Kustra K - Kompendium historyczne. cz 2

Krzysztof Kust1!>

Redaktor prowadzący

Magdalena Jagielska Redaktor

SPIS ~TREŚCI

Piotr Chojnacki Współpraca redakcyjna

Andrzej Brzozowski Projekt okładki

Anna Zakrzewska Korekta

Ingeborga Jaworska-Róg

I. ŁAD POWIEDEŃSKI W EUROPIE ...................................... 11 1. Kongres wiedeński i Święte Przymierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Kongres wiedeński 1814-1815 .......................................... 11 Sprawa polska na kongresie - kwestia Księstwa Warszawskiego ........... 13 Święte Przymierze ..... ·................................................. 14

2. Europa po kongresie wiedeńskim. Powstanie niepodległych państw w Ameryce Łacińskiej ............... 14 Europa w okresie restauracji. ...................... „ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruchy narodowe, zjednoczeniowe i spiskowe ............................ Zmiany ładu wiedeńskiego w Europie. Walka Greków o niepodległość .... Rewolucja lipcowa we Francji - ,,trzy dni chwały" ......................... Powstanie w Belgii ...................................................... Powstanie niepodległych państw w Ameryce Łacińskiej ..................

©Copyright by Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR ©Copyright by Krzysztof Kustra Warszawa 201 O ISBN 978-83-61245-41-4 Łamanie

Marcin Koc

Druk Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca

Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR 02-793 Warszawa, ul. Przy Bażantarni 11 tel. (22) 544 59 OO

14 16 17 18 18 19 3. Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie w pierwszej połowie XIX w. . . 21 Przemiany demograficzne .. „ . . . . „ „ . „ „ „ „ „ . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . • 21 Największe miasta Europy (ludność w tys.) ............................... 21 Przewrót techniczny - wynalazki i ich zastosowanie ...................... 22 Inne ważniejsze wynalazki pierwszej połowy XIX w ....................... 23 Początki cywilizacji przemysłowej ........................................ 23 Kształtowanie się ruchu robotniczego ... „ „ „ .. „ . „ . . . . . . . . . . . „ „. „ . 24 Sytuacja w rolnictwie .................................................... 25

4. Nowe kierunki ideowe i

umysłowe w

pierwszej połowie XIX w •......... 26

Liberalizm ........................... „ ....•.••..•..••..•...•.•.•........ 26 Konserwatyzm .......................................................... 27 Socjalizm utopijny ...................................................... 27 Socjalizm marksistowski ................................................. 28 Anarchizm .............................................................. 29 Romantyzm ............................................................. 29 5. Wiosna Ludów w Europie ................................................ 30 Geneza Wiosny Ludów .................................................. 30 Przebieg Wiosny Ludów- Francja ........................................ 31 Przebieg Wiosny Ludów - Austria .. ; ..................................... 32 Sytuacja na Węgrzech ................................................... 33 Przebieg Wiosny Ludów - Prusy ......................................... 33 Przebieg Wiosny Ludów - Włochy ....................................... 34 Za wolność Waszą i naszą - Polacy w Wiośnie Ludów ...................... 35 Bilans Wiosny Ludów .................................................... 35

faks (22) 544 59 03 www.stentor.pl e-mail: [email protected]

li. ZIEMIE POLSKIE W DOBIE POWSTAŃ NARODOWYCH ................ 37 1. Królestwo Polskie w latach 1815-1830 ................................. 37

Konstytucja Królestwa Polskiego ........................................ 37 Sytuacja gospodarcza Królestwa - rolnictwo i przemyst .................. 38 Rozwój szkolnictwa .........................•. ~ ......................... 39 Polityka caratu .......................................................... 40 Legalna opozycja i tajne związki ......................................... 40 2. Powstanie listopadowe .................................................. 42 Geneza powstania ...................................................... 42 Noc Listopadowa - 29 listopada 1830 r................................... 43 Władze w powstaniu listopadowym ..................................... 43 Sprawa chłopska ........................................................ 44 Wojna z Rosją w 1831 r. - przebieg walk .................................. 44 Europa wobec powstania ................................................ 46 Przyczyny klęski powstania .............................................. 47 Znaczenie powstania .................................................... 48 Represje popowstaniowe ................................................ 48

3. Polacy pod zaborem pruskim i austriackim. Rzeczpospolita Krakowska .............................................. 49 Uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim ............................... 49 Warunki życia narodowego w zaborze pruskim .......................... 50 Idea pracy organicznej .................................................. 51 Rzeczpospolita Krakowska ............................................... 52 Sytuacja społeczno-gospodarcza i kulturalna Galicji ...................... 52 4. Wielka Emigracja ........................................................ 53 Emigracja po powstaniu listopadowym .................................. 53 Ugrupowania polityczne Wielkiej Emigracji - Komitet Narodowy Polski ... 54 Towarzystwo Demokratyczne Polskie .................................... 55 Hotel Lambert .......................................................... 55 Gromady Ludu Polskiego ................................................ 56 Rola kultury Wielkiej Emigracji ........................................... 57 s. Powstanie krakowskie 1846 r. i Wiosna Ludów na :ziemiach polskich .... 58 Działalność konspiracyjna w kraju. Tajne organizacje ..................... 58 Powstanie krakowskie 1846 r. . .... „ . „ „ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Rabacja galicyjska ....................................................... 60 Wiosna Ludów na ziemiach polskich. Zabór pruski ....................... 61 Wiosna Ludów na ziemiach polskich. Galicja ............................. 62 6. Powstanie styczniowe ................................................... 63 Królestwo Polskie przed powstaniem styczniowym ....................... 63 Układ sił przed powstaniem styczniowym. Aleksander Wielopolski. ....... 64 „Czerwoni" .............................................................. 65 „Biali" ................................................................... 65 Wybuch powstania ...................................................... 65 Przebieg i charakter powstania .......................................... 66 Bilans powstania ........................................................ 69

m.

PRZEMIANY W EUROPIE I NA ŚWIECIE W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU ..................................... 70 1. Zjednoczenie Włoch i Niemiec ........................................... 70 Przebieg procesu zjednoczenia Włoch ................................... 70

Zjednoczenie Niemiec. .................................................. 73

2. Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych ............................. 75 Terytorium Stanów Zjednoczonych ........................................... Dwie drogi rozwoju Stanów Zjednoczonych ............................. Wojna secesyjna (1861-1865) ........................................... Skutki wojny secesyjnej .................................................

75 76 77 79

3. Przeobrażenia gospodarcze w Europie i na świecie w drugiej połowie XIX w•.................................... 79 Przemiany demograficzne ............................................... 79 Postęp techniczny....................................................... 80 Potęgi gospodarcze w Europie i na świecie ............................... 81 Kapitalizm monopolistyczny............................................. 82 Skutki monopolizacji produkcji .......................................... 83 Formy organizacyjne monopolL ......................................... 84 4. Ruch robotniczy w drugiej połowie XIX w. . ............................. 84 Sytuacja robotników .................................................... 84 I Międzynarodówka ..................................................... 85 Kształtowanie się zorganizowanego ruchu robotniczego ................. 85 Ustawodawstwo socjalne ................................................ 87 li Międzynarodówka ............................. „ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Główne kierunki w ruchu robotniczym ................................... 87 Ruch chrześcijańsko-demokratyczny ................ ; .................... 88

5. Ekspansja kolonialna i rywalizacja mocarstw o strefy wpływów ....... 89 Początki i rozwój ekspansji kolonialnej ................................... 89 Przyczyny ekspansji kolonialnej i rywalizacji mocarstw o strefy wpływów ................................. 90 Podbój kolonialny świata w XIX i na początku XX w ....................... 90 Posiadłości państw kolonialnych w Afryce, Azji i Ameryce na przełomie XIX i XX w. . ............................................... 92 Status kolonii ........................................................... 93 Powstania ludności kolonialnej .......................................... 93 Skutki polityki państw kolonialnych ..................................... 94 6. Nauka, technika i życie codzienne w drugiej połowie XIX w. . .......... 95 Osiągnięcia w dziedzinie nauki .......................................... 95 Osiągnięcia techniczne .................................................. 96 Nowe kierunki w filozofii, literaturze i sztuce ............................. 97

IV. LOSY I POSTAWY POLAKÓW W DOBIE POPOWSTANIOWEJ .......... 99 1. Polityka :zaborców wobec Polaków po powstaniu styczniowym ........ 99 Polityka rusyfikacyjna w zaborze rosyjskim i jej formy .................... 99 Polityka germanizacyjna w zaborze pruskim i jej formy .................. 101 Autonomia Galicji ...................................................... 102 2. Postawy Polaków wobec zaborców .................. , ................. 104 Klasyfikacja postaw .................................................... 104 Pozytywizm warszawski ................................................ 104 Postawy Polaków wobec zaborcy pruskiego ............................ 105 Postawa lojalizmu w zaborze austriackim ..........................•.... 106 3. Przemiany gospodarcze i społeczne na :ziemiach polskich ............ 107

6

Rolnictwo w trzech zaborach ........................................... 107 Rozwój przemysłu na ziemiach polskich ................................ 108 Kształtowanie się nowej struktury społeczeństwa ..· ........... ; ......... 109 Przeobrażenia demograficzne i ruchy migracyjne ............ ~ .......... 11 O 4. Powstanie nowoczesnych ruchów politycznych ........................ 111 Ruch narodowy ........................................................ 111 Dwa kierunki w ruchu robotniczym rewolucyjny i niepodległościowy ....................................... 112 Ruch ludowy ........................................................... 114 5. Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim ........................... 11 5 Sytuacja w Rosji i Królestwie przed rewolucją ........................... 115 Przebieg rewolucji w Królestwie ........................................ 115 Stosunek ugrupowań politycznych do rewolucji. ........................ 116 Skutki rewolucji w Królestwie ........................................... 116

Zmiana polityki gospodarczej. Druga rewolucja 142 Dyktatura Stalina ........................ „ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 s. Przemiany gospodarczo-społeczne, naukowo-techniczne i kulturalne .. 144 Gospodarka kapitalistyczna po I wojnie światowej ...................... 144 Przyczyny i przebieg wielkiego kryzysu ................................. 145 Interwencjonizm państwowy i jego założenia ........................... 146 Społeczeństwo przemysłowe i masowe ................................. 147 Kultura masowa ........................................................ 148 Nowe kierunki artystyczne „ . . . . . . . . . . . . • . „ . . . • • . . . . . . . . . „ „ . . . „ . . . . 149 9. Sytuacja międzynarodowa w latach trzydziestych .................... 150 Polityka Japonii na Dalekim Wschodzie ................................. 150 Współpraca Niemiec, Włoch i Japonii ................................... 151 Etapy agresji Niemiec przed wybuchem li wojny światowej .............. 152 Ostatnie miesiące pokoju ............................................... 153

V. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA. EUROPA MIĘDZY WOJNAMI ........ 118 1. świat przed Wielką Wojną .............................................. 11 8

VI. ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO. li RZECZPOSPOLITA .......... 154 1. Sprawa polska podczas pierwszej wojny światowej ................... 154

Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w ............................. 118 Sytuacja na Bałkanach - ukocioł bałkański" .............................. 119 2. Wielka Wojna (1914-1918) ............................................. 120 Wybuch wojny ......................................................... 120 Główne fronty - przebieg działań ....................................... 121 Inne obszary działań wojennych ........................................ 123 Charakter działań wojennych ........................................... 124 Skutki wojny ........................................................... 125 3. Rewolucje w Rosji w 1917 r. . ........................................... 126 Przyczyny rewolucji .................................................... 126 Rewolucja lutowa i okres dwuwładzy ................................... 126 Przewrót październikowy i początki państwa komunistycznego ......... 127 4. Kształtowanie się systemu wersalsko-waszyngtońskiego ............. 128 Konferencja pokojowa w Paryżu 1919 r. . ............................... 128 Liga Narodów .......................................................... 130 Traktaty pokojowe z innymi państwami centralnymi .................... 130 Nowa mapa Europy .................................................... 131 Konferencja w Waszyngtonie ........................................... 131 Niemcy i Rosja wobecładu wersalskiego ................................ 131 5. Faszyzm we Włoszech ................................................... 132 Narodziny faszyzmu i jego zwycięstwo we Włoszech .................... 132 Systemy autorytarne w Europie ......................................... 134 6. Narodowy socjalizm w Niemczech ...................................... 134 Od Republiki Weimarskiej do Ili Rzeszy (1919-1933) ..................... 134 Ili Rzesza państwem totalitarnym ....................................... 136 7. Budowa systemu komunistycznego w ZSRR ........................... 138 Wojna domowa w Rosji (1918-1922) .................................... 138 Komunizm wojenny .................................................... 139 Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP) ...................................... 140 Utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich ............. 140 Walka o władzę po śmierci Lenina ...................................... 141

Orientacje polityczne .................................................. 154 Działania Polaków w czasie wojny ...................................... 155 Państwa zaborcze i mocarstwa zachodnie wobec sprawy polskiej ........ 156 Polska u progu niepodległości .......................................... 157 2. Narodziny li Rzeczypospolitej .......................................... 158 Powstanie władz centralnych Polski Odrodzonej ........................ 158 Problemy dotyczące kształtowania się granic ........................... 159 Kształtowanie się granicy z Czechami i Niemcami ....................... 160 Walka o granicę wschodnią. „ . . . . . . . . . „ . • . . . . . . . „ .. „ . . . • . . . „ . • . • • . . 162 3. Demokracja parlamentarna w Polsce (1919-1926) .................... 164 Mozaika polityczna li Rzeczypospolitej .................................. 164 Główne partie i stronnictwa polityczne ................................. 164 Konstytucja marcowa 1921 r. Model ustrojowy państwa ................. 165 Pierwsi prezydenci li Rzeczypospolitej .................................. 166 Sytuacja w Polsce w latach 1923-1925. Niestabilność gabinetów ........ 167 4. Zamach majowy i rządy sanacji (1926-1939) .......................... 168 Uwarunkowania zamachu majowego ................................... 168 Zamach majowy ....................................................... 168 Polska sanacyjna 1926-1935 ........................................... 169 Konstytucja kwietniowa 1935 r. . ........ „ . . . . . • . . . . . • • . . . . . • • . • . . . . . • . 172 Sanacja bez Piłsudskiego ............................................... 173 s. Polityka zagraniczna li Rzeczypospolitej .............................. 174 Cele i kierunki polskiej polityki zagranicznej ............................. 174 Polska polityka zagraniczna w latach dwudziestych ..................... 174 Polityka równowagi w latach trzydziestych .............................. 176 Sytuacja Polski przed wybuchem wojny ................................. 177 6. Gospodarka li Rzeczypospolitej ........................................ 178 Sytuacja gospodarcza u progu niepodległości .......................... 178 Sytuacja w rolnictwie - reforma rolna ................................... 179 Reforma walutowa Władysława Grabskiego ............................. 180 Okres koniunktury gospodarczej (1926-1929) ........................... 181

ó ••••••••••••••••••••••••

Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935} i jego przezwyciężanie .......... 182 Bilans Dwudziestolecia ................................................. 184 7. Społeczeństwo i kultura Polski międzywojennej ...................... 184 Ludność li Rzeczypospolitej ............................................ 184 Struktura zawodowa - klasy i warstwy społeczne ........................ 184 Mozaika narodowa i religijna ........................................... 185 Oświata i nauka ........................................................ 187 Rozwój kultury popularnej ............................................. 188 Rozwój kultury „wysokiej" .............................................. 189

VII. DRUGA WOJNA ŚWIATOWA .......................................... 191 1. Kampania polska 1939 r. . .............................................. 191 Przygotowania do wojny .................................. „ ... „ .. „ „ 191 Siły zbrojne Polski, Niemiec i ZSRR w kampanii wrześniowej ............. 192 Agresja niemiecka na Polskę - przebieg bitwy granicznej (1-6 września) .. 192 Wypowiedzenie wojny Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję ........ 193 Walki obronne wewnątrz kraju (7-17 września) ......................... 193 Agresja Armii Czerwonej 17 września 1939 r............................. 193 Ostatnie walki z Niemcami (18 października-5 października) ............ 194 Bilans strat ............................................................. 195 Przyczyny klęski Polski ................................................. 195 2. Na frontach li wojny światowej (1939-1945) ........................... 196 Wojna radziecko-finlandzka i aneksje radzieckie (1939-1940) ............ 196 Wojna w Europie (1940-1941) .......................................... 196 Pakt trzech ............................................................. 198 Wojna w Afryce (1940-1943) ........................................... 198 Atak Niemiec na ZSRR. Działania na froncie wschodnim (1941-1943) .... 199 Wojna na Dalekim Wschodzie (1941-1945) ............................. 201 Zwycięskie ofensywy Armii Czerwonej na froncie wschodnim (1943-1945) ... 202 Walki we Włoszech (1943-1945} ........................................ 203 Działania drugiego frontu (1944-1945) ................................. 204 3. Powstanie i działania Wielkiej Koalicji ................................. 205 Narodziny Wielkiej Koalicji .............................................. 205 Konferencje Wielkiej Trójki. ............................................. 206 Powstanie ONZ ........................................................ 207 Proces norymberski .................................................... 208 4. W okupowanej Europie ................................................. 209 Polityka Ili Rzeszy wobec państw i narodów podbitych .................. 209 Problem kolaboracji w latach 1939-1945 ............................... 21 O Ruch oporu w Europie .................................................. 211 Zagłada Żydów ........................................................ 212 5. Polacy pod okupacją niemiecką i radziecką ........................... 213 Podział ziem li Rzeczypospolitej ........................................ 213 Polityka okupanta na ziemiach włączonych do Ili Rzeszy ................. 214 Polityka okupanta w Generalnym Gubernatorstwie ..................... 215 Ziemie polskie pod okupacją radziecką ................................. 217

6. Władze Rzeczypospolitej na uchodźstwie i kh działalność w latach 1939-1943 ................................... 218

Powołanie władz Rzeczyposp.olitej Polskiej ............................. 218 Stosunki polsko-radzieckie (1941-1943) ....... ·......................... 219 7. Polska walcząca ................................ ~ ........................ 221 Najważniejsze struktury wojskowe Polskiego Państwa Podziemnego .... 221 Struktury polityczne Polskiego Państwa Podziemnego .................. 222 Walka cywilna i jej formy ............................................... 223 Walka zbrojna z okupantem niemieckim i jej formy ...................... 225 Komunistyczna alternatywa ............................................ 226 1 Akcja 11 Burza' • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 226 Powstanie warszawskie ................................................. 227

vm.

ŚWIAT POWOJENNY I WSPÓŁCZESNY ............................... 231 1. Rywalizacja supermocarstw ............................................ 231

Skutki li wojny światowej: .............................................. 231 Początek zimnej wojny ................................................. 231 Sprawa niemiecka po li wojnie światowej ............................... 232 Powstanie dwóch bloków militarnych ................................... 233 Stosunki Wschód-Zachód do lat 90 ..................................... 234 2. Narodziny i rozwój bloku komunistycznego ........................... 236 Narodziny bloku wschodniego ......................................... 236 Apogeum stalinizmu .................................................. 238 Chińska Republika Ludowa ............................................ 238 Destalinizacja w ZSRR i w bloku wschodnim ............................ 240 Powstanie na Węgrzech 1956 r..... „ .. „ . „ • . . . . . „ ••. : . . . „ .. „ „ .• „ . 241 Praska wiosna w Czechosłowacji 1968 r. . ............................... 241 3. Zachodnie demokracje ................................................. 242 Odbudowa gospodarcza powojennej Europy - plan Marshalla .......... 243 Proces integracji europejskiej .......................................... 244 Kalendarium integracji 1948-2007 ..................................... 245 Przemiany wewnętrzne w poszczególnych państwach .................. 247 ROl2:Pa1a systemu kolonialnego ......................................... 247 Proces dekolonizacji po li wojnie światowej ............................. 249 Przebieg procesu dekolonizacji w Azji .................................. 249 Przebieg procesu dekolonizacji w Afryce„. „ „ „. „ „ „ ..• „. „ .. „. „. 251 Problemy państw postkolonialnych. Narodziny Trzeciego Świata ......... 251 5. Konflikty po U wojnie światowej ....................................... 252 Konflikty na Dalekim Wschodzie ....................................... 252 Konflikty na Bliskim Wschodzie ......................................... 254 Świat islamu ........................................................... 255 6. Upadek systemu komunistycznego w Europie. Jesień Narodów ....... 257 Sytuacja w ZSRR w latach 80............................................ 257 Jesień Narodów w Europie Środkowo-Wschodniej ...................... 258 Rozpad ZSRR ........................................................... 260 Wojna domowa na Bałkanach „. „ •.••. „ „ „ ... „ . . . . . . . . „ „ •..• „ „. 261

l:X. POLSKA POWOJENNA I WSPÓŁCZESNA ............................. 263 1. Walka o kształt ustrojowy państwa polskiego w latach 1944-1948 ... 263 Kształtowanie się władzy komunistycznej .............................. 263

Agonia polskiego państwa podziemnego .............................. 264 Utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej ................. 265 Scena polityczna w Polsce w 1945 r.. „ . „ . „ .. „ „ . „ .... , „ . „ „ „ „ .. 266 Referendum ludowe 1946 r........... '. ................................. 266 ~yb~ry do Sejmu Ustawodawczego ................................... 267 L1kw1dacja opozycji i utworzenie jednej partii rządzącej ................. 268 2. Prze~iany społeczne i gospodarcze w Polsce w latach 1945-1955 .... 269 Zmiana granic Polski ................................................... 26 9 270 Straty wojenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruchy migracyjne ................................ : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 270 Reformy gospodarcze .................................................. 271 Plan odbudowy gospodarczej (1947-1949) ............................. 272 G?spodarka w okresie planu sześcioletniego (1950-1955) .............. 272 3. Stahmzm w Polsce i przełom październikowy 1956 r•.................. 274 Funkcjonowanie władzy komunistycznej ............................... 274 Apogeum stalinizmu .................................................. 2 74 Walka z Kościołem ..................................................... 276 Konstytucja PRL ....................................................... 277 Okres „odwilży" ........................................................ 277 Poznański Czerwiec 1956 r.............................................. 278 Polski Październik ...................................................... 278 4. Marzec 1968 i Grudzień 1970 r•......................................... 280 Od Października do Marca ............................................. 280 Wydarzenia marcowe 1968 r. „ .. „ ... „ . „ •. „ . „ .. „ . „ . „ . . . „ .. „ ... 281 Wydarzenia grudniowe 1970 r.......................................... 283 5. Dekada Edwarda Gierka ................................................ 284 Gierkowska„druga Polska" ............................................. 284 Narastanie kryzysu politycznego i gospodarczego ...................... 285 Rozwój demokratycznej opozycji w drugiej połowie lat 70 ............... 286 Stosunki państwo-Kościół. Polak papieżem ............................ 287 Kryzys polityczny i ekonomiczny 1980 r........................... : . .... 287 5. Od powstania „Solidarności" do sejmu „kontraktowego" ............. 288 Sytuacja w Polsce w latach 1980-1981 ................................. 288 Polska w okresie stanu wojennego ..................................... 291 Od zniesienia stanu wojennego do „Okrągłego Stołu" ................... 293 ~brady Okrągłego Stołu i wybory czerwcowe .......................... 294 6 • 111 zeczpospolita ....................................................... 9 2 4 Narodziny Ili Rzeczypospolitej .......................................... 294 Ważniejsze ugrupowania polityczne po 1989 r. . ........................ 297 111 Rzeczpospolita w latach 1992-2009 .................................. 298 7. Kultura Polski po 1945 r•................................................ 300 Oświata i szkolnictwo „ „ „ . . . . . . . . „ .. „ . . . . . . „ „ ... „ .. „ ..... „ . „ . 300 ~olityka kulturalna ..................................................... 301 Srodki masowego przekazu ............................................ 301 Dorobek polskiej kultury ............................................... 302

1. KONGRES WIEDEŃSKI I ŚWIĘTE PRZYMIERZE KONGRES WIEDEŃSKI

1814-1815

Zwołanie kongresu. Po obaleniu Napoleona w 1814 r. państwa zwycięskiej koalicji zwołały do Wiednia kongres pokojowy.„Kongres w Wiedniu miał być pośrednio wyrazem uznania dla zasług Austrii w obaleniu «tyranii napoleońskiej», potwierdzeniem faktu, że Wiedeń stał się centrum intelektualnym, artystycznym i politycznym Europy, która sprzymierzyła się przeciw Napoleonowi" (W. Zajewski, Kongres wiedeński i Święte Przymierze [w:] Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 7815-1849). Obrady toczyły się od września 1814 do czerwca 1815 r. Nigdy jednak nie zebrano przedstawicieli wszystkich zaproszonych państw, tak więc formalnie kongres ani nie został otwarty, ani zamknięty.

Cele. Kongres miał ustanowić nowy ład społeczno-politycznego po okresie rewolucji francuskiej i dominacji Napoleona na kontynencie. Monarchowie i dyplomaci dążyli do rekonstrukcji politycznej mapy Europy, by zapewnić trwały pokój i stabilizację stosunków międzynarodowych. Uczestnicy. Do stolicy Austrii zjechało 150 monarchów i książąt oraz ok. 450 dyplomatów; wraz z licznymi świtami było to blisko 1OO tys. osób. O przyszłości Europy decydowali jednak przedstawiciele czterech zwycięskich mocarstw - Wielkiej Brytanii, Rosji, Prus i Austrii oraz Francji, którą dopuszczono do tzw. koncertu mocarstw europejskich po abdykacji Napoleona i przywróceniu do władzy dynastii Burbonów w 1814 r. „Tańczący kongres'~ Wiedeń doby kongresu był miejscem nieustannych balów, fe-

stynów, zabaw i koncertów organizowanych przez cesarza Franciszka I Habsburga, miejscową arystokrację i burżuazję. W takiej atmosferze toczyły się rozmowy i narady dyplomatów, a wiele ważnych decyzji zapadało w kuluarach, podczas przyjęć i spotkań. Dlatego ówczesny obserwator (ks. Karol de Ligne) zauważył, że „kongres tańczy, ale się nie posuwa': ZASADY KONGRESU: 71 A"''""'c'""' mocarstwa rial na

miały uzyskać rekompensatę za pokonanie 1\1::>rv-.1Prin::> (jeszcze przed kongresem zapadły niektóre rozstrzygnięcia terytorialne, np. usankcjonowano zdobycze kolonialne Anglii czy zajęcie Finlandii przez Rosję).

Równowaga europejska

(ang. ba/ance ofpower- równowaga sił) - w myśl tej zasady, wypracowanej przez dyplomację angielską, żadne mocarstwo kbntynentalne nie mogło uzyskać przewagi (hegemonii) nad innymi: Przykładem realizacji tej idei były rozbiory Polski w XVIII w. lub dopuszczenie Francji do swego grona przez pań­ stwa zwycięskiej koalicji. Zakładano wprowadzenie takich zmian terytorialnych, które nie zachwiałyby układem sił. Dlatego dzieląc państwa między siebie (np. Saksonię, Księstwo Warszawskie), nie brano pod uwagę woli ich mieszkańców, więzi gospodarczych czy racji historycznych, a jedynie względy„równowagi" bądź ltrm'"lnt:>nc::it\1 t-1:>ntt-r.ri::i,lnni

Legitymizm

(łac. /egitimus - zgodny z prawem) to zasada wypływająca z przekonania, że monarchowie chrześcijańscy posiadają władzę„z bożej łask( a nie z woli narodu. Legitymizm oznaczał zatem nienaruszalność praw dynastii. Jednocześnie przeciwstawiono się rewolucyjnej zasadzie suwerenności narodu i jego prawu

Restauracja

(fr. restauration - odbudowa) to przywrócenie władców pozbawionych tronu w czasach rewolucji i Napoleona do wielkiej rodziny panujących. Zasadę tę realizowano jednak niekonsekwentnie i nie wszyscy obaleni władcy odzyskali tron.

Decyzje kongresu - sprawa niemiecka. Król saski Fryderyk August za popieranie Napoleona miał zostać ukarany odebraniem mu państwa, ostatecznie jednak zawarto kompromis. Saksonia utraciła 2/3 terytorium na rzecz Prus, które uzyskały również nabytki w zachodnich i północnych Niemczech. Utrzymano niezależność państw niemieckich; w miejsce Związku Reńskiego utworzono luźny Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Składał się on wówczas z 39 państw. Decyzje te rozczarowały znaczną część niemieckiego społeczeństwa zainteresowanego zjednoczeniem kraju. włoska. Kongres utrwalił rozbicie polityczne na Półwyspie Apenińskim. Wpływy w północnych Włoszech uzyskała Austria. Pod władzą Habsburgów znalazły się Lombardia, Wenecja, Modena, Parma, Toskania. Papieżowi zwrócono Pań­ stwo Kościelne, Królestwu Sardynii przyznano terytoria Genui, Nicei, Piemontu i Sabaudii. W 1816 r. Neapol i Sycylia jako Królestwo Obojga Sycylii znalazły się pod berłem Ferdynanda IV Burbona.

Sprawa

Inne decyzje: - usankcjonowano przyłączenie Belgii do Holandii jako Królestwa Zjednoczonych Niderlandów; - przyjęto zasadę wieczystej neutralności Szwajcarii; - zatwierdzono granice Francji z 1790 r.; - przyjęto deklarację o zakazie handlu niewolnikami (bez określenia, od kiedy ma obowiązywać);

- uchwalono regulamin dyplomatyczny, m.in. ustanowiono kolejność rang szefów misji dyplomatycznych (najwyższą mieli ambasadorowie nadzwyczajni i pełno­ mocni, legaci lub nuncjusze papiescy); regulamin ten z pewnymi poprawkami z 1818 r. zachował aktualność do naszych czasów.

Ustalony w Wiedniu porządek polityczny utrzymał się do połowy XIX w., a ustanowione na kongresie granice przetrwaływ głównych zarysach do I wojny świato­ wej. Ład wiedeński okazał się skutecznym, choć dla wielu narodów niesprawiedliwym rozwiązaniem. SPRAWA POLSKA NA KONGRESIE KWESTIA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

Plany cara wobec

Księstwa. Gdańsk i ziemie Księstwa Warszawskiego od 1813 r. okupowane przez armię rosyjską. Aleksander I za pośrednictwem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego starał się zdobyć poparcie polskiej arystokracji i umocnić prorosyjskie nastroje wśród Polaków. Z inicjatywy Czartoryskiego Tadeusz Kościuszko wystosował do cara list, w którym zwracał się do niego z prośbą, „abyś Wasza Cesarska Mość ogłosił się królem polskim i konstytucję wolną, zbliżoną do angielskiej dał [...]". Na kongresie Aleksander I forsował plan utrzymania całe­ go Księstwa Warszawskiego, które byłoby autonomicznym państwem pod jego zwierzchnictwem. Popierały go w tym Prusy, w zamian za nabytki na zachodzie Niemiec i w Saksonii. były

Kontrowersje między mocarstwami. Plany Aleksandra I spotkały się z zaciętym oporem Anglii, Austrii i Francji, które sprzeciwiały się wzrostowi wpływów Rosji. Ze swej strony mocarstwa te wystąpiły z projektem restytucji (odbudowy) państwa polskiego. Dyplomacja angielska sugerowała nawet anulowanie rozbiorów. Były to jednak propozycje nierealne, obliczone jako środek nacisku na Rosję w celu skło­ nienia jej do ustępstw. Nieustępliwość dyplomacji angielskiej oraz konieczność wojny z Napoleonem po jego powrocie do Francji doprowadziły do kompromisu wśród koalicji antynapoleońskiej i podpisania porozumienia między trzema zaborcami w kwestii podziału Księstwa. Decyzje w sprawie polskiej: - Prusom przypadły Toruń i Wolne Miasto Gdańsk oraz departamenty bydgoski i poznański, z których utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, - do Austrii przyłączono obwód tarnopolski i saliny wielickie; - Kraków z najbliższą okolicą został uznany za miasto "wolne i niepodległe': zwane potocznie Rzecząpospolitą Krakowską, pod kontrolą trzech mocarstw zaborczych; - z pozostałych ziem Księstwa Warszawskiego (poza departamentami zajętymi przez Prusy i częścią departamentu krakowskiego) utworzono Królestwo Polskie połączone z Rosją unią personalną.

„Czwarty rozbiór

Polski'~ Postanowienia kongresu w sprawie polskiej stały się

częścią Aktu końcowego z 9 czerwca 1815 r.

i uzyskały międzynarodową sankcję.

Polacy przyjęli je z rozczarowaniem. Podział Księstwa nazwano czwartym rozbiorem Polski. Nadzieje wiązano z obietnicą Aleksandra I na „rozszerzenie wewnętrz­ ne': czyli powiększenie Królestwa o część ziem zaboru rosyjskiego na wschód od Bugu. Autonomiczne i konstytucyjne Królestwo Polskie stwarzało jednak pewne warunki dla rozwoju życia narodowego i procesu odrodzenia Polski. Odtąd słowa

„Polak" i „Polska" kojarzono z Królestwem, podczas gdy inne ziemie dawnej Rzeczypospolitej stawały się integralnymi częściami państw zaborczych.

ŚWIĘTE PRZYMIERZE Cel powstania. Kongres wiedeński ukształtował nowy ład w Europie. Dla jego ochrony z inicjatywy Aleksandra I utworzono związek monarchów, zwany świętym Przymierzem. Powstanie. Traktat Świętego Przymierza podpisali w 1815 r. w Paryżu władcy Rosji, Austrii i Prus. Sygnatariusze do udziału w nim zaprosili wszystkie chrześcijańskie państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone. Akcesu odmówiły jednak Państwo Kościelne, Anglia i Stany Zjednoczone. (Papież motywował to udziałem chrześcijan różnych wyznań, Anglii nie zależało na ścisłych więzach z monarchiami absoluty-stycznymi, a Stany Zjednoczone powoływały się na zasadę nieingerencji w sprawy europejskie). Mimo że akt ten podpisało jeszcze 16 państw, to Święte Przymierze ograniczało się faktycznie do Rosji, Austrii i Prus. Charakter Przymierza. Aleksander I, Franciszek I Habsburg i Fryderyk Wilhelm Ili w akcie Świętego Przymierza zobowiązali się, że 11 będą zawsze i wszędzie okazywali sobie poparcie i pomoc. W stosunku do swych poddanych uważać siebie będą za ojców rodziny'; natomiast w relacjach z innymi państwami zasadą obowiązującą „będzie wyświadczanie sobie wzajemnych usług, okazywanie niezmiennej życzli­ wości i przywiązania oraz poczuwanie się do przynależności do jednego narodu chrześcijańskiego [...

r

Porozumienie między monarchami szybko przekształciło się ze związku „czysto moralnego" w system chroniący dotychczasowy stan rzeczy. Na zjeździe w Opawie (1820 r.) przyjęto zasadę interwencji w państwach sąsiednich, by przywrócić zagrożony porządek. Za podstawę do interwencji uznawano konflikty społeczne, pojawienie się ruchów narodowych czy też dążeń do liberalizacji polityki wewnętrznej (np. interwencje Austrii w Neapolu w 1821 r. i Francji w Hiszpanii w 1823 r. w obronie monarchii absolutnej). Święte Przymierze było więc instrumentem do walki z ruchami konstytucyjno-liberalnymi i narodowymi, ale można w nim widzieć też próbę stabilizacji stosunków europejskich.

2. EUROPA PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM. POWSTANIE NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ EUROPA W OKRESIE RESTAURACJI

Restaur~c!~ ~be!rnuje. lata• .1 a1 s~.1 s4s..·f'(ld tym~?Jęciernrozuf1llan~ ~~zyvl}ro­ cenie s\ąnu rzeczy sprzed.rewolucji Jrząd~w N~p~łe~na. łłyła ta're~f
p~7en;~~~, J~~i':.~().kOf1ały. się .Y! ·tałlltY:l'll ()~~ł?s!;;:ł~9!'1~·~p()~!~t.·~.~·~~~~X~~J:l~-.

rz~dkew.niebyłjużw pełni .możłiwy, ..·gdyż,,wydarzenia ~i~ion~g~~·{~le~ćWle~ cza.nazbyt.gruntownie •Zmieniły.obłkze.cr1iemahwszystłdcb·spQłeczęf'.l~t"'[~r•Qba--. łone.dyn4:Stiemo.g4tpowraca~ na.trony (niejwews~st~ich~.;t~sitą~·J?~~~t\M lecz panować musiały nad przeobrażonymi narodami,wodmłennych systemach

Cechy okresu restauracji: dążenie do umocnienia władzy monarszej oraz wpły­ wów arystokracji i szlachty, rozbudowanie systemu policyjnego i cenzury oraz rozciągnięcie ściślejszej kontroli nad szkolnictwem. W życiu ekonomicznym dominujący wpływ zachowywali właściciele ziemscy, podczas gdy mieszczaństwo było jeszcze w większości państw zbyt słabe, aby w istotny sposób wpłynąć na zmianę ówczesnego systemu. Rosja. Spośród filarów Świętego Przymierza - Austrii, Prus i Rosji - ta ostatnia była najbardziej zacofana i konserwatywna. Panował w niej w pełni system feudalna-pańszczyźniany i rządy absolutne. Aleksander I porzucił swe początkowo liberalne przekonania (widoczne np. we wcześniejszych reformach, nadaniu konstytucji Królestwu Polskiemu i Finlandii) i stał się wyrazicielem poglądów zachowawczych. Duże wpływy uzyskał bliski współpracownik cara gen. Aleksy Arakczejew. Wprowadzono rządy policyjne i „dyscyplinę pałki" w wojsku. Na początku lat 20. narastał opór przeciwko reżimowi. Młodzi oficerowie, którzy bezpośrednio zetknęli się z Zachodem w końcowej fazie walk z Napoleonem, dążyli do zmian w Rosji. W 1821 r. na Ukrainie powstał Związek Południowy, zakładający obalenie caratu i wprowadzenie republiki. Mniej radykalny był utworzony w Petersburgu Związek Północny, który postulował wprowadzenie monarchii konstytucyjnej. W grudniu 1825 r., gdy panowały wąt­ pliwości w sprawie następstwa tronu po śmierci Aleksandra I, spiskowcy próbowali wywołać powstanie, ale akcja ta zakończyła się niepowodzeniem. Nowy car Mikołaj I (1825-1855) stłumił powstanie dekabrystów (od ros. diekabr - grudzień), które było „pierwszym jawnym wystąpieniem w Rosji przeciwko absolutyzmowi carskiemu i ustrojowi poddańczemu" (M. Żywczyński, Historia powszechna 7789- 7870). Następca Aleksandra I jeszcze bardziej wzmocnił aparat kontroli nad poddanymi, czemu służyła rozbudowa policji politycznej i zaostrzenie cenzury. Mikołajowska Rosja przez współ­ czesnych była nazywana „żandarmem Europy" (rola strażnika europejskiego porząd­ ku, tłumienie powstań: listopadowego z lat 1830-1831 i węgierskiego z 1848 r.). Francja. Restauracja Burbonów we Francji oznaczała wzrost wpływów monarchistów, niejednokrotnie o skrajnych poglądach (ultrasów). W kraju rozpoczął się tzw. biały terror, wymierzony w bonapartystów i republikanów. Aresztowano ok. 70 tys. osób. Rozstrzelano jednego z najsłynniejszych marszałków - Michela Neya - za to, że wysłany z wojskiem przeciwko Napoleonowi w czasie jego powrotu z Elby przeszedł na stronę cesarza. Na wygnanie poszedł m.in. malarz epoki cesarstwa Jacques Louis David i twórca rewolucyjnej armii Lazare Carnot. Polityka represji doprowadziła do głębokiego podziału społeczeństwa. Przeciwko wspieranym przez Kościół monarchistom łączyli się prześladowani bonapartyści, liberałowie i rewolucjoniści. Ludwik XVIII w obawie przed rozruchami społecz­ nymi nie mógł powrócić do stosunków sprzed 1789 r. Dlatego utrzymał ogłoszoną w 1814 r. Kartę konstytucyjną, która gwarantowała podstawowe zdobycze rewolucji i Napoleona (równość wobec prawa, wolność osobistą, zachowanie własności czy dostęp do udziału we władzy dla najzamożniejszej części społeczeństwa).

Francja, włączona do grona pięciu mocarstw, przyłączyła się do polityki prowadzonej w ramach Świętego Przymierza, m.in. z jego upoważnienia brała udział w interwencji w Hiszpanii (1823 r.). Państwa włoskie.

Szczególnie zdecydowana reakcja przeciwko zmianom z okresu

napoleońskiego nastąpiła w państewkach włoskich. Przywracano w nich dawne

przywileje arystokracji i duchowieństwa (np. w Piemoncie). W Państwie Kościelnym zniesiono nawet szczepienia ospy i zlikwidowano oświetlenie ulic, gdyż wprowadzili je Francuzi. W większości państewek przestał obowiązywać Kodeks Napoleona, a w jego miejsce powróciło dawne prawodawstwo. Posunięcia te miały zatrzeć ślady czasów napoleońskich i przeciwdziałać dążeniom zjednoczeniowym. RUCHY NARODOWE, ZJEDNOCZENIOWE I SPISKOWE

Wzrost świadomości narodowej. Do budzenia

się świadomości narodowej, m.in. Niemców, Włochów, Hiszpanów, przyczyniła się w znacznym stopniu ekspansja Francji i polityka wyzysku ekonomicznego na terenach przez nią zajmowanych i okupowanych. Ruchy narodowe w krajach niemieckich i włoskich dążyły do zjednoczenia swych państw.

wśród

Niemiecki ruch narodowy rozwijał się przede wszystkim wśród burżuazji, zainteresowanej rozwojem gospodarczym, zniesieniem wewnętrznych barier celnych i ochroną rynku przed konkurencją angielskich towarów. Na rzecz jedności kraju występowała także młodzież uniwersytecka oraz liberalni profesorowie. Na uniwersytetach niemieckich powstawały związki studenckie (burschenschafty). Ruch„burszowski" wysuwał także żądania reform politycznych i społecznych. W 1817 r. doszło do wielkiej manifestacji studentów niemieckich w Wartburgu (gdzie niegdyś ukrywał się Luter), w czasie której spalono symbole pruskiego absolutyzmu: gorset ułański, perukę heską i kij kapralski, a także Kodeks Napoleona, przypominający czasy wrogiej okupacji. Wystąpienia studentów wywołały zaniepokojenie władz, a w rezultacie - śledztwa i aresztowania. Gdy jeden ze studentów zamordował carskiego szpiega, wprowadzono policyjny nadzór nad uniwersytetami. Zabroniono tworzenia związków studenckich, z uczelni usuwano profesorów o radykalnych poglądach. Represje nie zdołały jednak zahamować dążeń zjednoczeniowych. Włoski

ruch narodowy nazwano w XIX w. risorgimento [rizordżimento] (wł. odrodzenie). Do jego rozbudzenia przyczyniła się twórczość filozofów, poetów i pisarzy, kompozytorów (Gioacchino Rossini napisał muzykę do hymnu, w którego słowach zawarte było przesłanie zjednoczenia Włoch). Znaczącą rolę w procesie integracji narodowej odgrywały ogólnowłoskie kongresy naukowe, odbywające się systematycznie w różnych miastach. Poruszano na nich aktualne problemy państw włoskich, a także sprawy gospodarcze (np. kwestię budowy sieci kolejowej, która połączyłaby cały półwysep) czy polityczne. Obok ruchu o charakterze pokojowym i legalnym rozwijał się również ruch rewolucyjny. Realizację celów narodowych stawiały sobie tajne organizacje karbonarskie, czyli węglarskie (nazwa „karbonariusze" wywodzi się od robotników zajmujących się wypalaniem węgla drzewnego, którzy pracowali w trudno dostęp-

nych lasach i często udzielali schronienia w swych szałasach ściganym działaczom politycznym). Włoscy karbonariusze chcieli wyzwolić Italię spod obcego panowania, zjednoczyć kraj i wprowadzić demokratyczny ustrój. Mieli wpływy w wojsku, wśród mieszczaństwa i chłopów, a nawet niższego duchowieństwa. Doprowadzili do wybuchu powstań w Neapolu, na Sycylii (1820 r.) i w Piemoncie (1821 r.) oraz w Modenie, Parmie i Państwie Kościelnym (1831 r.). Wystąpienia te zostały jednak stłumione z pomocą wojsk austriackich. Młode Włochy.

W 1831 r. adwokat Giuseppe Mazzini [dżiuzeppe maccini] założył w Szwajcarii radykalny ruch Młode Włochy, który stawiał sobie za cel zjednoczenie kraju przez powstanie ludowe i utworzenie demokratycznej republiki. W 1834 r. Mazzini powołał międzynarodową organizację rewolucyjną Młoda Europa dla współdziałania z innymi narodami w walce o zjednoczenie kraju lub uzyskanie niepodległości. W jej skład wchodziły autonomiczne sekcje, m.in. Młode Wło­ chy, Młode Niemcy, Młoda Polska.

Procesy odrodzenia narodowego pojawiły się wśród Czechów, Słowaków, Rusinów, Chorwatów, Serbów, Bułgarów, Rumunów. U źródeł odrodzenia narodowego leżało zainteresowanie własnym językiem oraz przeszłością i kulturą. Pod wpły­ wem powstającej literatury narodowej i prasy coraz mocniej ujawniały się wśród tych narodów aspiracje polityczne.· ZMIANY ŁADU WIEDEŃSKIEGO W EUROPIE. WALKA GREKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ

Grecki ruch narodowy. Spośród narodów znajdujących

się pod panowaniem tureckim (Serbowie, Bułgarzy, Grecy, Rumuni) w pierwszej połowie XIX w. najsilniej rozwijał się grecki ruch narodowy, dążący do wyzwolenia kraju.

wpływem wiadomości o wystąpieniach rewolucyjnych w Ameryce Łacińskiej i we Włoszech w 1821 r. rozpoczęło się powstanie ludów bałkańskich przeciw Turcji, a następnie powstanie w Grecji kontynentalnej. W 1822 r. Zgromadzenie Narodowe ogłosiło niepodległość Grecji i uchwaliło konstytucję. Odpowiedzią były rzezie i pogromy Greków na terenach kontrolowanych przez Turków. Po stronie powstańców opowiadała się opinia publiczna w całej niemal Europie (był to tzw. ruch filohelleński). W obronie greckiej twierdzy Missolunghi uczestniczył wybitny angielski poeta George Byron [dżordż baj ro n], który zmarł tam na malarię. Mocarstwa europejskie były początkowo przeciwne powstaniu. Traktowały je jako próbę naruszenia porządku ustalonego na kongresie wiedeńskim, jednak wpływ opinii publicznej oraz chęć ochrony własnych interesów w tym rejonie skło­ niły Rosję, Anglię i Francję do interwencji. Starały się one wywrzeć nacisk na Turcję (nazywaną wówczas chorym człowiekiem Europy), by przyznała Grekom autonomię. W 1827 r. flota tych państw rozbiła flotę turecko-egipską pod Navarino, z kolei wojska rosyjskie zaatakowały Turków w Armenii i na Bałkanach. Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Adrianopolu (1829 r.) Turcja odstąpiła Rosji część Armenii oraz potwierdziła autonomię Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny.

Przebieg walki Greków. Pod

Uznanie niepodległości Grecji. Pod wpływem niepowodzeń w wojnie z Rosją Turcja wyraziła zgodę na niepodległość Grecji i zaakceptowała uchwałę konferencji londyńskiej z 1830 r. w tej sprawie. Rozczarowanie 'Greków budził fakt, że poza granicami kraju pozostawały znaczne tereny zamieszkane w większości przez ludność grecką. poręczenia mocarstw królem Grecji został książę bawarski Otto Wittelsbach. Dopiero w 1844 r. przyjął on konstytucję uchwaloną przez Zgromadzenie

z

Ludowe. REWOLUCJA LIPCOWA WE FRANCJI -„TRZY DNI CHWAŁY"

m

c:

Przyczyny rewolucji. Następca Ludwika XVIII Karol X - przywódca partii skrajnych rojalistów (tzw. ultrasów) - prowadził jeszcze bardziej niepopularną politykę niż jego poprzednik. Za panowania Karola X przyznano emigrantom milionowe odszkodowania za utracone majątki, co wywołało zaniepokojenie wśród nabywców dóbr szlacheckich i kościelnych. Zaostrzono cenzurę. Przeciwko tej polityce wystę­ powała liberalna opozycja. Uzyskała ona większość w Izbie Deputowanych, jednak ani władca, ani rząd nie liczyły się z jej opinią. Gdy w marcu 1830 r. Izba Deputowanych przedstawiła petycję, w której domagała się wprowadzenia odpowiedzialności ministrów przed Izbą, król ją rozwiązał. Wybory przyniosły zwycięstwo opozycji. Wówczas król ponownie rozwiązał Izbę, wydał nową ordynację wyborczą, która ograniczała prawa wyborcze burżuazji, oraz zniósł wolność prasy. Karol X liczył na to, że dzięki sukcesowi, jaki osiągnął w polityce zagranicznej (zajęcie Algieru), społeczeństwo zaakceptuje te niepopularne posunięcia. Jednak opozycja wystąpiła

że

Belgowie byli liczniejsi (Holandia liczyła 2,5 mln mieszkańców, Belgia - 3,5 mln), Holendrzy mieli przewagę w dwuizbowym parlamencie. Rząd wspierał również przemysł i handel holenderski. Pod wpływem wydarzeń paryskich rozpoczęły się wystąpienia antyrządowe w Brukseli, które zamieniły się w powstanie. Przebieg. W wyniku walk ulicznych (23-26 września 1830 r.) wyparto wojska królewskie ze stolicy i wyzwolono część kraju. 18 listopada 1830 r. Kongres Narodowy proklamował niepodległość Belgii. Car Rosji Mikołaj I gotów był interweniować po stronie króla holenderskiego. Sprzeciwiły się temu Francja i Anglia, a ostatecznie interwencję uniemożliwił wybuch powstania listopadowego w Królestwie Polskim. Na konferencji mocarstw w Londynie w 1831 r. uznano niepodległość Belgii i zadecydowano, że będzie ona państwem wieczyście neutralnym (neutralność tę naruszyły Niemcy w 1914 r.). Ustrój państwa. Belgia stała się monarchią konstytucyjną. Tron objął książę saska-koburski Leopold I. Konstytucja belgijska była jedną z najbardziej liberalnych w Europie: proklamowała suwerenność narodu, wprowadzała równość wobec prawa, odpowiedzialność ministrów przed parlamentem oraz wolność prasy i wyznania. Utrzymano jednak cenzus majątkowy, który ograniczał prawa wyborcze. POWSTANIE NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ Hiszpańska polityka kolonialna. Większość terytoriów Ameryki środkowej i Południowej od czasu wielkich odkryć stanowiły kolonie Hiszpanii. Wyjątkiem była

w obronie swych praw.

zajęta

Przebieg walk. 27 lipca 1830 r. na ulicach Paryża tłumy studentów, robotników i mieszczan zaczęły wznosić barykady. W ciągu trzech dni zdobyto ratusz i arsenał, a wojska królewskie wycofały się z miasta. Karol X musiał abdykować. Burżuazja nie chciała wprowadzenia republiki, dlatego wpływowi politycy liberalni rzucili hasło oddania władzy Ludwikowi Filipowi z młodszej linii Burbonów, zwanej orleańską, który został „królem Francuzów z łaski bożej i woli narodu'~ Nowy król przyjął trójkolorowy sztandar i złożył przysięgę na zmienioną Kartę konstytucyjną, która obniżała wyborczy cenzus majątkowy (uzależnienie praw wyborczych od osiągania odpowiednich dochodów lub płaconych podatków), znosiła dziedziczność Izby Parów i wprowadzała odpowiedzialność ministrów przed parlamentem.

przez Portugalię Brazylia oraz niewielkie posiadłości należące do Anglii, Holandii i Francji. Hiszpania traktowała terytoria zamorskie jako zaplecze surowcowe, skąd przywożono złoto i srebro oraz bawełnę, trzcinę cukrową, tytoń. Podlegały one całkowi­ cie Madrytowi, a innym krajom nie wolno było utrzymywać z nimi kontaktów handlowych bez zgody króla. Władza w koloniach spoczywała w rękach wicekrólów i urzędników mianowanych spośród ludzi pochodzących z metropolii. Tworzyli oni elitę rządzącą, grupę uprzywilejowaną i najzamożniejszą. Budziło to niezadowolenie Kreolów - potomków kolonizatorów, urodzonych i mieszkających od pokoleń w Ameryce. Zajmowali oni średnie szczeble w administracji państwowej, kościelnej i terenowej. Ludność kolonii stanowiła swoistą mozaikę etniczną złożoną z:

Skutki rewolucji. Rewolucja lipcowa, mimo że była dziełem ludu Paryża, decydujący wpływ na rządy przyniosła bogatemu mieszczaństwu. Odsunęła od władzy wierną Burbonom arystokrację i szlachtę. Wpłynęła także istotnie na wydarzenia europejskie w ciągu najbliższych miesięcy - w Belgii, Królestwie Polskim, krajach niemieckich. POWSTANIE W BELGII Geneza. Utworzone na kongresie wiedeńskim Królestwo Niderlandów pod berłem Wilhelma I składało się z protestanckiej Holandii i katolickiej Belgii. Obok odmienności religijnej, oba kraje różniły także dzieje, tradycja, kultura, język. Mimo

-

Hiszpanów z metropolii, Kreolów - białych urodzonych w kolonii Metysów- potomków białego człowieka i Indian, Mulatów - potomków białego człowieka i Murzynów, Indian - rdzennych mieszkańców, Zambos - potomków Indian i Murzynów, murzyńskich niewolników. Metysi i Mulaci mieli dostęp do najniższych urzędów w administracji i stanowisk kościelnych, zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Na dole drabiny społecznej znajdowali się potomkowie Indian i Murzynów, ludzie osobiście wolni,

pracujący u Hiszpanów, oraz murzyńscy niewolnicy, zatrudnieni w kopalniach i na plantacjach, traktowani jako inwentarz żywy.

Przyczyny walki o niepodległość. Kreole niechętnie odnosili się do rządów metropolii. Pod wpływem ideologii oświecenia oraz powstania Stanów Zjednoczonych i rewolucji francuskiej pojawiło się wśród nich dążenie do uniezależnienia się. Okazją do działania stała się odmowa uznania przez kolonie Józefa Bonapartego, osadzonego w Madrycie przez Napoleona po zdetronizowaniu Burbonów, za króla Hiszpanii. Za przykładem Hiszpanii w koloniach powstawały rady miejskie, czyli junty [chunty], które nie chciały uznać urzędników napoleońskich i przejmowały władzę. W latach 1810-1811 ruch narodowowyzwoleńczy ogarnął większą część Hispanoameryki. Do walki przystąpili nie tylko bogaci Kreole, lecz także warstwy średniozamożne i ludowe. Wojska hiszpańskie wkrótce stłumiły powstanie, ale procesu tego nie dało się już zahamować.

tania, która chciała przejąć handel z krajami południowoamerykańskimi. W obawie przed dominacją Anglii w regionie Stany Zjednoczone jako pierwsze uznały niepodległość tych krajów i nawiązały z nimi stosunki dyplomatyczne. W 1823 r. prezydent Stanów Zjednoczonych James Monroe w orędziu do kongresu proklamował zasady polityki_ zagranicznej swego kraju. Doktryna Monroego głosiła zasadę nieingerencji mocarstw europejskich w sprawy amerykańskie, a Stanów Zjednoczonych w sprawy europejskie. Jej ogólne założenia streszcza hasło: „Ameryka dla Amerykanów':

3. PRZEMIANY GOSPODARCZE I SPOŁECZNE W EUROPIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX W. PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE

Wzrost liczby ludności. Zapoczątkowany w XVIII w. przyrost demograficzny w cią­ w Ameryce Łacińskiej przewodzili: potomek bogatej kreolskiej rodziny ziemiańskiej Simon Bolivar - na północy i Jose [chose] de San Martin - na południu. Zwano ich wyzwolicielami (libertadores).

libertadorzy. Walce

narodowowyzwoleńczej

gu następnego półwiecza wykazywał dużą dynamikę. Liczba ludności Europy o ok. 40% - ze 188 mln w 1800 r. wzrosła do 267 mln w 1850 r.

zwiększyła się

Zwiększony

Przebieg walk. W 1816 r. niepodległość ogłosiła Argentyna, a w 1818 r. - Chile. Wenezuelczyk Bolivar w 1819 r. doprowadził do wyzwolenia Wenezueli i Kolumbii i został prezydentem Wielkiej Kolumbii, do której przyłączył również Ekwador. W 1830 r. państwo

to rozpadło się na trzy republiki. Najdłużej utrzymywały się wpływy hiszw Peru. Dopiero zwycięstwo pod Ayacucho [ajakuczo] w grudniu 1824 r. złamało opór wojsk hiszpańskich i utwierdziło ostatecznie niepodległość państw Ameryki Południowej. W Ameryce Środkowej w 1821 r. niepodległość ogłosił Meksyk, a później inne państwa. Pod władzą Hiszpanii pozostały jedynie Kuba i Puerto Rico. Brazylia uzyskała niepodległość drogą pokojową, przez odłączenie się (secesję) od metropolii. W 1822 r. syn króla Jana zerwał związki z Portugalią i ogłosił się konstytucyjnym cesarzem jako Pedro I. pańskie

niepodległych państw. Większość państw Ameryki Łacińskiej przyję­ ustrój republikański (monarchiami były Brazylia, Meksyk i Haiti). Władzę obję­ li w nich wielcy właściciele ziemscy wraz z zamożnym mieszczaństwem. Ważnym czynnikiem w życiu społeczno-politycznym stała się armia, która przyczyniła się do zwycięstwa, a zwłaszcza korpus oficerski. Silną pozycję utrzymał Kościół. Niewiele się natomiast poprawiło położenie ludności. „Mimo oderwania się (secesji) od metropolii nowe państwa latynoamerykańskie przez czas dłuższy nie zmieniły gruntownie dawnej struktury społecznej, starych, przedniepodległościowych sposobów bytowania i zachowań społecznych" (T. Łepkowski, Simon Bolivar). Równocześnie w miejsce zależności od Hiszpanii pojawiła się zależność ekonomiczna od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych.

Sytuacja ła

przyrost naturalny wynikał m.in. z poprawy warunków higienicznych, wprowadzenia szczepień i spadku umieralności niemowląt oraz zwiększenia produkcji rolniczej i przemysłowej. Wydłużyła się przeciętna długość życia ludzkiego. Dla przykładu: w Anglii w połowie stulecia wynosiła ona 39,9 lat dla mężczyzn i 41,8 lat dla kobiet, we Francji zaś odpowiednio - 38,3 i 40,8 (w średniowieczu śred­ nia długość życia wynosiła około 33 lat). Występowały jednak duże różnice w ramach jednego kraju. Wiele zależało bowiem od środowiska społecznego, w którym człowiek żył (wyższą średnią notowano wśród warstw zamożnych, niższą wśród chłopów i robotników). Proces urbanizacji, czyli szybkiego rozwoju ośrodków miejskich, postępował wraz z uprzemysłowieniem. Do miast migrowała ludność wiejska (małorolni chłopi, zrujnowani przez masową produkcję rzemieślnicy) w poszukiwaniu źródeł utrzymania. Zasilali oni szeregi rosnącej rzeszy proletariatu fabrycznego. Najwyższy poziom urbanizacji osiągnęła wówczas Anglia. W połowie stulecia ok. 65% ludności tego kraju mieszkało w miastach, wskaźnik ten znacznie odbiegał od poziomu urbanizacji w innych krajach. Emigracja ludności. Innym sposobem przemieszczania się ludności była emigracja. Wysoki przyrost demograficzny oraz przyczyny ekonomiczne prowadziły do masowej emigracji na kontynent amerykański, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych (80% całego wychodźstwa do połowy XIX w.). NAJWIĘKSZE MIASTA EUROPY (LUDNOŚĆ W TYS.) 1800 r.

uzyskaniu niepodległości przez państwa południowoamerykańskie i próbowała pozyskać pomoc zbrojną Świętego Przymierza. Przeciw interwencji były Stany Zjednoczone oraz Wielka Bry-

Doktryna Monroego. Hiszpania

przeciwstawiała się

947 550

1850 r.

2230

w „

lejową

dla ruchu pasażerskiego, otwartą w 1825 r. na trasie Stocton-Darlington (60 km). Była ona obsługiwana zarówno przez pojazdy konne, jak i parowe. Dopiero linia kolejowa Manchester-Liverpool, otwarta w 1830 r., była linią wyłącznie o trakcji mechanicznej. Od lat 40. XIX w. ten typ komunikacji zaczął się upowszechniać na całym kontynencie, powodując zmiany w życiu gospodarczym, społecz­ nym i kulturalnym. INNE WAŻNIEJSZE WYNALAZKI PIERWSZEJ POŁOWY XIX W.

m

c:

PRZEWRÓT TECHNICZNY -WYNALAZKI I ICH ZASTOSOWANIE Upowszechnienie maszyny parowej. Wiek XIX przyniósł szybki rozwój techniki. Pierwszeństwo w dziedzinie wynalazków należało do Anglii, z którą rywalizowały Stany Zjednoczone, w mniejszym stopniu Francja. Prymat Anglii wynikał z istnieją­ cych tam sprzyjających warunków społeczno-ekonomicznych. Nowości techniczne znajdowały bowiem uznanie przedsiębiorców i stosunkowo szybko je wdrażano w życie. Dla rozwoju przemysłu oraz transportu kluczowe znaczenie miało upowszechnienie ulepszonej maszyny parowej, stosowanej w górnictwie, hutnictwie, przemyśle włókienniczym czy transporcie. Nowe technologie wprowadzano w hutnictwie, np. pudlingowanie (usuwanie domieszek z surówki żelaza przez utlenianie), walcowanie. W miejsce drewna głównym paliwem stał się węgiel kamienny. W przemyśle włókienniczym następowała pełna mechanizacja (mechaniczna przędzarka Arkwrighta [arkrajta], mechaniczne krosno Cartwrighta [kartrajta]).

Środki transportu - żegluga śródlądowa i morska. Znaczący postęp dokonał się w dziedzinie środków transportu. W 1807 r. amerykański konstruktor Robert Fulton zbudował statek parowy "Clermont': który odbył pierwszą podróż na rzece Hudson. Żaglowce jednak długo utrzymały pierwszeństwo nad cięższymi parowcami. "Zadaniem statku parowego - jak mówiono ironicznie - jest jedynie transportowanie węgla na własny użytek': Dlatego statki parowe posługiwały.się jeszcze żaglami jako dodatkowym źródłem napędu. Dopiero zbudowanie w 1838 r. parostatku z zastosowaniem śruby okrętowej (w miejsce dotychczasowych kół łopat­ kowych) zwiększyło ich szybkość i sprawiło, że stały się konkurencyjne w stosunku do żaglowców. Tak udoskonalone parowce przepływały Atlantyk w ciągu 15 dni. Od połowy stulecia zaczęto budować statki o żelaznej konstrukcji, mające większą pojemność i wytrzymałość niż jednostki drewniane. Komunikacja lądowa. Budowa sieci dróg bitych umożliwiała szybsze i wygodniejsze podróże, które odbywano dyliżansami, kursującymi po określonych trasach z przystankami pocztowymi i rozstawionymi końmi. Uruchamiano karety kurierskie bądź korzystano z własnych karoc, powozów czy taborów. Epokowym wynalazkiem była kolej żelazna. Lokomotywę skonstruował angielski inżynier George Stephenson [stiwenson], który zbudował pierwszą linię ko-

POCZĄTKI

CYWILIZACJI

PRZEMYSŁOWEJ

Rewolucja przemysłowa w Anglii. W pierwszej połowie XIX w. postępował proces industrializacji, czyli uprzemysłowienia. Wcześniejsze sposoby wytwarzania (rzemiosło, nakład, manufaktury) były z wolna wypierane przez produkcję fabryczną, maszynową. Rewolucja przemysłowa powodowała przemiany w technice, organizacji produkcji oraz w strukturze społecznej. Najwcześniej rewolucja rozpoczę­ ła się w Anglii - w połowie XVIII w., a zakończyła - jak sądzi większość historyków - ok. 1830 r. Uczyniło to Wielką Brytanię największą potęgą ekonomiczną, 11warsztatem świata': W połowie stulecia przemysł brytyjski wytwarzał połowę światowej produkcji towarów (77% węgla, 50% stali). Rewolucja przemysłowa na kontynencie. W krajach Europy Zachodniej przeobrażenia gospodarcze nabrały tempa po wojnach napoleońskich, w okresie dłu­ goletniego pokoju i stabilizacji. Przemysł francuski dopiero w latach 30. XIX w. wszedł w fazę intensywnego rozwoju (modernizacja przemysłu węglowego, metalurgicznego, tekstylnego). Do przodujących ośrodków wśród krajów niemieckich należała Njldrenia, w której powstało wielkie zagłębie przemysłowe złożone z kopalni, hut i zakładów produkcyjnych. Przemysł rozwijał się także w Westfalii, Saksonii i na śląsku. Utworzenie w 1834 r. Związku Celnego, skupiającego w połowie XIX w. większą część obszaru Niemiec, przyczyniło się do zespolenia kraju i ułatwiało rozwój gospodarczy. Państwa zachodnie zdecydowanie wyprzedziły kraje środkowo-wschodniej i południowej części kontynentu, w których proces uprzemysłowienia nasilił się dopiero w drugiej połowie XIX w. Burżuazja przemysłowa.

nowej, coraz bardziej

Rozwój przemysłu prowadził do ukształtowania się warstwy społecznej - burżuazji przemysłowej.

wpływowej

Duch przedsiębiorczości najwcześniej ujawnił się wśród kupców (szczególna pozycja przypadła kupcom żydowskim), którzy dysponowali odpowiednimi funduszami, wykazywali się zdolnościami organizacyjnymi i znajomością rynku. Potrafili oni wprowadzić nowe zasady w życiu handlowym i przemysłowym. Cenili aktywną postawę, odwagę ponoszenia ryzyka, a także bezwzględną walkę konkurencyjną. Burżuazja przemysłowa najwcześniej tworzyła się w przemyśle bawełnianym i hutnictwie, gdyż dla tych dziedzin produkcji powstały chłonne rynki zbytu. Uzyskiwane dochody inwestowano nie tylko we własne przedsiębiorstwa, lecz także w pokrewne gałęzie produkcji. Prowadziło to w efekcie do koncentracji produkcji. Stąd też„fabrykantokracja" - jak nazywano burżuazję przemysłową -wysunęła się w tym czasie na czoło całej warstwy burżuazji.

Robotnicy- położenie i warunki pracy. Na przeciwnym biegunie znajdowała się druga grupa powstała w okresie industrializacji - robotnicy, proletariat przemysło­ wy. Ich położenie w początkowym okresie rozwoju przemysłu było ciężkie: czas pracy wynosił 12 godzin na dobę, właściciele fabryk nie dbali o bezpieczeństwo i higienę pracy, dlatego często zdarzały się wypadki, do powszechnych zjawisk należało zatrudnianie kobiet i dzieci. Wynagrodzenie tych ostatnich było znacznie niższe niż mężczyzn, którzy również otrzymywali głodowe zarobki. Fabrykanci powszechnie wyrażali przekonanie, że niskie płace czynią robotnika bardziej pracowitym i uległym. ustawodawstwa pracy. Do lat 30. XIX w., czyli do czasu pojawienia się ustawodawstwa pracy, przedsiębiorca miał całkowitą swobodę ustalania płac, czasu i regulaminu pracy, zwalniania robotników. Zatrudnianie dzieci w kopalniach i fabrykach, wyzysk robotników, brak bezpieczeństwa pracy budziły krytykę. Najw Anglii, a później na kontynencie (Francja, Prusy) wprowadzono ograniczenia w pracy dzieci i państwowe inspekcje fabryczne. Do ważniejszych zmian w ann•01cv•m ustawodawstwie pracy należy zaliczyć zakaz zatrudniania dzieci poniżej roku życia (1833 r.), zakaz pracy dzieci pod ziemią (1842 r.) oraz wprowadzenie O-godzinnego dnia pracy (1848 r.).

Początki

KSZTAŁTOWANIE SIĘ

ków. Stąd też powstające wśród proletariatu organizacje działały nielegalnie, a ich działaczom groziły represje. Pierwsze wystąpienia robotników miały charakter ży­ wiołowy. Wzrost świadomości robotników prowadził do bardziej zorganizowanych form walki i protestów przeciwko złym warunkom życia: strajków, wystąpień i powstań. Te ostatnie (np. w Lyonie w 1831 i 1834 r., tkaczy śląskich w Bielawie i Pieszycach w 1844 r.) zostały szczególnie krwawo stłumione przy użyciu wojska. Odbiły się one szerokim echem w całej Europie.

Ruch czartystów. Wydarzeniem o daleko idących konsekwencjach dla ruchu robotniczego było zniesienie w 1824 r. w Anglii zakazu zrzeszania się robotników (tzw. prawo Hume'a [chjuma]). Doprowadziło to do szybkiego rozwoju związ­ ków zawodowych i powstania ruchu czartystów. Początek czartystom dało Londyńskie Stowarzyszenie Robotników z Williamem Lovettem na czele, założone w 1836 r. Program tego ruchu, ogłoszonego w 1838 r. w tak zwanej Karcie Ludu (People's Charter - stąd nazwa czartyści), zakładał m.in. zreformowanie systemu wyborczego i wprowadzenie do parlamentu swych reprezentantów. Czartyści chcieli osiągnąć swój cel przez akcję propagandową i petycje, bardziej radykalni działacze opowiadali się za strajkami i powstaniem. Mimo uzyskania masowego poparcia pod petycjami (drugą petycję z 1842 r. podpisało 3,3 mln dorosłych mężczyzn), zostały one odrzucone przez Izbę Gmin. Jednak ruch ten, przez swą działalność oraz wywieranie presji na rząd i parlament, przyczynił się wprowadzenia w życie części postulatów robotniczych, m.in. zakazu pracy dzieci i skrócenia czasu pracy. SYTUACJA W ROLNICTWIE

Rozszerzanie

się

rewolucji agrarnej.

Przeobrażenia w rolnictwie europejskim

przebiegały odmiennie w różnych krajach. Na drogę modernizacji rolnictwa najwcześniej wchodziły państwa, w których zniesiono stosunki feudalne. Tylko wolni i samodzielnie gospodarujący chłopi mogli podejmować - na miarę swoich możli­ wości - inwestycje i wprowadzać postęp agrotechniczny. Początki rewolucji agrarnej przypadły w Anglii na XVIII w., a stąd rozszerzała się ona stopniowo na inne kraje.

RUCHU ROBOTNICZEGO

luddyści. Początkowo rzemieślnicy

Zmiany w rolnictwie. Tradycyjne rolnictwo nie mogło zaspokoić zapotrzebowania

robotników. Właściciele fabryk byli zainteresowani utrzymaniem prawa zakazującego zrzeszania się i tworzenia organizacji robotniczych oraz straj-

na żywność szybko rosnącej liczby ludności, w coraz większym stopniu pracującej poza rolnictwem. Konieczna była więc intensyfikacja uprawy roli i hodowli przez zastosowanie zdobyczy techniki i nauki oraz nowoczesnej organizacji produkcji. Płodozmian wypierał trójpolówkę (a niekiedy jeszcze dwupolówkę), stosowano lepszą orkę i selekcję ziarna do siewu. W drugiej połowie XIX w. zaczęto wprowadzać maszyny (siewnik, żniwiarka). Upowszechniła się uprawa ziemniaków, które stały się powszechnym pożywie­ niem, oraz buraków cukrowych. Hodowano doskonalsze rasy zwierząt. Rozwój hodowli przyczynił się także do zwiększenia ilości nawozu. Likwidowano ugory i przeprowadzano meliorację, przez co zwiększano areał ziemi uprawnej. W efekcie wzrosła wydajność pracy i produkcji, przy równoczesnym zmniejszeniu zatrudnienia w rolnictwie.

i robotnicy za źródło swych nieszczęść uważa­ li upowszechnienie się maszyn. Produkcja maszynowa rujnowała bowiem tysiące drobnych wytwórców, którzy nie mogli wytrzymać konkurencji z tanimi towarami przemysłowymi. Pojawienie się maszyn prowadziło również do zmniejszenia liczby robotników. Ruch niszczenia maszyn zapoczątkował angielski robotnik Ned Ludd, który prawdopodobnie jako pierwszy zniszczył maszynę dziewiarską. Jego zwolenników nazywano luddystami. Ruch ten nasilił się w Anglii w latach 1811-1812, a później rozszerzył się na inne kraje i trwał do lat 40. XIX stulecia. Był on ostro zwalczany przez władze, np. w Anglii w 1812 r. wprowadzono karę śmierci za świadome niszczenie maszyn. Wystąpienia

4. NOWE KIERUNKI IDEOWE I UMYSŁOWE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX W. LIBERALIZM

ti&era1iim(()dcta~;)116er.~w~tn)'1··F1~ji~~ijt?9t3l~J~~~~,~~~~!l~•.: ······)~ł., . . . <~}~~·

- John Stuart Mill [dżon stiuart mil] - angielski filozof i ekonomista, reprezentował. kierunek demokratycznego liberalizmu; - Beniamin Constant [kąsta] - francuski pisarz i polityk; - Alexis de Tocqueville [tokwil] - francuski socjolog, polityk i historyk, autor książki O demokracji w Ameryce.

jącysięwJ{łX~.Ter:mit)ten~.~chodziQ~~t~~~~lt:t~!1tW~ł~śt~~~f{l~~~ł!~~f1''·~~~ • działającego w hiszpańskim parlamencie:Jlz1~.Więtn1Jsto~i~~°:~~i,~łi~J~1~~1IĘ

pał•·inspi.racje z oświecenioV\fych ·koncet>cjiczłowie){a4pa~swr~r)lr~ędęV'(s~~~„ .. kim Johna Locke1a,orazdoktryny ekon9micznejĄdąmaSmitljp~· · ·

KONSERWATYZM

KonserVł(~tyzłll wpotó<~nymzQaci:eniucoJ!~aczaip~zy\A/i~~a~te.tJo i~tni~)~eeg~~ stanu. rzeC1-y,.n!ecpęć: dą:z:mia111.opowią9~Jtlię ~ię.?"atr~~YWJ~Y:t'!:.SJ:s~~m~tn.~~r~:

tości {łaę..conser~are '""'.utrzyfl'}ywać,zachowywać). .tlyłato ide!)logiaprze.clwstaw"· Ideologia mieszczaństwa. Idee liberalne najsilniej oddziaływały na życie polityczne krajów Europy Zachodniej, w których coraz większą pozycję zdobywało bogate mieszczaństwo, buntujące się przeciwko państwu absolutystycznemu i systemowi feudalnemu. Liberalizm był więc ideologią rozwijającej się burżuazji. Poglądy liberałów. Za naczelną wartość uznawali wolność i swobodę działania jednostki we wszystkich dziedzinach życia. Fundamentem wolności według nich była własność prywatna. Chcieli ograniczenia i kontrolowania władzy monarchów przez gwarancje konstytucyjne i system parlamentarny. Domagali się wolności sło­ wa i prasy, wolności sumienia, zrzeszania się, swobody prowadzenia działalności politycznej. Opowiadali się za laicyzacją szkolnictwa i tolerancją wyznaniową. Byli , za równością wobec prawa, uznawali równość za naturalną, gdyż wszyscy są sobie równi z natury, z powodu przynależności do gatunku ludzkiego. Każdy człowiek jednak działa na własny rachunek, dlatego powstają nierówności społeczne. Prawa polityczne powinni otrzymać tylko ci, którzy są niezależni ekonomicznie i odpowiednio wykształceni. Byli zatem zwolennikami cenzusów majątkowego i wykształcenia, gdyż te zależały od inicjatywy i wysiłku jednostki. „Bogaćcie się przez pracę -wzywał wpływowy minister francuski Franc;ois Guizot [gizo] - a zostaniecie wyborcami': Wśród liberałów w latach 30. XIX w. dokonał się podział na umiarkowanych i radykalnych - demokratów. Ci ostatni byli zwolennikami republiki, pełnej równości obywateli i jednakowych praw wyborczych. Poglądy gospodarcze liberałów. Głosili nieskrępowaną swobodę działalności jednostki, co wyraża zasada leseferyzmu (laissez faire - pozwólcie działać). Wolność działania, konkurencji i handlu miały doprowadzić- jak wierzono - do harmonijnego rozwoju gospodarczego i społecznego. Przeszkodą dla tego rozwoju były ograniczenia wprowadzone przez organizacje cechowe oraz ingerencje państwa, np. w postaci ceł czy wkraczania w dziedzinę stosunków między pracodawcami a pracownikami. Państwu wyznaczano jedynie rolę „nocnego stróża" - zadanie utrzymania porządku i bezpieczeństwa oraz ochrony własności obywateli.

Przedstawiciele: - Jeremy Bentham [dżeremi bentem] - angielski filozof i prawnik, głosiciel teorii utylitaryzmu (łac. utilitas - użyteczność, korzyść), według której dążenie do indywidualnego szczęścia jest społecznie użyteczne, gdyż prowadzi do pomyślności ogółu;

na liberalizmowi.

·

Kształtowanie się ideologii. Założenia ideologii konserwatywnej kształtowały się na przełomie XVIII i XIX w. w opozycji do idei oświeceniowych (racjonalizmu, empiryzmu) oraz przemian zapoczątkowanych przez rewolucję francuską. Konserwatyzm był reakcją arystokracji, szlachty i duchowieństwa, czyli warstw chcących zachować tradycyjne stosunki feudalne, na dążenia burżuazji, która głosiła hasła równości obywateli, zwierzchnictwa narodu, wolności słowa i wyznania. Ważną rolę w jego formowaniu odegrał niemiecki prawnik i ekonomista Karl Ludwig von Haller, który twierdził, że państwo jest rozwinięciem rodziny, monarcha zaś to odpowiednik ojca w rodzinie. Dlatego władca może być ograniczony jedynie boskim prawem oraz przywilejami, które dał części poddanych.

Poglądy konserwatystów. Za podstawę porządku społecznego uznawali monarchię, Kościół oraz tradycję. Szczególne miejsce przypisywali religii, będącej fundamentem ładu społecznego. Początkowo optowali za monarchią absolutną, później akceptowali monarchię konstytucyjną. Za naturalne uważali (z wyjątkiem konserwatystów angielskich) społeczeństwo stanowe z hierarchiczną strukturą, w której każdy człowiek powinien zajmować określone miejsce. Główną rolę w społeczeń­ stwie miały pełnić arystokratyczne elity, stanowiące podporę władzy monarszej. Konserwatyści godzili się ze stopniowymi, ewolucyjnymi zmianami, występo­ wali natomiast przeciwko zmianom rewolucyjnym.„Rewolucja - jak pisał Edmund Burke [berk], uważany za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu - była nienaturalnym zerwaniem ciągłości procesu dziejowego, rozerwaniem łańcucha łączące­ go kolejne pokolenia. Ludzie, którzy nigdy nie oglądają się na swych przodków, nie widzą także przed sobą swych potomków [„.]. Narody nie mają prawa zmieniać ustroju, gdy tylko im się tak podoba': SOCJALIZM UTOPIJNY Socjalizm utopijny. Pojęciewywodzhsię od IJtop/11 dzieła Tomasza More'azp~--· czątku XVI w., w którym autor przedstawił wizję ięfeałnego,. bezkłasovveg°: spió~ łeczeńst\A.{a· R~\fVnież twórcy socjalizmu utąpiJnego
1

Narodziny idei. Postępujący od początku XIX w. proces industrializacji zwracał uwagę wielu współczesnych, często należących do warstw rządzących, na kwestię robotniczą, ciężkie warunki pracy i życia proletariatu. Uczni działacze, filantropi, pisarze, myśliciele wrażliwi na ludzką krzywdę szukali lepszego systemu gospodarczego, który zastąpiłby „drapieżny kapitalizm': W wyniku tych poszukiwań pojawiły się idee socjalizmu utopijnego. Ideologia. Socjaliści utopijni chcieli zastąpić system kapitalistyczny dobrowolnymi organizacjami produkcyjnymi oraz wprowadzić uspołecznioną własność ziemi i przemysłu. Wierzyli, że można to osiągnąć drogą ewolucyjną, bez stosowania przemocy, odwołując się do dobrej woli i sumienia samych przedsiębiorców. Nie liczyli się z postawą i opinią robotników, traktowali ich bowiem jako biernych, niedojrzałych do samodzielnego działania. Ideologia socjalizmu utopijnego nie miała większego wpływu na środowiska robotnicze. Jednak niektóre idee (sprawiedliwości, wspólnoty, pracy jako samorealizacji) mają charakter ponadczasowy, a postulaty Owena (ośmiogodzinny dzień pracy, zasiłki dla bezrobotnych czy bezpłatna powszechna oświata) zostały w XX w. wprowadzone w krajach rozwiniętych. Przedstawiciele: -Claude de Saint-Simon [klod de sę simą] dzielił społeczeństwo na dwie klasy: producentów (fabrykanci, bankierzy, uczeni, robotnicy) i „próżniaków" (arystokracja, duchowieństwo, wojsko); chciał wprowadzenia powszechnego obowiąz­ ku pracy i uzależnienia płac od zdolności i wysiłku jednostki; - Charles Fourier [szarl furie] był zwolennikiem dobrowolnych zrzeszeń produkcyjnych zwanych falangami, które miały skupiać grupy liczące po 1620 osób; społeczności te, czyli falanstery, dzieliłyby zyski między swych członków według wkładu pracy, talentu i kapitału; - Robert Owen [ołen] - propagował tworzenie spółdzielni produkcyjnych, w których ludzie pracowaliby razem i dzielili się wytworami swej pracy. Próbował wcielać w życie swoje idee, ale stworzona przez niego spółdzielnia szybko upadła, gdyż nie była w stanie sprostać konkurencji rynkowej.

SOCJALIZM MARKSISTOWSKI Ideolodzy. Poglądy pierwszych socjalistów poddali krytyce niemieccy myśliciele Karol Marks i Fryderyk Engels, nazywając je utopijnymi. Swoją teorię określili zaś mianem socjalizmu naukowego, dla podkreślenia, że opiera się na faktach i ogólnych prawach rozwoju społecznego i ekonomicznego. Jej założenia zostały przedstawione przez Marksa i Engelsa w Manifeście komunistycznym, opublikowanym w 1848 r., oraz Kapitale Marksa (pierwszy tom z 1867 r.). Założenia

socjalizmu marksistowskiego. Według koncepcji Marksa, przedstawionej w Kapitale, dzieje ludzkości to następujące po sobie formacje społeczno­ -gospodarcze: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm i - ostateczny ustrój - komunizm. Za główną siłę napędową rozwoju społeczno­ -gospodarczego Marks i Engels uznawali walkę klas. „Historia wszelkiego społe-

czeństwa

dotychczasowego - jak pisali w Manifeście - jest historią walk klasowych': ona między właścicielami niewolników i niewolnikami, feudałami i chłopami. W społeczeństwie przemysłowym walka klasowa rozgrywa się między dwiema grupami antagonistów: fabrykantami i robotnikami. Jest to walka między posiadaczami środków produkcji a pozbawionymi własności pracownikami najemnymi. Marks i Engels wzywali robotników do połączenia swych sił (w myśl internacjonalistycznego hasła „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się") we wspólnej walce. Jej celem miało być obalenie kapitalizmu drogą rewolucyjną oraz zbudowanie nowego ustroju komunistycznego (łac. communis - wspólny, powszechny), w którym zostałyby uspołecznione środki produkcji i nie byłoby klas społecznych.

Wcześniej toczyła się

ANARCHIZM Anarchizrn{gr~.anarcho.s•·...•·.pozbawiony··.władty)t~.d~ktryna··nęgują~a%~s!eł~ kie formy istnienia.p~ństwa .• za jego ojca uznawany jest Pierre,. ~r~łJ~łio~l~ł7~~ prudą]; Odrzucałonpaństwą które .·uznawał •• za.źródło• przemocy, 9raz płen~ą~. dze; wymiana między wytwórc~ml winna m.ieć •. charakter~ovvaro\f\(Y~ We~ł~g Proudhona społeczeństwo· powinno żyć w stanie ·anarchii;czyU benządu;roioi'" te na autonomiczne gminy. Był zwolennikiem drobnych producentów indywiau~ ałnych, którzy świadczą sobie wzajemną pomoc. W drugiej połowie XłXw.j~go idee rozwijali Michaił. Bakunin i Piotr Kropotkin. Anarchiści za formę wałki :tkapi".'. tałizmem l państwem uznawalrterror indywidualny {zamachy naprzyw6cków państw i polityków).

ROMANTYZM Narodziny romantyzmu. Burzliwe przemiany polityczne i społeczno-ekonomiczne zachodzące w Europie od czasów rewolucji francuskiej prowadziły do zmiany dotychczasowych systemów wartości i autorytetów oraz kształtowały odmienny sposób postrzegania świata. Nowym kierunkiem w życiu umysłowym, literackim i artystycznym, który został zapoczątkowany w końcu XVIII w. w Anglii i w krajach niemieckich, był romantyzm. Na początku XIX w. objął on inne kraje europejskie, a także Ameryki Północnej i Łacińskiej (ramy czasowe polskiego romantyzmu wyznaczają dwie daty: wydania pierwszego tomu Poezyj Adama Mickiewicza i wybuchu powstania styczniowego). Romantyzm był reakcją na oświeceniowy racjonalizm i klasycyzm w literaturze i sztuce. Przeciwstawiał im siłę uczuć i intuicji (Mickiewiczowskie „Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko"), religijność, mistycyzm, subiektywizm. W przeciwieństwie do oświeceniowej koncepcji człowieka romantycy widzieli w nim przede wszystkim żywy organizm, którego funkcjonowanie i działanie jest często niezrozumiałe dla otoczenia, nie poddaje się prostemu, racjonalnemu wytłumaczeniu. Poglądy te przenieśli na naród. Każdy naród wyróżniał się niepowtarzalnym, odmiennym „duchem narodu': który miał żyć głównie w ludzie. Stąd wynikało zainteresowanie obyczajami ludowymi, podaniami, wierzeniami. Dlatego też czasom nowożytnym, w których należało kierować się rozumem, przeciwstawiano średniowiecze - epokę pełną tajemnic i mistycyzmu.

Przedstawiciele. Romantycy wywodzili się z różnych grup społecznych i wyznawali często przeciwstawne poglądy. Znajdowali się wśród nich konserwatyści, liberałowie, rewolucjoniści. Romantykami byli np. apologe~i monarchii patrymonialnej i średniowiecznego społeczeństwa stanowego, a także głoszący idee walki o wolność, sprawiedliwość i braterstwo narodów. W każdym kraju romantyzm miał specyficzny charakter. Symbolami narodowych kultur w dziedzinie literatury są George Byron - angielskiej, Victor Hugo [igo] - francuskiej, Heinrich Heine [hajnrich hajne] - niemieckiej, Aleksander Puszkin - rosyjskiej, Sander Petofi [szandor petefi] - węgierskiej, Adam Mickiewicz - polskiej. Związek

polskiej literatury z życiem narodu. W okresie niewoli polska literatura romantyczna przejęła zadanie „ocalenia narodu" - utrwalenia i przekazania następnym pokoleniom jego duchowej egzystencji. Głosiła także koncepcję czynu, wskazywała konieczność powstania zbrojnego.„W Polsce zwłaszcza widoczne jest zachwianie granicy między sztuką a życiem i raz po raz ponawiane będą próby narzucenia rzeczywistości wzorców, ideałów, norm postulowanych przez literaturę. Dotyczy to jednostkowych i zbiorowych wzorów zachowań, takich jak nonkonformizm, bunt (filozoficzny i społeczny), nakaz walki za ojczyznę i żądanie ofiary, poświęcenia" (A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm).

5. WIOSNA LUDÓW W EUROPIE

Ważną rolę odgrywały również

ruchy narodowe. Dążenia zjednoczeniowe wyNiemców i Włochów. Aspiracje narodowe ujawnili m.in. Węgrzy, Polacy, Czesi, Rumuni, Serbowie i Chorwaci.

stąpiły wśród

Bezpośrednią przyczyną wystąpień był kryzys gospodarczy, który dotknął pań­ stwa europejskie. W przemyśle zaznaczył się upadkiem wielu przedsiębiorstw. Trudności przeżywało rzemiosło, które nie wytrzymywało konkurencji z produkcją fabryczną. W latach 1846-1848 doszło do klęsk nieurodzaju (np. w Irlandii zaraza ziemniaczana zniszczyła większą część plonów, co doprowadziło do wielkiego gło­ du i śmierci 1,5 mln ludzi). Gwałtowny wzrost cen prowadził do rozruchów, napadów na sklepy i magazyny w poszukiwaniu żywności.

PRZEBIEG WIOSNY LUDÓW - FRANCJA panował kryzys gospodarczy, ostro krytykowano politykę króla Ludwika Filipa i premiera Guizota. Opozycja antykrólewska (zwolennicy republiki, demokraci, bonapartyści i socjaliści) wyrażała niezadowolenie podczas organizowanych w Paryżu i na prowincji bankietów, w czasie których wygłaszano przemówienia nieprzychylne władzy. Zakaz zorganizowania takiego bankietu 22 lutego 1848 r. w Paryżu doprowadził do wybuchu rewolucji - manifestacji ludności, wznoszenia barykad i starcia z wojskiem królewskim. Przejście części wojska na stronę manifestantów zmusiło króla do abdykacji. Zwycięstwo było zasługą wspólnego wystąpienia paryskiego mieszczaństwa oraz popierających go robotników.

Geneza rewolucji lutowej. W przededniu rewolucji we Francji

GENEZA WIOSNY LUDÓW

Wiosna Ludów to wydarzenia o.charakterze rewolucyjnym i .. narodo\Ą/Y11lś:lft 18487"1849.. Nie jest to ścisła nazwa, gdy~ wystąpieni(l ;,Jµgów"r~~.R5>~~ę,\~r~ję zimą, jednak towarzyszył im powszechny entu:zjazm oraz nad:zieja na:tt:ZYS~~f}ie większych swobód i polepszenie sytuacjL . Zasięg. Wiosna Ludów objęła prawie całą Europę. Wyjątkiem były państwa leżą­

ce na przeciwległych krańcach kontynentu - Rosja i Anglia. Mikołajowska Rosja mocno tkwiła jeszcze w systemie feudalna-pańszczyźnianym, Anglia zaś - w przeciwieństwie do państw europejskich okresu restauracji - wyróżniała się systemem parlamentarnym i swobodami konstytucyjnymi. Była również krajem najbardziej rozwiniętym przemysłowo, w którym silną pozycję miała burżuazja.

Przyczyny. Wystąpienia rewolucyjne wymierzone były w ład powiedeński - system absolutystyczny, przywileje stanowe, nierówność wobec prawa. Domagano się zmiany sposobu sprawowania władzy, wysuwano postulaty demokratycznej ordynacji wyborczej i wolności obywatelskich. Bogate mieszczaństwo dążyło do uzyskania szerszego udziału we władzy i większych swobód w dziedzinie gospodarczej. Znaczącą siłą społeczną stali się wówczas, szczególnie we Francji, robotnicy, którzy żądali poprawy sytuacji ekonomicznej. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej problemem była likwidacja pozostało­ ści feudalizmu na wsi. Poza Prusami, gdzie zniesiono poddaństwo chłopów i rozpoczęto proces uwłaszczenia, chłopi nadal nie byli właścicielami ziemi, krórą uprawiali.

Francja li Republiką. Król abdykował na rzecz wnuka, lecz nie uratowało to monarchii. Nowo utworzony Rząd Tymczasowy, złożony z liberałów i socjalistów, ogłosił Francję republiką (li Republika, 1848-1852). Wprowadzono wolność prasy, zgromadzeń i stowarzyszeń. W wyborach do Zgromadzenia Narodowego po raz pierwszy w Europie prawo głosu otrzymali wszyscy mężczyźni, którzy ukończyli 21 lat (liczba wyborców wzrosła z 200 tys. do 9 mln). · · Sprawami robotniczymi zajęła się powołana przez rząd komisja, zwana luksemburską - od miejsca obrad w Pałacu Luksemburskim. Z jej inicjatywy skrócono czas pracy do 10-11 godzin, a dla rozwiązania problemu bezrobocia utworzono warsztaty narodowe, które dały zatrudnienie ok. 1OO tys. bezrobotnych. Warsztaty nie były jednak powiązane z potrzebami rynku, ich utrzymanie wymagało podwyższe­ nia podatków. Budziło to niezadowolenie podatników - chłopów i burżuazji. Ponadto władze obawiały się koncentracji w jednym miejscu tak dużej liczby robotników. Dlatego zdecydowano się rozwiązać warsztaty, a część zatrudnionych wysłać na prowincję. Rewolta robotnicza. W obronie warsztatów narodowych doszło w czerwcu 1848 r. do gwałtownych wystąpień robotniczych, które zostały krwawo stłumione. Wydarzenia czerwcowe ujawniły sprzeczność interesów między robotnikami a liberalną burżuazją. Robotnicy walczyli o sprawy socjalne: prawo do pracy, opieki społecz­ nej, o poprawę warunków bytu.W obawie przed tymi żądaniami burżuazja poparła rząd, gdyż jej postulaty zostały już w dużej mierze zrealizowane.

Od republiki do cesarstwa. W listopadzie 1848 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję. Nowa ustawa zasadnicza utrzymywała ustrój republikański i wprowadzała urząd prezydenta powoływanego na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Pierwszym prezydentem wybranym w grudniu 1848 r. został bratanek Napoleona I - Ludwik Bonaparte, który uzyskał poparcie chłopów i części mieszczaństwa. W 1851 r. w wyniku zamachu stanu przedłużył prezydenturę do 1O lat, a 2 grudnia 1852 r., po przeprowadzeniu referendum, został cesarzem Francuzów jako Napoleon Ili. PRZEBIEG WIOSNY LUDÓW - AUSTRIA

c:

Wybuch i przebieg rewolucji w Wiedniu. Rewolucja lutowa w Paryżu odbiła się szerokim echem w całych Niemczech. 13 marca 1848 r. doszło do wystąpień mieszczaństwa, studentów oraz robotników w Wiedniu. Domagano się wprowadzenia ustroju konstytucyjnego i zniesienia przywilejów stanowych oraz ustąpienia znienawidzonego kanclerza Metternicha, uważanego za symbol reakcji. Cesarz zdymisjonował Metternicha, który zbiegł za granicę. Utworzono gwardię narodową jako zbrojną reprezentację społeczeństwa. Do nowo utworzonego rządu weszli liberałowie. W kwietniu cesarz ogłosił konstytucję, która gwarantowała swobody obywatelskie. W lipcu 1848 r. odbyły się wybory do parlamentu - 1/4 miejsc uzyskali posłowie chłopscy. W obawie przed wystąpieniami na wsi zniesiono pańszczyznę i uwłaszczono chłopów. W części odszkodowanie szlachcie mieli płacić oni, a w czę­ ści - państwo. Po uzyskaniu ziemi chłopi nie przejawiali już większego zainteresowania ruchem rewolucyjnym. Po okresie ustępstw cesarz, mający poparcie armii i chłopów, mógł podjąć zdecydowane działania, by opanować sytuację w całej monarchii. Doprowadziło to w paź­ dzierniku 1811-8 r. do wybuchu nowych walk w Wiedniu. Szturm wojsk cesarskich, do:wodzonych przez gen. Alfreda Windischgratza [windiszgreca], zmusił obrońców do kapitulacji. Nowy cesarz, Franciszek Józef I (panował w latach 1848-1916), rozwiązał parlament i nadał konstytucję utrzymującą centralistyczny system rządów. Kwestia narodowa w monarchii habsburskiej~ Na sytuację monarchii habsburskiej poważny wpływ wywierała skomplikowana kwestia narodowa. - W północnych Włoszech przeciwko panowaniu Austrii występowali Włosi. - Czesi chcieli wyodrębnienia Czech, Moraw i Śląska. Powołali Komitet Świętowacławski postulujący zwołanie własnego sejmu oraz uzyskanie autonomii w ramach monarchii habsburskiej. - Słowacy protestowali przeciwko dotychczasowej supremacji Węgier. - W Galicji Wschodniej rodził się ukraiński ruch narodowy. - Serbowie żądali autonomii w Wojwodinie. - Chorwaci wysuwali postulat niezależności od Węgier. - W Siedmiogrodzie powstał Rumuński Komitet Narodowy. - Węgrzy wystąpili z petycją nadania konstytucji. Powołali własny rząd i zwołali sejm, który uchwalił zniesienie pańszczyzny i cenzury oraz głosił równość wobec prawa. - Polacy domagali się większych swobód narodowych (m.in. polonizacji szkół i administracji) oraz uwłaszczenia chłopów.

SYTUACJA NA WĘGRZECH Dążenia narodowe Węgrów. Spośród narodów zamieszkujących monarchię habsburską najsilniejszy był węgierski ruch narodowy. Wśród Węgrów nie było jednomyślności: większość szlachty opowiadała się za autonomią pod berłem Habs-

burgów, radykalni działacze z Lajosem Kossuthem [lajoszem koszutem] i poetą Sandorem Petofim dążyli do niepodległości. Słabością ruchu węgierskiego była polityka narodowościowa, zakładająca madziaryzację terenów etnicznie niewę­ gierskich. Stała ona w sprzeczności z dążeniami Serbów, Chorwatów, Rumunów i Słowaków do uzyskania praw narodowych. Godzono się jedynie na ich rozwój kulturalny. Dlatego cesarz mógł wykorzystać waśnie narodowe i posłużyć się nimi do zwalczania powstania węgierskiego. Walka Węgrów o niepodległość. Gdy władze wiedeńskie zajęte były tłumieniem wystąpień w innych częściach monarchii (Czechy, Galicja, Włochy), Węgrzy mieli znaczną swobodę działań. Przeciwko rządowi węgierskiemu zbrojnie wystąpił władca Chorwacji, ban Josip Jelacić. Dopiero w końcu 1848 r. Austria przystąpiła do wojny, a wojska cesarskie zajęły Budę i Peszt. Na pomoc armii węgierskiej pospieszyli ochotnicy. Było wśród nich wielu Polaków. W powstaniu wyróżnili się gen. Józef Bem, mianowany naczelnym dowódcą Siedmiogrodu, oraz gen. Henryk Dembiński. Po włą~zeniu przez Franciszka Józefa Węgier do cesarstwa 14 kwietnia 1849 r. sejm węgierski zdetronizował Habsburgów. Węgry ogłoszono niepodległą republiką z Lajosem Kossuthem na czele jako prezydentem regentem. Armia węgierska wyzwoliła prawie cały kraj. Pomoc Rosji w tłumieniu powstania. Klęski wojsk austriackich skłoniły cesarza do zwrócenia się o pomoc do Rosji. Mikołaj I, zaniepokojony wydarzeniami węgier­ skimi oraz udziałem w nich polskich „buntowników': wysłał dwu stutysięczną armię pod wodzą feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Zdecydowana przewaga wojsk austriacko-rosyjskich zmusiła w sierpniu 1849 r. węgierskie dowództwo do kapitulacji. Część żołnierzy (m.in. gen. Bem) przedostała się na terytorium tureckie. Skutki powstania. W kraju zapanował terror, wielu przywódców powstania zostai stały się jedną z prowincji cesarstwa. Chlubny udział Polaków w powstaniu węgierskim przyczynił się do pogłębienia przyjaźni między obu narodami. Przez wiele lat utrzymywała się współpraca polsko-węgierska na emigracji, a w 1863 r. wielu Węgrów wzięło udział w powstaniu styczniowym" (M. Zagórniak, Za Waszą i naszą wolność 1848-1849).

ło straconych lub uwięzionych. Węgry utraciły autonomię 11

PRZEBIEG WIOSNY LUDÓW - PRUSY Przebieg wydarzeń w Berlinie i państwach niemieckich. Po wydarzeniach w Wiedniu do gwałtownych zajść doszło również w Berlinie. Rozpoczęły się one 17 marca od manifestacji i walk ulicznych z wojskiem. Król Fryderyk Wilhelm IV - podobnie jak cesarz austriacki - poszedł na ustępstwa. W odezwie Do moich kochanych berlińczyków obiecał wycofać wojsko ze stolicy. Dla więźniów politycznych ogłosił amnestię. Wprowadzono wolność prasy i zgromadzeń. W skład nowo powołanego rządu weszli liberałowie. Miało zostać zwołane Zgromadzenie w celu uchwalenia

c:

konstytucji. W innych krajach niemieckich - Badenii, Wirtembergii, Westfalii - wład­ cy wprowadzili konstytucje, wolność prasy i zgromadzeń oraz powoływali liberalne rządy. Problemem zjednoczenia Niemiec zająć się miał zwołany w maju 1848 r. do Frankfurtu nad Menem ogólnoniemiecki parlament. Składał się on z przedstawicieli państw Związku Niemieckiego i był zdominowany przez inteligencję i liberalną burżuazję. Mimo początkowego zwycięstwa rewolucji, król i konserwatyści zachowali wpływ na administrację, sądy i wojsko. Pozwoliło to Fryderykowi Wilhelmowi IV przystąpić do przeciwdziałania i likwidacji części zmian. W końcu 1848 r. król ogłosił w Berlinie stan oblężenia, rozwiązał gwardię narodową i zawiesił obrady parlamentu. Nie mógł jednak w pełni powrócić do sytuacji sprzed rewolucji. Nadana (oktrojowana) w 1850 r. konstytucja gwarantowała wolności obywatelskie, jednak wyposażała króla w silną władzę (miał prawo weta wobec ustaw uchwalonych przez parlament oraz prawo do wydawania dekretów). Palącą kwestią było rozwiązanie kwestii chłopskiej. W czasie rewolucji władze składały różne obietnice, by uspokoić sytuację na wsi. Dlatego w 1850 r. ogłoszono pełne uwłaszczenie chłopów.

Koncepcje zjednoczenia Niemiec. Posłowie parlamentu frankfurckiego reprezentowali dwie koncepcje zjednoczeniowe. Jedni chcieli utworzenia tzw. małych Niemiec pod przewodnictwem Prus, z wyłączeniem Austrii, inni opowiadali się za tzw. wielkimi Niemcami z Austrią na czele. Po długich obradach parlament uchwalił w marcu 1849 r. ogólnoniemiecką konstytucję przewidującą utworzenie cesarstwa ze wspólnym rządem i parlamentem, lecz z zachowaniem autonomii przez poszczególne państwa. Koronę cesarską tzw. małych Niemiec ofiarowano królowi pruskiemu, lecz on odrzucił propozycję, gdyż reprezentował pogląd o boskim pochodzeniu władzy. Obawiał się także reakcji Rosji i Austrii, które nie chciały dopuścić do zjednoczenia. Dlatego Fryderyk Wilhelm IV rozpędził parlament za pomocą wojska. W obronie ogólnoniemieckiej konstytucji doszło do wystąpień jedynie w Saksonii, Palatynacie i Badenii. Zagrożonym władcom niemieckim z pomocą przyszły wojska pruskie i pokonały słabsze siły powstańcze. PRZEBIEG WIOSNY LUDÓW -WŁOCHY Dążenia Włochów. Włoscy liberałowie domagali się swobód konstytucyjnych, likwidacji feudalizmu oraz zjednoczenia kraju. Ruchowi rewolucyjnemu przewodziły środowiska mieszczańskie wspierane przez robotników, rzemieślników i studentów. Do walki o zmiany przyłączyli się także chłopi.

Zmiany w państwach włoskich. Na początku 1848 r. rozpoczęły się wystąpienia w Królestwie Obojga Sycylii, w wyniku których król ogłosił konstytucję. Również inni monarchowie musieli pójść w ślady króla Neapolu - konstytucje nadali władcy Królestwa Sardynii (Karol Albert), Toskanii, papież Pius IX w Państwie Kościelnym wydał statut podobny do konstytucji. Powoływano liberalne rządy. Problem zjednoczenia kraju -wojna z Austrią. Na przeszkodzie dążeniom zjednoczeniowym stała Austria, posiadająca Lombardię i Wenecję oraz wpływy w innych państwach włoskich. W marcu 1848 r. w Lombardii i Wenecji wybuchło powstanie wspierane przez lkznych ochotników z całej Italii. Po wycofaniu się wojsk

·austriackich, dowodzonych przez feldmarszałka Radetzkiego, w Wenecji ogłoszo­ no republikę. W roli przywódcy ruchu ogólnowłoskiego widziano króla Sardynii Karola Alberta, który wydał odezwę w sprawie zjednoczenia kraju i rozpoczął wojnę z Austrią. Jednak wojska sardyńskie poniosły w lipcu 1848 r. klęskę pod Custozzą [kustoccą], co pozwoliło Austrii odzyskać wpływy na północy. W środkowych Włoszech uaktywnili się rewolucyjni i republikańscy przywódcy Giuseppe Mazzini i Giuseppe Garibaldi, którzy zwiększyli szeregi swych zwolenników. W Rzymie, po wygnaniu papieża, ustanowiono republikę. Szerzenie się nastrojów republikańskich wpłynęło na wznowienie przez Karola Alberta wojny z Austrią. Chciał on pokierować walką o zjednoczenie pod swoim berłem. I tym razem armia sardyńska, którą dowodził gen. Wojciech Chrzanowski, poniosła klęskę pod Novarą w marcu 1849 r. Karol Albert abdykował na rzecz syna, Wiktora Emanuela. Austriacy ponownie podporządkowali sobie państewka w pół­ nocnych Włoszech i przywrócili dawne porządki. Po stronie papieża interweniowały wojska francuskie, które w lipcu 1849 r. opanowały Rzym i przywróciły władzę Piusowi IX.

ZA WOLNOŚĆ WASZĄ I NASZĄ - POLACY W WIOŚNIE LUDÓW Państwa włoskie.

Kilkusetosobowy legion polski, utworzony z inicjatywy Adama we Włoszech w Lombardii i w obronie Republiki Rzymskiej. Głównodowodzącym armią sardyńską był gen. Wojciech Chrzanowski, a Ludwik Mierosławski został dowódcą wojsk sycylijskich.

Mickiewicza,

walczył

Kraje niemieckie. Wiosną 1849 r. Polacy brali udział w walkach w Niemczech. W Badenii powstał legion polski (ok. 300 żołnierzy), Mierosławski zaś, po walkach w Poznańskiem i na Sycylii, po raz trzeci otrzymał naczelne dowództwo. W powstaniu w Palatynacie dowodził Franciszek Sznajde. Węgry.

Najliczniejszy był udział Polaków w walkach na Węgrzech. W listopadzie 1848 r. powstał liczący ok. 4 tys. żołnierzy legion dowodzony przez gen. Józefa Wysockiego. Naczelne dowództwo armii węgierskiej sprawował przejściowo gen. Henryk Dembiński. Najbardziej jednak wsławił się gen. Józef Bem, który wcześniej brał udział w obronie Wiednia jako zastępca dowódcy. Na Węgrzech dowodził wojskami w Siedmiogrodzie, a po wkroczeniu armii rosyjskiej został naczelnym wodzem. Jego przegrana pod Temesvarem oznaczała koniec powstania.

BILANS WIOSNY LUDÓW - W pierwszej fazie Wiosny Ludów ruchy rewolucyjne odniosły zwycięstwa. Monarchowie decydowali się na ustępstwa - gwarantowali swobody obywatelskie, powoływali liberalne rządy, wprowadzali konstytucje. Po opadnięciu rewolucyjnej fali władcy odzyskiwali zwykle swoją pozycję. - Trwałym osiągnięciem Wiosny Ludów było utrzymanie lub wprowadzenie w wielu państwach konstytucji gwarantujących wolności obywatelskie. Wiele monarchii absolutnych przekształciło się w monarchie konstytucyjne. Nastąpiło obniże­ nie wyborczego cenzusu majątkowego, a we Francji wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn.

- w krajach Europy środkowo-Wschodniej (poza Rosją) zlikwidowano ostatecznie system poddańczo-pańszczyźniany. Wolni i uwłaszczeni chłopi. stawali się bardziej aktywni w życiu społeczno-gospodarczym. Część z nich szukała zatrudnienia w miastach, co stworzyło warunki dla kształtowania się stosunków kapitali-

m

c

stycznych. - Przyspieszył się proces modernizacji społeczeństw europejskich. Większy wpływ na rządy uzyskało bogate mieszczaństwo (burżuazja), które - w obawie przed dążeniami proletariatu - zawierało kompromis z ziemiaństwem. Odrębną siłą stawali się robotnicy. Wykazał to ruch czartystów w Anglii oraz rewolucja w Paryżu. - Nastąpiło ożywienie świadomości narodowej wielu narodów europejskich, zwłaszcza tych, które nie miały własnej państwowości bądź ją dawno utraciły. Jednocześnie doszło do zaostrzenia antagonizmów narodowych, np. węgiersko­ -rumuńskiego, węgiersko-chorwackiego, węgiersko-słowackiego, czesko-niemieckiego, polsko-ukraińskiego.

1. KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH 1815-1830 KONSTYTUCJA KRÓLESTWA POLSKIEGO Nadanie konstytucji. 27 listopada 1815 r. Aleksander I nadał Królestwu Polskiemu obiecaną na kongresie wiedeńskim konstytucję. Jej właściwym twórcą był Adam Jerzy Czartoryski, który nawiązał do głównych zasad konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 r. oraz dawnych polskich tradycji. Królestwo a Rosja. Królestwo zostało „na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim" (art. 1 konstytucji) unią personalną. Każdy władca rosyjski był jednocześnie królem polskim, a w gestii dyplomacji rosyjskiej znajdowała się również polityka zagraniczna. Mimo że Królestwo Polskie nie było państwem suwerennym, to zakres odrębności od Rosji pozostawał szeroki. Miało bowiem własne terytorium, granice, władze centralne i lokalne, sejm, armię, budżet, system monetarny i oświatowy. Prawo do piastowania urzędów cywilnych i wojskowych zagwarantowano wyłącz­ nie Polakom. Organizacja władz - władza wykonawcza. Królestwo było monarchią konstytucyjną. Król miał pełnię władzy wykonawczej: mianował ministrów, senatorów, wyż­ szych urzędników, sprawował naczelne dowództwo sił zbrojnych. Do niego należa­ ła inicjatywa ustawodawcza, zwoływanie i rozwiązywanie sejmu. Miał także prawo weta wobec ustaw, a nawet mógł zmienić konstytucję. W czasie nieobecności króla zastępował go namiestnik. Aleksander I powołał na to stanowisko napoleońskie­ go generała Józefa Zajączka, który był uległy wobec Rosji (po śmierci Zajączka w 1826 r. car nie mianował jego następcy). Namiestnik kierował pracami Rady Administracyjnej, pełniącej funkcje rządu. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu, złożonego z senatu

i izby poselskiej. Senatorów mianował władca. Posłów wybierały sejmiki ziemskie i zgromadzenia gminne. Prawa wyborcze do sejmików miała szlachta, a do zgromadzeń - obywatele posiadający nieruchomości, kupcy, rzemieślnicy, duchowieństwo i inteligencja (prawa wyborcze odebrano wojskowym). W porównaniu z Księstwem przedłużono sesje sejmu (miał się zbierać co dwa lata na 30 dni) i nieznacznie rozszerzono jego władzę. Do jego kompetencji należało ustawodawstwo w zakresie prawa cywilnego, karnego, waluty, podatków. Posłowie mieli prawo kontrolowania budżetu i przekazywania monarsze petycji. Projekty ustaw opracowywała Rada Stanu i przekazywała je do sejmu. Po uchwaleniu ustawa musiała

uzyskać sankcję królewską, w przeciwnym razie nie wchodziła w życie (było to pra-

N

wo weta absolutnego).

m Władza sądownicza należała

do sądów, które miały być niezawisłe (konstytucja z 1815 r., podobnie jak konstytucja Księstwa Warszawskiego, utrzymała Monteskiuszowski trójpodział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą). Sędzio­ wie byli wybierani przez sejmiki lub mianowani prze króla. wolności konstytucyjne. Konstytucja - jedna z niewielu w ówczesnej Europie - zapewniała: prawo do języka polskiego w życiu publicznym i urzędach, wolność wyznania, druku, nietykalność osobistą, równość wobec prawa (praw publicznych nie otrzymała jednak ludność żydowska), ochronę własności. Ustawa odznaczała się formalnie dużym liberalizmem i dawała obywatelom znaczne możli­ wości wpływu na władzę. W praktyce jej zasady nie były przestrzegane, zwłaszcza w dziedzinie swobód obywatelskich i uprawnień sejmu.

Prawa i

SYTUACJA GOSPODARCZA KRÓLESTWA - ROLNICTWO I PRZEMYSŁ

Rolnictwo podstawą gospodarki. Rolnictwo stanowiło źródło utrzymania dla ok. 75-80% ludności. Przeżywało ono kryzys, który wynikał ze zniszczeń wojennych i zubożenia kraju, a zwłaszcza spadku popytu na zboże. Eksport zboża hamowały pruskie cła nakładane w Gdańsku i cła wwozowe nakładane przez Anglię. Stąd wiele majątków ziemskich borykało się z długami. Rolnictwo funkcjonowało jeszcze na starych zasadach, z dominacją systemu pańszczyźnianego i gospodarki naturalnej (samowystarczalnej). Powołanie w 1825 r. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego zapewniło ziemiaństwu dogodny kredyt na spłatę długów oraz umożliwiło modernizację gospodarstw. Nowocześniej gospodarujący ziemianie zastępowali trójpolówkę płodozmianem, wprowadzali nowinki techniczne, upowszechniali uprawę ziemniaków, buraków cukrowych, rzepaku. Wzrosło również zainteresowanie hodowlą owiec, gdyż wełna znajdowała zbyt w przemyśle sukienniczym. Sytuacja chłopów nie zmieniała

się zasadniczo w stosunku do okresu wcześniej­ szego. W 1818 r. urzędy wójtów gminnych przeszły w ręce dziedziców lub ich administratorów, co umocniło zależność chłopów od panów. Chłopów często usuwano (rugowano) z ziemi lub zabierano im część gruntów. Pojawiła się coraz liczniejsza rzesza chłopów bezrolnych, których nie mógłwchłonąćjeszcze przemysł.Ziemianie rzadko rezygnowali z mało wydajnej pańszczyzny na rzecz czynszu. Do wyjątków należała inicjatywa ks. Stanisława Staszica, który w swoich dobrach hrubieszowskich przekazał chłopom należącym do Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego ziemię w pełne użytkowanie.

Polityka Druckiego-Lubeckiego. Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki był ministrem skarbu w latach 1821-1830. Dzięki wprowadzeniu programu oszczędnościo­ wego i bezwzględnemu ściąganiu zaległych podatków doprowadził on do uzdrowienia finansów. Jego sukcesem było założenie Banku Polskiego (1828 r.), który emitował banknoty i zapewniał kredyt na rozwój przemysłu i handlu.

Przemysł. Rząd wspierał rozwój przemysłu. Władze zachęcały obcych fachowców - rzemieślników, przedsiębiorców - do rozwijania działalności gospodarczej w Królestwie. Nowi osadnicy, np. tkacze z Niemiec, Czech i Wielkopolski, uzyskiwali szerokie ulgi, przywileje i pomoc finansową. Umożliwiło to dynamiczny rozwój sukiennictwa (stolicą sukiennictwa był Zgierz) oraz przemysłu wełnianego i baweł­ nianego w okręgu łodzkim i kaliskim. Obok warsztatów tkackich zaczęły powstawać manufaktury. Zatrudniały one niekiedy setki robotników, którzy pracowali w dużych halach (manufaktura scentralizowana). Wraz z wprowadzaniem maszyn parowych i mechanizacją produkcji manufaktury przekształcały się w fabryki. Drugim działem przemysłu, na który rząd przeznaczał duże środki, było górnictwo i hutnictwo. Przemysł ciężki koncentrował się w Zagłębiu Staropolskim na Kielecczyźnie (huty żelaza i przemysł metalowy) i w powstającym właśnie Zagłębiu Dąbrowskim (kopalnie węgla i cynku). Z inicjatywy Stanisława Staszica powstała kształcąca fachowców Szkoła Górnicza w Kielcach (1816 r.). Ważnym ośrodkiem przemysłowym stała się Warszawa (przemysł metalurgiczny, spożywczy, galante-

ryjny). rządu. Rząd Królestwa starał się chronić rynek krajowy przed konkurencją obcych towarów przez wprowadzenie wysokich ceł. Jednocześ­ nie Drucki-Lubecki wywalczył niskie cła na towary wywożone do Rosji i zwolnienie od ceł surowców sprowadzanych z cesarstwa. Królestwo mogło zbywać swe produkty na chłonnym rynku rosyjskim i dalekowschodnim.

Protekcyjna polityka

ROZWÓJ SZKOLNICTWA Działalność Stanisława Kostki Potockiego. Czasy Księstwa Warszawskiego i pierwsze lata Królestwa Polskiego przyniosły rozwój szkolnictwa i oświaty. Duże zasługi w tej dziedzinie położył kierujący sprawami edukacji Stanisław Kostka Potocki, który w istocie kontynuował dzieło Komisji Edukacji Narodowej. Szczególną troską otoczył szkolnictwo elementarne (podstawowe). Dzięki specjalnym podat- . kom na cele oświatowe szybko wzrastała liczba tych placówek: w 1816 r. 720 szkół kształciło 23 1OO uczniów, w 1821 r. - w 1222 szkołach uczyło się 37 600 uczniów. Po dymisji Potockiego, który upowszechniał w szkolnictwie tendencje laickie i liberalne, liczba szkół na wsi zmniejszyła się o 2/3 (dane z 1827 r.). Powodem było zwolnienie chłopów z obowiązkowych opłat na ich utrzymanie. Jedynie w miastach ich

liczba nieznacznie wzrosła.

Szkolnictwo średnie i wyższe. W 1816 r., na bazie Szkoły Prawa i Szkoły Lekarskiej, rozpoczął działalność Uniwersytet Warszawski, podzielony na pięć wydziałów (filozoficzno-matematyczny, prawny, lekarski, nauk i sztuk pięknych oraz teologiczny). W 1830 r. studiowało w nim ok. 1OOO studentów, przyszłych prawników, lekarzy, urzędników i nauczycieli. Szkolnictwo zawodowe - Szkoła Górnicza w Kielcach, Instytut Politechniczny i Instytut Agronomiczny w Warszawie - kształciły fachowców w różnych dziedzinach. Poza Królestwem szczególną rolę odgrywał Uniwersytet Wileński, będący centrum myśli naukowej i politycznej. Wykładali tam wybitni uczeni, m.in. bracia Śniadeccy - Jan (matematyk i astronom) oraz Jędrzej (chemik i biolog), historyk Joachim Lelewel. W 1830 r. kształciło się tutaj ok. 1330 studentów.

Krze-

lat. W 1825 r. nakazał utajnić obrady i nie dopuścił na posiedzenie braci Niemajowskich. Pozbawiona przywódców liberalna opozycja występowała coraz słabiej, a tajność obrad i cenzura uniemożliwiały jej oddziaływanie na opinię publiczną.

Polityka Aleksandra I. Car początkowo starał się zjednać Polaków, np. czasie pobytu w Warszawie w 1815 r. pokazywał się publicznie w polskim mundurze wojskowym. Zyskał tym sympatię zarówno liberałów, jak i konserwatystów. Szybko jednak porzucił liberalne idee i zmienił swój stosunek do konstytucji. Nie realizował obietnic rozszerzenia Królestwa o tzw. ziemie zabrane, czyli ziemie zaboru rosyjskiego na wschód od Bugu i Niemna. Najwyższe stanowiska obsadzał nowymi ludźmi, mniej znanymi, od których oczekiwał uległości. Przykładem było powołanie na namiestnika gen. Zajączka, a pominięcie zasłużonego Czartoryskiego.

Powstanie nielegalnej opozycji. Brak możliwości swobodnego działania prowadził do tworzenia się opozycji nielegalnej - organizacji konspiracyjnych, spiskowych. Powstawały one zwłaszcza w środowisku młodzieży studenckiej, młodej inteligencji i oficerów. Te ostatnie bardziej zagrażały władzom rosyjskim niż grupki młodzieżowe. Najwięcej tajnych organizacji działało w zaborze rosyjskim i Królestwie Polskim w latach 1817-1823.

Ośrodkiem życia oświatowego i kulturalnego na Wołyniu było słynne liceum w

N

mieńcu, założone

w 1805 r. przez Tadeusza Czackiego.

m POLITYKA CARATU

Działalność

wielkiego księcia Konstantego. Ogromny wpływ na sytuację w Królestwie Polskim uzyskały dwie osoby, które nie piastowały urzędów konstytucyjnych: wielki książę Konstanty i carski komisarz Mikołaj Nowosilcow. Brat cara był naczelnym wodzem armii polskiej, a także korpusu litewskiego (od 1817 r.), formacji wydzielonej z armii rosyjskiej. Aleksander dał bratu nieograniczoną swobodę działań. Mimo że kariera Konstantego ściśle wiązała się z Królestwem (po zawarciu małżeństwa z Joanną Grudzińską zrezygnował z praw do tronu rosyjskiego), to nie starał się on uzyskać przychylności Polaków. Jako człowiek porywczy i brutalny był powszechnie znienawidzony. W wojsku wprowadził bezduszny dryl, kary cielesne, dręczył żołnierzy musztrami i drobiazgowym egzekwowaniem regulaminów, poniżał oficerów. Dlatego armię opuściło wielu oficerów (np. Jan Henryk Dąbrowski, Józef Chłopicki), a kilku popełniło samobójstwo. Łamanie

konstytucji. Aleksander I rzadko zwoływał sejm, który nie miał wpły­ wu na budżet. W 1819 r. namiestnik wprowadził cenzurę prewencyjną (zapobiegawczą), a Konstanty i Nowosilcow rozbudowywali tajną policję oraz przeprowadzali niezgodne z prawem śledztwa, bezterminowo przetrzymując podejrzanych w areszcie. Politykę tę jeden ze współczesnych Polaków określił słowami: „konstytucja znalazła się pod stołem, a bat na stole': LEGALNA OPOZYCJA I TAJNE ZWIĄZKI "Kaliszanie'~ Działania rządu

oraz Konstantego i Nowosilcowa budziły niezadowolenie części społeczeństwa. Czartoryski, w obawie przed wystąpieniami, próbował interweniować w Petersburgu, lecz wkr(>tce popadł w niełaskę. Z krytyką wystąpiła również legalna opozycja sejmowa reprezentowana przez kilkunastu posłów, głów­ nie z województwa kaliskiego - stąd zwanych „kaliszanami'~ Przewodzili jej bracia Bonawentura i Wincenty Niemajowscy. Wyznawali oni liberalne poglądy i /gpowiadali się za przestrzeganiem konstytucji. Początkowo wierzyli w możliwość współ­ istnienia konstytucyjnego Królestwa i despotycznej Rosji.„Kałiszanie"uaktywnili się zwłaszcza na sejmie 1820 r., występując przeciwko bezprawnemu wprowadzeniu cenzury oraz projektom rządowym nowelizacji procedury cywilnej i karnej, którym zarzucali niezgodność z konstytucją. Jednak obrona praw na płaszczyźnie legalnej zakończyła się niepowodzeniem: car rozwiązał sejm i nie zwoływał go przez pięć

Tajne organizacje studenckie Związek Przyjaciół Panta Kaina (gr. wszystko wspólne) - powstał w Warszawie w 1817 r.; miał charakter literacki i samokształceniowy. - Związek Wolnych Polaków - również założony w Warszawie; stawiał sobie cele ściślej polityczne, niepodległościowe. - Towarzystwo Filomatów (czyli przyjaciół nauki) - organizacja utworzona w 1817 r. przez kilku studentów Uniwersytetu Wileńskiego (m.in. Tomasza Zana i Adama Mickiewicza). Towarzystwo rozszerzyło wpływy na uczniów i studentów oraz absolwentów Uniwersytetu poprzez Związki Promienistych, Filaretów i Filadelfistów. Miały one kształtować intelekt i charakter oraz wychowywać młode pokolenie obywateli, które podjęłoby reformy społeczne, a w korzystnej sytuacji walkę o niepodległość. Organizacje filomacka-filareckie zostały rozbite w wyniku śledztwa Nowosilcowa w 1823 r. (opisał to Mickiewicz w Ili części Dziadów). Wśród aresztowanych był Mickiewicz, którego zesłano w głąb Rosji. Z Uniwersytetu usukilku profesorów, m.in. historyka Lelewela, a kuratorem okręgu wileńskiego na miejsce Czartoryskiego został Nowosilcow. Ko111scura1cna wojskowa - Wolnomularstwo Narodowe i Towarzystwo Patriotyczne. W 1819 r. mjr Walerian Łukasiński założył wśród oficerów wojska polskiego Wolnomularstwo Nar~dowe. Dla ułatwienia utajnionej działalności przyjęło ono formę masonerii,-~tóra początkowo cieszyła się względami Aleksandra I. Wolnomularstwo objęło Królestwo i rozszerzyło wpływy na Poznańskie (Związek Kosynierów) Litwę. W 1821 r. Łukasiński na bazie rozwiązanego Wolnomularstwa utworzyłTo­ warzystwo Patriotyczne. Oprócz oficerów zrzeszało ono również urzędników i ziemian. Towarzystwo Patriotyczne - podobnie jak Wolnomularstwo - stawiało sobie za cel przyłączenie do Królestwa ziem zaboru rosyjskiego, a w dalszej perspektywie połączenie trzech zaborów i niepodległość. Nie precyzowano jednak dokładnie, jak zamierzano zrealizować ten plan, gdyż 11 okoliczności same miały wskazywać sposoby doprowadzenia go do skutku". Prawdopodobnie liczono na konflikt zbrojny między zaborcami i powstanie korzystnego układu sił na arenie międzynarodowej. Działalność Towarzystwa osłabła po aresztowaniu Łukasińskiego (1822 r.). Sąd wojskowy skazał go na 9 lat więzienia, ale przebywał w nim aż do śmierci w 1868 r. Towarzystwo, kierowane teraz przez ppłk. Seweryna Krzyżanowskiego, nawiązało kontakty z rosyjskimi spiskowcami (późniejszymi dekabrystami) w sprawie współ­ działania w walce z caratem. Rosjanom chodziło o uzyskanie polskiej pomocy,

N

która polegałaby na uniemożliwieniu Konstantemu wystąpienia przeciwko rewolucji w Rosji. śledztwo w sprawie dekabrystów ujawniło istnienie Towarzystwa. Jego przywódcy zostali aresztowani i w 1828 r. byli sądzeni przez senat, który przekształ­ cił się w Sąd Sejmowy. Pod naciskiem opinii publicznej sąd odrzucał oskarżenie o zbrodnię stanu, skazał ich na stosunkowo niewielkie kary więzienia jedynie za przynależność do tajnych organizacji. Sprzysiężenie Podchorążych.

Pod koniec 1828 r. podporucznik Piotr Wysocki zawiązał w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty nową tajną organizację niepodległościową. Przeszła ona do historii pod nazwą Sprzysiężenia Podchorążych. W jego skład wchodzili podchorążowie (elewi) i oficerowie tej szkoły, lecz stopniowo rozszerzało ono działalność w środowiskach inteligencji i studentów.

Plany spiskowców. Spiskowcy planowali unieszkodliwić oddziały rosyjskie w Warszawie, zdobyć Arsenał oraz zgładzić wielkiego księcia Konstantego. Zabójstwo brata cara uniemożliwiłoby jakiekolwiek porozumienie z Mikołajem I. Nie planowali natomiast utworzenia własnego rządu, który pokierowałby dalszą walką. Władzę mieliby objąć„starsi w narodzie': czyli znani z niezależnych poglądów generałowie i politycy, chociaż nie zapytano ich, czy byliby gotowi. Maurycy Mochnacki pisał, iż „organizacja spisku podchorążych obejmowała wszystko, co było potrzebne do zaczęcia rewolucji, a nic co do dalszego kierunku': NOC LISTOPADOWA - 29 LISTOPADA 1830 R. Atak na Belweder. Kilkunastu cywilnych spiskowców z Ludwikiem Nabielakiem i Sewerynem Goszczyńskim na czele uderzyło na Belweder, by dokonać zamachu na wielkiego księcia Konstantego. Zamach się nie powiódł, gdyż książę został ukryty przez służbę pałacową, a później wyprowadzony z Belwederu.

2. POWSTANIE LISTOPADOWE Wystąpienie podchorążych.

GENEZA POWSTANIA Postawy polskiego społeczeństwa. W latach 20. XIX w. wśród przedstawicieli politycznie aktywnej części społeczeństwa istniały różnice dotyczące związku z Rosją i przyszłości ojczyzny. Zarówno warstwy rządzące Królestwem, jak i liberałowie byli zwolennikami realizmu politycznego i akceptowali stan półniepodległości (określe­ nie historyka Tadeusza Łepkowskiego). Godzono się na trwały związek z Rosją, ale pod warunkiem poszanowania autonomii Królestwa i konstytucji. Słaby był natomiast nurt rewolucyjno-patriotyczny, domagający się wolności i niepodległości kraju. Szczególnie młode pokolenie, które nie było obciążone katastrofą rozbiorów i klęską Napoleona, nie akceptowało narzuconych Polakom wąskich ram bytu Królestwa Kongresowego. Literatura romantyczna zaś inspirowała je do „mierzenia sił na zamiary': „Spisek koronacyjny'~ Sprzysiężenie Wysockiego jako pierwsze postawiło sobie za cel wywołanie powstania zbrojnego. Już podczas uroczystości koronacyjnych Mikołaja I na króla polskiego w Warszawie w 1829 r. planowano uwięzić lub zgła­ dzić cara i rozpocząć powstanie. Plan ten (tzw. spisek koronacyjny, ukazany w Kordianie Juliusza Słowackiego, został zarzucony, gdyż spiskowcy nie zdołali uzyskać dla swych zamiarów akceptacji wpływowych osobistości Królestwa Polskiego ze sfer wojskowych i politycznych.

Piotr Wysocki wraz z grupą ok. 160 podchorążych po ataku na rosyjskie koszary w pobliżu Łazienek musiał się wycofać w okolice pomnika Sobieskiego, gdzie połączył się z belwederczykami. Stąd podchorążowie ruszyli do centrum miasta. Bogate mieszczaństwo, zamieszkujące Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście, zachowało całkowitą bierność.„Weszliśmy jakby w pustkę, jakby w atmosferę grobu. Żadnego ruchu; żadnego życia; domy pozamykane, okna podobnież. Na próżno wołamy: «do broni!», bijemy we drzwi i okiennice kolbami karabinów. Żaden głos, żaden ruch życia nie odpowiada. Smutek, oburzenie, w końcu pewna wściekłość opanowuje nasz oddział" - wspominał uczestnik wydarzeń Seweryn Goszczyński. Przeciwko powstaniu opowiedziała się też generalicja, lojalna wobec Konstantego. Sześciu wrogo nastawionych do walki generałów padło tej nocy z rąk zdesperowanych powstańców. Zdobycie Arsenału i opanowanie stolicy. Losy powstania uratował lud Starego Miasta i Powiśla, który przy współudziale 4. pułku piechoty (słynnych później „czwart~ków") zdobył Arsenał. Po całonocnych, niekiedy bratobójczych walkach podchorążowie wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali Warszawę. Całko­ wicie bierną postawę przyjął Konstanty, stacjonujący z częścią wojsk rosyjskich w Wierzbnie (obecnie część Warszawy). Oczekiwał on, że sami Polacy stłumią„ bunt': Inni tłumaczą jego postawę doświadczeniem powstania belgijskiego, podczas którego wojsko holenderskie poniosło klęskę w czasie walk w Brukseli.

Bezpośrednie przyczyny wybuchu powstania. Na sytuację w Królestwie Polskim znaczący wpływ miały wydarzenia międzynarodowe -

rewolucja lipcowa 1830 r. w Paryżu i walka Belgów o niepodległość. Oddziaływały one na polską opinię publiczną za pośrednictwem zagranicznej prasy i korespondencji. Pod wpływem tych wydarzeń uaktywniło się Sprzysiężenie Podchorążych. Jednocześnie, w związku z mobilizacją armii rosyjskiej i polskiej, pojawiła się obawa, że car użyje wojska polskiego do interwencji na Zachodzie. Dla Mikołaja I mógł to być również dogodny pretekst do ograniczenia autonomii Królestwa i rozprawy z konspiratorami. Wobec realnego niebezpieczeństwa rozbicia sprzysiężenia przez policję, ustalono termin wybuchu powstania na 29 listopada 1830 r. Sygnałem do rozpoczęcia walki miał być pożar browaru na Solcu.

WŁADZE W

POWSTANIU LISTOPADOWYM

Powstanie Rządu Tymczasowego. Z powodu bierności organizatorów powstania władzę zachowała Rada Administracyjna, powiększona jedynie o kilka popularnych osób. Rząd był przeciwny powstaniu, dążył do jego szybkiej pacyfikacji i porozumienia z Konstantym. Aby przeciwstawić się tej kapitulanckiej polityce, członkowie sprzysiężenia utworzyli klub zwany Towarzystwem Patriotycznym. Jego prezesem został Joachim Lelewel, a najaktywniejszym działaczem - Maurycy Mochnacki. Domagano się powołania nowego rządu i rozszerzenia powstania na cały kraj. Pod naciskiem ludności utworzono Rząd Tymczasowy. Na jego czele

stanął książę

N

Adam Jerzy Czartoryski. W składzie rządu dominowali jednak konserwatywni politycy. Chłopickiego. 5 grudnia 1830 r. władzę dyktatorską objął gen. Józef Powszechnie uznawano go za najlepszego kandydata na stanowisko naczelnego wodza (wcześniej popadł w konflikt z wielkim księciem Konstantym i podał się do dymisji, co przyniosło mu dużą popularność). Jednak opinia publiczna nie orientowała się, że Chłopicki był przeciwnikiem powstania. Pozwolił on Konstantemu opuścić Królestwo wraz z wojskiem oraz dążył do porozumienia z Petersburgiem na gruncie respektowania konstytucji i przyłączenia tzw. ziem zabranych do Królestwa. W tym celu wysłał Druckiego-Lubeckiego na pertraktacje z carem. Chłopicki hamował rozbudowę wojska i zbrojenia, a także zawiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego. Nie zdołał jednak powstrzymać patriotycznych nastrojów społeczeństwa, zwłaszcza warszawskiej ulicy. Do wojska zgłaszali się ochotnicy z Królestwa i innych zaborów (szczególnie z Poznańskiego i Galicji). Coraz powszechniej krytykowano bierność dyktatora. Wobec żądań króla-cara bezwarunkowej kapitulacji i zdania się na jego łaskę i niełaskę, Chłopicki w połowie stycznia 1831 r. złożył dyktaturę.

Dyktatura

Iwana Dybicza. Liczyła ona 127 tys. żołnierzy i 350 dział. Miała ona przeciwko sobie ok. 54 tys. żołnierzy polskich. Ich naczelnym dowódcą był formalnie Michał Radziwiłł, faktycznie miał dowodzić jego doradca - gen. Chłopicki. Dybicz planował rozbicie sił polskich i szybkie opanowanie Warszawy.

Chłopicki.

Władza

ustawodawcza - sejm. Najwyższą władzę sprawował sejm. W grudniu 1830 r. uznał powstanie za narodowe, a 25 stycznia 1831 r. zdetronizował Mikoła­ ja I, zrywając unię z Rosją. Sejm uchwalił ustawę o naczelnym wodzu, który uzyskał szerokie uprawnienia i odpowiadał jedynie przed izbą. Powołał również pięciooso­ bowy Rząd Narodowy, w którym obok prezesa Czartoryskiego znaleźli się m.in. Lelewel i „kaliszanin"Wincenty Niemojowski. SPRAWA CHŁOPSKA Szlachecki charakter powstania. Słabością spiskowców był brak działań zmierzających

do pozyskania szerokich grup społeczeństwa. Dopiero w przededniu powstania zaczęto zabiegać o poparcie ludu warszawskiego. Całkowicie pominięto natomiast kwestię chłopską. Również w czasie powstania, w którym decydujący wpływ uzyskali przedstawiciele warstw posiadających, problem ten nie znalazł

Bitwa pod Stoczkiem (14 lutego). Polska kawaleria pod dowództwem gen. Józefa Dwernickiego pokonała jeden z rosyjskich korpusów. Zwycięstwo to miało dla Polaków duże znaczenie moralne. Olszynką Grochowską (24-25 lutego). Wojsko polskie {ok. 50 tys. żołnierzy i 136 dział) toczyło pod Warszawą krwawe boje z przeważającymi liczebnie Rosjanami (60 tys. żołnierzy i 178 dział), zwłaszcza o Olszynkę Grochowską. W bitwie został ranny gen. Józef Chłopicki. Mimo wyparcia Polaków z pola bitwy Dybicz poniósł tak duże straty, że nie podjął szturmu na Warszawę, lecz wycofał się w kierunku wschodnim.

Bitwa pod Grochowem i

Polska kontrofensywa -Wawer, Dębe Wielkie, Iganie. Mianowany przez sejm nowy wódz naczelny gen. Jan Skrzynecki nie miał większych zdolności i nie wierzył w zwycięstwo. Z oporami przystąpił do realizacji opracowanego przez gen. Ignacego Prądzyńskiego błyskotliwego planu ofensywy przeciw rosyjskim korpusom, na które podzieliła się armia Dybicza. Skrzynecki odniósł zwycięstwo pod Wawrem i Dębem Wielkim (31 marca), a pod Iganiami (1 O kwietnia) gen. Prądzyński pokonał korpus Rosena, zadając mu duże straty. Sukcesy te z winy Skrzyneckiego nie zostały w pełni wykorzystane. Zatrzymał on dalszą ofensywę i nie zaatakował głównych sił nieprzyjaciela. Sądził, że zwycięstwa Polaków skłonią dowództwo rosyjskie do rokowań, a mocarstwa zachodnie do interwencji dyplomatycznej na rzecz powstania.

Walki na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Powstanie objęło także

Litwę,

a zwłaszcza

Wileńszczyznę oraz Żmudź (walczyła tu Emilia Plater). W oddziałach partyzanc-

Sejm zajął się kwestią chłopską, lecz przedstawiony przez „kaliszan" projekt ograniczonego, rozłożonego na 1O lat oczynszowania w dobrach narodowych nie zyskał poparcia konserwatywnej w większości izby poselskiej. Tym bardziej odrzucono postulat uwłaszczenia chłopów za odszkodowaniem dla panów zgłoszony przez Jana Olrycha Szanieckiego. Brak rozstrzygnię­ cia kwestii agrarnej miał negatywny wpływ na stosunek wsi do powstania. Począt­ kowy zapał ludności do wstępowania do oddziałów zaczął słabnąć, a ogłoszenie powszechnego ruszenia w czerwcu 1831 r. wieś przyjęła z niechęcią.

kich, obok szlachty i mieszczan, walczyli również chłopi. Działania te utrudniały swobodę ruchów i zaopatrywanie wojsk rosyjskich. Walki na Litwie zakończyły się niepowodzeniem, mimo wsparcia powstańców przez regularne oddziały dowodzone przez generałów Dezyderego Chłapowskiego i Antoniego Giełguda. Po nieudanym ataku na Wilno (19 czerwca) większość sił powstańczych w lipcu 1831 r. przekroczyła granicę pruską. Powstanie na Litwie odegrało jednak znaczącą rolę w wojnie polsko-rosyjskiej (wiązanie sił rosyjskich i przecinanie linii zaopatrzenia nieprzyjaciela). Na mniejszą skalę toczyły się walki prowadzone przez szlachtę na Białoru­ si i Ukrainie. Wysłany na Wołyń kilkutysięczny korpus gen. Dwernickiego stoczył w kwietniu 1831 r. zwycięską bitwę pod Boremlem, po której musiał przejść do Galicji, gdzie żołnierze złożyli broń.

WOJNA Z ROSJĄ W 1831 R. - PRZEBIEG WALK Dysproporcje sił i plany Dybicza. Na początku lutego 1831 r. granicę Królestwa

działania.

właściwego rozwiązania.

Stosunek do sprawy

chłopskiej.

w kilku kolumnach przekroczyła armia rosyjska dowodzona przez feldmarszałka

Bitwa pod Ostrołęką (26 maja). W połowie maja gen. Skrzynecki

rozpoczął nowe Kolejny plan, opracowany również przez Prądzyńskiego, miał doprowadzić do rozbicia między Łomżą a Ostrołęką dwudziestotysięcznego doborowego

w "

korpusu gwardii carskiej. Dysponujący dwukrotną przewagą naczelny wódz zwlekał z rozpoczęciem bitwy i pozwolił wymknąć się. osaczonemu przeciwnikowi. W starciu z główną armią Dybicza pod Ostrołęką nieudolnie dowodzone przez Skrzyneckiego wojsko polskie poniosło klęskę. Przed rozbiciem uratowała je szarża konnej kawalerii dowodzonej przez Józefa Bema. Klęska pod Ostrołęką stanowiła punkt zwrotny powstania. Wśród żołnierzy narastało zniechęcenie i brak zaufania do dowództwa, z kolei generalicja utraciła wiarę w zwycięstwo. Inicjatywa przeszła całkowicie w ręce rosyjskie. Obrona Warszawy (6-7 września). W lipcu 1831 r. armia rosyjska dowodzona przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza (Dybicz zmarł na cholerę) przekroczyła Wisłę w pobliżu granicy pruskiej, by uderzyć na Warszawę od strony zachodniej. Dymisja Skrzyneckiego i powołanie nowego wodza, gen. Henryka Dembińskie­ go, nie zmieniły sytuacji, gdyż Dembiński nie podjął działań zaczepnych i wycofał wojsko ku stolicy. Aby wywrzeć nacisk na rząd, 15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało manifestację ludności. Tłum dokonał również samosądu na kilkunastu szpiegach i kilku generałach podejrzanych o zdradę. Pod wpływem tych wystąpień rząd podał się do dymisji, lecz kierownictwo Towarzystwa Patriotycznego ani jego lewica nie zdecydowały się przejąć władzy. Prezesem rządu, z władzą niemal dyktatorską, został gen. Józef Krukowiecki. W obliczu zbliżających się do Warszawy Rosjan, Krukowiecki przystąpił do rozprawy z Towarzystwem i rozbrajania ludności cywilnej. 6 września Paskiewicz, dysponujący 77 tys. żołnierzy, przystąpił do szturmu na Warszawę. System obronny od strony zachodniej opierał się na potrójnej linii umocnień, które nie były jednak wystarczająco obsadzone. Stolicy broniło zaledwie 35-40 tys. żołnierzy (w przededniu ataku 20 tys. żołnierzy wysłano na Lubelszczyznę). W czasie bohaterskiej obrony Woli zginął gen. Józef Sowiński. Sejm odrzucił złożoną przez Krukowieckiego propozycję kapitulacji generalnej powstania. Po opanowaniu przez Rosjan ostatniej linii polskich umocnień Warszawa skapitulowała (8 września). Obrona Modlina i Zamościa. Po kapitulacji Warszawy 30 tys. żołnierzy wycofało się w kierunku Modlina. Na nowego wodza wybrano gen. Macieja Rybińskiego, ale w wojsku panowały już nastroje kapitulanckie. W tej sytuacji poszczególne oddziały przekroczyły granicę pruską i austriacką, gdzie złożyły broń. Najdłużej trwał opór załogi Modlina (do 9 października) i Zamościa (do 21 października). Powstanie zakończyło się klęską, ale jego przywódcy wraz z tysiącami powstańców udali się na emigrację, by kontynuować walkę o wolność Polski. EUROPA WOBEC POWSTANIA Postawa społeczeństw europejskich. Powstanie listopadowe cieszyło się poludów europejskich. We Francji, Belgii, Niemczech, Anglii i innych krajach z entuzjazmem przyjmowano zwycięstwa Polaków w okresie wiosennej kontrofensywy. Od rządów domagano się poparcia dla sprawy polskiej; szczególnie silny był nacisk francuskiej opinii publicznej. Powstanie wspierało kilkuset ochotników z wielu krajów.

Postawa rządów. Z postawą ludności kontrastowała postawa rządów. Mimo wysił­ ków kierującego polityką zagraniczną Czartoryskiego i zabiegów jego agentów dyplomatycznych nie udało się uzyskać poparcia mocarstw dla powstania. Gabinety Anglii i Francji, nie chcąc drażnić Rosji, nie uznały władz powstańczych i ograniczyły się jedynie do wystosowania not dyplomatycznych o potrzebie przestrzegania postanowień kongresu wiedeńskiego. Osłabienie pozycji Mikołaja I wykorzystały natomiast dla akceptacji zmian dokonanych we Francji w 1830 r. i utworzenia niepodległej Belgii. Prusy obawiały się rozszerzenia powstania na Wielkie Księstwo Poznańskie, dlatego jawnie popierały Rosję (zamknięcie granicy z Królestwem, nieprzepuszczanie broni i ochotników). Bardziej dwuznaczna była postawa Austrii, która cieszyła się z trudności cara, lecz nie chciała - w obawie o uszczuplenie swego terytorium - niepodległości Polski. Dlatego odrzuciła złożoną przez Czartoryskiego ofertę oddania polskiego tronu jednemu z Habsburgów. PRZYCZYNY

KLĘSKI

POWSTANIA

Przewaga wojsk rosyjskich. W lutym i 831 r. armia rosyjska, która wkroczyła do Królestwa, liczyła 127 tys. żołnierzy i 350 dział, armia polska - ok. 54 tys. ludzi. W późniejszym czasie stosunek sił walczących stron się zmieniał, ale Rosjanie cały czas mieli przewagę (w kwietniu w Królestwie i za Bugiem stacjonowało 250 tys. żołnierzy rosyjskich). Błędy

polskiego dowództwa. Spiskowcy nie przygotowali rządu, który pokieroNaczelne dowództwo sprawowali generałowie prowadzący kunktatorską politykę, zwlekający z podejmowaniem decyzji, którzy przyłączyli się do powstania „z ciężkim bólem': bez wiary w zwycięstwo (Chłopicki, Skrzynecki, Dembiński, Krukowiecki). Kierownictwo powstania „od początku do końca znajdowało się [...] w ręku ludzi, którzy powstania nie chcieli, w jego powodzenie nie wierzyli i szukali tylko sposobu jego zakończenia" (S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-19 78). wałby walką.

Nieprzeprowadzenie mobilizacji powszechnej w początkowym okresie powstania. Umożliwiłoby to zwiększenie liczby wojska przez połączenie wyszkolonych żoł­ nierzy z armii Królestwa Polskiego z nowymi rekrutami. Podniosłoby to wartość bojową tworzonych oddziałów. Pominięcie

sprawy chłopskiej. Sejm nie zajął się kwestią uwłaszczenia chłopów, do zwiększenia „mobilizacji wewnętrznej" o tę grupę społeczną. Sprawa ta jest jednak kontrowersyjna. „Ewentualne uwłaszczenie chło­ pów przez sejm nie zapewniłoby wystawienia ogromnej armii (pomijam już kwestię uzbrojenia, gdyż piki i kosy to jednak za mało). Konflikty między chłopami a ziemiańską szlachtą były zbyt ostre, zaś świadomość narodowa chłopów uboga" (T. Łepkowski, Powstanie listopadowe).

co

mogłoby przyczynić się

wszechną sympatią

Brak wsparcia mocarstw. Zachodnie mocarstwa, zwłaszcza Anglia i Francja, nie polskich wysiłków niepodległościowych. Ich stosunek do powstania mogą oddawać słowa ministra spraw zagranicznych Francji wypowiedziane na wieść o kapitulacji Warszawy:„Porządek panuje w Warszawie'~

wsparły

ZNACZENIE POWSTANIA - Powstanie listopadowe było jednym z największych polskich wystąpień zbrojnych w XIX w. W toku działań wojennych w polskiej armii służyło 140 tys. żołnie­ rzy, a 20 tys. walczyło w oddziałach powstańczych. Przez osiem miesięcy Polacy toczyli regularną walkę z największą potęgą militarną ówczesnej Europy, odnosząc poważne, chociaż przejściowe sukcesy. -W powstaniu wzięło udział 5 tys. ochotników z pozostałych zaborów (najwięcej z Poznańskiego - ok. 3 tys.) oraz kilkuset z innych krajów europejskich. -Walka z zaborcą wzmacniała uczucia patriotyczne Polaków i kształtowała świa­ domość narodową (w czasie powstania sejm wprowadził biało-czerwone barwy

narodowe). - Powstanie było jednym najważniejszych wystąpień europejskich w latach 1830-1831 przeciwko porządkowi ustalonemu w Wiedniu. Przekreśliło możliwość rosyjskiej interwencji na Zachodzie. - W czasie powstania kształtowały się programy dotyczące przebudowy przyszłej Polski, które były kontynuowane po jego upadku na emigracji. REPRESJE POPOWSTANIOWE

Represje wobec powstańców. Klęska powstania pogorszyła sytuację narodu polskiego i doprowadziła do zaostrzenia polityki zaborców wobec Polaków. Car Mikołaj I wykorzystał powstanie jako pretekst do likwidacji autonomii politycznej Królestwa Polskiego i przystąpił do prześladowania jego uczestników. Organizatorów Nocy Listopadowej i przywódców powstania skazywano na najcięższe kary (szubienicę, zesłanie na katorgę na Sybir). Sądzono ich w większości zaocznie, gdyż udali się oni na emigrację. Carat skonfiskował im wszystkie majątki, m.in. olbrzymie dobra skazanego na śmierć Adama Czartoryskiego. Synów emigrantów politycznych zsyłano w głąb Rosji; większość dzieci zmarła z głodu i zimna w drodze na zesłanie. Oficerowie i podoficerowie, którzy oddali się w ręce rosyjskie, otrzymywali kary więzienia lub ciężkich robót. Im również konfiskowano majątki, które przypadły Rosjanom lub polskim lojalistom. Tysiące uczestników powstania, mimo amnestii, wcielono do wojska, kierując ich na służbę z dala od kraju. Zniesienie autonomii Królestwa. Mikołaj I zastąpił konstytucję z 1815 r. Statutem Organicznym (14 lutego 1832 r.), który miał charakter ustawy zasadniczej. Statut likwidował polski sejm, wojsko oraz odrębną koronację cara w Warszawie na króla. Zachowywał jedynie pewne formy odrębności administracyjnej Królestwa: Radę Administracyjną, Radę Stanu, polską administrację, język polski jako urzędowy, odrębny skarb oraz Bank Polski. W następnych latach dokonano dalszej unifikacji Królestwa z Rosją: województwa przemianowano na gubernie, zreorganizowano szkolnictwo, zlikwidowano Radę Stanu, wprowadzono rosyjskie miary i wagi oraz system monetarny, a w 1847 r. - surowy rosyjski kodeks karny.

„Noc

paskiewiczowska'~ Car mianował namiestnikiem Królestwa pogromcę po-

wstania - feldmarszałka Iwana Paskiewicza - obdarzonego tytułem „księcia warszawskiego". Dwudziestopięcioletnie rządy Paskiewicza w Królestwie, charakteryzujące się szczególną bezwzględnością w zwalczaniu dążeń narodowych Polaków,

nazwano „nocą paskiewiczowską': Namiestnik obciążył Królestwo wysoką kontrybucją. Społeczeństwo musiało także utrzymywać 1OO-tysięczną armię okupacyjną oraz zapłacić za zbudowanie Cytadeli warszawskiej, która miała strzec porządku w stolicy. W 1834 r. w X Pawilonie twierdzy urządzono więzłenie polityczne. Działająca tu Stała Komisja Śledcza zajmowała się zwalczaniem wszelkich organizacji konspiracyjnych, stosując brutalne metody i wydając surowe wyroki. Wprowadzony w 1833 r. stan wojenny był utrzymywany przez ćwierć wieku.

likwidacja instytucji życia narodowego. Car uznał narodową kulturę i oświatę za główne źródło dążeń niepodległościowych. Dlatego polecił zamknąć uniwersyte-

ty w Warszawie i Wilnie, słynne Liceum Wołyńskie w Krzemieńcu oraz inne polskie gimnazja. Na ziemiach zabużańskich język polski w szkołach zastępowano rosyjskim. Do Rosji wywieziono zbiory biblioteczne zlikwidowanego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Uniwersytetu Warszawskiego. Ostra cenzura ograniczała rozwój wolnej myśli, a sprowadzanie do kraju dzieł pisarzy przebywających na emigracji było zabronione. Prześladowanie Kościoła. Władze starały się również osłabić Kościół katolicki: skasowano wiele zakonów, utrudniano obsadę stanowisk kościelnych, ograniczano władzę biskupów. W 1839 r. zlikwidowano Kościół unicki (greckokatolicki) w zaborze rosyjskim, włączając go do Cerkwi prawosławnej, i rozpoczęto brutalne nawracanie unitów na prawosławie.

3. POLACY W ZABORZE PRUSKIM I AUSTRIACKIM. WOLNE MIASTO KRAKÓW UWŁASZCZENIE CHŁOPÓW W ZABORZE PRUSKIM

„Pruska droga do kapitalizmu'~ Na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim najwcześniej rozpoczęto likwidację stosunków feudalnych i proces uwłaszczenia. W 1807 r. zniesiono - podobnie jak w Księstwie Warszawskim - poddaństwo osobiste chłopów. Uwłaszczenie zaś realizowano etapami i z korzyścią dla właścicieli ziemskich - junkrów („pruska droga do kapitalizmu'1).

Edykt z 1811 r. umożliwiał chłopom uzyskanie użytkowanej ziemi na własność. Musieli jednak oddać dotychczasowemu właścicielowi 1/3 gruntów. Nie wszedł on jednak w życie ze względu na okres wojenny i opór szlachty. Edykt z 1816 r. dotyczył gospodarstw posiadających sprzężaj (parę wołów i sprzęt do orki). Chłopi wykupywali powinności wobec pana (pańszczyzna, czynsz, daniny) w formie pieniężnej lub oddając dziedzicowi część ziemi. Ustawa regulacyjna z 1823 r. objęła Wielkie Księstwo Poznańskie, które przyłą­ czono do Prus w 1815 r. Przewidywała ona uwłaszczenie gospodarstw posiadają­ cych sprzężaj oraz tych, których wielkość wymagała sprzężaju (25 mórg). Za wykup swych powinności chłopi najczęściej płacili pieniędzmi.

w "

N

m

Skutki uwłaszczenia dla szlachty: - Właściciele ziemscy powiększyli swoje majątki oraz uzyskali fundusze z wykupu chłopskich świadczeń. Musieli jednak zmienić dawne sposoby gospodarowania i przystosować się do nowej sytuacji. - Dzięki uzyskanym środkom finansowym mogli przeprowadzić modernizację folwarków i przejść na kapitalistyczny sposób gospodarowania, z wykorzystaniem najemnej siły roboczej. - Duże majątki ziemskie wprowadzały najnowsze metody - płodozmian, nawoże­ nie, uprawy przemysłowe, wykorzystanie nowych narzędzi rolniczych. Ziemiań­ stwo inwestowało w rozwój przemysłu przetwórczego, dlatego przybywało gorzelni, browarów, młynów i cukrowni.

W obronie

polskości.

Naciskowi germanizacyjnemu poddano już wcześniej pol-

ską ludność Śląska i Pomorza. Język polski zakazany był w urzędach i sądach, a na

terenach mieszanych narodowościowo usuwano go również z kościołów. W obronie mowy ojczystej i tradycji występowano na Śląsku czy Warmii i Mazurach. Odrodzenie narodowe tych ziem było_ wynikiem świadomej obrony polskości. Ważną rolę odegrała nieliczna inteligencja. Na Śląsku zasłużył się nauczyciel ludowy Józef Lompa, autor wielu publikacji na temat przeszłości tej ziemi, na Warmii i Mazurach - pastorzy Krzysztof Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz, który założył w Ełku pismo dla Mazur Przyjaciel Ludu Łecki': 11

IDEA PRACY ORGANICZNEJ

Praca· organiczna. Zagrożenie ·niemieckie
mułowania'wPoznańskiern
Karol Marcinkowski o idei pracy organicznej. "Zaniechajmy liczyć na oręż, na zbrojne powstanie, na pomoc obcych mocarstw i ludów, a natomiast liczmy na siebie samych, kształćmy się na wszystkich polach, pracujmy nie tylko w zawodach naukowych, ale także w handlu, przemyśle, rękodzielnictwie, stwórzmy stan średni, usiłujmy podnieść się moralnie i ekonomicznie, a wtenczas z nami liczyć się będą[ ... ]': Poznańscy

-

Sytuacja w Wielkim Księstwie Poznańskim. Wielkie Księstwo Poznańskie miało mniejszą autonomię niż Królestwo Polskie. Powołano wprawdzie namiestnika, którym został Polak, książę Antoni Radziwiłł, ale jego uprawnienia ograniczono do zwoływania sejmów prowincjonalnych i przyjmowania próśb do tronu. Sejm prowincjonalny mógł zaś jedynie opiniować projekty ustaw dotyczących Poznańskie­ go. W szkołach i urzędach można było posługiwać się, obok języka niemieckiego, językiem polskim. Polakom zapewniono dostęp do urzędów, ale wyższe stanowiska przypadały w większości Prusakom. Po powstaniu listopadowym polityka pruska, którą realizował Edward Flottwell, prezes prowincji poznańskiej, uległa zaostrzeniu. Uczestnikom powstania z Poznańskiego konfiskowano dobra, skazywano ich na kary więzienia lub grzywny. Flottwell przystąpił również do germanizacji administracji, sądownictwa i szkolnictwa. Do Wielkopolski sprowadzano niemieckich nauczycieli i urzędników, a niemieckim kolonistom (chłopom, kupcom, przemysłowcom) zapewniano korzystne warunki do prowadzenia działalności gos.podarczej. Dopiero po odwołaniu Flottwella w 1840 r. nowy król pruski Fryderyk Wilhelm IV zliberalizował politykę wobec Polaków.

-

-

organicznicy i ich działania: Z inicjatywy Gustawa Potworowskiego w 1835 r. powstało w Gostyniu tzw. Kasyno, dla propagowania"industrii i oświaty': Generał Dezydery Chłapowski położył duże zasługi w dziedzinie propagowania wiedzy rolniczej, a jego wzorcowe gospodarstwo w rodzinnej Turwi koło Kościa­ na słynęło w całym regionie. Poznański lekarz Karol Marcinkowski, który przewodził organicznikom, pozyskał dla tej idei wielu ziemian, inteligentów, księży i przemysłowców. Zainicjował budowę Bazaru, oddanego do użytku w 1841 r. Był to reprezentacyjny budynek w Poznaniu, który mieścił polskie sklepy, magazyny, hotel, kluby do spotkań towarzyskich i kulturalnych. Doktor Marcinkowski wraz z Karolem Libeltem powołali Towarzystwo Pomocy Naukowej. Fundowało ono stypendia dla uboższej mło­ dzieży oraz wspierało inicjatywy wydawnicze i kulturalne. Dużą wagę przykładano do organizowania wiejskich bibliotek, które szerzyły oświatę, popularyzowały literaturę narodową oraz upowszechniały zdobycze techniczne i nowoczesne rolnictwo. Wielkopolscy arystokraci - Edward Raczyński w Poznaniu i Tytus Działyński w Kórniku - założyli wielkie biblioteki, gromadzące cenne zbiory.

Ocena działań organiczników. Część współczesnych zarzucała organicznikom odwracanie uwagi społeczeństwa od walki zbrojnej o niepodległość. Jednak

„w

m

szczególny rozwój idei pracy organicznej następował w okresach popowstaniowych, a jej najwybitniejsi propagatorzy „wcześniej zapisali piękną kartę konspiracyjną i powstańczą. Najpierw złożyli daninę krwi, by później złożyć daninę pracy dla dobra ogółu" (A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918).

m RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA

Status Rzeczypospolitej Krakowskiej. Utworzona na kongresie

wiedeńskim

Rzeczpospolita Krakowska to państwo „wolne, niepodległe i ściśle neutralne, pozostające pod opieką trzech wysokich stron układających się : czyli Rosji, Austrii i Prus. Państwa te miały również reprezentować ją na zewnątrz. Ustrój Rzeczypospolitej · Krakowskiej określiła konstytucja z 1818 r. nadana przez państwa rozbiorowe. Wła­ dzę wykonawczą sprawował Senat Rządzący, a władza ustawodawcza należała do jednoizbowego sejmu - Zgromadzenia Reprezentantów. W życiu politycznym przewagę uzyskali konserwatyści, z prezesem senatu Stanisławem Wodzickim na czele. Przeciwko liberalnej opozycji odwoływali się niekiedy do rezydentów mocarstw „opiekuńczych". 1

Gospodarcza rola Krakowa. Rzeczpospolita Krakowska była terytorium wolnocło­ wym. Wwożone tu towary nie podlegały opłatom celnym, jedynie za eksportowane płacono cło na komorze celnej jednego z państw zaborczych. Handel z Królestwem Polskim, Galicją i Śląskiem stał się ważnym źródłem dochodów mieszkańców. Dlatego w latach 1815-1845 podwoiła się liczba mieszkańców Krakowa. Słabiej rozwijał się tu przemysł, który nie wytrzymywał konkurencji z towarami sprowadzanymi z zagranicy. Łącznik między

ziemiami polskimi. Rzeczpospolita Krakowska pełniła rolę łącz­ nika między ziemiami polskimi. Duże znaczenie miał cieszący się początkowo znaczną autonomią Uniwersytet Jagielloński, do którego przybywali studenci ze wszystkich zaborów. Do ożywienia nastrojów patriotycznych przyczyniły się zorganizowane przez władze miasta uroczystości narodowe złożenia zwłok Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego na Wawelu. Przy współudziale Polaków ze wszystkich zaborów usypano kopiec Kościuszki pod Krakowem. Od lat 30. XIX w. Kraków był ogniskiem ruchu spiskowego, punktem etapowym dla wysłanników z emigracji. Po powstaniu listopadowym władze zaborcze stopniowo ograniczały samorządność Wolnego Miasta. Dokonały zmian w konstytucji, ponadto wojska rosyjskie i austriackie przejściowo okupowały miasto.

Konflikty między chłopami a szlachtą. Istniejący w Galicji system polityczno'" -społeczny zapewniał szlachcie prymat w społeczeństwie i zachowanie stosunków feudalnych na wsi. Chłopi, stanowiący ok. 85% ludności, nadal musieli odrabiać pańszczyznę, ale nie można ich było rugować z ziemi. Podlegali oni władzy pana, gdyż państwo powierzyło szlachcie wiele funkcji związanych ze wsią (ściąganie podatków, przekazywanie rekrutów, wprowadzanie w życie zarządzeń władcy}. wrę­ kach szlacheckich urzędników znajdowało się także sądownictwo nad chłopami. Sytuacja ta powodowała narastanie konfliktów między polskimi dworami a chłopa­ mi. Jednocześnie władze austriackie starały się wykorzystać ten konflikt dla swych celów, podtrzymując wśród chłopów wiarę w dobroć cesarza.

opierała się na przestarzałej strukturze gospodarstw - nielicznych feudalnych majątkach ziemskich i ogromnej liczbie małych gospodarstw chłopskich. Niskie ceny zbóż i utrzymywanie się pańszczyzny nie zachęcały szlachty do wprowadzania innowacji w swych folwarkach. Słabo rozwinięty przemysł pogłębiał rozdrobnienie gospodarstw chłopskich i przeludnienie wsi. Niewielkie zakłady działające w większych dobrach ziemskich (huty, browary, gorzelnie) nie mogły wchłonąć nadmiaru zbędnych na wsi rąk do pracy.

Sytuacja rolnictwa. Gospodarka galicyjska

Życie polityczne i kulturalne Galicji. Cesarz Franciszek I początkowo nie respektował swobód narodowych przyznanych Polakom na kongresie wiedeńskim. We Lwo-

wie, siedzibie gubernatora i tzw. Gubernium, kierującego administracją terenową, oficjalnie dominował język niemiecki. W 1817 r. cesarz zwołał Sejm Stanowy, który nie miał większych kompetencji (dyskutowanie o sprawach kraju), jednak był miejscem formowania się elit politycznych i gospodarczych. Po 1815 r. niewielkie zmiany nastą­ piły w oświacie, nauce i kulturze. Zaczęto wydawać pierwsze czasopisma, we Lwowie odnowiono uniwersytet, ale z niemieckim językiem wykładowym. W najgorszym stanie było szkolnictwo elementarne na wsi, gdyż ziemianie sprzeciwiali się oświacie wiejskiej. Ważnym ośrodkiem kulturalnym w Galicji stał się natomiast Zakład Narodowy im. Ossolińskich założony w 1817 r. przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Instytucja ta, zwana popularnie Ossolineum, zajmowała się gromadzeniem zbiorów bibliotecznych i muzealnych, publikowaniem prac naukowych oraz organizowaniem badań. Stała się jednym z centrów polskiej niezależnej myśli, miejscem rozwoju nauki i kultury.

4. WIELKA EMIGRACJA

SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA I KULTURALNA GALICJI

EMIGRACJA PO POWSTANIU LISTOPADOWYM

Miejsce Galicji w cesarstwie. Galicja była jedną z najludniejszych części cesarstwa austriackiego, jednak peryferyjne położenie na terytorium monarchii habsburskiej czyniło ją w pewnej mierze prowincją izolowaną od reszty państwa i utrudniało rozwój gospodarczy. Władze wiedeńskie w niewielkim stopniu dbały o jej rozwój, obawiając się ewentualnej utraty tego obszaru w przypadku konfliktu wojennego. Szczególnie dotkliwe było odcięcie Galicji od Królestwa Polskiego, z którym łączyły ją zarówno więzi geograficzne (powiązanie z Wisłą i zlewiskiem Bałtyku), jak i historyczne.

Przyczyny emigracji. Wyjście na emigrację wielu przywódców i uczestników powstania pozwalało uchronić się przed represjami ze strony caratu. Ważnym powodem wychodźstwa była też kontynuacja rozpoczętej w 1830 r. walki o niepodległość. Liczono bowiem na szybki powrót do kraju z bronią w ręku, a nadzieję wiązano ze zwycięstwem rewolucji w Europie bądź wojną między mocarstwami. Skład i liczebność. Na emigrację udawali się uczestnicy powstania - cywilni i wojskowi przywódcy, których nie objęła amnestia, oficerowie, ludzie kultury oraz

N

patriotyczna młodzież. Ogółem na Zachód wyemigrowało, jak się ocenia, ok. 11 tys. osób, z czego 3/4 stanowili przedstawiciele szlachty i inteligencji. Kierunki emigracji. Wychodźcy kierowali się głównie do Francji ..;.. jak pisał emigrant Józef Petrykowski - „kraju naszych nadziei': Już w pierwszych miesiącach 1832 r. znalazło się tu ich ok. 4 tys., wkrótce ich liczba wzrosła do 7-8 tys. Poza Francją mniejsze skupiska rodaków tworzyły się w Anglii (ok. 700 osób), Belgii, Szwajca· rii, Hiszpanii, krajach niemieckich i Stanach Zjednoczonych. Stosunek ludności i rządów do Polaków. Podczas przemarszu pierwszej fali uchodźców mieszkańcy krajów niemieckich (Saksonii, Bawarii) przyjmowali Polaków niezwykle serdecznie. Niemiecka prasa pisała o nich jako„rycerzach wolności': Na ich cześć powstawały utwory literackie (np. pieśń Juliusa Mosena Tysiąc walecznych opuszcza Warszawę), wielką popularnością cieszyły się ryciny z podobiznami wybitnych Polaków i scenami z powstania. Inny był stosunek zwolenników starego porządku, którzy z ulgą przyjęli opanowanie Warszawy przez Rosjan. Z kolei porewolucyjne władze Francji z królem Ludwikiem Filipem na czele chciały zyskać uznanie ze strony mocarstw Święte­ go Przymierza, zwłaszcza Rosji, emigrantów traktowały zaś podejrzliwie, widząc w nich element buntowniczy i rewolucyjny. Materialne warunki życia emigrantów były na ogół trudne. Rząd francuski przyPolakom niewielkie zasiłki i rozlokował w tzw. zakładach, z dala od Paryża. (W samej stolicy przebywali głównie politycy, publicyści i ludzie kultury). Kiedy sytuacja międzynarodowa w Europie zaczęła się stabilizować, zlikwidowano te zakła­ dy. Większość emigrantów źle znosiła pobyt na obczyźnie, powszechna była tęsk­ nota za „krajem lat dziecinnych': Początkowa bezczynność rodziła częste konflikty i zatargi. Dopiero utrata nadziei na szybki powrót do ojczyzny nasiliła aktywność wielu jednostek, prowadziła do zdobywania wykształcenia i zawodu oraz wrastania w nowe społeczeństwo.

kę szlachty i ludu o wolną i demokratyczną Polskę oraz opowiadano się za likwidacją pańszczyzny. Lelewel liczył na „wojnę powszechną o wolność ludów" i dążył do współdziałania z europejskimi ruchami rewolucyjnymi (m.in. karbonariuszami).

LOS)( Komitetu. Po wydaniu odezwy Do Braci Rosjan, wzywającej do wspólnej walki z carskim despotyzmem, francuskie władze na skutek interwencji rosyjskiej ambasady rozwiązały w grudniu 1832 r. KNPI wydaliły Lelewela z Paryża (osiadł on w Brukseli). Kontynuacją KNP były nowe organizacje, którym przewodził Lelewel Młoda Polska (1834 r.),. a później Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1837 r.). TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE POLSKIE Powstanie TDP. Towarzystwo zostało utworzone w 1832 r. przez secesjonistów z Komitetu Narodowego Polskiego z Janem Nepomucenem Janowskim, Tadeuszem Krępowieckim i Stanisławem Worcellem na czele; stało się najliczniejszą i najbardziej trwałą organizacją emigracyjną. W późniejszym okresie najważniej­ szym działaczem i ideologiem był Wiktor Heltman. Mały Manifest. W pierwszym programie, sformułowanym w Małym Manifeście

z 17 marca 1832 r., głoszono hasło trójzaborowej walki powstańczej o niepodległpść Polski z udziałem szerokich rzesz społeczeństwa i we współdziałaniu z rewolucjonistami innych krajów. Manifest mówił o potrzebie wyzwolenia chłopów i„o wspólnej dla wszystkich ziemi i ich owocach':

znał

Podziały wśród

emigrantów. Charakterystyczną cechą Wielkiej Emigracji była ogromna różnorodność organizacyjna i ideowa. Wynikała ona w dużej mierze z podziałów, jakie zarysowały się już w czasie powstania. Tworzące się ugrupowania polityczne dzieliły duże różnice w kwestiach oceny powstania, programu dalszej walki o wolność i wizji przyszłej Polski oraz stosunku do sprawy chłopskiej. UGRUPOWANIA POLITYCZNE WIELKIEJ EMIGRACJI - KOMITET NARODOWY POLSKI Powstanie Komitetu. Komitet Narodowy Polski, kierowany przez historyka Joachima Lelewela, powstał w Paryżu w grudniu 1831 r. i zjednoczył część emigrantów o poglądach liberalnych, demokratycznych i republikańskich. Program KNP był umiarkowany, by nie prowadzić do głębszych podziałów politycznych na wychodźstwie. Wśród przyczyn klęski powstania wskazywano na brak reform społecznych, za co winą obarczano arystokrację. Zakładano wspólną wal-

Wielki Manifest. W 1836 r. Towarzystwo przyjęło tzw. Wielki Manifest, nowy program, który powstał w wyniku szerokiej dyskusji. Ostateczny kształt nadał mu główny ideolog i działacz Wiktor Heltman. Za główny cel Manifest uznawał powstanie niepodległej i demokratycznej Polski, wywalczonej przez naród. Program walki o wyzwolenie narodowe łączono z przeobrażeniami społecznymi. W chwili wybuchu powstania władze powstańcze planowały znieść pańszczyznę i ogłosić · uwłaszczenie chłopów, którzy użytkują ziemię. Nie obiecywano natomiast ziemi bezrolnym. Odrodzona Polska miała być republiką demokratyczną, w której wszyscy obywatele będą równi wobec prawa, a władze będą-powoływane i odwoływa­ ne przez lud (zgodnie z zasadą„wszystko dla ludu, przez lud"). Rola TDP. Towarzystwo u szczytu swej popularności liczyło ok. 2 tys. członków, kierowanych przez corocznie wybieraną pięcioosobową Centralizację, Manifest zaś stał się jednym z najważniejszych dokumentów polskiej demokracji na Zachodzie i w kraju. HOTEL LAMBERT Charakter obozu. Był to obóz konserwatywno-monarchistyczny, konkurencyjny wobec TDP, skupiony wokół Adama Czartoryskiego (nazwa pochodzi od paryskiej rezydencji księcia·nabytej w 1843 r.). Czartoryski cieszył się poparciem arystokracji i bogatej szlachty. Współpracowali z nim cywilni i wojskowi dygnitarze powstania. Pozyskał także dużą część literatów i artystów, którym udzielał poparcia. W skład tego obozu wchodziły liczne organizacje: tajny Związek Jedności Narodowej

(1833 r.), Towarzystwo Monarchistyczne Trzeciego Maja (liczące ok. 1 tys. osób), stowarzyszenia kulturalne, oświatowe, dobroczynne.

Program polityczny. Głównym polem

m

równości i braterstwie (Zenon Świętosławski). Radykalizm Gromad Ludu Polskiego prowadził do

ROLA KULTURY WIELKIEJ EMIGRACJI

działalności Czartoryskiego i jego stronni-

ków była dyplomacja, chcieli też zainteresować sprawą polską parlamenty, rządy państw zachodnich i opinię publiczną. Dążyli do odbudowy niepodległej Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych, ale jako podstawę pertraktacji z gabinetami Anglii i Francji przyjmowali ustalenia traktatu wiedeńskiego, które zostały pogwałcone przez Rosję. Nadzieje wiązali z antagonizmami między mocarstwami i od nich uzależniali wybuch powstania kierowanego przez szlachtę i popartego przez Anglię i Francję. Szczególnie liczyli na wybuch konfliktu brytyjsko-rosyjskiego na Bałkanach. Dlatego Hotel Lambert wysyłał swych agentów dyplomatycznych do krajów bałkańskich i na Bliski Wschód dla podsycania nastrojów wrogich carskiej Rosji. Odrodzona Polska miała być monarchią konstytucyjną, a wielu widziało w Czartoryskim przyszłego króla.

ich izolacji społecznej i krytyki ze strony pozostałych ugrupowań.

dysław Zamoyski) w kwestiach społecznych przechodziły stopniową ewolucję. Zdawano sobie sprawę z nieuchronności zniesienia pańszczyzny oraz uwłaszcze­ nia na drodze dobrowolnych porozumień między dziedzicem a chłopem, ale za odszkodowaniem dla szlachty. Dopuszczano udział bogatego mieszczaństwa we władzach. Program reform wewnętrznych precyzowano jednak ostrożnie, zasłania­ jąc się zasadą 11 najpierw być, a potem jak być".

romantyków. Za granicą, na przymusowej lub dobrowolnej emigracji, przebywało wielu polskich poetów, pisarzy, uczonych i artystów. Nie byli oni krępowani przez cenzurę i korzystając z pełnej wolności słowa, mogli swobodnie głosić swoje poglądy. Ich dorobek przewyższał to, co wydawano wówczas w kraju, w ciężkich warunkach politycznych pod zaborami. Na obczyźnie najpełniej rozwinęła się literatura romantyczna. Powstały wtedy najwybitniejsze dzieła romantycznych poetów: Adama Mickiewicza (Ili część Dziadów, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, Pan Tadeusz), Juliusza Słowackiego (m.in. Grób Agamemnona, Kordian), Zygmunta Krasińskiego (Nie-Boska komedia). Twórcy ci zyskali miano wieszczów, duchowych przewodników narodu. kh utwory, a także dzieła przybyłego do Paryża w końcu lat 40. XIX w. Cypriana Norwida, opiewały piękno rodzinnego kraju, umacniały opór przeciwko uciskowi narodowemu i zachęcały do kontynuowania działalności niepodległościowej. Nadzieje i oczekiwania na radykalną zmianę rzeczywistości wywoływały wzrost nastrojów mesjanistycznych wśród niektórych grup emigrantów, wiarę w szczególną misję dziejową narodu polskiego. Koncepcje mesjanistyczne rozwijali także Mickiewicz i Słowacki. W Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicz propagował ideę posłannictwa Polski i wybawienia ludzkości z okowów despotyzmu. Takjak Chrystus zmartwychwstał, tak również naród polski„zmartwychwstanie i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli':

Działalność

kulturalna. Zasługą Czartoryskiego i Hotelu Lambert było powstanie

Twórczość

wielu polskich instytucji kulturalnych (m.in. Towarzystwa Historyczno-Literackiego Biblioteki w Paryżu, istniejących do dzisiaj) oraz oświatowych (Szkoły Polskiej przy bulwarze Batignolles [batiniol] - przetrwała do 1950 r., katedry języka literatur słowiańskich w College de France, w której wykładał Adam Mickiewicz).

Twórczość

igll'f"„„nr::am

społeczny. Poglądy Czartoryskiego i jego współpracowników (m.in. Wła­

GROMADY LUDU POLSKIEGO były niewielkim (ok. 200 osób), lecz najbardziej radykalnym ugrupowaniem rewolucyjnym. W jego skład wchodzili w większości żołnierze przy-

Twórczość

Lelewela. Prace historyczne Joachima Lelewela, a zwłaszcza synteza dziejów Polski, ukazywały rolę ludu w przeszłości, uczyły miłości do ojczyzny i propagowały dążenia demokratyczne. Chopina. Na emigracji tworzył Fryderyk Chopin, pianista i kompozytor, który w twórczości wykorzystywał wątki ludowe. Jego muzyka rozsławiła imię Polski w świecie.

Powstanie. Gromady

byli do Anglii po dwuletnim pobycie w pruskich twierdzach, m.in. w, Gdańsku i Grudziądzu, za odmowę powrotu do Królestwa Polskiego. Początkowo należeli do TDP, lecz pod wpływem agitacji byłych działaczy tej organizacji (Krępowiecki, Worcell) wystąpili z niej i w 1835 r. zawiązali Gromadę Grudziąż i Gromadę Humań. (Nazwa tej ostatniej, nawiązująca do rzezi humańskiej z 1768 r., miała być„ekspiacją za czyny ojców" oraz przyczynić się do porozumienia z ludnością Ukrainy). był socjalizmowi utopijnemu: żądały zniesienia prywatnej własności ziemskiej i fabrycznej oraz zastąpienia jej własnością wspólną, ale ziemię planowały oddać w dożywotnie użytkowanie chłopom. Zakładały zbrojne powstanie połączone z rewolucją społeczną, w wyniku której ukształtuje się nowe społeczeństwo. Z czasem zaczęły głosić mistyczne koncepcje chrześcijańsko­ -socjalistyczne zbudowania wzorcowego społeczeństwa opartego na powszechnej

Program Gromad bliski

Dorobek innych emigrantów. Wśród emigrantów byli

również Polacy działający poza Europą. Sławę i uznanie zdobyli m.in. Ignacy Domeyko - osiadły w Chile geolog i pedagog, Ernest Malinowski - inżynier, budowniczy dróg i kolei w Peru.

Znaczenie twórczości Wielkiej Emigracji. Wzbogaciła ona

polską kulturę. Dzieła

literackie - mimo zakazów - docierały do kraju i umacniały patriotyzm wielu pokoleń. Literatura romantyczna sprawiła, że pozbawieni własnego państwa Polacy mogli czuć się wolni duchowo. Dzięki niej mieli nadzieję, że 11 Polska, silna niepodległością duchową, stanie się niepodległa politycznie" (D. Siwicka, Romantyzm 18221863).

Dlaczego Wielka Emigracja 1 Emigracja polistopadowa, jako jedyna w dziejach Polski, została nazwana Wielką. Jej przedstawiciele stanowili bowiem elitę intelektualną i kulturalną, pełnili przywódczą rolę w życiu narodu, wypracowywali programy

N

polityczne, inicjowali ruch konspiracyjny w kraju. „Na długo duchową stolicą Polski stał się Paryż, gdzie znaleźli schronienie najlepsi z narodu~' (A. Chwalba, Historia

m

Polski 7795-7978).

5. POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 R. I WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH DZIAŁALNOŚĆ KONSPIRACYJNA W KRAJU. TAJNE ORGANIZACJE

Rola emisariuszy. Represje popowstaniowe osłabiły działalność konspiracyjną w kraju. Impuls do jej odrodzenia dała emigracja. Centrum ruchu spiskowego stały się początkowo Galicja i Wolne Miasto Kraków, dokąd przybywali wysłannicy Lelewela i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego - emisariusze. Stąd przenikali na pozostałe ziemie polskie, gdzie zakładali tajne organizacje. W 1833 r. wkroczyły do Królestwa oddziały kierowane przez płk. Józefa Zaliwskiego, które prowadziły walkę partyzancką. Nie zyskały jednak szerszego poparcia sterroryzowanej przez zaborcę ludności i szybko zostały rozbite; część partyzantów powróciła do Galicji. Po pewnym czasie w kraju wyrosło nowe pokolenie, dojrzałe do podejmowania samodzielnych działań.

Stowarzyszenie Ludu Polskiego było międzyzaborową organizacją spiskową utworzoną w 1835 r. w Krakowie przez emisariuszy Młodej Polski. Jej program zakła­ dał trójzaborowe powstanie i odbudowanie Polski niepodległej, demokratycznej, „odmłodzonej" przez lud, będący źródłem władzy. Mówiono o równości wszystkich obywateli, obiecywano zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie. Agitację starano się prowadzić wśród wszystkich grup społeczeństwa. Najaktywniejszą działalność rozwinął Szymon Konarski, uczestnik powstania listopadowego i partyzantki Zaliwskiego. Zakładał on wśród szlachty i inteligencji na Litwie, Białorusi i Ukrainie ogniwa stowarzyszenia. W 1838 r. został aresztowany i w następnym roku stracony w Wilnie.

Związek Narodu Polskiego powstał w 1839 r. w Warszawie. Jego przywódcy Edward Dembowski i Henryk Kamieński - reprezentowali poglądy rewolucyjno--demokratyczne. Dembowski, syn bogatego ziemianina i senatora (stąd zwany „czerwonym kasztelanicem"), łączył walkę o niepodległość z rewolucją, która zniosłaby prywatną własność, wyzysk, a szlachtę podporządkowała ludowi. Po wykryciu spisku Dembowski schronił się w Poznańskiem, gdzie zbliżył się do Związku' Plebejuszy, kierowanego przez Walentego Stefańskiego.

Centralizacja Poznańska. W 1838 r. powołano w Poznaniu tajny komitet, zwany Centralizacją Poznańską, kierowany przez Karola Libelta. Organizacja ta przyjęła demokratyczne zasady Wielkiego Manifestu TDP. Umiarkowani działacze planowali odłożyć powstanie na późniejszy okres, do czasu pozyskania ludu.

Związek Chłopski. Jego twórcą był ksiądz Piotr Ściegienny, który działał na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. Prowadził agitację wśród włościan, posługując się rewolucyjną odezwą, tzw. Złotą książeczką, rzekomym listem papieża Grzegorza XVI

„do rolników i rzemieślników z Rzymu przysłanym': Wzywał lud do rewolucyjnej walki z uciskiem szlachty, a przede wszystkim z caratem.„W przyszłej wojnie - głosił - staną chłopi i mieszczanie polscy i rosyjscy z jednej strony, a panowie i królowie polscy i rosyjscy z drugiej strony, chłopi będą strzelać nie do chłopów, ale do panów. Wasza, bracia chłopi i mieszczanie, będzie wygrana, bo was daleko więcej [...], a po wojnie nie będzie, kto by was pańszczyznę pędził, kto by się nad wami i nad waszymi dziećmi znęcał': W październiku 1844 r. zamierzał przy pomocy chłopów opanować Kielce. Próba ta zakończyła się aresztowaniem Ściegiennego, którego skazano na karę śmierci, zamienioną na 25 lat katorgi.

na

Plany trójzaborowego powstania. Centralizacja Poznańska, w porozumieniu z TDP i ośrodkami konspiracyjnymi w Krakowie, Galicji i Królestwie, przygotowywała trójzaborowe powstanie. Umiarkowani działacze chcieli ograniczyć przygotowania do patriotycznej szlachty i inteligencji. Natomiast rewolucyjni demokraci (Edward Dembowski) starali się pozyskać chłopów. Spiskowcy planowali równoczesne rozpoczęcie walki 21 lutego 1846 r. Po opanowaniu twierdz w zaborze pruskim i austriackim regularne oddziały miały wkroczyć do Królestwa. Plany trójzaborowego powstania sparaliżowała pruska policja, która - powiadomiona przez polskiego ziemianina - dokonała aresztowań wśród spiskowców; zatrzymano m.in. typowanego na wodza powstania Ludwika Mierosławskiego. Podobne aresztowania miały miejsce we Lwowie. Wówczas planowane wystąpienie zbrojne odwołano. Decyzji tej nie uznali jedynie spiskowcy na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej i dlatego doszło do wybuchu powstania krakowskiego. POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 R. powstańcy zaatakowali wojska austriackie w Krakowie. W obawie przed walkami w mieście i odcięciem odwrotu austriacki dowódca wycofał swoje oddziały.

Wybuch powstania. W nocy z 20 na 21 lutego 1846 r.

Manifest do Narodu Polskiego. 22 lutego powstał Rząd Narodowy. W ogłoszonym Manifeście do Narodu Polskiego wzywał on do walki oraz ogłaszał radykalny program reform społeczno-politycznych.„Polacy! [...]Jest nas dwadzieścia milionów, powstań­ my razem jak jeden mąż, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła, będzie nam wolność, jakiej dotąd nie było na ziemi, wywalczymy sobie skład społeczeństwa, w którym każ­ den podług zasad i zdolności z dóbr ziemskich będzie mógł użytkować, a przywilej żaden i pod żadnym kształtem mieć nie będzie miejsca, w którym każden Polak znajdzie zabezpieczenie dla siebie, żony i dzieci swoich, w którym upośledzony od przyrodzenia na ciele lub na duszy znajdzie bez upokorzenia· niechybną pomoc całego społeczeństwa, w którym ziemia, dzisiaj przez włościan warunkowo tylko posiadana, stanie się bezwarunkową ich własnością, ustaną czynsze, pańszczyzny i wszelkie tym podobne należytności bez żadnego wynagrodzenia, a poświęcenie się sprawie narodowej z bronią w ręku będzie wynagrodzone ziemią z dóbr narodowych': ogłosił się umiarkowany polityk Jan Tyssowski. Jego sekretarzem został Edward Dembowski, który stał się „duszą rewolucji': Zalecał on ogłaszanie i realizowanie Manifestu, obiecywał *

Rola Edwarda Dembowskiego. Dyktatorem powstania

ziemię

bezrolnym chłopom, organizował oddziały rzemieślniczo-górnicze. Niezwykle ważne dla niego było pozyskanie chłopów, dlatego wysyłał na wieś emisariuszy. Chłopi z okolic Krakowa, już wcześniej- oczynszowani, odnosili się przychylnie do powstania, podobnie jak górale z Chochołowa koło Zakopanego, agitowani przez miejscowego nauczyciela. Przez dwa dni prowadzili walkę z Austriakami (tzw. powstanie chochołowskie). Natomiast część chłopów galicyjskich wystąpiła przeciw szlachcie. Wydarzenia te nazywa się rabacją galicyjską. Aby odciągnąć chłopów od zmierzających do Krakowa wojsk austriackich i przekonać do powstania, Dembowski na czele uroczystej religijnej procesji wyruszył na Pogórze. Zamiast chłopów napotkał oddział armii austriackiej, który otworzył ogień do bezbronnych. Wśród poległych był 24-letni Dembowski.

m m

Upadek powstania. Na początku marca 1846 r. Tyssowski złożył władzę i z oddziałem liczącym tysiąc powstańców przekroczył pruską granicę. Do Krakowa wkroczy-

ły wojska rosyjskie, a następnie austriackie i pruskie. Trwające zaledwie 9 dni powstanie krakowskie na tle innych polskich walk wyzwoleńczych XIX w. wyróżnia się największym radykalizmem społecznym. Po raz pierwszy połączono sprawę narodową z rozwiązaniem kwestii społecznej.

likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej. Następstwem powstania krakowskiego była likwidacja autonomicznej Rzeczypospolitej Krakowskiej na mocy porozumienia zaborców. W listopadzie 1846 r. obszar Wolnego Miasta Krakowa włączono do Austrii. Mocarstwa zachodnie ograniczyły się jedynie do protestów przeciw naruszeniu postanowień kongresu wiedeńskiego. Władze austriackie dokonały germanizacji administracji, sądownictwa i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków utracił dotychczasową szansę rozwoju, stając się peryferyjnie położonym miastem na pograniczu trzech zaborów. RABACJA GALICYJSKA

Rał>a~ja.· (n.iem ... RautJ~.rabtme~
w lutym·1846·r~,któr~najwłę~zy24asłęs.·~·iały··~~~arq~~s~~o/i:~~~~~,~~~i!~: i)asielskłem•••Ruch·ten.nie.niiiiłje~no~i~e~o.~i~['~!}'~i~~~~i;Jj~~~P~~:rr~~!f~~~~ 1~!!?~;·

nowskie90. i·Jasielskiego n;a•lok(lłoego·paywt>9~fi:vvy.r<;lsłdaj(ąą·~f~·la:,z;~~~~~r~"

_ze::smarzowa~-

-,·,:-,~:;_-_.~!~~··,fi-"·'-;.

\~ć~~~;,;:r,i::

między polskim dworem a wsią w Galicji miał korzenie w niezwykle uciążliwym systemie poddańczo-pańszczyźnianym. Ponadto dwór pełnił funkcję urzędu wobec wsi, co prowadziło do rosnącej nienawiści wobec dziedziców. Nieurodzaje i klęski żywiołowe w latach 1844-1845 doprowadziły do gło­ du na wsi. Urzędnicy austriaccy w obliczu przygotowań powstańczych głosili, że ma ono antychłopski charakter i wymierzone jest w dobrego cesarza, zwolennika zniesienia pańszczyzny, dlatego chłopski gniew skierował się przeciwko dziedzicom i dworskim urzędnikom.

Przyczyny rabacji. Konflikt

Przebieg rabacji. Od 18 lutego 1846 r. uzbrojone gromady chłopów pod pretekstem szukania broni i powstańców wędrowały od dworu do dworu i dokonywały

samosądów.

Bito i mordowano właścicieli, ich rodziny i oficjalistów, niszczono mienie dworskie, dokumenty określające powinności chłopów, dokonywano grabieży. W Tarnowskiem, Nowosądeckiem i części Jasielskiego chłopi zniszczyli ok. 500 dworów i zabili ok. 1OOO osób, w tym 200 właścicieli.

Polityka władz austriackich.

Początkowo administracja austriacka zachęcała do rozprawy ze szlachtą, a chłopom wypłacano wynagrodzenie za dostarczenie „buntowników': żywych lub martwych. Po upadku powstania krakowskiego rabacja stała się niebezpieczna dla samych Austriaków. W obawie przed jej rozszerzeniem wojsko przystąpiło do pacyfikacji zbuntowanych terenów. Opornych chłopów aresztowano, karano chłostą, siłą zmuszano do odrabiania pańszczyzny. Sam Szela znalazł się pod nadzorem policyjnym, później wyróżniono go austriackim medalem za zasługi i przyznano duże gospodarstwo na Bukowinie. Mimo wygaśnięcia wystąpień chłopskich, zarówno władze, jak i polscy działacze uświadomili sobie konieczność zmian na wsi.

WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH. ZABÓR PRUSKI

Powstanie Komitetu Narodowego. W Poznaniu

powstał Komitet Narodowy, który miał reprezentować interesy polskiego społeczeństwa wobec władz pruskich. Jego siedzibą był gmach Bazaru - centrum polskiego życia kulturalnego i gospodarczego. Przewagę w Komitecie uzyskali umiarkowani politycy, żądający przyznania Wielkiemu Księstwu Poznańskiemu szerokiej autonomii. W adresie (zbiorowym piśmie) do Fryderyka Wilhelma IV domagali się polskiej administracji i zgody na utworzenie korpusu wojska polskiego. Uważali oni, że w Prusach przewagę uzyskają zwolennicy zjednoczenia oraz postępowych przeobrażeń i w rezultacie dojdzie do wojny z Rosją, przeciwną tym zmianom. Po zwycięstwie rewolucji w Prusach władze zgodziły się na tworzenie polskiej administracji i zezwoliły Ludwikowi Mierosławskiemu na tworzenie oddziałów wojskowych (liczyły one ok. 9 tys. ochotników).

Ugoda w Jarosławcu. Do wojny rosyjsko-pruskiej jednak nie doszło, a odzyskujący wpływy rząd

pruski przystąpił do ograniczania polskiej administracji oraz rozbrajania Polaków. Przybyły z Berlina gen. Wilhelm Willisen zdołał jeszcze doprowadzić do zawarcia ugody w Jarosławcu (11 kwietnia 1848 r.), która przewidywała przekazanie w polskie ręce administracji oraz redukcję oddziałów do ok. 3 tys., rozmieszczonych w czterech obozach. Jednak władze pruskie zarządziły niekorzystny dla Polaków podział Poznańskiego (3/4 terytorium wraz z Poznaniem planowano włączyć bezpośrednio do Niemiec) i przystąpiły do likwidacji obozów.

Walka. W tej sytuacji Komitet Narodowy rozwiązał się, natomiast wojsko przystąpi­ ło

do walki. Zaatakowany przez Prusaków oddział w Książu został rozproszony, lecz z trzech pozostałych obozów i odniósł zwycięstwo pod Miłosławiem (30 kwietnia). W bitwie wzięły udział formacje chłopskich kosynierów. Do oddziałów zgłaszali się nowi ochotnicy. Jeszcze pod Sokołowem koło Wrześni zmuszono oddziały pruskie do odwrotu, lecz był to już właściwie kres polskiego Mierosławski ściągnął siły

N

oporu. Mierosławski zrzekł się dowództwa, a powstańcy - wobec dziesięciokrotnej przewagi armii pruskiej - zrezygnowali z dalszej walki.

6. POWSTANIE STYCZNIOWE KRÓLESTWO POLSKIE PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWYM

m Umacnianie, polskości. Mimo stłumienia polskiego oporu istniała możliwość umacniania polskości drogą pokojową. W 1848 r. powstało stowarzyszenie Liga Polska, stawiające za cel jawne, legalne działanie na korzyść narodowości polskiej': Wkrótce jednak władze zlikwidowały polskie organizacje i gazety. Przedstawiciele polskiego ziemiaństwa i inteligencji mogli brać udział w pracach pruskiego sejmu, w którym utworzyli Koło Polskie. Ruch narodowy uaktywnił się na śląsku, Pomorzu Gdańskim oraz Mazurach. Polski lud domagał się praw narodowych i języka polskiego w szkołach, urzędach i sądach. W obronie języka ojczystego i budzeniu świadomości narodowej zasłużyli się m.in. działający w Bytomiu nauczyciel Józet"Lompa i ksiądz Józef Szafranek, którzy wydawali „Dziennik 11

Górnośląski".

GALICJA Postulaty Polaków. Po upadku Metternicha uaktywniło się polskie społeczeń­ stwo w zaborze austriackim. W Krakowie pod presją tłumu władze austriackie uwolniły ok. 150 uczestników powstania krakowskiego. W wielu miastach tworzono polskie komitety narodowe i podporządkowane im oddziały gwardii narodowej. Lwowscy działacze liberalni wystąpili z adresem do cesarza, w którym domagali się wolności słowa, zwołania sejmu, polonizacji szkół i urzędów oraz zniesienia pańszczyzny. Uwłaszczenie chłopów. Przedstawiciele obozu demokratycznego chcieli przeprowadzić uwłaszczenie z własnej inicjatywy, podobnego zdania była część szlachty. Planowano ogłosić je z ambon kościelnych na Wielkanoc. Dowiedziawszy się

o tym, gubernator austriacki Franz Stadion dzień wcześniej wydał (bez porozumienia z Wiedniem) patent uwłaszczeniowy w imieniu cesarza (22 kwietnia 1848 r.). Uniemożliwiło to pozyskanie chłopów przez działaczy patriotycznych.

Antagonizm polsko-ukraiński. Gubernator Stadion usiłował zantagonizować Polaków i Ukraińców w Galicji, udzielając poparcia ukraińskiemu ruchowi narodowemu. Polskiej Radzie Narodowej we Lwowie starał się przeciwstawić powstałą w maju 1848 r. Hołowną (Główną) Radę Ruską. Pod jego wpływem duchowieństwo unickie wystąpiło do cesarza z postulatem podziału Galicji na dwie części: wschodnią - ukraińską i zachodnią - polską. Skutki Wiosny Ludów w Galicji. Polski ruch narodowy w Galicji poniósł klęskę. Władze austriackie rozwiązały Komitet Narodowy i gwardię, a wojsko stłumiło demonstracje w Krakowie (26 kwietnia). Na początku listopada 1848 r. zlikwidowano również opór mieszkańców Lwowa. Trwałą zdobyczą było uwłaszczenie chłopów, zahamowanie germanizacji szkolnictwa i administracji oraz ożywienie życia politycznego.

Wojna krymska w Rosji. Na sytuację w Królestwie istotny wpływ wywarły wydarzenia w Rosji - wojna krymska oraz reformy podjęte przez nowego cara Aleksandra li. W latach 1853-1856 Rosja toczyła wojnę z Turcją, wspieraną przez koalicję francusko-brytyjską. Mocarstwa zachodnie obawiały się bowiem rosyjskiej ekspansji na Bałkanach i w Azji. Ich desant na Krymie doprowadził do klęski Rosjan nad rzeką Almą i do kapitulacji twierdzy Sewastopol. Mimo nadziei, jaką Adam Czartoryski i Hotel Lambert wiązali z wojną krymską, na kongresie pokojowym w Paryżu nie rozmawiano oficjalnie o sprawie polskiej. Odwilż posewastopolska. Klęska w wojnie obnażyła ekonomiczne i społeczne zacofanie Rosji, „kolosa na glinianych nogach': Dlatego Aleksander li zdecydował się na zmiany. Jedną z najważniejszych w okresie tzw. odwilży posewastopolskiej była reforma uwłaszczeniowa z 1861 r., w której wyniku zniesiono poddaństwo chłopów i rozpoczęto proces uwłaszczenia.

Polityka caratu wobec Królestwa. Aleksander li nie robił Polakom nadziei na zasadnicze zmiany. Znamienne były jego słowa wypowiedziane w Warszawie w 1856 r. do zgromadzonej szlachty:„Żadnych marzeń, panowie, żadnych marzeń. Szczęście wasze zamyka się tylko w zupełnym zespoleniu z Rosją': Władca zgodził się jednak na pewne ustępstwa. W Królestwie postępowała liberalizacja, zelżał ucisk polityczny: zniesiono stan wojenny, ogłoszono amnestię, złagodzono cenzurę. Do kraju wróciło wielu zesłańców, m.in. Piotr Wysocki. Car zezwolił również na utworzenie w Warszawie Akademii Medyko-Chirurgicznej oraz ziemiańskiego Towarzystwa Rolniczego, na którego czele stał Andrzej Zamoyski. Ożywienie

polityczne w Królestwie. Powstałe w 1858 r. Towarzystwo Rolnicze zrzeszało 4 tys. ziemian i było nieoficjalne uznawane za namiastkę szlacheckiego sejmu. W kwestii chłopskiej postulowało powszechne oczynszowanie, a następnie stopniowy wykup czynszu, by tą drogą doprowadzić do uwłaszczenia. Jednak wieś domagała się szybkiego uwłaszczenia, a pod wpływem wieści o reformie w Rosji chłopi masowo odmawiali odrabiania pańszczyzny. Bogate mieszczaństwo warszawskie z bankierem Leopoldem Kronenbergiem na czele oraz zamożniejsza inteligencja popierały uwłaszczenie, równouprawnienie Żydów i ich stopniową asymilację, rozbudowę oświaty.

Grupa inteligencji, której przewodził działacz społeczny i polityczny Edward Jurgens, skupiała się - wzorem Wielkopolski - na programie pracy organicznej, by najpierw podnieść stan gospodarki i świadomość narodową, a dopiero potem podejmować działania powstańcze. Radykalni konspiratorzy nazywali ziemian i mieszczańskich liberałów ironicznie "millenerami" (łac. mille - tysiąc), gdyż na tysiąc lat odkładali odzyskanie niepodległości. Młodzież studencka i urzędnicza tworzyła tajne organizacje. Polscy studenci, uczący się w cesarstwie, oraz wojskowi nawiązywali kontakty z rosyjskimi rewolucjonistami, którzy dążyli do demokratyzacji Rosji.

„Rewolucja moralna'~ Na początku lat 60. dużą część społeczeństwa ogarnęły naN

m

stroje patriotyczno-religijne. Najpierw w Warszawie, a później także w innych miastach organizowano demonstracje patriotyczne. Pierwsza z nich miała miejsce podczas pogrzebu wdowy po gen. Sowińskim. Podczas wielkiej manifestacji w 30. rocznicę Nocy Listopadowej odśpiewano pieśń Boże, coś Polskę, napisaną niegdyś przez Alojzego Felińskiego na cześć cara Aleksandra I, alez nowymi słowami refrenu: 11 0jczyznę wolną racz nam wrócić, Panie': W kościołach odprawiano nabożeń­ stwa za pomyślność Ojczyzny': za poległych patriotów, wybitnych Polaków; gromadziły one tłumy wiernych. Patriotyczną postawę kobiety manifestowały przez noszenie żałoby narodowej (ciemny ubiór) oraz akcentowanie elementów narodowych (stroje przypominające staropolskie kontusze, konfederatki - czapka z kwadratowym denkiem, ciemna biżuteria). 11

Główne siły

polityczne. „Rewolucja moralna" doprowadziła do nasilenia represji

ze strony władz carskich. Wprowadzenie w październiku 1861 r. w Królestwie stanu wojennego przyśpieszyło wykrystalizowanie się dwóch konkurujących ze sobą obozów politycznych - "czerwonych" i „białych': Oba opowiadały się za ideą niepodległościową, lecz różniły się zasadniczo w sprawie stosunku do powstania i do kwestii chłopskiej. Osobne miejsce zajmował margrabia Aleksander Wielopolski, zwolennik ugody z Rosją. UKŁAD SIŁ

PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWYM. ALEKSANDER WIELOPOLSKI

Aleksander Wielopolski

był

politykiem konserwatywnym, zwolennikiem ugody i trwałego oparcia się na Rosji. W 1861 r. Aleksander li powołał go do najwyższych władz Królestwa. Początkowo Wielopolski kierował oświatą i sprawami wewnętrz­ nymi. W czerwcu 1862 r. został naczelnikiem rządu cywilnego.

Polityka Wielopolskiego. Nie liczył się on z opinią

publiczną i krytyką. Doprowado rozwiązania Towarzystwa Rolniczego. Na znak protestu 8 kwietnia 1861 r. odbyła się wielka demonstracja, która została krwawo stłumiona (ponad 1OO ofiar). Wielopolski działał osamotniony. Nie chcieli z nim współpracować nawet ludzie o umiarkowanych poglądach. Jako naczelnik rządu wprowadził wiele istotnych reform: oczynszowanie z urzędu chłopów (korzystne dla dziedziców), równouprawnienie ludności żydowskiej, spolszczenie administracji, rozbudowę szkolnictwa i powołanie czterowydziałowego uniwersytetu pod nazwą Szkoły Głównej. Te skądinąd ważne reformy, dokonane w „cieniu stanu wojennego'~ nie zadowoliły chłopów ani szlachecka-inteligenckiej części społeczeństwa. „Biali" uznali je za niewystarczające, a „czerwoni" przyjęli je wrogo. Nie przyniosły one swobód konstytucyjnych i nie dawały nadziei na niepodległość.

dził

za realne przywrócenie częściowej autonomii Królestwa. Był natomiast zdecydowanym przeciwnikiem konspiracji i powstania. Dlatego zaplanował wykorzystanie poboru do wojska, by rozprawić się ze spiskowcami. Zamiast zwykłego poboru, polegającego na losowaniu rekrutów, Wielopolski postanowił zorganizować nadzwyczajny tryb branki (rosyjska na-

Stosunek do powstania. Wielopolski

uważał

zwa poboru), na podstawie przygotowanych wcześniej list, na których umieszczano nazwiska młodzieży podejrzanej o działalność konspiracyjną.

„CZERWONI" 1

~1G~ęr~~ni 'stan()Wi!lr!dykałp~;~~~~~~Al~~ł~l\l~łi~j~~~~~~~~~~~ł9~; n~:b~ziętaj!ly{:h,J
łano•.KomitetMięjski, zwavytężK~mitętemRu~hu;
nim pnygotowaniem.J:>owstania. Od marca .do>Ch\t\fiłł ,are?it~wani9~W:si~rpnh1 · 1862 r. czołową rolę odgrywał• w nim Jarosław Dąbrowski~ kapitan• 91J11ii·~r-0syj7 skiej, który doprowadził do rozbudowy struktµrorganizacji.Wmajul862 r.naj-: wyższą władzą stał się pięcioosobowy Komitet.Centralny Narodowy. Skład ugrupowania. „Czerwoni" skupiali liczne środowiska - młodą inteligencję i studentów, mniej zamożną szlachtę, księży i drobnomieszczaństwo.

Program. Organizowali szeroką sieć konspiracyjną we wszystkich zaborach, tajną pocztę, policję, drukarnie. Wzywali również społeczeństwo do płacenia podatku narodowego. Przygotowywali ogólnonarodowe powstanie, by doprowadzić do odbudowy niepodległej i demokratycznej Polski w granicach sprzed 1772 r. Wraz z rozpoczęciem powstania chcieli ogłosić uwłaszczenie chłopów, bez płacenia odszkodowania dziedzicom. Liczyli bowiem na pozyskanie chłopów do wspólnej walki.

„BIALI" „Biali" był to umiarkowany obóz, reprezentujący kręgi ziemiaństwa (działaczy rozwiązanego Towarzystwa Rolniczego), burżuazji. i zamożnej intełigem:JL Aktywność „czerwonych" skłoniła również ich do powołania swojego kierownictwa - tzw. Dyrekcji Wiejskiej, składającej się z trzech ziemian· i trzech reprezentantów Warszawy (Leopolda Kronenberga, Edwarda Jurgensa i Karolą Majewskiego z Akademii Medyko-Chirurgicznej, wcześniej należącego do 11 e:zerwonych„).

Program. Początkowo skupiali się na pracy organicznej i przywróceniu autonomii Królestwa Polskiego przez wywieranie nacisku („grożenie powstaniem") na władze. Uznawali potrzebę uwłaszczenia, ale opowiadali się za pełnym odszkodowaniem dla dziedziców ze strony chłopów. Nie wykluczali dobrze przygotowanego i rozpoczętego w odpowiednim momencie powstania. W przeciwnym razie miałoby ono niewielkie szanse powodzenia i groziło politycznymi i gospodarczymi represjami caratu. WYBUCH POWSTANIA

Branka. Wielopolski, poinformowany o planach powstańczych, postanowił - jak to określił - „rozciąć wrzód': organizując brankę do wojska, która miała objąć ok. 1O tys. młodych spiskowców. Tym posunięciem chciał rozbić organizację „czerwonych" lub sprowokować przedwczesne wystąpienie zbrojne, by je łatwo zdławić. „Czerwoni" planowali powstanie na wiosnę 1863 r., lecz jego wybuch przyśpie­ szyła branka. W Warszawie przeprowadzono ją w połowie stycznia 1863 r. Część

N

m

młodzieży, zagrożona

dłem

schroniła się

poborem do wieloletniej służby wojskowej w głębi Rosji, w okolicznych lasach. Komitet Centralny Narodowy nie miał innego wyjścia niż rozpoczęcie walki. W przeciwnym razie groziłoby to likwidacją tajnego ruchu narodowego.

pisał poeta Artur Oppman. - I nigdy żadna władza w żadnym świata ruchu takiego,

Manifest do narodu polskiego i dekrety uwłaszczeniowe. Aby uprzedzić brankę na prowincji, wyznaczono termin powstania na 22 stycznia 1863 r. W dniu jego wybuchu KCN ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym. W wydanym Manifeście do narodu polskiego rząd wzywał do walki i zapowiadał uwłaszczenie chłopów. Manifest uzupełniały dwa dekrety: o uwłaszczeniu chłopów oraz nadaniu bezrolnym, którzy wezmą udział w walce, po 3 morgi ziemi z dóbr narodowych. Realizacją dekretów zajmowali się wojskowi i cywilni naczelnicy powstania. Od skutecznego wprowadzenia ich w życie zależało w dużej mierze pozyskanie chłopów.

PRZEBIEG I CHARAKTER POWSTANIA Pierwsze walki. W noc styczniową 7 tys. źle uzbrojonych i słabo wyszkolonych powstańców zaatakowało garnizony rosyjskie w 33 miejscowościach. Wystąpie­ nia te nie przyniosły większych sukcesów militarnych. Nie zajęto żadnego więk­ szego miasta, gdzie mógłby się ujawnić rząd. Powstanie jednak przetrwało trudne pierwsze tygodnie. Zaskoczone rosyjskie dowództwo zarządziło koncentrację swych sił w Królestwie (ok. 1OO tys. żołnierzy) w ważniejszych miastach. Pozwoliło to siłom powstańczym na zajęcie opuszczonych przez Rosjan obszarów i zwiększe­ nie liczebności do kilkunastu tysięcy. Rosyjska taktyka, przyjęta przez wielkiego księcia Konstantego, namiestnika Królestwa Polskiego od połowy 1862 r., polegała na kierowaniu silnych kolumn wojska z artylerią tam, gdzie znajdowały się polskie oddziały, i ich rozbijaniu. Pierwsi dowódcy powstania. Na początku powstaniem kierował Stefan Bobrowski, młody naczelnik Warszawy. Przewidywany na dyktatora Ludwik Mierosławski po dwu przegranych potyczkach na Kujawach powrócił do Paryża. W marcu 1863 r. dyktatorem ogłosił się gen. Marian Langiewicz. On również został zmuszony przez przeważające siły rosyjskie do przekroczenia granicy z Galicją. Powstanie Rządu Narodowego. Do powstania przyłączyli się „biali': Obok pobudek patriotycznych kierowali się chęcią przejęcia kierownictwa nad nim, by osłabić radykalizm „czerwonych': Chodziło im również o podtrzymanie walki w obliczu interwencji dyplomatycznej państw zachodnich wobec Rosji. W maju Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił się Rządem Narodowym. Ścierały się w nim wpływy umiarkowanych i radykałów.„Biali" liczyli głównie na pomoc Zachodu, dlatego hamowali dopływ chłopów do powstania i większe akcje bojowe. Tajemne państwo podziemne. Rząd skupił się na organizowaniu - jak wówczas określano - tajemnego państwa podziemnego, które działało równolegle do carskiego aparatu administracyjnego. Rozkazy tajnego Rządu Narodowego, opatrywane tylko pieczęcią, były powszechnie wykonywane. „Rząd Narodowy! W Polsce każdy o nim wiedział, lecz nikt się nie domyślał: skąd działał? gdzie siedział? Go-

jego widomym był świstek maleńki, który jakby relikwia, szedł z ręki do ręki -

jak ów świstek nie miała posłuchu': Powstańcze władze ściągały podatki, sprowadzały broń, organizowały administrację terenową. Dysponowały własną łącznością, policją, drukarniami, służbą dyplomatyczną. Księgowano pieniądze wpływające z podatku narodowego, wydawano prasę podziemną. Żandarmeria chroniła wła­ dze narodowe i karała zdrajców. Dzięki sprawnie funkcjonującemu państwu podziemnemu możliwe było trwanie powstania, mimo klęsk militarnych (struktury tego państwa stanowiły wzór dla Polskiego Państwa Podziemnego w czasie li wojny światowej).

Partyzancki charakter powstania. Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej. W pierwszych miesiącach większe zgrupowania toczyły jeszcze regularne bitwy z wojskami rosyjskimi (w Płockiem, w Małopolsce, na Podlasiu), ale szybko zostały rozproszone. Wiosną i latem 1863 r., gdy powstanie osiągnęło największy zasięg, zmieniła się taktyka wojenna. Niewielkie oddziały partyzanckie, zwane partiami, działające w lasach bądź innych trudno dostępnych terenach, atakowały znienacka wojska carskie. Metoda ta przez długi czas okazywała się skuteczna. W partiach walczyło wówczas jednocześnie ok. 20-30 tys. ludzi, którzy dysponowali większą niż na początku powstania ilością broni palnej zakupionej za granicą. Angażowali oni niemal całe siły przeciwnika (ok. 340 tys. żołnierzy). Rozbite oddziały często odtwarzano, do walki zgłaszali się nowi ochotnicy. Dlatego przez szeregi powstańcze przewinęło się ok. 200 tys. bojowników. Powstańcy rekrutowali się w większości ze szlachty i mieszczaństwa, w mniejszym stopniu - z chłopów. Dekrety uwłaszczeniowe, które nie wszędzie ogłaszano i wprowadzano w życie, nie mogły spowodować masowego udziału tych ostatnich w powstaniu. Potrzebne było jeszcze rozbudzenie świadomości narodowej chło­ pów, a to wymagało czasu. Zasięg

powstania, główni dowódcy. Oprócz Królestwa Polskiego powstanie obi w niewielkim stopniu Ukrainę. Z pomocą powstańcom przychodzili Polacy z zaboru pruskiego i austriackiego.„Zza kordonu" przybywali ochotnicy, napływała pomoc materialna (broń, pieniądze). Wśród dowódców powstania wyróżnili się m.in. Zygmunt Padlewski (Płockie), Dionizy Czachowski (Sandomierskie), Michał Kruk-Heydenreich, Marcin Lelewel-Borelowski i Walery Wróblewski (Lubelszczyzna), Zygmunt Sierakowski (Żmudź), Konstanty Kalinowski (Grodzieńszczyzna), ksiądz Stanisław Brzóska (Podlasie). Ogółem stoczono ponad 1200 bitew i potyczek.

jęło Litwę, Białoruś

Udział ochotników w powstaniu. Powstanie wywołało ogromne wrażenie w Eu-

ropie. Znaczna część opinii publicznej z sympatią odnosiła się do walki Polaków o niepodległość. Natomiast reakcja rosyjskiej opinii publicznej, kształtowanej przez oficjalną propagandę, była wroga. Mimo to kilkuset rosyjskich i ukraińskich żołnierzy carskiej armii, m.in. por. Andriej Potiebnia, który zginął potem bohatersko na polu bitwy, przeszło na stronę powstania. Do Królestwa przybywali ochotnicy z wielu krajów. Byli wśród nich Włosi (Francesco Nullo), Francuzi (Fran~ois

::s .....

::s .....

o E ft)

N

m

!: m

Rochebrune [roszbrin]), Węgrzy, Niemcy, Czesi. Sprawę polskiego powstania popierały wszystkie ważniejsze organizacje demokratyczne na Zachodzie, wśród nich tworzący się ruch robotniczy i jego przywódcy.

Stosunek

rządów

wywierać presję

do powstania. Zachodnia opinia publiczna

starała się także

Wielka Brytania, Francja i Austria początkowo wobec wydarzeń w Królestwie. Dopiero podpisanie w Petersburgu 8 lutego 1863 r. prusko-rosyjskiej konwencji Alvenslebena (od nazwiska pruskiego negocjatora), przewidującej współdziałanie w zwalczaniu powstania, dało im pretekst do wystąpienia. Z inicjatywy Napoleona Ili rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Austrii i innych państw wystosowały do Petersburga noty domagające się zmiany polityki Rosji wobec Królestwa i nadania Polakom swobód narodowych. W obronie polskiego Kościoła wystąpił papież Pius IX. Kolejne interwencje dyplomatyczne utwierdziły jednak Aleksandra li w przekonaniu, że zachodnie mocarstwa nie zamierzają się angażować militarnie w sprawę polską. Dlatego odrzucił on noty, powstanie traktował zaś jako „bunt poddanych" i wewnętrzną kwestię Rosji. na

własne rządy.

zachowywały rezerwę

m

m m

stłumienia powstania carat zaangażował oraz zaostrzył represje. Brutalny terror wprowadzony przez gubernatora Michaiła Murawjowa, zwanego Wieszatielem, przyczynił się do wygasania walk na Litwie. Podobne metody stosował gen. Fiodor Berg, mianowany we wrześniu 1863 r. namiestnikiem Królestwa. W takiej sytuacji władzę dyktatorską objął były oficer armii carskiej Romuald Traugutt, przejmując pieczęcie członków Rządu Narodowego. Był on politycznie bliski„białym': ale starał się ratować ruch rewolucyjnymi metodami. Jego celem było utrzymanie powstania do wiosny 1864 r., gdyż do walki miały wtedy wejść reorganizowane przez niego oddziały partyzanckie, poszerzone o chłopskie pospolite ruszenie. Dlatego też Traugutt przykładał dużą wagę do realizacji dekretów uwłaszczeniowych. Liczył także, zgodnie z sugestiami, jakie usłyszał w czasie misji w Paryżu, którą odbył latem 1863 r. z ramienia Rządu Narodowego, na wybuch wojny w Europie. Jednak powstanie chyliło się już ku upadkowi.

Dyktatura Romualda Traugutta. Do

większość sił

Ukaz uwłaszczeniowy cara. Aby pozyskać wieś i uspokoić sytuację w kraju, 2 marca 1864 r. Aleksander li ogłosił ukaz o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim. Potwierdzał w nim istocie to, co dał chłopom Rząd Narodowy. Car osiągnął swój cel. Upadek powstania. Ostatnią większą bitwę stoczyli żołnierze korpusu gen. Józefa Hauke-Bosaka pod Opatowem w lutym 1864 r. Na wiosnę powstańcy nie podejmowali już walk. Ruch powstańczy dogorywał i nie było możliwości wznowienia wojny partyzanckiej. Sterroryzowane społeczeństwo nie widziało już żadnej szansy zwycięstwa. Carskiej policji udało się rozbić sieć podziemnego państwa polskiego. W kwietniu 1864 r. aresztowano Traugutta, który został stracony 5 sierpnia na stokach Cytadeli wraz z czterema współpracownikami. W czasie tej egzekucji 30-tysięczny tłum, klęcząc, śpiewał suplikacje Swięty Boże, święty mocny. Ostatni oddział partyzancki księdza Brzóski utrzymał się na Podlasiu do jesieni 1864 r. Sam Brzóska ukrywał się następnie wśród chłopów, a po aresztowaniu w kwietniu 1865 r. został powieszony w Sokołowie Podlaskim.

BILANS POWSTANIA

- Powstanie styczniowe - ze względu na czas trwania i liczbę uczestników - było największym polskim zrywem narodowym w XIX w. - Ceną patriotycznego zrywu były liczne ofiary: ok. 20 tys. poległych w bitwach i potyczkach, ponad tysiąc osób straconych w egzekucjach, ponad tysiąc zmarłych w czasie śledztwa w więzieniach, ok. 40 tys. zesłanych na Sybir. Były to jednostki najbardziej patriotyczne i wykształcone. Po stronie strat wskażmy jeszcze zniszczenia wielu miast i wsi, konfiskaty majątków, utratę resztek autonomii, nasilenie rusyfikacji, kryzys moralny społeczeństwa, 5 tys. nowych emigrantów. - Mimo klęski powstanie miało także pozytywne skutki. Osiągnęło ono swój cel społeczny, gdyż doprowadziło do uwłaszczenia chłopów na korzystnych warunkach. Przyniosło to pozytywne zmiany w gospodarce i przyczyniło się do uczynienia z włościan pełnoprawnych obywateli. - Powstanie umocniło nastroje patriotyczne w społeczeństwie, „przekreślony został system trzymania Polski w niewoli rękoma Polaków. Rządy czysto rosyjskie, narzucone Królestwu po 1863 r. scementowały tylko społeczeństwo w jego antyzaborczej postawie" (S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1978). - Dramat powstania znalazł silne odbicie w malarstwie (Artur Grottger, Maksymilian Gierymski), literaturze (Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski), poezji (Adam Asnyk).

Sprawa włoska na arenie międzynarodowej. Cavour dążył do zjednoczenia kraju, opierając się na Piemoncie. Jego zasługą było nadanie międzynarodowego charakteru sprawie włoskiej. Pierwszym krokiem w tym kierunku stało się przyłączenie się do koalicji antyrosyjskiej i udział Piemontu w wojnie krymskiej. Pozwoliło to wnieść sprawę włoską pod dyskusję na kongresie pokojowym w Paryżu (1856 r.). Również wśród Włochów pojawiły się duże nadzieje. Pod sztandarem zjednoczenia kraju pod wodzą dynastii sabaudzkiej gromadziły się różne siły polityczne; wśród nich był Giuseppe [dżjuzeppe] Garibaldi, znany bojownik o wolne i zjednoczone Włochy.

1. ZJEDNOCZENIE WŁOCH I NIEMIEC PRZEBIEG PROCESU ZJEDNOCZENIA WŁOCH

Koncepcje zjednoczeniowe. Włoski ruch ideowy i polityczny zmierzający do odrodzenia narodowego i zjednoczenia poszczególnych księstw i królestw {risorgimento [risordżimento]) rozwijał się już od początku XIX w. Wysuwano różne koncepcje zjednoczenia kraju. Giuseppe Mazzini i karbonariusze chcieli zjednoczyć Włochy w jedną republikę. Jednak organizowane przez nich w latach 20. i 30. wystąpienia zbrojne nie miały szerszego poparcia społecznego i kończyły się niepowodzeniem. Z kolei siły liberalne i umiarkowane opowiadały się za Włochami jako federacją republik (na wzór Stanów Zjednoczonych) lub federacją utworzoną z istniejących monarchii. Na czele tej federacji najchętniej widziano Karola Alberta, władcę Królestwa Sardynii (Piemontu). Klęska Włochów w Wiośnie Ludów. Niepowodzeniem zakończyły się próby zjed-

noczeniowe w okresie Wiosny Ludów. W wojnie z Austrią władca Królestwa Sardynii poniósł klęskę i musiał abdykować na rzecz syna, Wiktora Emanuela. Upadły również dwie republiki - rzymska i wenecka. W Rzymie władzę przy pomocy króla Francji odzyskał papież, a Wenecję opanowała Austria. Za główne przyczyny niepowodzenia uznaje się powolne zmiany w świadomo­ ści narodowej Włochów i niekorzystną sytuację międzynarodową. Była to jednak chwilowa porażka. Włoski ruch narodowy miał już solidne podstawy do dalszego rozwoju. Po Wiośnie Ludów na Półwyspie liczyły się dwie siły: Piemont i obóz demokratyczny.

Rola Piemontu. Królestwo Sardynii zajmowało szczególną pozycję spośród państw włoskich. Było ono monarchią konstytucyjną z rządem parlamentarnym. Głową państwa był Wiktor Emanuel li, a na czele rządu (od 1852 do 1860 r. z niewielkimi przerwami) stał Camillo Cavour [kamillo kawur]. Przestrzegano tu wolności prasy i zgromadzeń oraz zagwarantowano równość wobec prawa. Prężnie rozwijała się gospodarka, co stanowiło w dużej mierze zasługę Cavoura, który prowadził liberalną politykę (znoszenie ceł, wolny handel, system finansowy wspierający rozwój produkcji, budowa sieci kolejowej). Piemont wyraźnie wyprzedzał inne kraje włoskie pod względem uprzemysłowienia, handlu zagranicznego czy rozwoju sieci kolejowych. Dlatego wielu Włochów emigrowało do Piemontu i z nadzieją spoglądało na Turyn.

Sojusz z Francją (1858 r.). Głównym przeciwnikiem na drodze do zjednoczenia była Austria, dlatego Piemont zawarł tajny sojusz z Francją. Cesarz Napoleon Ili, który chciał wyzwolić Półwysep Apeniński spod hegemonii austriackiej i poddać go własnym wpływom, zobowiązał się wesprzeć Wiktora Emanuela w wojnie z Austrią. W zamian za to Francja miała uzyskać Niceę i Sabaudię, należące dotychczas do Piemontu. Wojna z Austrią (1859 r.). Austria zażądała najpierw od Piemontu zaprzestania zbrojeń, a gdy Wiktor Emanuel odrzucił ultimatum, w kwietniu 1859 r. wypowiedziała wojnę. Połączone siły francusko-sardyńskie pokonały Austriaków pod Magentą [madżentą] i Solferino. (Po tej ostatniej bitwie Szwajcar Henri Dunant [ąri dinan], wstrząśnięty widokiem rannych, postanowił utworzyć bractwo dla niesienia pomocy ofiarom wojny i innych klęsk. Tak powstał Czerwony Krzyż). Wrzenie w państewkach środkowych Włoch spowodowało, że Napoleon Ili pośpiesznie podpisał zawieszenie broni wVillafranca [willafranka]. Austria musiała oddać Królestwu Sardynii Lombardię, zatrzymywała jednak Wenecję. Powstania i plebiscyty. Zwycięstwa w wojnie z Austrią odbiły się szerokim echem na całym Półwyspie. Do wystąpień ludności przeciwko władcom i tworzenia tymczasowych rządów doszło w Modenie, Parmie i Toskanii. W wyniku plebiscytów w 1860 r. państewka te zostały, zgodnie z niemal jednogłośnie wyrażoną wolą ludności, przyłączone do Królestwa Sardynii. Natomiast dwie obiecane prowincje - Niceę i Sabaudię, również po plebiscytach - przekazano Francji. Akcja Garibaldiego - „wyprawa tysiąca'~ Poza zjednoczonymi Włochami pozostawały jeszcze: Wenecja, Państwo Kościelne i Królestwo Obojga Sycylii. Odzyskanie Wenecji i Państwa Kościelnego nie wchodziło na razie w grę, gdyż wiązałoby się to z konfliktem z Austrią i Francją (w Rzymie stacjonowały wojska francuskie). Możliwe natomiast były działania niepodległościowe na południu. W maju 1860 r. Giuseppe Garibaldi z ponad tysiącem ochotników ( wyprawa tysiąca czerwonych koszul") wyruszył z Quatro (peryferie Genui) na dwóch parowcach na podbój 9-milionowego państwa. Mimo to wyprawa zakończyła się sukcesem. Garybaldczycy przy słabym oporze wojsk neapolitańskich opanowali Sycylię, a następnie - wsparci przez licznych ochotników- zajęli Neapol. W obawie przed przejęciem inicjatywy przez Garibaldiego Cavour wprowadził wojska sardyńskie do Państwa Kościelnego (z wyjątkiem Rzymu) i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi zaś podporządkował się Wiktorowi Emanuelowi. 11

Po przeprowadzeniu plebiscytu Królestwo Obojga Sycylii przyłączono do zjednoczonych Włoch.

Proklamowanie Królestwa Włoch nastąpiło w 1861 r. w czasie obrad parlamentu w Turynie. Królem zjednoczonych Włoch został Wiktor Emanuel li. Chwili tej nie dożył premier Cavour, jeden z głównych architektów budowy zjednoczonych Włoch, który zmarł na febrę w 1860 r.

m

c:

Przyłączenie

Wenecji (1866 r.). Okazja do odzyskania Wenecji pojawiła się w 1866 r. W czasie wojny prusko-austriackiej Włochy stanęły po stronie Prus. Mimo niepowodzeń włoskich na froncie o rezultacie wojny zadecydowało pruskie zwycięstwo pod Sadową w Czechach. Austria zgodziła się oddać Wenecję. Rzym stolicą Włoch. Ostatnim etapem w procesie jednoczenia Włoch było zaję­ cie Rzymu w 1870 r. Po klęsce Francji w wojnie z Prusami odwołano z Rzymu oddziały francuskie. Umożliwiło to zajęcie Wiecznego Miasta, z wyjątkiem Watykanu, przez wojska włoskie. Papież, który nie zaakceptował pozbawienia go władzy świeckiej, ogłosił się 11 więźniem Watykanu': W 1871 r. Rzym został stolicą zjednoczonego państwa. Problemy zjednoczonych Włoch. Przed zjednoczonym państwem stały problemy z unifikacją. Między poszczególnymi państwami istniały bowiem duże różnice. Należało dostosować do nowych warunków ustawodawstwo i administrację. Przebudowa ta zmierzała w kierunku centralizacji, „piemontyzacji" Półwyspu, co prowadziło do sprzeciwów. Zjednoczenie kraju otwierało pomyślne perspektywy dla rozwoju gospodarczego. Jednakże likwidacja dawnych podziałów oraz wyrównywanie różnic między częścią północną a południową okazały się zadaniem dla wielu pokoleń.

związane

ZJEDNOCZENIE NIEMIEC Dążenia zjednoczeniowe Niemiec w połowie XIX w. zyskiwały na znaczeniu wraz z rozwojem liberalizmu i myśli narodowej, wzbogaconej przez poezję i literaturę romantyczną. Ważną rolę odgrywały także procesy ekonomiczne. Rozbicie polityczne Niemiec, utrwalone na kongresie wiedeńskim, wprowadzało bariery celne i utrudniało tworzenie powiązań komunikacyjnych oraz kształtowanie wspólnego rynku. Dlatego Prusy w 1834 r. utworzyły Związek Celny (bez Austrii) dla ściślejszej integracji gospodarczej państw niemieckich. Niepowodzeniem zakończyła się próba zjednoczenia Niemiec w okresie Wiosny ludów podejmowana przez ogólnoniemiecki parlament frankfurcki. Król pruski odrzucił koronę cesarską tzw. małych Niemiec (bez Austrii). Z dwóch państw, które mogły pretendować do przewodniczenia w procesie zjednoczenia, tj. Austrii i Prus, na czoło wysuwały się Prusy.

Koncepcja zjednoczenia wdrażana przez Bismarcka. W 1862 r. król Prus Wilhelm I powołał na urząd premiera Ottona von Bismarcka, który nakreślił kierunki polityki zagranicznej Prus i koncepcję zjednoczenia państwa.„Prusy - mówił w jednym z pierwszych przemówień - muszą zebrać swoje siły i trzymać je na stosow-

ny moment, który już kilkakrotnie przegapiliśmy. [...] Zagadnień dziejowych nie przesądza się mowami i uchwałami większości parlamentarnej [...], lecz żelazem i krwią". Bismarck dążył do zjednoczenia Niemiec„żelazem i krwią': czyli przez działania siłowe i rozstrzygnięcia militarne.

Polityka Bismarcka. Premier Bismarck kontynuował reformę wojskową. Służba wojskowa w armii pruskiej uległa skróceniu, przez co większość mężczyzn przechodziła szkolenie i mogła być zmobilizowana w przypadku wojny. Pruscy żołnie­ rze dysponowali ponadto karabinami ładowanymi od tyłu, dlatego mogli w czasie bitwy strzelać w pozycji leżącej (w tym czasie Austriacy mieli broń, którą ładowali od przodu, stojąc, co sprawiało, że byli łatwym celem dla przeciwnika). Za pomocą działań dyplomatycznych doprowadził do korzystnego dla Prus układu sił na arenie międzynarodowej. W 1863 r. zaoferował pomoc Rosji, w wyniku czego zawarto układ prusko-rosyjski w sprawie zwalczania polskich powstańców. W następnym roku Prusy sprzymierzyły się z Austrią przeciwko Danii. Wojna z Danią (1864 r.). Pretekstem do konfliktu była sprawa pogranicznych księstw Szlezwiku i Holsztynu, związanych z Danią unią personalną, które król duński chciał sobie całkowicie podporządkować. W wojnie z Prusami i Austrią Dania poniosła klęskę. Na mocy zawartego układu Prusy okupowały Szlezwik, a Austria Holsztyn, lecz między zwycięzcami doszło do konfliktu o przyszłość obu księstw (Prusy chciały je wcielić do jednoczącego się państwa, Austria chciała ich niezależności). Bismarck wykorzystał tę sytuację jako pretekst do wojny z Austrią. Wojna z Austrią (1866 r.). Przed rozpoczęciem działań kanclerz zapewnił sobie przychylność Rosji i zawarł sojusz z Włochami. W połowie czerwca 1866 r. wojska pruskie pod dowództwem gen. Helmuta von Moltkego zaatakowały Austrię, którą poparła większość państw niemieckich, niechętnych hegemonii Prus. Jednak armia austriacka została rozbita pod Sadową i rząd w Wiedniu prosił o rozejm. Bismarck narzucił stosunkowo łagodne warunki pokojowe (Prusy przyłączyły Szlezwik i Holsztyn, a Włochy uzyskały Wenecję), ale Austria utraciła przywództwo wśród państw niemieckich i musiała się zgodzić na rozwiązanie Związku Niemieckiego. Prusy stanęły na czele utworzonego w 1867 r. Związku Północnoniemieckiego, państwa federalnego, mającego wspólną konstytucję, władzę wykonawczą i ustawodawczą, armię i politykę zagraniczną. Wojna z Francją (1870 r.). Na drodze do pełnego zjednoczenia Niemiec stała już tylko Francja. Cesarz Napoleon Ili sprzeciwiał się włączeniu państw z rejonu połu­ dniowych Niemiec do Związku Północnoniemieckiego. Bismarck sprowokował jednak Francję do wojny, wykorzystując sprawę obsady tronu w Hiszpanii. Parlament hiszpański zaproponował koronę księciu Leopoldowi Hohenzollernowi, dalekiemu krewnemu króla Prus. Francuzi, mówiący o pruskim zagrożeniu i „kleszczach" obejmujących ich kraj, stanowczo się temu sprzeciwili. W rezultacie kandydaturę wycofano, a król pruski potwierdził tę decyzję w rozmowie z ambasadorem francuskim w Ems. Jednak Bismarck przeredagował depeszę od króla i opublikował ją w prasie

m

c:

{tzw. depesza emska). Jej treść była obraźliwa dla cesarza Francji i dlatego Napole- · on wypowiedział wojnę Prusom. Mniejsze liczebnie i źle dowodzone wojska francuskie poniosły klęskę: jedna z armii została otoczona w twierdzy Metz, druga, w której znajdował się cesarz, skapitulowała pod Sedanem (2 września 1870 r.). Do niewoli dostał się cesarz Napoleon Ili, generałowie i prawie 1OO tys. żołnierzy francuskich. li Cesarstwo przestało istnieć, a w dziejach Francji rozpoczął się okres Ili Republiki {1870-1940). W oblężo­ nym przez wojska pruskie Paryżu wybuchła rewolucja. Władzę sprawowały tu dwa ośrodki: mający siedzibę w Wersalu rząd Adolfa Thiersa [tjera] i skrajna lewica, która od marca do maja 1871 r. opanowała stolicę {tzw. Komuna Paryska). Wojska francuskie rządu Thiersa, wzmocnione 1OO tys. jeńców uwolnionych przez Bismarcka, uderzyły na Paryż i pokonały Komunę Paryską. Rozprawa z komunardami była niezwykle okrutna: bez sądu rozstrzelano ok. 30 tys. ludzi, 1O tys. skazano na śmierć, a 4 tys. deportowano do Nowej Kaledonii. Wśród uczestników Komuny byli Polacy: Jarosław Dąbrowski, naczelny dowódca wojsk Komuny w ostatniej fazie, który zginął na barykadzie, oraz Walery Wróblewski. W maju 1871 r. rząd Thiersa podpisał traktat pokojowy, na mocy którego Niemcy uzyskały Alzację i Lotaryngię oraz olbrzymią kontrybucję (5 mld franków w złocie). Powstanie Cesarstwa Niemieckiego. 18 stycznia 1871 r., jeszcze w czasie trwania walk o Paryż, w sali lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie li Rzeszy Niemieckiej, której cesarzem został król Prus Wilhelm I, a kanclerzem {odpowiednik premiera w innych państwach) Otto von Bismarck. Na mocy konstytucji z 1871 r. Rzesza była federacją, ale poszczególne kraje związkowe miały prawo decydowania w takich dziedzinach, jak wymiar sprawiedliwości, administracja, szkolnictwo, kultura. Do kompetencji władz centralnych należały: polityka zagraniczna, wojsko, polityka celna oraz kwestie związane z handlem i transportem. Postępowała także unifikacja państwa {powstał Bank Rzeszy, skodyfikowano prawo cywilne). Kontynuacją sejmu Związku Niemieckiego była Rada Związku {Bundesrat), składająca się z przedstawicieli rządów wszystkich państw federacji. Przedstawiała ona parlamentowi projekty konstytucji oraz akceptowała uchwały sejmu. Władzę ustawodawczą sprawował jednoizbowy parlament {Reichstag).

2. WOJNA SECESYJNA W STANACH ZJEDNOCZONYCH TERYTORIUM STANÓW ZJEDNOCZONYCH Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych w XIX w. Państwo to w końcu XVIII w. obejmowało obszar od Oceanu Atlantyckiego po rzekę Missisipi na zachodzie i Wielkie Jeziora na północy. W ciągu XIX w. nastąpiła dalsza ekspansja młode­ go państwa w kierunku zachodnim - ku Oceanowi Spokojnemu. - W 1803 r. Stany Zjednoczone nabyły od Francji kolonię Luizjanę {za 15 mln dolarów); oznaczało to powiększenie terytorium państwa o ok. 100%. - W latach 1812-1814 prowadziły wojnę z Wielką Brytanią o Kanadę, lecz działania te zakończyły się niepowodzeniem. Wojska angielskie zdobyły wówczas Wa-

szyngton i częściowo spaliły siedzibę prezydenta - Biały Dom. -W 1818 r. Stany Zjednoczone uzyskały od Wielkiej Brytanii terytorium północ­ nej Dakoty, a w roku następnym Hiszpania odstąpiła im Florydę i obszary do ujścia Missisipi, gdzie już wcześniej kierowało się amerykańskie osadnictwo. -W 1845 r. przyłączyły Teksas, co doprowadziło do wojny meksykańskiej (18461848). Pokonany Meksyk utracił na rzecz Stanów Zjednoczonych również Kalifornię, Nowy Meksyk i Utah [juta]. - W 1846 r. powiększyły się o Oregon w wyniku ustalenia granicy z Kanadą. -W 1867 r. odkupiły od Rosji Alaskę. Powstawanie nowych stanów. Na przyłączonych obszarach, które uzyskały status „terytoriów': rozwijało się osadnictwo. Po przekroczeniu liczby 60 tys. mieszkańców terytoria przekształcały się w stany. Najszybciej przebiegała kolonizacja wschodnich i zachodnich wybrzeży Ameryki, zasiedlanych przez emigrantów z Europy. Gdy w 1848 r. w rejonie Sacramento w Kalifornii odkryto złoto, rozpoczęła się wielka fala migracji ludności na zachód. Umożliwiła ją budowa linii kolejowych, łączących obszary nad Atlantykiem z zachodnią częścią Stanów Zjednoczonych. Zasiedlenie nowych terytoriów odbywało się wśród ciągłych walk z autochtoniczną (rdzenną) ludnością indiańską. Koczownicze plemiona Indian utrzymywały się głównie z rybołówstwa i polowania na bizony. Stały na niskim poziomie rozwoju, a wewnętrzne waśnie ułatwiały amerykańskim osadnikom zajmowanie ich ziem: „legalnie, częściej podstępem, bardzo często za pomocą «wody ognistej» albo przy pomocy oręża. Indianie byli tępieni lub wycofywali się na zachód, po opanowaniu zaś całego terenu tworzono dla tych, którzy zaniechali walki, specjalne rezerwaty, których obszar zresztą ustawicznie zmniejszano, nie dotrzymując umów" {M. Żyw­ czyński, Historia powszechna 1789- 7870). DWIE DROGI ROZWOJU STANÓW ZJEDNOCZONYCH Stany północne. Od początku angielskiej kolonizacji w Ameryce Północnej istniał podział na stany północne i południowe, a w ciągu XIX w. różnice społeczno­ -gospodarcze między nimi pogłębiły się jeszcze bardziej. W stanach północnych dobrze rozwijał się przemysł hutniczy, maszynowy, bawełniany {koncentrowało się tutaj 4/5 wszystkich zakładów i 2/3 wszystkich linii kolejowych). Szybko postępo­ wała urbanizacja. W rolnictwie dominowały rodzinne gospodarstwa farmerskie, które w niewielkim stopniu korzystały z siły najemnej. Północ zainteresowana była protekcyjną polityką celną, chroniącą rynek przed konkurencją tańszych towarów europejskich {brak rąk do pracy w przemyśle powodował utrzymywanie się wysokich płac, a przez to wysokich cen amerykańskich towarów). Stany południowe były stanami o charakterze rolniczym. Dominowała tu wielka własność ziemska, opierająca się na pracy murzyńskich niewolników. Główne źród­ ło utrzymania plantatorów stanowił eksport bawełny, trzciny cukrowej i tytoniu do stanów północnych i Europy. Stany południowe chciały ograniczenia ceł na towary przemysłowe, by kupować tańsze wyroby europejskie. Jednocześnie obawiano się restrykcyjnych ceł ze strony państw europejskich, do których eksportowano bawełnę.

N „

m

m

c:

m

m

Problem niewolnictwa - abolicjonizm. Konstytucja Stanów Zjednoczonych sankcjonowała niewolnictwo, a problem jego istnienia pozostawiała do rozstrzygnięcia ustawodawstwu poszczególnych stanów. W stanach północnych niewolnictwo zostało zniesione, natomiast w stanach południowych niewolnicy stanowili niemal połowę mieszkańców (ok. 4 mln) i byli główną siłą roboczą na wielkich plantacjach. System niewolniczy krytykowano z pobudek humanitarnych oraz religijnych. Od lat 30. XIX stulecia nasilił się w Stanach Zjednoczonych ruch zwany abolicjonizmem (ang. abolition - zniesienie), domagający się zniesienia niewolnictwa. Szerzył się on głównie na Północy, nie znajdował natomiast poparcia na Południu, gdyż zagrażał interesom wielkich plantatorów. Do rozwoju abolicjonizmu przyczyniła się również literatura, a zwłaszcza antyniewolnicza powieść Harriet Beecher Stowe [biczer stouw] Chata wuja Toma, wydana w 1852 r. Osiągnęła ona niezwykłą popularność wśród czytelników na Północy, choć przedstawiony w niej obraz Południa mocno odbiegał od rzeczywistości. System dwupartyjny. Początki systemu dwupartyjnego w Stanach Zjednoczonych wiążą się z powstaniem dwóch ugrupowań politycznych w okresie debaty konstytucyjnej z 1787 r. dotyczącej kształtu ustrojowego państwa - antyfederalistów (popierali szerokie uprawnienia poszczególnych stanów) i federalistów (opowiadali się za utrzymaniem silnej władzy centralnej). W ciągu XIX w. ukształtowały się dwie partie: w latach 30. Partia Demokratyczna, a w 1854 r. Partia Republikań­ ska. Pomiędzy tymi partiami i istniałyzasadnicze różnice programowe. Demokraci mieli większe wpływy na Południu, zwłaszcza wśród plantatorów i części farmerów. Opowiadali się oni za wolnym handlem, ograniczeniem władzy centralnej oraz wzmocnieniem odrębności stanów, co pozwoliłoby utrzymać niewolnictwo. Republikanie uzyskali przewagę na Północy. Ich hasła programowe to: wzmocnienie władzy centralnej (federalnej), wprowadzenie w całym kraju gospodarki kapitalistycznej oraz ceł protekcyjnych dla ochrony własnego przemysłu. Jeżeli chodzi o niewolnictwo, to potępiano je z powodów moralnych, ale stanom południowym pozostawiano problem jego rozwiązania. Sprzeciwiano się natomiast rozszerzaniu niewolnictwa na nowo tworzone stany. Stany Zjednoczone przed wojną domową. Lata 50. XIX w. określa się mianem zimnej wojny między Północą a Południem. Ujawniły się wtedy coraz większe sprzeczności między stanami. Intensywnie rozwijająca się gospodarczo Północ potrzebowała ujednolicenia Unii w jeden wielki ogólnokrajowy rynek. Kapitalistyczny kierunek rozwoju wymagał wolnej sił najemnej, a tym samym eliminacji pracy niewolniczej. Ameryka liberalna i kapitalistyczna była zatem nie do pogodzenia z archaicznym systemem niewolniczym. O ile Północ mogłaby zaakceptować system niewolniczy na Południu, o tyle sprzeciwiała się rozszerzaniu go na terytoria zachodnie. W 1850 r. Kongres przyjął kompromis w sprawie stanów, które przystąpi­ ły do Unii: Kalifornia miała być wolna od niewolnictwa, w innych stanach mieli o tym decydować osadnicy (dotyczyło to Nowego Meksyku i Utah, a później Kansas i Nebraski). Pozostawienie decyzji samym osadnikom doprowadziło do

wojny domowej w nowo utworzonym stanie Kansas. Zarówno abolicjoniści, jak i ich przeciwnicy wybierali wfasnych gubernatorów i parlamenty (dopiero w 1861 r. stan ten został przyjęty do Unii jako wolny od niewolnictwa). Jeden z najzagorzalszych przeciwników niewolnictwa w Kansas, abolicjonista John Brown [braun], postanowił wywołać powstanie niewolników. W 1859 r. na czele zbrojnego oddziału przedostał się do Wirginii i zaatakował skład z bronią, którą zamierzał rozdać niewolnikom. Po krwawej walce oddział Browna został rozbity, a on sam ujęty i skazany na śmierć. John Brown stał się symbolem walki o zniesienie niewolnictwa (jego postać uwiecznił m. in. Cyprian Kamil Norwid w wierszu Do obywatela Johna Brown). WOJNA SECESYJNA (1861-1865)

Wybuch wojny. W 1860 r. na prezydenta Stanów Zjednoczonych wybrano republikanina Abrahama Lincolna. Nie był on abolicjonistą i uważał, że niewolnictwo w stanach południowych nie może być przedmiotem dyskusji; sprzeciwiał się natomiast rozszerzaniu go na nowe stany. Zdecydowanie opowiadał się za zachowaniem Unii. Deklarował, że nie zawaha się użyć siły dla ocalenia jedności pań­ stwa. Wybór Lincolna spowodował wystąpienie z Unii (secesję - stąd nazwa wojny - secesyjna) jednego z najbardziej niewolniczych stanów - Karoliny Południowej. W ciągu kilku miesięcy do Karoliny przyłączyło się 1O innych stanów. W 1861 r. utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki ze stolicą w Richmond [riczmond] (stan Wirginia) i uchwaliły własną konstytucję. Na prezydenta Konfederacji wybrano Jeffersona Davisa [dżefersona dejwisa]. Secesja zaskoczyła republikanów, którzy gotowi byli tolerować niewolnictwo, byle zachować Unię. Jednak atak konfederatów na fort Sumter [samter] w Południowej Karolinie, obsadzony przez żołnierzy wiernych Unii, doprowadził do wybuchu wojny secesyjnej. Jej powodem nie była zatem obrona niewolnictwa. Wynikała ona z zaostrzających się różnic gospodarczych, cywilizacyjnych i kulturowych między Północą a Południem. Układ sił między Unią a Konfederacją. 22 stany Unii (22 mln mieszkańców) dysponowały większym potencjałem ekonomicznym, ludnościowym i militarnym niż Konfederacja (9 mln ludności). Jednak armia konfederatów górowała lepszym przygotowaniem bojowym i kadrą oficerską. Jej naczelnym dowódcą został świet­ ny strateg gen. Robert Lee [Iii]. Dlatego w początkowym okresie nie można było wskazać, kto uzyskał przewagę. Wojska Konfederacji odnosiły sukcesy na lądzie, Unia zaś skutecznie blokowała porty południowe, uniemożliwiając przeciwnikowi

uzyskanie pomocy z Europy, zwłaszcza z Wielkiej Brytanii i Francji. Zniesienie niewolnictwa. Prezydent Lincoln cały czas liczył na porozumienie z konfederatami, dlatego zwlekał z ogłoszeniem aktu o zniesieniu niewolnictwa. „Moim głównym celem w tej wojnie - pisał- jest zachowanie Unii, a nie utrzymanie lub skasowanie niewolnictwa". Zagroził jednak„zbuntowanym" stanom, że jeśli nie powrócą do Unii, wówczas nada wolność niewolnikom. Reakcja władz Konfederacji była zdecydowanie negatywna. 1 stycznia 1863 r Lincoln ogłosił dekret o zniesieniu niewolnictwa na obszarze Stanów Skonfederowanych (przyjęta w 1865 r. XIII poprawka do konstytucji zno-

N

"

niewolnictwo w całym państwie). Zezwalał on Murzynom wstępować „w szeregi sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych dla obsadzania fortów, placówek, stacji i obiektów wojskowych oraz dla wcielania do załóg wszelkiego rodzaju okrętów". Unia uzyskała również szerokie poparcie społeczne po uchwaleniu przez Kongres ustawy o osadnictwie (Homestead Act), który zapewniał każdemu obywatelowi za minimalną cenę uzyskanie działki ziemi wielkości ok. 60 ha na terytoriach zachodnich.

3. PRZEOBRAŻENIA GOSPODARCZE W EUROPIE I NA ŚWIECIE W DRUGIEJ POŁOWIE XIX W.

siła

m

c

m

m

m

Zwycięstwo Unii. Od 1863 r. - po zwycięstwo Unii w bitwie pod Gettysburgiem - przewaga militarna stanów północnych stawała się coraz większa. Wojska konfederatów znajdowały się w odwrocie, podczas gdy armie Unii, dowodzone przez gen. Ulissesa Granta i gen. Williama Shermana [łyliama szermena], coraz dotkliwiej pustoszyły stany południowe. W kwietniu 1865 r. gen. Robert Lee podpisał kapitulację. Kilka dni po zakończeniu wojny Abraham Lincoln został zamordowany w teatrze przez fanatycznego zwolennika Południa. W wojnie secesyjnej uczestniczyło ok. 5 tys. Polaków, z czego 4 tys. w szeregach Unii, a 1 tys. pod sztandarami Konfederacji. W stanie Georgia aż sześć pułków nosiło imię Kazimierza Pułaskiego.

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE Eksplozja demograficzna. W drugiej połowie XIX w. nastąpił szybki wzrost zaludnienia kuli ziemskiej (liczba ludności na świecie zwiększyła się z ponad 1, 1 do ponad 1,5 mld). Eksplozja demograficzna objęła zwłaszcza Europę i Amerykę Pół­ nocną, w mniejszym stopniu - ze względu na wysoką śmiertelność-Afrykę i Azję. Jedynym państwem europejskim, w którym populacja ludności gwałtownie spadła z powodu głodu, chorób i emigracji, była Irlandia. Przyczyny. Na wzrost liczby ludności w krajach o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, obok wysokiego przyrostu naturalnego, miały wpływ: postęp w dziedzinie medycyny i higieny, upowszechnianie się oświaty, poprawa sytuacji żyw­ nościowej oraz polepszenie warunków materialnych. W rezultacie zmniejszyła się śmiertelność dzieci (chociaż w XIX w. 20-25% dzieci umierało przed osiągnięciem pierwszego roku życia) i wydłużyła się przeciętna długość życia. W przypadku Stanów Zjednoczonych zwiększenie liczby mieszkańców wiązało się w dużej mierze z emigracją Europejczyków na kontynent amerykański.

SKUTKI WOJNY SECESYJNEJ - Wojna secesyjna, nazywana przez historyków drugą rewolucją amerykańską, pochłonęła ok. 600 tys. ofiar, a ponad milion osób odniosło rany. - Spowodowała ogromne straty gospodarcze na terenach objętych działania­ mi wojennymi. Zrujnowano wiele plantacji, zniszczonych zostało wiele miast (m.in. Atlanta) i wsi oraz linii kolejowych, np. gen. Sherman w czasie pochodu wzdłuż Missisipi stosował taktykę „spalonej ziemi': Północ traktowała zbuntowane stany jako obszary podbite, poddane okupacji wojennej. - Po wojnie nastąpiły przeobrażenia struktury społecznej. Plantatorzy utracili swoją dotychczasową pozycję, a główną rolę zaczęli odgrywać przemysłowcy z Północy. Wyzwolono ok. 4 mln Murzynów, lecz nie dostali oni ziemi. Mimo uzyskanej wolności ich sytuacja materialna raczej się pogorszyła. Upadek wielu plantacji spowodował falę bezrobocia, która dotknęła głównie Murzynów. Tylko część z nich mogła znaleźć pracę w przemyśle w wyniku migracji na Północ. - Likwidacji uległ system społeczno-gospodarczy oparty na niewolnictwie na rzecz stosunków kapitalistycznych w rolnictwie, powstały sprzyjające warunki dla rozwoju gospodarczego. - Prawa polityczne uzyskali czarni mężczyźni. XV poprawka do konstytucji z 1870 r. ustanawiała, że nie można „pozbawić ani ograniczyć praw wyborczych obywatela Stanów Zjednoczonych ze względu na rasę, kolor skóry lub poprzednie niewolnictwo': Przeciwko równouprawnieniu Murzynów występowała rasistowska organizacja Ku-Klux-Klan, powstała w 1866 r., która stosowała terror i samosądy (lincz). Jej działalność była wymierzona także w białych Amerykanów popierają­ cych dążenia ludności murzyńskiej do uzyskania praw politycznych. - Utrzymano jedność państwa i narodu; została wzmocniona władza federalna. - Wojna wpłynęła na świadomość Amerykanów i znalazła silne odbicie w literaturze (np. powieść Margaret Mitchell Przeminęło z wiatrem) oraz w filmie.

- migracje wewnętrzne. W XIX stuleciu zwiększyła się mobileuropejskiej. Tysiące osób przenosiły się ze wsi do miast, trwały migracje wewnątrz kontynentu i emigracja. Napływ ludności do miast (szczególnie ludzi młodych) wiązał się z rozwojem przemysłu i możliwością znalezienia tu pracy. Przybysze tworzyli w miastach głównie proletariat przemysłowy. W Niemczech doszło do odpływu części ludności niemieckiej z zaboru pruskiego do bardziej uprzemysłowionej części zachodniej. Migrację tę Niemcy nazywali Ostflucht, czyli ucieczką ze wschodu. Powodowała ona w rezultacie osłabienie zabiegów germanizacyjnych. Migracjom sprzyjały nowe lub udoskonalone środki transportu i komunikacji, coraz lepsze drogi, gęstsza sieć kolejowa (latach 1870-1900 prawie czterokrotnie wzrosła długość światowej sieci dróg żelaznych). Ruchy

ludności

ność ludności

Emigracja i jej kierunki. Głównym kierunkiem emigracji były Stany Zjednoczone (ponad 60% wszystkich emigrantów), kolejnym Kanada i kraje Ameryki Połu­ dniowej (Argentyna i Brazylia), w mniejszym stopniu inne kontynenty (Australia). Do emigracji zmuszała często sytuacja trudna ekonomiczna lub też powody polityczne. Nie brakowało jednak osób przedsiębiorczych, z własnym kapitałem, pragnących poprawić swoją pozycję społeczną. Emigracja transoceaniczna Europejczyków osiągnęła wówczas niespotykane wcześniej rozmiary: w latach 1871-1914 wyemigrowało z Europy ok. 34 mln ludzi. Lepsze możliwości transportu pojawiły się dzięki stalowym statkom parowym, które wyparły żaglowce, oraz skróceniu szlaków morskich po oddaniu do użytku kanałów: Sueskiego w 1869 r. (łączącego Morze Śródziemne z Morzem Martwym), Kilońskiego w 1895 r. (łączącego Morze Bałtyckie z Morzem Północnym) i Panamskiego w 1914 r. (łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym).

w „

m

c:

Proces urbanizacji. W wyniku procesu industrializacji (uprzemysłowienia) systematycznie zwiększał się odsetek ludności miejskiej w stosunku do ludności wiejskiej. Najszybciej urbanizacja postępowała w Anglii: w 1871 r. w miastach mieszkało 65% ludności, a w 191 Or. już 78%; dla Niemiec odsetki te wynoszą odpowiednio: 46% i 61%, a dla Francji 29% i 47% {J. Pajewski, Historia powszechna 1870-1918). Coraz więcej miast przekraczało liczbę miliona mieszkańców. W połowie XIX w. były zaledwie dwa takie miasta w Europie - Londyn i Paryż, pod koniec stulecia do grona tego weszły m.in. Berlin, Wiedeń, Petersburg, Moskwa; poza Europą - Nowy Jork, Chicago [szikago], Buenos Aires, Kalkuta, Tokio. Warto tutaj przytoczyć przykład Łodzi, która na początku XIX w. była wioską. W połowie stulecia liczyła ponad 16 tys. mieszkańców, a w 191 O r. - pół miliona. POSTĘP

m

m

POTĘGI GOSPODARCZE W EUROPIE I NA ŚWIECIE

TECHNICZNY

Druga rewolucja techniczna. W drugiej połowie XIX w., a zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach tego stulecia, nastąpiło zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego przodujących krajów w Europie i na świecie. Przeobrażenia te określa się mianem drugiej rewolucji przemysłowej. Była ona konsekwencją postępu w dziedzinie techniki i wprowadzenia nowych technologii produkcji.

m

Wzrost produkcji przemysłowej - węgla i stali. Nowe wynalazki i technologie umożliwiły szybki wzrost produkcji przemysłowej, która w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. w skali światowej zwiększyła się ponad trzykrotnie. Podstawą nowoczesnego przemysłu była produkcja węgla i stali. Węgiel był niezbędny dla hutnictwa, maszyn parowych w przemyśle i komunikacji kolejowej, później do produkcji energii elektrycznej; stał się również ważnym surowcem dla przemysłu chemicznego. Stal wykorzystywano do produkcji maszyn i okrętów, budowy kolei, uzbrojenia {karabiny maszynowe, pociągi pancerne, okręty wojenne i podwodne). Ze stali wzniesiono wieżę Eiffla {1889 r.) oraz szkielety chicagowskich „drapaczy chmur': W okresie drugiej rewolucji przemysłowej pojawiły się nowe gałęzie przemysłu: naftowy (Stany Zjednoczone), elektryczny, chemiczny, samochodowy.

Zmiany w hutnictwie i górnictwie. Anglicy Henry Bessemer [besymer] i Sidney Gilchrist Thomas oraz Francuz Pierre Martin [martę] opracowali nową metodę przetapiania rudy żelaza. Metoda ta pozwoliła uzyskiwać wysokiej jakości stal bez większych zanieczyszczeń, twardą i odporną na korozję. W górnictwie węgla dokonał się postęp w technice budowy szybów i ochrony kopalni, wprowadzono mechaniczną wentylację. Zwiększone zapotrzebowanie na węgiel doprowadziło do ulepszenia technik wydobycia. Od początku XX w. stosowano już mechanizację prac górniczych pod ziemią. Energia elektryczna. Dzięki odkryciu zjawiska indukcji elektrycznej przez Michaela Faradaya (1833 r.) zaistniała możliwość zmiany energii mechanicznej na elektryczną. W 1871 r. belgijski technik Zenobie Gramme [gram] zbudował prądnicę elektryczną prądu stałego, a pierwsza elektrownia w Nowym Jorku {1882 r.) była dziełem Tomasza Edisona, wynalazcy żarówki. Kolejne elektrownie powstawały szybko także w innych uprzemysłowionych krajach. Początkowo były to elektrownie wytwarzające prąd stały, zaopatrujące niewielkie obszary. Po odkryciu możliwości zastosowania prądu zmiennego w elektrotechnice rozwiązano problem przesyłania go na duże odlegości za pomocą transformatorów. Dzięki skonstruowaniu turbiny wodnej zaczęto wykorzystywać energię spadku wód. Pierwszą elektrownię wodną oddano do użytku w 1895 r. Silnik spalinowy został skonstruowany w 1860 r. przez Francuza Etienne'a Lenoira [etię lenuara], a kilka lat później udoskonalony przez Niemca Nikolausa Ottona, który wprowadził tzw. czterosuwowy cykl pracy. Po dalszych unowocześnieniach taki silnik zastosowano do budowy samochodu osobowego, którego twórcami byli Karl Benz [bene] i Gottlieb Daimler [gotlib daimler] (1885 r.). Rozwijający się przemysł samochodowy spowodował zwiększenie wydobycia ropy naftowej.

Wielka Brytania. W XIX w. pierwszoplanową rolę w światowej gospodarce odgrywała Wielka Brytania, która do 1870 r. zdecydowanie przodowała w produkcji przemysłowej. Od końca XIX w. starzejący się przemysł angielski, oparty na klasycznych gałęziach przemysłu - bawełnianym, hutniczym i wydobywczym - zaczął zwalniać tempo. W tym czasie młode gospodarki amerykańska i niemiecka wprowadzały na dużą skalę najnowsze wynalazki i technologie oraz rozwijały nowe gałęzie przemysłu. Dlatego też wyprzedziły Wielką Brytanię, zwłaszcza w produkcji węgla i stali (1914 r.). Niemcy. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w tym kraju dopiero około poXIX w., a najwyższe wskaźniki produkcji osiągnięto po zjednoczeniu pań­ stwa. Niemcy przyłączyły wówczas Alzację i Lotaryngię z bogatymi złożami rudy żelaznej, ponadto uzyskały od Francji wysoką kontrybucję. Kołem zamachowym gospodarki w początkowej fazie industrializacji była kolej, a to spowodowało rozwój przemysłu węglowego i hutniczego (Zagłębie Ruhry). Inwestycje te finansowało w części państwo, a od połowy XIX w. - także banki. Wiele przedsię­ biorstw o charakterze rodzinnym przekształciło się w spółki akcyjne. Pojawiły się coraz mocniejsze powiązania między przemysłem a badaniami naukowymi. Bez badań w dziedzinie chemii, fizyki czy technologii nie byłby możliwy szybki rozwój przemysłu chemicznego i elektrotechnicznego, w których Niemcy zajęły czo-

łowy

łową pozycję.

Francja. Tu proces industrializacji dokonywał się w tym samym czasie co w Niemczech, lecz przebiegał wolniej. Dodatkowo w latach 70. i 80. nastąpiło zahamowanie rozwoju przemysłu (klęska w wojnie z Prusami, zakończenie budowy sieci kolejowej). Do ożywienia gospodarczego od końca stulecia przyczyniły się nowe technologie i liberalizacja wymiany handlowej. Dzięki nowym gałęziom produkcji (przemysł chemiczny, elektryczny, samochodowy) Francja stała się czwartym mocarstwem przemysłowym na świecie, ustępowała tylko Wielkiej Brytanii, Stanom Zjednoczonym i Rzeszy Niemieckiej. Stany Zjednoczone. Okres burzliwego rozwoju przemysłowego rozpoczął się po wojnie secesyjnej, w czasach rekonstrukcji państwa (wprowadzanie na Południu

..... =

zasad obowiązujących w Unii). Na szeroką skalę rozwinął się przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, ropa naftowa, złoto). Zapotrzebowanie na towary przemysło­ we pobudzały górnictwo, rozwijająca się kolej, budownictwo i zmechanizowane rolnictwo. Stały dopływ siły roboczej zapewniali emigranci z Europy. Zastosowano najnowsze technologie i nowoczesną organizację pracy, np. wprowadzenie produkcji taśmowej w przemyśle samochodowym. Dlatego udział Stanów Zjednoczonych w światowej produkcji wzrósł z ok. 1/4 (1870 r.) do ok. 1/3 (1913 r.).

rn

c:

.,, rn

rn

Japonia. Poza krajami europejskimi i Stanami Zjednoczonymi na nową potęgę gospodarczą wyrastać zaczęła Japonia, która od połowy XIX w. odchodziła od tradycjonalizmu i otwierała się na świat: poszerzała kontakty handlowe, sprowadzała zachodnie technologie, wysyłała młodych na studia do Europy. KAPITALIZM MONOPOLISTYCZNY

Powstanie monopoli. Pod koniec XIX w. następowały zmiany struktur gospodarczych. Gwałtowny postęp techniki, wprowadzenie nowych technologii, modernizacja przedsiębiorstw wymagały coraz większych nakładów finansowych. Właścicieli pojedynczych zakładów nie stać było na tak kosztowne inwestycje. Dlatego małe i średnie przedsiębiorstwa w warunkach coraz ostrzejszej konkurencji bankrutowały lub były wchłaniane przez silniejszych rywali. Gospodarka oparta na wolnej konkurencji ustępować zaczęła gospodarce opartej na zbiorowej własności i kapitale. „W bankowości, przemyśle, w handlu wyrastały przedsiębiorstwa-olbrzymy. Doszły one z czasem do przekonania, że zamiast tracić siły na wzajemną walkę o rynki zbytu i źródła surowców, korzystniej będzie porozumieć się i wspólnie ustalić klucz podziału zysków" (J. Pajewski, Historia powszechna 7870-7 918). W ten sposób powstały zrzeszenia producentów, monopole, dążące do opanowania poszczególnych gałęzi przemysłu. Wytwarzały one ponad połowę, a niekiedy ponad 3/4 produkcji danej branży. Dominująca pozycja na rynku umożliwiała im dyktowanie cen na swoje towary.

- brak możliwości wyboru towarów przez konsumentów (nie istnieją konkurencyjni wytwórcy), - kontrolowanie życia gospodarczego przez nieliczną grupę przemysłowców. Rozpoczęła się przybierająca ostre formy rywalizacja między monopolami. W wyniku postępującej koncentracji produkcji zaczęły powstawać potężne zrzeszenia o charakterze międzynarodowym. Na początku XX w. często zawierały one porozumienia w sprawie podziału światowych rynków zbytu. Przy inwestowaniu kapitału głównym ich celem było dążenie do osiągnięcia zysku. Wykorzystywały to najbogatsze kraje (Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Stany Zjednoczone), udzielając pożyczek lub budując fabryki w biedniejszych państwach. Dla słabo rozwiniętych krajów obcy kapitał stanowił zastrzyk finansowy, który przyczyniał się do ożywienia życia gospodarczego i częściowego unowocześnienia kraju, ale jednocześnie bezlitośnie eksploatowano miejscową siłę roboczą i surowce.

FORMY ORGANIZACYJNE MONOPOLI Kartel Syndykat

Trust Koncern

przE1 dSiE~bio1rstw różnych gałęzi przemysłu ir7i:>ctni,r"7;ir·\/rh

(np. samochodów, statków), które były zależne finansowo '"''"·rir"="" ale miały odrębność prawną

4. RUCH ROBOTNICZY W DRUGIEJ

rn

m

Koncentracja pozioma i pionowa. Gdy łączyły się przedsiębiorstwa produkują­ ce ten sam produkt, np. samochody, nazywano to koncentracją poziomą produkcji. Koncentracja pionowa miała miejsce, gdy łączyły się przedsiębiorstwa różnych branż, ale obejmujące jeden proces wytwórczy, np. kopalnie rudy żelaza, walcownie i fabryki wyrobów stalowych. Powstanie oligarchii finansowej. W okresie kapitalizmu monopolistycznego zwiększyła się rola banków, które inwestowały w rozmaite przedsięwzięcia przemysłowe. Część z nich łączyła się z wielkimi przedsiębiorstwami. W wyniku zrastania się kapitału przemysłowego i bankowego narodziła się nowa grupa społecz­ na, składająca się z wielkich przedsiębiorców i bankierów. Miała ona decydujący wpływ nie tylko na przemysł, lecz także na sprawy państwowe. Skutki monopolizacji produkcji: - ograniczenie wolnorynkowej konkurencji; monopolista może narzucać wygórowane ceny na swoje towary,

POŁOWIE

XIX W.

SYTUACJA ROBOTNIKÓW Zmiany w położeniu robotników. Intensywny rozwój przemysłu powodował, że szybko wzrastała liczba robotników. Położenie klasy robotniczej stopniowo się polepszało: wprowadzano ustawodawstwo chroniące pracę kobiet i dzieci, wzrastały zarobki, powstawały nowe miejsca pracy. Nie były to jednak radykalne zmiany. Nadal panowały ciężkie warunki pracy, a nieproporcjonalnie niskie płace w stosunku do cen stawały się źródłem konfliktów robotników z kapitalistami, które przybierały formy biernego oporu czy strajków. Wzrost świadomości robotników. Robotnicy domagali się nie tylko poprawy warunków pracy i wyższych płac, lecz także prawa do zakładania organizacji związ­ kowych (do połowy XIX w. legalne były jedynie związki zawodowe w Anglii) oraz praw politycznych. Sytuacja ruchu robotniczego w każdym z państw kształtowała się jednak różnie: w Wielkiej Brytanii działały silne związki zawodowe - trade unions [trejd junions], we Francji robotnicy uzyskali możliwość zrzeszania się i strajków

(1864 r.), w Niemczech istniały oświatowe związki robotnicze, a od lat 60. XIX stulecia - partie robotnicze, we Włoszech funkcjonowały wyłącznie stowarzyszenia wzajemnej pomocy.

m I MIĘDZYNARODÓWKA

m

c: m

Powstanie. Dla rozwoju ruchu robotniczego ważne były kontakty między robotnikami różnych krajów. W 1862 r., przy okazji światowej wystawy w Londynie, doszło do spotkania angielskich i francuskich działaczy robotniczych, które zaowocowało propozycją utworzenia stałej organizacji międzynarodowej w celu omawiania spraw robotniczych i obrony wspólnych interesów. W rok później robotnicy z kilku krajów manifestowali w stolicy Wielkiej Brytanii solidarność z narodem polskim walczącym o niepodległość. 28 września 1864 r. na wiecu zorganizowanym przez angielskie związki zawodowe w Londynie dla poparcia powstania styczniowego przedstawiciele robotników angielskich i francuskich oraz emigrantów polskich, niemieckich i włoskich powołali Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników zwane I Międzynarodówką. Program. Statut organizacji oraz Manifest inauguracyjny, będący jej programem, opracował Karol Marks. Manifest stanowił kontynuację wcześniejszego Manifestu komunistycznego z 1848 r. I Międzynarodówka miała służyć jako 11 ośrodek łączności i współpracy między zrzeszeniami robotniczymi istniejącymi w różnych krajach, a zmierzającymi do tego samego celu - mianowicie do obrony, rozwoju i całkowitego wyzwolenia klasy robotniczej". Na kolejnych kongresach domagano się ośmiogodzinnego dnia pracy, ustawodawstwa robotniczego, poprawy warunków pracy kobiet i dzieci. Poparcia udzielano strajkującym robotnikom, amerykańskim Murzynom w walce o wyzwolenie społeczne, uznawano prawo uciskanych narodów do niepodległości (dużą wagę poświęcono sprawie polskiej). Walka ideologiczna. W I Międzynarodówce toczyła się ostra walka ideologiczna między zwolennikami Marksa a anarchistami, skupionymi wokół Mikołaja Bakunina. Ten rosyjski rewolucjonista, przeciwnik państwa, a także Kościoła, prawa i włas­ ności prywatnej, dążył do stworzenia federacji autonomicznych gmin, w których nie byłoby podziału na klasy. Rozwiązanie I Międzynarodówki. Po przeniesieniu siedziby I Międzynarodówki do Nowego Jorku (1872 r.), organizacja utraciła wpływ na sprawy europejskiego ruchu robotniczego. Dlatego przywódcy podjęli decyzję o jej rozwiązaniu (1876 r.). KSZTAŁTOWANIE SIĘ

Związki

ZORGANIZOWANEGO RUCHU ROBOTNICZEGO

zawodowe. W najbardziej uprzemysłowionych krajach klasa robotnicza coraz liczniejszą i coraz bardziej wpływową siłą społeczną. Miała świa­ domość swej odrębności oraz poczucie wspólnoty interesów. Ruch robotniczy przybierał coraz bardziej zorganizowane formy. Masowymi organizacjami stały się związki zawodowe, broniące interesów pracowniczych. Do najwcześniej (praktycznie od 1824 r.) legalnie działających brytyjskich związków zawodowych w drugiej stawała się

połowie XIX w. dołączyły belgijskie, austriackie, hiszpańskie, francuskie, niemieckie, a od 1906 r. - rosyjskie.

Partie polityczne w Niemczech. Inną formą organizowania się robotników były partie polityczne, które w państwach o systemach demokratycznych uczestniczyły w wyborach do parlamentu, w państwach zaś niedemokratycznych działały nielegalnie. Jako pierwsze powstały w Niemczech, ale występowały między nimi różnice programowe. - Ferdynand Lassalle [lasa I] i jego zwolennicy popierali politykę Bismarcka „odgórnego" zjednoczenia Niemiec, ale odrzucali głoszoną przez Marksa i Engelsa koncepcję walki rewolucyjnej. Postulowali powszechne prawo wyborcze oraz reformy przeprowadzone przez parlament. - Działacze o przekonaniach marksistowskich (Wilhelm Liebknecht [libknecht], August Bebel), którzy w 1869 r. na zjeździe w Eisenach utworzyli partię socjaldemokratyczną, reprezentowali bardziej radykalny nurt i liczyli tylko na siły proletariatu w dążeniach do zmian politycznych. Spór między lassalczykami i eisenachczykami zakończyło utworzenie w 1875 r. Socjaidemokratycznej Partii Niemiec. Przyjęła ona umiarkowany program, którego celem była walka o sprawy robotnicze, ale w ramach prawa. Uzyskiwanie przez socjaldemokrację znacznego poparcia w wyborach parlamentarnych spowodowało przeforsowanie przez Bismarcka ustaw wyjątkowych (1878 r.) i przejście partii do nielegalnej działalności. Po ponownej legalizacji (1890 r.) partia określiła swój program jako marksistowski. Francuski ruch robotniczy był rozdrobniony: - marksiści opowiadali się za walką z kapitalistami i koniecznością uspołecznie­ nia środków produkcji; - tzw. possybiliści (od franc. possible - możliwy) stawiali przed robotnikami ograniczone cele, ale możliwe do realizacji na drodze reform społecznych; - blankiści (przywódca - Louis Blanqui [lui blanki]) propagowali potrzebę obalenia ustroju kapitalistycznego w wyniku przewrotu zbrojnego. Angielski ruch robotniczy. W Wielkiej Brytanii ruch robotniczy zorganizowany był w związkach zawodowych, które na początku XX w. zrzeszały ok. 5 mln osób (podobna przewaga związków zawodowych nad ruchem politycznym wystę­ powała w Stanach Zjednoczonych). Dopiero w 1906 r. powstała Partia Pracy - Labour Party [lejber party]. głównie

Rosyjski ruch robotniczy. Wejście Rosji w końcu XIX w. na drogę rewolucji przemysłowej zwiększyło liczbę robotników i ich rolę. Jednak sytuacja proletariatu była tu o wiele gorsza niż w krajach zachodnich: ciężkie warunki pracy, brak ustawodawstwa socjalnego, zakaz działalności związkowej (do 1906 r.) i politycznej. Tworzące się kółka rewolucyjne i organizacje robotnicze przyjmowały marksistowski program. W 1898 r. na tajnym zjeździe w Mińsku powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, w której czołową rolę odgrywał Włodzi­ mierz Lenin.

USTAWODAWSTWO SOCJALNE Zmiana polityki państwa w kwestii robotniczej. W ostatnich dziesięcioleciach :_ XIX w. w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo sytuacja społeczna i ekono-

miczna robotników zaczęła się poprawiać. W Wielkiej Brytanii, Francji czy Prusach rosły ich realne dochody i stopa życiowa. Szczególnie dotyczyło to wykwalifikowanych robotników, którzy awansowali do lepiej sytuowanej grupy społeczeństwa tzw. klasy średniej. Wpływ na tę sytuację miała walka robotników z pracodawcami, po części było to wynikiem zmiany polityki rządów w kwestii robotniczej. Wcześ­ niej panowało przekonanie, że państwo nie powinno ingerować w życie proletariatu, w stosunki między robotnikami a kapitalistami. Z biegiem czasu uznanie zdobywał odmienny pogląd. Wskazywano, że „państwu i jego obywatelom opłaca się dbać o robotników, ich płace i warunki bytowe, by w ten sposób uniknąć groźby szerzenia się ruchów rewolucyjnych" (G. Szelągowska, Historia 3. Dzieje nowożytne

i najnowsze 1870-1939). Rozwój ustawodawstwa socjalnego. Coraz powszechniej rozwijało się ustawodawstwo socjalne: wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia robotników, zasiłki

emerytalne, wsparcie finansowe w przypadku kalectwa. Koszty ubezpieczenia pokrywało państwo oraz pracodawcy i robotnicy. Ograniczono również czas pracy. Na początku XX w. zaczęto wprowadzać ośmiogodzinny dzień pracy. Wzorem ustawodawstwa socjalnego były niemieckie ustawy socjalne przyjęte w latach 80., które w 1891 r. zebrano w kodeks przemysłowy. 11 MIĘDZYNARODÓWKA Kongres paryski. Przez kilkanaście lat od rozwiązania I Międzynarodówki nie istniała międzynarodowa organizacja robotnicza. Dlatego czołowi przywódcy ruchu robotniczego dostrzegali konieczność ponownego jej utworzenia. W 1889 r. w Paryżu z inicjatywy Fryderyka Engelsa odbył się kongres partii marksistowskich, który doprowadził do powstania Ił Międzynarodówki. Jednoczyła ona poszczególne par-

tie robotnicze, stanowiące jej sekcje. Program. Kongres paryski przyjął wiele uchwał dotyczących konkretnych postulatów robotniczych, m.in. ośmiogodzinnego dnia pracy, zakazu zatrudniania małoletnich. Za główny cel robotników uznawano walkę "wszelkimi znajdującymi się w ich rozporządzeniu środkami" z ustrojem kapitalistycznym. Oprócz walki ekonomicznej postulowano również działalność polityczną, a zwłaszcza tworzenie partii socjalistycznych. Ważnym postanowieniem była uchwalenie dnia 1 maja świętem robotniczym (dla upamiętnienia starć robotników z policją w Chicago z 1886 r.). Po raz pierwszy obchodzono 1 Maja w 1890 r. Podobnie jak w I Międzynarodówce, również w nowej organizacji ujawniły się zasadnicze różnice ideologiczne. GŁÓWNE KIERUNKI W RUCH ROBOTNICZYM

Kierunek rewolucyjny - marksizm. Marksiści za główne źródło wyzysku robotników uznawali istnienie własności kapitalistycznej i z tego powodu wykluczali jakikolwiek kompromis z burżuazją. Rozwój gospodarki kapitalistycznej - według Karola Marksa i Fryderyka Engelsa - prowadzić miał do jeszcze większej nędzy

i pauperyzacji klasy robotniczej, a w efekcie zaostrzenia konfliktów społecznych. Robotnicy winni obalić dotychczasowy ustrój drogą rewolucyjną, ustanowić włas­ ne, robotnicze państwo i wprowadzić dyktaturę proletariatu. W walce przeciw kapitalizmowi ludzi pracy powinna łączyć międzynarodowa jedność i solidarność (internacjonalizm), gdyż "robotnicy nie mają ojczyzny': Marks twierdził, że świato­ wa rewolucja najwcześniej zwycięży w najbardziej rozwiniętych gospodarczo pań­ stwach kapitalistycznych. Ta teoria jednak się nie sprawdziła. Reformizm od końca stulecia uzyskał przewagę w partiach socjaldemokratycz-

nych i stał się dominującym kierunkiem w Ił Międzynarodówce. Wbrew poglą­ dom Marksa, rozwijał się w najbardziej uprzemysłowionych krajach, w których nastąpiła wyraźna poprawa warunków pracy i życia robotników, a wśród najwyżej wykwalifikowanych specjalistów wykształciła się warstwa tzw. arystokracji robotniczej. Miała ona wyższy status materialny niż większość robotników oraz prawa wyborcze. Sytuacja ta prowadziła do osłabienia tendencji rewolucyjnych, rosło natomiast przekonanie, że cele partii socjalistycznych można zrealizować na drodze parlamentarnej. Reformiści chcieli zreformować, a nie obalać kapitalizm. Odrzucali zatem walkę rewolucyjną na rzecz ewolucyjnych zmian, które można osiągnąć przez legalne formy działalności politycznej - walkę wyborczą i parlamentarną, współpracę z partiami liberalnymi i konserwatywnymi, by ten sposób przeprowadzać reformy społeczne. (Francuski socjalista Alexandre Millerand [aleksandr milran] wprowadził reformy społeczne po wejściu do burżuazyjnego rządu, w którym pełnił funkcję ministra handlu i przemysłu. Przeciwnicy nazywali taką postawę oportunizmem, zdradą interesów klasy robotniczej na rzecz doraź­ nych celów). Poszerzenie swobód politycznych w zachodnich demokracjach parlamentarnych umożliwiło również skuteczną walkę z pracodawcami przez organizowanie manifestacji czy strajków. Rewizjonizm - kierunek, powstały w końcu XIX w., negował podstawowe zało­ żenia

marksizmu. Główny jego przedstawiciel, niemiecki socjaldemokrata Eduard Bernstein [bernsztajn], odrzucał tezy Marksa o rewolucji i nieuchronnym upadku kapitalizmu czy dyktaturze proletariatu."Czy ma np. sens - pisał- powtarzanie frazesu o dyktaturze proletariatu wtedy, kiedy przedstawiciele socjalnej demokracji we wszystkich możliwych wypadkach biorą faktyczny udział w pracy parlamentarnej, w przedstawicielstwie proporcjonalnym, w prawodawstwie narodowym? Przecież wszystko to jest sprzeczne z dyktaturą. [...] Cała praktyczna działalność socjalnej demokracji sprowadza się do tego, by stworzyć takie okoliczności i warunki, które by uczyniły możliwym i koniecznym przekształcenie współczesnego ustroju społecznego na wyższy, bez żadnych konwulsyjnych wstrząsów". Bernstein twierdził, że dojście do socjalizmu, z uspołecznionymi środkami produkcji, będzie możli­ we przez stopniowe, parlamentarne reformy, a nie przez rewolucję. RUCH CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNY Kościół wobec industrializacji. Przemiany cywilizacyjne dokonujące się w wyniku procesu industrializacji nie mogły być obojętne Kościołowi katolickiemu. Po pontyfikacie Piusa IX (1846-1878), który zajmował nieugiętą postawę wobec wielu

problemów współczesności (w Syllabusie wskazał 80 ;,błędnych tez': m.in. ideę postępu, liberalizm), jego następca Leon XIII (1878-1903) stworzył podstawy katolickiej nauki społecznej oraz sformułował zasady współistnienia Kościoła i społeczeń­ stwa kapitalistycznego.

m

c:

Encyklika Rerum novarum z 1891 r., poświęcona problemom społecznym i gospodarczym oraz aktualnym sporom ideowym i politycznym, miała przełomowe znaczenie. Papież Leon XIII przeciwstawił się w niej rewolucyjnemu socjalizmowi. Uznawał prywatną własność za naturalne prawo człowieka i stwierdzał, że zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa. Sprzeciwiał się również tezie o walce klas. Robotnicy i kapitaliści to „dwie klasy przez naturę skazane na to, by się z sobą łączyły w zgodzie i by sobie odpowiadały w równowadze. Jedna drugiej bezwzględnie potrzebuje i ani kapitał bez pracy, ani praca bez kapitału istnieć nie może': Papież uwrażliwiał na problemy robotników, którzy mają prawo do zrzeszania się w związki zawodowe. Pracodawca winien zaś pamiętać, iż „ani boskie, ani ludzkie prawa nie pozwalają uciskać potrzebujących i nędzarzy dla osobistej korzyści i zyski ciągnąć z cudzego nieszczęścia': Encyklika stworzyła podstawy dla ukształtowania się ruchu społeczno-politycznego opartego na społecznej nauce Kościoła - chrześcijańskiej demokracji.

5. EKSPANSJA KOLONIALNA I RYWALIZACJA MOCARSTW O STREFY WPŁYWÓW POCZĄTKI I ROZWÓJ EKSPANSJI KOLONIALNEJ

Kolonializm· to· polityczne i gospodarcze

podporządkowanie krajów słabo roz.,.

winiętych przez państwa europejskie, później także Stany Zjednoczone,wcełu osiągnięcia własnych korzyści. Początki ekspansji kolonialnej. Za początki ekspansji kolonialnej uznać należy zamorskie wyprawy organizowane od przełomu XV i XVI w. przez Hiszpanię i Portugalię (niektórzy historycy elementów kolonializmu dopatrują się już w krucjatach). W XVll-XVlll w. do grona państw kolonialnych dołączyły również Holandia, Wielka Brytania i Francja. Jednak największy rozwój kolonializmu nastąpił w drugiej połowie XIX w., kiedy rozpoczęła się walka o podział świata przez zajmowanie terenów uznawanych za bezpańskie (np. w Afryce) oraz podbijanie i uzależnianie innych państw. Ta intensywna ekspansja wiązała się ściśle z przejściem kapitalizmu w fazę systemu monopolistycznego. ldea„posłannictwa'~ Jako uzasadnienie kolonializmu podawano teorie o wyższo­ ści

kulturowej rasy białej oraz misji dziejowej Europejczyków, którzy mieli przynieść innym ludom osiągnięcia cywilizacyjne. „Dźwigaj białych ludzi brzemię, I Wyślij swych synów daleko, I Niechaj podbite plemiona I Otoczą troskliwą opieką" - pisał w 1899 r. angielski pisarz Rudyard Kipling, autor Księgi dżungli. Dla określenia tej postawy stworzono ideę „posłannictwa': która usprawiedliwiała także podboje i „uszczęśliwianie podbitych ludów wbrew ich woli. 11

PRZYCZYNY EKSPANSJI KOLONIALNEJ I RYWALIZACJI MOCARSTW O STREFY WPŁYWÓW - Kolonie stanowiły źródło surowców. Rozwój nowych gałęzi przemysłu w najbardziej rozwiniętych krajach stwarzał zapotrzebowanie na surowce, które wcześ­ niej nie były wykorzystywane, np. bawełnę, ropę naftową, kauczuk. - Kolonie zapewniały dogodne rynki zbytu. W okresie zwiększonej produkcji oraz stosowania przez większość państw barier celnych i polityki protekcjonizmu można było wywozić tam towary, zwłaszcza gorszej jakości lub przestarzałe. - Były miejscem lokaty kapitałów. Ze względu na tanią siłę roboczą i występują­ ce tam bogactwa naturalne opłacało się inwestować w krajach gospodarczo zacofanych. Europejscy ekonomiści przekonywali, że w koloniach uzyskuje się większy zysk niż przez inwestowanie nadmiaru kapitału we własnym kraju. - Posiadanie kolonii ułatwiało rozwiązywanie problemów demograficznych i społecznych metropolii. Brytyjski polityk Cecil Rhodes [sesil rods] pisał w 1895 r.: "Moim najgłębszym marzeniem jest rozwiązanie kwestii społecznej, a mianowicie: aby uratować 40 milionów mieszkańców Zjednoczonego Królestwa od zgubnej wojny domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdobyć nowe ziemie, by rozmieścić na nich nadmiar ludności [.„]. Imperium, mówiłem to zawsze, to kwestia żołąd­ ka. Jeśli nie chcecie wojny domowej, musicie stać się imperialistami': - Mocarstwa kolonialne dążyły do zdobycia terytoriów, które miały ważne znaczenie strategiczne; tworzono tam bazy wojskowe. Dla Wielkiej Brytanii strategiczne znaczenie miały np. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, które zabezpieczały drogę do Indii. PODBÓJ KOLONIALNY ŚWIATA W XIX I NA POCZĄTKU XX W.

Afryka. Do połowy XIX w. posiadłości państw europejskich (Francji, Wielkiej Brytanii, Portugalii) na kontynencie afrykańskim ograniczały się do terenów leżących wzdłuż wybrzeży, gdzie powstawały osady handlowe. Część kontynentu pozostawała długo nieznana i niezbadana. Dopiero wyprawy organizowane przez podróż­ ników i misjonarzy pozwoliły lepiej poznać wnętrze tego lądu. Drapieżna walka o podział Afryki rozpoczęła się od ostatniego ćwierćwiecza XIX w., a zakończyła przed wybuchem I wojny światowej niemal całkowitym opanowaniem Czarnego Lądu. Wyjątek stanowiły dwa państwa: Etiopia, która utrzymała niepodległość, i Liberia, formalnie niezawisła, lecz faktycznie pozostająca pod kontrolą Stanów Zjednoczonych. Ekspansja Rosji w Azji. Specyficzny był charakter ekspansji Rosji; nie dążyła ona do zdobycia zamorskich posiadłości, lecz opanowała obszary leżące w jej bezpośrednim sąsiedztwie - na wschodzie (rozległe i słabo zaludnione tereny Syberii) i południu (w Azji środkowej i na Kaukazie). Ten ostatni kierunek ekspansji doprowadził do zderzenia się z brytyjskimi interesami, m.in. w Afganistanie. Z kolei sięg­ nięcie po Mandżurię doprowadziło do konfliktu rosyjsko-japońskiego. [meidźi]. Mocarstwa europejskie, a od końca XIX w. Stany Zjednoczone, dążyły także do uzyskania stref wpływów w państwach formalnie niepodległych. Szczególne zainteresowanie budziły Chiny i Japonia, prowadzące

Japonia - epoka Meiji

politykę

m

c:

izolacjonizmu i dotychczas praktycznie zamknięte dla Europejczyków. Japonia, w której rządy w imieniu cesarza sprawował naczelny wódz - szogun, pod naciskiem amerykańskim (misja komandora Perry'ego w 1854 r.) musiała się zgodzić na otwarcie portów i handel ze Stanami Zjednoczonymi, a wkrótce z państwami europejskimi. Początkowe konsekwencje tego 11 otwarcia się" okazały się dla niej niekorzystne, spowodowały kryzys gospodarczy (napływ tanich towarów rujnujących miejscowe rzemiosło) i polityczny. W 1868 r. młody cesarz Mutsuhito (panował do 1912 r.) obalił szoguna i rozpoczął program modernizacji państwa na wzór państw zachodnich. Ze wszystkich stron świata - głosił cesarz w deklaracji programowej z 1869 r. - winny być przyjmowane umiejęt­ ności i wiedza w celu stworzenia mocnych podstaw cesarstwa". W kraju wprowadzono jednolity podatek, powszechny obowiązek szkolny oraz powszechną służbę wojskową. Szybko postępował proces uprzemysłowienia (przemysł bawełniany, okrętowy) oraz budowy linii kolejowych. Pod koniec stulecia Japonia wprowadziła system konstytucyjno-parlamentarny. Okres ten, nazywany epoką Meiji (oświecenia), doprowadził do przekształcenia państwa w przemysłowe i militarne mocarstwo. 11

Polityka „otwartych drzwi" w Chinach. Odmiennie potoczyły się losy Chin. Ten olbrzymi terytorialnie i ludnościowo kraj o starej, wyrafinowanej kulturze w XIX w. przeżywał okres kryzysu politycznego i gospodarczego. W przeciwieństwie do Japonii Chiny nie potrafiły sprostać konfrontacji z dążącymi do poszerzenia swych zdobyczy Europejczykami. Najpierw Wielka Brytania wymusiła na słabym cesarzu otwarcie portów i prowadzenie swobodnego handlu, później inne państwa (Francja, Niemcy, Rosja Japonia) na mocy nierównoprawnych traktatów (tzw. układów kagańcowych) ograniczyły suwerenność gospodarczą i polityczną Chin. Po klęsce w wojnie z Japonią (1895 r.) Chiny utraciły Tajwan oraz zrzekły się Korei, a mocarstwa europejskie doprowadziły do podziału kraju na strefy wpływów. Stany Zjednoczone, które zbyt późno przystąpiły do tej rywalizacji, rzuciły hasło 11 otwartych drzwi': by zapewnić sobie możliwość nieskrępowanej ekspansji gospodarczej. W myśl tej zasady wszystkie państwa miały korzystać w Chinach z jednakowych praw i przywilejów. Ameryka Łacińska i Północna. W pierwszej połowie XIX w. większość krajów Ameryki Łacińskiej (Południowej i Środkowej) uzyskała niepodległość. Posiadłości kolonialne Europejczyków na tym obszarze skurczyły się do niewielkich rozmiarów. W Ameryce Północnej kolonią Wielkiej Brytanii była Kanada. W miejsce dotychczasowej zależności od Hiszpanii i Portugalii nowe państwa Ameryki Łacińskiej uzależniały się ekonomicznie od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W myśl doktryny Monroego z 1823 r. Stany Zjednoczone żądały nieingerencji europejskich mocarstw w sprawy Ameryki, w zamian zaś deklarowały neutralność wobec spraw europejskich. Zasada izolacjonizmu, określająca politykę zagraniczną Stanów Zjednoczonych, pozwoliła im uzyskać hegemonię wśród państw obu Ameryk. Do ugruntowania swych wpływów Amerykanie wykorzystywali również ideologię panamerykanizmu, zakładającą gospodarczą i polityczną współpracę państw Ameryki Łacińskiej pod ich przewodnictwem.

Ekspansja Stanów Zjednoczonych. Od końca XIX w. Stany Zjednoczone, których dynamicznie rozwijająca się gospodarka poszukiwała nowych rynków zbytu i źródeł surowców, włączyły się w politykę światową i weszły na drogę ekspansji kolonialnej. Jeden z kierunków tej ekspansji prowadził przez Pacyfik do wschodniej Azji. Zdobycie Wysp Hawajskich (1898 r.) ułatwiło dotarcie do rynków azjatyckich, zwłaszcza chińskiego. W basenie Morza Karaibskiego szczególne zainteresowanie amerykańskiego kapitału budziła hiszpańska kolonia - Kuba. Po wybuchu powstania na wyspie (1895 r.) Stany Zjednoczone wsparły powstańców i wypowiedziały wojnę Hiszpanii. Kuba uzyskała niepodległość, ale popadła w zależność polityczną i gospodarczą od Amerykanów. Pokonana Hiszpania odsprzedała również Stanom Filipiny i Puerto Rico, które stały się koloniami. Rozszerzenie wpływów amerykańskich w Azji stworzyło potrzebę uzyskania dogodnego połączenia, by skrócić drogę z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny. Można to było osiągnąć dzięki budowie kanału przez Przesmyk Panamski, na terytorium należącym do Kolumbii. Gdy władze kolumbijskie odrzuciły warunki proponowane przez Amerykanów, Stany Zjednoczone w 1903 r. zorganizowały na tym terenie powstanie i utworzyły Republikę Panamską, która wydzierżawiła im tereny na budowę kanału (otwartego w 1914 r.).

m

POSIADŁOŚCI PAŃSTW KOLONIALNYCH W AFRYCE, AZJI I AMERYCE

NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. Państwa kolonialne I Afryka Wielka

I

r I

I Azja i Australia

B~Eg1pt, Sudan, N1gena, Ke-1 lnd1e, Birma (obecnie Mynia, Tanganika (obecnie anmar), Australia, Nowa

Ameryka Kanada, Gujana

I

I Gujana Francuska

I

Belgia

Brytyjsk~

część Tanzanii), Uganda, Zelandia Zanzibar, Rodezja (obecI nie Zambia, Malawi 1 Zimbabwe), Beczuana (obecnie Botswana), Związek Południowej Afryki (obecnie Republika Południowej Afryki), Sierra Leone, Ghana, Gambia

Algieria, Maroko, Francu- Indochiny (Wietnam, ska Afryka Zachodnia (Se- Laos, Kambodża) negal, Mauretania, Sudan Francuski - obecnie Mali, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta obecnie Burkina Faso, Dahomej - obecnie Benin, Niger), Francuska Afryka Równikowa (Gabon, Kongo Środkowe obecnie Kongo, Ubangi-Szari obecnie Republika Środkowoafrykańska, Czad), Madagaskar Kongo

I

I

I

Państwa

kolonialne Afryka

Hiszpania

Azja i Australia

Hiszpańska

IHolenderskie Indie

IHolandia

Wschodnie (obecnie In, donezja), Nowa Gwinea

INiemcy

c:

Portugalia

budowy swego imperium od Zatoki Gwinejskiej aż do wybrzeży Morza Czerwonego, co stało w sprzeczności· z brytyjską koncepcją imperium od Ka~ iru do Kapsztadu. Dlatego Brytyjczycy po kilkuletnich ciężkich walkach stłumili powstanie i podporządkowali sobie Sudan (1898 r.).

IRio de Oro (obecnie część ISahary Zachodniej), Gwinea

m

zakończenia

Ameryka

I

I

I

Nowa Gwinea (niem.) Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanganika, Rwanda i Burundi - obecnie obszar ten należy w większości do Tanzanii), Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia (obecnie Namibia), Kamerun Angola, Mozambik, Gwinea Bissau, Wyspy Zielo-

Goa (w Indiach), Makau,

STATUS KOLONII Bezpośrednia podległość. Część

kolonii bezpośrednio podlegała urzędnikom mianowanym w metropolii. W Indiach, „perle korony brytyjskiej': tytuł cesarzowej Indii przyjęła angielska królowa Wiktoria, w której imieniu władzę sprawował wicekról.


m

ProtektOrcłt• Zależność kolonialna mo~ła przybra~ formę·· protektoratu;• Egipt,.Tunezja;-Maroko).·.Wówczas·państwo ZflC:Jl()wywałą . ·swojeWładze,•·adrni­

><

nistratJę hirfśtytucJe;·ałe

jego poHtyka

Południowej na przeszkodzie ekspansji Wielkiej Brytanii dwie republiki - Transwal i Orania, zorganizowane przez holenderskich osadników, tzw. Burów. Na terenie tych republik w końcu lat 60. XIX w. odkryto bogate złoża złota i diamentów, co zachęciło Anglików do aneksji tych ziem. W wyniku pierwszej wojny burskiej (1880-1881) Transwal uzyskał samorząd, ale znalazł się pod zwierzchnictwem króla angielskiego. Druga wojna burska (1899-1902) była jedną z najdłuższych i najkrwawszych wojen kolonialnych w Afryce. Aby zmusić Burów do kapitulacji, Anglicy zastosowali taktykę „spalonej ziemi" oraz zakładali obozy koncentracyjne dla ludności cywilnej. Burowie ponieśli klęskę, ale warunki pokojowe były dla nich korzystne. Transwal i Orania uzyskały status samorządnych kolonii w ramach imperium brytyjskiego.

Wojny burskie. W Afryce

Gujana Holenderska

zagraniczna . i. wewnętrzna• kqntrołowana

była przez mocarstwo metropolitalne„

Domini~m-NaJ\Afię}
Powstanie Mahdiego. Tubylcza ludność występowała przeciwko kolonizatorom. Jednym z największych było powstanie pod wodzą muzułmańskiego duchownego Mahdiego, które objęło cały Sudan. W latach 1881-1885 mahdyści wyparli stąd wojska angielsko-egipskie. Istnienie niepodległego państwa sudańskiego pogorszyło sytuację Wielkiej Brytanii i zaostrzyło rywalizację z Francją, która dążyła do

stały

Powstanie tajpingów. Polityka ustępstw cesarza z dynastii mandżurskiej wobec cudzoziemców, którzy uzyskiwali coraz bardziej uprzywilejowaną pozycję i lekceważyli miejscowe zwyczaje, była przyjmowana przez Chińczyków z coraz większą niechęcią. Na tym tle dochodziło do powstań. W latach 1851-1864 miały miejsce wystąpienia chłopskie, zwane powstaniem tajpingów (od słów Tai-Ping - wielka szczęśliwość). Powstańcy postulowali utworzenie Królestwa Niebiańskiego z pełną równością ekonomiczną i polityczną. Ruch ten został krwawo stłumiony; z pomocą cesarzowi przyszły wojska europejskie. Powstanie bokserów. W 1900 r.

doszło

w Chinach do kolejnego powstania przeciwko obecności cudzoziemców („diabłów zamorskich"). Było to powstanie „bokserów" (nazwa pochodzi od organizacji„Pięść w imię pokoju i sprawiedliwości'~ która je zainicjowała). Powstańcy chcieli przywrócić suwerenność państwu i odrzucić przemiany modernizacyjne zapoczątkowane przez cudzoziemców. „Bokserzy" okrążyli dzielnicę dyplomatyczną w Pekinie, co przyspieszyło interwencję zbrojną państw europejskich, Stanów Zjednoczonych i Japonii. Powstanie stłumiono i umocniono pozycję interwentów w Chinach. Kilka lat później, w wyniku rewolucji 1911 r., doszło do upadku cesarstwa i proklamowania Republiki Chińskiej . SKUTKI POLITYKI PAŃSTW KOLONIALNYCH

- Dla metropolii kolonie były źródłem tanich surowców oraz żywności. Tubylców wykorzystywano jako siłę roboczą do pracy na plantacjach lub w kopalniach. Kolonie były rynkiem zbytu dla produktów importowanych z metropolii. Prowadziło to do ruiny miejscowych rzemieślników i pozbawiało ich pracy oraz zarobków. - W koloniach rozwijano pewne gałęzie przemysłu, budowano infrastrukturę (drogi, linie kolejowe), upowszechniano szkolnictwo, które przyczyniło się do wykształcenia dużej grupy miejscowej elity, i opiekę medyczną.

m

m

c:

-„Korzyści odniesione przez podbite ludy z zetknięcia się z Europejczykami nawet w części nie równoważyły jednak szkód, wyrządzonych przez politykę kolonialną.[ ...] To prawda, że metropolie korzystały gospodarczo z wyzysku kolonii, co pozwalało na szybszy rozwój metropolii. To prawda, że zetknięcie z nieznanymi dawniej cywilizacjami miało stopniowo owocować przemianami w kulturze europejskiej; zwłaszcza cywilizacje Dalekiego Wschodu wywarły istotny wpływ na sztukę europejską XX w. Mit wyższości białego człowieka przyczynił się jednak do umacniania postaw rasistowskich, które fatalnie odbiły się na dziejach samej Europy. Udział tysięcy Europejczyków w eksploatacji ludów kolonialnych przyczyniał się do ich demoralizacji. A wreszcie pamiętać należy, iż podboje kolonialne prowadziły w konsekwencji do powstania głębokich antagonizmów dzielących świat na ludy panujące oraz ludy podbite. Ukształtowane zaś przez panowanie kolonialne nierówności społeczne i ekonomiczne ciążą na pozycji Europy w świe­ cie do dziś" (J. Tomaszewski, Sfery panowania europejskiego [w:] Historia Europy, red. A. Mączak).

6. NAUKA, TECHNIKA, KULTURA I ŻYCIE CODZIENNE W KOŃCU XIX W. OSIĄGNIĘCIA

W DZIEDZINIE NAUKI

Kierunki badań naukowych. Druga połowa XIX w. to okres intensywnego rozwoju badań naukowych, powstawania nowych dyscyplin i postępującej specjalizacji. W miejsce małych pracowni naukowych tworzono nowoczesne instytuty naukowo-badawcze z pracowniami i laboratoriami. Uczeni, którzy zrzeszali się w akademiach i towarzystwach naukowych, nawiązywali między sobą współpracę dla wymiany myśli bądź realizowania wspólnych zadań. Badania naukowe, zwłaszcza w dziedzinie nauk przyrodniczych i technicznych, wymagały znacznych nakładów finansowych. Oprócz wsparcia ze strony państwa, w coraz większym stopniu źród­ łem finansowania był przemysł, który zawdzięczał swój rozwój właśnie nowym wynikom badań, odkryciom i wynalazkom.

Biologia. Wielkie ożywienie w naukach biologicznych wywołała teoria ewolucji gatunków Karola Darwina, ogłoszona w 1859 r. w pracy O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt. Według jego teorii istniejący obecnie świat roślinny i zwierzęcy uformował się w wyniku trwającej wiele milionów lat ewolucji, czyli powolnych zmian od prostych do bardziej skomplikowanych organizmów. W pracy O pochodzeniu człowieka Darwin twierdził, że podobnym prawom ewolucji podlega również człowiek, który - jako jeden z gatunków biologicznych - wywodzi się od małp. Spotkało się to z ostrą krytyką obrońców teorii kreacjonistycznej, opartej na biblijnej opowieści o stworzeniu świata i człowieka przez Boga. Medycyna. Odkrycia w dziedzinie biologii, chemii i innych nauk doprowadziły do ogromnego postępu w medycynie. W 1862 r. francuski chemik Ludwik Pasteur [paster] ogłosił teorię, że choroby mogą być przenoszone przez bakterie. Dzięki temu rozwinęła się nowa dziedzina wiedzy - bakteriologia. W końcu XIX w. wykryto zarazki wielu chorób epidemicznych, m.in. wąglika i wścieklizny (Pasteur), gruźlicy, gronkowca, cholery (Robert Koch), tyfusu, tężca, dżumy. Odkrycia te umożliwiły rozwój profilaktyki i zwalczania chorób zakaźnych: używano środków dezynfekcyjnych, surowicy, a później szczepionek. Pozwoliło to zmniejszyć zagrożenie epidemiczne i śmiertelność. Postępy zanotowano w chirurgii: przy operacjach stosowano znieczulenie, używano sterylizowanych narzędzi, rozwinęła się antyseptyka. Do upowszechnienia oświaty sanitarnej przyczynił się również Czerwony Krzyż, międzynarodowa organizacja powstała w 1864 r. OSIĄGNIĘCIA TECHNICZNE

Sholes - Stany Zjednoczone

Fizyka i chemia. W 1895 r. Wilhelm Roentgen odkrył promieniowanie X, które charakteryzuje się dużą zdolnością przenikania przez materiały o mniejszej gęstości, a zatrzymuje się w metalu lub kościach; promienie te znalazły zastosowanie w medycynie, fizyce, naukach technicznych. - W 1896 r. Henri A. Becquerel [ąri bekerel] odkrył zjawisko promieniotwórczości. - W 1898 r. Polka Maria Skłodowska-Curie [kiri] i Francuz Piotr Curie odkryli dwa pierwiastki promieniotwórcze - polon i rad. - W 1900 r. Max Planck [plank] ogłosił klasyczną teorię kwantów - najmniejszej porcji energii emitowanej przez atom. - W 1905 r. Albert Einstein [ajnsztajn] przedstawił szczególną teorię względno­ ści, a w 1915 r. ogólną teorię względności, w której udowadniał, że przy wielkich prędkościach i w przestrzeni kosmicznej obowiązują inne prawa rządzące ruchem, czasem i przestrzenią niż zasady sformułowane przez Newtona. -W 1913 r. Niels Bohr [nils bor] przedstawił teorię budowy atomu.

1895 1896

Auguste i Louis Lumiere [limier] - Francja radio

Guglielmo Marconi [markoni]

! Rok

1.1898

I Osiągnięcie techniczne Twórcy ~-l-1 ~~~~~~~~~-+~~~~~~~~~~~~~--j

1

I1903 I

Imagnetofon

lsamolot z silnikiem I

Waldemar Paulsen -Dania bracia Orville i Wilbur Wright [rajt] - Stany Zjednoczone

NOWE KIERUNKI W FILOZOFII, LITERATURZE I SZTUCE

Pox)'łYlfł~'8 ~bytwa~n~mjderiin~ierrf w. Jilqaofil~!i~opęjsii~J·l~~il~~~:.!~ór~ę.··

m

c:

uzna;ivąnyjest·•.Franc:~z.Ą\_lgt.tst <;-0rnte ·[kąt],·aui'fr:~zi~a~J(JJfi~ljiq~j)~i·()t;łZ:~~~ nej. Wedługniego źr()dłęmrzetełnej· wied:?YJestbądanie . kt1n~retllY~h1fa~t~~· podd~jąc}'ch się?glądowiro?'.uniu.Comte stwqrzył.syste~wiedzypę1:Y~}1~ł"leJ; czyli takiej,. która. ząjm uje się wyłącznie przedłlliotarni rzec;zyy.JiSt)lJ11h rQZWiii~ tematy.~.b.i.żące..polepszeniużyda. oraz .korz1sta.•?. . metod~na.ukj.(;~~{J:hd.f\lid~i:ał potrzebę·powołania,now~J . •nauki •. (socjol-0głi}. J:ęj•cełero byk>~yyp.ąs21uldw~11i~ praw rządzących życiem społecznym, by móc .przewidywać przemi~oysp()łęcz„.

net kierować nimi. ·Myśl··Comte'a··mzwijałi iwzbogacałi innł·fił;e.zofowlę,Jobfł-St.uarl:M.łłł-{rnyU··· wszystkie zjawiska mają sweźr(>dłowdoświadctęniuiaiada„

wskazywał, że

niem nauki jest uogólnianie k:h wyników. Z kolei Herbert Spęncęr f.spenser] stworzył filozofię ewolucjonistyczną. Na· podstawieteodLDarV\Jif}atwierdził, że również społeczeństwo, jako żywy organizm, podłega ·prawom ewQlucji. ~. od społeczeństw prostych do coraz bardziejzłożony<:h~ Potwier<;t~ająto €!zieje ludzkości;

Na gruncie filozofii pozytywistycznej rozwinął się S(2jentyzm{łi\c;5dentia ·"'."" nauka) - kierunek głoszący, że nauka daje pewną i. absolt,JtOą VVi~di;ęJ ~~trafi odpowiedzieć na wszystkie pytania człowieka.To ząś, coJęst~pr:zec~nezusta„ · leniami nauki, np. religię, metafizykę, należy .odrzucić~ Poglądy teduż pod k()niec XłX w. znalazły wielu krytyków, którzy odrzucali rozurrłjako główne narzę.­ dzie poznania.

sy8lbo1~z°';.6ytftyyfaięfo·F>foie~t~s~~łi~$~~t~:rił1~111'9i~~!~~ął\~1~.•...'.i~~~1-~ icJi, przeżyć ełnocjęnałnychi stanóf ml~~~~ny~hiak~§f:(']QKÓlJ\l'f}~iłl~ljł~?tJfV/{)_ .. ryl.itera:kie····i.dzieł~·sztuki.po~aswyfl) • ~ę~~~śrę~~i[l' z~a;z]J'lier;m~ip~~f~~~~:· określone idee -·symbQ1e.Ten klerunektwórc4Pś~i•repre.zento\(\faUm~i~;·;fvł~~'" rycy .Maeterłinckfmeterłęk]~ ~enryk 1bseo,~StanisJąw\ły~spi~ńs~i,fł()~~r;ffiRsto­ jewski. Czołowym reprezentantern symbolizmuw polsłkryzysie i upadku cywilizacji europejskiej, który ukształtował się we Francjiu schyłku XIX w. (fr.· decadence - upadek, chyłeniesię :ku upadkowi),·Podł9źemspołed­

nym tego kierunku było występowanie wielu negatywnych zjawiskzwiązanych z procesem industrializacji i urbanizacji, np. załamanie się powszechnie ąznawa,., nych ·norm, dezintegracja. więzi. międzyludzkich. ·.Wielu artystów·{mJn... Charles Baudelaire [szarł bodłer], OskarWiłde {łajd], Stanisław Przybyszewski} zajrnowa-ło ·opozycyjną postawę wobec moralności i ·kultury. mleszczańskięj ..Głosiłf .oni kult artysty jakojednostki stojącej ponad społeczeństwemorazprogram czystej sztuki, uwolnionej od. służenia. społeczeństwu. (,!sztuka· dfa sztuki 11}~ .Qekadenci uznawali• bezcelowość wszełkie9obuntu ijakiegoko!.wiekdziałaniq,dęmąns~ro­ wali objawyznużenia, zniechęcenia i bezsiły. Tow.arzyszyłyimppstawy.anarchi­ styczne·i hedonistyczne; przyjemność uznawali za naczelny ceł życialdziafoJno"' .. .. . . .. . .. . .. . ... .. . ści człowieka.

Impresjonizm narodził . się łatach. 70. XIX w., również we FrancjLByft(;) k.ieru~

Realizm. W literaturze, w opozycji do romantyzmu, powstał r:ealitrn (łaf. tęglis

nek przede wszystkim wrnałarstwie, ale je.go.przejaWy~:Zazna<::Zył)I się'tównłeż

- rzeczywisty, prawdziwy) .. Realiści dążyli do wnikliwegą przedstavvięnia ów~ czesnej rzeczywistości, bez upiększeń, taką, jaką ona była. Utwqry podejmowa~ ły najważniejsze problemy społeczne; ukazywano krzywdę i upośłf;dięnie łµdzi z najuboższych warstw, bezwzględną walkę o bogactwo i.po~y~j;~r:Pr~efl1i~ł:t9 obyczajowe w świecie· kapitalistycznym . (Nędznicy \l.ictora.łtvg~;figR], tvvórc~9ś4 Gustave'a .Flauberta [ft oberta], Charlesa Dickensa [~i~~ns~J).. ; s .· . . . „ ·;.·.··· 5 \ > > S~uka···realistyczna dążyła dowiemego i. obiektywnego odt.W:ar~a.nł~·rz~.c;zy~j·~· stośd . -.natury,.· życia cocłziennego ·mięszczan, roł;>Q~pi~~vv'· <:hł?PlY\l\f·.g;11a<:f:!" ło to zerwanie z zasadami sztuki akademickiej, poszukującejidęałf1ęgopiękę,a~ Głównymi wyrazicielami tego kierunku byli Gustave Courbet[kurbe] ł Jean~Fran~ cois Millet [mille]. W Rosji nurt realistyczny reprezentęwałłłł~Jłepin.

w muzyce (Claude Debussy [kłod ,debisi]) ,literaturze i rzeźbie. Jego nazwą pp„

chodzi od tytułu obrazuClaude Moneta [mone] lmpresja-wschódsłqń.ca,za­ prezentowanego·.wraz z innymi pracami.na.wystawiewPątyżuwJ8!4rłm­ presjoniści. chcieli nie tylko wiernie odzwierciedlać naturę, lecz ta.kt~:µ~r\f\lalać· przelotne i subiektywne wrażenia (czylJ.impręsje) WYV\f()łalnę~rąśyvi~~~aJ:kąJ~"· ru, chwilowym nastrojem. Kierunek·ten, ob~k Moneta,.reprezeotuj~ró~~ieżi August Renoir [renuar], EdouardManet[maneJ.WśródpołsRichn1a:ła,ł'z}t·t~ch-: niką impresjonistyczną posługiwali się mJn. Aleksander Gięrymski,Wł
Secesja. W końcu XIX w. pojawił się nowy ruch artystycznyzwanyArt Nęuveau

[ar nuwo], czyli

Naturalizm stanowił odmianę późnego realizmu. vv Uter,1:~17e (ł~~·P<1ilłf'11i?.:: naturalny, wrodzony). Twórcy tego kierµnku -t:mile zqtą,~tJY c:łeMaup~$gmt [gi de mopa są] - postulowali ograniczenie fikcji literackiej. na. rze<:z jak najwier-

Nową Sztuką łub sętesją. Był

on przejawerngust6vv bogatego syvoje aspiracje i znaczenie~ Set;esja n~J­ pełniej rozkwitła w archite.kturze, projęktowaniu wnętrz Jw sztuce użytkowej. Jej charakterystyczne cechy to: swoboda kompo:zycji, zamifowaniedopłynnych mieszczaństwa,. które chciało wyrazić

1. POLITYKA ZABORCÓW WOBEC POLAKÓW PO POWSTANIU STYCZNIOWYM POLITYKA RUSYFIKACYJNA W ZABORZE ROSYJSKIM I JEJ FORMY

Represje wobec powstańców: - przywódców powstania skazywano na karę śmierci (stracono m.in. Romualda Traugutta, ks. Stanisława Brzóskę); - tysiące uczestników powstania wcielono do tzw. rot aresztanckich (carskiego wojska) na długoletnią służbę z dala od kraju; około 35 tys. zesłano na Sybir na katorgę (ciężkie roboty) lub przymusowe osiedlenie. Zesłańcy musieli pokonywać tysiące kilometrów pieszo, w kolumnach marszowych, zakuci w kajdany, których ciężar uzależniony był od wysokości kary. Jedynie szlachcice mogli podróżować w kibitce, szerokim, krytym wozie gospodarczym na kołach lub płozach stosowanym w Rosji do przewozu więźniów, lecz niektórzy - w imię braterstwa z nieszlacheckimi zesłańcami - również szli pieszo; - ziemianom w Królestwie, którym udowodniono udział w powstaniu, skonfiskowano 1660 majątków; tym, których o to jedynie podejrzewano, nakazano niezwłocz­ nie sprzedać majątki (przechodziły one w ręce„zasłużonych"w tłumieniu powstania); - na wschód od Niemna i Bugu (działał tu Michaił Murawjow, zwany „Wieszatielem': którego zadaniem było „odpolszczenie" kraju) wprowadzono ustawodawstwo wyjątkowe. Polakom odbierano majątki, pozbawiano ich urzędów oraz prawa nabywania ziemi na własność, nakładano na nich kontrybucje, a całe zaścianki szlacheckie wysiedlano na Sybir. W szkołach i miejscach publicznych zakazano posłu­ giwania się językiem polskim.

Unifikacja Królestwa Polskiego z Rosją. Władze carskie postanowiły w

pełni zinKrólestwo z Rosją pod względem administracyjnym, prawnym i ekonomicznym (zajął się tym powołany przez Aleksandra li Komitet Urządzający). Miało to zapewnić cesarstwu spokój na zachodniej granicy oraz zlikwidować sprawę polską jako problem polityki europejskiej. - W 1866 r. wprowadzono w Królestwie nowy podział administracyjny na 1O guberni; te dzieliły się na powiaty. - W 1867 r. zlikwidowano Radę Administracyjną, Radę Stanu i komisje rządowe (m.in. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego); w ich miejsce utworzono instytucje bezpośrednio podporządkowane Petersburgowi. - Po śmierci Fiodora Berga (1874 r.), namiestnika Królestwa, zniesiono ten urząd, a zamiast tego wprowadzono urząd generała-gubernatora, który był jednocześnie tegrować

dowódcą

warszawskiego okręgu wojskowego. Gubernatorowie.dysponowali szerokim zakresem władzy administracyjnej, policyjnej i wojskowej. Mieli prawo zsyłania bez wyroku „politycznie podejrzanych" na Sybir .oraz oddawania osób cywilnych pod sąd wojenny (w Królestwie od powstania styczniowego aż do I wojny światowej obowiązywały przepisy wyjątkowe). - W 1876 r. wprowadzono rosyjski ustrój sądowy, a polskich sędziów zastępowali Rosjanie. - Likwidowano odrębność ekonomiczną Królestwa: zniesiono osobny budżet, zamknięto mennicę w Warszawie, a w 1885 r. przekształcono Bank Polski w warszawski kantor rosyjskiego Banku Państwa. Polski charakter zachowały tylko nieliczne instytucje (np. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, teatry rządowe, kolej warszawsko-

dzając

w jego miejsce uniwersytet rosyjski. Stopniowo rusyfikowano szkolnictwo elementarne: od 1885 r. po rosyjsku nauczano wszystkich przedmiotów z wyjąt­ kiem religii, a język polski stał się nadobowiązkowy. Na lekcjach historii w tendencyjny sposób ukazywano dzieje narodu polskiego, zakazana była niemal cała twórczość wielkich polskich romantyków. System szkolny opierał się na wzajemnym donosicielstwie nauczycieli i uczniów; uniemożliwiało to pełnienie przez szkołę funkcji wychowawczej. - Do największego nasilenia rusyfikacji doszło za Aleksandra Apuchtina, kuratora warszawskiego okręgu naukowego od 1879 do 1897 r., będącego symbolem policyjnych metod zarządzania oświatą. Okres jego urzędowania nazwano nocą apuchti nowską.

-wiedeńska).

- Dla określenia Królestwa Polskiego w aktach urzędowych wprowadzono na1888 r.).

zwę "Kraj Przywiślański" (od

POUTYKA GERMANIZACYJNA W ZABORZE PRUSKIM I JEJ FORMY nastąpiło w drugiej połowie XIX w., a jej organizatorem był 11 żelazny kanclerz" Otto von Bismarck, który już jako młody polityk twierdził, że„Polakom w sensie czysto ludzkim można współczuć, ale z punktu widzenia interesów pruskich, i w ogóle niemieckich, należy dążyć do ich całkowitego wynarodowienia" (Józef Buszko, Od niewoli do niepodległości (1864-1978) [w:] Wielka historia Polski, t. 4). Udział poddanych króla pruskiego w powstaniu styczniowym stał się dla niego dogodnym pretekstem do zaostrzenia antypolskiego kursu.

Nasilenie polityki germanizacyjnej

Prześladowanie Kościoła

m

m

rezultatem znacznego udziału duchowieństwa w powstaniu; poza tym Kościół postrzegano jako najbardziej niezależną instytucję, która buntuje i zachęca do oporu. Dlatego powstańców duchownych traktowano najsurowiej (stracono 30 kapłanów, 400 zesłano na Sybir). Zlikwidowano niemal wszystkie klasztory i konfiskowano dobra kościelne (duchowni otrzymywali teraz pensje, co uzależniało ich od rządu). Biskupów podporządkowano Kolegium Duchownemu w Petersburgu i zakazano im bezpośrednich kontaktów z Rzymem.

katolickiego

było

głównym

Kulturkampf.(niern. wałkab Kułtl1rę>.--•to.obowiąz~~nie.~;~'.i~f(l~z~~~\~··ł~~~~~··· likwidacja Kościoła unickiego (greckokatolickiego) w Królestwie i"nawrócenie"unitów na prawosławie. W 1875 r. zniesiono unicką diecezję chełmską. Przeciwko likwidacji Kościoła unickiego protestowali wierni i kapłani, ale w miejsce opornych księży sprowadzano unickich du-: chownych z Galicji lub zastępowano ich prawosławnymi popami. Opór ludności łamano biciem, niszczeniem wsi, wywózką w głąb Rosji. W Drelowie i Pratulinie na Podlasiu 25 osób zabito, a kilkadziesiąt odniosło rany, gdy wojsko otworzyło ogień do parafian. Pomimo represji wiele unickich parafii przetrwało prześladowania, stosowane do 1905 r.

likwidacja

z

Kościoła

unickiego. Celem caratu

była

- W administracji i sądownictwie Królestwa wprow(3dzono język rosyjski (od

1868 r.), a najważniejsze urzędy powierzano przybyłym z cesarstwa Rosjanom, których obdarzano specjalnymi przywilejami i nagrodami. Polscy urzędnicy utrzymali na podrzędnych stanowiskach. - W szkołach średnich wprowadzono obowiązek nauki języka rosyjskiego. W 1869 r. zakończono proces całkowitej rusyfikacji gimnazjów. Język rosyjski stał się językiem wykładowym wszystkich przedmiotów (z wyjątkiem religii). W tym samym roku zamknięto w Warszawie polski uniwersytet - Szkołę Główną, wprowa-

1.s11-1s1ą~p~cjąinychi~raw,których c~łe?" ~~ło"r'Y\~~iry~i~B~~J3i.[".~~~~tEft~~

Htycznych
łudni?wych Nięmczech ·i. w.zab,ąrze pr~sł
odśrocjKoV\1}1:~ł:t.P() zjęcjf)a~eniu·f\ił~fnie~~Vl··. rarn~c9•. ~µJ~~;~~~~~~·;~~~~"'~~::

duchoVłie~stwuf)r-a~o nadzorow~nia s:z~?f,god~il~~ ~~~~f~l~~·~.~t~~r1fł!~·~i!~~C

i .głoszone przeznichkazęnią„{)ęcydąjącywfłływna oJ:l~ą~ęs~t~~~!.*r~t~S,ęłf~·f· nych miało państwo. · · Antykościelne ustawodawstwo wywołało zdecydowany sprzeciw polskich biskupów, a zwłaszcza abp. Mieczysława Ledóchowskiego, który spędził dwa lata w więzieniu. Aresztowano około 1OO księży, a wielu ukarano grzywną za nieprzestrzeganie nowych zarządzeń. Na ziemiach zaboru pruskiego Kulturkampf przybrał wyraźnie antypolski charakter, lecz akcja Bismarcka nie przyniosła efektu. Represje wobec Kościoła, które zbiegły się z nasileniem germanizacji, powiązały obronę katolicyzmu z obroną polskości, a w świadomości społecznej utrwalił się stereotyp "Polaka katolika'~

się jedynie

Germanizacja szkolnictwa, sądownictwa i administracji. Na początku lat 70. XIX w. zgermanizowano szkoły średnie w Poznańskiem, a język polski stał się przedmiotem nadobowiązkowym. Podobny proces objął także szkoły ludowe, w których po polsku uczono jedynie religii w niższych klasach. Było coraz mniej polskich

nauczycieli (z wyjątkiem szkół elementarnych). Wymagano od nich złożenia ślu­ bowania o wychowaniu młodzieży w duchu niemieckich ideałów i wierności cesarzowi. W 1876 r. usunięto język polski z sądownictwa i administracji. Nie można się było nim posługiwać na kolei. Polskich urzędników zwalniano bądź przenoszono w głąb Niemiec, a na ich miejsce sprowadzano Niemców, których zachęcano do przyjazdu dodatkami pieniężnymi i innymi przywilejami. Starano się narzucić język niemiecki jako wyłączny na zebraniach i podczas zgromadzeń publicznych. Masowym zjawiskiem było niemczenie polskich nazw miejscowości, imion i nazwisk (od 1901 r. listy należało adresować po niemiecku, w przeciwnym razie nie przyjmowała ich poczta).

Rugi pruskie -- czyli wydalenie w 1885 r. przez rząd Bismarcka około 30 tys~ Pó-. łaków(mieszkańców.Królestwa i.Galicji).przebywajątychwNi~mczechnarobo~

tach sezonowych~ były przejawem walki z polskośdą i zmłerzały;d&liaebn'eg() osłabienia społeczeństwa polskiego. Brutalnie przeprowadzona (.łkcja obµrzyła opinię publiczną całej Europy, a nawet samego cara Ałeksandra 11, gdyz dotknęła

rządzonego centralnie w dualistyczną monarchię austro-węgierską. Narody wchodzące w skład

monarchii otrzymały autonomię, czyli prawo do decydowania o swoich sprawach wewnętrznych (jedynie Węgrzy uzyskali odrębny rząd i parlament). Najwyższą instytucją autonomiczną Galicji był Sejm Krajowy, z niedemokratycznych wyborów (wyborców dzielono na cztery tzw. kurie, w których uprzywilejowani byli wielcy właściciele ziemscy). Do jego kompetencji należało ustawodawstwo m.in. w zakresie szkolnictwa, kultury, opieki społecznej i rolnictwa. Ustawy wchodziły w życie po zatwierdzeniu przez cesarza. Organem wykonawczym Sejmu był sześcioosobowy Wydział Krajowy na czele z mianowanym przez cesarza marszałkiem krajowym. Do organów niższego szczebla należały rady powiatowe i gminne. Władze rządowe reprezentował namiestnik, którego siedzibą był Lwów. Funkcję tę pełnił m.in. Agenor Gołuchowski. W Wiedniu utworzono też urząd ministra ds. Galicji. Polacy z zaboru austriackiego zostawali posłami w parlamencie w Wiedniu, a niektórzy pełnili funkcje ministrów lub premierów. Bardzo istotne było spolszczenie administracji, sądownictwa i szkolnictwa.

Zakres autonomii. pochodzący

równieżjegopoddanyd'l~ZaprotestowałoteżKołoPołskiewwłedeńskiejRadzie·· Państwa, a niemiecka partia Centrum uznała rugi za nieuzasadnione; isprzetzne z interesem państwa.

Komisja Kolonizacyjna była to pruska instytucja państwowa utworzona w 1886 r. z inicjatywy Bismarcka, która miała na celu osłabienie żywiołu polskiego na obszarze Prus Zachodnich i Poznańskiego przez·osiedłanie niemieckich włościan i robotników.Komisji przyznano 100 mln marek na wykqpziemiódPo... laków i przekazanie jej. niemieckim koł9~istom{\tV nastęBny<:h.lata.thf1..1n9µ;z ten systematycznie·.zwiększano). Zalecano tez tworzenienowychniemi~c~ich gospodarstw na gruntach państwowych ora~ udzielal)ie qsiedlają<:;Yrn.s.ięNięffi„ com. pomocy finansowej. ·Nieskuteczność Komisji Kołąnizacyjnej, ze·wzgłędtrna opór społeczeństwa polskie90, skłon.iła.włądze do.·.11ol,ĄJy.ch . ·(Jzi~łą,IJ:"1·,;~~~łłlC1 nowela osadnicza z 1904 r. ograniczała·moźliwość parcelacji.grun~{)w, asprawy związane z budownictwem• oddawała pod nadzótpołicji.CbcątiJJ1;usi4Poła~ó\IV do pozbycia się ziemi, zakazano im wznoszenia nowych fjomów!~~oł~jna·u$tawa z 1908 r. zezwalała na przymusowe wywłaszczanie polskich majątków za odszko-' dawaniem.

Hakata .był to Związek dla Popierania Nie~czytnwrą~r,~s.acil.~~~~~#i~h,:~\o/~~ ny tak od. pierwszych· liter nazwisk założycieli: H~ą.sen:ilnna;~e11~~n1łl.f'ln~.i ..[:i~~ demanna. Powstał w Poznaniu w 1894 r. ~elem:tej .or9ani~acji:by~<>~WępitUif~ie ludności niemiec~iej na wschodni~h terenach. paóstvvą,aj~d.tjgt~7ś~ithtwakza:­ niejęzyka polskiego, ograniczanie polskiejaktywnośdgospodarczej ()raz wymuszanie na władzach działań germanizacyjnych. Jednakczęść n1emi~tklegospołe+ czeństwa nie popierała Hakaty~ AUTONOMIA GALICJI

Przebudowa monarchii austriackiej. Po przegranych wojnach z Francją i Królestwem Sardynii (1859 r.) oraz Prusami (1866 r.) Austria przekształciła się z państwa

Rozwój nauki i szkolnictwa. W Galicji działało kilka wyższych uczelni, w tym dwa uniwersytety (w Krakowie i we Lwowie), na których wykładano po polsku. Na uczelniach rosła liczba studentów przybyłych z pozostałych zaborów. W 1872 r. powołano w Krakowie Akademię Umiejętności, która stała się ważnym ośrodkiem naukowym: skupiała zasłużonych naukowców z wielu krajów i prowadziła ożywioną działalność wydawniczą.

Szkołami podstawowymi i średnimi zarządzała Polska Macierz Szkolna. Po wprowadzeniu obowiązku szkolnego systemem kształcenia objęto około 60% dzieci (w tym czasie w Królestwie chodziło do szkoły zaledwie 18%). Dzięki upowszechnieniu oświaty dzieci chłopskie mogły awansować społecznie. Wiele z nich to znane w nauce i kulturze postacie: pisarz Władysław Orkan, historyk dziejów gospodarczych i społecznych Franciszek Bujak czy historyk literatury Stanisław Pigoń.

Rozwój kultury. Wysoki poziom

osiągnął teatr krakowski, na którego scenie wy-

stępowali m.in. Helena Modrzejewska, Ludwik i Irena Solscy. W Galicji w dobie au-

tonomii nie było żadnego „skrępowania politycznego': dlatego wystawiano bardzo zróżnicowany repertuar: modernistyczne sztuki Stanisława Przybyszewskiego, a także patriotyczne utwory Norwida, Słowackiego czy Wyspiańskiego.

Co dała Polakom autonomia? „Przy wszystkich swych ograniczeniach autonomia galicyjska, wraz z samorządem terytorialnym, dawała społeczeństwu udział w zarządzie krajem i pozwalała na ukształtowanie licznej rzeszy polskich urzędników różnych szczebli i działaczy samorządowych - czego byli pozbawieni Polacy w zaborze rosyjskim i pruskim. Równie ważna była polonizacja życia publicznego [...]. W Galicji otworzyły się teraz możliwości rozwoju polskiej kultury, polskiej oświa­ ty i nauki. Stały się możliwe obchody narodowe, wytwarzały się podstawy jawnej działa In ości politycznej" (J.M. Małecki, Zarys dziejów Polski 1864-1939).

2. POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZABORCÓW }~f~~~~~1:~~~\~ KLASYFIKACJA POSTAW:

po\Vst~~~~~:{4~~~~~~~YJ,f:~~f:~i~~o~a)(~~:~~ł~~t~J§ll:~i~tę~ł~lt'\ll~'~ ~1ęst;e.f~~~iłni~~i;~r~~~cfr'~~~rl)J:ć.· · · · · ~ · ·. · · ·· wstańtzą, ·1,!'ai~ę?qi:e~cnAr~ą,.błe~.:pt;z}'~·· ..•c~·· . 5.....·. · .·. · ·• •. •> .../ · ·>·.·········· >

.• „).<;.1

rzeńcó\4l'(jakstwi~dzłłg~licy~sklt>~łi~~·ł{~~st~vva~f!)t'.tł?~~~t;~~t?ł~ł1\•·3~···~·t1.~<' pozytywistyczno-organic~nikowsk~·-.d~ż~·~~p~ł~r~e!f2:~~~~Y~'\V~~rełf~~\4li?

powinno tworzyć jednolity organizm oparty na więzi uczuciowej i zgodnej współ­ pracy wszystkich jego części. Pozytywiści głosili też konieczność podniesienia poziomu życia na wsi, szerzenia oświaty i higieny wśród ludu (praca u podstaw), by uczynić z ludności chłopskiej świadomych obywateli. Tak wzmocniony i uświadomiony naród będzie w stanie podjąć skuteczną walkę z zaborcą. · Popierali emancypację (równouprawnienie) kobiet oraz asymilację Żydów, czyli dążenie do włączenia ich w życie narodu polskiego.

Połskim,Je(f nak?ajwiększy.zasięg.pracą:ęrga~ieznazys.f<ąław~;ząpQr~:prq~!{lrn

(Poznańskłe,PomorzeGdańskie); ......· •.... ·.·. • ••········ >•• <<•···. . •T.><;c'· lojalistyczna - ugody, łojałno~ciwob,ec zaborcy;:siłna byta.waut;oTI(){l'lifZnej{j(lli(ji~ POZYTYWIZM WARSZAWSKI

Pozytywizm·.toruch·.społecznę~polltyqnyi.••uroysłewy,;łft~~Y'.roz-\!Vlfl~ł~~łfi.~~?'" lestwie .Polskim w warunkachpopo\Ą/~taf}iowy(:~ pod \Npływ;em m~śłi e~.rop~}­ skiej; głównym ośrodkiem pozytywizmuJ::>yłaWarszawa„dlatęgą~ó\f\(l'słę-0 po~ zytywizmie warszawskim: Propagowaitgo ·przedstavvtdełe,rnto;(;ł~~(;f]JOkott=ni~· inteligencji, zwłaszcza wychowankowie Szkoły.Głównej, zafascynowani nowo-czesnymi prądami w. nauce europejskiej i. postępem· cywiłiz~~yJn;i1TK Za ~łów­ nego ·ideołoga uznaje się Aleksandra świętochovvskiego, aljtora\ą~t~~oł~ --- ma-· nifestu My i wy, wktórym przeciwstawił obóz postępu·pozytywistycznego(„my"} obozowi "zeszłowiecznej szlachetczyzny" (;~wy"). Poza świętrich()wsłdn1hasła pozytywistyczne·propagowali Bolesław Prus~ Henryk Sienkiewkzrtliza.Qriesz.k0Wa1 Piotr Chmielowski. Założenia

programowe. Pozytywiści odrzucali idealistyczną i romantyczną posta-

wę powstańczą.

Krytycznie odnosili się do tradycji zrywów narodowych, mimo że niektórzy z nich brali udział w powstaniu. Twierdzili, że Polacy nie potrafili mierzyć „zamiarów podług sił': którymi dysponowali. Zalecali realizm polityczny, tymczasowe pogodzenie się z utratą niepodległo­ ści na rzecz działań legalnych, konkretnych i użytecznych. Bolesław Prus pisał: 11 Dziś więc nauczeni doświadczeniem zmieńmy system, ograniczając plany i prace nasze do szczupłego koła codziennych stosunków.[...] Tak tedy pokorni wobec samych siebie, zrezygnowani wobec konieczności, zajmijmy się spłacaniem długów, oszczęd­ nościami, podnoszeniem rolnictwa i przemysłu, ścieśnianiem rodzinnych i towarzyskich węzłów, zwiększaniem liczby małżeństw, zmniejszeniem śmiertelności dzieci, wspomaganiem nieszczęśliwych, rozszerzaniem zdrowej oświaty i moralności': Szlacheckiej tradycji pozytywiści przeciwstawiali kult pracy, postęp i edukację. Aleksander Świętochowski stwierdzał:„Trzeba przebić więcej okien do Europy i dozwolić jej prądom, ażeby przewiały naszą duszną chatę. [...]. Marzenia o odzyskaniu samoistności zewnętrznej ustąpić dziś winny staraniom o samodzielność wewnętrzną.[ ...] Taka moc, takie ustawiczne natężenie energii, taki ruch postępowy jedynie może utrzymać żywotność narodu, zapewnić mu rozrost': Propagowali program pracy organicznej, czyli wszechstronnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego, jako formy obrony interesów narodowych. Miało to doprowadzić do ogólnego wzrostu zamożności polskiego społeczeństwa, które

Tajne nauczanie. W upowszechnianiu czytelnictwa i walce z analfabetyzmem zasłużył się Konrad Prószyński (pseudonim Kazimierz Promyk), autor Elementarza, dzięki któremu można było nauczyć się czytać w „5 albo 8 tygodni': Od 1885 r. organizowano w Warszawie stojące na wysokim poziomie tajne kursy naukowe dla kobiet, ponieważ nie miały one wstępu na wyższe uczelnie. Wykłady odbywały się w prywatnych mieszkaniach, a względy bezpieczeństwa powodowały częste zmiany lokali (stąd nazwa - Uniwersytet Latający). Rusyfikacji szkolnictwa przeciwstawiano się przez tajne nauczanie języka polskiego, literatury i historii Polski, samokształcenie, patriotyczne wychowanie w domu rodzinnym czy działalność duszpasterską. Mimo zakazu posiadania i czytania polskich książek oraz kar, jakie za to groziły, "uczniowie mieli książki polskie, czytali je, tworzyli biblioteki, kółka samokształceniowe w języku polskim. Biblioteki znajdowały się w pewnych miejscach, przeważnie lokalach kolegów mieszkających u rodziców wolnego zawodu, gdzie też kolejno odbywały się posiedzenia kółek" (wspomnienia nauczyciela Jana Wołyńskiego). POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZABORCY PRUSKIEGO oporu. Ograniczenie praw polskiej ludności i nacisk germanizacyjny spowodowały solidarny opór Polaków w Wielkopolsce, w mniejszym stopniu na Po-

morzu Gdańskim i Górnym śląsku. W obronie kultury, ojczystego języka i ziemi stosowano wszelkie legalne formy działania, które dopuszczało niemieckie ustawodawstwo, oraz wcześniejsze doświadczenia pracy organicznej.

Rywalizacja na polu ekonomicznym. W 1861 r. ziemianie z Poznańskiego powołali Centralne Towarzystwo Gospodarcze, które wspierało liczne inicjatywy i wspo-

magało finansowo początkujących przedsiębiorców. Na wsi powstawały kółka

rolnicze - organizacje gospodarczo-oświatowe (w 1900 r. istniało ich już ponad dwieście). Patronat nad nimi, z ramienia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, przez wiele lat sprawował Maksymilian Jackowski. Zakładano zrzeszenia rzemieślnicze, przemysłowe, handlowe. Upowszechniły się spółdzielnie oszczędno­ ściowo-kredytowe. Na czele związku tych spółek stał m.in. ksiądz Piotr Wawrzyniak. Polska prasa propagowała bojkot niemieckiego handlu i zachęcała do kupowania polskich towarów (popularne hasło:„Swój do swego po swoje").

Walka o ziemię. Działalności Komisji Kolonizacyjnej przeciwstawiano się przez powoływanie polskich banków (Bank Ziemski, Bank Parcelacyjny), które zapewniały

kredyty i ratowały polskie gospodarstwa od upadłości, umożliwiając utrzymanie

ziemi w polskich rękach. Ziemia nabrała wówczas szczególnej, pozarynkowej wartości. Dlatego przestrzegano moralnego zakazu sprzedaży jej Niemcom. Ci, którzy go łamali, narażali się na społeczne potępienie. Polacy skutecznie odparli akcję kolonizacyjną: od drugiej połowy lat 90. więcej ziemi przechodziło z rąk niemieckich w polskie (wcześniej było odwrotnie), a niemiecka własność ziemska w latach 1896-1914 zmniejszyła się o około 50 tys. ha. Korzystając ze zwyżki cen ziemi, wielu niemieckich osadników z Poznańskiego zaczęło nawet sprzedawać swoje gospodarstwa Polakom, by osiedlić się w zachodnich prowincjach Rzeszy. Te niepowodzenia skłoniły władze do wydania antypolskiego ustawodawstwa wyjątkowego (1904 i 1908 r.). Symbolem oporu przeciwko temu prawu był chłop Michał Drzymała. Gdy nie uzyskał pozwolenia na budowę domu na nowo zakupionej parceli, przez pięć lat mieszkał w wozie cyrkowym. Obrona ojczystego języka i mowy. Szerzeniem oświaty na wsi zajmowało się powstałe w 1872 r. Towarzystwo Oświaty Ludowej, a po jego rozwiązaniu przez władze - Towarzystwo Czytelni Ludowych. Powołano ponad tysiąc bibliotek, organizowano odczyty i pogadanki o historii Polski. W podtrzymywaniu świadomości narodowej znaczącą rolę odegrały również polska prasa (np. katowicki „Górnoślą­ zak': wydawany przez Wojciech Korfantego,„Katolik" Karola Miarki) oraz Kościół. Powstałe w 1894 r. towarzystwo „Warta': kierowane przez Anielę Tułodziec­ ką, oprócz opieki nad dziećmi zajmowało się organizowaniem tajnego nauczania w języku polskim. Protesty wywołało wprowadzenie przez władze oświatowe nauczania religii i śpiewu kościelnego w szkołach ludowych w języku niemieckim (1900 r.). Największy rozgłos zyskał strajk szkolny we Wrześni w maju 1901 r. Dzieci odmawiające nauki religii po niemiecku zostały ukarane chłostą. Protestujących rodziców sąd ukarał surowymi wyrokami (do dwóch lat więzienia). Wydarzenia wrzesińskie stały się głośne nie tylko w trzech zaborach. Politykę rządu pruskiego potępiono w niektórych parlamentach europejskich, a Henryk Sienkiewicz wystosował do wszystkich narodów apel w obronie praw polskich dzieci. Za dalszy ciąg tych wydarzeń uznać należy strajk szkolny w 1906 r. w Wielkopolsce, w którym wzięło udział ok. 70 tys. dzieci z 950 szkół. Opór w obronie języka polskiego rozbudził świadomość narodową Polaków. POSTAWA LOJALIZMU W ZABORZE AUSTRIACKIM Geneza lojalizmu. Lojalizm zrodził się w Galicji pod wpływem klęski powstania styczniowego. Uzasadniać go miały przemiany, jakie dokonywały się w monarchii austriackiej, dające Polakom nadzieje na uzyskanie swobód narodowych. Wyrazicielami lojalizmu byli krakowscy konserwatyści (ziemianie, częściowo inteligencja), którzy zajmowali dominującą pozycję w życiu politycznym. Ich stanowisko okreś­ lał m.in. głośny adres do cesarza Franciszka Józefa, przyjęty przez Sejm Krajowy w 1866 r., kończący się słowami:„PrzyTobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy': Konserwatyści prezentowali swoje poglądy na łamach „Przeglądu Polskiego': m.in. w serii artykułów ogłoszonych w 1869 r. pod tytułem Teka Stańczyka. Dlatego autorów tego pamfletu politycznego (m.in. Stanisława Koźmiana, Stanisława Tarnowskiego, Józefa Szujskiego) oraz ich zwolenników, dla których symbolem mą­ drości politycznej był nadworny błazen Zygmupta I, nazwano stańczykami.

Poglądy lojalistów galicyjskich:

- proponowali rezygnację z niepodległości, ugodę z zaborcą i akceptację istniejących realiów politycznych; - ostro zaatakowali ideę walki zbrojnej o niepodległość i potępili powstanie styczniowe. Za przyczynę klęsk narodowych uznawali spiskowanie i powstania. Przyrównywali liberum conspiro (łac. wolne spiskowanie), termin wprowadzony przez stańczyków, do zgubnej dla Polski przedrozbiorowej zasady liberum veto, która była źródłem upadku państwa.„Dzisiaj - pisał Szujski - konspiracja ma absolutną niesłuszność, strona normalnej, organicznej pracy absolutną słuszność': Trójlojali~m to· program postulujący przrstosowanie się .Połakówdt1 istf1i:ęją~

cychwarunków panujących wtrzet;h .zaborach:, t1godę i lojalność. Q~włą~ .za"'. borczych domagano się przy:mania ·pewnych swobód autonomkznychi sąm().­ rządowych dla Połaków~W Gallcjł jego inicjatorami. byli krakowscy konserwatyśd. W zaborze rosyjskim postawę 1ojałizmureprezentowa1i m.in. wnuk margrabiego Wielopolskiego - Zygmunt. i publicyści wydawanego w Petersburgutygodnika 11Kraf~ Jednak rząd rosyjski/ ufny we własne slły, nie szukał porozumienia z polskimi ugodowcami. W zaborze pruskim polityka ugodowa miała jeszcze słabsze szanse z powodu germanizacji. Jedynie w okresie kilkuletniego złagodzenia kon,.; frontacji w stosunkach polsko:niemieckich po dymisji Bismarcka, gdy kanclerzem Rzeszy i premierem Prus był Leo Caprivi („era Caprhtiego") obóz konserwa;.. tystów na czele z Józefem Kościelskim reprezentował tendencje ugodowe.

3. PRZEMIANY GOSPODARCZE I SPOŁECZNE NA ZIEMIACH POLSKICH ROLNICTWO W TRZECH ZABORACH Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim została przeprowadzona przez cara Aleksandra li w marcu 1864 r. (wcześniej dekrety uwłaszczeniowe wydał powstańczy Rząd Narodowy). Chłopi otrzymali na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali; także część chłopów bezrolnych uzyskała niewielkie nadziały gruntów (m.in. z ziem skarbowych i kościelnych). Odszkodowania dla szlachty za utracone przywileje feudalne miały pochodzić z funduszy państwowych, w rzeczywistości rząd przerzucił ten ciężar na społeczeństwo, podwyższając podatki. Uzyskane przez ziemian kwoty były jednak niższe niż po uwłaszczeniu w zaborze pruskim i austriackim (chodziło bowiem o ukaranie szlachty za udział w powstaniu). Problem serwitutów. Ukazy carskie utrzymały w dotychczasowej postaci serwituty - obszary leśne i pastwiskowe należące formalnie do dworu, ale użytkowa­ ne przez wieś. Taki stan rzeczy prowadził obecnie do nasilenia konfliktów między szlachtą a chłopami, o co zresztą chodziło władzy. Struktura gospodarstw nie zmieniła się zasadniczo po uwłaszczeniu: własność folwarczna dysponowała około 56% ogólnego areału ziemi, chłopi - około 44%. Gospodarstwa chłopskie miały zwykle gleby gorszej jakości, były nie skomasowane,

„w

3

lecz podzielone na małe części. Podziały spadkowe w wielodzietnych rodzinach powodowały wzrost liczby gospodarstw i zmniejszanie ich powierzchni. Zmiany w rolnictwie po uwłaszczeniu. Właściciele ziemscy musieli przekształcić folwarki typu feudalnego, korzystające z pańszczyzny, w kapitalistyczne gospodarstwa oparte na pracy najemnej. Musieli także zaopatrzyć je w inwentarz oraz odpowiednie narzędzia i maszyny (wcześniej chłopi obrabiałi role folwarczne wła­ snym sprzężajem). To wszystko wymagało środków finansowych, których zazwyczaj właścicielom brakowało (ukazy pozbawiły szlachtę również dochodów z propinacji - monopolu na produkcję oraz sprzedaż piwa i wódki). W nowej sytuacji łatwiej radziły sobie wielkie latyfundia, wcześniej już oczynszowane. Małe folwarki często wykorzystywały półdarmową pracę małorolnych i bezrolnych chłopów. Część zagrożonych bankructwem ziemian parcelowała swoje majątki i przenosiła się do miast, gdzie zasilała szeregi inteligencji i drobnomieszczaństwa. Uwłaszczeni chłopi nie od razu odczuli poprawę położenia, rolnictwo było wciąż mało wydajne, a własność chłopska rozdrobniona. Część ludności wiejskiej szukała zatrudnienia w przemyśle i migrowała do miast. Postęp w gospodarce rolnej nastą­ pił od lat 80. XIX w. wraz z wprowadzeniem płodozmianu w miejsce trójpolówki, nowych narzędzi i pierwszych maszyn (pługi żelazne, żniwiarki, młockarnie, siewniki), zwiększeniem nawożenia, uprawą roślin pastewnych i rozszerzeniem hodowli. W zaborze pruskim - w Wielkopolsce i na Pomorzu - rolnictwo opierało się na wielkiej własności ziemskiej (około 60% ziemi uprawnej) oraz dużych gospodarstwach chłopskich. Było to rolnictwo intensywne; wysokie plony osiągano w wyniku zwięk­ szenia wydajności dzięki unowocześnieniu gospodarstw, ich mechanizacji, wprowadzeniu bardziej wydajnych technik upraw. Po zjednoczeniu Niemiec władze wprowadziły ochronę rynku rolnego przed tanim zbożem amerykańskim i rosyjskim. Doprowadziło to do wzrostu cen żywności, ale okazało się korzystne dla producentów zboża. Wielka własność i folwarki wykazywały duże zapotrzebowanie na siłę roboczą, dlatego chętnie zatrudniano pracowników sezonowych z Królestwa i Galicji. W Galicji rolnictwo było rozdrobnione, o niskiej dochodowości, pozbawione dogodnych rynków zbytu. Niekorzystnie przedstawiała się struktura gospodarstw: nieliczni wielcy właściciele ziemscy, dysponujący olbrzymimi dobrami, oraz małe gospodarstwa chłopskie (w 1859 r. było 68% gospodarstw o areale do 5 ha, w 1902 r. - aż 80%). Część chłopów szukała dodatkowych źródeł utrzymania, np. na folwarkach. Z powodu przeludnienia wsi i dużej podaży siły roboczej płace robotników najemnych były bardzo niskie. Z kolei folwarki, które wcześniej opierały się na pracy pańszczyźnianej i prowadziły rolnictwo ekstensywne, musiały przestawić się na najem. Tylko nieliczni ziemianie podejmowali większe inwestycje, m.in. w przemyśle przetwórczym. Dopiero od końca XIX w. upowszechniał się płodozmian, wprowadzano nowe narzędzia i pierwsze maszyny. ROZWÓJ PRZEMYSŁU NA ZIEMIACH POLSKICH Królestwo Polskie należało do najbardziej uprzemysłowionych części państwa rosyjskiego. Do głównych czynników sprzyjających rozwojowi przemysłu należy zali-

czyć rozszerzenie rynku wewnętrznego (większe powiązanie wsi z rynkiem), rozwój

sieci kolejowej, umożliwiającej przewóz towarów, tanią siłę roboczą oraz zniesienie w 1850 r. granicy celnej między Królestwem a Rosją i otwarcie chłonnych rynków wschodnich. Równocześnie na granicy zachodniej wprowadzono wysokie cła przywozowe na towary. _ Przemysł koncentrował się w trzech najważniejszych okręgach: warszawskim (metalurgiczny, włókienniczy i galanteryjny; okręg ten znany był m.in. z produkcji obuwia), łódzkim (włókienniczy, zwłaszcza bawełniany oraz wełniany i lniany) oraz sosnowiecko-częstochowskim (hutnictwo, przemysł wydobywczy). W zaborze pruskim przemysł był skupiony zasadniczo na Górnym Śląsku (hutniczy, metalowy, maszynowy oraz górnictwo węglowe). Bazował na występu­ jących w tym regionie bogactwach naturalnych - węglu kamiennym i rudach żelaza. Rolniczy w większości charakter zaboru pruskiego wpływał na rozwój przemysłu spożywczego, drzewnego czy maszynowego, bezpośrednio związa­ nego z rolnictwem, np. zakłady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu, produkujące maszyny rolnicze. Galicja była najsłabiej uprzemysłowionym zaborem ze względu na brak chłonnego rynku i większego zainteresowania rozwojem przemysłu fabrycznego - zarówno władz wiedeńskich, jak i konserwatywnych warstw rządzących Galicją. Szacuje się, że przed I wojną światową ponad 70% ludności utrzymywało się z rolnictwa. Pod koniec XIX w. rozwinęło się tu wydobycie ropy naftowej (w rejonie Borysławia, Drohobycza i Krosna), z której przez rafinowanie otrzymywano naftę do oświetlenia. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWEJ STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA

Przebudowa struktury społecznej. Przemiany pouwłaszczeniowe w rolnictwie i rewolucja przemysłowa, która na ziemiach polskich dokonała się w drugiej poło­ wie XIX w., wpłynęły na przebudowę struktury społecznej. Migracja części szlachty do miast, gdzie zasilała inne warstwy, doprowadziła do spadku odsetka ludności pochodzenia szlacheckiego. Pojawiły się nowe grupy społeczno-zawodowe - burżuazja przemysłowa i robotnicy fabryczni. Wzrastała rola inteligencji, nazywanej wówczas„klassą umysłową': Chłopi

stanowili najliczniejszą warstwę społeczną - około 3/4 ogółu ludności. do pogłębienia rozwarstwienia wśród ludności wiejskiej i wyłonienia się chłopów bogatych, średniozamożnych i bezrolnych. Do tych ostatnich zalicza się m.in. komorników i służbę folwarczną. Położenie chłopów było jednak różne w poszczególnych zaborach. Uwłaszczenie przyczyniło się

Szlachta (ziemiaństwo) - to stosunkowo nieliczna warstwa właścicieli ziemskich; najbogatszą jej część stanowiła arystokracja. W okresie pouwłaszczeniowym wielu zadłużonych ziemian sprzedawało lub parcelowało swoje folwarki, dlatego stan posiadania ziemiaństwa uległ uszczupleniu. Mimo że ziemiaństwo odgrywało coraz mniejszą rolę w gospodarce, to miało silne poczucie odrębności społecznej, reprezentowało wzorce obyczajowe i kulturalne.

w „

Burżuazja była zróżnicowana narodowościowo (Niemcy, Żydzi, Polacy). Należeli do niej m.in. właściciele fabryk, bankierzy, bogaci kupcy. Wraz z rozwojem przemysłu rosła pozycja burżuazji przemysłowej.

Robotnicy fabryczni rekrutowali się z bezrolnych chłopów, poszukujących w mieście pracy i chleba, drobnej szlachty oraz ubożejącego drobnomieszczaństwa (drobnych kupców, rzemieślników). Liczba robotników systematycznie rosła - np. w Królestwie Polskim na początku XX w. wynosiła 400 tys. Warunki życia proletariatu, zwłaszcza w początkowym okresie kształtowania się kapitalizmu, były szczególnie ciężkie (ponaddziesięciogodzinny dzień pracy, wyzysk przez fabrykantów, niski poziom bezpieczeństwa i higieny pracy, np. w Kongresówce w ciągu roku przecięt­ nie co piąty robotnik ulegał wypadkowi).

- do innych krajów europejskich, np. z Galicji i Królestwa Polskiego na tzw. saksy do Niemiec; - emigracja zamorska do Stanów Zjednoczonych, a od lat 90. do Brazylii, której rząd zapewniał emigrantom m.in. darmowy przejazd (tzw. gorączka brazylijska); szacuje się, że w latach 1870-1914 do Stanów Zjednoczonych z zaboru rosyjskiego emigrowało około 911 tys. osób, austriackiego - około 686 tys., pruskiego - około 550 tys.

4. POWSTANIE NOWOCZESNYCH RUCHÓW POLITYCZNYCH RUCH NARODOWY Kształtowanie się

Inteligencja wywodziła się ze szlachty, w mniejszym stopniu z mieszczaństwa, sporadycznie z warstwy chłopskiej (Galicja). Karol Libelt, twórca tego pojęcia, inteligentami nazywał ludzi, którzy stoją „na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni [... ],którzy mu przewodzą wskutek swojej oświaty': Do inteligencji zaliczamy też przedstawicieli wolnych zawodów (lekarze, adwokaci), inteligencję techniczną oraz twórczą (artyści, literaci, dziennikarze). Wyróżnikiem tej warstwy jest wykształcenie oraz utrzymywanie się z pracy umysłowej. Mimo niewielkiej liczby (na początku XX w. w Królestwie 2% ludności), „rola społeczna, polityczna, kulturalna inteligencji była większa, niżby to wynikało z jej liczebności" (A. Chwalba, Historia Polski 7795- 797 8). PRZEOBRAŻENIA DEMOGRAFICZNE I RUCHY MIGRACYJNE

Eksplozja demograficzna. W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich przyrost ludności był wyższy od przeciętnej europejskiej. Liczba ludności niemal się podwoiła i w ciągu 40 lat doszła do 9,5 mln. Od upadku powstania styczniowego,do końca wieku liczba mieszkańców Warszawy prawie się potroiła (wzrosła do 638 tys.). Pod tym względem Królestwo znacznie wyprzedziło Galicję i Wielkopolskę. Od· poło­ wy wieku do 191 O r. liczba ludności w Wielkopolsce wzrosła o 60% (ten niewielki wzrost był rezultatem odpływu części ludności z tych terenów do bardziej uprzemysłowionych zachodnich Niemiec), w Galicji o 80%, a w Królestwie..,.. aż o 170%. Do głównych przyczyn eksplozji demograficznej na ziemiach polskich należy zaliczyć: wysoki przyrost naturalny, wzrost przeciętnej długości życia, postęp medycyny i spadek śmiertelności niemowląt. Emigracja zarobkowa. Do emigracji skłaniały trudne warunki życia, przeludnienie na wsi i brak możliwości znalezienia pracy. Emigranci rekrutowali się zwykle z najuboższych i najmniej wykształconych warstw społecznych. Nie znali języków krajów, do których wyjeżdżali. Od początku narażeni byli na rozmaite formy wyzysku. Niektórzy powracali do kraju, przywożąc oszczędności.

10

Kierunki migracji: - wewnątrz poszczególnych państw, np. z zaboru pruskiego do uprzemysłowio­ nych rejonów zachodnich Niemiec, z zaboru rosyjskiego -w głąb Rosji i na Syberię;

ruchu. Ruch narodowy rozwijał się od lat 80. i 90. XIX stulecia

wśród nowego pokolenia Polaków, nieobciążonego klęską powstania styczniowe-

go. Był odpowiedzią na zagrożenie ze strony silnych sąsiednich nacji i prowadzonej przez nich germanizacji i rusyfikacji oraz wyrazem sprzeciwu wobec lojalizmu i ugody. Idee narodowe pojawiły się w wydawanym od 1886 r. w Warszawie tygodniku „Głos': którego redaktorem był Jan Ludwik Popławski. Uważał on, że do wyzwolenia narodu polskiego nie wystarczy praca organiczna, potrzebne jest również rozwinięcie politycznej świadomości narodu. Partie narodowodemokratyczne - Liga Polska. Zygmunt Miłkowski (pseudonim Tomasz Teodor Jeż), działający w Szwajcarii uczestnik powstania styczniowego, ogłosił Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym, w której nawoływał do porzucenia bierności i podjęcia aktywnych działań organizacyjnych i finansowych dla przygotowania się do walki zbrojnej w sprzyjających warunkach międzynaro­ dowych. W 1887 r. powołał Ligę Polską dla „skupienia wszystkich sił narodowych celem uzyskania niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych': Program Ligi zyskał poparcie Związku Młodzieży Polskiej (Zet), tajnej organizacji utworzonej przez Zygmunta Balickiego. Propagowała ona pracę samokształceniową młodzieży uniwersyteckiej i gimnazjalnej. Liga Narodowa. W 1893 r. krajowi działacze Ligi Polskiej, z Romanem Dmowskim na czele, przekształcili Ligę Polską w Ligę Narodową, ukierunkowując program partii na obronę interesów narodowych i kształtowanie nowoczesnego narodu. Po aresztowaniach, jakie nastąpiły w setną rocznicę powstania kościuszkowskiego, jej przywódcy przenieśli się z Królestwa Polskiego do Galicji, gdzie mogli swobodniej działać. W 1885 r. we Lwowie zaczął ukazywać się organ Ligi Narodowej-„Przegląd Wszechpolski': Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, zwane popularnie endecją, zostało utworzone w 1897 r. przez działaczy narodowych, by rozciągnąć wpływy na pozostałe zabory i uczynić organizację bardziej masową. Zasadniczy wpływ na ideologię tego ruchu miały poglądy sformułowane w dwóch książkach: Egoizmie narodowym Zygmunta Balickiego (1902 r.) i Myślach nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego (1903 r.).

Założenia

programowe ruchu narodowego:

- za najwyższą wartość uznawano interes narodowy i wspólnotę narodową jako (nacjonalizm); stąd wynikało zadanie budzenia i umacniania świadomości narodowej, propagowanie oświaty w środowisku wiejskim i robotniczym (zajmowało się tym Towarzystwo Oświaty Narodowej) oraz dokończenie procesu unarodowienia chłopów; - krytycznie odnoszono się do tradycji romantycznej i zasady walki Za Waszą i naszą wolność, która nie przyniosła Polakom korzyści, a nawet osłabiła naród; dlatego endecja głosiła„egoizm narodowy': kierowanie się wyłącznie własnymi, narodowymi interesami; - wobec polityki germanizacyjnej i rusyfikacyjnej Polacy ze wszystkich zaborów i warstw powinni zjednoczyć swoje siły (solidaryzm narodowy); zwalczano ruch socjalistyczny, ponieważ uważano, że walka klas prowadziła do osłabienia narodu; - za zagrożenie dla narodu polskiego uznawano mniejszości narodowe mają­ ce odmienne interesy; elementem ideologii endeckiej był antysemityzm (postawa niechęci lub wrogości wobec Żydów, ich prześladowanie i dyskryminacja), który m.in. miał uwarunkowania ekonomiczne; - postulowano niepodległość Polski, lecz kwestionowanie walki zbrojnej odsuwało ten cel na dalszą przyszłość, koncentrowano się natomiast na dążeniu do autonomii dla Królestwa Polskiego (walka o polski język, polski samorząd, organizacje gospodarcze). całość

DWA KIERUNKI W RUCHU ROBOTNICZYM - REWOLUCYJNY I NIEPODLEGŁOŚCIOWY Kształtowanie się

ruchu robotniczego. Rozwój

przemysłu

w Królestwie Polskim i pozostałych zaborach prowadził do wzrostu liczebności klasy robotniczej. Początkowo niezadowolenie robotników walczących o poprawę bytu wyrażało się w postaci niszczenia narzędzi i maszyn, później organizowano akcje strajkowe. Jednocześnie rosła świadomość grupowa robotników. Popularność zyskiwały idee socjalistyczne. Od połowy lat 70. XIX w. w kręgu warszawskich studentów i młodej inteligencji powstawały pierwsze kółka socjalistyczne. Ich działacze, z Ludwikiem Waryńskim na czele, popularyzowali idee socjalistyczne wśród robotników, gdyż w proletariacie widzieli samodzielną i odrębną siłę (Waryński zatrudnił się jako ślu­ sarz w warszawskiej fabryce Lilpopa, gdzie propagował tworzenie kas oporu, które miały gromadzić fundusze na akcje strajkowe).

Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat (Wielki Proletariat) - pierwsza na ziemiach polskich partia robotnicza, utworzona w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego z istniejących w konspiracji kółek socjalistycznych. Program Wielkiego Proletariatu uznawał interesy proletariatu za sprzeczne z interesami burżuazji, zawierał żądania uspołecznienia środków produkcji: „aby ziemia i narzędz!a pracy przeszły z rąk jednostek na wspólną własność pracujących, na własność socjalistycznego państwa': postulował swobody demokratyczne (m.in. zwoływanie zgromadzeń, tworzenie stowarzyszeń, zniesienie cenzury, równouprawnienie kobiet, obowiązkowe i bezpłatne szkolnictwo). Twórcy programu uważali, że obalenie kapitalizmu i wyzwolenie klasy robotniczej spod ucisku powinno być dziełem samych robotników. Nie

wysuwano postulatu niepodległości Polski, chociaż piętnowano ucisk narodowy. „Jest naród - pisał Waryński - który daleko więcej cierpi niż Polska - są to proletariusze całego świata. O ich wyzwoleniu myśleć powinniśmy'~ Jako metody działań przyjmowano strajki, manifestacje, akcje propagandowe, dopuszczano również terror wobec fabryk_antów i przedstawicieli władz. Wielki Proletariat liczył zaledwie kilkuset ludzi, ale zdobył wpływy w większych ośrodkach przemysłowych. Jego działalność przerwały aresztowania, najpierw Waryńskiego (1883 r.), a później jego następców - Stanisława Kunickiego i Marii Bohuszewiczówny. W procesie 29 proletariatczyków (1885 r.) większość oskarżonych skazano na kary więzienia lub katorgi, a czterech przywódców (m.in. Kunickiego) stracono. Waryński otrzymał wyrok wieloletniego więzienia (zmarł w twierdzy Szlisselburg w 1889 r.).

n Proletariat, zwany małym Proletariatem, został utworzony w 1888 r. w Warszawie przez Marcina Kasprzaka i Ludwika Kulczyckiego z połączenia kółek studenckich i robotniczych. Za metodę walki, która miała wymusić na rządzie carskim zmiany, partia uznawała terror. Wkrótce wielu czołowych przywódców partii zostało aresztowanych. Związek

Robotników Polskich, założony przez Juliana Marchlewskiego w 1889 r.,

koncentrował się

na walce ekonomicznej (tworzenie kas oporu, związków zawodowych, organizowanie strajków).

Polska Partia Socjalistyczna. Na zjeździe krajowych i emigracyjnych działaczy socjalistycznych w Paryżu w 1892 r. utworzono Zagraniczny Związek Socjalistów Polskich. Na pierwszym miejscu stawiano walkę o niepodległość Polski jako pań­ stwa demokratycznego, pomijano natomiast konieczność rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu. W programie partii z listopada 1892 r. postulowano w dziedzinie politycznej: „ 1) bezpośrednie, powszechne i tajne głosowanie [...]; 2) równouprawnienie narodowości wchodzących w skład Rzeczypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji [...]; 4) równość wszystkich obywateli kraju bez różnicy płci, narodowości i wyznania; 5) wolność słowa, druku, zebrań i stowarzyszeń[ ...]; 7) bezpłatne, przymusowe, powszechne, całkowite nauczanie [...]': W dziedzinie ekonomicznej: „ 1) ośmiogodzinny dzień roboczy, stała 36-godzinna przerwa co tydzień; 2) minimum płacy roboczej; 3) stopniowe uspołecznienie ziemi, narzędzi produkcji i środków komunikacji': Paryski program stał się podstawą tworzenia krajowych komórek partii (od 1893 r.). Faktycznym przywódcą PPS został Józef Piłsudski, wydawca „Robotnika': organu partii. PPS prowadziła szeroką agitację za pomocą wydawanych konspiracyjne druków, organizowała strajki, wiece i demonstracje. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. W 1893 r. zwolennicy ideologii marksistowskiej utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego; w 1900 r. reaktywowała się ona jako Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Program nawią­ zywał do tradycji Wielkiego Proletariatu. Jej przywódcy - Julian Marchlewski, Róża

Luksemburg, Feliks Dzierżyński - zakładali współdziałanie z rosyjskim proletariatem w obaleniu caratu i utworzeniu państwa socjalistycznego drogą rewolucyjną.

Byli przeciwnikami walki o niepodległości Polski, gdyż odwróciłoby to uwagę pro.;. letariatu od głównych celów ruchu robotniczego. Róża Luksemburg uważała, że ziemie polskie zrosły się ekonomiczne z państwami zaborczymi, a rozerwanie tego związku i zjednoczenie ziem polskich uznawano za utopię. RUCH LUDOWY Przyczyny rozwoju ruchu ludowego w Galicji. Kolebką ruchu chłopskiego była Galicja. Przeludniona i uboga wieś galicyjska była w stałym konflikcie z dworem. Po uwłaszczeniu spór dotyczył serwitutów leśnych i pastwiskowych. Toczące się latami procesy o serwituty wygrywała zwykle szlachta. Ziemianie chcieli zachowania niedemokratycznej, kurialnej ordynacji wyborczej, która zapewniała im decydujący wpływ na życie polityczne. Sprzeciwiali się reformom agrarnym, a nawet szerzeniu oświaty na wsi. Jednocześnie w Galicji istniały korzystne warunki do prowadzenia legalnej działalności politycznej, a chłopi mieli prawa wyborcze.

m

Przywódcy ruchu ludowego: - Ksiądz Stanisław Stojałowski w latach 70. wydawał dwa dwutygodniki dla wsi („Wieniec" i „Pszczółkę"), organizował czytelnie i oświatę, zakładał kółka rolnicze, krytykował niesprawiedliwe dla wsi rozwiązanie kwestii serwitutów, wzywał chłopów do zrzeszania się i udziału w życiu politycznym. Program Stojałowskiego opierał się na założeniach katolicyzmu społecznego i propagował solidaryzm społeczny.

- Małżeństwo Bolesław i Maria Wysłołuchowie wydawali „Przegląd Społeczny" oraz (od 1889 r.) dwutygodnik"Przyjaciel Ludu': które przyczyniły się do zorganizowania ruchu chłopskiego. W okresie wyborów do Sejmu Krajowego propagowali hasło: 11 Chłopi, wybierajcie chłopów': co zaowocowało zdobyciem kilku mandatów poselskich przez reprezentantów wsi. Z Wysłołuchami współpracowali działacze pochodzenia chłopskiego, m.in. Jakub Bojko i Jan Stapiński. Partie chłopskie - Stronnictwo Ludowe. Powstało w 1895 r. na zjeździe chłop­ skich komitetów wyborczych w Rzeszowie. Prezesem został Karol Rewakowski, ale faktycznie stronnictwem kierował Jan Stapiński. Program partii postulował zmianę obowiązującej ordynacji wyborczej (powszechne, bezpośrednie i tajne wybory), przestrzeganie wolności prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń, równomiernie rozłożo1nych podatków. \.,, '·1

Polskie Stronnictwo Ludowe. W 1903 r. SL zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe. Miała to być partia wychodząca poza wieś i terytorium Galicji. Za główny cel uznano postulat odzyskania niepodległości. Domagano się dalszej reformy systemu wyborczego, upowszechnienia oświaty, wspierania rozwoju gospodarczego. Wskazywano na potrzebę parcelacji ziemi, wsparcia emigracji zarobkowej, uczynienia z chłopów świadomych obywateli. PSL stało się znaczącą siłą polityczną. Do parlamentu w Wiedniu i Sejmu Krajowego wprowadziło swoich posłów. Rozłam w PSL. W 1913 r. nastąpił kryzys w partii. Wejście w koalicję z konserwatystami spowodowało rozłam na PSL-Piast z Wincentym Witosem i Jakubem Boj-

ko oraz PSL-Lewicę zJanem z socjalistami.

Stapińskim

na czele. PSL-Lewica

odnowiła współpracę

Ruch ludowy poza Galicją. W Królestwie Polskim istniał zakaz tworzenia partii, dlatego koncentrowano się na upowszechnianiu oświaty na wsi i propagowaniu samopomocy chłopskiej. Dopiero w okresie rewolucji 1905-1907 szerszy zasięg uzyskał tzw. ruch zaraniarski, skupiony wokół czasopisma Zaranie': Zgodnie z hasłem pisma "Sami sobie" postulowano uobywatelnienie" ludu, zerwanie z biernością, krytykowano tzw. patronat, czyli przewodzenie ludowi przez ziemian. Propagowano spółdzielczość i przeprowadzenie reformy rolnej przez parcelację wielkich majątków między chłopów małorolnych i bezrolnych. Z kolei walkę z germanizacją w zaborze pruskim prowadziło całe społeczeństwo, więc nie było tam miejsca na odrębny ruch chłopski. 11

11

5. REWOLUCJA 1905-1907W KRÓLESTWIE POLSKIM SYTUACJA W ROSJI I KRÓLESTWIE PRZED REWOLUCJĄ Wojna z Japonią. W latach 1904-1905 Rosja prowadziła wojnę z Japonią na Dalekim Wschodzie. Zamiast spodziewanych sukcesów, które miały wzmocnić carat, armia rosyjska poniosła serię klęsk. Wojna doprowadziła to do pogorszenia sytuacji bytowej ludności i powszechnego niezadowolenia. Manifestacje antywojenne. W okresie wojny zwiększyła się liczba manifestacji antywojennych w Cesarstwie Rosyjskim. W listopadzie 1904 r. odbyła się na placu Grzybowskim w Warszawie wielka manifestacja antymobilizacyjna zorganizowana przez PPS, w czasie której doszło do wymiany ognia między policją a uzbrojonymi robotnikami."Bunt w Warszawie" odbił się szerokim echem w kraju i za granicą. W kilku miastach w Królestwie zorganizowano podobne demonstracje. 22 stycznia 1905 r. w Petersburgu władze rozgromiły pokopodczas której demonstranci nieśli do cara petycję z żądaniem wprowadzenia demokratycznych swobód. Od kul zginęło około tysiąca demonstrantów, a kilka tysięcy odniosło rany."Krwawa niedziela" doprowadziła do wybuchu rewolucji, której celem było obalenie caratu i ustanowienie demokratycznej republiki.

„Krwawa

niedziela'~

jową manifestację,

PRZEBIEG REWOLUCJI W KRÓLESTWIE Po krwawej niedzieli" w Petersburgu doszło do strajku powszechnego w Warszawie (strajkowało około 11 O tys. pracowników) oraz starć z policją i wojskiem. Akcje strajkowe objęły także wiele innych miasta Królestwa (w czerwcu strajki i demonstracje w Łodzi przekształciły się w zbrojne powstanie robotników). W czasie tych wystąpień wysuwano żądania polityczne (konstytucji, powołania parlamentu, wolności słowa, druku, zgromadzeń, języka polskiego w urzędach i szkołach) i ekonomiczne (ośmiogodzinnego dnia pracy, płacy minimalnej, poprawy warunków pracy, ubezpieczeń, opieki zdrowotnej). 11

Wrzenie objęło również wieś. Doszło do strajków robotników folwarcznych, walczyli o serwituty oraz język polski w szkołach i urzędach gminnych. Rozpoczęły się strajki młodzieży gimnazjalnej i studenckiej w większości szkół. Mło­ dzież, solidaryzująca się z robotnikami, domagała się zmian w szkolnictwie, m.in. języka polskiego jako obowiązkowego języka wykładowego, zniesienia nadzoru policyjnego, równego dostępu do szkół bez względu na wyznanie, narodowość, pochodzenie i płeć. Pomimo częściowych ustępstw caratu (prawo do zakładania szkół prywatnych z językiem polskim i różnych stowarzyszeń, większa swoboda działalności Kościo­ ła katolickiego), wrzenie rewolucyjne utrzymywało się do końca 1905 r., by od następnego roku stopniowo słabnąć ze względu na nasilający się terror caratu. chłopi

STOSUNEK UGRUPOWAŃ POLITYCZNYCH DO REWOLUCJI sprzeciwiała się rewolucji, ale chciała wykorzystać sytuw Rosji do uzyskania autonomii lub samorządu dla Królestwa. W 1906 r. wzięła udział w wyborach do I Dumy Państwowej (zbojkotowanych przez partie socjalistyczne ze względu na niedemokratyczną ordynację), w której utworzyła Koło Polskie. Zdobyła również większość mandatów przypadających Królestwu w wyborach do li i Ili Dumy (1907 r.). Mimo manifestowania przez posłów lojalności, rząd rosyjski odrzucił postulaty przyznania Polakom autonomii.

Narodowa Demokracja ację

m m

Polska Partia Socjalistyczna. Wystąpiły w niej różnice programowe. - „Starzy': z Józefem Piłsudskim na czele, popierali przekształcenie rewolucji w powstanie narodowe i za główny cel stawiali walkę o niepodległość Polski. Nowo utworzoną Organizację Bojową PPS traktowali jako zalążek polskiej siły zbrojnej. - „Młodzi" (Maksymilian Horwitz-Walecki i inni) popierali masowy ruch robotniczy i aktywny udział w ogólnorosyjskiej rewolucji. Rezygnowali z postulatu niepodległości, zadowalając się co najwyżej autonomią w ramach państwa rosyjskiego. W 1906 r. nastąpił rozłam w partii i wyodrębnienie się PPS-Frakcji Rewolucyjnej z Piłsudskim na czele, głoszącej program niepodległościowy, oraz PPS-Lewicy z Horwitzem-Waleckim, której program zakładał obalenie caratu i zbudowanie ustroju socjalistycznego.

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy uznawała rewolucję w Królestwie za integralną część rewolucji rosyjskiej i odżegnywała się od haseł narodowych (teza Róży Luksemburg o zrośnięciu się ziem polskich z państwami zaborczymi). Propagowała akcje strajkowe w celu obalenia caratu, utworzeniu republiki, uzyskaniu swobód demokratycznych. SKUTKI REWOLUCJI W KRÓLESTWIE:

- ustała brutalna rusyfikacja; mogły legalnie powstawać i działać instytucje życia narodowego {stowarzyszenia, prywatne szkoły, organizacje kulturalne), nastąpiła częściowa repolonizacja szkolnictwa i urzędów gminnych, zelżała cenzura; - zalegalizowano związki zawodowe; - ustały prześladowania Kościoła katolickiego i unitów; - masowy udział robotników w strajkach i demonstracjach ukazał siłę proletaria-

tu; pogłębiła się świadomości narodowa i grupowa wśród robotników i chłopów; - rozwinęły się partie polityczne, które liczyły już po kilkadziesiąt tysięcy człon­ ków i sympatyków; - stłumienie polskiego zrywu wolnościowego 1905-1907 (nazywanego „czwartym powstaniem"_lub „pierwszą _rewolucją") „nie przyniosło pogorszenia statusu narodowego Polaków, jak to miało miejsce w przegranych polskich powstaniach XIX w:' (Feliks Tych, Rok 1905).

c