocjonalnie związani są bardziej z Paryżem, z kulturą obyczajową Francji, którą większość z nich poznała bezpośrednio w latach swej młodości. Aleksander Fredro, przez całe życie silnie związany z tym światem, jest jego nieodrodnym dzieckiem,"a równocześnie znakomitym, genialnym obserwatorem i wręcz dziej opisem. Przy badaniu związków rodzinnych Fredrów nasuwa się spostrzeżenie: jakaż to arcypolska rodzina! Wyszli z rodzimego Mazowsza, żenili się wyłącznie z przedstawicielkami także polskich, szlacheckich rodów. Przypomnijmy, że matką Aleksandra była Dembińska, wśród jego prabab spotykamy zaś Drużbackie, Du-brawskie, Wiesiołowskie, Urbańskie, Łaszewskie, Konopackie (dotyczy to prabab tak po mieczu, jak kądzieli). Nie sposób dopatrzeć się u Fredrów domieszki krwi niemieckiej, francuskiej, rumuńskiej, szkockiej, co było przecież tak częste u naszej arystokracji. Dopiero najbardziej kosmopolitycznie nastawiony Maksymilian poślubił Rosjankę. Fredrowie, mimo hrabiowskiego tytułu, podobnie jak cała szlachta średnia nie wiązali się przedstawicielkami innych nacji. Można tedy rzec, iż byli krew z krwi polskiej. Biologia dowodzi, że wiązanie się z przedstawicielami innej narodowości daje korzystne efekty, m.in. w zakresie uzdolnień,

możliwe, iż gdyby otrzymali domieszkę krwi obcej, byliby jeszcze bardziej utalentowani. Chyba jednak i bez tego dowiedli swych walorów. Świadomość tego bardzo polskiego, równocześnie szlacheckiego pochodzenia, całego dziedzictwa krwi, roli rodu w dziejach Rzeczypospolitej, była mocno zakorzeniona u wszystkich braci. Wszyscy oni szczycili się antenatami; poczucie rodowej dumy stanowi też jedną z zasadniczych cech psychicznych Fredrów. Rodzinę pojmowali jako łańcuch pokoleń, który należy zachować i przedłużać w czasie. Podobnie też jak cała szlachta, płodzenie dzieci uważali za obowiązek wobec szlachectwa66. Stąd m.in. płodność naturalna w związku małżeńskim Jacka Fredry i jego zadowolenie z posiadania licznego potomstwa. Pokolenie dzieci płodność tę w jakiś sposób już reguluje, stara się jednak o przedłużenie trwania rodu. Głową rodziny był ojciec, co w przypadku Jacka Fredry rysuje się bardzo wyraźnie. Po jego śmierci przywództwo rodu przyznano Sewerynowi. Po jego zgonie najstarszym był Aleksander, lecz model i funkcja rodziny oraz rodu uległy już wtedy przemianie, stąd zanik tej tradycji; zanika też dawne pojęcie „głowy rodzi30 ny". Bezwzględne dawniej podporządkowanie ojcu ustępuje pewnemu podziałowi zadań i obowiązków. Już u schyłku pierwszej połowy XIX w. zwiększa się w tym rodzie, podobnie jak w całym kraju, domowo-gospodarcza, a także towarzyska rola żony, choćby ze względu na dysponowanie funduszami rodzinnymi. (Można dostrzec to na przykładzie pani Aleksandrowej, Henrykowej, Edwardo-wej)67. Rodzina Fredrów była grupą i instytucją społeczną, w ramach której i poprzez którą przekazywano z ojca na syna własność i pozycję socjalną. Stąd też następcy nie musieli uczyć się zawodu, zarabiać na życie pracą rąk czy wysiłkiem umysłów. Jeśli parali się piórem, to przede wszystkim z wewnętrznej potrzeby, a w dużej mierze dla rozrywki, zabawy. Egzystencję zapewniała im sama przynależność do rodu, sam fakt, iż urodzili się Fredrami. » ROZDZIAŁ II Curriculum vitae Aleksander Fredro urodził się 20 czerwca w Surochowie, w ziemi przemyskiej. Data roczna nie jest pewna, w tamtej epoce nie przywiązywano dzisiejszej wagi do dat, przyjmowano, że był to rok 1793, lecz sam Fredro nie był tego pewien, nie zachowała się bowiem metryka. Wielu biografów sądzi, iż był starszy o dwa lata, stąd w ostatnich życiorysach podaje się obie daty. Ponieważ wiele faktów wskazuje, że urodził się w roku 1791, wedle tej daty rozpatrujemy też bieg jego życia1. Najmłodsze lata spędził z rodzicami w Nienadowej pod Przemyślem, następnie w położonej na zachód od Lwowa Beńkowej Wiszni, wreszcie we Lwowie, dokąd po śmierci żony przeniósł się w 1806 r. Jacek Fredro. Po wkroczeniu wojsk ks. Józefa Poniatowskiego do Galicji w 1809 r. Aleksander zgłosił się jako ochotnik i 9 czerwca został mianowany podporucznikiem w dowodzonym przez Adama Potockiego 11 pułku ułanów. 28 kwietnia 1810 r. został w tymże pułku porucznikiem. 14 kwietnia 1812 r. otrzymał szlify kapitana, służąc w 5 pułku strzelców konnych dowodzonych przez płk. Zygmunta Kurnatowskiego. Wraz z pułkiem odbywa całą kampanię 1812 roku. 20 października udekorowany zostaje złotym krzyżem Virtuti Militari. Podczas odwrotu forsował Berezynę, następnie dostał się do niewoli rosyjskiej w Wilnie, z której po kilku miesiącach zbiegł w przebraniu do Lwowa. Stąd po krótkim odpoczynku podążył do armii cesarskiej w Saksonii, gdzie w sierpniu 1813 r. otrzymał przydział do generalnego sztabu wielkiej armii i pełnił funkcję oficera ordynansowego. Brał udział w bitwach pod Dreznem, Lipskiem, Hanau. 15 kwietnia 1814 r. otrzymał Legię Honorową. Zwolniony z wojska na własną prośbę w czerwcu 1814 r. przez Wiedeń powrócił do Galicji.

Początkowo gospodarzył wraz z ojcem w Beńkowej Wiszni, a od 1818 roku w powierzonych mu w samodzielny zarząd Jatwięgach. Miesiące karnawałowe spędzał we Lwowie, hulając wespół z braćmi i kolegami. W roku 1824 przez kilka miesięcy przebywał we Włoszech, m.in. we Florencji i Rzymie. Od roku 1817 poczyna zajmować się publicystyką, w tym czasie rozpoczyna też twórczość komediową. 18 marca 1817 roku Intrygą na prędce zadebiutował, bez 32 powodzenia, na scenie lwowskiej. Pierwsza publikowana i z powodzeniem grana komedia to Pan Geldhab (prapremiera w Warszawie 7 października 1821 roku). W 1821 roku tworzy znakomitą komedię Mąż i żona. W latach 1825-27 twórczość Fredry nabrała rozmachu i różnorodności, o czym świadczy fakt, że w 1826 roku ukazało się w Wiedniu pierwsze, dwutomowe wydanie komedii Fredry. Na przełomie 1826/27 roku powstało pierwotne opracowanie wykończonych i wystawionych w 1833 roku Ślubów panieńskich. Trzy ważne dzieła: Pan Jowialski, Śluby panieńskie i Zemsta zostały wystawione na scenie lwowskiej w latach 1832-34. Rok 1834 przynosi Ciotunią, zaś 1835 Dożywocie. Wystawianie i publikowanie wymienionych komedii zdobyło mu uznanie i rozgłos, spotkało się jednak także z negatywnymi ocenami krytyków, przede wszystkim Seweryna Goszczyńskiego i Leszka Dunina-Borkowskiego. Po tych atakach, w 1839 roku Fredro zaprzestał twórczości komediowej. Wznowił ją po około 13 latach, lecz absolutnie nikomu, poza rodziną i najbliższymi, nie udostępnił nowych utworów, na które niecierpliwie czekała zarówno szeroka publiczność, jak kręgi artystyczne. W prywatnym życiu Fredry przełom stanowi miłość do Zofii z Jabłonowskich Skarbkowej, która doprowadziła do unieważnienia jej pierwszego małżeństwa i zaślubin z Aleksandrem 9 listopada 1828 roku. Z małżeństwa tego narodziło się czworo dzieci, z których dwoje umiera jednak w niemowlęctwie. Pierwszym dzieckiem jest urodzony 6 sierpnia 1829 roku Jan Aleksander (zmarł w 1891), następnym Gustaw, urodzony 19 listopada 1830, zmarł już 5 marca 1831 roku, trzecim z kolei Henryk Jacek, urodzony 16 maja 1832 roku, który także zmarł niebawem. 21 maja 1837 roku rodzi się córka Zofia (żyta do 17 kwietnia 1904). Aleksandrostwo Fredrowie zamieszkali w Beńkowej Wiszni. W okresie powstania listopadowego w obawie przed cholerą przez krótki czas bawili w Wiedniu. W 1836 roku Fredro zbudował w Beńkowej Wiszni, na miejsce dworu ojcowskiego, piętrowy pałac w guście włoskim. Około 1842 roku dobudował do niego parterowy pawilon. Pałac powstał według planów Fredry, trudno dociec, czy całkiem oryginalnych, czy też opartych na pewnych wzorach zagranicznych, gdyż pisarz sam lub wraz z żoną często wyjeżdża poza strony rodzinne, głównie do różnych kurortów. W 1842 roku bawi w północnych Włoszech, m.in. Wenecji. W 1829 roku Fredrę powołano w poczet członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, zaś 17 września 1839 obdarzony został honorowym obywatelstwem miasta Lwowa. W tym czasie bowiem brał czynny udział w życiu społecznym Galicji. W 1833 roku został wybrany, jako przedstawiciel stanu magnackiego, do Sejmu Stanowego, obejmując w Wydziale Stanowym referat instytucji naukowych. Organizował i czynnie zabiegał o zgodę władz centralnych na założenie Towarzystwa Kredytowego. W 1839 roku wraz z Leonem Sapiehą wystąpił z wnioskiem o budowę kolei żelaznej z Bochni przez Lwów do Brzeżan. Podejmuje też inne inicjatywy i przygotowuje memoriał. Działania Fredry wynikają z faktu, iż dostrzegał on i analizował zachodzące przemiany gospodarczo-społeczne i wraz zpostępową częścią arystokracji dążył do „wzniesienia (...) pomyślności Galicji". 2-Aleksander Fredro 33 к. х

\ Pisarz widział, jakie korzyści tkwią w rozwoju przemysłu i towarowej produkcji, pragnął zorganizowania nowoczesnego rynku wymiany handlowej. Stąd właśnie propozycje dotyczące powstania kolei żelaznej i banku. Konkretne zasady organizacyjne przedstawił w memoriale O możności i potrzebie założenia banku i kolei żelaznej w Galicji. Słusznie przyjmował, że ułatwienia komunikacyjne pozwoliłyby uzyskać korzystniejsze warunki zbytu zboża. Zrażony niepowodzeniami w zabiegach o budowę kolei, w 1842 roku zrezygnował z uczestnictwa w Sejmie Stanowym, co nie wpłynęło jednak na spadek autorytetu pośród kół ziemiańskich i mieszczańskich2. Zaszokowany „rzezią galicyjską" w 1846 roku opracował memoriał pt. Uwagi nad stanem socjalnym w Galicji. Wystąpił w nim przeciwko wszechwładzy obcojęzycznej biurokracji galicyjskiej i wskazał na biurokratycznych inspiratorów Szeli. Pisał m.in.: „Epoka zaborów wojennych już się skończyła, a nastała epoka spokojnych cywilizacji postępów". Podnosił jednak, że „krajowcy, nie znający ani języka, ani form nowo zaprowadzonych, zostali różnymi powodami odsunięci od udziału i wszelkiego wpływu w zarządzie prowincji". W sprawie włościańskiej zajął stanowisko dość zachowawcze, o czym szerzej w innym rozdziale. Złożył też propozycję współpracy szlachty i tronu, której realizacja spowoduje, że Galicja, jak pisał: „Stanie się razem przedmurzem i punktem sparcia dla wielu sławiań-skich pokoleń, zjednoczonych pod ojcowskie berło austriackiego Domu"3. Memoriał złożył prawdopodobnie nadzwyczajnemu komisarzowi do urządzenia stosunków włościańskich, hr. Rudolfowi Stadionowi, lub też przekazał na ręce blisko związanego z kołami rządowymi Alfreda Potockiego. Stefan Kieniewicz przyjmuje, że memoriał pisany jest zupełnie „w stylu późniejszych o lat 20 adresów sejmowych." Kazimierz Wyka twierdzi, iż zawiera on zarys polityki późniejszych stańczyków4. Opinie te świadczą, abstrahując od klasowego stanowiska Fredry, o jego przenikliwości politycznej i wręcz prekursorstwie na tym polu. W1848 roku Fredro początkowo brał czynny udział w galicyjskiej Wiośnie Ludów. W kwietniu wszedł w skład liczącej 26 członków Rady Narodowej we Lwowie, obok ziemiaństwa skupiającej inteligencję, kler oraz przedstawicieli mieszczaństwa. Przyjął także wybór na dowódcę kompanii Gwardii Narodowej (formowano ją za zgodą władz austriackich). W imieniu tejże Gwardii Narodowej, wraz z jej dowódcą, generałem Józefem Załuskim, protestował pisemnie przeciwko pewnym decyzjom gubernatora Franza Stadiona (brata wymienionego wyżej Rudolfa). Po nadaniu przez cesarza konstytucji i po decyzjach gubernatora, powodowany rozmaitymi przyczynami, m.in. obawą epidemii cholery, w sierpniu opuścił Lwów i udał się do swych posiadłości ziemskich. Wówczas wybrany został prezesem Rady Narodowej w miasteczku Rudki. Apelował tam o powołanie lokalnej Gwardii Narodowej. Ostatnie badania wskazują, że szlachta galicyjska żywo popierała organizowanie Gwardii, widząc w niej ochronę swych interesów, także interesów mieszczańskich, przed ewentualnymi ruchami chłopskimi. W grę wchodziło również traktowanie Gwardii jako zalążka zbrojnej siły narodowej, mogą34 cej odegrać rolę w przetargach o niepodległość czy w ewentualnej wojnie powszechnej5. O tym, iż tak traktował tę siłę także Fredro, może świadczyć fakt, że na jednym z posiedzeń Rady wygłosił przemówienie, w ogólnikowy sposób zachęcające do działalności niepodległościowej, a wyraźnie krytykujące biurokrację austriacką, przyrównywaną sugestywnie „do diabła". Część słuchaczy uważała nawet, iż krytykę odniósł do samego cesarza. Według pewnych świadków użył słów: „aby Cesarza w swoim stosowanym kapeluszu stąd wykorzenić i do diabła wypędzić", a wedle innej wersji: „żebyśmy mogli tego diabła w stosowanym kapeluszu z kraju wygnać"6.

Po stłumieniu rewolucji władze uznały wystąpienie Fredry za obrazę majestatu i w latach 1852-1854 wytoczono mu proces o zdradę stanu. Przesłuchiwany Fredro energicznie zaprzeczał, by w ten sposób przemawiał, próbował zagmatwać i zbagatelizować sprawę, groził mu jednak wieloletni wyrok. Proces został umorzony dopiero na skutek interwencji ówczesnego namiestnika Galicji, znajomego i przychylnego pisarzowi hr. Agenora Gołuchowskiego. Perypetie te spowodowały, że rodzina Fredrów przemyśliwała nawet o przeniesieniu się pod panowanie pruskie, na Śląsk lub do Wielkopolski. Nigdy do tego nie doszło, a w 1861 roku Aleksander Fredro pozwolił się wybrać posłem do pierwszego Sejmu Krajowego w Galicji. Po kilku miesiącach jednak złożył mandat. Było to jego ostatnie uczestnictwo w życiu publicznym. . W latach 1850-55 przebywał za granicą, głównie w Paryżu u syna, ale odwiedził również Brukselę i Londyn, wówczas to poznał Adama Mickiewicza. W1857 roku, po powrocie syna do kraju, opuścił Beńkową Wisznię i osiadł na stałe we Lwowie, w słynnym później dworku na Chorążczyźnie. Po napisaniu pamiętnika Trzy po trzy, będącego odzwierciedleniem przeżyć młodzieńczych i wojennych (ok. 1845 roku), nastąpiła charakterystyczna dla Fredry przerwa w działalności pisarskiej. Dopiero około 1852 roku ponownie rozpoczyna twórczość komediową: powstały wtedy m.in. Dwie blizny (1853), Wychowanka (1858), Rewolwer (1861), Brytan Bryś; po roku 1864 Wielki człowiek do małych interesów i ostatni utwór sceniczny Ostatnia wola (1868). Znawcy przedmiotu przyjmują jednak, że żaden z tych utworów nie dorównuje czołowym komediom Fredry sprzed 1835 roku. Pisze także wiersze, m.in. osobiste, patriotyczne, bajki - aż do roku 1874. Około 1870 roku powstaje zbiór aforyzmów filozoficzno-moralnych Zapiski starucha. Twórczość literacka Fredry, przede wszystkim komediowa, aczkolwiek krytykowana przez większość romantyków, zdobyła mu ogromną popularność i szerokie uznanie tak pośród czytelników i widzów, jak i luminarzy nauki i sztuki. Już około 1860 roku zaliczano go do 300 najznamienitszych rodaków w dziejach Polski7. W 1865 roku wręczono mu uroczyście specjalny medal, jako „Dobrze Zasłużonemu w Narodzie". Rok 1872 przyniósł mu członkostwo Akademii Umiejętności w Krakowie. Jego nazwisko nosiła ulica, przy której mieszkał we Lwowie. Powszechnie uznawano i akceptowano jego „zasługi dla kraju i mowy pols35 kiej". General Józef Załuski przy wręczaniu pamiątkowego medalu pytał retorycznie: „Bo gdzież - od granic dawnej Polski, jak tylko sięga mowa polska - nie znane jest szanowane i kochane imię Aleksandra Fredry! Gdzie są nie uznawane zasługi Jego obywatelskie i literackie"8. W ostatnich latach życia nękany ciężką chorobą pisarz zamyka się w kręgu rodzinnym. Umiera we Lwowie dnia 15 lipca 1876 roku. ROZDZIAŁ III Portret wizualny Nie był wysoki, lecz średniego - jak na owe czasy - wzrostu, znacznie niższy od Adama Mickiewicza, wyższy wszakże od „małego", jak sam powiada, Tadeusza Kościuszki. Wedle informacji syna i wnuczki miał wzrost więcej niż średni, bardziej jednak wierzymy postronnym, iż rzeczywiście -jak powiadano - „mierny". Wszystkie relacje pamiętnikarskie, także materiały ikonograficzne świadczą, że był dobrze, silnie, również kształtnie zbudowany. Choć przytył w wieku 40-60 lat, nigdy nie stał się opasłym, co, jak wiemy, spotkało jego brata Seweryna. Przez całe życie zachował dobrą, mówiąc dzisiejszym językiem - sportową sylwetkę. Psuło ją jedynie pewne pochylenie; od wczesnej młodości nieco się garbił. Ukazują to wyraźnie portrety, we wspomnieniach zaś wyznaje, że nie pomogły żadne ćwiczenia

fizyczne, „bo się zawsze pochyło trzymałem"1. Owo pochylenie z czasem pogłębiło się, nie przybrało wszakże nigdy karykaturalnych rozmiarów. Aleksander był autentycznym rudzielcem! Dotyczyło to pigmentacji włosów, skóry, oczu. W młodości głowę jego kryła bujna, gęsta czupryna koloru miedzi. Z czasem włos mu ściemniał, stał się kasztanowaty, prawie czarny. Z latami mu się też nieco przerzedził, nigdy wszakże, podobnie jak bracia, Fredro nie ołysiał. Zwracał baczną uwagę na ten szczegół. W pamiętnikach, gdy charakteryzował wygląd zewnętrzny postaci historycznych, często podkreślał, że ten czy inny „był trochę łysy" lub nosił peruczkę. Jeśli się obserwuje jego fryzury na zachowanych portretach, widać wyraźnie, jak dostosowywał się w tym względzie do aktualnie panującej mody. Jako kilkunastoletni młodzieniec, a następnie młody oficer, nosił przez pewien czas fryzurę na wzór antyczny, puszczaną na czoło, układaną w loki. W pamiętniku wspomina swój: „Łeb rudy w loki, jak w zawijane zrazy, za-fryzowany"2. Później, jeszcze w wojsku, zaczął czesać się „do góry", w tym czasie nosił też modne bokobrody a la książę Józef, poza tym golił zarost, nie zapuszczał wąsów. Niewielkie, podkręcane do góry wąsiki pojawiają się na jego twarzy po opuszczeniu wojska, w tym czasie też nieco skrócił baczki, włosy począł znów za-czesywać nieco na czoło. Później całkiem zlikwidował baczki, czesał się, jak się powiada, z przedziałkiem, na bok. 37 yę miał średni;), kształtną, twarz owalną, w pewnych okresach życia dość dni, nieco orli, jak określa go wnuczka, a potwierdzają ryszlachetnym konturze"3. Posiadał nieduże, może trochę wąskie, tfowe usta. Cerę miał nie najlepszą, co wiązało się ze wspomnianą pig/. lalami jego twarz stawała się coraz bardziej pociągła, sucha, rysy wyimie życia wręcz marmurowe. W twarzy tej uderzały przede wszyst, znamionujące inteligencję oczy. Wedle jednych - płonęły ogh - charakteryzowały się przenikliwym, uważnym, mądrym ile jeszcze innych -malowała się w nich melancholia. Znajdowaloserwatorzy, którzy jego wzrok mieli za „nieprzyjemny". Rozpatruacje, analizując portrety, można twierdzić, że oczy zmieniały się w zaod czasu, nastroju, charakteru kontaktu. Przez całe życie stanowiły jedдишіеппу. nader istotny element tej twarzy, przykuwały uwagę. Jednych fadrugich zrażały, nie pozwalały wszakże pozostać obojętnym wobec zonia. Bez wątpienia stanowiły szczególny akcent w wizerunku pisarza, ij^^ogate życie wewnętrzne. Z czasem, z latami, oczy te straciły pwały się coraz bardziej melancholijne, smutne, odzwier;miany jego osobowości. wiązywał wielką wagę do wyrazu twarzy, można rzec, iż był fizjo•muarach, dając opis postaci historycznych, lapidarnie konstatuje: i", „twarz wesoła, otwarta", „twarz uprzejma, ale oko fałszyrz przyjemna, ale harda", „ordynarna fizjonomia", „wyraz twarzy iromy opinie historyków sztuki, że gdyby posługiwać się podobną i, twarz tę w swym wyrazie fizjonomiczno-charakterologicznym с jako trudno czytelną. Niemniej należy stwierdzić, że była to |eligentna, skupiona, trochę zamknięta w sobie, smutna, cią spojrzenia. Nigdy nie była twarzą beztroskiego bon viivjffl\4stowo ^rcieutu\g s^ гла mmvatutze ъ 1824 юЬх). n wieku u autora Pana Tadeusza. Skupieniem, ekspresją przypomina ć ty Piotra Michałowskiego. Nie miała w sobie nic orientalnego czypoh óy/a to mza/t ta/Ые iwan? s/emk/tafa, /жуяфрш?/ 'fr/хфщ /J-pwał się w swych wykładach paryskich Adam Mickiewicz4. Jest pewne, i to twarz charakterystyczna dla typów szlachty polskiej XIX

stulecia, jed-dowanie odmienna od opasłych, często pokiereszowanych i bezmyśl-lomii prezentowanych w portrecie sarmackim. W obliczu starszego czy л /\\лт.аЛо z łatwością dopatrzyć się cech znamiennych dla inteli-Iccz także XX wieku. sak^l"Łs.v«tvQtrzn>' w dziewiętnastowiecznym jp Głowę miał średnią, kształtną, twarz owalną, w pewnych okresach życia dość pełną, mięsistą, nos średni, nieco orli, jak określa go wnuczka, a potwierdzają rysunki - „o bardzo szlachetnym konturze"3. Posiadał nieduże, może trochę wąskie, lecz zmysłowe usta. Cerę miał nie najlepszą, co wiązało się ze wspomnianą pig-mentacją. Z latami jego twarz stawała się coraz bardziej pociągła, sucha, rysy wyrazistsze, w zimie życia wręcz marmurowe. W twarzy tej uderzały przede wszystkim duże, ciemne, znamionujące inteligencję oczy. Wedle jednych - płonęły ogniem, wedle drugich - charakteryzowały się przenikliwym, uważnym, mądrym spojrzeniem, wedle jeszcze innych - malowała się w nich melancholia. Znajdowali się także obserwatorzy, którzy jego wzrok mieli za „nieprzyjemny". Rozpatrując owe relacje, analizując portrety, można twierdzić, że oczy zmieniały się w zależności od czasu, nastroju, charakteru kontaktu. Przez całe życie stanowiły jednak znamienny, nader istotny element tej twarzy, przykuwały uwagę. Jednych fascynowały, drugich zrażały, nie pozwalały wszakże pozostać obojętnym wobec jego spojrzenia. Bez wątpienia stanowiły szczególny akcent w wizerunku pisarza, wskazywały na jego bogate życie wewnętrzne. Z czasem, z latami, oczy te straciły przyrodzoną żywość, stawały się coraz bardziej melancholijne, smutne, odzwierciedlały przeżycia, przemiany jego osobowości. Fredro przywiązywał wielką wagę do wyrazu twarzy, można rzec, iż był fizjo-nomistą. W memuarach, dając opis postaci historycznych, lapidarnie konstatuje: „twarz przyjemna", „twarz wesoła, otwarta", „twarz uprzejma, ale oko fałszywe", „twarz przyjemna, ale harda", „ordynarna fizjonomia", „wyraz twarzy ironiczny". Podzielamy opinie historyków sztuki, że gdyby posługiwać się podobną kategorią opisu, twarz tę w swym wyrazie fizjonomicznocharakterologicznym można by określić jako trudno czytelną. Niemniej należy stwierdzić, że była to twarz bardzo męska, inteligentna, skupiona, trochę zamknięta w sobie, smutna, wyróżniająca się bystrością spojrzenia. Nigdy nie była twarzą beztroskiego bon vi-vanta (może najbardziej zmysłowo prezentuje się na miniaturze z 1824 roku). Trudno w niej znaleźć jednak także rys surowości, dostrzegany na przykład w starszym wieku u autora Pana Tadeusza. Skupieniem, ekspresją przypomina autoportrety Piotra Michałowskiego. Nie miała w sobie nic orientalnego czy południowego, nie była to wszak także twarz słowiańska, przynajmniej w pojęciu, jakim posługiwał się w swych wykładach paryskich Adam Mickiewicz4. Jest pewne, że była to twarz charakterystyczna dla typów szlachty polskiej XIX stulecia, jednak zdecydowanie odmienna od opasłych, często pokiereszowanych i bezmyślnych fizjonomii prezentowanych w portrecie sarmackim. W obliczu starszego czy starego Fredry można za to z łatwością dopatrzyć się cech znamiennych dla inteligenckich twarzy nie tylko XIX, lecz także XX wieku. A oto jak opisywano jego wygląd zewnętrzny w dziewiętnastowiecznym pa-miętnikarstwie. Malarz Ksawery Prek przedstawiał Fredrę trzydziestokilkulet-niego: „Jest wzrostu miernego, twarzy ściągi ej, nosa miernego, trocha wygiętych w nim dziurek, oczów czarnych, ognistych, ust równych, włosów rudych, nieco szczupły"5. Syn Jan Aleksander tak prezentował czterdziestolatka: „był wzrostu nad średni, ni młodzieńczo szczupły, ni otyły. Włosy, które za młodu miał 38 rude, znacznie mu ściemniały i były koloru dzikiego kasztana; oczy ciemno-piw-ne; nosił małe, krótko ostrzyżone wąsy"6. Szwagier, Ludwik Jabłonowski, portretuje go następująco: „Wzrostu średniego, ale kształtnie zbudowany, rysami do Dębińskich zbliżony, był lekko ospowaty i płci żółciowej na twarzy, zdradzającej skłonność do hipochondrii, oko miał siwe,

w białku także żółte, wzrok nie ujmujący, wąs rudawy, krótko podstrzyżony, uśmiech niedobry"7. Teraz sprawa jego urody. Nie słyszymy, by - jak na przykład książę Józef Poniatowski, generał Zajączek czy brat Maksymilian - uchodził za pięknego mężczyznę. Nie można powiedzieć o nim słowami Bohdana Zaleskiego: Ślicznyż chłopiec - czego chcieć? Czarny wąsik! biała płeć!8 Jednak także nie słyszymy, by uchodził za brzydala. Był po prostu przeciętnie przystojny, zwracał na siebie uwagę nie tyle aparycją, urodą twarzy, świetną sylwetką, ile żywością i zręcznością ruchów, niebanalnym, eleganckim zachowaniem się, jakimś indywidualnym rysem, charakterystycznym zarówno dla postaci jak i sposobu bycia. Nawet niechętny mu szwagier przyznaje, iż posiadał „ułożenie dosyć gładkie"9. Z wynurzeń pamiętnikarskich, zarówno własnych jak innych, wynika, że względy kobiet zyskiwał nie zewnętrznymi walorami, lecz właśnie sposobem bycia, umiejętnościami tanecznymi, a przede wszystkim inteligencją. Raczej wzbudzał zainteresowanie niż olśniewał. Z jego postaci emanowała energia, równocześnie skupienie, jakiś typowo męski urok. Nie miał w sobie ni cienia zniewieściałości, ni trochę przysłowiowej kobiecej miękkości rysów. Jego interesujące oczy w żadnym razie nie przypominały wspaniałych, pięknych, posiadających jednak pewien rys bierności oczu kobiecych, które znajdowano u Fryderyka Chopina czy później u Marcelego Prousta10. Nie posiadał więc walorów modelowego uwodziciela, mógł jednak, przede wszystkim zaś potrafił się podobać. Zachował się malowany w 1846 roku, czyli gdy Fredro liczył sobie około 55 lat, portret pędzla Henryka Rodakowskiego. Pisarz prezentuje się na nim bardzo korzystnie. Włosy miał wtedy jeszcze ciemne, tylko lekko przyprószone siwizną. Historyk sztuki Władysław Kozicki pisze o portretowanym: „Głowa wielkiego komediopisarza bardzo interesująca: duża, szeroka, o wysokim czole i krótkiej, naprzód wysuniętej, energicznej brodzie, mocno na tęgim karku osadzona. Ucho zgrabne i przylegające do czaszki (...). Twarz o żółtawej karnacji, nacechowaną rozumem, powagą i silną wolą, poprzez którą prześwietla w dużych, piwnych, wyrazistych oczach utajony smutek, gdy równocześnie jasnoblond wąsy, miękko pod niemi zarysowane usta o dobroci. Wydatny, ostry, ku dołowi grawitujący nos o satyrycznie nastawionej bystrości obserwacyjnej"11. Jego wygląd zewnętrzny zmienił się zdecydowanie, gdy przekroczył 65 lat. Zaczął się wtedy wyraźnie starzeć; z latami oczy mu przygasły, wargi stały się węższe, bardziej zaciśnięte, rysy twarzy zaostrzyły się. Już nie bujna, ognista, gęsta, kasztanowata czupryna, lecz dostojna siwizna kryła głowę pisarza. Wnuczka wspomina, że w ostatnich latach życia: „włosy miał bujne, miękkie, śnieżnobiałe - wąs siwy, dość krótko przystrzyżony"12. W starszym wieku nie nosił bokobrodów, nie 39 podkręcał wąsów, które widzimy puszczone do dołu; nosił też niewielką hiszpańską bródkę. Fredro zmienił się, jednak nie do niepoznania. Przeprowadzający wywiad z przeszło siedemdziesięcioletnim pisarzem Kazimierz Wł. Wójcicki charakteryzuje jego wygląd następująco: „Na obliczu miłym i szlachetnym wiek późny już wyrył swoje ślady, siwizna przyprószyła głowę; chociaż nieco pochylony, przypomina dawniejszą smukłą, topolową postać"13. Młody czy stary, Fredro posiadał tedy, choć nie imponujące, niemniej charakterystyczne, wzbudzające sympatię warunki zewnętrzne. Synowa już u wiekowego podziwiała „jego piękne, wzniosłe czoło"14. Jego postać posiadała jakiś dyskretny urok. Cechy te umiejętnie podkreślał i eksponował odpowiednim strojem, akcesoriami ubioru, jak laski, zegarki, krawaty. Przez całe życie w ogóle dbał o swój wygląd zewnętrzny, starannie usuwał zarost (w starości golił go codziennie przychodzący fryzjer), pilnie przestrzegał też zasad aktualnie obowiązującej, jak zawsze zmieniającej się, mody.

We wczesnej młodości nosił m.in. lansowane po 1800 roku brązy, ubierał się czasem trochę ekscentrycznie, stanowił w ogóle typ empirowego modnisia. Oto jak prezentuje siebie w wieku około 17 lat: „Łeb (...) zafryzowany, mocno pudrem przykryty, frak brązowy z czarnym aksamitnym kołnierzem i dużymi, żółtymi guzikami, spodnie jasne, dość przestronne, jak była moda i buty węgierskie, a czasem buty po kolana z dwunastocalowymi sztylpami. Przy zegarku siedem pieczątek rzeszowskiej roboty, w ręku laseczka z kobuzią główką"15. Zmieniwszy w pamiętnym 1809 roku cywilny fraczek na strój żołnierski, nie przestał przywiązywać wagi do jego jakości, kroju, dodatków. Pozostał elegantem w mundurze. Wiele wspomina o swych płaszczach, m.in. o granatowym z długim kołnierzem, który nosił jako ułan. Przyznaje, że od dzieciństwa marzył jednak o płaszczu kolistym, w jakim pierwszy raz ujrzał galicyjskiego gwardzistę. Trudności finansowe spowodowały, że taki wymarzony płaszcz sprawił sobie dopiero w 1813 roku we Lwowie. Był on białego koloru, z zielonym stojącym kołnierzem i pomarańczową podszewką z przodu. Nosił go jeszcze jako oficer sztabowy, był bowiem, jak powiada, „tak ciepły, tak wygodny"16. Wręcz rozpaczał, kiedy ten piękny płaszcz utracił już jesienią, podczas kampanii niemieckiej. Dbając o strój, przestrzegał jednak dobrego smaku, unikał zbyt krzykliwej, wojskowej elegancji. O królu Neapolu Muracie powiadał пр., że „jego strój teatralny złe na myślących robił wrażenie"17. Nie podobało mu się też niewolnicze naśladowanie stroju i wyglądu księcia Józefa. Można rzec, iż preferował barwny, równocześnie wygodny, dostosowany do indywidualnych cech postaci, ubiór wojskowy. Zawsze zwracał uwagę na akcesoria, przywiązywał się też do chust, zegarków. Powracając w 1814 roku z Paryża przywiózł sobie m.in. piękną kaszmirową chustę, która służyła mu przez długie lata. Wręcz lubił stroić się, gdy powróciwszy z wojny, zadawał szyku i balował we Lwowie w czasie karnawału. Zgodnie z aktualną modą ubierał się wtedy barwnie, m.in. w obcisłe, atłasowe spodnie, różnokolorowe fraki, dekoracyjne chusty. W życiu domowym, podczas pobytu na wsi, nosił się, jakbyśmy dziś powiedzieli, 40 sportowo. Ludwik Jabłonowski pisze: „Podrostkiem będąc widywałem go często u brata i w kniei, na siwym podjezdku, w zielonej kurcie, miał wtenczas jeszcze coś wojskowego"18. Z czasem, z wiekiem, przestrzegając nowych wzorów mody, zarzucił barwne ubiory, dostosował do zwyczajów nakazujących nosić kolory stonowane, ciemne, a stroje bardziej praktyczne i wygodne. Sprawiał sobie tedy czarne paltoty i takież surduty, rozjaśnione, jak nakazywała biedermeierowska moda, białymi czy wiśniowymi kamizelkami. Zgodnie z modą nosił też czarne kamizelki. Na dageroty-pie z około 1844 roku ubrany jest w czarny czy bardzo ciemny surdut, jasne spodnie, barwną kamizelkę w pasy i duży, ciemny krawat. Na wspomnianym już portrecie pędzla Rodakowskiego „odziany jest w modny stalowoczarny biedermeierowski surdut z długimi połami, krojem zbliżony do fraka, z jedwabnymi wyłogami i aksamitnym kołnierzem. W lewej klapie surduta tkwi czerwona wstążeczka gwardii narodowej [w istocie była to wstążeczka Legii Narodowej - Z. K.]. Stroju dopełnia wiśniowa kamizelka o dwu rzędach guzików i czarny atłasowy krawat w formie olbrzymiego plastronu, zakrywający prawie zupełnie kołnierzyk. Lśnienie atłasu podkreślił malarz bardzo intensywnie"19. Ciemny strój Fredry, w jakim oglądamy go na innych portretach z tej doby życia, rozjaśniały z reguły białe koszule. Na szyi zawiązywał, podobnie jak widzimy to na dagerotypie i portrecie Rodakowskiego, szeroki krawat w kształcie chusty, najczęściej prawie zakrywający koszulę. Spis garderoby z 1861 roku informuje, że posiadał m.in. 8 kamizelek i 9 krawatów. Spis ten dowodzi, że Fredro dbał o garderobę, aczkolwiek nie przedstawiała się znów imponująco. Dowiadujemy się tedy, iż prócz surduta posiadał czarny frak, kontusz, paltot angielski, dwa futra (jedno niedźwiedzie, drugie na lisach). W chłodne pory roku po domu

chadzał w watowanym surducie, później zaś w podbitym futerkiem szlafroku. Podczas słotnych dni korzysta! z kaloszy i parasola. Dziennych, białych koszul posiadał 12 oraz 1 kolorową20. Można domniemywać, że wiekowy Fredro przestał przywiązywać większą wagę do supermodnego stroju czy akcesoriów. Nosił się już mniej elegancko, z myślą przede wszystkim o wygodzie, o praktycznej stronie odzieży. Stanowiło to wynik jego indywidualnych upodobań, lecz także utrudniającej normalne życie choroby. Wiemy przecież, że z czasem ciężkie laski, a nawet inwalidzkie kule zastąpiły noszone w młodości dla mody i fantazji laseczki. Spuchnięte, obolałe nogi zmusiły go do tego, żeby zamiast eleganckiego, skórzanego obuwia na wysokich obcasach wkładać „sukienne buty". Niemniej ten starszy pan w dziedzinie stroju nie stał się nigdy abnegatem; jeśli tylko warunki pozwalały, ubierał się z gustem i jak nakazywała aktualna moda. Tyle że w mniejszym stopniu niż w wiośnie czy lecie życia zwracał uwagę na te sprawy. Już podstarzały, a później wiekowy, częściej, niźli z krawcami i szewcami, stykał się z lekarzami i aptekarzami. W ostatnich latach życia nie nosił fraka, surdut natomiast wkładał tylko w dzień swych imienin. Poświęciliśmy nieco miejsca wyglądowi i strojom, ponieważ sądzimy, że sprawy te istotne są dla biografii każdego człowieka. Fredro zaś przywiązywał do nich 41 wręcz kolosalną uwagę. Adam Grzymała-Siedlecki, zarzucając mu, że mało pisze w pamiętnikach na temat postaci historycznych, dodaje: „Ale niech mu się tylko podwinie temat munduru, tej czy owej formacji, koloru tego munduru, kroju, wypustek, akselbantów, guzików, butów, galonów itd. - natychmiast się o tym rozpi-suje długo i szeroko. Czuje się, jak do końca życia pozostał mu ważny każdy drobiazg dotyczący tego, kto wie, czy nie najwyższego jego umiłowania życiowego. Zestawmy odnośne wojenne fragmenty pamiętników z bąknięciami niejako o twórczości literackiej. Gdyby nie rozżalenie do krytyków, prawie że byśmy się nie dowiedzieli, że był komediopisarzem"21. ROZDZIAŁ IV Najmłodsze lata Psychologia i biologia współczesna zgodnie stwierdza, że okres dzieciństwa odgrywa podstawową rolę w rozwoju organizmu i osobowości człowieka, a szczególnie tych właściwości które związane są z życiem emocjonalnym. Zwraca się też uwagę na ogromne znaczenie dla rozwoju, w aspekcie, tak fizycznym jak psychicznym, zespołu czynników bytowych powiązanych z żywieniem, warunkami higieny, kultury, a nawet specyficznym mikroklimatem i wnętrzem mieszkalnym1. Jeśli chodzi o naszego bohatera, można stwierdzić, że rozwój Aleksandra, tak w aspekcie biologicznym jak społecznym, przebiegał w bardzo korzystnych warunkach środowiskowych. Zacznijmy jednak od genotypu, czyli zespołu właściwych cech dziedzicznych organizmu, uwarunkowanych odpowiednim składem genów. Współcześnie wiadomo, że genotyp osobnika wpływa nie tylko na przebieg rozwoju, lecz równocześnie kształtuje sposób reagowania organizmu na czynniki środowiska zewnętrznego 2. Fredro otrzymał korzystne wyposażenie biologiczne, tak ze strony ojca jak matki. Przypomnijmy, że w chwili narodzenia Aleksandra ojciec liczył sobie 31, matka około 28 lat. Ojciec charakteryzował się dobrym stanem zdrowia, witalno-ścią, matka słabsza fizycznie, nie przekazała wszakże synowi jakichś genów rece-sywnych. Rodzina po mieczu i kądzieli była, jak wiadomo, stara, lecz szlachecka, nie wykazująca znamion dekadencji obserwowanych pośród licznych familii magnackich. Na przestrzeni kilku pokoleń poprzedzających Aleksandra Fredrę nie dostrzegliśmy też jakichś nienormalności psychicznych, przejawów chorób dziedzicznych (poza podagrą).

Po przodkach odziedziczył nie tylko wysoką inteligencję, lecz wielkie zdolności (przypomnijmy, że był praprawnukiem Elżbiety Drużbackiej), także zadatki rozmaitych dyspozycji psychicznych warunkujących jego rozwój umysłowy. Otrzymał także zadatki przyszłych cech organizmu. Całe to wyposażenie genetyczne rozwijało się i kształtowało pod naciskiem warunków zewnętrznych. Aleksander wzrastał i wychowywał się w naturalnym 43 środowisku przyrodniczym, na terenach wyżynnych o zdrowym klimacie, oddziałującym dodatnio na rozwój dziecka, a następnie młodzieńca. Był, jak wiadomo, synem zamożnej rodziny szlacheckiej; dom rodzinny zapewnił mu też w optymalny sposób takie podstawowe składniki rozwoju, jak żywienie, warunki higieniczne, mieszkaniowe. Najmłodsze lata spędził z rodzicami w należącym do dziada Dembińskiego pięknym, malowniczo położonym dworze w Nienadowej. W pamiętnikach pisał, że był to „dom duży, drewniany, o czterech kolumnach, o dwóch korytarzach, z których jeden na lewo wiódł do biblioteki, drugi do oficyn i sklepionego skarbca". Przez większość dzieciństwa przebywał we dworze w Beńkowej Wiszni. Było to domostwo obszerne, usytuowane w rozległym, pełnym drzew i krzewów ogrodzie, odizolowane od pomieszczeń gospodarczych. Wraz z braćmi mieszkał w oficynie. W pamiętnikach powiada o domu rodziców, że „był to dom prawdziwy polsko szlachecki, zamożny bez zbytku, cichy a gościnny"3. Kiedy rozpatruje się życie w tym domu, wychowanie i bieg lat dziecinnych oraz młodzieńczych Aleksandra, nasuwa się nieodparty wniosek, iż proces jego rozwoju biologicznego przebiegał według zasad dominujących w staropolskiej kulturze szlacheckiej. Wiadomo, że dzieci żywiono dobrze, lecz nie przekarmiano. Pozwalano im na uprawianie gier i zabaw, które wpływały korzystnie na rozwój fizyczny; uczono jazdy konnej, szermierki, posługiwania się bronią palną, brano na polowania i wojaże. Nie przemęczano ich nauką, bardziej dbano o przyswajanie im umiejętności dobrej jazdy konnej czy tańca niźli zasobu wiedzy, więcej zwracano uwagę na rozwój fizyczny niż intelektualny. Uosobieniem takiego wychowania będzie na przykład Tadeusz Soplica4. Tak właśnie miały się też sprawy w domu państwa Fredrów. Dzieci żywiono dostatnio, młody Oleś nigdy nie zaznał uczucia głodu, jednak nie przekarmiano ich, nie tuczono, jak miało to miejsce po licznych dworach magnackich. Dawano im świeże owoce, czytamy na przykład o „codziennych jabłkach". Smakołyki były wszakże wydzielane, stąd też rodzynki, cukier, migdały, czy suszone wiśnie stanowiły przedmiot pożądania całego rodzeństwa. Dzieci uprawiały ćwiczenia, gry i zabawy, na przykład grę w piłkę, w ciuciubabkę. Już jako mały chłopiec Aleksander jeździł na kucu, nieraz z trudem utrzymując się na jego grzbiecie podczas przemierzania trudnych, górskich tras. Później dosiadał konia; z czasem stał się doskonałym jeźdźcem, co ważniejsze zaś, polubił jazdę konną. Do umiejętności jeździeckich w tym środowisku przykładano wielką wagę. W pamiętnikach Fredro zamieszcza wyznanie wraz z kapitalną anegdotką: „Wielki to był wstyd bać się konia albo okazać złe usposobienie na jeźdźca. Ksiądz Zachary asiewicz, biskup przemyski, powiadał, że jego ojciec kazał raz swoim synom, dzieciom jeszcze, siadać na konia. Gdy się on niezręcznym okazał, ojciec kiwnął ręką i rzekł: «To kiep! będzie księdzem». Tak się też i stało"5. Olesia uczono systematycznie szermierki, we dworze zatrudniony był stały nauczyciel fechtunku - Erik von Lichtenfeld. Przez długie lata uczył się też tańca, pod fachowym okiem trzymanych w Beńkowej Wiszni, a później we Lwowie, nauczycieli. Nic tedy dziwnego, że już jako kilkunastoletni młodzieniec potrafił 44 pięknie balować, posiadł umiejętność modnych tańców, którą z czasem chętnie prezentował na wojskowych leżach czy podczas słynnych lwowskich karnawałów. Wiemy, że już jako malec zabierany był przez ojca na dłuższe wycieczki, podczas których poznawał górskie

okolice, uczył się znosić trudy, niewygody, a nawet niebezpieczeństwa podróży. Zaakcentujmy, że świadomie wyrabiano w nim sprawność fizyczną. Gdy rodzice jechali na tradycyjną mszę karetą, młodzież cwałowała przy powozie na koniach czy kucach. Uprawiane przez młodego Aleksandra zajęcia i ćwiczenia sprzyjały rozwojowi mięśni i całego ciała, stanowiły też naturalne ujście dla nadmiaru energii, co pozwalało uniknąć naprężenia i zbytniej nerwowości. Wysokobiałkowa dieta i dobre warunki higieniczne pozwoliły mu też uniknąć częstych w wieku dziecinnym infekcji, zakażeń pasożytami czy innych chorób towarzyszących tym latom życia. W jego rozwoju fizycznym nie dostrzegamy też jakichkolwiek opóźnień i zaburzeń. Przeciwnie, wszystko wskazuje na to, że przebiegał on nie tylko prawidłowo, lecz pozwolił wcześnie osiągnąć dojrzałość. Faktem jest, iż wzrostem i budową ciała nie dorównywał starszym braciom, lecz wiązalibyśmy to raczej z predyspozycjami genetycznymi; dziedziczył więcej po matce. Jego struktura fizyczna była jednak dobra i nie powodowała jakichkolwiek negatywnych wpływów na psychikę* (Wiemy, że np. niski wzrost, słabość fizyczna, ułomność wpływają bardzo niekorzystnie na samopoczucie dziecka, pozostawiają ujemne ślady na osobowości.)6 Należałoby jedynie w tym zakresie brać pod uwagę fakt, że był rudzielcem, przezywano go też „Rudziem". Powiadano w przysłowiach: „Rudy jak pies", czy „Fałszywy rudzielec". Wydaje się jednak, że przekonanie o negatywnych cechach ludzi rudych bardziej rozwinęło się dopiero w ХІХХХ w., stąd też może Oleś nie tak bardzo bolał z powodu tej wrodzonej cechy. Jego normalny rozwój fizyczny, m.in. rozwój systemu nerwowego, wpłynął na rozwój inteligencji, ta z kolei na nowe sposoby zachowania się, zdolności przyswajania sobie myśli, uczuć i emocji innych. Ćwiczenia fizyczne, jazda konna, wpływające na rozwój mięśni, wywołały następnie zmiany w sprawnościach motorycznycłi i wpłynęły na wzrost siły i ogólną aktywność. Wiemy, że pod tym względem prezentował się bardzo dobrze. Gorzej rzecz się miała z jego edukacją, przyswajaniem sobie wiedzy szkolnej, teoretycznej. W domach szlacheckich, a nawet w szkołach, tradycyjnie nie przeciążano dzieci i młodzieży nauką, kładąc większy nacisk, jak już powiedziano, na rozwój fizyczny niż intelektualny. Podobnie było u państwa Fredrów. Ojciec nie chciał, by chłopiec chodził do szkół niemieckich, stąd uczył się w domu, pod okiem domowych nauczycieli. Rodzice, sami słabo wykształceni, nie posiadający głębszej kultury umysłowej, sprawy edukacji dzieci, także oczywiście Aleksandra, nie traktowali pierwszoplanowo, ściślej - nie mieli zrozumienia dla roli nowoczesnej, systematycznej, podanej przy pomocy właściwych metod wiedzy. Chcieli, by dzieci posiadły przede wszystkim znajomość języka francuskiego, „muzyki, przyzwoitości, obyczajności". Stąd też program szkolny przerabiany był powierzchownie, niedbale, przeprowacizane w domu egzaminy przed państwowymi nauczycielami „zawsze kosztowały parę fasek masła"7. Aleksander nie miał też naj45 lepszych guwernerów. Po latach wyleje potok żalu na jednego z nich, niejakiego Płachetkę: „O Płachetko! niech ci Bóg (...) przebaczy, ale ja nie mogę, żeś mój czas najpiękniejszy (...) zabił, zamordował bez litości. Książki do ręki nie wziąłem. Jeżelim czytał, to romanse (...). Pan Płachetko nic nie robił, nie robiłem i ja nic. Polowałem, jeździłem konno"8. Z pamiętników wiemy, że w ogóle uczył się gorzej niż starsi bracia, nie okazywał żadnych skłonności ni gorliwości w tym zakresie. Prawdopodobnie zaważyła tutaj niewłaściwa, pamięciowa metoda, jaką stosowali nauczyciele. W każdym bądź razie sam później otwarcie nazwie się „nieukiem". Pisał, że podobnie przedstawiały się sprawy podczas pobytu we Lwowie, przed samym 1809 rokiem, to znaczy gdy liczył już około 18 lat. Młodzi Fredrowie niby się tam uczyli, praktycznie j ednak bardziej zbij ali bąki, dokonywali wesołych eskapad. Po latach tak wspomina te czasy: „Mieszkaliśmy u Judki, na rogu ulicy Sykstuskiej. Niczego się nie uczyłem, wyjąwszy fechtunku, tańca i ekwitacji (...) Zacząłem wprawdzie i lekcje

matematyki, ale za trzecią dostałem febry (...). Nadszedł rok 1809. W naukach żadnej zmiany, przybył tylko rysunek, do którego miałem niejakie usposobienie i taniec"9. Później nadeszła wojna i Oleś, przemieniony raptem w Aleksandra, przywdziawszy ułański mundur, definitywnie zakończył nauki. Istnieją poglądy, że nazbyt samokrytycznie ocenił swą edukację, że jednak zapoznano go z pewnym zakresem wiedzy, szkolną łaciną, zorientowano w niektórych dziedzinach kultury10. Jest pewnym, iż przyswoił sobie język francuski, częściowo niemiecki (którego znajomość później pogłębił). Treść pierwszych prac literackich, korespondencja, wykazują, że nie był znowu takim nieukiem, za jakiego się podawał. Niemniej otrzymał wykształcenie skromne, według złośliwych opinii -„zapieckowe". Kazimierz Wyka przyznaje, że Fredro „odebrał tylko wąskie wykształcenie domowe"11. Krytyczne sądy o edukacji należy wiązać z sytuacją oświatową całego regionu. Wedle najnowszych badań, m.in. Janiny Kamionkowej i Aliny Barszczewskiej-Krupy, oświata i czytelnictwo w Galicji początków XIX wieku znajdowało się na niższym poziomie niż w innych zaborach12. Prawdopodobnie też konfrontacja z wykształceniem i oczytaniem kolegów edukowanych w szkołach zaboru pruskiego czy rosyjskiego wpłynęła na krytyczne samooceny Fredry. Bez względu na przyczyny, nikłe wykształcenie zaważy na jego późniejszej kulturze intelektualnej i pewnych cechach osobowości. Pod względem wiedzy szkolnej, erudycji, jaką może osiągnąć młodzieniec, został o całe długości zdystansowany przez takich współczesnych mu literatów, jak Brodziński, Mickiewicz, Krasiński, Rzewuski, Dunin-Borkowski. Szkołą stało się dla niego dopiero samo życie, doświadczenie, obserwacja ludzi i świata, z którym zetknął się w szerszym zakresie od czasu pobytu w wojsku. Współczesna psychologia stwierdza, że dla rozwoju charakteru o wiele korzystniejsza jest atmosfera warunków ciągłych, wyrównanych, nawet gorszych -niż częste, gwałtowne zmiany związane z koniecznością nagłego przestawienia się psychicznego. Według Freuda rodzice neurotyczni, którzy otaczają dzieckoj)rze-saaną орієщ і c/umią jego wybuchy uczuciowe wywołują w nim „dyspozycję do 46 nerwic". Stwierdza się, że zarówno rodzice zbyt surowi, jak i zbyt troskliwi powodują u dziecka postawę buntowniczą13. Wobec Aleksandra stosowano właśnie złoty środek. Rodzice opiekowali się nim, lecz z różnych powodów (słabe zdrowie matki, częste wyjazdy i zajęcia ojca) nie okazywali nadmiernej troskliwości, nie powodowali swym zachowaniem jakichś zakłóceń młodej psychiki. Jego stosunek do matki, tak istotny w wieku zarówno dziecięcym, jak w całym życiu, jest pozytywny, serdeczny, jednak nie nazbyt czuły. Znamienne, że choć wspomina ją jeszcze w późnej starości, to jej obraz, aczkolwiek zmarła gdy miał już 15 lat, jest dość mglisty, nie ciąży nad jego osobowością. Nie sposób dopatrzeć się też u niego jakichś śladów kompleksu Edypa. Większym szacunkiem, respektem, także miłością darzył zawsze ojca, który uosabiał dla niego praktyczność, dojrzałość, zapobiegliwość, umiejętność radzenia sobie w życiu, tak ceniony przez Aleksandra „umysł logiczny". Uosabiał także, akcentowany w pracach psychologicznych, świat podróży i przygody. (Wiemy przecież, że zabierał chłopca na wycieczki po Bieszczadach.) Bez wątpienia uczył Olesia, wskazywał drogę w świat. W swych pamiętnikach Aleksander pozostawił o nim rzewne wspomnienie, ukazując go jako wzór ojca i Polaka14. W memuarach zamieścił też bardzo ciepłe wspomnienie o zamieszkałej w Nie-nadowej starej pannie Bełdowskiej, określonej jako „przyjacielska sługa". Pamiętał ją z wczesnego dzieciństwa, chętnie odwiedzał jednak także później, gdy był młodzieńcem. Łączyła go z nią serdeczna, wręcz synowska więź. Powstaje refleksja, że znajdował u niej miłość i czułość, której czasem skąpiła słabowita i zaabsorbowana sprawami domu matka. Nasilenie tego uczucia nastąpiło zdaje się zresztą po przedwczesnym zgonie pani Marianny Fredrowej. W pamiętnikach Fredro prosi o wybaczenie, że panną Bełdowską zajmuje uwagę czytelnika, lecz

tłumaczy się: „bo to tak miło, tak lubo wpatrzeć się czasem w jaką gwiazdeczkę, co nam gdzieś w dalekiej przeszłości zdaje się pomrugiwać przyjaźnie. Widzę jeszcze tę małą, poczciwą staruszkę, jak we mnie pieściła dziecko, bawiła studenta, witała oficera, a zawsze ta sama, ani młodsza, ani starsza. W uszach mi jeszcze dzwoni brzęczące echo dużej, ciemnej sieni, przez którą biegało się do niej krzycząc, klaszcząc i tupiąc razem"15. Aleksandra cechowało też silne uczucie miłości braterskiej, szczególnie do starszych braci: Maksymiliana i Seweryna, którzy imponowali mu i stroną fizyczną - wzrostem, siłą, i zdolnościami oraz powodzeniem. Miłość ta jednak go nie przytłaczała, ich przewaga nie powodowała w nim powstawania kompleksów, należy sądzić, że nawet sprzyjała rozwojowi osobowości. Pozycja starszych braci pobudzała bowiem jego aspiracje, wpływała na kształtowanie się ideałów i celów życiowych. Jego stosunki z siostrami były luźniejsze, niemniej dobre, nie wspomina jakichś konfliktów ani zatargów. Należy podnieść, że w domu, przede wszystkim dzięki osobowości ojca, ale również i tolerancyjnej postawie matki, panowała atmosfera przesycona humorem i radością życia. Rodzice tolerowali nie tylko swobodne zachowania i nastroje dzieci, lecz także ich figle i psikusy. Świadczy to, o tym, iż paniczykam pozwalano może na zbyt wiele, ale ukazuje swobodną aurę, w jakiej wzrastał mały Fredro. 47 1 ■' ' ' Trzeba jednak dodać, że w wychowaniu stosowano pewne rygory i kary, które wymierzali m.in. guwernerzy. O jednym z nich, Szwajcarze Heklu, Fredro napisze później: „Nietęgo uczył, ale tęgo ciągnął za uszy"16. Niemniej nic nie słyszymy o stosowaniu wobec dzieci bolesnych i poniżających chłost, o razach i kopniakach, które w ówczesnym wychowaniu domowym czy szkolnym były na porządku dziennym i powodowały oczywiście groźne, negatywne konsekwencje dla rozwoju psychicznego młodocianych. Na rozwój jego osobowości znaczny wpływ miało nikłe przywiązywanie wagi przez Fredrów do religij nego wychowania dzieci. W memuarach pisarz przyznaj e, iż w czasach jego dzieciństwa i młodości środowisko rodzinne praktyki religijne traktowało jako przeżytek. W tej dziedzinie zachowywano raczej tylko pozory. W niedzielę cała rodzina udawała się do rudeckiego kościoła na tradycyjną mszę, lecz nie wynikało to z głębszej wiary. Bisze dosłownie: „Jechaliśmy na mszę do Rudek, ale czy my, chłopcy, umieliśmy pacierz, o to ledwie do wiary -nikt nigdy się nie spytał. Drwiono sobie przy dzieciach z wszelkich oznak religijności. Nie być Esprit fort znaczyło tyle, co być głupcem na wielki kamień. Taki był duch czasu, i to powszechny"17. Fredro nie ma racji twierdząc, że indyferentyzm religijny był powszechny, lecz wychowywał się bez wątpienia w czasach pewnego kryzysu religijności. Należy jednak dodać, że rodzice nie rugowali z psychiki dzieci wszelkiej wiary. Po prostu tylko ulegali modnym wzorom, lansowanym m.in. przez Puławy Czartoryskich stanowiące wyrocznię dla Dembińskich i Fredrów. Niemniej brak podstaw religijności wyniesiony z dzieciństwa zaważył na jego późniejszych poglądach i postawach. Dodajmy, że jednak w jego podświadomości utrwalił się, zapamiętany z lat dziecinnych, obraz wiejskiego kościoła, atmosfery nabożeństwa, który po latach ukaże w wierszach osobistych czy pamiętniku18. Dzieciństwo i wczesna młodość to okres kształtowania się postaw wobec płci i życia seksualnego. Psychologia i seksuologia wykazują, że niewłaściwe pożycie rodziców, demonizowanie spraw płci, wszczepienie dzieciom zbytniej wstydliwo-ści, wyśmiewanie ich reakcji, a także aprobowanie czy utrwalanie niezdrowych upodobań, powodują trwałe zahamowania, nawet patologie seksualne, występujące przez całe życie19. Fredro nie pozostawił na ten temat konkretnych informacji, z tekstu pamiętnika i z innych wypowiedzi można jednak wnioskować, że jego wychowanie seksualne przebiegało w sposób, także z dzisiejszego punktu widzenia, właściwy. Dobre pożycie rodziców, liczne ciąże matki, wzrastanie obok sióstr, od najmłodszych lat przyzwyczaiło go do dostrzegania

spraw i różnic płci, równocześnie ukazywało właściwe wzory zachowań. Wszystko wskazuje na to, że laickie postawy rodziców, trochę „karnawałowa" atmosfera domowa, przyczyniły się do liberalnego traktowania tej dziedziny życia. Brak informacji, by młodzieńcowi wpojono zakazy i nakazy dystansowania się od wolnych związków emocjonalno-seksualnych, by zaszczepiano mu odrazę do instytucjonalnych form swobody seksualnej, jaką stanowiła np. prostytucja. Nie wyniósł przekonania, że tłumienie potrzeb seksualnych, wstrzemięźliwość płciowa, były rzeczą wskazaną ze względów moralnych czy zdrowotnych. Starsi bracia - jak wiadomo, bardziej urodziwi - przebywali na 48 znanym ze swobodnych obyczajów dworze puławskim; można domniemywać, że przekazali też młodemu Aleksandrowi liberalny i pozytywny pogląd na sprawy życia płciowego. Można też przypuszczać, że wychowywano go w przekonaniu, iż słuszna jest zasada: „Wszystko we właściwym czasie". W konsekwencji oddziaływań środowiska rodzinnego i w ogóle zewnętrznego uniknął w tej dziedzinie zahamowań i patologii; można sądzić, iż z dzieciństwa wyniósł też obojętny, a może nawet niechętny stosunek do odchyleń. Przypomnijmy, że w życiu dawnej szlachty stosunek do erotyki, o czym już pisaliśmy w innej książce, nie był ani tak negatywny, ani też pruderyjny, jak to się często przyjmuje20. Dodajmy tu spostrzeżenie Boya, iż jedna z aktorek dała postaci scenicznej „półsenną i niemą zmysłowość, której sekrety znają tylko panieńskie łóżeczka dawnych polskich dworów"21. Późniejsza biografia erotyczna Fredry kusi, by snuć przypuszczenia, że już we wczesnej młodości zetknął się właśnie z taką zmysłowością, nie mamy na to jednak bezpośrednich dowodów. Możemy tylko przypuszczać, że od wczesnych lat zorientowany był w życiu płciowym, że uświadomili go w nim starsi bracia, prawdopodobnie też służba, w tym żeńska. Wczesnej orientacji w tej dziedzinie sprzyjało przebywanie pośród naturalnego środowiska przyrodniczego, obserwacja m.in. życia zwierząt. Nie mamy najmniejszych informacji świadczących, by dzieci państwa Fredrów odizo-lowywane były od tej sfery. Zgodnie z obowiązującymi wzorami kultury, OJeś i jego bracia otrzymali inne wychowanie niż siostry. Przyzwyczaiło ich to też do uznawania odmiennych ról męskich i kobiecych w życiu i erotyce. Słuszność tej odmienności Fredro będzie uznawać do końca życia. Analizując dzieje jego dzieciństwa, można stwierdzić, że nie był pomocnikiem dorosłych, nie nadzorował innych dzieci. Nie stał się też ulubieńcem rodziców, rola ta przypadła pierworodnemu Maksymilianowi i najmłodszemu rodzeństwu. W swych pamiętnikach wskazuje na zaczątki swej indywidualności, pisząc: „Seweryn uczył się lepiej ode mnie, ale ja byłem poważniejszy (...), nigdy nie byłem dzieckiem. Dlatego mnie zwano staruszkiem"22. Na tę wypowiedź powołuje się wielu biografów, upatrując w niej koronny dowód jego wrodzonej melancholijno-ści i skrytości. Kazimierz Wyka pisze nawet, że: „Już od pierwszej młodości skłonny był do samotnictwa i mizantropii"23. Nie podzielamy tych opinii. Fredro zamieścił cytowaną wzmiankę w oderwaniu od kontekstu zachowań, zdarzeń. Z treści memuarów wynika zaś coś przeciwnego. Nigdzie nie wspomina komediopisarz, że unikał towarzystwa rówieśników czy szukał kontaktów z dorosłymi. Pisze wyraźnie, że czuł awersję do książek, nauki, nie znosił lekcji fortepianu, jak powiedziano uczył się w ogóle gorzej niż starsi bracia - przepadał zaś za końmi, wycieczkami, psotami, dziecięcymi figlami. Nie negujemy, iż w którejś zabawie przezwano go „staruszkiem" i nazwa ta do niego już przylgnęła, z biegu najmłodszych lat wynika jednak, że był właśnie typowym, żyjącym w grupie, lubiącym wesołość dzieckiem, a następnie chłopakiem. Pogląd ten uzasadnia wiele faktów. Wspominając imieniny rodziców powiada: „Obiad w ogrodzie pod lipami (...), iluminacja (...) były niemałym szczę-

49 iczekiwania i wielkiej radości"24. i \th w żadnym razie nie dokonywałby . choćby przebywającemu często w dwoл і Krzyżanowskiemu, którego określa ie: ..Komu w nocy napuścić os do radio, komu-jaj w buty nakłaść? iist wina, a wodą zamiast wódki? -Krzy; wski miłym był gościem, a szczególnie dla dzieci" •our/?? dz/ecAye/n, moż/мprzyfs/czać wjęct w pewnym wieku dzieci tworzą ,.bandę", stanie nie wpływa żaden autorytet z ze-iadomo, że w „bandzie" mają miejsca ówki, pikniki, występy artystyczne, m.in.: „Chłopcy są hałaśliwi, li" Stwierdza,że: „Bandaodgrywa (...). Dzięki wpływowi grupy dzie,г". Wręcz modelowa „banda'" to słyń łych właśnie zespołowo płatano figle, pr etycznie w takich grupach, nie zaś wśr іІлч,\^гл\Іосл7кйста osobowość Olesia. O tym, vi, «cztrosfca świadczy m.in. zamieszczo ściem dla dzieci. Raz, że kilka dni upiekło się bez lekcji, po wtóre, że wszyscy mężczyźni obozowali w rostowni przy browarze. I sukienki nowe, i muzyka z Rudek, i ciasta z cyframi, wszystko to było celem oczekiwania i wielkiej radości"24. Wraz z braćmi dopuszczał się psot, których w żadnym razie nie dokonywałby mizantrop czy „poważny staruszek". Ot, choćby przebywającemu często w dworze ojcowskim zdeklasowanemu szlachcicowi Krzyżanowskiemu, którego określa jako „półbłazna, półszlachcica". Pyta retorycznie: „Komu w nocy napuścić os do izdebki, komu włosienia nastrzyc na prześcieradło, komu-jaj w buty nakłaść? -Krzyżanowskiemu. Kogo rano do sieni w koszuli wyciągnąć, kogo pytką wybić, kogo poczęstować piwem z wodą zamiast wina, a wodą zamiast wódki? - Krzyżanowskiego. Dlatego Krzyżanowski miłym był gościem, a szczególnie dla dzieci"25. Argumentów, iż był właśnie typowym dzieckiem, można przytaczać więcej. Psychologia dziecka udowadnia, że w pewnym wieku dzieci tworzą „bandę", spontaniczną grupę lokalną, na której powstanie nie wpływa żaden autorytet z zewnątrz i żaden społecznie uznany cel. Wiadomo, że w „bandzie" mają miejsca spotkania i zajęcia zespołowe, takie jak wędrówki, pikniki, występy artystyczne, dokuczanie innym osobom. Elizabeth Hurlock pisze m.in.: „Chłopcy są hałaśliwi, skłonni do łobuzerstwia, nieuwagi i płatania figli". Stwierdza, że: „Banda odgrywa bardzo doniosłą rolę w uspołecznianiu dziecka (...). Dzięki wpływowi grupy dziecko zdobywa umiejętności społecznego zachowania się, której nie mogłoby tak łatwo zdobyć we współżyciu z dorosłymi"26. Wręcz modelowa „banda" to słynne Fredrusiowskie „lampartiady", w których właśnie zespołowo płatano figle, prowadzono walki, uprawiano zabawy27. Faktycznie w takich grupach, nie zaś w środowisku starszych, kształtowała się młodzieńcza osobowość Olesia. O tym, iż w tych latach cechowała go przede wszystkim beztroska świadczy m.in. zamieszczony w pamiętnikach wiersz, w którym tak kreśli swe „zielone lata": Ach, któż na widok swej rodzinnej wioski Nie cofnie myśli w te chwile bez troski, W ten cień kolebki... wiek błogosławieństwa, Gdzie pod skrzydłem rodziców, w gromadzie rodzeństwa Brał tak swobodnie, tak pełen ochoty Życia poranne pieszczoty?28 Niewykluczone, że -jak wielu innych autorów - trochę idealizował lata dzieciństwa. Gdyby rzeczywiście jednak nie czuł się dzieckiem, to wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nie lubiłby, a przynajmniej nie rozumiałby dzieci, ich psychiki, nastrojów. Jak zaś świadczą

wspomnienia rodzinne, przede wszystkim pamiętnik córki i wnuczki, wiersze wnuka, Fredro lubił i świetnie rozumiał dzieci, bardziej nawet, niż jego żona czy inne kobiety29. W kontekście tych faktów nie może się chyba ostać przekonanie o obiektywnej prawdzie owego sformułowania, że nigdy nie był dzieckiem, czy opinii, iż od najmłodszych lat cechowała go skłonność do samotnictwa. W tym miejscu dodajmy, że stosując występującą w psychologii klasyfikację typów osobowości określanych w zależności od temperamentu, w młodocianym Fredrze upatrywalibyśmy sangwinika, czyli człowieka ruchliwego i pobudliwego, 50 o żywej gestykulacji i wyrazistej mimice, takim też przedstawia się nam w życiu dorosłym. (Nie zaś choleryka, którym mianem zazwyczaj się go określa)30. Dodajmy, że zarówno sangwinik, jak choleryk zdecydowanie różnią się temperamentem od melancholika, czyli jednostki słabej, o obniżonej ekspresji emocjonalnej. Upatrywanie więc w osobowości Fredry równocześnie cech choleryka i melancholika stanowi oczywistą sprzeczność. Z biegiem lat następowała oczywiście ewolucja w jego osobowści, pojawiała się też okresami depresja psychiczna, do końca zachowały się jednak niektóre cechy znamienne dla sangwinika. Osobowość młodziutkiego Aleksandra charakteryzuje się występowaniem silnych uczuć do rodziców, przede wszystkim do ojca. Równocześnie akceptuje on zasadę, że należy zachowywać się w sposób społecznie uznany dla swej płci w obrębie danej kultury. Wykazywał dużą umiejętność przystosowywania się do otaczającej go sytuacji społecznej. (Ta umiejętność pozostała mu na zawsze, czy prawie na zawsze). W jego młodocianej osobowości zarysowywała się też wyraźnie zdolność do obserwacji ludzi, dostrzegania komizmu sytuacji, która już w dzieciństwie objawiała się silniej, niż u pozostałych braci. Od najmłodszych lat wykazywał też uzdolnienia dramatyczne, tworzył sztuczki, układał koncepty scenicznych bohaterów, z których zaśmiewał się m.in. nauczyciel muzyki, „dobry Matłowski". Jak tedy widzimy, pod naciskiem środowiska zewnętrznego rozwinęła się jego inteligencja, krystalizowały zdolności. W naszym przekonaniu, był nie stroniącym od ludzi „staruszkiem", lecz tylko inteligentnym, spostrzegawczym, wykazującym w pewnych dziedzinach nieprzeciętne zdolności dzieckiem. Istotne, iż wchodził w dorosłe życie bez kompleksów, urazów, przesadnego wyobrażenia o sobie, swych zdolnościach i cechach fizycznych. Wchodził jednak w pełni cielesnego i psychicznego zdrowia, właśnie bez melancholijności i lęków, co ewidentnie potwierdziły młodzieńcze lata, które spędził już z dala od domu, w ułańskim czaku. (Kompleksy i lęki wyniesione z lat młodości dostrzega się ostatnio np. u MicJciewicza). O wyniesionej z dzieciństwa umiejętności przystosowywania się do otoczenia, otwartości na oddziaływanie wzorów kultury, równocześnie o samodzielności i zaradności traktują właśnie następne rozdziały. Już teraz możemy jednak stwierdzić, że w dzieciństwie ukształtowało się wiele cech, które charakteryzują jego osobowość człowieka dojrzałego. Pozytywy dzieciństwa Aleksandra wystąpią tym mocniej jeśli porównamy je z sytuacją w ówczesnych dworach galicyjskich. Pamiętniki rówieśnika Fredry, Kazimierza Brodzińskiego, czy nieco młodszego Seweryna Łusakowskiego dowodzą, jak trudny i smutny był los przynajmniej znacznej części dzieci ziemiańskich. Wychowywane były surowo, bez czułości, nagminnie bite i wręcz maltretowane, zarówno przez rodziców jak nauczycieli; skąpiono też na ich potrzeby31. Na tym tle stosunki panujące w domu Jacka Fredry rysują się wręcz idyllicznie. Bez wątpienia stanowiły one korzystne podłoże do kształtowania się dojrzałej osobowości Fredry. ROZDZIAŁ V Stan fizyczny Czynniki genetyczne oraz korzystnie przebiegający rozwój biologiczny w okresie dzieciństwa i młodości spowodowały, że znamionował go dobry stan somatyczny. Jak już pisaliśmy,

cechował on wszystkich Fredrów. Historycy literatury przyrównują ich do mickiewiczowskich Sopliców. Przypomnijmy, że ostatni: Są, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni, Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni1. Nie negujemy tych podobieństw, dopowiedzmy jednak, że Fredrowie podobni byli przede wszystkim do typowej szlachty galicyjskiej tego czasu. Szlachty z okresu przeduwłaszczeniowego, korzystającej z przywilejów, które pozwalały jej na prowadzenie czynnego, lecz nie wyczerpującego trybu życia. Efektem tego, w powiązaniu z czynnikami genetycznymi, był właśnie ów dobry, czy wręcz doskonały stan biopsychiczny, typowy zresztą dla większości szlachty w Polsce przedrozbiorowej . Zygmunt Kaczkowski we wspomnieniach młodych lat pozostawił wielce interesujący komentarz na temat stanu biologicznego tej warstwy: „Pomiędzy tą szlachtą (...) można było widzieć nie zmienione jeszcze do owego czasu typy z wieku XVIII, bo nowoczesna kultura docierała tutaj tylko wyjątkowo do niektórych rodzin, a ogół szlachty wychowywał się jeszcze według dawnych tradycji i obyczajów. Takie same jędrne i zamaszyste postacie, bardzo wielu ludzi ogromnych wzrostem i z szerokimi barkami, nieprzeparci siłacze i zawołani jeźdźcy na koniach, miny buńczuczne, głosy stentorowe, swada ogromna, strusie żołądki, nieu-gaszone pragnienie (...). W ogóle wszyscy ci ludzie byli dobrze żywieni, twarze rumiane, humor nieprzebrany"2. Nasz bohater stanowił zaś typowy produkt tego środowiska i dziedzictwa krwi. Otrzymane po przodkach wyposażenie biologiczne wykształcił i rozwinął przez czynny, racjonalny tryb życia, który korzystnie wpływał na stan fizyczny i kondycję. Następowało tu zresztą sprzężenie zwrotne - mógł prowadzić czynny tryb życia ze względu na posiadaną konstrukcję fizyczną. Dobry rozwój biologiczny, wy52 stępujący w najmłodszych latach, kontynuowany był przez początkowy pobyt w wojsku. Zaciągnął się w wieku 18 lat, kiedy jego organizm znajdował się jeszcze w okresie rozwoju. Pierwsze lata służby, między 1809 a wyprawą 1812 roku, przebiegały w okresie pokoju, organizm Aleksandra nie był narażony na większe niebezpieczeństwa czy trudy wojenne. W tych latach znajdował się zaś w ciągłym ruchu; oczywiście jeździł konno, trochę ćwiczył musztrę, więcej jeszcze tańczył, uprawiał inne ćwiczenia fizyczne... Ów czynny tryb życia, przy jednoczesnym solidnym żywieniu, brak obciążenia nauką zapewniał dalszy rozwój i rozrost jego organizmu. Później przyszedł morderczy rok 1812, lecz Fredro liczył sobie już 21 lat, okrzepł fizycznie, zmężniał. Wykazał też wtedy wielką odporność organizmu, większą niż wielu jego kolegów, którzy na zawsze pozostali pod śniegami Rosji albo też powrócili ze zrujnowanym zdrowiem. Przypłacił co prawda trudy kampanii chorobą, lecz ostatecznie wyszedł z tych przepraw w dobrej kondycji, co potwierdził wytrzymałością w bojach toczonych w 1813-1814 roku. Należy mocno zaakcentować, że Fredro nie był wątłym cieleśnie, podatnym na schorzenia, neurastenicznym geniuszem, których tylu w dziejach kultury światowej. Zarówno w latach młodości, jak w wieku dojrzałym stanowił, podobnie jak bracia, typ silnego, sprawnego mężczyzny. Charakteryzował się nie tylko mocną, zwięzłą budową fizyczną, lecz także dobrą motoryką, cechowała go m.in. zwinność i szybkość ruchów. W latach młodzieńczych był np. mistrzem w ciuciubabce, w pamiętnikach dworuje: „W ciuciubabce byłem bieglejszy niż niegdyś w gramatyce, niż potem w reporterstwie... i to o bardzo wiele"3. Tę sprawność, zwinność okazywał też w działaniach bojowych, marszach, jeździe konnej, polowaniach, tańcach, w których celował jeszcze jako czterdziestoletni mężczyzna. Trudniej jednoznacznie określić stan i funkcjonowanie jego systemu nerwowego. W pewnych opracowaniach eksponuje się nerwowość, niezrównoważenie, pisze się nawet, że cierpiał na rodzaj psychozy, która przejawiała się okresami depresji następującymi po okresach euforii.

Nie negując wrażliwości Fredry, skłonności do tak zwanych splinów czy pewnych natręctw, stwierdzamy, że w żadnym razie nie można tego nazwać psy cYiozą, która w po jęciu medycznym oznacza ciężką chorobę psychiczną, a w pojęciu potocznym posiada zupełnie inne znaczenie. Zgadzamy się, że jego natręctwa, czasem urojenia stanowiły zjawiska chorobliwe, jednak w świetle współczesnej nauki niemal nieodłącznie związane z psychiką ludzką4. Za mniej „normalne" należy uznać nękające go spliny, lecz uważamy, iż opinie na temat słabości jego systemu nerwowego są w ogóle przejaskrawione, dotyczą zresztą głównie okresu starości. Z drugiej strony można znów przytaczać wiele faktów świadczących właśnie o czymś przeciwnym: o odporności nerwowej, psychicznej, okazywanej przez większość życia. Owa odporność objawiła się ewidentnie w latach wojny. Nie był wrażliwy na takie stresy jak zgiełk, hałas. Wiadomo, że ok. 1830 roku pisał swoje dzieła, stojąc przy pulpicie w pokoju dziecinnym synka Olesia5. Nasuwa się oczywiście refleksja, że człowiek o tak zwanych słabych nerwach nie będzie w stanie w ogóle pracować twórczo pośród dziecinnego wrzasku. Fredro nie pozostawił najmniejszych wzmianek o tym, by trapiły go nerwice seksualne. Przez zdecydowaną większość życia cieszył się doskonałym snem, o 53 który tak trudno ludziom znerwicowanym. Nie narzekał też na bóle głowy, stany rozstrojenia nerwowego, które uniemożliwiałyby m.in. pisanie. Trudno więc nazwać go neurastenikiem cierpiącym na nerwicę, charakteryzującą się szybkim wyczerpywaniem układu nerwowego, uczuciem zmęczenia fizycznego, niemożnością skupienia uwagi, kołataniem serca itd. Bez wątpienia był wolny od tak częstych w środowisku ludzi twórczych zaburzeń psychicznych, które dostrzegamy w jego stuleciu m.in. u Dostojewskiego, van Gogha, Strindberga, Nietzschego, Prousta, a u nas np. u Aleksandra Gierymskiego czy Jana Augusta Kisielewskiego. Korzystny stan fizyczny cechuje Fredrę przez długi czas. Po przekroczeniu sakramentalnej „czterdziestki" nękają go pewne dolegliwości, lecz jego ogólny stan somatyczny jest więcej niż dobry. Cechuje go w dalszym ciągu tężyzna, witalność, odporność na schorzenia i dolegliwości. Znamiona te plastycznie ukazuje postać pięćdziesięcioletniego Fredry uwieczniona na wspomnianym już portrecie Rodakowskiego. Artysta znakomicie uwypuklił nie tylko jego cechy charakterologiczne, lecz właśnie dobrą kondycję fizyczną. Fredro w tych latach to jeszcze pełen sił, doskonale prezentujący się mężczyzna6. Na owym portrecie trzyma w ręku pince--nez, czyli binokle, okulary osadzone na nosie za pomocą sprężyny. W późniejszych latach do czytania i pisania używał okularów zakładanych na uszy. Nic nie słyszymy jednak, by był krótkowidzem czy cierpiał na jakieś zaburzenia wzroku. Ów dobry stan fizyczny poświadczają i inne portrety, rysunki, dagerotypy. Widzimy na nich mężczyznę silnego, barczystego. Siłę i sprawność potwierdzają także wspomnienia rodzinne. Jest w nich mowa m.in. o tym, jak potrafił radzić sobie w perypetiach podczas podróży, jak przez długi czas rzadko podlegał zmęczeniu, znużeniu. „Mimo szóstego krzyżyka trzymał się jeszcze krzepko" - pisze biografi-sta S. Schnurr-Pepłowski" 7. Do około 65 roku życia pod względem biologicznym prezentował się doskonale, jego organizm pracował niby sprawna maszyna, ulegając tylko przejściowym zakłóceniom. Przej awem takiego dobrego stanu jest aktywny udział w życiu prywatnym i publicznym. Wiemy przecież, że stale podróżuje, omal po całej Europie, jeździ często na jarmarki, zjazdy. Siły pozwalają mu na uprawianie publicystyki, pisanie sążnistych memoriałów, czynny udział we wzmiankowanym już życiu społeczno-politycznym. Wiadomo równocześnie, iż pracuje twórczo, pisze dziesiątki komedii, wierszy, poematów. Praca twórcza nie wyczerpuje go, nie powoduje znamiennego dla większości autorów znużenia; posiadane rezerwy sił, racjonalny tryb życia, pozwalają na szybką regenerację utraconej energii. Jeszcze latem 1860 roku potrafi w błyskawicznym tempie zwiedzać Monachium, jeszcze działać, tworzyć.

Zmiana następuje w ostatnich dwudziestu, a szczególnie piętnastu latach życia. Obserwujemy wtedy zdecydowane pogorszenie się stanu zdrowia, zakłócenia w pracy organizmu, ubytek sił. Doskonale pracująca dotąd „maszyna" jego ciała zatraca rytm, sprawność. Fredro nie tylko siwieje, starzeje się, lecz staje się powoli wręcz ludzkim wrakiem. Ostatnie lata pozostawiły też konterfekt schorzałego, zniedołężnia-łego Fredry. Stanu rzeczy z tych lat nie można jednak generalizować, nie mogą one przesłaniać dobrej kondycji fizycznej i psychicznej prezentowanej przez zdecydowaną większość długiego żywota, stanowiącej podłoże jego dokonań i przeżyć. 54 ROZDZIAŁ VI W życiu codziennym Nasz bohater przebywał prawie przez całe życie w dobrych, niemal najlepszych warunkach bytowych. Niedostatek czy trudności dotyczyły tylko pewnych lat wojny. W owym czasie krucho było u niego z pieniędzmi, stąd też w pamiętnikach wyzna, że w trakcie kampanii 1813 roku „byłem w moim normalnym stanie, tj. stanie golizny"1. Nie przelewało mu się także po powrocie z wojny, ojciec zaciskał bowiem sakiewkę, Aleksander nie posiadał zaś samodzielnego majątku. By móc bawić się w karnawale, polował tedy zawzięcie na lisy, a za sprzedane skórki uzyskiwał pieniądze, pozwalające na korzystanie z lwowskich atrakcji. Sytuacja zmieniła się radykalnie, gdy w 1828 roku odziedziczył ojcowski majątek, zasilony rychło posagiem żony. Pieniądze płynące z eksploatacji dóbr ziemskich i dywidend pozwalały mu przez resztę życia na korzystanie nawet z komfortu, tak w domu, jak podczas krajowych i zagranicznych wojaży. Pozwalały przebywać w ekskluzywnych kurortach, eleganckich hotelach, renomowanych restauracjach, brać udział w balach, rozrywkach. Stwarzały jednak przede wszystkim warunki do spokojnego i wygodnego spędzania dnia powszedniego. Dotyczyło to m.in korzystnych w aspekcie zdrowotnym i ogólnie dobrych warunków mieszkaniowych. Po powrocie z wojny mieszkał przez krótki czas w Beńkowej Wiszni, a później w bynajmniej nie ekskluzywnych, lecz położonych w zdrowej okolicy, obszernych, jak na jedną osobę, pomieszczeniach dworku w Jatwięgach. Następne lata spędził w dworze ojcowskim w Beńkowej Wiszni. Pisaliśmy wyżej , że ok. 1840 roku wzniósł tam piętrowy, murowany pałac, stanowiący już rezydencję rzeczywiście pańską. Budynek usytuowany był w rozległym, malowniczym parku, rosły w nim m.in. lipy, sadzone przez jego matkę świerki, znajdowały się liczne krzewy i kwiaty. W głównym gmachu Fredro zajmował na piętrze oddziel-іа, dużą sypialnię, zapełnioną wygodnymi biedermeierowskimi meblami. W pa-acu znajdowały się liczne pokoje dla innych członków rodziny, a także pomiesz-;zenia służące do prowadzenia spraw administracyjnych. Dworek na Chorążczyźnie we Lwowie - ostatnia siedziba Fredrów - stanowił 55 obszerną, jednopiętrową budowlę otoczoną ogrodem, sadem, klombami kwiatowymi. Pełno tam było róż, bzów, jaśminów; przed letnim skwarem chroniła cienista altana. W samym dworku znajdowały się liczne pomieszczenia, m.in. salon, pokój jadalny, bawialny, gościnny, pokoje przeznaczone dla dzieci, służby. Fredro zajmował przestronny, wysoki, wybity tapetą pokój usytuowany obok sypialni żony. Na zachowanych zdjęciach i obrazach widzimy w nim ładne i funkcjonalne umeblowanie. Składało się na nie stylowe empirowe łoże, bardziej modne, bie-dermeierowskie krzesła, fotele i kanapa - kryte jednakową, pasiastą materią. Przy łożu stała szafka, na jej blacie niewielki zegar kominkowy. Na stole umieszczono liczne bibeloty, także książki i okulary. Nie była to sypialnia pałacowa, jaką spotykamy w rezydencjach magnackich, np. w Nieborowie czy Łańcucie, niemniej bez wątpienia stwarzała możliwość dobrego wypoczynku. Całe umeblowanie i wyposażenie dworku, aczkolwiek również nie luksusowe, służyło wygodzie, a równocześnie stwarzało atmosferę spokoju, pewnej przytulności, przypominało

wnętrza dawnych dworów szlacheckich. Ludwik Dębicki, który znał Chorążczyz-nę z autopsji, pisze: „Zimową porą sędziwi gospodarstwo przyjmują przyjaciół w komnatach, co nic salonowych nie mają świecideł. Obok starej broni parę szaf z książkami, na ścianach kilka portretów rodzinnych i rycin z wojen napoleońskich. W prostocie urządzenia jakaś powaga i dostojność, a wśród Lwowa, gdzie tyle wiedeńskiego szyku i zagranicznej mody, tu wieje duch polski"2. Przez całe życie Fredro posiadał służbę, od zawarcia małżeństwa wcale liczną; spotykamy tedy lokajów, kucharzy, kredencerzy, stajennych, woźniców, pokojówki. Kucharz, pokojówka i bona córki towarzyszyli mu, zgodnie z obyczajami zamożnych ludzi epoki, nawet w wojażach do Wiednia. Pośród służby należy wymienić Jędrzeja Czerwińskiego, oddanego ordynansa, który podczas kampanii 1812 roku uratował Aleksandrowi życie. Czerwiński, karnie wcielony później do wojska rosyjskiego, wrócił z czasem do Fredry i służył mu prawdopodobnie do końca życia. Liczna służba nie była najsprawniejsza, nasz bohater nie miał najlepszego wyobrażenia ani o jej umysłowości, ani obyczajach. Wspomnianego Czerwińskiego w jednym z wierszy nazywa „sługą wiernym", „przyjacielem rzadkim", w innym powiada jednak o tymże: „O Bachusa czcicielu, Jędrzeju ospałym". Czytamy i słyszymy o głupkowatych lokajach, podpitych i niezręcznych kucharzach, roztargnionych pokojówkach, romansowych praczkach3. Choć nie zawsze dobrze obsłużony, niemniej nigdy, wyjąwszy pewne miesiące wojny, nie potrzebował troszczyć się o tak prozaiczne sprawy, jak zapewnienie czy przyrządzenie sobie jedzenia, stan garderoby, sprzątanie, ogrzewanie mieszkania, co zatruwało życie i utrudniało działalność twórczą wielu wybitnym pisarzom XIX stulecia. (Dość wymienić Norwida, Żeromskiego). Musiał najwyżej zżymać się na nazbyt opiekuńcze, przerywające mu pisanie, zachowanie wymienionego Jędrzeja. Fredro prowadził, jak już wiemy, bardzo racjonalny, czynny, przynajmniej przez lwią część żywota, tryb życia. W młodszych latach bez wątpienia wyżywał się w przygodach erotycznych, w ogóle lubił zabawę. Wiele się też pisze пр. о jego 56 hulankach podczas lwowskich karnawałów. Należy jednak zaakcentować, że zawsze uważnie dozował sobie atrakcje, nie przekraczał miary na żadnym polu. Hulaszcze karnawały stanowiły tylko przerywnik, fragment młodych lat. Resztę czasu spędzał na wsi, w spokojnej atmosferze, goszcząc najwyżej u krewnych, znajomych, dystansując się od nadużyć i ekstrawagancji. Po założeniu rodziny w 1828 roku ostatecznie uregulował swój tryb życia. Znający go dobrze Zygmunt Kaczkowski pisze, że „od czasu ożenienia się z Jabłonowską (...) prowadził życie skromne, spokojne i bez tej wystawności, na którą inni tracili dużo pieniędzy"4. Wspomnienia rodzinne i korespondencje informują, że przede wszystkim dbał o solidne żywienie, posiłki spożywał nader punktualnie, obiad o drugiej. Aż do ostatnich dni życia cieszył się też dobrym apetytem, można rzec, iż posiadał „strusi żołądek". Nigdy jednak nie stał się obżartuchem, unikał spożywania nadmiernych ilości pokarmów, czym różnił się od starszego brata Seweryna. Lubił wszakże dobre jedzenie. Już jako młody oficer w 1814 roku bywał czasem w naj-wytworniejszych kawiarniach i restauracjach paryskich. Podczas późniejszych wojaży także stołował się w restauracjach o wyrobionej renomie. Dla przykładu w 1842 roku, podczas pobytu w Wenecji, mieszkał w hotelu „Grand - Britania", lecz na obiady chadzał do pięknego hotelu „Europa", przede wszystkim ze względu na „niezłą kuchnię". Córka wspomina, że był w ogóle „wymagający co do kuchni". Stąd też kucharzy do służby przyjmował „na próbę"5. Przez dłuższy czas kucharzem w domu państwa Fredrów był niejaki Gustowicz, „artysta w swoim rodzaju", jak powiada o nim wnuczka pisarza. Wspomina również: „Sławne były niektóre jego dania, m.in. potrawka z sosem bulionowym, przez dziadka «szelmą» przezwana, bo jej się odjeść nie było można"6. Na stół szły solidne

kotlety, pieczenie, m.in. cielęce, jaja, jarzyny, leniwe pierogi, ówczesne specjały, jak np. serwowane w srebrnych rondel-kach ziemniaki zapiekane ze śmietaną. Wiemy także, iż podawano mu grzyby, m.in. rydze. Fredro lubił smakołyki, lecz uznawał także zalety prostej, domowej kuchni. W wierszu do powracającego do kraju Józefa Grabowskiego powiada: Zapomnisz wkrótce Werego, Jego frykanda, filety, Jak podjesz barszczu kwaśnego, Zrazów i kaszy na wety7. ' Nigdy nie był abstynentem. Już lata wojenne nauczyły go cenić alkohol jako środek poprawiający samopoczucie, łagodzący lęk, oddalający grozę. Za naturalny uznaje fakt, że usłyszawszy huk zwiastujących bitwę armat, „niejeden zaglądnął do manierki". Przyznaje, że sam chętnie korzystał z tych „kropli pocieszenia". W pisanych po wojnie listach pół żartem, pół serio powiada: „O! truneczku, tobie ludzie ołtarze stawić powinni, na twym łonie zapomina się o troskach życia naszego!"8 Przyjmował tedy, że alkohol stanowi element w stosowaniu technik obronnych, wyzwalających człowieka z przygnębienia i stresów. Po wojnie, podczas pobytu w Jatwięgach „kieliszek kopciuchy" wychylał kilka razy dziennie. Alkohole stanowiły też ważny i tradycyjny element życia towarzyskiego jego środowiska. Odbiciem tej aprobaty i nastrojów są wiersze, np. przypominający Kurdesz Bohomolca Śpiew do kielicha, gdzie m.in. głosi: 57 Zapomnijmy odmęt świata, Niech się głupcy dręczą, biją, A my pijmy, brat do brata -Mądrzy zawsze ci, co piją9. iście ogólnie na winach, nie słyszymy jednak, by uchodził za ich ne, Że mimo akceptującego stosunku óo a\koho\u, nigdy go nie na^s\^^V«\.Doslt7.ec)aUeżwaę,ąimebezcieczeństwopiiaństwa. її Л po o\^ećme^zetT^VuN>^ ^\\-^т&^\ъНает^ъ^р Zapomnijmy odmęt świata, Niech się głupcy dręczą, bija, A my pijmy, brat do brata -Mądrzy zawsze ci, co piją9. Znał się oczywiście ogólnie na winach, nie słyszymy jednak, by uchodził za ich konesera. Istotne, że mimo akceptującego stosunku do alkoholu, nigdy go nie nadużywał, nie stał się opojem. Dostrzegał też wagę i niebezpieczeństwo pijaństwa. Do końca życia pijał po obiedzie filiżankę kawy. Był także właściwie nałogowym palaczem. Od czasu pobytu w wojsku do końca swych dni palił systematycznie fajkę, którą w korespondencji nazywa „towarzyszką moją nieoddzielną". Ukazuje też siebie: Z krótką lulką w zębach (zwyczajom poddany) Dymu wokoło gęste puszczając bałwany10. Później palił fajki na cybuchach, wnuczka nieraz wspomina owe faje na długim cybuchu, palone choćby przy poobiedniej kawie. W pewnych latach, np. podczas pobytu w Paryżu, palił też cygara. Do mniej więcej sześćdziesiątego szóstego roku życia zażywał wiele ruchu, sporo podróżował - początkowo konno, dyliżansem, później koleją (łatwo przyzwyczaił się do tego środka lokomocji). Podróżował nie tylko po Galicji, lecz przebywał m.in. w Austrii, na Węgrzech, w Czechach, Italii, Niemczech, Belgii, Francji, Anglii. Stosując się do nawyków wyniesionych z wczesnej młodości, bardzo lubił jeździć konno (nawet w Paryżu, czy w uzdrowiskach), polować; notabene przeważnie na drobną zwierzynę - zające, lisy, rzadziej dziki. Jeszcze i później, jako starzec, chętnie odbywał spacery, choćby powozem. Lubił powietrze i całą atmosferę pól, lasów, atrakcji, jakie przynosi bytowanie na wsi. Nawet w późnym okresie życia, jeśli tylko siły mu pozwalały, opuszczał Lwów dla zacisza Beńkowej Wiszni. W swej twórczości wypowiadał się niechętnie o atmosferze społecznej miasta. Stąd znajdujące się w obiegu naukowym określenie: „Fredro -wróg miasta"11. Jego życiorys świadczy jednak, że pewne cechy życia wiejskiego nudziły go i drażniły; przecież

nie z musu przeniósł się do Lwowa, w którym spędził blisko połowę dorosłego życia. Wiadomo też, iż chętnie bywał w metropoliach: Wiedniu, Paryżu. Lubił przebywać na wsi, lecz tylko sezonowo. Stąd też trudno pojęcie „wróg miasta" odnieść do jego codziennego życia. Od zarania po kres życia lubił spać. Głęboki, długi, spokojny sen stanowił konieczny element dla normalnego, sprawnego funkcjonowania jego ciała, dobrego samopoczucia psychicznego, efektywnej pracy twórczej. Można rzec, iż przez wiele lat był wręcz śpiochem, nie wynikało to jednak z jakiejś gnuśności, lecz z biologicznych uwarunkowań, potrzeb organizmu. W memuarach wyznaje: „domyśliliście się... z niejednego miejsca mego opowiadania, że spać lubiłem. Tak jest, nie zaprzeczam, lubiłem. Głód i pragnienie były dla mnie mniej przykre jak bezsenność"12. W związku z tym przywiązywał dużą wagę do warunków spania. Przez całe dorosłe życie korzystał z przeznaczonego wyłącznie dla siebie pokoju (dotyczyło to także pobytu z rodziną w Paryżu), zwracał uwagę na solidne łoże i pościel. W wieku dojrzałym sypiał na wspomnianym już, wygodnym łóżku empirowym, zdobio58 nym mosiężnymi lwimi głowami. (Na nim też zmarł.) Wygodne łóżko stanowiło dla niego najważniejszy sprzęt. W pamiętniku opisującym czasy wojenne szerokie, wyposażone w stosowną pościel łóżka stanowią obiekt jego pochwał czy marzeń. W późniejszych latach znużony polowaniem pocieszał się, że wkrótce czeka go miękkie, ciepłe łoże. Sypiał - jak to było wtedy przyjęte - w nocnych koszulach. W spisie garderoby z 1861 roku uderza ich nikła ilość, zaledwie cztery13. Wiadomo, że łączny czas snu ulega z wiekiem redukcji, ludzie starzy sypiają krócej. Nie jest to jednak regułą. Fredro należał właśnie do ludzi potrzebujących i w podeszłym wieku wiele snu. Ten zaś zakłócały mu z czasem bóle chorobowe, stany irytacji. Na tym podłożu poczęła go trapić, stanowiąca dla niego istny koszmar, bezsenność. Przez całe życie okazywał wielką wrażliwość na zmiany temperatury, lubił ciepło, nie znosił chłodów. Zimno wręcz paraliżowało jego działanie, podcinało w nim radość życia. Wyznaje: „Mróz był zawsze prześladowcą moim, nieraz ścinał mi słodki napój, którym młodość częstowała (...). Francuzi pietą o poetach, co gdzieś pod strychem grzali się własną fantazją. Ja takim zjawiskom nie wierzę. Zimno chwyta duszę pierwej niż ciało. W zimnej izbie nie ma mędrca"14. Owa wrażliwość na chłód powodowała, że bardzo dbał o odzież, nosił m.in. :iepłą, flanelową bieliznę, solidne płaszcze i futra. Jak już pisaliśmy, w starszych latach chadzał po mieszkaniu w watowanym surducie czy podbitym futerkiem szlafroku. Przez zdecydowaną większość życia nie unikał ludzi ani kontaktów towarzyskich, z tym że zawsze je selekcjonował. Także po ożenieniu się, w pełni życia, zapraszał znajomych, w latach 1835-1838 na obiady „literackie"; także grywał w tarty, bywał z żoną na balach, chodził na spotkania towarzyskie w wyłącznie mę-ikim gronie, m.in. z aktorami teatrów lwowskich. Do mniej więcej 1865 roku jrzyjmował licznych gości w swym dworku na Chorążczyźnie. Znający dobrze itosunki lwowskie Kazimierz Chłędowski pisał: „Dom Fredry we Lwowie bywał :awsze licznie odwiedzany (...). Przed zamążpójściem córki, hr. Zofii Szeptyc-:iej, przyjmował Fredro codziennie wieczór, później (po roku 1861) w dzień, :właszcza w niedzielę (...). Dwunastego grudnia przychodziło corocznie całe to-varzystwo lwowskie złożyć mu swe życzenia, jako w dzień imienin". Zdecydowana zmiana nastąpiła dopiero w ostatnich dziesięciu latach, kiedy scho-zały i zbolały nie był w stanie odbywać spacerów nawet powozem, prawie nie opusz-zał mieszkania, skazany na żywot inwalidy. W tym okresie następuje też zerwanie /iększości kontaktów towarzyskich, m.in. z powodu choroby Fredry, jego chimery-znych nastrojów, które zrażały przyjaciół i znajomych. Starzy koledzy poumierali, iłodsi poczęli od niego

stronić, sam zaś nie był w stanie się udzielać. Cytowany Chłę-bwski relacjonuje: „W kilku dopiero ostatnich latach życia, gdy bardzo na zdrowiu odupadł, zrywały się coraz bardziej stosunki z ludźmi (...). Serce i umysł Fredry odwróciły się tedy niemal zupełnie od zewnętrznego świata, a skupiły się na rodzinnym ole, które zawsze miało dlań najwięcej uroku"b. Należy zaakcentować fakt, że Aleksander stał się z latami rzeczywiście wiel-im domatorem. Wedle badacza osobowości Fredry, Stefana Kołaczkowskiego, 59 to domatorstwo oddziałało nawet negatywnie na jego psychikę, spowodowało, że zatracał swą energię, możliwości działania, „marniał, dziwaczał, dusił się"16. Nie podzielamy tej opinii, atmosfera domowa dawała mu bowiem zadowolenie, szczęście, nie wykluczała zresztą możliwości pracy twórczej, a także innych działań. Domatorstwo „procentowało" też w starości, gdy zdany został na opiekę i pomoc najbliższych. Jest tylko faktem, że u kresu życiowej drogi było ono równoznaczne z osamotnieniem, rezygnacją. Ten cichy, smutny, starczy tryb życia ukazuje w swych wspomnieniach wnuczka: „Dziadostwo prowadzili zawsze, za mojej pamięci, życie ogromnie ciche i odosobnione, przyjmowali tylko bliską rodzinę i kilku dawnych przyjaciół, do nich zaliczał się ś.p. Kazimierz Krasicki, p. Aleksander Czacki, który co niedziela prosto z sumy do dziadka na godzinę przyjeżdżał (...). I niewielu innych"17. Dodajmy, że prawie domownikami byli: lekarz, dr Feliks Maciejowski, i doradca prawny a zarazem przyjaciel rodziny, adwokat Michał Tustanowski, zwany przez Fredrę „Tustanem". Ożywienie w życiu dworku na Chorążczyźnie wprowadzał przyjazd córki Zofii z dziećmi, czyli następnymi wnuczętami. Atmosfera zmieniała się także w dniach 15 maja i 12 grudnia, kiedy do przypadały imieniny pani Fredrowej oraz samego pana domu i jego syna. Wtedy tłum gości śpieszył z powinszowaniami, następowało oczywiście zamieszanie, bardzo niechętnie przyjmowane przez starego Fredrę, który łaknął przede wszystkim spokoju. Nasuwa się refleksja, iż tryb życia Fredrów, przypominał sposób życia większości szlachty w dawnej Rzeczypospolitej. Oczywiście nie hulających panów Pasków czy Łaszczów, lecz Wacławów Potockich, Bukarów, Karpińskich; ostatni zaś przeważali. Ten sposób bycia, takie zainteresowania były zresztą w dużej mierze typowe nie tylko dla szlachty polskiej. Józef Chałasiński, charakteryzując życie tej warstwy w skali europejskiej, pisze, iż nie znała ona pracy: „Turnieje, zapasy, tańce, psy, kobiety, gry, ptaki i konie oraz wszelkie przyjemności oto była sfera zainteresowań szlachcica"18. Fredro żył w takich ogólnych ramach, posiadał jednak bogatsze życie wewnętrzne, intelektualne. Dystansował się od próżniactwa, właśnie znał pracę. Nie tylko twórczą, lecz także związaną z administrowaniem majątkiem i różnymi operacjami handlowymi. Umiał efektywnie gospodarować, powiększać fortunę. Ten poeta w notatkach gospodarskich okazuje doskonałą orientację w rozmaitych możliwościach po prostu „robienia pieniędzy". Dla przykładu dwie wzmianki: „Ponieważ teraz zaczynają chłopi piwo pić, więc w karczemkach robić mały loszek, czyli piwniczkę ze sążeń w kwadrat - drewniany, aby było gdzie jedną beczkę piwa wstawić". Innym razem radzi: „Trzeba kupić buhaja w zimie na rok przyszły. Nie kupować, jak trzylatka z dobrej obory, aby nie był już wychlustany"19. Można domniemywać, że znaczne zyski, podobnie jak inni ziemianie galicyjscy, osiągał z propinacji. Poświadcza to pochodzący z 1838 roku jego głos w sprawie zmniejszenia podatku od wyrobu wódki. Pisał tam m.in., że skarb państwa: „Mniej od wiadra zacieru pobierając, będzie pobierał od więcej wiader". Nie dostrzegliśmy, by popierał organizowane przez kler bractwa wstrzemięźliwości. 60 Można tedy przypuszczać, że w omawianym zakresie w praktyce prowadził podobną politykę gospodarczą, jak brat Seweryn i większość ziemian. Fredro był jednak człowiekiem o

większej przenikliwości i dostrzegał niebezpieczeństwa, wiążące się z nadmiernym spożyciem alkoholu, stąd też zajmował go sam problem pijaństwa, niszczącego szczególnie warstwy biedne. W pisanym w 1844 roku memoriale O postępach demoralizacji w Galicji, o jej przyczynie i sposobach zaradzenia dostrzegał społeczne źródła pijaństwa, głosił, że „właśnie nędza rodzi najczęściej ten występek"20. Wydaje się jednak, iż poza teoretyzowaniem, stawianiem problemu, nie podjął w tej kwestii innych kroków. Dostrzegał niebezpieczeństwo, lecz w swym bytowaniu codziennym postępował tak, jak cała jego warstwa. Jabłonowski pisał o jego umiejętnościach robienia pieniędzy: „Nadzwyczajnego sprytu w prowadzeniu zarządu gospodarczego i spraw pieniężnych, nawet giełdowych"21. Rzeczywiście Fredro korzystał z operacji giełdowych, był zorientowany w aktualnych kursach akcji europejskich. Syn w liście z 1857 roku przyznaje: „odziedziczyłem Papy szczęście do finansowych interesów", zasięga też jego rady w tej materii22. Wedle wiarygodnych informacji żony, pisarz podwoił, a nawet potroił posiadany majątek. Potrafił również dbać o swe sprawy wydawnicze, uzyskiwał pewne dochody z publikowanych książek. Jarosław Marek Rymkiewicz ukazuje ten ostatni moment i głosi, iż Fredro, pisał m.in. „dla pieniędzy". Pewni historycy literatury powtarzają tę opinię, podając, że uzyskiwał „duże dochody" ze swej pracy literackiej23. Pragniemy z naciskiem sprostować, że honoraria w żadnym razie nie decydowały o jego pozycji materialnej. Wynikało to m.in. z niskiego poziomu dochodów ówczesnych literatów. Jako debiutant otrzymywał niewielkie kwoty, np. za Geldhaba 6 dukatów. Później ceniono go wyżej, lecz honoraria płacono w dalszym ciągu marne. Jak pisze Janina Kamionkowa, ludzie żyjący wyłącznie z pióra po prostu wegetowali, nawet wzięci autorzy uzyskiwali kwoty pozwalające na bardzo skromną „podstawę stabilizacji materialnej"24. Stąd też na ogół łączono pisanie z innym zajęciem. Nikt z postronnych (żona, szwagier Jabłonowski, znajomi) nawet nie wspominał, by honoraria odgrywały jakąś poważniejszą rolę w budżecie codziennym Fredry. On sam przed sądem w 1853 roku oświadczył: „utrzymuję się z własnego majątku"25. Pogląd nasz potwierdza fakt, że przecież od 1835 roku nic nowego nie publikował, choć później pisywał „do teki". Zasadnicze dochody czerpał z pozaliterackich źródeł. U schyłku życia prowadzenie spraw majątkowych przekazał całkowicie w ręce żony i syna. Umiejętność powiększania mienia odziedziczył po ojcu, podobnie jak bracia potrafił też dobrze gospodarzyć w Beńkowej Wiszni. Owo zajęcie mniej go jednak pociągało niż operacje finansowe; wedle opinii syna gospodarzył „z obowiązku, nie z gustu". Nudziła go też: „wiecznie koło obornika, zasiewów, kartofli, go-"zelni, wydatków, młocki itd. obracająca się rozmowa"26. Stąd bez żalu oddał posiadłość synowi i przeniósł się na stałe do Lwowa, aczkolwiek lubił atmosferę wsi. tak widać, bardziej pragnął jednak uwolnić się od obowiązków gospodarzenia. Pragnienie zdobywania pieniędzy powodowało, że interesował się ruletką i lo-erią; nabywał losy loteryjne. Otoczenie traktowało to jako dziwactwo. „Z tak 61 praktycznym usposobieniem ulegał dziwnej słabostce: miał przekonanie, że szanse rouge et noir (kolory w ruletce) dadzą się obliczyć i bardzo często przemyśliwał nad tym"27. Należy podnieść, że zawsze był bardzo oszczędny. Jeszcze jako kawaler skrupulatnie zapisywał: ile zapłacił za uszycie spodni, ile posiadał butelek wina, ile kosztował go ślub! Znamienne, że nie rozdawał podarków adorowanym kobietom. Nawet Zofia nie posiadała z czasów przedślubnych żadnych tego rodzaju pamiątek. Pierścionek, na którym zamieściła miłosne zaklęcie, kazała sporządzić z wygranego miedziaka. Z latami ta postawa jeszcze się u niego pogłębiła. Napisze: „Zbytek - trąd: zaraża i zabija". Wnuczka wspomina też, iż w domu nie było „cienia zbytku", „wzajemnie dawane sobie upominki przedstawiały wartość minimalną"28. Jako ewenement traktuje obicie błękitną tapetą pokoju babki, co miało

stanowić ze strony dziadka właśnie niespodziewany i kosztowny prezent. Wiadomo, że ze względu na koszty sprzeciwiał się, aby w 1873 roku syn jechał osobiście do Wiednia celem podziękowania za przyznany Fredrze order cesarski. Szwagier Jabłonowski notuje, że stary Aleksander za zasadniczą zaletę charakteru uważał oszczędność: „O kimkolwiek przy nim mówiono, lubił się pytać: Czy składa? (oszczędza). Razu pewnego opowiadałem mu o majątku Turkułłów, od nich wyszedłszy. Ale czy składają? - zapytał. Nie mają ani dzieci, ani rodziny, dla kogóż mają składać. Niech tylko składają, niech składają! - powtórzył po kilka razy. To były ostatnie słowa, którem od niego usłyszał"29. Niechętni głosili, że skąpił nawet na cele patriotyczne. Fredro był bez wątpienia dusigroszem, sądzimy wszakże, iż nie należy przejaskrawiać tej cechy. Oszczędność i niechęć do wydawania pieniędzy nie przerodziły się u niego w odrażające skąpstwo. Gdy było potrzeba, wyjmował pugilares i regulował rachunki za przedmioty, które podobały się żonie, dzieciom, wnuczętom. Wiemy, że kosztowne klejnoty kupował czasem żonie w renomowanych magazynach wiedeńskich (skrupulatnie tylko notując, ile wydał na te precjoza)30. O tym, że nie był skąpcem, a może przede wszystkim o roztargnieniu, świadczy m.in. fakt, że wkładał czasem papierowe banknoty do książek, zapominając zarówno o miejscu schowania, jak w ogóle o pieniądzach. Domownicy, wertując książki, znajdowali w nich nieraz spore sumy31. (Później nabył ogniotrwałą kasę.) Gdy w 1865 roku wręczono mii pamiątkowy medal, wydał wystawny obiad na trzydzieści osób, przygotowany przez trzech kucharzy, na którym lało się wino, a podawano m.in. wykwintne cukry, pomarańcze. Nie zapomniał również o służbie. Pani Fredrowa donosiła w korespondencji rodzinnej: „Aleksander kazał dać wszystkim naszym ludziom gratyfikację (...). Po obiedzie, jak się drzwi zamknęły, dano ludziom do jedzenia po uszy; najedli się porządnie i napili wina (...) I oni pili zdrowie Aleksandra"32. Niemniej na co dzień nigdy nie okazywał tak zwanego szerokiego gestu. Zadziwia, iż oszczędzał m.in. na pięknych meblach, dziełach sztuki, książkach, a był wręcz skąpy, co poświadcza rodzina, wobec własnych potrzeb osobistych. W ostatnich latach przed zgonem posiadał bodaj tylko jeden zegarek kieszonkowy. Przy tego rodzaju trybie życia, a równocześnie dochodach, jego fortuna oczywiście rosła. Jabłonowski oświadcza: „Sknerą nigdy nie był, oszczędnym zawsze, do ma62 mony fredrowskie miał szczęście, dopiero z zbliżającą się śmiercią opanowała go idea, że wielkie pieniężne poniósł straty. Przykra ta halucynacja była czystym urojeniem, ale chwilami mocno go dręczyła"33. Dodajmy, że wspomniane już inne urojenia, fobie, natręctwa (dotyczące np. rzekomego osamotnienia, grożącej mu choroby nowotworowej) w pewnych okresach zaciemniały atmosferę jego życia codziennego. Na ogół przedstawiała się ona jednak korzystnie. Klimat codziennego bytowania pogorszył się radykalnie pod koniec życiowej drogi, kiedy pod wpływem choroby, czy ściślej chorób, stał się zrzędny, zgryźliwy, często popadał w osławiony „zły humor". Wróćmy jednak do poprzedniego wątku. Aktywność gospodarcza, oszczędność, wiązały się z jego ogólną postawą, koncepcją życia. Traktował je jako obszar urzeczywistnienia określonych wartości. Z jednej strony świadomie czerpał z niego przyjemności, satysfakcje, od stołu i łoża począwszy, a na godnościach i sławie literackiej skończywszy; z drugiej uważał, że winien wypełniać swe obowiązki, służyć temu co ważne i wartościowe. Za takie uważał w pierwszym rzędzie przywiązanie do rodziny i troskę o los najbliższych. Kaczkowski powiada: „Nie widziałem w życiu lepszego męża i tros-kliwszego ojca od niego"34. Troska przejawiała się w rozmaitych zachowaniach, przy okazji różnych spraw, chociażby w zapewnianiu dzieciom właściwej odzieży, wygód, a i rozrywek, przyjemności. Choć oszczędny, płacił nawet spore kwoty za przyjęcia wydawane dla dzieci. Na przykład w

lutym 1842 roku zanotował: „Ostatni wtorek wieczorek dziecinny bez lodów i cukrów. Kosztował z oświetleniem, kolacją, lemoniadą, orszadą 80 fi"35. Najlepiej znająca i doceniająca jego zabiegi i troski żona poświadcza: „Umarł kochającym mężem, najlepszej rodziny ojcem". W testamencie uważnie podzielił majątek, w tym rzeczy osobiste, między dzieci, wnuki, zięcia, służbę. Można podziwiać tę troskę, równocześnie pamięć o bliskich. Jest też coś wzruszającego w tym, że ten wielki i wiekowy już pisarz pamiętał doskonale o wszystkich, którzy przebywali i pracowali w jego domu. (Choć z drugiej strony znamienne, iż nie łożył na cele szersze, filantropijne). Testamentem przeznaczał m.in.: „Jasiowi (zięciowi) mój angielski pulares i mój kałamarz. Ru-iiiowi (wnukowi) zegarek i biuro mahoniowe. Mimi (wnuczce) zegar brązowy. 4deli (Defforel) moją książkę do nabożeństwa i szafę na bieliznę"36. Z wewnętrznego poczucia obowiązku wynikały też zajęcia codzienne, także iziałalność społeczna, wreszcie praca twórcza. Ostatnia miała różne pobudki, z ;zasem uważał ją wręcz za posłannictwo. Takie było przekonanie rodziny. Żona )isze: „Obdarzony niezwykłą inteligencją i talentem wywiązał się ze swego po-iłannictwa, karcąc wady i przywary społeczeństwa"37. W młodości siłą napędową jego osobowości jest popęd seksualny, który powoduje, że można określić go jako człowieka zabawy. Z wiekiem do głosu doszły inne siły napędowe, stał się też człowiekiem pracy. Swoje życie świadomie poświęca przede wszystkim rodzinie, ale także krajowi i sztuce. Trudno jednoznacznie orzec, czy w zachowaniach codziennych był naturalny, >twarty. Wedle wspomnień rodzinnych - tak, wielu biografów uważa go też za we63 redyka, czyli człowieka mówiącego zawsze prawdę, z czym kłóci się jednak dość powszechnie przyjmowany pogląd o jego skrytości. Z drugiej strony mamy informacje, że właśnie nie zachowywał się naturalnie. Jabłonowski powiada: „każdym ruchem zdradzał, że się ma ciągle na uwadze, że: jak Francuz mówi -pozuje"38. Nie sądzimy, by tak było stale. Jego życie psychiczne, mimo sangwinicznego temperamentu, podlegało jednak samokontroli. W pewnych sytuacjach rzeczywiście pozował, np. na starego arystokratę, porównując swój ród czy pozycję z Rzewuskimi lub Potockimi. Fredrowie posiadali stare tradycje, Rzewuscy wyrośli dopiero na przełomie XVII/XV1II w. Niemniej w czasach Aleksandra stanowili możny, hetmański, już legendarny ród, nie było podstaw, by w ogóle porównywać ich z Fredrami. Nierówność ta jeszcze jaskrawiej występowała w odniesieniu do możnych, posiadających w swym domu „krzesła, wstęgi i buławy", powiązanych z najwyższymi władzami cesarstwa, Potockich. O tym, że nie można wierzyć wszystkim jego zapewnieniom, świadczy proces o zdradę stanu. Nie oznacza to oczywiście, by podzielać opinie o jego notorycznym pozerstwie, niemniej musimy tę różność „twarzy" uwzględnić. Codzienny kontakt z przyrodą powoduje, że obserwował świat zwierząt, lubił też niektóre z nich, przede wszystkim konie. Wieloletni kawalerzysta i gospodarz - osobiście je sprzedawał, kupował, znał się dobrze na koniach. Stąd też o jednych pisał, że były dzielne i wierne, o drugich, że „gałgany". W pamiętnikach pozostawił opis śmierci swej klaczy pod Hanau. Wyznaje, iż ze łzami w oczach przyciskał do piersi „ten łeb bułany, co się ku mnie zwracał, jak gdyby wzywał pomocy"39. Z innych wzmianek pamiętnikarskich wynika, iż potrafił wczuć się w dolę i niedolę koni, dostrzegał sprawiany im ból, traktował, jak istoty reagujące na pewne bodźce, podobnie jak ludzie. Ulubionym koniem Fredry, jego „faworytą", była około 1830 roku niewielka, „orientalna klacz kasztanowata" Krepka. Darował ją bratu Henrykowi, gdy ten poszedł do powstania listopadowego. Krepka na szczęście przeżyła wojnę i powróciła do Beńkowej Wiszni40.

Lubił także psy różnej rasy: myśliwskie, podwórzowe, pokojowe. Pewnego razu, powracając ze Szczawnicy, nabył parę szczeniąt z „rasy psów owczarskich"; nazwał je na pamiątkę miejsca urodzenia „Miodusiem" i „Szczawką". Frasował się, gdy uciekła z jego dworu para innych czworonogów, zajmował się ich leczeniem. W podeszłych latach jego ulubieńcem był pokojowy piesek Trostuś. Córka pisze: „Widziałaś, jak bardzo wielką rozrywką on był dla Mamy, nawet dla Papy, i jak go pieścili"41. Lubił też obserwować ptaki. Nie był jednak totalnym przyjacielem zwierząt. Wiemy, że nie tylko chętnie, lecz - jak powiadano - „zawzięcie" polował. Przywiązanie do domowych psów miało też granice, nie godził się na przykład zabrać do Paryża ulubionego czworonoga córki. Jego obserwacje świata zwierzęcego znalazły odbicie w twórczości, najpełniej w zwierzęcej, choć alegorycznej, komedii Brytan Bryś. Znamienne, iż wszystkie ukazane tam zwierzęta, poza właśnie psem i koniem, uznawał za podłe. Sympatia Fredry do psów i koni wynikała z jego cech charakterologicznych, wiązała się jednak także z tradycjami kulturowymi szlachty, od wieków ceniącej te, tak użyteczne zarówno w czasach pokoju, jak wojny, zwierzęta. Czytając opis śmierci klaczy pod Hanau, przypominają się żale pana Paska po stracie deresza w 64 шш ^шк batalii pod Warką czy pożegnanie Czarnieckiego z jego bojowym rumakiem. „Psiarskie" tradycje plastycznie ukazuje m.in. Pan Tadeusz, gdzie mamy tyle scen z psami myśliwskimi. Znamienne, jak ważne miejsce zajmują właśnie psy i konie w wielkim malarstwie współczesnego Fredrze, reprezentującego to samo środowisko społeczne, Piotra Michałowskiego, a później Juliusza Kossaka. Fredro w życiu codziennym nie prezentował takiego typu humoru, jak jego bohaterowie sceniczni. Wspomnienia rodzinne świadczą, że nigdy nie sypał dykteryjkami i dowcipami jak Pan Jowialski. Posiadał jednak oczywiście kolosalne poczucie humoru, dostrzegał m.in. komizm sytuacyjny, słowny. „Przy kieliszku umiał spojrzeniem, półuśmiechem, kiwnięciem ręki, obrócić w śmieszność cudze znalezienie się lub powiedzenie (...). Każdą śmieszność w mgnieniu oka wyśledzą!. Przechodzący chłop, baba, pies, krowa podawały mu swoje słabe strony, które półsłówkiem lub ruchem tylko podnosił z werwą"42. Komizm postaci i sytuacji dostrzegał także, obserwując wojażerów w europejskich hotelach. Jeśli pominąć stylizujące wspomnienia rodzinne, to można powiedzieć, iż jego humor był cięty, kąśliwy, uszczypliwy, czasem nawet wulgarny. Prek pisał, że „jest dowcipny, trochę uszczypliwy (...) wyśmiewa drugich". Jabłonowski kono-tował: „Dowcip jego był często gryzący, zwykle drugiemu przykry, więcej sposobem powiedzenia niż treścią rozśmieszający, uśmiechem i ruchem ręki mocno akcentowany, a nigdy taki lekki i niewinny, jak w wszystkich jego komediach"43. Nie jest to ścisłe, rozśmieszał nieraz właśnie treścią, ukazaniem groteskowości sytuacji, ograniczoności i głupoty przedstawionych osób czy środowisk. Na sprawie sądowej ironizował: „... kto miasteczko Rudki zna, wystawić sobie może, jaka ta rada narodowa w Rudkach być mogła"44. Nawet najbliżsi zarzucali mu, że bywał czasem złośliwy wobec okazujących mu serdeczność ludzi. Na przykład po gorą-:ym przyjęciu, zgotowanym mu w 1860 roku w Krakowie, dworował: W Krakowie jak w niebie, Każdy kontent, ale z siebie45. Treścią konceptów Fredry bywały często funkcje wydzielnicze, rażące już opi-lię ХІХwieczną żarty skatologiczne. Jabłonowski wyznaje: „Raziło mnie tylko w ego dowcipach (co bez wyjątku wszystkim Fredrom wrodzone) chętne rozmazy-vanie najobrzydliwszych obrzydliwości, co przy obiedzie często najsmaczniejszy Lasek wypluć musiało"46. Opinię potwierdzają, o czym już napomykaliśmy, pew-іе obscena. Poselstwo Mojżesza, a także

Zaślubiny Idzi istotnie ukazują jakieś rozmazywanie obrzydliwości" powiązane z ludzkimi odchodami. Bohaterami Zaślubin Idzi są postacie o znamiennych nazwiskach: Pan Pierdzi-:ki, Pani Pierdzicka. Czytelnik się domyśli, jakie dowcipy tam serwował47. W jednym z osobistych wierszy Fredro sam z siebie dworuje, jak to trącony w brzuch Drzez roztargnioną służącą, a będąc chory „na laksans", już nie potrzebował klu-;zyka od sekretnej komórki48. Skłonność do operowania tym tematem wynikała chyba z dwóch źródeł: po pierwsze, prawdopodobnie płciowych cech osobowości. Freudyzm wskazuje, iż :unkcje wydzielnicze mogą ześrodkowywać na sobie zainteresowania seksualne, letóre, jak wiemy, były u niego bardzo rozwinięte)49. Z drugiej strony, ten rodzaj l - Aleksander Fredro 65 humoru przekazywały dawne wzory kulturowe. Żartami skatologicznymi bardzo chętnie operowali sarmaccy facecjoniści z Rejem i Wacławem Potockim na czele (niewykluczone, że podlegający także pewnym „niezdrowym" skłonnościom). Operowano zresztą nimi jeszcze w renesansowej kulturze europejskiej, gdzie dopiero w XVIII w. następuje zdecydowana przemiana w postawie wobec funkcji naturalnych, które uznano za wzbudzające wstyd i zakłopotanie50. Fredro w życiu codziennym niezbyt skrupulatnie przestrzegał nowoczesnych zasad przyzwoitości, znamienne jednak, że dowcipy skatologiczne pomijał w swych komediach. W życiu operował także konceptami dotyczącymi sfery seksualnej, śliskimi dykteryjkami, pikanterią - jak wiemy lubianą przez wszystkich Fredrów. Dwuznaczności o charakterze erotycznym, potwierdzające jego obyczajową odwagę, znalazły się także w pewnych komediach, m.in. w Damach i huzarach, Panu Jowialskitn, nawet w Zemście. Konwenanse w tym zakresie całkowicie przekraczał w niecenzuralnych tekstach, zdaje się jednak, że w życiu potocznym w miarę możliwości starał się uniknąć zgorszenia. We wspomnieniach rodzinnych gorliwie zresztą zatarto te wątki, w konsekwencji seksualny humor Fredry możemy poznać przede wszystkim z jego obscenów. Dowcip jego był czasem także trochę makabryczny. Wiemy пр., że żartobliwie proponował: „Powiesimy Jabłonowskiego na sztachetach". Chodziło o niechcianego, odznaczającego się wysokim wzrostem adoratora córki. Fredro „rozśmieszał" rodzinę perspektywą „wieszania długiego Jabłonowskiego" na niskich i chwiejących się sztachetach, okalających dworek na Chorążczyźnie. To znów prezentował typ humoru, rzec by można, sztubackiego. Córka wspomina, że gdy podczas ataku podagry odwiedzał go lekarz i odchodził od łóżka, „regularnie Ojciec mu język pokazywał"51. Z drugiej strony potrafił w sposób złośliwy dworować z dygnitarzy, krytyków sztuki, a szczególny obiekt jego kąśliwych dowcipów stanowili przez całe życie nielubiani dziennikarze. W kręgu domowym wyśmiewał antagonistyczne ugrupowania polityczne, np. Franciszka Smolki (1810-1899). W wierszu, czyniąc aluzję do wielkich wąsów i brody lidera, proponował, by członkowie jego klubu poderżnęli „coś sobie u zadu" (tj. wykastrowali się) przez co klub: Straciłby na włosie, Lecz zyskał na głosie52. Odcinamy się od wyolbrzymiania ostatnich rysów; dodamy, że istnieją także informacje mówiące o ciepłym, jowialnym poczuciu jego humoru, o uśmiechu spod wąsa. Jego poczucie komizmu okazywane właśnie w życiu potocznym podziwiali tak inteligentni obserwatorzy, jak Henryk Rzewuski czy Zygmunt Kaczkowski. Pierwszy m.in. „chwalił bardzo jego humor i dowcip, którym w całej Polsce ówczesnej nie znał równych"''3. Pogodny, „ciepły" humor można znaleźć w jego korespondencji. Przesyłając zięciowi w upominku imieninowym barometr, kreślił: „Oby ci zawsze na polu i w domu pogodę wskazywał". W sierpniu 1870 roku pisał do swych wnucząt: - Andrzeja i Marii: „Panie Pudziku i Panno Wątróbko!

Dziękuję Wam za Wasze listy. - Ciągnę Was za uszy, ściskam za nosy i całuję serdecznie... Dziadzio"54. 66 Stać go było także na autoironię. W swych pamiętnikach, korespondencjach, wierszach (także pisanych w ostatnich latach życia), wielokroć kapitalnie ukazuje siebie w groteskowym świetle, już to jako przestrojonego młokosa, już jako nieuka, śpiocha, ofiarę amorów z wiadomej konduity paniami, czy też ofiarę czyniącej zeń niezdarę podagry. W kapitalny sposób ukazuje swą „znajomość" z Napoleonem, bardzo lekko pisze o próbach i osiągnięciach pisarskich. Między innymi czytamy: Wyjechaliśmy razem nie z równych pobudek, Napoleon na Elbę, ja prosto do Rudek. Tęskniłem za obozem... nudziłem się przeto, I żeby coś robić, zostałem poetą35. Potrafił ironizować także na temat swej sytuacji materialnej. W1820 roku napisał do Henryka Rzewuskiego: Cóż są warte, Henryku, nasze antenaty, Kiedy dziś Kutasińskich ważniejsze dukaty56. Można dyskutować nad rodzajem, poziomem, imponderabiliami humoru, okazywanego w życiu codziennym. Jest jednak pewne, że był w tej dziedzinie zajmujący. Nawet Jabłonowski przyznaje, iż jego dowcipy i facecje: „Zawsze zgrabnie i dowcipnie podane, często tylko parę słów rzucone, czyniły go w męskim towarzystwie przyjemnym i pożądanym"57. Z poufnych listów i rozmaitych wzmianek wiemy, że w męskim gronie wyrażał się dobitnie, drastycznie, nieraz wulgarnie. Operował takimi m.in. słowami, jak: „głupi", „głupcy", „błazen", „hołota", „zwierzę", „potwór". Także niecenzuralnym słownictwem ze sfery seksualnej; słowo „kurwa" nieraz mu się wymknęło, nawet spod pióra w korespondencji, tylko wy kropkowane po pierwszej literze. Innych słów nie będziemy cytować. Nie tylko w okresach choroby klął i lubił sadzić diabłami. Wymienianie i odsyłanie do diabła mocno też utkwiło w pamięci słuchaczy podczas wspomnianego wystąpienia w 1848 roku w Rudkach. Fredro nie operował jednak takim słownictwem nagminnie, potrafił się nie tylko opanowywać, lecz dystansować, zarówno od prostackiego zachowania, jak wulgarnych wyrazów. Posiadał w tej dziedzinie po prostu dwie twarze. Znamienne, że w pamiętnikach nawet oburzał się na używającego wulgarnego języka Napoleona58. Nie ulega jednak wątpliwości, że wykazywał tendencję do operowania w życiu codziennym dosadnym słownictwem, nazywaniem, jak się powiada, rzeczy po imieniu. Ową dosadność potwierdzają przede wszystkim obscena, szczególnie pierwsze, stanowiące jak gdyby pokłosie żołnierskiego języka jego młodości. Potwierdza także język pierwszych komedii; historycy literatury wskazują też, iż problem przyzwoitości Fredrowskiego języka był od początku przedmiotem kąśliwych uwag recenzentów. Tak np. pierwszy recenzent Pana Geldhaba zwracał uwagę na liczne w kwestiach Majora „wyrażenia tracące grubiaństwem i przesadzone diabłami". Inny reagował jeszcze ostrzej, zaznaczając iż „moczymorda obrażał ucho delikatnego słuchacza". Nawet Maksymilian w poufnej korespondencji wytykał Aleksandrowi „trywialności" czy „gminną rubaszność" języka. 67 Tego rodzaju sytuacja spowodowała liczne ingerencje cenzorskie. Pisarz musiał się liczyć z tą sytuacją. Z czasem pewne zwroty przestały jednak razić i jak pisze Inglot „dwuznaczny charakter innych uległ zatarciu. I oto z kolei komedie Fredry zaczną pełnić rolę normy, stając się ideałem komediowej przyzwoitości"59. Można więc powiedzieć, że okazywał w życiu codziennym rozmaite cechy, nawyki, reakcje. Było to życie nie sensata czy abnegata, lecz zamożnego ziemianina, przypominające bardziej żywot Mikołaja Reja, niźli „chudych literatów" XIX stulecia. Jego zachowania, zasady, np. tyczące się oszczędzania, mogą być różnie odbierane, nie piszemy tu przecież panegiryku, jeśli się jednak wczyta w opinie, sądy, jeśli zważy wszystkie argumenty za i przeciw, porówna z zachowaniami innych hrabiów czy literatów, to w sumie Fredro w życiu

codziennym rysuje się nawet sympatycznie. Jest bez wątpienia ogromnie zaabsorbowany sprawami swej osoby i rodziny, równocześnie odcina się od zachowań niegodnych człowieka. Tak w perspektywie norm i zasad XIX w., jak i naszych czasów. Na marginesie uwag o życiu codziennym należy ustosunkować się do poglądu, głoszonego ostatnio przez pewnych eseistów i historyków literatury, że Fredro był „zawodowym literatem". Fredro pisał umiejętnie, fachowo, w sposób nowoczesny, kierował się wewnętrznymi nakazami, potrzebą tworzenia, czerpał nawet z tego pewne zyski. Na to wszystko zgoda. Nie ma jednak zgody na określanie go jako „zawodowego literata". Nie utrzymywał się przecież z pióra, żył jak wiadomo z dochodów, jakie przynosiły jego posiadłości i akcje. Miał ochotę, to pisał, publikował, wystawiał swe komedie. Nie miał ochoty, to nie pisał lub pisał tylko „do teki", więcej zajmował się gospodarstwem, interesami i żył sobie w tych latach jeszcze dostatniej, niż w okresie gdy mozolił się piórem i publikował. Podtrzymujemy pogląd, głoszony jeszcze m.in. przez Boya (chyba dobrze wiedzącego, kto jest „zawodowym literatem"), który potwierdza, że Fredro nie zarabiał na życie pisaniem, tylko właśnie bawił się piórem. Wolał po prostu pisanie niż nudne rozmowy, uganianie się za zającami czy kontrolowanie ekonomów. Był bez wątpienia literatem, wielkim literatem, lecz nie zawodowym. 1 щ ROZDZIAŁ VII Wpływ lat wojny na osobowość Pisaliśmy, że Fredro służył w wojsku w latach 1809-1814. Warte podkreślenia, że jest jednym z nielicznych wielkich artystów polskich XIX w., którzy rzeczywiście uczestniczyli w działaniach bojowych. Przecież nigdy nie był na wojnie Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Tylko z pieśni i powieści znał ją Chopin, tylko z relacji i dzieł historycznych Matejko, Grottger, Norwid, czy wreszcie sam twórca Ogniem i mieczem. W naszej twórczości XIX stulecia tematyka wojenna jest jednak często podejmowana, znajdujemy w niej wiele tekstów i scen dotyczących wojennego męstwa, odwagi czy też strachu, tchórzostwa. Ukazuje się tak jej wielkość, patos, wzniosłość, jak i grozę, okrucieństwo wojny. Dość przypomnieć tu np. Redutą Ordona, Grottgerowską Wojnę, Matejkowski Grunwald, czy niezliczone sceny batalistyczne trylogii. Przedstawianie problematyki wojennej w tej twórczości stanowiło jednak na ogół wyłącznie artystyczne wizje, odbijało przekonania, wyobrażenia, ilustrowało poznane wersje, nie stanowiło wszakże odtworzenia autentycznych przeżyć i sytuacji wojennych. Nasuwa się pytanie, czy ów brak prawdziwego przeżycia okropności wojny nie zaważył na fakcie, że nasza twórczość w tym zakresie nie weszła jednak na trwałe do kultury światowej, że zdystansowały ją np. dzieła Goi czy Wojna i pokój Tołstoja? Fredro znał prawdę wojny, znamienne jednak, że milczy o niej w swych dziełach literackich. Pisał wiele o życiu na leżach, o wojskowych -porucznikach, kapitanach, majorach, jenerałach, lecz sytuował ich w salonach i salonikach, ukazywał nie w boju, lecz w kontekście życia rodzinnego, podczas zalotów czy rozrywek towarzyskich. Uprawiał oczywiście komediopisarstwo, niemniej jego rezerwa w tej sprawie jest charakterystyczna. Zarówno memuary, jak rozmaite fakty z biografii, świadczą jednak, że wojna wywarła na jego osobowość ważki wpływ, iż modelowała wiele postaw i ocen. Przede wszystkim pozwoliła mu zapoznać się z różnorodnością i złożonością psychiki ludzkiej, poznać człowieka w jego elementarnych potrzebach, w sytuacjach 69 ekstremalnych. Pozwoliła mu też poznać różne narodowości i kraje, psychikę zbiorową, kulturę materialną innych nacji. Zagranicę pierwszy raz ujrzał właśnie w mundurze,

przemierzył w nim też Europę od Paryża po Moskwę. O stosunkach w innych krajach, m.in. w Hiszpanii, Włoszech, informowany był przez kolegów i braci, których po całej Europie rozproszyła wola Napoleona. Należy zaakcentować, że podczas wojny poznał bliżej różne grupy społeczne, pośród jego towarzyszy broni widzimy arystokratów (rozmaitych Potockich, Soł-tyków) i szlachtę oraz chłopów, różnych Onufrych. Pozwoliło mu to wejrzeć w pewne sprawy i postawy od strony właśnie przedstawicieli tych grup i warstw socjalnych. Fredro wstąpił do wojska młodzieniaszkiem, opuścił armię jako dojrzały, doświadczony mężczyzna. Lata wojenne dopełniły jego edukacji, stanowiły dla niego prawdziwą szkołę życia, ukształtowały świadomość narodową, kulturową, obyczajową. Ów wpływ na osobowość Fredry dostrzegany był już za jego żywota, zaznaczany jest też w pierwszych biografiach poety. Lewestam w 1876 roku pisał, iż wojny „wywarły na wzrastającą potęgę jego talentu wpływ znamienity. Wrodzona zdolność spostrzegawcza, łatwość trafnego oceniania wypadków i ludzi, jaką obdarzony był od natury, miały najszczęśliwszą sposobność rozwijania się wśród historycznych okoliczności, wśród osób wszelkiego usposobienia i stanu, z którymi zetknęły go stosunki nowego zawodu"1. Podczas pobytu w wojsku obserwował zmiany zachodzące w stosunkach społecznych. Widział jak w napoleońskiej Europie rozsypuje się ustrój feudalny, znoszone są stany i przywileje, zmienia się położenie chłopów i mieszczan, wprowadza się równość obywateli wobec prawa. Jesteśmy przekonani, że późniejsze wypowiedzi Fredry apelujące o wprowadzenie przemian, zmianę stosunku szlachty polskiej do plebsu, stanowią odbicie przemyśleń i doświadczeń z tych lat2. Jak już pisaliśmy, był również świadkiem laicyzacji kultury, wprowadzania wolności wyznaniowej, które ugruntowały w nim wolnomyślne postawy i poglądy. Widział uznawanie dyktatu Francji nie tylko w dziedzinie ustrojowo-politycznej, lecz także kulturowej. Historycy francuscy słusznie przyjmują, że „Europa z r. 1810 jest Europą francuską - zapewne bardziej niż była nią w czasach Oświecenia"3. Fredro dostrzegał te wpływy; pisząc o Austriakach początku XIX wieku powiada: „Mieszczanie uczą dzieci po francusku, mody francuskie wyrugowały die goldene Haube. Co francuskie, to dobre, to piękne, to poszukiwane tak od wyższych, jak i średnich klas towarzystwa. Po szynkach wiedeńskich tańcują kadryle francuskie, teatra przedstawiają najczęściej powykrzywiane francuskie wodewi-le"4. Równocześnie zdał sobie sprawę, że popularność kultury francuskiej nie oznacza poddania się „frankizacji". Że narody, m.in. Hiszpanie, Niemcy, Austriacy, właściwie nie lubią Francuzów, że mówi się o „znienawidzonej francuszczyźnie". Obserwował, jak w Niemczech 1813 roku większość ludności opowiedziała się przeciw Napoleonowi i jego sojusznikom. Zdawał sobie sprawę, jak mundur francuski czy polski stał się. tam wrogim. Był świadom, iż wpływy francuskie w sferze politycznej opierały się na strachu pokonanych, że gdy zachwiał się tron cesarski, 70 do głosu doszedł odruch narodowy, pojawiła się niechęć, a nawet nienawiść do niedawnych zdobywców. Uświadomił sobie również, jak nie można ufać sojusznikom, jak silne podziały i antagonizmy narodowe, kulturowe, drążą pozornie sfrancuziałą Europę. Z pamiętników i korespondencji wynika, że wszystkie te zjawiska kształtowały jego świadomość. Ów wpływ wojny na osobowość Fredry akcentuje Krystyna Poklewska pisząc, że powrócił z niej: „z przekonaniem o zmienności świata, świadomością przeobrażeń dokonujących się w ludziach i społeczeństwach"5. Zmienność, różnorodność dostrzegał też w dziedzinie kultury obyczajowej. Zdał sobie sprawę, że istnieją rozmaite modele, zasady i reguły obyczajowe. W pamiętnikach notował:

„Co kraj, to obyczaj, mówią, ale gdyby nie rym, częściej można by powtarzać: co czas, to obyczaj. A nowszy zawsze piękniejszy, zawsze mędrszy"6. Wojna ukształtowała w nim poczucie honoru, który traktował jako zasadniczy imperatyw ideowy. Wiązał się on z koncepcją życia, z hierarchią uznawanych wartości; z miejsca należy podkreślić, że nie był to tylko honor wojskowy, żołnierski. Porównując różne pojęcia honoru można stwierdzić, że różnił się od honoru sta-rohiszpańskiego, przywiązującego kolosalną wagę do męstwa, reputacji, przestrzegania form, gestu, który też z czasem przetworzył się w zespół mechanicznych refleksów i przesadnych słów, stracił właściwą treść7. Nie był to także honor szlachty sarmackiej, przywiązującej zasadniczą wagę do godności osobistej, stanowej , prestiżu, przestrzegania tytulatury, zezwalający na stosowanie dwóch skali ocen: jednej wobec własnego środowiska, drugiej -wobec plebejów, zezwalający w ogóle na pewną elastyczność postaw i zachowań. Honor w pojęciu Fredry nawiązywał do modelu stwarzanego przez ks. Józefa Poniatowskiego, który zmierzał, jak pisze jego biograf, „do przywrócenia w życiu publicznym postawy, którą Rzymianie określali terminem «virtus». Chciał przywrócić honor narodowy, wierność dobrowolnej przysiędze wojskowej, ale i politycznej, dzielność w życiu publicznym i wszelkie potępienie zdrady, nie tylko na polu bitwy"8. Stąd też dotrzymywanie przez Fredrę wierności Napoleonowi, któremu towarzyszył jeszcze po Lipsku, do końca jego epopei. Stąd też głęboka odraza do zdrady sojuszników napoleońskich, m.in. Sasów i Bawarczyków. Honor nakazywał mu postępować zgodnie z przekonaniami, unikać nieszczerych, fałszywych deklaracji. Tę postawę ilustruje sytuacja przedstawiona w momencie kiedy car Aleksander przyjmował pod swą władzę wojska Księstwa Warszawskiego. Gdy generał Krukowiecki krzyknął: „Niech żyje cesarz! - słabe tylko obudził echo. Komu tylko prawe serce biło tak pod polskim, jak i rosyjskim mundurem, ten musiał bolesnego doznać uczucia słysząc ten okrzyk, w którym szczerości, Bogu dzięki, być nie mogło. Gdyby był szczery, byłby razem i podły"9. Honor m.in. nakazywał Fredrze okazywać męstwo, odwagę, ratować rannych kolegów. Nakazywał też być dobrym synem, bratem, przyjacielem. Mniejszą rolę przyznawał w nim formom, gestom, większą zaś istotnym wartościom, postawom. Dotyczyło to także humanitaryzmu, zakazywało znęcania się nad słabszymi, bez71 bronnymi, pokonanymi, m.in. dobijania, ścinania tychże (co dla Paska nie stanowiło jakiejś niegodziwości). Przywykł też darzyć szacunkiem i sympatią ludzi, którzy byli „pełni honoru" czy posiadali, jak na przykład ks. Józef, „świetny honor". Poczuciu honoru wyniesionemu z wojny starał się być wierny przez całe życie, przeniósł je na działalność w życiu prywatnym, publicznym, politycznym. W szeregu faktów i zjawisk, które oddziałały w tym czasie na jego osobowość, na jednym z pierwszych miejsc postawilibyśmy zetknięcie się z wybitnymi jednostkami. Można twierdzić, że poznał wielu najznamienitszych rodaków swej doby, jak również sławne postacie Europy. W katalogu person, które -jak pisze - „znałem osobiście", znajdujemy Tadeusza Kościuszkę, ks. Józefa Poniatowskiego, Stanisława Kostkę Potockiego, Kajetana Koźmiana. Ze sławnych generałów -Jana Henryka Dąbrowskiego, Karola Kniaziewicza, Józefa Zajączka, Antoniego Sułkowskiego, Jana Krukowieckiego, „Stasia" Potockiego, Wincentego Krasińskiego, Stanisława Fiszera, Aleksandra Rożnieckiego. Z osobistości europejskich w katalogu widnieje przede wszystkim oczywiście Napoleon, także liczni panujący, m.in. car Aleksander I, cesarz Austrii Franciszek I, król Neapolu Murat, Wielki Książę Konstanty Pawłowicz, liczni marszałkowie francuscy. Wymienione persony znał oczywiście w różny sposób, to pewne, np. ks. Józefa dość dobrze, innych tylko przelotnie; oczywiście jednostronnie przedstawiała się „znajomość" z Napoleonem, z czego zresztą, jak pisaliśmy, sam pokpiwa. Niemniej wysoka inteligencja,

kolosalny zmysł obserwacyjny, pozwalały na zapoznanie się z charakterystycznymi cechami fenotypu tych postaci. Większość wymienionych poznał w trakcie kampanii, mógł obserwować ich zachowanie podczas marszów, postojów, bitew, w obliczu niebezpieczeństw, podczas tak zwanych prób biologicznych, kiedy trudno zachować kamienny spokój, kiedy musiały odsłaniać się znamienne rysy. Czy też stykał się z nimi podczas oficerskich śniadań i obiadów, gdzie nie obowiązywała sztywna etykieta, kiedy można było z nimi nawiązać bezpośredni kontakt. Debiutujący w karierze oficerskiej Aleksander początkowo patrzył na sławnych generałów i inne szarże z respektem i podziwem, przytłaczali go rangą, sławą, stażem, wiekiem. Powiada, że każdego ze starszych oficerów uważał „za Wice-Napoleona"10. Wiemy, iż w ciężki stres wpędziła go reprymenda od generała Fiszera. Rychło jednak począł spoglądać na nich krytycznie, z dystansu. Zaważyły tu właśnie przeżycia wojenne, zwłaszcza 1812 roku, kiedy Dąbrowskich, Kniaziewiczów i Fiszerów widział nie fetowanych w wyimaginowanym Soplicowie, lecz rażonych pod murami jakże realnej Moskwy. Marznących i głodujących na szlakach odwrotu Wielkiej Armii, topiących się w Berezynie, atakowanych nie tylko przez piki i kule, lecz wszy, dyzenterię, tyfus. Widział ich ratujących podkomendnych swą energią i talentem, lecz także wydających błędne decyzje, odpowiedzialnych za klęski i porażki (dotyczyło to również, a ściślej przede wszystkim, sławnych marszałków francuskich). Część tych bożyszcz straciła dlań wielkość, począł spoglądać na nich okiem krytycznego obserwatora. Pisząc пр. о Muracie, przyznaje, że był odważnym, pięknym mężczyzną, że posiadał przyjemną twarz, dodaje jed72 пак: „Szczególnego zaś wyrazu rozumu albo dowcipu nie dostrzegłem". O generale Dąbrowskim powiada: „Otyły nieco, twarz nieładna, okrągła, bez wyrazu; postać niewojskowa". Nawet sam „bóg wojny", który tak olśniewał naszych wieszczów i przygniatającą zresztą większość rodaków, prezentuje się w jego wspomnieniach mniej monumentalnie. Fredro, przynajmniej z perspektywy lat, po prostu niezbyt go lubił. Przede wszystkim z powodu dwuznacznego stanowiska wobec sprawy polskiej. Wielbiącego harmonię i piękno cielesne pamiętnikarza raziły też niedoskonałości fizyczne cesarza. Kreśląc jego portret pisze: „Na koniu nietęgo wyglądał, krótko siedział w strzemionach (...). Był trochę łysy i to zrhieniało o wiele wyraz jego twarzy, jak z marmuru wykutej. Jego ręce zdawały mi się trochę za krótkie"11. Okazuje też krytycyzm wobec talentów dowódczych ks. Józefa. Jabłonowski zapamiętał, że dla Napoleona i „księcia Józefa, choć służył pod nimi, religii nie miał"12. Wyznania zamieszczone w pamiętnikach świadczą, że nie tylko przeżył, lecz pojął w tych latach całą złożoność wojny, w tym nędzę, grozę, okrucieństwo. Wojna ukazana na kartach jego memuarów to z jednej strony do końca wielka przygoda młodych, witalnych, zdrowych ludzi, „powietrze obozowe" z codziennymi mozołami i radościami, aura chwały i sławy, „wawrzyny, krzyże, epolety". Z drugiej strony jednak owa „prawda wojny" - kurzawą pokryte mundury, znój, rany, kalectwa, zgony w wiośnie życia. Morze krzywd, bólu; kruchość i słabość ludzkiego ciała, kruchość zasad i norm moralnych, m.in. nawet założeń honoru. Już dawno dostrzeżono, że nie zachwycały go rzezie wojenne, że tylko w pierwszych dniach czy tygodniach wojna zdała mu się bohaterską przygodą. Powie: „Wskoczyłem w nią jak młody sarniuk na kwiecistą łąkę"13. Rychło przejrzy, do reszty przygniecie go koszmar 1812 roku; jeszcze po latach dręczyć go też będą „lody Berezyny", przypominać nurty Elstery. Pojął, jak wojna, przez stwarzanie sytuacji ekstremalnych, ukazuje janusowe oblicze ludzkości, całą złożoność natury ludzkiej: szlachetność, poświęcenie, bohaterstwo, lecz także egoizm, bezduszność, okrucieństwo, po prostu zło. Dostrzegał, jak prawa wojny, prawa zwycięzcy, prawa pięści i szabli, porażają ludzi strachem, łamią ich godność, jak ów lęk ogarnia nie tylko jednostki, lecz środowiska, a nawet całe narody. Jak bano się Francuzów,

Rosjan. Jak niebezpieczeństwo życia powoduje zobojętnienie wobec losu innego człowieka, nawet współtowarzysza broni; skamieniałość serc, wyzbycie się cienia litości. Powie: „Widziałem padających pod koła, a nikt nie pomyślał, aby koła zatrzymać, łamiących lody, tłukących się w otwartych toniach, a nikt ręki nie podał. Widziałem konie gryzące z bólu skamieniałą ziemię, którym jakiś Szylok nowy wykroił z uda parę funtów mięsa - skąpił jednego uderzenia nożem i to właśnie wtenczas, kiedy dobrodziejstwem było. (...) Widziałem rannych rzuconych na drogę, bo zdrowszy, silniejszy zapragnął jego szkapy i powózki. Widziałem jeńców strzelanych, jeżeli który osłabł i dalej iść nie mógł. Widziałem budynki podpalone ze złości i zawiści, że inni w nich pierwej znaleźli przytułek"14. Nie było to przejaskrawianie stanu rzeczy. O całkowitym rozprzężeniu pośród niedawno świetnej Wielkiej Armii, okropnościach odwrotu, m.in. mordowaniu 73 jeńców rosyjskich, którzy pozostawiali za sobą „drogę skrwawioną", donoszą inne relacje, jak i oczywiście opracowania15. Masakry i zbrodnie towarzyszyły też kampaniom 1813-1814 roku. W owe lata poznał nie tylko przysłowiowe lwy, lecz także psy i szakale wojny. Fredro akcentuje owo podobieństwo zachowań ludzkich do zwierzęcych, jest jakby prekursorem dzisiejszej „zoologii społecznej", która poszukuje prawidłowości wspólnych dla społecznego zachowania ludzi i pewnych gatunków zwierząt. Pisze m.in., że podczas odwrotu spod Moskwy ludzie i zwierzęta jedną masą posuwały się razem, powiada, iż gdyby ostatnich nie stało, „można było skompletować między ludźmi. -Tak był tam lew straszny i w odwrocie, tygrys rozjuszony, wół pracowity, pies wierny, kot fałszywy, kot saski - był tam i osioł, była i świnia, był i tchórz"16. Powiada, że na szlakach odwrotu broniono nie tylko przystępu do ognia, „ale broniono żebrzącemu odrobinę płomienia, który by swoją słomą przeniósł do własnego barłogu. Niejeden na oświeconym tylko śniegu wlepił oczy w ciepło, do którego nie śmiał się zbliżyć, a poranek zastał go bryłą lodu"i7. Pod koniec kampanii na samym sobie doświadczył, jak straszny, okrutny jest los jeńców, nękanych głodem, zimnem, dziesiątkowanych epidemiami, żebrzących kawałka chleba, obdzieranych i duszonych przez silniejszych, sprytniejszych. Powiada, że w Wilnie: „Żydzi wyszczególniali się srogością, właściwą tylko tchórzom i podłym, wyrzucali chorych na ulicę albo ich zabijali bez wielkiego zachodu , j eżeli spodziewali się j akiej zdobyczy w pieniądzach lub w j akimś kosztowniej szym mundurze". Pisze też, że w mieście: „Nie było kupy śniegu lub stosu śmieci, żeby z niej nie sterczały nogi lub ręce - umundurowane - nikt już i nie obdzierał. Po wąskich ulicach (...) przez całą zimę można było widzieć po kilka trupów o ścianę opartych, którym szyderstwo nie szczędziło różnych dodatków. Ten miał wiecheć, niby bukiet, ten w ręku drąg, niby karabin, a tamten w zębach przełamany patyk, niby fajkę. Stali, jak na targach w zimie stoi zamarzła zwierzyna. Na wiosnę dopiero zbierano i wywożono trupy drabiniastymi wozami"18. Nasuwa się refleksja, iż Fredro dostarcza argumentów poglądom, głoszonym w literaturze już od czasów antycznych, że każda poważna próba biologiczna, zagrożenie fizyczne, szczególnie zagrożenie śmiercią, stanowi zarazem próbę psychologiczną i moralną. Przypomnijmy, że problem ten podnosi również nasza najnowsza literatura, eseistyka, sztuka filmowa, także pewne dyscypliny naukowe, m.in. psychologia, medycyna. Można przytoczyć tu nazwiska Tadeusza Borowskiego, Edwarda Żebrowskiego, Krzysztofa Zanussiego, Antoniego Kępińskiego. Zarówno na podstawie trwałych zapisów kultury jak obserwacji potocznych, wiadomo, że różnie kształtują się postawy i reakcje ludzi zagrożonych kresem istnienia. Fakty i spostrzeżenia zamieszczone przez Fredrę mimo woli nasuwają porównania do złożonych reakcji i zachowań ludzi także w innych czasach, innych dziełach, m.in. w utworach ukazujących koszmar hitlerowskich obozów koncentracyjnych, los żołnierzy

frontowych II wojny, sytuację w obozach jenieckich. Wiemy, że w czasie ostatniej wojny miało także miejsce m.in. naigrawanie się z ciał martwych wrogów, stawianie ich pod murami domów, w witrynach sklepów. 74 Wiadomo także, iż sytuacje bliźniaczo podobne do ukazywanych przez pamiętni-karza występowały przed setkami, a nawet tysiącami lat. Jego spostrzeżenia w tym zakresie posiadają tedy wymiar uniwersalny, sądzimy, iż stanowią ważki dokument w tak zwanej ludzkiej historii człowieka. Napomknęliśmy, że dostrzegał działanie strachu. Doskonale poznał to uczucie, tyle z przeżyć osobistych co obserwacji. Znał obawy, które wzbudzała nadchodząca bitwa, trwożył się, gdy go strącano w fale Berezyny, kiedy mało nie roz-tratowano go w Lipsku. Poznał lęk skazańców, strach osaczonych przez przeważającą liczbę nieprzyjaciół. Pojął oddziaływanie bodźców, które dziś zwiemy stre-sorami. Widział ludzi, sam zresztą znajdował się w tym stanie, jak dziś mówimy - stresu, który powodował różnorodne reakcje psychiczne i fizyczne. Mobilizował organizmy do walki, obrony, lecz także do działań bojaźliwych, ucieczek, tchórzostwa. Wydaje się, że obserwacje, jakie Fredro poczynił w tym zakresie, pozwoliły mu później na stworzenie znakomitego, literackiego studium osobowości w postaci Papkina. Współczesna psychologia i medycyna stwierdzają, że przy ciężkim czy długotrwałym stresie następuje przeciążenie przystosowawczych możliwości organizmu, pojawia się etap wyczerpania, przewlekły stres może prowadzić do załamania się somatycznego i psychicznego, a nawet śmierci19. Obserwując losy rozbitków spod Moskwy można dostrzec takie skutki. Były pułkownik Fredry, Adam Potocki, powrócił stamtąd chory, wychudły, zmieniony, roztrzęsiony nerwowo. Lękał się m.in. ciemności. Córka pisze o pewnym dniu listopadowym 1812 roku, że siedział jeszcze w bawialni „rzęsisto oświeconej, gdyż unikał ciszy i ciemnoty, które go przerażały (...) Tejże samej nocy znowu straszne widma mordu i pożogi stanęły mu przed oczy. Krzyczał i wyskakiwał z łóżka"20. Takich załamanych psychicznie stresem, całkowicie zrezygnowanych ludzi, ukazuje także Fredro. Pisze, że widział wręcz tysiące żołnierzy „nie chcących, nie mogących już innego pojmować wroga, jak głód i zimno", czy już nawet niezdolnych do jakichkolwiek działań obronnych, zasypiających snem śmierci21. Zdał sobie także sprawę, że przeżycia wojenne spowodowały u niego trwałe urazy psychiczne. Ponieważ kilkakroć omal nie zginął z powodu tłoku, powstał u niego uraz na tym tle. Po wielu latach napisze: „... ciżby nienawidzę. Niech się dziwi, że dostanie ode mnie łokciem w brzuch albo nogą w łydkę, jak mnie w ciasnym miejscu zanadto przyciśnie"22. Pisaliśmy już, że w czasie wojny poznał kojącą, rozładowującą stresy, rolę alkoholu. Stąd też rozpaczającemu, skazanemu wyrokiem sądu wojennego żołnierzowi, każe podać porcję wódki23. Wojna przekonała go, że alkohol działa również jako usypiający narkotyk na ludzi chorych czy rannych, których do rozpaczy doprowadza bezsenność. W jednym z poematów czytamy, iż powalony chorobą wódz: ... gdy srebrne pigułki pomóc nie zdołały, Łyknął z wielką odwagą pół garnca gorzały. Od tych - rzekł - kropel może zamkną się powieki. Wszystko jedno, na chwilę albo na wieki24. Poznanym w trakcie działań wojennych odreagowaniem, polegającym na rozładowaniu napięcia nerwowego, było też lubowanie się w komizmie, opowiada75 niu sobie anegdot, facecji, żartów, śpiewaniu wesołych piosenek. Fredro dostrzegł tkwiącą w człowieku potrzebę humoru: widział przecież, jak porcji komizmu domagali się jego towarzysze broni nie tylko podczas pobytu na spokojnych leżach, lecz podczas marszów, na

biwakach, nawet w trakcie działań bojowych. Wspomina np., że w jego pułku robił furorę taki oto krakowiak: Jeden mówił z drugim, a jam podsłuchała: Żeniłbym się z kozą, gdyby posag miała. - A ja podsłuchałem, żeś rzekła do swaty: Poszłabym za capa, byle był bogaty. Płynie łódka, płynie, po głębokiej strudze, Ożenię się z tobą, jak z wojny powrócę. - Nie będę ja czekać, bo kto z wojny wraca, Nie zawżdy wszystkiego w sobie się domaca25. Przyznaje, że sam nucił te piosenki. Posiadający wielkie poczucie humoru, potrafił znakomicie też bawić kolegów. Z relacji towarzyszy wiemy, że doprowadzał ich do śmiechu swymi fraszkami, dowcipami, nieraz słonymi i pieprznymi. Nie tylko wyczuwał, lecz zrozumiał, że humor jest ludziom potrzebny tak prawie jak posiłek czy sen; że ów nawet najrubaszniejszy śmiech chronił wielu od psychicznego załamania, depresji towarzyszącej klęskom, rozsypywaniu się nadziei związanych z Napoleonem, lub po prostu rozchmurzał, poprawiał nastrój codzienny26. Poznał tedy żołnierską dolę i niedolę, życie wojskowe z jego blaskami i cieniami, sytością i głodem, szlachetnością i grubiaństwem, heroizmem i barbarzyństwem, współczuciem i szyderstwem. Raz po raz stykał się z gwałtownością, wyładowywaniem energii rozpierającej młode, witalne organizmy. Józef Załuski tak pisał o szwoleżerach: „nasz pułk gwardii niemało liczył zawadiaków, którzy nim się w boju na dobrych żołnierzy wyrobili, codziennie po Warszawie robili burdy"27. Burdy i awantury podpitych strzelców i ułanów też często zdarzały się w wojskowej biografii Fredry. Poznanie złożoności psychiki pojedynczego człowieka i zbiorowości pozwoliło mu już w latach wojny dostrzec w naturze ludzkiej coś takiego, co wykracza poza „zwierzęcość", powoduje, że wytrzymuje się najcięższe próby, dowodząc wartości i roli wzorców kultury. Ale i coś, co świadczy o potędze popędów i instynktów, podleganiu prawom biologii, prawom walki o zachowanie istnienia, które zagłusza humanitaryzm. Poznał znaczenie najpierwotniejszych potrzeb. Przecież w tymże 1812 roku po raz pierwszy w życiu zaznał uczucia prawdziwego głodu, prawie zamarzł w białoruskich zaspach, pojął, czym jest bezbronność człowieka złożonego ciężką chorobą, spalonego gorączką, chybotającego się na krawędzi życia. Niezliczoną ilość razy ze znużenia ledwo trzymał się na nogach. Dotyczyło to także okresu, kiedy dostał się do grona oficerów sztabowych, o których pisze, że byli „zmęczeni zawsze jak psy gończe"28. W pełni docenił potrzebę i wartość odpoczynku, snu. Zrozumiał, czym jest w ogóle ból, słabość ciała, jak bardzo psychika podlega cielesności, biologii. Także drugi: 76 і Mimo wszystkich bolesnych, przykrych i ponurych doświadczeń wojna nie uczyniła zeń pacyfisty czy antymilitarysty. (Postawy te pojawiają się zresztą w kulturze europejskiej znacznie później.) Pojął jej grozę, lecz godził się z istnieniem, traktował jako nieodłączne zjawisko życia, czasem wręcz konieczność. Przyjmował, że dobra wojna uświęca sprawę. W jego mniemaniu walki, w których uczestniczył, były właśnie słusznymi, dobrymi wojnami, stąd też po koszmarze 1812 roku poszedł na nowe kampanie. W tych latach fascynuje go męstwo, heroizm, świetność i waleczność pułków, w pewnej mierze w ogóle fenomen wojny. Choć, w przeciwieństwie do poglądów będących apologią siły i wojny, dostrzegał nieszczęścia i zagrożenia, jakie w skali indywidualnej i społecznej są nieuniknionym rezultatem działań zbrojnych. Nie widział też w wojnie jakiegoś motoru dziejów, przyjmował, że czas popieli i równa zwycięzców i zwyciężonych. W memuarach pisał: „Gdzież jesteście, zwycięskie roty? Wodzowie? Gdzie jesteś, potęgo, dla której strumienie krwi lały się lat tyle? Zwycięzcy i Zwyciężeni - Upokorzeni i Triumfatorzy znikli

jak słońce, co zaszło przed chwilą, jak zniknie świeca, co stoi przede mną. Cóżeście po sobie zostawili światu? - Niewiele, niewiele"29. Był tedy w globalnej ocenie niezdecydowany i choć uświadamiał sobie zło wojny, lecz podświadomie - jak większość tak zwanych typowych mężczyzn - kochał walkę, stąd też wojny nigdy jednoznacznie nie potępiał. Uważał, że nie tyle bezpośrednio powoduje, ile tylko wyzwala uczucie wrogości, zemsty, nienawiści, odsłania bestialstwo drzemiące w zakamarkach natury ludzkiej. Pojął, że rozkwitający w dobie wojny kult siły, towarzysząca mu przemoc fizyczna, możliwość stosowania przymusu odsłania tłumione popędy, skłonności. Nie wymienia dosłownie popędu agresji, lecz ukazuje jego istotę. Wyznaje, że sam podlegał stanom nie licującym z przyjętym poczuciem godności. Wspomina, jak to rozparty na wózku, z triumfalną miną, wydawał rozkazy, strasząc pospólstwo karą śmierci za ich niewykonanie. (Choć sam pokpiwa z tej pozy młokosa, to jednak jasno widać, że przyjemność sprawiał mu wtedy fakt, iż go słuchano „w pokorze"). Opowiada, jak to pewnego razu obudził niemieckiego burmistrza: „Zerwał się od żony szczękiem pałasza przestraszony, a mnie niegodne uczucie głasnęło po sercu, że mogłem kogo z wygodnego wyciągnąć łóżka". Wyjaśnia, dlaczego spoliczkował or-dynansa - ponieważ „trzeba było zemścić się, zemściłem się na niewinnym"30. Tylko że Fredro, podlegając tym podświadomym odruchom, nie przekracza pewnej granicy; po latach przemocy wojennej, której był nieraz dysponentem, wyniósł przekonanie, że pewnych granic przejść się nie godzi. Lata wojenne pozwoliły mu jednak także poznać uczucia szlachetności, przyjaźni, pomocy. Opisując dantejskie sceny podczas zimy 1812 roku dodaje: „dużo dobrych ludzi znalazłem w Wilnie". Właśnie wtedy chyba uprzytomnił sobie, iż istnieje janusowe oblicze ludzkości. Pośród tych ludzi dobrej woli wymienia m.in. właściciela traktierni, który „ofiarował mi stół bezpłatnie", lekarza, który bezinteresownie go kurował, generała rosyjskiego Głowińskiego, który umieścił go w lazarecie Sióstr Miłosierdzia. Dwie z tych sióstr określi, jako „anioły cichego poświęcenia się cierpiącej ludzkości". іЖ 77 Z wojny wyniósł też przekonanie o wspaniałej roli koleżeństwa, braterstwa oraz wielki sentyment do towarzyszy broni. Część z nich zawiodła, okazała się niegodziwa, odstąpiła „w ciężkiej potrzebie". Nawet jednak i tych jakoś tłumaczy, o większości zaś myśli i mówi ciepło, serdecznie. Uwielbiał owo „brat za brat polskiej Wiary", obiady oficerskie z dowódcami, atmosferę biwaków. Koledzy pułkowi stali się w jego świadomości najbliższymi mu ludźmi. Bodaj tylko wobec nich, obok starszych braci, był w pełni szczery, nie krył swych postaw, potrzeb, nie potrzebował przybierać nakazywanych przez konwenanse masek, kamuflaży. Tylko im, jak świadczą relacje komilitonów, zwierzał się ze swych skrytych nastrojów jeszcze po trzydziestu - czterdziestu latach. Owo poczucie wspólnoty ze wszystkimi z „Wielkiej Armii" pozostało mu bowiem do końca życia, spowodowało m.in., że opiekował się podwładnymi, eksordynansami. Pozostał mu też w ogóle sentyment do munduru, barwy, broni, nawet wojskowego rygoru, żołnierskiej rubaszności. Ów sentyment do ludzi w mundurach spowoduje, że łagodnie oceniał osobistości, które ówczesna patriotyczna opinia osądzała surowo. O kolaborującym z Petersburgiem Wincentym Krasińskim napisze: „Jenerał, dowódca gwardii polskiej chevauxlegerów. Twarz piękna, postać wojskowa". O wzbudzającym powszechną niechęć w czasach ponapoleońskich Józefie Zajączku powie z szacunkiem i pewną sympatią: „Namiestnik Królestwa. Wysoki, piękny mężczyzna"31. Nie lubił Napoleona, lecz do schyłku życia szczycił się, że był „napoleończy-kiem". Krytycznie oceniał ks. Poniatowskiego, lecz do końca czuł do niego pewien sentyment, pozostał owym symbolicznym „ułanem księcia Józefa". Wielbił też zawsze narodowy czy sojuszniczy mundur, wojskowe odznaczenia. Świadczą o tym m.in. wspomnienia córki

opisującej powitanie Jana Aleksandra Fredry, który powrócił z kampanii węgierskiej 1848 roku. Przybył w cywilu, lecz w kuferku przywiózł swój mundur: ,,«! z orderkiem?» spytał Ojciec z uśmiechem, «Z or-derkiem!» - odrzekł Oleś promieniejący, że aż łuna od niego biła. «No to idźże i ubierz się w niego!» - zakomenderował Ojczysko. Skoczył chłopiec i po chwili wrócił w mundurze ułanów, granatowy, o białych wyłogach, na piersi świecił krzyż na czerwono-zielonej wstążce... «Dobrze mu w tym, co, Mamo?»zagadnął Ojciec i mocno chrząkając poszedł, niby po cygaro". Córka dodaje, że nie pozwolił, by syn zdjął mundur podczas pierwszego wspólnego wieczoru. „Miły przecież, pomimo przeszłych cierpień, był staremu napoleoń-czykowi i mundur syna, i krzyżyk za waleczność otrzymany"32. W latach wojny Fredro poznał oczywiście śmierć: długie, bolesne czy też raptowne, krótkie konanie, czające się na każdym kroku niebezpieczeństwo utraty życia. Spoglądał, jak sam powiada, śmierciwoczy. Rzemiosło wojenne spowodowało, że podobnie jak koledzy, nie bał się trupów, widziadeł. Nie jesteśmy jednak pewni, czy w tych latach w pełni uświadamiał sobie, że śmieić jest nieuniknioną koniecznością, zatrzymuje na zawsze kołowrót życia. Była dlań oczywistym faktem biologicznym, nie następowała jednak wtedy wskutek naturalnego ubytku sił, starości, lecz w rezultacie przypadkowo lecącej kuli lub ciosu szabli. Wydaje się, iż w tych latach potężniejszą zdała mu się też moc życia, owo, jak pisze, „zdro78 ......ГІГ"*' wie życia". „Ogień krwi" oddziaływał nań bardziej niż lodowaty chłód śmierci. O samej śmierci, poległych, ich konaniach w pamiętniku niewiele, więcej zaś właśnie o instynkcie samozachowawczym, przezwyciężaniu strachu czy żalu, o wszystko przełamującej sile życia. To afirmowanie istnienia opiera zarówno na obserwacji siebie samego, jak i zachowań innych. Znamienny jest opis zdarzenia, gdy jako młodziutki porucznik musiał poinformować więźnia o wyroku śmierci wydanym przez sąd wojenny. Wyznaje, że było to dlań wstrząsające; przed owym zadaniem nie spal całą noc trawiony dreszczami i gorączką. Półprzytomny z przejęcia odczytał wyrok szlochającemu skazańcowi, próbował pocieszyć go mirażem ułaskawienia. Nazajutrz żołnierz został rozstrzelany w jego obecności. Fredro przeżył szok po którym jednak szybko przyszedł do siebie. Wyznaje: „Drugiego dnia po tej przeprawie byłem blady, nic nie jadłem... trzeciego byłem smutny, nic nie jadłem, a czwartego wieczór grałem u jenerałowej Kamienieckiej w Pantofla, Ja-kubka, Ciuciubabkę"33. Później nie wykazywał i takiej wrażliwości, przyjmował za oczywiste, że w czasie zagrożenia „życiem nikt się nie dzieli"34. Wydaje się, iż tę ogólną postawę wobec kresu życia determinowała okoliczność, że był młody, zdrów, „idący pod górę" drogi, nie chciał tedy dostrzegać roztaczaj ącej się otchłani śmierci. Dodajmy, że podobną postawę dostrzegamy w pamiętnikach młodych ludzi innych czasów, dotyczy to m.in. wspomnień uczestników pierwszej, i drugiej wojny światowej, powstania warszawskiego35. Nurtuje go wówczas pytanie: Czy o śmierci decyduje przeznaczenie, czy przypadek, ślepy los? Opowiada się za drugim. Wspomina, jak obok niego ginęli żołnierze; jeden krok, a rozszarpałaby go ta sama armatnia kula. Ten nie wykonany krok jednak go uratował. Wspomina też inne sytuacje, w których prawie w stu procentach narażony był na niechybną śmierć. Tak się jednak nie dzieje. Pisze: „O los, Panie, to figlarz, nie można nigdy na niego rachować"36. Nigdy nie przyjmował, że uratowała go jakaś tajemnicza siła, uważał, że to tylko zbieg okoliczności, przypadek. Pisze później: „Okoliczności zatem jak kostki... jak padną, taka liczba... Ale kostkami gracz ciska, a okolicznościami niewiadoma ręka... i dopiero wtedy dowiadujemy się o grze, kiedy już za nią płacić trzeba"37. Z tekstu wspomnień jednoznacznie wynika, że w czasie wojny nie sądził by ową „niewiadomą ręką" była ręka boska. Boga wymienia w pamiętnikach w ogóle dość rzadko. Wojna nie wzbudziła też w nim wiary, nie szukał ochrony czy ratunku w opiece nieba,

ślubach, zbiorowych modłach. Jakże pod tym względem różni się od swych praojców z czasów staropolskich! W odniesieniu do tych lat jest tylko jedna wzmianka o udziale, wespół z całym pułkiem, w kościelnym nabożeństwie (miało to miejsce w 1809 roku). Traktuje je jednak tylko jako tradycyjny rytuał, pisze dosłownie: „Trzeba było, podług przyjętego zwyczaju, zacząć od nabożeństwa"38. Nic nie słyszymy, by szukał ratunku u patronów. Z patronów w ogóle trochę dworuje, powiada пр., że św. Balbina jest chyba opiekunką głupców. Nie znajdujemy zapisków, że się w ogóle modlił, spowiadał, komunikował. W opisach scen odwrotu Wielkiej Armii nie ma uwag, że ktoś zawdzięczał ocalenie Opatrzności, lub też, że niebo skarało niegodziwców. W ówczesnej koncepcji człowieka, życia, nie znalazł Fredro miejsca na, tak zawsze akcentowane w myśli 79 chrześcijańskiej, miłosierdzie Boga. Matki Bożej czy świętych. Według jego przekonań, miłosierdzie, wszelka pomoc, mogły przyjść tylko od innych ludzi. Świat wojny jest dla Fredry światem bez Boga, przynajmniej w pojęciu chrześcijańskim, jako siły sprawczej, wymierzającej sprawiedliwość, czuwającej nad losem każdego człowieka, każdej żywej istoty, chroniącej od zła, krzywdy, zgorszenia. Byt i los człowieka w otchłani wojny, w rozbiciu, często bezsilnego wobec przemocy silniejszych, którzy odrzucili kategorię dobra i zła, zależy tylko od poczucia humanitaryzmu innych ludzi, także od okoliczności, przypadku. Fredro nie stał się immoralistą, nie odrzucił wszelkich norm moralnych, pojęć dobra i zła, lecz nie ujmował ich w kategoriach etyki chrześcijańskiej, lecz traktował jako wartości związane z pojęciem honoru, z laicko pojętą godnością ludzką. Tak więc lata wojenne, przebywanie w cieniu śmierci, nie uczyniło z Fredry praktykującego chrześcijanina. Nie twierdzimy, iżby w tych latach odrzucał wszelką wiarę w Boga, lecz rola Opatrzności rysowała się w jego świadomości nader mgliście; rolę kleru, praktyk religijnych, zdecydowanie zaś lekceważy. Ów in-dyferentyzm religijny nie jest zjawiskiem unikalnym, stanowi on również odbicie oddziaływań środowiska, wpływu dominujących wzorów kultury. Laicyzacja życia, wpływy postaw wolteriańskich, które obserwowano u nas na przełomie XVIII - XIX wieku, zaowocowały bowiem nasilaniem się obojętności religijnej (przynajmniej pośród wyższych warstw), poderwaniem wiary w autorytety Kościoła, w chrześcijańską wizję człowieka. Przecież w 1809 roku papież Pius VII rzucił klątwę na Napoleona, (który zupełnie nie przejął się tym faktem i kazał papieża po prostu internować), a nie wywołało to u nas większego rezonansu i nie zburzyło powszechnego entuzjazmu dla „boga wojny". Według historyka Hanny Dylągo-wej, nawet księża z Księstwa Warszawskiego, w przeciwieństwie do wyższej hierarchii, gotowi byli wierzyć, że: „Z Napoleonem Bóg swą władzę dzieli". Jest też pewne, iż w armii polskiej mało dbano o religijność, kapelanów było niewielu, w około stutysięcznym wojsku Księstwa zmobilizowanym w 1812 roku liczono ich tylko trzydziestu dwóch39. Żołnierze szli do ataku, na śmierć, wzywając nie -jak ich przodkowie - Jezusa czy Marię, lecz imperatora, wznosząc sławne: „Niech żyje Cesarz!". Do legend należy rozpowszechniana później wersja, że na Boga powoływał się skaczący w nurty Elstery książę Józef Poniatowski. Sytuację doskonale charakteryzuje wypowiedź oficera szwoleżerów Józefa Załuskiego, który pisze, że pod Moskwą szydzono z nabożeństw Rosjan, „atoli więcej daleko powinniśmy byli ubolewać nad zupełnym zapomnieniem o religii w naszym wojsku. Nie można niestety zaprzeczyć, że wojskowość francuska i zwycięstwa jej były płodem i utworem rewolucji francuskiej i że w tej najważniejszej materii my, Polacy, nie mieliśmy przed oczyma ani wzoru, ani nauki do naśladowania. Jakoż przez cały czas tej wyprawy na Moskwę, prócz zetknięcia się chwilowego z dominikanami w Drui, a z jezuitami w Połocku, Witebsku i Orszy, nie pamiętam u nas zastanowienia się religijnego (...). Już to pod względem religii wyznać musimy, że pomimo wychowania naszego katolickiego rodzinnego wiek XVIII wywarł swój zgubny wpływ na nas i że dopiero doznawszy klęski po klęskach, zawołaliśmy skruszeni: Panie odpuść niegodziwości ludu Twego"40.

80 Pamiętnikarka Wirydiana Kwilecka-Fiszerowa informując, że bractwa duchowne podczas pobytu w Księstwie Warszawskim znanego z pobożności króla saskiego stawiały krzyże, traktuje to jako novum. Pisze dosłownie: „Była to nowość. Maszerowaliśmy dawniej w takt bębnów, teraz zaś prowadziły nas dzwony"41. Owe laickie postawy żołnierstwa musiały być powszechne, skoro wzmianki na ten temat zamieścił jeszcze Adam Mickiewicz. Stary Maciej Dobrzyński, charakteryzując wojsko Królestwa, z przekąsem dodaje: A muszą też być z wami Turki czy Tatary Czy syzmatyki, co ni Boga, ani wiary (...) Cesarz idzie do Moskwy! daleka to droga, Jeśli Cesarz Jegomość wybrał się bez Boga!42 Maszerujący wraz z kamratami w takt cesarskich bębnów Aleksander Fredro usłyszy dzwony i ujrzy krzyże bardzo, bardzo późno. Dodajmy jeszcze jedno spostrzeżenie. Katastrofa Wielkiej Armii w wyprawie moskiewskiej, poznanie siły i bitności wojsk rosyjskich, spowodowała u niego, podobnie jak u większości ówczesnych wojskowych polskich, łącznie m.in. z Chłopickim, Skrzyneckim, tak zwany „paraliż 1812 roku". Spowodowała kompleks Moskwy. Przypuszczamy, że zaważyło to później m.in. na jego absencji w powstaniu listopadowym, na niechętnym stosunku do innych prób wchodzenia w konflikty zbrojne z imperium carów. Respekt przed tym imperium nie szedł u niego w parze z przekonaniem o wielkiej roli i zadaniach Rosji carskiej w Europie, które podzielało wielu polskich słowianofilów i rusofilów. Z wojny wyniósł niechętny, a ściślej - wrogi stosunek do mocarstwowego Petersburga, który wedle niego stanowił naczelnego wroga Polski. Stąd też będzie później snuł nawet plany porozumienia się z innymi nacjami przeciw caratowi. Zaakcentujemy: nie marzył o jakiejś krucjacie przeciwko narodowi rosyjskiemu (żołnierz rosyjski wzbudzał w nim nawet pewną sympatię), lecz tylko przeciw machinie państwowej spadkobierców Romanowych. Znamienne, że nigdy później nie wybrał się (ani nawet tego planował) do Rosji, której państwowość wywoływała u niego awersję. Niechętny, wrogi stosunek do carskiej Rosji znalazł też odbicie w stosunkowo mało znanych jego wierszach patriotycznych. ROZDZIAŁ VIII Obyczaje seksualne środowiska młodego Fredry Fredro, przede wszystkim w opinii potocznej, ale także i niektórych znawców przedmiotu, uchodzi za pisarza podejmującego m.in. „śliską" tematykę. Erotyzm i seksualizm rzeczywiście cechował go przez długi okres życia. Aby dociec, jakie były tego przyczyny, rozpatrzmy obyczaje środowiska, w jakim spędzał młodość. Socjologia bowiem twierdzi, że zachowania jednostki dają się zrozumieć dopiero we właściwym kontekście społecznokulturowym1. Seksualność człowieka stanowi fakt obiektywny, rządziły nią i rządzą prawa biologii, od zarania dziejów poddana jednak została reżimowi nakazów i zakazów. W dziejach ludzkości obserwujemy też okresy liberalizmu czy rygoryzmu w tej dziedzinie. Dzieciństwo i wczesna młodość Aleksandra upłynęła w środowisku dystansującym się od demonizowania spraw płci, w atmosferze tolerancyjnej. Fakt ten w zasadniczy sposób wpłynął na jego erotykę. Oddziaływanie sytuacji społecznej, liberalnych modeli, obserwujemy także później. Głosimy tedy pogląd: dojrzewanie Fredry, kształtowanie się jego osobowości następowało w orbicie oddziaływania liberalizmu seksualnego; jego postawa i zachowania stanowiły też efekt przede wszystkim klimatu i zachowań środowiska. Wpływ tych czynników był szczególnie silny za czasów pobytu Fredry w wojsku. Powszechnie znany jest fakt, że korpus oficerski Księstwa Warszawskiego tworzono na nowoczesnych zasadach, przyjmowano tam często plebejuszy, zniesiono kary fizyczne stosowane wobec podkomendnych itd. Wiemy, iż oficerów tych cechował patriotyzm, waleczność, której dowody składali na polach bitew. Somosierra, Raszyn, Wagram, Borodino, Lipsk, Hanau - to nazwy symbole, które na trwałe weszły do świadomości historycznej Polaków. Mniej znany jest fakt, że w tymże korpusie oficerskim, szczególnie w

oddziałach bezpośrednio podległych ks. Józefowi Poniatowskiemu, w nich zaś właśnie służył Fredro, panowała bardzo swobodna atmosfera obyczajowa. Historyk Gabriel Zych pisze lakonicznie, że za przykładem Ministerium, Sztabu Generalnego i samego naczelnego wodza „kwitło w wielu garnizonach karciarstwo, pijaństwo i zamiłowanie do burd 82 publicznych"2. Więcej informacji wskazujących na swobodę w zakresie życia intymnego dostarczają korespondencje i poufne pamiętniki. Wynikała ona z wielu przyczyn. Właśnie w tej dobie nastąpiła laicyzacja kultury. W Księstwie Warszawskim wprowadzono Kodeks Napoleona, ustalający świecki charakter małżeństwa (śluby cywilne), dopuszczający rozwody. Cywilne prawo małżeńskie było zwalczane przez sfery klerykalne i konserwatywne, które oburzały się na „rozwiązal-ność sakramentu małżeństwa" i głosiły, że obraża ono „chrześcijańskie uczucia narodu". Najnowsze badania potwierdzają, że episkopat prowadził wytrwałą walkę w obronie małżeństwa sakramentalnego. Niemniej nowe prawo zyskało poparcie sejmu i większości szlachty zafascynowanej wtedy Napoleonem i jego wizją nowego społeczeństwa3. Na marginesie dodamy, że wśród przyczyn uzasadniających rozwód Kodeks wymieniał cudzołóstwo, z tą różnicą, że mężowi zawsze wolno było żądać rozwodu z powodu cudzołóstwa małżonki, a żona mogła wystąpić o rozwód tylko wtedy gdy „mąż trzymać będzie nałożnicę w domu wspólnym"4. Sankcjonowało to oczywiście występującą od wieków podwójną skalę ocen w życiu erotycznym. Wspomnianym procesom laicyzacji towarzyszyło oddziaływanie obyczajowości francuskiej, która zerwała z rygoryzmem seksualnym pierwszego okresu Rewolucji i w dobie Dyrektoriatu, a następnie Cesarstwa, nawiązywała do swobodnych obyczajów Francji rokokowej. Wprawdzie pod koniec swych rządów wprowadził Napoleon do ustawodawstwa ograniczenia w sferze seksualnej (m.in. karny zakaz cudzołóstwa, homoseksualizmu, rozpowszechniania pornografii), w istocie mało się jednak interesował „moralnością", swych poddanych. W trosce o stan zdrowotny armii wprowadził tylko reglamentację i regularną inspekcję medyczną prostytutek, traktowanych zresztą jako normalny element zaopatrzenia wojska. Seksualność pojmował w ogóle naturalistycznie, w żadnym razie jej nie demonizował. Osobiście nie stanowił najlepszego przykładu wstrzemięźliwości; jak piszą jego biografowie, „nie odrzucał kobiet", był wrażliwy „na urok kobiety." Erotyka nie stanowiła zasadniczej osi jego życia, obcowanie z płcią odmienną traktował jednak jako jednoznaczną przyjemność. Był absolutnie tolerancyjny wobec pozamałżeńskich kontaktów mężczyzn ze swego otoczenia, m.in. szwagra Murata czy brata Hieronima. Surowszy przecież wobec prowadzenia się kobiet, dbał o opinię sióstr, zabraniał też najbliższym, m.in. Józefinie, utrzymywać jakiekolwiek kontakty z nadającą ton seksualnej obyczajowości Dyrektoriatu, słynną z urody i rozwiązłości Theresą Tallien5. Jego romans z Marią Walewską, notabene potrafiącą zachowywać się z taktem i godnością, był w Księstwie Warszawskim sprawą powszechnie znaną. Należy także uwzględnić oddziaływanie myśli i literatury francuskiej, silnie kształtującej intelektualno-obyczajowy klimat początków stulecia. Już u schyłku XVIII w. wzmógł się dopływ do Polski francuskiej libertyńskiej beletrystyki, w \Лоїе')тотаа\уу\о zapoznać s\ąz аї\іапат\ „sztóYy Amora" .^goryśc\\ibo\evja\\ też nad rozpowszechnianiem ksiąg, „których celem jest przez rozwiązłość, rozpustę i wszeteczność wszelką przystojność obyczajów znosić i wyniszczać"6. Na początku XIX stulecia dopływ ten jeszcze się zwiększył; pamiętajmy, że we Francji 83 wydawano wtedy drukiem tak śmiałe utwory, jak dzieła de Sade'a, którego wpływ na postawy i tendencje w kulturze europejskiej jest powszechnie znany7. Pod wpływem tej literatury tworzył i publikował po francusku Jan Potocki. Wiadomo, że w latach 1803-1815 powstał

jego Rękopis znaleziony w Saragossie, nasycony silnym, a nieraz nawet perwersyjnym erotyzmem. (Drukowano go we fragmentach od 1804 roku). Pod wpływem tendencji francuskich bardziej liberalna staje się cenzura druków, w związku z czym na przełomie stuleci publikowane są w języku polskim teksty uznawane w okresie poprzednim za nieprzyzwoite. W1799 roku ukazuje się na przykład Orland szalony Ariosta, w 1809 Hilary Naruszewicza (?). Wydany w latach 1807-1814 w drukarni pijarów Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego zamieszczał także hasła obsceniczne. (Hasła takie pomijają nawet współczesne nam słowniki naukowe, na przykład Witolda Doroszewskiego.) Liberalizacja cenzury siłą rzeczy spowodowała łagodniejszą ocenę rękopiśmiennych utworów obscenicznych, które od schyłku XVIII wieku wręcz zalewały nasz rynek czytelniczy. Przypomnijmy, że autorami tych drastyczności bywali m.in. wybitni pisarze czy publicyści, np. Stanisław Trembecki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński, Stanisław Kostka Potocki8. Zapotrzebowanie, „głód" na pornografię jeszcze się nasila w dobie Księstwa Warszawskiego. Liberalnej atmosferze obyczajowej Księstwa Warszawskiego patronowały wybitne autorytety. Prezes Rady Stanu i Rady Ministrów, Stanisław Kostka Potocki, był przekonanym libertynem, głową masonerii, w swej twórczości niecenzuralnej wręcz wielbił seks9. Tematykę seksualną w śmiały sposób podnosił w swym Rodzie ludzkim Stanisław Staszic. Jeśli chodzi o sfery wojskowe, to swobodzie obyczajów hołdowali częstokroć wyżsi oficerowie, wychowani w duchu wolteriań-skim, przejawiający obojętność religijną, należący do odrodzonej masonerii. W swych zachowaniach odrzucali rygory, które obowiązywały jeszcze w armii dawnej Rzeczypospolitej czy w wojsku pruskim, nawiązywali zaś do wzorców galic-kich. Kapitalną rolę w kształtowaniu postaw i zachowań odegrała osobowość naczelnego wodza - księcia Józefa Poniatowskiego. Ze względu na jego popularność, skalę oddziaływania, wreszcie bezpośrednie kontakty z Fredrą, należy bliżej wejrzeć w te sprawy. Nasz bohater narodowy - zmitologizowany przez tradycję i historiografię -był oczywiście człowiekiem z krwi i kości. Nie zmienia też jego pozytywnej w sumie roli - którą podkreślają także najnowsze biografie, m.in. pióra Jerzego Skowronka - fakt, że w zakresie obyczajowości seksualnej stanowił produkt tak zwanej epoki galanterii. Dominowała ona w europejskim świecie arystokratycznym XVIII wieku. Seks traktowano tam jako coś naturalnego i nie dopatrywano się w nim niczego wstydliwego. Piękny i czarujący książę Józef, od młodości „psuty przez kobiety", od początku lekko też traktował zakazy i rygory. Demonstracyjnie lekceważył zasady wsty dli wości. Pewnego razu, założywszy się, że „na koniu całą Warszawę w dzień biały nago przej edzie", w towarzystwie dwóch innych „naturystów" dokonał tego wyczynu, który bynajmniej nie zaszkodził mu w opinii otoczenia10. (Miało to miejsce około 1790 roku.) W tym czasie afiszował się też z piękną śpiewaczką Zelią Sitańską, która obdarzyła go synem. W dobie rządów 84 pruskich, jak pisze nawet jego biograf-apologeta Szymon Askenazy, spędzał czas na życiu „bardzo swobodnym, dostarczającym obfitego żniwa stołecznej kronice skandalicznej". „Bawił się rozkosznie" - powie pamiętnikarz Antoni Magier - w otoczeniu pięknych kobiet11. Równocześnie od 1795 roku utrzymywał trwały, wzbudzający liczne komentarze, intymny związek ze starszą o dziesięć lat, nieładną, chudą, lecz inteligentną, „pełną rozumu" emigrantką francuską, markizą czy hrabiną, Henriettą de Vauban. Wedle pewnych pamiętnikarzy i historyków była to osoba „miła", „dyskretna", „subtelna", wedle przeważających opinii - zdecydowanie niesympatyczna, grymaśna, nieznośna, przy tym bardzo interesowna, wykorzystująca pozycję wszechwładnej faworyty do napełniania swej szkatuły. Jest pewne, iż pani ta, notabene formalnie mężatka, zamieszkała z nim „Pod Blachą", prowadziła mu dom, dbała o jego zdrowie i sprawy materialne. Związek ten trwał do końca życia księcia; przyjaciółkę pożegnał w 1813 roku śpiesząc do Lipska12. Znając klimat

mniej czy bardziej „niebezpiecznych związków" ludzi przełomu XVIII/XIX wieku, można domniemywać, że nie tylko opieka, zaradność, „chorobliwy, mdlejący urok" czy rzekomy „sentymentalizm", lecz także wyrafinowanie, perwersyjność czarnowłosej „Francuzicy" ujęły Poniatowskiego i wpłynęły na trwałość tej przyjaźni. Wskazywałby na to fakt, że faworyta nie tylko patronowała dowcipkowaniu i słonym anegdotom, lecz kontrolowała, a nawet ułatwiała księciu przygody erotyczne! Panowała powszechna opinia, że „nie tylko ks. Józefowi w jego ciągłych miłostkach nie zawadzała, ale mu w nich zręcznie dopomagała"13. Rysuje się przypuszczenie, że możliwość, a może wręcz konieczność zwierzania się inteligentnej przyjaciółce z innych przygód, pociągały go czy wręcz ekscytowały. Przypomnijmy, że taką modelową sytuację ukazuje w Niebezpiecznych związkach Laclos. Ów rys „intelektualnej rozpusty", który mógł łączyć przesyconego, znużonymi sukcesami księcia z wychowaną w klimacie rokokowej miłości markizą, nie stanowi zresztą specyfiki tamtych czasów. Lubowanie się w odsłanianiu kochanej kobiecie swych intymnych doznań z innymi partnerkami spotykamy ostatnio np. w korespondencji Sartre'a14. O tym, iż Poniatowski lubił przeżycia o posmaku perwersyjnym świadczy także przebieg romansu z Zofią z Potockich Czosnowską, która związała się z nim w 1808 roku. Posiadała nieprzeciętną urodę, „tysiące powabów", ekscytowała i prowokowała mężczyzn swym zachowaniem, swobodą słownictwa, temperamentem. Wedle wiarygodnych relacji pamiętnikarskich, „przedwczesną krewkość" wykazywała już jako 15-16-letnia panienka. Wykryto, że gdy zapadał zmrok, opuszczała potajemnie swój pokój i „biegała nocą, kiedy się tylko dało, do stajen, do młodego przystojnego hajduka na nieczyste romanse dowodząc, jak wielką jest domyślność natury i jak jest trudno zdrojem czystej moralności ostudzić żar cielesny"15. W tej sytuacji wydano ją czym prędzej za mąż za wuja Wincentego Czosnowskiego, lecz małżeństwo, jak można było zresztą przewidzieć, rychło się rozpadło. W późniejszych latach stała się bohaterką rozlicznych skandali obyczajowych. Pisano o niej, że „życie bezprzykładnie rozwiązłe prowadząc", „ugrzęzła w błocie i stała się przedmiotem obrzydzenia dla pokolenia nowego"16. 85 W latach Księstwa Warszawskiego o obrzydzeniu nie było jeszcze mowy; otaczał j ą rój wielbicieli. Choć obdarzył a wodza synem, nie myślał a dotrzymywać mu wierności, zdradzając go ,-,na oczach Warszawy"17. Między innymi prowadziła równocześnie romans z bogatym utracjuszem Wiktorem Szołdrskim oraz urodziwym i krwistym oficerem Gawarem. Jak świadczą ówczesne relacje, książę Józef niewiernością miłośnicy wcale się nie przejmował. Anna Nakwaska wspomina: „Nie wiem, jak się oni wszyscy trzej z sobą zgadzali, ale to wiedzieliśmy wszyscy, że mimo rozgłosu co jej sprawki miały, pan Szołdrski żył zawsze z księciem Józefem w najlepszej harmonii, a oficer Gawar ani razu w kozie nie siedział, lubo na to nieraz sprawiedliwie zasługiwał"18. Księcia nikt nie uważał za safandułę, kochanek mógł mieć tyle, ile zechciał (samą Czosnowską oczywiście się nie kontentował). Powstaje tedy przypuszczenie, że rozwiązłe zachowanie Zofii, jej „zdrady", po prostu go bawiły czy wręcz ekscytowały. Korespondowałoby to z jego postawą wobec markizy de Vauban. Pozostawiając nie w pełni wyjaśnione erotyczne upodobania tego bohatera, można z całą pewnością stwierdzić, że nawiązująca do liberalizmu późnej Rewolucji atmosfera obyczajowa czasów Księstwa ugruntowała w nim dawne postawy i nawyki. Kiedy wystąpiła potrzeba, potrafił poważnie i rzetelnie traktować swe obowiązki, prowadzić spartański tryb życia, rezygnować i z kobiet, i z ulubionego komfortu; miało to miejsce m.in. w okresie Raszyna czy pewnych etapów wojny 1812 roku. W czasach pokoju czy mniejszego niebezpieczeństwa stawał się jednak sy-barytą. Wolne chwile spędzał najczęściej w otoczeniu wielbicielek, miłośnic i „złotej młodzieży". Według wiarygodnych informacji generałowej Wirydiany Fiszerowej, Poniatowski najlepiej czuł się w towarzystwie wyłącznie męskim lub kobiet lekkich obyczajów! Przykład

Czosnowskiej świadczy, jaki typ kochanek mu odpowiadał. Pasjami lubił oficerskie hulanki, patronował karciarstwu. Cytowana Fiszerowa notuje, że po sukcesach 1809 roku do obozu „wkradły się gry hazardowe i dziewki publiczne", że okres chwilowego pokoju pchnął młódź oficerską do „hulaszczych orgii", tolerowanych przez naczelnego wodza, który sam popadł znowu w „kołowrót lekkomyślnych uciech". Kazimierz Girtler pisze, że „żył po hulacku"19. Dowiadujemy się, że książę Pepi miał „wśród członków swego sztabu kilku pułkowników, pajacowatych stręczycieli i amantów dam swego otoczenia, ale że ich nie awansował, a oni sami o to nie dbali, więc nie przysparzało to żadnego kłopotu"20. Samo tolerowanie tych kreatur powodowało jednak krytykę części opinii. Karolina Nakwaska jeszcze po latach napisze oględnie, że „nie wszystko co go otaczało było na wysokości (...), stały obok niego i mniej znamienite postaci"21. Niewątpliwie te „postaci" organizowały wiele hulanek i uciech księciu. Wielbiciele i admiratorki akcentowały, jak był „rycerski wobec dam". Jerzy Skowronek przyjmuje, że cechowała go złożoność postaw - tak wyrafinowanie, jak stosunek uczucioworycerski. Wielu historyków kultury podziela ten pogląd, wskazując, iż ten „rycerz empire'u" jest w wieku 50 lat równocześnie elegantem w peruce i gorsecie, który jeszcze krótko przed śmiercią reguluje rachunki m.in. 86 f „ogrodniczce za bukiety", „za rękawiczki damskie", zleca w testamencie wypłatę swych gaży wojsku, „aby dało sobie chwilę wesołą, pijąc raz jeszcze na moją intencję". Maria Janion pisze słusznie, że mimo swych zasług położonych dla sprawy narodowej, okazywanego bohaterstwa, „nie stracił przecież do końca rysów roko-kowo-libertyńskiego «księcia Pepi»"22. Jesteśmy też przekonani, że w gruncie rzeczy wolał zarówno mniej konwencjonalne stosunki, jaki mniej obligujące damy. Tak więc w barwnej i bogatej osobowości naczelnego wodza, obok poczucia obowiązku i przestrzegania honoru, występowała równocześnie skłonność do wesołych zabaw, afirmacja swobody erotycznej i roli seksu. Cech tych wcale nie krył, oddziaływały też silnie na jego bliższe i dalsze otoczenie, pogłębiały liberalizm obyczajowy czasów Księstwa Warszawskiego. Nasz Fredro był zaś „ułanem księcia Józefa" nie tylko na polu bitewnym... Obyczajowości seksualnej tej doby nadawały ton także wielkie damy, które, pozostając w polu oddziaływania wzorów lansowanych przez ks. Józefa i cesarski Paryż, w różny sposób pogłębiały polsko-francuską przyjaźń. Aureola zwycięstwa i sławy, którą otoczeni byli zdobywcy, czar mundurów napoleońskich, powodowały, że oficerowie francuscy i zachodni dyplomaci za przykładem Cesarza i marszałków bez większego trudu nawiązywali intymne stosunki z Polkami, które nader często okazywały „skłonność do armii". Nad Wisłą nie brakowało pięknych i kokieteryjnych kobiet, co przyznawał tak Napoleon, jak i jego paladyni, stąd też można wierzyć wersjom, że na przykład marszałek Davout „szalał za Polkami", iż ubiegały się o ich względy także niższe szarże23. Według pewnych opinii, na przykład wielce światowej i inteligentnej damy, Anny Nakwaskiej, cała atmosfera owych intymnych związków polsko-francuskich przyczyniła się „do zepsucia u nas obyczajów, które skaziły piękną i chlubną z innych miar epokę Księstwa Warszawskiego"24. Adam Bełcikowski, który analizował ten okres od strony obyczajów, pisze: „Ówczesna epoka tak pobłażliwie spoglądała na galanterię ze strony mężczyzn i na kokieterię ze strony kobiet, stosunki miłosne i romanse wszelkiego rodzaju, nawet z pewną przymieszką skandalu, należały w niej do rzeczy będących na porządku dziennym"23. Tylekroć cytowana tu Anna Nakwaska informowała w korespondencji o pobycie środowiska warszawskiego w grodzie podwawelskim: „Kraków stał się istnym mrowiskiem miłostek: jedne pary snują się w cieniach Botanicznego Ogrodu, inne wybierają sobie dalsze miejsca do przechadzek i

incognito, jako to około mogiły Wandy - której pamięć dziewicza do tego wszakże nie upoważnia, lub zacisze, gdzie spoczywa Esterka"26. Nie wszystkie panie okazywały mężczyznom takie awanse; wedle Stanisława Wasylewskiego, kobiety czasów Księstwa Warszawskiego zachowywały się nie tak rozpustnie, jak panie czasów stanisławowskich27. Szczególnie na prowincji okazywano dawną powściągliwość i gorszono się stołecznymi obyczajami czy atmosferą pewnych dworów, np. puławskiego. Należy zgodzić się wszakże z opinią cytowanego Bełcikowskiego, że: „cały ówczesny elegancki świat żył i oddychał romansowością"28. Jeśli też wejrzeć w biografie najwytworniejszych, najbardziej manych, to trudno pośród nich znaleźć Penelopy, trudno też wierzyć w szczerość )otępień swobody znajomych i przyjaciółek. Anna Nakwaska, która w pamiętni87 kach biadała nad skażeniem obyczajów, sama w czasach Księstwa zyskała reputację kobiety amoralnej, romansującej z licznymi Francuzami. Anna z Tyszkiewiczów Potocka oburzała się na uroczą i wcale nierozpustną Marię Walewską, że uległa prędzej, niż zdobyta w błyskawicznym tempie twierdza Ulm, przechwalała się, iż odtrąciła zaloty Murata, choć wiemy, że była kochanką innego Francuza, a nawet powątpiewano (w tym jej własny mąż) w legalne ojcostwo jej dzieci29. Przy prowadzeniu amorów zachowywano wszakże liczne konwenanse, a także pewną dyskrecję - większą niż w życiu intymnym schyłku XVIII wieku, stąd liczne kamuflaże, niedomówienia towarzyszące tym zachowaniom i związkom. Na marginesie dodamy, że to samo zj awisko obserwujemy w świecie obyczajowym rówieśnika i imiennika Fredry Aleksandra Gribojedowa. Reżyserując tegoż w MCHAT-cie, Niemirowicz-Danczenko podyktował do protokołu z prób: „Przyglądając się portretom pań tej epoki, ich sobolowym brwiom i melancholijnym spojrzeniom, zdumiewamy się, czytając u współczesnych pamiętnikarzy, że wciągały one w jakieś boczne drzwi adiutantów męża, szepcąc gorączkowo: faites bien et vi'fe!"30. Tolerancja obyczajowa w owych czasach spowodowała również radykalne złagodzenie rygorów w dziedzinie stosunków z płatnymi nierządnicami. Przykładem tego jest zniesienie kar wobec wojskowych, którzy w obozach korzystali z usług kobiet tej profesji. Władze wojskowe Księstwa Warszawskiego traktowały w ogóle funkcjonowanie nierządu z największą tolerancją. Kazimierz Brodziński, rówieśnik Fredry, wspomina, że podczas służby wojskowej w Krakowie w 1809 roku zakwaterowano go wraz z kolegą w domu publicznym! Pisze, iż dom ten cieszył się ogromnym powodzeniem pośród żołnierzy polskich i rosyjskich stacjonujących wtedy w Krakowie: „dzień i noc odwiedzany był najwięcej od pijanych gości. Przy jednym wejściu jedne tylko drzwi nas dzieliły od miejsca bezeceństwa". Brodziński zapewnia, że ani on, ani kolega, przejęci obrzydzeniem, nie korzystali z usług niecodziennych sąsiadek, nie stracili niewinności. „Z miejsca zepsucia nie tylko uszliśmy szczęśliwie, ale i wstręt na zawsze uczuli do miejsc podobnych". Z tekstu pamiętnika wynika, że obaj zakwaterowani byli w owym przybytku dość długo i bynajmniej nie prosili przełożonych o zmianę kwatery. Poeta dodaje: „w tym domu napisałem szumną odę na dzień imienin Napoleona"31. Można sobie wyobrazić, jak atmosfera domu, sytuacje, które miały miejsce za ścianą, ściślej za drzwiami, działały na jego osobowość. Zapewne też nie wszyscy wojacy strzegli swej niewinności, jak Brodziński. W ogóle zaś samo wysyłanie 18-letnich żołnierzy na kwaterę do domu publicznego świadczy dobitnie o tym, jak traktowano sprawy seksu w wojskach księcia Józefa. Wiele przyczyn zdecydowało, że tolerowanie prostytucji, obojętny stosunek policji i władz wojskowych do jej rozprzestrzeniania się, miały miejsce także w dobie Królestwa Kongresowego. Kobiety obsługujące wojsko cieszyły się nawet pewnymi względami i najswobodniej uprawiały swój proceder obok koszar i obozów32. Pamiętnikarz Ludwik

Jabłonowski akcentuje afiszowanie się nierządnic w ówczesnej Warszawie, pisze, że zostawiono „zupełną swobodę heterom Podwala i strzygom Furmańskiej ulicy w stroju Ewy przed wężem, z każdych drzwi, wszyst88 kich okien, sprośnymi zaloty zapraszającymi na pięciogroszowe rozkosze. «Soł-dat musi się bawić» - mawiał Wielki Książę (Konstanty)"32. W takim klimacie kształtowała się w korpusie oficerskim Księstwa Warszawskiego czy później Królestwa Kongresowego, choć oczywiście nie powszechnie, moda nakazująca odrzucanie ograniczeń i rygorów w dziedzinie seksu, dopingująca do przeżywania coraz nowych przygód erotycznych. Rozkwitła „erotyka ułańska", o której Maria Janion celnie pisze, że: „Erotyka to wulgarna, łatwa, zdobywcza, pośpieszna, częstokroć tocząca się w obliczu śmierci"33. Erotyka ta częstokroć stwarzała też atmosferę rozpasania, której nie wypadało się nie poddać. Rozbijano zakazy, wstyd, cały terror pruderii, który narastał od pokoleń. Zdecydowana większość kolegów Aleksandra - z przekonania, potrzeby czy też obawy, by nie uchodzić za śmiesznych skromnisiów - przyjęła wobec seksu postawę afirmującą. Oddziaływanie tych wzorów, modelujących osobowości i zachowania oficerów, plastycznie ukazane jest w pamiętnikach Fredry, który znalazł się w samym centrum owych przemian obyczajowych. Wspomina пр., jak to w upalny dzień piękny Artur Potocki, późniejszy adiutant ks. Józefa, rozciągnął się na wiązce słomy w obecności deputacji galicyjskiej przybyłej do obozu - „całkiem nagi!" Akcentuje, że owo odrzucenie wszelkich zakazów i konwenansów w tym zakresie było wręcz konieczne, jeśli chciało się być popularnym, cieszyć sympatią kolegów. Pisze: „Wzgarda wszelkiej osłony tak w czynnościach, jak i mowie, tam nawet, gdzie ta zdawała się być nieoddzielną częścią samej rzeczy - jakiś, by się tak wyrazić, cynizm fizyczny, były Condkio sine qua non do osiągnięcia nazwy: Birbanta. Kto nim nie był w istocie, musiał udawać, inaczej trącił Cywilistą. Taki mógł być wprawdzie szanowany, ale nigdy lubiany(...). Ten strój Ojca Adama bez liścia figowego, n.b. nazwaliśmy potem szlafrokiem i często w upały po mu-strze był w używaniu"34. Zważmy, iż przygniatającą większość korpusu oficerskiego stanowili młodzi, zdrowi, witalni ludzie. Nic tedy dziwnego, że nie poprzestali na przytoczonych wyżej zachowaniach, lecz dążyli do rozładowania napięć i osiągnięcia satysfakcji seksualnej . Najłatwiej realizowali cele, korzystając z płatnej miłości, co w tym środowisku było powszechnie i jednoznacznie aprobowane, lub uwodząc panie z towarzystwa czy romansując z markietankami, dziewczętami wiejskimi, żonami podwładnych. Fredro w pamiętnikach zamieszcza informację o pewnym kapitanie, który nie utrzymywał zażyłych, koleżeńskich stosunków, „trzymał się pojedynczo... To jest osobno, ale nie pojedynczo, bo miał przy sobie służącego, a ten służący żonę. Służący zwał się Pular, przeto ona Pulardką. Hrabia Fiufiu mógł był zaśpiewać: Że po polsku mówić twardo, Przeto kurę zwą pulardą"35. Przytoczone sytuacje nie stanowiły oczywiście specyfiki tej doby. Obserwuje się jednak w owych latach aurę obyczajową sprzyjającą wolnym związkom emocjonalno-seksualnym, które tradycyjna opinia uznawała za naganne. Poufne zwierzenia i zapiski pamiętnikarek oraz korespondentek, m.in. Fiszerowej, Nakwas-kiej, Tarczyńskiej, wskazuj ą nie tylko na swobodę, lecz wyrafinowanie wielu męs№ kich, a czasem i niewieścich, gustów. Liczne romanse, często o posmaku perwersyjnym, równoczesne współżycie, za obustronną zgodą, z dwoma, trzema kobietami charakteryzowały tak skądinąd solidnych ludzi, jak generał Fiszer. O jego erotomanii donosi żona (wcale zresztą nie purytanka), traktując ten fakt jako zjawisko dość powszechne pośród tych kręgów. Pisze

m.in., że cechował go „niepowściągliwy stosunek do kobiet. Ta ostatnia przywara jest zresztą tak popularna, że jedne tylko legalne małżonki się na nią skarżą i to tylko w braku stosownej pociechy"36. Gdy po latach Fredro wspomina te czasy i obyczaje, dość przejrzyście określa je w pamiętnikach: „Do wszystkiego współka, częstokroć nawet i do... Pani zgadujesz, więc zamilczę". Zaś w swej sztuce Ostatnia wola napisze m.in., że „życie obozowe nie dozwala liczyć na gruntowniejsze zasady moralności"37. Flirtom i amorom czasów młodości Aleksandra walnie sprzyjała atmosfera zabaw, balów, które w dobie Księstwa stały się arcymodne, wręcz obowiązujące. Moda balowania wynikała w pewnej mierze z lansowania tej rozrywki przez dwór cesarski, lecz oczywiście także z naturalnych skłonności do zabawy, rozrywki, życia chwilą. W pewnej mierze też z chęci zagłuszenia narastających niepokojów związanych z przeciągającymi się wojnami i perspektywami nowych konfliktów. Szał balowania nie ustawał nawet w dniach klęsk i załamywania się państwowości Księstwa Warszawskiego. Na przykład, karnawał krakowski 1813 roku, wedle przebywających tam uciekinierów warszawskich, był „najprzyjemniejszy w świecie". Anna Nakwaska w poufnym liście pisała o tych chwilach: „Niekiedy chce mi się wierzyć, żeśmy wszyscy poszaleli. Nikt o niczem nie myśli, tylko o tem, żeby tańczyć, biegać, śmiać się i bawić"38. Potwierdza te nastroje Kajetan Koź-mian przyznając, że wtedy: „zgoła Kraków tonął w zabawach, roztargnieniach, ucztach, tańcach, gdy z wałów jego ledwie nie widzieć można było forpoczty i pikiety kozackie"39. Zasadniczą atrakcję tych wszystkich zabaw stanowili młodzi, strojni wojskowi. Karolina Nakwaska, wspominając balowe noce, napisze: „Oficerowie byli tak grzeczni, tak mili, tak zgrabni! Któż o przyszłości pomyślał"40. Można przypuszczać , że - podobnie j ak w innych latach tego wieku - podczas owych zabaw i balów „niejedna wierność małżeńska i cnota panieńska padła (...) ofiarą patriotycznego zapału"41. Z memuarów Fredry wynika, iż mężowie i ojcowie pań, zdając sobie sprawę ze skuteczności miłosnych manewrów, zdecydowanie mniej niż żony i córki lubili korpus oficerski Księstwa. Jednym z takich świetnych, balujących w wolnych chwilach oficerów był sławny szwoleżer Jan Leon Hipolit Kozietulski. Marian Brandys napisze o nim: „Zgrabny, przystojny, wspaniale jeździ konno, świetnie tańczy i podoba się kobietom. Sam również łatwo ulega wdziękom niewieścim i lubi się bawić". O urodziwym Józefie Kalinowskim głoszono: „Przystojny zwłaszcza w huzarskim ubiorze". Takich adonisów w barwnych mundurach było wielu, poufne korespondencje donoszą, że w tych latach, czy bezpośrednio po wojnie, „kobity" „psuły pięknych chłopców"42. Ów klimat swobody obyczajowej, jak już nadmienialiśmy, nie ogarnął całego społe90 czeństwa. Również rozwody nie były zbyt częste, zdarzały się jednak w kręgach, pośród których obracał się właśnie Fredro. W jego środowisku rozwiodły się m.in.: matka uwielbianej Anieli Trębickiej, kochanka Karolina Starzeńska, przyszła żona Zofia z Jabłonowskich Skarbkowa. Poufna korespondencja kolegów i braci dowodzi, że akceptowali liberalizm obyczajowy i realizowali go w życiowej praktyce. Przyjmowali, że przynajmniej w stanie kawalerskim ich obyczaje seksualne mogą charakteryzować się najdalszą swobodą. Nadmienialiśmy już, że Maksymilian Fredro szeroko słynął z wielu przygód w tej dziedzinie. Romansowy, a ściślej - rozpustny Henryk Fredro po poznaniu pani Maksy-milianowej frywolnie dowcipkował, że na jej obliczu dostrzegł oddziaływanie męskiego członka!43 Ignacy Krasicki, zwierzając się Fredrze z awantury miłosnej z poddanką, jakąś Marysią, pisał, że oddawała się w milczeniu i pokorze: „cała jej elokwencja zasadza się na tęgim przyciśnieniu do łona swego, na pocałowaniu z nieśmiałością buzi dziedzica i na ostatek na zamrożeniu oczów, gdy jej się bardzo miło, miło, miło, ach miło! zrobi"44. Inne przygody

kolegów można uznać po prostu za wyuzdane. Ów afirmujący stosunek do seksu, do rozmaitego charakteru przygód erotycznych, ilustruje list Józefa Grabowskiego ze stycznia 1818 roku, w którym zachęca Aleksandra: „Używaj więc, jak i ja, przyjemnych rozkoszy, pókiś młody, gdyż - jak mówi Kochanowski - gdzie nie masz siły, to i świat niemiły"45. Utrata sił następowała nie tylko w starszym wieku, ale także wskutek zbyt intensywnego uprawiania miłości fizycznej, jak zresztą i na innym tle. W tej sytuacji uciekano się do porad medyków, do stosowania środków wzmacniających czy pobudzających, a także do zabiegów balneologicznych. W zbiorach archiwalnych można znaleźć pochodzące z tych lat, znamienne, iż pisane m.in. przez lekarzy wojskowych, informacje i recepty pomagające przezwyciężyć owe stany zniechęcenia i osłabienia. Dodajmy, że porady były racjonalne, słusznie przestrzegały przed zbyt silnymi, szkodliwymi afrodyzjakami, polecały zaś wysokobiałkowe pokarmy, przyprawy, wina i pewne zabiegi higieniczne. Lekarze stosowali również metody z zakresu psychoterapii, a porady dotyczyły też poprawy stanu komunikacji seksualnej między partnerami. Ówczesny doktor odkrywał m.in.: „sekret, z którym mi się kilku małżonków zwierzyło. Że sypiając na jednym łóżku z żonami, stracili do nich apetyt, kiedy zaś zaczęli sypiać udzielnie (sic!), to znowu nabierali do nich gustu"46. Znamienne, iż w tych poradach nie spotyka się uwag o tym, że kobiety uchylały się od choćby najczęstszych stosunków, czy swym zachowaniem zrażały partnerów. Tak Fredro jak i jego otoczenie dobrze orientowało się w tych metodach i środkach, w razie potrzeby potrafiło też z nich korzystać. Na przykład Seweryn Fredro pisze: „Potem do Lubienia na kąpiele, gdzie myślę odzyskać trochę moje force (siłę) dolne pasa, któren przez tyle kampanii i (...) jest nieco osłabiony". Kąpiele lecznicze stosowano też z reguły przy dolegliwościach wenerycznych. Józef Grabowski w sierpniu 1817 roku donosi, że przybył do austriackiego kurortu, zamierzając „w ciepłym źródle zabytki kampanii i towarzystw kobiet paryskich uwarzyć i utopić"47. Środowisko fredrowskie całkowicie aprobowało też różne formy i rodzaje 91 pornografii, widząc w niej drogę do zintensyfikowania i urozmaicenia przeżyć seksualnych. Wielkim amatorem takich tekstów był np. cytowany wyżej Józef Grabowski; wychodziły one spod pióra znanych oficerów, m.in. Marcina Molskiego. Pod wpływem zapotrzebowania na frywolną literaturę i ogólnej aury obyczajowej młody Aleksander począł też tworzyć swawolne poematy, rozchwytywane przez kamratów, a później przez szersze kręgi. Nie był tedy żadnym inicjatorem czy prekursorem w tej dziedzinie, po prostu dołączył do panującego nurtu. Uznawanie prawa do korzystania z wszelkich uroków erotyki, aprobowanie pornografii, często wręcz seksualizm, występowały w środowisku wojskowym czy lwowskim młodego Fredry powszechnie. W tym kręgu przejawy życia płciowego nie zostały obciążone ładunkiem wstydu i zakłopotania. Z jednym, istotnym zastrzeżeniem. Tylko nieliczni libertyni, na przykład Artur Potocki, jawnie, programowo lekceważyli tradycyjne zakazy. U przeważającej większości dominowało typowe rozszczepienie: swobodę obyczajową praktykowali tylko w gronie koleżeńskim, w życiu seksualnym. W oficjalnych wystąpieniach i zachowaniach, w takichż korespondencjach, pamiętnikach, sprawy te tuszowali, przemilczali, w kontaktach towarzyskich przestrzegali obowiązujących konwenansów. Dwoistość zachowań mężczyzn tej doby odsłania m.in. pamiętnikarka Aleksandra z Tańskich Tar-czewska. Wyznaje, że po ślubie została zaszokowana przeszłością erotyczną męża, z profesji prawnika, który zachowując zwyczajowe formy towarzyskie, dopiero w małżeńskiej sypialni zrzucił maskę i bez cienia żenady przechwalał się swymi miłosnymi sukcesami i awanturkami z czasów kawalerskich. Tarczewska, już świadoma zarówno roli seksu jak konwenansów, oburzała się, że mężczyźni „nie tylko się nie wstydzą, ale nawet chlubią tymi wyuzdanymi chuci"48. Owo rozszczepienie, dwoistość zachowań, stały się znamienne dla

całej kultury europejskiej . Historyk Norbert Elias pisze: „Rozdział ten staje się dla ludzi czymś tak naturalnym i oczywistym, staje się dla nich przemożnym nawykiem, że prawie wcale nie dociera do ich świadomości"49. Psychiatra Miroslav Plzak, rozpatrujący w kontekście historycznym sprzeczność między zasadami moralnymi a tendencjami popędu płciowego, wskazuje, iż społeczeństwo godziło tę sprzeczność przez stosowanie podwójnej moralności -oficjalnej (formalnej), „stawiającej na pierwszym miejscu zasadę cnoty", oraz nieoficjalnej (ale faktycznie tolerowanej), dopuszczającej promiskuizm, czyli bezładne, przypadkowe stosunki płciowe50. Dodajmy, że w omawianych czasach, prócz dwoistości zachowań, podwójnej moralności, występowało świadome przestrzeganie rozgraniczeń i konkretnych ograniczeń. Ówczesne wzory kultury pozwalały na najbardziej obcesowe traktowanie dziewcząt wiejskich, pokojówek, oczywiście także prostytutek, nakazywały jednak szarmanterię wobec dam, choćby najbardziej rozpustnych. Oficerowie doskonale też rozróżniali atmosferę salonu i buduaru od klimatu koszar i schadzek z pokojówkami. Z czasem wyraźnie wystąpi to właśnie m.in. u Fredry, pozwalającego sobie na wiele z prostaczkami czy też w intymnych sytuacjach z damami, lecz akcentującego ich nobliwość w kontaktach towarzyskich, a później 92 ukazującego je bardzo dyskretnie w swych oficjalnych dziełach literackich. Należy także dodać, iż mężczyźni środowiska Fredry swobodę obyczajową w pełni uznawali tylko na pewnym etapie życia, w okresie młodości. Później na ogół dostosowywali się do obowiązujących norm i obyczajów, żenili się, kawalerskie wyczyny składali na karb „grzechów młodości". Zygmunt Kaczkowski, wspominając hulanki „złotej młodzieży lwowskiej" w okresie powojennym, w których uczestniczyli oczywiście Fredrowie, dodaje: „Około roku 1825 ta młodzież zaczęła się uspokajać, wielu z nich się pożeniło, a wszyscy się mniej więcej ustatkowali i zajęli się administracją swoich majątków, w czym okazali się ludźmi porządku, ładu, a nawet takiej zręczności, jakiej się po nich nie można było spodziewać"51. Niektórzy z nich urozmaicali jednak sobie życie małżeńskie, utrzymując mniej czy bardziej przelotne stosunki z różnej profesji dziewczętami. Fredro w swawolnym poemacie prezentuje praktyki niejakiego Wacława: f Zważaj, jak Wacław prawym idąc torem Staje się wszystkim doskonałym wzorem. W ciągłym traktacie z przemyślną Szaicho; Ona dostarcza, on wygala cicho Dziewczęta młode lub z konwiktów wzięte, Lub w pańskim domu na służbę przyjęte; Lub też wieśniaczki wabiącej urody. Co w miasto noszą mleko lub jagody. Taką dziewczynę wieczór po kryjomu Wierna służąca wprowadza do domu. Wnet ciepła kąpiel odświeża jej wdzięki... Włosy się trefią od fryzjera ręki. Wódki pachnące, przemysłu dar rzadki, P(...)ę ściskają i wzmacniają zadki, A po grzejącym i miłym napoju, Z prawdziwą żądzą idzie do pokoju.. .52 Dalej następuje scena ukazująca wielką eksperiencję alkowianą pana Wacława, który umiejętnie kontroluje i przedłuża swe doznania seksualne. O tym, że prezentowanie hulaszczych i rozwiązłych zachowań środowiska nie stanowiło tylko ulotnych impresji literackich, świadczy kompetentna wypowiedź wytrawnego znawcy stosunków galicyjskich tej doby, Stefana Kieniewicza, który charakteryzując życie obyczajowe szlachty konstatuje: „Ogół szlachty zjeżdżał do Lwowa tylko na zabawę - zresztą wyżywał się na wsi; w koniarstwie, w amorach, czasem i w niepoczytalnych wybrykach. Komedie Fredry przechowały barwne świadectwo o tym stylu życia"53. Jeszcze jeden ważny moment. Fredro przeżył wojnę; jak pisaliśmy, poznał psychikę, zachowania jednostek i tłumu. Poznał też psychikę indywidualną i zbiorową swych kolegów, także zaprezentowanych wyżej „Wacławów" - w dobie powojennej. Obserwując te środowiska i zachowania, doszedł do przekonania, że potrzeby seksualne należą do podstawowych, pierwotnych potrzeb człowieka, wynikają z jego natury. I on sam, i jego

koledzy traktowali je przecież na równi z potrzebami głodu, pragnienia, snu, odpoczynku. Widział i słyszał, jak mimo za93 grożenia, nawet śmiercią, nie kryto swych namiętności, mówiono o seksie, jeśli nadarzała się okazja, uprawiano miłość fizyczną. Korzystanie przez wojskowych z usług tolerowanych, jak wiemy, prostytutek groziło oczywiście zakażeniem chorobami wenerycznymi. W pismach Fredry spotykamy też realistyczne opisy cierpień, które powoduje fatalna „franca". W jednym z utworów biada: ... O, franca przeklęta! Jakże jesteś nieznośną, o jakżesz zawzięta! Przez jakie ciężkie męki i boleści krwawe Każesz w życiu opłacać pieszczoty nieprawe54. O tym, iż nie były to tylko literackie impresje, świadczy korespondencja autora, w której, jak wiemy, zarówno on sam jak komillioni zwierzają się ze swych „kawalerskich chorób". Znamienne, że zapadają na nią tak prości żołnierze, jak najwyższe szarże; przytrafiła się ona też w 1806 roku przebywającemu w Warszawie Muratowi, co uniemożliwiło mu przejściowo uczestniczenie w działaniach bojowych55. W owym czasie Aleksander uświadomił sobie, jak okoliczności obiektywne -życie w koszarach, w odosobnieniu od kobiet - skłaniają do dewiacji, zakazywanych przez dominujące normy. Ową, nieraz wulgarną rzeczywistość ukazują właśnie obscena Fredry, w których mówi się o intymnych zachowaniach i upodobaniach nie tylko panów oficerów, lecz wszystkich młodych wojskowych. Badania historyczno-seksuologiczne informują, że np. masturbacja wzbudzała wtedy silny sprzeciw pedagogów, etyków, lekarzy. Głoszono, że onanizm jest chorobą prowadzącą do utraty rozumu i moralnej degradacji56. Obscena Fredry dowodzą, że w środowisku wojskowych praktyki te nie były demonizowane, traktowano je jako naturalne rozładowywanie napięć, jedynie nieco osłabiające organizm. Charakterystyczne, że bohaterami jednego z utworów są postacie o znamiennych imionach: „Onanizm", „Brandalezjusz". Spotykamy też liczne wzmianki i opisy dotyczące „ucinania kapucyna", „branzlowania", także świadomego podniecania się wyobrażeniem pożądanej kobiety i wyimaginowanego z nią stosunku, co kończyło się samogwałtem. Na marginesie dodajmy, iż ostatnie opisy są wręcz identyczne z współczesnymi, naukowymi ustaleniami na temat tak zwanych fantazji erotycznych. Z pewnych napomknień wynika, że w środowisku wojskowym zdarzały się przypadki pederastii w formie najbardziej drastycznej; kontakty takie, jak wiadomo, były karane przez prawo wojskowe, stąd może tak enigmatyczne wzmianki na ten temat. Z napomknień również dowiadujemy się o sodomii. Można przypuszczać, że Fredro był świadkiem pojedynczych i masowych zgwałceń, spotykamy sformułowania: „Czyż my wam pogwałcili młodziuchne dziewczyny?" Pozostawił też realistyczne opisy broniących się przed zniewoleniem, powalanych przez mężczyzn siłą, niewiast. Pisał m.in.: „Kobiety krzyczą, piszczą, i kolą, i plują"57. Sceny te, ukazujące na ogół skrywaną stronę doświadczeń wojennych, w żadnym razie nie stanowiły wymysłu Fredry. Przypomnijmy, że nawet apoteozujący 94 epopeję napoleońską Adam Mickiewicz napomykał o niewoleniu wieśniaczek przez żołnierzy Księstwa. Maciej Dobrzyński podczas uczty w Soplicowie wypomina wojakom: Sam widziałem, kobiety w wioskach napastują58. Przypadki niewolenia kobiet przez eks-wojskowych spotykało się także w latach powojennych, na co bodaj przymykano czasem oko. Znamiennie brzmi zamieszczona w 1824

roku wzmianka Kazimierza Girtlera, że w Krakowie mieszkał były oficer Księstwa Warszawskiego Godkowski, który: „Miał szpetny proces o gwałt, skutkiem którego jakaś dziewczyna umarła, i więcej podobnych sprawek. Młody i tęgi chłop był, junak"59. Nie chcemy wyolbrzymiać częstotliwości takich zachowań, niemniej miały one miejsce. Dodajmy, że i pewne damy znane były ze swych przygód miłosnych, choćby Katarzyna z Jaworskich Starzeńska, później Pawlikowska (ok. 1775-1862), słynąca wyjątkową urodą. Romansowała ona m.in. z Eugeniuszem, pasierbem Napoleona. F.K. Prek pisze o niej, że była kochanką jego brata Stanisława, Alfreda Potockiego i Ignacego Stadnickiego. „Miała wielu innych kochanków cudzoziemców, między innymi Anglika lorda Paget i generała rosyjskiego Karffa, z którymi miała kilkoro dzieci naturalnych, z czym się ukrywała. Nawet z aktorem Bensą we Lwowie i innymi aktorami i aktorkami razem często się bawiła"6o. Nie trzeba chyba wyjaśniać, jak bulwersowała swym zachowaniem środowiska galicyjskie. Lata wojenne, codzienność żołnierskiego bytu, sekretne życie przyjaciół i znajomych w czasach powojennych, zapoznały Aleksandra, niezależnie od jego przeżyć osobistych, zarówno z intensywnością, jak wyrafinowaniem, skalą i hierarchią bodźców seksualnych. Przekonał się o tym, że tradycyjne zasady i reguły obyczajowe bywają umowne, a często wręcz nieżyciowe i w zderzeniu z nie kamuflowanymi upodobaniami i oczekiwaniami seksualnymi, z podstawowymi zresztą, biologicznymi potrzebami człowieka ulegają rozpadowi. Czasem zaś po prostu pod działaniem przemocy silniejszych, agresywniejszych czy zręczniejszych, bogatszych, potrafiących i mogących sobie pozwolić na aranżowanie rozwiązłych przygód lub umiejących stosować też najwłaściwsze bodźce dla pobudzenia i zniewolenia partnerów. Zrozumiał, jak zróżnicowaną i elastyczną jest obyczajowość seksualna poszczególnych kręgów społecznych, jak zależy ona m.in. od stopnia temperamentu czy wieku generacji. Z wojska i pierwszych lat powojennych wyniósł też przekonanie, że młodość ma prawo do intensywnego, nie skrępowanego konwenansami życia seksualnego. Między innymi te spostrzeżenia i postawy spowodowały, że w historii literatury mówi się o „moralnym daltonizmie" czy „oświeceniowym libertynizmie" Fredry. ROZDZIAŁ IX Biografia erotyczna Różne czynniki, przede wszystkim wyposażenie biologiczne i sytuacja społeczna, miały wpływ na życie erotyczne Aleksandra. Jeśli chodzi o pierwszy, to bio-logiczno-fizjologiczne wyposażenie spowodowało, że w jego osobowości występowało silne libido, cechowała go aktywność seksualna. Wiązała się z całą strukturą cielesną, uwarunkowaniami genetycznymi. Przypomnijmy, iż bujny temperament erotyczny stanowił właściwość rodzinną. Koledzy i przyjaciele Aleksandra, którzy znali go jako młodzieńca czy później młodego mężczyznę i obserwowali jego zachowania codzienne, zgodnie określają go jako wyjątkowo namiętnego, pobudliwego. Józef Grabowski powiada, że zna „temperament jego gorący"1. Równocześnie dworuje, że można sobie wyobrazić, jakieby „awantury dokazywał po sąsiedztwie", gdyby zniesiono zakazy i rygory obyczajowe2. Dwudziestopięcioletni Fredro daje do zrozumienia w swej korespondencji, że z powodu przejściowego braku kobiety po prostu się onanizował, można przypuszczać, że ten przejaw aktywności seksualnej występował u niego i wcześniej. W listach mówi zresztą otwarcie o swym apetycie seksualnym. Później, po ożenieniu się, z powodu rozlicznych przyczyn informacje na ten temat znikają z jego korespondencji; zdani jesteśmy ledwie na domniemania. Wiele wskazuje jednak na to, że do późna cechowała go wrodzona witalność i zmysłowość. Na jego biografii erotycznej zaważyła także „męskość", nie tylko w aspekcie wyglądu, potencji, lecz rysów charakterologicznych. Cechowała go odwaga, wola wybicia się, nieustępliwość - właściwości uwzględniane w analizach seksuologicznych3. Powodowały one, że z zasady był stroną czynną, odnosił sukcesy na tym polu. Sprawy nie należy jednak upraszczać; jego wrażliwość i

refleksyjność wpływały na to, że nawiedzały go także obawy, stany zniechęcenia, stąd trzeba być bardzo ostrożnym w charakteryzowaniu jego szeroko pojętego życia miłosnego. Popęd seksualny, procesy natury biologicznej rzutowały na zainteresowania Fredry, na cały świat jego psychiki. Wpływy środowiska spowodowały, że seks stawiał poza wartościowaniem, moralnością, w przekonaniu, że najwyższe dozna96 nia związane są z zaspokojeniem popędu płciowego. W tym w zasadzie biologizu-jącym myśleniu znajdowało się jednak zawsze miejsce na uczuciową stronę miłości. I choć miłości pana porucznika, a później kapitana, na ogół nie można stawiać za wzór zachowań nazbyt wysublimowanych, to złożoność jego osobowości powodowała, że napotyka się niespodzianki. Nawet w latach „szalonej młodości" nie był tylko pewnym siebie Casanovą, dostrzec w nim można czasem cechy Romea, a momentami nawet rysy Wertera. Jeśli chodzi o przeżycia wczesnomłodzieńcze Aleksandra, to zdani jesteśmy na domniemania. Wiemy, że już jako szesnastoletni młokos flirtował, szukał towarzystwa panien. W pamiętnikach pisze, że podczas pobytu we Lwowie: „Z Ignacym Konarskim jeździliśmy konno - było nas wszędzie pełno. Lansadowaliśmy najczęściej pod oknami panieńskich konwiktów, a gdy panien nie było w oknie, jeden z nas krzyknął: Gwałt! gwałt!... co do okien ściągnąć musiało"4. Wiemy także, iż brał wtedy udział w życiu towarzyskim, tańcach, typowych rozrywkach młodzieży szlacheckiej przebywającej w mieście. Dawało to możliwość nawiązania bliskich kontaktów. Jesteśmy przekonani, że już w tym czasie utracił tak zwaną niewinność, nie sposób jednak ustalić ani dokładnej daty, ani partnerki, z którą to nastąpiło. Przypuszczamy, iż miłość fizyczną poznał z jakąś hożą dziewczyną wiejską, może pokojówką? Z autobiograficznych wzmianek w Sztuce obłapiania wynika, że jeśli tej profesji dziewczyna nie była jego pierwszą kobietą, to jedną z pierwszych. Oto swawolne wyznanie: W ciemnym przysionku czekałem czasami, Jak na przesmyku, ukryty za drzwiami, I pokojówkę, gdy wyszła przypadkiem, Wiodłem za sobą, schwyciwszy ukradkiem. «Ej, Panie... ej, pfe, kto nadejdzie... Panie!» Szepce, a jednak i chwili nie stanie, Lecz idzie w miejsce upatrzone wprzódy, Na jaki murek lub na ciemne schody. Tam gniotąc usty o ścianę opieram,* Lekką spódniczkę z koszulką poddzieram... Już me kolana między kolanami, Pieszczę się trochę z ciepłymi udkami, Z małym kędziorkiem, który każdy lubi, Co swą gestwinkę aż na brzuszku gubi.. .5 Dalszy ciąg, niestety, nie nadaje się do cytowania, przynajmniej w tego rodzaju publikacji. Pokojówki, służące, dziewczęta wiejskie przez długi czas pozostawały w kręgu jego zainteresowań i miłostek. (Badania В. Zakrzewskiego dowodzą, że posiadał nieślubne dzieci z poddankami). Możemy wierzyć, że uwodzenie ich nie sprawiało mu trudności, owa powolność czasem nawet go zniechęcała! Niemniej, jak wynika z wyznań w niecenzuralnych tekstach, wolał je niźli wyfiokowane damy, pisał m.in.: » Ja także lubię wieśniacze dziewczęta: W nich zdrowie, piękność i natura święta. \ - Aleksander Fredro V/ W wierszu do kolegi pisał, że choć mniej urodziwe od paryżanek, to jednak kształtne i potrafią swymi ciałami „pocieszyć duszę"6. Arkana sztuki miłosnej poznał jednak dopiero podczas pobytu w wojsku. Doświadczeń przysporzyły mu teraz kontakty z nierządnicami, zaś pogłębiały edukację rozmowy z bardziej rutynowanymi w tym względzie kolegami oraz obserwacje ich poczynań. Doszły do tego nowe przygody z wieśniaczkami, a także z paniami z tak zwanego towarzystwa. Można domniemywać, że miał też do czynienia z jedną czy drugą mężatką. Przygody i awanturki wspomina enigmatycznie, żartobliwie narzekając na osłabienie, spowodowane „lubymi biwakami i przyjemnymi misjami"7.

Fredro okazał się bardzo pojętny na polu amorowym. Szybko przyswoił sobie sztukę uwodzenia, prowadzenia gry miłosnej, rozbudzania i pobudzania kobiet. Wpierw następowały flirty słowne, róże i pocałunki, a później bardziej zaawansowane pieszczoty. Wspomina: A od słowa do słowa w czułą wpadłszy mowę Przebiegałem rękoma jej ciała budowę8. Cechowała go zawsze wielka dyskrecja, stąd nie znamy z imienia jego partnerek ani też ich liczby. Nie musiał jednak skarżyć się na brak powodzenia. Koledzy poświadczają, iż pewne panny wolały Aleksandra niż innych ułanów. Współtowarzysz broni pisał później: Gdzie to... ta ładna Zofia, wiesz? z czarnymi oczy, Wzrok na ciebie, młokosa, rzucając uroczy, Mnie stroniła, a z tobą? - ot, dam spokój wreszcie9. O tej czy innej Zofii, w poezji było to zresztą imię konwencjonalne, Aleksander ułoży swawolny, ba, libertyński wierszyk: Naszej miłości, Zosiu, czas nam nie zabierze, Przy tobie, piękna Zosiu, w nieśmiertelność wierzę, Kiedy cię mam w objęciu i na łonie pieszczę, Konam i znowu żyję, aby konać jeszcze10. (O kilkakrotnym „konaniu" i „ożywaniu" podczas miłosnych nocy pisano często w ówczesnych erotykach.) # Wiemy, że, może nawet zbyt dokumentnie, poznał kurtyzany Paryża podczas stacjonowania tam w 1814 roku. Przyznając się do kawalerskiej choroby, pisał rubasznie w grudniu tegoż roku: „O! kochane kurwy paryskie, niech was ruszy sumienie, oddajcie me soki, ja zaś wam france powrócę"11. W stosunkach z kobietami nie tylko rozładowywał swe napięcia. Przypuszczamy, a wskazują na to jego utwory, że już w wojskowych latach występowała u niego postawa zwana w seksuologii „reakcją badacza", polegająca m.in. na chłodnym analizowaniu przebiegu aktu i reakcji partnerki. Edukacji dopełniało zapoznanie się ze swawolną czy pornograficzną literaturą, tak rodzimą jak obcą. Znał m.in. erotyki Owidiusza, Pirona, Trembeckiego. Doświadczenie i wiedza erotyczna umożliwiły mu później znakomite przedstawianie postaci uwodzicieli w jego komediach, m.in. Wacława i Alfreda z Męża i żony Czy Gucia ze Ślubów panieńskich.. O ostatnim Boy pisał: „Gucio to wirtuoz gry miłosnej, w pokonywaniu przeszkód, w sączeniu owego magnetyzmu, pod którego wpływem Aniela tak bezwolnie drży w jego dłoniach"12. 98 Aktywności Fredry na polu manewrów i bojów miłosnych sprzyjała doskonała kondycja fizyczna. Istotne także, że nie wykazywał lęków seksualnych paraliżujących działania. Mniemamy, iż wynikało to z jednej strony-z jego konstytucji cielesnej i silnego systemu nerwowego, z drugiej - z wyzwolenia się z tradycyjnych zakazów. W tych latach, pod wpływem kultury bycia środowiska, stał się bowiem „birbantem" nie z przymusu, dla mody, lecz z wyboru, z przekonania. Wskazuje na to jego niezwykle krytyczne stanowisko wobec ograniczeń kulturowych i formalnie uznawanych, tradycyjnych form współżycia, które uważał za krępowanie naturalnych skłonności człowieka. Świadczy o tym przede wszystkim poufna korespondencja, w której raz po raz pojawia się tematyka seksualna, pełno w niej pikanterii, za grosz zaś żenady. Dodajmy, że Fredro przejawiał dwoistość, a ściślej - wielość postaw, „twarzy". Wobec postronnych, w towarzystwie, przybierał maskę układnego, przestrzegającego konwenansów kawalera. Przebywając na wojskowych leżach, m.in. w Lublinie, uczestniczył w życiu towarzyskim garnizonu czy miasta, tańczył, grał w karty, bawił panie galanterią, flirtował. Wiemy, że autentycznie, głęboko, kochał się! Z wyznań, z korespondencji i z młodzieńczych dokonań pisarskich wynika jednak niezbicie, że w czasie pobytu w wojsku przeważała u niego potrzeba rozładowania napięcia erotycznego; uprawiał miłość pojętą przede wszystkim zmysłowo. Bardzo realistycznie i przekonująco brzmią jego wyznania w tej materii. W tych latach napięć i stałego podniecenia był przekonany, że do kontaktów erotycznych nie trzeba miłości duchowej. Wierzył w nią także, lecz świadomie oddzielał seks od uczucia.

Swobodnie, czy -jak chcą inni - rozwiąźle, żył również w latach powojennych. Do stron rodzinnych powrócił jako dojrzały i doświadczony w miłości, przynajmniej fizycznej, mężczyzna. Zachowywał się zresztą podobnie jak bracia i koledzy, którzy opuściwszy armię z zapałem oddawali się miłostkom. W latach 1815-1820 kilka miesięcy zimowych, w tym karnawał, z reguły spędzał we Lwowie, gdzie czas wypełniały mu w pierwszym rzędzie zabawy i uwodzenie kobiet. Wolnej miłości, którą uprawiał po powrocie z wojska, nie należy jednak traktować jako nieprzerwanego pasma erotycznych sukcesów. Zdarzały się okresy, kiedy trudno było o bliskie kontakty z kobietami. Wiązało się to m.in. z postawami ówczesnych pań lwowskich, które uleganie Erosowi przeplatały surowymi pokutami i wręcz histerycznymi zachowaniami wobec mężczyzn. Jako pogromca miłosnej swobody zasłynął kanonik Samuel Stefanowicz: „Spowiednik wszystkich pań wielkiego świata rozgorączkowywał je do śmieszności i dziwnymi okładał pokuty: tej zabraniał chodzić na teatr, tamtej chodzić na wieczory, jeszcze innej przyjmować wizyty, a niejedną obwlókł w włosiennicę lub zakonną kute. W Wielki Post siedny Lwów w pokutną zamieniał celę. Wesołe boudoiry obwlekały się kirem, z ctórego wyglądały trupie głowy wytrzeszczające straszliwe zęby, pałały gromni-:e, a kobiety z rozpuszczonymi włosami, w szarych worach, obsypane popiołem eżały krzyżem, zalewając się łzami, gotowe białe ciałka oddać pod hiszpańską 3okutę (...) byle uratować duszyczki. (...) na rozkaz księdza Samuela panie i myć, 44 i czesać się przestały, bladły, więdły i histeryczne miewały napady (...), chodziły z zapuchniętymi oczyma, cierpliwie znosząc srogie prześladowanie mężów, którym się małego paluszka nawet dotknąć nie pozwoliły". Czytamy jednak, że energiczne wystąpienie pewnych mężów i wielbicieli „złamało opór pań, zimną wodą obmyły zapłakane oczęta, w ubieralniach znów zawonił «cold cream» i kolońska woda. Szatany się uśmiechały i znowu wszystko iść zaczęło dawnym grzesznym torem"13. Dla zilustrowania „grzeszków" Fredry, jego perypetii na tym polu, przytoczymy kilka fragmentów korespondencji, które ukażą czytelnikowi zarówno poglądy, jak zachowania naszego pana kapitana. Zwierzając się kamratowi, że z powodu dolegliwości nie może obcować płciowo, żali się żartobliwie językiem żołnierskim, iż jeszcze nie inwalida, „a spokojne życie już dwa cale jajec mi przykróciło"14. W liście do Józefa Grabowskiego przypuszcza, że przyjaciel powrócił zdrów z kąpieli, a może nawet myśli o ożenku? Dodaje tedy: „Donieś mi, jaki wybór zrobisz, a napiszę mowę pogrzebową jednego z dzielnych członków towarzystwa Jeburów w osobie Twojej". Życzy też przyjacielowi, by dziewczęta wiejskie, poddanki, padały ofiarą jego erotycznych zamysłów, czyni aluzje do prawa pierwszej nocy. W innym liście dopytuje się, czy dobrze się bawił w karnawale: „Czyś miał jaki niewielki romansik (...) lub powziętym przy sztabie zwyczajem zawsze ruszasz (...) z jednej na drugą. A może w małżeńskie śluba wstąpić zamyślasz. Jeżeli tak, chujusiowi Twemu życzę dobrego apetytu na sztukę mięsa au boeur (!) d'anchois"15. Opisując lwowskie hulanki karnawałowe 1815 roku, tańce i pijatyki, dodaje: „Jednej wygody mi tu brakowało, dupeczki jakiej okrąglutkiej. Wystaw też sobie, co za wszeteczna moda tu do nas przyszła, moda bigoterii; i dobrego tonu damy nie gaszą żądze cielesne, jak popów [tj. księży] poświęcaną szpricką, a my biedni grzesznicy albo za pięć ryńskich ryzykujem francy dostać, albo też pod murem nabój wypstrykać musiemy. Znam Twoją przyjaźń i pewny jestem, że się litujesz nad nami, że w takim okropnym jesteśmy położeniu"16. Przytoczone wyznania pisane są oczywiście pół żartem, pół serio. Traktując rzecz całkiem poważnie czy też ujmując sprawę z innego punktu widzenia, Fredro uznawał słuszność tradycyjnego wzoru życia, także dającego oparcie i stabilizację małżeństwa. W liście z 1820 roku pisanym do Ignacego Konarskiego wręcz mentorsko napomina: „Niech zapomni paryskie tanecznice, niech się ożeni i osiędzie na wsi, tak każdy kończy i nas to nie minie - a

pewny jestem, że jeśli nie tak świetne jak w Paryżu, to pewnie stalsze tam znajdzie rozkosze. Kręćmy się jak chcemy, błądźmy, igrajmy po tym świecie, zawsze jednak przy końcu znajdziemy przed sobą drogę, którą szli nasi poprzednicy i którą pójdą nasze potomki. Na tej drodze mieszka spokojne pożycie wśród rodziny"17. Póki co, wolał jednak „tanecznice", atmosferę garderób teatralnych, buduarów czy zalecanek na wsi. Jego swobodne obyczaje potwierdzają bowiem inne relacje. Eskapady i łowy miłosne, które wespół z braćmi podejmował podczas pierwszych lat powojennych, mocno utkwiły w pamięci współczesnych. Zygmunt Kaczkowski podaje, że pewna „starsza matrona", wspominając później te czasy, 100 А / tak charakteryzowała zachowanie Fredrowskiej kompanii: „Wtenczas tu Fredry chodzili na głowach i nie można było się nigdzie obrócić, aby się nie natknąć na Fredrę. Trzeba się było chować przed nimi, bo i z ołtarza byliby zdjęli, a do tego jeszcze i takie wiersze pisali, że nawet starszym uszy od nich trzeszczały"18. Wiemy również, iż stateczni „ojcowie familii" wykazywali jawną dezaprobatę wobec tych zachowań. O swawolach i erotycznych zakładach Aleksandra donoszą i inne wspomnienia. Zresztą on sam, rozpierany witalnością i powodzeniem, dowcipnie i cynicznie wyśmiewa zachowania i kaprysy eleganckich, upudrowanych i uróżo-wanych kochanek, przeciwstawiając im naturalne reakcje hożych i powolnych wiejskich dziewcząt: Nie lubię (...) nasze wielkie panie, Dupy wystygłe, a żądania wiele; Jeszcze całując usta sobie zbielę, Albo też czasem nos różem zczerwienię; I zawsze trzeba zważać na skinienie To: Ach, mon Ami! j(.)b mnie na szezlongu, To na kanapie, krześle, to na drągu; Tu źle, tam znowum ciężki na berżerce, To na łożnicy zanadto się wiercę, I choć człek oślą naturę przybiera, Ona się przecie o „niedosyć" spiera. A j (...)- że pies te romanse modne!! Raz próbowałem - ale niewygodne. Na wsi ja wolę, gdy w lesie lub sadzie Jurna dziewczyna na trawie się kładzie; A ja się zwalę na nią jak na łoże I ciasną dupę od ucha chędożę19. Wszystkie te przekazy - poufne listy, pamiętniki, wyznania w niecenzuralnych poematach, wiadomości o „kawalerskiej chorobie" -wzajemnie się potwierdzają, uzupełniają. Tworzą mozaikę, która ukazuje, mimo złożonej osobowości, powiązań z tradycyjnymi wzorami kultury, swawolną, a według pewnych ocen - rozpustną młodość Fredry. Nie znaczy to wcale, że uczestniczył w jakichś orgiach, bachanaliach. Niemniej pobudzenie, podniecenie erotyczne, chęć i gotowość do miłości w pojęciu przede wszystkim cielesnym utrzymuje się nadal. W wyniku „głodu seksualnego", w dążeniu do zaspokojenia tej potrzeby, świat psychiczny Fredry uległ silnej erotyzacji. Sądzimy, że do typu zachowań Fredry można odnieść opinię Mirosława Plza-ka, który pisze: „atrakcyjny mężczyzna, ogromnie sprawny pod względem seksualnym, a nadto cieszący się powodzeniem w towarzystwie, w jakiś sposób dostaje się w szpony strategii Casanovy i musiałby mieć ogromną siłę moralną, aby się wycofać i żyć jak uczciwy mąż-pantoflarz"20.

Młodego Aleksandra nudziło też rzeczywiście i wręcz mierziło dezynfekowanie seksu, jakim było przyzwalanie nań jedynie w legalnym związku. I choć uznaje potrzebę małżeństwa i dostrzega jego zalety, niemniej ma do tej instytucji w dalszym ciągu stosunek krytyczny, szczególnie jeśli chodzi o aspekt współżycia cielesnego. W frywolnym tonie przyznaje, że małżeństwo zapewnia wygodę, z drugiej 101 jednak strony - nakłada ograniczenia, rygory, przymuszające do liczenia się z konwencjami, do rezygnacji z pluralizmu erotycznego. W jego korespondencji spotykamy też liczne żarty na temat blasków i cieni małżeńskiego pożycia. W liście do Ignacego Konarskiego z przełomu 1816 i 1817 roku pisze m.in.: Ale porzućmy piece, kuźnice i młoty, A powiedz, jak smakują małżeńskie pieszczoty. Dobrze, bez wątpienia; serio się cieszę i winszuję. Rozciągnąłbym się w tej materii, bo znasz mój gust, ale wspominając, że do żonatego piszę, skromności tylko obiecałem dać piórem powodować, gdyż list niedbale zostawiony mógłby męża zostawić w podejrzeniu, że z trzpiotami miewa związki"21. Wielokrotnie podejmuje także temat zdrady małżeńskiej, wedle kursujących opinii nieuniknionego losu mężów, których przeznaczeniem jest znalezienie się pośród „rogaczy". Aleksander w tym czasie, podobnie jak jego koledzy, jest zwolennikiem pozamałżeńskich kontaktów seksualnych i „zdrady" -ze strony zarówno męża jak żony - uważa za zdarzenia dość naturalne. Informację o nielegalnych związkach w środowisku Fredry odnajdujemy czasem w poufnych pamiętnikach. Na przykład wojskowy kolega Aleksandra, Marcin Smarzewski, notuje, że w 1828 roku zmarła: „słynna wszetecznica, Charczew-ska hrabina (...). Dzwonkowski Fel. był już ostatnim z jej chabalów [kochanków] i przed parą laty jeszcze, żonę w Rustowie zostawiwszy, biegał do niej nocami do Chodnowic"22. Wzmiankowaliśmy, że nasz bohater nie był tylko jurnym, gustującym w łatwych sukcesach mężczyzną. Równolegle z pragnieniem wyżycia się występowała bowiem u niego potrzeba głębszych uczuć duchowych. Pragnął po prostu kochać i być kochanym. W jego biografii erotycznej pojawiają się też niepokoje serca, przeżycia subtelne, wzruszenia miłosne. Będą one towarzyszyć mu przez całe życie. Całkowicie zgadzamy się z opinią znawcy biografii i twórczości naszego bohatera, Bogdana Zakrzewskiego, że: „Miłość dla Fredry, jako człowieka i komediopisarza, jest domeną uczuć serca i zmysłów, a nie zimnego wyrachowania czy kalkulacji"23. Pierwszym młodzieńczym uczuciem zapałał Aleksander do Anieli Trębickiej, pasierbicy generała Ludwika Kamienieckiego. Miłość ta miała miejsce w Lublinie w 1810 roku. Panna była bardzo ładna, pełna wdzięku. Towarzysz żołnierski jeszcze w kilka lat później z uznaniem napisze: „ale jakaż urocza jest ta Twoja panna Trębicka". Dla jej spojrzenia, uśmiechu popisywał się też Fredro zręcznością w grach towarzyskich, dla niej elegantował się co wieczór, dla niej pozostał w pułku mimo innych ofert, z jej powodu - ponoć - w pewien słoneczny ranek przeżyty w lubartowskich lasach zachwiał się w nim niezłomny, wydawałoby się, zamiar wojowania do samej śmierci. Koledzy wiedzieli, że „kochał się w niej tak szalenie"24. Kochał się zresztą z wzajemnością. Aniela, podobnie jak czyniły to od wieków adorowane i zakochane damy, ofiarowała Aleksandrowi pukiel swych jasnych włosów, a także rękawiczki. On przechowywał te przedmioty w swych zdeponowanych w Warszawie papierach. Na szczęście przetrwały wojnę i w grudniu 1815 roku zostały przesłane Fredrze przez kolegę, C. Dembińskiego25. 102 Nie sposób dociec, czy miłość ta została spełniona w sensie fizycznym. Należy tylko podnieść fakt, że wybranka wychowywała się w środowisku obyczajowo liberalnym. Jej matkę, Annę z

Czerskich Trębicką, zaliczano do słynnych z urody i swobodnego trybu życia pań, należących w okresie przed 1806 rokiem do grona „pałacowych dam" rezydencji „Pod Blachą". Do domowników księcia Józefa zaliczał się także ojciec Anieli, Antoni Trębicki26. Rodzice rozwiedli się i matka rychło poślubiła generała Ludwika Kamienieckiego, który także należał do świty księcia, uczestnicząc w eskapadach i hulankach jego środowiska. Na marginesie dodajmy, iż generał był masonem, w czasie pobytu w Lublinie został Mistrzem Katedry w loży „Wolność Odzyskana". W jego domu panowała swobodna, wesoła atmosfera. Fredro wspomina: „Były to dobre czasy w tym Lublinie. Jenerał Kamieniecki (...) miał miłą, godną żonę i miłe, lube pasierbice, pannę Pelagię i pannę Anielę Trębickie". Życiem towarzyskim kierował bezpośrednio szef sztabu dywizji, pułkownik Józef Nowicki, którego Fredro lapidarnie określa: „przyjaciel domu i wesołego życia"27. Można tedy domniemywać, że pannie Anieli nie wszczepiono zbyt rygorystycznych zasad obyczajowych. Od najmłodszych lat była świadkiem flirtów, amorów, rozpadu małżeństwa rodziców, później zaś uczestniczką „wesołego życia" w domu ojczyma. Uwzględniając zręczność Aleksandra w manewrach miłosnych, można przypuszczać, że między nim a swobodnie chowaną panną istniała miłość nie tylko platoniczna (tak też przypuszczają pewni fredrolodzy). Jeśli jednak nawet Aniela nie cofnęła się przed zbliżeniem cielesnym, to wiele wskazuje na to, iż w tym związku dominował wymiar uczuciowy. Miłość do Anieli dostarczyła Fredrze niezapomnianych wzruszeń. Niemniej nie traktował jej jako miłości swego życia. Jego młodociany wiek, pozycja społeczna i materialna porucznika, z góry przekreślały rojenia o poślubieniu generalskiej pasierbicy. Wiemy, że zakochany Fredro dostrzegał wtedy uroki innych panien. Następne przeżycia, późniejsze kobiety, spowodowały, że urok Anieli zbladł. Aleksander oddalił się od niej, nigdy jednak nie zapomniał. Pamięć owej miłości spowodowała, że po latach uwiecznił Anielę w swych arcydziełach. Jak stwierdzają bowiem znawcy przedmiotu: „Po niej to urocza bohaterka Ślubów panieńskich dziedziczy nie tylko imię, ale też wdzięk i czar, który owiewa jedną z najpiękniejszych postaci dziewczęcych w naszej poezji"28. Mniemamy, że owa miłość, czy w ogóle tkwiąca w nim potrzeba więzi uczuciowej, znalazła odbicie także w utworach niecenzuralnych. Prezentowane tam postacie ukazują bowiem potrzeby nie tylko zmysłowe, lecz właśnie uczucia. Jeden z rycerzy wzdycha: „O, luba, kobieto jedyna", ona zaś potajemnie kocha właśnie jego, zwierza się zaufanej słudze: Miłość już uj arzmił a cał ą moj ą duszę. A za moim kochankiem doznając tęsknoty, Mogęż z kim innym dzielić radości pieszczoty!29 Zamieszcza tam także inne wzmianki o roli, znaczeniu uczucia, opanowaniu serca przez „kochanie nad rozum". Już wcześniej, podczas pobytu we Francji w 1814 roku, próbował „rodzaju 103 uczuciowego" w poezji; niestety został brutalnie wykpiony przez wielbiących wyłącznie seks kamratów. Być może, iż pod wpływem miłości do Anieli poczęło rodzić się u niego pytanie, czy ten sam obiekt winien zaspokajać obie potrzeby (uczuciową i cielesną), czy miłość płciowa winna być powiązana z duchową? Jedna z postaci jego młodzieńczych poematów programowo odrzuca te powiązania, replikuje wzdychającej do pięknego rycerza królowej: Ach czemuż, pani, łączysz z miłością j(...)e? Niech każda z nich, mym zdaniem, osobno zostanie. Oddalenie kochanka, cóż lepiej osłodzi, Jak obłapka? ach, ona nigdy nam nie zaszkodzi...30 Fredro był wówczas przekonany o słuszności tej opinii, niemniej nurtował go sam problem; pozostawiał sprawę w pewnym stopniu otwartą, nigdy nie odchodził od seksu; a jednak świadomie czy podświadomie szukał kobiety, w której mógłby połączyć miłość cielesną z

duchową, seks z uczuciem. Pragnienie takie żywił nawet w okresie najbardziej hulaszczych i rozwiązłych etapów swego życia. W jego kronice wypadków miłosnych można znaleźć niejaką „Benignę". W pamiętnikach wspomina: „mazurem podbiłem serce panny Benigny"31. Wielką próbę powiązania seksu z uczuciowością stanowiła bez wątpienia miłość do Karoliny z Potockich, która owładnęła nim w 1817 roku. Wokół tego związku narosło wiele nieporozumień. Za ich twórcę należy uznać E. Kucharskiego, który dążąc do pewnej stylizacji życia Fredry, nie dysponując zaś pełnym materiałem źródłowym, pozwolił sobie na imaginacje. Napisał tedy, że tuż po wojnie Aleksander począł bywać w domu Adamowej Potockiej ze względu na urodę i inteligencję piętnastoletniej córki, Karoliny. Że zdobył jej „nieukrywaną sympatię", wobec czego przerażona rodzina wydała ją natychmiast za mąż za młodego hrabiego Aleksandra Starzeńskiego (vel Starzyńskiego). „To małżeństwo, jedno z najnieszczęśliwszych, jakie wówczas znano, skończyło się po paru latach okropnego pożycia - rozwodem". Kucharski pisze następnie, że cała ta historia wstrząsnęła Fredrą, „stała się powodem jego rozterki duchowej i tej udręki serdecznej". Pod wpływem zawodu usuwa się z szumnego lwowskiego życia towarzyskiego, „do którego zaczął odczuwać coraz wyraźniejszy niesmak wewnętrzny". Zakopuje się na wsi i przystępuje do pracy literackiej. Myli się także miłość Fredry do Starzeńskiej z późniejszym uczuciem do Skarbkowej; jedna i druga posiadała bowiem inicjał „S". Wersję tę powtarzają inni fredrolodzy32. Prawda zaś jest następująca. Brak podstaw, by twierdzić, że Aleksander tuż po wojnie bywał u Adamowej Potockiej ze świadomymi czy podświadomymi planami matrymonialnymi. Wtedy nie myślał w ogóle o ożenku. Jeśli nawet przyjęlibyśmy ewentualność, że począł o nim przemyśliwać, to wręcz niemożliwością jest, by planował go z Potocką. Z korespondencji wynika, iż zbliżył się do niej, gdy już była mężatką, na przełomie lat 1816/1817, stając się jednym z bywalców salonu młodych Starzeńskich. Nie wiemy, skąd Eugeniusz Kucharski zaczerpnął też informacje o „najnieszczęśliwszym", „okropnym pożyciu" Karoliny. Konflikty między małżonkami wystąpiły bowiem dopiero po kilku latach. Czas tedy, by przedstawić interesujące nas postacie i sytuacje w świetle 104 znanych obecnie ustaleń i źródeł. Przede wszystkim, jak wynika z opracowań w PSB, Karolina była nieco starsza, urodziła się w 1798 roku. Biogram nie podaje daty miesięcznej. Ojca straciła w 1812 roku (zmarł z ran odniesionych w kampanii rosyjskiej). Na jej osobowości zaciążyło wychowanie domowe, wzrastała pod opieką lekkomyślnej, niegospodarnej, przepadającej za rozrywkami matki, która po prostu roztrwoniła rodzinny majątek. Właśnie tarapaty finansowe, w jakich znalazła się rodzina, nie zaś wyimaginowane konkury Fredry, spowodowały, że już w 1815 roku to znaczy, gdy Karolina liczyła sobie 1617 lat, wydano ją za młodego (urodzonego w 1796 roku), bardzo majętnego hrabiego Aleksandra Starzeńskiego. Fredro wtedy ledwie zdążył przybyć do kraju; jego powrót i jej ślub wręcz się zbiegły. Znając jego realistyczne usposobienie, możemy też być pewni, iż nie mógł roić o małżeństwie z przedstawicielką tak arystokratycznej familii. Nie posiadał jeszcze tytułu hrabiowskiego, teoretycznie rodzina Karoliny może zgodziłaby się na mezalians, w sytuacji gdyby dysponował krociową fortuną, która ratowałaby jej pozycję. Jak jednak wiemy, znajdował się wtedy w trudnej sytuacji materialnej, ledwie starczało mu na życie, przypomnijmy, iż zabawy karnawałowe finansował z dochodów uzyskiwanych ze sprzedaży skórek upolowanych lisów. W tych okolicznościach przypisywanie mu marzeń o poślubieniu finansowo skrachowanej hrabianki wygląda wręcz groteskowo, plany takie mogły narodzić się dopiero w imaginacji historyków literatury w XX wieku. Jeśli chodzi o samą pannę, tak prezentuje ją malarz Franciszek Ksawery Prek: „Karolina była piękną, kształtną, oczu niebieskich, bystrych, zawsze wesoła, lubiła towarzystwo, zabawę i taniec. Miała rozum. Mężczyźni jej się podobali"33. Urodę i wdzięk potwierdzają luźne uwagi zamieszczane w korespondencji prowadzonej m.in. przez naszego bohatera, potwierdza

je chyba także jej portret. Rozmaite informacje świadczą także o jej inteligencji, wspomnianym „rozumie". Już w młodości zdołała biegle opanować język francuski i angielski, wcześnie też ujawniły się jej zainteresowania literaturą piękną. Późniejsze lata wykazały, że tkwiły w niej wielkie możliwości twórcze, z czasem stała się znaną pisarką i publicystką, dobrze zorientowaną w prądach kulturalnych epoki. W interesujących nas latach 1816-1817 jej postawy i zainteresowania są jednak jeszcze wyłącznie ludyczne, jest bardzo młoda, właściwie dopiero dojrzewa, zajmują ją przede wszystkim salonowe i buduarowe przeżycia. Pani po prostu kocha i bawi się, czy też kochając bawi się. W lipcu 1817 roku jest niezwykle przejęta, że wraz z mężem może podejmować parę cesarską goszczącą wtedy we Lwowie. Jak czytamy w korespondencji, była tak z faworów cesarza austriackiego Franciszka I zadowolona, „jak dziecko z nowych zabawek"34. Mimo odmiennego stanu nie rezygnowała z ulubionych spotkań i zabaw towarzyskich. Henryk Fredro relacjonował bratu: „Syna niespodzianie urodziła. Wystawże sobie, tego samego dnia byliśmy u Adamowej na wieczorze, tańcowaliśmy do godziny drugi, ona sama na końcu grała na fortepia105 nie i poloneza tańcowała, o drugiej wyjechała, a o pół do trzeciej urodziła". Posiadamy też informacje, iż prowadziła „potajemne romanse"36. Jeszcze jeden moment. Karolina baluje i bawi się bardzo kosztownie. Wzorem matki szasta pieniędzmi. Sekunduj e j ej w tym mąż, równie lekkomyślny j ak bogaty, który bodaj licytuje się z żoną w tempie tracenia majątku. Bale i uczty kosztują, lecz Starzeńscy pragną zadziwić Lwów wielkopańskim szykiem. Jabłonowski, relacjonując później krążące wersje, pisze: „Szalał wtedy Aleksander Starzyński, przez okno garściami wyrzucając złoto, a żona (...) z wielkim urokiem pomagała mu w tej przyjemnej pracy"37. Szaleństwa i zabawy spowodowały jednak, iż majątek raptownie stopniał, co m.in. spowodowało właśnie dysonanse między małżonkami. Prek pisze: „wyprawiając wielkie uczty stracił prawie cały swój majątek. Stąd zaszły nieporozumienia między nim a żoną Karoliną". Światowy tryb życia urodziwej hrabiny, przy tym utracjuszostwo i beztroskę potwierdza autor jej biogramu w PSB, Marian Tyrowicz, konstatując: „Życie nad stan i ciągłe zabawy, wśród których brylowała jako pierwsza piękność w towarzystwie lwowskim, rujnowały i to małżeństwo"38. Mamy tedy do czynienia z piękną, zalotną, sympatyczną młodą damą. Jak pokaże przyszłość o czym już wspominaliśmy - z damą nie tylko wytworną, lecz uzdolnioną, dodajmy zasłużoną dla sprawy i kultury narodowej , gorącą patriotką. W opisywanym momencie żyje jednak dla siebie. Radośnie, mocno, beztrosko debiutuje na scenie życia. Lubi otaczać się młodymi, przystojnymi mężczyznami. Jej związek z mężem staje się z różnych powodów coraz chłodniejszy. Przede wszystkim są po prostu niezbyt dobrani. Jest dla niej intelektualnie nieciekawy, zbyt „ciężki", chyba także za młody, za mało doświadczony w miłosnej materii. Prek tak go portretuje: „Aleksander był wzrostu wysokiego, mocno zbudowany, posiadający obok arystokracji mało rozumu, jak to zwykło zawsze w parze chodzić, przy tym jednak był uczciwym człowiekiem"39. Można przypuszczać, że po prostu ją nudził. Jak wszystko wskazuje, w męskim towarzystwie Karolina szukała bowiem partnerów do błyskotliwej rozmowy, zabawy, urozmaicenia przeżyć. I otóż w jej salonie pojawia się nasz kapitan. Jakże interesujący ze swą wojenną i erotyczną przeszłością, błyskotliwą inteligencją. Potrafi tak zajmująco opowiadać, pisze takie pikantne, dowcipne wiersze! Pisze także publicystyczne artykuły, nawet sztuki teatralne. Inteligentna, posiadająca potencjalne możliwości pisarskie Karolina z miejsca doceniła te walory. Zdała też sobie sprawę, że pod wieloma względami ten Aleksander przewyższa jej prostolinijnego, lecz ograniczonego, niedoświadczonego męża. Nic tedy dziwnego, że zaciekawiał ją, pociągał. Nawiązuje się między nimi więcej niż przyjaźń. To są fakty, potwierdza je korespondencja. Dalej zdani jesteśmy w dużej mierze na domniemanie. Prawdopodobnie w karnawale 1817

roku, będąc już w iąży, po prostu nawiązuje romans z Fredrą - romans światowy, namiętny i swawolny. (Może jej ciąża była już rezultatem tego romansu?) Romans, który jednak wykroczył poza ramy miłości fizycznej, mieścił w sobie zarówno seks, jak i uczucie. Aleksander 11 kwietnia 1817 roku w liście do kolegi wyznaje, że jest głęboko zakochany; wszystko wskazuje na to, iż właśnie w Karolinie: „Słyszałeś i czerpałeś ten ogień, który przy wszystkich dręcze106 niach za szczęście jednak uważam. Kochałeś, wiesz jak nas ta namiętność odmienia, jednak pewnie nigdy tak jak ja gwałtownie jej nie doznałeś; serce bowiem Twoje łatwiejsze do przyjęcia każdego wrażenia, moje zaś trudniejsze, dlatego nie zna środka. Książki, wiersz, wszystko zaniedbuję, miłość całego mnie zajęła"40. Wzruszenia serca przeplatały się u niego z porywami namiętności, zmysłowością, syconymi przez Karolinę. Stąd też przypuszczenia późniejszego szwagra, Ludwika Jabłonowskiego, że przeżycia z nią uwiecznił w Sztuce obłapiania. Jabłonowski pisze dosłownie, gdy przedstawia życie Karoliny: „Aleksander przez rozkoszne salony trafił do rozkoszniej szego buduaru, w jednym ze swych poematów uwiecznił to wspomnienie dwuwierszem: Raz spróbowałem te romanse modne, Niech diabli porwą, bardzo niewygodne. (Wydawca pamiętnika Jabłonowskiego, Karol Lewicki, nie kwestionuje wiarygodności wypowiedzi, tylko wykazuje, że jest to strawestowany wyjątek ze Sztuki obłapiania.)41 Osobiście mniemamy, że passus ten odnosił się jednak do jakiejś wcześniejszej przygody. Jest jednak pewne, iż Karolina z czasów lwowskich reprezentowała typ przedstawionych tam pań, które okazawszy skłonność pozwalały, a nawet kazały się kochać często, długo, gorąco, w rozmaitych sceneriach i pozach... W czerwcu 1817 roku Aleksander, odczuwający jeszcze jakieś dolegliwości poparyskie, możliwe, że i z innych powodów, udaje się do Karlsbadu. W pisanych stamtąd i otrzymywanych wtedy listach mówi się właśnie o pani „S", to znaczy Karolinie Starzeńskiej. Aleksander, powiadomiony, że urodziła syna, prosił szwagra A. Rozwadowskiego, by przekazał jego powinszowania rodzicom, dodawał: „Chciej złożyć oświadczenie mego uszanowania u nóg p. Adamowej, p. Starzeńskiej (...) Aleksandra uściskaj42. Z listów pisanych ze Lwowa wynika, że Karolina żywo interesowała się Aleksandrem i wyczekiwała jego powrotu. Rozwadowski kreślił w sierpniu: „Pani Adamowa, pani Starzeńska, jej potomstwo - mąż (...) zdrowe są i wesoło wszyscy za pamięć dziękują i ukłony swe oświadczają; wszyscy Twój list do mnie pisany czytali". Henryk Fredro, lepiej zorientowany w sytuacji, przysłał mu więcej informacji: „Pani S, jak Cię szczerze kocham, Olesiu, piękniejsza niż kiedykolwiek, utyła, urosła, etc. etc. Twój list do Rozwadowskiego wszystkie damy przezierały. Ona go wzięła na ostatku i cały przeczytała. Często przypomina sobie różne rzeczy o Tobie, mówiąc: «Tak jak p. Aleksander mówi» (...). «S» tylko na balu u Wojewodziny była. Pytała mi się często, czy długo będziesz bawił za granicą i czy pisujesz"43. Widzimy tedy nie tylko namiętną, lecz tęskniącą, wyczekującą powrotu wielbiciela kobietę. Istnieją przesłanki, by twierdzić, że jesteśmy świadkami obustronnej miłości. Romans jednak później wygasa czy raczej nagle się urywa. Trudno wyjaśnić przyczyny zerwania. Nie można wykluczyć, że któreś z partnerów po prostu zmieniło obiekt swych zainteresowań. Wydaje się jednak, iż zdecydowały o tym układy towarzyskie, konwencje. Fredro, romansując z Karoliną, utrzymywał równocześnie serdeczne stosunki z jej mężem, wspominaliśmy, że przesyłał mu uściski. Można przypuszczać, iż jesienią 1817 roku romans jakoś się wydał, wybuchł oczywiście mały skandal i Aleksander był zmuszony pożegnać kochankę. (Może w obawie przed 107

posądzeniami o ojcostwo syna Karoliny?) Pewni historycy literatury dostrzegają analogię między dziejami tego związku a treścią Męża i żony. Podzielamy te supozycje. Jeśli byłyby one uzasadnione, otrzymalibyśmy odpowiedź na nasze pytanie. Karolina początkowo nadal prowadziła światowe życie, równocześnie jej związek z mężem stawał się coraz luźniejszy. W 1823 roku wraz z matką, ciotką i braćmi przybyła do Krakowa, gdzie usiłowała standardem prowadzonego życia towarzyskiego dorównać wielkim paniom. Ówcześni krytycznie komentowali te starania powiadając, że dom Potockiej i Starzeńskiej „nie mógł tamtym dotrzymać w wystawno-ści, ale się szarpał co sił na paradę"44. Bodaj ta „szarpanina" stała się ostateczną przyczyną zerwania z dotychczasowym sposobem życia, z uganianiem sięza atrakcjami towarzyskimi. Starzeńska poczyna za to wykazywać głębsze zainteresowanie życiem umysłowym. W 1826 roku przeprowadza rozwód ze Starzeńskim. Fakt ten wywołał rozgłos, część opinii przyczynę rozejścia się upatrywała w utracjuszostwie i intry-ganctwie jej matki - Adamowej Potockiej. Karolina zachowywała się w tym czasie już znacznie powściągliwej niż we Lwowie, powiadano, że „prowadziła się skromnie i cnotliwie jakby poważna matrona"45. Bez wątpienia wiązało się to z rzeczywistą zmianą postaw. Niemniej „cnotliwe" prowadzenie się nie przeszkodziło jej zwrócić na siebie uwagę i rozkochać nieco młodszego od siebie, zamożnego kasztelanica Henryka Nakwaskiego. Po uzyskaniu rozwodu natychmiast go też poślubiła, po czym opuściła Kraków i Galicję, żeby przenieść się z nowym mężem do Warszawy. MaksymiUan Fredro pisał stamtąd w lutym 1827 roku do Aleksandra: „Nakwaska tu jest młoda, ąuondam Starzyńska, ale kaducznie się odmieniła, już niesłychanie matkę przypomina"46. Bodaj więcej nie spotkała Aleksandra, nie słyszymy o jakichkolwiek próbach ponownego nawiązania z nim kontaktu. Interesowała się jednak jego losami i rosnącą sławą literacką. Po przeszło czterdziestu latach, pisząc biografię swego ojca, w przypisie wymieniła go jako podkomendnego Adama Potockiego i dodała: „Dziś tak słynny wierszopis"47. Mniemamy, że te lakoniczne słowa kryły bardzo wiele. Nie zapomniał jej także Aleksander.. Jego związek z Karoliną potwierdzają wyznania wnuczki, która pisze: „(...) bawiłam się razu pewnego w pokoju dziadostwa, a babka przerzucała jakieś ilustrowane pismo, gdy nagle podała je dziadkowi mówiąc: «Patrz - oto portret Nakwaskiej, twojej dawnej flamy». Dziadek nałożył okulary, długo chwilę z wielkim zainteresowaniem przypatrywał się obrazkowi, wreszcie odłożył go na bok i zauważył: «Niepodobna - ani trochę niepodobna». (...) Kiedy ta pobieżna wzmianka o pierwszej a nie znanej dotąd miłości Aleksandra Fredry wpadła pod oczy profesora Kucharskiego, spowodowała od razu, jak mi sam oświadczył, zmianę w poglądach jego na różne szczegóły z życia dziadka. I tak - przyszedł on do przekonania, że wielokrotnie wspominana w listach Henryka Fredry i w listach dziadka do Ignacego Konarskiego pani S., nie była to, jak pierwotnie przypuszczał, a co się z datami nie zgadzało - babka moja l-o voto Skarbkowa, lecz właśnie owa piękna Karolina z Potockich l-o voto Starzyńska, 2-o voto Nakwaska"48. Profesor Kucharski pisał później, że jeszcze w 1817 r. Fredro interesował się 108 T Starzeńską, lecz właściwie dopiero teraz przywracamy Karolinie należne jej miejsce w biografii miłosnej Fredry. Romans ten nie spełnił jednak wszystkich oczekiwań, nie spowodował decydujących zmian w życiu Aleksandra. Przełom przyniosły przecież najbliższe lata. Wyśniony obiekt: urodę, młode, ponętne ciało, przy tym serce, charakter, intelekt znalazł wreszcie w pani Zofii z Jabłonowskich Skarbkowej. Wybranka była młodą mężatką, Aleksander znał jej męża - hrabiego Stanisława Skarbka, razem bowiem hulali po niewielkim wtedy, przynajmniej jeśli chodzi o tak zwany wyższy

świat, Lwowie. Omal pewne, że musiał tedy znać także jego żonę, którą Skarbek wręcz się szczycił. Chyba już od 1815 roku spotykał ją tedy w kręgach lwowskiego życia towarzyskiego. Początkowo nie umieszczał jednak w polu swych erotycznych planów, z j akichś powodów n awet się nią w ogóle bliżej nie interesował. Można przypuszczać, że po prostu bardziej wabiły go zalotnice w rodzaju Karoliny czy w ogóle „łatwiejsze kobietki". Jest też pewnym, że początku romansu nie można umieszczać, jak chcą tego pewni biografowie, w 1817 roku, w tymże roku balował i kochał się ze Starzeńską czy też korzystał z awansów innych pań. Jego zainteresowania Zofią należy umieścić najwcześniej w 1818, a prawdopodobnie w 1819 roku. Początek romansu nie zapowiadał jego skali i głębi. Po prostu pewny siebie - jak powiadano - „rozzuchwalony" powodzeniem, postanowił zdobyć nową kobietę. Założył się, „że do sześciu miesięcy Skarbkowi czoło uwieńczy", to znaczy przyprawi mu rogi49. Nigdzie nie ma potwierdzenia, że plan rychło zrealizował. Ludwik Jabłonowski pisze nawet wyraźnie, że „zakład został przegrany". Nastąpiła jednak niespodziewana zmiana sytuacji: Birbancki Fredro, zamiast uwieść damę, po prostu się w niej na zabój zakochał! Brat ukochanej zgryźliwie notował, że „jej urok, a może też i posag na inne naprowadziły myśli"50. Początkowo nie zamierzał jej jednak ani'rozwodzić, ani poślubić. Wystarczała mu miłość, szczęśliwa, ponieważ odwzajemniona, wystarczało zauroczenie. W liście pisanym dó brata Maksymiliana dnia 18 grudnia 1819 г., (tekst bez wątpienia mówi już o Zofii) zwierza się: „Cóż może wyrównać temu lubemu marzeniu, że wiecznie będę kochany, że wiecznie kochać będę! (...) Jestem, jestem kochany! Wielkie słowo! Sam sobie je powtarzam, powtarzają mi drogie usta i ledwie śmiem wierzyć mojemu szczęściu. Napawam się rozkoszą, żyję cały w obecności - przeszłość i przyszłość niczym jest dla mnie"51. Należy wszakże dodać, iż zakochanie się towarzyszące temu wyznania i deklaracje nie oznaczały, by z punktu zrezygnował ze swego dotychczasowego sposobu bycia, ze swych zainteresowań płcią niewieścią. Choć zauroczony wybranką, chętnie wypatrywał innych kobiet. W liście do przyjaciela pisanym 25 grudnia 1819 roku ze Lwowa, to znaczy w okresie pierwszego zachwytu miłosnego do Skarbkowej, wyznaje: „Nie wierzysz, jakie tu smutki, kobiet bardzo mało, zatem i powabów mało"52. Miłość do Zofii stale się jednak potęgowała, stając się elementem wręcz ogarniającym świat uczuć, całą osobowość Aleksandra. Fakt ten spowodował dostrzegane przez otoczenie zmiany w jego postawach, zainteresowaniach, zachowaniach. Przemiany wręcz zaniepokoiły rodzinę, przede wszystkim ojca, który nie 109 wykazał zrozumienia dla jego wielkiej miłości. Realnie patrzący na sprawy pan Jacek Fredro nie widział bowiem większych szans na poślubienie wybranki przez syna, można zaś przypuszczać, że nie uważał za słuszne, by ten tracił siły i zdrowie w takich „romantycznych", wysublimowanych amorach. Obawy te wynikały także stąd, iż bliższym kontaktom, jak oczywiście ewentualnemu małżeństwu, zdecydowanie przeciwna była matka Zofii. Wszystkie te powikłania, trudności, równocześnie spalające go uczucie, powodowały, że chwilowo Aleksander począł tracić wiarę w sens i radość życia, poczęło ogarniać go zniechęcenie, nawet rozpacz. Brak perspektyw co do dalszych związków z Zofią, smutek, wywołany niechęcią kochanego i będącego autorytetem ojca, spowodowały, że w pewnych chwilach pojawiły się u niego nawet myśli samobójcze. W nocy 7 kwietnia 1820 roku zapisał: „Cóż za niewstrzymane pragnienie śmierci opanowało istotę moją"53. Przygnębiające nastroje nachodziły go jeszcze u schyłku roku, a także na początku następnego. W tym czasie, mimo rozlicznych trudności i zgryzot, Aleksander kontaktuje się jednak coraz częściej z przyszłą żoną, gdy ta przebywa na rekonwalescencji, prawdopodobnie w wymienionym Lubieniu. Bogdan Zakrzewski pisze: „A więc i spotkania nieszczęśliwie

zakochanych były częstsze. Jakże łatwo można było znaleźć odosobnienie w gwarnym i balującym Lubieniu, pełnym kuracjuszy prawdziwych i urojonych, tańczących i tracących krocie w hazardowych grach, pośród kojarzących się par (po jednym kanikularnym sezonie 8 par «gości kąpielowych» «klękło przed ołtarzem»). (...) Matka Zofii niechętnie patrzała na te coraz częstsze odwiedziny, zajęta przecież głównie - jak jej zięć Skarbek - robieniem pieniędzy"54. Boy uważa, że Fredro dość ślamazarnie zdobywał przyszłą żonę, iż nazbyt liczył się z opinią rodzin, tak Zofii, jak własnej. Być może! Faktem pozostaje jednak, że rozkochał Skarbkową dokumentnie, widząc zaś przychylność, zaczął też, bodaj właśnie w tym czasie, planować małżeństwo. Znalazł sojuszników w osobach przede wszystkim brata Zofii, Kazimierza Jabłonowskiego, i jego żony, oraz sąsiada Dominika Netrebskiego. W 1825 roku najmłodsza siostra Aleksandra, Cecylia, poślubiła Leona Jabłonowskiego, brata Skarbkowej, właściciela Odrzy-konia i Krościenka Wyżnego. Zagmatwanie sytuacji spowodowało, że rodzina Fredry, przede wszystkim brat, Maksymilian, oraz ojciec, zaplanowała przeciąć ten węzeł i wyswatać Aleksandra z Rosjanką Elżbietą Baturlin, krewną żony Maksymiliana. Najstarszy brat, przebywający wtedy z rodziną w Italii, z całą otwartością i wręcz cynizmem eksponował przede wszystkim majątkowy aspekt tego mariażu. Pisał, że panna wniesie w posagu: „500 dusz" [tj. poddanych - Z.K.], które zaraz mieć będzie i które dają 12 500 rb czystego dochodu i 100 000 rb kapitału, a drugie 500 „dusz wniesie" po śmierci starego35. Panna miała być przy tym ładna, młoda, dobra. Fredro namawiany przez brata, a także, jak się powiada, popychany przez ojca, wybrał się w 1824 roku do Włoch i rozpoczął konkury. Po krótkim czasie zrezygnował jednak z zabiegów, nagle opuścił Florencję i rezydującą tam pannę Baturlin i powrócił do kraju. Bodaj nigdy nie dowiemy się o przyczynach tej decyzji. Czy panna się nie 110 spodobała? Czy nie zdołała zatrzeć obrazu Skarbkowej? Czy wreszcie Aleksander nie bardzo przypadł jej do gustu? O jakiejś radykalnej zmianie sytuacji świadczy zdanie z listu Maksymiliana, iż z małżonką „pojąć jeszcze nie możemy, jak tak mocno mogliśmy się omylić w sądzie o tej, którą sobie za żonę życzyliśmy. Szczęśliwyś i arcyszczęśliwyś, że cię to... [ubytki w tekście listu]"56. Po powrocie do kraju Aleksander kontaktuje się z Zofią. Choć spotkania te przebiegają tylko w kole rodzinnym czy towarzyskim, to jednak wzajemne uczucie pogłębia się. Świadczy o tym m.in. fakt, że Zofia kazała wygraną monetę przekuć na miedziany pierścionek, a w jego wnętrzu wykuć zapewnienie sięgającej poza grób miłości: „Nie tu - to tam". Fredro był jednak w tym czasie znów przygnębiony, wpada wręcz w depresję, czasem tylko silił się na okazywanie pozornej wesołości. Po tym okresie trwóg i rozpaczy przyszły jednak wreszcie jaśniejsze, a nawet promienne chwile. Wobec nieugiętej postawy Zofii, zdecydowanej na rozwód, matka wreszcie uległa. W tej sytuacji zainscenizowano małe przedstawienie. Pokojówka Piotrusia wyznała po powrocie od spowiedzi, że grzeszyła „z panem". Uznano ten fakt za powód do rozwodu. Skarbek, zdając sobie sprawę z postawy i nastrojów żony, odesłał jej wszystkie rzeczy osobiste i inne walory i „z największą szlachetnością całą siłą do rozwodu pomagać zaczął"57. Zabiegi o unieważnienie małżeństwa podjęto w drugiej połowie 1825 roku, lecz proces kościelny wlókł się długo. Aleksander wpadał w nowe irytacje, w liście do Maksymiliana wyznawał: „Piszmy komedyje, grajmy tragedyje na tym świecie". (List z lutego 1827 roku)58. Korespondencja rodzinna świadczy, że był nie tylko przygnębiony, lecz nękały go osławione spliny, stany wręcz chorobowe, począł nienawidzić samego siebie! Bodaj więcej spokoju i determinacji wykazuje w tym czasie Zofia, która jeździ nawet do Wiednia, żeby dopilnować sprawy rozwodowej, która znajduje się już w najwyższej instancji.

Unieważnienie małżeństwa kościelnego (w Austrii sprawy takie prowadziły sądy świeckie) nastąpiło formalnie pod pretekstem nie ogłoszenia zapowiedzi w jednym z kościołów należących do Skarbka. Decyzja zapadła wreszcie 28 września 1828 roku i już 9 listopada 1828 roku nastąpił ślub Zofii z Aleksandrem. Po blisko dziesięciu latach przyszedł szczęśliwy finał, miłość została zalegalizowana, uświęcona! Ślubu udzielił proboszcz korczyński ks. Michał Wesołowski, świadkami byli: Dominik Netrebski oraz Jan Orzechowski. Fredro liczył wtedy trzydzieści siedem lat, Zofia równe trzydzieści. Opis ślubu pozostawił Ludwik Jabłonowski: „Zimnego, słotnego, ciemnego jesiennego poranka klękli w Korczynie przed ołtarzem, po mszy więcej do żałobnej niż do ślubnej mającej podobieństwa. Ani matka, ani nikt z naszej rodziny na ten dla nas wszystkich bolesny obrząd nie przyjechał. Gęstymi kielichami kopciuchy Dominik święcił swój tryumf, ja nieznośną zalewałem nudę i tak przetrzymałem i przespałem ten ciemny, długi dzień, który koniec końców skąpał w morze przeszłości jak wszystkie. Za to nazajutrz w Krościenku bratowa nasza, a siostra tryumfatora [Cecylia Fredrówna, zamężna z Leonem Jabłonowskim] wyprawiła babilońskie weselne gody. Urbański, cześniko-wicz, przy kolejnych (toastach) wyczerpał cały zapas satyrycznych do nowożeńców przypowiastek, a mnie jakoś smutno i tęskno było w domu, który me dziecinki ne przekołysał lata, patrząc na serdecznie ukochaną siostrę obok męża przypominającego mi za każdym słowem Mefista szeptającego do Perełki"59. Bez wątpienia Fredro w latach starań się o Zofię nie żył w abstynencji seksualnej, nie mogły to być jednak głębsze czy namiętniejsze związki. Poślubienie ukochanej ostatecznie przecięło wędrówkę Aleksandra od jednej przygody do drugiej,przerwało wieloletnie poszukiwanie kobiety chwili i kobiety życia, spowodowało też w dużej mierze odmianę jego obyczajów miłosnych. Zaślubiwszy wybrankę, a w pewnym stopniu i pod wpływem obowiązujących konwencji, żył wyłącznie czy omal wyłącznie z formalnie, legalnie posiadaną żoną. Wiadomo, że związek ten dostarczył mu pełni przeżyć, pozwolił delektować się różnymi wymiarami i barwami miłości, stał się, jak pisze Boy, „przez pół wieku niemal całą poezją jego życia"60. Niemniej, znając jego psychikę i upodobania, trudno uwierzyć, by raptem przestały go zupełnie interesować inne kobiety, by nie przeżył jeszcze którejś tam miłosnej przygody. Zdarzało się, iż miesiącami był rozłączony z żoną. Nie ma podstaw, by twierdzić, że zakochał się w innej kobiecie, brak jednak podstaw, by sądzić, że pozostał jej, jak się powiada, absolutnie wierny. Wiadomo, iż przez jakieś prawie trzydzieści lat po ożenieniu się Fredro utrzymywał bardzo ożywione stosunki towarzyskie i familijne, m.in. z rozrodzo-nym klanem Fredrów i ich powinowatymi. Nie wykluczone tedy, że jedną z wybranek była któraś z licznych kuzynek, bratowych czy bratanic. Nie są to przypuszczenia wyimaginowane. W latach kawalerskich w poufnym liście wyznaje, że jest wielbicielem „w szczególności wszelkich kuzynek, ciotek (młodych n.b.), siostrzenic, bratanic"61. Nie sądzimy, by z tego programu tak całkiem się wycofał. Mimowoli przychodzi na myśl niezwykła uprzejmość, jaką okazywał żonie przedwcześnie zmarłego brata Juliana, Korduli z Krasińskich. Córka podkreśla, że ciotka była niezwykle lubiana i kochana przez rodzinę, pisze m.in.: „Widzę dotąd Ojca mego, jak zawsze spieszył na jej powitanie, obie ręce jej całując ze czcią i miłością"62. Czy owa galanteria stanowiła wyłącznie efekt miłości braterskiej? Gotowi jesteśmy upatrywać w niej przejaw sekretniej szych związków. Jest rzeczą zastanawiającą, iż pani Kordula bawiła w Paryżu akurat wtedy, gdy przebywał tam Aleksander, towarzyszyła też Fredrom w podróży na wystawę światową w Londynie. Nie ma pewnych dowodów, że romansował z bratową, okoliczności do tego jednak bez wątpienia istniały. Jeszcze trudniejsza do jednoznacznego określenia jest miłość, jaką okazywał wyjątkowo uroczej bratanicy, Sewerynce, córce Seweryna Fredry, zamężnej za Skrzyńskim. Wiele do myślenia daje sentencja z Zapisków starucha: „W zaciszu domowym największe dla małżeństwa niebezpieczeństwo: mnóstwo

gorsecikowych Putifarek. - A o Józefa zawsze trudno". Czy też inna: „Piekło w domu - ale żona wierna. Mąż nareszcie już by coś spuścił i z cnoty"63. Są to wszystko oczywiście supozycje, poszlaki, niemniej jakoś się wzajemnie wiążą. Mniemamy, że inteligentny, dyskretny, doświadczony w strategii i taktyce miłosnej Fredro potrafił prowadzić romans sekretnie, tak, by nie naruszyć harmonijnego współżycia małżeńskiego. Jak ulał odpowiadają temu uwagi cytowanego Plzaka, który pisze, że: „Z punktu widzenia teorii gier za inteligentny można uz112 nać taki poza-małżeński stosunek uczuciowy, który nie narusza i nie rozbija rodziny"64. Romanse takie pośród ówczesnego ziemiaństwa galicyjskiego były wręcz na porządku dziennym, lecz prowadząc j e, wystrzegano się j ednak na ogól rozbij anią związków małżeńskich. Świadczą o tym znakomite opisy i analizy zamieszczone w Parafiańszczyźnie Borkowskiego. Czytamy tam m.in., że „nie romans, tylko niezgrabne prowadzenie romansu psuje małżeństwa i zdradza przyjaźń"65. Na podstawie sprawdzonych faktów możemy jednak stwierdzić, że uczuciowo i cieleśnie Aleksander zaangażowany był w mariażu z Zofią. Konsumował seks dozwolony, uświęcony, czego świadectwem były narodziny czworga dzieci. Już jako kawaler dostrzegał uroki cielesnego pożycia małżeńskiego, możliwości spokojnego sycenia się kobietą, bez obaw o odkrycie rornansu. Pisał m.in.: O wy, najczulsze małżeńskie pieszczoty! O lubieżności ręką dana cnoty!! Cóż cię wystawić, cóż ci zrównać może? O jaka rozkosz! ubarwione łoże...66 W tamtych latach uważał, że seks małżeński staje się jednak nudny, powszednieje. Koleje jego życia świadczą, że zmienił w tej materii zdanie. Nie posiadamy wpiawdzie dokładnych informacji, wszystko jednak wskazuje na to, że żona przez bardzo długi czas wzbudzała jego zainteresowanie erotyczne. Pożycie małżeńskie zmieniło wiele w jego stosunku do całej erotyki, założył konieczność samokontroli w sferze seksu, a pod wpływemczynników środowiskowych w pewnej mierze zmienił wobec niego swe postawy. Z refleksji pozostawionych z okresu małżeństwa wynika, że nie był zwolennikiem absolutnej monogamii, nierozerwalności małżeństwa. Sam przecież rozbił mariaż i poślubił rozwódkę. Pod koniec życia napisał: „Uciekła od męża - mniejsza z tym! Ale porzuciła dzieci. Tego i sobaka nie zrobi"67. Ostatnia sentencjazna-mienna, opowiadający się za „umiarkowaną poligamią", tolerujący pozamałżeń-skie uczucia, jednoznacznie potępia porzucanie dzieci. Nie ulega wątpliwości, iż stary Fredro ponad prawa miłości erotycznej stawiał prawa i obowiązki miłości rodzinnej, matczynej, synowskiej. Na jego przeżycia miłosne coraz dłuższy cień poczyna też rzucać choroba i starość. Wraz z nimi przychodzi gorzka, przejmująca świadomość, że nikt i nic nie jest w stanie zmienić łuku życia, że starości towarzyszy spadek sił witalnych, kryzys seksualny. Gdy był młody i sprawny, wyśmiewał podstarzałych, nieudolnych mężów. Teraz milczał, nigdy jednak nie wpadł w inną skrajność, nie wykazywał odrazy do cielesnej strony miłości. Biografia erotyczna Fredry nie jest zresztą do końca rozpatrzona i wyjaśniona. Erotyka człowieka nie zawęża się przecież tylko do kontaktów seksualnych. Jest widoczne, że do końca życia tkwiły też w nim utajone, wygaszone, przecież nie spopielałe potrzeby. Nie wykluczone, iż jego natrętne prośby, żądania pomocy, troskliwości w czasie towarzyszącej starości chorobie miały w pewnej mierze podtekst erotyczny. Właśnie w wieku starczym pragnął opieki, czułości, zabarwionej erotycznie. Czułość żony, pielęgnujących go kobiet, także młodych, dawała pra113

wdopodobnie zaspokojenie jego podświadomym potrzebom w tej dziedzinie. Jest pewne, że do ostatnich dni swego życia kochał głęboko swą żonę, starając się drobnymi przyjemnościami, choćby samym zachowaniem, sprawić jej radość. Stary Fredro kochał tedy inaczej niż w latach młodości, lecz kochał. Na starość pasjonował się fenomenem miłości duchowej, snuł refleksje na jej temat. Znamienne są sentencje: „Wielka to męka- nie szanując kochać." Czy: „Rozwaga w miłości zdaje się być niepotrzebną. Bo zawsze na końcu zrobi się tak, jakby nic nie rozważono"68. Przyjmował tedy, podobnie jak widzi to ostatnio np. Erich Fromm, iż charakter natury ludzkiej wymaga przeżywania miłości, że miłość erotyczna wymaga jednak pewnych swoistych, zupełnie indywidualnych czynników; mogą się one wytworzyć między pewnymi ludźmi, ale nie między wszystkimi69. Można reasumować, że jego małżeństwo, z punktu widzenia uczuciowego rozwoju osobowości, okazało się bardzo udane, że jego szeroko pojęta biografia erotyczna zamknęła się dopiero w chwili śmierci, w momencie gdy przestało bić tak wrażliwe na różne barwy miłości serce. ROZDZIAŁ X Obscena -postawa wobec seksualności Fredrze zarzucano i zarzuca się do dzisiaj uprawianie pornografii. Pojęcie pornografii jest względne, zależy od epoki, panujących kryteriów prawnych i obyczajowych. W zasadzie można przyjąć, że stanowią ją materiały wizualne czy werbalne , pisma o treści erotycznej, które odwołuj ą się do lubieżnych zainteresowań ludzi, ukazują sprawy płci w sposób rażący, przekraczający obowiązujące w danym środowisku zasady obyczajności. W pewnych czasach i kręgach kulturowych wobec materiałów ukazujących seks stosowano wielką tolerancję, znajdując w nich pozytywy (np. w starożytnych Indiach, w antycznej Grecji, w czasach Odrodzenia). W innych epokach traktowano je jako gorszące i niemoralne (np. w starożytnym Izraelu, w czasach kontrreformacji, w purytańskiej Anglii)1. Wśród naukowców obecnej doby występują poglądy, że bez względu na oceny w przeszłości, tego rodzaju twórczość stanowi od wieków istotny komponent kultury. Hans Mayer np. twierdzi, że „obsceniczność i pornografia są niezbędnymi elementami całej dotychczasowej historii sztuki (...), częścią integralną literatury i sztuki we wszystkich fazach historycznych i cywilizacyjnych"2. Podobne głosy spotyka się także pośród polskich uczonych naszych czasów. Zwolennicy tego poglądu odwołują się do faktu, że drastyczne czy - według obowiązujących w danej epoce norm - pornograficzne dzieła wychodziły spod pióra, ołówka czy pędzla znakomitych artystów, m.in. pisarzy, malarzy; np. Aretina, Ariosta, Burnsa, Trembeckiego, Rembrandta, Bouchera, a ostatnio Picassa. W purytańskiej atmosferze dominującej w naszym literaturoznawstwie twórczość obsceniczna Fredry była przede wszystkim skrywana lub też negliżowana, wśród szerokiej opinii zaś demonizowana. Powstało przekonanie o wyjątkowej drastyczności tych tekstów; rozpowszechniła się, sprzyjająca powstawaniu sensacji, legenda „sprośnego", „pornograficznego" Fredry. Wykorzystując tę sytuację, pod jego nazwiskiem puszczano w obieg wulgarne, obrażające poczucie dobrego smaku (tak według kryteriów dziewiętnastowiecznych, jak współczesnych), czasem wręcz obrzydliwe teksty, apokryfy. Niesłusznie przypisywano mu też autorstwo bardziej eleganckich, np. przygodę z mrówkami Tadeusza i Telimeny. 115 Twórczość pornograficzna Fredry została niedawno ostatecznie udowodniona przez ustalenia historyków literatury: Romana Kaletę i Bogdana Zakrzewskiego3. W oparciu o ich badania, jak również kwerendy piszącego te słowa, można stwierdzić co następuje. Fredro pisał teksty, które odbiegały od obowiązujących wówczas zasad obyczajności, a i obecnie mogą ściągnąć ten zarzut. W okresie pobytu w wojsku, prawdopodobnie około 1811

roku, powstała jednoaktowa komedia Zaślubiny Idzi oraz poemat Poselstwo Mojżesza. Jest pewnym, iż w 1814 roku w Paryżu zaczął pisać swawolny utwór Dom pana Starosty. Prawdopodobnie w tym czasie tworzył też jeszcze inne teksty pornograficzne. Pisał je również po opuszczeniu wojska, przede wszystkim w latach 1815-1817, także jednak później, mniej więcej do 1826 roku. Tuż po wojnie powstały dwa najważniejsze i największe jego utwory z tej dziedziny: Piczomira królowa Branlomanii, który sam określa jako „tragedję w 3 aktach wierszem" oraz poemat Sztuka obłapiania w 4 pieśniach, dla którego wzorem były pewne erotyki zachodnie i rodzime (m.in. Owidiusza, Pirona, Trembeckiego). Poemat powstał jednak przede wszystkim w oparciu o przygody i obserwacje autora, stąd liczne wzmianki autobiograficzne. W tym czasie napisał też zaginione dziś utwory: Sąd ostatecznyi Pana Rewerę, ponoć w swym rodzaju arcydzieło, oraz pomniejsze, np. Balladę o Julianie... czy fraszkę Żal geometry. W ciągu 15 lat napisał sporo tekstów tego typu. Z powodu panującej u nas pruderii obscena Fredry nie zostały dotychczas krytycznie wydane ani też wyczerpująco omówione; część z nich krąż; jednak jako druki prywatne z okresu międzywojennego oraz w postaci maszynopisów. Przemiany społeczno-obyczajowe spowodowały, że w 1985 roku Andrzej Z Makowiecki opublikował prawie w całości Sztukę obłapiania opatrzoną stosownym wstępem4. Wydanie poematu stanowi bez wątpienia przełom w traktowaniu cbs-cenów Fredrowskich i przyczynia się do spojrzenia na nie w szerszej perspektywie. Negatywnie, ocenił je niedawno Andrzej Banach, który jednak zapoznał się tylko z wcześniejszymi utworami, bodaj w ogóle nie sięgnął do Sztuki obłapiania. Pisał: „...wobec osiemnastowiecznej erotyki dworskiej, ta erotyka szlachecka rozczarowuje, nie ma czaru, jest obozowo-żołnierska, dosadna, bezpośrednia, ciężka". Dodaje, iż spotyka się w niej „słowa uliczno-młodzieżowe. Płci damskiej Fredro też nie szczędzi (...), zamiast aluzji słowa dźwiękonaśladowcze"5. Lepsze wyobrażenie ma o tej grupie utworów Fredry cytowany tu wielokroć Bogdan Zakrzewski, który stwierdza, że obscena Fredrowskie są „płaskie nieraz, zbyt try-wialno-pornograficzne, obwieszone do przesytu erotyzmem genitalnym, niewybredne w kształtowaniu sytuacji i obrazów obliczonych wyłącznie omal na wywołanie libidoinalnego erotyzmu (...) Ale błyska w nich przecież zadatek wspaniałego talentu Fredry, i to w rozmaitym zakresie"6. Naszym zdaniem twórczość ta jest bardzo nierówna i w sensie artystycznym, i treściowym. Wczesne utwory tego typu, jak Zaślubiny Idzi, Poselstwo Mojżesza, mogą istotnie wzbudzać niesmak, m.in. w związku z wulgarnym słownictwem, przesyceniem konceptami skatologi-cznymi, a także po prostu trochę nudzą. Są to jednak debiuty, z drugiej strony po116 siadają wartość jako dokumenty świadczące пр. о postawie czy światopoglądzie Fredry. Piczomira stanowi już jednak osiągnięcie, tak merytoryczne jak artystyczne. Autor swe postacie różnicuje, nadaje im indywidualne rysy psychiczne, uwzględnia cechy uczuciowe w odniesieniu zarówno do mężczyzn jak kobiet. Spotykamy w niej prócz określeń dosadnych i uznawanych za wulgarne także takie słowa, jak „tęsknota", „miłość", „miłością gorejące serce". Ukazuje również zachowania seksualne żołnierzy, mówi o ich codziennej doli i niedoli, chorobach. (Wszystko to oczywiście wkomponowane w jednoznacznie sprośną historię.)7 Sztuka obłapiania składa się z czterech pieśni. W założeniu stanowi żartobliwie potraktowany, w duchu klasycystycznych erotyków, poradnik pożycia seksualnego. Sporo w niej parodii, dowcipów, motywów zaczerpniętych z libertyńskiej literatury zachodniej, przeważa jednak, typowe dla Fredry, realistyczne, konkretne ukazanie zachowań i reakcji ówczesnych ludzi, związanych z coitus i orgazmem. Nie wydaje nam się jednak, by słuszne było traktowanie poematu wyłącznie jako frywolnego żartu. W naszym mniemaniu Fredro w tej żartobliwej formie przedstawia swe poglądy i postawy wobec szeroko pojętej

seksualności. Należy podkreślić, że Sztuka obłapiania pisana jest ze znawstwem przedmiotu, z doskonałą orientacją w dziedzinie taktyki i techniki życia płciowego. Miłość traktowana jest w niej jako gra prowadząca do osiągnięcia rozkoszy cielesnej. Tylko pobieżnie Fredro ukazał w poemacie flirt; skoncentrował się na analizie stosunku cielesnego, przedstawił różnorakie pozycje oraz sposoby prowadzące do spotęgowania rozkoszy. Poemat adresowany jest do mężczyzn. Kobiety, choć pisarz zdaje sobie sprawę z ich odmienności psychicznej, przedstawione są przede wszystkim jako przedmioty poddania. Fredro dał w Sztuce obłapiania szkicową panoramę seksu w różnych kulturach i różnych czasach, także w poszczególnych grupach społecznych i zawodowych Skoncentrował się co prawda na normalnych stosunkach heteroseksualnych, ul'azał też jednak wiele dewiacji płciowych. Znalazły się w utworze także porady, jak postępować z nierządnicami czy uniknąć zakażenia wenerycznego. W całym potraktowaniu tematu wykazał zarówno doświadczenie życiowe, jak oczytanie. Także brak jakichkolwiek uprzedzeń, otwartą postawę wobec różnych zachowań seksualnych, wartościując je jedynie w aspekcie biologicznym. Autor dobrze wie, iż ekscytuje, równocześnie bawi się „śliską" tematyką. Poemat napisany jest lekko, z przymrużeniem oka, równocześnie nader plastycznie, skrzy się od przedniego, Fredrowskiego dowcipu, zarówno sytuacyjnego jak psychologicznego. Fredro dołączył nim do listy znanych w kulturze autorów poradników, od Owidiusza poczynając. Klimatem, przywiązaniem wagi do fizjologii i anatomii przypomina utwory Jana Andrzeja Morsztyna, przede wszystkim zaś nawiązuje do erotyków oświeceniowych, które jednak przewyższa m.in. znajomością życia intymnego, psychiki ludzkiej, bogactwem prezentowanych zachowań. Dla zilustrowania tej atmosfery przytoczymy pewne fragmenty. W pierwszej pieśni zamieścił Fredro tekst, który można odczytać jako parodię, można jednak uznać także za autentyczne wyznanie: * 117 Głoszę więc sztukę, której liczne światy Ciągle hołdują niepomnemi laty. , , Sztukę j(.....) a, z której to użycia Tryska zdrój czysty rozkoszy i życia. Po przedstawieniu niebezpieczeństw chorób, które grożą przy kontaktach z kurtyzanami, dodaje: Nie bądź znów tchórzem, by sobie nie szkodzić, (By nóg nie złamać, nie trzeba by chodzić)8. W opisie stosunków miłosnych z wiejskimi dziewczętami, które oddając się mówią: „Ej! pfe, źle się dzieje", tym tylko demonstrując swą „moralność", ironicznie widzi w nich „czyste dusze" i retorycznie zapytuje, czy c'-oć na takie wyrzuty sumienia zdobędą się wytworne damy: Mówcież więc, mówcież, czy choć jedna przecie, Czy choć raz jeden dama w waszym świecie, W środku zbyt czułej, j(...)ej roboty, Dozna cokolwiek sumienia zgryzoty? Nie! jeszcze wierzgając nogami Gniewliwie mówi: „Dopychaj, mon Ami!" I tylko wtenczas, pewne, „ej, pfe!" woła, Gdy ją kto j(...)ć już więcej nie zdoła9. W naszym mniemaniu Sztuka obłapiania przewyższa, zarówno w aspekcie treściowym jak artystycznym, wszystkie tego rodzaju polskie dokonania literackie w okresie przed Fredrą. Potwierdzenie tej opinii znaleźliśmy rychło, jeszcze przed opublikowaniem książki, w postaci ocen wymienionego już filologa Andrzeja Z. Makowieckiego. Pisze on. o wierszach ze Sztuki obłapiania, że: „dezawuują one wyrażoną przez historyków literatury lekceważącą opinię o poziomie artystycznym obscenów Fredry. Poza nielicznymi wierszami, w których «łamie się» średniówka lub rym jest niezbyt precyzyjny, w całości poematu słychać słynny wiersz Fredrowski, potoczysty i klarowny, rzadko posługujący się przerzutnią (co w poematach epickich i mistrzom nastręcza trudności).

Jest tu wreszcie wiele trafnych, życiowo mądrych i płynących z osobistego doświadczenia frywolnej młodości spostrzeżeń. Przestrogi poety przed przypadłościami wenerycznymi oraz potępienie praktyk onanistycznych mogą nawet mieć (o paradoksie!) wartość umoralniaj ącą. Wszystko to okraszone przednim humorem, w parodystycznyrn kształcie klasycystycznego poematu dydaktycznego, którego wdzięk ujmuje wulgarności nawet najdrastyczniejszym opisom10". Sądzimy, że w przyszłości Sztuka obłapiania uznana zostanie za poważne osiągnięcie w twórczości pisarza. Jeszcze kilka wag podsumowujących. Komedie Fredry ukazują rzeczy wis-, tość społeczną, obyczaje ziemiaństwa I poł. XIX w. Programowo (poza Mążem i żoną ) pomijają jednak stronę intymną podnoszoną tylko w różnych aluzjach lub dwuznacznikach. Obscena uzupełniają teń obraz'o zachowania i obyczaje seksualne, dostarczają wręcz nieocenionego materiału wyjaśniającego upodobania i za^ chowania samego Fredry. Można chyba twierdzić, że ten rodzaj twórczości 118 komediopisarza, jego korespondencja, opinie współczesnych o młodych Fredrach świadczą, iż w tej dobie Aleksander nie tylko uprawiał „miłość ułańską", lecz był człowiekiem ogromnie pochłoniętym zagadnieniem płci. Utwory o treściach obscenicznych pisał w wyniku właśnie ęrotyzacji swej psychiki. Opisy w nich zawarte są oczywiście naturalistyczne. Autor, podobnie jak twórcy oświeceniowi i renesansowi, a przedtem jeszcze liczni pisarze antyczni, nie interesuje się nadmiernie duszą; ośrodkiem jego fascynacji jest ciało, jego funkcje i potrzeby. Fredro w owym czasie to zdeklarowany przeciwnik wszelkiej niewinności, „cnoty". Za jego kredo seksualne może uchodzić passus: ... Bóg stworzy! p(.. v )i, Nie po to, by zawsze zostały prawiczki, Lecz by swym wdziękiem mężczyznom służyły11. Obscena dowodzą, iż jedynym kryterium, które uznawał, była satysfakcja seksualna partnerów. Zagadnień tzw. wierności, wyłączności, nawet nie brał pod uwagę. Z rozkoszy seksualnej uczynił wartość samą w sobie i przyznawał się do tego z całą otwartością. Bez uwzględniania więc tej grupy utworów, które zaliczano do pornografii, bez analizowania ich nie sposób mówić i pisać nie tylko o życiu erotycznym, lecz w ogóle o osobowości pisarza. Bez obscenów Fredro po prostu nie jest Fredrą. Obscena stanowią też ważny, choć nie jedyny dokument świadczący o jego postawie wobec seksualności człowieka. Sądzimy, że ta postawa była rezultatem przede wszystkim oddziaływania poglądów myślicieli i pisarzy oświeceniowych, całego klimatu obyczajowego „wieku świateł", którego Fredro był przecież nieodrodnym dzieckiem. Jego frywolność i seksualność wynikała z przekonań filozoficznych schyłku XVIII w., nosi ona właśnie cechy erotyzmu tego okresu. Powiedzmy wyraźnie: Aleksander nie tylko uprawia i opisuje „miłość ułańską", lecz także mieszczącą się w szerszym kontekście miłość w pojęciu libertyńskim. Przypomnijmy, że nawiązuje do roli i słuszności praw natury. Głoszono wtedy, iż miłość naturalna jest równoznaczna z biologicznym pożądaniem. Znane było zdanie Buffona: „Jedyną rzeczą coś wartą w miłości jest jej strona fizyczna"12. Historyk francuski, Paul Hazard pisze, że w tym czasie występuje: „pochwała miłości płochej. (...) Przyjemność przestała być rzeczą wstydliwą, stała się czymś chwalebnym a zarazem łatwym. Towarzyszy jej ostentacja: żądanie swobody obyczajów, protest zmysłów przeciwko dawnym rygorom. Wszystko, co jest w naturze, jest dobre, przyjemność zaś jest w naturze, a największą z przyjemności jest rozkosz zmysłova (. .). Wstydliwość to tylko sztuczny nawyk potępiony przez naturę, wymyślony zape ,vne przez jakiegoś pokracznego karła, garbatego i chudego, bo jeżeli jest się dobrze obudowanym, nie myśli się o ukrywaniu ciała"13.

Gdy powyższe ustalenia porównamy z poglądami i zachowaniami naszego bohatera, dostrzeżemy wyraźnie owe oddziaływania i genealogie. Mieściły się one jednak w ramach wzorów społecznie panujących, ulegały zresztą również przeobrażeniom. Wiemy już, że w młodości i w początkach wieku męskiego dystansował się od 119 rygoryzmu i tradycyjnej moralności. Powiedzmy więcej: widać u nie^o zarwanie z moralnością chrześcijańską, traktowanie namiętności i różnorodnych:< chowań seksualnych jako zjawisk naturalnych. Stąd też częste powoływanie się na prawa natury. Fredro nie szedł jednak tak daleko, jak na przykład de Sade, który uważając za „naturalne" wszystko, czego pragnie człowiek, w dziedzinie erotyki dopuszczał nie tylko perwersje, lecz nawet zbrodnie na tle seksualnym. U Fredry istnieją w tym zakresie granice, których przekraczać nie wolno. Jeśli chodzi o jego stosunek do poszczególnych obszarów wiążących się z seksualnością, to np. prostytucją ani się gorszy, ani myśli jej zwalczać, a tym bardziej likwidować. Uważa ją za „naturalny" i wręcz konieczny element w życiu wojska, miast, w ogóle w biografiach mężczyzn, szczególnie w okresie młodości - czasie edukacji erotycznej. Pragnie tylko mieć do czynienia ze zdrowymi, dobrze znającymi swoją profesję i męskie gusta ku 'yzanami. Jeśli chodzi o pornografię, tu nie tylko ją uprawiał, lecz programowo uważał za zjawisko potrzebne i pożyteczne, stojąc na stanowisku, iż pikantna literatura pomaga zorientować młodych ludzi w tajnikach i możliwościach pożycia cielesnego. Pobudza też do aktywności płciowej, co traktował jako rzecz godną najwyższej pochwały. Z myślą o wydaniu swych obscenów drukiem, w poufnej korespondencji pisał w 1822 roku - sądzimy, że całkiem serio „Dzieła podobne zawsze są i będą potrzebnymi dla młodzieży płci obojga"14. Tolerował, jak wiadomo, wbrew opinii lekarzy i etyków, masturbację, traktując ją jako drogę umożliwiającą rozładowanie napięcia płciowego. Przyjmował, że nie jest to jednak czynność „naturalna", widział w niej zło konieczne, przestrzegał przed nadużywaniem, wykazywał niższość wobec satysfakcji, jaką niesie akt płciowy. Nie wypowiadał się na temat kazirodztwa, pisaliśmy już, iż w jego dzieciństwie brak przejawów kompleksu Edypa, nie ma też śladów tego kompleksu w późniejszym życiu czy pismach. Ze wzmianek w korespondencji wynika, że kontaktów z krewniaczkami w linii bocznej nie traktował jednak jako tabu. Bardzo tolerancyjną postawę, przynajmniej w pismach, zajmował wobec agresywności męskiej czy innych zachowań wymuszających uległość. (Por. jego przygody z uzależnionymi pokojówkami, dziewczętami wiejskimi, korespondencje z kolegami, w których podejmował temat romansów z poddankami, m.in. praw pierwszej nocy). Rozmaicie ustosunkowuje się do patologii płciowych. Mniej przychylnie do takich jak narcyzm, pigmalionizm, zoolilia (w różnej postaci). W ogóle nie odnotowuje fetyszyzmu, pedofilii (uznawał kontakty wyłącznie z dojrzałymi osobnikami), gerontofilii. Istotne, iż nie dostrzegliśmy u niego skłonności sadystycznych czy masochistycznych. Niewiele mówi, opierając się przede wszystkim na wersjach zachodnich, o miłości lesbijskiej, do homoseksualizmu męskiego powraca jednak wręcz natrętnie. Jego stanowisko w tej sprawie jest ambiwalentne. W żadnym razie nie traktował go, jak to nakazywały kodeksy zachowań i praw, jako „grzechu przeciwko naturze", przestępstwa. Niemniej nie wykazuje wobec tej anomalii jakiejś skłonności. Inwersja płciowa, tak częsta pośród wybitnych twórców - dość wymienić np. Michała Anioła, Szekspira, Prousta 120 -jest mu obca. Tego rodzaju stosunki traktuje jako zastępcze. Według niego wynikają one przede wszystkim z okoliczności obiektywnych. W otaczającym środowisku rejestrował inne dewiacje, dziwactwa, np. traktowanie zagrożenia jako stresora pobudzającego aktywność seksualną. Pisze:

Leon powiada, że nie ma rozkoszy, Jak go na dziewce kiedy kto przepłoszy, Wstrzymywać tchnienie, czekać wśród ciemnoty, Póki dokończyć nie można roboty. Lub jaka radość w północnej godzinie Wleźć do pokoju po małej drabinie, Słuchać ze strachem pośrodku j (.....)a, Czyli Argusa nie słychać stąpania. I gdy się ruszy ktokolwiek na schodzie, Jednym skoczeniem być z piętra na spodzie. Taka ostrożność i trochę bojaźni Niby - to żądzę powiększa i drażni. Ale być pono lepiej niedrażniony, Jak do się wracać batem przepłoszony15. Ostatnie słowa znamienne. Autor toleruje zachowania i gusta, które mogą zwiększyć podniecenie czy sprawność, lecz sam przedstawia się jako zwolennik normalnych stosunków heteroseksualnych. Niechętnie też widzi na przykład utrzymywanie z kobietami stosunków per anum. W Zaślubinach Idzi zamieszcza znamienne napomnienie: „przez dupę nie obłapiaj, ucz się tej zasady"16. Wykazuje jednak całkowitą aprobatę dla rozmaitych sposobów pomagających rozbudzić partnerkę czy uzyskać z nią optymalną rozkosz. Dotyczy to m.in. pieszczot manualnych i innych, pozycji w czasie stosunku (wspomina o występowaniu czterdziestu, z tekstu wynika, że w jego środowisku stosowano kilka). Sam przedstawia się jako zwolennik tradycyjnej, choć udoskonalonej pozycji leżącej twarzą w twarz lub też umożliwiającej działania w nagłych sytuacjach, jak np. w owych scenach ze służącymi. Jest zwolennikiem zabiegów kosmetycznych przygotowujących i usprawniających ciało. Z rozmaitych wyznań wynika, że znał i stosował gry wstępne, lecz podniecenie, silny popęd powodowały, iż (choć do techniki seksualnej przywiązywał w zasadzie dużą wagę) czynił „tę rzecz" raczej żywiołowo, gwałtownie. Określilibyśmy go nie tyle jako wyrafinowanego, ile zmysłowego. Pociągała go pierwotność zachowań i sytuacji, pragnienie najszybszego zespolenia z pożądaną kobietą. Sądzimy, że za najsłuszniejszą z rad, które zamieszczał, uważał: „I bez preludiów ruszaj Panie Bracie". Nieskrywane zadowolenie znaj duj e w niby to żartobliwie ukazanej scenie, podczas której: Tęgi Sarmata w pełnej zboża szopie J(.....)e dziewicę na owsianym snopie. • Niemasz tam figli, które świat dziś chwaJi; J(.....)e, jak sławnie przodkowie j(.....)i, Jego działanie jak natura czyste-A całą sztuką narzędzie sprężyste17. Według Fredry, intensywny, umiejętnie przedłużany akt wieńczy zabiegi i przynosi zarówno rozładowanie napięcia, jak pełną satysfakcję. Cenił bowiem 121 wysoko rozkosz płciową, „słodkie upojenie", o czym pisał w poufnej korespondencji i obscenach. W ostatnich głosił, że rozkosz ta stanowi największą radość życia, najsilniejsze przeżycie człowieka. Jedna z postaci powiada: „Za taką rozkosz dzięki składam ja naturze". Kobiety zaś głoszą: Obłapka pierwsza spomiędzy słodyczy, Niknie z oczu świat nam cały, Gdy się poczuje...18 (Dalszy ciąg niestety, także w naszych latach, niecenzuralny). Tę otwartą, biologizującą postawę wobec seksualności przedstawił w znakomitej, doskonale oddającej atmosferę erotyzmu komedii Mąż i żona. Przede wszystkim zwróćmy uwagę, że występuje tu powiązanie ze Sztuką obłapiania. Spotykamy taką samą atmosferę, podobieństwo licznych sytuacji, identyczne postacie, np. wyrafinowanego Wacława. Fredro oczywiście rozbudował warstwę psychologiczną, ocenzurował wypowiedzi, stworzył dramaturgię, niemniej podobieństwa pozostały uderzające. Można tylko ubolewać, że sprawa

ta, dotycząca bądź co bądź najlepszej po Zemście komedii Fredry, nie była dotąd analizowana w naszym literaturoznawstwie. Wystawiona w 1823 roku komedia Mąż i żona zgorszyła konserwatywną opinię, nikt jednak nie negował, że wiernie oddawała obyczaje miłosne środowisk, pośród których przebywał Fredro. O realizmie sztuki świadczy m.in. wyznanie samego autora, który w 1860 roku pisał o tamtych, powojennych latach: „Pierwsze czasy były we Lwowie dla młodzieży, z małym wyjątkiem wojskowej, dalszym ciągiem życia garnizonowego i obozowego, bez troski i umysłowego zajęcia, a przy tym nieco lekkomyślnego. «Mąż i żona» jest niezawodnie refleksem owych t n 19 czasów . Boy pisał, że zawarł w niej Fredro „prastary morał Erosa, który drwi ze społecznych układów", że zamieścił w niej „zuchwałe drwiny z samej formy małżeństwa", a sama komedia „pulsuje zmysłową rozkoszą". Kazimierz Wyka konstatuje: „Autor «Męża i żony» nie jest moralizatorem, nie naucza ani też nie demaskuje. W tej świetnej komedii wszyscy wszystkich zdradzają, Fredro zaś ani się gorszy, ani dziwi, ani pochwala (...). Mechanizm ustawicznej zdrady miłosnej puszczony zostaje w ruch, ażeby odsłonić śmieszne krętactwo intencji, pod którymi czai się młoda i prosta chęć miłosnego użycia, oraz by pod znakiem zabawnego pytania postawić konwencje obyczajowe górujące w życiu i na scenie"20. Krystyna Poklewska pisze, że nadał sztuce „ów sugestywny klimat zepsucia i swobody moralnej elity towarzyskiej miasta", że ukazał w niej „pospolitą, brutalną nawet stronę niebezpiecznych związków (...)", określa ją następująco: „(...) to komedia wzajemnego zwodzenia się i uwodzenia bez nadmiernej troski o pozory wyższych uczuć czy namiętności". Jarosław Marek Rymkiewicz przyjmuje, iż o postaciach sztuki „nic nie da się orzec: przynajmniej z punktu widzenia etyki oddzielającej dobro od zła (...). Cnotę i występek miał bowiem - pisząc «Męża i żonę» - za słowa, tyle samo znaczące: czyli nic nie znaczące"21. Przytoczyliśmy garść tych opinii celowo, by czytelnik mógł się przekonać, że nie przejaskrawiamy w akcentowaniu tolerancyjności młodego Fredry wobec ero122 tyzmu. Nie tylko obscena, lecz właśnie Mąż i żona świadczy, jaką postawę zajmował w owym czasie. Badania historyków literatury wykazały, że i w innych komediach znajdują się liczne dwuznaczności, podteksty erotyczne, aluzje seksualne. Podteksty te były dobrze dostrzegane przez współczesnych Fredrze i powodowały ingerencje cenzorskie. Szczególnie dotyczyło to Dam i huzarów. Jak wynika choćby z pewnych uwag o poruczniku Edmundzie, podczas wizyty dam, niezależnie od więzi, jaka łączyła go z wielbioną Zofią, zawarł on bliższą znajomość z dwiema na raz, a może nawet trzema, pokojówkami. Stary major wspomina, że w młodości potrafił „dogodzić" paniom; jest też świadom, iż -przynajmniej pewnym z nich - pozostawił żywe pamiątki swej huzarskiej miłości. Podstarzała panna Aniela doskonale wie „co to porucznik". Dwuznaczne aluzje wypowiadane są w trakcie rozmowy tejże Anieli z rotmistrzem, dotyczą dosiadania, dojeżdżania, pobudzania konia. Trzeba zaś wiedzieć, że do czasów Fredry koń był, szczególnie w folklorze, symbolem męskiej potencji czy pewnych elementów męskiej anatomii. „Pojenie konia", „jazda konna" oznaczała też po prostu stosunek seksualny, co uwiecznił w swych fraszkach już Jan Kochanowski22. Prawdopodobnie Fredro miał na myśli właśnie te czynności. (Choć według pewnych autorów, np. M. A. Styksa, uwagi o „dosiadaniu konia" nie zawierają żadnych dwuznaczności, a „komizm polega na ich naiwności".) Można przypuszczać, że dalsze tego rodzaju badania odkryłyby w podtekstach komedii Fredrowskich podobną problematykę, tylko zręcznie maskowaną ze względu na obowiązującą cenzurę obyczajową. Jak już wzmiankowaliśmy, postawa Fredry wobec erotyzmu uległa zmianie w późniejszych latach, kiedy przestał szerzej pisać o miłości fizycznej, wypowiadać się na temat moralności

seksualnej. Jest pewne, że tolerancję zachował do końca życia np. wobec prostytucj i, a przede wszystkim wobec potrzeb seksualnych ludzi. W ogóle odszedł jednak, przynajmniej pozornie, od młodzieńczego liberalizmu. Zmiany tej nie wiążemy z wpływem procesów fizjologicznych, starzeniem się (jak wiemy przez długi czas trzymał się krzepko), lecz przede wszystkim z wpływami społecznymi, nowymi wzorami w kulturze obyczajowej. W cywilizacji europejsko-amerykańskiej drugiego ćwierćwiecza XIX w. upowszechnia się, mniej czy bardziej równomiernie, większa - w stosunku do czasów oświeceniowych wstydliwość wobec cielesnej strony miłości. Wzory uczuć plato-nicznych, wysublimowanych, które lekceważyły wolnomyślne kręgi przełomu XVIII/XIX w., zyskują uznanie. Między innymi socjaliści utopijni traktowali fakt istnienia lub też nieistnienia miłości, jako jedyne kryterium dla moralnej oceny seksualnego współżycia. Występowały poglądy, że małżeństwo bez miłości stanowi swoisty rodzaj prostytucji23. Uczuciowość, powściągliwość stają się po prostu modne. Cielesność jest potępiana. Szybko nadchodzi w ogóle triumf epoki prude-rii. Tak zwana era wiktoriańska nakazuje m.in. wychowywanie kobiet w nieświadomości wobec spraw seksu. Na dworach Anglii i Francji, tak liberalnych w czasach młodości Fredry, w okresie panowania królowej Wiktorii i cesarzowej Eugenii wprowadzono bojkot społeczny „grzeszników". Osoby rozwiedzione nie były wpuszczane do pałacu buckinghamskiego. Królowa 123 Wiktoria potępiała także i te kobiety, które po śmierci męża ponownie wychodziły za mąż. Nawet tedy teoretycznie pani Zofia Fredrowa nie mogłaby zostać przyjęta przez królową angielską! Atmosfera stworzona przez cesarzową Eugenię w Paryżu niewiele różniła się od angielskiej. Drugą połowę XIX w. określa się też mianem an-tyseksualnej krucjaty. Atakowano m.in. tolerowaną wcześniej prostytucję. W 1845 roku zamknięto w Niemczech domy publiczne, we Francji nierządnice poddano ostrej reglamentacji policyjnej. Nastąpiła również kampania antypomograficzna. Pornografii zakazywały wszystkie kodeksy karne epoki, podjęto na szerszą skalę akcję sądową przeciw autorom i wydawcom. We Francji stawał przed sądem m.in. Flaubert, Baudelaire, Mendes,"Maupassant. Wytaczano tedy procesy o pornografię lub obwiniano o nią pisarzy, których dzieła zaliczamy do klasyki światowej. W dążeniu do „umoralnienia" czytelników cenzurowano, okaleczano nawet utwory Szekspira. Wystawienie na frontonie opery paryskiej figur nagich tancerek dłuta Carpeau-xa spowodowało skandal. Zbulwersowana cesarzowa Eugenia omal nie doprowadziła do wycofania z dorocznej wystawy Śniadania na trawie Maneta; zostało ono wystawione dopiero po osobistej interwencji Napoleona III24. Pruderia spowodowała, że z przewodników turystycznych, słowników i rozmówek układanych na potrzeby podróżujących, a także z pamiętników zniknęły informacje na temat miejsc schadzek, kurtyzan, sekretnych zabaw, bardzo rozpowszechnione w poprzednich wiekach25. Alfred deMusset już w 1834 roku w jednym z utworów pisał: „...wewnętrzne życie społeczeństwa przybierało wygląd posępny i milczący; w obyczajach panowała najsurowsza obłuda; angielskie poglądy skojarzone z dewocją wygnały nawet miłość (...) nagle - rzecz niesłychana! - we wszystkich salonach paryskich mężczyźni skupili się po jednej stronie, a kobiety po drugiej; i tak, jedne ubrane na biało jak młode oblubienice, drudzy czarno jak sieroty, zaczęli się wzajemnie mierzyć oczami"26. W kilkadziesiąt lat później Fryderyk Nietzsche ukazywał ugruntowane już ograniczenia i zakłamania w tej dziedzinie: „jest coś zdumiewającego i niebywałego w wychowaniu kobiet dostojnych, może nawet nie ma nic paradoksalniejszego. Cały świat zgodził się na to, by in eroticis wychowywać je możliwie w nieświadomości i wpajać im w duszę głęboki wstyd przed podobnemi sprawami i naj skraj niej szą niecierpliwość i ucieczkę na wspomnienie tych rzeczy"27. W życiowej praktyce

prostytucja prosperowała. Przeciętny, szanowany mąż i ojciec „dobrej" rodziny bywał stałym klientem domu publicznego, który, także w purytańskiej Anglii, traktowany był jako „strażnik cnoty"28. Jak pisze Marian Filar: „Ciało było jednak oficjalnym tabu, panie nie miały nóg ani piersi, zwoje materiału krępowały je szczelnie jak nigdy, doktor mógł badać je jedynie przez ubranie i to w obecności męża lub matki pacjentki, nie należało do rzadkości, iż nawet mąż nie oglądał nigdy swej żony tak, jak ją stworzyła natura"29. Podobne poglądy i obyczaje zapanowały także w Polsce. Istoty natury ludzkiej nie sposób było oczywiście zmienić; informacje o romansach, uwodzeniu panien i mężatek, korzystaniu z usług nierządnic dotyczą wszystkich warstw, tak rwącej się „do życia i zabawy" zamożnej młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej, jak i 124 drobnomieszczaństwa oraz chłopstwa . Barwną galerię romansowych pań i tych z kręgu ziemiaństwa, i tych spośród służby, ukazał w swym pamiętniku Seweryn Łusakowski, zatrudniany po dworach jako ogrodnik. Pisząc o swych amorach z urodziwą Amelią Kalasantową Pajgertową powiada: „Cała okolica wiedziała o naszym romansie, tylko pan Kalasanty nic nie wiedział, nawet nie przeczuwał, a było takich pań mnóstwo w Galicji. Znałem je i mógłbym po imieniu je tu wymieniać, ale to zrobił po części Leszek Borkowski w swojej sławnej «Parafiańszczyź-nie»"31. We wspomnianej już Parafiańszczyźnie znaj dują się rzeczywiście rozdzia-iy dotyczące „Miłostek wielkiego świata", które prezentują postacie i sytuacje wzięte z tak zwanego życia. Borkowski powiada, że panie, w tym salonowe „lwice", nawiązywały czasem intymne kontakty z guwernerami i hajdukami. Szlacheccy kawalerowie rozrywki i rozkoszy szukali z kolei nie tylko u pań z towarzystwa, lecz nawet u kobiet lekkich obyczajów. Jak wynika z tekstu Borkowskiego, bardziej jednak dbano o pozory niż na przełomie XVIII i XIX w., dominowała „skrytość i zręczne udawanie, bo pozory stanowią wartość świata wielkiego". Autor Parafiańszczyzny na początku rozdziału zamieszcza też znamienne motto z Otella: A ich sumieniem nie jest nie popełnić, Ale utaić32. Upraszczając sytuację, można rzec, iż kochano się „sentymentalnie" w panienkach, a obcowano ze służącymi, prostytutkami, swobodniejszego prowadzenia się mężatkami czy rozwódkami. Niemniej zapanowały surowe zwyczaje. Szczególnie kobiety wyższych kręgów krępowano konwenansami; pannom, choćby już w stanie narzeczeńskim, nie pozwalano na utrzymywanie kontaktów towarzyskich z mężczyznami, nawet na wymianę korespondencji33. Sprawy te zależały zresztą w pewnej mierze od klimatu lokalnego, od stosunków środowiskowych; na przykład lwowianki także w drugiej połowie XIX wieku posiadały reputację bardziej przystępnych niż krakowianki. Jednak wszędzie walczono m.in. z pornografią, potęgowano pruderię i zakłamanie w dziedzinie seksu. Swoboda obyczajowa czasów Księstwa Warszawskiego dla ludzi drugiej połowy XIX stulecia stanowiła odległą, demoniczną kartę, od której się odżegnywano mniej czy bardziej gorliwie. W jednej z prac opisujących „św iat niewieści" tamtych lat ubolewano nad występuj ą-cymi wtedy przejawami „szału, zapomnienia". Pisano: „Po tylu objawach zdrowia moralnego, rzutkości woli, (...) tyle naraz gorączek i zgnilizny (...). Czuje się niemal złość i urazę do (...) Kajetana Koźmiana, do Anny Nakwaskiej, gdy nam tak jednozgodnie opisują te orgie i saturnalie - rzec by niemal można: cmentarnia-ne"34. Koźmian przejawy „zepsucia" dostrzegał i w latach pięćdziesiątych, gorszył się na przykład, że podczas wyścigów warszawskich: „były piękne panie wiezione przez podstarzałych i wychudłych kochanków leżące niedbale w kabriolecie i otoczone młodymi oficerami rosyjskimi z gwardii"35. Henryk Rzewuski w prywatnym liście z dnia 15 listopada 1850 roku nazwał Warszawę jednym „z najbardziej rozwiązłych miast

świata chiześcijańskiego"36. Takich sytuacji nie godziło się jednak teraz, przynajmniej w pozytywnym świetle, ukazywać w literaturze pięknej. 125 Przemiany te bezpośrednio uderzyły we Fredrę. W słynnym ataku, jaki przeprowadził w 1842 roku na jego twórczość autor Parafiańszczyzny, Dunin-Borko-wski, użyte zostały również argumenty w postaci rozwiązłej biografii młodzieńczej naszego bohatera. Wyciągnięto także atut przez niego uprawianej twórczości obscenicznej, demoralizowania czytelników. Borkowski pisał m.in. o Fredrze: „Ułożył on najprzód dla towarzyszów młodości swojej, uczestników wypraw, rozpustnych i płochych wybryczków, dramat wszeteczny pod nazwiskiem «Piczomi-ra», pełen tłustych dowcipów i rozuzdanej wesołości. Wkrótce rozeszło się to dzieło w licznych odpisach po wielu rękach, zachwytywane z zapałem przez młodzież, która się miejsc rozpustniej szych uczyła na pamięć i z wielkim powtarzała upodobaniem"37. Zmiany obyczajowe spowodowały, że tuszowano akcenty czy aluzje erotyczne we Fredrowskich komediach, w silniejszym stopniu niż miało to miejsce ok. 1830 roku. Mieczysław Inglot pisze, iż słynną Podstolinę z Zemsty grywano w konwencji komediowej wdowy: „Ale zgodnie z sarmacką koncepcją matrony tuszowano starannie akcenty erotyczne, m.in. przez dobór aktorek w więcej niż średnim wieku. Przełamanie konwencji i stworzenie kreacji płochej, zalotnej, a na dodatek kuso ubranej wdówki, czego w latach siedemdziesiątych dokonała 33-letnia Teofila Nowakowska, spotkało się z surową oceną recenzenta"38. Cały kontekst społeczno-kulturowy nakazał tedy Fredrze oględność nie tylko w publikacjach, wystąpieniach oficjalnych, lecz także w życiu prywatnym, nawet w korespondencji. Gdyby teraz w swej korespondencji prywatnej głosił poglądy z lat młodości, spowodowałby skandal obyczajowy; gdyby obecnie chciał drukować swoje obscena, postawiono by go przed sądem. Fredro zaniechał tedy nie tylko pornografii, lecz odżegnał się od takich analiz obyczajowopsyetiologicznych, jakie otrzymaliśmy w Mężu i żonie (choć materiał do nich mimo wszystko istniał). Dostosowując się do nowych prądów i wzorów, dystansował od swobody obyczajowej, a swą gorliwością czasem jakby chciał zatrzeć „grzechy młodości". Dochodzi do tego, że cechuje go puryzm etyczny; autor bądź co bądź Sztuki obłapiania obyczaje i modele panujące w literaturze francuskiej połowy XIX wieku uznaje za zbyt swobodne. W wywiadzie dla Kazimierza Wł. Wójcickiego z 1862 roku powiada: „Ja nie umiałem i nie umiem nierządnic brać za bohaterki swoich utworów, jak to teraz moda za przewagą francuską"39. (Była to oczywiście aluzja do Damy Kameliowej Aleksandra Dumasa.) W tych latach uważał się już za tradycjonalistę i atakował popularne na scenach polskich komedie francuskie, m.in. Emila Augiera, Wiktora Sardou. Dostrzegał w nich bowiem elementy frywolności i obyczajowej prowokacji, gwarantujące sukces sceniczny wśród masowej publiczności. W jednym z wierszy pisał: Stare moich dziel zalety, Bo wiek inny, ba... niestety! -Bez gamratki i bękarta Dziś komedia nic nie warta40. Znamienna jest jego reakcja na wiersz Mickiewicza pt. Zaloty, w którym poeta przedstawia, jak to po oświadczynach występują rozmaite reakcje w otoczeniu panny, w ostatniej zwrotce czytamy: 726 A pokojowa służącego bada O mych w kochaniu przygodach. Czym dawniej kochat? - Ciekawość jałowa! Czy kochać mogę? - Dowiodę: Porzuć lokaja, kotko pokojowa, Przyjdź wieczór na mą gospodę.

Po przeczytaniu tego wiersza, pomny, że żyje już w innej epoce niż epoka jego młodości, w liście do Józefa Załuskiego z grudnia 1859 roku grzmi: „Zwrotka ostatnia brudna - «porzuć lokaja!» przekonam, żem tęgi! Przyjdź do mnie!! wieczorem!! do gospody!! Piękna «kotka». To Mości Dobrodzieju, nie kotka, ale vul-go k..., czyli jak grzeczni nasi przodkowie mówili: murwa. -1 dlaczego obraca się do pokojówki z alokucją swoją?"41. Sądzimy, że reakcje były w dużej mierze pozorowane, miały świadczyć o dostosowaniu się do nowych wzorów, lecz nie przynosiły pełnego, szczerego porzucenia dawnych poglądów i postaw. Istnieją podstawy, by twierdzić, że w towarzystwie dawnych kompanów czy nawet pośród ścisłego grona rodzinnego, a także w poufnych zapiskach, zrzucał maskę i odsłaniał swe prawdziwe oblicze: człowieka ceniącego zmysłowość, rozkosz płciową. Córka wspomina, że gdzieś około 1840 roku generałowa Franciszka Karwicka nie raz: „Karciła koncepta mego Ojca i stryja Henryka, gdy zbyt drastycznymi jej się wydawały: «Et! świntuchy, pastuchy jesteście!»"42. Kolega wojskowy, Józef Grabowski, który spotkał się z Fredrą w uzdrowisku niemieckim w 1855 roku, wspomina: „Zestarzał się, lecz zawsze równie dowcipny, miły, pełen rozpustnych dykteryjek i wierszyków"43. Znamienne jest, że nawet u schyłku życia Fredro ma liberalny stosunek do swobody seksualnej służby. Wnuczka w pamiętnikach informuje, że w domu dziadka pracowała praczka Hanka, która: „Żyła i umarła w stanie panieńskim, ale mimo to licznego dochowała się potomstwa". Panna na swoje usprawiedliwienie powiadała: „Czyż to moja wina, że ja taka miła?" Romansową praczkę i inne służące próbowała umoralnić zatrudniona w domu Fredrów nauczycielka i gospodyni, Szwajcarka Adela Defforel. Owe nieudane próby zaprowadzenia moralności tylko bawiły Fredrę, jak pisze wnuczka: „posiadały szczególny dar rozweselania go"44. Wiele myśli zamieszczonych w Zapiskach starucha poświadcza, że do późnej starości w sprawach płci zajmował w istocie stanowisko dalekie od wiktoriańskiego rygoryzmu. Dostrzegał biologiczny wymiar, niezależne od wzorów kultury oddziaływanie seksualności, potrzeby i rozkosze ludzkie w tym zakresie. Przytoczmy choćby znamienne słowa: „Niezłe to głupstwa wieku młodego, kiedy i starzy żałują czasem, że już ich robić nie mogą"45. Z tychże Zapisków pochodzi sentencja: „Jak było, tak jest na tym świecie: ani gorzej, ani lepiej. Ruch tylko, zmiana kształtów"411. Dostosowywał się Fredro do tych zmieniających się kształtów kultury. W dobie triumfującej pruderii, będąc zresztą coraz bardziej schorowanym i zestarzałym, dostrzegając nowe wartości w życiu, ani mógł, ani chciał przeciwstawiać się fali rygoryzmu. Wiele jednak wskazuje, że pamiętał i cenił uroki zmysłowości, nie myślał też być cenzorem w swym kręgu domowym. Znamienne, że nie zachowały się informacje, by potępiał liczne romanse swego syna. 127 Postawa Fredry wobec erotyzmu mieściła uznanie dla szeroko pojętej cielesności i urody; dotyczyło to obu płci. W memuarach, wspominając poznanych mężczyzn, odnotowuje ich aparycję, wzrost. „Wysoki, piękny mężczyzna" wzbudza u niego z reguły uznanie i sympatię. W obscenach przedstawiał erotyczny model mężczyzny, dodajmy - młodego. Cechuje go silna budowa fizyczna, odpowiednie wyposażenie anatomiczne, rumiana cera, oczywiście witalność. O kochanku Pi-czomiry słyszymy: „Co za plecy szerokie, jakie łydy, uda"47. Dokładny wizerunek mężczyzny pozostawił w Sztuce obłapiania, warto chyba zacytować ten tekst: Hoży Junaku krwawego rumieńca, Ty dostać możesz czcigodnego wieńca! Portka opięta, co ledwie nie pryska Lubieżne formy walnie ci wyciska; Pól dupki pełne, jak gdyby toczone, Łydki tęgiemi żyłami plecione, W kroku narzędzie, choć go ręka tłoczy, Bezwolnie ściąga niewiniątek oczy48. W wieku późniejszym erotyczny typ mężczyzny odznacza się przede wszystkim doświadczeniem, umiejętnościami w arkanach fizycznej miłości, także po prostu brakiem

jakichkolwiek skrupułów moralnych w tej dziedzinie. By móc prowadzić aktywne życie alkowiane, spożywa on wartościowe posiłki, pije specjalne wina, zna także sekretne środki wzmacniające męskość. Znudzony i przesycony znajdującymi się stale „pod ręką" wdziękami żony urozmaica sobie życie przygodami miłosnymi. Taki wzór ukazywał Fredro jeszcze trzydziestoletni. Później nabrał, jak wiemy, wody w usta, nie sądzimy wszakże, by diametralnie zmienił swą opinię. Przywiązywał tylko większą wagę do ogólnej kultury współżycia, do uczuciowej strony małżeńskich związków. ROZDZIAŁ XI Postawa wobec kobiet Cechy osobowości, oddziaływanie wychowania i dominuj ących wzorów kultury powodowało, że w życiu, a szczególnie w erotyce Fredry nie śliczni chłopcy czy przedmioty, nie inne dewiacje, lecz kobiety zajmowały naczelne, centralne miejsce. Dotyczyło to tak jego działań, samoświadomości, jak chyba i podświadomości. Postawa Fredry wobec świata kobiet jest w zasadzie przychylna, choć może nie tak jednoznaczna, jakby to wynikało z pewnych wypowiedzi, deklaracji. Jest bezsporne, że nie cechował go, tak częsty w literaturze i kulturze, łącznie ze staropolską, mizoginizm. Niemniej dostrzegał i akcentował różnice osobowości determinowane cechami wrodzonymi, płcią. Przyjmował, iż psychika kobiet inna niż mężczyzn, że częściej podlegają emocjom, że kierują się przede wszystkim upodobaniem, „sercem". W Ślubach panieńskich zamieścił znamienne motto z pism Andrzeja Maksymiliana Fredry: „Rozum mężczyzną, białogłową afekt tylko rządzi, oraz kocha, oraz nienawidzi, nie gdzie rozum, ale gdzie afekt, tam wszystka". Z rozmaitych napomknień, pism, utworów wynika, że nie miał najwyższego mniemania o umysłowości, intelekcie kobiet. W wierszu ukazującym model żony chyba szczerze głosił: Niech ma rozum dla kobiety Nie szukając z dzieł zalety. Aprobująco stwierdzał: „w sercu kobiety - mądrość kobiety"; Równocześnie dostrzegał i doceniał naturalną inteligencję kobiet, ich nieraz genialną intuicję, w ogóle uroki psychiki kobiecej. Zdawał sobie sprawę z różnicy w postawach i dążeniach kobiet i mężczyzn. Równocześnie z wad występujących u obu płci. Stąd też najdalszy jest od dyskryminacji stosowanej tak często wobec niewieściego świata. Nie dostrzega się u niego zespołu „madonny i ladacznicy" odzwierciedlającego ambiwalencję wobec kobiet. (Współistnienie modelu kobiety „porządnej", darzonej uczuciem, oraz modelu kobietyzabawki, jedynie do związków seksualnych)1. Dla Fredry płeć, charakter, intelekt stanowiły nieroz-dzielną całość. Traktował kobiety nie tylko jako obiekty przynoszące rozkosz, sycące pożądanie, umilające życie, lecz jako istoty ludzkie obdarzone sercem, 5 - Aleksander Fredro 129 wrażliwością, umiejętnościami, których pozbawieni są mężczyźni. Całkowicie aprobował ich dbałość o swój wygląd, pielęgnację ciała, ich stroje i ozdoby. Cenił miły sposób bycia, umiejętność prowadzenia ciekawej rozmowy, umiejętność ukazywania i eksponowania miłych cech psychicznych oraz walorów fizycznych. Mimo swego naturalistycznego podejścia do seksu widział je także w perspektywie uczuć, miłości uduchowionej. Dostrzegał oczywiście zróżnicowanie świata niewieściego, determinowane różnorodnością temperamentów, stosowaniem odrębnych metod wychowawczych czy środowiskiem. Dostrzegał różne style zachowań, wynikające z określonych potrzeb, przekonań, nawyków. (Jakże odmienne typy psychiczne prezentują np. Aniela i Klara w Ślubach panieńskich). Wczuwał się w nastroje i potrzeby kobiet różnego wieku. Stefan Kołaczkowski pisze, że „w przedstawieniu najskrytszych wzruszeń starzejącej się kobiety był równym mistrzem jak w kreśleniu wdzięków dziewczęcych"2. Historycy literatury nazywaj ą go też słusznie „poetą duszy kobiecej".

Dobrze znał kobiety, przez całe życie je lubił, był - mówiąc ówczesnym językiem - „skłonny do kobiet". W Uście z 1818 r. do brata Maksymiliana otwarcie wyznaje, że z niego: „Zapalony (...) wielbiciel płci pięknej"3. Pozytywny stosunek do świata niewieściego wiążemy w pierwszym rzędzie z cechami osobniczymi Fredry, ze strukturą jego osobowości. Wynikał on jednak także w pewnej mierze z siły oddziaływania pewnych wzorców. Zarówno z tradycji obyczajowości polskiej, od wieków ceniącej kobiecość, zapewniającej kobiecie godną pozycję społeczną i obyczajową (co stanowiło wtedy rzadkość w kulturze europejskiej), jak najnowszych wpływów kultury francuskiej. Wiadomo, że kultura ta w XVIII w. przyznawała kobiecie wysokie miejsce w wielu dziedzinach życia, np. werotyce, ale i w ruchu umysłowym. Ceniłam, in. ich naturalną, instynktowną inteligencję. J. de Goncourt pisał: „ W każdej epoce, w każdym stuleciu potomność dostrzega pewien dominujący rys, najwyższe i rygorystyczne prawo wewnętrzne, które wynika z obyczajów, [w XVIII stuleciu] duszą tej epoki, ośrodkiem świata, punktem, z którego wszystko promieniuje, szczytem, z którego wszystko zstępuje, obrazem, na którym wszystko się wzoruje, jest kobieta"4. Sądzimy, że poddany oddziaływaniom takich wzorców społecznych Fredro stał się konsekwentnym admiratorem płci pięknej, nie tylko w kontekście miłosnego łoża. Należy tylko dodać, że w drugiej części życia, ulegając tendencjom zachowawczym, podobnie jak przygniatająca większość mężczyzn nie tylko jego czasów, wypowiadał się nieprzychylnie, a nawet pogardliwie o kobietach nazbyt łatwych, niewybrednych w sprawach erotycznych. Stąd też w jego korespondencjach czy pismach owe wzmianki o „gamratkach", „murwach", „kokietkach" lub jeszcze dosadniejsze. Znamienne, iż do czasu ożenku czy starania się o rękę przyszłej żony nigdy nie był na dłużej związany z jakąś jedną kobietą. Przedstawione miłostki albo „miłości serca" stanowiły właściwie epizody; przez lata pozostawał sam. Różni się pod tym względem od związanych przez długie lata ze swymi wybrankami i przyjaciółkami pisarzy, m.in. Karpińskiego, Mickiewicza czy Krasińskiego. Nie można wy130 kluczyć, że po powrocie z wojny, przez jakiś czas pozostawał w jakimś związku miłosnym z dziewczyną wiejską, może służącą, są to jednak tylko supozycje. Jeśli nawet obywał się bez stałej przyjaciółki, to kobiety-jako znajome, przelotne kochanki, płatne czy uwiedzione miłośnice, później żona, córka, bratowa, bratanice, siostrzenice - towarzyszyły mu od wczesnej młodości do kresu. Ich ciała, seks, powab, choćby sama czułość, delikatność, wrażliwość, odmienność psychiczna, były nieodzowne do osiągnięcia zadowolenia, szczęścia. W okresie młodości traktował je przede wszystkim jako obiekt seksualnych celów i aspiracji, później, w coraz większym stopniu, jako przedmiot uczuć, pod koniec życia jako istoty oddane, opiekuńcze, uosabiające wdzięk i urodę życia. Jego męskie cechy charakterologiczne nie przeszkadzały, a może nawet powodowały, że lubił i cenił, chętnie też obserwował odmienny świat kobiet, który w dużej mierze inspirował go także do twórczości literackiej. Powstaje pytanie: Jaki typ kobiet, w sensie mentalności, charakteru, typu urody, budowy cielesnej, preferował Fredro? Z licznych wyznań, faktów zaobserwowanych w życiu, wynurzeń w obscenach wynika, że zawsze pociągały go niewiasty kobiece, tak w psychicznym jak fizycznym ujęciu. Cenił urodę, przypomnijmy że urodziwymi były panie, w których się kochał czy podkochiwał. Również w Piczo-mirze prezentuje panny „nadobnej urody", pisze o „czarze pięknej kobiety". Nie był w stanie, jak uczynił to jego brat Maksymilian, poślubić brzydkiej niewiasty. Ponieważ lubił patrzeć na kobiety, wielbił więc Fredro pociągające kształty, dobrą, kobiecą budowę. Przypomnijmy, że w listach wzdychał do pewnej „krą-glutkiej" części ciała, w obscenach z aprobatą wymienia „krągły zadek", podobnie ceni pulchne czy jędrne uda, nie poskąpił oczywiście komplementów jeszcze jednej cząstce. Ten rejon wzbudzał u niego największe zainteresowanie, choć lubił także,

niekoniecznie kształtne, lecz „wesoło bujające" czy sprężyste piersi. Koncentrował się w ogóle na cechach płciowych kobiecego ciała. W nie drukowanych tekstach tak prezentuje urodziwą pannę: Wyciągają siepaki dziewkę cud piękności, Z jędrnymi udami, zupełnie golutką Z cycami jak banie z p(.. .)ą tak malutką5. Nie lubił kobiet zwalistych, niezgrabnych. Nie podobały mu się na przykład wiedenki, na które w jednym z listów wybrzydza: „krzywo-brudno-śmierdzące--grubo-płaskie granatniki6. Z różnych wzmianek wynika, że najbardziej pociągały go zgrabne blondynki. Admirator kobiecego ciała, cenił także jego oprawę: strój, elegancję. Delektował się estetyczymi wrażeniami, jakich'może dostarczyć strojna niewiasta, m.in. na balu czy w salonie. Z pamiętników rodzinnych wiemy, iż doskonale wiedział, w czym jest kobiecie „do twarzy", dbał o stroje żony i córki. W starości napisał: „Mało dziś jest elegantek, ale mnóstwo najmodniejszych koczkodanów". Zdawał sobie sprawę, iż strój zdobi, lecz zakrywa także, może mamić, że w sukni kobieta „rzecz niejasna"7. W obscenach chętnie prezentował po prostu rozbierane czy „golutkie". Lubił kobiety'nie tylko urodziwe, lecz inteligentne i pogodnego usposobienia. Tymi przymiotami wyróżniała się choćby jego ulubiona bratanica Sewerynka. 131 Córka Fredry wspomina: „blask jej piękności, urok srebrnego śmiechu i konceptów trochę kozackich, ale pełnych samorodnego fredrowskiego dowcipu, był wszechwładny. Ojciec mój nie wiem, czy mniej od stryjostwa przepadał za tym ślicznym stworzeniem"8. W młodych latach sarkał na zbyt powściągliwe, nabożne: w obscenach jawnie wychwalał „jurne" ,.„ogniste", okazujące skłonność do „miłosnej pożogi", przede wszystkim zaś nie wzbraniające się wobec zalotów mężczyzny. Później, jak pisaliśmy, zmienił swe poglądy. Zdawał sobie sprawę, że wielu ekscytował fakt, iż byli pierwszymi w życiu partnerki, mogli ją pozbawić dziewictwa. W jednym z obsce-nów dwie urodziwe „ciasne prawiczki" stanowią nagrodę w turnieju. Nie znajdujemy jednak podstaw, by twierdzić, że burzenie niewinności stanowiło dlań niebywałą atrakcję. W wiośnie życia kochał się w młodych, kilkunastoletnich panienkach, młodziutką też była uwielbiana Sewerynka. W obscenach wychwala młódki. Jeden z bohaterów powiada dosadnie: „Stare dupsko obłapiać, na to nie mam chęci". Jeszcze w Damach i huzarach kąśliwie określi niemłode niewiasty: „jedna starsza i grubsza od drugiej"9. Podstolina z Zemsty w opinii Papkina to: „Malowidło nieco stare"10. Nie znaczy to, by zawsze wolał nastolatki. Odwrotnie. Wiele faktów wskazuje, że w wieku dojrzałym świadomie czy podświadomie bardziej pociągały go dojrzałe, rozbudzone, znające sztukę kochania. Przecież jego wielka miłość to bądź co bądź dojrzała mężatka. Zdawał sobie sprawę, że lata nie odbierają kobiecie wartości alkowianych. Pod koniec życia pisał: „Rok czterdziesty zwykle drzwi szaleństwu zamyka mężczyznom, a otwiera kobietom"11. Znamienne, iż w jego utworach literackich pojawiają się kobiety więcej niż dojrzałe, skłonne do amorów, posiadające w tym zakresie eksperiencję. Już Stanisław Pigoń dostrzegł, że ilekroć dobiera do asamblu swych komedii starsze damy, „wprowadza zazwyczaj takie, co mają bujną przeszłość i rozległe doświadczenie erotyczne. Dość przypomnieć Podstolinę z «Zemsty» czy panią Kasztelanową z «Dwu blizn»"12. Pigoń sądzi, że był to techniczny, w nawyk przechodzący chwyt konstrukcyjny. Sądzimy inaczej. Prawdopodobnie odczuwał pociąg do tego typu kobiet, stąd chętnie prezentował go w swych utworach, może wręcz delektował się ukazywaniem doświadczonych w miłości pań. Świadczyłyby o tym także postacie z jego obscenów, m.in. żona faraona czy matka z Zaślubin Idzi. Dlaczego zresztą musimy wykluczyć, iż po prostu nie miał do czynienia z taką jedną czy drugą panią i

portretował ją później w twórczości? Przecież na tej zasadzie przyznajemy, że uwiecznił m.in. Anielę Trębicką, Zofię Skarbkową. Fredro - wytrawny uwodziciel, a przede wszystkim genialny obserwator - dostrzegał i pojmował wspomnianą już odmienność natury, psychiki kobiecej, a także odmienność reakcji płciowych kobiet. Już w młodości uświadomił sobie, że „szczęście samców" inne niźli płci odmiennej. Cechującą kobiety wrodzoną zalotność, kokieterię, zdolność rozbudzania uczuć i namiętności, a równocześnie większą wrażliwość uczuciową, nieśmiałość, lęk przed stosunkiem, często bierność. Piczomira, idąc pierwszy raz do miłosnego łoża, szepce słudze: „Wspieraj 132 (...) słabe kroki moje! Drżę cała". Następnie „lekko broni się", poddaje inicjatywie mężczyzny13. Fredro poznał wrażliwość czy względną nadwrażliwość organizmu kobiety, jej potrzeby i równocześnie wielkie możliwości w tej dziedzinie, czasem wręcz nienasycenie. Mówi o tym otwarcie w obscenach, można powołać się tu m.in. na Zaślubiny Idzi, Sztuką obłapiania. Zdał sobie sprawę, że kobieta może zaspokoić się, czy zostać zaspokojona, nie tylko drogą normalnego stosunku. W utworach niecenzuralnych spotykamy liczne wzmianki na temat masturbacji czy też tak zwanej „miłości francuskiej". Pozostawiając ten drażliwy temat, zaakcentujmy, że równocześnie dostrzegał i przywiązywał wagę do dominującej w psychice kobiet potrzeby uczucia, zaspokajania nie tyle swych pożądań, ile w pierwszym rzędzie potrzeby oddawania się wybranemu, ukochanemu mężczyźnie. Mniemamy, że tę kobiecą potrzebę uczucia, nie zapominając o występującej u niej zmysłowości, prezentuje nawet Pod-stolina z Zemsty. Wierzymy w szczerość jej wyznania przekazanego Wacławowi: Ty kochanyś był jedynie; Nad sto książąt ciebie wolę. Do mych komnat chodź w ukrycie, Tam bezpieczny będziesz luby, Bo cię broni moje życie. Bo z obrony szuka chluby14. Pod koniec życia napisał znamienną sentencję: „Polka żyje sentymentem". Fredro przez całe życie znajdował się pod urokiem kobiecości, natury kobiecej, delikatności i piękna, jakie kobiety preferowały w życiu. Za młodu wielbił je niby średniowieczny rycerz; kreślił: „Pisma płci pięknej zawsze są pełne słodyczy, przyjemności i czystej cnoty jak ich dusze"15. W wieku dojrzałym nad piękność i zdolności cenił ideał kobiecości. Córka pisze: „Aksamitne bywały intonacje głosu jego, gdy mawiał o tej nieuchwytnej a potężnej cnocie czy łasce danej, czy też po prostu nieskrzywionej naturze kobiecej"16. Widział też w świecie niewieścim czynnik mobilizujący różnorodną aktywność mężczyzn, stymulujący uczuciowość. Pisał: „Wdzięki płci pięknej dają pęd naszej wyobraźni, gdy nią działać chcemy, one są zachęceniem do pracy i w nich najsłodszą znajdziemy nagrodę. -Męstwo nasze, dobroczynność, czułość nie są częstokroć, jak tylko natchnieniem uczniów tej płci, ozdoby rodu naszego"17. Tak głosił w 1817 r., u schyłku drogi życiowej zamieścił zaś sentencję: „Lepszymi byliby ludzie, gdyby więcej szanowano kobiety..Co to miłość? Co przyjaźń? Co nieprzebrana troskliwość? Co ciche poświęcenie? - Kobieta, kobieta i zawsze kobieta"18. Nie były to tylko słowa, deklaracje. Także w codziennych zachowaniach i kontaktach wykazywał, mimo tak zwanego powodzenia, przeżywanych miłostek, po prostu szacunek dla płci pięknej, którym ponoć nie grzeszyli Galicjanie w jego czasach. Równocześnie był krytyczny, zdawał sobie sprawę, że pozytywnych opinii nie można generalizować. Stąd też ukazywał i ujemne strony psychiki kobiecej, a przynajmniej psychiki wielu kobiet: pewną przewrotność, umiejętność zwodzenia bliskich, nadmierną kokieteryjność. Ironicznie pisał: „Dziwny czasem program: rano spowiedź, w południe fioki,

wieczorem miłostki". Niesmak i lekceważenie wzbudzały w nim „spróchniałe kokietki". Korespondencja rodzinna dowodzi, że 133 w praktyce życiowej państwo Aleksandrostwo lękali się jednak „dojrzałych kokietek", mogących uwieść trochę lekkomyślnego, a jeszcze bardziej kochliwego jedynaka. (Dotyczyło to na przykład niejakiej pani Karwickiej .)19 Raziła starego Fredrę częsta gadatliwość niewiast, sarkał: „W zgromadzeniu kobiet najłatwiej o mówcę - a najtrudniej o słuchacza". Zrażała go do wielu merkantylna postawa wobec życia20. Obserwacje i osobiste przeżycia wykorzystał przy konstruowaniu rysów psychologicznych swych postaci literackich. Wiadomo, iż uwiecznił w naszej literaturze rozmaite Aniele, Elwiry, Eufrozyny, Justysie, Klary, Wandy, Zofie, Kasztelanowe i Podstoliny. Potrafił ukazać je przekonywająco, często stosując niedopowiedzenia, podteksty. O Anieli ze Ślubów panieńskich powie Boy, że „to cudowne skrzypce czekające swego grajka". Na innym zaś miejscu dokładniej: „Aniela jest to najbardziej urocze wcielenie woli bożej, jakie kiedykolwiek dreptało na dwóch łapkach w literaturze polskiej; rola niewinno-zmysłowa, harfa kobiecości, grająca za samym zbliżeniem męskiej dłoni... Czegóż to nie ma w tej roli: i duma dziewicza, i tak drażniący erotycznie takt doskonale wychowanej panny, bierność hurysy, wdzięk, marzenie, poezja - i to polskie cielątko wreszcie"21. Klara z Zemsty to znów „dziewczyna trzeźwa, sprytna, sarkastyczna nieco, przemawia głosem naturalności, rozsądku i uczucia". Elwira z Męża i żony jest „łzawą i nękaną wyrzutami, trochę nudną i niezręczną kochanką, chowającą pliki listów miłosnych za domowym ołtarzykiem"22. Nie bardzo godzimy się z Boyowską charakterystyką Elwiry, nie o to jednak w tej chwili chodzi. Wszyscy przyznają, iż Fredro w swych komediach znakomicie przedstawiał rozmaite typy i osobowości kobiet, także reakcje, niuanse ich życia miłosnego. Przypomnijmy choćby wypowiedź doświadczonej pani Zielińskiej z Ostatniej woli, która tak komentuje skłonność pań do mężczyzn w mundurach: „O mój Boże! Oficerowie dla mężów są najniebezpieczniejsi, ja to wiem z doświadczenia. Ten mundur, ta kitka, ten brzęczący pałasz, te dzwoniące ostrogi -wszystko to działa niewymownie na uczucie kobiety". Równocześnie Fredro zdawał sobie sprawę, że „miłosne zapały" kobiet nie zawsze są szczere, lecz w pewnych sytuacjach nie ma w tym nic złego, ponieważ „mężczyźni lubią być oszukiwani"23. W pamiętnikach komediopisarz żali się, że bywał źle rozumiany, odczytany, spotykał się z niechęcią, z wrogością. Z tekstu, jak zresztą biegu życia, wynika, że owe niechęci, złośliwości, napaście, pamflety spotykały go wyłącznie ze strony mężczyzn, nie dostrzegliśmy, żeby winił za nie kobiety. Nie widać także w jego życiu tak zwanych kobiet fatalnych, sprowadzających nieszczęście, zadających moralne cierpienia, burzących ład życia. Nie miał prawa ni podstaw, by pisać o „puchu marnym"; przeżycia, awanse, rozkosze, pozwalały mu zaś głosić właśnie zalety ich charakterów, atrakcyjność ciał, żar serc. Jego wielka, spełniona miłość, pożycie z ukochaną Zofią, upewniły go, jak odmienna, przy tym głęboka i przeważnie wierna jest miłość kobiet, a ściślej - większości kobiet. Nie chcemy upraszczać przeżyć Fredry. Z niedopowiedzeń, podtekstów można domniemywać, że spotykały go także jakieś zawody, rozczarowania w tej dziedzinie, iż nie był na przy. 134 kład w stanie szanować pewnych kobiet, które nawet kochał. Nie spowodowały one jednak w jego życiu katastrofy, nie zmieniły ogólnego stosunku do tej płci. Wydaje się, że napoleończyk, sławny dramaturg, obsypywany zaszczytami obywatel, majętny pan, człowiek otoczony do kresu życia uczuciem mógł, jeśli chodzi o miłość kobiet, podpisać się pod słowami Byrona: Miłość mężczyźnie nie jest życiem całym, Dla kobiet miłość - jedyne istnienie, Jemu być wolno ambitnym i śmiałym, Zdobywać sławę, majątek, znaczenie, Napełniać serce rozkoszą i

szałem. Każda u niego trudność w jednej cenie, On wszystkie dobra ma - kobieta jedno: Kochać i kochać, i być zawsze biedną24. . ROZDZIAŁ XII Żona Kobieta życia Fredry, jak już powiedzieliśmy, to jego żona, Zofia z Jabłonowskich. Urodziła się 20 maja 1798 roku, zmarła 1 listopada 1882 roku, była tedy siedem lat młodsza od męża, przeżyła go zaś o lat sześć. Jabłonowscy herbu Grzymała (nie mieli nic wspólnego z książętami tego nazwiska) byli starą średnią szlachtą mazowiecką. Do znaczenia doszli dopiero w XVIII w.; w tym stuleciu linia, z której pochodziła Zofia, przeniosła się na tereny województwa ruskiego. Dziadem Zofii był Roch, kasztelan wiślicki, starosta kor-suński, kawaler orderu Św. Stanisława. W1779 roku otrzymał tytuł hrabiowski od cesarzowej Marii Teresy. Ojciec Józef, człowiek bardzo majętny, był członkiem Stanów Galicyjskich. Posiadał m.in. miejscowość Lubień, która ze względu na źródła siarczane stanowiła ekskluzywne, przynoszące pokaźne dochody uzdrowisko. Zmarł w 1821 roku. Żonaty był z Marianną Świdzińską, kasztelanką radomską, zmarłą w 1830 roku. Jabłonowscy przez koligacje powiązani byli z możnymi rodami, m.in. z Krasińskimi, Ossolińskimi, Wodzickimi, a także z domem włoskich książąt Carignano. Zofia, najstarsza z rodzeństwa, miała czterech braci: Franciszka, Kazimierza, Leona i Ludwika. Ostatni urodził się dwanaście lat po niej, jest on autorem cytowanego wielokroć pamiętnika1. Jabłonowscy prowadzili dom otwarty, na dość wysokiej stopie. Goście, przynajmniej w pewnych latach, reprezentowali m.in. książęce mitry, generalskie szlify, senatorskie tytuły. Brat Zofii - Ludwik wspomina, że w domu rodzinnym „było rojno (...), gwarno było od rana do nocy, a dom cały - pomimo nadzorczyń i respektowych upierzyć [starych rezydentek], śmiał się i chichotał, wyjąwszy gdy najstarsza siostra matki, pani Szymanowska, starościna wyszogradzka, nadjechała z Polski (...). Do stołu siadając rozkładała biblię i z niej budujące recytowała ustępy, potrawy krzepły, wszyscy ziewali, ale oczy tym serdeczniej się śmiały i łatwiej porozumiewały"2. Zofia wychowana została w tradycyjnej atmosferze możnych dworów szlacheckich, Od dzieciństwa uczono ją języków obcych, gry na instrumentach muzycznych, wpajano zasady savoir vivru. Dalszego poloru nabrała w domu swej ciot136 ki, kasztelanowej Marianny Lanckorońskiej. Szczegóły wychowania, oddziaływania atmosfery rodzinnej nie są dobrze znane. Ojciec cieszył się opinią człowieka szlachetnego, łagodnego, Ludwik nazywa go „anielsko dobrym". Domem i wychowaniem dzieci kierowała jednak matka, osoba zdecydowanie mniej sympatyczna, szczycąca się parantelami, uganiająca za powiększeniem majątku. W tradycji rodzinnej Zofia, wychowana przez „matkę do despotyzmu surową, nigdy nie była dzieckiem, a mniej jeszcze szczęśliwym dzieckiem"3. Wiemy, że pani Jabłonowska okazywała zdecydowaną niechęć najmłodszemu, niechcianemu synowi, któremu podczas pobytu w szkołach skąpiła na elementarne potrzeby dotyczące ubrania (hrabicz chadzał dosłownie w dziurawych butach, ze względu na stan garderoby wstydził się nieraz pokazać na mieście) czy kieszonkowego4. Zofię i brata łączyły serdeczne więzi. Nie ulega wątpliwości, że cienie wychowania rzutowały na jej późniejsze postawy, reakcje, spowodowały pewną oschłość zachowań. Nie przecenialibyśmy jednak tych czynników, m.in. z tego względu, że -jak świadczą wspomnienia brata - dom rodzinny nie był j ednak klasztorem; chyba i w j ej latach panowała tam ogólna atmosfera niwelująca w pewnej mierze oddziaływanie matki. Nasza bohaterka zresztą szybko wydostała się spod jej kurateli, 23 sierpnia 1814 roku, to znaczy w wieku ledwie 16 lat, wydano ją za mąż za osiemnaście lat starszego od niej przedstawiciela możnego, także hrabiowskiego rodu Stanisława Skarbka (1780-1846). Stanowił on bez wątpienia interesującą i malowniczą postać. Inteligentny,

rzutki, ambitny, przez całe życie działał aktywnie na polu gospodarczym, dzierżawił dobra, rzucał się w hazardowe interesa, spekulował. Posiadał wszakże również zainteresowania literackie, teatralne, stał się też z czasem twórcą nowego teatru lwowskiego. W 1843 roku wzniósł we Lwowie wspaniały gmach teatralny, który mieścił 1460 widzów (co sytuowało wówczas teatr na trzecim miejscu w Europie). Był także filantropem, stworzył pierwszy fundusz emerytalny dla artystów, ufundował zakład dla ubogich i sierot w Drohowyżu5. Przekonań wolnomyślnych (był masonem), całkowicie odcinał się od tradycyjnej obyczajowości sarmackiej, prowadził tak zwane światowe życie, należał do przywódców „złotej młodzieży" lwowskiej. Ludwik Jabłonowski charakteryzuje go następująco: „Dobrego wzrostu, ściągłej, wyrazistej twarzy, wesołego, prawie dobrodusznego spojrzenia, mocno wykształconego nosa, wielce pańskiego, wielkoświa-towego ułożenia, swobodnych ruchów, z kobietami często nadto poufałego obejścia, co ciągłe życie z aktorami tłumaczyło, był bardzo odznaczającą się nade wszelkie komunały wyższą osobistością, bez żadnych książkowych wiadomości, ale pełen swobodnego dowcipu i żartów"6. Charakterystyka może nieco stylizowana, niemniej hr. Skarbek potrafił wzbudzać sympatię tak współczesnych, jak historyków. Stanisław Wasylewski powiada: „Dziwakiem był wspaniałym"7. Nie zaskakuje tedy, że zyskał wielkie względy teściowej, której imponował rzutkością, wzbudzał zaś przychylność głęboką i szczerą rewerencją. Jego zalety i cechy bardziej jednak przemawiały do teściowej niźli do młodziutkiej żony, choć przez wszystkie lata małżeństwa dbał o jej stroje, ekwipaże, wygody i rozrywki. Bawił z nią m.in. w Wiedniu podczas słynnego, także z towarzyszących mu atrakcji towarzyskich, Kongresu w 1815 roku. Ze swych 137 licznych podróży handlowych przywoził całe kufry najmodniejszych sukien i strojów. Podarkami, uprzejmością zyskał jej wdzięczność i uległość, jednak wszystko wskazuje na to, że nie potrafił zdobyć serca. Przypuszczamy zresztą, iż Skarbkowi na rozpalaniu wielkiego uczucia wcale nie zależało. Nie wydaje się, by w młodziutkiej żonie znalazł partnerkę pojmującą jego pasję robienia pieniędzy, realizowania postawionych planów życiowych. Był bezpłodny, prawdopodobnie upewnił się w tym względzie w trakcie trwania małżeństwa. Nie mogąc tedy planować posiadania potomstwa, w każdym bądź razie nie widząc większych szans w tym zakresie, nie mógł traktować żony jako kobiety, która przedłuży ród, zostanie matką jego dzieci. Z czasem, po uniesieniach miodowych miesięcy, pożycie młodej pary stało się chłodne. Galanteria, być może i zmysłowość, przytłumiły w nim głębsze, subtelniejsze uczucia, nim się one zdołały rozwinąć. Później bodaj nawet przerysowywano ten moment powiadając, że Skarbek „żadnego małżonce swojej nie sprawił szczęścia"8. W tej sytuacji skłonność, jaką Zofia okazała Fredrze, nie uczyniła na nim piorunującego wrażenia, nie myślał też toczyć bojów o jej zatrzymanie. Wszyscy przyznają, że zachował się w ogóle taktownie i elegancko. Porzucając zamiar trzymania przy sobie żony siłą, z miejsca godził się na rozwód. Była temu jednak-jak wiemy - zdecydowanie przeciwna matka, bardzo lubiąca zięcia, a zdecydowanie niechętnie nastawiona do Aleksandra, jak zresztą do całego jego rodu. Okoliczności wyjaśniają tę postawę. Skarbek potrafił być nie tylko sympatyczny, lecz dbał o żonę i jej sytuację materialną, co przekonało do niego merkantylnie nastawioną starą Jabłonowską. W momencie rozpoczęcia starań o rękę Zofii Fredro stał od niego niżej socjalnie i materialnie. Fredrowie posiadali, o czym pisaliśmy, stare rodowe tradycje, na początku XIX w. Jabłonowscy przewyższali ich jednak zdecydowanie tak majątkiem, jak tytułami i koligacjami. Przypomnijmy, że Jacek Fredro dopiero budował fortunę i zabiegał o wymarzony tytuł hrabiowski, który Jabłonowscy posiadali już od kilkudziesięciu lat. Prezentujący skromną fortunkę kapitan Fredro, aczkolwiek mógł się pochwalić wojenną przeszłością i bojowymi odznaczeniami, nie imponował snobistycznej matce Zofii. Może ktoś z czytelników zaoponować, że był przecież znakomitym pisarzem, człowiekiem, który wszedł

do historii literatury i całej kultury polskiej. Rzecz w tym, iż w momencie zawiązania romansu Fredro dopiero debiutował, bodaj znany był bardziej ze swawolnych tekstów, od których jak wiemy „uszy trzeszczały". Taka reputacja nie stanowiła zaś najlepszej rekomendacji. Przyszła teściowa zaś daleka była od swobody obyczajowej, nie wykazywała też większego zrozumienia dla roli wielkiej literatury. W jej środowisku w tym czasie więcej liczyły się pieniądze i tytuły niźli sława literacka. Stąd też opory, zakazy, dąsy, które spowodowały, że ślub naszego bohatera musiał być tak długo odkładany. Należy zresztą uwzględnić ogólne tło obyczajowe. Rozwody - czy częściej unieważnienia małżeństwa - w środowisku Fredry, o czym już pisaliśmy, zdarzały się, niemniej szersza opinia oceniała to zjawisko niechętnie. Rozwód, rozejście się stanowiło wtedy wydarzenie nieporównywalnie rzadsze, innej wagi, niż dzisiaj. Istotne też były towarzyszące mu okoliczności. Pani Zofia nie była przez 138 męża ani nękana, ani „zaniedbywana". Zdawano sobie sprawę, że zasadniczą przyczynę rozejścia się stanowił związek z Fredrą. Stąd też właśnie romans mężatki z posiadającym reputację libertyna Aleksandrem stanowił dla większości ówczesnych omal skandal obyczajowy. Stąd też oczywiście trudności towarzyszące zabiegom o unieważnienie małżeństwa. Do tegoż unieważnienia nie potrafiono znaleźć istotnych przyczyn, posłużono się ostatecznie pretekstem dotyczącym niespełnienia wszystkich formalności obowiązujących przy ślubie. Nie ulega tedy wątpliwości, że rozwód Zofii i jej poślubienie stanowiło dla Fredry balansowanie na granicy obowiązujących wtedy norm obyczajowych. Mimo to nie zrezygnował z zabiegów, choć przyszło mu czekać wiele lat. Zofia Skarbkowa miała wiele atutów, by utrzymać przy sobie Aleksandra. Jednym z nich była uroda; także powab i wdzięk. O piętnastoletniej panience głoszono, że jest „nadziemskiej piękności", nawet krytyczni podzielali opinię, iż było to „niezwykłego uroku dziewczątko"9. Z latami jej uroda dojrzała, rozkwitła, rozbłysła, wzbogaciła się o nowe powaby, tony. Malarz Prek, który portretował wiele urodziwych kobiet, dostrzegał u niej przede wszystkim tak zwaną figurę i piękne oczy: „jest wzrostu wysokiego, ciała białego, oczów dużych, niebieskich, włosów blond, pięknej postaci". Kolega Fredry określił ją jako ładną i przyjemną10. Syn Fredrów Jan Aleksander, opisując w okresie około 1832 roku, powie: „Moja matka w swojej młodości sławną była pięknością (...). Wtedy miała około lat 35, i po jej regularnych rysach sądząc, musiała być jeszcze piękną (...) płeć miała bardzo białą i blond loki; wzrostu była nad średni"11. Znający się na urodzie niewieściej Zygmunt Kaczkowski nazwie przeszło czterdziestoletnią Zofię „damą niecodziennej piękności"12. Zachowane portrety ukazują kobietę, w naszym pojęciu, nie tyle może piękną, ile ładną, powabną, interesującą. Wizerunek z czasów młodości przedstawia niewiastę o owalnej twarzy, dużych oczach, ładnie wykrojonych pełnych ustach. Jej kształtna, zdobiona lokami głowa osadzona jest na ładnej, pełnej szyi. Emanuje z niej ciepło, kobiecość, powab. Jeśli dziś uroda twarzy pani Aleksandrowej nie wydaje się olśniewającą, to w jej czasach, w latach młodości czy pełni życia, uważano ją wszakże za galicyjską „blond Wenus", wedle jej brata, najpiękniejszą damę „w lwowskim świecie"13. O tej wysokiej lokacie decydował zdaje się wspomniany już powab figury. Posiadała istotnie wąską talię, kobiece kształty, w ogóle świetną prezencję. Istotny szczegół stanowiły kształtne, długie dłonie. Pani ta mogła i potrafiła się podobać, tak laikom jak koneserom. Z latami jej uroda nieco przygasła, oczy stały się bardziej szare, włosy ściemniały, mogła uchodzić za szatynkę. Pani Fredrowa trzymała się jednak doskonale, świadczy o tym m.in. akwarelowy portrecik pędzla młodego Henryka Rodakowskiego. Artysta ukończył go w kwietniu 1845 roku, to znaczy, gdy modelka liczyła sobie już 47 lat, co w tamtych czasach uchodziło za sporo. Córka uważała, że jest na nim niepodobna, portret wszakże ciekawy, wydobywa bez wątpienia pewne rysy psychiczne, których córka prawdopodobnie nie

dostrzegała. Przede wszystkim wskazuje jednak, że pani Aleksandrowa wyglądała na mniej lat niźli miała (nie sądzimy, by malarz aż tak jej pochlebiał). U Rodakowskiego jest nie tyle pię139 а. I listoryk sztuki Władysław Kozicki pisze o portretolarakterystyczme wydłużona, okolona rozdzielonymi w śródesanymi włosami szatynki, o prostym, regularnym nosie, nieco тії z: wysky i szczelnie zaciśniętą warga gc>rną , z szaroniebieskimymi poci skypemi brwiami — to twarz niepiękna, ale pełna nęłrznego ciupią, drga pełnią duchowego życia"14. Dodajmy, że ukazuje kobietę świadomą oddziaływania swych wdzięków, dyskretnie mętną, dojrzałą w najlepszym tego słowa znaczeniu. choroby, kłopoty podcięły i starły walory jej niebanalnej pouśyi, zmjtnjijj się bardzo. Twarz się jeszcze wydłużyła, usta zacisnęły, Ш' Шшк ШЩ^ ЬоасібЛ і цщк мзгоіА 1g1 шєряизтаєі bo-, СПбгбиу, kłopoty podcięły i starły walory jej niebanalnej po'Ml. zmieniła się bardzo. Twarz się jeszcze wydłużyła, usta zacisnęły, l ii zajął wewnętrzny smutek; można dopatrzyć się w niej także pei portrecie malowanym przez córkę w 1858 roku, to znaczy gdy ^m. ,n Ja! jawi się już jako dostojna matrona. Od czasu ujęcia RoКр^ГдЖШ^ tó^cm, \ak gdyby dwadzieścia, a nawetto^ ^2?źssź^«ss2ssKg3«feisaK^sfe ^hd^d^ kna, ile bardzo interesująca. Historyk sztuki Władysław Kozicki pisze o portretowanej: „Ta twarz charakterystycznie wydłużona, okolona rozdzielonymi w środku i gładko przyczesanymi włosami szatynki, o prostym, regularnym nosie, nieco zbyt szerokich ustach z wąską i szczelnie zaciśniętą wargą górną, z szaroniebieski-mi oczami osadzonymi pod skąpemi brwiami - to twarz niepiękna, ale pełna wdzięku i wewnętrznego ciepła, drga pełnią duchowego życia"14. Dodajmy, że portret ukazuje kobietę świadomą oddziaływania swych wdzięków, dyskretnie kokieteryjną, ponętną, dojrzałą w najlepszym tego słowa znaczeniu. Późniejsze lata, choroby, kłopoty podcięły i starły walory jej niebanalnej powierzchowności, zmieniła się bardzo. Twarz się jeszcze wydłużyła, usta zacisnęły, miejsce kokieterii zajął wewnętrzny smutek; można dopatrzyć się w niej także pewnej surowości. Na portrecie malowanym przez córkę w 1858 roku, to znaczy gdy Zofia liczyła sobie 60 lat, jawi się już jako dostojna matrona. Od czasu ujęcia Rodakowskiego przybyło jej, miast dziesięciu, jak gdyby dwadzieścia, a nawet trzydzieści lat. Nawet jednak o zestarzałej można powiedzieć, że zachowała ślady dawnej urody. Urodę tę lubiła i potrafiła podkreślać sukniami, zdobić biżuterią. O młodziutkiej Zofii wiemy, iż stroiła się, a nawet zachwycała kreacjmi. Na portrecie z lat młodości jej szyję zdobi pięć sznurów pereł, ubrana jest w ozdobną suknię z krótkimi rękawami, talię przepasuje szarfa. Na portrecie Rodakowskiego nosi suknię z czarnego, lśniącego jedwabiu, silnie wciętą w pasie. Na ramiona ma zarzucony cienki szal z czarnej gazy, głowę zdobi stroik z białego tiulu, w okolicy uszu przybrany imitacją drobnych, różowych i niebieskich kwiatków. Mnogość biżuterii świadczy o jej zamiłowaniu do klejnotów: na szyi potrójny sznur pereł, pod nimi na sukni duża złota brosza, na każdej ręce po kilka bransolet. Ze wspomnień rodzinnych wiemy, iż lubiła wyroby jubilerskie, z czasem nabywała je jednak rzadko, świadomie rezygnowała z kosztownych ozdób. Na portrecie pędzla córki z 1858 roku widzimy ją w czarnym stroju rozjaśnionym białą koronkową chustą nałożoną na głowę, takim samym kołnierzem oraz żabotami przy rękawach. Nie nosi już żadnej biżuterii, nawet pierścionka czy obrączki.

Była kobietą obdarzoną instynktowną, naturalną inteligencją, której rozwój nastąpił najpierw dzięki dość starannemu nauczaniu domowemu, później dzięki lekturom, obserwacji, przebywaniu w towarzystwie wybitnych, utalentowanych mężczyzn, krajowym i zagranicznym wojażom. Wykształcony i utalentowany Zygmunt Kaczkowski nazwie ją niewiastą „bardzo świetnego ukształcenią". Powszechnie, także w starości, uchodziła też za „bardzo rozumną"15. Od młodości biegle władała językiem niemieckim i francuskim. Świadectwem wrodzonej inteligencji, jak również owego „ukształcenią", są jej korespondencje, w których wypowiada się jasno i precyzyjnie. Potrafiła pisać listy nie tylko do najbliższych, lecz także oficjalne, bardzo ważne, dotyczące spraw i interesów domowych, familijnych. Córka wspomina: „Moja Matka (...) była w rodzinie pisarzem od wielkiego dzwonu: listy polskie, francuskie, niemieckie, do ministrów i kupców, skoro coś trudnego w nich było do zredagowania, moja Matka redagowała"16. Jej poziomu intelektualnego nie osłabiła nawet późna starość. Kazimierz Chłędowski planując 140 książkę o Fredrze, odwiedził ją w 1878 roku, to znaczy, gdy liczyła sobie osiemdziesiąt lat, aby uzyskać potrzebne informacje o pisarzu. Uczyniła wtedy na nim wrażenie kobiety rozumnej i sympatycznej, pisze m.in.: „Pani Fredrowa nadzwyczaj miłe na mnie zrobiła wrażenie: pełna uprzejmości staruszka, z doskonałą pamięcią, logicznie umiała opowiadać"17. Potrafiła być krytyczna wobec swego środowiska, również wobec samego Aleksandra. Jego wady i zalety skrupulatnie wyliczyła też w napisanych po zgonie męża Ostatnich chwilach Aleksandra Fredry. Nie posiadała jednak wybitniejszych zdolności twórczych (jak na przykład jej brat Ludwik). Nie podejmowała też prób samodzielnego opracowywania szerszych tematów, jak czyniła to na przykład Karolina z Potockich Nakwaska czy choćby jej własna córka. Wszystko wskazuje na to, iż nie była w stanie świadomie inspirować twórczości Fredry. Nie potrafiła też dostrzec wagi przemian gospodarczych i społecznych, osiągnięć nauki i techniki, jakie obserwowano w XIX stuleciu. Wyliczając te minusy można dodać, że nie miała również zrozumienia dla nowoczesnego, systematycznego kształcenia dzieci. Posiadała wszakże kulturę umysłową pozwalającą jej, jeśli nie na tworzenie nowych wartości, to iia śledzenie i docenianie szerokich dziedzin kultury, w tym osiągnięć męża. Jeśli mu w działalności twórczej niewiele pomogła, to jednak także nie podcinała skrzydeł. W pewnym sensie dopingowała go do pracy. Znamienne, że wiele wybitnych utworów Fredry powstaje w okresie starań o unieważnienie jej ślubu ze Skarbkiem, a następnie w pierwszych latach ich małżeństwa. Jak widać, nie starała się tedy zawładnąć bez reszty myślami i czasem ukochanego. Fakt, że później była pierwszą czytelniczką jego utworów, świadczy, iż komediopisarz cenił jednak jej opinię, jej zdanie w tej materii. Należy dodać, że Zofia posiadała pewne uzdolnienia plastyczne, szczególnie do rysunku. Drogą ogromnej pracowitości nabrała też umiejętności kopiowania obrazów. Uważa się ją za zręczną kopistkę o talencie zdobniczym, upiększającą -w stylu epoki - miniaturowymi ornamentami sztambuchy, szkatułki, parawaniki. Stąd m.in. jej zrozumienie nie tylko dla malarsko-rysunkowych zainteresowań męża, lecz także dzieci - opieka nad malarskimi poczynaniami córki Zofii i plastyczną działalnością syna. O tym, że zainteresowała się osiągnięciami malarstwa krajowego i europejskiego świadczą listy syna informujące rodziców, a później ją samą, o wystawach malarskich, wartości dzieł, dyskusjach artystycznych (dotyczących m.in. twórczości Jana Matejki)18. Nie słyszymy wszakże, by pasjonowała się gromadzeniem zbiorów sztuki, delektowała dziełami mistrzów pędzla czy dłuta. Pod tym względem jej aspiracje wydają się nawet mniejsze niż matki Aleksandra. Z innych uzdolnień artystycznych Zofii Fredrowej należy wymienić muzykalność; pięknie grała na fortepianie, świetnie też deklamowała. Przede wszystkim miała jednak zdolności

aktorskie, w czasach młodości wyróżniała się jako aktorka w teatrze salonowym, później interesowała się życiem teatralnym i literaturą dramatyczną. Od dzieciństwa przyzwyczajona była do kontaktów z licznym gronem krewnych i znajomych, pogłębiła swą kulturę towarzyską podczas małżeństwa ze 141 .światowcem, jakim był hr. Skarbek. Później przyszły kontakty ze środowiskiem drugiego męża - wybitnymi ludźmi myśli, sztuki, pióra; przede wszystkim zaś z nim samym. Wraz z Aleksandrem bywała wielokroć w Wiedniu i Paryżu, zwiedziła też Londyn. Doskonale poznała również europejskie kurorty m.in. Karlsbad i Spa. Pogłębiło to wrodzoną pewność siebie pani Zofii, ukształtowało łatwość kontaktów z najbardziej prominentnymi personami, które spotykała w europejskich salonach. Panią Fredrową cechowała zresztą, akcentowana w psychologii, tak zwana intuicja społeczna, pozwalająca właściwiej od mężczyzny zachować się w wielu sytuacjach. Posiadała też łatwo zauważalny dar „taktownego znalezienia się"19. Stąd też Aleksander korzystał z jej pomocy: m.in. w listopadzie 1852 roku wraz z mężem brała udział w audiencji u cesarza Franciszka Józefa, mającej na celu wybłaganie amnestii dla syna. Doskonale wywiązywała się z reprezentacyjnych obowiązków pani domu, z największą swobodą zachowywała się na najbardziej ekskluzywnych przyjęciach. Córka wspomina na przykład, jak to: „Mama cudny komplement odlewa" podczas uroczystego święconego u arcybiskupa20. Z duchownymi stykała się w ogóle często. Wychowana w tradycyjnym katolicyzmie, przez całe życie pozostała przekonaną córą rzymskiego Kościoła. Przekonanie to nie spowodowało jednak absolutnego podporządkowania się koncepcji życia ukazywanej przez myśl katolicką. Zaważyły na tym bez wątpienia postawy jej środowiska społecznego, a w pierwszym rzędzie kolejnych mężów. Jeśli chodzi o Skarbka, to powiadano, że „mało dbał o duszę". Nic nie słyszymy, by próbowała zwalczać tę jego postawę. Rozwód dowodzi, iż małżeństwa nie traktowała jako nienaruszalnego sakramentu. Znamienne także, że najzupełniej tolerowała indy-ferentyzm religijny Aleksandra. Pod jego chyba wpływem przez dłuższy czas dość swobodnie traktowała pewne zwyczaje, pozwalała na przykład na nader laickie obchodzenie Wigilii czy koncepty z duchownych. Z latami jej religijność, w pojęciu ortodoksyjnym, nasila się. Z korespondencji i wspomnień rodzinnych wiemy, że często i systematycznie modliła się, przystępowała do spowiedzi i komunii, adorowała obrazy religijne, odwiedzała miejsca dewocyjne. (Choć na przykład w Częstochowie chyba nigdy nie była.) Ratunku u świętych szukała w czasie chorób, tak swoich jak swych najbliższych. Wiara w opiekę świętych i Boga pozwalała jej też przetrwać trudne okresy życiowe; m.in. czas oddalenia z synem walczącym na Węgrzech, a następnie przebywającym w Paryżu. Dbała o religijne wychowanie dzieci, a później wnucząt, w starszym wieku starała się też ureligijnić Aleksandra. Jej wiara była głęboka, lecz dość tradycyjna. Nie pasjonowały ją subtelności eschatologiczne, nie była podatna na mistykę religijną, nie studiowała dzieł o treści teologicznej. W ogóle pomijała całą filozoficzną stronę religii. Wierzyła, tak jak nakazywała popularna wykładnia katolicyzmu, stąd też miała chyba pewne trudności, by pojąć wątpliwości i rozterki nurtujące bardziej krytyczne jednostki, w tym męża. Polka z pochodzenia i wychowania przez całe życie czuła się związana z polskością, ze światem przodków Jabłonowskich i Fredrów, także ze światem jej najbliższych. Stanisław Skarbek nie mógł poszczycić się udziałem w bojach o niepo142 dległość. Jak wiemy, w domu Fredrów natomiast aż roiło się o.d wojskowych krzyży i oficerskich epoletów. Także wielu jej najbliższych m.in. ukochany syn, brat, szwagrowie walczyło w powstaniu listopadowym czy węgierskim 1848 roku, niektórzy konspirowali. Połączona tymi licznymi więzami pilnie też śledziła próby „wybicia się na niepodległość".W

1848 roku uczestniczyła też w działalności komitetu lwowskich dam na rzecz wspomagania więźniów i młodzieży akademickiej. Nie była wszakże „matką spartanką"; nie chciała, by jej najbliżsi ginęli w najszczytniejszej sprawie, pragnęła ich zachować, chronić ich zdrowie, życie. Nic też nie słychać, by zachęcała Fredrę do udziału w powstaniu listopadowym albo żeby sama organizowała jakąś pomoc dla tego zrywu. Wraz z mężem i synkiem opuściła Galicję, chroniąc się w Wiedniu - jak już wspominaliśmy - przed grasującą w Polsce cholerą. Nie wyprawiała też syna pod sztandary Madziarów w 1848 roku, poszedł tam sam, wymusiwszy zgodę rodziców. Zachowała wyjątkową rezerwę wobec powstania styczniowego, nie widząc żadnych szans jego powodzenia. Owa rezerwa wynikała przede wszystkim z wpływu męża i większości krewnych, przekonanych w 1863 roku, o beznadziejności tych walk. Pani Fredrowa nie zdobyła się w tym względzie na jakąś samodzielną postawę. Dość zaskakujące, że w okresie trudności, jakie przeżywali Fredrowie w Galicji, pragnąc połączyć się z ukochanym synem gotowa była osiedlić się na stałe w Belgii! W liście pisanyrn do męża ze Spa w dniu 25 sierpnia 1853 roku donosiła: „Czasem czytam w «Independance Belge» anonse wystawionych na sprzedaż majątków, tu w Belgii. Aż mi ślina do ust podchodzi"21. Jej patriotyzm, aczkolwiek szczery, jest jednak trochę bierny, kształtowany przez środowisko społeczne. Z drugiej strony wydaje się mniej związana z krajem niż Fredro. Należy jednak dodać, iż przez całe życie zachowała w tej dziedzinie pewną godność. Ze łzami prosiła austriackiego cesarza o amnestię dla syna, nie stoczyła się przecież nigdy do serwilizmu cechującego część szlachty i arystokracji galicyjskiej tej doby. Chętnie i zawsze podkreślała swe stare szlacheckie pochodzenie, podpisywała się: „z Hrabiów Jabłonowskich Hrabina Fredrowa". Boy wyrażał nawet obawy, czy ta „dubeltowa hrabina" nie była snobką, czy nie oddziaływała niekorzystnie na poglądy społeczne domu Fredry22. Nie sądzimy jednak, żeby akcentowanie hrabiostwa stanowiło u niej jakąś specyficzną cechę, tytuły były wtedy w jej świecie po prostu modne, tytułowanie się należało do potocznego zwyczaju. „Czerwoną hrabiną" nie była jednak w żadnym razie, ani myślała też wszczepiać dzieciom jakichś rewolucyjnych, jakobińskich tradycji, nie miała wątpliwości, po której stronie barykady stanąć. Jej społeczny konserwatyzm zaważył chyba na postawie ideologicznej dzieci. Syn, Jan Aleksander, należał do bardzo zachowawczych, zwalczających socjalizm, pisarzy galicyjskich schyłku XIX wieku, konserwatywnej orientacji ulegała córka. Pani Fredrowa była kobietą o silnym charakterze, od wczesnej młodości lubiła zajmować w wielu sprawach życiowych własne, zdecydowane stanowisko. Dowiodła tego choćby rozwodząc się, jak wiemy - wbrew woli matki i prawie całej rodziny - z pierwszym mężem. Była kobietą wychowaną i ukształtowaną przez 143 swe środowisko, stąd nie żadną rewolucjonistką czy sawantką, niemniej nigdy domową trusią. W korespondencjach i wspomnieniach dotyczących czasów jej pożycia małżeńskiego rysuje się jako osobowość o zdecydowanych postawach, bardzo energiczna, czynna, pracowita. W okresie pierwszego małżeństwa miewała żądania i kaprysy m.in. w dziedzinie strojów, rozrywek, zabaw, później coraz bardziej z nich rezygnuje, staje się domatorką. Jest bardzo oszczędna, wręcz zadziwia skrupulatnością w prowadzeniu domu, nigdy też lekkomyślnie nie wydaje pieniędzy, nader rzadko pozwala sobie na zakup, tak lubianej przecież, biżuterii czy strój niej szej sukni. Nie daje, równocześnie nie żąda, kosztowniejszych prezentów. Żyje, jak się to określa - z ołówkiem w ręku; wraz z mężem stara się powiększyć rodzinny majątek z myślą o przyszłości dzieci. Praktyczna, gospodarna, potrafiła prowadzić dom, zajmować się kuchnią, służbą, przy tym organizować przyjęcia dla gości, m.in. przez pewien czas „czwartki literackie". Od czasu pogorszenia się stanu zdrowia Aleksandra przejęła na siebie większość obowiązków i

ciężarów związanych z całym prowadzeniem domu, w jej ręku znajdowała się też rodzinna kasa. Córka pozostawiła w pamiętniku znamienne wyznanie: „Ojciec mój nie należał do tych mężów, którzy żonom ułatwiają życie w codziennych drobnostkowych trudnościach ze sługami i gospodarstwem, zresztą pieniądze były w ręku Matki mojej i miała najzupełniejszą wolność w zarządzie domem. Ojciec na zewnątrz doskonały administrator, na wewnątrz żądał tylko, by było dobrze i wszystko o swojej godzinie, więcej w szczegó-ła nie wchodził"23. Autorka chyba nie doceniała finansowej przedsiębiorczości Fredry, wiemy jednak, iż pani Zofia po cichu uważała, że na jej barki spadło za wiele obowiązków. Wedle niej, mąż nie okazywał w tych sprawach należytego zainteresowania, stąd marzenia o „pomocy mężczyzny", który wspiera kobietę w jej codziennych troskach. Były to jednak ba; dzo tajone poglądy. Na zewnątrz, przed osiągnięciem zaawansowanego wieku, nie okazywała ich wcale. Dodajmy, iż potrafiła znaleźć czas na uczestnictwo w życiu towarzyskim: składała wizyty, wraz z Aleksandrem jeździła na bale. Trwało to wszystko do około 1850-1855 roku, później choroby i starość, zarówno jej samej jak Fredry, zmusiły do rezygnacji z prowadzenia bardziej otwartego domu, do zamknięcia się w kółku rodzinnym. Zawsze, jak prawie każda kobieta, lubiła kwiaty; zajmowała się ogrodem w Beńkowej Wiszni, a później na Chorążczyźnie. Jeśli chodzi o zwierzęta, to lubiła psy. Aktywność życiową, która cechowała ją przez długie lata, umożliwiała jej wrodzona witalność, w zasadzie silna konstytucja fizyczna. Jak już pisaliśmy, urodziła czworo dzieci, z których dwoje zmarło jednak w niemowlęctwie. Sprawom swego zdrowia poświęcała jednak sporo uwagi, gdyż mimo wszystko nie ominęły jej choroby. W roku 1822 przeszła ciężki tyfus (brzuszny?) przebywając w Roż-niatowie. W roku 1839 kurowała się sama w Graefenbergu. W1843 roku zwalił ją dur plamisty. Z biegiem lat coraz częściej słyszymy o jej niedomaganiach. Poważnie chorowała m.in, podczas pobytu w 1850 roku w Paryżu. Jeśli wgłębić się w opinię lekarzy i rodziny, to można przypuszczać, że znaczna część tych niedomagań, wyłączając oczywiście dury, powstawała na podłożu nerwicowym czy nad144 miernego przestrzegania diety i nie stanowiła istotnych zagrożeń. Stąd też pewni lekarze radzili jej po prostu solidne żywienie, krwiste befsztyki zamiast leków! Towarzysząc mężowi w kuracjach, m.in. w Karlsbadzie i Gastein, skrupulatnie korzystała z kąpieli i piła wody mineralne. Wydaje się jednak, że pani Zofia stosowała je raczej profilaktycznie. Z korespondencji rodzinnej wiemy, iż zasadniczą wagę przywiązywała w tym zakresie nie do medykamentów, lecz do profilaktyki, higienicznego trybu życia. Pisząc do syna przebywającego w 1868 roku w uzdrowisku Vóplau zalecała kąpiele, dodając jednak: „ale wierz, mój Olesiu, starej matce, regime [tryb życia] w każdym względzie u Ciebie więcej znaczy jak wszystkie kuracje. Znałam Żyda, któren miał 100 lat, a w blisko 90-tym ożenił się i miał dzieci. Pytałam go się o sekret jego życia, gdy mi zaręczał, że nigdy nie chorował. Odpowiedział: «Czy jadłem, czy piłem, czy pracowałem, czy cokolwiek robiłem, zawsze się tak zachowywałem, abym mógł moją czynność jeszcze powtórzyć». Trzymaj się tej reguły, a pewnie więcej Ci pomoże jak wszystkie kuracje. Ojciec Twój, prawda, że pedogryk, ma jednak lat blisko 80-ąt, a Seweryn, który po każdym obiedzie musiał sapać przez godzinę, już 22 lata jak umarł, choć mało co był starszy od niego"24. W starości, to znaczy począwszy od 70 roku życia, coraz częściej jednak rzeczywiście poważnie niedomagała, schudła, straciła wiele ze swej pierwotnej żywotności, ugięła się pod ciężarem wieku, trosk i obowiązków. Stąd też określano ją niekiedy jako „starowinę". W konsekwencji w podeszłych latach musiała wiele wypoczywać; kładła się do łóżka już około 7.00 wieczorem, co nie przeszkadzało, że rozmawiała z domownikami i brała udział w życiu rodzinnym, skupiającym się właśnie obok jej łoża. W razie potrzeby potrafiła się również mobilizować, mimo wszystko, tkwiły w niej bowiem spore rezerwy sił. Przeżyła też

Aleksandra o sześć lat. Umarła, jak nadmieniliśmy, w 85 roku życia, co na owe czasy stanowiło wiek bardzo zaawansowany. Przez długi czas w jej osobowości dominują uczucia pozytywne-zadowolenie, radość. W młodości, w pierwszym okresie małżeństwa z Fredrą cechuje ją pogoda, wesołość, czasem nawet beztroska. W tym czasie przejawia też często poczucie humoru, kształtowane w pewnej mierze przez środowisko rodzinne męża. Wysłuchuje bez sprzeciwów różnych anegdot i dowcipów nie zawsze najskromniejszych, najnobliwszych, którymi sypał m.in. szwagier Henryk czy sam Aleksander. Niektóre jej własne sformułowania dowodzą też swobody zachowań i dosadności. Wnuk wspomina na przykład, że bolejąc z powodu córki deranżowanej przez niechcianego konkurenta, „miała ochotę tego drągala po głowie parasolem poczęstować"25. Z latami jej osobowość się zmienia. Coraz częściej wkrada się smutek, nawet przygnębienie. Ów cień smutku już u czterdziestokilkuletniej dostrzegł Ro-dakowski. Znamienne, iż odbija się to na fizjonomii. Pełne niegdyś wargi stają się wąskie, zaciśnięte, oczy tracą blask. Brat Ludwik wiązał te przemiany z doświadczeniami w drugim małżeństwie, wręcz winił o nie Fredrę. Pisał dosłownie, że po poznaniu go: „Humor jej swobodny, wesoły, często pusty ciemniał (już na całe życie), w końcu całkiem do siebie niepodobna się stała"26. 145 Była to interpretacja dość uproszczona, niemniej jest pewne, iż choroba Aleksandra, jego przeobrażenia charakterologiczne oddziałały niekorzystnie na osobowość żony. Pod koniec życia często przedstawia się ją także jako wiecznie zatroskaną i smutną. Wnuk Kazimierz w początkach 1873 roku pisał: „Babcia Zosia upada prawie pod ciężarem, jakim dla niej jest smutek, zniechęcenie i fizyczne zmęczenie Dziadzia"27. Jej charakter od początku był jednak złożony, na reakcjach zaciążyło bez wątpienia dzieciństwo, brak ciepła ze strony matki, inne przyczyny. W konsekwencji u tej pewnej siebie kobiety dostrzegamy niejaką nerwowość, okazywaną choćby podczas podróży koleją. Mimo pogodnego w zasadzie usposobienia Zofii dawała też znać o sobie zawsze pewna surowość i oschłość, chociaż nie były to cechy u niej dominujące. Występowało to na przykład w stosunku do własnych dzieci, a następnie wnuków. W zasadzie kochała je, jak wspominaliśmy wyżej - drżała o ich zdrowie, troszczyła się, by zapewnić im dobrą przyszłość. Kochała przede wszystkim pierworodnego syna Jana Aleksandra, wobec którego wykazywała znaczną pobłażliwość; w oczach syna nie posiadała też ona cech surowości. Inaczej jednak rysuje się w pamięci córki i wnucząt. Utrzymuje wobec nich dystans, nie pozwala sobie ani im na okazywanie serdeczności, czułości; istnieją podstawy, by mniemać, że troska o nie wypływa z wpojonego poczucia obowiązku, nie zaś z jakiejś wielkiej wewnętrznej potrzeby. Zaskakująco zgodnie brzmią w tej materii wyznania córki Zofii i wnuczki Marii. Pierwsza uważała, że przyczynę oschłości matki stanowiły przeżycia z lat dziecinnych, surowość babki Jabłonowskiej, fakt, że Zofia nigdy nie była szczęśliwym dzieckiem: „Toteż dzieci nie rozumiała, męczyły, nudziły i niecierpliwiły ją". Powiada też wyraźnie, że matka nie chciała, by córka „się stała pieszczotliwą, i prawie zawsze, gdym się do niej tuliła, głaszcząc mnie po włosach, zarazem mnie od siebie odsuwała mówiąc: «Nie ucz się pieszczot, bo w życiu znudzisz nimi tylko». Pewnej prawdy zawartej w tych słowach nie rozumiałam, lecz rozumiałam odsunięcie od siebie, i to mnie mroziło do szpiku kości"28. Wnuczka zaś wspomina: „Usposobienia była bardzo łagodnego, weselsza znacznie od dziadka, nie unosiła się nigdy, ale też nigdy z nami, jak on, nie żartowała, ani nas nie pieściła jak ojciec [Jan Aleksander, syn poety - przyp. Z. K.]. Mieliśmy ją oboje za surową, bo jej biednej przypadał w udziale obowiązek łajania nas i karania"29. Powiedzmy tedy otwarcie, że pani Fredrowa była wobec dzieci bez wątpienia surowszą niż ojciec, a później syn.

Być może zachowania te wynikały także z tak zwanych „męskich rysów", które były już to u niej wrodzone, już też pojawiły się pod wpływem współżycia z Fredrą. Tak czy inaczej jakieś męskie cechy w jej osobowości z wiekiem stają się dość wyraźne. Żeby krytycznie przedstawić tę osobowość, ukazujemy rysy, których część można uznać przynajmniej za dyskusyjne. Najważniejszy jest jednak stosunek Zofii do Aleksandra, a również to, co on o niej sądził, jak oceniał jej charakter, jej osobę. Tutaj panuje zaś pogląd jednoznaczny: od wyznania sobie wzajemnej miłości, a później od dnia ślubu aż do zgonu Aleksandra pozostała najwierniejszym, najlepszym przyjacielem. Wiemy, jak starała się ulżyć jego cierpieniom, 146 jak go pielęgnowała, leczyła, karmiła. Wiadomo, że ona jedna posiadała przywilej czytania rękopiśmiennych utworów pisarza, pochodzących z drugiego okresu twórczości, była też pierwszym recenzentem, prawdopodobnie dostarczała jakichś drobnych uwag, spostrzeżeń, które pozwalały na pewne korekty, zmiany wersji utworów. Wiadomo, iż przepisywała mu prace, w jego imieniu też kreśliła listy. W ostatnich mniej więcej dwudziestu latach życia Aleksandra była jego pielęgniarką, sekretarką, recenzentką, nie mówiąc o tym, że prowadziła cały dom. Starała się z jego drogi usuwać i zdmuchiwać wszelkie przeszkody, ciernie. Wzruszająco brzmią też informacje, jak stary Fredro długie wieczorne godziny spędzał w pokoju żony, siedząc u jej wezgłowia. Jak pomagała mu „ciągnąć pasjanse" (jego zartretyzowane dłonie w pewnych okresach nie pozwalały nawet na swobodne operowanie kartami). Jest w tych chwilach, jak zresztą w całym pożyciu państwa Aleksandrostwa, jakaś ogromna serdeczność, jest po prostu z jej strony wielka, kobieca, nie znająca granic w oddaniu, poświęceniu mężczyźnie, miłość. Pisaliśmy, że po cichu miała czasem pretensje, że małżonek za mało jej pomaga, narzekała na jego niecierpliwość, nie słyszymy wszakże, by złorzeczyła losowi. Chyba nigdy nie żałowała decyzji, że oddała mu rękę. Wobec postronnych i służby nazywała go „hrabią", wobec dzieci i wnucząt „ojcem" czy „dziadziem"; w kontaktach bezpośrednich „Aleksandrem", poufale „Ksanderkiem". Stawiała go przed dziećmi, matką, rodzeństwem - stanowił treść jej długiego, czynnego życia. Pamiętajmy również, że przed okresem smutnej, wymagającej poświęceń starości, była doba pełni życia, wiosny i lata ich małżeństwa. Jeśli spojrzeć na portrety Rodakowskiego, w których prezentuje państwa Fredrów, to nasuwa się refleksja: jakaż to interesująca i dobrana para! On jeszcze w pełni sił, bardzo męski, elegancki; ona powabna, ponętna, strojna, wypielęgnowana. Widać w nich jakąś wewnętrzną pewność siebie. Na twarzy pani Zofii błąka się wspomniany cień smutku, lecz w zasadzie przeważa zadowolenie; można sądzić, iż w tym czasie byli jeszcze wręcz życiowymi optymistami. Można też domniemywać, że dawali sobie wzajemnie nie tylko dowody szacunku, troski i serdeczności, lecz po prostu miłości. Także tej zmysłowej, cielesnej. Powiedzenie „dobrane, szczęśliwe małżeństwo" brzmi banalnie, trudno wszakże o bardziej jednoznaczne, trafne określenie tego związku. Zasługa w tym również, jeśli nie przede wszystkim, właśnie Zofii. Z kolei pragniemy poświęcić nieco miejsca jej postawie wobec erotyki. Sprawa to delikatna, może nawet drażliwa. Według konserwatywnych poglądów, w ogóle nie nadająca się do rozpatrywania, temat tabu. Jak już pisaliśmy, rzecz zalety jednak od punktu widzenia, panujących aktualnie norm. Przypomnijmy, że era wiktoriańska kryła i poniżała zmysłowość, seks, lecz uznawały, a nawet wielbiły je inne, nie tylko ostatnie, czasy. Nie sądzimy, że poruszając tę kwestię uwłaczamy pamięci pani Fredrowej. Dodajmy tylko, ż& pewne sprawy, podobnie jak w biografii Aleksandra, przedstawiamy jako przypuszczenia, domysły. Nie sposób wszakże dowieść wszystkiego w sposób ewidentny i bezsporny, nie chcemy zaś pomijać tych, jakże ważnych, pięknych, nie tylko w życiu pani Zofii, lecz także bohatera tej książki, dziedzin. 147

Jeśli podnosi się problem różnych wymiarów ich miłości, to zarówno badaczowi, jak czytelnikowi nasuwa się chyba pytanie: Jaką była jako kochanka? Jaki był jej temperament erotyczny? Jakim zachowaniom seksualnym hołdowała czy przynajmnej je tolerowała? Pytania te - w aspekcie pełni wiedzy o człowieku -istotne, a nawet fundamentalne. Nurtowały też już kilku autorów. Przede wszystkim niezastąpionego na polu przełamywania pruderii Tadeusza Boya-Żeleńskiego, którego niepokoił fakt, że bohaterki literackie Fredry, noszące imię jego żony, charakteryzują się pewną flegmą, oziębłością. Ilekroć „dał heroinie swojej imię; «Zofija», zawsze jest w niej coś bladego, niedokrewnego, mimo że imię to daje umyślnie, przez pietyzm. Przyznam się, że nabrałem z tego niedobrych posądzeń co do pani Zofii primo voto Skarbkowej. Czy ona przypadkiem nie była gęś? Niestety, jest to przeszłość zbyt odległa, aby nawet drogą rozmowy ze starszymi matronami można się było czegoś dowiedzieć w tej mierze. Choćby zresztą wiedziały, nie powiedzą..." Problem postawy pani Fredrowej wobec erotyki nurtował też Stanisława Wa-- sylewskiego, mającego bodaj lepsze wyobrażenie o jej temperamencie niźli Boy, przyjmując, że nawet podeszła w latach pozwalała na pewną swobodę, czytywała wraz z Aleksandrem bardzo swawolne wierszyki. Tego rodzaju zachowanie wykluczała z kolei zbulwersowana wnuczka poety, chyba jednak nie najbardziej kompetentna do wypowiadania się w tej delikatnej sprawie30. Inni autorzy cały problem pomijali, przemilczali, wystarczyły im informacje o jej urodzie, dziejach romansu. Przedstawiali z reguły panią Fredrową w salonie, prowadzącą dom, przepisującą rękopisy męża czy pielęgnującą go w chorobie, lecz zawsze w szczelnie zapiętej sukni, jako istotę w gruncie rzeczy bezpłciową. W rezultacie o erotycznej stronie osobowości pani Aleksandrowej posiadamy mgliste pojęcie. Usprawiedliwieniem stanu rzeczy jest okoliczność, że sprawy te okryte zostały dyskrecją, milczeniem. Zachowały się tylko okruchy informacji, rzucające światło na jej postawę wobec erotyki i na samo intymne pożycie państwa Fredrów. W tej sytuacji zdani jesteśmy w dużej mierze na przypuszczenia, domniemania, wyciąganie wniosków z ustaleń, jakich dostarcza nam psychologia i seksuologia. Niemniej sądzimy, że istnieją podstawy, by móc scharakteryzować także erotyczną stronę pożycia państwa Fredrów. Z punktu zaznaczamy, iż nie podzielamy obaw Boya. Sądzimy raczej, że pani Zofia była kobietą „fredrowską", to znaczy nie oziębłą i niedokrwistą, lecz namiętną, nie tylko z nazwiska. Pisaliśmy już, że Aleksander w latach kawalerskich charakteryzował się żywiołową zmysłowością. W niewiastach, także tych zamężnych i nobliwych, cenił kobiecość, przez którą pojmował również i temperament, predyspozycję do dobrego życia seksualnego. Niepodobna tedy, by wybrał i prawie przez dziesięć lat zabiegał o kobietę, która w tych sprawach byłaby, korzystając z określenia Boya, gęsią. Jeszcze bardziej niepodobna, by z tak zimnokrwistą damą żył, bardzo kon-tent, przez dziesiątki lat, zamiast po prostu rozwieść się czy przynajmniej szukać sobie innych kobiet. Pisaliśmy także, że brak podstaw, żeby stwierdzić, iż w okresie małżeńskim stracił swe możliwości, albo raptownie zmienił upodobania. Zadowolenie Fredry z małżeńskiego łoża pozwala tedy przypuszczać, że w po148 łowicy znalazł nie tylko urodziwą i elegancką, lecz odpowiadającą jego, bądź co bądź, doświadczonym i przemyślanym gustom, pojmującą barwy jego zmysłowości, doskonałą partnerkę, że w pożyciu małżeńskim zaspokoił własne potrzeby emocjonalne i seksualne. Zaznaczamy, iż Pani Zofia nie była kobietą, która by swym zachowaniem, biografią erotyczną przypominała rozwiązłe damy doby stanisławowskiej, czasów Księstwa Warszawskiego, czy też łatwe podwiki z jego żołnierskich przygód. Wychowała się bowiem i wzrosła w innym, bardziej konserwatywnym środowisku, stąd też brat akcentował jej „cnotę". Nie była to opinia bez pokrycia. Nawet Aleksander nie zdobył jej, jak się założył z koleżkami, w ciągu sześciu miesięcy. Wyznaczenie zresztą aż półrocznego terminu na uwiedzenie, dowodzi, iż także on

nie traktował jej jako łatwej zdobyczy. Nikt nie doszedł i chyba nie dojdzie, kiedy mu wreszcie uległa. Domysły Boya, że zajście w ciążę przyspieszyło zawarcie związku, okazały się bezpodstawne. Sądzimy, iż została jego kochanką dopiero po latach adoracji. Z czasów późniejszych brak znów najmniejszych poszlak, które wskazywałyby na tak zwaną niewierność wobec Aleksandra. Niemniej była to, jak napomyka nawet jej córka, „natura namiętna"31. Oczywiście córka miała na myśli nie namiętność w sensie erotycznym, lecz siłę przeżywania matki. Wszystko wskazuje na fakt, że Fredro miał do czynienia z kobietą charakteryzującą się uczuciowością pozwalającą na przeżywanie rozmaitych wrażeń, posiadającą w dziedzinie namiętności szerokie możliwości. Sądzimy, że tej witalnej kobiecie o silnej osobowości nie była obca zmysłowość i pobudliwość, tyle że skrzętnie skrywana ze względu na opinię, na konwenanse. Ową zmysłowość dostrzegamy na wspomnianym portrecie Rodakowskiego. Ukazuje on bardzo pewną siebie mężatkę, w naszym przynajmniej pojęciu, świadomą spraw płci. Mamy prawo przypuszczać, że Fredro także myślał o żonie, gdy pisał, cytowane już w innym rozdziale, maksymy o wielkich możliwościach seksualnych kobiet, które przekroczyły czterdziestkę. Jesteśmy przekonani, że w gruncie rzeczy wykazywała też liberalną postawę wobec seksualności i działań seksualnych. Wynikało to z jej ogólnych cech charakterologicznych. Seksuologia udowadnia, że występująca bez wątpienia u pani Fredrowej gotowość do postawienia na swoim, akcentowana już wielokroć pewność siebie, koreluje właśnie z takimi postawami32. Wynikało to również z jej doświadczeń życiowych. Pierwsze małżeństwo było nieudane, nie spełniło dziewczęcych marzeń czy podświadomych pragnień, nie można jednak twierdzić, że uniemożliwiło doznania i przeżycia, że nie wpłynęło na jej erotykę, obyczaje seksualne. Wedle wiarygodnych przekazów, poszedłszy za mąż przejawiała radość życia, zachowywała się swobodnie. Nie ma informacji, by wykazywała jakieś opory wobec współżycia cielesnego, nikt też nie traktował jej jako skromnisi. Przecież także w opinii Fredry stanowiła trudną, lecz nie niezdobytą twierdzę. Jej pierwszy mąż był zaś mężczyzną nie tylko dojrzałym, lecz doświadczonym erotycznie, znakomicie czującym się m.in. w środowisku aktorek o renomie swawolnie. Młodziutka żona była tylko jedną z partnerek, niemniej musiała oswoić się z jego nawykami, „nauczyć się" odpowiedniego typu zachowań. Brat pisząc o okazywa149 nej jej przez Skarbka szarmanterii, spełnianiu życzeń, dodaje znamienne słowa: „ale w zamian za taką uległość znosić musiała gorączki męża już wtedy trawionego pragnieniem zwiększenia majątku i potrzebą ruchu"33. Przeszła, jak tyle innych młodszych od mężów kobiet przez swoistą „szkołę żon", w której sprawy łoża stanowią podstawowy element edukacji. Pamiętajmy, że aczkolwiek wychowana w konserwatywnej atmosferze domowej, żyła jednak i poszła za Skarbka jeszcze w czasach oświeceniowych, w erze przedwiktoriańskiej. Nie dostrzegamy też, by kiedykolwiek patrzyła na życie seksualne jako na coś poniżającego godność człowieka. O tym, iż jej pierwsze małżeństwo nie było tylko formalnym, „białym", świadczy przytoczony już fakt, że jako pretekst do wszczęcia kroków rozwodowych posłużyła przygoda erotyczna męża ze swawolną służącą. To znaczy, iż pozornie wymagała nawet jego wierności, a awanturę miłosną małżonka uznała za naruszenie obowiązujących zasad (w dużej mierze wynikało to zresztą z ówczesnych poglądów na małżeństwo). Odeszła od Skarbka nie dlatego, że nie mogła znieść narzuconego przez niego stylu współżycia, j ego typu zachowań, lecz po prostu dlatego, że na j ej drodze stanął ten trzeci młodszy, czarujący, bohaterski napoleończyk z wstążeczką Legii Honorowej w klapie, miłosnym żarem w czarnych oczach. Mężczyzna innych niż mąż, lecz jakże wielkich

zdolności. Najważniejsze, że go po prostu pokochała, później zaś do niego przywiązała się. Ludwik Jabłonowski podaje, iż w powodzeniu tego romansu pewną rolę odegrało dostarczanie jej umiejętnie dobieranych lektur ze specjalnie - jak powiada - genialnie podkreślanymi w nich fragmentami. Można być przekonanym, iż owe lektury nie dotyczyły żywotów świętych dziewic, lecz mówiły o miłości zrywającej pęta narzucanych związków, miłości także zmysłowej, prawdopodobnie miały ją w jakiś sposób pobudzić, podniecić. Fakt, że przyjmowała i czytywała te teksty, dowodzi, iż była otwarta na bodźce i podniety zewnętrzne. Seksuologia wykazuje, że działają one na fantazję, postawę seksualną i realne zachowania seksualne34. Fredro w momencie poznania żony i w okresie początkowych zabiegów o zdobycie jej względów posiadał reputację libertyna i bynajmniej nie papierowego amanta. Zofia wiedziała, że romansował m.in. z mężatkami. Znany był także jako autor pornograficznych tekstów; jeśli ich wtedy jeszcze nie czytała, to bez wątpienia słyszała o owych dokonaniach. Przypomnijmy też, że prawdopodobnie w 1817 roku, to znaczy tuż przed początkiem romansu, napisał osławioną Sztukę obłapiania, że śliskie teksty pisał także później, w okresie największego nasilenia uczuć m.in. w 1826 roku, kiedy spotykali się stale. Nie możemy opędzić się od natrętnych przypuszczeń, że przynajmniej część tego rodzaju tekstów była jej jednak znana. Przed ślubem łączyło ich tak wielkie uczucie, towarzyszące temu zaufanie, że nie wierzymy, by Aleksander produkował tego rodzaju utwory w tajemnicy przed wybraną kobietą. Gdyby nie znosiła pornografii, ujawnienie ich mogłoby spowodować groźne następstwa. Jest zaś bezspornym fakt, że jego zalotów nie tylko nie odtrąciła, lecz sama bez reszty zakochała się, a wreszcie zdecydowała na rozwód i oddanie mu ręki. Jeśli związała się tedy z człowiekiem mającym wcale nie 150 wyimaginowaną reputację rozwiązłego, a nawet wyrafinowanego kawalera, to znaczy, że musiała dopuszczać swobodę w sprawach seksu. (Ową „niemoralność" Fredry podnosiła przeciwna mariażowi z nim rodzina Zofii.) Znamienną okoliczność stanowi fakt, że brała udział w amatorskich przedstawieniach teatralnych. Nie posiadamy informacji wskazujących bezpośrednio na swobodę obyczajową kręgów, w których występowała. Uporczywie powtarzane wersje, dotyczące tak aktorek zawodowych, jak grających amatorsko, zamieszczone m.in. w Parafiańszczyźnie, głosiły jednak, że przeważała tam atmosfera bynajmniej nie purytańska35. Jeśli zaś wierzyć relacji Seweryna Łusakowskiego, dotyczącej nieco późniejszych lat, nawet rozwiązła. Pamiętnikarz pisze o sytuacji we Lwowie: „Tu dopiero, za kulisami artystów, artystek- amatorów, przypatrzyłem się lwom i lwicom galicyjskim, śmietance galicyjskiej, ale opisywać te brudy zakulisowe amatorów byłoby za jaskrawe, więc wolę zamilczeć"36. Jeszcze raz przypominamy, że są to tylko domniemania. Jest jednak pewnym, że np. kolega Fredry z czasów pobytu w wojsku, Marcin Smarzewski, w swych wspomnieniach cały romans i mariaż poety przedstawia w sposób mniej romantyczny niż to czynią inni. Pisze o nim w tonie frywolnym, a w żadnym razie nie czyni z Zofii niezdobytej Penelopy. Smarzewski popełnia nieścisłość, gdy pisze o zalotach Aleksandra do rozwódki, wiadomo, że stała się nią dopiero po latach jego zabiegów, niemniej lekki ton wypowiedzi o całym związku jest bardzo charakterystyczny. Powiada: „Słynny nasz komediopisarz Aleksander Fredro (...) dopiero stroi koperczaki do rozwódki hr. Skarbkowej, urodź. hr. Jabłonowskiej, ładnej, przyjemnej i wybornie na scenie (lubowników) role odgrywającej. Zamieni więc Zosia Skarbka (...) na Fredrę, najnowszego i najlepszego dotąd w Polsce dramaturga"37. Wszystko wskazuje, że Zofia dostosowała się do jego typu zachowań w małżeństwie, które dostarczyło jej nowych doświadczeń, dalekich chyba od wstydli-wości i skromności. Nie słyszymy, by była tymi zachowaniami zaszokowana, by unikała współżycia seksualnego z Aleksandrem. Przeciwnie, szereg drobnych informacji wskazuje na jej w ogóle liberalny

stosunek do seksualności. Przykładem jest choćby tolerowanie słonych dowcipów męża i szwagra Henryka, które, jak wiemy, bulwersowały inne damy. Dopiero w późnej starości przyjęła postawę surowej matrony, taką też j awi się we wspomnieniach wnuczki, widzącą j ą j akże inaczej niż syn czy córka, którzy znali matkę, jaką była w pełni życia. Tę dość swobodną, liberalną postawę chyba okazywała także w samym pożyciu intymnym. Uprzytomnijmy sobie, że małżeństwo Fredrów to związek doświadczonego, nawet wyrafinowanego pana „w średnim wieku" z oswojoną już z różnymi zachowaniami mężczyzn rozwódką. Seksuologia wskazuje, że doniosłym czynnikiem kształtującym współżycie dwojga ludzi są ich poprzednie doświadczenia, stopniowe się ich nawarstwianie. Mniemamy, że owo zrozumienie, dostosowanie się, staranie o wzajemne zaspokojenie potrzeb, aprobowanie i praktykowanie sposobów współżycia przemilczanych w oficjalnych kodeksach obyczajowych zachowań, właśnie jeszcze bardziej zespoliło tę parę, stało się ogniwem scalającym małżeństwo, pozwalało na osiągnięcie w nim pełnej obustronnej satysfakcji. 151 Po prostu posiadająca piękne ciało, chyba i temperament, inteligentna, tolerancyjna wobec męskich reakcji Zofia okazała się dobrą czy wręcz wyborną kochanką. Mało tego, wydaje się że dysponowała wrodzonymi i nabytymi cechami psychofizycznymi, które Fredrze wyjątkowo odpowiadały, które go przez bardzo długi czas podniecały. Istnieją podstawy do mniemania, że Zofia stanowiła osobowość erotyczną, o której seksuologia głosi: „również u kobiet istnieją wrodzone (tzw. intuicyjne) sposoby zachowania, które mogą mieć wpływ zarówno na poziom własnej satysfakcji, jak i na zachowania partnera, a to ostatnie z kolei wpływa na dobór seksualny. Możliwe, że lepsze przystosowanie seksualne u kobiet, które miały większą ilość partnerów, polega nie tylko na nauczeniu się odpowiedniego typu zachowań, ale właśnie na tym, że były to kobiety z wrodzoną predyspozycją do dobrego życia seksualnego (z talentem seksualnym)"38. Przypuszczenie nasze potwierdza okoliczność, że posiadała, udowodnioną wyżej, ogólną tzw. intuicję społeczną; byłoby po prostu niezrozumiałe, gdyby zawodziła ją ona w tej akurat dziedzinie. W owej intuicji, w „talencie seksualnym" upatrujemy też sekret owego przywiązania i względnej wierności Fredry do żony. Według wszelkiego prawdopodobieństwa także i on, jak już napomykaliśmy, zaspokajał jej istotne pragnienia emocjonalne i seksualne. Ze wspomnień rodzinnych wynika, że panowała między nimi swobodna atmosfera, że nie unikali rozmów na temat przeżyć intymnych z innymi partnerami. Pisaliśmy już, że pewnego razu z przekąsem, lecz bez nienawiści, Zofia pokazała Aleksandrowi portret jego ekskochanki z czasów przedmałżeńskich, ironizując: „to twoja dawna flama". Fredro nie odżegnywał się od owego romansu, odparł tylko, że była kochanka wcale na owym portrecie niepodobna. (Jak wiadomo mocno już się zestarzała.) Zachowane nieliczne listy małżonków świadczą o ogromnym zaufaniu i zrozumieniu. Znamienne, iż nie brak w nich nawet elementów nieco rubasznych. Fredro na przykład zwraca się do żony czasem per „moja stara". Sądzimy, że nasze przypuszczenia potwierdziłaby ich poufna miłosna korespondencja, mieszcząca chyba szeroką skalę wyznań i tonów. Niestety, ze wspomnień wnuczki wiemy, iż u schyłku życia Fredry spalili swą „przed i poślubną korespondencję", patrząc ze łzami i smutkiem, jak płoną znaki i dowody ich miłości. Nie sądzimy, by owo spalenie listów wynikało tylko z żegnania się z życiem. Fredro był przekonany, że wszystko, co go dotyczy, będzie z czasem publikowane i czytane przez tysiące ludzi. Być może, że chodziło mu właśnie także o zniszczenie śladów tak tępionej już w tych latach zmysłowości. Może zniszczenia korespondencji pragnęła w pierwszym rzędzie Zofia? Przypomnijmy, że XIX wiek wylansował powiedzenie, że „nic tak nie plami honoru kobiety, jak atrament". Przy swej tolerancji pani Fredrowa dbała przecież o zachowanie pozorów, liczyła się z wiktoriańską opinią. Może również nie chciała, by takie listy czytały dzieci i wnuki? W każdym bądź razie

państwo Fredrowie świadomie uniemożliwili potomnym pełne prześledzenie ich wielkiego romansu. Chyba szkoda, że tak się stało. Nigdy bowiem nie dowiemy się, jakimi słowami Aleksander przemawiał do ukochanej, jakimi namawiał tę kobietę, jakimi z kolei jej dziękował. Ciekawe, czym pragnął ją zainteresować, ująć, zachwycić, a 152 może rozbudzić, podniecić? Jakie słowa, porównania, cytaty zawierały owe karty. Przecież wiemy, że potrafił i lubił pisać pikantnie, chciałoby się staropolskim stylem powiedzieć wszetecznic Sądzimy, iż jeśli ten ton nie dominował, to nie był chyba tej korespondencji jednak obcy. Patrząc z innego punktu widzenia, może dobrze się stało, iż zniszczyli tę korespondencję? Paląc ją zabrali ze sobą wszystkie tajemnice; wyznania pozostały tylko dla nich. Nikt nie jest w stanie podejrzeć ich uniesień, uścisków, wysłuchać szeptów czy słów różnych odcieni ich miłości. Wszyscy ludzie mają prawo do intymności i wyłączności swych przeżyć, nawet jeśli są pisarzami takimi jak Fredro. Nie wszyscy zaś podejmują decyzję ukazania samych siebie w ekstazie erotycznej czy w tak zwanym negliżu, jak uczynili to na przykład w swych pamiętnikach i korespondencjach Żeromski lub Sartre. Jeśli my, wielbiciele talentu Fredry, mamy w tej sprawie jakieś wątpliwości czy po prostu żal, to rodzina jego przyjęła ten fakt z pełną aprobatą. Wnuczka, powtarzając opinię familii, pisała na ten temat: „Słuszność mieli staruszkowie drodzy, zdobywając się na ten czyn bolesny; na takich listach, pisanych wprost z serca do serca, żadne oko obce, choćby rodzonych, kochających dzieci, spocząć nie powinno... A przed spaleniem, po raz ostatni odczytując je, płakali nad niemi oboje... Z tych więc dalekich czasów ich długoletniej miłości nie pozostał list żaden"39. Znalazł więc Fredro w żonie doskonale mu odpowiadającą, reprezentacyjną, inteligentną, przy tym głęboko go kochającą i lojalną kobietę. Była dlań wyborną kochanką, lecz także powiernicą, przyjaciółką, w pewnym sensie zastępowała matkę. Była z nim w czasie jego największych triumfów i sukcesów. Z notat osobistych pisarza wiemy, że razem z nim oglądała jedno z pierwszych przedstawień Zemsty na scenie lwowskiej. Stała się tedy świadkiem jego kolosalnego sukcesu, owacji sprawianych przez rozentuzjazmowaną publiczność. Musiała sobie w takich chwilach zdawać sprawę, co zresztą potwierdzają rozmaite wyznania, że jest żoną człowieka fenomenalnego, wielkiego, genialnego. Że wraz z nim uczestniczy w wydarzeniach historycznych. Z oddaniem i gorliwością koiła też jego lęki, cierpienia, niepokoje. Starała się uchronić go od przykrości, radziła, jak ma się zachowywać, starała się, by nie zrażał do siebie szczególnie wpływowych person (za co był jej najgłębiej wdzięczny). Z korespondencji rodzinnej dowiadujemy się, jak to np. „wbiła" go w surdut i wręcz zmusiła, żeby zechciał przyjąć dygnitarza austriackiego, który przybył z gratulacjami po wręczeniu Fredrze medalu z 1865 roku. Dzieliła z nim przez pół wieku smutki i radości codziennego życia. Wraz z nią odwiedzał i przyjmował krewnych i znajomych, wojażował, kurował się. Razem przebywali w zaciszu wiejskim i w metropoliach europejskich, w lipcowym upale i styczniowym mrozie. Zofia urodziła mu utalentowanego, urodziwego syna, również nie mniej utalentowaną, przy tym uroczą, podobną do niego córkę. Przedłużyła tedy egzystencję tej linii Fredrów. Była dla jego dzieci, a później wnucząt, może trochę za surowa, Aleksander umiejętnie niwelował jednak tę surowość, do maksimum potrafił ocieplić stosunki rodzinne. 153 Bez wpadania w przesadę, dostrzegając cienie jej osobowości, można stwierdzić że Zofia stanowiła trwałą radość jego życia. Pozostała też z mm do końca, t ós tnich przebłysków świadomości, ostatniego jego «*»£»"*£21 rzec słowami chrześcijańskiej przysięgi: nie opuścnas mme aZ do smier .Mogła mu też powiedzieć słowami starożytnej Rzymianki: Gdzie ty Gajus, tam i ja Gaja.

ROZDZIAŁ XIII Choroby - zmiany w osobowości Przedstawione w poprzednich rozdziałach uwarunkowania biologiczne i warunki bytowe spowodowały, że Fredro uniknął w młodości poważniejszych chorób. Pierwszy raz ciężko zaniemógł dopiero w 1812 roku, kiedy po odwrocie spod Moskwy zapadł w Wilnie na tyfus plamisty. Młody, silny organizm przezwyciężył jednak chorobę, która nie pozostawiła u Aleksandra trwałych śladów. Następną dolegliwością, na którą cierpiał w tych latach, była jedna z chorób wenerycznych. Wzmianki w korespondencji wskazują, że zapadł na nią podczas pobytu w Paryżu w 1814 roku, leczył się zaś później w Wiedniu, bodaj także we Lwowie. W liście z marca 1815 roku zamieszcza wiersz o tym, jakie stosowano wobec niego zabiegi medyczne, m .in. preparaty rtęciowe1. Z innych listów wynika, że leczył się jeszcze dwa lata później. Pisząc do Grabowskiego powiada: „gdy Ty w Badenie zmywałeś ślady dawnych przestępstw miłosnych i na nowe siły czerpałeś, ja dla równych przyczyn ciepłe wody łykałem Karlsbadu"2. Wojciech Natanson nie jest pewien, czy zamieszczone w korespondencji informacje przyjmować dosłownie, sądzi, że może były to tylko rubaszne żołnierskie żarty. Bogdan Zakrzewski nie ma jednak wątpliwości i przyjmuje, że Fredro w Wiedniu zatrzymał się dla leczenia „sekretnej choroby po paryskich damach"3. Podzielamy pogląd ostatniego. Byłoby bardzo dziwne, gdyby licznych przygód erotycznych Fredro nie przypłacił taką właśnie ceną. Trudno ostatecznie ustalić bez wątpienia bardzo ważny szczegół, na którą z chorób wenerycznych cierpiał. Ze wzmianek w Sztuce obłapiania wynika, iż był dobrze zorientowany zarówno w objawach, jak sposobach leczenia i rzeżączki, i kiły. (W tamtych czasach wszystkie choroby weneryczne określano jako „france".) Na kiłę wskazuje fakt stosowania leczenia rtęcią doustnie i w formie wcierań. Nie można jednak kategorycznie wykluczyć występowania tylko rzeżączki. Energiczne zabiegi lecznicze spowodowały, że choroba weneryczna została opanowana. Jeśli była nią kiła, to mogła ona jednak rzutować na psychikę, a także na działalność twórczą, nawet w sensie dodatnim. Nie ma jednak dostatecznych podstaw, by kusić się o j akies ostateczne i zweryfikowane ustalenia4. . 155 Pozbywszy się kłopotów z „kawalerską chorobą", później okazywał w kontaktach z kurtyzanami większą ostrożność, przez długi czas w ogóle nie chorował, przynajmniej poważnie. W roku 1828, pamiętnym śmiercią ojca i ożenkiem, pojawia się jednak u Fredry nowe schorzenie, które początkowo tylko jakby sygnalizowane, z czasem stanie się plagą, podetnie jego silną konstytucję fizyczną, zmieni psychicznie, wreszcie przyspieszy zgon. Sprawa jest bardzo ważna, wymaga też dokładniejszego rozpatrzenia. Aleksander w memuarach ironizuje, że wojny napoleońskie pozostawiły mu „trochę wspomnień, dwa krzyżyki i podagrę"5. Historycy literatury, zawierzając tej informacji, powtarzają jak jeden mąż, że nabawił się choroby podczas wojny. Żaden z biografów nie uważał za celowe zapoznanie się z istotą tej jednostki chorobowej, jej przebiegiem, skutkami. Owo ignorowanie strony medycznej powoduje, iż m.in. nie zwraca się uwagi na fakt, że między zakończeniem wojaczki Fredry a pierwszym atakiem minęło pełne 14 lat. W żadnym razie nie można zaś twierdzić, że była to choroba utajona, w rzeczywistości nie miała też nic wspólnego z wojnami. Aby wyjaśnić te kwestie, musimy przedstawić jej istotę i skutki w aspekcie ustaleń współczesnej nam medycyny. Wszystkie źródła zgodnie podają, że Fredro chorował na podagrę, inaczej „pedogrę", zwaną wtedy także artretyzmem. Choroba ta nosi dziś nazwę dny moczanowej . Jest to schorzenie o nieustalonej ściśle etiologii, prawdopodobnie zdeterminowane genetycznie, polega na zaburzeniach metabolizmu prowadzących do wytrącania się moczanów w tkance łącznej

ustroju, głównie w chrząstkach stawowych. Moment osadzania się moczanów w tkankach przebiega gwałtownie w postaci tak zwanych napadów dny. Ostre, nawracające dnawe zapalenia stawów powodują bardzo bolesne cierpienia unieruchamiające pacjentów. Dna atakuje przede wszystkim stawy kończyn dolnych oraz dłoni, okresowo lub przez dłuższy czas uniemożliwia chodzenie, prace wykonywane przy pomocy dłoni, m.in. pisanie , w ostrych stanach nawet wszelkie poruszanie się; chorzy nie są w stanie samodzielnie wykonać najprostszych czynności, np. zadzwonić na pielęgniarkę, zdani są na pomoc i opiekę otoczenia. Dna atakuje niemal wyłącznie mężczyzn, od czasów antycznych wiązano ją też z funkcjonowaniem gruczołów płciowych, znany był aforyzm Hipokratesa: „Rze-zańcy nie chorują na podagrę ani nie łysieją". Czynnikiem wywołującym napady jest m.in. nadużywanie alkoholu, szczególnie szlachetniejszych trunków: win i koniaków, przejadanie się mięsem, spożywanie pokarmów i napojów zawierających puryny, zbyt wiele tłuszczów. Są nim również jednak bodźce klimatyczne, przeziębienia, ogólne zmęczenie. Przebieg dny zależy od jej postaci. W lżejszych postaciach chorzy po przejściu ataku powracają do w miarę normalnego stanu, bywa tak na przestrzeni całego życia. W cięższych postaciach powstają trwałe zmiany dnawe. Powstająca na podłożu tej choroby niewydolność nerkowa i mocznica, jak również udary mózgu i zawały serca, stają się przyczyną przedwczesnych zejść śmiertelnych. Daleko posunięte zmiany dnawe doprowadzają nie tylko do bardzo znacznych zniekształceń stawów, upo156 śledzających ich ruchomości, lecz do ropienia, obumierania tkanek. W naszych czasach stosuje się w tym przypadku zabiegi chirurgiczne, polegające na amputowaniu nawet całych kończyn. Cierpienia towarzyszące tej chorobie należą do najcięższych, jakie zna medycyna, wpływają też bardzo niekorzystnie na stan psychiczny chorych. Medycyna europejska próbowała oczywiście zwalczyć to schorzenie. Leczenie, jakie stosowano.aż po połowę naszego stulecia, miało jednak charakter wyłącznie objawowy. Ludzie zamożni, słuchając zaleceń medyków, korzystali z przynoszących czasową poprawę zabiegów balneologicznych. Powszechnie przywiązywano wagę do ciepłych okładów, nacierań, przede wszystkim zaś do diety. Leczenie podagry w czasach Fredry miało więc charakter objawowy i ograniczało się do niesienia choremu ulgi w czasie napadów i zaostrzeń; praktycznie była to choroba nieuleczalna. Fiasko zabiegów medycznych powodowało, że pacjenci popadali w depresję, pesymizm. Bohater naszej książki zapadł na jedną z chorób cywilizacji europejskiej, która występowała pośród polskiej magnaterii bardzo często (wśród szlachty średniej, do której należeli Fredrowie, rzadziej). Wystąpiła ona u niego na podłożu dziedzicznym, przypomnijmy, że na tę chorobę cierpiał Jacek Fredro6. Zapoczątkowany w 1828 roku proces chorobowy przebiegał początkowo łagodnie, powtarzały się co pewien czas napady, po których pacjent powracał w zasadzie do zdrowia. Początkowe stadium ilustruje chyba wypowiedź Cześnika w Zemście. Gdy Dyndalski, odradzając ożenek, przypomina mu, że ma podagrę, ten ba-gatelizująco odpowiada: „Ot, czasami". (Przypomnijmy, że utwór ten powstał w 1834 roku.) W tym czasie Fredro podagrze też jeszcze nie złorzeczył (jak czynił to m.in. Szekspirowski Falstaff), dopiero w 1857 roku zamierza ją „rymem przekląć". W latach późniejszych po napisaniu Zemsty, jest w stanie brać czynny udział, o czym już pisaliśmy, w życiu publicznym i prywatnym, przypomnijmy, iż podróżuje, poluje, baluje, jest także sprawny fizycznie. Córka we wspomnieniach pisze, że w 1848 roku, podczas jednej z podróży, wraz z przyjacielem „co chwila wyskakiwali z bryczki, by przytrzymać kocz przechylający się do rowu"7.

Sytuacja radykalnie zmienia się po 1850 roku, to znaczy, gdy Fredro liczy sobie już przeszło 60 lat. Znamienne, że podczas procesu sądowego w 1853 roku oświadcza: „na podagrę często zapadam"; żali się też na swój stan zdrowia8. Od tego czasu napady stają się częstsze i cięższe, dna atakowała u niego zarówno stopy, kolana, jak stawy rąk, powodowała też dolegliwości w innych częściach ciała. Nieustanny i nieubłagany progres schorzenia ukazuje korespondencja rodzinna. Były okresy, kiedy się cieszył, iż w ogóle może się lepiej poruszać. W liście skierowanym w październiku 1854 roku do Józefa Grabowskiego skarży się na trudności w pisaniu, ponieważ „ręka coraz słabsza"9. Sytuacja nie jest jednak przecież katastrofalna. Mimo dolegliwości Fredro wojażuje po Europie sam, pielęgniarki najmuje tylko okresowo, leczy się w kurortach, jego ogólny stan nie jest jeszcze zły. Alarmujące informacje zaczynają pojawiać się po 1856 roku, gdy prawie stale przebywa już we Lwowie czy Beńkowej Wiszni, korzystając z opieki i pomocy ro-dziny i domowych lekarzy. Na przykład w maju i czerwcu 1856 roku przez kilka 157 tygodni obłożnie chorował, „trzeba go było pielęgnować" - dodaje córka. Pani Zofia Fredrowa zwierza się w czerwcu tego roku: „Mój mąż był ciężko chory, cierpiał na niezwykle silny atak podagry". Sam Aleksander pisze tegoż dnia do Maurycego Dzieduszyckiego: „Ulituj się nad kaleką i bądź łaskaw jutro idąc do biura wstąpić do mnie na parę minut"10. Rok 1857 przynosi dalsze pogorszenie. 12 czerwca Fredro zwraca się do Wincentego Pola: „List Twój odebrałem w najboleśniejszych chwilach napadu podagry. Dopiero dziś mogę pierwszy raz utrzymać pióro w ręku". Tegoż dnia informuje Józefa Załuskiego: „Twój list zastał mnie jak kłodę. Ani rączką ani nóżką ruszyć nie mogłem, ale nie kieliszek mnie powalił, ale pedogra (...) Ledwie trzymam pióro". Do tegoż Załuskiego pisze w lutym następnego roku: „Ledwie pióro utrzymać mogę (...) o sobie nie mam co donieść - zawsze jedno: Byłem, jestem albo będę chory"11. W następnych latach pogłębianie się choroby powodowało, iż nie był w stanie w ogóle pisać, listy dyktował żonie czy itmyrn osobom z otoczenia. Stany zapalne stawów dolnych powodowały, że nie mógł chodzić, z powodu bólu normalnie stąpać, stąd używał nie tylko lasek, lecz kul lub też wożono go na specjalnym fotelu. (Kule stały stale w jego szafie bibliotecznej). Córka w 1861 roku pisze: „Papa po kilka godzin na dzień wstaje, o kulach przechodzi się po pokoju lub na fotelu jedzie do salonu"12. Gdy stan zapalny zelżał lub minął - kuśtykał albo, jak powiadali najbliżsi, „wlókł" się o kulach. Nie było mowy o dawnej zwinności i szybkości ruchów. Ostatnie lata życia to stale pogarszający się stan, okresy unieruchomienia, podleganie cierpieniom, czyniącym z życia istną mękę. Szwagier Ludwik Jabłonowski pisze: „Ostatnich kilkanaście lat życia cierpiał niewymowne męczarnie artretyczne i żył pod ciągłą groźbą śmierci, miesiącami długo rękami i nogami rozkrzyżowany na pościeli. Po takich męczarniach pomału przychodził do siebie, dziwić się prawie nie można, że się zamknął w najściślejszym domowym kółku. W lepszych chwilach pisywał"13. Podagra przymusiła go nie tylko do zamknięcia w rodzinnym kole, lecz do całkowitej zmiany trybu życia. Musiał zarzucić ulubione przejażdżki konne czy później odbywane powozem. Tygodniami przebywający w łóżku, bezbronny, zdany na opiekę rodziny, zrezygnował z poprzednich zajęć, zainteresowań. Był, jak powiada, wzięty „w kleszcze", przyduszony, uwięziony w swym pokoju, domu. Najgorsze, iż dolegliwości zakłócały mu sen. Pisaliśmy, jak lubił i potrzebował spać. W ostatnich dwudziestu latach życia cierpiał zaś męki bezsenności. Często nie mógł zasnąć, męczył się, usypiał dopiero nad ranem, lecz budził się po 3-4 godzinach. Psychologia dowodzi, że wraz z zakłóceniami snu następuje utrata sprawności, upośledzenie kontroli korowej, wzrasta liczba przejęzyczeń, pogarsza się jakość pisma odręcznego, narasta poczucie oderwania14. Skutki te dostrzega się zresztą potocznie. Wymienione objawy

występowały u Fredry. Wiemy, że znużony, zdenerwowany witał nowy dzień, pismo jego stawało się trudne do odczytania (wynikało to ze zmian artretycznych dłoni, lecz chyba w jakimś stopniu także właśnie z niewyspania), poczęły go nękać stany irytacji. Można sobie wyobrazić, jak dłużyły mu się noce, jak męczył się w ciemnościach, także w godzinach, gdy niebo 758 szarzało, następował świt, ukazywały się kontury widzianych przez okno drzew czy domów. Zapadał w sen za dnia; przeważnie był on krótki, przerywany. Niewiele pomagały zażywane środki nasenne, sprowadzały czasem upragniony sen, lecz z kolei odurzały, powodowały skutki uboczne. Bezsenność Fredry fatalnie oddziaływała nie tylko na niego samego, lecz i na otoczenie, przede wszystkim na żonę i domowników. Ostatnich bowiem zamęczał sarkaniem, żądaniami, prośbami. O jego kłopotach związanych z bezsennością wiele czytamy w korespondencji żony i córki. Ostatnia w jednym z listów z 1856 roku, to znaczy, kiedy ojciec liczył sobie 65 lat, donosi: „W nocy mało co spał, ja do pół do 1-ej stałam przy Nim, a potem mieniali się. Ale to okropne, że wciąż, co 2 minuty, chce odmieniać miejsca: to podnieś Go, to na bok, to na wznak, to na jedną stronę łóżka, to na drugą, i to dzień i noc. Naturalnie, że Go to męczy i drażni, i gniewa się". W swych wspomnieniach notuje o starym ojcu, że często zasypiał dopiero, gdy zaczynało świtać: „Bywały noce, w których tylko od 7 rano do 9-10-ej sypiał. Dlatego zazwyczaj w późniejszych latach dopiero koło 11-ej wstawał"15. Żona w dniu 26 listopada 1872 roku, to znaczy, kiedy liczył sobie 81 lat, informowała: „Z Ojcem mam zawsze trochę bidy, bo albo po całych nocach nie śpi i naturalnie w dzień zmęczony, kwaśny, śpiący, albo też narcotique [środek nasenny] zażywa i śpi, i śpi bez końca, a jak się obudzi, to odurzony i znów kwaśny. Bida, bida z nim, bida, tego ciężko zaprzeczyć..."16. Fredrę oczywiście leczono, próbowano choćby złagodzić cierpienia. Przebywał tedy w różnych kurortach, m.in. kilkakrotnie w Karlsbadzie, w 1853 roku wraz z żoną i synem w Gastein, także w Cieplicach. Podczas kuracji pilnie przestrzegał zaleceń lekarskich, systematycznie zażywał kąpieli i pijał wody mineralne. (W Karsbadzie 5 kufli dziennie.) Bawiąc u wód stanowił przykład zdyscyplinowanego, poważnie traktującego zabiegi kuracjusza. W ostatnich kilkunastu latach życia nie mógł jednak, jak nadmienialiśmy, korzystać z zabiegów uzdrowiskowych ze względu na zły stan ogólny. Spośród innych znanych wtedy metod stosowano wobec niego ciepłe okłady, nacierania rozgrzewającymi środkami, m.in. oliwą. Córka wspomina, że do okładów używano chustę kaszmirową, którą przywiózł sobie z Paryża w 1814 roku. Któregoś dnia chusta ta gdzieś zapodziała się, użycie innej spowodowało piekielną irytację Fredry17. W ogóle przy stosowaniu okładów i innych zabiegów przeprowadzanych w domu okazywał niecierpliwość. W korespondencji czytamy: „Co 1/2 godziny taka rozmowa: «Mój Aleksandrze, trzeba by się wysmarować teraz?» - «Dajcie mi pokój, dureń, cyrulik Maciejowski [lekarz domowy], animal [zwierzę, potwór], co on wie, nic nie pomaga, męczycie mnie, nie chcę się smarować!» (...) -na to ja: «Ale naturalnie, trzeba się wysmarować, bo Papusiowi to dobrze zrobi - zawołam, żeby Papusia podnieśli -jest oliwa, niechże Mama smaruje i koniec.» I da sobie robić, a potem kontent i zdrowszy"18. Można ubolewać nad niecierpliwością chorego, wiemy jednak, że wszelkie okłady i nacierania stanowiły tylko paliatywy, działały objawowo, nie mogły wyrugować dny. Nie.mogły jej zwalczyć lekarskie mikstury, w najlepszym razie działały moczanopędnie. Ową problematyczną wartość stosowanych medykamentów 159 dostrzegało otoczenie, krytyczna żona konstatowała w 1871 roku, że „ciepło i spokój są dla niego najlepszym lekarstwem"19.

Fiasko zabiegów leczniczych, potęgujące się zagrożenie, bezsenność, lęk przed nowym napadem, tracenie władzy nad własnym ciałem, strach przed śmiercią wreszcie, poczęły rzutować na psychikę Fredry. Już Władysław Tatarkiewicz przyjmował, że choroba „psuła" jego charakter. Analiza zachowań wskazuje, że coraz częściej przejawiał reakcje typowe dla ludzi przewlekle, chronicznie chorych, że następowała przemiana jego osobowości. Medycyna i psychologia stwierdza bowiem oddziaływanie choroby na fenotyp, dostrzega zmiany struktury osobowości w czasie rozwoju schorzenia. Stanisław Cwynar pisze, że „każda choroba somatyczna wywołuje zaburzenie poczucia psychicznego, a często i sprawności psychicznej". Nauka lekarska i psychologia kliniczna przyjmuje, że w chorobach przewlekłych, odznaczających się bolesnością (do takich zaliczyć należy oczywiście dnę) zanika tak zwana pozytywna uczuciowość witalna, chorzy uczucia radości w ogóle dobrze nie znają, cierpią zaś na liczne zaburzenia psychiczne, m.in. nerwice, stany lękowo-depresyjne, ataki wściekłości20. Małe studium stosunkowo łagodnego nękania otoczenia przez chorego na podagrę zamieścił w Wujaszku Wani Antoni Czechow - z profesji lekarz. Władysław Witwicki pisał, że człowiek „schorowany nie ma ochoty do pracy (...), ucieka od ludzi, przeciwstawia się całemu światu; chorując na wątrobę, śledzionę czy żołądek narzeka, zrzędzi, skarży się na wszystkich i na wszystko". Antoni Kępiński pisze: „Osłabienie, ból, potrzeba opieki, nagłe zbliżenie się śmierci - wszystko to obniża nastrój, zmniejsza dynamikę i ekspresję życia"21. W świetle tych spostrzeżeń zrozumiałe staje się zachowanie Fredry, który pod wpływem przewlekłej choroby tracił pozytywną uczuciowość witalną, stawał się właśnie coraz częściej gniewny, przykry, zgryźliwy, czasem znów rozchwiany, rozdygotany, płaczący. Gdy zanalizujemy te wszystkie stany, nasuwa się nieodparty wniosek, iż proces chorobowy zachodzący u Fredry znakomicie ilustruje spostrzeżenia psychologów i klinicystów, stanowi wręcz klasyczny przykład zaburzeń następujących pod wpływem schorzenia. Wiemy przecież, że stawał się momentami wręcz nieznośny dla otoczenia. Dolegliwości powodowały, że stale chciał zmieniać pozycję w łóżku. Córka pisze: „Wczoraj i onegdaj już trochę był Papa lepiej. A dziś największą biedą jest niecierpliwość, niecierpliwość o wszystko. Gniewa się na Maciejowskiego [lekarz domowy], że dotychczas mu nie pomógł . Chce Ziembickiego, żeby gwałtem zaraz ból ustał (...), j ednak tą niecierpliwością, która nas zabija, cieszymy się, bo on wtedy tylko taki zły, kiedy Mu jest lepiej". Pani Zofia Fredrowa w maju 1867 roku pisała do syna: „Ojciec dziś wstał, ja odetchnęłam trochę po tej strasznej perepałce"22. Czytając te wyznania nasuwają się mimowoli słowa Tadeusza Kotarbińskiego: ...szczęście miał na starość człek schorzały, jeśli Słów zelżywych nie słyszał, min wrogich nie widział23. Owa opieka, pomoc rodziny, takt i serdeczność, z jaką odnoszono się do niego w czasie choroby miała wielkie znaczenie, chroniła Fredrę od skrajnego pesymiz160 mu. Zmiany w strukturze osobowości przejawiały się bowiem utratą radości życia. Z biegiem czasu narastała u niego obojętność wobec kwestii i problemów społecznych, także zobojętnienie wobec spraw, które nie dotyczyły bezpośrednio jego stanu zdrowia, nawet wobec składanych mu dowodów czci i uznania. Pani Fredrowa w lutym 1873 roku informowała syna: „Dziś mu przynieśli dyplom na członka Akademii Krakowskiej. Nie tylko mu to jest obojętne, ale go nawet niecierpliwi, że mu spokoju nie dadzą"24. Choroba spowodowała, że zmienił swój światopogląd, stosunek do spraw religii. Nie należy jednak przejaskrawiać i upraszczać faktów, głosić, iż choroba do gruntu zmieniła jego charakter, że pod jej wpływem stał się skrajnym pesymistą. Dna ma to do siebie, że po przejściu paroksyzmu chorzy czują zdecydowaną ulgę, często powracają do sił. Postać choroby, na którą cierpiał, nie doprowadziła do najskrajniejszych stanów, dawała mu też

liczne chwile ulgi, „oddechu". Należy także uwzględniać fakt, że jego silny, witalny organizm, dziesiątkami lat opierał się ostatecznemu załamaniu. Pani Zofia Fredrowa jeszcze na kilka miesięcy przed zgonem informowała: „jęki, stękanie, rozdrażnienie jest takie, że desperacja bierze (...), a przy tym apetyt doskonały, wyglądanie niezłe i wszystkie funkcje się odbywają"25. Informacje na temat jego kryzysów chorobowych przeplatają się też z „biuletynami" donoszącymi o stosunkowo dobrym stanie zdrowia. Żona w 1871 roku pisała: „Ojciec trzyma się nieźle, kilka godzin spał rano, i to spokojnie i smaczno. Teraz czyta sobie gazety." O tym, że sytuacja nie była beznadziejna świadczą słowa samego Fredry z września 1870 roku, w których zwraca się do żony: „Moja ty stara - nie możemy mieć pretensji, abyśmy w naszym wieku byli zupełnie zdrowi, ale niech się przynajmniej utrzymuje status quo"26. Należy stwierdzić fakt podstawowy: Fredro mimo wszystko sam walczył z chorobą, chciał bowiem żyć. Pod wpływem bólu, cierpienia obojętniał, wpadał w depresję, gdy jednak atak minął, gdy mógł się poruszać, gdy sen wzmocnił jego siły i ukoił rozdrażnione nerwy, chciał znowu uczestniczyć w życiu, powracał mu nawet dobry humor. W korespondencjach rodzinnych z tych lat spotykamy doniesienia w rodzaju: „Papa w doskonałym humorze"; „Ojciec weselszy"; „Jest w dobrym usposobieniu". Stąd też Boy, przypomnijmy, że z zawodu lekarz, nie wyolbrzymiał jego nerwicowych reakcji, a nawet dosadnie pisał, iż był to „krzepki staruch, który ani myślał umierać"27. Fredro należał do pacjentów, którzy w żadnym razie nie ogłaszali ostatecznej kapitulacji. Instynktownie, kurczowo trzymał się życia; nie chciał cierpieć, nie chciał jednak także umierać. Starego Fredrę prócz piekielnej podagry nękały także inne choroby i dolegliwości. Około 1866 roku, czyli w wieku 75 lat, przeszedł ospę, którą zaraził się od golibrody28. Gorzej, iż w następnych latach zaczął wyraźnie tracić sprawność umysłową. Dostrzegano u niego zaniki pamięci, nie mógł sobie przypomnieć pewnych słów, występowało ogólne osłabienie umysłowe. Wnuczka wspomina, że „w późnej starości, gdy skutkiem postępującej sklerozy brakowało mu coraz częściej w rozmowie najzwyklejszych wyrazów (...), wpadał w gniew, unosił się na drugich i na siebie (...). Przykre to bywały sceny"29. 5 - Aleksander Fredro 161 Nękały go też bóle głowy, pojawiała się przejściowa głuchota. Córka informuje w 1873 roku, że: „Papa obudził się tak (po raz pierwszy) nagle głuchy, że trzeba było pisać". Już wcześniej cierpiał na przejściowe zaburzenia trawienia, kurcze żołądka, bóle oczu i inne dolegliwości. Rodzina większość tych cierpień przypisywała hurtem podagrze, żona w liście kreśliła: „Ojca znów dziś oko boli, widać oczywiście, że humory pedogryczne tak się wzruszyły, że coraz to się gdzie indziej rzucają". Obawiano się „pedogry w głowie"30. Analiza medyczna wskazuje, że chyba wszystkie wymienione dolegliwości występowały na tle miażdżycowym. U Fredry po skończeniu 70 lat obserwujemy bowiem zdecydowane nasilenie się procesu chorobowego na tle miażdżycy. Cytowaliśmy już opinię wnuczki, która typowe dla tej choroby osłabienie pamięci wiązała z postępującą sklerozą. (Nazwa „skleroza" pojawiła się w końcu XIX w.) Również inne objawy chorobowe należy wiązać z tą jednostką. W trakcie rozwoju miażdżycy pojawiają się m.in. bóle i zawroty głowy, zmiany tętnic trzewi powoduj ą przejściowe wzdęcia oraz zaburzenia trawienia. Miażdżyca naczyń mózgowych zwykle manifestuje się zespołem neura-steniczno-depresyj nym31. Tak było właśnie w rozpatrywanym przypadku. Skleroza tętnic spowodowała, iż w ostatnich latach życia pisarz stał się niezdolnym do większego wysiłku umysłowego, wpadał w depresję, funkcjonowanie organizmu stawało się coraz mniej sprawne, coraz częściej niebezpiecznie migotała lampa jego życia. Zdaniem lekarzy, z którymi się konsultowaliśmy, właśnie przede wszystkim miażdżyca rzutowała na jego stan ogólny w starości. Występowanie jej w tym wieku, przy jego sposobie

żywienia, przy dziedzicznej skłonności do tego schorzenia, jest zrozumiałe. Można jednak twierdzić, że stan pogarszało wspomniane nałogowe palenie tytoniu32. Na osłabienie sił życiowych, zmiany w fenotypie oddziałały, prócz dny i miażdżycy, także po prostu zmiany starcze. Wiadomo, że następuje w tym czasie zmniejszenie ciężaru mózgu, liczba włókien nerwowych w okresie starości zmniejsza się o około 27%, maleje znacznie liczba nefronów. Zmiany starcze wpływają także na wiele funkcji organizmu, znacznie spada siła mięśniowa, obniża się wydolność ustroju. Szczególnie uderzający jest spadek możliwości przystosowywania się do obciążenia pracą, zmienionych warunków oraz czasu potrzebnego na właściwą reakcję33. Jesteśmy przekonani, że starość Fredry jest klasycznym przykładem owego połączenia oddziaływania miażdżycy i ogólnych zmian starczych. Pani Fredrowa informowała w 1875 roku syna: „Ojciec był przez jakiś czas w takim stanie rozdrażnienia z powodu, że chciał uporządkować najpóźniejsze poezje swoje w trzy czy cztery tomy, a nie czuł po temu sił ani fizycznych, ani moralnych, że desperacje nas brały"34. Najbliżsi zdawali sobie sprawę, że właśnie choroby i zmiany starcze stały się, choć nie jedyną, ale zasadniczą przyczyną nie tylko zniedołężnienia, lecz jego zmian charakterologicznych, osławionego złego humoru, który tak często trapił starego Fredrę. Wnuczka wspomina: „Z wiekiem zapadał w okresy chorobliwej hipochondrii, to znaczy splinu, z którego jedynie obecność i koncepty wnuków wyprowadzić go były w stanie"35. 162 Świadomość niemożności podejmowania pracy twórczej przygnębiała pisarza. Z psychologii twórczości wiemy, że mistrzowie pióra różnie znosili owe zmiany wsteczne, które występowały zresztą w sposób bardzo zróżnicowany. Do ostatka mogący pracować twórczo Goethe w starości widział okres refleksji, uspokojenia, dojrzałości ocen. Z pewnym stoicyżmem przyjmował swe starcze zniedołęż-nienie, nękany m.in. sklerozą Franciszek Karpiński, który w memuarach wyznaje: „nie mogąc mieć rozrywki z czytania dla słabości oczu, ani z pisania czego dla niedostatku z wiekiem myśli i wyrazów, które kiedyś w głowie mojej jak w zapaś-nej komorze zaraz znajdowałem, a teraz ten mój magazyn zupełnie pusty, czekam spokojny śmierci". Znamienną będzie fraszka Tadeusza Kotarbińskiego: Przychodzi pora na staruszka, Że dość fatygi ma powszedniej, Że chętnie kwapi się do łóżka, Że mu już coraz wszystkojedniej36. Twórca Zemsty podlegał podobnemu osłabieniu umysłowemu, jak zestarzały autor sławnych sielanek, chwilami było mu też „wszystkojedniej", jak owemu staruszkowi Kotarbińskiego. Jednak w zasadzie nie chciał pogodzić się z traceniem władzy nad ciałem i umysłem, po momentach zobojętnienia przychodziły irytacje, gniew, opór. We wspomnieniach rodzinnych czytamy, że „narzekał na swój upadek umysłowy i niedołęstwo"37. W tym zachowaniu przejawia się bez wątpienia niepokorna postawa wobec losu, wewnętrzna potrzeba tworzenia, pragnienie, mimo wyraźnych zmian chorobowych, po prostu uczestniczenia w życiu. ROZDZIAŁ XIV Światopogląd Fredro przez większość życia charakteryzowł się indyferentyzmem religijnym, w swej postawie grawitował wszakże ku uczestniczeniu w religijnej formacji kulturowej . Na jego indyferentyzm wpłynęło przede wszystkim wychowanie, przedstawiona już aura w domu ojcowskim. Żona, tłumacząc jego poglądy, napisze, że był „urodzony i wychowany w najzaciętszej epoce wolterianizmu"1. W latach następnych ów obojętny stosunek do spraw wiary pogłębiły laickie i wolnomyślne wzory, z jakimi zetknął się podczas służby wojskowej. Przypomnijmy, że religijny indyferentyzm przejawiał książę Józef Poniatowski oraz większość wyższych wojskowych. Kryzys religijności dostrzegali pewni pamiętnikarze upatrując w nim jedną z przyczyn rozwoju masonerii. Kazimierz Girtler pisał: „na początku tego wieku panowało wielkie rozwolnienie w spełnianiu obrządów naszej świętej wiary, że bardzo wielu mężczyzn nie

spowiadali się, kościelne obrzą-dy, ceremonie, nabożeństwa lekceważyli"2. Współcześni historycy katoliccy piszą dziś o „masońsko-konserwatywnym" rządzie Księstwa Warszawskiego. Na Aleksandra bezpośrednio oddziaływał przykład wolnomyślnego, zaangażowanego w ruchu wolnomularskim brata, Maksymiliana, jak również przełożonego z czasów służby w Lublinie, generała Ludwika Kamienieckiego, który, jak wiemy, piastował wysokie funkcje masońskie. Pod wpływem przedstawionych wyżej prądów, prawdopodobnie także na skutek bezpośrednich oddziaływań generała, Fredro wstąpił do masonerii. W 1811 roku został członkiem lubelskiej loży wolnomularskiej „Wolność Odzyskana" i dostąpił pierwszego stopnia wtajemniczenia. Członkiem loży pozostawał w 1815 roku3. Fakt to bez wątpienia istotny. Można przypuszczać, że przynależność do masonerii spotęgowała jego antyklerykalizm, pogłębiła laickie postawy życiowe. Nie chcemy jednak tej przynależności wyolbrzymiać. Przede wszystkim Fredro nie był tu wyjątkiem; wolnomularstwo obejmowało wtedy szerokie kręgi jego pokolenia. Cytowany Girtler pisze: „Związek wolnomularski, (który) rozpowszechnił się w Polsce, liczył mnóstwo członków, począwszy od najwyższej arystokracji; 164 wiele szlachty, dawni wojskowi wszyscy, inteligencja cała, miasta, miały tam swych ludzi"4. Po drugie, odrodzone wolnomularstwo europejskie doby napoleońskiej, umiejętnie kierowane przez władze cesarskie, dalekie było od ateizmu czy radykalizmu społecznego. Stąd nie sądzimy, by przynależność do loży spowodowała jakiś przewrót światopoglądowy młodego Fredry. Oddziaływały na niego w ogóle tradycje myśli oświeceniowej5. Gdy analizuje się jego postawy i porównuje je z ideologią Oświecenia, widać wyraźnie, iż Fredro stanowił produkt owego „wieku świateł". Przypomnijmy, iż w tym czasie kręgi intelektualne, lecz także znaczna część arystokracji i mieszczaństwa, zbliżyły się do bezbożności, a przynajmniej do deizmu, co stało się po prostu modne. W myśli filozoficznej i społecznej wzięły górę ataki przeciw religii objawionej, cudom, klerowi. Bóg chrześcijański postawiony został „przed sądem". Ludzi tej doby nurtowało pytanie: Czy żyją w świecie rządzonym przez jakąś dobroczynną inteligencję, czy też w świecie rządzonym przez ślepą siłę? Akcentowano rolę rozumu, przyjmowano, że kto go posiada i posługuje się nim bez przesądów, ten nigdy nie błądzi. Pisano: „Po co księża lub pastorzy? Kult wewnętrzny, którego siedzibą jest dusza, jest najwłaściwszym sposobem oddawania czci Bogu"6. Aleksander stał się przekonanym wyznawcą tych idei oraz towarzyszącym im zachowań. Pisaliśmy już, że nie „nawróciły" go przeżycia wojenne, odwrotnie, jak gdyby utrwaliły w nim przekonanie, iż można liczyć tylko na ludzi, że o człowieku nie decyduje Opatrzność, lecz ślepy los, okoliczności, przypadek. Młodociany, a następnie już także dojrzały Fredro jest w sprawach wiary człowiekiem nie tylko obojętnym, lecz hołdującym ukształtowanemu w dobie Oświecenia de-izmowi, uznającemu, jak wiadomo, Boga za stwórcę i prawodawcę, lecz odrzucającemu bezpośrednie jego kierownictwo światem, wiarę w cuda i objawienia. W korespondencji Aleksandra do mniej więcej lat trzydziestych XIX wieku rzadko w ogóle znajduje się wzmianki o Bogu. Istnieją poglądy, że w czasach młodości skłaniał się wręcz do ateizmu. Ignacy Chrzanowski, analizując pewien wiersz, pisze: „widać nawet, że w młodości przez pewien czas przynajmniej, nie wierzył w ogóle w istnienie Boga"7. Nie nękają go trwogi eschatologiczne, lęk przed karą Nieba, nie snuje refleksji na temat życia pozagrobowego. Znamienne, że zapisując w swych notatkach z lat 1824-1847 fakty śmierci najbliższych czy innych osób nigdy nie zamieszcza komentarzy, tak nagminnie stosowanych przez ludzi wierzących różnych czasów, o „woli Boga", „pójściu do nieba", czy próśb w rodzaju: „Bóg niech duszy jego miłościw będzie". Podaje tylko suche fakty lub też najzupełniej laickie komentarze. Uzewnętrznia pewne lekceważenie moralności chrześcijańskiej , także kleru. Wiersz osobisty Do mojego proboszcza zaczyna od słów:

W czarnym pokrowcu głupcze posiwiały, Któryś przyjechał nudzić mnie dzień cały...8 Nie należy uważać go jednak za wojującego antyklerykała. Z niektórymi księżmi, np. z ks. kanonikiem przemyskim Witosławskim, chrzczącym jego dzieci, był zaprzyjaźniony. Bawiąc w 1824 roku w Rzymie, z „dewocjonalii" przywiózł sobie tylko „różę uszczknioną w papieskim ogrodzie"9. Wziął także ze spalonego kościoła św. Paw165 ła kawał belki stropowej, sporządzonej ponoć z „cedrów góry Libanu", w Wiedniu polecił z tego drewna wyrzeźbić Chrystusa na krzyżu. Nie zatrzymał wszakże krucyfiksu, lecz przesłał go Izabeli Czartoryskiej, jako jeszcze jedną osobliwość do jej zbiorów gromadzonych w Świątyni Sybilli. Księżna, także wolterianka, przyjęła dar nader chłodno, jako nieważny. W tym okresie życia Fredro ma nader obojętny stosunek do tradycji kościelnych. Córka wspomina, że w jej latach dziecinnych, to znaczy około 1840 roku, po wieczerzy wigilijnej w domu ojcowskim, która gromadziła przeszło 30 osób, puszczano się w tany! Dodaje usprawiedliwiająco: „gdyż wtedy, niestety, przepisy kościelne była to kraina przez niego z naszych ani znana, ani badana". W czasie Wigilii Henryk Fredro bawił zebranych anegdotkami, z których zaśmiewał się także Aleksander. Jeszcze w roku 1847 w noc wigilijną bawiono się wesoło w „fambo-lę", czyli zabawę połączoną z loterią fantową10. Dowodem indyferentyzmu religijnego są także pewne obscena. W Poselstwie Mojżesza kanwą sporności są biblijne dzieje Żydów przebywających w niewoli egipskiej i wyprowadzonych z niej przez zesłanego przez Boga przywódcę. Mało tego, Fredro po prostu kpi tam zarówno z Jehowy, jak z wszystkich pojęć biblijnych m.in. z aniołów, proroków, cudów. Prosimy wybaczyć drastyczne, lecz znamienne cytaty: Hej, do stu piorunów! wnet zawoła gniewnie (Jehowa) Te szelmy anioły p(., .)ą dziś zapewne Najadłszy się ambrozyi podanej na wety, A może to śmierdzą mych niebios prewety*? W innym miejscu Jehowa klnie się: A jeśli ich wkrótce nie zbawię z niewoli To niech mi diabeł zaraz dupę zgoli! Mojżesz ukazany zostaje jako onanizujący się młody pasterz wyposażony „w moralny papier na moralne zadki". Jego cuda dotyczą sfery seksualnej, m.in. rozmiarów członka!11 Drastyczność tematu utrudnia dokładniejsze rozpatrywanie, jest jednak rzeczą oczywistą, że poemat dowodzi wolteriańskiego nastawienia Fredry. Pozbawiona religijności jest także jego ówczesna oficjalna twórczość literacka. Jakże trudno znaleźć tam postawy i zachowania powstające na glebie pogłębionej wiary, ilustrujące chrześcijańską koncepcję życia i człowieka. Jego bohaterowie, na przykład Elwira z Męża i żony, praktyki religijne traktują jako tradycyjne zwyczaje, zapełnienie programu dnia. Kapelan w Damach i huzarach jest postacią sympatyczną, niemniej dość karykaturalną, nic tedy dziwnego, iż współczesnych Fredrze raziło ukazywanie w tym charakterze katolickiego duchownego na scenie. Na niemożliwość utrzymania tej wersji ze względów cenzuralnych zwracał uwagę bratu nawet wolnomyślny Maksymilian. Stąd też od drugiego wydania sztuki mamy kapelana luterańskiego, pastora12. Jakże areligijne są dzieła Fredry w porównaniu do dramatów Słowackiego czy Pana Tadeusza. Już badania Ignacego Chrzanowskiego wykazały, iż „w twórczości Fredry religia nie odegrała żadnej prawie roli"13, że jedyną komedią, „która kończy się Bogiem", jest Zemsta. Boy 166 zwraca uwagę jednak, że występujący tam pleban daje śluby wręcz na zawołanie, jest najbardziej usłużny wobec Cześnika. Dokonana niedawno przez Mieczysława Inglota analiza klimatu religijnego Zemsty dostarczyła jeszcze dalej idących ustaleń. Inglot udowodnił, że religijność głównych bohaterów jest tylko zewnętrzna, dystansująca się od problematyki grzechu i winy. Powoływanie się na Boga przez Cześnika posiada charakter wybitnie obyczajowy, Rejent

uosabia zaś postawę religijnego obłudnika14. W żadnym razie nie był tedy Fredro propagatorem religijnego myślenia i chrześcijańskiej wizji świata w swych dziełach. Jego sztuki nie skłaniały do nabożności. Niemniej ani biografia, ani twórczość nie upoważnia do twierdzenia, że Fredro prowadził programową działalność antychrześcijańską. Poselstwo Mojżesza można uznać za wystąpienie libertyńskie, równocześnie antyreligijne, powstało ono jednak w wyjątkowo wolnomyślnej aurze czasów Księstwa Warszawskiego. Pisarz dworował sobie z księży, dewotów, religianctwa, lecz nigdy z Boga, Opatrzności czy w ogóle chrześcijaństwa. Pod tym względem nic go nie łączy nie tylko z takimi pisarzami jak de Sade, który Jezusa nazywał „nędznym komediantem z Judei" lecz z naszym Janem Potockim czy Stanisławem Kostką Potockim, którzy w swych działaniach czy pismach próbowali burzyć chrześcijański „Ciemnogród"15. Fredro jest tylko po prostu obojętny. Znamienne, że nie próbuje też szukać uzasadnienia dla obojętności w pogłębionych studiach filozoficznych. Umiejętnie przyswaja sobie zasadnicze myśli i tendencje oświeceniowe dotyczące religii, lecz nie podejmuje prób znalezienia nowych czy innych wyjaśnień. Reprezentuje umiarkowane postawy, odcina się od skrajnych programów. Pozwala rodzinie i sobie na udział w konwencjonalnych uroczystościach kościelnych (chrzci dzieci, obchodzi święta). W okolicznościowym wierszu z 1839 roku każe swym dzieciom modlić się do Boga o zdrowie „dla kochanej Mamy". Całkowicie pojmuje też religijne przekonania żony. Gdy w 1843 roku zapadła ona na tyfus plamisty i w malignie nieustannie wzywała św. Antoniego Padewskiego, Aleksander „postarał się sam o obrazek Św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus i zawiesił go nad jej łóżkiem"16. Wydaje się, że był to raczej przejaw wiary w psychoterapię, chęć pomocy kochanej istocie, niż wiary w św. Antoniego. Niemniej już w tych latach rysuje się w nim wyraźnie odchodzenie od wzorów wolteriańskich. Boga wymienia np. w społecznopolitycznych memoriałach. Ureligijnienie można wyraźnie dostrzec w pisanych ok. 1845 roku pamiętnikach. W odniesieniu do lat wojennych ukazują эпе, zgodnie z faktycznym stanem rzeczy, postawy deistyczne. Można wnioskować, że w trakcie pisania pamiętników w dalszym ciągu Fredro jest krytycznie nastawiony wobec księży, religianctwa, bigoterii, kultu świętych. Niemniej memua-ry wskazują, że autor poczyna być wierzącym w sensie chrześcijańskim, jest też arzeciwny nazbyt wolnomyślnej atmosferze, w jakiej go wychowywano. Jego izieci, przede wszystkim pod wpływem żony, wzrastają w zasadach katolickich. O bierze w Opatrzność świadczą listy pisane do walczącego w 1848 roku na Węgrzech syna. Zaleca w nich: „Nie zaniedbuj zwracać serca do Boga, to ci niezawo-Iną ulgę w strapieniu przyniesie i nadziei doda większej mocy"17. Wiele innych 'aktów potwierdza opinię otoczenia, że z czasem Fredro staje się po prostu wie167 rżącym katolikiem. Na przykład w styczniu 1850 roku, kiedy syn, który powrócił z wojny, chciał mu się rzucić na szyję, ten odsunął go łagodnie mówiąc: „Pierwej podziękuj ę Bogu". Jak pisze żona, padł na kolana, a „wzniósłszy ręce w górę, złożył głośną dziękczynną modlitewkę, dopiero potem przytulił ukochane dziecko do serca"18. Podczas pobytu w Paryżu w 1855 roku spowiadał się u bratanka-księ-dza. Z informacji rodzinnych wiemy, że około 1857 roku ks. Samuel Piasecki z zakonu bernardynów był jego spowiednikiem we Lwowie19. Zakonnik ten z czasem został spowiednikiem jego córki, Zofii. Możemy się więc domyślać niejakiego wpływu tego księdza na religijne postawy rodziny. Fredro jest już tedy nie tylko wierzącym, lecz i praktykującym katolikiem. Jednak jego dystansowanie się od większości tradycyjnych form religijności wzbudza pewien niepokój najbliższych, stąd m.in. zachęty pani Fredrowej, by zwracał się w swych troskach do Opatrzności. Znamienna jest odpowiedź na żonine apele. 19 września 1852 roku pisał z Paryża: „W kilku listach wspominasz, abym szukał pociechy w Bogu. Bądź, moja Zolko, z tego względu spokojną. Moje modlitwy płyną z głębi serca i wiara moja w dobroć

Wszechmocnego silnie na przekonaniu spoczywa. W Niego ufam zupełnie, jako człowiek nie mogę być wyższym, silniejszym od boleści, która serca dotyka, ale pewnie zawsze przyjmę z pokorą, co Bóg na mnie spuści. Jeżeli się zatem różnimy w sposobach, czyli formach, zgadzamy się oboje w istocie Wiary"20. O tym, że wierzył w chrześcijańskiego Boga świadczą pisane w tych latach, czy niewiele później, błogosławieństwa dla wnuków. Zawierają one formuły o „Wszechmogącym", kończą się słowami: „Błogosławię Cię, kochane moje dziecię, w imię Ojca i Synai Ducha Świętego Amen"21. Znamienne wszakże, że nie uznawał tak rozpowszechnionego w polskim katolicyzmie kultu Madonny, nie zwracał się do swego patrona czy innych świętych. Do „Matki Boskiej" czy świętych nie odwołuje się w ogóle ani w autobiografii, ani w wierszach religijnych czy wypowiedziach potocznych, po sam zgon. („Matka Chrystusowa" pojawia się tylko w opisie dworku staroszlacheckiego.) Nigdy nie adoruje też obrazów religijnych; nie słychać, by wierzył w cuda. Znajdowało to odbicie w przedstawieniu postaci bohaterów scenicznych. Jak wykazał Inglot, np. Cześnikowi i Rejentowi z Zemsty obca była „wiara w czary i cuda. Wręcz przeciwnie, Cześnik, kpiąc sobie z obaw Papkina, określał Rejenta mianem czarta"22. Stanowiło to oczywiście odbicie światopoglądu deistycznego. Pani Zofia Fredrowa, tłumacząc jego długoletnią wolnomyślność, dodawała: „dusza jego przecie dążyła ku Bogu... W starszych szczególnie latach, dzień w dzień odmawiał modlitwę za wiarę". Wnuczka wspomina, że w ostatnich latach życia dziadka: „Przez całą zimę w niedziele i święta przychodził do dworku ojciec karmelita odprawiać mszę świętą w salonie służył do niej mój brat"23. W 1865 roku przy powitaniu przybyłej celem wręczenia mu medalu delegacji, pragnąc rozładować napięcie, przywitał ją słowami: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus". Z korespondencji pani Fredrowej możemy wnioskować, że powitanie owo miało przede wszystkim akcent obyczajowy. Żona pisała, że przywitał gości „po staropolski)". Musimy jednak wierzyć Fredrze i jednoznacznie przyjąć 168 jego słowa, gdy podczas wygłaszanego wtedy przemówienia zwraca się do arcybiskupa: „Nakłaniam głowę i wdzięcznym sercem przyjmuję błogosławieństwo Twoje, Najprzewielebniejszy Arcypasterzu, a mogę Cię zapewnić, że ostatnie moje westchnienie będzie modlitwą za wiarę i Ojczyznę naszą"24. W tym czasie Fredro tworzy też wiersze o treści religijnej, zawierające słowa wiary w potęgę Boga, godzenia się z wolą Opatrzności, błagania o zmiłowanie boskie25. Przyczyny tej przemiany są dość złożone. Nie można oczywiście wykluczać pewnych emocjonalnych zmian postawy związanych z życiem wewnętrznym, duchowym. Bardziej uzasadnione wydaje się jednak oddziaływanie nowych wzorów kultury, znalezienie się w orbicie ekspansji fideizrnu, religijności, która nastąpiła po schyłku wolnomyślnej epoki Oświecenia. W europejskiej myśli filozoficznej mieliśmy przecież wtedy zarówno idealizm niemiecki, jak spirytualizm francuski. Na podkreślenie zasługuje aktywność reprezentujących filozofię religijną polskich myślicieli, nieraz znanych osobiście Fredrze czy związanych z Galicją, jak Józef Gołuchowski (1797-1858) lub Józef Kremer (1806-1875). Wiadomo, że w tym czasie w odwiedzanej przez Fredrę Francji działał podający się za „wysłannika bożego" Andrzej Towiański (1799-1878). Owe programy i klimaty mogły m.in. wpłynąć na porzucenie areligijnej postawy przez tak szanowanego przez Fredrę brata, Maksymiliana, co z kolei musiało wywołać refleksje u Aleksandra. (Przechowywał przekazaną mu przez bratową książkę do nabożeństwa, z której Maksymilian korzystał w ostatnich latach czy miesiącach życia.)26 Mógł bezpośrednio wpłynąć także przedwczesny zgon dwóch sióstr czy innych krewnych. Ureligijnienie Fredry wiązalibyśmy jednak przede wszystkim z dwoma momentami: z troską o potomstwo i ze

stanem fizycznym. Jak już nadmieniliśmy, najgłębiej kochał dzieci i wnuki, drżał o ich los, w starości -jak się to określa - żył ich życiem. Można domniemywać, że w pragnieniu zapewnienia im optymalnej opieki i ochrony przybliżył się do Boga. Autentycznie i wzruszająco brzmią słowa jego pacierza: Miej, o Panie, w Twej obronie, Niech je strzeże łaska święta, Ukochane te istoty, Dar najdroższy Twej szczodroty, Moje dzieci i wnuczęta Co jak bluszczem mnie objęły, Moją duszę w siebie wzięły27. Sądzimy, że do zwrotu Fredry ku religii najbardziej przyczyniły się jednak zmiany fizyczne: starość, nieuleczalna choroba, która, jak wiemy, nie pozostała bez wpływu na jego psychikę. Nie tylko cierpiał, lecz żył przecież w obawie śmierci, którą mogła spowodować podagra czy rodzinnie występujący rak. Ból, bezbronność, lęk przed przedwczesnym zgonem, wydają się być zasadniczymi przyczynami, iż pomocy, ratunku (jak inni ludzie wszystkich czasów) począł szukać w religii. Wiara, znów podobnie jak u innych ludzi, stawała się dlań środkiem kojącym ból i niepokój, pozwalała mieć przekonanie, iż nie stoczy go nowotwór, nie przerwie nici życia kolejny paroksyzm. Stąd też chyba odmawianie modlitw, udział w niektórych obrządkach religijnych, lekceważonych w latach, gdy był 169 zdrów, silny i sprawny. Córka, opisując wspomniany fakt spowiedzi w 1855 roku, zaznacza, że nastąpił w związku z groźnym atakiem dny. Jabłonowski jednoznacznie wiąże całą przemianę z jego stanem zdrowia, traktuje po prostu jako rezultat niszczącego działania podagry, pisze dosłownie: „Ciągłą przygnębiony chorobą zmienił sposób myślenia. Żył z księżami, spowiadał się, msze w pokoju odprawiać kazał, co wszystko jego przekonaniom i pojęciom całkiem przeciwnym było"28. Jakieś obiekcje co do jego prawowierności musiał mieć także kapłan dający mu, notabene nieprzytomnemu, ostatnie namaszczenie, gdyż, jak gdyby uspokajając swe sumienie, oświadczył: „Kiedy się modlił, więc wierzył". Znamienne jest wyznanie samego Fredry uczynione u schyłku życia: „Boga tylko sercem pojąć można, rozumem-nigdy. Nie pojmuję Boga, ale go czuję"29. Jeśli chodzi o normy zachowań ludzkich i związane z nimi wartości, to uznawał wolteriańską etykę sprawiedliwości i ulgi w cierpieniu. Przyjmował, że pewne postawy i zachowania kształtowane przez przekonania wewnętrzne, także kulturowo przyswojone pojęcie honoru, są społecznie dobre, współdziałają ze sprawiedliwością i mogą przynieść ulgę w cierpieniu. W czasach młodości cechowało go myślenie biologizujące. Uważał, że zaspokajanie podstawowych popędów, przyjemności cielesne, stanowią zasadnicze źródło zadowolenia, szczęścia. W swej koncepcji człowieka i świata jednak nie odrzucał wszelkich wartości moralnych; nie głosił nigdy, iż możliwość przyjemności zwiększa się wraz ze złem, na przykład z cierpieniem zadawanym innym. Wiązało się to z idealistyczną wiarą w wartość człowieka, w istnienie związanych z tym innych wartości. Dowodzą tego m.in. wypowiedzi w pamiętnikach. W jednym z memoriałów w 1840 roku pisał: „Człowiek nie j est zły z urodzenia (...) Każdy j ego czyn popełniony wbrew dobru (...) społeczeństwa jest wyjątkiem"30. Pod koniec życia ta wiara w wartości człowieka osłabia, nie podzielamy jednak opinii, by całkowicie ją zatracił .Jest pewnym, że poczęły go wtedy coraz bardziej nurtować problemy egzy-stencjalne. Począł skłaniać się ku dualistycznej koncepcji życia, ku chrześcijańskiemu pojęciu moralnej odpowiedzialności jednostki wobec Boga. Stąd modlitwy, uczynki zgodne z zaleceniem wiary, tworzenie wierszy religijnych. („Przy pierwszej szczęśliwie przebytej chorobie pierwszego dziecka córki szczodrą kazał między

ubogich rozdać jałmużnę".)31 Przedstawione już przemiany w zakresie fenotypu spowodowały, iż począł w ogóle uznawać szeroko pojęty światopogląd chrześcijański. Trudno wszakże twierdzić, że stary Fredro ostatecznie przyjął, iż normy zachowań i związane z nimi wartości określa i wyjaśnia wyłącznie religia. Odszedł w jakiejś mierze rozdarty, reprezentujący do końca humanizm świecki, nie religijny; niepewny, co czeka go po tamtej stronie. Cytowaliśmy już, że w Boga wierzył lecz zdawał sobie sprawę, iż nie jest w stanie pojąć go rozumowo, podchodził do niego wedle kantowskiego przekonania, iż idea Boga wybiega poza możliwe doświadczenie, że można uzasadnić ją jedynie psychologicznie. Jak świadczy poezja osobista, nie wierzył, by mógł okazywać swym dzieciom i wnukom miłość po śmierci (w potocznej interpretacji chrystianizmu jest to zaś oczywiste). Do końca unikał czynów szkodliwych dla innych, a mających swe źródło w zaspokajaniu po170 pędów -jednak nie dzięki wierze w mistyczne pochodzenie dekalogu czy z obawy przed karą nieba, lecz w wyniku ukształtowanych przed dziesiątkami lat postaw, związanych z pojęciem etyki świeckiej, także honoru. W wieku późniejszym i starszym jego światopogląd stanowił stop elementów racjonalistycznych, laickich i religijnych, fideistycznych. Upraszczając sprawę, można zaliczyć go, przynajmniej w pierwszym okresie życia, do dystansujących się od mistycyzmu materialistów. Należy zaakcentować, że nigdy nie nawiązał do zachowawczych ideologów w rodzaju Josepha Marie de Maistre'a czy Louisa de Bonalda, występujących w obronie objawienia i tradycji. (Jak wiadomo wywarli oni zaś wpływ na pewnych wybitnych literatów polskich XIX w.) Jeśli chodzi o zespół ogólnych przekonań, dotyczących natury świata, sensu życia oraz wynikających stąd ideałów, postaw, działań, to problem jest olbrzymi i skomplikowany. Dotyczy to oczywiście także poglądów socjalnych i działalności społecznej Fredry. W zasadzie sprawy te przekraczają ramy i założenia niniejszej książki. Ponieważ stanowią jednak element osobowości człowieka, choć najbardziej szkicowo przedstawimy je również. Zacznijmy od przypomnienia, że w sprawie m.in. postaw Fredry, jego stosunku do życia, świata, oczywiście także jego całej roli w kulturze polskiej, od XIX wieku po chwilę obecną toczą się gorące spory. Przez jednych jest on podziwiany, stawiany jako wzór polskości, przez innych negliżowany, oskarżany o „moralny daltonizm", o „zatruwanie" kultury narodowej. Na przełomie stuleci podziwiał go np. Henryk Sienkiewicz, lecz wręcz wyklinał Stanisław Brzozowski. Pisze się tedy o „paradoksie Fredry"32. Spory na temat stosunku autora Zemsty do otaczającego go świata toczone są i w ostatnich latach. Jarosław Marek Rymkiewicz przyjmuje, że już od młodości Fredro uważał porządek społeczny i moralny świata co najmniej za zakłócony. Że z wiekiem postawa pogłębiała się, widział wokół siebie brudy, błoto, śmiecie, a z tego wszystkiego „w końcu popiół". Oceniając jego postawy na przestrzeni życia pisze: „wizja świata młodego Fredry nie różniła się chyba zbyt zasadniczo od tej wizji, którą miał ten Fredro, co pisał «Trzy po trzy», i ten, co składał «Zapiski starucha»: od tej wizji, w której świat człowieczy jawił się jako coś chaotycznego i pozbawionego hierarchii i sensu, a życie ludzkie jako coś podartego na strzępy i uzależnionego od przypadku"33. Nic takiego nie dostrzegał Pigoń ani Boy. Warto przypomnieć pogląd Chrzanowskiego, że Fredro nie było pesymistą, że „był daleki od mniemania, iżby złe miało być główną sprężyną, a cóż dopiero całym sensem życia; przeciwnie, wierzył w ostateczny tryumf dobrego nad złem (...) żadna komedia Fredry nie ma tak pesymistycznego zakończenia jak «George Dandin» Moliera; wszystkie, z wyjątkiem szkicu dramatycznego «Teraz», będącego owocem starczego rozgoryczenia, kończą się, jeżeli nie zawsze w przekonaniu widza lub czytelnika, to zawsze w intencji autora, tryumfem dobrego nad złem". Stefan Treugutt niedawno stwierdził również coś wręcz przeciwnego niż Rymkiewicz: „Fredro j ako autor j est tradycj o-nalistą, z

tekstów jego wynika przeświadczenie o rozumności świata, o poznawczych i porządkujących zdolnościach człowieka, z tekstów Fredry promieniuje 171 fundamentalna, przebijająca się poprzez ironię i satyryczny sceptycyzm ufność i sympatia do życia"34. Należy chyba przyjąć, że stosunek Fredry do wszystkich wymienionych spraw był skomplikowany i ulegający pewnym przeobrażeniom. Zgadzamy się z Rymkiewiczem, że los człowieka, wedle Fredry, zdeterminowany jest przypadkiem, nurtowały też komediopisarza wątpliwości co do słuszności całego porządku świata. Wiara w przypadek cechowała go jednak w pierwszej części życia; na starość - jak już pisaliśmy - przeważała wiara w Opatrzność. W okresie wcześniejszym, obok przekonania o decydującej roli przypadku, wskutek oddziaływania myślicieli XVIII w. dominowało u niego przekonanie o wielkiej i pozytywnej roli natury. Według myślicieli: „Natura bowiem była źródłem świata i gwarancją rozumu, była mądrością i była dobrocią, niechaj człowiek zgodzi się słuchać natury, a nigdy więcej nie będzie błądził, wystarczy, żeby podporządkował się jej dobroczynnemu prawu"35. Przekonanie o słuszności praw natury rzutowało na postawy i moralność Fredry, na aprobowanie zachowań wynikających z pewnych popędów. Stąd też za słuszne, zgodne z naturą, przyjmował osiąganie przyjemnych wrażeń, zadowolenia, realizowanie człowieczego szczęścia. Przyjmujemy także, że Fredro wątpliwości co do słuszności całego porządku świata tłumił, w ostateczności odrzucał. Posiadając naturę refleksyjną, w pewnych momentach czy okresach życia ulegał niepokojom i wątpliwościom, lecz były to stany przemijające. W zasadzie afirmował istniejący świat, podziwiał kierujący nim rozum ludzki i prawa natury. Na jego postawę wpływało także przywiązanie do tradycyjnych wartości, tradycyjnego porządku społecznego. Nie myślał burzyć porządku świata, lecz najwyżej ulepszać go drogą przeobrażeń i reform. Podstawę tej opinii stanowią nie pojedyncze, czasem wyrwane z kontekstu szerszych wystąpień, wypowiedzi i sądy rozproszone w olbrzymim dorobku pisarskim, lecz ogólna wymowa dzieł Fredry, przede wszystkim zaś poglądy wyłożone w korespondencji oraz konkretna działalność społeczna i polityczna, a także zachowania codzienne, fakty biograficzne. Należy zaakcentować, że przez całe życie czuł się szlachcicem, hrabią. W zarysowujących się podziałach i konfliktach stał zawsze po stronie posiadaczy, nigdy też nie należał do radykalnych organizacji czy spisków. Nigdy nie był rewolucjonistą. Odwrotnie, wielekroć akcentował konieczność utrzymania „porządku społecznego", „ładu społecznego"36. Uznając porządek świata, jeśli nie za w pełni słuszny, to po prostu za oczywisty, zgodny z obowiązującymi prawami i interesami osobistymi, w jego ramach zabiegał o powiększenie majątku, świadomie piął się po drabinie sukcesów społecznych, literackich. Jako realista przyjmował, że nie sposób zmienić całego porządku świata, postaw ludzkich. W Nowym Don Kiszocie przemawiał słowami Kasztelana: Trzeba być wariatem, Aby chcieć świat przerobić, walczyć z całym światem37. Stanowisko takie, zajęte w pierwszym okresie życia, oburzało romantyków. 172 Jednak nie ich gromy czy programy, lecz cechujący-gok-rytycyzm, świadomość zachodzących w dziejach przeobrażeń, spowodowały, że opowiadał się za przeprowadzeniem pewnych reform socjalnych, a także zmianą postaw m.in. w dziedzinie obyczajowej, właśnie w ramach „rozumności świata". Nie chciał, czy nawet nie myślał, walczyć „z całym światem", lecz domagał się pewnych przemian. Chciał wszakże, by przeobrażenia społeczne następowały za zgodą i aprobatą ziemiańst-wa, by nie zostały wymuszone przez masy ludowe, radykałów, ani też narzucone przez biurokrację austriacką.

Zdając sobie sprawę, że Wielka Rewolucja Francuska zapoczątkowała nową erę w dziejach opowiadał się za konstytucjonalizmem, uważał siebie za bardzo liberalnego. Był też przeciwny popieraniu „ojcowskiego despotyzmu" w wydaniu rosyjskim, który wedle pewnych orientacji miał „pomóc Zachodowi" w zawróceniu z drogi wiodącej do zbytniego liberalizmu. Nie szedł jednak za daleko. Prawie przez całe życie uznawał legalność władzy habsburskiej. Do socjalizmu, wespół z przygniatającą większością swej warstwy, żywił szczerą i gorącą nienawiść. Ten wolnomyśliciel i liberał w działalności publicystycznej, społeczno-politycznej, w pewnej mierze także literackiej, nigdy nie tracił z oczu dobrze pojętego interesu swej warstwy i całej klasy. Znamienne, że twórczość Fredry, w aspekcie społecznym, negatywnie ocenił przywódca radykalnego obozu rewolucyjnego Edward Dembowski. Umiarkowanie nie przeszkodziło, iż domagał się uregulowania sprawy włościańskiej. Tą postawą do\vodził dojrzałości i przenikliwości w dziedzinie społeczno-politycznej. Kwestia chłopska stanowiła bowiem w ówczesnej Galicji wielki i palący problem38. Zacofane stosunki gospodarcze, funkcjonowanie systemu feudalnego z poddaństwem i pańszczyzną przyczyniało się do stagnacji gospodarczej. Kompleks przyczyn powodował, że masy ludowe, w przeciwieństwie do ziemiań-stwa, żyły w ciężkich, nieraz nieznośnych warunkach bytowych, stąd też pojęcie „nędzy galicyjskiej". W pewnych okresach w następstwie głodów i epidemii sytuacja stawała się straszliwa, chłopstwo wymierało tysiącami. Po wsiach i drogach spotykało się wręcz dantejskie sceny, ludzie szli z gór i marli pod płotami, inni, wedle określeń nawet ziemian, przypominali „chodzące trupy"39. Fredro widział ten stan rzeczy, lecz równocześnie jakby nie chciał widzieć; przemilczał te potworne sceny zarówno w swej korespondencji, jak w dziełach literackich . Stając na stanowisku, że sytuacj a ta jest w istocie nie do utrzymanią, już w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. wypowiadał się za uregulowaniem kwestii włościańskiej, której w swej twórczości niby to nie dostrzegał. Na forum Sejmu stanowego popierał program reform, przez najnowsze opracowania określany jako zachowawczy; zmierzał on do powszechnego oczynszowania lub wykupu pańszczyzny. W miarę jednak jak wieś się rewolucjonizowała projekty ziemiańskie ulegały pozytywnej ewolucji. Rząd austriacki, wygrywając chłopstwo przeciwko ziemiaństwu, utrącił jednak te próby reform, jako „przedwczesne"40. „Rzeź galicyjska" z przedwiośnia 1846 roku stanowiła także dla Fredry wstrząs, równocześnie utwierdziła go w przekonaniu, że nie sposób utrzymywać dotychczasowy stan rzeczy. W listach pisanych w 1846 roku do przebywającego w 173 Wiedniu Alfreda Potockiego występował przeciwko podburzaniu chłopów przez władze, domagał się kroków represyjnych, ale równocześnie zniesienia pańszczyzny. W jednym z listów pisał: „Utrzymanie pańszczyzny jest moim zdaniem niepodobieństwem. Ale aby zapoczątkować tak daleko idące zmiany w porządku społecznym, trzeba wpierw skończyć z anarchią, trzeba podciąć jej korzenie, a korzenie wyrastają z bezkarności rzezi, dokonywanych na niewinnych rzeszach"41. W listach tych jawi się jako „silny człowiek" ziemiaństwa galicyjskiego, pragnący przeciąć makiawełskie praktyki administracji austriackiej. Wymaganie, do czasu, wypełnienia powinności, winno przekonać chłopstwo, że pańszczyzna jest „konsekwencją porządku określonego prawem i wolą monarchy i że krnąbrni opierają się nie tyle swojemu własnemu panu, ile tronowi"42. Alfred Potocki namówił Fredrę, by swe uwagi zebrał w specjalnym memoriale i przedstawił go pełnomocnikowi rządu, hr. Rudolfowi Stadionowi. Fredro opracował tedy Uwagi nad stanem socjalnym w Galicji. Opracował je z pewnym rozmachem, zarysowując program społeczno-polityczny. W sprawie reform zajął jednak stanowisko dość konserwatywne głosząc, że porządek pańszczyźniany jest zgodny z prawem i regulować go może tylko szlachta. Pisał: „Pańszczyzna nie jest tylko własnością pana, ale (...) jest razem konsekwencją

ustanowionego porządku mocą prawa i wolą Monarchy"43. Jak już wspominaliśmy, proponował tam ugodę i współpracę z Wiedniem. Nim do tego doszło, nastąpił jednak brzemienny w skutki, rewolucyj ny rok' 1848. W tym pamiętnym roku Fredro chciał realizować swój program społeczny, w marcu w jego mieszkaniu ziemiańscy działacze próbowali ułożyć adres do cesarza, ale nie mogli się zgodzić co do sformułowania punktu o pańszczyźnie. W tej sytuacji podpisał petycję zredagowaną przez liberałów: Smolkę i Ziemiałkowskiego, domagającą się m.in. zniesienia pańszczyzny i innych powinności feudalnych. Petycję tę wręczono gubernatorowi, hr. Franzowi Stadionowi. Uczestnicząc w posiedzeniach Rady Narodowej Lwowskiej, w dyskusjach nad sprawą włościańską Fredro zajmował jednak zachowawcze stanowisko, głosząc iż „nam zasadę własności jak najusilniej bronić należy"44. Nie posiadamy też informacji, by samorzutnie uwłaszczył swych podwładnych. Swym brakiem zdecydowania, podobnie jak zresztą inni, spowodował, że Rada nie podjęła ostatecznych decyzji, przez co inicjatywę przejął energiczny gubernator Stadion, ogłaszając zniesienie pańszczyzny45. Wkrótce potem Fredro jak gdyby spasował w tej sprawie, w sierpniu 1848 roku opuścił w ogóle Lwów i przestał zabierać głos na tematy wsi. Wydaje się, że po prostu przeliczył się, chciał „wytargować" najlepsze odszkodowanie dla ziemiaństwa i wobec przejęcia inicjatywy przez administrację państwową przestał wierzyć w powodzenie programu działaczy galicyjskich. Od 1849 roku, przez wiele lat, nad problemy światopoglądowe i próby realizacji pewnych programów przedkładał sprawy osobiste, związane z losem syna, własną sprawą sądową, wreszcie stanem zdrowia. Oceniając generalnie stanowisko Fredry wobec kwestii społecznych do mniej więcej połowy XIX w., można twierdzić, że aczkolwiek najdalszy od programów rewolucyjnych, nie był wszakże reakcjonistą. Dostrzegał potrzebę stopniowej 174 przebudowy ustroju agrarnego Galicji, m.in. nawet przeprowadzenie uwłaszczenia (lecz za odszkodowaniem). Nigdy nie współpracował też z ugrupowaniami skrajnie zachowawczymi. Zajmował w tych kwestiach umiarkowane, centrowe stanowisko wierząc, iż uda się wylawirować między zwalczającymi się stronami, że zwycięży polityka korzystnego dla ziemiaństwa kompromisu46. Wiarę w słuszność istniejącego ładu społecznego, a ściślej, w słuszność ewolucji stosunków społecznych w dobie kapitalizacji, także wiarę w dobrą w zasadzie naturę człowieka, dokładniej zaś w naturę ludzi drugiej połowy XIX w., w dużej mierze, czy jak chcą niektórzy - zupełnie, utracił w ostatnich kilkunastu latach życia. Powstałe na podłożu kryzysu biologicznego zmiany w osobowości Fredry zaważyły także na tych postawach. Z tego okresu pochodzą też gorzkie i pesymistyczne sentencje z Zapisków starucha: „Gdzie spojrzysz po świecie - błoto albo śmiecie". Wspomnieliśmy, że wykazywał zdecydowaną wrogość wobec socjalizmu i socjalistów, którzy, jak świadczą wyznania żony, wywoływali w nim po prostu nienawiść. Pisał: „Ideolog spłodził demokratę, demokrata demagoga, demagog komunistę, komunista nihilistę"47. O jego zgorzknieniu, niechęci do otaczających go ludzi, świadczy poezja osobista, także pewne alegoryczne komedie. W jednym z wierszy pisał: Wprawdzie i dawni ludzie świętymi nie byli I zawsze, jak to ludzie, żyli i błądzili, Ale nawet w ich błędach coś wyższego było, Co parło ze sobkostwa niepojętą siłą; Był jakiś cel ogólny, był jakiś hart męski, Miano odwagę czynu i odwagę klęski... Teraz świat złudnym słowem w oczy tylko prószy, Miłość zawsze ma w ustach, a nienawiść w duszy; Narodowość dziś godłem, a narodowości Zgasła iskra ostatnia - dla braku jedności. O, nie arystokraty ani demokraty,

Lecz zawiść i niesforność - to są nasze kąty!48 Z okresu po 1860 roku pochodzi też gorzki w wymowie i ukazujący odrażające cechy społeczeństwa Brytan Bryś. Tadeusz Sinko uważa, że ukazał tam „zbydlę-cenie społeczeństwa"49. Zaciekle, dodajmy - złośliwie, zwalczał w swych wierszach czy wypowiedziach werbalnych nie tylko ruch socjalistyczny, lecz także liberalne tendencje reprezentowane w programach i organizacjach tworzonych i kierowanych przez Franciszka Smolkę. Ironizował: „Ile golców, tyle reformatorów". Obnosił się ze swą szlachetczyz-ną: „Na zadnieprzańskich stepach bielą się kości obrońców naszej wiary i ojczyzny, kości polskiej szlachty, co przez wieki była narodem. Wy, postępowcy-wystę-powcy, przestępczo rzucacie na nią klątwę. Ja waszą klątwą gardzę i szczycę się, że polskim szlachcicem umrę". (W tym kontekście nie znajdują uzasadnienia poglądy Andrzeja Kijowskiego, iż stary Fredro „nienawidził szlachty".)50 Nie lubił i piętnował Żydów. W swych codziennych kontaktach, tak jak jego przodkowie w czasach staropolskich, korzystał z ich usług, dzierżawił im karczmy czy gorzelnie. Nie utrzymywał jednak bliższych stosunków z plutokracją żydow175 ьмМШ oskiego. W Żydach widział element iorową. Pisaliśmy juz, ze stali siq ' ^d^blrtydowszczyzny ogarnel cały świa -ską czy ziemiaństwem pochodzenia żydowskiego. W Żydach widział element obcy, rozkładający ład społeczny, moralność zbiorową. Pisaliśmy już, że stali się oni obiektem jego okrutnych drwin w Poselstwie Mojżesza, eksponował ich okrucieństwo wobec rozbitków spod Moskwy w 1812 roku. W Pamiętnikach pisał: „Żydzi wszędzie. Żydzi w Paryżu, w Rzymie, w Londynie i w Przemyślu (...). Wielka przyszłość czeka Żydów. Duch żydowszczyzny ogarnął cały świat. Pieniądz stał się wszystkim. Ale kiedy on jest dla Żyda sam przez się szczęściem, dla świata jest tylko środkiem". U schyłku życia głosił: „Szakal nigdy lwem nie będzie, a Żyd narodem, ani cząstką narodu"31. Należy jednak dodać, że nie prowadził jakiejś programowej akcji antyżydowskiej, nie ukazywał też tego problemu w swej twórczości komediowej. Przyczyna niechętnego stosunku Fredry do Żydów wymaga specjalnych badań. Bez wątpienia wynikała w pewnej mierze z negatywnego stereotypu, jaki stanowił obraz Żyda w dobie staropolskiej. Negatywny wizerunek Żyda spotykamy zresztą w tym czasie w piśmiennictwie niemieckim, angielskim, francuskim52. Na marginesie dodamy, że tego rodzaju stanowisko zajmowało także wielu luminarzy Oświecenia. Przypomnijmy, iż sam Wolter pisał negatywnie o Żydach53. Nie zdobył się jednak na wnikliwą analizę tego społeczeństwa, nie dostrzegł jego zróżnicowania i nędzy biedoty żydowskiej, co spotykamy np. u Elizy Orzeszkowej. Niechętny stosunek Fredry do Żydów mógł wynikać także z istniejącej sytuacji społecznej. Wiadomo, że bogaci kupcy żydowscy ubiegali się o łaski rządu i przyjmowali niemiecki obyczaj, biedota nastawiona była antyaustriacko, lecz żyła w dalszym ciągu w kręgu własnej kultury, zachowując swą odrębność wobec polskości. Nie wykluczone, że ziemianina Fredrę rozdrażniała walka Żydów o dochody, która mogła graniczyć czasem z walką z eksploatacją feudalną54. Na starość Fredro skonserwatywniał, zgorzkniał, nie demonizowalibyśmy jednak jego wszystkich wypowiedzi i reakcji. Krytyka, negacja nie oznaczała totalnego negowania sensu życia, porządku społecznego świata, potrzeby istnienia drabiny sukcesów. Poprzednie czasy i generacje stawiał wręcz za wzór, choć jak już wspominaliśmy zdawał sobie sprawę, że jak było tak jest, następuje tylko „zmiana kształtów". Pisał też: „Siła była, jest i będzie wszystkim". Bez względu na te niuanse, jak piszą pewni biografowie: „przywiązanie do honoru, do domu, do własnej warstwy społecznej - te proste wartości na zawsze zachował". Z

czasem nie negował roli i autorytetu Franza Josepha, który pozostał dla niego do końca, na co zwracał już uwagę Boy, „Najjaśniejszym Panem". (Order od cesarza przyjął w 1873 r.) Całkowicie podzielamy pogląd Krystyny Poklewskiej, która wnikliwie analizując jego twórczość i poglądy pisze, że w młodości: „Nie miał Fredro zrozumienia dla współczesnej mu generacji przesiąkniętej reneizmem, werteryzmem, manfredyzmem, dla melancholików trawionych neurastenią i spli-nem, wątpiących w wartość i sens życia. Nie chciał widzieć - i nie chciał uznać pogardy dla świata i pesymizmu w ocenie jego spraw jako przejawu buntu wobec podłej rzeczywistości"53. Poklewska wskazuje, że w ostatnich utworach obraz swata stał się dla niego zagmatwany, uważał m.in., że „wszystko dzieje się na opak". Andrzej Stawar już 176 wcześniej sądził, że „Fredro pozostał rozdwojony wobec zasadniczych problemów czasu (...). Głębsze motywy zamilknięcia wynikły z bezradności społeczno--światopoglądowej komediopisarza"56. Gdyby nawet w jakimś stopniu podzielać te poglądy, to trudno wyciągać wniosek, że negował w ogóle porządek świata i sens życia, że zrezygnował z dawnych ocen, że przestał wierzyć w słuszność głoszonych za młodu poglądów. Nie porzucił też przekonania o słuszności prowadzenia tradycyjnego, umiarkowanego, zorientowanego na przyszłość pokoleń, czy dla samej zasady, trybu życia. Nie sposób dostrzec, by stary Fredro w swych zachowaniach codziennych przejawiał przekonanie, że świat, życie, pozbawione są sensu. Odwrotnie. Przekonanie o owym sensie poświadcza m.in. jego opiekuńczość wobec najbliższych, zżymanie się na zachowania „lekkomyślne", ciułanie grosza, oczywiście trudy i mozoły pisarskie. Znamienne, że pozostawił dokładne dyspozycje dotyczące swego spadku, przebiegu pogrzebu, miejsca wiecznego spoczynku. Gdyby nie wierzył w sens świata, sprawy te byłyby mu chyba całkowicie obojętne. Zestarzały i bez wątpienia nieco skostniały, przywiązujący większą wagę niżli w czasach młodości do roli tradycji, uznanych społecznie zachowań, nie zatracił wszakże ostrości spojrzenia, znakomicie dostrzegał społeczne reakcje i emocje, charakterystyczne dla społeczności polskiej różnych czasów, dla naszej psychiki zbiorowej. Przedstawił je m.in. w swych Zapiskach starucha. $ $ $ Podsumowując zamieszczone wyżej uwagi, można stwierdzić, że Fredro, zarówno pod względem biologicznym jak intelektualnym, należał do pokolenia, które ukształtowała kultura Oświecenia, wzory wolteriańskie, z czasem zaś światopogląd i ideologia dominująca u nas w dobie zafascynowania Napoleonem. Powyższe wzory rzutowały na jego zainteresowania i postawy, m.in. wobec religii, moralności, zasad obyczajowych. Można mówić o jego oświeceniowym libertynizmie. Żył jednak długo, z czasem musiał się też ustosunkować, a w dużej mierze dostosować, do nowych wartości moralnych, społecznych i politycznych, które pojawiły się w Polsce po załamaniu się programu pronapoleońskiego. Charakteryzowały się one odchodzeniem od wzorów oświeceniowych, również w związku z powstaniami narodowymi, a także przemianami socjalno-politycznymi, które dokonywały się w latach 1848-1867 na terenie Galicji. Wykazując zrozumienie dla konieczności przemian i szukania nowych rozwiązań, m.in. w odniesieniu do kwestii chłopskiej, Fredro opowiadał się za powolnymi przeobrażeniami społecznymi, przeprowadzanymi za zgodą ziemiaństwa w ramach monarchii habsburskiej. Nigdy jednak nie zaakceptował nowych wartości, które genetycznie, treściowo i formalnie związać można z polską wykładnią romantyczną przed rokiem 1830 i z postawą generacji powstańczej zrywu listopadowego. Sympatiami tkwił w światopoglądzie oświeceniowym, w racjonalizmie doby swej młodości. Nacisk sytuacji 177

społecznej oraz zmiany zachodzące w jego organizmie spowodowały, że równocześnie, szczególnie u schyłku życia, począł się w silniejszym stopniu skłaniać do tradycji starosziacheckich, także do uznawania roli religii w życiu jednostki i zbiorowości. Stary Fredro uważał siebie nawet za wyznawcę idei „wiary i ojczyzny", co nie może przesłaniać jego laickich postaw zajmowanych przez większą część życia. ROZDZIAŁ XV Portret psychologiczny Bardzo trudno jest nakreślić psychologiczny portret Fredry. Trudności mieli już współcześni, piętrzyły się one także przed historykami literatury z samym Pigoniem na czele'. Już w pamiętnikach komediopisarz żalił się: „Zawsze od wszystkich prawie źle byłem zrozumiany. Każde moje słowo najprostsze, najwyraźniej-sze w najobojętniejszej rozmowie, przybierało w drugiego pojęciu znaczenie inne, jak miało w istocie"2. Różnie charakteryzowany jest też przez fredrologów. O licznych cechach i postawach Fredry pisaliśmy już w poprzednich rozdziałach, tutaj poszerzamy jednak pole obserwacji, staramy się też zjawiska usystematyzować, ukazać w ich uwarunkowaniach i przemianach. Klucza do zrozumienia psychiki szukamy zarówno w czynnikach kulturowych, wpływie sytuacji społecznych na jego motywacje, zachowania, jak też w determinantach cielesnych, fizjologicznych. Zgodnie z koncepcją całej książki ukazujemy go bez retuszu, stąd też rysy mniej pomnikowe, czasem również może mniej sympatyczne, dwuznaczne. Analiza biografii i osobowości pisarza potwierdza sądy nabliższych, że mamy do czynienia z człowiekiem niezwykłym, o błyskotliwej inteligencji, uzdolnionym czy nawet genialnym, który jednak nie żyje w wieży z kości słoniowej, w zachowaniach codziennych cechuje go energia, realizm, praktyczność i zapobiegliwość. Wielkość uwidacznia się oczywiście przede wszystkim w jego osobowości twórczej, w dorobku literackim. Przypomnijmy, że jako niezwykłego, wręcz genialnego twórcę określali go tak wnikliwi historycy literatury i kultury, jak Borowy, Boy, Kołaczkowski. Sprawy te znane, choć może "nie najszerszemu kręgowi czytelników. Dodamy, iż zdolności, nie tak wybitne, lecz znaczące, wykazywał także w innych dziedzinach. Przede wszystkim posiadał zdolności językowe; znajomość francuskiego i niemieckiego umożliwiała mu więc zarówno zapoznawanie się z pewnymi lekturami znajdującymi się w obiegu europejskim, jak i porozumiewanie się w życiu potocznym, szczególnie podczas licznych wojaży. (O znajomości 779 języków obcych decydowało w pierwszym rzędzie wychowanie, przypomnijmy jednak, że brak zdolności w tej dziedzinie uniemożliwił przyswojenie sobie jakiegokolwiek języka obcego np. Janowi Matejce.)3 Fredro, posiadając uzdolnienia rysunkowe, przez całe życie wykazywał zainteresowanie sztukami pięknymi. Z pobytu we Włoszech przywiózł zbiór sztychów klasycystycznych o tematyce mitologicznej, posiadał też sztychy angielskie i francuskie. Ze wzmianek w niecenzuralnych tekstach można wnioskować, że posiadał także, przynajmniej w pewnym okresie życia, skrywane przed pruderyjną opinią obrazy o treści erotycznej. Zamawiał portrety rodzinne, kupował obrazy historyczne i rodzajowe. Oszczędność powodowała, że przeznaczał na nie wszakże stosunkowo niewielkie kwoty. W notatkach osobistych zaznacza np. tylko cenę obrazu. Pod 1828 rokiem czytamy: „Kupiłem obraz za 1 dukata". Nie był oczywiście kolekcjonerem, tym bardziej mecenasem. Niemniej interesował się wystawami malarstwa, zwiedzał czasem galerie, śledził dyskusje artystyczne. Utrzymywał też kontakty z wybitnymi malarzami - Rodakowskim, Leonem Kaplińskim, Juliuszem Kossakiem. Zainteresowanie sztukami plastycznymi prawdopodobnie wpływało korzystnie na jego osobowość4.

Przy okazji zajęć pisarskich szkicował atramentem czy ołówkiem rozmaite motywy zdobnicze, elementy i plany architektoniczne. Szkicował też interesujące obrazki rodzajowe i portretowe, m.in. pozostawił wykonany ołówkiem ok. 1870 roku autoportret. Wykazywał troskę o rozwijanie artystycznych uzdolnień swych dzieci. Córka we wspomnieniach notuje: „O talenta dbał (...) bardzo, jak o kwiaty w pokojach, ale nauką się nie troszczył"5. Ostatnie słowa ukazują słaby punkt osobowości Fredry - brak systematycznego i wyższego wykształcenia, nikłe koneksje naukowe i inteleKtualne. Stałe przebywanie w środowisku ludzi - jeśli nawet o zainteresowaniach i uzdolnieniach artystycznych, jakim było m.in. jego środowisko rodzinne, to nie wykazujących głębszej kultury umysłowej - zaważyło niekorzystnie na kształtowaniu się jego kultury intelektualnej. Przez całe życie pozostał samoukiem, wykształcenie domowe nie przyniosło bowiem, jak pisaliśmy, większych efektów. Nie było w każdym razie na miarę potrzeb takiego człowieka i pisarza, jak on. Pewni fredrolodzy podnoszą, że nie miał czasu na systematyczną naukę, ponieważ od 1809 roku służył wojskowo. Można jednak wskazać, iż istniały w tym czasie średnie i wyższe szkoły wojskowe, do których uczęszczali inni ziemianie galicyjscy. Przykładem jest urodzony w 1794 roku Michał Badeni, który w czasach Księstwa Warszawskiego studiował w wyższej Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierów, a dopiero w 1813 roku poszedł na pole walki. Kazimierz Brodziński, który wstąpił do wojska w 1809 roku, stacjonując w Krakowie przez półtora roku uczęszczał na wykłady uniwersyteckie6. Aleksander ani jego bracia nie stacjonowali w Krakowie, lecz wszystko wskazuje na to, że takich możliwości nie brali w ogóle pod uwagę. Jest wiadomym, że Aleksander wiedzę i horyzonty, także w dziedzinie literatury i sztuki, poszerzał drogą lektur w życiu dojrzałym. Księgozbiór Fredry w 1824 roku nie przedstawiał się jednak imponująco, liczył ledwie 20 pozycji polskich i 19 francus180 kich. Odbiegał tak od wzorców, jak praktyki ówczesnych ziemiańskich bibliotek7. Widać, że obchodziło go piśmiennictwo polskie, także osiągnięcia klasyki. Spotykamy tedy polski przekład Iliady, kilka książek Niemcewicza, m.in. Śpiewy historyczne, podręczniki historii literatury polskiej, O wymowie i stylu S. K. Potockiego. Na poczesnym miejscu znajdował się, ceniony i stale wykorzystywany, Słownik języka polskiego Lindego. Posiadał też nowsze dzieła historyczne oraz wydaną w 1793 roku książkę: O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3go Maja. Pośród książek francuskich znajdowały się komedie Moliera, klasycy z XVII wieku, pieśni Osjana, tłumaczenie Przemian Owidiusza. Zbiór stanowił podręczną bibliotekę typu oświeceniowego8. W sumie nie było to jednak wiele, nie mogło równać się z księgozbiorami słynnych pisarzy. Nasz Fredro nie korzystał też z bibliotek uniwersyteckich czy publicznych. W tym kontekście nabierają wiarygodności słowa Jabłonowskiego, że dopiero książki będące w posiadaniu żony „obznajomiły go z wyższą sztuką"9. W latach późniejszych powiększał księgozbiór, systematycznie czytywał wydawnictwa francuskie dotyczące życia teatralnego, także współczesną literaturę piękną, tak polską jak europejską, m.in. po niemiecku Waltera Scotta. (Z polskich pisarzy - jak twierdził Jabłonowski - najwyżej cenił Słowackiego.) Interesowały go biografie historyczne. Widać, że uzupełniał swą wiedzę, stąd też pozytywne opinie Stefana Kołaczkowskiego o „przenikliwości umysłu i szerokości horyzontów Fredry"10. Niemniej wykształceniem, erudycją w żadnym razie nie mógł się równać z Mickiewiczem, Janem Potockim, Norwidem, Rzewuskim. Fredro władał jasnym, pięknym językiem, posiadał genialną intuicję artystyczną, był znakomitym „poetą rzeczywistości", jego komedie należą do wielkiej literatury w wymiarze europejskim. Obce, czy prawie obce, są mu jednak całe dziedziny wielkiej kultury światowej. W minimalnym stopniu oddziaływa nań, na przykład, tak promieniująca na naszych wielkich literatówód Kochanowskiego po Wyspiańskiego, kultura antyczna. Wojażując po Europie nigdy nie zajrzał do auli

uniwersyteckich, nie poszukiwał lektur po tamtejszych bibliotekach. Nie był obyty z filozoficznymi tendencjami swego czasu. Temu piekielnie inteligentnemu i wcale nie klasycznemu ułanowi i hrabiemu brakuje więc stale, na co zwracał już dawno uwagę Ignacy Chrzanowski, książkowej, teoretycznej wiedzy. Jeśli chodzi o technikę, odkrycia, to w tym zakresie jest ogólnie zorientowany, przede wszystkim dzięki czytywanej dość systematycznie prasie. Znamienne, że zwiedza światową wystawę londyńską w 1851 roku. Nie rozwikłana jest kwestia jego orientacji i erudycji w zakresie odkryć i poszukiwań w dziedzinie psychologii, m.in. mesmeryzmu. magnetyzmu, z którym się w jakimś stopniu zetknął. Fredrolodzy wskazują, że nie wierząc w tajemnicze wpływy, m.in. zbrodniczych młodzieńców na czyste dziewice, przypisywał je fizycznemu magnetyzmowi (operuje nim m. in. Gucio ze Ślubów panieńskich);^ swych nota-tach wyrażał pogląd, że „Każda dusza zdaje się wypuszczać z siebie rodzaj atmosfery, w której krąży «potem» w tym życiu"11. Stąd też przypuszczenia, że czytywał pewne specjalistyczne periodyki z tego zakresu. Nieświetnie prezentuje się wszakże jego erudycja w dziedzinie szeroko pojętej humanistyki. Intuicyjnie wyczuwa czy nawet rozumie pewne zjawiska, lecz raz po raz potyka się o nieznajo181 mość faktów, problemów, motywacji, mechanizmów społecznych. Już Pigoń wykazał, że był „na bakier z historią"; iż „w historii utyka"12. W wyniku tego liczne anachronizmy, niejasności. Powstawały one nie tyle w wyniku artystycznego traktowania tematu, z niedbałości czy nawet zarzucanej mu nonszalancji, lecz po prostu z braku wiedzy historycznej. Brak teoretycznego przygotowywania jego dzieł dostrzegany i podnoszony był już przez współczesnych akcentujących autentyzm i spontaniczność komedii, jego „jeniusz samorodny"13. Gotowi jesteśmy podejrzewać go wręcz o nikłe zainteresowania dorobkiem kultury. Wiele podróżuje, lecz nie wykazuje ambicji głębszego poznawania kultury, tak współczesnej jak historycznej, zwiedzanych miast i krajów. Nie pozostawia też ze swych wojaży jakichś interesujących refleksji. Koncentruje się zawsze na obserwacji ludzi, obyczajów; tutaj jest mistrzem, kreśli pyszne charakterystyki jednostek, grup czy narodowości. Warto przypomnieć opinię Ignacego Chrzanowskiego, który przyznawał, iż Fredro miał „umysł zdolny i żywy", lecz kwestionował przypisywanie mu niezwykłych zdolności w różnych dziedzinach wiedzy i techniki. Odmawiał też zdolności do teoretyzowania, syntetyzowania. Pisze: „umysłu filozoficznego nie miał ani na lekarstwo, o ile, rozumie się, z pojęcia filozofii wykluczymy praktyczną mądrość życiową (...). Umiał Fredro postrzegać bystro i trafnie życie ludzkie w jego konkretnych objawach (...), ale do jakiejkolwiek syntezy pojęciowej o życiu wznieść się nie potrafił nigdy, już choćby dla tej prostej przyczyny, że i jego umysł, jak umysł Reja, był w ogóle niezdolny do abstrakcji, do uogólnień, przynajmniej szerszych"14. Sąd Chrzanowskiego może nazbyt surowy (pewne zdolności Fredry do uogólnień wykazaliśmy w poprzednim rozdziale), niemniej spostrzeżenia jego nie są całkiem bezpodstawne. Dodajmy, że Stefan Kołaczkowski stwierdzał: „Trzeźwość Fredry - to rozum praktyczny, a ten od intelektualizmu jest bardzo daleki"15. Nad kulturą intelektualną Fredry zaciążyła ogólna atmosfera Lwowa lat 1815-1830. Stefan Kieniewicz akcentuje nikły stan czytelnictwa, ubóstwo zainteresowań umysłowych ówczesnych środowisk, które pasjonowały się co najwyżej teatrem. Pisze m. in.: „Wielkich talentów - poza samorodnym Fredrą - Lwów nie wydał, brakło tu atmosfery intelektualnej; kto czuł w sobie naprawdę iskrę bożą, ten wymykał się stąd do Warszawy lub Wilna, tak uczynił Pol, Nabielak i inni". Odseparowanie Fredry od większych ośrodków intelektualnych podnosi ostatnio Józef Andrzej Gierowski16. Ów niedowład życia intelektualnego może być przyczyną niezbyt imponującej wyobraźni, ograniczonym światem marzeń i uczuć. Zgryźliwy, lecz dobrze widzący słabe punkty

osobowości Aleksandra Jabłonowski powiada: „Wyobraźnia j ego więcej przedmiotowa, prawdziwa, rzekłbym, trzeźwa niż bogata". Krytyczny pogląd wyraża wybitny znawca osobowości pisarza S. Kołaczkowski: „Niezróżnico-wanie i niewielki, w stosunku do romantyków, zasób jego przeżyć duchowych wynika z braku kultury intelektualnej i małego zasobu pojęć, bo przecież od tego zależny jest świat uczuć, ale nie płynie z przyrodzonego ubóstwa uczuć Fredry"17. Jego biografia, przedstawione już postawy dowodzą jednak, że posiadał na182 wet wybitny „umysł praktyczny". Wręcz imponuje zrozumieniem dla postępu technicznego, przecież budowę kolei w Galicji proponował ledwie po kilkunastu latach od uruchomienia pierwszej drogi żelaznej przez Georga Stephensona. Wspominaliśmy, że był w stanie zrozumieć klasowe podłoże „rzezi galicyjskiej", dobrze pojmował także klasowe źródła kultury, potrafił dokonywać przewartościowań swych poglądów politycznych. Dodajmy, że oceny jego kultury umysłowej są też różne; lepsze mniemanie ma o nim w tej materii np. cytowana wielekroć Krystyna Poklewska. Jarosław Marek Rymkiewicz nie neguje, żeby był mniej oczytany od Mickiewicza czy Krasińskiego, przyjmuje wszakże - nie udowadniając bliżej tego przekonania - że Fredro po wojnach czytał „dużo, pilnie i uważnie". Dodaje też, iż „nie ten jest lepiej oczytany, kto więcej czyta, a ten kto wolniej, a więc i głębiej czyta, i kto wciąż kilka tych samych książek czyta"18. Rymkiewicz pisze błyskotliwie i sugestywnie, nie sądzimy jednak, by ostatnie argumenty, głoszenie poglądu, iż czytanie „tych samych książek" zapewniało większą erudycję, mogło przekonać bardziej krytycznych czytelników. Nie jesteśmy też w stanie pojąć, czy ostatnie uwagi miały udowodnić, iż - wedle Rymkiewicza nasz bohater w gruncie rzeczy był bardziej oczytany od Mickiewicza. Dodajmy, że Fredro w latach 1832-1842, z racji swych funkcji w Sejmie stanowym, zajmował się sprawami organizacyjnymi i finansowymi Ossolineum19. Te kontakty z zasłużoną dla rozwoju kultury narodowej placówką, aczkolwiek świadczące pozytywnie o postawie obywatelskiej autora Zemsty, nie wpłynęły bezpośrednio na pogłębienie jego kultury intelektualnej. Rozbieżne opinie panowały co do jego charakteru. Rozumiemy przez to pojęcie zespół sposobów ustosunkowywania się do innych ludzi i do siebie samego. Wedle Jabłonowskiego, cechował go egoizm i sardoniczny stosunek do otoczenia: „W domowym życiu skryty jak wszyscy Fredrowie, prawie zawsze kwaśny, dla sług mroźny, dla podrzędnych odpychająco pyszny". Znacznie lepszego mniemania był o nim malarz Prek: „Polityk wielki, filut, wyśmiewa drugich, jednakże jest szlachetny, nigdy zaś pochlebny". Niezależność postaw, zalety charakteru dostrzegał Kaczkowski po-wiadając, że „Fredro był tem, co Niemcy nazywają «ganz ist der Mensch» i był sobą samym przez całe życie"20. Zalety podkreślali i inni. Na przykład Kazimierz Chłędo-wski pisał w 1880 roku: „Fredro był charakterem jasnym, prostym, prawym"21. Korzystnie prezentuje się w opinii najbliższych: żony, braci, córki, syna, wnucząt, przekonanych o dodatnich cechach Fredry, o jego szlachetności i dobroci serca; akcentowano, że nie było w nim nienawiści. Pani Zofia Fredrowa podsumowując charakter męża napisała: „Nie był aniołem, ale był dobrym człowiekiem. Jako człowiek ulegał namiętnościom, pokusom, słabościom ludzkiej natury"22. Opinia ostatnia chyba celna. Fredro był bezgranicznie oddany rodzinie, tutaj jego charakter jawi się wręcz kryształowo. Poświadcza to fakt, że teściowa, tak przeciwna drugiemu małżeństwu córki, koniec życia spędziła w Beńkowej Wiszni. W notatach Fredro pisze pod datą 2 lutego 1830 roku: „Umarła w naszym domu matka mojej żony"23. Wnosimy, że poznawszy charakter Aleksandra, przekonała się do niego i choć posiadała własne rezydencje, poszukała gościny u niechcianego przedtem zięcia. 183

Wrodzona łagodność, odraza do przemocy, kar fizycznych, rozlewu krwi oraz wrażliwość na fizyczny i psychiczny ból cechowały go przez całe życie. Nie miał też skłonności do personalnego szkalowania czy nawet atakowania ludzi. Nie całkiem jednak stronił od odwetu, porachunki potrafił rozgrywać nawet po latach. W Brytanie Brysiu pod postacią Borsuka w najgorszych barwach przedstawił swego literackiego przeciwnika, autora ataku z 1842 roku, „czerwonego hrabiego" Leszka Dunina-Borkowskiego. Jak się przyjmuje, „scharakteryzował go tak, że nie można ujemniej"24. W większości ekstremalnych sytuacji zachowywał się odważnie i godnie, podczas pewnych prób życiowych wykazywał jednak, oględnie mówiąc, giętkość charakteru czy, podnoszoną przez żonę, „słabość ludzkiej natury". Świadczą o tym zeznania składane w czasie wspomnianego procesu o zdradę stanu. Dodajmy, że Fredro w 1848 roku zaangażował się w ruchu rewolucyjnym i współpracował z Radą miejscową w Rudkach, „inspirując ją radykalnie"25. Wiemy, iż wyposażył tamtejszą salę posiedzeń w portrety królów i rycerzy polskich, w czasie posiedzeń Rady wzywał też do organizowania lokalnej Gwardii Narodowej i -jak już pisaliśmy - ostro atakował biurokrację austriacką, posuwając się do podnoszenia, choć w sposób zawoalowany, haseł niepodległościowych. Jest zrozumiałym, że w diametralnie zmienionej sytuacji, pragnąc uniknąć skazania i więzienia, bronił się inteligentnie, dowcipnie, przy tym złośliwie; ośmieszał świadków i oskarżycieli. Sądzimy wszakże, że w tej obronie posunął się jednak za daleko, przekroczył pewne granice. Udostępnione niedawno, pełne, autoryzowane przez niego protokoły przesłuchań dowodzą, że negując oskarżenia zmieniał swe zeznania, używał wykrętnych i obrażających innych uczestników zgromadzenia ocen i sformułowań, odżegnywał się od wszelkiego udziału w ruchu 1848 roku. Działalność Rady rudeckiej określał jako „małpiarstwo"; cała akcja rzekomo śmieszyła i „brzydziła go". W sprawie Gwardii Narodowej składał sprzeczne zeznania. Raz twierdził, że nie życzył sobie, by w ogóle się zawiązywała, stąd też rzekomo nie mógł się „żadnym sposobem do zawiązania tejże przyczynić". Na innym przesłuchaniu przyznawał, iż występował za jej powstaniem, jako siły przeznaczonej „do utrzymywania miejscowego porządku". Najmocniej protestował przeciwko pomówieniom, jakoby atakował cesarza. Podawał się w ogóle za niezwykle lojalnego poddanego, chciał bronić swą „cześć jako poddany austriacki". Z tupetem dodawał: „Moje zdania i przekonania są zupełnie inne i dlatego najsilniej oświadczam, iż zaskarżenie przeciwko mnie jest największą głupotą, jest bezczelność i potwarz". Obciążają go chyba także kłamliwe oświadczenia, że nie brał udziału w całym ruchu 1848 roku. Swoje uczestnictwo w Radzie Narodowej Lwowskiej przedstawiał jako nieporozumienie, rzekomo wybrano go tylko jako literata do redakcji dziennika pod tym tytułem, w żadnych działaniach pozaliterackich nie brał udziału, a następnie, po dziesięciu dniach wycofał się z Rady. (Przypomnijmy, że zasiadał tam jako przedstawiciel ziemiaństwa, przewodniczył i brał aktywny udział w posiedzeniach rozpatrujących m.in. kwestię włościańską.) Sądzimy także, że przesadzał w swych zapewnieniach o prawomyślności poli184 tycznej, oświadczał dosłownie, iż jego postępowanie „zawsze wolne było od wszelkiego zarzutu nielojalności". Na świadka swej prawomyślności powoływał policję i administrację! „Proszę zasięgnąć o mnie zdanie policji i wszystkich wyższych urzędników w roku 1848 tu się znajdujących, czyli do czego należałem i czyli wszędzie nie byłem tego zdania, aby był spokój i tak, jak się mówi: «nur ruhig, nur ruhig»" (Tylko spokojnie, tylko spokojnie!). Przedstawiając siebie jako zwolennika „spokoju i porządku", posunął się do tego, że aprobował zbombardowanie Lwowa! (Użył dosłownie następującego sformułowania: „Skoro tylko za bombardowaniem miasta Lwowa porządek znowu nastąpił"26.)

Jak już pisaliśmy, Fredro w swych działaniach był zwykle ostrożny i nie chciał za wiele ryzykować. Wiadomo, że w późniejszych latach stał się też przekonanym zwolennikiem cesarza. Zmiana ta nastąpiła jednak dopiero ok. 1860 roku. W czasie procesu żywa była jeszcze pamięć działalności Fredry w roku 1848, stąd też sąd nie mógł i nie chciał uwierzyć w jego oświadczenia. W tym okresie „lojalny poddany" z różnych powodów tak zbrzydził sobie Austrię, że zamierzał w ogóle wynieść się za granicę. Jego nastroje niepodległościowe ukazuje m.in. korespondencja rodzinna i wspomniana poezja patriotyczna. Jeśli zaś chodzi o jego ówczesną „atencję" do Habsburgów, to w swych notatach pozostawił psychologiczny portret panującego do 1848 roku cesarza Ferdynanda I, pisząc lapidarnie: „Cesarz Ferdynand - mały idiota"27. W tym kontekście jego zapewnienia i oświadczenia brzmią oczywiście mało przekonywająco. Trudno usprawiedliwiać go okolicznością, iż miało to miejsce w sądzie. I choć wybacza się wiele czynów popełnianych w obronie przed skazaniem, jakiś osad pozostaje. Znamienne, że Bronisław Łoziński opuścił cytowane wyżej fragmenty zeznań28. Wyliczając dyskusyjne rysy charakteru można wskazać, że cechowała Fredrę, wynikająca z konwencji towarzyskich, pewna nieszczerość. Na przykład w korespondencji przekazuje różne uprzejmości i słowa atencji pani Adamowej Potockiej, zaś z tekstu pamiętników wynika, że nie mogło to być autentyczne. Inaczej też opowiada w pamiętnikach, a inaczej w korespondencji o pewnych faktach (np. o zegarku otrzymanym od Michała Mineyki). Można przytaczać także inne, zaprzeczające sobie wyznania z jego notat czy korespondencji rodzinnej. W jego charakterze, wręcz w całej osobowości, występowało zresztą wiele sprzeczności. Chyba niespodzianką jest informacja, że autor tylu dzieł, człowiek posiadający taką łatwość pisania, w starszym wieku nie lubił pisać listów; córka powiada, że wręcz „nienawidził pisywać". Często tracił znamionującą go pewność siebie. Spotykamy też głosy o jego nieśmiałości. Powiada o tym m.in. żona. Jabłonowski pisząc o jego lęku, by nie uchybić zwyczajom wielkiego świata, dodaje: „Tylko w najściślejszym kółku przyjaciół był sam sobą, pierwszy lepszy, byle światowy arogant odbierał mu wolność ruchu, a w każdym zetknięciu się z obszerniejszym światem, drobnostki na nim dziwne robiły wrażenie"29. Jest pewne, że lepiej się czuł zawsze w kameralnym, a równocześnie przyjaznym mu gronie. Cenił też zawsze okazywaną mu życzliwość. Fredro zdawał sobie sprawę z zalet, wad, a i ze sprzeczności cech swego charakteru. We fragmencie li185 stu pisanego do pewnej pani (chyba przyszłej żony?) powiada o sobie: „Darowizny nie cierpi - o służących troskliwy, dobry, nieskąpy dla nich, ale przez niecierpliwość i spleeny często przykry. Łagodny z natury, ostry z ułożenia w rządzeniu. Przywiązany do ojczyzny, a lubiący obce kraje, (...) przymus jest kaleczącym grotem dla tej niezgiętej duszy"30. Posiadał też rozwiniętą samoświadomość artystyczną poety; był przekonany, że pisane „do teki" komedie wejdą do repertuaru teatralnego. Stąd głosy o jego wygórowanej, czy jak chcą niektórzy, wręcz chorobliwej ambicji, również niecodziennej drażliwości. Według Wyki, był przesadnie wrażliwy na krytykę literacką. Tą cechą też, także jego uporem - przy tym oczywiście zja-dliwością ataków odmawiających mu zarówno talentu, jak poczucia patriotyzmu - tłumaczymy trudny do ostatecznego wyjaśnienia i sprawiający kłopoty fredrolo-gom fakt zamilknięcia Fredry jako pisarza po wymienionych wystąpieniach. Zgadzamy się z przypuszczeniami, że powodem zamilknięcia była także świadomość, że jest. człowiekiem innej epoki, innej estetyki niż panująca w drugiej poł. XIX w,, iż w nowej sytuacji może przegrać jako literat. Jest bezspornym, że u Fredry po osiągnięciach przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XIX w. nastąpił spadek możliwości twórczych, przyszedł niż w tym zakresie. Pisarz zdawał sobie sprawę, że jego „humor przygasł".

W przekonaniu o ogólnej wartości swego dorobku, wiele myśli poświęcał sławie pośmiertnej. Rymkiewicz sądzi nawet, że „żaden polski pisarz, ani przed nim ani po nim, nie dbał tak bardzo o (...) pośmiertną sławę"31. Fredro rzeczywiście miał wielkie mniemanie o sobie jako twórcy. W Brytanie Brysiu dumnie porównał się do orła, przeciwstawiając go płaskiemu, błotnistemu bytowaniu współczesnego mu społeczeństwa. Ważną i trudną do jednoznacznego określenia dziedzinę stanowił jego temperament. Był wynikiem zarówno czynników dziedzicznych, jak środowiskowych32. Pisaliśmy już, że Fredrów od wieków cechowała gwałtowność i pobudliwość. Niecierpliwość, spontaniczny sposób reagowania na bodźce zewnętrzne znamionował także Aleksandra. Żona określała go: „serce dobre, a charakter popędliwy". Stąd też, mimo oddziaływania środowiska, zmian spowodowanych wiekiem czy chorobą, zawsze występowały u niego nagłe wybuchy niezadowolenia, irytacji, gniewu, podczas których np. opuszczał demonstracyjnie sale posiedzeń różnych gremiów, w życiu prywatnym awanturował się, dopuszczał się nawet rękoczynów. Na przykład obił kijem Żyda, który oszukał go przy dzierżawie gorzelni, rzucał talerzami w serwującego niesmaczną potrawę kucharza, wymyślał lekarzom, zwąc ich osł ami! (Ostatnie poza plecami konsyliarzów). Potrafił być czasem ostry, a nawet brutalny wobec ordynansów, służby. Unosił się na najbliższych nawet w późnej starości. To pewne, że często znajdował się w stanie stresu biologicznego, który powodował m.in. zachowania agresywne. Stresy te bywały jednak krótkotrwałe, stąd też jego wybuchy gniewu szybko mijały. Rozładowawszy się przy pomocy wywołanej awantury, wracał do równowagi, rozchmurzał się, weselał, przeważnie żałował swej popędliwości. Żona pisze: „Często czasem niesprawiedliwie, osobliwie w cierpieniu i chorobie unosił się gniewem, w tej samej chwili ża186 łując tego". Córka wspomina: „Był on do gwałtowności niecierpliwy, jak my wszyscy, ale najgwałtowniejsza burza była to ostatecznie tylko ulewa letnia z grzmotami i piorunami, i nawet z furami i beczkami diabłów sypiącymi się, ale zawsze krótko trwająca. Gniewał się i krzyczał o drobnostki (...), zabawnie łajał (...). Po kilku sekundach sam z uśmiechem spoglądał po obecnych". Wnikliwy badacz psychiki Fredry Stefan Kołaczkowski bardzo mocno akcentuje właśnie temperament i energię naszego bohatera. Pisze dosłownie: „energię tę i temperament Fredry stwierdzić musimy jako jeden z naczelnych pierwiastków jego osobowości"33. Jedną z kontrowersyjnych cech psychiki jest tak zwane usposobienie. Wielu biografów (m.in. T. Czapczyński, K. Wyka, J. M. Rymkiewicz) pisze o smutku, pesymizmie, splinach Fredry, przyjmując, iż cechy te były trwałe, występowały od lat młodzieńczych, nasiliły się zaś pod koniec życia. Równocześnie mówi się, że zawsze skłonny był do samotnictwa i mizantropii, a w starości wręcz nienawidził ludzi. Opinie o permanentnym smutku i samotnictwie biorą swe źródło z krótkiego wyznania w pamiętnikach i autobiografii, którego bezzasadność przedstawiliśmy już w rozdziale o najmłodszych latach. Fredro pisał te słowa w wieku ok. 55 lat, oczywiście ex post. Przypuszczamy, że pragnął sobie dorobić wczesną metrykę wyniosłego samotnictwa, które w życiu literackim właśnie w tych latach wybrał. Bardziej ważące są słowa żony, że hipochondria (w ówczesnym pojęciu - splin), „ta trucizna duszy, krok w krok mu towarzyszyła, każdą przeciwność tłumaczyła jak nie zasłużoną chłostę, a żałobny kir rzucała na wszystko co było dobre, na życie domowe, na powodzenie i wykształcenie dzieci, na sławę literacką, na majątek wzrastający... We wszystkim widział tylko stronę ujemną"34. Żonie musimy wierzyć, przypuszczamy jednak, że słowa te pisała pod wpływem stanu rzeczy w ostatnich kilkunastu latach życia Fredry, kiedy takie nastroje u niego przeważały. Znamienne, że opinii o mizantropii, generalnemu uleganiu pesymizmowi, nie zamieścił tak spostrzegawczy obserwator, jak Jabłonowski, nadmieniając tylko

mimochodem, że pewne cechy zewnętrzne Fredry zdradzały „skłonność do hipochondrii". Opinii o mizantropii, pesymizmie nie podzielał Boy, bardzo przecież uczulony na osobnicze, psychosomatyczne uwarunkowania twórców, czy tak wnikliwy badacz, jak Ignacy Chrzanowski. Nie negujemy, że Fredro stanowił naturę wrażliwą i refleksyjną; jak pisaliśmy, w drugiej części życia długo i ciężko chorował, stąd też można znaleźć u niego rysy w jakiś sposób uzasadniające opinie o charakteryzującym go smutku. Rzecz w tym, że rysy te występowały, lecz nie dominowały; przez lwią część życia dotyczyły tylko przemijających nastrojów, które ścierały się w nim z dobrym samopoczuciem, z radością życia. Badając młodzieńczą biografię, trudno znaleźć potwierdzenie owej melancholijności. Odwrotnie, fakty świadczą o czymś przeciwnym. Na przykład Józef Grabowski wspomina, że Fredro był podczas kampanii 1813-14 roku: „niezmiernie w dobrym humorze (...). On był pociechą naszą w smutkach i przygodach. Humor miał zawsze równy, choć głodno i chłodno (...). Ileż to razy Fredro improwizował wiersze, które nam za zasiłek i obiad służyły". Inny kolega 187 „iwmrnlC, «Wl1 bUtUO W «nurtom шійіііШШІІ imina Fredrze po latach: \iana, pałasz na temblaku, jin kasztanku, ty na dziarskim szpaku, i troski w duszy, śród marzeń bez liku [ornym Lupienmku . ReztrOSb tal młodości przeminęła, wiele jednak faktów świadczy, że Fredro, L^^^^^s^s^iL^Uidzku szczęśliwy. ;%r: informował, iż jego utwory, można domniemywać, że również zachowanie, „rozweselały wszystkich przyjaciół"35. Stary wiarus Feliks Bozański przypomina Fredrze po latach: Pamiętasz? Strój ułana, pałasz na temblaku, Ja na małym kasztanku, ty na dziarskim szpaku. Beż żadnej troski w duszy, śród marzeń bez liku Musztrowali ulany w górnym Łupienniku36. Beztroska lat młodości przeminęła, wiele jednak faktów świadczy, że Fredro, także dojrzały, a nawet postarzały, czuł się po prostu, po ludzku szczęśliwy. Szczęściem dawanym mu przez żonę, dzieci, dom rodzinny, codzienne bytowanie. Znamienne, że nie rysuje się jako człowiek zgorzkniały we wspomnieniach choćby Kaczkowskiego, czy nawet syna i córki. Rysy te przypisuje mu dopiero wnuczka, wiemy jednak, jakiego okresu życia dotyczyły. W pamiętnikach sam Fredro nie odnosi okresu szczęścia tylko do lat młodości. Zacytujmy te słowa: „Nie myślcie jednak, kochane dzieci, moje, że całą masę szczęścia, którą los mojemu życiu wydzielił, zamknąłem, zostawiłem w onym dalekim czasie; lecz bluźniłbym, gdybym nie czuł się szczęśliwym, kiedy wzrok błogosławiący przesuwam po waszych jasnych włoskach (...), kiedy całą duszą obejmę, osłonię, łączę jakby w jeden uścisk was wszystko troje, co jesteście moim światem, moją miłością, moją nadzieją, dziękczynne modły muszę wznieść do Boga -jestem szczęśliwy... Ale szczęście domowe Polaka jest teraz oazą kwiecistą śród pustyni Sahary"37. Nie podzielamy też opinii o jego skłonności do samotnictwa. Przez większość życia stale, a nawet chętnie przebywał pośród ludzi, tyle że uważnie selekcjonował otoczenie, dystansując się od bliższych kontaktów z prostackim środowiskiem. W gruncie rzeczy potrzebował zawsze towarzystwa ludzi. Wyznawał synowi, że podczas pobytu w Jatwięgach, po powrocie z wojny, pragnął kontaktu z człowiekiem. Mówił: „długie wieczory z powodu samotności, nawet przy zatrudnieniu, były okropne. Dlatego przeniosłem się z domu do oficyny, ażeby

mnie przynajmniej z piekarni szmer ludzkiego głosu czasem dochodził"38. Chętnie więc uciekał „do ludzi", stąd jego udział w życiu towarzyskim Lwowa, gdzie bynajmniej nie pozostawał w cieniu. Później, po ożenieniu się, chętnie przebywał w licznym gronie rodzinnym; pośród rodzeństwa, szwagierek, bratanic, siostrzenic, kuzynek. W środowisku tym, jak wiemy, panowała swoboda, wesoła atmosfera, sam Fredro nieraz do łez śmiał się z konceptów brata Henryka. Córka, wspominając te czasy, pisze: „musiało tam aż wiosną pachnieć, gdy wszystko to zarazem młode, ładne, wesołe, dowcipne, bawiło się, śpiewało, śmiało się i tańczyło"39. Nie cierpiał tłumnych zjazdów do Beńkowej Wiszni, lecz jak słusznie przypuszcza syn: „Główną tego przyczyną było zapewne to, że wówczas jeszcze pisał; często mu więc one przerywały pracę wśród najlepszego natchnienia"40. Zamieściliśmy już słowa Chłędowskiego, że przez długi czas utrzymywał żywe kontakty towarzyskie mieszkając we Lwowie. Jeszcze w starości utrzymywał stałe stosunki z wybranym gronem krewnych i przyjaciół. Uległy one zawężeniu dosło188 wnie w ostatnich latach życia, wynikało to j ednak nie z woli Fredry, lecz z odsunięcia się od niego postronnych, prawdopodobnie zrażonych jego zmiennymi humorami, z powodu czego w istocie bolał. Żona pisze wyraźnie: „Na schyłku życia, prócz rodziny i dwóch przyjaciół [Chodzi o Aleksandra Czackiego i Kazimierza Krasickiego] opuścili go ludzie. O tych dwóch wspominał z wdzięcznością, względem ogółu sam się obwiniał, mówiąc: «Muszę być bardzo nudny, kiedy ludzie ode mnie uciekają»". Do końca bardzo chętnie przebywał w towarzystwie dzieci i wnuków. W gruncie rzeczy tedy nigdy nie chciał być sam, można sądzić, że jak przygniatająca większość starych ludzi po prostu nawet lękał się samotności. Ludwik Dębicki powie:,, choć był poetą, nie był odludkiem"41. Dużo się pisze o jego lekceważeniu dowodów szacunku, uznania, rewerencji. Tak było w późnej starości, nie jesteśmy zresztą pewni, czy i wtedy było to najzupełniej szczere. (Podobnie sądzi Wojciech Natanson). Jest zaś faktem, że przez większość życia Fredro przywiązywał do tych spraw i form wielką wagę. Stale, m.in. w korespondencji, w życiu codziennym, używał tytułu hrabiowskiego, zamieszczał go także na kartach tytułowych swych dzieł. W notatach osobistych dokładnie wymieniał swe stopnie wojskowe. Jak świadczą portrety i korespondencja, nosił ordery lub wstążeczkę orderową w klapie. W 1846 roku zwrócił się przez władze austriackie o wymianę krzyża Legii Honorowej na formę aktualnie przyjętą. W 1856 roku ubiegał się o przyznanie mu francuskiego Medalu Św. Heleny. Jan Aleksander w korespondencji akcentował, że: „Ojciec pragnąłby bardzo go otrzymać". Odznaczenie to uzyskał w 1857 roku z numerem 1711642. Pisaliśmy już, że w 1864 roku wybito na jego cześć medal jako „Dobrze Zasłużonemu w Narodzie", który 26 marca 1865 roku został mu uroczyście wręczony przez dostojną delegację na czele z gen. Józefem Załuskim. Fredro w gorących słowach podziękował za to odznaczenie: „Dziękuję Wam, Kochani Bracia, i w imieniu dzieci i wnucząt moich, dla których ten dzień w najpóźniejsze lata chlubą być nie przestanie". Korespondencja rodzinna potwierdza, że wdzięczność i zadowolenie Fredry były najszczersze. Pani Fredrowa pisała: „Aleksander po rozejściu się gości był w najlepszym humorze i powtarzał wciąż te w jego ustach tak niezwyczajne słowa: «Kontent jestem, bardzo jestem kontent». A co go cieszyło, to ta serdeczność, która się objawiła w całym zgromadzeniu dla nie-go"43. Nie lekceważył znajomości, a tym bardziej uznania luminarzy literatury i sztuki. Pisaliśmy, że nawiązał i utrzymywał kontakt z Mickiewiczem, mimo lodowatego przyjęcia, jakie spotkało go przy poznaniu autora Pana Tadeusza. (Charakterystyczny szczegół stanowi fakt, że wziął udział w pogrzebie żony Mickiewicza.) Cenił i przyjmował w swym domu m.in. Henryka Rzewuskiego, Wincentego Pola, Juliana Klaczkę (ostatniego w późnej starości). Jeszcze w podeszłym wieku nie odmawiał, gdy go zapraszano na uroczyste bankiety. Między innymi w

1860 roku podejmowano go bardzo wystawnie w Krakowie przy okazji przerwy w jego podróży do Karlsbadu. Pisaliśmy już, że sam wydał huczny bankiet z okazji wręczenia mu medalu w roku 1865. Konkludujmy: do mniej więcej siedemdziesiątego roku życia Fredro uchodził za domatora, lecz nie dziwaka czy samotnika; nie uważano jego zachowania 189 czy cech charakterologicznych za ekstrawaganckie, tym bardziej zaś patologiczne. Zmienił się psychicznie w późnej starości. W tym czasie przejawiał oznaki częstej irytacji, spowodowane wręcz błahostkami, nie znosił też przyjęć, imienin, przyjmowania delegacji. Sytuacja, w jakiej się znajdował, stan zdrowia, rzutowały na jego zachowanie. W odniesieniu do tego okresu można rzeczywiście mówić o przygnębieniu, a także zgorzknieniu. Należy jednak zaakcentować, że nie był to także stan chroniczny. W owym czasie bywał w pogodnym nastroju, w dobrym, a nawet doskonałym humorze. Pani Fredrowa w 1871 roku pisze do dzieci: „Ojciec trzyma się nieźle". Syn wspominał: „Mój ojciec nie był łatwym do rozśmieszania, a jednak błazeństwa dobrych pajaców do ostatnich lat go bawiły"44. Sam pisarz potrafił również bawić, dowcipkować, rozweselać innych. Zofia Fredrowa wspomina: „iskry dowcipu i świeżości wyobraźni ledwie nie do ostatniej chwili zadziwiali [sic!] nas i często uśmiech na ustach wywoływali". Znający go dobrze Ludwik Dębicki przyznaje, iż w starości był smutnym, niemniej „nie miał w sobie byroń-skiego spleenu"43. Bodaj przez całe dorosłe życie cechuje go jednak nie spotykana w młodości podejrzliwość, która powoduje, że w otoczeniu, w środowisku dopatrywał się oznak niechęci, wrogości czy wręcz zmowy przeciw swej osobie. Powodowało to konflikty, m.in. w Sejmie stanowym, a później w krajowym, czy podczas kontaktów z krytykami literackimi. (Na tego rodzaju często nieuzasadnione reakcje osób niepewnych siebie, a zarazem nastawionych podejrzliwie zwraca uwagę psychologia.)46 Przy analizowaniu przyczyn osławionego już „złego humoru" Fredry należy u-względnić także mechanizmy wiążące się z jego osobowością twórczą. Najnowsze badania psychologiczne wskazują bowiem, że u twórców w ich samoopisie często pojawia się określenie „zły nastrój", eksperci zaś najczęściej używają określenia „posęp-ność" i „depresja". Spotyka się u wielu twórców objawy przygnębienia lub dużej wrażliwości emocjonalnej, nieufności47. Nasuwa się refleksja, iż w portrecie psychologicznym Fredry występowały rysy w pewnej mierze znamienne dla ludzi twórczych wszystkich czasów, przejawiające się właśnie m.in. drażliwością i stanami depresji. Dotyczyło to także innych jego cech, jak np. wspomnianego już zamykania się w sobie, w starszych latach lekceważenia uznania społecznego. Sądzimy, że będąc młodym i zdrowym pisarz w zasadzie reagował jak większość ludzi, później do głosu doszły m.in. właściwości znamienne dla osobowości twórczych, które nałożyły się na reakcje chorobowe. Doszło do tego także poczucie osamotnienia, uwzględniany m.in. przez psychologię kliniczną żal za bliskimi zmarłymi. Poetycko przedstawiał ostatnią przyczynę w pisanym w maju 1873 roku wierszu autobiograficznym Cmentarz: Świat dla mnie dziś cmentarzem; gdziekolwiek się zbliżę, Same już tylko groby, same tylko krzyże... Już teraz przy kominku w rodzinnej komnacie Nie ma spytać się kogo: „Czy pamiętasz, bracie?" Błąkam się jakby widmo po nieznanym tłumie, Nikogo nie rozumiem, nikt mnie nie rozumie48. 190 Zbliżyliśmy się tutaj do kapitalnego punktu - stosunku Fredry do zjawiska śmierci. W literaturze podnoszony jest fakt, że nachodziły go myśli samobójcze, występujące, jak wiemy, w okresie starań o rękę żony, a również rzekome pragnienie śmierci w starości. Pisał o tym m.in. Tadeusz Czapczyński, ostatnio zaś Jarosław Marek Rymkiewicz, który posunął się

nawet do stwierdzenia, że stary Fredro: „śmierć ma za wyjście jedyne i najlepsze już nie dla siebie tylko, ale dla każdego"49. Należy przypomnieć, że pierwsze wzmianki o samobójstwie miały miejsce w okresie oddziaływania wzorców romantycznych, którym w tym czasie w jakimś stopniu podlegał. Romantyzm lansował zaś werterowski model samobójczej śmierci z miłości, znajdujący rezonans pośród literatów tej doby50. Podobne wyznania, przynajmniej w twórczości, czynili twórcy znani z aktywnej, a nawet hedonistycznej postawy wobec życia, wcześniej np. Jakub Jasiński. Można domniemywać, że Fredro w tych latach takie nastroje traktował jako atrybut wielkiej miłości. Przypomnijmy, iż ukochana również nie stroniła od romantycznych zachowań, kazała przecież wyryć na pierścionku słowa: „Nie tu, to tam". Notatka z nocy kwietniowej 1820 roku wskazywałaby, że w grę wchodziły motywacje związane z konfliktem rodzinnym (na podłożu miłości do Zofii). Zarówno literatura przedmiotu, jak obserwacja potoczna potwierdza, iż wielu ludzi o osobowościach wrażliwych, skomplikowanych podlega takim nastrojom, a czasem nawet dokonuje działań samobójczych51. U Aleksandra były to jednak nastroje chwilowe. Za bardziej szczere i odzwierciedlające dominujące i utrwalone postawy Fredry przyjmujemy pochodzące z tych samych miesięcy wyznanie zamieszczone w liście do Ignacego Konarskiego. Stwierdza w nim, że prowadząc spokojny, rodzinny żywot „najsnadniej zbliżać się do grobu, nie pragnąc go ani też się nie trwożąc"52. Z okresu około 1820 roku można też przytaczać fakty, które świadczą, że Fredro uwielbiał urodę życia, kobiety. Nie sposób tedy uwierzyć, by naprawdę chciał dokonać samozniszczenia. Dodajmy także, że deistyczne poglądy nie sprzyjały wierze w możność zjednoczenia się z ukochaną po „tamtej stronie". Jego zasadnicza postawa wobec życia i śmierci nie ulega zmianie. W późniejszych latach nigdy rzeczywiście nie „pragnął grobu". Odwrotnie. Wiele faktów wskazuje, że lękał się śmierci. Stąd też przeciwdziałanie zagrożeniu, przeprowadzane kuracje, wizyty u sław medycznych. Córka we wspomnieniach pisze, że jednym z powodów udania się Fredry do Francji w 1852 roku było pragnienie zasięgnięcia porady u słynnego lekarza paryskiego, bał się bowiem, że grozi mu śmierć z powodu rodzinnie występującego raka. Zacytujmy te ważkie słowa: „Ojciec mój skłonny był do aprehensji [lęku, obawy], a od czasu, jak dwie siostry jego. Rozwadowska i Jabłonowska, na raka umarły, był przekonany, że i jego taka śmierć czeka. Wówczas podobna musiała być obawa, gdyż po części dla widzenia się ze słynnym chirurgiem Velpau był się do Paryża wybrał"53. Na marginesie dodamy, że obawy Fredry dotyczące rodzinnego zagrożenia rakiem nie były całkiem wyimaginowane, na raka języka zmarł w wieku 39 lat jego wnuk Andrzej, ostatni w prostej linii męski potomek rodu54. W następnych latach obserwujemy konsekwentną walkę o życie. Nie ma też 191 informacji, by w tym okresie nachodziły go myśli samobójcze. W tym kontekście powoływanie się na zamieszczoną w Zapiskach starucha sentencję: „Już nie śmierci się boję, ale życia", jako na koronny dowód jego pragnienia zgonu, stanowi zbyt wątły argument. Cytowane słowa to oświadczenia wyrwane z całego kontekstu zachowań i wyznań. Można bowiem przytaczać liczniejsze takty i teksty świadczące, że mimo starości i zgorzknienia pragnie przecież żyć. I w wierszach osobistych można znaleźć wzmiankę: „pod murawę chętnie głowę złożę", lecz w świetle treści całego utworu wygląda to na zwrot retoryczny. Częściej zaś Fredro akcentuje przywiązanie do życia, pragnie „trochę jeszcze żyć"55. W wierszu Nad grobem zapytuje: Dlaczegóż za tym światem tęsknym rzucam okiem? Już idę do spoczynku utrudzonym krokiem, Wszystkie liście opadły z rodzinnego szczepu I mnie do grobowego niedaleko sklepu.

Dlaczegóż osłonięty już wieczornym zmrokiem, Dlaczego za tym światem tęsknym rzucam okiem? Odpowiedź znajduje w miłości do dzieci, w przekonaniu, że śmierć pozbawi je J ego UCZUCia: Bo z ostatnim westchnieniem w przybytek wieczności Zabiorę wam ze sobą ten ogrom miłości, Te wasze w moim sercu zebrane klejnoty56. ч Nie motywacje są w tym momencie chyba najważniejsze, lecz sam fakt -Fredro chce, by życie trwało. Stąd też pisanie o jego pragnieniu śmierci, nawet w starości, wydaje się po prostu nieporozumieniem. Pogląd nasz dotyczący jego postawy wobec śmierci, jak zresztą innych cech psychicznych, potwierdzają syntetyczne spostrzeżenia Stanisława Pigonia. Uczony podkreślał skomplikowane i zróżnicowane cechy charakteru Fredry, pewne niejasności i tajemnice kryjące tę wielką osobowość, niemniej akcentował przedstawione wyżej postawy i rysy. Warto chyba przytoczyć opinię tego znakomitego fredrologa: „Fredro był naturą nie problematyczną, ale zwartą w sobie i mocną. O postawę rozpaczy, prostracji, o pokusę samobójstwa otarł się bodajże raz w młodych latach, choć mógł by kto mniemać, że raczej jako o motyw literacki (...). W życiu napadom czarnej rozpaczy nie ulegał, przynajmniej nadmiernie ich nie ujawniał, i tu zbyt wiele było w nim męskiej, zdecydowanej witalności. Pytanie hamletowskie stawiał sobie, ale raczej w ujęciu humorystycznym. Nie: «Być czy nie być?» ale: «Żenić się czy nie żenić?». Wprawdzie umiał się nieraz żachnąć na życie, ale do ucieczki z niego nie miał inklinacji. Przechodził z pracy do pracy, ale nie z pracy do zniechęcenia"57. Fredro imponuje umiejętnością dostosowywania się do rozmaitych sytuacji życiowch, znajomością psychiki i nastrojów odbiorców, celnością wypowiedzi. Wiadomo, że potrafił jasno i wręcz świetnie przemówić, stworzyć właściwą atmosferę tak podczas spotkań towarzyskich, jak zgromadzeń publicznych. Stąd też jego popularność nie tylko jako gospodarza, krewnego, lecz i działacza, parlamentarzysty. Sugestywnie przemówił na posiedzeniu Rady Narodowej w Rudkach. Wzruszył do łez wszystkich obecnych, wygłaszając z pamięci błyskotliwe przemówienie po wręczeniu mu medalu w 1865 roku. Ów lwi pazur, świadczący 192 zarówno o jego inteligencji i możliwościach oratorskich, jak intuicji społecznej wykazywał wielokroć, choć z drugiej strony ulegał pewnym fobiom, zahamowaniom. Tkwiły w nim jednak bez wątpienia zadatki nawet na nieprzeciętnego przywódcę. Był świadom magii słów, roli przekonywających wzorów, także gestów, imponderabiliów oddziałujących na zachowania ludzkie. Jeśli chodzi o jego inne cechy psychiczne, to należy podkreślić znamionujące go pragnienie porządku, dostrzegane tak w życiu codziennym, jak twórczości. Według Rymkiewicza stanowiło ono nawet najistotniejszą cechę osobowości Fredry. Niezależnie od nastrojów i stanów psychicznych przez całe życie wykazywał wrażliwość na piękno, przede wszystkim, jak ukazywaliśmy, na cielesną urodę człowieka. Delektował się aparycją, wytwornymi strojami, biżuterią, modnym uczesaniem, jednym słowem - oprawą, jaką może stworzyć wokół siebie istota ludzka. Zdecydowanie mniej pociągały go i zachwycały uroki przyrody, mimo że poznał nader malownicze tereny, choćby wybrzeże Adriatyku czy Nadrenię. Z pamiętników wynika, iż w wieku chłopięcym duże wrażenie uczyniły na nim Bieszczady, nie słychać jednak, by pociągały go w wieku dojrzałym. Znamienne, że w obscenach piękno przyrody porównuje do piękna ciała ludzkiego: Któż nie zna z opisu cudne wschodnie kraje, Te pola złociste, srebrzyste ruczaje, Wzniosłe te wzgórza, a przy nich dolinki, Co jakby podbrzusze u młodej dziewczynki Upstrzone uroczą gaików zarością. Zachwyca wzrok ludzki swych wdzięków świeżością58.

Ważną cechę jego osobowości stanowił patriotyzm. Wytworzył się pod wpływem atmosfery domowej, ogólnego klimatu lat. Efektem tego służba wojskowa, zryw młodzieńczy wynikający z ogólnych nastrojów. Po 1815 roku jego patriotyzm jest jednak świadomy, pogłębiony, odcinający się m.in. od serwilizmu. Nie idzie do powstania listopadowego, ponieważ nie wierzy w jego szanse, nie jest przekonany, czy kierownictwo znalazło się we właściwych rękach59. Ignacy Chrzanowski pisze, że „sam wiary w skuteczność wojny z Rosją nie miał", a wiarę młodzieży nazwał „dziecinną ufnością w siły własne, w świętość sprawy, w udział świata, w pomoc nieba"60. Może po prostu chciał chronić swoje rodzinne szczęście? Niemniej ulegając ogólnym nastrojom, w jakiś sposób solidaryzował się z walką wyzwoleńczą, bolał nad klęską. Ogólne nastroje powstańcze znajdują też odbicie w jego poezji. W notatach osobistych, zapisując śmierć kilkumiesięcznego synka Gucia w marcu 1831 roku, dodał: „Uciekł z kajdan niemieckich. Mniej jednego Polaka cierpiącego"61. Przywiązanie do kraju, do polskości wykazuje wpisanych ok. 1845 roku pamiętnikach. W praktyce życiowej działa wtedy w dozwolonych instytucjonalnie ramach, przygotowując projekty reform gospodarczych i społecznych. W 1848 roku włącza się, jak wiemy - na krótko, do ówczesnego ruchu, nie podejmując jednak jakichś radykalnych działań. Pragnął zawsze wolności kraju, lecz nie za wszelką cenę, wolał życie pod zaborem niż śmierć na polu powstań czy nawet więzienie za przekonania. Godził się 7 - Aleksander Fredro 193 także ze względu na cenzurę polityczną opuścić wiersze patriotyczne, byleby ukazała się reszta pism. W dyspozycjach z 1861 roku pisze: „W poezjach wypuścić te, które by hamowały odbyt całego dzieła. Chybaby Polska była niepodległa, co daj, Boże, amen"62. Jego stosunek do cenzury był dość złożony. Jako pisarz pragnął wolności słowa, tak w aspekcie politycznym jak obyczajowym. W1848 roku czynnie występował w obronie wolności druku, stąd też Wojciech Natanson zwraca uwagę, że te kwestie specjalnie go interesowały63. Doświadczenia życiowe zmusiły go przecież do liczenia się z tą instytucją, przez większość życia godził się też z jej istnieniem. Mało tego, sam potrafił lub chciał z niej korzystać, jako z instrumentu przeciwdziałającego występowaniu tendencji antyszlacheckich. Seweryn Goszczyński wręcz znienawidził go za to, że gdy w 1832 roku powstał we Lwowie tajny „Związek 21" i miał wydawać pismo literackie, Fredro zażądał cenzurowania artykułów przed opublikowaniem przez Komitet Założycielski Związku, co miało właśnie nie dopuścić do wypowiedzi zwalczających szlachtę. Znamienna jest także opinia wypowiedziana w czasie trwania procesu o zdradę stanu, że jego pisma „nigdy nie weszły w kolizję z ostrymi przepisami cenzury rządowej"64. Można też stwierdzić, że mimo swego patriotyzmu nie chciał za wiele ryzykować, godził się z realiami, z rzeczywistością polityczną. Po 1860 roku stał się też lojalnym poddanym Franciszka Józefa. Postawa taka stanowiła m.in. rezultat działalności Agenora Gołuchowskiego, który na terenie Galicji umiejętnie realizował politykę ugody polskiego ziemiaństwa z cesarstwem austriackim. Nasz bohater szedł z innymi na kompromisy, które doprowadziły do nadania Galicji autonomii. W przeważającej opinii ówczesnej stary Fredro symbolizował polskość, przywiązanie do tradycji narodowych. Stąd też nawet niechętny mu Jabłonowski przyznawał, że „gorącym był Polakiem"65. Patriotyzm jego nie tyle deklaratywny czy tradycyjny, to jest przejawiający się w ruchach niepodległościowych, powstaniach, spiskach (ostatnich nie lubił ze względu na ich radykalizm społeczny), lecz inspirujący do poszukiwania nowych programów i rozwiązań. Już dawno zauważono, że był to patriotyzm nie romantyczny, nie opowiadający się za zrywami zbrojnymi, lecz za pracą „od podstaw", za unikaniem ryzyka, dystansujący się od młodzieńczego entuzjazmu. Postawę tą wiązała się u niego z krytycznym stosunkiem do idei mesjanizmu. Ignacy Chrzanowski pisał: „Uświadamiał sobie Fredro doskonale i odczuwał

żywo ogrom męczeństwa narodu polskiego w XIX wieku (...) ale - inaczej jak romantycy nie przyznawał temu męczeństwu żadnej potęgi mistycznej; w duszy jego nie było po prostu kąta ani na doktrynę o ofierze Polski, ani na wiarę o jej niewinność, ani nawet na wiarę, że naród polski to naród wybrany. Wśród jego drobnych poezji nie znajdzie apoteozy Polski i jej przeszłości, znajduje za to nie mało... satyr i epigramów na społeczeństwo polskie"66. Zniechęcony nieudanymi próbami wiązania sprawy niepodległości kolejno z Francją, Rosją, Turcją, realistycznie oceniający sytuację, z czasem proponował pojednanie z żywiołem niemieckim skierowane przeciw Rosji. W memoriale z 1846 roku wskazywał racje uzasadniające możliwość zgodnego współżycia narodowości polskiej z niemiecką w obrębie państwa. 194 Osobiście przymyśliwał, czy nie osiedlić się na silnie już wówczas zgermanizowa-nym Dolnym Śląsku. Ten program pojednania przedstawiał i w życiu prywatnym. Jabłonowski notuje: „Pomnę - raz mówi mi - kochaliśmy wszystkich i nic dla nich nie zrobili, żebyśmy też spróbowali kochać Niemców"67. Dla dzisiejszego czytelnika Fredrowskie przywiązanie do polskości, marzenie o odzyskaniu niepodległości, wydają się naturalne. Należy wszakże pamiętać, że w XIX w. wielu przedstawicieli polskiej arystokracji, jak zresztą także innych warstw, w mniejszym czy większym stopniu zrywało z polskością, wyrzekało się swej narodowości, ruszczyło czy niemczyło się, najgorliwiej kolaborowało z zaborcami. W literaturze pięknej tę postawę uosabiał mickiewiczowski major Płut, propetersburską koterię tworzył w rzeczywistości m.in. pisarz i krytyk Michał Grabowski. Jeśli chodzi o magnatów, to można tu wymienić np. zrywającego z polskością, uważającego się za Rosjanina, obdarzonego stopniem carskiego generała, Szczęsnego Potockiego czy porzucającego na stałe kraj jego syna Mieczysława. O zaprzyjaźnionym z Fredą Henryku Rzewuskim powiadano, że był „bardziej rosyjski niż car"68. Wiadomo, iż znajdował się w służbie rosyjskiej, wielbił pogromcę powstania listopadowego, księcia Paskiewicza. Piętnował wszystkie objawy sprzeciwu, oporu, w swym lojalistycznym zapale prześcignął nawet carski rząd, kiedy -jak stwierdza Andrzej F. Grabski - „krytykował nadmiar łagodności wojska w walce z polskimi powstańcami w 1863 roku"69. Rzewuski był także admi-ratorem monarchii habsburskiej. W liście pisanym pod koniec życia kreślił: „Wyznaję ci, droga przyjaciółko, że odkąd w 1794 r. minęła dawna Polska, nie pragnę już ani pseudo-Polski, ani też młodej Polski.Unikam jak mogę tego wszystkiego, co jest, bądź co się zwie polskim. Żyję w towarzystwie rosyjskim, gdzie znalazłem przychylność, jak również szczerą przyjaźń"70. . Nie pragniemy wyolbrzymiać skali występowania tych postaw, w rzeczywistości społcznej przeważał opór wobec zaborców. Niemniej jednoznaczne akcentowanie przez Fredrę swej polskości, odcinanie się od wszelkiej współpracy z wrogiem, na tle wymienionych wyżej faktów posiada swą wymowę. * * * Trudno oceniać skomplikowaną psychikę Fredry, biorąc jednak pod uwagę fakty, przyjmujemy, że przeważało u niego myślenie biologizujące. W pierwszym okresie życia przejawiało się ono eksponowaniem stawianego poza moralnością seksu, miłości, która była na ogół zbieżna z biologicznym pożądaniem. W następnym okresie seks został podporządkowany innym wartościom, a miłość staje się bardziej uduchowiona. Niemniej typ myślenia biologizującego powoduje, że komediopisarz zawsze zabiega o wygodne życie, przyjemności ciała (dobrą kuchnię używki). W wieku dojrzałym myślenie biologizujące splata się z nastawieniem przed-miotowoutylitarnym, pragnieniem, by stale pomnażać swe dobra, zasoby, nawet wtedy, gdy nie korzystał z nich w pełni. Występuje także myślenie technicystycz195

гчМЩ. І ne (budowa kolei, rezydencji, plany udoskonaleń technicznych obiektów gospodarczych). Także pasjonowanie się rozmaitymi interesami. Można też dostrzec egotyczny sposób myślenia. W ważnych momentach życia na czoło zabiegów i najbardziej absorbujących go spraw wybija się on sam i jego sprawy osobiste. Widać to wyraźnie w latach 1830-31, w roku 1848, w czasie procesu sądowego, wielokrotnie w okresie kryzysów chorobowych. Pisaliśmy, że cenił i kochał ojca. By realizować jednak swój cel, przed ołtarzem stanął w równo pół roku po jego zgonie, jeszcze w okresie przestrzeganej w ówczesnej obyczajowości żałoby. Zgodził się także na „babilońskie gody", jakie nazajutrz wyprawiła jego siostra. Znamy sytuację, wieloletnie odkładanie ślubu, mimo wszystko widzielibyśmy w tym przejaw egotycznego sposobu myślenia. Sądzimy, że coś prawdy tkwiło w opinii Jabłonowskiego, iż był „obojętny na wszystko, co go bezpośrednio nie obchodziło"71. Ów egotyzm Fredry nie jest jednak ani skrajny, ani odrażający. Ograniczany i sublimowany przez ideę życia w służbie obowiązku i wartości wyższego rzędu (sztuka, polityka, systemy etyczne, poczucie posłannictwa). Równocześnie w psychice pisarza dostrzegamy wiele cech nie tylko pozytywnych i sympatycznych, lecz bliskich poglądom i postawom człowieka naszych czasów. (Myślimy oczywiście o kręgach repezentujących humanizm świecki.) Jesteśmy przekonani, że osobowość Fredry jest w ogóle bliższa „przeciętnemu człowiekowi" schyłku XX w. niż współczesnych mu romantyków. Oto garść faktów uzasadniających ten pogląd. Mimo zachodzących przemian w jego osobowości i w sposobie myślenia nigdy nie przestał być racjonalistą, nie ulegał mistycyzmowi. Jego patriotyzm nigdy nie przerodził się w szowinizm: Fredro nigdy nie ulegał megalomanii narodowej. Dystansował się od idei mesjanizmu, potrafił realnie i krytycznie oceniać szanse powstań narodowych i dostrzegać wady narodowe. Przejawiając na ogół lojalność polityczną, nie posunął się jednak do służalczości, nie łasił się władzy. Nie opiewał w swej poezji Habsburgów czy ich namiestnir ków, nie dedykował im dzieł, czym, przypomnijmy, grzeszyli liczni literaci nie tylko jego czasów. (Wskażmy choćby na Trembeckiego, Karpińskiego, może makia-welistyczne, lecz skrzętnie później skrywane, słowa Mickiewicza do cara Mikołaja I przy wydaniu Konrada Wallenroda, nie mówiąc już o dedykacjach pisarzy naszego wieku.) Nigdy nie chciał kariery i zaszczytów za cenę niskich podłości. Nie zawierał też tajnych paktów z zaborcą, nie sprzedawał ani nie wysługiwał się władzy, co miało miejsce np. w przypadku jego brata Maksymiliana czy Henryka Rzewuskiego. Najdalszy był od szeroko pojętego donosicielstwa. Przez całe życie nie miał nic wspólnego z tajnymi służbami, sekretnymi misjami, wywiadami politycznymi. Wynikało to w dużej mierze z sytuacji życiowej i niezależności materialnej, przede wszystkim jednak z postaw, przekonań, cech charakterologicznych. Mimo sukcesów i ogromnej sławy literackiej nigdy nie został zepsuty hołdami, rozgłosem, co zarzucano czasem Mickiewiczowi. Na ogół potrafił zachować też nie tylko niezależność, lecz godność. W dziedzinie społeczno-politycznej, można go uznać za zachowawczego, trochę bezbronnego wobec lawinowych przemian , j akie niósł za sobą kapitalizm. Jednak nie reakcyjnego. Bliska jest nam jego świadomość potrzeb przemian społeczno-obyczajowych, dotyczy to m.in. pozycji 196 i emancypacji kobiet. Bliski jest nam chyba w dostrzeganiu roli seksu w życiu jednostek i środowisk, w całej kulturze, równocześnie w tolerancji wobec różnych przejawów życia płciowego. Przede wszystkim jakże bliski jest w swym konsekwentnym występowaniu przeciwko „gonieniu za niezwykłością", w poglądach, że: „Rozsądek - to geniusz ludzkości"72.

Biologizujący sposób myślenia i nawiązywanie do myśli XVIII w. powoduje, że w jego psychice utrwala się świadomość podlegania człowieka prawom natury. Znamienne jest jednak eksponowanie tego człowieka w świecie przyrody, wydzielanie go ze świata zwierzęcego. Zdawał sobie sprawę z przemijania, z faktu, że jest tylko ogniwem w łańcuchu wstępujących i zstępujących pokoleń. Przygnębiał go ogrom i obojętność wszechświata. Pisał: Lata mijają, a dzisiejsi ludzie, Ich troski, żale, żywot w ciężkim trudzie, Staną się kiedyś jakby ziarnka piasku W morzu przeszłości, bez cienia, bez blasku73. W pamiętnikach zaś notował: „Godziny, lata, pokolenia, przepędzają jak obłoki wiatrem parte najczęściej bez śladu i pamiątki"74. Przemijanie, odwieczny problem słabości i bezbronności człowieka wobec sił przyrody i agresywności społeczeństwa, lęk przed śmiercią i unicestwieniem - nie powodowały jednak u niego załamania, totalnej kapitulacji. Przez całe życie szukał dróg, które zapewniłyby mu pozostawienie po sobie śladu, wyprowadziły z matni osamotnienia. Stąd m.in. prace literackie, zabiegi starca o pośmiertne wydanie dzieł. W dążeniu do sławy pośmiertnej dostrzegał bowiem możliwość przetrwania swej osobowości, wtedy kiedy jego „ja" fizyczne przestanie istnieć. Przez całe życie jest też u Fredry ważniejsza sfera działań niż sfera wrażeń i doznań wewnętrznych. Świadom cielesnej kruchości i niepewności jutra, szukał oparcia w życiu, w biegu losu ludzkiego, a nie w religii i uczuciowości lansowanej przez romantyzm; także w postawie racjonalnej, równocześnie zaś w szeroko pojętej miłości, w zespoleniu się w rodzinnych związkach. W tym ciągłym poszukiwaniu i delektowaniu się różnymi klimatami miłości, w umiejętności kochania i stwarzania sytuacji, w których był kochany (m.in. przez wybranki, żonę, dzieci, wnuki), w umiejętności przedstawiania tych stanów, przypomina wielkich pisarzy: Kochanowskiego, Szekspira, Tołstoja. Była bowiem prawdziwa wielkość w Fredrze, były w nim zadatki nie tylko na znakomitego komediopisarza, które rozwinął i zrealizował, lecz na twórcę o formacie światowym. Było w nim przede wszystkim zrozumienie dla podstawowych cech ludzkiej natury, nie tyle może dla dziedziny wielkich doznań i natchnień, ile dla codziennych radości i lęków człowieka, również dla codziennego banału, w którym dostrzegał także po prostu wartość i urok życia. ROZDZIAŁ XVI U kresu życia Od wiosny 1876 roku Aleksander Fredro po prostu gasł. Postępująca słabość ciała, bezbronność wobec choroby i starzenia się, pogłębiały w nim smutek, potęgowały apatię, powodowały przygnębienie pośród najbliższych. Przypadające 15 maja imieniny żony i córki przebiegały w smutnej, ciężkiej atmosferze. Można przypuszczać, iż podświadomie przewidywał, że są to ostatnie imieniny najbliższych istot, które dane mu było obchodzić. Stąd też starał się być możliwie miły dla otoczenia, chciał w ten dzień jak gdyby odpłacić im za bezmiar serca i troskliwości, jaką okazywały mu przez lata. Obok siebie widział wszakże równie smutną, zestarzałą małżonkę, nie sposób tedy było radować się tym dniem; nieomylnym instynktem wyczuwał chyba rychły kres. Córka w liście donosiła: „Papuś biedactwo tego dnia - choć był grzeczny jak rzadko - ale tak straszno, straszno było patrzeć na tych dwoje starowin"1. Od tej rodzinnej uroczystości jego dni były policzone. Silny organizm opierał się ostatecznemu załamaniu; bywały chwile, w których poeta wydawał się względnie zdrów, to znów wyraźnie słabł. We wtorek 12 lipca pojawił się sygnał ostrzegawczy, Fredro nagle stracił zwykle służący mu apetyt. W środę 13 lipca o czwartej rano powalił go ciężki, jak się później okazało - śmiertelny atak choroby. Wszystko wskazuje, że mieliśmy do czynienia z

występującą na podłożu podagry niewydolnością nerek i ostrą mocznicą (uremią). U chorego wystąpiły charakterystyczne nudności i wymioty, wstręt do jedzenia, senność, osłabienie, krwawienie nosem i uszami, przede wszystkim zaś całkowity bezmocz. Ze wspomnień rodzinnych wiemy, że pojawiła się też „gangrena", prawdopodobnie były to objawy wiążącej się z mocznicą wrażliwości na zakażenie bakteryjne skóry i występujące odczyny zapalne2. Organizm nie był już w stanie zwalczyć choroby, nie była także zdolna opanować jej ówczesna medycyna (dziś w ostrej mocznicy stosuje się odtruwanie ustroju za pomocą tak zwanej sztucznej nerki, podaje się także środki wzmacniające serce). Wezwani lekarze zgodnie orzekli, iż jest to nieodwracalny koniec; przyjmo198 J; •} ■ ■: ,' ■ ■ wali, że chory pożyje najwyżej kilka dni. W tej sytuacji do nieprzytomnego pacjenta, prawdopodobnie znajdującego się w tak zwanej śpiączce mocznikowej, sprowadzono księdza. Nie spowodowało to jednak żadnej reakcji u chorego. W jego organizmie następowało samozatrucie nie wydalanymi produktami przemiany materii, które bezpośrednio spowodowało zgon. (Ówcześni za przyczynę śmierci przyjmowali „zatrucie krwi".) A oto jak przebiegały ostatnie chwile Fredry. W czwartek nastąpiło, jak to często bywa u umierających, pewne polepszenie. Odzyskał przytomność, wieczorem uspokoił się, przestał jęczeć. Ostatnie jego słowa brzmiały: „Moje dzieci". Potem zasnął i przez całą noc zdawał się najspokojniej spać, lecz oddech słabł, najbliżsi zdawali sobie sprawę, iż dopala się lampa jego życia. Fredro spoczywał pół leżąc pół siedząc w poprzek łoża. Obok tego łoża zgromadziła się najbliższa rodzina: żona Zofia, syn Jan Aleksander, córka Zofia z mężem, wnuki, m.in. Andrzej Fredro. Także domownicy: wychowawczyni dzieci Adela Defforel i stary sługa Szymon Kruczyński. Wiemy, iż ranek zastał ich wszystkich na klęczkach, zgromadzonych wokół umierającego, tłumiących łkanie, by głośnym szlochem nie zakłócić mu rozstania z życiem. W pokoju panowała cisza, tylko za oknem słychać było świergot ptactwa. Nad Lwowem wstawał piękny, słoneczny, lipcowy dzień. Fredro już go jednak nie ujrzał, już się nie ocknął. Piątek 15 lipca 1876 roku stał się ostatnim dniem jego życia. Spał spokojnie, lecz oddech słabł, cichł. Zgromadzeni liczyli uderzenia zegara, wsłuchiwali się w owo zanikające życie. Przed szóstą rano oddech ostatecznie ustał, zamilkło serce, Aleksander Fredro zakończył życie. Żona Zofia tak opisała tę chwilę: „... wszystko się skończyło!! Głośne szlochanie i cicha modlitwa rozeszły się po całym domu i zagłuszyły świergotanie spłoszonych ptasząt... Dusza stanęła przed tronem Najwyższego!!"3 Córka donosiła telegramem nadanym tegoż dnia: „Dziś, trzy kwadranse na szóstą rano, opatrzony Sakramentami, bez przytomności, ale całkiem spokojnie zasnął w Panu"4. Wnuk Aleksandra, 17-letni Andrzej Fredro, w dwanaście dni po zgonie napisał wiersz Na śmierć Dziadzia. Nie jest to arcydzieło w sensie literackim, niemniej szczerze oddaje ból i rozpacz wnuka, jak zresztą chyba także atmosferę, w jakiej odchodził Fredro. Stąd zamieszczamy fragmenty tego uworu: Ach, Dziadziu drogi, Dziadziu kochany! Czemuż, gdy imię Twoje wymienię, Nie odpowiedzą choć echem ściany, Tylko grobowe wokoło milczenie? Wszystko w pokoju Twoim tak samo, Każden zegarek stąpa powoli, Każden obrazek z tą samą ramą, Tylko, że Ciebie już nic nie boli. Gdybym raz jeszcze w życiu mym całym Usłyszał jęk Twój lub jedno słowo, Z tych, co tak wiele dawniej słyszałem, Płaciłbym za nie życia połową (...) 199 Wszystko a wszystko ustało powoli A jedno słowo do końca mu świeci: Pośród najsroższych cierpień i niedoli Zawsze z uśmiechem wołał: „Moje dzieci!"

W wiliją śmierci, gdy już prawie kona, Jeszcze wśród bólu myślą do swych leci I ręce wnosi do swych wnuków grona, I jeszcze mówi: „Moje, moje dzieci!"5 Rodzina podjęła istotne decyzje dotyczące pośmiertnych losów Fredry. Przede wszystkim zabalsamowano ciało, ubrano je następnie w kontusz, opasano tradycyjnym pasem słuckim i złożono do obitej kirerft trumny. Równocześnie zdecydowano o miejscu pochowania zmarłego i przebiegu pogrzebu. W tym przypadku nie uszanowano jego woli tak co do miejsca wiecznego spoczynku, jak skromnego charakteru pogrzebu. W testamencie napisał bowiem: „Życzę sobie być pochowanym tam, gdzie umrę; jeżeli we Lwowie, mają być zaproszeni tylko księża parafialni i konwent bernardyński"6. Rodzina zdecydowała jednak, by złożyć go do grobu w Rudkach obok Beńkowej Wiszni, gdzie spoczywały już szczątki bliskich. Nie wykonano woli, lecz wydaje się, że postąpiono słusznie. Grób rodzinny w cichych Rudkach był chyba odpowiednim miejscem wiecznego spoczynku dla człowieka tak przywiązanego do bliskich. Równocześnie przywracał go ziemi ojca, ziemi, na której się urodził, wzrósł, przeżył najszczęśliwsze lata życia. Nie można mieć tedy chyba pretensji do rodziny. Należy też raz jeszcze podnieść, że wszelkimi sposobami: troskliwą opieką, radami i środkami eskulapów, jak również modłami, i błaganiami usilnie próbowała odsunąć ten dzień, choćby jeszcze przez jakiś czas zachować go pośród żywych. Nie była w stanie, w owym czasie nikt nie był w stanie przedłużyć życia temu schorzałemu osiemdziesięciopięcioletniemu starcowi. Można wszelako twierdzić, że swym oddaniem, opieką, miłością spowodowała, iż odchodził cicho i spokojnie, jak gdyby nie dostrzegając grozy śmierci. Do ostatka miał świadomość, że nie jest sam, że otaczają go istoty oddane, bliskie, kochające. Nie odchodził w zimnej, szpitalnej sali, nie czuł na sobie rutynowych, profesjonalnych spojrzeń lekarzy czy pielęgniarek. Odszedł w swym pokoju, w cichym dworku, spoczywając na własnym empirowym łożu, pod ulubionymi sztychami. Chyba ta atmosfera spokoju i rodzinnej miłości przyczyniła się do tego, że w ostatnich chwilach przestał się lękać; jego twarz, jak donosi syn, zachowała też po śmierci „wyraz łagodny i spokojny". Historyk literatury Bogdan Zakrzewski, który widział niedawno zabalsamowane ciało Fredry, pisze: „Głowa była spokojna, poddana wyrokowi śmierci"7. Opinie powyższe najlepiej potwierdza i ilustruje zdjęcie wykonane na łożu śmierci przez E. Trzemeskiego. Twarz na nim niewiele zmieniona, nie znać na niej nawet większych cierpień, ukazuje właśnie spokój, może nawet ukojenie. Emanuje z niej godność, szlachetność, piękno; wydaje się, że zmarły po prostu zasnął. Spokojną i godną śmierć miał tedy Aleksander Fredro; chciałoby się rzec, o ileż spokojniejszą niż tylu innych wybitnych artystów polskich owej doby - osamotnionych, opuszczonych, mrących na obczyźnie, rozpaczliwie szamoczących 200 się, by oddalić zgon, wydanych na pastwę beznadziejnej rozpaczy. Jak choćby zmarły w Stambule na cholerę Mickiewicz, zmaltretowany gruźlicą, zgasły w swym paryskim mieszkaniu Chopin, konający w nędzy we francuskim przytułku dla weteranów Norwid. Straszliwie wyniszczony i zmieniony skutkiem schorzenia, spędzający ostatnie miesiące życia w odrażającym zaniedbaniu Wyspiański. Jeśli porównać maskę pośmiertną Chopina (tę autentyczną, nie stylizowaną) czy ostatni autoportret Wyspiańskiego z wizerunkiem pośmiertnym Fredry, to wystąpią wyraźnie owe wielkie różnice ujawniające warunki, okoliczności i stan, w jakim schodzili ze świata wymienieni twórcy. Śmierć Fredry wywołała wrażenie i żal w całym kraju, najmocniej zareagowała oczywiście Galicja. Nie jest prawdą, iż w chwili śmierci był już zapomniany -rzekomo nie wiedziano nawet, że żyje. Żył w odosobnieniu, lecz do końca pamiętano o nim, obdarzano go też wyróżnieniami i odznaczeniami. W1873 roku otrzymał order cesarski. W styczniu 1875 roku Wydział Czytelni Akademickiej Lwowskiej zaliczył go w poczet swych członków honorowych.

Kazimierz Chłędowski w 1880 roku, czyli krótko po jego śmierci, pisał, że „W latach 187576 alarmowała nieraz lwowską publiczność wiadomość, że Fredro śmiertelnie chory, że Fredro umiera. Z takimi wieściami łączył się zawsze smutek, ale i egoizm. Smutek, bo każdemu się serce ściskało, że już nie będzie pomiędzy nami twórcy komedii narodowej, egoizm, bo się spodziewano spuścizny, bo z upragnieniem czekano na dzieła, które dopiero po śmierci autora pojawić się mogły"8. Sprawiono mu też uroczysty, imponujący pogrzeb. Pogrzeb ten miał bardzo tradycyjny charakter o silnych akcentach religijnych. Równocześnie charakteryzował się spontanicznością. Ludzie ówcześni, zarówno najbliżsi jak środowisko twórcze, jak wreszcie szerokie kręgi, starali się możliwie najpiękniej i najgodniej oddać mu ostatnią posługę. Należy dodać, że przejawiały się w nim mocno także nastroje patriotyczne, pogrzeb był po prostu manifestacją polskości. A oto jego przebieg. Zawiązany społeczny Komitet pogrzebowy podpisał następującej treści klepsydrę: „Aleksander hr. Fredro żołnierz napoleoński, ojciec komedyi polskiej, zmarł dnia 15 lipca 1876 w 84 roku życia. Eksportacyja zwłok przez rogatkę gródecką nastąpi 18 bm. o godz. 10 rano z pomieszkania zmarłego przy ulicy Fredry L. 7, na który to obchód zaprasza się wszystkich, którym jest droga sława narodu"9. Rankiem tego dnia artyści Opery Lwowskiej odśpiewali stosowne pieśni w domu żałoby. Potem przeniesiono trumnę do znajdującego się w pobliżu kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja. Powiódł ten kondukt sędziwy arcybiskup lwowski, ks. Wierzchlejski, który odprawił też uroczystą mszę żałobną w asyście licznego duchowieństwa. W czasie nabożeństwa wykonano Requiem przez „najznakomitsze siły amatorskie miasta Lwowa" oraz śpiewaków Opery. Dysonans w powyższym podniosłym i uroczystym nastroju wywołało tylko przemówienie ks. Golichowskiego, bernardyna, który wedle ówczesnych opinii „nie dorósł do wyżyny trudnego zadania, jakie się tutaj nastręczało". (Z powodu wakacyjnej pory najwybitniejsi kaznodzieje lwowscy przebywali wtedy poza miastem). O go201 dżinie dwunastej trzydzieści kondukt opuścił świątynię, wolno postępował ulicą i placem Halickim, placem Mariackim, ulicą Kopernika i Nowym Światem aż do rogatek gródeckich. Reportażysta „Tygodnika Ilustrowanego" relacjonował: „Ulice, którymi przechodził kondukt ubrane były obficie w czarne flagi powiewające ze wszystkich prawie okien i balkonów. Szczególnie imponującym był widok, kiedy pochód rozwinął się szeroką i długą wstęgą na placu Mariackim, cały plac dosłownie zalany był powodzią głów ludzkich, ponad któremi szumiały flagi żałobne, podwiewane łagodnym wiatru podmuchem"10. Ostatni raz wielki Fredro przemierzał ulice Lwowa, miasta które znal od lat dziecinnych i młodzieńczych, które dostarczyło mu wszystkich radości życia, zaszczytów, sukcesów, które stało się jednak także miejscem jego choroby, słabości i goryczy. Ostatni raz tłum lwowski, uczestniczący w tym żałobnym, krepowym kondukcie odsłaniał przed nim głowy. Żegnało go bicie lwowskich dzwonów, żegnał żal wielki, nie tylko najbliższych, lecz większości społeczności polskiej, która widziała w spoczywającej na karawanie trumnie odchodzący symbol wielkości i prężności kultury narodowej, po prostu Polski. Kraju wymazanego z mapy politycznej Europy, lecz istniejącego przecież w sercach milionów Polaków. Pośród tego tłumu panowało też przekonanie, sformułowane przez Stanisława Koźmiana, że Fredro swą twórczością: „Uratował Polskę od ogólnej melancholii". Na czele imponującego pochodu szedł „Dom Ubogich", tuż za nim postępował Zakład Opiekuńczy pani Łukaszewiczowej, ponoć „rozczulający sprawiający widok"; sto kilkadziesiąt dzieci śpiewało „hymn czci wielkiemu poecie". Następnie szły bractwa kościelne i zakony, za nimi liczne korporacje miejskie, stowarzyszenia, szkoły, delegacje. Uczestniczyła Rada Miejska Lwowa i delegacje prowincjonalnych rad miejskich. Kraków reprezentowała delegacja z prezydentem miasta, słynnym działaczem społecznym, doktorem

praw Mikołajem Zybli-kiewiczem. Za nią szli tak związani z pisarzem artyści sceny lwowskiej. Za artystami, z berłami akademickimi kroczył Senat Uniwersytetu Lwowskiego, starej uczelni powstałej jeszcze w czasach króla Jana Kazimierza. Za senatem delegacja Krakowskiej Akademii Umiejętności pod przewodnictwem wybitnego historyka kultury, byłego rektora Uniwersytetu Lwowskiego, profesora Antoniego Małeckiego i słynnego historyka literatury profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Tarnowskiego. Za uczonymi kroczył celebrujący uroczystość pogrzebową biskup Seweryn Morawski. Za nim karę konie ciągnęły wspaniały karawan, na którym złożono trumnę. Karawan otoczony był służbą niosącą tarcze herbowe zmarłego. Bezpośrednio za wozem pogrzebowym dostojnie podążał sędziwy, siwowłosy weteran wojen napoleońskich Jan Pawulski, który na purpurowej, aksamitnej poduszce niósł ordery zmarłego: Legię Honorową, Krzyż Virtuti Militari, Medal Świętej Heleny, Krzyż Orderu Franciszka Józefa. Tuż obok niesiono wieńce z szarfami, na jednej z nich widniał lapidarny napis: „Cześć narodu". Niesiono wieńce m.in. od literatów, artystów dramatycznych, obywatelstwa, młodzieży akademickiej, młodzieży handlowej, drukarzy, władz galicyjskich. (Wydział Krajowy reprezentował na pogrzebie wicemarszałek Oktawian Pietruski.) Po tym dopiero szła zamykająca pochód rodzina zmarłego. W obawie , by nie została 202 zgnieciona przez ciżbę ludzką, otoczono ją kordonem młodzieży należącej do lwowskiej ochotniczej straży ogniowej pod komendą naczelnika Alfreda Bojarskiego. Kordon z trudem powstrzymywał napierające tłumy. Opuszczał więc Fredro stary Lwów jako wielki syn Galicji i kraju, jako chluba narodu, bohater napoleoński i narodowy. Fredrowska trumna wręcz płynęła pośród morza głów ludzkich; po latach izolowania się, zamknięcia, był znowu pośród ludzi, pośród tysięcznych widzów swych sztuk, pośród admiratorów swego wielkiego talentu, pośród luminarzy sztuki i nauki polskiej. Ciżba ludzka, która otoczyła trumnę i jakby oddzieliła ją od rodziny, symbolizowała nowe zjawisko: Fredro przestał już należeć do najbliższych, stał się własnością Narodu. Przy rogatkach gródeckich kondukt zatrzymał się. Antoni Małecki miał przemowę. Zdjęto trumnę z karawanu i zarzucono ją niesionymi dotąd wieńcami. Następnie umieszczono ją na specjalnym wozie i rozpoczął się ostatni etap wędrówki zmarłego. Kondukt pogrzebowy skierował swe kroki do położonych obok Beń-kowej Wiszni Rudek, gdzie w miejscowym kościele spoczywały już szczątki rodziców, braci, krewnych Aleksandra Fredry. Odprowadzały go tutaj tłumy ludzi, m.in. bractwa i organizacje. Olbrzymie wrażenie czynił ten wielki kondukt posuwający się już pośród schyłku dnia. Reportażysta „Gazety Narodowej" relacjonował: „Prawdziwie majestatycznie wyglądał pochód wśród ciemnej nocy. Pod niebem zawieszonym grubymi całunami chmur posuwa się trumna kirem osłonięta, otoczona pochodniami, a poprzedzona mnóstwem świateł i chorągwi towarzyszących bractw kościelnych. O pół do pierwszej po północy ustawiono trumnę w kościele rudeckim na katafalku. Dnia 19 złożono zwłoki do grobu rodzinnego pod kościołem"11. I taki jest kres Aleksandra z Pleszowic Fredry/syna Jacka i Marianny, twórcy i ojca komedii polskiej. To ostatnie stwierdzenie zmienia sens słowa „kres". Ponieważ Fredro pozostał nieśmiertelny, po prostu żyje w swych sztukach wystawianych od półtora wieku jak Polska długa i szeroka, żyje w znakomitych inscenizacjach swych dzieł, w literackich wersjach, naukowych rozprawach, przede wszystkim zaś w legendzie, w społecznej świadomości narodu. Ciągle trwa triumfalny pochód pisarza przez sceny polskie. Niezapomniane kreacje w jego sztukach stworzyli legendarni artyści polskiego teatru m.in.: Helena Modrzejewska, Ludwik Solski, Jerzy Leszczyński, Stefan Jaracz, Józef Węgrzyn, Jacek Woszczerowicz. Oddzielny to jednak, wielki i rozległy temat, podejmowany już przez historyków teatru i literatury.

Z kolei kilka zdań o losach grobu w Rudkach. Przez długie lata Fredro spoczywał w ciszy i spokoju. Zabalsamowanych zwłok nie zniszczył doszczętnie rozkład, nie sprofanowała ich żadna ręka. Wszyscy, którzy widzieli ciało, u wezgłowia trumny umieszczono bowiem w pewnych latach małe okienko, potwierdzaj ą, że oblicze ukazywało spokój, majestat śmierci. Spoczywał pośród samych bliskich. Najlepiej chyba oddała ten wzruszający nastrój córka Zofia mówiąc, że w podziemiach rudeckiego kościoła „dzieci przy Matce śpią"12. І Niestety, w czasie druku niniejszej książki, dzięki artykułowi Leny Kaletowej 203 polska opinia publiczna została poinformowana, że spokój grobu Fredry już przed laty został naruszony. Kościół rudecki został zamieniony na magazyn żywnościowy, trumny poprzesuwano, nie było komu dbać o kryptę. Dopuszczono się także profanacji ciała pisarza. Wiadomość o tym zbulwersowała opinię społeczną, spowodowała żywe dyskusje, polemiki, pretensje. Rozważano też sprawę sprowadzenia prochów do kraju, zaś władze lwowskie wystąpiły z propozycją przeniesienia ich na Cmentarz Łyczakowski. Ostatecznie zdecydowano, że szczątki pisarza pozostaną w Rudkach, tylko należy tam wznieść godny Fredry grobowiec. Naszym zdaniem, decyzja ta jest słuszna, trzeba jedynie jak najszybciej przystąpić do jej wykonania. Kończąc pracę dodamy, że pragnęlibyśmy, by rozważania zawarte w niniejszej książce pomogły w przyszłości do pełnego przedstawienia Fredry, nie tylko jako pisarza, dramaturga, lecz człowieka, reprezentanta swej epoki. Człowieka wybitnego, genialnego artysty, równocześnie jakże powiązanego z prozą życia. Dzieje Fredry-przez różnorodność przeżyć, pasję, barwność, namiętności, również niedole, lęki, cierpienia - ukazują bowiem nie tylko sytuację w XIX w., lecz uniwersalne, odwieczne strony życia człowieka i jego losu. Przypisy KO Z 1)7.1 At. I Fredrowie 1 K. Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J. N. Bobrowicza, t. 4, s. 49. 2 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. 5, s. 312; S. Uruski, Rodzina..., T. 4, s. 58 in.; K. Poklewska, Aleksander Fredro, Warszawa 1977, s. 6 i n. E. Kucharski, Aleksander Fredro. Życiorys literacki, Lwów 1926, s. 3. 3 J. Garbacik, Fredro Andrzej, PSB, t. 7, s. 113. 4 W.Łoziński, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej polowie XVII wieku, Kraków 1960, t. 2, s. 188. 5 Tamże, 1.1, s. 99. 6 Tamże, t. 2, s. 192-193; W . Czapliński, Fredro Karol, PSB, t. 7, s. 123-124. 7 H. Barycz, Andrzej Maksymilian Fredro wobec zagadnień wychowawczych, Kraków 1948; Z. Rynduch , Andrzej Maksymilian Fredro. Portret literacki, Gdańsk 1980; W. Czapliński, Fredro Andrzej Maksymilian, PSB, t. 7, s. 114-116. 8 J. Kwolek , Fredro Aleksander Antoni, PSB, t. 7, s. 104-105; L. D ę b i с к і, Portrety isylwetki z dziewiętnastego stulecia, Seria II, Kraków 1906, s. 179. 9 Boniecki, j.w., t.5, s. 321. 10 M. Smarzewski, Pamiętnik 1809-1831, oprać. F. Sawicka, Wrocław 1962, s. 122; por. J. Kwolek, Fredro Konstanty, PSB, t. 7, s. 124. 11 L. Jabłonowski ,Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 107. A. Fredro , Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H.Mościcki, Warszawa 1957, s. 195; por. Boniecki ,j.w., t. 5, s. 321-322. 13 Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 54. 14 Fredro, j.w., s.195.

15 K. Nakwaska, Pamiętnik o Adamie hr. Potockim..., Kraków 1862, s. 28. 16 Smarzewski, j.w., s. 10. 17 Poklewska , j.w., s. 12. 18 Boniecki, j.w., i. 4, s. 223; x - o, Aleksander Fredro prawnuk Elżbiety Drużbackiej, poety sty polskiej, „Rozmaitości" 1841, nr 27. 19 Kaczkowski ,j.w., s. 54; istnieją propozycje, by w klasycystycznym dworze w Nienadowej, należącym do rodziny matki poety, założyć muzeum Fredry; por. W. Serwatowski, Czy powstanie Muzeum Aleksandra Fredry, „Życie Warszawy" 1984, nr 6. 20 Fredro,/.w.,s.203. 21 Z.Kuchowicz, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich, Łódź 191 A, s. 361 i n. 22 Fredro ,j.w., s. 137. 23 Tamże, s. 137-138. i: 205 і V с к а , Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967. \ F, 11'ici (жчЫж орт. Л. кщ, Шс\м J959, s. 529. 26 Tamże, s. 55. 27 Fredro,y'.w.,s. 204. 2H Jabłonowski,/.w., s. 110. 29 Fredro,j.w.,s. 140. * M. Manteufflowa i A. S к a ł к o w s к i, Fredro Jan Maksymilian, PSB, t. 7, s. 121-123. v^_ 1<^я u c^s a^ 24 Tamże, s. 204. 25 Z. z FredrówSzeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 57; F. K. Prek , Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 529. 26 Tamże, s. 55. 27 Fredro, j.w., s. 204. 28 Jabłonowski,/.w., s. 110. 29 Fredro,;.w., s.140. 30 M. Manteufflowa i A. Skałkowski, FredroJan Maksymilian, PSB, t. 7, s. 121-123. 31 Fredro,/'.w., s. 222. 32 Jabłonowski,j.w., s. 114. 33 K.Koźmian, Pamiętniki, oprać. J. Willaume, Wrocław 1972, t. 3, s. 426. 34 Manteufflowa i Skałkowski,j.w., s. 122; J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, pprac. J. Dihm, Warszawa 1957, t. 2, s. 270-271; Jabłonowski, j.w., s. 114; por. F. K. Prek, Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 486-487. 35 Szeptycka,j.w., s. 189. 36 Manteufflowa i Skałkowski, j.w., s. 123. 37 T. Żeleński-Boy, Obrachunki fredrowskie. Warszawa 1953, s. 120. 38 S. Kieniewicz, Fredro Seweryn,PSB, t. 7, s. 124-125. . 39 Tamże, s. 125; S. Inglot, Historia społeczno-gospodarcza chłopów polskich w zaborze austriackim, [w:] Historia chłopów polskich, t. II, Okres zaborów, red. S. Inglot, Warszawa 1972, s. 21. 40 Fredro, j.w., s. 222; J. A. Fredro, Wspomnienia, [w:] M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś..., Lwów 1927, s. 130. 41 J.Załuski, Wspomnienia, oprać. A. Polarczykowa, Kraków 1976, s. 95. 42 Fredro ,j.w., s. 222; Szeptycka, j.w., s. 52. 43 J. A. Fredro,/.w., s. 134. 44 Jabłonowski,j.w., s. 114-115. 45 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 231.

46 В . Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia iszkice, Wrocław 1976, s. 149. 47 Szeptycka ,/, w., s. 65. 48 Tamże, s. 65. 49 J. A. Fredro,/, w., s. 135. 50 Jabłonowski,j.w., s. 115. 51 Szeptycka,/.w., s. 59. 52 Smarze wski ,j.w., s. 152. 53 Dębicki, j.w., s. 214. 54 Smarzewski.y.w., s.152. 55 Tamże, s. 221. 56 Szeptycka, j.w., s. 57. 57 Tamże, s. 58. 58 Jabłonowski,/, w., s. 115. 59 Fredro i Fredrusie, s. 262-263. Smarzewski ,j.w., s. 131. 61 Jabłonowski,/, w., s. 107. 62 Kaczkowski,/. w., s. 60. 63 Np. Ignacy Badeni (1786-1859) studiował prawo w Krakowie; Tytus Dzieduszycki (17961870) filozofię i prawo; Antoni Bazyli Dzieduszycki (1757-1817) studiował w Wiedniu; Wojciech Józef Gołuchowski m. in. matematykę w Wiedniu; Agenor Gołuchowski (18121875) prawo we Lwowie; por. biogramy w PSB, t. 1, s. 204; t. 6, s. 106,119; t. 8, s. 257,262. Wyższe studia wojskowe można było kończyć w okresie napoleońskim, do czego powrócę w rozdz. XIII. 64 Dębicki,/, w., s. 195. 65 Szeptycka,/. w., s. 61. 66 Z. Kuchowicz, Miłość staropolska, wzory-uczuciowość-obyczaje erotyczne XVI-XVIII wieku, Łódź 1982, s. 45. 206 Z. Jabłonowska, Rodzina w XIX i na początku XX wieku [w:] Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975, s. 68 i inne; por. F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa 1984, s. 267. ROZDZIAŁ II Curriculum vitae Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 119. Fredro pisał, że urodził się „około 1793 r. - z pewnością wszakże wiedzieć nie można". Przyjmujemy 1791 r., wychodząc z założenia, podobnie jak inni autorzy, że Fredro w 1809 г., w świetle jego reakcji, pełnionych funkcji, musiał mieć właśnie 18 lat. Po drugie, niewytłumaczalnie długa byłaby przerwa, uwzględniając płodność naturalną u Marianny Fredrowej, między urodzeniem się Seweryna -1787 lub 1789- a Aleksandra 1793. Badania demograficzne wykazują, że odstęp między datą ślubu a pierwszym porodem przy płodności naturalnej wynosił 16-18 miesięcy, następnie długość przerw międzyporodowych zwiększała się do 2 i więcej lat; (por. I. Gieysztorowa, Wstąp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 256); w tym kontekście data 1791 jest bardziej uzasadniona niż 1793. Znamienne, że urodzony w 1791 r. kolega Aleksandra, Józef Grabowski, uważał, że inni koledzy byli od niego starsi; por. J . Grabowski, Pamiętniki..., oprać. W. Gąsiorowski, Warszawa 1905, s. 244. Biogram Fredry oparliśmy przede wszystkim na opracowaniach; por. К. Wyka, Fredro Aleksander, PSB,t.7,s. 105-113; tenże, Aleksander Fredro, Warszawa 1968; K. Poklewska^fefcsan-der Fredro, Warszawa 1977. A. Fredro, P. W. ,t. 15, s. 93,94,107. S. Kieniewicz, Pomiędzy Stadionem a Goslarem. Sprawa włościańska w Galicji w 1848 r., Wrocław 1980, s. 20; K. Wyka, Fredro Aleksander, PSB,t. 7, s. 109.

Kieniewicz, j.w., s. 110-111; S. S chniirr-Pepł o wski, Z przeszłości Galicji, Lwów 1895, s. 563. Fredro, P.W., t. 15, s. 262, 275. W. Szymanowski, 300 portretów zasłużonych w narodzie Polaków i Polek z dodatkiem krótkich wspomnień ich żywotów, Warszawa 1860, s. 31. Fredro, P.W.,t. 15, s. 207. ROZDZIAŁ III Portret wizualny ' A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 173. 2 Tamże, s. 173. 3 M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 26. 4 A.Mickiewicz, Literatura słowiańska, [w:] Dziełaprozą, wyd. T. Pini, t. 4, Nowogródek 1933, s. 17. 5 F. К. P г е к, Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 463. 6 J. A. Fredro, Wspomnienia, [w:] Szembekowa, j.w.,s. 113. 7 L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 108. 8 Cyt. za: Fryderyk Chopin natchnieniem poetów..., oprać. K. Kobylińska, Warszawa 1949, s. 47. 9 Jabłoń o wski,/.w., s. 108. 10 A. Maurois, W poszukiwaniu Marcela Prousta, Warszawa 1961, s. 298. 11 W. Kozicki, Henryk Rodakowski, Lwów 1937, s. 76. 12 Szembekowa,/.*., s. 26. 13 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 245. 207 z' ł Tamże, s. 66. A. Fredro, Trzy po trzy..., s. 173. Tamże, s. 119. Tamże, s. 221. Jabłonowski,,/.и\, s. 108. Kozicki,/.w., s. 76. Fredro, P. W., t. 13, cz. I, s.-330-331. A. Grzymała-Siedlecki, Przedmowa, [w:] A. Fredro,Trzypotrzy. , s. 34. ROZDZIAŁ IV Najmłodsze łata Por. пр.: I. Obuchów s к a, Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży, Warszawa 1976, s. 132n.; A. Firkowska-Markiewicz, Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich, Warszawa 1972; Środowiskowo-wychowawcze uwarunkowania kształtowania się osobowości i działania dzieci i młodzieży, red. L. Wołoszynowa, Warszawa 1981; W. N o 1 a ń s к i, Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 1979, s. 161 i u.' W o 1 a ń s к i,/. w. s. 48 i n. A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 176-177. Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVTdo końca XVIII wieku, Łódź 1972, s. 115 i n. Fredro,/.w., s. 183. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1960, s. 171-172. s. 169. „Rozprawy AU w Krakowis. Wydz. FiloloPor. np. E . В . Fredro, j.w. Tamże. Tamże, s. 173.

T. S i n к o, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, giczny. Rozprawy", t. 58, nr 2, Kraków 1918, s. 6 i n, К . W у к a, Fredro Aleksander [w:] PSB, t. 7, s. 105. J. Kamionkowa,. Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Studia, Warszawa 1970, п.; A. Barszczewska-Krupa, Generacja powstańcza 1830-1831. O przemianach w świadomości Polaków XIX wieku. Łódź 1985, s. 91 i n. Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy. Warszawa 1982; N. Han-Ilgie.wicz, Potrzeby psychiczne dziecka (refleksje charakterologiczne), Warszawa 1959. Fredro, j.w., s. 195. Tamże, s. 177. Tamże, s. 168. Tamże, s. 189-190. Fredro, P.W.,t. 12, s. 123-124. H u r 1 о с к, /. w., s. 584 n.; O b u с h o w s к a,/. w., s. 127 n.; A . Adler, Psychologia indywidualna, Kraków 1946, s. 9,i in. Z. Kuchowicz, Miłość staropolska, wzory - uczuciowość - obyczaje erotyczne XVI-XVIII wieku, Łódź 1982; por. A. Mrowińska, Wokót miłości staropolskiej, „Przegląd Humanistyczny", 1984, nr 4, s. 152-155. T. Ż e 1 e ń s к i - В о у, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953, s. 234. Fredro, Trzy po trzy..., s. 171. Wy к a, j.w., s. 106. Fredro,/.»., s. 178. Tamże, s. 192. Hurlock,/.K'., s. 390391. 208 Fredro, Р. W., t. 12, cz. II, s. 222-224. Fredro, Trzy po trzy..., s. 173. M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 37-38, 65-67 i in. S. Gerstman, Kształtowanie uczuć dzieci i młodzieży, Warszawa 1961; J . S t r e 1 a u., Temperament, osobowość, działanie. Warszawa 1985, s. 43-45. K. Brodziński, Wspomnienia mojej młodości i inne pisma autobiograficzne, oprać. A. Łucki, Kraków (1928), s. 2 i п.; S. Łusakowski, Pamiętnik zdeklasowanego szlachcica, Warszawa 1952, s. 27 pisze: „Więc dopokąd byliśmy w domu rodzicielskim, byliśmy gorzej od wielu najnę-dzniejszych chowani: obdarci, obrukani, obszarpani, głodni, i co tylko bieda i bezład może mieć najgorszego w ludzkości, tośmy dziećmi doświadczyli", por. s. 29, 30 i inne. ROZDZIAŁ V 1 Stan fizyczny A . Mickiewicz, Pan Tadeusz, Ks. I, w. 630-631. 2 Z. Kaczkowski, Mój Pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 49. A! Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 154. Mi Jarosz, Psychologia i psychopatologia życia codziennego, Warszawa 1975, s. 25. Kaczkowski,;, w., s. 53. W . Kozicki, Henryk Rodakowski, Lwów 1937, s. 76. S. Schniirr-Pepłowski, Z papierów po Fredrze..., Kraków 1900, s. 65. ROZDZIAŁ VI W życiu codziennym A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 57. L . Dębicki, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Seria II, Kraków 1906, s. 177. Fredro, P.W., t. 11, cz. I, s. 85-87; t. 12, cz. II, s. 224-225. Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 65. Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia'z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 52; PW, t. 13, cz. I, s. 299. M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 69.

Fredro, P.W.,1. 11, s. 66. Tamże, t. 14, s. 39; Fredro, j.w., s. 48. Tamże, t. 11, cz. I, s. 21. Tamże, t. 14, s. 36, 40. Z. Szweykowski, Fredro - wróg miasta, Łódź 1949. Fredro, Trzy po trzy..., s. 118. 13 Fredro, P.W., t. 13, cz. I, s. 330-331. Fredro, Trzy po trzy..., s. 164-165. K. Chłędowski, Aleksander hr. Fredro, „Przewodnik Naukowy i Literacki", Dodatek miesięczny do „Gazety Lwowskiej", 1880, R. 8,s. 150; por. S. Schniirr-Pepłowski, Z papierów po Fredrze..., Kraków 1900, s. 116-117. S. Kołaczkowski, Dwa studia: Fredro, Norwid, Warszawa 1934. s. 39. Szembekowa,/.^., s. 72. J. Chałasiński, Społeczeństwo i wychowanie, Warszawa 1969, s. 77. 209 19 Fredro, P.W., t.13, cz. I, s. 320,326. 20 Tamże, 1.15, s. 57, 86. 21 L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 109. 22 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 37. 23 J. M. Rymkiewicz, Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa 1977, s. Ї20. 24 J . Kamionkowa, Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Studia, Warszawa 1970, s. 366,369. 25 Fredro, P.W., t.15, s. 259. 26 J. A. Fredro, Wspomnienia, [w:] Szembekowa, Niegdyś, s. 139. 27 Jabłonowski,/.w.,s. 109. 28 Szembekowa,;'.»., s. 61. 29 Jabłonowski,/.w., s. 114. 30 Fredro, P.W., 1.13, cz. I, s. 315,316. 31 Szeptycka,/.w., s. 73. 32 Fredro i Fredrusie, s. 205. 33 Jabłonowski,/.w.,s. 113. 34 Kaczkowski,/'.w., s. 65. 35 Fredro, P.W., t.13, cz. I,s. 313. 36 Fredro i Fredrusie, s. 274. 37 Cyt. za: В . Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 244. 38 Jabłonowski, j.w., s. 109. $ 39 Fredro, Trzy po trzy..., s. 64. 40 J. A. Fredto,j.w.,s. 112. 41 Fredro i Fredrusie, s. 23 i in. 42 Jabłonowski,;.w.,s. 108-109. 43 F. K-. Prek, Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 463, Jabłonowski, j.w., s. 109. 44 Fredro, P.W., 1.15, s. 260. 45 Fredro i Fredrusie, s. 107. 46 Jabłonowski, j.w., s. 108. 47 Ossol., nr 4971Я, Poselstwo Mojżesza, s. 5, 6, 21 i in. 48 Fredro, P.W., 1.12, cz. II, s. 225. 49 Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1982, s. 305. 50 N. E1 i a s, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980, s. 176 i n. 51 Szeptycka,/.n>., s. 77; Fredro iFredrusie, s. 33. 52 Fredro, P.W., 1.12, cz. II, s. 196. 53 Kaczkowski, j.w., s. 63. 54 Fredro, P.W., t. 14, s. 222,225. 55 Fredro, Trzy po trzy...,'s. 224. 56 Fredro,P.W., t. ll,cz.I,s.72.

57 Jabłonowski,;'.и\,s. 108. 58 Fredro, Trzy po trzy..., s. 126. 59 M . Inglot, Komedie Aleksandra Fredry. Literatura i teatr, Wrocław 1978, s. 54-55. ROZDZIAŁ VII Wpływ lat wojny na osobowość 1 F. H.Lewestam, Aleksander Fredro. Szkic biograficzno-literacki, Warszawa 1876, s. 6-7. 2 Rozpatrujemy je w rozdz. XIV. 3 G.Duby.R.Mandrou, Historia kultury francuskiej. Wiek Х-ХХ, Warszawa 1965, s. 447. 4 A. Fredro, Trzypotrzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957. 128. 2 210 К. Poklewska, Aleksander Fredro, Warszawa 1977, s. 38. Fredro, j.w., s. 145. M. Defourneaux, Życie codzienne w Hiszpanii w wieku złotym, Warszawa 1968, s. 25 in. J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, Wrocław 1984, s. 64. Tamże,/.w., s. 67. Tamże, s. 139. A. Fredro, P. W. , t. 13, cz. I, s. 214. L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 113. Fredro, Trzy po trzy..., s. 133. . , .'•...'.■.• л • Tamże, s. 83. J . Załuski, Wspomnienia, oprać. A. Polarczykowa, Kraków 1976, s. 251. Fredro, Trzy po trzy..., s. 59; por. A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 67. Fredro, Trzy po trzy..., s. 83. Tamże, s. 84. Dokładniej rozpatrujemy te sprawy w pracy: Z. Kuchowicz, O biologiczny wymiar historii. Książka propozycji, Warszawa 1985, s. 139 i n. K. Nakwaska, Pamiętniki o Adamie hr. Potockim..., Kraków 1862, s. 63. Fredro, Trzy po trzy..., s. 83. Tamże, s. 60. Tamże, s. 153. A. Fredro, P/czom/ra, Akt I, scena 1. Fredro, Trzy po trzy..., s. 113. J . Grabowski, Pamiętniki..., oprać. W. Gąsiorowski, Warszawa 1905, s. 244. Załuski,/.w., s. 66. Fredro, Trzy po trzy..., s. 91. Tamże, s. 65. Tamże, s. 127,165. Fredro, P.W.,t. 13, cz. I, s. 216. Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 166. Fredro, Trzy po trzy..., s. 154. Tamże, s. 83. Por. пр.: Н. Pietrzak, Sześć lat wojny. (Pamiętnikpolskiego żołnierza) 1914-1920, Łódź 1936; T. Dzier[żykray-Rogalski],^ mnie się zdaje, że to było wczoraj. Dziennik 15 sierpnia 1939 -2 kwietnia 1940, Warszawa 1979; tenże, Myśmy tu zawsze byli... Dziennik z Powstania Warszawskiego 27 VII 1944-3X1944, Warszawa 1982. Fredro, Trzy po trzy..., s. 79. Tamże, s. 154. Tamże, s. 107. H. Dylągów a, Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1981, 42 Załuski,/.w., s. 243. 41 W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych..., wyd. E. Raczyński, Londyn 1975, ' s. 306. A . Mickiewicz, Pan Tadeusz, Ks. XII, w. 390-395. ROZDZIAŁ VIII Obyczaje seksualne środowiska młodego Fredry 1 J. Chałasiński, Społeczeństwo i wychowanie, Warszawa 1969; A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981. 2 G . Zych, Armia Księstwa Warszawskiego 1807-1812, Warszawa 1961, s. 44.

211 3 К. Sójka-Zielińska, Księstwo Warszawskie, Prawo cywilne, [w:] Historia Państwa i Prawa Polski, t. 3, pod redakcją J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 131 n; T. Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984. 4 W a 1 а с h o w i cz, /. w., s. 51; S ó j k a - Zi e 1 i ń s k a,/, w., 139; mówił o tym art. 230 Kodeksu Napoleona: 5 M. Filar, Liberalizm i rygoryzm seksualny w różnych kulturach. Zarys historyczny, [w.]Seksuo-logia kulturowa, pod redakcją K. Imielińskiego, Warszawa 1980, s. 256-258; L . W. Constant, Pamiętniki kamerdynera cesarza Napoleona I, Warszawa 1972, s. 8,79,292 i in.; F. M a s s o n, Napoleon etlesfemmes 1'amour, Paris 1895; A. Zahorski, Napoleon, Warszawa 1982, s. 19-20. 6 J. Łojek, Series librorum prohibitorum z 1793 roku, „Przegląd Humanistyczny", 1965, nr 3, s. 126 i passim. 7 La Civiltd Cattolica (artykuł redakcyjny), Przywrócenie wartości jako odpowiedź na dzisiejszy nihilizm, „Przegląd powszechny, miesięcznik poświęcony sprawom religijnym, kulturalnym j społecznym", 1983, nr 5/6, s. 254-258; J. Trznadel, (wstęp do:) D. A. F. de Sade, Niedole cnoty, Warszawa 1972; J . Łojek, Wiek Markiza de Sade. Szkice z historii obyczajów i literatury we Francji XVIII wieku, Lublin 1972, s. 412-429. 8 Z. Kuchowicz, Miłość staropolska, wzory - uczuciowość - obyczaje erotyczne XVIXVII1wieku, Łódź 1982, s. 145-149. 9 AGAD. Archiwum Potockich, nr 250, s. 126-128. 10 К. Koźmian, Pamiętniki, oprać. J. Willaume, Wrocław 1972, t. 2, s. 81-82. 11 Sz. Askenazy, Książę Józef Poniatowski 1763-1813, Warszawa 1974, s. 125; A. Magier, Estetyka miasta stołecznego Warszawy, oprać. H. Szwankowska, Wrocław 1963, s. 152. 12 Askenazy,;'.w.,s. 86,102,124 i in.; Ma gier,/, w. ,s. 152-153; J. Falkowski, Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, Poznań 1877-1882, t. 1, s. 146-147. 13 Falkowski,,/.w.,1.1, s. 145-146,148. 14 M. Ostrowski, Sartre w bieliźnie, „Polityka" 1983, nr 52. 15 К . Girtler, Opowiadania, t. 1, Pamiętniki z lat 1803-1831, Kraków 1971, s. 150. 16 P. K. Pr ek, Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 513; Falkowski, j.w., t. 2, s. 180. 17 Cyt. za: M. Czaplińska, Oborska z PotockichI v. Czosnowska Zofio PSB, t. 23, s. 433. 18 A. Nakwaska, Ze wspomnień..., „Kronika Rodzinna", 1891, s. 336. ,19 W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych..., wyd. E. Raczyński, Londyn 1975, s. 343; Girtler, j.w., t. 1, s. 63. 20 Fisz ero w a,/.w., s. 342. 21 K. Nakwaska, Pamiętniki o Adamie hr. Potockim..., Kraków 1862, s. 41. 22 J. Skowronek, Książę Józef Poniatowski, Wrocław 1984, s. 36; M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm ihistoria, Warszawa 1978, s. 285. 23 Wąsowiczowa,/.n\, s. 124. 24 Cyt. za: Falkowski, j.w., t. 1, s. 56. 25 A . Bełcikowski, Anna z Krajewskich Nakwaska, „Ateneum", 1887, t. 2, s. 283. 26 Cyt. za: Historia XIX stulecia, pod redakcją A. Czechowskiego, t. 1, Warszawa 1901, s. 454. 27 S.Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1962, s. 84. 28 Bełcikowski, j.w., s. 285. 29 A. z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa, Wspomnienia naocznego świadka, oprać. B. Grochulska, Warszawa 1965, s. 101-103. 30 Cyt. za: M . A. Sty ks, Co i jak u Fredry, „Życie Literackie" 1977, nr 1.

31 K. Brodziński, Wspomnienia mojej młodości i inne pisma autobiograficzne, oprać. A. Łucki, Kraków (1928), s. 58-59. 32 F. Giedroyć, Służba zdrowia w dawnym Wojsku Polskiem, Warszawa 1927, s. 68,101; J. Macko, Prostytucja..., Warszawa 1927, s. 38-39; L. Jabłonowski, Pamiętniki,oprać. K.Lewicki, Kraków 1963, s. 117. 33 M . Janion, „Wojna" i „Miłość" Jarosława Marka Rymkiewicza, „Dialog", 1975, nr 6, s. 113. 212 A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętnik z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957. sl40. 3 Tamże, s.66. 36 Fiszerowa,/.w. s.319 37 Fredro ,j. w., s. 150 ; tenże, Ostatnia wola, Akt I, scena 1. 38 Cyt. za: Bełcikowski,/.H\,s. 288. 39 K. Koźmian,/. w., t. 2, s. 101. 40 K. Nakwaś ka, j.w., s. 36. 41 Z.Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 39-40. 42 M. Brandys, Kozietulski i inni, Warszawa 1982, s. 21; J. Załuski, Wspomnienia, oprać. A. Polarczykowa, Kraków 1976, s. 66; A . Fredro , P.W., t. 14, s. 16, 267. 43 A. Fredro, P. W.,t. 14, s. 320. 44 Tamże, s. 264. 45 Tamże, s. 305. 46 Ossol., nr 5849ЛІІ, Doktor Anatazy Korzarewski, Informacyja. Niemoc dopełnienia przyrodzonego obowiązku..., s. 1. 47 Fredro, P.W.,t. 14, s. 92,295. 48 A. z Tańskich Tarczewska, Historia mego życia. Wspomnienia warszawianki, oprać. I. Ka-niowska-Lewańska, Wrocław 1967, s. 199. 49 N. E1 i a s, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980, s. 272. 50 M. P1 z a k, Strategia i taktyka w miłości. Warszawa 1973, s. 21-22. 51 Kaczkowski,/'.w., s. 56. 52 A. Fredro, Sztuka obłapiania, Pieśń IV, w. 67-82. '3 S . Kieniewicz, Konspiracje galicyjskie (1831-1845), Warszawa 1950, s. 28. A. Fredro, Piczomira, Akt I, scena 2. В randy s, j.w., s. 49-50. I. S . Kon, Historyczno-etnograficzne aspekty seksuologii, [w:] Seksuologia kulturowa, s. 160. Fredro, Piczomira, Akt I, scena 2, 4. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Ks. XII, s. 392. Girtler,/.w.,t. 1,8. 327. P rek, j.w., 205, 530-533; romanse i przygody Starzeńskiej stały się osnową eseju: A. Piskor, Siedem ekscelencji i jedna dama, Warszawa 1939 (drugie wyd. 1959). rozdział ix Biografia erotyczna A. Fredro, P. W., t. 14, s. 304. Tamże. G . Schmidt, Empiryczno-psychologiczne wyniki badań seksualnych, [w:] Seksuologia, pod redakcją H. Giesego, Warszawa 1976, s, 56 i n. A . Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 173. A. Fredro, Sztuka obłapiania, Pieśń I, w. 59-68. Tamże, Pieśń II, w. 155-156; Fredro, P. W., t. 11, cz. I, s. 66. Fredro, P.W.,%. 14, s. 33. A . Fredro, Piczomira, Akt II, scena 2. Fredro, P.W., t. 11, cz. I, s. 401. Tamże, s. 25. Tamże, t. 14, s. 37.

T. Żeleński-Boy, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953, s. 141. L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 73. 213 # 14 Fredro, P.W., t. 14, s. 37. 15 Tamże, s. 36,39. 16 Tamże 39. 17 Tamże, s. 62. 18 Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1845, Lwów 1899, s. 53. 19 Fredro, Sztuka obłapiania, Pieśń II, w. 137-152. 20 M. Plzak, Strategia i taktyka w miłości, Warszawa 1973, s. 85. 21 Fredro, P. W., t. 14, s. 40. 22 M. Smarzewski, Pamiętnik 1809-1831, oprać. F. Sawicka, Wrocław 1976, s. 177. 23 B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 177. 24 Fredro, P.W. t. 14, s. 266. 25 Tamże, s. 265. 26 A, Nakwaska, Ze wspomnień..., „Kronika Rodzinna", 1891, s. 173. 27 J. Pachoński, Kamieniecki Ludwik, PSB, t. 11, s. 515; Fredro , Trzy po trzy... s. 147. 28 E. Kucharski, Aleksander Fredro. Życiorys literacki, Lwów 1926, s. 11. 29 Fredro,Piczomira, AktIII,scena4. 30 Tamże. 31 Fredro , Trzy po trzy..., s. 147. 32 Kucharski,/. w., s. 19; za Kucharskim wybitni historycy literatury popełniali lub nawet mnożyli błędy, pisząc o związku Fredry z Karoliną, np. K. Wy к а, Fredro Aleksander, PSB, t. 7, s. 106 pisze o Karolinie; „którą ojciec wydał prędko za mąż, by odebrać ją Fredrze". Ojciec Karoliny, Adam Potocki, zmarł zaś już w 1812 roku! Wersję Kucharskiego powtarza ostatnio, niestety, К. Р о к 1 e -w s к а, Aleksander Fredro, Warszawa 1977, s. 45. 33 F.K. Prek , Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 472; M. Tyrowicz, Nakwaska z Potockich Karolina, PSB, t. 22, s. 477. 34 Fredro, P.W., t. 14, s. 293. 35 Tamże. 36 Prek,/.w., s. 472. 37 Jabłonowski, j.w., s. 110. 38 Prek,/'. w., s. 536; Tyrowicz,;'.w., s. 477. 39 Prek,/.w.,s.537. 40 Wyznanie Fredry: P.W, 1.14, s. 44; w objaśnieniach przy tym wydawnictwie, P. W, 1.14, s. 45, traktuje się te słowa jako pierwszy „ślad miłości do późniejszej żony, Zofii Jabłonowskiej"; B.Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 212, przypis 26 pisze, że według opinii Eugeniusza Kucharskiego i wnuczki Fredry mowa nie o Skarbkowej, lecz o Starzeńskiej. Zakrzewski nie zajął w tej kwestii jednoznacznego stanowiska, widać jednak, iż nie jest całkiem pewien, że chodziło tu o Skarbkową. 41 Jabłonowski, j.w., s. 110. 42 Fredro, P.W, t. 14, s. 47-48. 43 Tamże, s. 297, 299. 44 K. Girtler, Opowiadania, t. 1, Pamiętniki z lat 1803-1831, Kraków 1971, s. 269. 45 Tamże, 1.1, s. 295. 46 Fredro, P.W., t. 14, s. 417; por. Tyrowicz,/. w., s. 478. 47 K. Nakwaska, Pamiętniki o Adamie hr. Potockim... Kraków 1862, s. 33; dalsze losy Karoliny przedstawia T у r o w i с z, j. w.

48 M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 75; o tym, iż Fredro pamiętał o Karolinie świadczą ewidentnie jego zapiski na jej temat, por. P.W, 1.13, cz. I, s. 340. 49 Jabłonowski,j.w., s. 110. 50 Tamże. 51 Fredro,P.W, 1.14, s. 59. 52 Tamże, s. 61. 53 Tamże, 1.13, cz. I, s. 278. 214 54 Zakrzewski, j.w., s. 190. 55 Fredro, P.W, t. 14, s. 351. 56 Cyt. za: Zakrzewski J.w., s. 199. 57 Jabłonowski, j.w., s. 111. 58 Fredro, P.VK, t. 14, s. 71. 59 Jabłonowski,/, w., s. 111. 60 Żeleński-Boy,/.w., s. 155. ы 62 Fredro, P.W, t. 14, s. 55. Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 65. ••■ .W A. Fredro, Z. 5. 11/287; 1/3133. Plzak,/.H\, s. 185. A. (Leszek) Dunin Borkowski, Parafiańszczyzna, oprać. K. Pecold, Wrocław 1972, s. 113. Fredro, Sztuka obłapiania, Pieśń IV, w. 1-4. Fredro, Z. S. 111/33. Tamże, 1/252, 289. E. Fromm, O sztuce miłości, Warszawa 1971, s. 70. rozdział x Obscena - postawa wobec seksualności 1 Por. np. M. Foucault, Histoire de la sexualite, Paris 1976; P. E n g 1 i s с h , Geschichte der eroti-schen Literatur, Stuttgart 1927; H. Mayer, Obsceniczność i pornografia w filmie i teatrze, „Życie Literackie", 1975, nr 13; M. Filar, Pornografia. Studium z dziedziny polityki kryminalnej. Toruń 1977; tenże, Liberalizm i rygoryzm seksualny w różnych kulturach. Zarys historyczny, [w:] Seksuologia kulturowa, pod redakcją K. Imielińskiego, Warszawa 1980. 2 M а у e r,;'. w. ; 3 R. Kai et a (opracował), Sensacje z dawnych lat, Wrocław 1974, B. Zakrzewski, O twórczości obscenicznej Aleksandra Fredry, [w:] Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976; we wcześniejsze dyskusje wprowadza: S. Pigoń , Czy okaleczyłem Aleksandra Fredrą? [w:] Wiązanka historycznoliteracka. Studia i szkice, Warszawą 1969; oraz J. Łojek, Literatura okaleczona, „Współczesność", 1965, nr 16. 4 A. Fredro, Sztuka obłapiania..., oprać. A. Z. Makowiecki, Białystok 1985. 5 A. Banach, Erotyzm po polsku, Warszawa 1974, s. 77. 6 Zakrzewski,/. w., s. 152-153. 7 A. Fredro , Piczomira królowa Branlomanii. Tragedyja w trzech aktach, Wiedeń (?) 1920, passim. 8 Fredro , Sztuka obłapiania, Pieśń I, w. 23-26, 165-166. 9 Tamże, Pieśń I, w. 189-196. ; ■ 10 A. Z. Makowiecki, (wstęp do:) A. Fredro , Sztuka obłapiania..., Białystok 1985, s. 38-40. 11 Ossol., nr 4971/1, Poselstwo Mojżesza, s. 17.

12 Cyt. za:T. Żeleński (Boy), (wstęp do:) Ch. de L а с 1 o s , Niebezpieczne związki, Warszawa 1960, s. 7. I P. Hazard , Myśl europejska w XVIIIwieku od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972, s. 231-233. 14 A. Fredro, P. W.,t. 14, s. 67. 15 Fredro, Sztuka obłapiania... Pieśń II, w. 121-134. 16 Ossol., nr 4971/1, Zaślubiny Idzi, s. 10. 17 Fredro , SO, Pieśń II, w. 69; Pieśń III, w. 160-165. 18 Fredro, Piczomira, Akt III, scena4. 19 Fredro i Fredrusie, óprac. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 120. 215 Warszawa 1973, s. 62-63; К. Wyka, Aleksander i miłości w Ш/urze Zac/iot/u, Warszawa 1975, s. Jj2. i n/ii i jego odmiany, Warszawa 1973, s. 182-(83; Filar, Liberalizm i - Turystyka, Warszawa 1984, s. 185. Włość romantyczna, Kraków 1984, s, 30. дао, Warszawa 1910, s. 104. i' ШІкШсІІ rzemieślników, [w;j Drobnomieszczańs i i / i ticicherówna, Życie towurzyskie i obyczajowe s. 32 i n. ^^^is akowski, Pamiętnik zdeklasowanego szlachcica, Warszawa 1952, s. 235. іідИвА^ади'йЧЬоlwowski, Parafiańszczyzna, oprać. K. Pecold, Wrocław 1972, s. 98,101 j w., passim ;; JŁŁeh A- Czechowskiego, t. 1 Warszawa 1901, s. 453. lc.J.Willaume, Wrocław 1972, t. 3, s. 536. ;/ „adzieje. Z dziejów polskiej myśli społeczne, i polityczne, XIX <Łł.<>..»'. 135Fredro i Fredrusie, s. 245. '" Cyt. za: I nglot, Komedie Aleksandra Fredry..., s. 12. 20 Т. Żele ński -В оу , Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1973, s. 62-63; K. Wyka , Aleksander Fredro, Warszawa 1968, s. 39-42. 21 K. Poklewska., Aleksander Fredro, Warszawa 1977, s. 69-70; J. M. Rymkiewicz, Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa 1977, s. 334. 22 M. Inglot, Sprawa końska w utworach A leksandra Fredry, „Literatura", 1976, nr 52/53; Z. Kuchowicz, Miłość staropolska, wzory - uczuciowość - obyczaje erotyczne XVI-XV111 wieku, Łódź 1982, s. 67-68. 23 K. Starczewska, Wzory miłości w kulturze Zachodu, Warszawa 1975, s. 152. 24 M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973, s. 182-183; Filar, Liberalizm i rygoryzm seksualny..., s. 259-262. 25 A. Mączak , Peregrynacje - Wojaże- Turystyka, Warszawa 1984, s. 185. 26 Cyt. za: M. P i w i ń s к a , Miłość romantyczna, Kraków 1984, s. 30. 27 F. Nietzsche, Wiedza radosna, Warszawa 1910, s. 104. 28 Starczewska ,j.w., s. 154. 29 Filar,/.w., s.262. 30 N. Najdus, Wzorce kulturowo-obyczajowe galicyjskich rzemieślników, [w.] Drobnomieszczaństwo XIX i XX wieku, pod redakcją S. Kowalskiej-Glickman, Warszawa

1984, t. 1, s. 59-60; M. Estreicherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848-1863, Kraków 1968, s. 32 i n. 31 S. Łusakowski, Pamiętnik zdeklasowanego szlachcica, Warszawa 1952, s. 235. 32 A. (Leszek) Dunin Borkowski, Parafiańszczyzna, oprać. K. Pecold, Wrocław 1972,s.98,101 iin. 33 Estreicherówna, j.w., passim. 34 Historia XIX stulecia, pod redakcją A. Czechowskiego, t. 1, Warszawa 1901, s. 453. 35 K. Koźmian , Pamiętniki, oprać. J. Willaume, Wrocław 1972, t. 3, s. 536. 36 Cyt. za: A. F. Grabski, Troski i nadzieje. Z dziejów polskiej myśli społecznej i politycznej XIX wieku, Łódź 1981, s. 193. 37 Cytuję za: Zakrzewski, j.w., s. 135. 38 M. Inglot, Komedie Aleksandra Fredry. Literatura i teatr, Wrocław 1978, s. 176. 39 Fredro i Fredrusie, s. 245. 40 Cyt. za: Inglot, Komedie Aleksandra Fredry..., s. 12. 41 Fredro, P.W.,t. 14, s. 173. 42 Z. z Fredrów Szepty cka , Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 69. 43 J. Grabowski, Pamiętniki..., oprać. W. Gąsiorowski, Warszawa 1905, s. 244. 44 M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 68-70. 45 Fredro, Z. 5. 11/193. 46 Tamże, IH/67. 47 Fredro , Piczomira, Akt III, scena 5. 48 Fredro , Sztuka obłapiania, Pieśni, w. 45-53. rozdział xi Postawa wobec kobiet 1 A. F r e d r o , P. W., t. 12, s. 189; Z. Lew-Starowicz, Leczenie czynnościowe zaburzeń seksualnych, Warszawa 1985, s. 21, 219, 245. 2 S. Kołaczkowski, Dwa studia: Fredro, Norwid, Warszawa 1934, s. 26. 3 Fredro,P.W., t.l4,s.55. 4 P. Hazard , Myśl europejska w XVIIIwieku odMonteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972, s. 235. 5 Ossol., nr 4971/1, Poselstwo Mojżesza, s. 16. 216 Fredro, Р.1У., t. 14, s. 33. Fredro, Z. S. 1/536. Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 54. Ossol., nr 4971/1, Zaślubiny Idzi, s. 6; S. Pigoń, W pracowni Aleksandra Fredry, Warszawa 1956, s. 111. A. Fredro , Zemsta, Akt I, scena 3. Fredro, Z. S. 1/447. Pigoń , j. w., s. 114. Fredro, Piczomira, Akt III, scena 6. 14 Fredro, Zemsta, Akt II, scena 5. Fredro, P.W., t. 15, s. 28. Szeptycka,/. w., s. 39.

Fredro, P.W., t. 15, s. 30. Fredro, Z. S. 1/64 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 34; Fredro , Zapiski starucha 1/310. Fredro, Z.S., 11/25. T. Żeleński-Boy , Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953, s. 141,205. Tamże, s. 232. A. Fredro , Ostatnia wola, Akt I, scena 5, Akt II, scena 6. Cyt. za: K. Starczewska, Wzory miłości w kulturze Zachodu, Warszawa 1975, s. 142-143. ROZDZIAŁ XII Zona A. Boniecki, Herbarz Polski, t. 8, s. 101-105; S. Uruski, Rodzina, t. 5, s. 291-294. L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 78-79. Z. z Fredrów Szeptycka , Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 40. Jabłonowski,;'.w., s. 99-100. S. Wasylewski, Życie polskie w XIXwieku, Kraków 1962, s. 286-287. Jabłonowski ,j.w., s. 57. Wasylewski ,j.w., s. 287. F. K. Pre к , Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959, s. 463. Jabłonowski ,j.w., s. 53. Prek ,j.w., s. 463. J. A. Fre dr o , Wspomnienia, [w:] M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś..., Lwów 1927, s. 113. 12 Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 65. Jabłonowski ,j.w., s. 59. W.' Kozicki, Henryk Rodakowski, Lwów 1937, s. 70. Kaczkowski, j.w., s. 65; L. Dębicki, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Seria II, Kraków 1906. Szeptycka ,/'.w., s. 60. K,. Chłędowski, Pamiętniki, oprać. A. Knot, Kraków 1957, t. 1, s. 378. Szerzej na ten temat: B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice. Wrocław 1976, s. 99, 114 i n. K. Pospiszyl, Płeć a osobowość, „Studia Filozoficzne", 1973, nr 5, s. 138. Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 22. S . Schntirr-Pepłowski, Z papierów po Fredrze..., Kraków 1900, s. 95; tenże, Z przeszłości Galicji..., Lwów 1895, s. 493; Szeptycka, j.w., s. 250. 277 22 Т. Żeleński-Воу, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953. s. 126. 23 Szeptycka,/.w., s. 144. 24 Fredro i Fredrusie, s. 230-231. 25 Tamże, s. 33. 26 Jabłonowski,j.w., s. 110. 27 Fredro i Fredrusie, s. 284. 28 Szeptycka,;'.w., s. 40-41. M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 64. Żeleński-Boy,/, w., s. 45; S. Wasylewski, W dworku Fredry na Chorążczyźnie, [w:] U księżnej pani, Warszawa 1917, s. 178. Szeptycka,/.H'., s. 132. G. Schmidt, Empiryczno-psychologiczne wyniki badań seksualnych [w: ] Seksuologia pod redak-cją H. Giesego, Warszawa 1976, s. 66 i n. Jabłonowski,/.w., s. 53. 34 Schmidt,;.w.,s. 80-84. 35 A. (Leszek) Dunin В о г к o w s к i, Parafiańszczyzna, oprać. K. Pecold, Wrocław 1972, s. 128-131. 36 S. Łusakowski, Pamiętnik zdeklasowanego szlachcica, Warszawa 1952, s. 132.'

37 M. Smarzewski, Pamiętnik 1809-1831, oprać. F. Sawicka, Wrocław 1962, s. 149. 38 H. Malewska, Kulturowe i psychologiczne determinanty życia seksualnego, Warszawa 1969, s. 171. 39 Szembekowa , j.w., s. 79. ROZDZIAŁ XIII Choroby -zmiany w osobowości 2» 33 2 A. Fredro, P. W., t. 14. s. 39-40. Tamże, s. 49. 3 W. Natanson, Sekrety fredrowskie, Warszawa 1981, s. 44; B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 140. 4 A. Fredro, Sztuka obłapiania..., Pieśni,w. 109 п.; W medycynie spotyka się poglądy niezbyt ściśle zweryfikowane, że zapadnięcie na pewne postacie kiły może w początkowym okresie choroby, zwiększyć możliwości twórcze, stąd też teorie o „genialnych syfilitykach", do których zalicza się m. in. Napoleona, Schopenhauera, Heinego, Nietzschego, poglądy te popularyzował m.in., konsultujący się z syfilidologami, T. Mann, szerzej na ten temat: Z. Kuchowicz,O biologiczny wymiar historii, Książka propozycji, Warszawa 1985, s. 168-169. Pogląd iż kiła mogła spowodować u Fredry nasilenie możliwości twórczych (najlepsze dzieła powstały w latach 1817-1835, czyli w okresie bezpośrednio po ewentualnym zakażeniu), podniósł w dyskusji nad tezami niniejszej książki prof. dr hab. med. Bogumił Tkacz. Jak już pisaliśmy, brak jednak pewnych podstaw, by szerzej rozpatrywać tę hipotezę. 5 ■ A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętnik z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s/65. 6 Szerzej na temat dny: Z. Kuchowicz,Z dziejów zapadalności na dnę moczanową (podagrę) w Polsce, „Zdrowie Publiczne", 1970, nr 8, tam też podstawowa bibliografia lekarska. 7 Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 129. 8 Fredro,?. W., t. 15, s. 227. 9 Tamże, 1.14, s. 157. 10 Tamże, s. 162-163. 11 Tamże, s. 164-165,167. 218 12 Fredro i Fredrusie, oprać. В. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 131. 13 L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 113. 14 Ch. N. Coferi M. H. Appley, Motywacja..., Warszawa 1972, s. 150-151; M. Jarosz, Psychologia i psychopatologia życia codziennego, Warszawa 1975, s. 159 i n. 15 Szeptycka,y.H>., s. 86. 16 Fredro i Fredrusie, s. 283. 17 Szeptycka,./.w., s. 251-252. 18 Fredro i Fredrusie, s. 25. 19 Tamże, s. 267. 20 S.Cwynar, A. Mazurowa, Zaburzenia psychiczne w chorobach somatycznych, Warszawa 1968, s. 33 i passim; E. Brzezicki, Pierwotna, pozytywna uczuciowość witalna a stany psy chone-urotyczne, „Przegląd Lekarski", V, Seria II (1949), nr 3-4; T. Kołakowski, Zaburzenia psychiczne w chorobach gośćcowych, Warszawa 1955. 21 A. Kępiński, Melancholia, Warszawa 1979, s. 41; W. Wit wieki, Psychologia, Warszawa 1962-1963, t. 2, s. 327. 22 Fredro i Fredrusie, s. 223.

23 T. Kotarbiński, Wesołe smutki, Warszawa 1966, s. 83. 24 Fredro i Fredrusie, s. 283. 25 Tamże, s. 325. 26 Fredro P.W., t. 14, s. 227. 27 Fredro i Fredrusie, s. 66, 80, 222 i inne; T. Żeleński-Boy, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953, s. 52. 28 M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 26-27. 29 Tamże, s. 33. .' - , 30 Fredro i Fredrusie, s. 167, 284. 31 Miażdżyca, pod redakcją A. Biernackiego i J. Szajewskiego, Warszawa 1956; Kliniczne badania patogenezy miażdżycy, Poznań 1961; К ę p i ń s к i, j. w., s. 44. 32 Por. W. E j s m o n d, Miażdżyca a odżywianie, Warszawa 1963. 33 N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 1979, s. 368; A. Kępiński, Rytm życia, Kraków 1973, s. 318 i n. 34 Fredro i Fredrusie, s. 320. 35 Szembekowa,/.łv., s. 37. 36 F. Karpiński, Pamiętniki, oprać. P. Chmielowski, Warszawa 1898, s. 164; Kotarbiński, j.w., s. 97; H. Góppert, Zmiany wsteczne a wiek, [w:] Seksuologia, s. 41 iin. Szembekowa ,;'.w., s. 33. ROZDZIAŁ XIV Światopogląd 37 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 331. K. Girtler, Opowiadania, t. 1, Pamiętniki z lat 1803-1831, Kraków 1971, s. 347. S. M a ł а с h o w s к i - Ł e m p i с к i, Л Mtor„PanaJowialskiego"wolnomularzem, „RuchLiteracki", 1961, nr 3,s. 157. Girtler, j.w., s. 345. L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982, s. 223 i n. P. Hazard , Myśl europejska w XVIIIwieku od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972, s. 114, por. s. 43 i in; G. Duby, R. Mandrou, Historia kultury francuskiej, wiek Х-ХХ, Warszawa 1965, s. 412 i n. I. Chrzanowski, O komediach Aleksandra Fredry, Kraków 1917, s. 16 A. Fredro,?. W.,t. 12, cz. II, s. 188. 219 у, РшпцтШ i epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, Lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, 9 A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 179 10 Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 66-67. 11 Ossol., nr 4971/1, Poselstwo Mojżesza, s. 5, 6 i in. 12 S. Pigoń, W pracowni A leksandra Fredry, Warszawa 1956, s. 103. 13 Chrzanowski,j.w., s. 15.

14 T. Żeleński-Boy, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953, s. 84; M. Inglot, Komedie Aleksandra Fredry. Literatura i teatr, Wrocław 1978, s. 145-146. 15 Postawę de Sade'a przedstawia: La Civita Cattolica (artykuł redakcyjny), Przywrócenie wartości jako odpowiedź na dzisiejszy nihilizm, „Przegląd powszechny, miesięcznik poświęcony sprawom religijnym, kulturalnym i społecznym", 1983, nr 5/6, s. 257; jeśli chodzi o Potockich to por. Nowy Korbut, Oświecenie, t. 6, cz. I, s. 69-86, tam też bibliografia. 16 Szeptycka , j.w., s. 96. 17 M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 54. t8 Fredro i Fredrusie, s. 332. 19 Tamże, s. 31; Szeptycka ,j.w., s. 291. 211 A.Fredro, P.W.,t. 14, s 152. 21 Szembekowa, j.w., s. 80. 22 Inglot,j.w., s. 146. 23 Szembekowa, j.w., s. 72; B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 243. 24 Fredro , P.W., t. 15, s. 293; Fredro iFredrusie, s. 203. 25 Fredro,P.W.,t. 12, cz. II, s. 127 i in. 26 Szeptycka,j.w., s. 189. 27 Fredro, P.W., t. 12, cz. II, s. 127. 28 L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 113. 29 Cyt. za: Zakrzewski,/.w., s. 243;ZS,V/1. 30 Fredro, P.W., t. 15, s. 85; por. też R. Mączyński, Nowa edycja „Dożywocia" Fredry..., „Przegląd Humanistyczny", 1984, nr 2, s. 174. 31 Cyt. za: Zakrzewski, j.w., s. 244. 32 M. Piwińska , Legenda romantyczna iszydercy, Warszawa 1973, s. 166-169. 33 J. M. Ry mkiew icz, Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa 1977, s. 91-93. 34 Chrzanowski, j.w., s. 25-26; S. Treugutt, Tradycjonalizm Aleksandra Fredry, „Teatr", 1972, nr 12. 35 Hazard,j.w., s. 114. 36 Fredro , P.W., t. 14, s. 134; t. 15, s. 85. 37 Cyt. za: Chrzanowski,;', w., s. 27. 38 Por. S. Kieniewicz, Pomiędzy Stadionem a Goslarem. Sprawa włościańska w Galicji w 1848 r., Wrocław 1980. 39 S. Kieniewicz, Adam Sapieha (1828-1903), Lwów 1903, s. 29; S. Szczepanowski, Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego, Lwów 1888; Z. Stankiewicz, Kwestia chłopska w okresie narodzin polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1985, s. 21,157 i n. 40 S. Grodziski, Zabór austriacki 1772-1848, [w:] Historia Państwa i Prawa Polski, t.3, Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod redakcją J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 694; por. Stankiewicz,/.)v., s. 21. 41 Fredro, P.W., t. 14, s. 127-128. 42 Tamże, s. 134. 43 Tamże, 1.15, s. 105. 44 Cyt. za: Kieniewicz, Pomiędzy Stadionem a Goslarem..., s. 37 45 Kieniewicz, Pomiędzy Stadionem a Goslarem..., s. 52; Stankiewicz ,j.w., s. 22. 220 Świadczy o tym jego korespondencja z tych lat; por. też opinię: Mączyński,/. w., passim. A. Fredro, ZS, У/51, 77.' Fredro,P.W., t. 12, s. 141.

T. Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, „Rozprawy AU w Krakowie", Wydz. Filologiczny, Rozprawy, t. 58, nr 2, Kraków 1918, s. 93. Fredro, ZS, 1/32,11/537 ;A. Kijowski, Arcydzieło, do którego nie chcemy się przyznać, „Teatr", 1959, nr 11. Fredro, Trzy po trzy..., s. 176; ZS, 1/232. J. Tazbir, Żydzi w opinii staropolskiej, [w:] Świat panów Pasków..., Łódź 1986, s. 240. Duby i Mandrou ,j.w., s. 413, przypis 2. Sytuację i stosowaną wobec Żydów galicyjskich dyskryminacj ę przedstawia M. Balaban, Dzieje Żydów w Galicji i w Rzeczypospolitej krakowskiej 1772-1868, Lwów (1914); o walce Żydów z eksploatacją feudalną w tym czasie, choć na innych terenach, pisze: J. Goldberg, Społeczność żydowska w szlacheckim miasteczku. Żydzi w dawnym Wieruszowie, odb. z Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 59, 1966; postawy społeczności żydowskiej wobec władz austriackich w Galicji przedstawia: S. Kieniewicz, Konspiracje galicyjskie (1831-1845), Warszawa 1950, s. 29. Sytuację w latach późniejszych omawia: T. Merunowicz, Żydzi, Lwów 1879; por. E. Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882. K. Poklewska, Aleksander Fredro, Warszawa 1977, s. 123. A. Sta war, Tadeusz Żeleński (Boy). Warszawa 1958, s. 303. rozdział xv Portret psychologiczny 1 S. Pigoń , Z tajemnic osobowości twórczej Fredry, [w:] Wiązanka historycznoliteracka. Studia i szkice, Warszawa 1969. 2 A. Fredro, Trzy po trzy, pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957, s. 165. 3 A. Bochniak, Matejko Jan Alojzy, PSB,t.20,s. 185. 4 A. Fredro, Pisma wszystkie, t. 13. cz. I, s. 292; szerzej na temat jego zainteresowań sztuką: B. Zakrzewski, Koneksje artystyczne Fredrów, [w:] Fredro z paradyzu. Studia iszkice, Wrocław 1976; problematykę roli sztuki w życiu człowieka rozpatruje: M. Gołaszewska, Człowiek w zwierciadle sztuki. Studium z pogranicza estetyki i antropologii filozoficznej, Warszawa 1977. 5 Z. z Fredrów Szeptycka, Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1967, s. 39. 6 H. Jabłoński, Badeni Michał, PSB, t. 1, s. 208; na temat Brodzińskiego por. Nowy Korbut, t. 4, s. 297. 7 Por. J. Tazbir, Trzy wzorce ziemiańskiej biblioteki, „Przegląd Historyczny", t. 76,1984, z. 1. • 8 Pełny wykaz książek: Fredro, P. W., t. 13, cz. I, s. 289-290. 9 L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963, s. 112. 10 S. Kołaczkowski, Dwa studia: Fredro, Norwid, Warszawa 1934, s. 16. 11 Fredro, P.W., t. 13, cz. I, s. 285. 12 S. Pigoń , W pracowni Aleksandra Fredry, Warszawa 1956, s. 116, 118, 144. 13 Cyt. za: M. 1 n g 1 o t, Komedie Aleksandra Fredry. Literatura i teatr, Wrocław 1978, s. 19. 14 I. Chrzanowski, O komediach Aleksandra Fredry, Kraków 1917, s. 15. Kołaczkowski,/. w., s. 15. 16 S. Kieniewicz, Konspiracje galicyjskie (1831-1845), Warszawa 1950, s. 33; J. A. Gierowski, Historia Polski 1764-1864, Warszawa 1982, s. 281. 17 Kołaczkowski,/.w., s. 11. 18 J. M. Rymkiewicz , Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa 1977, s. 114. 19 Fredro, P.W., t. 15, s. 135-218. 221

20 Jabłonowski,;', w., s. 109; F. K. Prek, Czasy i ludzie, oprać. K. Barycz, Wrocław 1959, s. 463; Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899, s. 61. 21 K. Chłędowski, Aleksander hr. Fredro, „Przewodnik Naukowy i Literacki", Dodatek miesięczny do „Gazety Lwowskiej", 1880, s. 26 22 Cyt. za: Zakrzewski,/.w., s. 243. 23 Fredro, P.W., t. 13, cz. I, s. 296. 24 Pigoń, W pracowni Aleksandra Fredry, s. 298. 25 Tamże, s. 274. 26 (Sprawa Aleksandra Fredry przed sądem kryminalnym o zdradę stanu), P.W., 1.15, s. 257288, cytowane wypowiedzi: s. 260, 261, 263, 274, 275. 27 Fredro, P.W., t. 13, cz. I, s. 214. 28 Psychologia życia codziennego, pod redakcjąM. Reuchlina, Warszawa 1983, s. 403; por. B. Łoziński, Sprawa kryminalna Aleksandra hr. Fredry o zdradę stanu, [w:] Szkice o historii Galicji w XIX wieku, wyd. W. Łoziński, Lwów 1913. 29 Szeptycka,;.^., s. 246; Jabłonowski,/.w., s. 244; por Zakrzewski ,j.w., s. 244. 30 Fredro, P.W., t. 14, s. 60. 31 Rymkiewicz ,/. w., s. 110. 32 O roli czynników biologicznych i środowiskowych w formowaniu się temperamentu por. A. Eliasz, Temperament a osobowość, Wrocław 1974, s. 12 i n. 33 Szeptycka,;.w\, s. 37; Kołaczkowski ,j.w., s. 11. 34 Cyt. za: Zakrzewski,/.w., s. 243. 35 J. Grabowski, Pamiętniki..., oprać. W. Gąsiorowski, Warszawa 1905, s. 244; por. F. H. Le-westam, Aleksander Fredro. Szkic biograficzno-literacki, Warszawa 1876, s. 8. 36 Fredro, P. W., t. 11, s. 401. 37 Fredro , Trzy po trzy..., s. 220. 38 J. A. Fredro, Wspomnienia, [w:] M. z Fredrów Szembekowa, Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927, s. 126. 39 Szeptycka,/.w., s. 63. 40 J. A. Fredro, j.w.,&. 138. 41 Opinię żony cytuję za: Zakrzewski, j.w., s. 244; L. D ębicki, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Seria II, Kraków 1906, s. 195. 42 Fredro, P.W., t. 15, s. 330,347. 43 Tamże, s. 293; Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 204. 44 J. A. Fredro ,j.w., s. 146; Fredro i Fredrusie, s. 267. 45 Cyt. za: Zakrzewski, j.w., s. 244; Dębicki, j.w., s. 178. 46 J. Reykowski, Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1970, s. 65. 47 J. Trzebiński, Osobowościowe warunki twórczości, [w:] Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, red. J. Reykowski, Warszawa 1980, s. 123-124; J. Ch. Gille-Maisani, Adam Mickiewicz człowiek, Warszawa 1987, s. 71-72. 48 Fredro, P.W.,t. 12, s. 141. 49 Rymkiewicz , j.w., s. 15. 5(1 Por. E. Kucharski, Fredro jako romantyk..., Lwów 1906; K. Starczewska, Wzory miłości w kulturze Zachodu, Warszawa 1975, s. 137 i in; oddziaływanie tych wzorów dostrzegali już wcześniej S. Pigoń, S. W asy lews ki, zamieścili na ten temat jednak bardzo marginalne spostrzeżenia. 51 M. Jarosz, Samozniszczenie. Samobójstwo..., Wrocław 1980. 52 Fredro, P.W., t. 14, s. 62. 53 Szeptycka,;.iv., S-248. 54 W. Ziembicki, Fredro Andrzej Maksymilian Maria, PSB, t. 7, s. 117. 55 Fredro, P. W., t. 12, s. 141,143.

56 Tamże, s. 130-131. 57 P i g o ń, Z tajemnic osobowości twórczej Fredry, s. 234. 58 Ossol., nr 4971/1, Poselstwo Mojżesza, s. 9. 222 59 M. Smarzewski, Pamiętnik 1809-1831, oprać. F. Sawicka, Wrocław 1962, s. 242. 60 Chrzanowski ,j.w., s. 28. 61 Fredro, P. W., t. 13, cz. I, s. 298. 62 Tamże, cz. I, s. 344. 63 W. Na tan son, Sekrety fredrowskie, Warszawa 1981, s. 133. 64 Łoziński,/.w., s. 427; Kieniewicz,;.)^., s. 67. 65 Jabłonowski,/.w., s. 113. , ' 66 Chrzanowski, j.w.,s. 29-30. 67 Jabłonowski,/.w., s. 113; por. P i goń, W pracowni Aleksandra Fredry, s. 260.. 68 J. Łojek, Potomkowie Szczęsnego, dzieje fortuny Potockich z Tulczyna 1799-1921, Lublin 1981; A. F. Grabski, Troski i nadzieje. Z dziejów polskiej myśli społecznej i politycznej XIX wieku. Łódź 1981, s. 169, 195. 69 Grabski,;.w., s. 208. Tamże, s. 170. Jabłonowski,;'.w., s. 109. Cyt. za: Kołaczkowski ,j.w., s. 15. Fredro, P.W., t. 12, s. 129. Fredro, Trzy po trzy..., s. 177. R07.07.IA l. XVI U kresu życia 1 Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974, s. 326. 2 Choroby przemiany materii, pod redakcją G. G. Duncana, Warszawa 1968, t. 2, s. 1260 i n.; Choroby wewnętrzne, pod redakcją H. Denninga, Warszawa 1962, t. 2, s. 1423 i n. 3 Fredro i Fredrusie, s. 331. 4 Tamże, s. 327. ; 5 Cyt. za: Sensacje z dawnych lat, oprać. R. Kaleta, Wrocław 1974, s. 237-238. 6 Fredro i Fredrusie, s. 274. 7 B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976, s. 249. 8 K. Chłędowski, Aleksander hr. Fredro, „Przewodnik Naukowy i Literacki", Dodatek miesięczny do „Gazety Lwowskiej", 1880, R. 8, s. 151-152; A. Fredro.P. W., 1.15, s. 336; s. Schnurr-Pepłowski, Z papierów po Fredrze..., Warszawa 1900, s. 119. 9 Tekst klepsydry cytuję za: Z а к r z e w s к i,;'. w., po s. 248, ii. nr 38. 10 Korespondencja ze Lwowa, „Tygodnik Ilustrowany", 1876, nr 32, s. 89. 11 Przebieg pogrzebu przedstawiamy według materiałów zamieszczonych w publikacjach: Korespondencja ze Lwowa, „Tygodnik Ilustrowany", 1876, nr32, s. 89-90; Zakrzewski ,j.w., s. 244-245; Fredro i Fredrusie, s. 334-336. 12 Cyt. za: Zakrzewski,;'. w., s. 246. ■ \Щ Herby rodu Fredrów Herb Bończa. i ] ę?f ■ BHi Kv^b иди

lk-rb lir» ИЩійда \ ALEKSANDER FREDRO Litograf ja. Lauba г 1828 r. Aleksander Fredro. Litografia Antoniego Lauba z 1828 r. % Jan Maksymilian Fredro - brat Aleksandra Edward Fredro - brat Aleksandra Książę Józef Poniatowski - wódz naczelny armii Księstwa Warszawskiego ІШ Napoleon I. Obraz Piotra Michałowskiego Car Aleksander I Sładi Ье» ічі&кеіЗД боя f. Soft, ! 13& я ■ лал f Г її4*.... ■ ■; "■ Nif^lfłbJłki „Włelkioj armii" Niedobitki wojsk Napoleona wracających spod Moskwy Kareta z poł. XIX wieku, pędzla Henryka Rodakowskiego І

'■: —'.:.■ ■ ■.":'

:\

;, ■'■; :.: ;і(|.:''і;Г.-.

в—І ;РіРятейіііі— Folwark w Jatwięgach ШвШ ■ .;■.:..: !■!. ■ ■■. і lii іфіщ^т^ Pałac Fredrów w Beńkowej Wiszni Aleksander Fredro її Ш. W" Zofia z Jabłonowskich Skarbkowa - późniejsza żona Fredry Anna z Krajewskich Nakwaska Zofia Fredrowa. Portret pędzla Henryka Rodakowskiego

Zofia Fredrowa. Portret pędzla Zofii Fredro, wykonany ok. 1855 r. 4 m > Aleksander Fredro. Medalion wykonany ok. 1855 i Лшшгэга хіщігщ і 098Т Л° одрэдд мриввзріу N // ALEKSAi. ' У >Г (ч Aleksander Fredro. Portret K. Millera Jan Aleksander Fredro. Portret pędzla Zofii Fredro ĘĘĘĘB ALEKSANDER FREDRO. Aleksander Fredro ok. 1870 r. "% Aleksander Fredro na łożu śmierci Wykaz źródeł i opracowań ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Archiwum Publiczne Potockich, nr 250, 251, 289 (korespondencje, wiersze, m. in. Stanisława Kostki Potockiego). Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu: Nr 4971/1, (A. Fredro), Zaślubiny Idzi. Komedyja w jednym akcie. Nr 4971/1, (A. Fredro), Poselstwo Mojżesza. Nr 5849/III, Doktor Anastazy Korzarewski, Injormacyja. Niemoc dopełnienia przyrodzonego obowiązku. .. ŹRÓDŁA DRUKOWANE A. (Leszek) Dunin Borkowski, Parafiańszczyzna, oprać. K. Pecold, Wrocław 1972. K. Brodziński, Wpomnienia mojej młodości i inne pisma autobiograficzne, oprać. A. Łucki, Kraków (1928). W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych..., wyd. E. Raczyński, Londyn 1975. A. Fredro, Trzy po trzy, pamiętniki z epoki napoleońskiej, oprać. H. Mościcki, Warszawa 1957. A. Fredro, Sztuka obłapiania. Poemat w IVpieśniach wierszem z r. 1817, Suwałki(?) 1926. A. Fredro, Piczomira królowa Branlomanii. Tragedyja w trzech aktach, Wiedeń (?) 1920. A. Fredro, Wiersze. P.W., t. 11-12. A. Fredro , Zapiski w książkach gospodarskich z lat 1828-1845, P.W., t. 13, cz. I. A. Fredro , (Plany i dyspozycje wydawnicze) P.W., t. 13, cz. I. A. Fredro , Zapiski starucha, P.W., 1.13, cz, I. A. Fredro , Korespondencja, P.W., t. 14. A. Fredro, Kilka słów o piśmie umieszczonym w 13 № „Pamiętnika Lwowskiego", P.W., t. 15. A. Fredro , O możności ipotrzebie założenia banku i kolei żelaznej w Galicji, P.W., t. 15. A. Fredro, Uwagi o postępach demoralizacji w Galicji, o jej przyczynie i sposobach zaradzenia, P.W., t. 15. A. Fredro , Uwagi nad stanem socjalnym w Galicji, P.W., t. 15. A. Fredro, (Sprawa Aleksandra Fredry przed sądem kryminalnym o zdradę stanu), P.W., t. 15. A. Fredro, Przemówienia i rozmowy. P. W., t. 15. Fredro i Fredrusie, oprać. B. Zakrzewski, Wrocław 1974. J.A, Fredro, Wspomnienia, [w:]M. z Fredrów Szernbekowa, Niegdyś..., Lwów 1927.

Zawiera tylko ważniejsze pozycje dotyczące bezpośrednio Aleksandra Fredry lub jego czasów. 8 - Aleksander Fredro 225 К. G i r 11 е г, Opowiadania, t. 1, Pamiętniki z lat 1803-1831, t. 2, Pamiętniki z lal 18321857, Kraków 1971. J. Grabowski, Pamiętniki wojskowe (...) oficera sztabu cesarza Napoleona I, oprać. W. Gąsiorowski, Warszawa 1905. L. Jabłonowski, Pamiętniki, oprać. K. Lewicki, Kraków 1963. Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833-1843, Lwów 1899. Korespondencja ze Lwowa, „Tygodnik Ilustrowany", 1876, nr 32. ■, ч ■< ., К. Koźmian , Pamiętniki, t. 1-3, oprać. J. Willaume, Wrocław 1972. S. Łusakowski, Pamiętnik zdeklasowanego szlachcica, Warszawa 1952. A. Magier, Estetyka miasta stołecznego Warszawy, oprać. H. Szwankowska, Wrocław 1963. A. Nakwaska, Ze wspomnień..., „Kronika Rodzinna", 1891. K. Na k wąska, Pamiętniki o Adamie hr. Potockim..., Kraków 1862. J. U. Niemcewicz , Pamiętniki czasów moich, t. 1-2, oprać. J. Dihm, Warszawa 1957. P. Popiel, Pamiętniki (1807-1892), Kraków 1927. F.K. Pr e k, Czasy i ludzie, oprać. H. Barycz, Wrocław 1959. M. Smarzewski, Pamiętnik 1809-1831, oprać. F. Sawicka. Wrocław 1962. M.z Fredrów Szembekowa. Niegdyś. Wspomnienia moje o Aleksandrze Fredrze, Lwów 1927. Z. z Fredrów Szeptycka. Wspomnienia z lat ubiegłych, oprać. B. Zakrzewski. Wrocław 1967. W. Szymanowski, 300 portretów zasłużonych w narodzie Polaków i Polek z dodatkiem krótkich wspomnień ich żywotów, Warszawa 1860. A. zTańskichTarczewska. Historia mojego życia. Wspomnienia warszawianki, oprać. I. Kaniowska-Lewańska, Wrocław 1967. J. Załuski, Wspomnienia, oprać. A. Polarczykowa, Kraków 1976. , OPRACOWANIA Sz. Askenazy , Książe Józef Poniatowski 1763-1813, Warszawa 1974. A. Banach, Erotyzm po polsku, Warszawa 1974. A. Barszczewska-Krupa, Generacja powstańcza 1830-1831. O przemianach świadomości Polaków XIX wieku, Łódź 1985. A. Bełcikowski, Anna z Krajewskich Nakwaska, „Ateneum" 1886, t. 2. W. Borowy, Ze studiów nad Fredrą, Kraków 1921. K. Chłędowski, Aleksander hr. Fredro, „Przewodnik Naukowy i Literacki". Dodatek miesięczny do „Gazety Lwowskiej", 1880, R. VIII. I. Chrzanowski, O komediach Aleksandra Fredry, Kraków 1917. M. Czaplińska, Oborska z Potockich, Iv. Czosnowska, Zofia, PSB, t. 23. W. Czapliński, Fredro A ndrzej Maksymilian, PSB, t. 7. T. Czapczy ński, Życie i twórczość Aleksandra Fredry, Łódź 1947. L. Dębicki, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Seria II, Kraków 1906. G. Duby, R. Mandrou, Historia kultury francuskiej wiek Х-ХХ, Warszawa 1965. H. Dylągów a, Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1981. N. E1 i a s, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980. M. Estreicherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848-1863, Kraków 1968. J . Falkowski, Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, Poznań 1877, t. 1. M. Filar, Liberalizm i rygoryzm seksualny w różnych kulturach. Zarys historyczny, [w:]

Seksuologia kulturowa, pod red. K. Imielińskiego, Warszawa 1980. W. Folkierski, Fredro a Francja, Kraków 1925. J. Garbacik, Fredro Andrzej, PSB, t. 7. ■ F. Giedroyć, Służba zdrowia wdawnem Wojsku Polskiem, Warszawa 1927. A. F.' Grabski, Troski i nadzieje. Z dziejów polskiej myśli społecznej i politycznej XIX wieku,Łódź 1981. J.Ch. Gille -M ais a ni, Adam Mickiewicz człowiek, Warszawa 1987. 226 S. Grodziski, Zabór austriacki (1772-1848), [w:] Historia Państwa i Prawa Polski, t. 3, pod redakcją J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981. • A. Grzymała-Siedlecki, Przedmowa, [w:] A. Fredro, Trzy po trzy..., Warszawa 1957. К. Górski, Miłość i erotyka w twórczości Mickiewicza okresu rosyjskiego, [w.]Mickiewicz artyzm i jeżyk, Warszawa 1977. L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982. P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972. Historia XIX stulecia, pod redakcją A. Czechowskiego, t. 1, Warszawa 1901. M. I n g 1 o t, Uwagi o czasie akcji „Zemsty" Fredry i rodowodzie literackim postaci Papkina, „Prace Literackie", t. 7,1965. M. Inglot, Sprawa końska w utworach Aleksandra Fredry, „Literatura", 1976, nr 52/53. M. Inglot, Komedie Aleksandra Fredry. Literatura i teatr, Wrocław 1978. M. Inglot, Nieznany portret cześnika Raptusiewicza z początku lat czterdziestych XIX w., odb. „Sbornik prąci filosoficke fakulty Brnćnske Uniwersity", Brno 1965, D. 12. S . Inglot, Historia społeczno-gospodarcza chłopów polskich w zaborze austriackim, [w:] Historia chłopów polskich, t. II, Okres zaborów, red. S. Inglot, Warszawa 1972. M . J a n i o n, „Wojna" i „Miłość" Jarosława Marka Rymkiewicza, „Dialog" 1975, nr 6. M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978. J. Jastrzębski, Krajobraz anty pornografii, „Odra" 1976, nr 4. R. Kaleta, (opracował:) Sensacje z dawnych lat, Wrocław 1974. В . К і є 1 s к i, „Śluby panieńskie" jako ogniwo w rozwoju „Komedii miłości"..., „Pamiętnik Literacki", 1957, z. 3. J. Kamionkowa, Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Studia, Warszawa 1970. S . Kieniewicz, Fredro Seweryn, PSB, t. 7. S. Kieniewicz, Adam Sapieha (1828-1903), Lwów 1939. S. Kieniewicz, Konspiracje galicyjskie (1831-1845), Warszawa 1950. S. Kieniewicz, Pomiędzy Stadionem a Goslarem. Sprawa włościańska w Galicji w 1848 r, Wrocław 1980. A. Kijowski, Arcydzieło, do którego nie chcemy sięprzyznać, „Teatr" 1959, nr 11. S. Kołaczkowski, Dwa studia: Fredro, Norwid, Warszawa 1934. (S. Kossowski), O Erosie w poezji Fredry, [w:] A. Fredro, Sztuka obłapiania..., Suwałki (?) 1926. A. Ko walczy ko wa , Romantyczni szaleńcy, Warszawa 1977. W. Kozicki, Henryk Rodakowski, Lwów 1937. E. Kucharski, Fredro i komedia obca..., Kraków 1921. E. Kucharski, Fredro jako romantyk, przyczynek do dziejów polskiego romantyzmu, Lwów 1906. E. Kucharski, Aleksander Fredro. Życiorys literacki, Lwów 1926. Z. Kuchowicz, Z dziejów zapadalności na dnę moczanową (podagrę) w Polsce, „Zdrowie Publiczne", 1970, nr 8. Z. Kuchowicz, Miłość staropolska, wzory - uczuciowość - obyczaje erotyczne XV1-XVI1I wieku, bódź 1982. Z. Kuchowicz,O biologiczny wymiar historii. Książka propozycji, Warszawa 1985. R. Leszczyński, Komedie Aleksandra Fredry na scenie łużyckiej, „Pamiętnik Słowiański", t. 27, 1977. F. H. Lewestam, Aleksander Fredro. Szkic biograficzno-literacki, Warszawa 1876.

Z. Lewinówna , Fredro (Jan) Maksymilian, [w:] Literatura polska, Przewodnik encyklopedyczny, 1.1, Warszawa 1984. C. Leżeński, Ten niemoralny, „Życie Literackie", 1978, nr 8. J. Łoj ek, Potomkowie Szczęsnego, dzieje fortuny Potockich z Tulczyna 1799-1921, Lublin 1981. В . Łoziński, Sprawa kryminalna Aleksandra hr. Fredry o zdradę stanu, [w:] Szkice z historii Galicji w XIX wieku, wyd. W. Łoziński, Lwów 1913. В . Ł o z i ń s к i, Galicyjski Sejm Stanowy 1817-1848, Lwów 1905. 227 iwa 1427. i ro, Sztuka obłapiania..., Białystok 1985. \r Jana Jowialskiego" wolnomularzem, „Ruch Literacki" S к a I к i) w s к i, Fredro Jan Maksymilian, PSB, t. 7. Turystyka, Warszawa 1984. ywocia" Fredry w serii „Biblioteki Narodowej", „Przegląd Hu.'"'-■" UH h Polski Ludowej (1944-1975), „Teatr", 1976, nr 15. Warszawa 1981. dowskiej, Wilno 1882. odmiany, Warszawa 1973. mk.PSBj.ll. ttpojedynek literacki. Fredro a Goszczyński, [w:] Wśród twórców. Stu-oświaty, Kraków 1947. ..ni Aleksandra Fredry,Warszawa 1956. wości twórczej Fredry, [w:] Wiązanka historyczno-literacka, StudiaiszkiIrm Aleksandra Fredrą? [w:] Wiązanka historyczno-literacka. Studia i szkice, чшшрпа і szydercy, Warszawa 1913. „inumtyczna, Kraków 1984. K' l'к kle w s к a. Aleksander Fredro, Warszawa 1977. tkle w s к а, Galicja romantyczna (1816-1840), Warszawa 1976. f w literaturze romantycznej, Warszawa 1974. >/ Wrocław 1984. J. Macko, Prostytucja..., Warszawa 1927. A. Z. Makowiecki, (wstęp:) A. Fredro, Sztuka obłapiania..., Białystok 1985. S. MałachowskiŁempicki, Autor „Pana Jowialskiego" wolnomularzem, „Ruch Literacki" 1961, nr 3. M. Manteufflowa i A . S kał ko wski, Fredro Jan Maksymilian, PSB, t. 7. A. M ą с z a k, Peregrynacje - Wojaże - Turystyka, Warszawa 1984. R. Mączyński, Nowa edycja „Dożywocia" Fredry w serii „Biblioteki Narodowej", „Przegląd Humanistyczny", 1984, nr 2. T. Merunowicz, Żydzi, Lwów 1879. A. N astulanka, Fredro na scenach Polski Ludowej (1944-1975), „Teatr", 1976,nr 15. W. Natanson, Sekrety fredrowskie, Warszawa 1981. E. Orzeszkowa,O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882. M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973. J. Pachoński, Kamieniecki Ludwik, PSB, t. 11. S . Pigoń, Cześnika z Rejentem pojedynek literacki. Fredro a Goszczyński, [w:] Wśród twórców. Studia i szkice z dziejów literatury i oświaty, Kraków 1947. S . Pigoń, W pracowni Aleksandra Fredry, Warszawa 1956. S . P i g o ń, Z tajemnic osobowości twórczej Fredry, [w:] Wiązanka historyczno-literacka, Studia i szkice, Warszawa 1967. S . Pigoń, Czy okaleczyłem Aleksandra Fredrą? [w:] Wiązanka historyczno-literacka. Studia i szkice, Warszawa 1967. M. Pi wińsk a, Legenda romantyczna i szydercy, Warszawa 1973. M. P i w i ń s к a, Miłość romantyczna, Kraków 1984. K. Poklewska, Aleksander Fredro, Warszawa 1977. K. Poklewska, Galicja romantyczna (1816-1840), Warszawa 1976. M. Praż, Zmysły, śmierć i

diabeł w literaturze romantycznej, Warszawa 1974. J. M. Rymkiewicz, Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa 1977. Z. Rynduch, Andrzej Maksymilian Fredro (portret literacki), Gdańsk 1980. S. Schniirr-Pepłowski,Z papierów po Fredrze. Przyczynek do biografii poety, Kraków 1900. S. Schniirr-Pepłowski, Z przeszłości Galicji (1772-1862), Lwów 1895. J . S i к o r a, O „Obrachunkach fredrowskich" Tadeusza Boya-Żeleńskiego, „Ruch Literacki", 1976, z5. T. S i n к o , Genealogia kilku typów figur A. Fredry, „Rozprawy AU w Krakowie", Wydz. Filologiczny, Rozprawy, t. 58, nr 2, Kraków 1918. J. Skowronek, Książa Józef Poniatowski, Wrocław 1984. Z. Stankiewicz, Kwestia chłopska w okresie narodzin polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1985. K. Starczewska, Wzory miłości w kulturze Zachodu, Warszawa 1975. A . S t a w a r, Tadeusz Żeleński (Boy), Warszawa 1958. M. A. Styks , Co i jak u Fredry, „Życie Literackie", 1977, Nr 1. Z. Szweykowski, Fredro - wróg miasta, Łódź 1949. J. Tazbir, Trzy wzorce ziemiańskiej biblioteki, „Przegląd Historyczny", t. 78,1984, z. 1. J. Tazbir, Żydzi w opinii staropolskiej, [w:]. Świat panów Pasków. Eseje i studia, Łódź 1986. S . Treugutt, Tradycjonalizm Aleksandra Fredry, „Teatr", 1972, nr 12. S. Treugutt, Trzy po trzy o Fredrze. Kilka not po premierze, „Teatr", 1973, nr 17. M Tyrowicz, Nakwaska z Potockich Karolina, PSB, t. 22. T. Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984. S . Wasylewski, W dworku Fredry na Chorążczyźnie, [w:] U Księżnej pani, Warszawa 1917. S . W a s у 1 e w s к i, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1962. J. Wrońska, Goły Fredro, „Odgłosy", 1984, nr 15. К. Wyka, Wstęp, [w:] A. Fredro, Pisma wszystkie, oprać. S. Pigoń, 1.I, Warszawa 1955. К. Wyka, Fredro Aleksander, PSB, t. 7. К. Wyka, Aleksander Fredro, Warszawa 1968. 228 W. Z a j e w s к і, Józef Wybicki, Warszawa 1977. B. Zakrzewski, Fredro z paradyzu. Studia i szkice, Wrocław 1976. В . Zakrzewski, Fredro wróg dziennikarzy, „Ruch Literacki", 1976. B. Zakrzewski, Grób Fredry w Rudkach. Historia i stan aktualny, „Życie Literackie" nr 49,1988. B. Zakrzewski, O twórczości obscenicznej Aleksandra Fredry, „Pamiętnik literacki", 1974, z. 3. B. Zakrzewski, „Paleń dla cara". O polskiej poezji patriotycznej i rewolucyjnej XIX wieku, Wrocław 1979. W. Zechenter, Uśmiech Fredry, „Teatr", 1976, nr 15. W. Ziembicki, Fredro Andrzej Maksymilian Maria, PSB, t. 7. G. Zych , Armia Księstwa Warszawskiego 1807-1812, Warszawa 1961. T. Żeleński-Boy, Obrachunki fredrowskie, Warszawa 1953. '

Wykaz skrótów Archiwum Główne Akt Dawnych AGAD Zbiory rękopiśmienne Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu Ossol. A. Fredro, Pisma wszystkie, oprać. S. Pigoń, t. 1-15, Warszawa 1955-1980 -P.W. A. Fredro, Zapiski starucha, [w:] Pisma wszystkie, oprać. S. Pigoń, t. 13, cz. 1 ZS* A. Fredro, Sztuka obłapiania, Poemat w IV pieśniach wierszem z r. 1817, Suwałki (?), 1926 SO A. Fredro, Piczomira królowa Branlomanii. Tragedyja w trzech aktach, Wiedeń (?) 1920

- Piczomira Polski Słownik Biograficzny - PSB ■ ■ ":' * Cyfra rzymska oznacza dział, arabska numer sentencji. • . Indeks Adamski Franciszek 207 Adler Alfred 208 Aleksander 118, 71,72 Appley Mortimer H. 218 Ariosto Lodowico 84 Askenazy Szymon 85, 212 Augier Emile 126 Badeni Ignacy 206 Badeni Michał 180 Bałaban Majer 220 Banach Andrzej 116, 215 Barszczewska-Krupa Alina 46, 208 Barycz Henryk 205 Batowski-Kaczor Stanisław 28 Baudelaire Charles Pierre 124 Bełcikowski Adam 87, 212, 213 Bełdowska 47 Bensa 95 Bliicher Gebhard Leberecht 21 Biernacki Andrzej 219 Bohomolec Franciszek 57 Bojarski Alfred 203 Bochnak Adam 221 Bolesław Jerzy Trojdenowicz 8 Bonald Louis de 171 Bonaparte Hieronim 83 Bonaparte Napoleon, zob: Napoleon I Boniecki Adam 205, 217 Borkowski - Dunin Leszek 24, 33, 45,113,125, 126,184, 215, 216, 218 Borowski Tadeusz 74 Borowy Wacław 170 Boucher Francois 115 Boy-Żeleński Tadeusz, zob. Żeleński Tadeusz Boy Boznański Feliks 188 Brandys Marian 90, 213 Brodziński Kazimierz 46, 51, 88, 180, 209, 212 nazwisk* Brzezicki Eugeniusz 219 Brzozowski Stanisław 171 Buczacka Katarzyna 8 Buffon Georges Louis Leclerc 119 Buonarotti Michał Anioł 120 Burns Robert 115 Byron Gordon Noel 135 Сагреаих Jean Baptiste 124 Chałasiński Józef 60, 209, 211

Chłędowski Kazimierz 59, 140, 183, 188, 201, 209, 217, 222, 223 Chłopicki Józef 81 Cofer Charles Norwal 218 Constant L.W. 212 Chopin Fryderyk 39, 69, 201 Chrzanowski Ignacy 5,165,166,171,181,182, 187,193,194, 219, 220, 221, 223 Cwynar Stanisław 160 Czacki Aleksander 60, 189 Czapczyński Tadeusz 187,191 Czaplińska Maria 212 Czapliński Władysław 205 Czarniecki Stefan 65 Czartoryscy 11, 15, 16,18, 27, 48 Czartoryska Izabela 15, 16,166 Czechow Antoni 160 Czerwiński Jędrzej 56 Czosnowska Zofia z Potockich 85 Czosnowski Wincenty 85 Davout Louis Nicolas 87 Dąbrowski Jan Henryk 13, 72, 73 Defforel Adela 63,127, 199 Defourneaux Marcelin 211 Dembińscy 15, 16, 39, 48 Dembińska Marianna, zob: Fredro Marianna z Dembińskich Dembiński Jan 15 "Indeks nie obejmuje bibliografii 233 Dembiński Jan Nepomucen 15, 43 Dembowski Edward 173 Denning Helmut 223 Dębicki Ludwik 56,189,190,205,206,209,217, 222 Doroszewski Witold 84 Dostojewski Fiodor 54 Drucki-Lubecki Ksawery 13 Drużbacka Elżbieta 15,17, 25, 43 Dubrawska Katarzyna 15 Duby Georges 210, 219, 220 Dumas Aleksander 126 Dunin - Borkowski Leszek, zob: Borkowski Dunin Duncan Garfield George 223 Dylągowa Hanna 80. 211 Dzieduszycki Antoni-Bazyli 206 Dzieduszycki Maurycy 158 Dzieduszycki Tytus 206 Dzierżykray-Rogalski Tadeusz 211 Dzwonkowski Feliks 102 Ejsmond Władysław 219 Elias Norbert 92, 210, 213 Eliasz Andrzej 222 Englisch Paul 215 Eugenia cesarzowa 123,124 Este Ferdynand d' 21 Estreicherówna Maria 216 Falkowski Juliusz 212 Ferdynand 1185 Filar Marian 124, 212, 215, 216 Firkowska-Mankiewicz Anna 208 Fiszer Stanisław 72, 90 Fiszerowa-Kwilecka Wirydiana 81, 86, 89, 211, 213 Foucault Michel 215 Flaubert Gustave 124 Franciszek I 72,105 Franciszek Józef I 30,142,176,194 Fredro Aleksander, biskup 10,13 Fredro Aleksander, podczaszy 9 Fredro Andrzej, wojewoda 8 Fredro Andrzej, wnuk Aleksandra 66, 191, 199 Fredro Andrzej Maksymilian 9,10, 15,129 Fredro Antoni 10 Fredro Bogusław 10 Fredro Cecylia, zob. Jabłonowska Cecylia z Fredrów Fredro Domicela z Konarskich 21 Fredro Edward 24, 25, 27, 28, 29 Fredro Edward Ksawery 24 Fredro Elżbieta 10 Fredro Felicjan Maksymilian 20 Fredro Gustaw 33,193 FredroHenryk23,24,25,26,28,29,64,91,105, 107,108,127, 145,151,166,188 Fredro Henryk Jacek 33 Fredro Jacek 10,11,12,13,14,15,17,26,27,30, 32,110,138,157 Fredro Jan 9 Fredro Jan Aleksander 23,27,33,38,53,61,78, 139,142, 143,145,168,188,190,199, 200, 206,207,210,217 Fredro Jan Maksymilian 13,18,19,20,22,25,26,

27,28,29,30,39,47,49,67,91,108,110,111, 130,131,164,169,196 Fredro Józef Dobiesław 20 Fredro Józef 10 Fredro Julian 22, 25, 26,112 Fredro Karol 9 Fredro Konstancj a, zob. Skrzyńska Konstancj a z Fredrów Fredro Konstanty 10,11 Fredro Kordula z Krasińskich 22, 25,112 Fredro Ludwika, zob. Rozwadowska Ludwika z Fredrów Fredro Maksymilian, zob. Jan Maksymilian Fredro Fredro Maria z Karnickich l°v.'Jabłonowska 23 Fredro Maria z Rzeczyckich l°v. Kicka 24 Fredro Maria 66 Fredro Marianna z Dembińskich 11,14,15,16, 17,30,47 Fredro Praskowia z Gołowinów 18,19 Fredro Seweryn 20,21,22,25,26,27,37,48,57, 61,91,112,145 Fredro Seweryna, zob. Skrzyńska Seweryna z Fredrów Fredro Stanisław 10 Fredro Zofia с Edwarda 24 Fredro Zofia, zob. Szeptycka Zofia z Fredrów Fredro Zofia z Jabłonowskich l°v. Skarbkowa 33, 51, 57, 60, 61, 62, 91,104,108,109,111, 112,124,132, 134,136,137,138,140,145, 148,151,152,153,154,158,159,164,168, 183,186,187,190, 214 Fredro Zofia c. Józefa zob. Zielonkowa Zofia z Fredrów Fredrowie 8, 9,10,15,19, 22, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 35, 48, 64, 66,138,142,143 Freud Zygmunt 45, 208, 210 Eromm Erich 114, 215 Garbacik Józef 205 Gerstman Stanisław 209 Giedroyć Franciszek 212 Gierowski Józef Andrzej 182, 221 Giese Hans 213, 218 Gille-Meisani Jean Charles 222 Gieysztorowa Irena 207 Girtler Kazimierz 86, 95, 164, 212, 213, 214, 219 Godkowski 95 Goethe Johann Wolfgang von 163 Gogh Vincent van 54 Goldberg Jakub 221 Golichowski 201 Gołaszewska Maria 221 Gołowin Praskowia, zob. Fredro Praskowia z Gołowinów Gołuchowscyll,13,25,28 Gołuchowski Agenor 35,194, 206 Gołuchowski Józef 160 Gołuchowski Wojciech Józef 206 Goncourt Jules de 130 Goszczyński Seweryn 33, 194 Goya у Lucientes Francisco de 69 Grabowski Józef 57, 91, 92, 96,100, 127, 155, 157,187,206,211,216,222 Grabowski Michał 195 Grabski Andrzej Feliks 195, 216, 222, 223 Gribojedow Aleksander 88 Grochowski Rafał 9 Grodziski Stanisław 220 Grottger Artur 69 Grzymała-Siedlecki Adam 42, 208 Gustowicz 57 Habsburgowie 13,196 Fłan-Ilgiewicz Natalia 208 Hass Ludwik 219 Hazard Paul 119, 215, 216, 219, 220 Heine Heinrich 218 Hekel 48 Henryk IV 16 Horodyski Kajetan 22 Hurlock Elizabeth B. 50, 208 Imieliński Kazimierz 212. 215 Inglot Mieczysław 5, 68, 126,167, 168, 210, 215, 216, 219, 220,221 Inglot Stefan 206

Jabłonowscy 17, 25, 136, 138, 142 Jabłonowska Cecylia z Fredrów 17,18,110,111, 191 Jabłonowska Maria l°v. Karnicka. zob. Fredro Maria Jabłonowska Marianna ze Świdzińskich 110,133, 137, 138, 146, 183 Jabłonowska Zofia l°v. Skarbkowa, zob. Fredro Zofia Jabłonowska Zofia 207 Jabłonowski Franciszek 136 Jabłonowski Józef 136 Jabłonowski Kazimierz 110, 136 Jabłonowski Leon 110 Jabłonowski Ludwik 11,19,22,23,24,26,29,39, 41, 61, 62, 64, 65, 67, 73, 88,106,107,109, 111, 136, 137, 141, 145, 150, 158, 170, 181, 182,185,194,195, 196, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 217, 218, 220, 221, 222, 223 Jabłoński Henryk 221 Jabłonowski Roch 136 Jan III Sobieski 10 Janion Maria 87, 89, 212 Jaracz Stefan 203 Jarosz Marek 209, 218, 222 Jasiński Jakub 84,191 Józef II15 Judka 46 Kaczkowski Zygmunt 12,15, 29, 52, 57, 63, 66. 93,100,139,140,183,188,205,206,209,210, 214, 217, 222 Kaleta Roman 5,116, 215, 223 Kaletowa Lena 203 Kalinowski Józef 90 Kamieniecka Anna z Czerskich l°v. Trębicka 103 Kamieniecki Ludwik 102, 103, 164 Kamionkowa Janina 46, 61, 208, 210 Kapliński Leon 180 Karpiński Franciszek 60,130,163, 196, 219 Karwicka Franciszka 127 Karwicka 134 Kątski Marcin 9 Kępiński Antoni 74,160, 219 Kicka Maria, zob. Fredro Maria z Rzeczyckich l°v. Kicka Kijowski Andrzej 175, 220 Kisielewski Jan August 54 Klaczko Julian 189 Kłoskowska Antonina 211 Kniaziewicz Karol 72 Kochanowski Jan 91, 123, 181, 197 Kołaczkowski Stefan 59,130,179,181,182,187, 209, 216, 222, 223 Kołakowski Stanisław 219 Kon Igor S 213 Konarska Domicela, zob. Fredro Domicela z Konarskich 235 Konarski Ignacy 97, 100,102,108,191 Konopacka Barbara 10

Konstanty Pawłowicz 72, 89 Korzarewski Anatazy 213 Kossak Juliusz 22, 28, 65,180 Kościuszko Tadeusz 37,1% Kotarbiński Tadeusz 160,163, 219 Kowalska-Glickman Stefania 216 Kozicki Władysław 39,140, 207, 209, 217 Kozietulski Jan Leon Hipolit 90 Koźmian Kajetan 19, 72, 90,185, 206, 212, 213, 216 Koźmian Stanisław 202 Krasicki Ignacy 91 Krasicki Kazimierz 60,189 Krasińska Kordula, zob. Fredro Kordula l°v. Horodyska Krasiński Wincenty 72, 78 Krasiński Zygmunt 45, 69,130,183 Kremer Józef 169 Kruczyński Szymon 199 Krukowiecki Jan 71, 72 Krzyżanowski 50 Kucharski Eugeniusz 5, 8,104,108, 205, 214, 222 Kuchowicz Zbigniew 205, 206, 208, 211, 212, 215,218 Kurnatowski Zygmunt 32 Kwilecka-Fiszerowa Wirydiana, zob. FiszerowaKwilecka Wirydiana Kwolek Jan 205 Laclos Pierre Choderlos de 85, 215 Lanckorońska Marianna 137 Leszczyński Jerzy 203 Lew-Starowicz Zbigniew, zob. Starowicz-Lew Zbigniew Lewestam Fryderyk Henryk 70, 210, 222 Lewicki Karol 107 Leżeński Cezary 6 Lichtenfeld Erik von 46 Linde Samuel Bogumił 84,181 Lubomirscy 25 Lubomirska Izabela z Czartoryskich 25 Łaszewska Katarzyna 10 Łojek Jerzy 212, 215, 222 Łoziński Bronisław 185, 221 Łoziński Władysław 9, 205, 222, 223 Łusakowski Seweryn 51,125,151, 209, 216, 218 Maciejowski Feliks 60,159,160 Macko Józef 212 Magier Antoni 85, 212 Maistre Joseph Marie de 171 Makowiecki Andrzej Zdzisław 6,116,118, 215 Malewska Hanna 218 Małachowski-Łempicki Stanisław 219 Małecki Antoni 202, 203 Mandrou Robert 210, 219, 220 Manet Edouard 124 Mann Thomas 218 Manteufflowa Maria 206 Maria Teresa cesarzowa 136 Masson F. 212 Matejko Jan 69,141,180 Matłowski 51 Maupassant Guy de 124 Maurois Andre 207, 220 Mayer Hans 115, 215 Mazurowa Aleksandra 218 Mączak Antoni 216 Merunowicz Teofil 221 Michał Anioł, zob. Buonarotti Michał Anioł Michał Korybut Wiśniowiecki 9 Michałowski Piotr 38, 65

Mickiewicz Adam 35, 37, 38, 46, 51, 69, 81, 94, 126, 130, 181, 183, 189, 196, 201, 207, 209, 211, 213 Mikołaj 1196 Mineyko Michał 185 Modrzejewska Helena 203 Molier Jean Baptiste Poąuelin 171,181 Molski Marcin 92 Morawski Seweryn 202 Morsztyn Jan Andrzej 117 Mrowińska Anna 208 Murat Joachim 40, 72, 83, 88 Musset Alfred de 124 Nabielak Ludwik 182 Najdus Walentyna 216 Nakwaska Anna 86, 87, 88, 90,125, 212, 214 Nakwaska Karolina z Potockich l°v. Starzeńska 86, 90, 91,104,106,107,108,109,141, 205, 211,212,213,214 Nakwaski Henryk 108 Napoleon 117, 21, 22, 67, 70, 71, 72, 73, 76, 78, 80,83,87,177,218 Napoleon III 124 Naruszewicz Adam 84 Natanson Wojciech 5,155,189,194, 218, 223 Netrebski Dominik 110,111 Niemcewicz Julian Ursyn 19,181, 206 Niesiecki Kasper 8, 205 236 Nietzsche Friedrich 54,124, 216 Norwid Cyprian Kamil 56, 69,181, 201 Nowakowska Teofila 126 Nowicki Józef 103 Obuchowska Irena 208 Orzechowski Jan 111 Orzeszkowa Eliza 176, 221 Ossolińscy 25, 28,136 Ossowska Maria 216 Ostrowski M. 212 Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 98, 116, 117, 181 Pachoński Jan 214 Pajgertowa Amelia 125 Pasek Jan Chryzostom 64 Paskiewicz Iwan 195 Pawulski Jan 203 Pepłowski-Schnurr Stanisław 54, 207, 209, 217 Piasecki Samuel 168 Picasso Pablo Ruiz 115 Pietruski Oktawian 202 Pietrzak Henryk 211 Pigoń Stanisław 5,132,171,179,182,192, 215, 216, 217, 220-222 Piron Alexis 38,116 Ptskor Aleksander 213 Pius VII 80 Piwińska Marta 216, 220 Plzak Miroslav 92,101,113, 213, 214, 215 Płachetko 46 Poklewska Krystyna 5,13,71,122,176,183,205, 207,211,214,216,221 Pol Wincenty 158,182,189 Poniatowski Józef 13, 32, 37, 40, 71, 73, 78, 80, 82, 84, 86, 87, 88,164 Pospiszyl Kazimierz 217 Potoccy 25, 64 Potocka Anna z Tyszkiewiczów 88 Potocka Karolina, zob. Nakwaska Karolina PotockaWąsowiczowa Anna z Tyszkiewiczów 212 Potocki Adam 12, 32, 75,105,108, 214 Potocki Alfred 34, 95,174 Potocki Artur 89, 92 Potocki Jan 84,167,181 Potocki Mieczysław 195 Potocki Stanisław 20, 72 Potocki Stanisław Kostka 72, 84, 167,181 Potocki Stanisław Szczęsny 195 Potocki Wacław 60, 66 Prek Franciszek Ksawery 17,38,65,95,105,106, 139,185,206,207,210,212,213,214,217,221 Proust Marcel 39, 54, 120 Pular89 Racine Louis 19 Radziwiłłowa Helena z Przeździeckich 15 Rembrandt Harmenszom van Rijn 115 Reuchlin Maurice 221 Rej Mikołaj 66, 68

Reykowski Janusz 222 Rodakowski Henryk 28, 39, 41, 54, 66, 67,139, 140, 147, 149, 180 Rozwadowska Ludwika z Fredrów 17, 18, 191 Rozwadowski Aleksander 107 Rożniecki Aleksander 72 Rzeczycka Maria l°v. Kicka, zob. Fredro Maria Ruisdeal Jakob 16 Rymkiewicz Jarosław Marek 5,61,122,171,172, 183,186,187,191,193,210,215,220,221,222 Rynduch Zbigniew 205 Rzewuscy 64 Sade Donatin Alphonse Francois de 84,120,167 Sapieha Leon 33 Sartre Jean Paul 153 Schmidt Gunter 213, 218 Schnurr-Pepłowski Stanisław, zob: Pepłowski-Schnurr Stanisław Scott Walter 181 Schopenhauer Artur 218 Serwatowski A. 205 Sienkiewicz Henryk 69,171 Sinko Tadeusz 5,175, 208, 221 Sitańska Zofia 84 Skałkowski Adam 206 Skarbek Stanisław 109, 111, 137,138,141, 142, 150 Skarbkowa Zofia z Jabłonowskich, zob. Fredro Zofia Skowronek Jerzy 84, 86, 211, 212 Skrzynecki Jan 81 Skrzyńska Konstancja z Fredrów 17,18 Skrzyńska Wanda z Rozwadowskich 17 Skrzyńska Seweryna z Fredrów 22,25,30,47,57, 112,131,132 Skrzyński Wincenty 17 Słowacki Juliusz 69,166,181 Smarzewski Marcin 10, 26, 102, 151, 205, 206, 214, 218,223 Smolka Franciszek 66,174,175 Sobieski Jan zob. Jan III Sobieski Solski Ludwik 203 Sójka-Zielińska Krystyna 212 Stadion Franz 34, 174 Stadion Rudolf 34,174 237 Stadnicki Ignacy 95 Stankiewicz Zbigniew 220 Starczewska Krystyna 216, 217, 222 Starowicz-Lew Zbigniew 216, 222 Starzeńska Katarzyna z Jaworskich 95 Starzeńska Karolina z Potockich, zob. Nakwaska Karolina Starzeński Aleksander 104, 105,106 Starzyńska, zob. Starzeńska Staszic Stanisław 84 Stawar Andrzej 176, 221 Stefanowicz Samuel 99,100 Stephenson George 183 Strelau Jan 209 Strindberg August 54 Styks M.A. 123,212 Sulkowski Antoni 72 Szaniawski Józef Kalasanty 19 Szczepanowski Stanisław 220 Szekspir (Shakespeare) William 120, 124, 197 Szembekowa Maria z Fredrów 146,152,153,168, 188, 206, 207, 210, 214, 216, 217, 218, 219 Szeptycka Zofia z Fredrów 20,22,29,33,59,60, 64,132,133,140,141,144,146,157,158,159, 160, 166, 170, 180, 185, 188, 198, 199. 206, 209, 210, 211, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221,222 Szołdrski Wiktor 86 Szweykowski Zygmunt 209 Szymanowski Wojciech 207 Świdzińska Marianna, zob. Jabłonowska Marianna

Tallien Theresa 83 Tarczewska Aleksandra z Tańskich 92, 213 Tarnowski Stanisław 202 Tatarkiewicz Władysław 160 Tazbir Janusz 220, 221 Tołstoj Lew Nikołajewicz 69,197 Towiański Andrzej 169 Tkacz Bogumił 169 Trembecki Stanisław 84, 98,115,116,196 Treugutt Stefan 171, 220 Trębicka Aniela 91, 102, 103,104, 132 Trębicka Anna z Czerskich, zob. Kamieniecka Anna Trębicka Pelagia 103 Trębicki Antoni 103 Trzebiński Jerzy 222 Trzemeski E. 200 Turkułłowie 62 Tustanowski Michał 60 Tyrowicz Marian 106, 214 Umiński Jan Nepomucen 23 Urbańscy 11, 25 Urbańska Teresa 10 Uruski Seweryn 205, 217 Vauban Henrietta de 85, 86 Velpau Alfred Armand 191 Walachowicz Tadeusz 212 Walewska Maria 83, 88 Wasylewski Stanisław 87,137,148,212,217,222 Wesołowski Michał 111 Węgierski Kajetan 84 Węgrzyn Józef 203 Wielopolski Aleksander 13, 20 Wiesiołowska Krystyna 15 Wiktoria królowa 123,124 Wirtemberska Maria z Czartoryskich 19 Wiśniowiecki Michał Korybut, zob. Michał Korybut Witwicki Władysław 160, 219 Władysław Jagiełło 8 Wolański Napoleon 208 Wolter (Voltaire Francois Marie Arouet) 176 Wołoszynowa Lidia 208 Woszczerowicz Jacek 203 Wójcicki Kazimierz W. 40,126 WykaKazimierz5,34,46,49,122,181,186,187, 207, 208, 214, 215 Wyspiański Stanisław 201 Zacharyasiewicz Franciszek 44 Zahorski Andrzej 211 Zajączek Józef 39, 72, 78 Zakrzewski Bogdan 5, 97, 102, 110, 116, 200, 206, 210, 214, 215, 218, 220, 221, 222, 223 Zaleski Bohdan 39 Załuski Józef 21, 34, 35, 76, 80, 127, 158, 189, 206,211,213, Zanussi Krzysztof 74 Zielonka Kazimierz Jan 10 Zielonkowa Zofia z Fredrów 10 Ziembicki Witołd 160, 222 Ziemiałkowski Florian 174 Zyblikiewicz Mikołaj 202 Zych Gabriel 82, 211 Żebrowski Edward 74 " Żeleński Tadeusz Boy 5,20,49,68,98,110,112, 122, 134, 143, 148, 149, 153, 161, 166, 171, ' 176, 179, 206, 208, 213, 216, 217, 218, 219 Żeromski Stefan 56 Żmigrodzka Maria 212 Spis treści Od autora Rozdział I Fredrowie Rozdział II Curriculum vitae Rozdział III Portret wizualny Rozdział IV Najmłodsze lata Rozdział V Stan fizyczny Rozdział VI W życiu codziennym

Rozdział VII Wpływ lat wojny na osobowość Rozdział VIII Obyczaje seksualne środowiska młodego Fredry Rozdział IX Biografia erotyczna Rozdział X Obscena -postawa wobec seksualności Rozdział XI Postawa wobec kobiet Rozdział XII Żona Rozdział XIII Choroby - zmiany w osobowości 239 Rozdział XIV Światopogląd Rozdział XV Portret psychologiczny Rozdział XVI U kresu życia Przypisy Wykaz źródeł i opracowań Wykaz skrótów Indeks nazwisk У 164 179 198 205 225 231 233 /