Langsdorff M - Kochanka motywy i konsekwencje

Maja Langsdorff

Kochanka M otyw y i konsekw encje

Maja Langsdorff

Kochanka M o ty w y i k o n s e k w e n c je Z niem ieckiego przełożyła

M aria

Przybyłow ska

D

DIOGENES

T y tu ł oryginału D i e G e l i e b t e . W a s es h e iB t, die A n d e r e zu sein Projekt okładki i s tron ty tu ło w y c h A dam

A rtur

Pawłowski

R edakcja M aria

Radzim ińska

R edakcja Lidia

C o p y rig h t©

techniczna Lam parska

1996 D e u t s c h e r T a s c h e n b u c h V e r l a g G m b H

© C o p y r i g h t fo r t h e P o l i s h e d i t i o n b y B e r t e l s m a n n M e d i a S p . z o . o . , W arszaw a

1998

© C o p y r i g h t fo r th e P o l i s h t r a n s l a t i o n by M a r i a P r z y b y ł o w s k a ,

B e r t e l s m a n n M e d i a S p . z o .o . dla k lu b u „ Ś w i a t K s i ą ż k i " , W arszaw a

1998

S kład „ K o lo n el" D ruk i opraw a w G G P ISBN

8 3 -7 1 2 9 - 7 1 5 -3 N r 1924

1998

SPIS T R E Ś C I

P R Z E D M O W A .............................................................................................13

I. N I E L U B I A N A : „ T A T R Z E C I A " N A M A R G I N E S I E S P O Ł E C Z E Ń S T W A ..............................................................................15 W p r o w a d z e n i e . ........................................................................................... 15 P ro b l em z p r z e s z ł o ś c i ą .......................................................................... 19 „ Ta trzecia" w h i s t o r i i ......................................................................... 23 Pr obl em nie tylko m a r g i n a l n y .......................................................... 27 Rozwód - t em a t drażliwy?........................................................................29

II. K O C H A N A :

M ĘŻCZY ŹN II MIŁOŚĆ

.......................

35

Mężczyźni z p r z e s z ł o ś c i ą ...................................................................... 39 Iskierka n a d z i e i ........................................................................................ 43 Wyjątek od r e g u ł y .................................................................................. 45 Z a k o c h a n i e - miłość - zależność.........................................................47 Jak tak mo ż n a , kobieto?.......................................................................... 52 Motyw: miłość.............................................................................................57 Różowe o k u l a r y ...................................................................................... 60

III. L U B I A NA : „ T A T R Z E C I A " W S P O Ł E C Z E Ń S T W I E

63

D w a ś w i a t y ...............................................................................................64 Ma r zeni a o wolności i p r z y g o d z i e ................................................... 68 5

K o c h a n k a po c z t e r d z i e s t c e . ................................................................. 71 K o c h a n k a t y p o w a ............................................................................. .73 „ T a t r zecia" i jej z a w ó d ......................................................................74 Bajka o kari erze przez ł ó ż k o ................................................................... 76 P o ł o w i c z n a e m a n c y p a n t k a ................................................................. 80 To j uż kiedyś b y ło ..................................................................................... 81 Po t ę g a p r z e z n a c z e n i a .............................................................................84 „ T a tr zecia" i jej dzieciństwo............................................................... 86 F a s a d a o c h r o n n a .................................................................................... 89

IV. Z A K O C H A N A :

„TA T R Z E C I A " N A U B O C Z U

.

93

Prawdziwa k obi et a n a kilka g o d z i n . ................................................93 Ta j e mn i c a j a k o t ar cza o c h r o n n a ................................................... 96 Wieczne c z e k a n i e . .................................................................................... 99 Z a s z n u r o w a n e u s t a ............................................................................... 104 N i e s k o ń c z o n e r o z d a r c i e . .....................................................................107 Co d ł ugo t r w a ....................................................................................... 110 Kiedy wiara zastępuje wiedzę............................................................... 112

V. K O C H A J Ą C A : „ TA T R Z E C I A " I S F E R A I N T Y M N A ........................................................................ 115 „ W t y m j es t jeszcze c o ś " .......................................................................115 Pierwszy r a z .............................................................................................. 117 Mi ł ość i seks.............................................................................................. 120 N a bazie „za uf a n i a" ................................................................................ 121 L u k r o w a n a p r z y j a ź ń .............................................................................125

VI. N I E K O C H A N A : „ T A T R Z E C I A " U W I K Ł A N A W S P R Z E C Z N O Ś C I .............................................................................. 129 Od m a r z e ń do z a l e ż n o ś c i .................................................................... 129 Ko r z e n i e z a l e ż n o ś c i ...............................................................................132 Czy chcesz być ze mn ą ? Tak, a l e . ............................................... 136 Wiel ki l ę k ................................................................................................. 142

6

Być „t ą trzecią": pr zeznaczeni e?......................................................... 145 Czy ma ł ż eń s t wo we troje mo ż e się udać?.......................................148 Kiedy n a m i ę t n o ś ć rodzi cierpienie.....................................................151 Rozst ani e b o l i ......................................................................................... 158 R ozs t ani e — z a ch ę t a do p r z e m y ś l e ń .......................................... 162 D r ogi wyc h o d z e n i a z z a l e ż n o ś c i .....................................................165 Co pozostaje................................................................................................172

VII. G O D N A M I Ł O Ś C I : „ T A T R Z E C I A " W L U S T R Z E S W O I C H D Z I E J Ó W ..........................................................................173 Hist orie, kt ór e n a p i s a ł o życie............................................................ 173 Uwagi końc owe ...........................................................................................199 Gdzi e szukać rady i p o m o c y .......................................................... 204

Dla Jurgena, w którym się zakochałam, Elke, jego żony, Waltera, który umiał słuchać, Topsi, która dodawała mi odwagi, Rainera, którego kocham z całego serca, i dla niezliczonych kobiet, które obdarzyły mnie zaufaniem i opowiedziały o swoim życiu.

O KSIĄŻCE

O d k ą d istnieje m a ł ż e ń s t w o , istni eją t a k ż e o n e : „ t e t r z e ­ c i e " , czyli k o c h a n k i . J a k o k r ó l e w s k i e m e t r e s y w y w i e r a ł y n i e m a ł y w p ł y w n a r z ą d z ą c y c h , ale c z as y m a r k i z y P o m p a ­ d o u r — k o c h a n k i K ró la Słońce Lud w ik a X IV — da w n o j u ż m i n ę ł y . Dzi si aj k o c h a n k i n o w o c z e s n y c h „ k r ó l e w i ą t e k " s t a n o w i ą żer d l a p r a s y b u l w a r o w e j , a z w y k ł y o b y w a t e l j e s t z a d o w o l o n y , kiedy po tr a fi je u kry ć p rz e d św iatem; niczego nie z m i e n i ł a t u a n i r e w o l u c j a s e k s u a l n a , a n i r u c h y f e m i n i s ­ t y c z n e . K o c h a n k a p o z o s t a j e „ k o b i e t ą w c i e n i u " , a jej g ł ó w j i y r n z a j ę c i e m j e s t c z e k a n i e : n a t e l ef o n , n a s p o t k a n i e . . . P o ­ c z ą t k o w e „sz c z ę ś c i e b ez n i e w o l i " b a r d z o s z y b k o z a m i e n i a się w z a k l ę t y k r ą g z a l e ż n o ś c i i izolacji. C o t o z a k o b i e t y , k t ó r e z w ł a s n e j wol i z o s t a j ą k o c h a n k a m i ż o n a t y c h m ę ż ­ cz yz n? D l a c z e g o n i e w y ł a m u j ą się ze z w i ą z k u , k t ó r y daje i m więcej c i e r p i e n i a niż m i ł o ś c i ? M a j a L a n g s d o r f f r o z m a ­ w i a ł a z k i l k o m a s e t k a m i k o c h a n e k ze w s z y s t k i c h g r u p w i e ­ k o w y c h i s t w i e r d z i ł a , że są o n e n o w o c z e s n y m i , i n t e l i g e n t ­ nym i, a m b i t n y m i k o b i e t a m i , o d n o s z ą c y m i sukcesy z a w o ­ dowe. Ł ącz y je j e d n o : są tylko p o ł o w i c z n i e w y e m a n c y p o ­ wane...

Z siatką na mot yle polujesz na słonie. Chwyt asz iluzje, które m oż na na dm uc ha ć niczym b a l o n y z D i s n e y l an d u n a p o n u r y c h przedmieściach. Pozwalasz, by p ę k a ł a ich cienka p o w ł o k i plastikowe powietr ze n a p e ł n i a ł o twoje p ł u c a , o s z a ł a m i a ł o cię - na chwilę aż staniesz się z n o w u mo t y l e m, n o c n ą ć m ą bez skrzydeł. Polujesz na słonie \_z siatką n a motyle.

PRZEDMOW A

N ie n a p i s a ł a m tej książki z p o t r z e b y zemsty. N i e m i a ł a m też z a m i a r u usprawiedliwiać ani p o p i e r a ć mi ł o ś c i p o z a ma ł ż e ń s k i ej . M o i m celem nie by ło również zba na l i z owani e d r a m a t u osób uwik­ ł a n y c h w t ak ą mi łość. C h c i a ł a m , żeby z mojej książki ja s n o wy­ n i k a ł o , że nie każdy mę ż c z y z n a to lubieżny satyr i nie k a ż d a ż o n a jest l a me n t u j ąc ą d o m o w ą tyr anką, a k o c h a n k a - p e ł n y m poświę­ cenia i n i ew i n n y m a n i o ł e m . T a książka m a raczej zachęci ć do bardziej rzeczowej i obiektywniejszej dyskusji na t e n n a ł a d o w a n y e mo c j a m i t e m a t , a w s p ó ł ­ czesne k o c h a n k i uwol ni ć o d p o k u t u j ąc y c h p r z e s ąd ó w i n i e p o ­ c h l e b n y c h opinii. K r ó t k o mówi ąc, t a książka m a przybliżyć zjawisko „k o b i et y w ci eni u" - cierpiącej k o c h a n k i - i sytuację życiową kobi e t y kochającej bez perspektyw. S t a r a ł a m się przeds t awi ć jej c o d z i e n ­ ność: konflikty w e wnęt r z n e , lęki, u czuci owe rozdar cie, a także naświetlić psychol ogiczne t ł o jej sytuacji. C h c i a ł a m , aby z mojej książki j a s n o wyn i k a ł o , że k o c h a n k a nie tylko cierpi i tęskni, ale odnos i także pewne korzyści: n i e d o z w o l o n a mi ł o ś ć do ż o n a t e g o mężczyzny pozwal a z a c h o w a ć z ł u d z e n i a . Tyl ko j e d n a n a dziesięć p o t a j e mn y c h p a r staje n a ś l u b n y m kobier cu. Co pozostaje i n n y m k o c h a n k o m ? Cóż, m i a ł y swój sen o prawdziwej mi łości. N i e u t o ­ nęł y wraz z p a r t n e r e m w bagnie przyzwyczajenia. Ma r z e n i a , kt ór e się nie spełniają, są niezniszczalne.

I.

NIELUBIANA: „Ta trzecia" na marginesie społeczeństwa

W PRO W A D ZEN IE Wb i j a k l i n m i ę d z y m a ł ż o n k ó w . N i e z m ą c o n e szczęście m a ł ż e ń s k i e s t a wi a p o d z n a k i e m z a p y t a n i a i w k o ń c u z a ­ b i e r a oj ca n i e w i n n y m d z i a t k o m . „ T a t r z e c i a " d a r z y u c z u ­ ciem n ie d o z w o lo n y obiekt: k o c h a m ężczyznę ż o n a te g o . T o , c o nie m o ż e by ć p r a w n i e u z n a n e , z o s t aj e więc p o ­ t ę p i o n e . O n a , t a femme fatale, t a e g o i s t k a , k o b i e t a be z s k r u p u ł ó w wydaj e się o s o b ą p o z b a w i o n ą s u m i e n i a . J e s t p o t w o r e m , k tó r y bez z a h a m o w a ń lekceważy p ra w a m o ­ ralne i obyczajowe. N a s z e s p o ł e c z e ń s t w o w p ra w d z i e w re ­ szcie t o l e r u j e wszel ki e zwi ą z k i d w o j g a l ud z i , ale j e d n o c z e ­ śni e u w a ż a , że s z c z ę ś l i wa m i ł o ś ć j e s t m o ż l i w a j e d y n i e w z w i ą z k a c h m o n o g a m i c z n y c h , najl epiej ze z ł o t ą o b r ą c z k ą n a p alc u. K o c h a n k a jest o d b i e r a n a z a r ó w n o przez m ę ż ­ c z yz n , j a k i k o b i e t y j a k o p o w a ż n e z a g r o ż e n i e d la t a k i c h z w i ą z k ów . P a n ie u b o k u ż o n a t y c h m ęż czy zn są k o b i e t a m i drugi ego g a t u n k u . Z b y t ł a t w o się z a p o m i n a , że o n e s ą r ó w n i e ż l u d ź ­ mi . U o s o b i e n i e g r z e c h u , u o s o b i e n i e z d r o ż n o ś c i nie m o ż e się b r o n i ć . K o c h a n k a w y b r a ł a swój los d o b r o w o l n i e , n i e ­ r z a d k o z u p e ł n i e ś w i a d o m i e . S a m a j e s t s obi e w i n n a , t a k się o niej m ó w i ; o niej , tej c h o d z ą c e j p o k u s i e , k t ó r a r z u c a się n a szyję ż o n a t e m u m ę ż c z y ź n i e , z a w r a c a m u w g ł o w i e i o d ­ biera ro zum . J e d n a k czy r zeczywi ś ci e o d p o w i a d a o n a p o w s z e c h n e m u o b r a z o w i „tej t r z e c i e j "? Oc z ywi ści e t o , co r o b i p o t a j e m n a k o c h a n k a , n a r u s z a zasady m o r a l n e , jest skiero wa ne przeciw­ ko s o l i d a r n o ś c i k o b i e c e j i g o d z i b e z p o ś r e d n i o w o s t oj ę

15

n a s z e g o s p o ł e c z e ń s t w a - w r o d z i n ę . Ale czy k o b i e t y k o c h a ­ j ą c e ż o n a t y c h m ę ż c z y z n s ą r z e cz ywi ś c i e p o t w o r a m i , t a k ch ę tn i e p o t ę p i a n y m i przez m o r a l n y c h bli źni ch (wszystkich szczęśliwie z a m ę ż n y c h / ż o n a t y c h ) ? C z y w r o g o ś ć w o b e c k o ­ c h a n e k j e s t r zeczywi ś c i e u z a s a d n i o n a ? „ Z a k a z a n e j m i ł o ś c i " m u s i p r z e c i e ż „ c h c i e ć d w o j e n a r a z " ! W o b e c t e g o czy „ t a t r z e c i a " r zeczywi ś ci e w d z i e r a się p o m i ę d z y z d r o w e , h a r ­ m o n i j n e m a ł ż e ń s t w a ? Czy p o d s t a w a m i p ra w d zi w ie stabil­ nych związków m oże cokolwiek wstrząsnąć? A m oże m o ­ j e / t w o j e m a ł ż e ń s t w o istnieje t y l k o d l a t e g o , że o b o j e nie c h c e m y d o s t r z e g a ć rys n a j e g o f u n d a m e n c i e ? W n a s z y c h c z a s a c h żyje się c o r a z szybciej, g r o m a d z i d o b ­ r a i j u ż się p r a w i e nie r o z m a w i a , m a ł o k t o p o t r a f i d y s ­ k u t o w a ć , a j e s z c z e m n i e j o s ó b czuje t a k ą p o t r z e b ę i o c h o t ę . W e p o c e szybkiej k o m u n i k a c j i i m e d i ó w l u d z i e o d w c z e s ­ n e g o d z i e c i ń s t w a u c z ą się w y g o d n i c t w a i b i e r n o ś c i - w y ­ s t a r c z y n a c i s n ą ć g u z i k a l b o k l awi s z , a b y z a p e w n i ć s obi e rozrywkę, prz yjem ność i k o n t a k t y . N i e ma sporów , dys­ kusji, k o n s t r u k t y w n e j w y m i a n y p o g l ą d ó w , t a k k o n i e c z n y c h mi ęd zy p a r t n e r a m i . R ó w n ie ż w zakresie s t o s u n k ó w m ię d z y ­ l u d z k i c h l u dz i e uwi erzyl i w p r z e s ł a n i e s p o ł e c z e ń s t w a sytości: w s z y s t k o d a się z r o b i ć ; t o , c o nie f u n k c j o n u j e , j e s t z e p s u t e , zos t aj e p o p r o s t u w y m i e n i o n e i w y r z u c o n e . T a m e n t a l n o ś ć za st ęp c ze g o z a s p o k a j a n i a p o t r z e b wywołuje reakcje dw oj a­ ki e g o r o d z a j u : u c i e k a ć , gdy p o j a w i a j ą się p r o b l e m y , i p o ­ s z u k a ć s obi e c z e g o ś z a s t ę p c z e g o , byle u n i k n ą ć k ł o p o t l i w y c h r o z m ó w i nie d o c ie k a ć p rz y c z y n konfl ikt ów, na p r z y k ł a d w p a r t n e r s t w i e . To takie łatwe : sc ho w ać głow ę w piasek, nie u j a w n i a ć k o n f l i k t ó w w m a ł ż e ń s t w i e i p a r t n e r s t w i e , z a ­ m i a s t t e g o „ k o n s u m o w a ć " i n n y c h l u d z i , k i e d y n a d a r z y się oka z j a . T o c i e ka we , że w ł a ś n i e w o s t a t n i c h l a t a c h z n o w u z a z n a c z a się d ą ż e n i e do m i e s z c z a ń s k i c h i d e a ł ó w ; m ł o d e p a r y wcześniej i częściej się p o b i e r a j ą , m ł o d e k o b i e t y m a r z ą z n o w u o szczęś­ ciu m a c i e r z y ń s t w a ( a jeśli t e g o nie r o b i ą , t o j u ż o d p o w i e d n i p a r a g r a f j e do t e g o s k ł o n i ) . C z a s y b u n t u p r z e c i w k o m i e s z ­ czańskim w arto śc io m ostatecznie minęły. Dzieci rodziców z p o k o l e n i a '68 p r z y s t o s o w u j ą się d o i s t n i e j ą c y c h w a r u n ­ k ów , a c z ę ś c i o w o są do t e g o z m u s z a n e - k t ó ż w k o ń c u c h c e

16

być out, to n i e w y g o d n e i m ę c z ą c e . Ale u c i e c z k a w m i e s z c z a ń s k o ś ć , n a d z i e j a n a c i e p ł e g n i a z d k o , n a wy s p ę sz c zę ś­ li wości w t y c h n i e s p o k o j n y c h c z a s a c h nie z a ws z e się u r z e ­ c z yw i s t ni a . W s k a z u j ą n a t o nie t y l k o w y s o k i e w s k a ź n i k i r o z w o d ó w , ale t a k ż e l i cz n e z wi ą z k i n i e f o r m a l n e . O c z e k i w a n i a i rzeczywistość w m a ł ż e ń s t w i e al bo p a r t n e r ­ stwie c z ę st o b a r d z o o d siebie od b i e g a j ą. Wi e l e p a r p o p e ł n i a k a r d y n a l n y b ł ą d , o c z e k u j ą c o d p a r t n e r a z a s p o k o j e n i a wszyst­ kich p o t r z e b . M o ż e to je dynie p ro w a d z i ć do n i e p o r o z u m i e ń i r o z c z a r o w a ń . N i k t nie j e s t w s t a n i e d a ć w s z y s t k i e g o d r u ­ g i e m u c z ł o w i e k o w i , n a w e t jeśli b a r d z o go k o c h a . J e d n ą z n a j ­ w a ż n i e j s z y c h p r z e s ł a n e k w a r t o ś c i o w e g o m a ł ż e ń s t w a czy p a r t ­ n e rs tw a jest s a m o d z i e l n o ś ć o b u p a r t n e r ó w . L ud zie m u s z ą ł ą c z y ć się w p a r y nie ze s t r a c h u p r z e d s a m o t n o ś c i ą , lecz d l a t e g o , że r a z e m , c h o ć k a ż d e z o s o b n a , b ę d ą m o g l i r o z wi j a ć swoją o s o b o w o ś ć . P r a g n i e n i e z a s p o k o j e n i a ws z y s t ki c h p o t r z e b z w ł a s n y m p a r t n e r e m p r o w a d z i n i e u c h r o n n i e do konfliktów. C o s p r a w i a , że o n i o n a są m a ł ż e ń s t w e m , a k a ż d e o t w a r ­ cie c h o d z i w ł a s n y m i d r o g a m i ? Na j c z ę ś c i e j p r z y c z y n a j e s t t a k a , że nie c h c ą się n a w z a j e m z r a n i ć a l b o w r ę c z s t r a c i ć . T r w a j ą w t a k i m z w i ą z k u z w y g o d n i c t w a : o wiele ł a t wi ej s k a r ż y ć się n a swój los niż p r ó b o w a ć c o ś z r o z u m i e ć . L u d z i t r z y m a p r z y sobi e t a k ż e z a z d r o ś ć . P r a g n i e n i e w y ł ą c z n o ś c i w związku m o n o g a m i c z n y m , r o m a n t y c z n o - i d e a l i s t y c z n e wy­ o b r a ż e n i a o m i ł o ś c i r o z c i ą g a j ą się n a wiele d z i e d z i n życia, nie t y l k o n a sferę s e k s u a l n ą , ale t o w ł a ś n i e n a t y m tle najczęściej d o c h o d z i d o z a d r a ż n i e ń i w y b u c h ó w z a z d r o ś c i . W p ó ź n y c h l a t a c h sześćdziesiątych z a c z ę t o p r o p a g o w a ć m a ł ż e ń s t w o o t w a r t e j a k o p r z e c i w i e ń s t w o t r a d y c y j n e g o zwi ą z ­ ku. M a ł ż e ń s k a p a r a a m e r y k a ń s k i c h a n t r o p o l o g ó w , N e n a i G e o r g e 0 ' N e i l l , n a w o ł y w a ł a d o t e g o , a b y z w o l n i ć się w z a ­ j e m n i e z o b o w i ą z k u seksualnej w ier noś ci i po zw o lić p a r t n e ­ r o wi n a zwi ą z k i p o b o c z n e . O k a z a ł o się, że t a f o r m a p o ż y c i a j e s t d l a w i ę k s z o ś c i m a ł ż e ń s t w nie d o p r z y j ęc i a . G ó r ę w z i ą ł in s ty n k t p o s i a d a n i a i p o czu ci e wzajemnej prz y n a le ż n o ś c i. O d k ą d l u d z i e p o s t a n o w i l i żyć w z w i ą z k a c h m o n o g a m i c z n y c h , st ale d o c h o d z i d o t e g o , c o w nasz ej k u l t u r z e o k r e ś l a się j a k o „zdrada" S k o k i w b o k " b y wa j ą u s p r a ­ w i e d l i w i a n e , z d a r z a j ą się p r z e c i e ż n a w e t ( a l b o w ł a ś n i e )

17

w naj l epszej r o d z i n i e , ale k i e d y s p r a w a z a c z y n a w y k r a c z a ć p o z a granice przygody i kiełkuje n ie d o z w o lo n a m iłość, w ów c za s na scenę w k ra c za ją mo raliśc i. S ą t o l u dz i e p r z e p e ł n i e n i ż ą d z ą sensacji, k t ó r z y r e g u l a r n i e p r z e s i a d u j ą p r z e d t e l e w i z o r a m i i p r z y g l ą d a j ą się, j a k o d z i e r a się z p r y w a t n o ś c i n i e s z c z ę s n e ofi ary l i c z n y c h show, i na ży wo r o z t r z ą s a p r z e d p u b l i c z n o ś c i ą i c h życie. W ś r ó d t e l e w i d z ó w w ł a ś n i e te p r o g r a m y z a j m u j ą p i e r ws z e miejsce. Ale m i m o ich p o w i e r z c h o w n o ś c i t el ewi zja i i n n e ś r o d k i p r z e k a z u r z u c i ł y w o s t a t n i c h l a t a c h nieco świat ła na p r o b l e m „ k o b ie t y w cie­ n i u " i p r z y c z y n i ł y się d o p e w n e g o r o z l u ź n i e n i a s c h e m a t y c z ­ nych sądów o „ ta k i c h " k obietach. N i e k t ó r y m k o c h a n k o m d o d a ł o to odwagi do otw artego p r z y z n a n i a się do swoj ego s t a t u s u i p o k a z a n i a p u b l i c z n i e , że „ t a t r z e c i a " j e s t z u p e ł n i e i n n a niż o p i n i a o niej i s c h e m a t y prezentow ane w tanich kom ediach i płytkich sztukach te­ lewi zyj nych: k o c h a n k a j e s t t a m p r z e w a ż n i e s e k r e t a r k ą j a k ż e h o n o r o w e g o szefa, u t r z y m y w a n y m p r z e z n i e g o g ł u p i u t k i m , r o z a m o r o w a n y m dziewczęciem, o b w ie s z o n y m b ł y s k o t k a m i , o c z e k u j ą c y m n a swego l u b e g o w e l e g a n c k i m a p a r t a m e n c i e a l b o willi n a d m o r z e m . Rzeczywistość wygląda j e d n a k z u p e ł n i e inaczej, p r z e w a ż ­ n i e nie t a k s ł o d k o j a k n a f i l m i e . T r z y d z i e s t o l e t n i a M a r t a S. u w a ż a , że o s i e m d z i e s i ą t p r o c e n t k o b i e t m a z a s o b ą z w i ą z e k z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą . L i c z b a t a m o ż e być n i e c o z a w y ż o n a , m i m o t o j e d n a k „ k o b i e t y w c i e n i u " nie s ą z j a w i s k i e m o d ­ o s o b n i o n y m . C z ę s t o s ą t o o s o b y b a r d z o n i e s zc z ę śl i we , c i e r ­ pią ce z p o w o d u o k o li cz n oś ci to w a r z y s z ą c y c h ich u c zu ci u, j a k H a n n a , k t ó r a m a j ą c 22 l a t a z o s t a ł a k o c h a n k ą ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y i p o z o s t a ł a n i ą p r z e z 16 lat: M yślę, że te kołtuny, które z oburzeniem pytają, ja k kobieta m a czelność w dzierać się w cudze małżeństwo, nie m ają pojęcia o tym, na ja k ie duchowe cierpienia narażona je s t kochanka żonatego mężczyzny - to praw dziw a ofiara na rzecz m iłości. Ta m iłość istnieje tylko dzięki j e j poświęceniu i rezyg­ nacji z wielu rzeczy. Często byłam tą sytuacją udręczona. M ój przyjaciel stale p o d k re śla ł dzielącą nas przepaść, ale nawet nie p ró b o w a ł tego zm ienić - do dzisiaj nie rozumiem dlaczego.

18

Los k o c h a n k i jest wszystkim, tylko nie przyj emn ośc ią. C h o c i a ż b y z t e g o p o w o d u , że j e s t z m u s z o n a p r o w a d z i ć p o d w ó j n e życie. W p r a c y p e w n a siebie, s a m o d z i e l n a , w d o ­ m u k w i a t z a k w i t a j ą c y n o c ą i a n i o ł , g o t ó w p o ś w i ę c i ć wiele dla z a c h o w a n i a z ł u d z e ń . J e ż e li m i ł o ś ć m o ż e b y ć b ł ę d e m , t o t a k o b i e t a p o p e ł n i a n ie w y ba cz al ny b ł ą d , gdyż n a o g ó ł to o n a w łaś ni e p o n o s i wszyst kie k o n s e k w e n c j e i n t y m n e g o z w i ą z k u z ż o n a t y m m ę ż ­ czyz ną .

PROBLEM Z PRZESZŁOŚCIĄ Ż y j ą c y p r z e s z ł o d w a t ys i ą ce l a t t e m u r z y m s k i k o m e d i o ­ p i s a r z T e r e n c j u s z j e s t a u t o r e m n a s t ę p u j ą c e j myśli: Duo cum faciunt idem, non est idem: „ K i e d y d w o j e c z y n i to s a m o , to nie j e s t t o s a m o " . T e s ł o w a s ą do dziś a k t u a l n e . I c h p r a w d z i w o ś ć staje się s z c z e gó l ni e w y r a ź n a , k i e d y p o r ó w n a m y p o z yc j ę i s t a t u s społeczny daw nych i współczesnych ko ch an ek . Powieściową f as cynacj ę n i e z w y k ł o ś c i ą z a s t ą p i ł o t r z e ź w e , p e ł n e d y s t a n s u t r a k to w a n ie p r o b l e m u „ sk o k u w b o k ". „ T a trz ec ia" również w epoce pow szechnego oświecenia d o starcza bogatego m a ­ t e r i a ł u d o r o z m ó w i staje się ź r ó d ł e m k o n f l i k t ó w . Z w ł a s z c z a w t e d y , k i e dy „ p o z a m a ł ż e ń s k i e s t o s u n k i s e k s u a l n e " d o t ą d w i e r n e g o m a ł ż o n k a s ą c z y m ś więcej niż t y l k o p r z y g o d ą . M i m o sw o b o d y seksualnej i z m i a n w r o z u m i e n i u p a r t n e r ­ st wa w „ n o w o c z e s n y c h " m a ł ż e ń s t w a c h n a t u r a l n a g r a n i c a t o l e r a n c j i zos t aj e p r z e k r o c z o n a , gdy p a d a s ł o w o „ m i ł o ś ć " . Zgodnie z konw encjonalnym ideałem m ałżeństw a m o n o g a m i c z n e g o , w y m a g a j ą c e g o w i e r n o ś c i c i e l esnej , w n a s z y m kręgu k u ltu ro w y m na d ro dze s t o s u n k o m p o z a m a ł ż e ń s k i m w y k r a c z a j ą c y m p o z a seks stają c i a s n o t a p o g l ą d ó w , z a b o r ­ c zoś ć i t r a k t o w a n i e p a r t n e r a j a k swoją w ł a s n o ś ć o r a z z a ­ z d r o ś ć i s t r a c h . I s t n i e j ą n i e l i c z n e wyj ąt ki w p o s t a c i „ o t w a r ­ t y c h " m a ł ż e ń s t w , k t ó r e p o z w a l a j ą s ą d z i ć , że i n n a filozofia życi a i m i ł o ś c i m o g ą b y ć g o d n e c z ł o w i e k a , jeśli nie g o d n i e j ­ szą a l t e r n a t y w ą w o b e c t r a d y c y j n y c h z w i ą z k ó w . „ N i e w i e r ­ ny" mąż z p o k o le n ia dzieci-kwiatów napisał:

19

M ają c dwadzieścia lat, wierzysz w m iłość absolutną, później wierzą w nią ju ż tylko nieliczni. M ożesz być bardzo mocno związany z ja k ą ś kobietą, a m im o to zawsze p o zo ­ stają ja k ie ś puste pola. M ożesz zapom nieć o ich istnieniu albo zapełn ić je . Ciekawość erotyczna odgrywa p rzy tym najm niejszą rolę, dużo ważniejsze je s t zafascynowanie dru ­ gim człowiekiem , je g o intelektem , odmiennym sposobem życia. D o tego, ja k o najpiękniejszy dodatek, może dojść zmysłowość. N ie je s t to zdrada, p o d warunkiem jedn akże, że mężczyzna i kobieta postępują zgodnie ze sw ym i p o ­ glądam i, konsekwentnie i ze zrodzonym podczas wielu la t spokojem. M oże być wówczas bardzo pięknie, kiedy żadne z nich nie m a uczucia, że istnienie tego drugiego (trzeciego) czegoś go pozbawia. Pierwotny zw iązek żyw i się uzyskaną podczas wspólnie przeżytych la t głębią, wtórne zw iązki doświadczają szczęścia ze szczególnego obcowania ze sobą: zw iązek życiowy i powinowactwo z wyboru nie muszą wcho­ dzić sobie w drogę, je ś li każda z zainteresowanych osób wie, co należy tylko do niej, poniew aż n ik t inny tego nie żąda. T eg o rodza ju „ d o j r z a ł o ś ć " jest o g r o m n i e rz a dk a. P r z e w a ż ­ nie w y s t a r c z y n i e j as n e p o d e j r z e n i e , i n s t y n k t o w n e p r z e c z u c i e , że j e s t „ c o ś j e s z c z e " , a b y n a p o z ó r h a r m o n i j n e , d o b r z e f u n k c j o n u j ą c e m a ł ż e ń s t w o w p ę d z i ć w p o w a ż n y kryzys . Z r e g u ł y „ t a t r z e c i a " u k a z u j e się d o p i e r o w t e d y n a h o ­ r y z o n c i e , k i e d y m ą ż j e s t o d d a w n a u w i k ł a n y w g ę s t ą sieć zobowiązań rodzinnych, zawodowych i społecznych. Tam , g d z i e r o z w ó d j e s t n a r az i e a l b o w o g ó l e w y k l u c z o n y , m a ł ­ ż o n k o w i p o z o s t a j ą p o z o r n i e t y l k o d w a wyjścia: z r e z y g n o ­ w a ć z k o c h a n k i a l b o - co b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n e - u k r y ­ wać j ą p r z e d o t o c z e n i e m , a zw ła sz cz a żoną . K t ó ż m i a ł b y m u za złe, przy pow szechnie p a nu jąc ych z a sa d a c h m o r a l ­ n y c h , że w y b r a ł n a j p r o s t s z ą d r o g ę ? J e g o k o c h a n k a z p e w n o ś c i ą n i e , n a w e t j eśli w s k r y t o ś c i d u c h a ni e p r a g n i e n i c z e g o i n n e g o j a k o t w a r t o ś c i , j a s n o ś c i i u c z c i w o ś c i . „ T a t r z e c i a " m a p r z e c i w s ob i e m o r a l n o ś ć , etykę i p r a w o , często n a w e t p rz y j a c ió ł k i i k r e w n y c h . N ie w o l n o jej s t r a c i ć swojej a t u t o w e j k a r t y , a m i a n o w i c i e c a ł ­

20

k o w it e g o z r o z u m i e n i a dla z a g m a t w a n e j sytuacji ż o n a t e g o k o c h a n k a . G d y ż w p a r a d o k s a ln y sposób ty po w a k o c h a n k a nas zych czasów jest w pra wd zi e o so b ą z d e c y d o w a n ą , atr akc yj­ n ą i s p r a w i a j ą c ą w r a ż e n i e p e w n e j siebie, ale jeśli z a j r z y m y za tę fas adę, z o b a c z y m y , że żyje o n a w d w ó c h ś w i a t a c h : w p r a c y p r o m i e n n a , i n t e li g e n tn a , s y m p a t y c z n a - w życiu p r y w a t n y m p o t u l n a , często z r o z p a c z o n a , „ k o b i e t a w cie niu" . We wszystkich e p o k a c h i k r ę g a c h k u l t u r o w y c h o m o n o gam ic zn ie z o r i e n t o w a n y c h s p o ł e c z e ń s t w a c h istniały kobiety, k t ó r e o t w a r c i e l u b sk r y ci e l e k c e w a ż y ł y p i s a n e l u b n i e p i s a n e z a s a d y m o r a l n o ś c i i p r z y z w o i t o ś c i , e t y k i i religii, a b y z d o b y ć p r z y c h y l n o ś ć ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y . S wo j ą rol ę g r a ł y n i e k i e d y p o t a j e m n i e , n i e k i e d y za ś o t w a r c i e i p r o w o k a c y j n i e . U p a d e k m o n a r c h i i i ary stok racji, rozwój r u c h ó w k o b i e ­ cych i e m a n c y p a c j i o ra z s w o b o d a w życiu c o d z i e n n y m ws z y s t ki e te o k o l i c z n o ś c i m i a ł y w p ł y w n a los „ k o n k u b i n " o d d z i a ł y w a ł y n a ś w i a d o m o ś ć s p o ł e c z n ą i o d b i j a ł y się n a o g ó l n y m n a s t a w i e n i u d o „tej t r z e c i e j " . Jeśli p o m i n ą ć s ł u ż ą c e wy korzystywane j a k o k o c h a n k i , to pozycja k o c h a n e k w p r z e ­ s z ł oś c i n i e b y ł a g o r s z a n i ż w n o w o c z e s n y m s p o ł e c z e ń s t w i e . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t t a k ż e t o , że p o t a j e m n e k o c h a n k i same przyjmują z m i e s z a n y m i u c z u c i a m i to określenie. W o l ą b y ć n a z y w a n e „ p r z y j a c i ó ł k a m i " a l b o „ p a r t n e r k a m i " , nie ro m a n ty c z n y m i, wyidealizow anym i „ u k o c h a n y m i " , a już n a p e w n o nie „ m e t r e s a m i " . T a k i e o k r e ś l e n i e j e s zc z e b a r d z i e j o b n i ż a ł o b y i ch w a r t o ś ć . N a z w y , k t ó r e i n n i n a d a j ą „ t y m t r z e c i m " , nie są i m o b o j ę t n e . T e n , k t o z e c h c e d o w i e d z i e ć się c z e g o ś więcej o s ł y n n y c h i d a w n o z a p o m n i a n y c h k o c h a n k a c h , s z y b k o s t wi e r d z i , że z m i e n i ł y się nie t y l k o n a z w y , n a d a w a n e p r z e z w s p ó ł c z e s n y c h k o n k u b i n o m . „ T a t r z e c i a " - przez d ł u g i czas n a z y w a n a „ k u r t y z a n ą " al b o „ m e t r e s ą " - b y ł a zawsze t r o c h ę i n n ą kobietą. S p ołeczeń stw o o b se rw o w a ło ją z mieszanym i u c z u ­ ciami; w zależności od d u c h a czasu i p łc i o b s e r w a t o r a w a ­ h a n o się m i ę d z y z a z d r o ś c i ą a p o g a r d ą , p o d z i w e m a o d ­ r z u c e n i e m . N i e i n a c z e j niż w o b e c n y c h c z a s a c h p o s t ę p o w a ­ nie nie p a s u j ą c e d o s c h e m a t ó w i n o r m b u d z i ł o c i e k a w o ś ć , p o d s y c a ł o e m o c j e i p r o w o k o w a ł o p l o t k i . T a k t eż p o z o s t a ł o d o dzi siej szego d n i a : k i e d y l u d z i e z r y w a j ą z k o n w e n a n s a m i ,

21

k i e d y ś w i a d o m i e a l b o n i e c h c ą c y r y z y k u j ą swoj ą o p i n i ę , w z b u d z a ją z a i n t e r e s o w a n i e i usk rz ydlają fantazję z a r ó w n o p r z e c i ę t n y c h obywateli, j a k i tw ó rc ó w . K o c h a n k a o d g r y w a ł a w d z i e j a c h d z i e s i ą t k i ról . B y w a ł a ty t u ło w ą b o h a t e r k ą d r a m a t ó w , o b ie k tem męskiego p o żą­ d a n ia i kobiecego ob urzen ia. Bywała tajem niczą postacią, o t o c z o n ą n i m b e m fascynacji; k ob iet ą, o której względy o t w a r c i e się s t a r a n o a l b o o t w a r c i e n i ą p o g a r d z a n o , u p r z y ­ w il ej owan ą albo zaledwie t o l e r o w a n ą . N ie z a l e ż n ie od tego, j a k w y g l ą d a ł los k u r t y z a n y , m e t r e s y , k o c h a n k i , j a k o „ i n n a " k o b i e t a nie b y ł a o b o j ę t n a d r o b n o m i e s z c z a ń s k i e m u ś r o d o ­ w i s ku. B ł ę d e m b y ł o b y j e d n a k ż e w s a d z a n i e w s z y s t k i c h k o ­ c h a n e k do j e d n e g o w o r k a i t r a k t o w a n i e ich j a k o szczegól­ n e g o t y p u k o b i e t y . W c i ą g u t y s i ą c l e c i k o c h a n k a m i a ł a wiele r ó ż n y c h t w a r z y , ale z a w s z e jej p o z y c j a j a k o k o b i e t y i c z ł o ­ w i e k a m i a ł a ści sł y z w i ą z e k ze s p o ł e c z n ą w a r t o ś c i ą r o d z i n y i b y ła u z a le ż n io n a od a k tu a l n e g o id ea łu m a ł ż e ń s t w a oraz o d s t o s u n k ó w o b y c z a j o w y c h i re l i g i j n y c h p a n u j ą c y c h w d a ­ nej e p o c e . C z a s e m b y ł a s ł u ż ą c ą l u b p r a c z k ą i w t e d y s t a ł a na sa m y m dole d ra b in y społecznej, ja k o m etre sa w p ły w o ­ w y c h m ę ż c z y z n - n a s am e j g ó r z e . W p r z e c i w i e ń s t w i e do d o k ł a d n i e o k r e ś l o n e j r ol i ż o n y , j a k o p a n i d o m u i m a t k i , s y t u a c j a k o c h a n e k n i g d y nie b y ł a z u p e ł n i e j a s n a . W k o ń c u d w udzie stego stulecia „te tr zecie " s t a n o w i ą t a b u , o k t ó r y m ws z y s c y w i e d z ą , ale g ł o ś n o się o n i c h nie mówi. Są czymś w rodzaju uciążliwych chwastów, które p a n o s z ą się z b e z w s t y d n ą n a t u r a l n o ś c i ą w ś r ó d s z l a c h e t n y c h roślin u p r a w n y c h . J a k ż e i n n e b y ł y s t o s u n k i w s t a r o ż y t n y m Rzymie! W ó w c z a s p o w a ż a n i m ęż c zy źn i - w ś r ó d n i c h pisarze i p o e c i - n i e cof al i się p r z e d p u b l i c z n y m p o k a z y w a n i e m się ze s w o i m i m e t r e s a m i . N i e r z a d k o ś l u b n a ż o n a b y w a ł a w sy­ t u a c j i m n i e j k o r z y s t n e j n i ż k o c h a n k a . W j e d n y m ze ź r ó d e ł p r z y t a c z a się g o r z k i e sk a r gi m ł o d e j k o b i e t y , k t ó r a n a r z e k a , że m ą ż j ą z a n i e d b u j e i c h ę t n i e j p r z e b y w a ze s wo j ą k u r ­ t y z a n ą 1. Oj c i e c z g a n i ł j ą z a t o , że szpi eguj e s woj e g o m ę ż a :

1 P a u l W e r n e r : Leben und Liebe im alten Rom (Życie i m iłość w staro­ żytnym Rzym ie), P r o d u c t i o n s L i b e r S. A ., F r i b o u r g 197 7.

22

„ O n m a rację; a z a k a r ę p o w i n i e n t a m t ą j e s z c z e więcej k o c h a ć ! " . Ż o n a b e z p o s a g u ż y ł a w u p o k a r z a j ą c e j n i e wo l i . Z a z d r a d ę m a ł ż e ń s k ą b y ł a k a r a n a ś m i e r c i ą, a jej sza t y m ą ż d a r o w a ł swojej k o c h a n c e . W X V I I i X V I I I w i e k u m e t r e s y nie b y ł y „ k o b i e t a m i w c i e n i u " , lecz u k a z y w a ł y się p u b l i c z n i e , w p e ł n y m świetle. Maitresse en titre b y ł a u z n a n ą , c z ę s t o w p ł y w o w ą k o c h a n k ą k si ąż ą t . W e p o c e K r ó l a S ł o ń c e , L u d w i k a X I V ( 1 6 3 8 - 1 7 1 5 ) , u t r z y m y w a n i e j e d n ej lub kilku m e t r e s n a l e ż a ł o do d o b r e g o t o n u . K o b i e t y te n i e b y ł y b y n a j m n i e j b e z m y ś l n y m i l a l u n i a m i do łó ż k a ; ich w ł a d z a d o r ó w n y w a ł a w ł a d z y k ró l o w y c h . T a k b y ł o w p r z y p a d k u m a r k i z y de M o n t e s p a n , z k t ó r ą L u d ­ wik X I V m i a ł , ni m n i e j , n i więcej , o ś m i o r o dzieci. Czasy świetności m i n ę ły . Ó w cze sn e m e t re s y z m i e n i a ł y bi eg h i s t o r i i . Dzi si ej sz e k o c h a n k i m a j ą swój u d z i a ł w h i s t o ­ rii, tyle że d o t y c z y t o l o s ó w p o j e d y n c z y c h l u d z i . N a p r z e s t r z e n i dz i e j ów „ t a t r z e c i a " z a j m o w a ł a t a k ą p o z y ­ cję s p o ł e c z n ą , n a j a k ą z e z w a l a ł d u c h c z a su . A n k e H u p e r p r z e ś l e d z i ł a ż y ci o r y s y s ł a w n y c h k o c h a n e k i p o n i ż e j p r z e d ­ s t a w i a swoje s p o s t r z e ż e n i a o t y m , j a k się i m w t e d y ż y ł o .

„TA T R Z E C IA " W H IS T O R II Idąc tr o p e m p o p rzed n ic zek „tych trzecich" w m i n io n y c h s t u l e c i a c h , o d k r y w a m y wiele z a s k a k u j ą c y c h rzeczy. R o l a k o c h a n k i ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y z m i e n i a ł a się w c i ą g u w i e ­ ków. Aż do o k o ł o X V I I I wieku w a r u n k i życia z a r ó w n o społecznego, jak i politycznego były o d m i e n n e . Inne p a n o ­ w a ł y t eż o b y c z a j e , ale n i e z a l e ż n i e o d w s z y s t k i c h p r z e m i a n zwi ą z ki p o z a m a ł ż e ń s k i e i s t n i a ł y z a ws z e , o d k ą d istnieje m a ł ­ ż e ń s t w o i nie m o ż n a i c h r o z p a t r y w a ć o d d z i e l n i e . T a k więc hi s to ri a m a ł ż e ń s t w a jest j e d n o c z e ś n i e hi s to ri ą s t o s u n k ó w pozamałżeńskich. P r z e d w p r o w a d z e n i e m chrześcij aństw a najbardziej r o z ­ p o w sze ch n io n ą form ą m a łż e ń stw a b yło - p o d o b n ie jak dzisiaj p o z a o b s z a r e m c h r z e ś c i j a ń sk i e j et y k i - w i e l o ż e ń s t w o ( p o l i g a m i a ) . M ę ż c z y z n a m ó g ł o d d a l i ć o d siebie ż o n ę i p o j ą ć i n n ą ko bie tę za ż o n ę . Zw ią zki p o l i a n d r y c z n e (wie lo mę st wo )

23

b y ł y r z a d k o ś c i ą . A więc t o j e d y n i e m ę ż c z y ź n i e w o l n o b y ł o m i e ć s t o s u n k i z więcej n i ż j e d n ą k o b i e t ą . N a u k o w c y p r z y ­ p u s z c z a j ą , że p r z y c z y n ą tej n i e r ó w n o ś c i b y ł o t o , iż d z i ę k i s t r u k t u r o m p o l i g i n i c z n y m r o d z i ł o się więcej d zi ec i . K i e d y w d a n y m państwie m a la ł przyrost na turaln y, jak np. w Sparcie, w T r z e c i e j R z es z y , z a s t a n a w i a n o się, c z y n i e z a l e g a l i ­ z o w a ć w ieloże ństw a. I n n e w y t ł u m a c z e n i e : m ę ż c z y z n a tylko w ó w c z a s u w a ż a się z a o jc a s w o i c h d z i e c i, k i e d y m o ż e p o ­ l egać n a s e k s u a l n e j w i e r n o ś c i ż o n y . M a ł ż e ń s t w a i r o m a n s e szlachty m iały często tło politycz­ n e . W k u l t u r z e s t a r o ż y t n e j b y ł o p r z y j ę t e , że m ę ż c z y z n a m a jed n ą żonę i całą chm arę kochanek. Niejedna metresa m iała n i e k i e d y w i ęk s z y w p ł y w n a p a n u j ą c e g o n i ż s a m a k r ó l o w a . Piękne b r a n k i były chętnie p rz y jm o w a n y m p o d a r u n k i e m , mniej urodziw e stanow iły ł u p wojenny. A b strahu jąc od u c z u ć i p o l i t y k i , i m więcej k o b i e t n a k r ó l e w s k i m d w o r z e , t y m więcej d z ie c i - w a ż n y c z y n n i k w c z a s a c h , g d y w s k a ź n i k u m i e r a l n o ś c i n i e m o w l ą t b y ł wysoki. W Iliadzie i Odysei H o m e r a m o ż n a z n a l e ź ć p o t w i e r d z e n i e nie ró w n eg o stanow iska oraz t r a k t o w a n i a mężczyzn i kobiet w s t a ro ż y tn e j Grecji. K i e d y król w r a c a ł z wyp rawy, trwają­ cej n i e r a z d z i e s i ą t k i lat, b y w a ł o , że z b r a n k a m i n a p o k ł a d z i e , nie zawsze o c z e k i w a ł o go ser d ec zn e p o w i t a n i e . G d y A g a m e ­ m n o n z a w i n ą ł p o w o j n i e t r o j a ń sk i e j d o m a c i e r z y s t e g o p o r t u , j e g o los, a t y m s a m y m l o s t r o j a ń s k i c h b r a n e k , b y ł j u ż p r z y p i e c z ę t o w a n y . K l i t a j m e s t r a z w i ą z a ł a się t y m c z a s e m z E g i s t e m i n i e c h c i a ł a z n a ć m ę ż a . O d y s e u s z m i a ł więcej szczęścia. W i e r n o ś ć j e g o ż o n y P e n e l o p y s t a ł a się p r z y s ł o w i o ­ wa. R z a d k o się j e d n a k w s p o m i n a , że p o p o w r o c i e O d y s e u s z k a z a ł w y m o r d o w a ć nie t y l k o z a l o t n i k ó w , ale t a k ż e wsz yst ki e dziewki sł u ż e b n e , k tó r e nie d o c h o w a ł y m u wierności. R ó w n i e ż ze S t a r e g o T e s t a m e n t u m o ż n a się d o w i e d z i e ć wiele c i e k a w y c h r zeczy. N a p r z y k ł a d k r ó l D a w i d m i a ł j u ż k i l ka ż o n i k i l k o r o dzieci, g d y p e w n e g o d n i a z o b a c z y ł B a t s e b ę , ż o n ę swego d w o r z a n i n a , i z a k o c h a ł się w niej. A b y j ą z d o b y ć , m u s i a ł n a j p i e r w z g ł a d z i ć jej m ę ż a . W h i s t o r i i n o w o ż y t n e j d w o r y kr ó l ews k i e roj ą się o d k o c h a n e k . P o w s z e c h n i e z n a n e są m e t re s y k r ó l ó w fra n cu sk ic h czy u k o c h a n a os t a tn i e g o cesarza Austrii F r a n c i s z k a Józefa a k t o r k a K a t h a r i n a Schratt.

24

O s o b y p u b l i c z n e są n a ś w i e c z n i k u i o i c h ż y c i u w i a d o ­ m o więcej n i ż o ż y c i u „ s z a r y c h o b y w a t e l i " , m i m o t o wy d a j e się, że s t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e i s t n i a ł y w k a ż d e j warstwie s po łe czn ej. T r w a ł e i n t y m n e przyjaźnie ż o n a t y c h mężczyzn i s a m o t n y c h kob iet w niższych sferach były c h y b a j e d n a k r aczej r z a d k i e . S za r y c z ł o w i e k z l u d u nie m i a ł p i e n i ę d z y , ż e by u t r z y m y w a ć więcej niż j e d n ą k o b i e t ę , bo przecież kiedyś k o b ie t y na o g ó ł nie p r a c o w a ł y . N ie w o l n o t eż z a p o m i n a ć , że wiele k o b i e t u m i e r a ł o w p o ł o g u i m a ł ż e ń s t w a si ł ą r z e c z y t r w a ł y o wiele k r ó c e j niż dzisiaj. P o n a d t o te s z la c h e tn ie u r o d z o n e b y ły pil nie st rz e ż o n e p r z e z m ę ż c z y z n z r o d z i n y . W p r a w d z i e z d r a d a m ę ż a nie b y ł a u z n a w a n a z a p o w ó d d o r o z w o d u , ale jeśli z a d a w a ł się z kobietą zam ężną, wówczas obojgu groziły p ow a żne san­ kcje. R ó w n i e n i e s t o s o w n e b y ł o u w i e d z e n i e p a n n y n a wy ­ d a n i u . Jeśli d o p u ś c i ł a się s t o s u n k u p r z e d m a ł ż e ń s k i e g o , jej wartość na ry nku m a t r y m o n i a l n y m gw ałtow nie spad ała, a h o n o r ro d z i n y b y ł z a g r o ż o n y . Sankcje w o b e c u p a d ł e j d z i e w c z y n y i jej k o c h a n k a b y ł y r ó ż n e ; z a p e w n e i s t n i a ł y w t y m w z gl ędzi e wszel ki e m o ż l i w e k a r y . K o b i e t a s z l a c h e t ­ nie u r o d z o n a nie m i a ł a w s p r a w a c h s e k s u nic d o p o w i e ­ d z e n i a . N a w e t jeśli s t o s u n e k z m ę ż c z y z n ą o d b y ł się w b r e w jej woli, m u s i a ł a p o n o s i ć j e g o k o n s e k w e n c j e . D z i e w i c t w o s t a n o w i ł o w i e l k ą w a r t o ś ć , t a k że n a w e t j e d n o r a z o w y k o n ­ t a k t z m ę ż c z y z n ą m ó g ł zaciążyć na c a ł y m życiu p a n n y . D e c y d u j ą c ą r ol ę o d g r y w a ł o r ó w n i e ż s t a n o w i s k o m ę ż ­ c z y z ny i p o z y c j a s p o ł e c z n a k o b i e t y . D l a k o b i e t n i s k i e g o s t a n u r z e cz y wi s t o ś ć w y g l ą d a ł a d o ś ć p o n u r o . C a ł a s ł u ż b a n a l e ż a ł a z re g u ły do p a ń s t w a , dla k t ó r y c h p r a c o w a ł a . L u d z i e ci nie mi e l i ż a d n y c h p r a w a n i w ł a s n y c h p i e n i ę d z y . C a ł k o w i t a z a l e ż n o ś ć o d p a n a o b e j m o w a ł a r ó w n i e ż sferę seksualną. Z e ś r e d n i o w i e c z n y c h b a l l a d r y c e r s k i c h m o ż n a się s p o r o dowiedzieć o p o z a m a łż e ń s k i c h s to s u n k a c h mężczyzn z dzie­ w k a m i s ł u ż e b n y m i . R y c e r z e u c i e k a j ą się d o m a ł y c h p o d ­ s t ę p ó w , aby s k ł o n i ć d z i e w c z y n ę d o u l e g ł o ś c i , a z d r a d z a n e ż o n y , a b y t o u d a r e m n i ć . N i e z a l e ż n i e o d t e g o , czy d z i e w ­ c z y n a b y ł a s z a n t a ż o w a n a i g w a ł c o n a p r z e z swego p a n a , czy t eż z a c h o d z i ł a w ci ążę i p a n i w y p ę d z a ł a j ą z d o m u , z a wsze

25

o b r a c a ł o się t o n a jej n i e k o r z y ś ć . K o b i e t y z n a j n i ż s z y c h w a r s t w nie b y ł y w s t a n i e z a p e w n i ć s o b i e u t r z y m a n i a . N i e ­ kiedy k o c h a n e k s t a n o w i ł dla k o b ie t y z agr oż en ie, a w in n y m w y p a d k u o d d a w a n i e się m i ł o s t k o m b y ł o j e d y n ą s z a n s ą p r z e ­ ż y ci a czy w r ę c z s p o ł e c z n e g o a w a n s u . P o p u l a r n e w ś r e d n i o ­ wieczu określenie „ s z a n o w n a k u r w a " , sto so w an e wobec n i e z a m ę ż n e j k o b i e t y m a j ąc e j k o c h a n k a , d o b i t n i e ś w i a d c z y 0 p o z y cj i o w y c h k o b i e t . W starożytnej Grecji o p iew an o hetery, oświecone, kul­ t u r a l n e k o b i e t y , o d d a j ą c e się z c a ł y m p o ś w i ę c e n i e m e r o t y c z ­ n e m u rzem iosłu. U trz y m y w a ły one k o n ta k t y z filozofami 1 p o l i t y k a m i , w o l n o i m b y ł o b r a ć u d z i a ł w i m p r e z a c h , do k t ó r y c h nie d o p u s z c z a n o i n n y c h k o b i e t . We W ł o s z e c h e p o k i r e n e s a n s u , c z e r p i ą c e g o obficie ze s t a r o ż y t n o ś c i , k u r t y z a n o m p o w o d z i ł o się b a r d z o d o b r z e . Te p r z e w a ż n i e n i e z a l e ż n e i w y k s z t a ł c o n e k o b i e t y nie p o c h o d z i ł y z n a j l e p s z y c h r o d z i n , ale r o z l u ź n i e n i e o b y c z a j ó w w t a m t y c h c z a s a c h s p r a w i a ł o , że były pow sze chn ie szano wa ne . W k o ń c u XVI wieku p o d w p ł y ­ w e m p a p i e ż a P i u s a V d o s z ł o we W ł o s z e c h d o s p o ł e c z n e g o potępienia kurtyzan. W c z a s a c h n o w o ż y t n y c h z m i e n i ł y się rel acje w z w i ą z k a c h p o z a m a ł ż e ń s k i c h . Przyczyny tych z m i a n były ro z m a ite . W p ó ź n y m ś r e d n i o w i e c z u rel igi a c h r z e ś c i j a ń s k a w y m a g a ł a od m a ł ż o n k ó w ab so l u tn ej wiern oś ci, a z przysięgi z w a l n i a ł a jedynie śmierć. Rewolucja fran cuska zwiększyła w ładzę i w pł y w y m i es zc za ń s tw a, a rozwój p r z e m y s ł u w X I X wieku p o c iąg n ą ł za sobą pracę z a w o d o w ą kobiet i d o p r o w a d z ił d o z m i a n y i c h t r a d y c y j n e j r ol i j a k o p a ń d o m u . K o b i e t y z a c z ę ł y w a l c z y ć o p o p r a w ę s we g o s t a t u s u p r a w n e g o , e k o ­ n o m i c z n e g o i sp o ł e c z n e g o . P o c z y n a ją c od X V I I I wieku, c o r a z częściej z d a r z a ł y się m a ł ż e ń s t w a z m i ł o ś c i . P r z e z c a ł e s t ul e c i a fi l ozofowi e i ojcowie K o ś c i o ł a n a u c z a l i , że c e l e m m a ł ż e ń s t w a j e s t p r o k r e a c j a , a śl ub z o b o w i ą z y w a ł d o w i e r n o ś c i aż p o g r ó b . Z d r a d a b y ł a n i e d o p u s z c z a l n a , p o n i e w a ż z a g r a ż a ł a tr w a ł o ś c i instytucji m a ł ż e ń s t w a . D o p i e ­ r o r o m a n t y c y z a cz ę l i się d o m a g a ć p r a w a d o m i ł o ś c i . Z o p u ­ b l i k o w a n y c h l i st ów p r z y j a c i ó ł e k z n a n y c h p i s a r z y , m i ę d z y inn ym i L o u A n d re a s-S a lo m e , F a n n y Lewald, C a ro lin e von G i i n d e r o d e , d o w i a d u j e m y się, j a k te k o b i e t y p o t r a f i ł y k o ­

26

c h a ć i j a k b y ł y k o c h a n e . In secret we m et - in silence I grieve ( „ s p o t y k a l i ś m y się p o t a j e m n i e - p ł a k a ł e m w c i c h o ś c i " ) , t e n f r a g m e n t wiersza angielskiego r o m a n t y k a lo r d a B y r o n a w z r u s z a d o dziś.

PROBLEM N IE TYLKO M A R G IN A L N Y W y n i k i b a d a ń s t a t y s t y c z n y c h nie o b r a z u j ą w p r a w d z i e rzeczywistych r o z m i a r ó w p r o b l e m u , j a k i m są tr ó jk ą t y m i ­ ł o s n e , p o k a z u j ą j e d n a k skal ę t e g o z j a wi s k a . K i e d y m ę ­ ż c z y z n a , n i b y z a d o w o l o n y ze swego m a ł ż e ń s t w a , k o c h a ­ j ą c y ż o n ę i dz i e c i , c o r a z częściej u c i e k a w ś wi a t m a r z e ń , k t ó r e g o cz ę ś c i ą s k ł a d o w ą j e s t k o c h a n k a , n i e j e s t t o p r z y ­ p a d e k o d o s o b n i o n y , ale z n a k n a s z y c h c z a s ó w . J e s t t o t a k ż e c h ę ć w y s w o b o d z e n i a się z c i a s n e g o g o r s e t u p o w s z e ­ dniości. Seks o d g r y w a n i e w ą t p l i w i e r o l ę i s t o t n e g o , ale nie j e d y ­ nego czynnika. Ani p rzy kazanie „ N ie c u d z o ł ó ż " , ani p rzy­ sięga w i e r n o ś c i w k o śc i e l e nie z a p o b i e g a j ą s k o k o m w b o k . D l a f a c h o w c ó w , t a k i c h j a k E r n e s t B o r n e m a n n , nie u l e g a w ą t p l i wo ś c i , że „ s e k s u a l n a m o n o g a m i a , p r z y n a j m n i e j w s e n ­ sie o g ó l n y m , j e s t n i e n o r m a l n a " . P r z y g o d ę e r o t y c z n ą , s k o ­ rzysta nie z okazji s t a ł a p a r t n e r k a p o t r a f i jeszcze wybaczyć. Jeśli j e d n a k „ t a t r z e c i a " j e s t k o c h a n k ą w p i e r w o t n y m z n a ­ c z e n i u t e g o s ł o w a , s y t u a c j a staje się g r o ź n a . „ W m i ł o ś c i - pi s ze E r i c h F r o m m - nie c h o d z i o z a s p o ­ k o j e n i e s e k s u a l n e , lecz o szczęście, a n a w e t s t o s o w a n i e t a k z w a n y c h t e c h n i k s e k s u a l n y c h j e s t r e z u l t a t e m m i ł o ś c i " 2. Jeśli t a k n a t o s p o j r z e ć , z r o z u m i a ł e s t a n i e się, d l a c z e g o s t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e , m i m o p o w s z e c h n o ś c i t e g o zjawiska, są drażliwym t e m a t e m również dla o ś w ie con yc h ludzi na szy ch c z a s ó w . W s z a k j e s z c z e n i e d a w n o p a n o w a ł y w t y m wz g l ę d z i e s ur ow e obyczaje i p r a w a m o r a l n e . N a z a g r o ż e n i e s t w a r z a n e przez „te trzecie" nasze s w o b o d n e i u ś w i a d o m i o n e s p o ł ec ze ń s­ t w o reaguj e t y p o w o . O t y m się p o p r o s t u nie m ó w i - p r z y n a j ­ m n i e j p u b l i c z n i e . A w y p i e r a n a ze ś w i a d o m o ś c i r z e c z y w i s t o ś ć

2 Erich

From m :

O sztuce m iłości.

27

w y g l ą d a w l i c z b a c h t a k : jeśli w i e r z y ć d a n y m p u b l i k o w a n y m przez prasę bulw arową, w N ie m c z e c h o k o ło p ó ł t o r a miliona ko b ie t jest k o c h a n k a m i ż o n a t y c h mężcz yzn. M o ż n a by r ó w ­ n ie ż p o w i e d z i e ć , że p ó ł t o r a m i l i o n a m ę ż c z y z n j e s t n o t o r y c z ­ n y m i c u d z o ł o ż n i k a m i a l b o że p ó ł t o r a m i l i o n a ż o n j e s t r e ­ g ul ar nie z d r a d z a n y c h przez swoich mężów . P o w y ż s z y p r z y k ł a d i l us t r u j e szer sze z a g a d n i e n i e . „ P r o b ­ l em k o c h a n k i " d o ty c zy w k a ż d y m w y p a d k u co najmniej t r z e c h o s ó b , jeśli nie liczyć d z i e c i , w j a k i ś s p o s ó b z a wsz e p o s z k o d o w a n y c h . A z a t e m p r o b l e m t e n , s p y c h a n y w sz a ­ r ą strefę p o d ś w i a d o m o ś c i , d o t y k a ł b y c z t e r e c h i p ó ł m i l i o ­ n a o s ó b . O c z y wi śc i e t y l k o t e o r e t y c z n i e , gd y ż ż o n a z r e g u ­ ł y o s t a t n i a d o w i a d u j e się o k o c h a n c e m ę ż a . I n n a r z e c z , że i t a k m a n aj części ej u z a s a d n i o n e w ą t p l i w o ś c i c o d o w i e r ­ ności m a ł ż o n k a i p o d s k ó r n ie wyczuwa nadciągające nie­ bezpieczeństw o. S k ra jn y m p rz e c i w i e ń st w e m Ir la n d ii - kraju u l t r a k a t o l i c k i e g o, z z a k a z e m r o z w o d ó w z a p i s a n y m w k o n s t y t u c j i - są N i e m c y , gdzi e d o c h o d z i d o p o n a d 150 tys i ęcy r o z w o d ó w r o c z n i e . C i e k a w e , że n a j m n i e j r o z b i t y c h m a ł ż e ń s t w j e s t w śr ed ni ch i m a ł y c h g m i n a c h D ol n ej Saksonii, w W i r t e m b e r ­ gii i Hesj i o r a z n a o b s z a r z e m i ę d z y R e n e m a M e n e m . Ś r e d ­ n i o co t r z y i p ó ł m i n u t y u d z i e l a się w N i e m c z e c h r o z w o d u . W sześ ci u w y p a d k a c h n a dz i e s i ę ć o r o z w ó d w n o s i k o b i e t a . P o n a d j e d n a t r z e c i a m a ł ż e ń s t w r o z p a d a się, a więc o b e c n i e na trzy z a w a r t e m a ł ż e ń s t w a p r z y p a d a j e d e n r o z w ó d . P i e r w s z e o z n a k i k r y z y s u p o j a w i a j ą się najczęściej w d r u ­ g i m r o k u m a ł ż e ń s t w a . W i e l k a fala r o z w o d ó w n a s t ę p u j e w t r z e c i m i c z w a r t y m r o k u i w ó w c z a s sześć p a r n a st o r oz s t a j e się o s t a t e c z n i e . J e d n a t r z e c i a m a ł ż e ń s t w r o z c h o d z i się w f e r a l n y m s i ó d m y m r o k u p o ż y c i a , szerzej - m i ę d z y p i ą t y m a d z i e w i ą t y m r o k i e m o d d a t y ś l ub u . J e d n a p i ą t a m a ł ż e ń s t w r o z w o d z i się p o 1 0- 14 l a t a c h . P o d w u d z i e s t u p i ę c i u l a t a c h p o ż y c i a l i cz b a r o z w o d ó w z n o w u w z r a s t a . D z i e ­ ci s ą j u ż w t e d y n a o g ó ł o d c h o w a n e i p r z y c h o d z i czas n a d r u g ą m ł o d o ś ć . D o k ł a d n i e j s z a a n a l i z a w s k a z u j e j e d n a k , że d o b r o dz i e c i nie m a d l a r o z w o d z ą c y c h się r o d z i c ó w wi el ­ k i e go z n a c z e n i a . W r o k u 1957 d z i e c i s t r a c i ł y j e d n o z r o ­ dziców „ t y l k o " w pięćdziesięciu sied mi u ro z w ie d z i o n y c h

28

m a ł ż e ń s t w a c h n a s t o, n a t o m i a s t p r a w i e c z t e r d z i e ś c i l a t p ó ź n i e j - j u ż w s i e d e m d z i e s i ę c i u d z i e wi ę c i u . W o k o ło trzech piątych wszystkich rozw iedzionych m a ł ­ ż e ń s t w „ s i e r o t ą r o z w o d o w ą " z ost aj e j e d n o d z i e c k o , w j e d n e j tr zeci ej - dw o j e dzi ec i . Z ty ch d a n y c h m o ż n a by wyciągnąć w nios ek doty czą cy wpływu k o c h a n e k na mieszczańskie m a łż e ń stw o . Poniew aż j e d n a k p r o b l e m w i n y n i e o d g r y w a j u ż rol i p r a w n e j i ż a d e n sąd nie w n i k a w o s o b i s t e m o t y w y r o z s t a n i a , m o ż n a j e d y n i e s p e k u l o w a ć , c o n a t e n t e m a t m a j ą d o p o w i e d z e n i a „ te t r z e c i e " . N i e c h a j więc o n e s a m e d o j d ą d o g ł o s u .

ROZWÓD

- TEMAT

DRAŻLIW Y?

Wypowiedzi k o c h a n e k na te m a t rozw o du p a r t n e r a różnią się z a s a d n i c z o . Z g r u b s z a p o s t a w ę t y c h „ u w o d z i c i e l e k be z s u m i e n i a " m o ż n a określić j a k o bardziej t o l e r a n c y j n o - k o m p e n s a c y j n ą niż ż ą d a j ą c o - a k t y w n ą . K o c h a n k i n a o g ó ł n i e s k a r ż ą się n a swój los, m i m o że n i e j e d n o k r o t n i e s p o d z i e w a ł y się więcej , niż o t r z y m a ł y , a r ol a , j a k ą p r z y s z ł o i m g r a ć , d y s k r e d y t u j e j e we w ł a s ­ ny ch o c za c h. B y ło b y wielk im u p r o s z c z e n i e m , gdyby w in ą z a ws z ys t ki e r o z w o d y o b a r c z a ć k o c h a n k i . T a k i e u o g ó l ­ n i e n i e nie o d p o w i a d a ł o b y r z e c z y w i s t o ś c i , p o d o b n i e j a k o b w in ia n i e w y łą cz n i e m ę ż c z y z n o s k ł o n n o ś ć do r o m a n ­ sów i t r a k t o w a n i e z d r a d z a n y c h ż o n j a k o p o c z c i w y c h k u r domowych. K o c h a n k i n a o g ó ł n i e p o s u w a j ą się d o s z a n t a ż u , gd yż z n a n a jest im „ z asa d a b u m e r a n g u " . N ie wymuszają zate m r o z w o d ó w , a b s t r a h u j ą c j u ż o d t e g o , że n i e k i e d y w c a l e i m n a t y m nie zależy. R o z w ó d j e s t z r e s z t ą t e m a t e m d r a ż l i w y m i k o c h a n k o w ie rz a d k o o ty m rozmawiają. N a pytanie: „Czy p a n i pr zyj aci el m ó w i c z a s e m / c z ę s t o o r o z w o d z i e l u b r o z ­ w a ż a odej ś ci e o d swojej ż o n y ? " p a d a j ą b a r d z o r ó ż n e o d ­ p o w i e d z i . O d ż a r l i we g o : „ N i e , n i g d y ! " d o c i c h e g o „ T a k " , w k t ó r y m p o b r z m i e w a nadzieja. Często wypowiedź k o c h a n k i , p o d o b n i e j a k stawianie w ł a s ­ n y c h i n t e r e s ó w n a o s t a t n i m mi e j s c u , o d z w i e r c i e d l a jej s t a n

29

d u c h a - wyczek iwanie z a m i a s t z m i a n , a k c e p t o w a n i e tego, c z e g o n i e m o ż n a z m i e n i ć , i p ł a w i e n i e się w m a l u t k i m szc z ę ś­ ciu, j a k i e w tej s yt ua c j i j e s t m o ż l i w e . K o c h a n k o w i e w przeważającej mi erze o b o k ślubnej ż o n y m a j ą j e s z c z e dzi eci , t o t e ż a l t r u i s t y c z n a p o s t a w a d w u d z i e s t o t r z y l e t n i e j s t u d e n t k i C a r o l i M. nie j e s t n i c z y m w y j ą t k o ­ w y m . C a r o l a , j a k s a m a t w i e r dz i , „ b e z n a d z i e j n i e z a k o c h a n a " w sta rsz ym o trzynaście lat d o c en ci e ge rm an is ty ki , tak m ó w i po pierws zyc h d w ó c h l a t a c h bu rz li w eg o związku: D awniej sam często m ów ił o rozwodzie, dopóki mu nie uświadom iłam, że wtedy straciłby również mnie. N ie chcę być winna temu, że jeg o dzieci m ia łyb y się chować bez ojca. T r u d n a d o z r o z u m i e n i a , ale d o ś ć t y p o w a j e s t w y p o w i e d ź trzydziestoletniej w yc ho w aw cz yn i M a r l e n y F. po c z t e r n a s t o miesięcznym rom ansie z trzydziestodwuletnim nauczycielem: R ozw ód nie wchodzi w grę. On m a pięcioletniego syna i choćby z tego względu nie m am p ra w a wywierać na niego nacisku. T o l e r a n c j a , p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i i z r o z u m i e n i e - te c e c h y r z a d k o p rz y p i s u j e się k o c h a n k o m , ale o k a z u j e się, że o n e t a k i e w ł a ś n i e są, i t o n i e z a l e ż n i e o d w i e k u , p o z i o m u w y k s z t a ł c e n i a i w a r u n k ó w życia. Ws z y s t k i e w y k a z u j ą o g r o m ­ ne z r o z u m i e n i e d l a s k o m p l i k o w a n e j sytuacji życiowej k o c h a ­ n e g o m ę ż c z y z n y , o ce n i a j ą j e g o p o s t ę p o w a n i e w s p o s ó b o b i e k ­ t ywny, w m i a r ę mo żl i wo śc i b e z e moc j i . C o c i e k a we, wszystkie u ż y w a j ą n i e m a l t y c h s a m y c h s ł ó w w l i st a c h i r o z m o w a c h . G i z e l a K., t r z y d z i e s t o d z i e w i ę c i o l e t n i a l o g o p e d a , p r z e z p r a w i e d w a d z i e ś c i a l a t b y ł a k o c h a n k ą s t a r s z e g o o d niej o c z t e r y l a t a gr a f i ka , H o r s t a M. : Często m ów ił o rozwodzie, tylko dzieci m ia ły najpierw podrosnąć. S ta ra ł się o mnie szczególnie wtedy, kiedy chcia­ ła m go opuścić. P róbow ał m nie zatrzym ywać obietnicami, w które chyba wierzył. Z a r ó w n o feministkom, jak i niefeministycznie n a staw io ­

30

nym k o b ie to m t r u d n o będzie zrozum ieć p ostę po w a nie d w u ­ d z i e s t o c z t e r o l e t n i e j i n f o r m a t y c z k i ze ś r e d n i m w y k s z t a ł c e ­ n i e m , R u t h P. O d d w u d z i e s t e g o r o k u ż yci a k o c h a o n a n a u c z y c i e l a sz k o ł y specjalnej. D l a R u t h nie ule ga w ą t ­ pl i woś c i , że o j e d e n a ś c i e l a t s t a r s z y o d niej ojciec r o d z i n y na pewno: ...rozw iódłby się natychm iast ze swoją żoną, ale nie dla mnie, lecz z powodu jeszcze innej kobiety. D la niej wziąłby rozwód choćby dziś - gdyby nie to, że ona też je s t m ężatką! Stare schem aty p rzybrały jedynie nowocześniejszą formę. „M iło ść b iu r o w a " między p r z e ł o ż o n y m a p o t u l n ą sekretar­ k ą t o j u ż p r z e s z ł o ś ć . N o w o c z e s n a k o c h a n k a n i e r ez y g n u j e z w ła s n y c h ambicji z a w o d o w y c h i bezwzględnie wy k o rz y s­ tuj e n i e g r o ź n y o b i e k t , j a k i m j e s t ż o n a t y m ę ż c z y z n a . R u t h P. n a l e ż y d o t y c h k o b i e t , k t ó r e n i e p a s u j ą a n i d o j e d n e g o , a n i d o d r u g i e g o s c h e m a t u . R o z w ó d j e s t d l a niej j a k n a j b ar d z i e j t e m a t e m r o z w a ż a ń , gdyż t e o r e t y c z n i e b y ł a b y s k ł o n n a z w i ą z ać się z k o c h a n k i e m n a s t a ł e . Jeśli j e d n a k n a p o c z ą t k u związku żywiła jakieś z ł u d z e n i a , to po p e w n y m czasi e p r z y s z ł o o t r z e ź w i e n i e : Zawsze w iedziałam , że się dla mnie nie rozwiedzie, mimo to nie traciłam nadziei. Dopiero jeg o wyznanie, że zakoch ał się w zam ężnej koleżance z pracy, odebrało m i wiarę we wspólną przyszłość. C h ciał ze m ną zerwać, bo uważał, że to nie f a ir wobec mnie. Dosłownie pow iedział, że je g o m iłość do tej drugiej kobiety je s t równie beznadziejna j a k moja m iłość do niego. Poczułam się głęboko zraniona, ale nie przestałam go kochać. Dlatego zaproponowałam, żeby nasz związek trw a ł nadal, ta k ja k dotychczas. D la mnie nic się nie zm ieniło. Próbuję wykorzystać krótkie chwile, kiedy jesteśm y razem , najlepiej, j a k tylko się da. Cóż m i innego pozostało? I n n y p r z y p a d e k : b o h a t e r a m i są c z te rd z ie s to je d n o l e tn i e k o n o m is ta na kierowniczym stanowisku, H e llm u th N ., i j e g o t r z y d z i e s t o s z e ś c i o l e t n i a p r z y j a c i ó ł k a J a n i n a S., k t ó r a

31

o d swego r o z w o d u p r z e d t r z y n a s t u l a t y p r a c u j e j a k o k i e r o ­ w n i c z k a s k l e p u. S w e g o k o c h a n k a p o z n a ł a t r z y l a t a t e m u , k i e d y w ł a ś n i e r o z s t a ł się z ż o n ą . M i m o t o J a n i n a j e s t p r z y ­ gnębiona i rozgoryczona: D la m nie ten rozwód nic nie znaczy, poniew aż jestem przekonana, że nie była to jego inicjatywa, tylko jego żony. Czuję się wykorzystywana. Uważam, że m ężczyźni wyżej cenią i bardziej szanują kobietę poślubioną niż k o ­ chankę. Ja jestem towarem drugiego gatunku, szacunek m i się nie należy. P rzez niego utraciłam poczucie własnej wartości. N a początku było cudownie. M ów ił, że dzięki mnie zno­ wu chce mu się żyć, oddychać, kochać, śm iać się, p ła k a ć i szaleć. W ostatecznym rozrachunku okazało się, że nasz związek b y ł dla niego m niej w art niż całkow icie rozchwiane małżeństwo. To bolesne doświadczenie wpędziło m nie w d e ­ presję, tak że w końcu wylądowałam u psychiatry. N a l e ż y z a z n a c z y ć , że J a n i n a S. u c i e s z y ł a się, k i e d y z a s z ł a w ciążę z H e l l m u t h e m , ale n a j e g o p r o ś b ę d o k o n a ł a a b o r c j i . B a r d z o d o b r z e z r o z u m i a ł a , że „ s a m a j e s t p o p i o ł e m , z k t ó ­ r e go nie z r o d z i się f e n i ks " . T e n o b r a z w ł a s n e j o s o b y j e s t z p e w n o ś c i ą m o c n o p r z e r y s o w a n y , ale n i e i s t o t n e , czy g r a t u rol ę w s p ó ł c z u c i e d l a s a me j siebie i u t r a t a p o c z u c i a r z e ­ c zywi s t oś ci . W a ż n a j e s t n o w a ś w i a d o m o ś ć , k t ó r a j u ż się z a c z y n a z a z n a c z a ć . J a n i n a wc i ą ż n a n o w o s t a w i a sobi e p y ta n ie „ d la c z e g o " : dlacz ego o n mi to robi, dl acz ego ja mu n a t o p o z w a l a m . W p r a w d z i e j e s z c z e m a w ą t p l i w o ś c i i nie m o ż e się z d o b y ć n a o s t a t e c z n e p r z e k r e ś l e n i e t e g o z w i ą z k u , ale j u ż o t y m myśli . I nie m a z n a c z e n i a , czy k o c h a n e k j u ż się r o z w i ó d ł , czy j e s zc z e ni e. I s t o t a p r o b l e m u p o l e g a n a u z a l e ż n i e n i u się o d n i e g o i i d e a l i z o w a n i u z w i ą z k u . P r o w a d z i t o do u t r a t y p o c z u c i a r z e c z y w i s t o ś c i i n i s z c z e n i a o s o b o w o ­ ści. G d y flirt p r z e r a d z a się w „ w i e l k ą m i ł o ś ć " , p o c z ą t k o w o m n i e j l u b b a r d z i e j k o c h a j ą c a p a r t n e r k a w i k ł a się w m i a r ę u pły w u czasu w d u c h o w ą zależność, k tó r a n ie u c h r o n n ie p r z e m i e n i a się w ślepe p o d p o r z ą d k o w a n i e . Z a l e ż n o ś ć p s y ­ c hicz na jest w spólną cechą wszystkich k o c h a n e k . Po dczas

32

gd y z a l e ż n o ś ć m e t r e s w u b i e g ł y c h w i e k a c h b y ł a g ł ó w n i e n a tu r y m aterialnej, n o w o c z e sn a „ta trzecia" jest uzależ­ n i o n a p rzede wszystkim e m o c jo n a ln ie . W n io s e k z tego t a k i , że t o m ę ż c z y ź n i w j a k i ś n a r k o t y c z n y s p o s ó b w p ł y w a ­ ją na now oczesne kobiety, r o z m ił o w a n e w wolności. M u s i ­ m y więc w z i ą ć p o d l u p ę w s p ó ł c z e s n y c h k o c h a n k ó w , a b y lepiej z r o z u m i e ć „ t e t r z e c i e " . C o t o z a m ę ż c z y ź n i , k t ó r z y c a ł y m i l a t a m i w i o d ą p o d w ó j n e życie? P o d r y w a c z e ? P o ­ z b a w i e n i s k r u p u ł ó w machol A m o ż e z u p e ł n i e „ n o r m a l n i " f aceci , p o d o b n i d o p o c z c i w e g o s ą s i a d a z n a p r z e c i w k a ? K o c h a n k i t w i e r d z ą , że o n i s ą z u p e ł n i e i n n i n i ż „ z w y k l i " mężczyźni.

II. KOCHANA: Mężczyźni i miłość czasem p a t r z ę na ciebie w ła s n y m i o c z a mi a potem czuję nó ż w sercu kt ór e mi mówi nie p a t r z n a niego t a ki mi o c z a mi oc z a mi dla męża ojca kolegi szefa sportowca przyjaciela ze st udiów biznesmena dla tego i tego

Christel Becker-Kolle

M ę ż c z y ź n i , k t ó r y m p r z y p a d ł o w u d z i a l e w ą t p l i w e szc z ę ś­ cie p o s i a d a n i a w i e r n e j k o c h a n k i , s ą w s z y s t k i m , t y l k o nie t y p e m p o s p o l i t y m . „ T e t r z e c i e " nie l e c ą n a p i e n i ą d z e i p o z y ­ cję k o c h a n k a , lecz p o d ś w i a d o m i e w y b i e r a j ą t a k i c h m ę ż ­ c z y z n , k t ó r z y s t a n o w i ą d la n i c h w z ó r . I n a t y m p o l e g a i s t o t a p r o b l e m u : „ t e t r z e c i e " z n a l a z ł y się w t aki ej s y t u a c j i w łaśn ie z p o w o d u swoich wysokich, często nie realistycznych o c z e k i w a ń w o b e c p a r t n e r a . C h c ą by ć „ k o c h a n e , a d o r o w a n e , a prz y t y m w o l n e " - jest to sp r z e c z n o ść , której w życiu na

35

o g ó ł p o g o d z i ć się n i e d a . T r u d n o w i n n y s p o s ó b w y t ł u m a ­ czyć, d l a c z e g o i n t e l i g e n t n a , n a p o z ó r p e w n a siebie k o b i e t a ś w i a d o m i e g o d z i się n a rol ę „ tej t r z e c i e j " . N i e k t ó r e z n i c h p r z y z n a j ą b e z o g r ó d e k , że b a r d z i e j niż seks p o c i ą g a je w p a r t ­ n e r a c h i nt e l i ge n c ja , s t a t u s s p o ł e c z n y i d o b r e m a n i e r y . C z t e r y poniższe wy powiedzi są odzwier ci edle ni em ta k i ch oczekiwań. D wudziestoczteroletnia programistka: Ważny je s t dla mnie poziom umysłowy. Robotnik nie m ia ł­ b y u m nie szans. C z terd z iesto cztero letn ia nauczycielka: „N orm alnego" mężczyznę pokochałabym tylko wówczas, gdyby p och odził z tej sam ej warstwy społecznej co j a i gdyby odpow iadał m i intelektualnie. T r z y d z iesto s ześcio letn ia specjalistka do spraw m o d y : M usiałby reprezentować duchową dojrzałość; poza tym lubię ładne dłonie, nie m ógłby więc być mechanikiem sam o­ chodowym. Trzydziestopięcioletnia urzędniczka: Powinien być szczupły, m ieć zainteresowania artystyczne, znacznie odbiegać o d przeciętności. P o n i e w a ż „ t a t r z e c i a " nie s z u k a p a r t n e r a z a w s z e l k ą c e n ę , m o ż e b yć w y b r e d n a . Z r e g u ł y p r a c u j e z a w o d o w o , dzięki c z e m u m a z a p e w n i o n e b e z p i e c z e ń s t w o socjalne o ra z n i e z a l e ż n o ś ć f i n a n s o w ą i m a t e r i a l n e z a l e t y m a ł ż e ń s t w a nie s ą d l a niej p o c i ą g a j ą c e . M o ż e s o b i e p o z w o l i ć n a b e z k o m p r o m i s o w o ś ć . D a j e jej t o s w o b o d ę d o k ł a d n e g o p e n e t r o w a ­ nia ry nku m ężczyzn i odsiewania nieinteresujących p rz e d ­ st awi ci el i m o c n e j p ł c i . T a k się s k ł a d a , że n a sicie p o z o s t a j ą sami uprzywilejowani z a w o d o w o i społecznie. W N ie m c z e c h w ś r ó d 2 0 —4 5 - l a t k ó w j e s t p o n a d 2 m i l i o n y więcej w o l n y c h m ę ż c z y z n niż k o b i e t , j e s t więc w c z y m w y b i e r a ć . Al e ci, d l a k t ó r y c h z a b r a k ł o ż o n y , n a j w y r a ź n i e j nie o d p o w i a d a j ą w y ­ m a g a n i o m „ t y c h t r z e c i c h " , o d s t ra s z a j ą k o b i e t y dą ż ą c e do sam o re al iz ac ji i ce nią ce sobie n ie za le żn oś ć . N i e p o w i n n o z a s k a k i w a ć s t w i e r d z e n i e , że k o c h a n k i m a j ą przede wszystkim mężczyźni na wysokich, p o w a ż n y c h sta­ n o w i s k a c h . N i e n a l e ż y j e d n a k s ą d z i ć , że k o c h a n k o w i e p r z e ­ wyższają swoje p r z y j a c i ó ł k i p o z i o m e m i n t e l e k t u a l n y m i s p o ­ ł e c z n y m . „ T e tr z e c i e " są j a k najbar dzi ej g o d n e swoich „su -

36

p e r m e n ó w " . J e d n a z p ró b losowych u k a z a ł a następujący o b r a z : n a p o c z ą t k u listy c u d z o ł o ż n i k ó w z n a j d u j ą się h u m a n i ­ ści. C o t r z e c i z n i c h j e s t l e k a r z e m , p s y c h o l o g i e m , n a u c z y c i e ­ l e m a l b o p r a c o w n i k i e m s o c j a l n y m . N i e p o w i n n o t o d z i wi ć, p o n i e w a ż l udzi e t y c h profesji m a j ą r o z l eg ł e z a w o d o w e k o n t a k ­ ty i ł a t w o im u tr z y m y w a ć i n t y m n y związek w tajemnicy. J e d n a czw a rta z d ra d z a j ą c y c h m ę ż ó w pracuj e w dziedzinie n a u k p r z y r o d n i c z y c h lub h u m a n i s t y c z n y c h , jest p r a c o w ­ n i k a m i u m y s ł o w y m i albo art y sta m i; są w śród nic h m.in. fizycy, g e r m a n i ś c i , graficy, d z i e n n i k a r z e , t e o l o d z y . R ó w n i e ż o n i z racji s we go z a w o d u s t y k a j ą się z w i e l o m a l u d ź m i . K o l e j n e 25 p r o c e n t p r a c u j e w g o s p o d a r c e i p r z e m y ś l e ; są w śr ó d nic h m e n e d ż e r o w i e , d o r a d c y e k o n o m i c z n i i finansowi oraz pryw atni przedsiębiorcy. M n i e j więcej co d z i e s i ą t y z a j m u j e d o b r z e p ł a t n e s t a n o w i s ­ ko w h a n d l u i g a s t r o n o m i i . P o z o s t a ł e 4 p r o c e n t s t a n o w i ą urzędnicy, technicy i p ra c o w n ic y b ra n ż y usługowej. M ę ż c z y ź n i żyjący z p r a c y r ą k , w y k o n u j ą c y r a cz e j p r a k ­ t y c z n e niż u m y s ł o w e z a d a n i a , s ą w m n i e j s z o ś c i . Ci , k t ó r z y uciekają od m ał że ń sk i ej c o d z i e n n o ś c i w r a m i o n a atrakcyjnej i inteligentnej kob ie ty, są często p rz y s to jn y m i o s o b n i k a m i , praw dziw ymi u lu b ie ń c a m i p a ń , a przynajmniej tak twierdzą ich k o c h a n k i . N i e istni eje w p r a w d z i e t y p c u d z o ł o ż n i k a , ale t a k i m ę ż ­ cz yzn a m a o k re ś lo n e cechy. N a p r z y k ł a d nie w ierni mę żo wie sprawiaiaiiaiswoim o to c ze n iu wrażenie osób odpow iedzial• ąych, ś w i a t o w y c h , s p r a w n y c h , p e w n y c h s i eb ie, i n t e l i g e n t• Jiych. e n e r g i c z n y c h , a m b i t n y c h , d y n a m i c z n y c h i z d e c y d o w a n k z r o i e j r z a i a c v c h d o ce l u . Tylko n i e w i e l u z n i c h j e s t potu ln y m i d o m a t o r a m i z z a h a m o w a n ia m i. Przeważnie do.szli dix czfiffoś w ż y ciu. T r z y s p o ś r ó d c z t e r e c h k o c h a n e k opi s uj e swego p a r t n e r a j a k o , k z ł o w i e k a s u k c e s u " . W i ę k ­ szość z n i c h z r o b i ł a k a r i e r ę w s w o i m z a w o d z i e , z w ł a s z c z a że b y ł o n a t o d o ś ć c z a s u , p r z e c i ę t n y wi e k k o c h a n k ó w w y ­ n os i b o w i e m o k o ł o 3.7Jat. W p r a c y , z racji s w o i c h p r z y m i o ­ tów, zajmują s t a n o w i s k a kie ro wn ic ze . P o d w ł a d n i czują w o ­ b ec n i c h r e s p e k t , c e n i ą ich i szanuj ą. W s p ó ł c z e s n y k o c h a n e k , m i m o swego z a a n g a ż o w a n i a w p r a c ę z a w o d o w ą , sz cz e l ni e w y p e ł n i o n e g o d n i a , znajduje czas na p o t a j e m n e sch ad zk i.

37

D z i e c i w i e d z ą , że t a t u ś c i ę ż k o p r a c u j e , a ż o n a j u ż d a w n o p r z e s t a ł a cz e k a ć n a m ę ż a z kolacją. P a n d o m u r z a d k o w nim przebywa. N i e w i e r n i m a ł ż o n k o w i e s p r a w d z a j ą się n a w i e l u p o l a c h . T o w a r z y s k o są p o ż ą d a n y m i p a r t n e r a m i w r o z m o w i e , w p r a ­ cy c i es zą się p o w a ż a n i e m i a u t o r y t e t e m . Części e j n i ż t y p r o z t a r g n i o n e g o p r o f e s o r a występuje typ s t u p r o c e n t o w e g o m ę ż c z y z n y , w s z e c h s t r o n n i e u z d o l n i o n e g o , st ale w r u c h u , st ale a k t y w n e g o . . . Jeśli w i e rz yć k o c h a n k o m , t o a b s t r a h u j ą c od d r o b n y c h , wręcz m iłych słabości, jest on ideałem : łączy w so b i e n i e m a l w s z y s t ki e m ę s k i e z a l e t y i w z u p e ł n o ś c i o d ­ p o w i a d a ich w y o b r a ż e n i o m o p r a w d z i w y m mę żc zyź nie . Jest n i e t y l k o p e ł n y m f an t az j i c z ł o w i e k i e m s u k c e s u i c z u ł y m k o c h a n k i e m , ale t a k ż e „ p r a w d z i w y m m ę ż c z y z n ą " i w r a ż ­ l i wy m c z ł o w i e k i e m . P o ż ą d a n a m i e s z a n k a ! N i e z a l e ż n ie od w y k o n y w a n e g o z a w o d u większość n ie ­ w ie r n y c h m ę ż ó w m a dw a oblicza. W p r a c y są pr os to li n ij n i i otwarci, w d o m u n a to m ia s t nie zde cy do w a ni i niechętnie p o d e j m u j ą ryzyko zw ią za ne z r o z w o d e m . Większ ość k o ­ c h a n e k nie wi er zy, że kryje się z a t y m w y g o d n i c t w o i e g o ­ i zm. D l a n i c h j e s t o n n i e t y l k o z m y s ł o w y m k o c h a n k i e m , p o w i e r n i k i e m i k u m p l e m , ale t a k ż e p r z y j a c i e l e m . N i e j e d e n traktuje k o c h a n k ę z ojcowską pobłażliw ością, jak niesforne dziecko. I n n y m razem to o n a p ozw a la skłonić głowę na swojej p i e r s i n i e r o z u m i a n e m u , w y k o r z y s t y w a n e m u , w p ę ­ d z o n e m u przez nią w konflikty w ew nętrzne mężczyźnie, ż e b y p r z y niej o d p r ę ż y ł się i o d p o c z ą ł . J e g o o g r o m n e z a ­ ufan ie n a p e ł n i a j ą szczęściem. W tej syt uacji n i e t r u d n o m u by ć c z u ł y m , p e ł n y m z r o z u m i e ­ n i a p a r t n e r e m , z w ł a s z c z a że o n a n i g d y nie r o b i m u w y r z u t ó w a n i scen. W d o m u t y r a n , u p r z y j a c i ó ł k i w s p a n i a ł y „ n o w o c z e s ­ n y m ę ż c z y z n a " . C z y d l a t e g o , że m a n i e c z y s t e s u m i e n i e ? K o c h a n e k r o z p i e s z c z a j ą , ze z r o z u m i e n i e m w y s ł u c h u j e i d e l i ­ k a t n i e się z n i ą o b c h o d z i , o t w i e r a się p r z e d n i ą - d q g ó k i _ o n a A ni e s p r a w i a k ł o p o t ó w W i ę k s z o ś ć k o c h a n k ó w " i k o c h a n e k p ły w a n a różowej c h m u r c e w z a je m n e g o uwielbienia. C h o ć b y „ t e t r z e c i e " nie w i e m j a k t e m u z a p r z e c z a ł y , t o u o b i e k t y w n y c h o b s e r w a t o r ó w p o w s t a j e p o d e j r z e n i e , że dzisiejsi k o c h a n k o w i e , p o d o b n i e j a k w p r z e s z ł o ś c i , s ą bon

38

vivantami i l e k k o d u c h a m i , w y k o r z y s t u j ą c y m i n a i w n e , z a ­ k o c h a n e stworzenia. Tego rodzaju oszustw o wywołuje, o dziwo, najostrzejszą krytykę u s a m y c h m ę ż c z y z n , w r a ­ ż l i wy ch n a o p i n i ę k o b i e t . T r z y d z i e s t o p i ę c i o l e t n i a r t y s t a , żyj ący w o t w a r t y m m a ł ż e ń s t w i e ze swoj ą r ó w n o l a t k ą , m ó ­ wi t a k: D la takich mężczyzn je s t to p o d każdym względem wy­ godne, gdyż p le ć brzydka rzadko bywa na tyle wrażliwa, by rozum ieć albo wręcz odczuwać ból zadawany kobiecie, chociaż cierpienie p raw ie zawsze towarzyszy m iłości. U n i k a n i e k o n f l i k t ó w , z g o d n i e z z a s a d ą „żyj i p o z w ó l żyć i n n y m " , jest c e c h ą większości n ie w i e r n y c h m ę ż ó w . G d y p oj a w i a j ą się p r o b l e m y , w s p ó ł c z e s n y k o c h a n e k u d a je , że i ch ni e d o s t r z e g a . „ M a m (ja, m ę ż c z y z n a ) p r z e c i e ż t y l k o j e d n o życie i c h c ę (ja, m ę ż c z y z n a ) p r z e ż y ć je j a k n a j p r z y j e m n i e j " . W ięk sz ość k o c h a n k ó w , w e d ł u g słów k o c h a n e k , to ludzie z z a p a ł e m u ż y w a j ą c y życi a , p r z e j a w i a j ą c y „ n a m i ę t n o ś ć do n a m i ę tn o ś c i" . Są w śród nich zapaleni k u c h a rze i sm akosze, k t ó r z y oczywi ści e nie g a r d z ą t a k ż e i n n y m i z i e m s k i m i r o z k o ­ s z a m i . Być m o ż e w t e n s p o s ó b k o m p e n s u j ą c i ę ż a r o d p o w i e ­ d z i a l n o ś c i i r o z ł a d o w u j ą f r us t r ac j e . P r z y c z y n y u c i e c z k i o d c o d z i e n n o ś c i s ą n a o g ó ł dwie: z m ę c z e n i e m a ł ż e ń s t w e m ( p r z e ­ syt, b r a k z a i n t e r e s o w a n i a , n u d a , z n i e c h ę c e n i e , lęk p r z e d k o n f l i k t a m i ) i p o t r z e b a u t w i e r d z e n i a się w swojej m ę s k o ś c i .

M Ę Ż C Z Y Ź N I Z PR ZESZŁO ŚC IĄ Z w i ą z k i p o z a m a ł ż e ń s k i e z d a r z a j ą się nie t y l k o w n a j l e p ­ szej r o d z i n i e , ale i w k a ż d y m w i e k u - z a r ó w n o w m ł o d o ś c i , j a k i g r u b o p o p i ę ć d z i e s i ą t c e . Jeśli z a d a ć s o b i e t r u d u s z e r e ­ g o w an ia w ed łu g wieku ż o n a t y c h m ężc zyzn zw iąz an ych u c z u c i o w o z i n n ą k o b i e t ą , t o w y k r y s t a l i z u j ą się t r z y g ł ó w n e grupy: - m ę ż c z y ź n i s t o s u n k o w o m ł o d z i ( o d 20 d o 26 l a t ) , - o d 35 d o 40 lat , - m ę ż c z y ź n i p o d p i ę ć d z i e s i ą t k ę i st arsi . Najliczniejsza jest g r u p a 3 5 - 4 0 - la tk ó w , w ty m z w ła sz cz a

39

36- i 3 7 - l a t k ó w . O b s e r w a c j a t a n a b i e r a z n a c z e n i a , k i e d y wiek m a ł ż o n k ó w p o r ó w n a m y z p r z e c i ę t n y m s t a ż e m m a ł ­ ż e ń s k i m do m o m e n t u n a w i ą z a n i a pr ze z m ężc z y z n ę r o m a n ­ su. W t y m c zasi e w y s t ę p u j ą t r z y m o m e n t y k r y z y s o w e . Z a ­ i n t e r e s o w a n i e i n n ą k o b i e t ą p o j a w i a się: -

o k o ł o trzeciego ro k u m a łż e ń stw a , p o 5-8 l a t a c h (naj części ej w s z ó s t y m r o k u ) , p o 12- 1 5 l a t a c h o d z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a (naj części ej w czternastym roku). P o w y ż s z e s t w i e r d z e n i a p o k r y w a j ą się z d a n y m i s t a t y s ­ t y c z n y m i n a t e m a t l i cz b y r o z w o d ó w . K r y t y c z n y m o m e n t , p o k t ó r y m n a s t ę p u j e p i e r w s z a fala r o z w o d ó w , p r z y p a d a n a trzeci-p iąty rok m a łż e ń stw a . J e d n a piąta związków pozam a ł ż e ń s k i c h z a w i ą z u j e się, g d y m a ł ż o n e k j e s t ż o n a t y o d d w ó c h d o p i ę c i u lat , a na j c z ęśc i e j w t r z e c i m r o k u m a ł ż e ń ­ st wa. „ W i n o w a j c a m i " s ą m ę ż c z y ź n i ze w z g l ę d n i e m ł o d e j g r u p y wiekowej. Co trzecie ro z w i e d z i o n e m a ł ż e ń s t w o r o z ­ p a d ł o się o k o ł o „ f e r a l n e g o s i ó d m e g o r o k u " . P o ł o w a w s z y s t ­ k i c h r o m a n s ó w z a c z y n a się m i ę d z y p i ą t y m a d z i e s i ą t y m r o k i e m m a ł ż e ń s t w a , z tego j e d n a trz ec ia o k o ł o szóstego lub s i ó d m e g o r o k u . Z a t e n z k o l e i k r y z y s o d p o w i e d z i a l n i są m ę ż c z y ź n i w w i e k u 3 5 - 4 0 lat . W r e s z c i e n i e p r o p o r c j o n a l n i e wiele m a ł ż e ń s t w r o z p a d a się p o o k o ł o 14-18 l a t a c h , k i e d y dzieci za c z y n a j ą wyfruwać z d o m u . M ę ż c z y ź n i m a ją w ó w ­ c z a s l a t n i e s p e ł n a c z t e r d z i e ś c i l u b c z t e r d z i e ś c i k il ka . Bl i sk o j e d n a t r z e c i a z w i ą z k ó w p o z a m a ł ż e ń s k i c h r o z p o c z y n a się między d w unastym a piętnastym rokiem trwania m a łż e ń ­ st wa, w i ę k s z o ś ć z n i c h - p o o k o ł o c z t e r n a s t u l a t a c h . R z u c a się w o c z y j e s z c z e j e d n a z b i e ż n o ś ć ze s t a t y s t y k a m i ro zw od ó w . W tak zw anych starych m a ł ż e ń s t w a c h krzywa r o z w o d ó w g w a ł t o w n i e w s p i n a się w g ó r ę o k o ł o d w u d z i e s ­ tego piątego ro k u trw an ia stałego związku i w o sta tn ic h d z i e s i ę c i o l e c i a c h ciągle r o ś n i e . R ó w n o l e g l e d o t e g o n i e w i e l ­ k a , ale w c a l e n i e z n i k o m a część k o c h a n e k p o d a j e , że g d y się p o z n a l i , p a r t n e r b y ł ż o n a t y o d d w u d z i e s t u p i ę c i u l u b t r z y d z i e s t u lat . K i e d y „ s t a r e m a ł ż e ń s t w a " z a c z y n a j ą się chwiać, mężczyźni mają o k o ł o pięćdziesiątki. Z p o w y ż s z y c h d a n y c h m o ż n a b y w y w n i o s k o w a ć , że w sy­ tuacji kryzysowej m ę ż c z y ź n i wybierają najłatwiejszą d ro gę

40

i szukają u k o j e n i a w r a m i o n a c h k o c h a n k i . W s p ó ł c z e ś n i k o c h a n k o w i e o c z e k u j ą o d „tej t r z e c i e j " , że d a i m t o , c z e g o nie d o s t a w a l i w m a ł ż e ń s t w i e . N i e k t ó r z y m ę ż o w i e k o ń c z ą p i ę k n y r o m a n s i w r a c a j ą s k r u s z e n i d o swej p o ł o w i c y , i n n i zaś l a t a m i w i o d ą p o d w ó j n e życie. P r z e d r o z s t a n i e m się z ż o n ą nie p o w s t r z y m u j e i c h j e d n a k s t r a c h p r z e d a w a n t u r a m i czy lenistwo i w ygodnictw o. Bierność w ty m w y p a d k u świadczy 0 p o czu ciu odpow ied zialn ości oraz p o w a ż n y m tr a k t o w a n i u z o b o w iązań m o r a l n y c h i finansowych wobec rodziny. M ę ż c z y z n a żyj ący z d w i e m a k o b i e t a m i n a r a z j e s t t y m f a k t e m fi zyczni e i p s y c h i c z n i e o b c i ą ż o n y . J e d y n y b e z t r o s k i c zas w j e g o ż yc i u t o o k r e s „ b u r z y i n a p o r u " w m ł o d o ś c i . P ó ź n i e j c i ę ż k o p r a c o w a ł , ż e b y się c z e g o ś d o r o b i ć , a n a g r o d ą z a t r u d n e l a t a j e s t j e g o dzisiej sza p o z y c j a z a w o d o w a . O ż e n i ł się z a w c z e ś n i e i n i e z u p e ł n i e d o b r o w o l n i e . P r z e w a ż a j ą c a w i ę k s z o ś ć m ę ż c z y z n , m a j ą c y c h dzisiaj m ł o d s z ą o d siebie k o c h a n k ę , w y w o d z i się z p o k o l e n i a , d l a k t ó r e g o w s p ó l n e życie b e z ś w i a d e c t w a ś l u b u , czyli „ n a k o c i ą ł a p ę " , n a l e ż a ł o s t a r a n n i e u k r y w a ć , a p a n n a z d z i e c k i e m b y ł a u w a ż a n a ni e l edwi e z a p r o s t y t u t k ę . T o t e ż k i e d y „ p r z y d a r z y ł o się n i e s z c z ę ś ­ c i e " i d z i e c k o b y ł o w d r o d z e , c z u ł się z o b o w i ą z a n y p o ś l u b i ć swoją p a r t n e r k ę . P r a w d o p o d o b n i e p o ś l u b i ł b y j ą r ó w n i e ż w t e d y , g d y b y n i e b y ł a w ciąży. S z c z e g ó l n i e r o z w o d n i c y z g r u p y wi e kowe j o d 35 do 40 lat u wa ż a j ą , że byli n i e d o j r z a l i 1 b a r d z o s p r a g n i e n i życ i a , g d y i c h m ł o d z i e ń c z a ż ą d z a p r z y ­ g ó d z o s t a ł a n a g l e z a h a m o w a n a p r z e z z w i ą z e k n a c a ł e życie. M a ł ż e ń s t w o b y ł o d la m ł o d e g o m ę ż c z y z n y c z y m ś w r o d z a j u p ę t - p o c z ą t k o w o z r e s z t ą nie p o z b a w i o n y c h u r o k u . J e s z c z e w c zo r a j k a w a l e r , z d n i a n a d z i e ń m u s i a ł się p r z e s t a w i ć i g r a ć o d p o w i e d z i a l n ą rol ę m ę ż a i ż ywi c i e l a r o d z i n y . O z n a c z a ł o t o r e z y g n a c j ę z wi el u rzeczy: nie b y ł o j u ż s z a l o n y c h n o c y , w e e k ­ endy, zam iast z k o c h a n k ą , spędzane z teściami i krew ny m i żony. O b o w i ą z k i wzywały, m a r z e n i a t r z e b a b y ł o o d ł o ż y ć do l a m u s a . M o ż n a s ob i e w y o b r a z i ć , że t a k d r a s t y c z n a z m i a n a u n i e j e d n e g o ż o n k o s i a w y w o ł a ł a ś r e d n i c h r o z m i a r ó w szok: t e n , k t o w m ł o d o ś c i się n i e w y s z u m i a ł , z d o ś w i a d c z e n i a wie, że t a b o m b a n a j p ó ź n i e j w midlife crisis w y b u c h n i e . K a ż d y z t y c h m ę ż c z y z n m a w e d ł u g s t a t y s t y k 1,25 d z i e c i . T y l k o 21 p r o c e n t n i e m a p o t o m s t w a ; 46 p r o c e n t m a j e d n o

41

d z i e c k o , 27 p r o c e n t d wo j e i 6 p r o c e n t - t r o j e . M a ł ż o n k o w i e p e w n i e b y się r o zw i e d l i , ale nie o j c o wi e , g d y ż n o w o c z e s n y „ w i a r o ł o m c a " k o c h a swoje d z i e c i p o n a d w s z y s t k o , a p r z y ­ n a j m n i e j t a k m ó w i swojej p r z y j a c i ó ł c e . O c z y w i ś c i e k o c h a t eż ż o n ę , ale „ z u p e ł n i e i n a c z e j niż c i e b i e - o n a j e s t m a t k ą m o i c h dzieci". N i e j e d n a k o c h a n k a o d b ie r a tę so lid a rn o ś ć o j ca z d z i e ć m i i z „ m a t k ą j e g o d z i e c i " j a k o b a r d z o d w u ­ znaczną. Uczuciowy i odpowiedzialny mężczyzna p rz e m a ­ wi a d o jej se r c a , ale r o z s ą d e k , p r z e d k t ó r y m się b r o n i , s z e p c ze jej j e d n a k , że d zi e c i t o t y l k o w y m ó w k a i a r g u m e n t p r z e c i w k o niej i p r z e c i w r o z w o d o w i . W związku z „ tą trzecią" m ę ż c z y z n a m o że z n o w u marz yć. Z n a j d u j e u niej n i e t y l k o z r o z u m i e n i e d l a s w o i c h p r o b l e m ó w m a ł ż e ń s k i c h i z a w o d o w y c h . M ł o d a k o c h a n k a f as c y n u j e go z t e g o p o w o d u , że p r z e d n i ą j e s z c z e w s z y s t k o st oi o t w o r e m . N i e p o z b a w i ł a się s w o i c h ż y c i o w y c h s z a n s , n i e k r ę p u j ą j ą ż a d n e ł a ń c u c h y . M o ż e , j a k są dz i k o c h a n e k , żyć t a k , j a k o n t e g o z a w s z e p r a g n ą ł : w o l n a , b e z t r o s k a , bez o b o w i ą z k ó w r o d z i n n y c h . Z k o c h a n k ą n i e w i e r n y m ą ż m o ż e p o c z u ć się w ol ny i z a k o c h a n y po uszy j a k gimnazjalista. D l a niej o n , k t ó r e g o b ł y s z c z ą c a f a s a d a d a w n o s k r u s z a ł a i o d p a d ł a w m a łż e ń s k ie j c o d z ie n n o ś c i, jest wielkim c z ło w ie ­ k i e m . M o ż e j ą f o r m o w a ć , c z u ć się jej i n t e l e k t u a l n y m i d u c h o ­ w y m m e c e n a s e m , d o j r z a ł y m m e n t o r e m . I m w i ę k s za j es t r ó ż n i ­ c a w i e k u m i ę d z y p a r t n e r a m i , t y m p r ęd z e j spojrzy n a n i ą j a k n a swoje wi el ki e o d k r y c i e , z j e d n e j s t r o n y d u m n y ze swoj ego m ą d r e g o m a l e ń s t w a , z drugi ej - t r o c h ę j e d n a k z a z d r o s n y o jej niezależność. S a m o d z ie ln o ś ć życiowa k o c h a n k i i m p o n u je mu ( k t ó ż m i a ł b y się o n i ą t r o s z c z y ć j a k n i e o n a s a m a ? ) . K r ó t k o m ó w i ą c : o n a j es t z u p e ł n i e i n n a niż k o b i e t a , k t ó r ą p o ś l u b i ł . Ale czy t o t a k i e d z i w n e ? W j a k i s p o s ó b k o b i e t a , k t ó r a m u s i się t r o s z c z y ć o m ę ż a , d z i e c k o / d z i e c i i d o m , m a się w t y m s a m y m s t o p n i u r o z wi j ać , c o p a n i e n k a b e z o b o w i ą z k ó w ? D o n i e d a w n a dzi ew czę ta w y c h o w y w a n o p r z e d e wszyst­ ki m na p o s ł u s z n e ż o n y i n i e s a m o d z i e l n e istoty zależ ne od m ę ż ó w . Wi e l e o s z u k i w a n y c h p o t e m ż o n w n i o s ł o w p o s a g u t a k i t r a d y c y j n y m o d e l m y ś l e n i a i jeśli n a w e t p r z e d ś l u b e m m o c n o stały na w łasnych nog ach , to wkrótce p o d p o r z ą d ­ k o w a ł y się m ę ż o w i i u z a l e ż n i ł y o d n i e g o . Wi e l e m ł o d y c h

42

k o b i e t z l a t a m i t ę pi e j e w m a ł ż e ń s t w i e , n i e r o z wi j a się u m y s ­ ł o w o i z a w ę ż a swoje h o r y z o n t y d o „ k o b i e c y c h " d z i e d z i n : w y c h o w a n i a dzi eci , k u c h n i , p r a c d o m o w y c h , r o b i e n i a n a d r u t a c h , p i e l ę g n o w a n i a o g r o d u , z a k u p ó w . N i e dzi wi fakt , że p o z a c z t e r e m a ś c i a n a m i s wo j e g o d o m u , g d z i e f u n k c j o n u j ą ja k o k o m p e t e n t n e p anie d o m u , sprawiają wrażenie b e z r a d ­ n y c h i n i e s a m o d z i e l n y c h istot. W ię k s zo ść z d r a d z a n y c h ż o n nie p r a c u j e z a w o d o w o . T e n a t o m i a s t , k t ó r e w y k o n u j ą j a k i ś zawód, z a c h o w a ły sam o dzielno ść albo ją na n o w o zdobyły. W t y m s a m y m czasi e w s p ó ł m a ł ż o n e k r o b i ł k a r i e r ę z a w o d o ­ w ą i w t e n s p o s ó b p a r t n e r z y , żyjący we w ł a s n y c h ś w i a t a c h , o d d a l i l i się o d siebie. T a k c zy i na c z ej k o c h a n k a jest czy mś n o w y m , o ż y w c z y m , lśni ż y w y m i b a r w a m i . W o c z a c h „ s t a r e ­ go m a ł ż o n k a " j e s t b a r d z o s e k s o w n a , p e w n a siebie, m a ł o s k o m p l i k o w a n a , m ar zy ci elsk a. I często b a r d z o naiw na.. .

ISK IER K A N A D Z IE I W i ę k s z o ś ć m a n a d z i e j ę , że z w i ą z e k z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą z a k o ń c z y się m a ł ż e ń s t w e m . W m n i e j s z o ś c i s ą t e , k t ó r y m c h o d z i j e d y n i e o seks. Na j c z ę ś c i e j z w i ą z e k t a k i m a c h a r a k t e r bardz ie j e m o c j o n a l n y niż ero t y c zn y . W ó w c z a s j e d n a k p o ­ t a j e m n e s c h a d z k i „tej t r z e c i e j " nie z a d o w a l a j ą . I m silniejsza jest p o t r z e b a ja s n o ś c i, p e w n o ś c i n a p rz y s z ło ś ć , ty m n i e ­ z n o ś n i e j s z y wyda j e się s t a n z a w i e s z e n i a , o d b i e r a j ą c y c h ę ć do w i ą z a n i a p r z y s z ł o ś c i z p a r t n e r e m . N a w e t jeśli k o c h a n k a u w a ż a t e n z w i ą z e k z a „ s t a d i u m p r z e j ś c i o w e " , t o i t a k nie un ikn ie ro z w a ż a ń n a d w ła sn ą przyszłością. R ó w n i e ż wtedy, kiedy k o c h a n e k n icz eg o nie obiecuje, a m o ż e w ł a ś n i e w t e d y , z m i ł o ś c i „tej t r z e c i e j " r o d z ą się n a d z i e j e , d o k t ó r y c h n i e m a p r a w a , i k t ó r e z c z a s e m stają się ź r ó d ł e m c i e r p i e n i a . P o b o ż n e ż y c z e n i a , że w s z y s t k o się j a k o ś s a m o u ł o ż y , że o k o l i c z n o ś c i z m i e n i ą się n a lepsze, ś w i a d c z ą o jej wielki ej n a i w n o ś c i . P o g r z e b a n i e n a d z i e i n a ­ leży d o n a j c i ę ż s z y c h c h wi l w życi u. N a w e t j e ś l i k o c h a n k a z c z a s e m z n a j d z i e się p o c i e m n e j s t r o n i e u l i c y i n i c z e g o n i e b ę d z i e s obi e ży c z y ć b a r d z i e j niż w y j a ś n i e n i a syt uacji , n i e o d w a ż y _ j i e , j a p y t a ć u k o c h a n e g o , j a k i e m a w o b e c niej

43

z a m i a r y ; c h o ć jej w ł a s n a p r z y s z ł o ś ć j e s t n i e j a s n a , o d d a j e się b i e r n e m u oczekiwaniu. R o s y j s ki e p r z y s ł o w i e m ó w i : „ N a d z i e j a j e s t j a k l i n a , n a k t ó r e j t a ń c z ą g ł u p c y " . G o e t h e n a t o m i a s t p o w i e d z i a ł : AN a dzi ej a j e s t d r u g ą n a t u r ą l u d z i n i e s z c z ę ś l i w y c h " . A m e r y k a ń ­ ski k r y t y k H e n r y L o u i s M e n c k e n ( 1 8 8 0 - 1 9 5 6 ) t w i e r d z i ł : „ N a d z i e j a jest wi arą w n i e m o ż l i w o ś ć " , a nie m ie c ki filozof F r i e d r ic h W ilh elm N ie tz s c h e zdefiniow ał nadzieję ja k o „o wiele w i ę k s z ą s t y m u l a c j ę niż j a k i e k o l w i e k s zc z ę ś c i e " . M a ł o p r a w d o p o d o b n e , że s t o s u n e k m i ę d z y ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą a k o c h a n k ą k i e d y ś s a m się s k o ń c z y . G d y tyl ­ ko o c z a r o w a n i e s ł a b n ie , o n a z a c z y n a usilnie zabie gać o u t r z y m a n i e z w i ą z k u . W o l i żyć z ł u d z e n i a m i . N i e c h c e p r z y j ąć do w i a d o m o ś c i , że „ o n " się jej w y m y k a - b y ł b y to k o n i e c jej n a d z i e i . D o n a j d r a m a t y c z n i e j s z y c h d o ś w i a d c z e ń d la n i e z m o r d o w a n i e wi e r z ą c e j k o c h a n k i n a l e ż y m o m e n t , k i e d y w k o ń c u m u s i s t wi e r d z i ć , że „ o n " się n i ą p o s ł u ż y ł , ż e by u r a t o w a ć swoje m a ł ż e ń s t w o . N a p e w i e n c z a s u l e g ł c z a r o w i n o we j m i ł o ś c i , ale p r z y ł a p a n y p r z e z ż o n ę w y z n a ł jej c a ł ą p r a w d ę . R a z e m w y p r a l i b r u d y , s k r u s z o n y m ą ż p o w r ó c i ł d o d o m u . A n g a ż u j e się j a k b y n a n o w o , a b y u z y ­ skać c a ł k o w i t e ro zg rz es z en ie i p r z y w r ó c i ć zg od ę . T a k i p r z e b i e g w y p a d k ó w m o ż e nie j e s t t y p o w y , ale n a p e w n o się z d a r z a . Szczęśl iwe są te k o c h a n k i , k t ó r e , k ie r uj ą c się m a k s y m ą N i e t z s c h e g o , ni e m a j ą s k r u p u ł ó w i b u d u j ą n a swojej n a d z i e i p r z y s z ł o ś ć . T a k i e p o d e j ś c i e , m a j ą c e n a wz g l ę d z i e j e d y n i e w ł a s n y i n t e r e s i o b r o n ę swojej p o z y cj i , j e s t najcz ęściej f i l o ­ zofi ą ż y c i o w ą „ t y c h t r z e c i c h " . Mniej egocentryczny w a ria n t miłości p o z a m a łż e ń s k i e j, d u c h o w o - e m o c j o n a l n y i ci e l es n y u d z i a ł „tej t r z e c i e j " w o t ­ w a rty m m a łżeń stw ie , tylko w wyjątkowych w y p a d k a c h o d p o w i a d a n a t u r z e k o c h a n e k . „ M a m n i e s t e t y silny p o c i ą g do m o n o g a m i i " - w y z n a j e z d u ż ą d o z ą a u t o i r o n i i j e d n a z n i c h . O t w a r t e m a ł ż e ń s t w o nie daje „tej t r z e c i e j " ż a d n y c h perspektyw . Życie z dn ia na dzień, nie pew no ść j u t r a o d b ie r a jej s p o k ó j i r o d z i c i e r p i e n i e . N a d z i e j a stale jej t o w a r z y s z y w b e z s e n s o w n e j wa l c e o n i e o s i ą g a l n y cel. N i e k i e d y n a d z i e j e k o c h a n e k s p e ł n i a j ą się i p e w n e g o p i ę k ­

44

n e g o d n i a p o d jej d r z w i a m i staje „ o n " z w a l i z k ą w r ę k u . Ale p r z e w a ż n i e go ś c i k r ó t k o , b o p r z y j a c i ó ł k a p o w s z e d n i e j e ró w nie szybko ja k ś l u b n a p o ł o w i c a . W ciągu kilku ty g o d n i m a ł ż o n e k jest z p o w r o t e m w d o m u . W m i e s z k a n i u k o c h a n k i c z u ł się o b c o , nie p o t r a f i ł się p r z e s t a w i ć , z ż e r a ł y go w y r z u t y s u m i e n i a , więc u c i e k ł z n o w e g o g n i a z d a i w r ó c i ł n a s t a r e śmi e c i . T a k się dzieje w w i ę k s z o ś c i w y p a d k ó w , ale c z a s e m m a r z e n i a stają się r z e c z y w i s t o ś c i ą i n a s t ę p u j ą d n i p e ł n e szczęścia. N a s t ę p n y r o z d z i a ł j e s t p o ś w i ę c o n y t a k i m w ł a ś n i e wyj ąt ­ ko w ym sytuacjom p o tw ierd zającym regułę...

W YJĄTEK

OD

REGUŁY

W i e l e k o c h a n e k p o d p i s a ł o b y się p o d l i s t e m p r z e d s t a w i o ­ ny m poniżej, bo historia o p is an a przez jego au to r k ę m o g ­ ł a b y b yć i c h h i s t o r i ą , a myśli , n a s t r o j e , z a s t r z e ż e n i a i k o n ­ flikty w e w n ę t r z n e n a r r a t o r k i s ą n i e o b c e i c h w ł a s n y m d o ­ św iadczeniom. Po n ie m o r a l n y m p o c z ą t k u następuje m o r a l ­ ny m i e s z c z a ń s k i happy end. S a m o życie pisze n a j b a r d z i e j n i e ­ p r a w d o p o d o b n e h i s t o r i e . A u t e n t y c z n o ś c i rel acji nie d a się sprawdzić, p on iew aż a u t o r k a w o la ła po z o sta ć a n o n im o w a . S t e m p e l p o c z t o w y n a k o p e r c i e w s k a z u j e , że p o c h o d z i o n a z m i a s t e c z k a w S zwab i i . P l a s t y c z n e p r z e d s t a w i e n i e p r z e ż y ć p r z e m a w i a z a t y m , że n i e j e s t t o p r o d u k t f a n t a zj i , lecz historia prawdziwa: Pochodzę z bardzo konserwatywnej rodziny i sam a też jestem bardzo konserwatywna. Uważam, że małżeństwo je s t rzeczą świętą, a kiedy dziecko je s t ju ż na świecie, najważniejsze je s t jeg o dobro. N a wstępie zapytałam , czy je st żonaty. Odpowiedź brzmiała ,,tak". ,,Szkoda" - p o ­ myślałam. Rozmawialiśmy o różnych sprawach. „M usiałem się oże­ nić, bo dziecko było w drodze" - pow iedział. „Aha- p o m yś­ lałam. - Mówisz tak, bo chcesz mnie zaciągnąć do łó żk a ". Potem opowiadałam mu o sobie, przedstaw iłam swój konserwatywny stosunek do m ałżeństwa, rodziny, dzieci.

45

S łu ch a ł mnie uważnie. Pożegnaliśmy się p o d drzwiami mojego mieszkania. Czy może do mnie zadzwonić? Po­ zwoliłam . D zw onił każdego wieczora. Czasem tylko p o to, żeby m i powiedzieć ,,dobry wieczór", czasem rozm awialiśm y,tak długo, że m dlała m i ręka o d trzymania słuchawki. Od czasu do czasu spotykaliśmy się w ja k im ś lokalu, piliśm y piw o, gadaliśm y i gadali. Trwało to dwa miesiące. Rozu­ mieliśm y się dobrze, uważaliśmy się nawzajem za a tra k ­ cyjnych, ale m iędzy nam i stało jeg o małżeństwo. On zn a ł moje poglądy i nie pró b o w a ł się do mnie zbliżyć. Aż do pewnego momentu. P o d drzwiami mojego mieszkania za ­ częliśmy się całować i zaprosiłam go do środka. To była moja najpiękniejsza noc m iłosna. Zostałam kochanką żo­ natego mężczyzny. O dtąd zaczęło się moje cierpienie. Już nie potrafiłam bez niego żyć, a trwanie w takiej sytuacji było dla mnie nie do pom yślenia. Co robić? Im dłużej się znaliśmy, tym jaśn iej widziałam beznadziejność ca łe j sprawy. K iedy b y ł ze mną, byłam najszczęśliwszą kobietą na świecie. K iedy odchodził, dręczyły mnie myśli samobójcze. N ie daw ałam poznać niczego p o sobie. N ie chciałam go popychać do rozwodu; dość ju ż nagrzeszyłam. Co wieczór prosiłam Boga o przebaczenie. Nasza m iłość b yła tak namiętna, że zapom niałam o N im . M ój kochanek sta l się moim bogiem. I wtedy postanowiłam o niego w al­ czyć. Chciałam go m ieć p rzy sobie na zawsze. M im o to nie nalegałam na rozwód, nie przystaw iałam mu pistoletu do skroni. Walkę prow adziłam „kobiecym i środkami". W sześć miesięcy p o naszej pierw szej nocy m iłosnej pow iedział: „W niosłem pozew o rozwód". N ie skom entowałam tego. Ale nie pozbyłam się swoich lęków. A je śli się pogodzą? Po dalszych sześciu miesiącach orzeczono rozwód. Z do­ mu za b ra ł tylko swoje garnitury i koszule, p ła c ił na j e j utrzymanie, dopóki nie znalazła sobie pracy. N a syna p ła c i do dzisiaj. P o jego rozwodzie o d razu zam ieszkaliśmy r a ­ zem . Po pięciu latach pobraliśm y się. Do tej p o ry jesteśm y małżeństwem, i to szczęśliwym.

46

Nie wiem, czy dałabym radę przeżyć to wszystko jeszcze raz; to rozdarcie między wyrzutami sumienia a lękiem, że go stracę. Tę zazdrość, kiedy byl z żoną... W je g o najbliż­ szych w idziałam jed yn ie ryw ali i bardzo z tego powodu cierpiałam. Wprawdzie nie nalegałam na rozwód, ale później doszłam do wniosku, że nie robiłam tego tylko dla spokoju własnego sumienia. Poza tym ca łe moje zachowanie, zabiegi o niego - wszystko to przyczyn iło się do tego, że zdecydow ał się na rozwód. Pośrednio byłam więc winna rozpadu je g o m a ł­ żeństwa. ,, Wcześniej czy późn iej i ta k bym się ro zw ió d ł" - utrzy­ muje dziś m ój mąż. Koszty związane z rozwodem, a p rzed e wszystkim a li­ menty, b yły dużym obciążeniem dla naszej nowo założonej rodziny, ale jestem szczęśliwa i niczego nie żałuję. M im o to każdej kobiecie odradzałabym taki związek, bo happy end zdarza się rzadko, a jeśli nawet... to czy warto? R z e c z y w i ś c i e , e k s - k o c h a n k a , d z i ś s z c z ę ś l i wa ż o n a , m a r a ­ cję. Happy end d l a z w i ą z k u p o z a m a ł ż e ń s k i e g o j e s t r z a d k i m w yj ą t k i em. Z r e g u ł y z a k a z a n a m i ł o ś ć p r z e c h o d z i r ó ż n e s t a d i a rozwoju, by zastygnąć w l o d o w a t o - g o r ą c y m tr w a n iu . T r u d n o j e d n a k o m o d e lo w y w zorzec takiego związku, p o n ie w a ż na jego przebieg wpływają r o z m a it e czynniki. W p r a w d z ie sy tu a­ cja w y j ś c i o w a k o c h a n k ó w j e s t o d m i e n n a , a m i m o t o n i e m a l we w s z y s t k i c h z w i ą z k a c h , k t ó r e ł ą c z y g ł ę b o k i e u c z u c i e , d a się w y r ó ż n i ć t r z y t y p o w e fazy. D z i ę k i t e m u m o ż n a n a s z k i c o w a ć naj cz ęści ej w y s t ę p u j ą c y p r z e b i e g p o t a j e m n e j m i ł o ś c i .

Z A K O C H A N IE - M IŁO ŚĆ - Z A L E ŻN O ŚĆ M i ł o ś ć p o z a m a ł ż e ń s k a r o d z i się z w y c z a j n i e , j a k k a ż d a i n n a . N i e m a w t y m ż a d n e j se nsacji. U c z u c i a s ą t a k i e s a m e . I s t ni ej e j e d n a k w i e l k a n i e d o g o d n o ś ć . N i e j e s t n i ą b y n a j m n i e j o b r ą c z k a , k t ó r ą o n n o s i n a p a l c u , lecz w y n i k a j ą c e z t e g o k o n s e k w e n c j e : szczęś c i e j e s t o d p o c z ą t k u z a m ą c o n e , k o ­ c h a n k o w i e m u s z ą o p i e r a ć się w z b i e r a j ą c y m e m o c j o m i n i e

47

m o g ą o d d a ć i m się z u p e ł n i e s p o n t a n i c z n i e i b e z t r o s k o . „ N o r m a l n e " z a k o c h a n e pary na p o c z ą t k u przeżywają siód­ me niebo i euforię, później p rz y c h o d z i c odz ie n no ść, a wraz z nią rozsądek i o p a m i ę ta n i e . U p a r n ie fo rm a ln y c h miłość ł ą c z y w s ob i e e u f o r i ę i r o z s ą d e k , k a r m i się i l u z o r y c z n ą n a d z i e j ą n a l eps ze j u t r o . W o b u w y p a d k a c h j e s t t o j e d n a k m i ł o ś ć . N i g d y nie p r z e b i e g a o n a t a k s a m o w p o s z c z e g ó l n y c h związkach, m o ż n a je d n a k z aob se rw o w ać pew ne p o d o b i e ń ­ st wa. P a r y te p o d l e g a j ą p e w n e g o r o d z a j u p r a w i d ł o w o ś c i o m , d z i ę k i c z e m u daje się je s c h a r a k t e r y z o w a ć i s k l a s y f i k o wa ć . Z perspektyw y przeżyć k o c h a n k ó w wyróżnić m o ż n a trzy sp e c y f i c zn e fazy i c h z n a j o m o ś c i . S ą t o : - z a k o c h a n i e = euforia, - m i ł o ś ć = iluzja, - za le ż n o ść = stagnacja. N i e j e s t oczywiście t a k , że k a ż d y z wi ą z e k p r z e b y w a tę s a m ą d r o g ę . P o s z c z e g ó l n e fazy m o g ą p r z e c h o d z i ć j e d n a w d r u g ą , p r z e p l a t a ć się i p o w t a r z a ć n i c z y m w z a k l ę t y m k rę g u . O z n a c z a t o , że jeśli n a w e t k o c h a n k a z d o ł a ł a się w y z wo l i ć z z a l e ż n o ś c i o d p a r t n e r a , t o w y s t a r c z y j a k i ś j e d e n d r o b n y gest z j e g o s t r o ny , a b y n a n o w o wz ni e c i ć i s kierkę n a d z i e i i w p r o w a d z i ć j ą w s t a n eufor ii. J e d y n e , z c z e g o z a k o c h a n a k o b i e t a nie p o t r a f i się wyzwol ić w ż a d ne j fazie z w i ą z k u , j e s t z a l e ż n o ś ć e m o c j o n a l ­ na od p a r t n e r a . A kiedy po l a t a c h ów p o z a m a ł ż e ń s k i u k ł a d r o z p a d n i e się i m i ł o ś ć roz wi e j e się j a k d y m , e k s - k o c h a n k a d ł u g o j e s z c z e n o s i w s e r c u p a m i ę ć o nie s p e ł n i o n e j m i ł o ś c i . P o n i e w a ż o k o l i c z n o ś c i , w k t ó r y c h r o z w i j a się m i ł o ś ć p o z a m a ł ż e ń s k a , s ą m a ł o r e a l n e , t e g o r o d z a j u z w i ą z e k si ł ą r z e c z y m u s i o p i e r a ć się n a iluzji. K o c h a n k i s ą więc j a k b y s k a z a n e n a b o l e s n e p r z e ż y c i a . N i e u s t a n n i e m y ś l ą o swojej t r u d n e j syt ua c j i , k a ż d a d e c y z j a w y d a j e się z r o d z o n a z k o ­ n i e c z n o ś c i i p o z o s t a w i a j ą c a u c z u c i e , że m o ż e le ps z e b y ł o b y j a k i e ś i n n e r o z w i ą z a n i e . K a ż d y k i e d y ś z n a l a z ł się w k ł o p o t ­ l i wy m p o ł o ż e n i u , g d y m u s i a ł się o p o w i e d z i e ć z a c z y m ś a l b o p r z e c i w c z e m u ś . N i e w a ż n e , c zy p o d j ą ł de cyz j ę t r a f n ą czy b ł ę d n ą , u z y s k a ł w k o ń c u p e w n o ś ć . A t e g o w ł a ś n i e nie o s i ąg a k o c h a n k a , g d y ż nie u m i e w y r w a ć się z d e p r y m u j ą c e j fazy z a l e ż n o ś c i i wr e s z c i e p o g r z e b a ć z w i ą z a n e z „ n i m " n a d z i e j e . F a k t , że p o t a j e m n a m i ł o ś ć m a ni e wi e l e w s p ó l n e g o z r z e ­

48

czywist ością, czyni j ą n i e m a l d o s k o n a ł ą . P o c z u c i e w s p a n i a ł e j h a r m o n i i , i d e a l ne j z g o d y i w z a j e m n e g o w z b o g a c a n i a się s p r a w i a , że ws z ys t ki e p o p r z e d n i e w y d a j ą się j e d y n i e n ę d z n ą n a m i a s t k ą t e g o, co t e r a z p r z e ż y w a . W b r e w w s z e l k i m nie sprzyjającym o k o l i c z n o ś c i o m t o w a r z y s z ą c y m m i ło ś c i p o z a m a ł ż e ń s k i e j „ t a t r z e c i a " nie p o d e j m u j e ż a d n e j decyzji, d o ­ p ó k i istnieje i s k i e r k a n a d z i e i . N a p y t a n i e : „ C z y m a j ą c dzisiejsze d o ś w i a d c z e n i e , p o ­ s t ę p o w a ł a b y P a n i p o d o b n i e i z n o w u z w i ą z a ł a się z t a k i m p a r t n e r e m ? " m n ó s tw o kobiet k ochają cych w przeszłości ż o n a t e g o m ę żc zy zn ę o d p o w i a d a w ty m s a m y m d u c h u co trzydziestosześcioletnia Jadwiga F.: Gdyby chodziło o niego, to tak, trzy razy tak! A łe jeszcze raz być tą trzecią? Przechodzić te wszystkie m ęki? Nigdy więcej! W c i e n i u swego u k o c h a n e g o „ t a t r z e c i a " staje się b i e r n a i całkowicie mu p o d p o r z ą d k o w a n a . D o k ł a d n i e o d w ro tnie z a c h o w u j e się n a p ł a s z c z y ź n i e z a w o d o w o - o f i c j a l n e j . W życi u p u b l i c z n y m j e s t p o s t r z e g a n a j a k o o s o b a p e w n a siebie i o d ­ n o s z ą c a sukcesy. W t y c h d w ó c h ś w i a t a c h g r a j a k b y z u p e ł n i e i n n ą rol ę. T a d w o i s t o ś ć d o ś w i a d c z e ń p r o w a d z i d o p s y c h i c z ­ nego rozdarcia. P o n i ż s z y opi s faz r o z w o j u z w i ą z k u i l u s t ru j e j e g o t y p o w y przebieg. 1. Z a k o c h a n i e Sta n „ z d ro w y ", w k t ó r y m przeważają uc z u c ia pozytywne: - i n t e n s y w n e p o c z u c i e szczęścia, w e w n ę t r z n e j siły, u f n o ś c i , - p o z y t y w n e w y o b r a ż e n i a , r o z k o s z n e o d d a w a n i e się u c z u ­ ciu tę s k no ty , - nie w zruszona wiara w „ n ie g o " i ró w n o w ag a psychiczna, - te n d e n c je egoistyczne i p o d ś w i a d o m e lub celowe u k i e r u n ­ k o w a n i e się n a w ł a s n y „ z y sk " . P a r t n e r k a ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y czuje się silna. J e s t b a r d z o z a k o c h a n a i n i e myś l i o p r z y s z ł o ś c i . A l b o j e s t a b s o l u t n i e p e w n a , że z d o ł a go p r z e c i ą g n ą ć n a swoją s t r o n ę , a l b o nie p r z y wi ą z u j e do t e g o wagi . Jeśli p o j a w i a j ą się n i e d o b r e u c z u ­ cia, s k u t e c z n i e s p y c h a je w p o d ś w i a d o m o ś ć . N a c h o d z i j ą

49

refleksja, że t e r a z m o g ł a b y j e s z c z e b e z s z k o d y d l a siebie w y c o f a ć się, ale n i e z r y w a z n a j o m o ś c i . P r z y c z y n y m o g ą by ć b a r d z o prozaicznej natury: on jest d o b r y m rzem ieślnikiem i p o m a g a jej p r z y u r z ą d z a n i u m i e s z k a n i a ; n i e k o r z y s t a z u s ł u g w a r s z t a t u s a m o c h o d o w e g o , b o o n d o b r z e z n a się n a a u t a c h ; w s u w a jej k i l k a g r o s z y d o k ie s z e n i , k i e d y s t y p e n ­ d i u m n i e w y s t a r c z a . K o c h a n k a o d n o s i więc k o r z y ś c i z j e g o m i ł o ś c i czy t o n a t u r y e m o c j o n a l n e j , s e k s u a l n e j , c zy t e ż p r a k t y c z n e j , n i e c z uj ą c się z o b o w i ą z a n a w o b e c n i e g o . S k o r o o n tego c hc e , dl ac z eg o nie m i a ł a b y sk or zys tać ? 2., M i ł o ś ć S t a d i u m , k t ó r e z a c z y n a się od: f a s c y na c j i , p o t ę g o w a n i a u c z u c i a , u w i e l b i e n i a , w i a r y w „wielką m iło ś ć " , - z a b i e g a n i a o p a r t n e r a , i d e a l i z o w a n i a go, - r e z y g na c j i z w ł a s n y c h p o t r z e b n a r z e c z p a r t n e r a i p o t a ­ jem nej miłości poprzez • pierwsze wą tpl iwo śc i co do je g o p o w a ż n e g o s t o s u n k u do ni ej , k i e ł k u j ą c e u c z u c i e n i e s p r a w i e d l i w o ś c i , c i e r p i e n i e z p o w o d u w y k lu czen ia z jego świata i p r o w a d z i do: • w y r z u t ó w s u m i e n i a , z a z d r o ś c i , n i e z a d o w o l e n i a z siebie, n a p i ę ć , f r us t r ac j i , z a c h w i a n i a z a u f a n i a , k o n t r o l o w a n i a partnera, -

•

l ę k u p r z e d „ o b u d z e n i e m się d o złej r z e c z y w i s t o ś c i " , n e ­ g o w a n i a jej i z a s t ę p o w a n i a n a dz i e j ą . K i e d y z a k o c h a n i e p r z e r a d z a się w m i ł o ś ć , u k o c h a n k i sto p n io w o zan ik a zdrow y egoizm i zd olność do krytycznej o c e n y s yt uacj i . Ś l e p n i e n a w a d y p a r t n e r a i g ł u c h n i e n a s ł o w a , k t ó r e m o g ł y b y z n i s z c z y ć jej iluzje. R o b i , a p r z y n a j ­ mniej z r o b i ł a b y dla tego m ę ż c z y z n y wszystko. M a nieczyste s u m i e n i e w o b e c j e g o ż o n y , ale s p y c h a t o u c z u c i e d o p o d ­ ś w i a d o m o ś c i . J e s t t a k z a k o c h a n a , że z a p o m i n a o s obi e, czuje się n i e s k o ń c z e n i e si l n a i w z b o g a c o n a d z i ę k i o b e c n o ś c i i i s t n i e n i u k o c h a n k a . W s z y s t k i e jej my ś l i k r ą ż ą w o k ó ł t e g o j e d n e g o m ę ż c z y z n y i im dłuże j ta sytuacja trwa , t y m bardziej b o l i c z e k a n i e n a n i e g o . C i e r p i , g d y o n o d niej o d c h o d z i d o swoj e go d r u g i e g o ś w i a t a , d l a niej n i e d o s t ę p n e g o . P o g r ą ż a

50

się w p o n u r y c h r o z m y ś l a n i a c h , t r a c i r a d o ś ć ż y c i a i s t o p ­ n i o w o i z o l uj e się o d o t o c z e n i a , b y z a w s z e b y ć n a j e g o z a w o ł a n i e . O n w p r a w d z i e m ó w i , że j ą k o c h a , ale n i e p o d e ­ j m u j e ż a d n y c h k r o k ó w . S p o k o j n i e w r a c a d o swojej ż o n y i r o d z i n y , a o n a nie r o b i m u z t eg o p o w o d u w y m ó w e k . Z a k o c h u j e się i j a k m ę c z e n n i c a , z p o g o d n y m u ś m i e c h e m z n o s i c i e r p i e n i e . W j e g o o b e c n o ś c i t ł u m i c o r a z silniejsze u c z u c i e z a z d r o ś c i , ale o d c z a s u d o c z a s u p o d g l ą d a go z u k r y ­ cia. N i e p e w n o ś ć i c ią g ł e c z e k a n i e c z y n i ą z niej o s o b ę c a ł ­ kowicie zal e ż n ą od k o c h a n k a . 3. Z a l e ż n o ś ć W tej fazie p r z e w a ż a j ą u c z u c i a n e g a t y w n e : e u f o r i a p r z e ­ c h o d z i w d ep r e s j ę , a m i ł o ś ć w n i e n a w i ś ć : - p r z y g n ę b i e n i e , agresja, w ś c i e k ł o ś ć , b e z s i l n o ś ć , - z a ś l e p i e n i e , c z e p i a n i e się o s t a t n i e j i s k i e r k i n a d z i e i , m i ł o ś ć p e ł n a nienawiści, - początkow o nieśmiałe, p o te m pow ażne próby uniezależ­ n i e n i a się, u c z u c i o w e g o z d y s t a n s o w a n i a o d p a r t n e r a i u ł o ­ ż e n i a sobi e ży c i a b e z n i e g o , co d o t ą d b y ł o d l a niej n i e ­ wyobrażalne, - wywieranie psychicznego nacisku albo o tw arty szantaż ( „ p o w i e m twojej ż o n i e " , „jeśli w c i ą g u t r z e c h mi e s i ę c y ni c się n i e z m i e n i , r o z s t a n i e m y si ę"), p r z e k u p s t w o ( „s fi ­ n a n s u j ę t wój r o z w ó d " , „ b ę d ę d o b r ą m a t k ą d l a t w o i c h d z i e c i " ) , p r ó b y u z a l e ż n i e n i a go o d siebie e m o c j o n a l n i e i seksualnie, p r o w o k a c y j n e z a c h o w a n i e (flirtowanie na jego oczach, sp o tk a n ia z in nym i m ężczyznam i, bieganie po k n a j p a c h , u d z i a ł w w i e c z o r k a c h dla s a m o t n y c h itp.), -

z a s t ę p c z e s p o s o b y z n a j d o w a n i a z a d o w o l e n i a , myś l i sa­ mobójcze, ch o ro b y p s y ch o s o m a ty cz n e, zależność e m o ­ cjonalna. O sob a k ochająca łatw o p o p a d a w zależność psychiczną i e m o c j o n a l n ą od p a r t n e r a . „ T a t r z e c ia " u ś w i a d a m i a to so b i e z wykl e w t e d y , gdy j e s t j u ż z a p ó ź n o . I m b a r d z i e j o n i e g o z a b i e g a , t y m m n i e j d o s t a j e w z a m i a n . T o , że k o ­ chająca wolność, do n ied a w n a sam odzielna kobieta zmienia się w p o t u l n ą , z a l e ż n ą i s t o t ę , b y n a j m n i e j n i e c z y n i jej b a r ­ dziej i n t e r e s u j ą c ą d l a p a r t n e r a , a wr ę c z p r z e c i w n i e : jej m i ł o ś ć z a c z y n a m u ci ążyć, w o b e c t e g o u c i e k a p r z e d ni ą, t a k j a k k ie d y ś o d ż o n y . Z w i ą z e k j e s t n a g r a n i c y r o z p a d u , a w i n ę

51

z a t o b i e r z e n a siebie „ t a t r z e c i a " . U w a ż a , że t o o n a z a w i o d ­ ł a i, r o z p a c z l i w i e p r a g n ą c z a t r z y m a ć k o c h a n k a p r z y s o b i e, p o d e j m u j e d z i a ł a n i a , k t ó r e j ą we w ł a s n y c h o c z a c h o ś m i e ­ szają. T r a c i r e s z t k i g o d n o ś c i , ale m e c h a n i z m u z a l e ż n i e n i a w p ę d z a j ą w ów z a k l ę t y k r ą g i s p r a w i a , że t r a c i . o b i e k ­ t y w i z m , z d o l n o ś ć d o o c e n y syt ua c j i . N i e m o ż e się n i k o g o p o r a d z i ć , b o z w i ą z e k j e s t u t r z y m y w a n y w ścisłej t a j e m n i c y . Z p o c z u c i e m , że p r ó b y w y ł a m a n i a się s ą s k a z a n e n a n i e p o ­ w o d z e n i e i ze s t r a c h u p r z e d s a m o t n o ś c i ą , t r w a j a k s p a r a ­ l i ż o w a n a w b i e r n y m w y c z e k i w a n i u i ci er pi . Kres tym w e w n ę trz n y m z m a g a n i o m p o ło ż y ł o b y zerwanie z k o c h a n k i e m , ale u z a l e ż n i e n i e o d n i e g o j e s t j u ż t a k silne, że o n a nie w y o b r a ż a so b i e ż y c i a b e z n i e g o . T a k - w o g r o m n y m u p r o s z c z e n i u - wyglądają po sz c z e g ó l­ n e fazy z w i ą z k ó w p o z a m a ł ż e ń s k i c h . N a p r z e b i e g r o m a n s u m a w p ł y w ś r o d o w i s k o , w k t ó r y m k o c h a n k o w i e żyją, w a r u n ­ ki m a t e r i a l n e i w i e k p a r t n e r ó w , w c z e ś n i e j sz e d o ś w i a d c z e n i a , k o n s t r u k c j a p s y c h i c z n a i t p. D l a t e g o p r z e d s t a w i o n y wyżej s c h e m a t jest j e d n y m z mo ż liw y ch w a r i a n t ó w prz eb ie gu związ­ k u p o z a m a ł ż e ń s k i e g o . W ż a d n y m w y p a d k u nie d a się t e g o z j aw i s ka u o g ó l n i ć . N i e m a d w ó c h t a k s a m o p r z e b i e g a j ą c y c h r o m a n s ó w , t a k j a k nie m a dwojga t a k i c h s a m y c h ludzi. M o ż n a j e d y n i e m ó w i ć o p o d o b n y c h r e a k c j a c h , ale n i e k o n i e c z ­ nie w p r z e d s t a w i o n e j k o l e j n o ś c i . N i e k i e d y p o s z c z e g ó l n e fazy p r z e n i k a j ą się, a b y w a i t a k , że w o g ó l e n i e w y s t ę p u j ą . J e d n e k o c h a n k i nigdy nie d o z n a j ą k t ó r e g o ś z n y c h s t a n ó w , d r u g i e w p e ł n i z i d e n t y f i k u j ą się z w i o n y m s c h e m a t e m . N i e k a ż d y związek k o ń c z y no śc i ą , j e d n a k p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w y s t ą p i e n i a nego z n ie w o le n ia jest duże.

opisywa­ przedsta­ się z a l e ż ­ psychicz­

K i e d y i n t e l i g e n t n a , z a k o c h a n a k o b i e t a u w i k ł a się w m i ­ ł o ś ć p e ł n ą c i e r p i e n i a , k t o ś p o s t r o n n y m o ż e się t y l k o z d z i w i ć i zapytać: JAK TAK M O Ż N A ,

K OBIETO?

K i e d y znajdziesz się n a u s t a c h sąsiadów, nie zost awi ą n a tobi e suchej nitki.

(Brigitte 52

Bohnhorst)

„ T a t r z e c i a " nie m o ż e od swoich bliskich o cz ek iw ać z r o ­ zumienia. D w udziestosiedm ioletnia pielęgniarka R u th N. s k a r ż y się: Ojciec pow iedział, że straciłam rozum. Siostry uśm ie­ chały się z politowaniem, a jed n a z nich do tej p o ry boi się o swojego m ęża - chyba m yśli, że je stem „notoryczną podrywaczką". Moja najlepsza przyjaciółka patrzyła tylko na mnie ze współczuciem i odrobiną zdziwienia. M atka mojego poprzedniego chłopaka nazw ała m nie p rze z telefon „podłą gówniarą". Uważała, że przypraw iłam j e j synowi rogi. K oleżanki z p ra cy, sąsiadki reagow ały w sposób dla mnie obraźliwy, je ś li w ogóle poru szały ten tem at w m ojej obecności. Przeważnie je d n a k n ik t nic nie m ówił, a moja rodzina czekała, aż „odchoruję tę odrę" i opamiętam się. W s w o i c h z ł y c h d o ś w i a d c z e n i a c h R u t h nie j e s t b y n a j m n i e j o d o s o b n i o n a , wręcz p r z e c iw n ie . P o d o b n y los p r z y p a d ł w u d z i a l e t r z y d z i e s t o c z t e r o l e t n i e j n a u c z y c i e l c e A n n i e M. M oim największym problem em je s t to, że u nikogo nie znajduję zrozumienia dla m ojej sytuacji. P róbow ałam p o ­ rozmawiać o tym z siostrą i przyjaciółkami, ale one miały m i tylko jedn o do powiedzenia: „Tak nie można, on musi się na coś zdecydować. Sam a je ste ś sobie winna!" A zd ra ­ dzaną żonę wszyscy pocieszają i współczują je j. P r o b l e m „ m ę ż cz y z n a i one dwie" jest r o z u m ia n y j e d n o ­ z n a c z n i e : „ o n o s z u k u j e swoją k o b i e t ę " . P y t a n i e t y l k o k t ó r ą . A m o ż e o b i e ? W k a ż d y m r az i e A n n a M. n i e czuje się, p o d o b n i e j a k wiele „ t y c h t r z e c i c h " , w y k o r z y s t y w a n a p r z e z swoj ego ż o n a t e g o k o c h a n k a . M ó w i o t y m z u p e ł n i e o t w a r c i e : „ C i e r p i ę j e d n a k z p o w o d u s t a t u s u »tej t r z e c i e j « " . O k o ł o 30 p r o c e n t k o c h a n e k z a z d r o ś c i „of i c j a l ne j ż o n i e " t e g o , że „ i c h " m ę ż c z y z n a s p ę d z a z n i ą więcej c z a s u . S z c z e g ó l n i e u p o k a rz a j ą c a bywa sytuacja - i to z a r ó w n o dla żony, jak i d l a k o c h a n k i - k i e d y o b i e w i e d z ą o s o b i e. Z d a r z a się to d o ś ć c z ę s t o . O k o ł o 25 p r o c e n t z d r a d z a n y c h ż o n wie a l b o p o d e j r z e w a , że m ą ż m a r o m a n s .

53

D la obserw atorów z zewnątrz, którzy podejmują p ow aż­ ne p r ó b y t r z e ź we j i p o z b a w i o n e j p r z e s ą d ó w a n a l i z y s y t ua c j i ż yci owej „ t y c h t r z e c i c h " , z a c h o w a n i e k o c h a n e k m a c e c h y s c h i z o f r e n i c z n e . N i k t nie z m u s z a n o w o c z e s n e j , p e w n e j siebie k o b i e t y , a b y z a d a w a l a się z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą . R o b i t o a b s o l u t n i e d o b r o w o l n i e , t o t e ż g d y t a j e m n i c a się w y d a i ws zys cy się d o w i e d z ą , że r o z b i ł a m a ł ż e ń s t w o , m u s i się liczyć z n i e p r z y j e m n y m i k o n s e k w e n c j a m i . Jeśli n i e s p o t k a się z o t w a r t ą w r o g o ś c i ą , t o n a p e w n o z b r a k i e m s z a c u n k u , złośliwymi u w a g a m i p o d swoim adresem , krzywymi sp o ­ j r z e n i a m i , a g d y ż o n a k o c h a n k a o d z n a c z a się k r e w k i m t e m p e r a m e n t e m , m o ż e d oj ś ć n a w e t d o r ę k o c z y n ó w . O g r o m n ą r ol ę o d g r y w a o c z y w i ś c i e a t r a k c y j n o ś ć „tej t r z e ­ c i ej ". G d y j e s t p r z y s t o j n a i i n t e l i g e n t n a , p o s ą d z a się j ą o skłonności masochistyczne, skoro p rz e d k ła d a „rozkosz c i e r p i e n i a " n a d u p o r z ą d k o w a n e c h o ć s a m o t n e życi e . N i e ­ k t ó r e k o b i e t y jej z a z d r o s z c z ą , b o s a m e też c h c i a ł y b y , ale b o j ą się z n a l e ź ć w s y t ua c j i „tej t r z e c i e j " , w o b e c t e g o p r z y ­ p i s u j ą jej w ł a s n e c e c h y : s ł a b o ś ć c h a r a k t e r u , w y b u j a ł y p o p ę d seksualny i n ie z r ó w n o w a ż e n ie . W ocz ach opinii publicznej t a k a k o b i e t a b y w a t eż o k r e ś l a n a m i a n e m „ p i e r ws z e j n a i w ­ n e j " . Z t a k i m p r z e ś w i a d c z e n i e m o s t r o k o l i d u j e p o g l ą d , że jest to k o b i e t a l e k k o d u c h , p o s z u k u j ą c a p r z y g ó d i ro zk o s zy życi a . W y k o r z y s t a ć j e g o p r z y j e m n e s t r o n y , nie p o n o s z ą c z a n i c o d p o w i e d z i a l n o ś c i - c o ś t a k i e g o k o ł a c z e się w g ł o w a c h p o c z c i w y c h mie sz czan. J a s n e , ż o n a do r o b o t y , a k o c h a n k a do zabawy... N i e z a l e ż n i e o d pozycji , j a k ą z a j m u j ą o b s e r w a t o r z y , wszys­ c y o n i z a d a j ą s ob i e p y t a n i e : j a k o n a m o g ł a się t a k z a p l ą t a ć ? D l a c z e g o d o p u ś c i ł a d o t e g o , że s p r a w y z a s z ł y t a k d a l e k o ? J a k m o ż n a t a k żyć? C o j ą d o t e g o p o p c h n ę ł o ? C o o n a so b i e w ł a ś c i w i e myś l i ? P y t a n i a te z ł o s z c z ą f e m i n i s t k i , z a j m u j ą p s y c h o l o g ó w i d u s z p a s te r z y , d r ę c z ą m a ł ż o n k i , spływają z warg m o ralistów . Jak tak m o ż n a ... P o t ę p i a n i e c u d z o ł o ż n i c często w y n ik a z n i e z r o z u m i e n i a . Z a s t a n a w i a j ą c e , a j e d n o c z e ś n i e z a s k a k u j ą c e j e s t t o , że w ł a ś ­ n i e ci, k t ó r y m n a j ł a t w i e j p r z y s z ł o b y o d s ą d z a ć t a k i e k o b i e t y o d czci i w i a r y , z a j m u j ą l i b e r a l n e s t a n o w i s k o . N i e j e d n e m u św ie ckiem u m orali ście p o w i n i e n dać do m yś le nia sp osób,

54

w j a k i p o d c h o d z ą do t e g o p r o b l e m u d u s z p a s t e r z e K o ś c i o ł a ewangelickiego i katolickiego. Ewangelicki p a s t o r J o h a n n e s K u h n , były katolicki d u c h o w n y H e r m a n n Benz oraz k at o l ic ­ ki k s i ą d z i z a r a z e m t e r a p e u t a W o l f g a n g B i r k s ą a u t o r a m i p o s ła n ia do wszystkich „ u p a d ł y c h " kobiet. Okazują w nim z r o z u m i e n i e d l a k o c h a n k i j a k o c z ł o w i e k a i a n a l i z u j ą tę k o n f l i k t o w ą s y t u a c ję z p u n k t u w i d z e n i a w i e r z ą c e g o c h r z e ś ­ cijanina: P o pierwsze, wystrzegamy się grożenia palcem . Wszyscy jesteśm y ludźm i i n ik t z nas nie wie, w ja k ie j sytuacji może sam się znaleźć, bez udziału swojej woli. N ie wierzymy także, że problem można rozwiązać za pom ocą zakazów. Chcemy zrozumieć człowieka, który zn a la zł się w ta k iej sytuacji. K ażdy zw iązek m a własną historię i muszą wystąpić ja k ie ś szczególne przyczyny, że mężczyzna ucieka o d żony - może małżeństwo przeżyw a kryzys? Różnie też to wygląda od stro ­ ny sam otnej kobiety. Czy ta k i zw iązek daje j e j szczęście, czy staje się ciężarem ? Czy chce się z niego wyzwolić, czy też je s t zdecydowana nie rezygnować z tej m iłości? Traktujem y więc daną osobę j a k zabłąkan ą owieczkę, którą chcemy zrozumieć i w m iarę możności pom óc. A p o drugie: ja k o wierzący chrześcijanie ,,w służbie słowa", uważamy, że nie wolno ła m a ć przykazan ia ,,N ie cudzołóż". Sądzim y jed n a k , że nie zostało nam ono dane p o to, by zabraniać praw dziw ej radości i spełnienia w m iłości. Wręcz przeciwnie: Bóg, ustanawiając przykazania, nie p ra g n ą ł n i­ czego innego, j a k tylko ochronić człowieka p rz e d złem , dać mu radość spełnienia, spokój i szczęście. Ale sprawy nie załatw i się, stawiając to przykazanie p r z e d oczam i tego, kto p o p a d ł z nim w konflikt. Chodzi raczej o to, by uzmysłowić sens i cel tego przykazania, polegający p rzed e wszystkim na myśleniu również o „poszkodowanych" - o żonie i dzieciach. Łatw o powiedzieć: „N asza m iłość nie robi nikom u krzywdy" (m oże nawet wręcz przeciwnie!). Z p ra k ty k i duszpasterskiej wiemy jed n a k , że w większości wypadków rodzina cierpi dotkliwie; również wtedy, kiedy żona „nic nie w ie" albo „jeszcze niczego nie zauważyła". Kochankowie

muszą

żyć

w

kłam stw ie,

a

to

nie pozostaje

55

bez wpływu na ich duchową, m entalną i emocjonalną postawę. Jako duszpasterze, chcemy być pa rtn era m i w rozmowie, ale nie obojętnymi, lecz zaangażowanym i w sprawy ludzi. P ra g ­ niem y pom óc osobom zagubionym, rozpoznać różne aspekty ich sytuacji i niczego nie tuszować. Tylko w ten sposób m o ­ żem y wskazać właściwą drogę zabłąkanym ludziom. W większości wypadków rozstanie bywa bolesne, a kiedy m iłość nie je s t jedyn ie fajerw erkiem , lecz uczuciem głębokim i mocnym - wręcz niemożliwe. Jako duszpasterze, nikogo nie p o tępiam y ani nie wykluczam y z naszej chrześcijańskiej wspól­ noty. „K to z was je s t bez grzechu, niech pierw szy rzuci w nią kamieniem". Te słowa Jezusa, wypowiedziane do tych, którzy zam ierzali ukamienować cudzołożnicę, dotyczą każdego z nas. C złowiek je s t zabaw ką w rękach losu, ale to nie znaczy, że nie odpowie za swoje czyny. B óg zna wszystkie nasze grzechy i sprawiedliwie j e osądzi. M y tym czasem spróbujmy zrozum ieć naszych bliźnich i wybaczyć im w im ię m iłości Chrystusa. Inacz ej niż w k r a j a c h is lamu, w n a s z y m k rę g u k u l t u r o ­ wym k o b ie t o m pozostającym w związkach p o z a m a łż e ń s k i c h ni e g r o z i u k a m i e n o w a n i e . R e s t r y k c j e , j a k i e d o t y k a j ą „ t e t r z e c i e " , są p r z e w a ż n i e su b t el n i ej s z e j n a t u r y . I n t r y g i i o t ­ w a r t e r e p r e s j e s ą r z a d k i e , ale j e d n a k w y st ę p u j ą. G i z e l i K. w y m ó w i o n o m i e s z k a n i e „ze w z glę du n a s ąs ia d ów ". G i z e la p o g o d z i ł a się z t ą d y s k r y m i n a c j ą . W ł a ś c i c i e l m i e s z k a n i a , p r o s t y , „ s z a r y c z ł o w i e k " , p o k t ó r y m „ t r z e ź w o p a t r z ą c , nie m o ż n a się s p o d z i e w a ć n i c z e g o d o b r e g o " , n a z w a ł j ą „ d z i w ­ k ą " . Ale G i z e l a m i e s z k a w d u ż y m m i e ś c i e i jej s ąs i e d zi są l u d ź m i n a p o z i o m i e . D l a c z e g o n i k t n i e s t a n ą ł w jej o b r o n i e ? O t w a r t e p o z o s t a j e wc i ą ż p y t a n i e o m o t y w y . C o p r z e ­ s z k a d z a G i s e l i i t y l u i n n y m k o b i e t o m u w o l n i ć się ze z ł o t e j klatki? O n e sa m e nie p o t r a f i ą te go w y t ł u m a c z y ć w sp o s ó b racjonalny. D a r e m n e p ró b y znale zienia odpo w iedzi ko ń c z ą się u c i e c z k ą o d r z e c z y wi s t o ś c i . T o , z c z y m n i e m o g ą sobi e p o r a d z i ć , zostaje z e p c h n i ę t e do p o d ś w i a d o m o ś c i ; szukają p o c i e s z e n i a w n i e r e a l n y m świeci e. O k o b i e c i e „ n u m e r 1" p r a w i e n i c n i e w i e d z ą , ale o d c z e g o j e s t w y o b r a ź n i a . W m a ­ wi aj ą wi ęc s ob i e , że „ j e g o " ż o n a j e s t k o b i e t ą s e k s u a l n i e nieatrakcyjną, bierną, n u d n ą cierpiętnicą, b e z r a d n ą d ro b -

56

n o m i e s z c z a n k ą , w p r a w d z i e p r a c o w i t ą i k o c h a j ą c ą dzieci, ale t o z a m a ł o , ż e b y t r a k t o w a ć j ą p o w a ż n i e . N a w e t jeśli j e s t nauczycielką, politykiem, o r d y n a t o r e m w szpitalu - dla k o c h a n k i p o z o s t a n i e s z a r ą mys zą . T y l k o w r z a d k i c h w y p a d ­ k a c h „ t e t r z e c i e " w y o b r a ż a j ą s obi e p r z y j a ź ń z „ j e g o " ż o n ą .

MOTYW:

M IŁO ŚĆ

R ó w n o u p r a w n i e n i e n a p a p i e r z e i r ó w n o ś ć r z e c z y w i s t a to d w i e r ó ż n e s pr awy . T r a d y c j a p a t r i a r c h a l i s t y c z n a o d b i ł a s w o ­ je p ię tn o na „ ty p o w o m ę s k im " sposobie myślenia. „ M ię d z y n a m i m ę ż c z y z n a m i " s t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e s ą c o najwyżej w y s tę p k i e m d ż e n t e l m e n a , nie kied y n a w e t b o h a t e r s k i m czy­ n e m . J e d y n i e w skrajnie k o n s e r w a t y w n y c h , d r o b n o m i e s z c z a ń s k i c h k r ę g a c h p o t ę p i a się j e. D l a k o b i e t y , k t ó r a się od w aży na odbicie m ę ż a żonie, w n aszym m o n o g a m i c z n y m s p o ł e c z e ń s t w i e nie m a u s p r a w i e d l i w i e n i a . P u b l i c z n e p r z y z n a ­ n i e się do z w i ą z k u p o z a m a ł ż e ń s k i e g o j e s t n a d a l b a r d z o r y z y ­ k o w n e . M i ł o ś ć się w t y m w y p a d k u nie liczy i n i e j e s t a r g u ­ m e n t e m p rzem aw iającym na korzyść k o c h a n k i. S p o łe c z e ń ­ stwo po tr afi w ybaczyć se ksualn ą przy g o d ę. P o d r y w a c z e i d o n ż u a n i t w i e r d z ą , oc z y wi ś c i e, że „ o b r ą c z k a n a p a l c u nie je st p r z e s z k o d ą " . J e s te ś m y w y lu z o w a n i, żyjemy i k o c h a m y s w o b o d n i e . W w i e c z o r n y m p r o g r a m i e telewizyjnym p o w i e ­ dziel i, że A I D S ni e j e s t g r o ź n y , jeśli u ż y w a się k o n d o m ó w . B ą d ź m y n o w o c z e ś n i , w k o ń c u nie ż y j e my w ś r e d n i o w i e c z u . M i ł o ś ć p l a t o n i c z n a istni eje t y l k o w s i e l a n k o w y m świecie p o w i e ś c i C o u r t h s - M a h l e r o w e j . D z iś , w d o b i e l o t ó w n a K s i ę ­ ż yc, s ł o w o „ m i ł o ś ć " k o j a r z y się z s e n t y m e n t a l i z m e m i n a d ­ m i e rn ą uczuciowością, nie stosow ną p o ś r ó d k o m p u t e r ó w i u r z ą d z e ń e l e k t r o n i c z n y c h . C z ł o w i e k n a u c z y ł się p a n o w a ć n a d swoimi z m y s ł a m i ( c h o ć b y za p o m o c ą ś r o d k ó w far­ m a k o lo g iczn y ch ). U k ry w a uczucia p o d m a s k ą obojętności. W i e l e się m ó w i o m i ł o ś c i . I m i ł o ś ć się r o b i - p e r f e k c y j n i e , j a k w t y c h d z i e d z i n a c h życ i a , g d z i e r o z u m d o m i n u j e n a d u c z u c i e m . M i ł o ś ć j a k o sp o r t w y czy no wy , n a w id e o i lśnią­ cych zdjęciach, m i ło ś ć z r e d u k o w a n a do p r a k t y k se k s ua ln y ch od p r z o d u i od ty łu , n a d i p o d , w windzie, w w a n n ie , p o d

57

m o s te m . M iłość p o z b a w io n a intym ności, wystaw iona na w i d o k p u b l i c z n y , p o d g l ą d a n a p r z e z set ki p a r o c z u , z o s t a ł a zbrukana. S t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e u k ł a d a j ą się b a r d z o r ó ż n i e , w zależności od tego, jak ie są p o t r z e b y k o c h a n k ó w . W n ie ­ k tó r y c h w y p a d k a c h miło ść p o j m o w a n a j a k o h a r m o n i a dusz o d g r y w a r ol ę d r u g o r z ę d n ą , a g ł ó w n y m c e l e m z w i ą z k u j e s t seks, p r z y g o d a , e k s c y t u j ą c e p r z e ż y c i e . F u n k c j o n o w a n i e k o ­ b i e t y w rol i „ d r u g i e j ż o n y " z a l e ży więc w d u ż y m s t o p n i u od m o ty w ó w i okoliczności, które skłoniły ją do związania się z ż o n a t y m c z ł o w i e k i e m . W p r z e c i wi e ń s t wi e do flirtu, a więc z w i ą z k u p r z e d e wszyst ­ kim o c h a ra k t e rz e seksualnym, g or ąc a miłość między ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą a j e g o p r z y j a c i ó ł k ą m a n i e c o i n n y p r z e b i e g niż w ó w c z a s , g d y z a k o c h u j ą się w sobi e o s o b y w o l n e , k t ó r e w n a t u r a l n y sp o s ó b p r z e c h o d z ą kolejne e ta p y zn a jo m o śc i. N a t o m i a s t dla „ k o b i e t w cie n i u " m iło ś ć o z n a c z a wieczne c z e k a n i e, p r z y s t o s o w a n i e się d o j e g o r o z k ł a d u d n i a , rezygnacj ę z w ł a s n y c h d ą ż e ń , p o d p o r z ą d k o w a n i e o k r e ś l o n y m p r z e z niego r e g u ł o m . „ T a t r z e c i a" r o b i t o w s z y s t ko d l a n i e g o , a w z a m i a n m o ż e liczyć n a k r ó t k i e i u k r a d k o w e s p o t k a n i e . O n d o niej nie na l e ż y, n a t o m i a s t o n a n a l e ż y d o ń c i a ł e m i d us z ą . N i e j e s t t o u k ł a d p a r t n e r s k i , w k t ó r y m oboje dają i b i o r ą po r ó w n o . W t a k i m z w i ą z k u o n a j e s t z a ws z e s t r o n ą p o s z k o d o w a n ą . C z y z d o ł a się w p o r ę w y c o f a ć , czy t eż u c z y n i k o c h a n k a o ś r o d k i e m swego świ a t a, j e d y n ą t r e ś c i ą ż yc i a , z a l e ż y o d „ k a p i t a ł u startow e go " początkującej k o c h a n k i. K a p i t a ł ten s t a n o w i jej o s o b i s t e i s z e r o k o p o j ę t e d o ś w i a d c z e n i e , p o ­ ch od zenie społeczne i w y konyw any zawód, wychowanie w r o d z i n i e i p r e d y s p o z y c j e p s y c h i c z n e . C z y n n i k i te k s z t a ł ­ t u j ą p o d o b n e „ c h a r a k t e r y " k o c h a n e k i s p r a wi aj ą, że ich życie p r z e b i e g a w e d ł u g o k r e ś l o n e g o s c h e m a t u . N a p r z y k ł a d w s y t u a c j i „ t ej t r z e c i e j " m o ż e się z n a l e ź ć r o z w i e d z i o n a k o b i e t a , k t ó r a ś w i a d o m i e r z u c a się n a szyję c u d z e m u m ę ­ ż owi , i m ł o d a d z i e w c z y n a , k t ó r a swoją p i e r w s z ą m i ł o ś ć ofiarow ała ż o n a t e m u mężczyźnie. R o z w ó d k a d a w n o p o ­ z b y ł a się iluzji, c h c e się t y l k o z a b a w i ć , wyżyć s e k s u a l n i e , bez z a h a m o w a ń , r o z t e re k i wątpliwości. W tego r od za ju p o z a m a ł ż e ń s k i e j m iło ści oboje są r ó w n o r z ę d n y m i p a r t n e r a ­

58

mi. K o b i e t a jest w te d y g ó r ą i d o m i n u j e n a d „ b i e d n y m g ł u p c e m z ż o n ą - k u lą u no g i" . C z a s e m w w y n i k u takiej luźnej u m o w y , polegającej n a w z a j e m n y m z a s p o k a j a n i u , r o z wi j a się c o ś wi ęcej , r o d z i się s y m p a t i a i więź p s y c h i c z n a , ale z d a r z a się t o r z a d k o . Inaczej przebiega zn ajo m o ść p r o w a d z ą c a do związku p o z a m a ł ż e ń s k i e g o , k t ó r a z a c z ę ł a się n i e o c z e k i w a n i e , j a k b y w b łysku p io r u n a . N a g ł a i n ie p r z e c z u w a n a intensywność d o z n a ń p o r a z i ł a oboje. M i ł o ś ć od pierws zeg o wejrzenia jest d l a t a k i c h p a r , a s z c z e g ó l ni e d l a k o c h a n k ó w in spe, r a d o ś c i ą , ale t a k ż e ź r ó d ł e m c i e r p i e n i a . K o c h a ć - t o z n a c z y b y ć g o ­ t o w y m d o p o n o s z e n i a w s z e l k i c h ofi ar. W o d n i e s i e n i u d o n i e l e g a l n y c h z w i ą z k ó w p o w i e d z e n i e t o s p r a w d z a się p r a w i e z a ws z e , c h o c i a ż g o t o w o ś ć d o p o ś w i ę c e ń nie j e s t t a k a s a m a u obojga p a rtn e ró w . W e d ł u g realistycznej i ra cj o na ln ej o c e n y b a d a c z y tego p r o b l e m u większość zw iązk ów p o z a m a ł ż e ń s k i c h bazuje na g o t o w o ś c i k o b i e t y d o p o n o s z e n i a ofi ar. N a jej b a r k a c h w s p i e r a się f u n d a m e n t z w i ą z k u . W pi e r ws z e j c hwi l i j e s t t a k o c z a r o w a n a , ta k b a r d z o p ra g n i e ulżyć c i e m i ę ż o n e m u k o ­ c h a n k o w i , że nie w i d z i t e g o , j a k n i e r ó w n o s ą r o z ł o ż o n e ci ę ż ar y . K i e d y z a k o c h a n i e p r z e r a d z a się w m i ł o ś ć , t y m b a r d z i e j nie w a l c z y o r ó w n e p r a w a . M ó w i się, że m i ł o ś ć - n i e s t a wi a p y t a ń , ale d o c z a s u . J a k d ł u g o „ t a t r z e c i a " p o t r a f i w milczeniu trwać w ta k im niesprawiedliw ym u k ładz ie, z a l e ż y o d jej t e m p e r a m e n t u , w r a ż l i w o ś c i i m e n t a l n o ś c i . N i e p e w n o ś ć i ob aw y , g ł ę b o k o sk ry wa ne, bywają c a ł y m i l a t a m i s p y c h a n e w g łą b p o d ś w i a d o m o ś c i lub i g n o r o w a n e . W k o ń c u j e d n a k z a w s z e o b j a w i a się b o l e s n a r z e c z y w i s t o ś ć i p o d ś w i a d o m o ś ć w y s t a w i a swój r a c h u n e k . W a l u t ą j e s t za p ra w io n e goryczą poczucie niesprawiedliwości. Kiedy z n i k a euf or ia pier wszego z a k o c h a n i a , na niebie pojawiają się c i e m n e c h m u r y . D l a „tej t r z e c i e j " c e n ą , j a k ą m u s i z a ­ p ł a c i ć z a k r a d z i o n e szczęście, j e s t d u c h o w e r o z d a r c i e . R z a d ­ ko c z a s p r a c u j e n a jej k o r z y ś ć . S a m o życie wc z e śn i e j czy p ó ź n i e j z m u s i nieszczęśl iwie z a k o c h a n ą d o s p o j r z e n i a w o c z y p r a w d z i e : m i ł o ś ć n i e daje jej ż a d n e g o p r a w a d o ż o n a t e g o mężczyzny. K o b i e t y n a o g ó ł nie w y o b r a ż a j ą s ob i e w s p ó l n e g o ż y c i a

59

b e z ś w i a d e c t w a ś l u b u , ale n i e k a ż d a k o c h a n k a c h c i a ł a b y zaj ąć mi ej s ce ż o n y u k o c h a n e g o m ę ż c z y z n y . O w s z e m , k o ­ cha j ą , ale ni e c h c ą się w i ą z a ć . W w a l c e „ t y c h t r z e c i c h " 0 ż o n a t e g o m ę ż c z y z n ę ni ek i ed y od gry wa ją rolę tak ie c z y n ­ ni ki , j a k : a m b i c j a , c h ę ć z d o b y w a n i a , p r ó b a sił. N i e r z a d k o g r a rol ę r ó w n i e ż p o d ś w i a d o m a f a s c y n a c j a t y m , c o z a b r o ­ nione. P o n a d t o „m ęż c zy zn a w w ięzach" niemal idealnie o d p o w i a d a p o t r z e b o m k o b i e t , k t ó r e t w i e r d z ą (czy s z c z e ­ r ze?) , że p r z e d k ł a d a j ą w o l n o ś ć i m i e z a l e ż n o ś ć n a d w ł a s n ą r o d z i n ę . Ż o n a t y k o c h a n e k n i e j e s t n i e b e z p i e c z n y , b o nie z a g ra ż a ich wolności. T a k ie r o z u m o w a n i e t ł u m a c z y ł o b y n i e m a l m a g i c z n ą siłę p r z y c i ą g a n i a , j a k ą d l a c o r a z większej l i czb y „ n o w o c z e s n y c h k o b i e t " m a j ą ż o n a c i m ę ż c z y ź n i . W b r e w p o w s z e c h n e m u d ą ż e n i u do e m a n c y p a c ji i j a k b y na p r z e k ó r z a s a d o m nowej feministycznej ś w iad o m o ści j e d y n i e części k o b i e t u d a ł o się o d c i ą ć o d t r a d y c y j n i e p o ­ j m o w a n e j r ol i ż o n y , m a t k i , g o s p o d y n i d o m o w e j . „ T e t r z e ­ c i e " t w i e r d z ą , że z m u s i ł a j e d o t e g o z a k a z a n a m i ł o ś ć , 1 d a j ą do z r o z u m i e n i a , że c z u j ą się b e z s i l n e w o b e c t a k g ł ę b o k i e g o u c z u c i a . N i e j e d n a p r z e c z u w a j e d n a k , że u ż y w a słow a „ m i ł o ś ć " j a k o p a r a w a n u dla s t r a c h u p rz e d u t r a t ą p a r t n e r a , d l a n i e z d o l n o ś c i d o d z i a ł a n i a , d l a iluzji i n i e k o n ­ s ekwencj i . N i e k a ż d a c h c e t o s ob i e u ś w i a d o m i ć , i n i e b e z p o w o d u . Z a k a z a n a miłość kwitnie w sztucznych w a r u n ­ k a c h n i c z y m w o ra n ż er ii : o d i z o l o w a n a od rzeczywistości, u tr z y m y w a n a w tajemnicy, s p e ł n ia n a u k r a d k i e m , w p o ­ ś p i e c h u . M a l e ń k i p ł o m y k r o z j a r z a się, w y b u c h a g w a ł t o w ­ n y m p ł o m i e n i e m i z n o w u p r z y g a s a , aż d o n a s t ę p n e g o s p o ­ tkania.

RÓŻOWE

OKULARY

L u dz ie z a k o c h a n i po uszy nie p o t r a f i ą być o bi ek ty wn i. Zjawisko różo w ych ok u laró w trafnie i ironicznie za ra z e m o p i s a ł G e o r g e B e r n a r d Shaw: „ M i ł o ś ć po le g a n a w y r ó ż ­ nianiu jednej osoby spośród in n y ch " . D ośw iadczenie p o k a ­ zuje, że n i e t y l k o p r z e c i w i e ń s t w a się p r z y ci ąg a j ą . Z o b s e r ­ wacji i s t u d i ó w n a d p o s z c z e g ó l n y m i p r z y p a d k a m i p s y c h o ­

60

l o g o w i e wy c i ą g a j ą w r ę c z p r z e c i w n y w n i o s e k . T w i e r d z ą o n i , że p a r t n e r ó w p r z y c i ą g a d o siebie r aczej w z a j e m n e p o d o b i e ń ­ s t w o niż o d w r o t n i e . W t ł u m i e n i e z n a j o m y c h o s ó b w z r o k k o b i e t y z a t r z y m a się n a m ę ż c z y ź n i e r ó w n i e p r z y s t o j n y m , n o w o c z e s n y m albo n u d n y m , nijakim lub p o c z c i w y m j a k o n a s a m a . T e o r i a t a p o t w i e r d z a , że o s o b y , k t ó r e p r a g n ą s t a bil nych związków, p o d ś w i a d o m i e szukają r ó w n o r z ę d ­ n e g o p a r t n e r a . J u ż C y c e r o n g ł o s i ł , że p o d o b n e c i ą ż y k u p o d o b n e m u . Teoretycznie każdy mężczyzna i każda kobieta z n a j d u j e i d e a ł : t e g o j e d y n e g o i n a c a ł y m świecie n a j w s p a n i a l ­ s zego c z ł o w i e k a . Z a k o c h a n y p a t r z y n a świ a t p r z e z r ó ż o w e o k u l a r y i widzi tylk o to , co chce z o b ac zy ć. T a k i e i d e a l i z o w a n i e w i z e r u n k u p a r t n e r a kryje w sobi e pew n e niebezp iecz eńs two, obejmujące rów nież te pow sz e ch n ie u z n a n e związki. Z a u r o c z e n i e mija, z o c z u s p a d a j ą ł u s k i i n a s t ę ­ puje s m u t n e p r z e b u d z e n i e . O k a z u j e się w t e d y , że p a r t n e r wca l e nie j e s t t a k i m i d e a ł e m ! P o r a n n y z ł y h u m o r i n i e w i n n e p r z y z w y ­ c z a j e n i a stają się u c i ą ż l i w y m i , b a , n i e z n o ś n y m i w a d a m i . D o t a k i c h s t w i e r d z e ń d o c h o d z ą p r z e w a ż n i e ci, k t ó r z y d z i e l ą s t ó ł i ło ż e i r a z e m spe łniaj ą o b ow iązk i. N i e d o ty c z y to zw iązków p o z a m a ł ż e ń s k i c h . D l a k o c h a n k ó w k a ż d e s p o t k a n i e jest j a k ś w i ą t e c z n y o b i a d : n i e c z a s p o t e m u a n i o d p o w i e d n i a c h wi l a , ż e b y z g ł ę b i a ć o s o b o w o ś ć i p r a w d z i w y c h a r a k t e r k o c h a n k a l ub k o c h a n k i . W ł a ś n i e w t a k i c h z wi ązk ach idealizowanie p a r t n e r a j es t s zczegól ni e n i e b e z p i e c z n e . S k u t k i m i ł o s n e g o o s z o ł o m i e n i a d l a n i e w i e r n e g o m a ł ż o n k a i j e g o r o d z i n y s ą o c z y wi s t e , ale k o c h a n k a t a k ż e w k r a c z a n a n i e b e z p i e c z n ą d r o g ę . N a swego u k o c h a n e g o z a w s z e s p o g l ą d a p r z e z r ó ż o w e o k u l a r y , b o też i o n p o k a z u j e jej się t y l k o o d swojej n a j l ep sze j s t r o n y . I n a c z e j niż w „ n o r m a l n y c h " z w i ą z k a c h , i n t e n s y w n o ś ć uczuć łączących ż o n a te g o mężczyznę i jego k o c h a n k ę latam i u t r z y m u j e się n a t y m s a m y m p o z i o m i e . M i ł o ś ć b e z p e w n o ś c i nie z n a b o w i e m p r z y z w y c z a j e n i a . C z a r z a k o c h a n i a m o ż e trwać dłużej i niekiedy p rze ch o d zi w (trwały) stan zaślepie­ ni a. R z e c z y n e g a t y w n e się o d s i e w a , n i e w y g o d n e i n f o r m a c j e i g n o r u j e . T o , c o nie p a s u j e d o o g ó l n e g o o b r a z u , z os t aj e zepchnięte w podśw iadom ość. Partnerzy, którzy kochają się w t e n s p o s ó b , t k a j ą r a z e m s z c z e l n y k o k o n o c h r o n n y , p r z e z k t ó r y n i c , c o m o g ł o b y z a k ł ó c i ć idyllę, d o n i c h nie

61

do c ie r a . T e g o ro d z a j u związki nie ma ją w sobie nic z c o ­ d z ie n n o ś c i. K a ż d y d zień s p ę d z o n y r a z e m jest j a k niedziela. K o c h a n e k m a c e c h y z u p e ł n i e nie z n a n e ś l u b n e j m a ł ż o n c e . Jeśli „ t ę t r z e c i ą " s p o t k a w ą t p l i w e szczęście i z d o ł a p r z y w i ą ­ za ć go do si ebie n a s t a ł e , m o ż e się o k a z a ć , że z a k o c h a ł a się w z u p e ł n i e k i m ś i n n y m . M ę ż c z y z n a , o p u s z c z a j ą c swoją ż o n ę , p r z y n o s i ze s o b ą n i e t y l k o s z c z o t e c z k ę d o z ę b ó w , w a l i z k ę i w o r e k p r o b l e m ó w , lecz t a k ż e swoją c o d z i e n n ą tw ar z. Z pracy w raca na ogół zm ęc zo n y , sfrustrowany, w zły m h u m o r z e i z d e n e r w o w a n y - t a k i m k o c h a n k a go p r a w d o p o ­ d o b n i e n i g d y n i e w i d z i a ł a . Z t r ó j k ą t a z r o b i ł się z w i ą z e k dwojga i c a ły u r o k pryska. N i e m a ju ż o d s k o c z n i od c o d z i e n ­ n o ś c i i m ę ż c z y z n a z n a j d u j e się w s y t u ac j i , o d k t ó r e j u c i e k a ł , tyl e że m i ej s c e ż o n y z a j m u j e i n n a k o b i e t a . W t y c h n o w y c h ok o liczn ościach m o że on zarea go w ać w dwojaki sposób: 1. a l b o w r a c a d o g n i a z d a , k t ó r e o p u ś c i ł , p o n i e w a ż t a m ws zystko jest z n a j o m e i p ro s ts ze , bez n i e d o g o d n o ś c i m oralnych i materialnych, 2. a l b o p o p e w n y m c za s i e u l e g a u r o k o w i n a s t ę p n e j „tej trzeciej". Często „ta trzecia" z a k o c h a n a b y ła w fantom ie, z b u d o ­ w a n y m z jej f a n t a z ji i ż y c z e ń ; w m ó w i ł a s o b i e, że p a r t n e r j e s t i d e a ł e m , i w i d z i a ł a w n i m t y l k o t o , c o o d p o w i a d a ł o jej w yobrażeniom i oczekiwaniom. Z d r a d z a n e ż o n y i k o c h a n k i r z a d k o m a j ą o c h o t ę się s p o t k a ć i p o r o z m a w i a ć o w s p ó l n y m m ę ż c z y ź n i e . Ale k i e d y j u ż d o s p o t k a n i a d o j d z i e , o k a z u j e się, że r o z m a w i a j ą o d w ó c h r ó ż ­ n y c h l u d z i a c h . Ów m ę ż c z y z n a o d w ó c h o b l i c z a c h z a c h o w y w a ł się z u p e ł n i e i n a c z e j w o b e c n o ś c i k o c h a n k i , a b y ł s o b ą , g d y w r a c a ł do ż o ny . W świecie, k t ó r y st wor zyl i r a z e m z k o c h a n k ą , st ale ś w i e c i ł o s ł o ń c e , t o t e ż m ó g ł jej p o w t a r z a ć z a c h w y c o n y : „ Z t o b ą w s z y st k o j e s t i n n e - p r z y t o b i e czuję się o d m i e n i o n y " . G d y w ro zm ow ie kobiety z kob ietą p o d w ó jn o ść mężczyzny w y c h o d z i n a j a w , z d u m i e n i e o b y d w u nie m a g r a n i c . „ M ę ż c z y ­ z n a , k t ó r e g o k o c h a s z , nie m o ż e b y ć m o i m m ę ż e m " - dzi wi się j e d n a . „ W c a l e go t a k i m n i e z n a ł a m " - o d p o w i a d a d r u g a .

L U B IA N A „T a trzecia" w społeczeństwie

zasiać n aszą m a ł ą wol ność mi ed z y d w i e ma g r a n i c a m i b r a ć z i a r n o z naszego raju

(Brigitte

Bohnhorst)

czyj świat? jego świat jest i n n y m świ at em n a d g o d z i n y w b i ur ze budowa domu ubezpi e cze n i e n a życie wi e t r zn a o s p a dzieci brat z Hamburga mój świat jest i n n y m świ at em uczel nia praktyki t r amwaj e p r zyj aci ół k a z b ul i mi ą kiedy jego świat staje się m o i m świat em? t ylko m a ł a czą st ka jest n a s z y m świ at em maleńka r z a d ka zaskakuj ąca bez w y m a g a ń wciąż n ow a i pi ękna.

(Christel

Becker-Kolle)

twoja decyzja o w y t r w a n i u prz y m o r a l n y c h o b o wi ą z k a c h w y p ę d z a m n i e z raju

63

moj a i twoja i n t y mn o ś ć w y p o ż y c z o n a n a godziny pozost aje mi rzeczywistość w której ma r zę o n o w y m edenie gdzie o p r ó c z mn i e i ciebie znaleźliby miejsce także inni

(Michaela van de Schans)

DWA

ŚW IATY

M a r z e n i a , iluzje i f a n t a z j e p i e n i ą się n i c z y m c h w a s t y . N a o g ó ł ni el ega lny związek jest u t r z y m y w a n y w ta je mn ic y. K o c h a n k o w i e s t w a r z a j ą so b i e w ł a s n ą r z e c z y w i s t o ś ć , o p a r t ą n a m a r z e n i a c h i z ł u d z e n i a c h , i o d g r a d z a j ą się o d ś w i a t a realnego. O b o j e , c u d z y m ą ż i j e g o p r z y j a c i ó ł k a , żyją n a p o z ó r t a k j a k d o t y c h c z a s . K a ż d e z n i c h m a swój w ł a s n y świat , w k t ó ­ r y m f u n k c j o n u j e , j a k g d y b y n i g d y n i c. T a m , g d z i e o b a te ś wi a t y się p r z e c i n a j ą , p o w s t a j e w y s p a s z c zę ś c i a - i c h w s p ó l ­ na, u k ry w a n a p rze d o to c z e n ie m tajemnica. „ T a trzecia" i jej pr z y j ac i e l żyją więc n a t r z e c h p ł a s z c z y z n a c h : - w jej o f i c j a l n y m świecie, - w j e g o o f i c j a l n y m świeci e i - we w s p ó l n y m raju. T a m a ł a o a z a m a swoj ą c e n ę . O b o j e , a wi ę c nie t y l k o z d r a d z a j ą c y m ą ż , lecz t a k ż e j e g o u k o c h a n a , s ą z m u s z e n i d o p r o w a d z e n i a p o d w ó j n e g o życi a . O b a b a r d z o r ó ż n e ś wi a t y s t yka j ą się ze s ob ą , a z a r a z e m o d d z i e l a j e o d siebie n i e p r z e ­ k racza ln a granica. I m b a r d z i e j „ t a t r z e c i a " u p i e r a się p r z y ż y c i u z n i m , t y m d r a m a t y c z n i e j s z y c h s k u t k ó w n a l e ż y się s p o d z i e w a ć . Jeśli o n a z d e c y d u j e się n a p o d w ó j n e życie , m u s i się liczyć z k o ­ niecznością drastycznych zm ian. N a t o m i a s t dla zdradzające­ go m ę ż a p o t a j e m n e d r u g i e życie w p r o w a d z a ni e wi e l e k o m ­ plikacji. M u s i w p r a w d z i e u c i e k a ć się d o w y b i e g ó w i k ł a m s t w ( n a d g o d z i n y , p o d r ó ż e s ł u ż b o w e , k o n f e r e n c j e ) , ale t r u d o p ł a ­ ci się sowicie: w y st a r c z y , że k i w n i e p a l c e m , a o n a pr z y b i eg a !

64

P r z y j a c i ó ł k a n i g d y n i e wie, k i e d y o n b ę d z i e m i a ł d l a niej czas, więc p r z e o r g a n i z o w u j e swoje życie, t a k ż e b y być w d y s ­ p ozycj i , k i e d y j e m u p r z y j d z i e o c h o t a s p o t k a ć się z nią. Wy co fu j e się z ży c i a t o w a r z y s k i e g o i c z e k a n a n i e g o , s p ę ­ d za j ą c c z a s s a m o t n i e . T a k i e p o s t ę p o w a n i e ni es i e ze s o b ą o k r e ś l o n e skutki. K ie d y związek z ż o n a t y m prz yjacielem się r o z p a d n i e , jej s y t u a c j a staje się nie d o p o z a z d r o s z c z e n i a . Z w y k l e o n w r a c a s k r u s z o n y n a ł o n o r o d z i n y , a jeśli j e s t t o n i e m o ż l i w e , i t a k s p a d a j a k k o t n a c z t e r y ł a p y . O n a zaś z o s t aj e s a m a i w d o d a t k u n i e m a się k o m u p o ż a l i ć , b o u t r z y m y w a ł a swój z w i ą z e k w t a j e m n i c y p r z e d m a t k ą , si os­ tr ą, p r z y j a c i ó ł k ą . Z o s t a w i o n a s a m a so b i e , m o ż e się z e ś l i z n ą ć w b e z d e n n ą o t c h ł a ń rozpaczy. I s t o t n i e , najczęściej z w i ą z e k „tej t r z e c i e j " z ż o n a t y m c z ł o ­ w i e k i e m p r z y n o s i jej s p o r o f r u st r ac j i , c i e r p i e n i a , t r o s k , l ę k u i n a k o n i e c p o c z u c i a be z s i l n e j n i e n a w i ś c i . E m a n c y p a c j a e m a n c y p a c j ą , a k o c h a n k a t r a c i w r a z z u k o c h a n y m wc a l e ni e t a k r z a d k o l e p s z ą p o ł o w ę s we g o ż y c i a . W y m y ś l o n y świ at p r z y p o m i n a ł raj n a z i e m i : t a m m o g ł a c z u ć się b e z ­ p i e c z n i e i śni ć swój s e n o s zczęś ci u. I m s m u t n i e j s z e i n i e z a ­ d o w a l a j ą c e w y d a się jej życie b e z „ n i e g o " , t y m szybciej z a c z n i e s z u k a ć u c i e c z k i w ś wi a t f a n t a z j i . T a m b ę d z i e m o g ł a m a r z y ć b e z p r z e s z k ó d . Ale g d y wybije g o d z i n a p r a w d y , w ó w c z a s z a w a l i się jej c a ł y świat . P o z o s t a n i e p u s t k a i r o z ­ p a c z . T y l k o b a r d z o g ł ę b o k o w ś r o d k u o d c z u j e ul g ę , że t e r a z m a p r z y n a j m n i e j j a s n o ś ć syt uacj i . N i m się „ t a t r z e c i a " s p o s t r z e ż e , w co się w p l ą t a ł a , szybciej n i ż s a m a u w a ż a ł a b y t o z a m o ż l i w e , u z a l e ż n i a się o d k o c h a n k a d o t e g o s t o p n i a , że j e s t n a k a ż d e j e g o z a w o ł a n i e . P o c z ą t k o w o , c h o ć w s z y s t k o się w niej b u r z y , w y k a z u j e p e ł n e z r o z u m i e n i e d l a z a g o n i o ­ n e g o p a n a s wego s e r c a , a p ó ź n i e j p o z o s t a j e jej j u ż t y l k o c i ą g ł a w ę d r ó w k a m i ę d z y ś w i a t e m f ant azji a r z ec z ywi s t o ś c i ą. Przez ca łe stulecia u c z o n o k o b ie t y p o s ł u s z e ń s t w a . S p o s ó b w yc how yw ania dziecka zależał od jego płci. Od dziewczy­ n ek , k t ó r e dzisiaj m a j ą p o t r z y d z i e ś c i - c z t e r d z i e ś c i l u b więcej lat , ni e w y m a g a n o s a m o d z i e l n e g o m y ś l e n i a , n i e u c z o n o , j a k d b a ć o w ł a s n e i n t e r e s y . P o d c z a s g d y i ch b r a c i a bawi l i się s w o b o d n i e , o n e - dzisiejsze „ k o b i e t y w c i e n i u " - s p a c e ­ r o w a ł y p o p a r k u , c z y s t o u b r a n e , ze w s t ą ż k ą we w ł o s a c h , z a

65

r ę k ę z m a m u s i ą . S ł a b a k o b i e t k a żyje n a d a l we w s p ó ł c z e s ­ nej k o b i e c i e : t o k o b i e t y a n g a ż u j ą się s p o ł e c z n i e n a rzecz jeszcze sł a b sz y c h od nich. K o b i e t y p iastują s t a n o w i s k a h o n o r o w e , p o d c z a s gdy m ęż c z y ź n i d o b r z e p ł a t n e . N i b y o b o w ią z uj ą te sa m e tabele p ł a c , tylk o żeby d o s t a ć to sa­ m o u p o s a ż e n i e co m ę ż c z y z n a , k o b i e t a m u s i by ć o d n i e g o o wiele l ep s z a . S a m e k o b i e t y a k c e p t u j ą t e n s t a n r z ec z y , to z n a c z y p o d p o r z ą d k o w u j ą się z r e z y g n a c j ą s w o j e m u l o s o ­ wi, z a d o w o l o n e , że w o g ó l e m a j ą p r a c ę . I r o n i c z n i e b r z m i ą z a t e m wy po wi e dz i p s y c h o l o g ó w (mężc zyz n!), gdy w za ­ c h o w a n i u „tej t r z e c i e j " d o s z u k u j ą się „ k o b i e c e g o m a s o ­ c h i z m u " , a więc u p o d o b a n i a k o b i e t d o c i e r p i e n i a . N a w e t jeśli t a k i e t e n d e n c j e r z e cz y wi ś c i e w y st ę p u j ą, k o b i e t a - c i e ń m u s i się i m p o d p o r z ą d k o w a ć . P o s t a w a u l e g ł o ś c i , p r z e k o ­ n a n i e , że t a k p o p r o s t u j e s t , s k ł a n i a k o b i e t y d o b i e r n o ś c i , o d c z a s u do c z a s u j e d n a k się b u n t u j ą i czują, że s ą t r a k ­ to w a n e niesprawiedliwie. P o d o b n i e j a k w i ę k s z o ś ć k o b i e t w t aki ej syt uacji , d w u d z i e s t o t r z y l e t n i a C a r o l a M. b y ł a p r z e k o n a n a , że n a d wszyst ­ k i m p a n u j e . Ż y c i e w c i e n i u p r z y j a c i e l a, d o c e n t a , s p r a w i a ł o jej w p r a w d z i e p e w n e t r u d n o ś c i , ale nie m y ś l a ł a o p rz y s z ł o ś c i . P a t r z ą c w s t e c z , C a r o l a t a k p r z e d s t a w i a swoje f r us t r ac j e z tego okresu: Wszystko było takie trudne. Babcia i ojciec ostrzegali mnie, że on nie rozstanie się ze swoją żoną, żeby b yć ze mną. Przyzwyczaiłam się, że do mężczyzny, w którym jestem zakochana, mogę dzwonić tylko o określonych p o ­ rach, spędzać z nim tylko tyle czasu, ile on może m i p o ­ święcić, godzić się z tym . K iedy w lecie w yjechał na sześć tygodni na urlop, p o ­ stanowiłam to wykorzystać i zdystansować się o d niego wewnętrznie, aby później łatw iej m i było z nim zerwać. M yślałam , że dam radę zakończyć nasz związek. Ale gdy tylko wrócił, wszystko było ja k dawniej. Jakbyśmy się w ogóle nie rozstawali. N a d a l spotykaliśmy się dwa razy w tygodniu, od czasu do czasu dzwoniliśmy do siebie. Czas p ły n ą ł i coraz jaśn iej uświadam iałam sobie, ja k m ało je s t dla mnie miejsca w jego

66

życiu. N a kilka godzin wchodziliśmy w pozorny świat, w którym zachowywaliśmy się tak, jakbyśm y naprawdę należeli do siebie, ale w tym samym momencie, w którym opuszczał moje mieszkanie, opuszczał także nasz świat i w racał do swojego. A w jeg o świecie - z żoną, dziećmi, pra cą zawodową, przyjaciółm i - nie było miejsca dla mnie. N aw et w myślach nie za b iera ł mnie tam ze sobą. W cale za mną nie tęsknił, bo m ia ł wiele innych atrakcji, a do kocha­ nia swoje dzieci. N atom iast wszystkie moje uczucia i myśli należały do niego i bardzo boleśnie odczuwałam to, że mogę go widywać albo porozm aw iać z nim tylko o „usta­ lonych p o ra ch ", a nie wtedy, kiedy m am na to ochotę. K o b i e t y w c i e n i u m u s z ą się p o g o d z i ć z t y m , że s ą w y ­ k l u c z o n e ze ś w i a t a u k o c h a n e g o m ę ż c z y z n y . T e g o , że t a k grzec znie na w szy stko przystają., nie r o z u m i e j ą n a w e t o n e s a m e . P o d o b n i e j a k C a r o l a M. o d c z u w a t r z y d z i e s t o l e t n i a w y c h o w a w c z y n i M a r l e n a F., k o c h a n k a b a r d z o wziętego p e d a g o g a . S k a r ż y się: M c m i nie wolno. N ie mogę do niego dzwonić ani pisać listów. Mogę tylko czekać, aż sam się zgłosi. On wprawdzie to robi, i to często. Ale nie mogę p o prostu zadzwonić i powiedzieć: 'C hciałabym , żebyśmy zrobili to czy tamto". Albo p o prostu tylko pogadać. Jest m i bardzo ciężko. Pozostają marzenia. One są p o prostu częścią mojego życia. W yobrażam sobie różne rzeczy, wspólną przyszłość. A to je s t frustrujące. Wiem, że nie m a nadziei na to, byśmy mogli być razem. Żadnych perspektyw. I wtedy nie mam ju ż ochoty marzyć. Aby to wytrzymać, p o prostu wyłączam myślenie. Dobrze wiem, że nie na długo. Ale na razie zupełnie dobrze to znoszę i chcę się cieszyć, dopóki potrafię. N a sz św iat to żyć i kochać bez wymagań, bez planów na przyszłość. Taki stan nie będzie trw a ł wiecznie, ale p ó k i jestem zakochana, potrafię przejść n ad tym do porządku. Związek bez wymagań -~ dwoje ludzi spotyka się i idzie kaw ałek razem . Jak długo? N ie ważę się na żadne progno­ zy. Spycham wszystko w podświadom ość i żyję uczuciami...

67

W t e n s p o s ó b o d b y w a się t o u w i ę k sz o ś c i „ t y c h t r z e c i c h " : w j e d n y m świecie żyją r o z u m n i e , d z i a ł a j ą l o g i c z n i e , w s p o ­ sób p r z e m y ś l a n y ; w d r u g i m - d o m i n u j e serce, u c z u c i e . Świ a t r o z u m u jest ró w n o c z e ś n i e oficjalnym św ia tem k o c h a n k i . W t y m świecie żyje b ez swoj ego p r z y j a c i e l a . K i e d y z a m y k a j ą się z a n i m d r z w i , t e n świ a t d o s i ę g a j ą t a k n a g l e , że c z a s e m czuje się z u p e ł n i e o s z o ł o m i o n a . Ś w i a t r o z u m u j e s t r ó w n i e ż ś w i a t e m , z k t ó r e g o „ t a t r z e c i a " c o r a z b a r d z i e j się w y c o f u j e n a korzy ść św iata u c z u ć . Świat m a r z e ń jest piękniejszy od t e g o r e a l n e g o , b o w n i m żyje u b o k u s we g o u k o c h a n e g o . W i e d z ą o t y m t y l k o jej n a j b a r d z i e j z a u f a n i , n i e k o n i e c z n i e m a t k a czy n a j l e p s z a p r z y j a c i ó ł k a . M a r z e n i a z w i ą z a n e z ż o ­ n a t y m k o c h a n k i e m i m i ł o ś ć d o n i e g o - t y l k o t o daje jej siłę d o p r o w a d z e n i a p o d w ó j n e g o ż y c i a . L ic z y się t y l k o o n i ist­ nieje r e a l n i e n a w e t w ó w c z a s , g d y j e s t o d niej d a l e k o . W m y ś ­ l a c h t o w a r z y s z y jej n a k a ż d y m k r o k u . S y n o n i m a m i tych d w ó c h światów m o g ły b y być takie po jęcia j a k „ u p ó r " i „ p o ś w i ę c e n i e " , tak j a k je r o z u m i a ł n i e m i e c k i p i s a r z J o h a n n P a u l F r i e d r i c h R i c h t e r , czyli J e a n P a u l ( 1 7 6 3 - 1 8 2 5 ) , w y r a ż a j ą c się z p o g a r d ą o p ł c i p i ę k n e j : „ O k o b i e t a c h m o ż n a p o w i e d z i e ć , że s ą u p a r t e i g o t o w e d o p o ś w i ę c e ń , ale n a p e w n o n i e t o , że s ą r o z s ą d n e . S t r a c ą g ł o w ę d l a m ę ż c z y z n y , ale nie p o z w o l ą o b c i ą ć sobi e w ł o s ó w " . U p ó r , m o ż n a b y go ta kż e n a z w a ć s a m o ś w i a d o m o ś c i ą , wy­ k a z u j e „ t a t r z e c i a " w r e a l n y m świeci e r o z u m u . N a t o m i a s t k o c h a ć z n a c z y d l a niej p o ś w i ę c a ć się. O c z y wi śc i e i s t n i e j ą wyj ąt ki o d tej r e g u ł y , ale d o t y c z y t o k o c h a n e k p o c z t e r ­ dziestce. W ię k s zo ść „ g ł o w ę " ( w ol no ś ć) straci z ra do śc ią, byl e z o s t a ł y „ w ł o s y " (iluzje).

M A R ZEN IA O W OLNOŚCI I P R Z Y G O D Z IE „Być p r a w d z i w ą k ob iet ą, a m i m o to w o l n ą " - do tego właściwie dąży, j a k j u ż m ów il iś m y, k a ż d a „ t a tr ze ci a " . P o d w ó j n e życie n i e d o t y c z y wi ęc j e d y n i e c o d z i e n n o ś c i . R o z ­ d a r t a na dwoje jest ta kż e p s y c h i k a i d u sz a kob iet y. N i e ­ u s t a n n i e m i o t a się m i ę d z y t y m , c o p o d p o w i a d a jej u c z u c i e , a ty m , czego ż ą d a św ia d o m o ść .

68

C h o c i a ż nie m a d w ó c h t a k i c h s a m y c h p r z y p a d k ó w , k r y s t a l i zu j e się w s z e l a k o p o d z i a ł „ n o w o c z e s n y c h k o c h a ­ n e k " n a d wi e g r u p y : d o pi e r ws z e j n a l e ż ą „ s a m o t n e z w y ­ b o r u " - sam odzielne, dość m ł o d e , a m b i tn e , bezdzietne. D rugą, dość d użą grupę stanowią kobiety po czterdziestce - z doświadczeniem m ałżeńskim i rodzinnym . O c zy wi ś c ie p o ś r ó d „ t y c h t r z e c i c h " w y s t ę p u j ą r ó w n i e ż wielokrotnie o m aw iane przypadki „zaniedbyw anych żon", s z c z eg ó l n i e ż ą d n e s e k s u p a n i e n k i , o r a z p a n i e , k t ó r e p r z e ­ c h o d z ą p r z e z ł ó ż k o szefa, a b y z r e a l i z o w a ć swoje a m b i t n e p l a n y z a w o d o w e . W s p o m i n a m y o t y m n a m a r g i n e s i e , nie j e s t t o b o w i e m n o w e z j a w i s k o a n i t eż k o b i e t y te nie u o s a ­ biają t y p u n o w o c z e s n e j k o c h a n k i . Inaczej sprawa wygląda u tak zw an yc h p ó ź n y c h e m a n ­ c y p a n t e k , t w o r z ą c y c h m o ż e nie r e p r e z e n t a t y w n ą , ale l i c z n ą grupę „tych trzecich". Po latach p o d p o r z ą d k o w a n i a ro d zi­ n i e , s ł u ż e n i a j ej, z a n i e d b y w a n i a w ł a s n e j o s o b y p r a g n ą w y ­ r w a ć się z m a ł ż e ń s k i e g o w i ę z i e n i a . D e c y d u j ą c y z w r o t w i c h życiu n a st ę p u je w ów cz a s, gdy dzieci doras tają . E k s - m a ł ż o n k i i o d d a n e m a t k i z a c z y n a j ą c e n i ć swoją w o l n o ś ć i z a n i c w świecie n i e c h c ą jej z n o w u s t r a c i ć . N o w e m a ł ż e ń s t w o nie w c h o d z i w r a c h u b ę , n a t o m i a s t nie o d r z u c a j ą zw iąz ku „ n a dłuższej smyczy". Ż o n a t y m ę ż c z y z n a jest i d e a l n y m r o z w i ą z a n i e m dla tych, k t ó r e się s p a r z y ł y . M a j ą w t e n s p o s ó b z a p e w n i o n ą z d r o w ą m i e s z a n k ę d y s t a n s u i b l i sk o ś c i . Z t r u d e m u z y s k a n a a u t o ­ n o m i a nie jest z a g r o ż o n a , a k o b i e t y te zna jdu ją p o t w i e r ­ d z e n i e d la swojej a t r a k c y j n o ś c i . T e n w ł a ś n i e a s p e k t m a u t e g o t y p u k o c h a n e k wi el ki e z n a c z e n i e . D o j r z a ł e p a n i e , u p r o g u k l i m a k t e r i u m , ś w i a d o m e , że z racji w i e k u n i e s t a ­ n o w i ą p o w a ż n e j k o n k u r e n c j i , n a u c z y ł y się o g r a n i c z a ć swoje w y m a g a n i a . N i e m a j ą j u ż c z a s u , a b y p o z w o l i ć so b i e n a m a r n o w a n i e t e r a ź n i e j s z o ś c i n a r z e cz m a r z e ń . S ą r e a l i s t k a m i . K i e d y a n a l i z u j ą swoje życie, o d k r y w a j ą z a n i e d b a n i a i n i e d o ­ statki, które chcą teraz odrobić. S w o b o d a ru c h ó w znaczy d l a n i c h więcej niż c i e p ł o d o m o w e g o o g n i s k a . P o s p ę d z e n i u p o ł o w y ży c i a w w i ę z a c h p r a g n ą n a d r o b i ć w s z y s t k o , co się d a , i cieszyć się t y m , c z e g o d o t ą d m i a ł y z a m a ł o .

69

P o d ś w i a d o m y lęk p r z e d s t a r z e n i e m się i u t r a t ą a t r a k c y j ­ n o ś c i nie r z u c a j e d n a k „ n o w y c h e m a n c y p a n t e k " w r a m i o ­ n a s a m o t n y c h w d o w c ó w . N i e n a r a ż ą swojej n o w o z d o b y ­ tej w o l n o ś c i d l a s e k s u i s a m o p o t w i e r d z e n i a . K o c h a n k ą z o s t a j ą z u p e ł n i e ś w i a d o m i e . O w s z e m , n i e r a z j e m a r t w i , że s ą t y l k o „ n u m e r e m d w a " . Ale t a j e d n a k r o p l a g o r y c z y nie psuje s ł o d k i e g o s m a k u w o ln o śc i. Filozo fia ż y cio w a ty ch kobiet jest o p a r t a na z d ro w y m rozsądku. N ie mają z ł u ­ dzeń co do c h a r a k t e r u związku, od k o c h a n k a oczekują niewiele, w o b e c tego nie p rzeżyw ają g o r z k i c h r o z c z a r o ­ w a ń . N i e c i e r p i ą z p o w o d u s t a t u s u „ t ej t r z e c i e j " , lecz s t oją m o c n o o b i e m a n o g a m i n a g r u n c i e f a k t ó w , j a k n p . c z t e r d z i e s t o t r z y l e t n i a A n i t a E. P o p r z e s z ł o d w u d z i e s t u la t a c h m a ł ż e ń s t w a o d eszła od męża , o t w o r z y ł a bu ti k i n a ­ w iązała stosunek z ż o n a ty m , o dwa lata m ł o d s z y m m ęż­ czyzną. M ó w i : Uważam, że my, czterdziestolatki, m am y ju ż św iado­ mość, że nie możemy wymagać o d życia za wiele. Odpada też motywacja do małżeństwa - dzieci albo zabezpieczenie finansowe - u k ła d partn erski bez zobowiązań, to je s t to. Dużą rolę odgrywa także seks - może to lek przeciwko starości, a może wstęp do klim akterium ? Osiągnęliśmy z moim partnerem wielką seksualną harmonię, ja k ie j nigdy j a ani on nie znaliśmy. Nasze pożycie je s t p ełn e, czułości i sięga ekstazy. M oże w ten sposób wynagradzamy sobie to, że w gruncie rzeczy nie m am y siebie tylko dla siebie. Czasem żałuję, że nie jestem sam a: prosto z domu rodzin­ nego w małżeństwo, z małżeństwa w związek z moim obec­ nym partnerem . M oja siostra natom iast m ia ła p rze d ślu­ bem, m iędzy dwoma małżeństwami i p o rozwodzie okresy samotności. Żyje ,,a la carte", ja k to nazywa. Wyszukuje sobie mężczyzn, którzy j ą podniecają, i nie wiąże się z nim i na dłużej.

70

K O C H A N K A PO C Z T E R D Z I E S T C E K o biety z do św iad cz en iem życiowym i m a ł ż e ń s k i m same d e c y d u j ą się n a r o m a n s i t o o n e w y b i e r a j ą s o b i e p a r t n e r a , n i e k o n i e c z n i e p o l u j ą c n a n i e g o w s p o s ó b b e z w z g l ę d n y , lecz d a j ą c m u d e l i k a t n i e d o z r o z u m i e n i a , że j e s t p o c i ą g a j ą c y . „ T e t r z e c i e " p o c z t e r d z i e s t c e s ą t e m a t e m s a m y m w so b i e i nie m i e s z c z ą się w o m a w i a n y c h s c h e m a t a c h . I c h los j e s t b ez p o r ó w n a n i a s zczęś l i wszy niż l o s k o b i e t s a m o t n y c h , u w i k ł a n y c h w związek p o z a m a ł ż e ń s k i . O b ser w uj ąc d o jr z a łe k o b i e t y w roli k o c h a n k i , m o ż n a się d o p a t r z y ć p e w n y c h prawidłowości. P o c h o d z ą przeważnie z ko nserw atyw nych mieszczańskich rodzin i otrzym ały odpow iednie wychowanie, przygotow u­ j ą c e j e d o rol i ż o n y i m a t k i . W c z e ś n i e w y s z ł y z a m ą ż i u r o ­ d z i ł y d zi ec i . N i e k t ó r e z n i c h , m i m o d o m o w y c h i r o d z i n n y c h obow iązków , p o z o s t a ły przy w y u c z o n y m zawodzie, inne - i te s t a n o w i ą w i ę k s z o ś ć - p r z y j ę ł y n a siebie rol ę w y ł ą c z n i e g o s p o d y n i d o m o w e j . G d y o d c h o w a j ą ju ż dzieci, w ich życiu n a s t ę p u j e w i e l k a z m i a n a . W o b l i c z u z b l i ż a j ą c e g o się k l i m a k ­ t e r i u m , z m ę c z e n i a m a ł ż e ń s t w e m i w p o c z u c i u , że „ t o nie m o ż e być t y l k o t y l e " , wiele z n i c h z r y w a wi ę z y m a ł ż e ń s k i e i u s a m o d z i e l n i a się, a b y wr e s z c i e m ó c m y ś l e ć t y l k o o so b i e i cieszyć się ż y c i e m . N i e t r u d n o s o b i e w y o b r a z i ć , że te k o ­ b i e t y , m a j ą c e u c z u c i e , iż l a t a m i c a ł ą swoją e n e r g i ę p o ś w i ę ­ cały rodzinie, ognisku d o m o w e m u , odczuw ają p o trze b ę p o w e t o w a n i a sobi e s t r a c o n e g o c z a su . Z o d d a n i e m p e ł n i ł y funkcję ż o n y i m a t k i , a ich w ł a s n e p o t r z e b y , ży cze ni a i amb ic je s c h o d z i ł y na dalszy p la n , bo b r a k o w a ł o j u ż n a t o c z a s u i sił. T e r a z m a j ą c z t e r d z i e ś c i lat, p o to m stw o wyfrunęło z gniazda i została pustka, którą m u szą czymś wypełnić. Jeśli n aj s i l ni ej s zym e l e m e n t e m w i ą ż ą c y m m a ł ż o n k ó w b y ł y dz i e c i, w ó w c z a s , j a k p o k a z u j e d o ś w i a d c z e n i e , m a ł ż e ń s t w o c z ę s t o się w t y m m o m e n c i e r o z p a d a . P r z y c z y n ą j e s t nie n a j m ł o d s z a , ale p r z e c i e ż nie s t a r a j e s z c z e ż o n a . S p o ł e c z e ń ­ s t wo wyżej c e n i m ł o d z i e ń c z ą ś wi eżoś ć i n i e s k a z i t e l n e p i ę k n o niż d o j r z a ł o ś ć p s y c h i c z n ą , t o t e ż k o b i e t y , k t ó r e l ep s z ą p o ł o w ę ż y c i a m a j ą z a so b ą , p r z e ż y w a j ą kryzys . W w y n i k u z m i a n

71

h o r m o n a l n y c h i c h c i a ł o z m i e n i a się n a n i e k o r z y ś ć , d o t y c h ­ cz aso w e z a d a n i a i i s to t n e treści życia o d p a d a j ą , a nie o t ­ w i e r a j ą się n o w e p e r s p e k t y w y , s t r a c h p r z e d s t a r o ś c i ą nie jest już a b stra k c y jn y m pojęciem. K o b ie ty o d c h o d z ą c e w o k r e s i e midlife crisis o d m ę ż a , c z ę s t o a l e r g i c z n i e r e a g u j ą n a myś l , że n o w y z w i ą z e k m ó g ł b y je w j a k i k o l w i e k s p o s ó b o g r a n i c z a ć . P r z y s t ę p n e st ają się wi ę c d la m ę ż c z y z n , k t ó r z y pozostawiając im o d z y sk an ą wolność, rów nocześnie o b d a ­ r o w u j ą j e swoj ą u w a g ą , m i ł o ś c i ą i t o w a r z y s t w e m . O c z y w i ś ­ cie k o b i e t o m p o c z t e r d z i e s t c e n i e j e s t ł a t w o z n a l e ź ć i d e a l ­ ne g o p a r t n e r a i do tego w o d p o w i e d n i m wieku. O s o b n i k i b e z o b r ą c z k i n a p a l c u s ą r z a d k o ś c i ą , a ci, k t ó r z y m o g l i b y w c h o d z i ć w grę, c z ę s t o m y ś l ą w s p o s ó b k o n w e n c j o n a l n y i nie p o t r a f i ą p o z o s t a w i ć d oj r za łe j ko bie ci e d o s t a t e c z n i e d u ż o s w o b o d y d la jej w ł a s n e g o r o z w o j u . A więc jeśli k o b i e t y p o c z t e r d z i e s t c e ni e c h c ą w p a ś ć z d e s z c z u p o d r y n n ę , w r ę c z i d e a l n y m dla n ic h p a r t n e r e m jest m ę ż c z y z n a ż o n a ty . W n i e u d a n y m m a ł ż e ń s t w i e k o b i e t a c z u ł a się nies z c zę śl i wa , w y k o r z y s t y w a n a , z r o z u m i a ł e więc, że p r a g n i e się j e s z c z e raz z a k o c h a ć i s p e ł n i ć j a k o k o c h a n k a , zyskać p o t w i e r d z e n i e własnej w artości i sympatię mężczyzny. P ó ź n e e m a n c y p a n t ­ ki, i n a c z e j n i ż m ł o d s z e k o c h a n k i , p r z y w i ą z u j ą w i e l k ą w a g ę d o t e g o, a b y i c h p r a w a b y ł y s z a n o w a n e , a a m b i c j e z a s p o ­ k aj a ne . I c h związek z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą jest p r z e w a ż n i e t aje m n icą poliszynela, a k c e p t o w a n y w kręgu przyjaciół i z n a j o m y c h . D o j r z a ł e k o c h a n k i i m p o n u j ą swoją d e c y z j ą nawet b a rd z o moralistycznie n a sta w io n e m u otoczeniu, a niekied y są wręcz p o d z i w i a n e za n i e k o n w e n c j o n a l n y s p o ­ s ó b życia. W t y m w y p a d k u m o ż n a m ó w i ć r aczej o z a z d r o ś c i n i ż o p o t ę p i e n i u ś r o d o w i s k a , w k t ó r y m te k o b i e t y żyją. P a n i e p o c z t e r d z i e s t c e t r z e ź w o o c e n i a j ą swój z w i ą z e k z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą i n i e p o z w a l a j ą z e p c h n ą ć się d o rol i cze ka j ąc e j w u k r y c i u n a s we g o p a n a k o c h a n k i . O n m a j ą p o p r o s t u z a s p o k o i ć s e k s u a l n i e i u c z y n i ć szczęśliwą. O b c e im są cie rpie nia m ł o d y c h k o c h a n e k , k t ó r y m taki związek p r z y n o s i więcej b ó l u n i ż r a d o ś c i . W pr ze ci w ie ńs tw ie do m ł o d y c h k o c h a n e k , starsze p a n i e n i e k o n c e n t r u j ą c a ł e j swojej u w a g i n a ż o n a t y m m ę ż c z y ź n i e , lecz, m o ż n a t a k rzec, w z b o g a c a j ą n i m w ł a s n e życie. N i e k t ó r e

72

b y ł y b y n a w e t s k ł o n n e z w i ą z a ć się, g d y b y r o z w i ó d ł się z ż o ­ ną, i n n e - p r z e d e w s z y s t k i m te c z y n n e z a w o d o w o - k a t e ­ g o r y c z n i e t o o d r z u c a j ą . N a d z i e j e i t ę s k n e m a r z e n i a n i e leżą w n a t u r z e t y c h g ł o d n y c h ż y ci a k o b i e t . Żyj ą t u i t e r a z ; p i e l ęg ­ n u j ą swoją p s y c h i k ę i swoje c i a ł o . R e p r e z e n t u j ą t y p k o b i e t ruchliwych, p r z e d k ła d a ją towarzystw o i rozrywki n a d a m ­ b it ni e j s z ą l e k t u r ę czy d u m a n i a w s a m o t n o ś c i . W z m o ż o n a p o t r z e b a o d r o b i e n i a wielu rzeczy i n o w o o d k r y t a r a d o s n a s w o b o d a idą rę k a w rękę z p e w n e g o ro d z a j u pły tk ośc ią . Z a i n t e r e s o w a n i a c z t e r d z i e s t o l a t e k s ą r aczej s z e r o k i e niż g ł ę b o k i e . W y d aj e się, że s t r a c h t y c h k o b i e t p r z e d p o n o w n y m o graniczeniem jest ( n a d ) k o m p e n s o w a n y przez hiperaktywn o ś ć i w i d o c z n ą r a d o ś ć życia. „ T e t r z e c i e " p o c z t e r d z i e s t c e nie mają z a m i a r u re z y g n o w a ć z w ł a s n y c h p l a n ó w , s a m o r e ­ alizacji i p r z y j e m n y c h s t r o n życia; nie m a j ą z a m i a r u ci e r p i e ć i nie p o z w a l a j ą się r a n i ć . R o z w i n ę ł y w s obi e z d r o w y e g o i z m , k t ó r y p o z w a l a i m cieszyć się r o l ą k o c h a n k i , a nie c i e r p i e ć z tego p o w o d u .

KOCHANKA

TYPOWA

O s zczęś ci u d z i e l e n i a z „ n i m " r ó w n i e ż c o d z i e n n o ś c i t y p o ­ we k o c h a n k i m o g ą t y l k o p o m a r z y ć i b a r d z i e j z k o n i e c z n o ś c i niż z w y b o r u p o g o d z i ł y się z r o l ą d r u g o p l a n o w ą . T y l k o n i e k t ó r e z n i c h u w a ż a j ą , p o d o b n i e j a k c z t e r d z i e s t o l a t k i , że z n a l a z ł y się p o s ł o n e c z n e j s t r o n i e ulicy. T y p o w a k o c h a n k a l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h i d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h s t a ł a się „ k o b i e t ą w c i e n i u " ś w i a d o m i e , z w ł a s n e g o w y b o r u , gdyż p a r t n e r zaraz na p o c z ą tk u r o m a n s u w yłożył karty na stół. D o p rze ­ s z ł oś c i z d a j ą się n a l e ż e ć czasy, k i e d y m ę ż c z y z n a z d e j m o w a ł o b r ą c z k ę z p a l c a i c h o w a ł j ą d o k i e s z e n i . Aż 90 p r o c e n t „ t y c h t r z e c i c h " z n a ł o s y t ua c j ę r o d z i n n ą k o c h a n k a . A więc o k a z u j e się, że u c z c i w o ś ć nie c h r o n i p r z e d i l u z j a mi . W r ę c z przeciwnie: w o c z a c h k obi et y ja s n e p o s ta w i e n ie sprawy dz ia ł a na korzyść niew ierne go m a ł ż o n k a . „Nowoczesna" k o c h a n k a jest kobietą inteligentną i p r z e d s i ę b i o r c z ą . C h a r a k t e r y s t y c z n e , że n i e wi e l e k o b i e t z k r ę g ó w „ s p o ł e c z n i e s ł a b s z y c h " staje się k o c h a n k a m i .

73

P r a w d o p o d o b n i e w y n i k a t o z t r a d y c y j n e g o m o d e l u wy­ c h o w a n i a , w k t ó r y m życie n a k o c i ą ł a p ę s p o t y k a się z d e z ­ a p r o b a t ą , a o b c i ą ż e n i e o b o w i ą z k a m i j e s t t a k d u ż e , że te k o b i e t y po p r o s t u nie m a j ą cz asu a ni okazji po t e m u , b y z o s t a ć czyjąś k o c h a n k ą . O c z y w i ś c i e i w tej w a r s t w i e s p o ł e c z n e j z d a r z a j ą się s t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e . T e z a , że r o m a n s r z a d k o r o z g r y w a się n a p o z i o m i e i n t e l e k t u a l n o d u c h o w y m i najcz ęściej m a n a c el u j e d y n i e z a s p o k o j e n i e p o ż ą d a n i a , nie znajduje p o t w i e r d z e n i a . N a t o m i a s t k o b i e t y z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m w y d a j ą się s z c z e g ó l n i e p r e ­ d e s t y n o w a n e d o rol i k o c h a n e k . N a s u w a się w i ę c p r z y ­ p u s z c z e n i e , że p r o b l e m t e n d o t y c z y j e d y n i e p a ń p o c h o ­ d z ą c y c h z warstw ś r e d n ic h i wyższych, w wiek u od d w u ­ d z i e s t u t r z e c h d o t r z y d z i e s t u o ś m i u l at , r z a d z i e j d u ż o m ł o d s z y c h i nieco starszych. Przeciętnie „ta trzecia" ma o k o ł o trzydziestki. Wszystkie są sa m o tn e , przy czym sto­ s u n e k p a n i e n d o r o z w ó d e k w y n o s i 5:1. W s z y s t k i e m a j ą z a w ó d i d o s k o n a l e zarabiają. T y l k o n ie l ic z n y m p o w o d z i się ś r e d n i o . W s p ó ł c z e s n e j k o c h a n c e b a r d z o z a l e ż y n a p r a c y zawodowej.

„TA T R Z E C IA " I JEJ ZA W Ó D W pr zec iw ie ńst wi e do swych ni ez l ic zo n y ch , mniej lub bardziej leg e n d a rn y c h p o p rz e d n ic z e k , w sp ółcz esna k o c h a n ­ k a nie j e s t u t r z y m y w a n a p r z e z m ę ż c z y z n ę . S a m a z a r a b i a n a swoje b u ł e c z k i . P r a c a z a w o d o w a o d g r y w a w jej ż y c i u o g r o m ­ n ą rol ę. N a p y t a n i e : „ C o d l a p a n i o z n a c z a p r a c a z a w o d o ­ wa?" padają przew ażnie p o d o b n e odpow iedzi, n ie je d n o ­ k r o t n i e w t o n i e n i e m a l e u f o r y c z n y m . J e d y n i e k o b i e t y wy ­ k o n u j ą c e z a w o d y t e c h n i c z n e i e k o n o m i s t k i c z u j ą się z n u ­ d z o n e i t r a k t u j ą swoją p r a c ę j a k o „ z ł o k o n i e c z n e " a l b o o d s k o c z n i ę o d n i e z a d o w a l a j ą c e g o ży c i a p r y w a t n e g o . O g r o m ­ n a większość „ t y c h t r z e c i c h " przypisuje p r a c y z a w o d o w e j s z c z eg ó l n e z n a c z e n i e . Wi e l e n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k s t wi er ­ d z a , że u p r a w i a n y z a w ó d s p r a w i a i m p r a w d z i w ą sat ysfakcj ę, a b y w a i t a k , że s t a n o w i t r e ś ć życia. „T e t r z e c ie " są w p r a c y b a r d z o 74

odpowiedzialne, zaan-

g a z o w a n e i a m b i t n e . N i e m a w t y m n i c d z i w n e g o , gd y ż w sw oim zajęciu w id zą o b o k „interes ującej m o żl iw ośc i z a ­ p e w n i e n i a s obi e n i e z a l e ż n o ś c i f i n a n s o w e j " r ó w n i e ż „ p o c i ą ­ gające i u r o z m a i c o n e z a d a n i e " . W i ę k s z o ś ć o k r e ś l a p r a c ę zaw odow ą jak o „pole, na którym mogę zdobyć uznanie i p o t w i e r d z i ć swoje k w a l i f i k a c j e " . W s p ó ł c z e s n e k o c h a n k i , p o d o b n i e j a k m ę ż a t k i w ich wieku, u z n a j ą p r a c ę z a w o d o w ą z a „ j e d y n ą s z a ns ę s a m o r e a l i z a c j i " , a n a w e t z a „ t r e ś ć życi a , z której nie c h c i a ł a b y m zr e z y g n o w a ć za ż a d n ą c e n ę " . D z ię k i p ra c y zaw o d o w ej m o g ą - ja k sam e m ó w i ą - być niez ależne , d o ś w i a d c z a ć p o c z u c i a w ł a s n e j w a r t o ś c i i p r z e ż y w a ć sukcesy. J a k w i d a ć , w ż y c i u z a w o d o w y m „ t a t r z e c i a " czuje się s p e ł ­ n i o n a , d o c e n i o n a , s z a n o w a n a , w a ż n a . O gó ln ie b io r ą c , wy­ s oki e w y m a g a n i a s t a n o w i ą d l a niej w y z w a n i e , k t ó r y m o n a z a ws z e s t a r a się s p r o s t a ć i t o jej się u d a j e . A w t e d y j e s t o s o b ą z a d o w o l o n ą , szczęśliwą, j a k t o się p i ę k n i e m ó w i - „zrealizowaną". Tylko w pojedynczych p rzy p ad k ach by­ waj ą s f r u s t r o w a n e . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t , że w i ę k s z a c zęść k o b i e t b e z w y ­ k s z t a ł c e n i a a k a d e m i c k i e g o z d o b y ł a o d p o w i e d z i a l n ą pozycję, d o k s z t a ł c a j ą c się. „ T e t r z e c i e " , j a k się wy da j e , s ą k o b i e t a m i a m b i t n y m i , ale n i e m a j ą s i l n y c h ł o k c i r a d y k a l n y c h f e m i n i s ­ tek. „ K o b i e t y w c i e n i u " najcz ęściej w y k o n u j ą z a w o d y s p o ­ łeczne i artystyczne, h u m a n i s t y c z n e i pedagogiczne. P o k o ­ n u j ą k o l e j n e s zczeb l e k a r i e r y z g o d n i e z p l a n e m i nie z a ­ grażają i n t e r e s o m swych k olegów po fach u. M o ż e d la t ego , że w t y p o w o k o b i e c y c h z a w o d a c h , j a k i e „ t e t r z e c i e " z wy k l e wykonują, mężczyzn jest m a ł o . W swym ś r o d o w i s k u z a w o d o w y m n o w o c z e s n a k o c h a n k a s t a n o w i o ś r o d e k z a i n t e r e s o w a n i a , gd y ż z racji z a j m o w a n e g o s t a n o w i s k a m u s i się k o n t a k t o w a ć z w i e l o m a o s o b a m i . J e s t w śród nich liczna g ru p a nauczycielek, pielęgniarek, w y c h o ­ w a wc z y ń , n a u c z y c i e l e k t a ń c a , t r e n e r e k , r e h a b i l i t a n t e k . M ł o d ­ sze z n i c h s t u d i u j ą - p r z e w a ż n i e j ę z y k i o b c e a l b o p e d a g o ­ gikę. N a j o d w a ż n i e j s z e w y k o n u j ą w o l n e z a w o d y i s ą p i s a r ­ kami, dziennikarkam i, p sychoterapeutkam i, psychologami z p ry w a tn ą p raktyką, r e d a k t o r k a m i w wydawnictw ie albo f o t o g r a f a m i . B a r d z o r z a d k o k o c h a n k i osiągają sukcesy w z a w o d a c h t e c h n i c z n y c h i e k o n o m i c z n y c h . Z d a r z a się

75

w p r a w d z i e , że n a e k s p o n o w a n y c h k i e r o w n i c z y c h s t a n o w i s ­ k a c h w a d m i n i s t r a c j i i h a n d l u p r a c u j ą k o b i e t y , ale są to n i e l i cz n e p r z y p a d k i . „ T e t r z e c i e " c h c ą się w p r a c y w y r ó ż n i a ć , n i e n a d e p t u j ą c j e d n a k ż e m ę ż c z y z n o m n a odcisk. P r a g n ą w ol no śc i w t r a d y ­ cyjnie p o j ę t y c h r a m a c h . K o c h a n k a k o ń c a X X w i e k u j e s t „ p o ł o w i c z n ą e m a n c y p a n t k ą " , c z e g o w y r a ź n i e d o w o d z i jej w ykształcenie i pozycja zaw odow a.

BAJKA O K A R IE R Z E

PRZEZ ŁÓŻKO

R z u c a j ą c e się w o c z y p r a w i d ł o w o ś c i , z w i ą z a n e z p r o b ­ l e m a t y k ą z a w o d o w ą „ t y c h t r z e c i c h " , skł ani aj ą do wyciąg­ n i ę c i a o k r e ś l o n y c h w n i o s k ó w . N a s u w a j ą się d wi e p r z e c i w ­ s t a w n e t ez y w y j a ś n i aj ą c e l i cz n e p o d o b i e ń s t w a : a n a l i t y c z n a i teza z dzied z iny teorii z a c h o w a ń . Pierwsza teza wywod zi się z i d e o l o g i i f e m i n i s t y c z n e j i p o s ł u g u j e się e l e m e n t a m i p s y c h o l o g i i g ł ę b i j a k o m e t o d ą w y j a ś n i a n i a zjawisk. D r u g a z nich b a d a ła tw o ro z p o z n a w a ln e wzorce z a c h o w a ń w edług s praw dzonej m e t o d y jajka i kury. Najważniejsze p y ta n ie b r z m i : c o b y ł o p i e r ws z e : k u r a ( = s t a t u s k o c h a n k i ) czy jajko ( = p r a c a z a w o d o w a ) ? I n t e r p r e t a c j a s k ł a n ia k u o d ­ p o w i e d z i , że j a j k o ( = z a w ó d ) . A więc k o n k l u z j a b r z m i a ł a ­ by m n i e j więcej t a k : w p e w n y c h z a w o d a c h o r o z b u d o w a ­ n y c h k o n t a k t a c h m i ę d z y l u d z k i c h ł a t wi e j p oj a w i a j ą się m o ż ­ l i wości n a w i ą z a n i a s t o s u n k u p o z a m a ł ż e ń s k i e g o . Jeśli k o ­ b i e t a d z i ę k i z w i ą z k o w i ze s w o i m p r z e ł o ż o n y m o b i e c u j e s obi e p o z y t y w n e efe kt y d l a w ł a s n e j k a r i e r y z a w o d o w e j , nie b ę d z i e się d ł u g o c e r t o w a ć . T e z a t a p o p i e r a p a t r i a r c h a l n o -butne przesądy. R o m a n s m i ęd zy siostrą p r z e ł o ż o n ą a le k a r z e m n a c z e l­ n y m , d z i e w c z y n ą d o d zi e c i a z a m o ż n y m p a n e m d o m u , m a ł ą m a s z y n i s t k ą a p r e z e s e m k o n c e r n u w ż y c i u z d a r z a się r z a d ­ ko. S te r e o ty p te n występuje je d y n i e w k ic z o w a t y c h p o w ie ś­ ciach, p ły tk ic h filmach i tan ich dow cipach. P r a w d a j e s t t a k a , że n a p ł a s z c z y ź n i e z a w o d o w e j k o b i e ­ ty są n a d a l d y s k r y m i n o w a n e . W i d a ć to ju ż prz y p r ó b i e z d o b y c i a mi e j s c a p r a c y . W N i e m c z e c h d wi e s p o ś r ó d t r z e c h

76

c h ę t n y c h do n a u k i d z i e w c z y n n i g d y n i e p o j a w i ą się w s t a t y s ­ ty kach b e z r o b o t n y c h , poniew aż z o s t a n ą w yelim ino w ane już na etapie sz u k a n ia możliw ości n a u k i zaw o du . G d y je d n a k m i m o to z d o b ę d ą u p ra g n i o n e w ykształcenie, t r u d ­ no m ó w ić o r ó w n o ś c i szans. B e z r o b o t n y c h w y k s z t a ł c o ­ n y c h k o b i e t j e s t więcej n i ż b e z r o b o t n y c h w y k s z t a ł c o n y c h m ę ż c z y z n , p r z y j a k i c h k o l w i e k z m i a n a c h , t o o cz y wi ś ci e o n e p i e r ws z e t r a c ą mi ej s c e p r a c y . B a d a c z e r y n k u p r a c y s t w i e r ­ dzają, że i m d ł u ż e j t r w a w y s o k i e b e z r o b o c i e , t y m w i ę k ­ sza j e s t k o n k u r e n c j a m i ę d z y k o b i e t a m i a m ę ż c z y z n a m i 3. S t a w i a j ą c s p r a w ę j a s n o , k o n s e k w e n c j ą t e g o t r e n d u j e s t t o , że k o b i e t y m u s z ą b yć le ps z e o d m ę ż c z y z n - lepiej w yk ształco ne i bardziej z a a n g a ż o w a n e - żeby u tr z y m a ć swoją p oz y c j ę . F a k t e m j e s t t a k ż e , że r ó w n i e ż dzisiaj n a k i e r o w n i c z y c h s t a n o w i s k a c h p r a c u j e o wiele więcej m ę ż c z y z n niż k o b i e t . Większość k ierow nik ów i m e n e d ż e ró w to mężczyźni. N a p r z y k ł a d s t a n o w i s k o d y r e k t o r a , k i e r o w n i k a u r z ę d u czy f a b ­ ryki z a j m u j ą p r a w i e w y ł ą c z n i e p a n o w i e : n a c z t e r e c h m ę ż ­ czyzn p r z y p a d a j e d n a k o b ie t a . P o d o b n i e jest w o d n ie s ie n i u d o k i e r o w n i k ó w d z i a ł ó w 4. P i ę k n i e b r z m i ą c e h a s ł a n i e p o ­ w i n n y n i k o g o m y l i ć, jeśli c h o d z i o r ó w n o ś ć s z a n s . O w s z e m , dzisiejsze k o b i e t y c h ę t n i e j r o b i ą k a r i e r ę z a w o d o w ą niż ścielą ł ó ż k a 5. Ale d r o g a d o s a m o d z i e l n o ś c i a l b o s t a n o w i s k a k i e ­ r o w n i c z e g o p r z y p o m i n a b i e g z p r z e s z k o d a m i . W tej ost re j w a l c e ł ó ż k o szefa m o ż e st ać się p i e r w s z y m s z c z e b l e m do kariery. Z e s t a t y s t y k w y n i k a , że o s t a t n i o s z a n s e k o b i e t n a z a t r u d ­ nienie rosną. Jed no cześn ie je d n a k p r o c e n t b e z r o b o t n y c h k o b i e t w s t o s u n k u do b e z r o b o t n y c h m ę ż c z y z n ( s z c z e gó l n i e we w s c h o d n i c h l a n d a c h ) j e s t w y ż s z y i s p a d a w o l n i e j (w l a n d a c h z a c h o d n i c h : 8 , 6 % m ę ż c z y ź n i i 9 , 0 % k o b i e t y ;

3 P o r . „ d r u c k u nd p a p i e r ” , z e s z y t 1 6 /8 6 , r o c z n i k 124. 4 P o r . F a c h s e r i e 1, R e i h e 4 . 1 . 2 . : Beruf, Ausbildung u n d Arbeitsbedin­ gungen der Erwerbstätigen (Praca zawodowa, wykształcenie i warunki pracy osób zawodowo czynnych). S t a n na ro k 1 9 9 1 , S t a t i s t i s c h e s B u n d e s a m t , W i e s b a d e n 199 4. 5 S lo g a n kam p an ii w k o ń c u la t 8 0.

reklam ow ej

czasopism a

d la

kobiet

„ F re u n d in ”

77

w l a n d a c h w s c h o d n i c h : 8 , 9% m ę ż c z y ź n i i aż 1 9 , 5 % k o b i e t y ; d a n e z p a ź d z i e r n i k a 1994). Z g o d n i e z t e o r i ą p r a w d o p o d o ­ b i e ń s t w a częściej d o c h o d z i z a t e m d o n a w i ą z y w a n i a s t o s u n ­ k ó w m i ę d z y p r z e ł o ż o n y m a p o d w ł a d n ą niż o d w r o t n i e 6. D y s k r y m i n a c j a k o b ie t w miejscu p rac y, p o c z y n a j ą c od o j c ow s k i e g o p o k l e p y w a n i a p o t y ł e c z k u , a k o ń c z ą c n a m o l e s ­ t o w a n i u se k s u al n y m , występuje rów nie ż w e p oc e e m a n c y ­ pacj i i j e s t n a p o r z ą d k u d z i e n n y m . T a m , g d zi e w y s t ę p u j ą z a l e ż n o ś c i f o r m a l n e , z a w s z e z n a j d ą się p a n o w i e , k t ó r z y s p r ó b u j ą t o w y k o r z y s t a ć . Z d a r z a j ą się też p a n i e c h ę t n e do bliskiej w s p ó ł p r a c y z p r z e ł o ż o n y m - nie z m i ł o ś c i , lecz z m o t y w ó w e g o i s t y c z n y c h - ale j a k się t a k i r o m a n s b i u r o w y k o ń c z y , p o t r a f i s obi e d o s k o n a l e w y o b r a z i ć k a ż d a k o b i e t a , k t ó r a m i a ł a szefa m ę ż c z y z n ę . N i e m a d a r m o bywa l i w świecie p a n o w i e o st r z e g a j ą się n a w z a j e m : „ N i e p o d r y w a j w p r a c y ! " , „ Ś c i a n y m a j ą uszy, a s t a r e p a n n y t y l k o czyhaj ą, ż e b y c z ł o ­ w i e k a u s i d l i ć " . Jeśli r o m a n s się w y d a , „ w y b r a n k a " nie m o ż e n a n i c liczyć. Z p o k o j u szefa p ow i e j e n a n i ą c h ł o d e m , a ze s t r o n y o d p a l o n y c h k o l e ż a n e k o r a z m o r a l i s t ó w i m o r a listek n a p e w n o s p o t k a się z n i e c h ę c i ą . J e s z c z e g o r s z e k o n s e k w e n c j e niż i n t r y g i k o l e g ó w z p r a c y c z e k aj ą p r a c o w n i c ę - k o c h a n k ę , jeśli r o m a n s z a k o ń c z y się k ł ó t n i ą . B a r d z o p r a w d o p o d o b n e , że z o s t a n i e p r z e s u n i ę t a n a i n n e s t a n o w i s k o , nie o b e j d z i e się p r z y t y m b e z p r z y k r o ś c i , m o ż e n a w e t d o s t a ć w y m ó w i e n i e . C z y s t o t e o r e t y c z n i e istnieje oczywi ści e m o ż l i w o ś ć w y c i ą g n i ę c i a z t e g o u k ł a d u w s z e l k i c h korzyści z a w o d o w y c h . J e d n a k w y e m a n c y p o w a n e , m ą d r e kobiety o a m b itn y c h p la n a c h z aw od ow y ch b a rd z o d o k ł a d ­ nie r o z w a ż ą ws z ys t ki e z a i p r z e c i w , z a n i m r o z p o c z n ą t a k i s p a c e r p o linie. Inter es uj ąc e w ty m k o n te k ś cie są b a d a n i a a m erykańskiej s oc j ol og E d n y S a l a m o n 7. U d o w o d n i ł a o n a , że r ó w n i e ż dzisiaj, w b r e w t e m u , co t w i e r d z ą f e m i n i s t k i i e m a n c y p a n t k i ,

6 Anke nr 5/86.

H iiper:

Die andere Frau (Inna kobieta),

„P sy chologie

H e u te",

7 E d n a S a l a m o n : The K ept Women — Mistresses in the '80s. O rb is , L o n d o n 1984. P o r . t a k ż e Im Verborgenen ( W ukryciu), „ D e r S p i e g e l " , n r 34/84.

78

i s t ni ej ą u t r z y m a n k i . W s p i e r a j e m a t e r i a l n i e c u d z y m ą ż , a o n e w c a l e się t e g o nie w s t y d z ą . N i e p r z y p o m i n a j ą n o w o ­ c z es n e j , s a m o d z i e l n e j „tej t r z e c i e j " , żyją t a k j a k d a w n e m e t r e s y , ale dzi ś t o w a r z y s z ą m e n e d ż e r o m , p o l i t y k o m . Z t y ­ p o w y m i k o c h a n k a m i m a j ą t y l k o tyle w s p ó l n e g o , że t e ż pozostają w ukryciu. C h o c i a ż te „ k o b i e t y w c i e n i u " , p r z e w a ż n i e o wiele m ł o d ­ sze niż i c h p a n o w i e , nie u w a ż a j ą się z a p ó ź n o b u r ż u a z y j n e k op ie Loli M o n t e z al bo p a n i D u b a r r y , to j e d n a k ciągną p o w a ż n e zyski z z a m o ż n o ś c i i r a n g i s w o i c h k o c h a n k ó w , m e c e n a s ó w , p r z e ł o ż o n y c h . Prz yw iąz uj ą d u ż ą wagę do lu k ­ sus u i p o z w a l a j ą się r o z p i e s z c z a ć f i n a n s o w o i s e k s u a l n i e . K i e d y j u ż r az się u m o c n i ą , ś w i e t n i e się b a w i ą . N i e s ą j u ż w ó w c z a s „ k o b i e t a m i w c i e n i u " , n o c n y m i ć m a m i , lecz p i ę k ­ nymi motylami. N o w o c z e s n a „ta trzecia" przeżywa miłość b iurow ą w d u ż o b a r d z i e j p r o z a i c z n e j s c e n e r i i . Jeśli w i ą ż ą się z ż o n a ­ tymi kolegam i z pracy, to jest to p o d względem z a w o d o ­ w y m u k ł a d p a r t n e r s k i . K o c h a n k ó w nie zbliż yła okazja, lecz w s p ó l n e z a i n t e r e s o w a n i a i a m b i t n e p l a n y . Z a c z y n a j ą się s p o t y k a ć p o p r a c y , ż e b y k o n t y n u o w a ć r o z m o w y z z a b i u r k a , i p o w o l i z m i e n i a się i c h w z a j e m n e n a s t a w i e n i e do siebie. Z w i ą z k i p o z a m a ł ż e ń s k i e s p o t y k a się najcz ęściej w ś r ó d nauczycieli i osób z a t r u d n i o n y c h w d zied z in a ch socjalnych a l b o s ł u ż b i e z d r o w i a . M o g ł o b y t o w s k a z y w a ć n a t o , że c z a s e m - nie zawsze - ciasne b i u r o lub m a ł e p r z e d s i ę b i o r ­ s t w o s t a n o w i u t r u d n i e n i e w n a w i ą z a n i u bliższej z n a j o m o ś c i . Określając to d o b i t n i e , k o b ie t y i m ę żc z y ź n i d e p c z ą sobie po p i ę t a c h , a p r a c u j ą c y t a m ludzie nie spuszczają w z r o k u z zainteresowanej sobą pary, k o n tro lu ją c ją niejako. N a t o ­ m ia st p e d a g o d z y i p r a c o w n i c y klinik m e d y c z n y c h ma ją p o d t y m w z g l ę d e m o wiele k o r z y s t n i e j s z ą s y t u a cj ę . S t o s u n e k m i ę d z y bliskością a d y s t a n s e m jest wy waż o n y . M o g ł o b y to tł u m a c z y ć , dlaczego w łaśnie w tych d zied z in ach z a w o d o ­ w y c h r o d z ą się z w i ą z k i d a l e k o w y k r a c z a j ą c e p o z a z w y k ł e koleżeństw o. W ty m kręgu osób ja k o g łó w n y m o ty w niele­ galnego związku występują „ p o w ią z a n ia m iędzyludzkie". A z a t e m d r o g ę d o n i e l e g a l n e g o z w i ą z k u o t w i e r a nie d ą ż e n i e

79

d o k o r z y ś c i , lecz u c z u c i e r o d z ą c e się n a g r u n c i e o w o c n e j w spółpracy. Wi ęc ej w s p ó l n y c h c e c h n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k w d z i e ­ dzinie z a w o d o w e j w y d o b y w a n a j a w teza f em inis tycz na. Za jej p o m o c ą nie tyle a n a l i zu j e się z a c h o w a n i a , ile s z u k a k o r z e ­ ni „ z ł a " . D o k ł a d n i e j s z a a n a l i z a c a ł e g o ż yc i a , z w ł a s z c z a z a ­ w o d o w e g o , w y k a z u j e , że n o w o c z e s n a „ t a t r z e c i a " żyje p r z e z c a ł y c z a s ( ni e t y l k o j a k o k o c h a n k a ) w p o d w ó j n y m świecie.

PO ŁO W IC ZN A EM A N CY PA N TK A J a k a jest w s p ó ł c z e s n a k o c h a n k a ? W z o r c e z a c h o w a ń ty c h kobiet sprawiają wrażenie sprzecznych. Wyjaśnienie przy­ nosi te o r ia o p a r t a na d w ó c h i s to t n y c h obserw ac ja ch : -

z racj i u r o d z e n i a , w y k s z t a ł c e n i a i s t a t u s u s p o ł e c z n e g o „ t a t r z e c i a " t k w i s w y mi k o r z e n i a m i w w a r s t w i e wyższej a l b o wyższej ś r e d n i e j ; - swój z a w ó d w y b r a ł a ś w i a d o m i e , k i e r u j ą c się w ł a s n y m i s k ł o n n o ś c i a m i i z a i n t e r e s o w a n i a m i , l u b t e ż z d o b y ł a go p o p rze z d o k s z ta łc a n ie , urzeczywistniając w ten sposób swoje a sp i r a c j e . N i k t jej d o t a k i e g o w y b o r u n i e z m u ­ s z a ł , a p o w o d e m nie b y ł y t r u d n o ś c i m a t e r i a l n e . W p o n a d 80 p r o c e n t a c h n o w o c z e s n e k o c h a n k i w y b r a ł y s obi e t a k ą d z i e d z i n ę , k t ó r a w y m a g a s p e c y f i c z n y c h c e c h i u m i e ję t n o ś c i . Najczęściej polega ją o n e na ty m , co z tr ady c y jn i e -k o n se rw a t y w n e g o p u n k t u w id z en ia najbardziej o d ­ p o w i a d a n a t u r z e kobiety: leczenie, n a u c z a n i e , p o m a g a n i e innym . W s p ó ł c z e s n e k o c h a n k i u r o d z i ł y się w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą ­ t y c h . I c h m a t k i b y ł y j e s z c z e w y c h o w y w a n e t r a d y c y j n i e , ale g d y w y c h o d z i ł y z a m ą ż i r o d z i ł y dzi ec i , w a r u n k i j u ż się zaczęły zm ieniać. Z d o b y w a ł y nowe pole d z iałan ia, wyzwa­ l a ł y się z c i a s n e g o g o r s e t u k l a s y c z n e j r ol i k o b i e t y , r ó w n i e ż tej z g o d n e j z h i t l e r o w s k i m i i d e a ł a m i . Dzi s i ej s z e „ t e t r z e c i e " w z r a s t a ł y w ś r ó d b a r d z i e j ś w i a d o m y c h k o b i e t , ale w w i ę k ­ szości o d e b r a ł y j e s z c z e t r a d y c y j n e w y c h o w a n i e . Szczególnie d ziew cz ęt a z e p o k i c u d u g o s p o d a r c z e g o , u r o ­ d z o n e m n i e j więcej w l a t a c h 1 9 5 2 - 1 9 5 8 , n o s i ł y e l e g a n c k i e

80

s u k i e n k i , w y s z y w a ł y w s z k o l e ł a d n e s e r we t k i i u w a ż a ł y r o d z i c ó w z a i s t ot y n e u t r a l n e p ł c i o w o . R ó w n o c z e ś n i e k o b i e t y s t a w a ł y się c o r a z w a r t o ś c i o w s z y m i c z ł o n k a m i s p o ł e c z e ń s t ­ wa, n a j p i e r w n a p a p i e r z e , p o t e m w p r a k t y c e . T y p o w e „ t e t r z e c i e " s ą więc n a tle swej e p o k i p o ł o w i c z n y m i e m a n c y p a n ­ t k a m i : w ś r o d k u ciągle j e s zc z e s ł a b a k o b i e t k a , ale n a z e ­ w n ą t r z j u ż p r z e j a w i a j ą c a b u n t i ż ą d a j ą c a r z e cz y w i s t e g o r ó w n o u p r a w n i e n i a . P o ł o w i c z n a e m a n c y p a n t k a żyje w c i ą g ­ ł y m k o n f l i kc i e z w ł a s n ą p o d ś w i a d o m o ś c i ą , o c z y wi ś c i e n a j ­ częściej nie z d a j ą c sobi e z t e g o s p r a w y . R o z u m k a ż e jej nie słuchać kobiecego „ in s ty n k t u " (narzuco nej przez w y c h o ­ w a n i e p o s t a w y , w y r a ż a j ą c e j się w p o d p o r z ą d k o w a n i u , d o ­ s t o s o w a n i u do w y m a g a ń wszystkich w o k ó ł , u n i k a n i a k o n ­ fl ikt ów, o k a z y w a n i a p r z y c h y l n o ś c i m ę ż c z y z n o m ) . N a l e ż y d o p o k o l e n i a t y c h k o b i e t , k t ó r e nie są j e s z c z e w p e ł n i ś wi a ­ d o m e swych uczu ć. Now oczesne k o ch an k i postępują niekonsekwentnie: p r a ­ cują, ale w z a w o d z i e t y p o w o k o b i e c y m . N a t u r a l n i e d ą ż ą do k a r i e r y i w y r a ż a j ą c h ę ć z d o b y c i a d o b r e g o s t a n o w i s k a , ale p o s ł u g u j ą się raczej ł a g o d n y m i m e t o d a m i niż ł o k c i a m i . Cz y z p o w o d u b r a k u z a u f a n i a d o siebie, czy t e ż w m ó w i o n e j i m b e z r a d n o ś c i wiele n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k n i e ś w i a d o m i e n a r z u c a s obi e p e w n e o g r a n i c z e n i a i r o z w i j a t y l k o w o k r e ś ­ l o n y m zakresie.

TO JU Ż K IE D Y Ś

BYŁO

Teorię połow icznej emancypacji m o ż n a p o d b u d o w a ć p r z y k ł a d a m i z n a j n o w s z e j h i s t o r i i . L o s k o b i e t , k t ó r e dzisiaj są w wieku e m e r y t a l n y m , wykazuje m i a n o w i c i e p o d o b i e ń ­ st wo d o l o s ó w w s p ó ł c z e s n y c h „ t y c h t r z e c i c h " . I c h r o z d a r ­ cie m i ę d z y u c z u c i e m a r o z u m e m , k o b i e t k ą a e m a n c y p a n t k ą w n a j m n i e j s z y m s t o p n i u nie u s t ę p u j e r o z t e r k o m n o w o c z e s ­ n y c h k o c h a n e k . P a t r z ą c z pozycji f e m i n i s t y c z n o - a n t r o p o l o g i c z n y c h , p r z y c z y n y t e g o z j a wi s k a są o c z y wi s t e . J u ż ki l ka p o k o l e ń w s t e c z k o b i e t y p r ó b o w a ł y się b u n t o w a ć i nie g od z i ć n a t r a d y c y j n y p o d z i a ł ról . D l a c z e g o z a t e m n i e k t ó r e z ni c h nie m i a ł y b y p o p a d a ć w takie sam e konflikty

81

u c z u c i o w e i ś w i a d o m o ś c i o w e j a k p ó ź n i e j i c h s i os t r y ? L o s o ­ wo w y b r a n e b i o g r a f i e d z i s i e j sz y c h i ó w c z e s n y c h „ t y c h t r z e ­ c i c h " w y k a z u j ą wiele p o d o b i e ń s t w . T a k j a k t e w s p ó ł c z e s n e , k o c h a n k i generacji naszych (pra)bab ek, u r o d z o n e w la tach 1 9 0 0 - 1 9 2 5, w y c h o w y w a ł y się w fazie p r z e j śc i owe j . W y m i e ń ­ m y k i l k a w a ż n y c h d a t 8: 1900: w c h o d z i w życie K s i ę g a P r a w O b y w a t e l s k i c h . N i e znosi o n a praw nej dyskryminacji kobiet (chodzi o m a ł ż e ń ­ skie p r a w o m a j ą t k o w e , s t a t u s n i e ś l u b n y c h dzi ec i , r o z w o d y ) . K o b i e t y reagują n a to żywo, w wielu m i e js c o w o ś c i a c h p o ­ wstają o ś r o d k i p ra w n e j o c h r o n y k o b i e t z a m ę ż n y c h . 1902: p o w s t a j e S t o w a r z y s z e n i e n a R z e c z P r a w a W y b o r ­ czego K o b ie t. 1918: k o b i e t y o t r z y m u j ą p r a w o w y b o r c z e . 1925: k o b i e t y o b c i n a j ą w a r k o c z e i c z e s z ą się „ n a c h ł o p ­ czycę". K o b i e t y s t a n o w i ą j u ż 36 p r o c e n t o s ó b c z y n n y c h z a ­ wodowo. C e c y l i a W . , u r o d z o n a w r o k u 1908, t y m s a m y m c o f r a n ­ c u s k a p i s a r k a i b o j o w n i c z k a o p r a w a k o b i e t S i m o n e de B e au vo ir , jest j e d n ą z t a k i c h p o ł o w i c z n y c h e m a n c y p a n t e k . Dzi s i aj g r u b o p o o s i e m d z i e s i ą t c e , w m ł o d o ś c i b y ł a k o b i e t ą w y z w o l o n ą . Z a f a s a d ą o s o b y p e w n e j siebie i z a a n g a ż o w a n e j d z i e n n i k a r k i k r y ł a się j e d n a k t y p o w a „ k o b i e t a w c i e n i u " . M a j ą c 25 lat , z w i ą z a ł a się z ż o n a t y m , o p i ę t n a ś c i e l a t o d niej s t a r s z y m k o l e g ą . P o t a j e m n ą m i ł o ś ć w c z a s a c h T r z e c i e j R z e s z y t r u d n o p o r ó w n y w a ć z m i ł o ś c i ą k o c h a n k ó w w dzisiej­ szych c za sa c h . O k o l i c z n o ś c i z e w n ę t r z n e by ły z g o ł a o d m i e n ­ n e , lecz u c z u c i a t a k i e s a m e j a k dziś. N i e j e d n a ze w s p ó ł c z e s ­ n y c h „ k o b i e t w c i e n i u " p o d p i s a ł a b y się p o d t y m , c o z a n o ­ t o w a ł a C e c y l i a W. w s w o i c h w s p o m n i e n i a c h : M ój przyjaciel byl redaktorem. Najpierw mieszkaliśmy p rze z dwadzieścia la t w tym sam ym dużym mieście, potem piętnaście la t w kurorcie średniej wielkości. N a co dzień nigdy nie byliśm y razem . Oczywiście było m i nieraz smutno,

8 Inform acje d o ty c z ą s p o łe c z e ń s tw a n iem ieckiego. P o r. D e u t s c h e n ” , D o r t m u n d 19 8 3 , s. 691 i 8 3 9 .

82

,,C h ro n ik der

ale „kobietą w cieniu" właściwie nie byłam : wspólne w ie­ czory, spotkania... Ta miłość była nagrodą za całe moje życie! A rgum ent wysuwany p rze z niego, że nie może zła m a ć przyrzeczenia m ałżeńskiego, b y ł dla mnie niepodważalny. Akceptowałam go. Trudno m i było jed n a k pogodzić się z tym, że jego poprzednia przyjaciółka była Żydówką i gdy­ by się z nią ożenił, może zd o ła łb y j ą uratować. W 1942 roku byłam w sąsiednim pokoju, kiedy zabierało ją gestapo. Z ostatnich piętnastu lat, do 1970 roku, kiedy um arł, m am wiele jeg o listó w, z których dziś jeszcze często czerpię silę. I zawsze będę p a m ięta ć słowa, które ten mężczyzna w ostatnich m iesiącach swego życia często pow tarzał: ,,Ź łe się wobec ciebie za ch o w a łem ". A le sądzę, że wspólne życie nie zachowałoby tego blasku, który opromienia wszystko do dziś. M ałżeństwo byłoby bardzo trudne. C e c y l i a W. p r z e z t r z y d z i e ś c i p ię ć l a t p r o w a d z i ł a p o d w ó j n e życie: n o w o c z e s n a k o b i e t a , d z i e n n i k a r k a z a j m u j ą c a się d z i a ­ łem mody, a zarazem rom antyczna kochanka, o wymaga­ n i a c h n a tyle s k r o m n y c h , b y z tej n i e wi el k i e j ilości c i e p ł a , o f i a r o w y w a n e g o jej p o t a j e m n i e , c z e r p a ć aż d o p ó ź n e j s t a r o ­ ści. E m o c j o n a l n i e C e c y l i a W. n i g d y n i e u w o l n i ł a się o d tej p o s t a w y i t y l k o d z i ę k i t e m u z a c h o w a ł a , j a k s a m a pi s ze , iluzję wielkiej m i ł o ś c i . R ó w n i e ż b i o g r a f i a p e d a g o g M a r l e n y B. ś w i a d c z y o w a l ­ ce, j a k ą t o c z y ł y k o b i e t y w y w o d z ą c e się z p i e r ws ze j fali e m a n c y p a c ji ; w e w n ę t rz n e j walce m i ę d z y u c z u c i e m a femi­ n i s t y c z n ą s a m o ś w i a d o m o ś c i ą . M a r l e n a B. m a t e r a z p o n a d o s i e m d z i e s i ą t lat. D o dzisiaj m ó w i o „ n i e n a s y c o n y m p r a ­ g n i e n i u w y d o b y c i a się z c i a s n o t y i j e d n o s t r o n n o ś c i " . Z r o ­ z u m i a ł e , że o d z n i e n a w i d z o n e j p r a c y d o m o w e j w o l a ł a p r a ­ cę z a w o d o w ą . C i e k a w e z p u n k t u w i d z e n i a p s y c h o l o g i c z ­ n e g o j e s t t o , że z d e c y d o w a ł a się n a d z i a ł a l n o ś ć p e d a g o ­ g i c z n ą . P r a c a z d z i e ć m i w y z w o l i ł a ją: ze „ s ł a b e j k o b i e t k i " s t a ł a się e m a n c y p a n t k ą . N a r e s z c i e m o g ł a się r e a l i z o w a ć , doświadczyć sam oakceptacji i rów nocześnie obcow ać z d z i e ć m i , nie b ę d ą c m a t k ą a n i ż o n ą . M a r l e n a B. d o b i e g a ł a c z t e r d z i e s t k i , k i e d y z a c z ą ł się jej związek z m ło d s z y m , ż o n a t y m n a u k o w c e m . W pierwszych

83

l a t a c h p o t a j e m n a m i ł o ś ć o d p o w i a d a ł a świ eż o w y z w o l o n e j e m a n c y p a n t c e , ale w „ f e r a l n y m s i ó d m y m r o k u " z a c z ę ł o się c o ś p s u ć , i p o t r z e c h n a s t ę p n y c h l a t a c h r o z s t a l i się. O b y ł o się bez d r a m a t y c z n y c h s c e n i w y ja ś n i eń . P a t r z ą c ws t e c z , M a r l e n a B. k o n s t a t u j e : „ W ł a ś c i w i e b y ł o t o d la m n i e w y ­ z w o l e n i e " . Bez g o r y c z y w s p o m i n a o k r e s , k i e d y b y ł a „ t ą t r z e c i ą " , i p o t r a f i w y c i ą g n ą ć z tej e p o k i więcej p o z y t y w n y c h w n i o s k ó w niż t y l k o t e n , że k o c h a ł a . M ó w i , że p r z e s z ł a wtedy przyspieszony „proces dojrzew ania", d o s t a ła „ tw a r­ dą, ale s k u t e c z n ą s z k o ł ę " . P r a w i e c a ł e życie u p ł y n ę ł o M a r ­ l eni e B. n a s t a r a n i a c h o u w o l n i e n i e się o d k o b i e c e g o „ i n ­ s t y n k t u " , w p o j o n e g o jej p r z e z w y c h o w a n i e . W t y m , co m ó w i w wiele l a t p o z a k o ń c z e n i u tej h i s t o r i i , p o b r z m i e w a j ą j e s z c z e e c h a tej w a l k i o e m a n c y p a c j ę : N auczyłam się - i uczę się n a d a l - żyć w poczuciu osobistej wolności, odpowiedzialności i decydowania o so­ bie, a także przemyślanego działania. Gdyby w moim życiu znowu p o ja w ił się ja k iś mężczyzna, nie wiem, co bym zro ­ biła, ale jestem pewna, że nic takiego, za co przyszłoby m i zapłacić swoją wolnością. M usiałby to być związek oparty na zupełnie innych zasadach. Ponieważ je d n a k większość mężczyzn, zw łaszcza starszych, wbrew wszelkiemu gadaniu nadal je s t m ęskim i szowinistami, dlatego nam, kobietom, nie je s t łatw o znaleźć „tego właściwego". Chyba będzie ta k jeszcze p rze z ja k iś czas.

PO T Ę G A PR Z EZ N A C Z EN IA N i e j e s t e m żabą, I jeśli nawet rzucisz mn i e tysiąc razy o ścianę, nie zmienię się w księżniczkę! W r ó ć m y do t y p o w y c h k o c h a n e k na sz yc h czasów, do owych kobiet o dw ó ch tw arzach, ro zd a r ty c h między rozu­

84

m e m a u c z u c i e m . J a k p o d k r e ś l a j ą , n i e z n a l a z ł y się w syt uacj i k o c h a n k i r o z m y ś l n i e . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t t o , że ś w i a d o ­ mie lub n ie ś w i a d o m i e , w m n i e js z y m lub wię ksz ym s t o p n i u u w a ż a j ą się z a ofi ary. P a t r z ą c z s u b i e k t y w n e j p e r s p e k t y w y ty ch k o b ie t o ra z u w z gl ę dn ia ją c ich p o ł o w i c z n e w y e m a n c y ­ p o w a n i e , nie m o ż n a i m o d m ó w i ć racji. N o w o c z e s n a k o b i e ­ ta w życiu z a w o d o w y m jest a k t y w n a i a m b i t n a , n a t o m i a s t w r ol i „tej t r z e c i e j " b i e r n a i c i e r p i ą c a . I l u s t r a c j ą t a k i ej p o s t a w y n i e c h b ę d z i e k r ó t k i , ale j a k ż e i n t e r e s u j ą c y f r a g m e n t li st u t y p o w e j p o ł o w i c z n e j e m a n c y p a n t k i : Jestem je d n ą z tych kobiet, które kochają żonatego mężczyznę; dwie moje przyjaciółki są również w takiej sytuacji. Wszystkie trzy nigdy nie podpierałyśm y ściany na zabawie ani nie byłyśm y bezwzględnymi uwodzicielkami. Z ostałyśm y kochankam i na skutek splotu różnych okolicz­ ności. W g rę wchodziły również am bicje. W a r t o z w r ó c i ć u w a g ę n a k o ń c o w y f r a g m e n t listu: „ z o ­ s t a ł y ś m y k o c h a n k a m i . . . " . T o s f o r m u ł o w a n i e nie z a k ł a d a a k t y w n o ś c i , ale „ a m b i c j e " j ą sygnal i zuj ą. G d z i e ś p o m i ę d z y , w o k r e ś l e n i u „ r ó ż n e o k o l i c z n o ś c i " , m i e s z c z ą się „ p r z e ż y c i a " , k o j a r z ą c e się z c i ę ż k i m ( n e g a t y w n y m i b i e r n y m ) d o ś w i a d ­ c z e n i e m . D o b ó r s ł ó w nie j e s t p r z y p a d k o w y i ś w i a d c z y o w e ­ w nę trz n ej walce i c ie r p ie n i u d o b r o w o l n e j / n i e d o b r o w o l n e j k o c h a n k i . P o d d a n i e się l o s o w i r z a d k o b y w a r o z u m i a n e przez in n e kobiet y. Z a r ó w n o z d ra d z a n e żony, jak i w y e m a n c y p o w a n e s a m o t­ ne k o b i e t y o b u r z a j ą się n a d z i w n ą n i e k o n s e k w e n c j ę i d w o ­ i stość „ k o b i e t w c i e n i u " . Ś w i a d c z y o t y m o d z e w , z j a k i m się s p o t k a ł a r t y k u ł n a t e m a t „tej t r z e c i e j " o p u b l i k o w a n y w j e d n y m z n i e m i e c k i c h c z a s o p i s m p s y c h o l o g i c z n y c h 9. D o r e d a k c j i n a p ł y n ę ł o m n ó s t w o l i s t ów o d „ n o r m a l n y c h " k o ­ bi et . N a p i e r w s z y p l a n wybija się w z b u r z e n i e i n i e z r o z u m i e ­ nie p o s t ę p o w a n i a „ k o b i e t w c i e n i u " :

s „P sy ch o lo g ie H e u te " ,

kobieta),

„Psychologie

nr 7/8 6 ,

H eu te",

nr

i A n k e H iip e r:

D ie andere Frau {Inna

5 /8 6 .

85

K obiety w ydają się rzeczywiście najnędzniejszym i stwo­ rzeniam i na tej ziemi. Ofiary i jeszcze ra z ofiary. K obiety są zawsze ( ...) istotam i pokrzywdzonym i, je ś li spojrzeć na to historycznie, społecznie, literacko, a nawet statystycznie. ,,Jestem kochanką żonatego mężczyzny". A może b y ta k odwrócić kwestię i powiedzieć: „ M ój kochanek je s t żona­ ty" (...). One zachowują się, jakby na coś czekały, są bierne, gotowe cierpieć, byle ten zly, niedobry mężczyzna b y ł zadowolony. Czego właściwie chcecie, wiecznie n arze­ kające siostrzyczki? Czy w ogóle wiecie, czego chcecie? Jeśli nie, to przestań cie obwiniać za swój los mężczyzn. A je śli tak, to w czym problem ? T a k i e p y t a n i a ł a t wi ej p o s t a w i ć n i ż n a nie o d p o w i e d z i e ć . W g r u n c i e r z e c zy „ t a t r z e c i a " d o s k o n a l e wie, c z e g o c h c e , ale w jej s p ecyf i czn e j sy t ua c j i s a m a w i e d z a n i e w y s t a r c z a . M i ę d z y jej u c z u c i a m i i p r a g n i e n i a m i a r z e c z y w i s t o ś c i ą z n a j ­ d uj e się t r u d n a d o p r z e b y c i a p r z e p a ś ć .

„TA T R Z E C IA " I JEJ D Z I E C IŃ S T W O Jeśli d z i e c k o w z r a s t a w n i e z d r o w y m k l i m a c i e r o d z i n ­ n ym , m o że to w przyszłości mieć k a ta s tro f a ln e skutki i p r o w a d z i ć do t r u d n o ś c i w n a w i ą z y w a n i u k o n t a k t ó w , a nawet zaburzeń em ocjonalnych. Konflikty między ro ­ d z i c a m i , n a d o p i e k u ń c z o ś ć l u b b r a k r o d z i ci e l s k i e j t r o s k i zawsze p o z o s t a w i a j ą ślady na p sy chi ce dziec ka. O o s o b o ­ wości i c h a r a k t e r z e c z ł o w i e k a d e c yd uj ą nie tylk o ce chy dziedziczne. M ają na to wpływ między inn ym i d o św ia d­ czenia wyniesione z dzieciństwa. C z y i stni eje c o ś t a k i e g o j a k „ t y p o w y d o m r o d z i n n y " ? C z y dzisiejszej k o c h a n c e ś p i e w a n o j u ż w k o ł y s c e , że z n a j d z i e się w t a k i m p o ł o ż e n i u ? J a k ą r o l ę w jej ż y c i u o d e g r a ł y d o ­ świadczenia z wczesnego dzieciństwa? Jeśli p r z y j r z y m y się d o m o m r o d z i n n y m dzi s i ej szych „ t y c h t r z e c i c h " , t o p r ę d k o s k o n s t a t u j e m y , że n o w o c z e s n e k o c h a n ­ ki b y n a j m n i e j nie p o c h o d z ą z r o z b i t y c h r o d z i n , ale s t o s u n k i p a n u ją c e w rodzinie by ły często p r o b l e m a t y c z n e . T e o r e t y c z ­

86

n i e m o g ł o b y t o m i e ć w p ł y w n a i c h d o r o s ł e życie i w y w o ł y ­ wać skutki, tak ie ja k n p. : dziw ne z a c h o w a n i a , ko nfl ikt y ról , p r o b l e m y w n a w i ą z y w a n i u k o n t a k t ó w . Jeśli c h o d z i o te o s t a t n i e , „ t e t r z e c i e " z g o d n i e t w i e r d z ą , że n i e m a j ą z t y m k ł o p o t u i k o n t a k t y n a w i ą z u j ą ł a t w o , c h o ć n i e ze w s z y st k i mi , co w y n ik a z w y s o k ic h w y m a g a ń w o b e c ludzi. „ T a t r z e c i a " nie z w i ą ż e się z p i e r w s z y m l e p s z y m , b o j e s t z n a t u r y wy­ b r e d n a . Jej w y n i o s ł o ś ć w s t o s u n k u d o m ę ż c z y z n j e s t p r z e z otoczenie i n t e r p r e t o w a n a ja k o „ z a b u rz e n ie " . N i e d a się z a p r z e c z y ć , że ż o n a t y k o c h a n e k j e s t p r z e w a ż n i e s t a r s z y o d swojej p r z y j a c i ó ł k i . S t a t y s t y c z n i e b i o r ą c , w m o ­ m e n c i e s p o t k a n i a swe go p ó ź n i e j s z e g o k o c h a n k a „ t e t r z e c i e " m a j ą p r z e c i ę t n i e 27 lat , i c h p a r t n e r z y n a t o m i a s t d o b i e g a j ą c z t e r d z i e s t k i . N i e s ą r z a d k o ś c i ą r ó ż n i c e w i e k u 15-20 lat , c h o c i a ż p r z e c i ę t n i e w y n o s i o n a „ t y l k o " 12 lat. M i m o t o b a r d z o ni e wi e l e k o b i e t w i e r z y w t o , że m a k o m p l e k s ojca: z a p r z e c z a t e m u d z i e w i ę ć n a d z i es i ęć k o b i e t . W i ę k s z o ś ć k o ­ c h a n e k nie s z u k a w i ę c w p a r t n e r z e o j c a, a w k a ż d y m r a z i e nie c z y n i t e g o ś w i a d o m i e , lecz s z u k a d o j r z a ł e g o m ę ż c z y z n y . P r z y b l i ż s z y m p r z y j r z e n i u się d z i e c i ń s t w u t a k i c h k o b i e t o k a z u j e się, że w 80 p r o c e n t a c h p r z y p a d k ó w r o d z i n a b y ł a p e ł n a . T y l k o co p i ą t e j k o c h a n k i r o d z i c e się r o z w i e d l i a l b o z i n n y c h w z g l ę d ó w w y c h o w y w a ł a się b e z oj ca. T o , że „ te trzecie" p o c h o d z ą przew ażnie z ro d zin na oko trw ałych, nic j e s z c z e nie m ó w i o k l i m a c i e r o d z i n n e g o d o m u . A w ł a ś n i e o d t e g o p u n k t u m o ż n a w y z n a c z a ć c e c h y ł ą c z ą c e w s z y s t ki e k o c h a n k i . B a r d z o c z ę s t o z a p i ę k n ą f a s a d ą r o z g r y w a ł y się k o nf l i k t y . P r a w i e z a w s z e w y s t ę p o w a ł y o t w a r t e a l b o u k r y ­ w an e n ap ię c ia m i ę d z y r o d z ic a m i. R z a d k o kiedy „te trzecie", o p o w i a d a j ą c o d z i e c i ń s t w i e i m ł o d o ś c i , t w i e r d z ą , że r o d z i c e żyli ze s o b ą w h a r m o n i i i z g o d z i e . O wiele częściej m a t k a i ojciec żyli o b o k siebie i k a ż d e z n i c h w y p e ł n i a ł o swoją ściśle o k r e ś l o n ą rol ę. T y l k o w n i e w i e l u p r z y p a d k a c h d zi s i ej ­ sze k o c h a n k i p r z y p o m i n a j ą s o b i e, że r o d z i c e o d n o s i l i się do siebie cz u l e i s e r d e c z n i e . Części e j z a m y k a l i się p r z e d s o b ą , p r z y j m o w a l i p o s t a w ę o b r o n n ą , s p o d z i e w a j ą c się w k a ż d e j chwi l i a t a k u w s p ó ł m a ł ż o n k a . N a t e m a t p o d z i a ł u r ól w d o m u i c e c h o s o b o w o ś c i r o d z i ­ ców k o c h a n k i ma ją p o d o b n e z d a n i e . N a p o d s t a w i e ich

87

op is u j e d n o z r o d z i c ó w (albo oboje) spra wia w r a ż e n i e lek ko b ą d ź m o c n o n e u r o t y c z n e g o . R z u c a j ą się w o c z y d w a t y p o w e w z o r c e m a ł ż e ń s t w , k t ó r y c h w s p ó l n ą c e c h ą j e s t t o , iż j e d n o z rodziców m i a ło ab so lu tny autorytet. Większość k o c h a n e k , k t ó r e w y r o s ł y p o d o p i e k ą o b o j g a r o d z i c ó w , p o c h o d z i ze związków typu „słab a kobietka/silny m ę żc z yzn a" albo „ d o ­ m i n u j ą c a k o b i e t a / ł a g o d n y m ę ż c z y z n a " . Ojcowie stwarzali w o b e c dz i e c i d y s t a n s , byli s u r o w i i n i e p r z y s t ę p n i , m a t k i zaś p e łn e poświęcenia. Rzadziej na odw rót: d o m in u ją c e , w ł a d ­ cze i c h ł o d n e m a t k i , a o j c o w i e ł a g o d n i , k o l e ż e ń s c y , se r ­ deczni. J e d n y m z interesujących p o d o b ie ń s tw m iędzy k o ­ c h a n k a m i j e s t fakt , że m i a ł y o n e d o j e d n e g o z r o d z i c ó w ( r z a d z ie j d o o b o j g a ) s t o s u n e k p e ł e n r e ze r wy . C z ę s t o d z i e w ­ c z y n k i p r a g n ę ł y większej b l i s k o ś c i i l e p s z e g o k o n t a k t u z o j ­ c e m . W i ą ż e się t o p r a w d o p o d o b n i e z t y m , że u k ł a d t y p u „ sła b a k obietka/silny m ę ż c z y z n a " był powszechniejszy. M i ­ m o że ó w c z e s n e dzi eci p o z o r n i e w z r a s t a ł y p o d d o b r ą o p i e k ą , to j e d n a k p ra w ie zawsze cie rp ia ły z p o w o d u deficytów u c z u ­ c i o w y c h i b r a k u b l i s k o śc i z j e d n y m z r o d z i c ó w . N i e r z a d k o „te tr z e c ie " w s p o m i n a j ą ojca j a k o a u t o r y t a ­ t y w n ą p o s t a ć , b u d z ą c ą lęk. R o d z i c , k t ó r y p r o m i e n i o w a ł c i e p ł e m , b y ł b a r d z o przez dzieci k o c h a n y i do k o ń c a jego ż y ci a u t r z y m y w a ł y z n i m bli ski e k o n t a k t y , c z u j ą c w z a j e m n ą si l ną więź. Co trzecia k o c h a n k a w zrastała ja k o jedynaczka, po zo stałe m i a ł y p r z e w a ż n i e j e d n o lub dwoje r o d z e ń s t w a , c z a s e m takż e t r oj e . S p o r a d y c z n i e „ t e t r z e c i e " p o c h o d z ą z r o d z i n w i e l o ­ d z i e t n y c h . F r a p u j ą c a j e s t o b s e r w a c j a , że w p r a w d z i e t y l k o o k o ł o 30 p r o c e n t d z i s i e j szyc h k o c h a n e k b y ł o j e d y n a c z k a m i , t o d r u g i e t yl e c z u ł o się n i m i w d z i e c i ń s t w i e . P o w o d e m b y ł a zbyt d u ż a ró żnica wieku p o m i ę d z y ro dzeń stw em . „ T a tr ze­ cia" b y ła albo ro zpieszczan ym pisklątkiem, albo „starą m a l e ń k ą " , o d p o w i e d z i a l n ą za m ł o d s z e dzieci i z m u s z o n ą o d g ry w a ć rolę zastępczej m a t k i . W i ę k s z o ś ć „ t y c h t r z e c i c h " t w i e r d z i , że w ł a ś c i w i e m i a ł y szczęśli we d z i e c i ń s t w o . W s p r z e c z n o ś c i z t y m s t o i f a k t , że z p e r s p e k t y w y c z a s u o k r e ś l a j ą swój d o m r o d z i n n y j a k o ci a s n y , m i e s z c z a ń s k o - k o n s e r w a t y w n y i s u r o w y . R o d z i c e p o b r a l i się z r o z s ą d k u i u c z u c i e m i ł o ś c i n i e b y ł o i m z n a n e .

88

D w i e t r z e c i e d zi s i ej s zy c h k o c h a n e k p o d a j e , że seks w i c h rodzinie był t e m a t e m tabu. N a p o d s t a w i e t y c h i n f o r m a c j i nie d a się w p r a w d z i e p r z e d ­ st awi ć t y p o w e g o o b r a z u d z i e c i ń s t w a „ t y c h t r z e c i c h " , ale j e d n o j e s t p e w n e : w i ę k sz o ś ć k o c h a n e k nie d o ś w i a d c z y ł a pr a w d z iw e g o p a r t n e r s t w a w rod zi n ie an i h a r m o n i j n e g o ży­ cia r o d z i n n e g o . R o d z i c e nie da l i i m w t y m w z g l ę d z i e p r z y ­ k ł a d u . W r ę c z p r z e c i w n i e . N i e m o ż n a w p r a w d z i e m ó w i ć , że ten „po sag " wyniesiony z pełn eg o p ro b le m ó w d o m u r o d z in ­ n e g o z a d e c y d o w a ł o i c h losie. Z p e w n o ś c i ą j e d n a k a t m o s f e r a w ro d z i n ie i u w a r u n k o w a n i a s p o ł e c z n e w większości wy­ p a d k ó w p r z y c z y n i ł y się d o t e g o , że z t y c h d z i e w c z ą t w y ­ rosły p o tu ln e kobiety, o b a rc z o n e niskim poczuc iem w ła s ­ nej w a r t o ś c i . W t e n s p o s ó b r o d z i n a j e s t p o ś r e d n i o o d p o ­ w i e d z i a l n a z a t o , że p ó ź n i e j s z e k o c h a n k i p o m y l i ł y się w w y ­ borze partnera. Jako dorosłe być może odrzuciły konw enanse, mieszczańską m oralność i oczekiwania rodzi­ c ó w, ale nie do k o ń c a .

FASADA O C H R O N N A

„ T e t r z e c i e " r o b i ą w r a ż e n i e s i l n y c h k o b i e t , ale w g r u n c i e rz e c z y s ą n i e p e w n e siebie. „ K o b i e t y w c i e n i u " nie t y l k o żyją w d w ó c h ś w i a t a c h - t y m o f i c j a l n y m i t y m u k r y w a n y m p r z e d o t o c z e n i e m - lecz r ó w n i e ż m a j ą d w i e t w a r z e . W i ę ­ k s z o ś ć k o c h a n e k p r z y z n a j e , że t u s z u j e l u b k o m p e n s u j e te swoje c e c h y , k t ó r e u w a ż a j ą z a s ł a b e , k o b i e c e i n i e d z i ­ siejsze. U d a j ą więc p e w n o ś ć siebie, n i e k i e d y p o s u n i ę t ą do arogancji. K a ż d e s p o ł e c z e ń s t w o m a swoje i d e a ł y i w a r t o ś c i . D o p r z e c i w s t a w i e n i a się i m i w y s t ę p o w a n i a w rol i „ d z i w a k a " k o n i e c z n a j e s t si lna o s o b o w o ś ć i m o c n y c h a r a k t e r . Ż y j e m y w czasach, w k tó ry c h d om inuje k o n s u m p c ja i pragnienie su k ce s u . Ale z t e g o k o n s u m p c y j n e g o s p o ł e c z e ń s t w a s u k c e s u c o r a z więcej l u d z i z a c z y n a się w y ł a m y w a ć . N i e t y l k o m a ­ r z y c i e l o m życie i p r z e ż y w a n i e wy d a j e się wa ż ni e j s z e o d g ro m ad ze n ia dóbr. S am o św iado m o ść i rozum ienie w łasnych

89

p o t r z e b p o m a g a j ą i m nie d b a ć o n a r z u c o n e r e g u ł y . Z p r z e ­ k o n a n i e m w z b r a n i a j ą się p r z e d u d z i a ł e m w w y ś c ig u d o p r o f i t ó w i s u k c e s ó w - nie p r z y s t o s o w u j ą się. L u d z i e p e w n i siebie n i ew i e l e s ob i e r o b i ą z t e g o , co i n n i o n i c h myś l ą. „ T a t r z e c i a " nie p o s t ę p u je z g o d n ie z n o r m a m i s p o ł e c z ­ n y m i , ale ni e c z y n i t e g o o t w a r c i e , lecz swoje d r u g i e życie s t a r a n n i e u k r y w a . W p r a w d z i e m i n ę ł y czasy, k i e d y k o b i e t a d o p i e r o d z i ę k i m ę ż c z y ź n i e s t a w a ł a się w p e ł n i c z ł o w i e k i e m , a tym sam y m p e łn o w a rt o ś c i o w y m cz ło n k ie m społeczeństwa. K o b i e t y s a m o t n e o d d a w n a j u ż nie s ą p e j o r a t y w n i e o k r e ś ­ l a n e j a k o t e, k t ó r e „ d o s t a ł y k o s z a " a l b o „ s t a r e p a n n y " . Ale w s p o ł e c z e ń s t w i e s u k c e s u s a m o t n e k o b i e t y m u s z ą się sp ra w dz ić z a w o d o w o . S k o r o ju ż k o n i e c z n i e c h c ą być takie s a m o d z i e l n e i o b y w a ć się b e z m ę ż c z y z n y u b o k u , n i e c h u d o w o d n i ą , że st ać j e n a t o . I n t r a t n y z a w ó d s t a n o w i d l a n o w o c z e s n e j k o c h a n k i n i e t y l k o alibi. C i e k a w a p r a c a daje jej p e w n o ś ć siebie, c z y n i m a t e r i a l n i e n i e z a l e ż n ą , j e s t ź r ó d ł e m z a d o w o l e n i a i sat ysfakcj i. C z a s e m n a c h o d z ą j ą w ą t p l i w o ś c i , czy n a p r a w d ę t a k i m w s t r ę t e m n a p a w a j ą c i a s n e m i e s z c z a ń ­ skie życie m i ę d z y k u c h n i ą a p r a l k ą , p i e l u c h a m i a s w e t e r k a m i z k a s z m i r u , ale p r ę d k o się i c h w y z b y w a i d o g ł o s u d o c h o d z i t k w i ą c a w niej e m a n c y p a n t k a , r e a l i z u j ą c a się p o p r z e z p r a c ę z a w o d o w ą . P o c z u c i e wła sne j w a r t o ś c i w z ra st a (lub maleje) w zale żn oś ci od s t o p n i a ak ceptacji i u z n a n i a (albo krytyki i odrzucenia) otoczenia. T y po w e „te trzecie" są k o b ie ta m i b a r d z o uczuciowym i, ł a t w o j e z r a n i ć . Z b y t c z ę s t o p r z y s t o s o w u j ą się d o s y t u a cj i , są s k ł o n n e do k o m p r o m i s u , zawsze u p rz e j m e , w d zięczn e i życzl i we, ale w i ch w n ę t r z u b u n t u j e się e m a n c y p a n t k a . T r z y d z i e s t o l e t n i a n a u c z y c i e l k a w c ią ż n a n o w o z ł o ś c i się z p o w o d u swojej u d a w a n e j t o l e r a n c j i i c i ą g ł e g o l i c z e n i a się z i n n y m i , z a c o „ m a o c h o t ę się p r z e k l i n a ć " . N i e k a ż d a k o c h a n k a jest u c ie l e ś n i e n ie m pra w dz iw e j t o ­ l e r a n c ji . S p o r o z n i c h b u d u j e w o k ó ł siebie m u r z u d a w a ­ nej p e w n o ś c i siebie i p o z o r ó w . N i e p r a w d z i w e „ j a " z a p e w ­ n i a i m o c h r o n ę i daje p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a . T y l k o w o ­ b e c z a u f a n y c h o s ó b p o z w a l a j ą so b i e n a s z c z e r o ś ć . W i ę k ­ szość t y c h k o b i e t j e s t p e w n a , że n i k t i c h gr y n i e p r z e j r z y .

90

G izela K., o tym mówi:

trzydziestodziew ięcioletnia

logopeda,

tak

N a ludziach, którzy mnie m ało znają, robię wrażenie aroganckiej, pew nej siebie, chłodnej i ambitnej. Przyjaciele znają mnie raczej ja k o osobę niezdecydowaną i lękliwą. Obcy m ają przeważnie do czynienia z fasadą. Trzymam ich na dystans, poniew aż potrzebuję tego do obrony. N ie sądzę jedn ak, że ta k naprawdę jestem arogancka. I n n y m p r z y k ł a d e m t a k i e j z a b a w y w c h o w a n e g o j e s t t r zy d z i e s t o s z e ś c i o l e t n i a k i e r o w n i c z k a s k l e p u J a n i n a S.: Jestem chyba powszechnie uważana za kobietę, która wszystko potrafi i której się wszystko udaje. N ik t nie wie i n ik t chyba nawet tego nie podejrzew a, że m oja pewność siebie je s t udawana. D ręczą mnie wątpliwości co do własnej wartości i bardzo potrzebuję pom ocy. „ T a trzecia" jest osobow ością p e ł n ą sprzeczności. N a swym o t o c z e n i u ro b i w r a ż e n ie o so b y z r ó w n o w a ż o n e j i p o ­ z y t y w n i e n a s t a w i o n e j d o ś w i a t a. N i e l i c z n e s ł a b o s t k i d o d a j ą jej j e d y n i e u r o k u . T a k siebie w i d z i 80 p r o c e n t s p o ś r ó d n i c h . P r a w i e ż a d n a n i e u w a ż a , że s p r a w i a w r a ż e n i e n i e ś m i a ł e j . Większość jest „ ła t w a w k o n t a k t a c h " i ma poczucie h u m o ­ r u , c h o c i a ż c o d r u g a n a wsz e l k i w y p a d e k d o d a j e , że j e s t p rzy t y m n a t u r a l n a , powściągliwa, u c z u c i o w a i wrażliwa. W s p ó l n ą cechą niem al wszystkich „ty ch trz ecich " jest a m ­ bicj a. U w a ż a j ą , że w i e d z ą , c z e go c h c ą , i p e w n i e z d ą ż a j ą do c el u. D r o g a , k t ó r ą idą, j e s t p r o s t a , a w s z e l k i e p r z e s z k o d y n a niej d zi el ni e p o k o n u j ą , p e w n e s w o i c h k o m p e t e n c j i . S z c z e ­ gólnie m ł o d s z e k o c h a n k i m a ją s k ł o n n o ś ć do t r a k t o w a n i a swoj ego w y m y ś l o n e g o w i z e r u n k u j a k o p r a w d z i w e g o o b r a z u swojej o s o b y. W b a r d z o r z a d k i c h w y p a d k a c h silnie e m o ­ cjonalne „te trzecie" są zdolne do tak c h ło d n e j analizy r z e cz y w i s t o ś c i j a k t r z y d z i e s t o c z t e r o l e t n i a p r a c o w n i c a u n i ­ w e r s y t e c k a G r a ż y n a S. Jej a u t o p o r t r e t s p r a w i a w r a ż e n i e nieco sarkastycznego:

91

M o i znajom i to głównie koledzy z p ra cy: zwyczajni ludzie, norm alni aż do m dłości. M oje stosunki z nim i są uprzejme, ale powierzchowne. Z pewnością robię wrażenie ambitnej, hiperaktywnej, interesującej, niekiedy zagubionej i p rze p ra ­ cowanej, zawsze w dobrym humorze, uprzejmej, wesołej, p e w ­ nej siebie. Chociaż o d czasu do czasu daję do zrozumienia, że wiem, co to depresja, n ik t nie podejm uje tego tematu. Jestem sam a, bo ta k chcę. O d nikogo nie oczekuję pom ocy ani zrozumienia. Boję się, że gdybym okazała bezradność, spotkałabym się z niedowierzaniem, a może i złośliwym i uwagami. N ie chcę się nikom u narzucać, nie chcę fałszywego współczucia. M am zawsze uśmiech na twarzy, a pryw atne p ie k ło je s t wyłącznie m oją sprawą. Opowiadam o tym w for­ m ie łatw o strawnej i p iękn ie ugarnirowanej. Całkow icie się otworzyć potrafię tylko wobec ludzi, co do których jestem pew na, że nie wykorzystają moich zwierzeń do swoich celów. Takie są reguły. N auczyłam się pokryw ać swój strach wobec ludzi śm iałym , ale uprzejmym zachowaniem. N a z a k o ń c z e n i e zacytujmy jeszcze d w u d z ie sto o śm io le tn i ą n a u c z y c i e l k ę t a ń c a , k t ó r a t a k p r z e d s t a w i a s wo j ą sy­ t u a c j ę : „ Z a w ó d j e s t s c e n ą , n a k t ó r e j r o z g r y w a się m o j e życie. W p r a c y j e s t e m u r o c z a , z a a n g a ż o w a n a , a k t y w n a " . N a t o m i a s t jej życie p r y w a t n e , j a k w i e l u „ t y c h t r z e c i c h " , f oc z y się „ w c z t e r e c h ś c i a n a c h p o k o j u . B y w a m w t e d y w przerażająco s m y Ju y m _ n a s tro ju J. Budują m u r o b r o n n y ze s t r a c h u p r z e d k r y t y k ą p r z y j a c i ó ł , k o l e g ó w , s ą s i a d ó w , kre w n y c h ; p rz e d u t r a t ą p o r o z u m i e n i a , ta k w a ż n e g o dla za b u rz o n e g o p o cz u c ia własnej wartości. Same pozbawiają się s w o b o d y i żyj ą j a k b y w b r e w s o b i e . W o l ą n i e r y z y k o ­ wa ć . Z a c h o w u j ą o s t r o ż n o ś ć z a r ó w n o w p r a c y z a w o d o w e j , j a k i w o b e c ż o n a t e g o k o c h a n k a . W y d a j e się, że w t y p o w e j k o c h a n c e w a l c z ą ze s o b ą d w i e k o b i e t y - i ż a d n a z n i c h nie m a sz ansy n a zw ycięstw o.

IV. ZA K O C H A N A : „Ta trzecia" na uboczu W r ozpaczy s z u k a m recepty aby uzależnić cię od siebie ale wobec t woi c h wysokich w y m a g a ń p r ó ż n e są moje wysiłki z r e zy g no wa ł a m wobec twego ni e z de c ydowani a nie m a m j u ż o c h o t y got ować dla ciebie w m o i m n i e z a sp o k o j o n y m sercu zakaz wjazdu! o d ni e da wna miejsce w m o i m sercu jest zarez e r wowa ne dla mni e i dla m o i c h p o t r z e b t er az sobie na to p o z wa l a m a m i m o to h a r m o n i a mi ędzy n a m i - dlaczego? wiesz przecież... chęt ni e rozpieszcza się smakoszy. (Michaela van de Schans)

PR A W D ZIW A K OBIETA NA KILKA G O D Z I N S y t u a c j a , w k t ó r e j żyje „ t a t r z e c i a " , n o s i w p e w n y m sensie c e c h y s c h i z o f r e n i c z n e . K i e d y w p l ą t u j e się w z w i ą z e k u c z u c i o w y z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą , g r o z i jej n i e u s t a n n e p r z e ­ żywanie skrajnych uczuć. Z a k o c h a n a k o b ieta traci głowę i w c h o d z i w o s t r y k o n f l i k t s a m a ze s obą. P r z e d ś w i a t e m m u s i u d a wa ć ^ , że w jej ż y c i u n i c się nie z m i e n i ł o . A to w y m a g a siły. Ź r ó d ł e m siły j e s t d l a niej - o p a r a d o k s i e ! - t a

93

s a m a o s o b a , k t ó r a z a b i e r a jej e n e r g i ę : ż o n a t y p a r t n e r . T y l ­ ko p r z y n i m m o ż e z d j ą ć m a s k ę i o d p o c z ą ć , cieszyć się t y m , co j e s t , nie z a s t a n a w i a ć się, n i e m y ś l e ć o p r z y s z ł o ś c i . Z t y c h chwi l c z e r p i e siłę d o ż y c i a m i ę d z y s p o t k a n i a m i . C z t e r d z i e s t o t r z y l e t n i a L i z a B., w ł a ś c i c i e l k a s a l o n u k o s m e ­ t y c z n e g o , m ó w i p o s i e d m i u l a t a c h z w i ą z k u ze z n a c z n i e s t a r s z y m o d niej m ę ż c z y z n ą : M ó j zaw ód wymaga ode mnie sam odzielności i zaan ­ gażowania, ale sprawia mi to praw dziw ą przyjem ność. Przyjaciele i koledzy znają m oją sytuację osobistą i widzą, ja k m i je s t ciężko. Dziwią się, że ta k dobrze daję sobie radę. N ik t nie przypuszcza, że to m ój żonaty kochanek daje mi tyle siły. T e n i e l i cz n e g o d z i n y , k i e d y k o c h a n k a nie m u s i m a r z y ć o s w o i m p a r t n e r z e , nie m u s i z a n i m t ę s k n i ć , b o t r z y m a go w r a m i o n a c h , są d ro g o o k u p i o n e i b a r d z o ce nne. G d y „ o n " j e s t p r z y niej , czuje się w n a j w y ż s z y m s t o p n i u szc z ę ś­ liwa, w t e d y g r o m a d z i e n e r g i ę , ł a d u j e b a t e r i e d u c h o w e . J es t t o j e d n a k m ą ż i nn e j k o b i e t y i z t e g o p u n k t u w i d z e n i a n i e d o ­ zwolony stosunek m iłosny między ż o n a ty m m ężczyzną a je ­ go p r z y j a c i ó ł k ą nie m o ż e b y ć m o r a l n y . M a ł ż o n e k p r z y s i ę g a ł w i e r n o ś ć swojej śl u b n e j ż o n i e . P r z y j a c i ó ł k a nie m a p r a w a do jego miłości. U c z u c i a , j a k i e ż y wi ą d o siebie ż o n a t y m ę ż c z y z n a i k o ­ c h a n k a , nie r o z g r y w a j ą się n a m o r a l n i e n i e n a g a n n y m tle. N i e m o ż n a więc m ó w i ć o b r a n i u i d a w a n i u . R a c z e j o z a ­ b ie r a n iu . Ofiarą jest ż o n a , k t ó r ą m ą ż oszukuje. Sp rawcą, a j e d n o c z e ś n i e ofiarą i „ o b i e k t e m " , jest c u d z o ł o ż n y m a ł ­ żonek. „ T a tr z e c ia " - również ofiarą i „ o b i e k t e m " , a z a r a ­ z e m s p r a w c z y n i ą , b o p o s ł u g u j e się m ę ż c z y z n ą - o b i e k t e m do ł a d o w a n i a s we go p s y c h i c z n e g o a k u m u l a t o r a . C z a s u m a n a t o ni ewi el e. N a o g ó ł w y s t a r c z a go t y l k o n a szybki p o s i ł e k p r z y st ole i „ d e s e r " w ł ó ż k u . Świ a t , k t ó r y d l a „tej t r z e c i e j " j e s t w s z y s t k i m , s t a n o w i j e d y n i e z n i k o m ą część r z e c z y w i s t o ­ ści - p r z e c i ę t n i e o k o ł o 7 g o d z i n w t y g o d n i u , w r o k u z a l e d wi e 15 d n i . W p o z o s t a ł e 350 d n i k o c h a n k a żyje w s p o m n i e n i a m i . P r z e k l i n a t ę m i ł o ś ć i nie m o ż e się o d niej wy z wo l i ć . T e t a k

94

rzadkie s p o t k a n i a z n im są p u n k t a m i szczytowymi, r z u c a ­ j ą c y m i ś w i a t ł o i c i e ń n a jej życie. U k r a d z i o n y c za s m u s i więc być c e l e b r o w a n y . M i ł o ś ć m i ę d z y ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą i j e g o k o c h a n k ą nie zdąży z b la k n ą ć i spo wsz ed nie ć. T ele f on od niego, d z w o n e k d o d r z w i t o d l a niej p r a w d z i w e w i t a m i n y p o b u d z a j ą c e . N i e z a ws z e „ t a t r z e c i a " w ł a ś n i e z a n i m t ę s k n i . Ale jeśli n a w e t p o „ o s t a t n i m r a z i e " p o w s t a ł y w jej u m y ś l e j a k i e ś w ą t p l i w o ­ ści, z r o d z i ł y się u c z u c i a w ś c i e k ł o ś c i , n i e n a w i ś c i , p r z y g n ę b i e ­ n i a i f r ustr acji , p r z e z c h w i l ę n a w e t z a p r a g n ę ł a się o d n i e g o o s t a t e c z n i e u w o l n i ć , t o w y s t a r c z y , że o n się d o niej zbliży, a m i ę k n i e jej serce. O d m o m e n t u , k i e d y k o c h a n e k z a p o w i e swoje p r z y b y c i e , b a r o m e t r jej n a s t r o j u idzie w g ó r ę . P u l s bije j a k s z a l o n y, ser c e ł o m o c z e , w z r a s t a c i ś n i e n i e . R a d o s n e p od niecen ie to stan dobrze zn an y wszystkim z a k o c h a n y m . G d y „ o n " p r z y b y w a , d l a „tej t r z e c i e j " o t w i e r a j ą się d r z w i do świata m a r z e ń . T r z y d z i e s t o p i ę c i o l e t n i a H e i d i T. r ó w n i e ż n a l e ż y d o k l u ­ b u n i e l e g a l n y c h k o c h a n e k . T r u d n o t o p o niej p o z n a ć . P ra cu je j a k o d y p l o m o w a n a e k o n o m i s t k a , u w a ż a n a jest za r e z o l u tn ą , żywą i w y so k o w y kw al ifi ko w an ą osobę, p ot ra fi się p r z e b i ć i d o k ł a d n i e wie, c z e g o c h c e . Jeśli w o c z a c h k o l e g ó w c zegoś jej b r a k u j e , t o k o b i e c o ś c i . Ty l e ofi cjal ny w i z e r u n e k . Z a t ą f a s a d ą u k r y w a się i n n a H e i d i . „ P r z y Georgu staję się p r a w d z i w ą s a m i c z k ą " - dzi wi się s a m a H e i d i . Jej o b e c n y p r z y j ac i e l j e s t ż o n a t y , p o d o b n i e j a k j e g o dw óch p o p rz e d n ik ó w . Przy b o k u ż o n a te g o k o c h a n k a H e i ­ di j e s t z u p e ł n i e i n n ą k o b i e t ą : d la n i e g o l u b i b y ć s a m i c z k ą . Z a p o m in a o zasadach, m ocnych postanowieniach, e m a n ­ cypacj i . K o c h a n e k p o t r a f i t e ż z a w ł a d n ą ć w s z y s t k i m i m y ś ­ l a m i „tej t r z e c i e j " . Zofia H. m a trzydzieści pięć lat i jest z n a n ą p r o d u c e n t k ą f i l m o w ą . U c z u c i e d o ż o n a t e g o k o c h a n k a z a b i e r a jej s p o k ó j . On mnie paraliżuje. Co z tego, że jestem w sam ym środku roboty, realizuję ja k iś nowy wspaniały pom ysł. K iedy zadzwoni telefon, zapom inam o wszystkim. W łaś­ ciwie niczego nie chce, ta k tylko dzwoni... lecz jeg o glos wzywa pom ocy, je s t na granicy załam ania. N ie zadaję

95

zbędnych p yta ń i biorę go symbolicznie w ram iona, g ła sz­ czę, uspokajam. M oje sprawy zawodowe znowu schodzą na dalszy plan. „ T e t r z e c i e " z a c h o w u j ą się j a k w s z y s t ki e z a k o c h a n e k o ­ bi et y. K i e d y o n m a przyj ść, w c h o d z ą p o d p r y s z n i c , u k ł a d a j ą w ł o s y , r o b i ą m a k i j a ż , l a k i e r u j ą p a z n o k c i e , p r z e k o p u j ą szafę w p o s z u k i w a n i u n a j s z y k o w n i e j s z e j k i e c k i , aż u z n a j ą się za p ię k n e i seksowne. W k ł a d a j ą fartuszek, gotują jego u l u b i o n ą p o t r a w ę , z a p a l a j ą świece n a u r o c z y ś c i e n a k r y t y m s t o l e , w ł ą c z a j ą p ł y t ę z n a j b a r d z i e j s e n t y m e n t a l n y m s z l a g i e r e m i... czekaj ą. Z a b i j a j ą czas, w y my śl a j ą c sobi e j a k i e ś zajęcie, k t ó r e wzbudzi jego z ain tereso w an ie albo które on pochw ali. Z a ­ l e ż n i e o d g u s t u m ę ż c z y z n y st ają się p o d e j r z a n ą / e m r a e fatale a l b o p o t u l n ą s ł u ż e b n i c ą m i ł o ś c i . U w i e l b i a j ą go a l b o z d o b y ­ wa j ą s w o i m i n t e l e k t e m . U b i e g a n i e się o n i e g o , s t a r a n i e się, b y m u się p o d o b a ć , o d g a d y w a n i e j e g o ż y c z e ń , p o t r z e b i p r a ­ g n ie ń sp r aw i a im o g r o m n ą p r z y j e m n o ś ć . Są dla niego o p a r ­ ci em i p o w i e r n i c z k ą je g o k ł o p o t ó w . T a k j a k Zofia. D l a swego k o c h a n k a , 15 l a t o d niej s t a r s z e g o r e ż y s e r a , jest: Duchową powierniczką, źródłem inspiracji, siostrzanym rum akiem bojowym. K obietą godną podziwu, kochanką. Czegoś takiego dotąd nie doświadczyłem . Wciąż na nowo i ciągle jeszcze fascynującą kochanką. J a k a ż k o b i e t a n i e p o c z u ł a b y się p o c h l e b i o n a ?

T A J E M N IC A JAKO T A R C Z A O C H R O N N A Z w i ą z e k z ż o n a t y m k o c h a n k i e m s t a n o w i d l a „tej t r z e c i e j " ź r ó d ł o siły, ale j e s t t o si ł a d r o g o o k u p i o n a . S t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e m u s z ą być u t r z y m y w a n e w głę bokiej ta j e m n i c y przed znajom ymi, głównie przed z d r a d z a n ą żoną. Większość z n i c h p r z e c z u w a w p r a w d z i e i n s t y n k t o w n i e , że w ż y c i u m ę ż a p o j a w i ł a się i n n a k o b i e t a , ale t y l k o b a r d z o ni e wi e l e wie t o n a p e w n o . M ę ż o w i e zaś, n a w e t ci, k t ó r z y p o t r a f i ą się w c z u ć w s y t ua c j ę swojej ż o n y i w i e d z ą , co o n a p r z e ż y w a ,

96

zdecyd ow an ie odrzucają jasne postawienie sprawy w d o m u , n a w e t jeśli k o c h a n k a b a r d z o n a t o n a l e g a . Z w i ą z e k z k o ­ b i e t ą , d l a k t ó r e j p o r z u c i l i u c z u c i o w o swoj ą m a ł ż o n k ę , s t a ­ n o w i d l a n i c h d o s t a t e c z n i e silny st res. Jeśli w ch wi l i s ł a b o ś c i o d k r y l i b y się p r z e d ż o n ą , a l b o z o s t a l i d o t e g o z m u s z e n i , z r e g u ł y n i e m o g ą o c z e k i w a ć z r o z u m i e n i a . K o b i e t y są s k ł o n n e do m a s o c h i z m u i p o t r a f i ą się p o ś w i ę c a ć , ale w t a ­ kiej s yt uacj i „ w y c h o d z ą z s i eb i e " , j a k t o o k r e ś l i ł a j e d n a z k o c h a n e k . I rzeczywiście, o c z e k i w a n i e od z d r a d z a n e j ż o ­ ny, że o k a ż e z r o z u m i e n i e , b y ł o b y c h y b a ze s t r o n y m ę ż a naiwnością. W r z e c z y w i s t o ś c i n a l e ż y się s p o d z i e w a ć r a c z ej c z e g o ś p r z e c i w n e g o . W ś c i e k ł o ś ć i o b u r z e n i e ż o n y w y r a ż a się w b e z ­ k o m p r o m i s o w y m ż ą d a n i u : „ O n a albo ja!". K o c h a n k i , p o i n ­ f o r m o w a n e o reakcji żo ny , z g o d n ie określają j ą m i a n e m „ h i s t e r y c z n e j " . A b y b y ć fair, n a l e ż a ł o b y r a c z e j z a p y t a ć , czy nie j e s t t o z a c h o w a n i e t y p o w e w syt uacj i z a g r o ż e n i a : z p u n k ­ t u w i d z e n i a ż o n y k o c h a n k a s t a n o w i z a g r o ż e n i e d l a niej s a me j i d l a r o d z i n y . „ T a t r z e c i a " m ó w i o z d r a d z a n e j ż o n i e : „ h i s t e r y c z k a " . J a k k o l w i e k n a to p a t r z e ć , oboje: z a r ó w n o m ą ż , j a k i k o c h a n k a , o b a w i a j ą się r e a k c j i ż o n y . J e s t to zro zum iałe, jak pokazują dwa jaskrawe przykłady. Oto ż o n a c z t e r d z i e s t o o ś m i o l e t n i e g o k s i ę g a r z a J ó z e f a W. d o w i e ­ d z i a ł a się, że m a o n r o m a n s z M a r i ą B., t r z y d z i e s t o s i e d m i o l e t n i ą n a u c z y c i e l k ą . M a r i a B. t a k o p i s a ł a r e a k c j ę z d r a ­ d z a n e j ż o n y n a wieść o k o c h a n c e m ę ż a : Zachowywała się histerycznie i w końcu zapadła na silną nerwicę lękową. Spotykaliśm y się w największej ta ­ jem nicy, bo za każdym razem , kiedy jego żona podejrze­ wała, że się widzieliśmy, wściekle wrzeszczała. Kontrolo­ w ała go, od czasu do czasu do mnie dzwoniła; m iałam w tym okresie wiele „anonimowych" telefonów. „K a ra ła" m ęża za każde spotkanie ze mną. W końcu odniosła zw y­ cięstwo. On p ró b o w a ł zerwać ze mną, bo nie chciał, żeby się m iędzy nam i popsuło na skutek działań je g o żony. D oszło do tego, że przestaliśm y sobie ufać, raniliśm y się nawzajem i nasza m iłość nie p rzetrw a ła tego kryzysu.

97

P r z e r a ż a j ą c e j e s t t o , c o p r o d u c e n t k a f i l m o w a Z o f i a H. o p o w i a d a o ż o n i e s we g o p r z y j a c i e l a . K i e d y p o w i e d z i a ł jej o istnieniu k o c h a n k i i p a d ł o słowo „ ro z w ó d " , ż o n a „ z ro b iła m u scenę z a z d r o ś c i " i w y r z u c i ł a z d o m u . Cóż, m ój mężczyzna p o c zu ł się p rzyp a rty do muru: nie ch ciał mnie zostawić, ale nie ch cia ł też stracić dzieci. Jego żona trzym ała wszystkie atuty w ręku i nie cofała się p rze d wykorzystaniem dzieci do rozgrywek. G dy jego m atka dowiedziała się o mnie, podcięła sobie żyły (została w ostat­ niej chwili uratowana). W szpitalu p rzysią g ł je j, że nie zhańbi rodziny, biorąc rozwód... D o sta ł kompletnego fio ła , nie dało się z nim rozmawiać. O b ie k ty w n ie b i o r ą c , rea kc ja ż o n nie p o w i n n a n ik o g o d zi wi ć. P ł a c z i a w a n t u r y nie u m i l a j ą ż y c i a c u d z o ł o ż n e m u m a ł ż o n k o w i . A p o n i e w a ż k a ż d y wo l i żyć w s p o k o j u , t o t e ż p r z e c i ę t n y k o c h a n e k , p ó k i się d a , n i e w t a j e m n i c z a ż o n y w swoje g r zes zki . M o ż n a t o n a z w a ć w y g o d n i c t w e m , ale j e s t t eż t y p o w e d l a mę s k i e j w r a ż l i w o ś c i : c z e go o c z y n i e wi d z ą , t e g o s e r c u n i e żal. C i „ w r a ż l i w i m ę ż c z y ź n i " s t a r a j ą się r ó w n i e ż n i e r a n i ć k o c h a n k i , d a j ą c jej d o z r o z u m i e n i a , że jest rośliną rozk wita jącą noc ą, p o d z i w i a n ą prz ez nielicznych. C h o d z ą z n i ą do k i n a , d o r e s t a u r a c j i , n a p ł y w a l n i ę , c z a s e m n a w e t z a b i e r a j ą w k r ó t k ą p o d r ó ż , ale w i ę k s z o ś ć c z a s u s p ę ­ d z aj ą w m i e s z k a n i u p r z y j a c i ó ł k i . P o j a w i a j ą się p u b l i c z n i e r a z e m t y l k o t a m , g d z i e m o g ą b y ć p e w n i , że n i k t i c h nie r o z p o z n a . P r z y p o m i n a to p rz e s u n ię c ie złotej klat ki w inne mi ej s ce, r ó w n i e ż o k r y t e t a j e m n i c ą . N i e m o ż e t o p o z b a w i ć k o c h a n k i u c z u c i a , że j e s t „ t ą t r z e c i ą " , k t ó r a m u s i p o z o s t a ć w cieniu. M o ż n a się w t y m m i e j s c u s p r z e c z a ć , c zy p o d w ó j n e życie m a s a m e w a d y . K t ó ż nie z n a u r o k u „ s ł o d k i e j t a j e m n i c y " ? M i ło czasem p ow o dzić za nos k o c h a n y c h bliźnich i ud a w a ć p r z e d k o l e g a m i z b i u r a , że n i c n a s n i e ł ą c z y z p r z y s t o j n y m p a n e m k i e r o w n i k i e m . A ch , j a k ż e p o d n i e c a j ą c e są chwile, ki edy on w c h o d z i do p o k o j u , a k o l e ż a n k a p rz y są s ie d n im b i u r k u n i e m a p o j ę c i a , że j e s t e ś m y w sobi e ś m i e r t e l n i e z a ­ kochani.. .

98

T a j e m n i c a m a u r o k , ale t y l k o w t e d y , k i e d y u k r y w a p r z y ­ j e m n ą n i e s p o d z i a n k ę , a g d y b o m b a p ę k n i e , wszyscy p o c z u j ą się mi l e z a s k o c z e n i . J e d n a k ż e u k r y w a n i e c z eg o ś z k o n i e c z n o ­ ści p r ę d k o t r a c i p o w a b i staje się n u ż ą c y m o b o w i ą z k i e m . Z w i ą z e k o p a r t y n a k ł a m s t w i e d y s k r y m i n u j e k o c h a n k ę w jej w ł a s n y c h o c z a c h , o d m i e n i a jej życie w n i e k o r z y s t n y s p o s ó b i daje n i ewi el e r a d o ś c i . K o b i e t a , w o l n y c z ł o w i e k , m u s i się w p a s o w a ć , j a k e l e m e n t u k ł a d a n k i , w c u d z e życie, m u s i by ć w ob ec mę żc zy zn y uległ a, c ał ko w ic ie p o d je go w p ł y w e m i od n i e go z a l e ż n a . A t o o z n a c z a c z e k a n i e , c z e k a n i e , c z e k a n i e . . .

W IE C Z N E C ZEK A N IE Ty przyszedłeś przyszedłeś b o masz czas dla mni e ja cze ka m cze k a m n a ciebie cze k a m n a ciebie aż będziesz m i a ł czas dla mni e ale czy przyjdziesz kiedy j a będę m i a ł a czas dla ciebie?

(Brigitte

Bohnhorst)

A n o n i m o w o ś ć w i el k i ch m i a s t spr zyja z a b r o n i o n e j m i ł o ś c i . L u d z i e żyją o b o k siebie i ł a t w o z a c h o w a ć i n c o g n i t o . M i m o t o p o k a z y w a n i e się z k o c h a n k ą p u b l i c z n i e j e s t d o ś ć ryzy­ k o w n e . „ T a t r z e c i a " p o w i n n a to r o z u m i e ć . W głębi serca czuje j e d n a k ś m i e s z n o ś ć t a k i c h w y s t ę p ó w : t a j e m n i c a t o t a j e m n i c a i ni e p o m o ż e ż a d e n k a m u f l a ż . N a w e t jeśli s p o t ­ k a n i a nie o d b y w a j ą się w p o n u r y c h s p e l u n k a c h a n i w i n ­ t y m n y c h l o ż a c h , k o c h a n k o m i t a k g r o z i izol a c j a .

99

K a ż d a k o c h a n k a m o g ł a b y n a p i s a ć c a ł e t o m y o t y m , ile czasu spędza „w postawie na b a c z n o ść " . S tu d e n t k a G e r ­ d a M. p o r ó w n u j e się z „ z a h i p n o t y z o w a n y m z a j ą c e m w n o ­ rze " , kie dy c ze k a n a swego k o c h a n k a . A B e a t a F. , d w u ­ d z i e s t o d w u l e t n i a w o l o n t a r i u s z k a , t a k o p i s a ł a swój z w i ą z e k z ż o n a t y m i n ż y n i e r e m , p r a w i e d w a r a z y o d niej s t a r s z y m : Kocham go i dlatego czekam . M am zawsze czas, kiedy on chce się ze mną zobaczyć. Zabieram telefon p o d p ry sz­ nic, kiedy wynoszę śm ieci albo biegnę do p ra lk i, bo boję się, że nie usłyszę dzwonka. Po p ra c y j a k szalona gnam do domu i siedzę j a k kura na grzędzie obok telefonu. O d­ rzucam wszystkie zaproszenia, każdego, kto zadzwoni, załatw iam w p a rę sekund, żeby nie blokować linii. Ale telefon nie dzwoni. C ałym i dniam i to sam o. K ręcę się p o domu do wieczora, jestem przygnębiona, zła , wściekła. Do diabła! Dlaczego zawsze j a czekam , dlaczego nie mogę zadzwonić do niego, naw et do p ra cy. N ie potrafię zm ienić głosu, p odaję więc fałszyw e nazwisko, ale najgłupszej se k ­ retarce przyjdzie w końcu do głowy, że dzwoni ciągle ta sam a osoba. Zostaje m i więc czekanie. Jutro on wyjeżdża z rodziną. Już liczę dni do je g o powrotu, chociaż jeszcze nie wyjechał. A kiedy w środę wreszcie wróci, będę znowu siedzieć p rz e z ca ły wieczór p rz y telefonie i błagać aparat, żeby zadzwonił. Jestem taka bezsilna, taka bierna. Ale spędziliśm y ze sobą cudowne chwile - więc czekam . A kiedy telefon wreszcie zadzwoni, szaleję ze szczęścia. Czy to je s t m iłość? On mówi, że powinnam o nim zapomnieć. Ale j a nie potrafię. Taka ze mnie głupia gęś. On je s t całym moim życiem. A j a dla niego? M ó j Boże, nie jestem naw et je d n ą czwartą jeg o świata. N a pierwszym miejscu są dzieci, na drugim żona, potem p ra ca , p a rtia , ogród... a gdzieś tam, na szarym końcu dopiero j a - to przecież obłęd!

C z e k a n i e - n a t e l e fo n , n a k a r t k ę z u r l o p u , n a n a s t ę p n e s p o t k a n i e , n a l eps z e c z a s y , m o ż e n a w s p ó l n ą p r z y s z ł o ś ć z n i m . T a k w y g l ą d a życie „ tej t r z e c i e j " . C a ł k o w i t a b i e r n o ś ć . N i c nie m o ż n a z r o b i ć . Z b y t d u ż e j e s t r y z y k o , że j a k i k o l w i e k r u c h z jej s t r o n y s p o w o d u j e k ł o p o t y . Z a d z w o n i ć d o n i e g o ?

100

Lepiej nie. N i e w i a d o m o , k t o p o d n i e s i e s ł u c h a w k ę . N a p i s a ć ? N a m i ł o ś ć b o s k ą ! T y l k o nie z o s t a w i a ć ś l a d ó w . P o p r o s i ć go, ż e by z j a w i a ł się r e g u l a r n i e j ? N i g d y w życi u. W y s t a r c z y , że ż o n a o g r a n i c z a m u s w o b o d ę r u c h ó w , t a k że czuje się j a k p t a k z p o d c i ę t y m i s k r z y d ła m i . O n a , „ t a tr z e c i a " jest z u p e ł ­ nie i n n a - w s z y s t k o r o z u m i e i ( p r a w i e ) n i c z e g o nie ż ą d a . K o c h a go, wi ęc ni e b ę d z i e się c z e p i a ć j e g o r a m i e n i a j a k r z e p p si eg o o g o n a . W y r o z u m i a ł a „ t a t r z e c i a " , p a r a f r a z u j ą c K a s t n e r a , p o d s u m o w u j e i r o n i c z n i e : „ S z c z ę ś c i e nie j e s t s u c h ą k i e ł b a s ą , z k t ó r e j k a ż d y m o ż e s obi e o d k r o i ć k a w a ł e k . S z c z ę ­ ścia d o s t ę p u j ą t y l k o n i e l i c z n i " . L o s w s p ó ł c z e s n e j k o c h a n k i n i e j e s t l ekki ; jej życie to ci ą g ł e c z e k a n i e . N i e k i e d y ż o n a wie o k o c h a n c e i - n i e w a ż n e z j a k i c h p o w o d ó w - toleruje to , zgrzytając z ę b a m i. Zwykle j e d n a k m a ł ż o n e k jest z m u s z o n y w y ko ny w a ć s k o m p l i k o w a n e piruety , aby znaleźć o d r o b i n ę czasu na p o z a m a ł ż e ń s k i e spotkania. „ T e t r z e c i e " m u s z ą m i e ć silne n e r w y i c a ł e t o n y c i e r p ­ liwości, żeby się n a swego u k o c h a n e g o d o c z e k a ć . W z g l ę d n i e szczęśliwe są t e , k t ó r e w i e d z ą d o k ł a d n i e , k i e d y m o g ą liczyć n a o d w i e d z i n y . Ż o n a myśli, że o n w i e c z o r y s p ę d z a w k r ę g i e ­ lni , n a c o t y g o d n i o w y m z e b r a n i u z w i ą z k o w y m , w k l u b i e . M i ł o ś ć w o k r e ś l o n y c h d n i a c h i g o d z i n a c h jest perwersyjna, ale n i e t a k f r u s t r u j ą c a j a k w i e c z n e c z e k a n i e . I n n a p a r a ka l o s z y , czy k o c h a n k a j e s t z a d o w o l o n a z t e g o , że m u s i prowadzić kalendarz spotkań m iłosnych. D w udziestoczte­ roletnia F ran ciszk a H., in form atyk z w ykształcenia, przy­ z w y c z a i ł a się do o d w i e d z i n k o c h a n k a w s t a ł y c h t e r m i n a c h : Widujemy się ra z w tygodniu. Początkowo nie m ogłam się doczekać tego dnia. M ia ła m nadzieję, że chociaż za ­ dzwoni albo złoży m i króciutką wizytę. C zekałam na p r ó ż ­ no. Teraz wiem, na czym stoję, i mogę sobie lepiej w ypeł­ niać wolny czas. P rzyzw yczaiłam się do tego stanu i jestem zadowolona, że nasze spotkania nie są przypadkowe. O dpa­ da czekanie na dźwięk dzwonka u drzwi, nasłuchiwanie kroków na schodach. Czasam i wpada do mnie niespodzie­ wanie i wtedy bardzo się cieszę, ale nie oczekuję tych dodatkowych odwiedzin.

101

Możliwość sensownego sp ęd zan ia w olnego czasu c h ro n i p r z e d g ł ę b o k i m u z a l e ż n i e n i e m od p a r t n e r a . W ą t p l i w e jest j e d n a k , czy s a m o t n e p a r a d o w a n i e p o m i e ś c i e , c h o d z e n i e w p o j e d y n k ę do l o k a l u , k i n a i p a r k u s p r a w i a „ t y m t r z e c i m " przyjemność. K a ż d y , k t o b y ł n i e s zc z ę ś l i wi e z a k o c h a n y , k o g o t ę s k n o t a z a p a r t n e r e m n i e z o s t a ł a z a s p o k o j o n a , wie, że w t a k i c h c h w i l a c h s a m o t n o ś ć staje się s z c z e g ó l n i e d o j m u j ą c a . C z ł o ­ w i e k czuje się s a m j a k p a l e c n a c a ł y m b o ż y m świeci e. U c z u ­ cie z u p e ł n e g o o p u s z c z e n i a p o g ł ę b i a w i d o k c i a s n o p r z y t u l o ­ n y c h , g r u c h a j ą c y c h p a r . N a j w i d o c z n i e j ws z y s c y d o ś w i a d ­ czaj ą s zczęś ci a, t y l k o nie o n a . W ż y c i u k o c h a n k i s ą to n a j s m u t n i e j s z e ch wi l e . L u d z k o ś ć , p o ł ą c z o n a w p a r y , r z u c a się w wi r r o z r y w e k . O n a s p ę d z a d ł u g i e s o b o t y w m i e ś c i e i m o ż e t y l k o p o m a r z y ć o w e e k e n d z i e n a d j e z i o r e m w lecie, a z i m ą o w y p a d z ie na n a r t y w Alpy, o w i e c z o r n y c h k o n ­ c e r t a c h . W Boże N a r o d z e n i e , W i e l k a n o c , Z i e l o n e Świątki i w s zel ki e i n n e ś w i ę t a t ę s k n i z a s w o i m u k o c h a n y m . K o c h a , jest k o c h a n a , a m i m o to s a m o tn a . W łaścicielka salonu k o s m e t y c z n e g o L i z a B. t a k o p i s uj e swój s t a n d u c h a : Jestem głodn a je g o czułości, szukam jeg o przyjazn ej dłoni, chciałabym go m ieć.przy sobie na zawsze - legalnie. Tęsknię i czekam . Potem wielkie szczęście, gdy go widzę, i tak na przem ian. Stres k o c h a n e k , k t ó r y c h przyjaciel m i e s z k a i p r a c u j e w odległej miejscowości, jest s t o s u n k o w o mniejszy. S p o t ­ k a n i a nie m o g ą być i m p r o w i z o w a n e , w szystko t r z e b a z a ­ ara n ż o w a ć i z góry z a p la n o w a ć . S tan biernego wyczekiwa­ n i a i życie w ci ągł ej n i e p e w n o ś c i j e s t więc „ tej t r z e c i e j " nie znany. M o ż e sw ob odn ie d y s p o n o w a ć swoim czasem, toteż czuje się w o l n a i n i e z a l e ż n a . B r a k u j e jej oc z ywi ś c i e b l i s k o ś c i u k o c h a n e g o m ę ż c z y z n y i m o ż l i w o ś c i k o n t a k t o w a n i a się z n i m b e z p r z e s z k ó d . Ale, j a k m ó w i d o ś w i a d c z e n i e , t a k a k o c h a n k a czuje się w m n i e j ­ s z y m s t o p n i u „ k o b i e t ą w c i e n i u " . J e s t , j a k s a m a są dz i , w o l n a i n ie z a le ż n a , a m i m o to p o ż ą d a n a i k o c h a n a . R z e ­ czywiści e, m o ż e się u w a ż a ć z a o s o b ę u p r z y w i l e j o w a n ą , b o

102

z w i ą ze k z u k o c h a n y m daje jej n i e m a l s a m ą r a d o ś ć . S i e l a n k ę m ą c ą n i e k i e d y w y r z u t y s u m i e n i a , ale z a t o o d p a d a w i e c z n e czekanie. N ie musi rezygnować z w łasneg o kręgu zn a jo ­ m ych, tak jak k o c h a n k a mieszkająca w pobliżu u k o c h a n e ­ go, i n i e żyje w c i ą g ł y m s t a n i e p o d w y ż s z o n e j g o t o w o ś c i . N a b ł ę k i t n y m n i e b i e p o j a w i a j ą się c z a r n e c h m u r y w m o m e n c i e , g d y o n z a m y k a z a s o b ą d rz w i . W ó w c z a s jej się z d aj e , że s p a d a w e m o c j o n a l n ą prz e p a ś ć : „ Z a k a ż d y m r a z e m jest t a k , j a k b y w y d z i e r a ł m i ser ce i z a b i e r a ł je ze s o b ą " . K r w a w i ą c a r a n a z c z a s e m się z a b l i ź n i . U c z u c i e w e w n ę t r z ­ nej p u s t k i p r z e c h o d z i w d e p r e s j ę , u s t ę p u j e , i „ t a t r z e c i a " o t r z ą s a się z r o z p a c z y . Z n o w u j e s t t a k a s a m a j a k p r z e d t e m . Aż d o n a s t ę p n e g o r a z u . Jej s t a n p s y c h i c z n y m o ż n a o k r e ś l i ć psy cho log iczny m t e r m i n e m „ t ę s k n o t a po zy ty w n a ". Z tęsk­ n o t ą ł ą c z ą się f a n t a z j e , m a r z e n i a . C z a s o c z e k i w a n i a j e s t t y m p r z y j e mn i e j s z y , i m b a r d z i e j z b l i ż a się t e r m i n s p o t k a n i a i i m b li żs z a j e s t p e r s p e k t y w a s p e ł n i e n i a m a r z e ń . W p o r ó w n a n i u z k o c h a n k a m i m i e s z k a j ą c y m i w p o b l i ż u u k o c h a n e g o jej sy­ tu acj a jest n i e m a l k o m f o r t o w a . Wie, j a k d ł u g o będzie czekać n a m o m e n t , g d y o n s t a n i e p o d jej d r z w i a m i , i wie t a k ż e , że d o s t a t e c z n i e w c z e ś n i e się o t y m d o w i e . T a p e w n o ś ć c z y n i tęsk no tę znośną, czasem nawet przy jem n ą i stymulującą. S p o t k a n i a s ą r z a d s z e , ale z a t o d ł u ż s z e . A b s t r a h u j ą c o d b ó l u r o z s t a n i a , k o c h a n k o w i e n i e l i c zą n e r w o w o g o d z i n , n i e s p o g l ą d a j ą co c h w i l a n a z e g a r e k . N o c j e s t d ł u g a . C z a s biegnie je d n a k n ieu b ła g a n ie i n a d c h o d z i chwila rozstania. On w k ła d a buty, p o p r a w ia k o łn ierzy k koszuli i krawat. O n a z d e j m u j e w ł o s z j e g o m a r y n a r k i . P a t r z ą s obi e g ł ę b o k o w ocz y, p r z y t u l a j ą się m o c n o d o siebie. O n s z e p c ze : „ K o ­ c h a n i e , w i e r z m i , k o c h a m cię. B ą d ź g r z e c z n a , s k a r b i e . P r z y ­ k r o mi , ale m u s z ę j u ż iść...". O n a myśli: „ M u s z ę by ć d z i e l n a , u d a w a ć w e s o ł ą ; a c h , ż e b y j u ż w y s z e d ł " . Bó l r o z s t a n i a . I w r e ­ szcie j e s t z n o w u w o l n a , m o ż e r o b i ć , c o c h c e . M u s i s o b i e t y l k o b a r d z o p i l n i e w m a w i a ć , że jej z t y m d o b r z e . O n nie z a b i e r a jej c a ł e g o życi a . N i e , m o ż e z a m k n ą ć d r z w i i z n o w u b yć w o l n y m c z ł o w i e k i e m . C z y ż b y ?

Ale

...Jest szczęśliwa, bo czas je s t torturą.

wie, że on dobrze się u n iej czuje. Upływa nieubłaganie. Im bardziej

103

zbliża się chwila rozstania, tym głośn iej napomina. On ju ż chwyta płaszcz, ona stara się uśmiechem p o k ryć rozczaro­ wanie. Jej życiową rolą je s t rola klowna. Ostatni uścisk, p ragn ie się w niego wtopić, ale on się wyswobadza z j e j objęć i ju ż zbiega p o schodach. K iedy zam yka za nim drzwi, cala radość rozpada się ja k dom ek z kart. N a wierzchu nie leży as kierowy, tylko dam a p ik . Ona je s t i będzie tą trzecią. (B rigitte Bohnhorst w ,,zeitweise heiter")

ZASZNUROW ANE

USTA

T a k j a k d l a o r g a n i z m u c z ł o w i e k a w a ż n y j e s t sen, o d ­ d y c h a n i e , j e d z e n i e i p i ci e , t a k d l a ży c i a w e w n ę t r z n e g o - d l a p o m y ś l n o ś c i d u c h a - p o t r z e b n e j e s t m . i n . t o , c o o k r e ś l a się t e r m i n a m i reflexion: p r o m i e n i o w a n i e , z a g ł ę b i a n i e się w r o z ­ m y ś l a n i a c h i feedback: s p r z ę ż e n i e z w r o t n e , r e a k c j a n a wy­ d a r z e n i a - wyjaśniającymi st an e m o c j o n a l n y i psy chi cz ny „tej t r z e c i e j " . W e w n ę t r z n y n a k a z m i l c z e n i a o swojej syt uacji życiowej , lęki i iluzje n i e r z a d k o p r z e k s z t a ł c a j ą się w s y n d r o m złotej klatki. M i ł o ś ć do ż o n a t e g o mę żc z yz n y b a r d z o często p o w o d u j e w y c o f a n i e się k o c h a n k i z jej s p o ł e c z n e g o k r ę g u . Dz i e j e się t o n i e p o s t r z e ż e n i e i t y l k o b a r d z o n i e l i c z n y m „ t y m t r z e c i m " p r z y c h o d z i d o s t a t e c z n i e w c z e ś n i e d o g ł o w y , że k o c h a ją c , ryzykują z u b o ż e n i e k o n t a k t ó w z i n n y m i lu d ź m i i s k a z u j ą się n a i zol ację. Aby z a c h o w a ć r ó w n o w a g ę d u c h a , c złow ie k p o tr z e b u je k o n t a k t ó w i w y m i a n y my ś l i n a r ó ż n y c h p ł a s z c z y z n a c h c o ­ d z i e n n e g o życi a , i t o nie t y l k o w s p o s ó b s p o r a d y c z n y . P o ­ ż ywi e ni e j e s t p a l i w e m d l a c i a ł a , e c h o d r u g i e g o c z ł o w i e k a - p o ż y w i e n i e m d l a d u sz y. Z w y k ł a r o z m o w a , w y m i a n y myśli, c z a s e m z a ż a r t a dys k u s j a , j a k r ó w n i e ż m o ż l i w o ś ć p r z y j m o ­ w a n ia i d a w a n i a rad - wszystko to p o sz e rz a h o r y z o n t y i j e s t n i e z b ę d n e d l a z d r o w i a p s y c h i c z n e g o j e d n o s t k i . Jeśli c z ł o w i e k żyje w izolacji, nie p o t r a f i a l b o nie m a o k a z j i do n a w i ą z y w a n i a k o n t a k t ó w z o t o c z e n i e m , j e g o świ a t p r z e ż y ć k u r c z y się, a o n s a m k o n c e n t r u j e n a w ł a s n e j o s o b i e . K i e d y b r a k u j e d o s t a t e c z n i e m o c n y c h p o w i ą z a ń ze ś wi a ­

104

t e m z e w n ę t r z n y m , c z ł o w i e k z a m y k a się w sobi e i b u d u j e f ał szywy o b r a z s a m e g o siebie. I m m n i e j p u n k t ó w s t y c z n y c h z bliź nim i, t y m większa k o n c e n t r a c j a na własn ej osobie. P r z e s t r z e n n a i m e n t a l n o - p s y c h i c z n a i z o l a c j a p o w o d u j e , że s a m o t n i k staje się e g o c e n t r y k i e m . N i e w y s t a r c z ą k o n t a k t y z a w o d o w e , ze swej n a t u r y p o w i e r z c h o w n e , n i e z o b o w i ą z u ­ j ą c e . Z k o l e ż a n k ą z p r a c y nie r o z w i ą z u j e się k o n f l i k t ó w o s o b i s t y c h . W o d r ó ż n i e n i u o d e g o i z m u , o z n a c z a j ą c e g o sam o l u b s t w o , e g o c e n t r y k j e s t s k i e r o w a n y n a siebie, ws z y s t ki e w y d a r z e n i a p o s t r z e g a i i n t e r p r e t u j e z w ł a s n e g o p u n k t u wi ­ d z e n i a . W y n i k a z t e g o , że e g o c e n t r y k t o nie t o s a m o co egoi s t a . O s o b y , k t ó r e t a k u w a ż a j ą , p r ó b u j ą k o m p e n s o w a ć swoją „ w a d ę " p r z e z a l t r u i z m i f a t a l n i e n a t y m w y c h o d z ą . Z a w s z e l k ą c e n ę s t a r a j ą się u d o w o d n i ć , że n i e m y ś l ą o w ł a s ­ n y c h p o t r z e b a c h i są g o to w e do najwyższych pośw ięce ń. S y t u ac j a , w k t ó r e j żyje „ t a t r z e c i a " , w z m a g a b e z w ą t ­ p i e n i a s k ł o n n o ś c i e g o c e n t r y c z n e . K o c h a n k a z n a j d u j e się w sc h i z o fr e n i c z n y m p o ł o ż e n i u : nie m o ż e o tw ar ci e o p o w i a ­ dać o swoim związku z ż o n a t y m mężczyzną, a tym sam ym jej n a ł a d o w a n e e m o c j a m i , o ż y w i o n e życie w e w n ę t r z n e nie z n a j d u j e ujścia. N a t u r a l n a p o t r z e b a z w i e r z a n i a się j e s t z a ­ h a m o w a n a przez k o n i e c z n o ś ć z a c h o w a n i a tajemnicy. O tylu rzeczach k o c h a n k a chętnie p o m ó w i ł a b y otwarcie. M ęczą ją p y t a n i a , k t ó r y c h nie m a od w ag i n i k o m u p os ta w ić . D r ę c z ą i j e d n o c z e ś n i e usz c z ę ś l i wi aj ą u c z u c i a , j a k i e w jej m n i e m a n i u nie p r z y s t o j ą k o bi e c i e . S k r y w a n e lęki i w ą t p l i w o ś c i o b c i ą ż a j ą jej s y s t e m n e r w o w y . W i e l k i e o b c i ą ż e n i e e m o c j o n a l n e j e s t z u p e ł n i e z r o z u m i a ł e , p o d o b n i e j a k z r o z u m i a ł a j e s t jej w i e lk a p o t r z e b a w y p o w i e d z e n i a się n a t e m a t u c z u ć , j a k i e n i ą t a r ­ gają. Z w i ę k s z o n a p o t r z e b a z w i e r z e ń u „ t y c h t r z e c i c h " m a swoje k o r z e n i e z p e w n o ś c i ą w i c h o s o b i s t e j izolacji. R o z ­ m o w y t a k i e nie m a j ą nic w s p ó l n e g o z p l o t k a r s t w e m . P o ­ t w i e r d z a t o c z t e r d z i e s t o t r z y l e t n i a L i z a B.: Świetnie rozumiem potrzebę zwierzeń ,,tych trzecich"; j a k długo można sam otnie dźwigać swoją tajemnicę. K iedy się ju ż p rzed kim ś otworzy, zwierzenia tryskają z niej niczym fontanna. Gdybym j a p rzez całe lata nie w yłado­ wywała się w pisaniu, gdybym nie m ia ła możliwości wypo-

105

wiedzenia mojego oszałam iającego szczęścia, bezdennej rozpaczy wobec m ojej p rzyja ció łk i opow iedziała swoją historię pierw szej lepszej

ale także - chybabym osobie.

„ T a tr z e c i a " jest z n a t u r y rzeczy o g r o m n i e n i e p e w n a sa me j siebie, swoj ego z w i ą z k u i p a r t n e r a , s z a r p a n a s p r z e c z ­ n y m i u c z u c i a m i . W a h a się m i ę d z y m i ł o ś c i ą i n i e n a w i ś c i ą , nadzieją i rozpaczą, euforią i przygnębieniem , tęs k n o tą i agresją. R a z s k a c z e ze sz c zę ś ci a d o g óry, t o z n ó w u m i e r a z rozpaczy. P rzy m u s milczenia o tak intensyw nych n a s t r o ­ ja c h i u c zu cia ch k o c h a n k i odczuwają często tak, „jakby m i a ł y z a s z n u r o w a n e u s t a " . W y d a j e i m się, j a k b y d u s i ł y się swoimi u czuciam i. T ak b a rd z o po trzebują p o m o c y , kogoś, k t o by w y s ł u c h a ł i c h z w i e r z e ń i w y k a z a ł z r o z u m i e n i e . Ale n a w e t w ó w c z a s , gd y t a k a o s o b a się z n a j d z i e , „ t a t r z e c i a " i t a k mi l czy. S t r a c h p r z e d r e a k c j ą k r e w n y c h czy z n a j o m y c h m a t k i , s i os t r y l u b p r z y j a c i ó ł k i , z a h a m o w a n i a i w s t y d p r z e ­ s z k a d z a j ą p r z y z n a ć się d o s w o i c h p r o b l e m ó w i s z u k a ć p o ­ mocy. W p o w szech n y m b ow iem p r z e k o n a n i u p o p e ł n i a o n a z ł o i m u s i z a t o o d p o k u t o w a ć , a p o n a d t o k t o c z y n i z ł o , nie m a p r a w a do z r o z u m i e n i a . „ T a tr z e c ia " u w a ż a n a jest za w i n n ą i d l a t e g o wo l i t r z y m a ć b u z i ę n a k ł ó d k ę . W i ę k s z o ś ć k o c h a n e k z n a l a z ł a wi ę c a l t e r n a t y w n e s p o s o b y w y p o w i e d z e n i a s w o i c h e mo c j i : w t a ń c u - swoistej m o w i e ciał a, tw ó rc zo ści artystycznej, p o p r z e z tw o rz e n ie o b ra z ó w , w n a j s z e r s z y m sensie t e g o s ł o w a . N a j c z ę ś c i e j j e d n a k p r z e ­ l ewaj ą swoje u c z u c i a i my ś l i n a p a p i e r . P i s z ą listy, k t ó r y c h n i g d y nie wysyłaj ą, k r ó t k i e u t w o r y p r o z ą , wiersze, p r o w a d z ą d z i e n n i k . P i s a n i e j e s t d l a t y c h k o b i e t j a k katharsis. O p i s a n i e s w o i c h p r o b l e m ó w i k o n f l i k t ó w b e z obcej p o m o c y m a m o c o c zy s z c z a j ąc ą . C i c h y , p o z b a w i o n y r y z y k a m o n o l o g m o ż e się p r z y c z y n i ć do r o z w i k ł a n i a s p l ą t a n y c h myś l i i d o j a s n o ś c i m y ś l e n i a . U j ę c i e myś l i i u c z u ć w s ł o w a nie j e s t r z e c z ą ł a t w ą . J e d n a k p r z e k a z a n i e swoich o d c z u ć i p rz e m y ś le ń c h o ć b y kartce p a p ie r u p o m a g a znosić cierpienie i stwarza u c z u c io ­ wy d y s t a n s w o b e c siebie. W p r a w d z i e w t e n s p o s ó b nie r o z w i ą z u j e się ż a d n y c h p r o b l e m ó w , ale „ p i s a ć t o t r o c h ę t a k , j a k b y d o k o n y w a ć b i l a n s u " - m ó w i C a r o l a M. i d o d a j e : „ Wi e l e r z e c z y staje się j a ś n i e j s z e " . K a r t k i z z a p i s k a m i m o g ą

106

p e ł n i ć f unkcj ę t e r a p e u t y c z n ą - w g or s ze d n i p o p r a w i a j ą n a s t r ó j , n a t o m i a s t l e k t u r a b a r d z i e j p r z y g n ę b i a j ą c y c h f r a g­ m e n t ó w m o ż e b yć c u d o w n y m ś r o d k i e m p r z e c i w k o b u j a n i u w o b ł o k a c h . Zofia H. jest j e d n ą z „ t y c h tr z e c ic h " , k tó r e m o g ą to poświadczyć: Dopiero wtedy, kiedy czyta się własną z brutalną uczciwością, zauważa się, o świadomie zapom niało, a ile upiększyło.

historię, napisaną ilu rzeczach się

P i s a n i e m o ż e s t ać się n a w y k i e m i wiele k o c h a n e k pisze p a m i ę t n i k i . W p r a w d z i e pis ani e jest r o z w i ą z a n i e m z a s t ę p ­ c z y m i nie d o r ó w n u j e r o z m o w i e , ale s k o r o t y l k o w t e n s p o s ó b m o ż n a u z e w n ę t r z n i ć swoje u c z u c i a . . . T o , c o się p r z e ż y ł o i c z e go się d o ś w i a d c z y ł o , p r z e l a n e n a p a p i e r , staje się ś w i a d e c t w e m r o z t e r e k d u c h o w y c h k o c h a n k i . P a m i ę t n i k jest św ia d k i e m n i e p r z e k u p n y m i w rezul tac ie często z a s k a ­ kuje s a m ą a u t o r k ę . L i z a B., p r z e j r z a w s z y swoje z a p i s k i , z d u m i a ł a się: Trzeba m ieć dystans do siebie, aby móc m yśleć jasno, realistycznie i obiektywnie. Bardzo interesujące okazało się przeglądanie moich pamiętników. Podczas czytania odkryw ałam na nowo tam tą radość, byłam zafascynowana tym i wszystkimi szaleństwami, do których je s t się zdolnym w początkach m iłości, ale również własnym procesem doj­ rzewania, widocznym w zapiskach. N ie wszystko spośród tego, co napisałam p rze d sześciu czy siedmiu ła ty, dziś potrafię zrozumieć.

N IE SK O Ń C Z O N ER O ZD A R C IE M o w a j e s t s r e b r e m , p i s a n i e w s y t u a cj i „tej t r z e c i e j " z ł o ­ t e m , b o p r z y n o s i ul gę w c i e r p i e n i u . W c i ą g u t r z e c h l a t związku z ż o n a t y m elektron ik iem trzydziestosześcioletnia Sylwia B. w y p e ł n i ł a set ki s t r o n p a m i ę t n i k a s ł o w a m i ś w i a d ­ c z ą c y m i o „ m o r z u szczęścia i r o z p a c z y " . P o n i ż s z e f r a g m e n t y u k a z u j ą jej w z l o t y i u p a d k i :

107

21

listopada 1984 Wczoraj czułam się nieskończenie zagubiona, zwekslowana na boczny tor. Znowu b yłeś nieosiągalny. D roga do ciebie wybrukowana wątpliwościami, lękiem , nieufnością. D zisiaj - dzięki twoim czułym słowom p rz e z telefon znowu widzę św iatełko w tunelu, ale j a k do niego dotrzeć — nie wiem.

7 m aja 1985 Ponieśliśmy klęskę, j a i ty. Wszystko, co było m iędzy nami, zniszczone - zgasła ostatnia iskierka nadziei. Tę m iłość można znieść tylko z zam kniętym i oczami, z wyłączonym rozumem. N ie znalazłam jeszcze tego wyłącznika. Muszę o tobie zapom nieć i wyrwać tę m iłość z serca, ale czy potem warto będzie żyć? 11 m aja 1985 Jakimże jestem tchórzem! Jakie to łatw e - wtulić się w twoje ram iona, m ieć nadzieję i zaufanie do ciebie! Muszę tylko chcieć, tylko do tego dopuścić. Tak, chcę tego, m ój kochany, m ój cudowny!

uwierzyć,

15 m aja 1985 Wczoraj wieczorem byłam zrozpaczona, p rzep ełn ia ła mnie zazdrość i nieufność. N ienaw idziłam ciebie i twojego życia, w którym ja , p la m a na twoim honorze, nie m am udziału. D ziś twoje czułe słow a sprawiły, że znowu urosły m i skrzydła. W zleciałam na nich wysoko w górę. K ied yś spad­ nę. M oże ju ż ju tro ? E u g e n i a M a r l i t t czy J a d w i g a C o u r t h s - M a h l e r o w a nie n a p i s a ł y b y d r a m a t y c z n i e j s zy c h s ł ó w. Ale o w e p a t e t y c z n e z d a n i a nie p o w s t a ł y p r z y b i e d e r m e i e r o w s k i m s e k r e t a r z y k u , żeby w z ru sz y ć do łe z s e n t y m e n t a l n y c h c z y te ln ik ó w . B r z m i ą w p raw dz ie efektownie i książkowo, opisują j e d n a k uczucia

108

p r a w d z i w e - n i e w y m y ś l o n e . Sylwia B., p i s z ą c p a m i ę t n i k , z w i e r z a ł a się ze s w o i c h n a j s k r y t s z y c h u c z u ć p o d w p ł y w e m chwi l i - szc z e r z e , u c z c i w i e i b e z o s ł o n e k . W t e n s p o s ó b , b y t a k r ze c , z a z a m k n i ę t ą k u r t y n ą , b e z u d z i a ł u p u b l i c z n o ś c i , d a w a ła u p u st swoim em ocjom . U c z u c i o w o ś ć i m e n t a l n o ś ć k o c h a n k i st o j ą w j a s k r a w e j s p r z e c z n o ś c i z r o l ą p e w n e j siebie, s p o k o j n i e d ą ż ą c e j d o c el u o s o b y , j a k ą j e s t Syl wi a B. w o f i c j a l n y m c o d z i e n n y m ż y ci u , i może o n a stanowić sztan darow y p rz y k ła d kobiety o dw ó ch tw arzach. N a poziom ie uczuć staro m o d n ie kobieca - łatwo ją zranić, niepew na, b e z r a d n a i bierna. Od strony r o z u m o ­ wej - n o w o c z e s n a , o t w a r t a , w y e m a n c y p o w a n a . N a p o d s t a w i e l e k t u r y p a m i ę t n i k a t r u d n o u w i e r z y ć , że Sylwia B. z a l i c z a się d o n i ewi el ki ej g r u p y „ t y c h t r z e c i c h " , k tóre z robiły karierę w typ ow o m ęsk im zawodzie. D o s z ła o n a m ian o w icie do stano w iska m e n e d ż e r a w k o n c e r n i e s a m o c h o d o w y m . N a l e ż a ł o b y p r z y p u s z c z a ć , że k o b i e t a , k t ó ­ ra z r o b i ł a t a k ą ka ri e rę , p o tr a f i rz e c z o w o myśleć, trz eź w o a n a l i z o w a ć , r o z p o z n a w a ć i o s i ą g a ć cele. I rz e c z y wi ś c i e t a k j es t , a m i m o t o w ż y c i u p r y w a t n y m p o n i o s ł a k l ęs kę . N o t a t k i Sylwii p l a s t y c z n i e u k a z u j ą o w o r o z d a r c i e , n a k t ó r e t a k c z ę s t o s k a r ż ą się k o c h a n k i . K a ż d y r o z s ą d n y , racjonalnie myślący człowiek zerw ałby ta k ą zn ajom ość, k t ó r a m a tyle n e g a t y w n y c h a s p e k t ó w - o d w i e c z n e g o c z e ­ k a n i a p o c z y n a j ą c i n a z u p e ł n e j i zol acji k o ń c z ą c . N i e p o j ę t e w y d a j e się, d l a c z e g o „ k o b i e t a w c i e n i u " j e s t g o t o w a z a o d r o b i n ę m i ł o ś c i p o ś w i ę c i ć t a k wi el e, c o p r z e s z k a d z a jej w w y r w a n i u się z w i ę z i e n i a , j a k i m j e s t d l a niej z w i ą z e k z ż o n a t y m mężczyzną. D ł u g a j e s t l i st a p o w o d ó w , k t ó r e „ t e t r z e c i e " p o d a j ą j a k o p r z y c z y n y t r w a n i a w t a k i m u k ł a d z i e . N a p i e r w s z y m mi e j s c u s t oi z a w s z e s ł o w o „ m i ł o ś ć " , p o t e m p o z y t y w n y w p ł y w k o ­ c h a n k a n a ich rozwój osobisty, w ia ra w lepszą p rzy sz ło ść, s t r a c h p r z e d c a ł k o w i t ą s a m o t n o ś c i ą . K i e d y się p r z y j r z eć t y m a r g u m e n t o m , w y d aj ą się co n a j m n i e j w ą t p l i w e . P o d c z a s a n a ­ lizy b io g r a f i i n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k n a s u w a się p o d e j r z e ­ ni e , że n i e t o j e s t m i ł o ś ć , lecz z a l e ż n o ś ć . N i e w i a r a w p r z y ­ s z ł o ś ć , lecz iluzje, i n i e n a d z i e j a , lecz s t r a c h p r z e d s a m o t n o ś ­ cią t r z y m a j ą „t e tr z e c i e " p rz y męż c z yź n ie .

109

CO D Ł U G O

TRWA.

...wcale n i e m u s i się d o b r z e s k o ń c z y ć . Z a d z i w i a j ą c e , j a k d ł u g o k o c h a n k a p o t r a f i z a d o w a l a ć się s t a t u s e m p o z b a w i o ­ nej p r a w p a r t n e r k i d r u g i ej k a t e g o r i i . I s t n i e j ą z w i ą z k i t r w a ­ j ą c e 10—15 i więcej lat. P e w n a k o b i e t a , dziś s i e d e m d z i e s i ę c i o o ś m i o l e t n i a , p r a w i e p r z e z c z t e r d z i e ś c i l a t ż y ł a ze s w y m ż o n a t y m p a r t n e r e m - aż d o j e g o ś m i e r c i . N i e d a się j e d n o z n a c z n i e o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , j a k d ł u g o f u n k c j o n u j ą z w i ą z k i p o z a m a ł ż e ń s k i e , ale p r z e c i ę t n i e p i ę ć lat. C o t r z e c i a k o c h a n k a n i g d y nie p r ó b o w a ł a z e r w a ć ze s w y m p r z y j a c i e l e m . D w i e t r z e c i e n a t o m i a s t n i e w i d z ą i n n e g o wyjścia i w y t r w a l e , lecz b e z s k u t e c z n i e , s t a r a j ą się z a k o ń c z y ć nie le ga ln y związek. P r z e w a ż n i e pierwsza p r ó b a j e s t p o d e j m o w a n a p r z e d u p ł y w e m r o k u i p r a w i e n i g d y nie k o ń c z y się p o w o d z e n i e m . Jeśli z w i ą z e k t r w a d ł u ż e j n i ż r o k , „ t e t r z e c i e " p o d e j m u j ą c o r a z c z ę s t sz e w y s i ł ki w y w i k ł a n i a się z n i e d o b r e g o u k ł a d u ; t y l k o co d z i e s i ą t a nie j e s t „ r e c y dywistką". Staty stycz nie p r z y p a d a j e d n a p r ó b a z e r w a n ia n a rok. S z a n se z e r w a n i a z w i ą z k u nie r o s n ą b y n a j m n i e j w r a z z licz­ b ą p o d e j m o w a n y c h p r ó b . W p r a w d z i e 25 p r o c e n t o m k o ­ c h a n e k u d a j e się z e r w a ć p r z y d r u g i e j - t r z e c i e j p r ó b i e , ale b a d a n i a st at ys t yc zn e sygnalizują s m u t n ą p r a w i d ł o w o ś ć : im dłużej tr w a związek, t y m t r u d n i e j k o c h a n c e odejść. W a n ­ k i e t a c h c z y t a się, że „ b a r d z o c z ę s t o " l u b „ n i e z l i c z o n e r a z y " p r ó b o w a ł y go z a k o ń c z y ć . N a s u w a się p o d e j r z e n i e , że te ko b ie ty ś w ia d o m ie lub n ie ś w i a d o m i e niezbyt p o w a ż n i e d ą ­ ż y ł y d o z e r w a n i a . M o ż e s t a ł y się j u ż t a k z a l e ż n e o d t e g o , co n a z y w a j ą „ m i ł o ś c i ą " , że p o p a d ł y w s w o is t y n a ł ó g . Jeśli tak jest, to p r ó b y r o z s t a n i a są p rz ed s ię w zi ęc i em b e z n a d z i e j ­ n y m , g d y ż z a l e ż n o ś ć o d „ n i e g o " j e s t z b y t silna. „ N o t o r y c z n i e z r y w a j ą c e " b a r d z o p r ę d k o ż a ł u j ą swe go k r o k u . Ból i s t r a c h z r e g u ł y n a p o w r ó t r z u c a j ą je w r a m i o n a k o c h a n k a , a k a ż d e p o g o d z e n i e się w z m a c n i a u c z u c i e p r z y ­ należności. G d y k o c h a n k a p o s t a n a w i a ze rw ać związek z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą , o n n a t y c h m i a s t z a c z y n a się n i ą b a r d z i e j i n t e ­ r e s o w a ć . O c z y wi ś c i e a k c e p t u j e de c yzj ę p r z y j a c i ó ł k i - c ó ż

110

m u i n n e g o p o z o s t a j e - i c z ę s t o n a w e t p o d k r e ś l a , że nie c h c e jej r z u c a ć k ł ó d p o d n o g i , b o p r z e c i e ż nie m a d o t e g o p r a w a . T a k ie z a c h o w a n i e zjednuje p a r t n e r k ę i z n ó w uczu cie bierze górę n a d r o z u m e m . W sp o s ó b p a r a d o k s a l n y decyzja o r o z ­ s t a n i u wi ą ż e r o z p a d a j ą c y się z wi ą z e k. A b s t r a h u j ą c o d t e g o , że p a r t n e r z y c z ę s t o nie s ą w s t a n i e m y ś l e ć o swojej m i ł o ś c i r o z s ą d n i e , t o o d p r a w a d a n a m ę ż ­ c z yź n i e p r z e z p a r t n e r k ę r a n i j e g o m i ł o ś ć w ł a s n ą i m o b i l i ­ zuje do w i ę k s z y c h z a b i e g ó w o jej w z g l ę d y - czy t o z p r a w ­ dzi wej m i ł o ś c i , czy ze s t r a c h u p r z e d u t r a t ą p a r t n e r k i , z u r a ż o n e j d u m y czy t e ż pasji z d o b y w a n i a . O d r z u c o n y m ę ż c z y z n a staje się t y m b a r d z i e j m i ł y , prz y j ac i e l sk i i o k a ­ zuj ą c y swe z a i n t e r e s o w a n i e . W r a z z k o c h a n k ą s t r a c i ł b y k a w a ł e k szczęś l i wego świ a t a, z a m k n ę ł y b y się p r z e d n i m b r a m y m a ł e g o raju, w k t ó r y m s p e ł n i a ł y się j e g o sk r y t e p r a g n i e n i a , nadzi ej e, m a r z e n i a . Z w yk l e nie m u si d ł u g o zabie gać o p r z y c h y l n o ś ć p a r t n e r k i , aby z a p o b i e c o s t a t e c z ­ n e m u rozstaniu. K a ż d a r e a k cj a u k o c h a n e g o j e s t d l a u z a l e ż n i o n e j k o c h a n k i d o b r a , aby w y c o f a ć się z p o w z i ę t e g o p o s t a n o w i e n i a . W y ­ s t arczy, że k o c h a n e k p o s m u t n i a ł i o k a z a ł z r o z u m i e n i e , a o n a n a t y c h m i a s t s ł a b n i e w z a p ę d a c h . Wy c o fu j e się j e d n a k r ó w ­ ni eż w ó w c z a s , g dy o n j e s t o p a n o w a n y , z a c h o w u j e się t r z e ź ­ w o , r z e c z o w o , b a , wy d a j e się z a d o w o l o n y ; w t e d y o n a o d ­ bi e r a to j a k o wyzwanie. Ż o n a t y m ę ż c z y z n a praw ie nigdy ni e d ą ż y d o z e r w a n i a z w i ą z k u . D l a n i e g o u k ł a d t a k i m a z r e g u ł y więcej z a l e t niż w a d . M o ż e się n a p e w i e n c z as o d s u n ą ć i p r ó b o w a ć p r z e c z e k a ć z ł y o k r e s . Jeśli „ t a t r z e c i a " ni e z d o ł a się w ó w c z a s o d n i e g o o d e r w a ć , w s z y s t k o p o z o ­ stanie po s tare m u. W o b e c em o cjo n aln eg o ro zdarcia niepewne p ró b y zerwa­ ni a związk u p o d e j m o w a n e przez k o c h a n k i mają logiczne u zasadnienie. T rudniej podjąć po w aż ne d zia ła n ia i p o g rz e ­ b a ć m a r z e n i a niż p o d d a w a ć się n a d z i e j o m i i l u z j o m . „ T e t r z e c i e " z a c h o w u j ą się n i e r a c j o n a l n i e : są g ł u c h e n a g ł o s r o z s ą d k u , ł a t w o d a j ą się u s p o k o i ć i p o c i e s z y ć . P o d o b n i e b y ł o z G a b r i e l ą W . , t r z y d z i e s t o l e t n i ą p i e l ę g n i a r k ą . Jej związek z c z te rd z ie s to s ie d m io le tn im g a s t r o n o m e m trwa c z t e r y lat a:

111

Jestem szczęśliwa i cieszę się, g d y on przychodzi, ale potem ogarnia m nie śm iertelny sm utek i przygnębienie. Najgorszy nastrój mam p rze d okresem. M yślę wtedy, że dłu żej tego nie wytrzymam. Tracę wiarę w niego, w siebie, w nas, w naszą wspólną przyszłość. Czuję się sam otna, bezradna i opuszczona j a k dziecko. On pociesza mnie, mówi, że wszystko będzie dobrze, że nie powinnam tyle rozmyślać. I że mnie kocha... Wszystko to bardzo dużo m nie kosztuje i nie wiem, j a k długo wytrwam. On mówi, że nie powinnam się ta k z a ­ dręczać. G dy bierze mnie czule w ram iona, nastrój o d razu m i się popraw ia i uspokajam się. I ta k o d kilku lat: raz w górę, ra z w dół, ra z sm utek, ra z radość.

K IE D Y W IARA Z A S T Ę P U JE W IE D Z Ę Wi a r a odkrywa świat, Wi e dz a p o zo s t awi a p yt a ni a otwart e. T r a g e d i ą k o c h a n e k j e s t t o , że jeśli w p o r ę n i e z e s k o c z ą z tej k a r u z e l i , n i e u c h r o n n i e z a c z n ą się k r ę c i ć w k ó ł k o . Z a a n ­ g a ż o w a n ie u c z u c i o w e m ę ż c z y z n w związek p o z a m a ł ż e ń s k i w y g l ą d a n i e c o i na c z ej . „ T a t r z e c i a " żyje z wy k l e w p r z e k o n a n i u , że jej u c z u c i a s ą o d w z a j e m n i o n e . N a p y t a n i e : „ C z y p a n i są dz i , że p a r t n e r t r a k t u j e p a n i ą p o w a ż n i e ? " , z a wsz e p a d a o d p o w i e d ź : „ T a k ! " . Za tym słowem, w y pow iedzianym z m o c ą i o p a t r z o n y m w y k r z y k n i k i e m , kryje się u f n o ś ć . W i a r a „tej t r z e c i e j " w k o ­ c h a n k a jest n ie z ło m n a . Wyjątek s t a n o w i ą k o c h a n k i po czterdziestce. D l a ni c h r o z k o s z c i e l e s n a j e s t w a ż n i e j s z a niż s a m z w i ą z e k i nie m a ł ­ ż e ń s t w o i m w g ł o w i e , t o t e ż nie p r z y p i s u j ą p a r t n e r o w i p o ­ ważnych zamiarów. K a ż d a k o c h a n k a m u s i się liczyć z t y m , że m ę ż c z y z n a , k t ó r y b e z s k r u p u ł ó w o s z u k u j e swoją ż o n ę , u niej s z u k a w y ł ą c z n i e z a s p o k o j e n i a z m y s ł ó w . P r z y w y k ł a d o myś l i , że j e s t d l a s wego p a r t n e r a t y l k o „ w z b o g a c e n i e m " , d o p e ł n i e ­ n i e m jego legalnego związku. T a k i e p r z e k o n a n i e z a p o b i e g a

112

w y rz u to m sumienia. „ T a trzecia" argum entuje: „Przecież ni e o d b i e r a m n i c z e g o j e g o ż o n i e , t y l k o daję m u c oś, c z e g o b r a k w d o m u " . W s z y s tk im z a i n t e r e s o w a n y m t a k a sytuacja m o ż e wyjść t y l k o n a d o b r e . . . N i e b y ł o b y fair, g d y b y ś m y z d r a d z a j ą c y m m ę ż o m p r z y p i ­ sywali w y ł ą c z n i e n i e u c z c i w e m o t y w y . G ł ę b s z y z w i ą z e k p o z a m a ł ż e ń s k i r ó w n i e ż m ę ż c z y z n ę s t a wi a w t r u d n e j syt uacji . K o c h a n k a wie, z k i m się z a d a j e , gd y ż p a r t n e r p o w i e d z i a ł jej o t w a r c i e , że j e s t ż o n a t y . P o d s t a r z a ł y k o c h a n e k nie j e s t t eg o t y p u m ę ż c z y z n ą , k t ó r y stale p o d k r e ś l a , j a k k r u c h e j e s t j e g o m a ł ż e ń s t w o i j a k b a r d z o czuje się nie r o z u m i a n y . R ó ż n i go t o o d n o w o c z e s n y c h n a s t ę p c ó w C a s a n o v y , k tó r z y „s k o k w b o k " tr a k tu j ą wy­ c z y n o w o . T e g o r o d z a j u k o c h a n e k m a zwyczaj p o d n o s i ć swoje z n a c z e n i e j a k o z d o b y w c a i d o n ż u a n , a o b n i ż a ć w a r ­ tość oszukiwanej p a r t n e r k i . W „wyższych sferach", w śró d arystokracji pieniądza, atrakcyjna k o c h a n k a p ełn i p o d o b n ą f unkcj ę j a k l u k s u s o w y w ó z czy b u n g a l o w n a L a z u r o w y m W y b r z e ż u . W t y m sensie j e s t o n a s y m b o l e m s t a t u s u m ę ż ­ czyzny i d o w o d e m je go pot en cj i. N i e jest k o b i e t ą k o c h a n ą , lecz j e d y n i e s e k s u a l n i e p o c i ą g a j ą c ą , jej u r o d a p o c h l e b i a p r ó ż n o ś c i m ę ż c z y z n y i p o z w a l a m u jaśniej błyszczeć. O p a ­ l o n y d ż e n t e l m e n o si wy c h s k r o n i a c h i m ł o d a k o b i e t a : a c h , cóż to za m ę żc zy z n a ! S c h e m a t t e n ni e p a su j e d o o b r a z u p a r t n e r a przez now oczesne k o c h a n k i. Przy n ie d o s ta tk u j e g o t e m a t i b r a k u z a u f a n i a s k ł a n i a j ą się d o w ł a s n e j p r a w d y , z n a d z i e j ą , że n i e o d b i e g a o n a rz e c z y wi s t o ś c i .

kreślonego wiedzy na budow ania z b y tn i o od

K o c h a n k a n i g d y n i e m a p e w n o ś c i , że j e s t k o c h a n a . A b s ­ t r a h u j ą c o d k i l k u c h l u b n y c h w y j ą t k ó w, w i ę k s z o ś ć „ t y c h t r z e c i c h " m o ż e m ó w i ć j e d y n i e o swojej w ł a s n e j m i ł o ś c i - n i e p o w t a r z a l n e j , wy j ą t k o we j , j e d y n e j . N a w e t k o b i e t y s p r a ­ wi aj ąc e w r a ż e n i e r z e c z o w y c h i n i e z a l e ż n y c h m a j ą t r u d n o ś c i z z a c h o w a n i e m c h ł o d n e g o r o z s ą d k u i z u p ł y w e m lat z a ­ czynają je dręczyć wątpliwości. T rw ają j e d n a k solidarni e prz y sw oim p a r t n e r z e n a w e t wtedy, gdy w ątpliwoś ci w p o ­ wa g ę j e g o z a m i a r ó w o k a z u j ą się u z a s a d n i o n e i u k o c h a n y n i e u k r y w a , że nie m a z a m i a r u r o z w i e ś ć się z ż o n ą . U t r a t a

113

w ia ry w m ę ż c z y z n ę swego życia b y ł a b y o s o b i s tą klęską k o c h a n k i : m u s i a ł a b y się p r z y z n a ć p r z e d s o b ą i i n n y m i , że p o p e ł n i ł a o m y ł k ę . K a ż d a w i e r z y a l b o s o b i e w m a w i a , że z n a l a z ł a wielką m i ł o ś ć . T o , co k o b i e t y piszą o swo ich u k o ­ c h a n y c h , p r z y p o m i n a naiw ną, wręcz k iczow atą powieść. D w u d z i e s t o t r z y l e t n i a E w a M . t a k pi s z e o s w o i m k o c h a n k u równolatku: N igdy jeszcze czegoś takiego nie przeżyła m . Pierwszy ra z bez zastrzeżeń mogę powiedzieć: „ K och am ". On od­ czuwa to tak sam o. B rzm i to może nazbyt entuzjastycznie, zw ykłe jestem bardziej powściągliwa i nie używam takich słów. D ługo szukałam i w końcu znalazłam m oje drugie ja , część m nie sam ej! K o b i e t a t r z y d z i e s t o t r z y l e t n i a p o w i n n a b yć n i e c o d o j r z a l ­ sza, ale t a r g a j ą n i ą p o d o b n e r o z t e r k i j a k c a ł k i e m m ł o d ą dziewczyną: M oże rzeczywiście pom iędzy dwojgiem ludzi istnieje coś takiego, że p o p ro stu należą do siebie, i nieważne j a k często się widują i ile kilom etrów ich dzieli. N ie rozumiem, co się ze mną dzieje. Wiem, że powinnam się brzydzić tym mężczyzną, może naw et go nienawidzić, ale nie potrafię.

V. KOCHAJĄCA: „Ta trzecia” i sfera intymna

„W TY M JEST J E S Z C Z E C O Ś " K o c h a n k i m u s z ą się li czyć z d o c i n k a m i , i n t r y g a m i i r e ­ p r e s j a m i ; c z ę s t o ze w z g l ę d u n a ż o n a t e g o p a r t n e r a b y w a j ą z m u s z o n e d o c a ł k o w i t e j z m i a n y s wo j e g o życ i a . W s z y s t k i e te c z y n n i k i w s k a z u j ą , że m i ł o ś ć d l a „ t y c h t r z e c i c h " nie ł ą c z y się j e d y n i e z e r o t y z m e m . W i ę k s z o ś ć w z r u s z a z n i e ­ chę c ią r a m i o n a m i n a dźwięk s ł o w a „ k o c h a n k a " . U w a ż a j ą się z a p r z y j a c i ó ł k ę i p a r t n e r k ę ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y , we w s z y s t k i c h s y t u a c j a c h ż y c i o w y c h , n i e t y l k o tej ł ó ż k o w e j . P r z y j a c i ó ł k a t o c o ś więcej niż c z ę s t o z m i e n i a n y o b i e k t p o ­ ż ą d a n ia seksualnego. P r a w d z iw e p a r t n e r s t w o o z n a c z a h a r m o n i ę c ia ł a i duszy, o p a r t ą n a bliskiej p r z y j a ź n i , w z b o g a c o n ą p o ż ą d a n i e m s e k ­ s u a l n y m . K o c h a n k a nie j e s t o p ę t a n a s e k s e m , ale t e ż nie j e s t i s t o t ą a s e k s u a l n ą . J a k k a ż d a k o b i e t a , m a se r c e , r o z u m i c i a ­ ł o . T o p r a w d a , że o k o ł o t r z e c h c z w a r t y c h k o c h a n k ó w z b l i ­ ż y ł w y j ą t k o w o si l ny w z a j e m n y p o c i ą g s e k s u a l n y . T a sfera jest dla większości k o c h a n e k w a ż n ą częścią życia, z której n i e c h c i a ł y b y r e z y g n o w a ć . S e k s u a l n o ś ć nie j e s t j e d n a k w ich z w i ą z k u c e l e m s a m y m w s o b i e, lecz s k ł a d n i k i e m m i ł o ś c i . C o d l a n i c h z n a c z y t o p o j ę c i e, wyj aśni aj ą, o d p o w i a d a j ą c n a p y t a n i e : „ J a k w a ż n y d l a p a n i j e s t seks ?": - „S eks jest dla m n i e w a ż n y tylko wtedy, gdy m i ę d z y m n ą a p a r t n e r e m i stni eje p o r o z u m i e n i e d u c h o w e " . - „ S e k s j e s t p i ę k n y , ale n i e n a j w a ż n i e j s z y " . - „ S a m seks n i c nie z n a c z y . M u s i m u t o w a r z y s z y ć p o ­ c z u c i e z j e d n o c z e n i a , s t o p i e n i a się w j e d n o z p a r t n e r e m , w z a j e m n e j p r z y n a l e ż n o ś c i d o s i e bi e " .

115

- „S eks jest w a ż n ą częścią h a r m o n i j n e g o po życ ia . Daje szczęście i r a d o ś ć . W i e m , że m ó j k o c h a n e k d o p i e r o ze m n ą p r z e ż y ł p r a w d z i w e s p e ł n i e n i e , z j e d n o c z e n i e c i e l es n e i d u ­ chowe". - „Seks z u k o c h a n y m m ężczy zną p o p ra w ia mi s a m o ­ poczucie". - „ J e s z c z e n i g d y nie b y ł o t a k p i ę k n i e j a k z m o i m p a r t ­ n e r e m ; w tej d z i e d z i n i e t e ż j e s t e m u z a l e ż n i o n a o d n i e g o . Seks j e s t d l a m n i e w a ż n y . Ale tylko seks n i e z a d o w a l a m nie". - „ Se ks jest s k ł a d n i k i e m naszej miłoś ci; nigdy jeszcze a n i o n , a n i j a c z e g o ś t a k i e g o n i e p r z e ż y w a l i ś m y , m i m o że nie j e s t e ś m y j u ż m ł o d z i . K i e d y j e d n o z n a s j e s t p r z y g n ę b i o n e i s m u t n e , id zi em y do ł ó ż k a , bo w te d y szczególnie p o t r z e ­ bujem y bliskości". - „ S e k s daje m i r a d o ś ć życia . L u b i ę seks, k i e d y czuję, że m ęż c zy źn ie b a r d z o n a m n i e zależy". W y p o w i e d z i t e nie w y m a g a j ą k o m e n t a r z a , ale n a l e ż y z a u w a ż y ć d w i e r zeczy. P o p i e r ws z e , c z t e r d z i e s t o l a t k i z n o w u ni e m i e s z c z ą się w g r u p i e t y p o w y c h k o c h a n e k . C z y t o z l ęk u p r z e d s t a r o ś c i ą , czy z c h ę c i n a d r o b i e n i a z a l e g ł o ś c i , a m o ż e na sk utek z ły ch d o ś w ia d c z e ń , od p a r t n e r a oczekują p rz e d e wszystkim zaspo ko jenia seksualnego. J e d n a z k o c h a n e k z tej g r u p y pisze: Seks je s t dla m nie bardzo ważny. To je s t podstawa. Jeśli coś się w tej dziedzinie nie klei, p o prostu zrywam. M ęż­ czyzna, który nie je s t w stanie sprostać moim oczekiwa­ niom, przestaje dla mnie istnieć. P o d r u g i e , d o s p o t k a n i a z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą k o b i e t y te t r a k t o w a ł y seks j a k c i ę ż k i o b o w i ą z e k a l b o w o g ó l e nie u p r a w i a ł y m i ł o ś c i . C z t e r d z i e s t o t r z y l e t n i a d zi ś J u l i a G . b y ł a w ł a ś n i e r o k p o r o z w o d z i e , k i e d y m a j ą c 36 l a t z a k o c h a ł a się w znacznie starszym, ż o n a t y m mężczyźnie. W moim m ałżeństwie seks się nie liczył. Zanim spot­ kałam mojego partnera, nie uświadamiałam sobie, że mam ciało, które służy także do czegoś innego niż tylko do

116

funkcjonowania. Doświadczenia, które innym kobietom przypadają w udziale w wieku 18-20 lat, czekały mnie w polow ie trzydziestki, u szczytu moich możliwości. Św ia­ dome, intensywne i dojrzale przeżyw anie tej nowej seksual­ ności było dla mnie niczym piorun z jasnego nieba. N ie jestem urodzoną kochanką ani wyrafinowaną uwodzicielką. Ale po śró d tej bliskości i ciepła, w owym poczuciu p rzyn a ­ leżności seks zy s k a ł dla m nie zupełnie nową, inną wartość. N igdy przedtem nie uświadam iałam sobie, że erotyczne przyciąganie może być ta k silne. D otychczas uważałam się za kobietę zimną, teraz odkryłam, że drzemie we mnie wulkan.

PIER W SZY

RAZ

E ro ty z m - miłość zm ysło w a i zjednoczenie ciał - odgrywa w a ż n ą rol ę w k a ż d y m z w i ą z k u . „ T a t r z e c i a " z w l e k a n i e k i e d y z nawiązaniem intym nego stosunku z żo natym mężczyzną albo na p o czątek p r o p o n u j e przyjaźń p lato n iczn ą. N ie d o ­ wodz i to jeszcze b r a k u z a i n t e r e s o w a n i a seksem ani z a b u r z e ń w tej sferze życi a. K o b i e t a o d m a w i a w s p ó ł ż y c i a , c h o ć b a r ­ d z o t e g o p r a g n i e . O b r o n a j e s t r ac z e j a k t e m r o z s ą d k u . Z d a j e so b i e b o w i e m s p r a w ę z si ły swojej m i ł o ś c i d o n i e g o i ukrywa to uczucie p o d m ask ą o p a n o w a n i a . N ie chce spa l i ć w s z y s t k i c h m o s t ó w z a so b ą , o d d a j ą c się p a r t n e r o w i . Z a tym, trzeba to powiedzieć, rz a d k o s p o ty k a n y m z a c h o ­ w a n i e m kryje się p o d ś w i a d o m y lęk, że z a t r a c i się w b e z ­ n a d z i e j n e j m i ł o ś c i . N a d u c z u c i e m d o m i n u j e więc r o z s ą d e k , nie m aj ąc y nic w s p ó l n e g o z m o r a l n o ś c i ą . Z o p o w i a d a ń n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k w y n ik a niezbicie, że i ch p a r t n e r j e s t w s p a n i a ł y m , c z u ł y m k o c h a n k i e m , a do tego ma rz a d k o s p o ty k a n ą u m ężczyzn i wysoko c e n io n ą p r z e z k o b i e t y z a l e t ę : u m i e c z e k a ć . P o d c z a s u b i e g a n i a się o w z a j e m n o ś ć n i e spi eszy się i n i c z y m r o m a n t y c z n y k o c h a ­ n e k o b d a r z a swą w y b r a n k ę w z g l ę d a m i . J e s t p e ł e n f a n t az j i , z a n i m j e s z c ze z n a j d ą się w ł ó ż k u . W n i o s e k z t e g o p ł y n i e t a k i , że u w o d z i c i e l n o we j g e n e r a c j i m o ż e się p o c h w a l i ć d o b ry m i m a n i e r a m i. K ryty czne spojrzenie z b o k u na jego

117

s yt uacj ę ż y c i o w ą r z u c a c i e ń n a l e g e n d ę o j e g o u d u c h o w i e n i u . T y po w y n ow o cz esn y k o c h a n e k jest o d p o w ie d z ia ln y m m ę ż ­ c z y z n ą w sile w i e k u - b y n a j m n i e j nie p o d r y w a c z e m . T a k w y n i k a ze z g o d n y c h w y p o w i e d z i „ t y c h t r z e c i c h " . M a z a p e ­ w n i o n ą p oz y c j ę s p o ł e c z n ą i m a t e r i a l n ą , j e s t więc d o b r z e u r z ą d z o n y . W k s i ę d z e s we g o ż y c i a z a k o ń c z y ł j u ż r o z d z i a ł p o d ty t u ł e m „ M i ł o ś ć " , z a n im n atrafił na „nią". Ż o n a t e g o m ę ż c z y z n ę u b i e g a j ą c e g o się o w z a j e m n o ś ć k o ­ b ie t y, r ó ż n i o d n i e s p o k o j n y c h k a w a l e r ó w p e w n a d o j r z a ł o ś ć życiowa, d o ś w i a d c z e n i e n a t u r y ro d z i n n e j i egzystencjalnej. Z d r a d z a n y c h ż o n nie p o c i e s z y z a p e w n e s t w i e r d z e n i e s e k ­ s u o l o g a : „ W c i ą g u d ł u g i c h l a t m a ł ż e ń s t w a seks z w ł a s n ą ż o n ą st ra ci ł dla ty ch m ężc z y z n p o w a b i szukają p o d n i e c a ­ jących przeżyć eroty czny ch u k o c h a n k i " ; „P rz ew aż nie m ę ż ­ c z y ź ni ci nie o c z e k u j ą o d k o c h a n k i m i ł o ś c i , lecz s e k s u " 10. O d s t r o n y „tej t r z e c i e j " w y g l ą d a t o z u p e ł n i e i n a c z e j . W e d ł u g niej j e g o życie t o c z y się n a d a l u s t a l o n y m t o r e m . Z a f a s ­ cyno w anie okazyw ane m u przez kobietę m a dla niego duży u r o k , ale s t a b i l n a s y t u a c j a ż y c i o w a s p r a w i a , że n i c p r ó c z c i e k a w o ś c i i p o ż ą d a n i a go n i e p o p ę d z a . C z a s p r a c u j e d l a ni e g o. P r z y s z ł y k o c h a n e k o k a z u j e swej w y b r a n c e n i e m a l a n i e l s k ą c i e r p l i wo ś ć w s p r a w a c h seksu. C i e r p l i w o ś ć t a p r a w i e z a ws z e się o p ł a c a ; z r o z u m i e n i e i w y c z u c i e z j e d n u j e k o b i e t ę . P o k o ­ leni e e m a n c y p a n t e k k o ń c a d w u d z i e s t e g o w i e k u r e a g u j e a l e r ­ g i c z n i e n a m ę s k i c h s z o w i n i s t ó w i macho, k t ó r z y , j a k i r o n i ­ zow ał M arce l P ro u st, „w idzą w k o b ie t a c h jedynie in s tru ­ m e n t y z a w s z e t a k i e j s a me j p r z y j e m n o ś c i " . F a k t y p r z e c z ą o b i e g o w e m u p o g l ą d o w i , że m i ł o ś ć p o z a m a ł ż e ń s k a z a c z y n a się o d g o r ą c e j n o c y w ł ó ż k u . P r z e ś w i a d c z e n i e t o b i e r z e się raczej z m y ś l e n i a ż y c z e n i o w e g o o d p a l o n y c h k o c h a s i ó w . N i e j e s t t eż o cz y w i ś c i e t a k , że w ł a ś n i e k o c h a n k i s ą o r ę d o w ­ n i c z k a m i c zys t oś ci o b y c z a j ó w . J a k p r ę d k o p a r a l ą d u j e w ł ó ż ­ k u, n i e z a l e ż y o d l e g a l n o ś c i l u b n i e l e g a l n o ś c i z w i ą z k u , lecz od t e m p e r a m e n t u i g o to w o ś c i o b o jg a p a r t n e r ó w . Zw ią zk i

10 D i e t e r A b h o l t e c ytuje d r a W e r n e r a H a b e r m e h l a w „ Q u i c k ” n r 3 4 / 8 5 , ser ia: Ich Hebe einen verheirateten M ann (Kocham żonatego mężczyznę), s. 66.

118

p o z a m a l ż e ń s k i e nie r ó ż n i ą się p o d t y m w z g l ę d e m o d z w i ą z ­ kó w „ n o r m a l n y c h " , w k t ó r y c h z a s p o k a j a n i e p o t r z e b sek­ s u a l n y c h nie j e s t m o r a l n i e n a g a n n e . Z d a r z a j ą się t a k ż e i n n e p o c z ą t k i: c z as em m i ł o ś ć prz e bi e ga burzliwie, c z as em r o z ­ wija się p o w o l u t k u , ale w ó w c z a s . . . K i l k a p r z y k ł a d ó w wy ­ st a r c zy , że b y z o b a c z y ć , j a k w p r a k t y c e w y g l ą d a t e n „ p i e r w ­ szy r a z " : -

„ S p ę d z a l i ś m y ze s o b ą c a ł e n o c e , ale »nic się nie d z i a ł o « . Przez p ó ł r o k u d o c h o d z i ł o je d y n ie do pieszczot. Oboje z a d e c y d o w a l i ś m y , że m u s i n a m t o w y s t a r c z y ć . K i e d y ś j e d n a k s t a ł o się i n a c z e j . . . " .

-

„ Z n a l i ś m y się p r z e l o t n i e , g d y z a p y t a ł m n i e , czy m o ż e się z a b r a ć m o i m s a m o c h o d e m n a n a r t y . J u ż p o d c z a s p o d r ó ż y m i ł o n a m się g a w ę d z i ł o . W c i ą g u c z t e r e c h d n i , k tó r e spędziliśmy r a z e m w g ó r a c h , przeżyliśmy c u d o w ­ n e c h wi l e . W z a j e m n e p i e s z c z o t y w y n i k ł y n a t u r a l n i e , s a m e z siebie. N i e m o g ł o b y ć i na c z e j - p r z e s p a l i ś m y się ze sobą. S a m a się sobi e d zi wi ę, s k ą d się we m n i e w z i ę ł o tyle s p o n t a n i c z n e j c z u ł o ś c i w o b e c t e g o m ę ż c z y ­ zny".

-

„ Z n a l i ś m y się o d r o k u i ś w i e t ni e n a m się r o z m a w i a ł o . W m o j e u r o d z i n y z a p r o p o n o w a ł , że o d w i e z i e m n i e d o d o m u . W s z e d ł w ted y do m n i e n a górę; spędziliśmy m i ły w i e c zó r , ale n i e s p a l i ś m y ze sobą. D o p i e r o w p i ęć t y g o d n i p ó ź n i e j , p o f a n t a s t y c z n e j kol a c j i , p r z e s p a l i ś m y się p i e r w ­ szy raz. B y ł o w s p a n i a l e . Z a s k o c z y ł o m n i e t o , że t e n t w a r ­ d y c z ł o w i e k i n t e r e s u m o ż e b y ć t a k i m p e ł n y m f ant az j i kochankiem ".

-

„ B y ł m o i m p i e r w s z y m p a r t n e r e m i o k r o p n i e się b a ł a m t e g o » p i e r ws z e go r a z u « . O n p r z y g o t o w y w a ł m n i e d o t e g o p o w o l i i o s t r o ż n i e , nie spi e sz ył się. Z d a r z y ł o się t o d o p i e r o po up ływ ie t r z e c h miesięcy".

-

„ O d r a z u m i się s p o d o b a ł : w y s o k i , s z p a k o w a t y , t y p ojca. Pierwszego w ieczo ra poszliśmy do ł ó ż k a i b y ł o c u d o w n ie . M u s z ę p o w i e d z i e ć , że j e s t e m b i s e k s u a l n a . S t o s u n e k z k o ­ b i e t ą j e s t i n n y , c i e k a w y i p o d n i e c a j ą c y , ale nie z a s p o k a j a m n i e t a k j a k seks z m ę ż c z y z n ą . K i e d y j e s t e m z k o b i e t ą , tęsknię do mojego k o c h a n k a " .

-

„ P r z y j a ź n i l i ś m y się o d lat.

On d o p y t y w a ł

się o m o i c h

119

mężczyzn i studia, a sam o p o w i a d a ł o swoim dziecku i p r a c y . Aż do l a t a z e s z ł e g o r o k u ! B a w i l i ś m y się r a z e m n a f es t yni e. T e g o w i e c z o r a z a k o c h a ł a m się w n i m i w y d a w a ­ ł o m i się t o n a t u r a l n e i o c z y w i s t e . O d p i e r ws z ej c hwi l i p a n o w a ł a m ię d z y n a m i o t w a r t o ś ć i z aż y ło ść , jakiej nigdy p r z e d t e m nie z a z n a ł a m . T o w s p a n i a ł e u c z u c i e , k ie d y m o ż n a się p r z e d k i m ś o t w o r z y ć i n i e b a ć się z r a n i e n i a . R o z m a w i a l i ś m y d o s ł o w n i e o wszystkim. W trzy d n i po fes t yni e p r z e s p a l i ś m y się ze s o b ą p i e r w s z y r a z b e z s e k u n ­ dy z a s t a n o w i e n i a - b y ł o p o p r o s t u z n a k o m i c i e . A n i p r z e z c hwi l ę nie c z u ł a m się z a w s t y d z o n a czy z a ż e n o w a n a " . - „ P o c z ą t k o w o m a ł o się n i m i n t e r e s o w a ł a m . Al e o n nie u s t ę p o w a ł . P o t r a f i ł b yć b a r d z o u r o c z y i z a b a w n y . D a w a ł m i p o c z u c i e , że j e s t e m d l a n i e g o k i m ś n a j w a ż n i e j s z y m . P o k i l k u m i e s i ą c a c h n a l e g a ń r z e c z y wi ś c i e o s i ą g n ą ł t o , co c h c i a ł : b y ł a m w n i m z a k o c h a n a , a w s z y s t k o i n n e s t a ł o się n a t u r a l n ą konsekw encją tego faktu".

M IŁ O Ś Ć I SEKS N i e w a ż n e , czy ż o n a t y m ę ż c z y z n a o s i ą g n i e swój cel p o p i ę c i u g o d z i n a c h czy d o p i e r o p o p ó ł r o k u - ze w s z y s t k i c h relacji „ t y c h t r z e c i c h " w y n i k a aż n a d t o j a s n o : n a p o c z ą t k u , n ie r z a d k o również w dalszym przebiegu intymnej z n a j o m o ­ ści, t a k i e c z y n n i k i , j a k b l i s k o ś ć , w z a j e m n e z r o z u m i e n i e , otwartość, poczucie bezpieczeństwa i przynależności o d ­ g r y wa j ą i s t o t n ą r ol ę. Z relacji k o c h a n e k w y n i k a , że w w i ę k ­ szoś ci p r z y p a d k ó w p o d s t a w ą i c h z w i ą z k u z ż o n a t y m p a r t ­ n e re m jest pewien rodzaj p o k rew ie ń stw a d u ch o w eg o . M o że to częścio wo t ł u m a c z y ć , dlacz ego są o n e takie tr w a ł e , m i m o iż p i s m a i l u s t r o w a n e u s p o k a j a j ą swoje z a m ę ż n e c z y t e l n i c z k i , że d ł u g o l e t n i e z w i ą z k i p o z a m a ł ż e ń s k i e s t a n o w i ą wyjątek. W i ę k s z o ś ć n o w o c z e s n y c h k o c h a n e k l u b i seks ze s w o i m p a r t n e r e m . N i e s ą j e d n a k s e k s u a l n i e b i e r n e , lecz r ó w n i e ż sa m e przeżywają sp ełnienie. G d y b y im c h o d z i ł o tylko o r o z ­ kosz i z a s p o k o j e n ie p o p ę d u , p r a w d o p o d o b n i e b a r d z o p r ę d ­ k o r o z s t a ł y b y się ze s w y m ż o n a t y m p r z y j a c i e l e m . T o w ł a ś n i e j e s t i ch p r o b l e m , że c zuj ą się z w i ą z a n e z p a r t n e r e m m o c n y m i w i ę z a m i u c z u c i o w y m i . Z w ł a s z c z a k o b i e t y n i e p e w n e siebie

120

c e n i ą s obi e d u c h o w y z w i ą z e k z p a r t n e r e m . K o c h a n e k wi d z i w swej p a r t n e r c e nie t y l k o k o b i e t ę , ale i i n t e r e s u j ą c e g o c z ł o w i e k a . O n a zaś p r z y n i m czuje się d o w a r t o ś c i o w a n a i z a p o m i n a o swoich k om ple ksach . Z d j ę c i e t a b u z t e m a t u sek s u i z w i ą z a n a z t y m s w o b o d a s e k s u a ln a z r o d z i ł o n ow e p r o b l e m y . Kiedy ś k o bi e ty nie m ó ­ w i ł y o swojej n i e c h ę c i d o s e k s u - b y ł y p o p r o s t u p o s ł u s z n e m ę ż c z y ź n i e . Dzi si ej sz e d ą ż e n i e d o p e r f e k c j i nie o m i n ę ł o t a k ż e sfery i n t y m n e j . W s p ó ł c z e s n e ż o n y i k o c h a n k i stają się a k t o r k a m i w ł ó ż k u , graj ą nie swoją, ale w y u c z o n ą rol ę , ż e b y p a r t n e r ni e n a z w a ł jej o z i ę b ł ą . W c a l e nie t a k m a ł o kobiet, zwłaszcza m ężatek, odbiera współżycie seksualne j a k o u ci ą ż l i w y o b o w i ą z e k ; z m y s ł o w o ś ć i e r o t y k a t o d o ­ z n a n i a z u p e ł n i e i m nie z n a n e . „ W z o r o w a " h a r m o n i a c i e l e s n a , o k t ó r e j m ó w i wiele k o c h a n e k , ale b y n a j m n i e j nie ws z y s t ki e , nie j e s t p r z y p a d ­ kiem. To właśnie uczucie wszechobejmującej in tym ności s p r a w i a , że w s p ó ł ż y c i e s e k s u a l n e j e s t t a k i e n a t u r a l n e i z a ­ d o w a l a j ą c e o b i e s t r o n y . N i e w a ż n e , czy k o c h a n k a u l e g a j e d y n i e z ł u d z e n i u , czy t eż j e d n o ś ć d u s z , u m y s ł ó w i c i a ł o d p o w i a d a r z e c z yw i s t o ś c i . Z p u n k t u w i d z e n i a „ t y c h t r z e ­ c i c h " h a r m o n i a s e k s u a l n a j e s t n a s t ę p s t w e m , a nie ź r ó d ł e m p o c z u c i a silnej p r z y n a l e ż n o ś c i p a r t n e r ó w . W i ę k s z o ś ć k o ­ c h a n e k ta k to o d c z u w a , to t e ż reagują alergicznie n a o d ­ m i e n n e są d y n a t e m a t rol i s e k s u a l n o ś c i w z w i ą z k a c h p o zamałżeńskich.

NA

BAZIE

„ZA U FA N IA "

ni eświ adomi e r z u c i ł a m h a s ł o od ciebie nie n a d e s z ł a s p o n t a n i c z n a o d p o wi e d ź szmer t wo i ch ważki ch słów m i m o m o i c h uszu przynos i j a k echo wi a d o mo ś ć ile o b ł u d y kryje się w twojej „ M I Ł O Ś C I "

(Brigitte

Bohnhorst) 121

C h a rak te ry sty c zn e, a zara zem zastanawiające jest to, jak c z ę s t o „ t e t r z e c i e " p o s ł u g u j ą się o b r a z o w y m i n i e c o s t a r o ­ m o d n y m w y r a ż e n i e m : m ó w i ą , że d z i ę k i m i ł o ś c i „ r o s n ą i m s k r z y d ł a " , że d z i ę k i t e m u u c z u c i u st ają się si lne, d a j ą sobi e lepiej r a d ę z a r ó w n o w ż y c i u c o d z i e n n y m , j a k i - co n a l e ż y s z c ze g ól n i e p o d k r e ś l i ć - w p r a c y z a w o d o w e j . M i m o w s z y s t ­ k ich w y rze cze ń związek z ż o n a t y m p a r t n e r e m wywiera d e ­ c y d u ją c y w p ł y w n a r o z w ó j i c h o s o b o w o ś c i . Z a p r a c o w a n e m u m ę ż c z y ź n i e a m b i c j e k o c h a n k i s ą b a r d z o n a rę k ę ; z a j ę t a p l a n a m i z a w o d o w y m i , r o b i e n i e m k a r i e r y - n i e w a ż n e , czy t y l k o d l a t e g o , by m u z a i m p o n o w a ć - j e s t z a j ę t a i nie c z e k a . O d c i ą ż a go t o p s y c h i c z n i e i p r z e s ł a n i a fakt, j a k w r z e c z y w i s ­ t o ś c i m a ł o m a d l a niej c z a s u . W i ę k s z o ś ć t y p o w y c h „ t y c h t r z e c i c h " czuje się o g r a n i c z a n a p r z e z swój z w i ą z e k n a p ł a s z c z y ź n i e p r y w a t n e j . N i e m a n a ­ t o m i a s t t a k i c h , k t ó r e b y nie p o d k r e ś l a ł y , że w s z y s t k o , co o s i ą g n ę ł y w p r a c y z a w o d o w e j , a t a k ż e swój w ł a s n y r o z w ó j i dojrzałość psychiczną, zawdzięczają k o c h a n k o w i i z a c h ę ­ t o m z j e g o s t r o n y . N i e r z a d k o wc ze ś n i e j s z e , p r z e w a ż n i e n e ­ gatywne przeżycia uczyniły k o c h a n k ę tak p o d a t n ą na uroki ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y . W k o ń c u t o o n - wreszci e! - d a l jej p o c z u c i e , że j e s t c z ł o w i e k i e m , a nie t y l k o c i a ł e m , s ł u ż ą c y m d o z a s p o k o j e n i a mę s ki e j c h u c i . „ T e t r z e c i e " czuj ą się bli ski e s w o i m p a r t n e r o m we wsz yst ­ k i c h d z i e d z i n a c h , p r z y n i m z o s t a j ą , j a k s ądzą, w y s ł u c h a n e jako ró w nopraw ny i rów norzędny partner. Przyczyną uza­ l e ż n i e n i a k o c h a n k i o d p a r t n e r a nie j e s t więc g o r ą c a n a m i ę t ­ n o ś ć , lecz w d u ż e j m i e r z e s p r a w i a t o d u c h o w o - i n t e l e k t u a l n a z a ż y ł o ś ć . Ale t o nie n a d z w y c z a j n a w r a ż l i w o ś ć k a ż e ż o n a t e ­ m u m ę ż c z y ź n i e w c z u w a ć się w p o ł o ż e n i e k o c h a n k i . J a s n e j es t , że p ł a c i jej d u c h o w ą m o n e t ą , p o n i e w a ż n i e m o ż e z a ­ p r o p o n o w a ć k o r z y ś c i m a t e r i a l n y c h a n i ż a d n y c h i n n y c h , nie m ó w i ą c j u ż o p o ś w i ę c e n i u jej więcej swe go c za s u . Istnieją dw a p rz e ci w s ta w n e typy mę żc zyz n: typ „milc zka " , k t ó r y nie o b ci ąż a k o c h a n k i swoimi p r o b l e m a m i d o ­ m ow y m i, i typ ok reślany ja k o „ d u s z a - c z ło w ie k " . T en z k o l e i co m a w s e r c u , t o i n a j ę z y k u . W d o m u , n a co dzień, jest albo k o c h a j ą c y m ojcem, albo w y b itn y m m ę s k im

122

s z o w i n i s t ą , a l b o m r u k i e m , ale u p r z y j a c i ó ł k i z a c h o w u j e się z u p e ł n i e inaczej. N a jw y ra ź n ie j w ła śn i e ż o n a c i m ę żc z y ź n i - czy t o t y p m i l c z k a , c zy g a d u ł y - m o g ą z a o f e r o w a ć swej k o c h a n c e t o , co m a j ą n a j l e p s z e g o : w r a ż l i w o ś ć i więź d u ­ chową. C h o c i a ż nie m o ż n a te go u o g ó l n i a ć , to j e d n a k c zęs to „ t e t r z e c i e " , o c e n i a j ą c s we g o p a r t n e r a , i d e a l i z u j ą go. W y ­ o b r a ż a j ą so b i e a l b o w m a w i a j ą , że m a o n l e p s z y c h a r a k t e r i więcej z a l e t n i ż w r z e c z y w i s t o ś c i . Z tej s u b i e k t y w n o -idealistycznej p e r s p e k t y w y wszystko w y glą da b a r d z o p i ę ­ knie. A ty m c zasem niektórzy żon aci mężczyźni wykorzy­ s t uj ą swoj ą p a r t n e r k ę j a k o swe go r o d z a j u „ k o s z n a d u ­ c h o w e ś m i e c i " , a o n a czuje się w r ę c z z a s z c z y c o n a j e g o „ z a u f a n i e m " i t y m b a r d z i e j p r z y w i ą z u j e się d o n i e g o , b o taki jest uciem iężony, niedo cen iany . Z d a r z a j ą się z g r z y t y i n i e p r z y j e m n e c h w i l e , z w ł a s z c z a w t e d y , g d y „ t a t r z e c i a " o d w a ż y się p o r u s z y ć śliski t e m a t r o z w o d u . Ale jeśli si edzi c i c h o , p o c z u c i a „ n i e s k o ń c z o n e j h a r m o n i i " n i c nie m ą c i . N i e w i e l e k o b i e t zd a j e so b i e s p r a w ę z t e g o , w co się w p l ą t a ł y - liczy się t y l k o m i ł o ś ć , d o p ó k i t r w a . Ż a d n a n i e c h c e p r z y j ą ć d o w i a d o m o ś c i , że o w a „ n i e ­ s k o ń c z o n a h a r m o n i a " o p i e r a się n a nieskończonym d o s t o ­ s o w a n i u z i ch s t r o n y . P o ś r ó d b u r z y u c z u ć , p o ś r ó d e m o ­ cjonalnego ro z d a rc ia przeczucie praw dziw ego c h a r a k t e r u „ n i e s k o ń c z o n e j h a r m o n i i " b y w a p r z e s ł o n i ę t e p r z e z lęki i n a ­ dzieje. K iedy miłość kwitnie, k o c h a n c e brakuje o biektyw izm u - nie m o ż e a l b o ni e c h c e u w i e r z y ć , że jej „ w i e l k a m i ł o ś ć " jest być m o ż e ty lko z a m k i e m z b u d o w a n y m n a pia sku. A w ż yc i u w y g l ą d a t o t a k , że z a l e d w i e j e d e n ż o n a t y m ę ż ­ c z y z n a n a d z i e s i ę c i u z o s t a w i a swo j ą r o d z i n ę n a r z e c z k o ­ c h a n k i . B ą d ź co b ą d ź , j e s t t o 10 p r o c e n t . D l a „ k o b i e t w c i e n i u " z a c h ę c a j ą c a p e r s p e k t y w a , ale p r z y g r u n t o w n i e j s z e j a n a l i z i e l i czby te n a b i e r a j ą n i e c o i n n e g o z a b a r w i e n i a . W w i ę ­ k s z oś c i b o w i e m p r z y p a d k ó w ż o n a c i m ę ż c z y ź n i p o r z u c a j ą swoje ż o n y i d z i e c i n a k r ó t k o i z w y k l e p o d w ó c h - t r z e c h miesiącach wracają skruszeni na ł o n o rodziny. Świadczy to , po pierwsze, o silnym z a k o r z e n i e n i u m ę ż c z y z n y w jego

123

l e g a l n y m świeci e. P o d r u g i e , d o w o d z i w i e l k i e g o z a ś l e p i e n i a k o c h a n k ó w , k t ó r z y - z b r a k u k o n i e c z n e g o d y s t a n s u - nie p otrafią ocenić praw dziw ości swoich uczuć albo uciekają w ś wi a t iluzji. Jeśli j e d n a k p o t a j e m n e j m i ł o ś c i nie w i e ń c z y wi el ki e s p e ł n i e n i e , w k r ó t c e n a s t ę p u j e o t r z e ź w i e n i e . G d y n a d c h o d z i c z as p r z e m y ś l e ń , w n i o s k i n a s u w a j ą się s a m e . I t a k , t r z y d z i e s t o d w u l e t n i a K l a r a P. p o s z e ś c i o l e t n i m e p i z o d z i e z k o c h a n k i e m s k a r ż y się g o r z k o : F acet nawiązuje stosunek, żeby m ieć przyjem ność, z a ­ wsze je s t ta k samo. „P roblem y m am w domu - mówi wielmożny pan - u ciebie chcę się od p rężyć”. Z a r z u t y m o ż e i s ł u s z n e , ale K l a r a i wiele i n n y c h k o c h a n e k z a p o m i n a , że z n a l a z ł a się w tej s y t u a c j i d o b r o w o l n i e . Ż o n a c i m ę ż c z y ź n i n a o g ó ł nie u k r y w a j ą swojej s y t u a c j i r o d z i n n e j a n i nie o b i e c u j ą o d r a z u r o z w o d u . W r ę c z p r z e c i w n i e . Z e s z l a c h e t n y c h p o b u d e k a l b o ż e b y m i e ć p o t e m ali bi p r ó b u j ą studzić z a p a ł y kobiety. I jeszcze o j e d n y m w a ż n y m as pek cie c h ę tn ie z a p o m i n a j ą o s z u k a n e i z d r a d z o n e e k s - k o c h a n k i . N i e t y l k o c z y s t a, p r a w ­ dziwa, n i e s a m o l u b n a m i ło ś ć łąc zy p a r t n e r ó w . K a ż d e z nic h k i e r uj e się w y b i t n i e e g o i s t y c z n y m i m o t y w a m i i o b o j e o d n o ­ szą k o r z y ś c i z t e g o z w i ą z k u . Ż y c i e w o d i z o l o w a n y m p o z o r ­ n y m świeci e m a wiele z a l e t . W r a j u s t w o r z o n y m n a c z a s k r a d z i o n y c h godzin m o ż n a z a p o m n i e ć o opinii publicznej, u w o l n i ć się o d n o r m , k o n w e n a n s ó w , ról , nie m y ś l e ć o z o b o ­ w i ą z a n i a c h i s w o b o d n i e o d d a w a ć się s w o i m f a n t a z j o m . Z a k o c h a n i m o g ą c z u ć się w o l n i , g d y s ą t y l k o we d w o j e . D l a niego o z n a c z a to z a s p o k o j e n i e u c z u ć , k t ó r y c h nie z a z n a ł w m a ł ż e ń s t w i e , i n a p a r ę g o d z i n z a t r a c e n i a się w m i ł o ś c i . D l a niej z a ś c h w i l e s p ę d z o n e z u k o c h a n y m p o z w a l a j ą p o ­ c z u ć się w p e ł n i k o b i e t ą , i t o k o b i e t ą w l u k s u s o w e j syt uacj i . K r ó t k o m ó w i ą c : nie c i ą ż ą n a niej o b o w i ą z k i p a n i d o m u , n a k t ó r e s k ł a d a się m n ó s t w o c o d z i e n n y c h u c i ą ż l i w y c h d r o b i a z ­ gów.

124

LUKROWANA

PRZYJAŹŃ

Rozmawiamy o samochodach k a r m i e n i u psa strzyżeniu w ł o s ó w swetrze w e ł n i a n y m o p ł a t a c h za semestr ś wi a t ł a c h na skr zyżowani u chorobach antykach w a kacj ach s m a k u kawy same b a n a ł y z a n u r z o n e w ci cho m r u c z ą c ą me l odi ę pewności że t er az żyję

(Christel

Becker-Kolle)

P a t r z ą c z b o k u , w a r u n k i , w j a k i c h r o z g r y w a się p o t a j e m ­ n a m i ł o ś ć , m o g ą się w y d a w a ć b a r d z o n i e d o g o d n e . K o c h a n ­ k o w i e n i e m o g ą liczyć n a a k c e p t a c j ę o t o c z e n i a , r a c z e j n a n i e c h ę ć i n i e z r o z u m i e n i e , i c h z w i ą z e k p r z y b i e r a więc c h a r a k ­ t e r t a j n e g o s p r z y s i ę ż e n i a , a o n i s a m i c z u j ą się j a k s p i s k o w c y i r o z m a w i a j ą t y l k o „ o s p r a w i e " . J e s t n i ą o c zy wi ś c i e n i e b i a ń ­ ska, w y j ą t k o w a m i ł o ś ć , k t ó r a i c h p o ł ą c z y ł a . P r z y c h o d z ą d o siebie z d w ó c h r ó ż n y c h ś w i a t ó w , nie z n a n y c h s o b i e. G d y są t y l k o we d w o j e , żyją w s w y m m a ł y m świecie, w y j ę t y m z r a m r z e cz y wi s t o ś c i . S z t u c z n y k l i m a t t a j e m n i c y , iluzja w s z e c h o g a r n i a j ą c e j h a r ­ m o n i i i u r o k z a k a z a n e g o o w o c u ba rw ią związek k o c h a n k ó w n a r ó ż o w o . „ L u k r o w a n a p r z y j a ź ń " , nie o b c i ą ż o n a z e w n ę ­ t r z n y m i p r z y m u s a m i , nie zn a ją c a ż a d n y c h t a b u se k s u a ln y c h i d w o j e l u d z i m o ż e o b c o w a ć ze s o b ą s w o b o d n i e i b e z h a m u l ­ c ó w. S i ł a c ię ż k o ś c i n i e istnieje, t a k j a k g d y b y t o b y ł k o s m o s , i o b o j e u n o s z ą się w b a l o n i e i r r a c j o n a l i z m u . N i e k i e d y t e n f u n d a m e n t z a u f a n i a , n a k t ó r y m o p i e r a się związek, p r z y p o m i n a ró w n ię p o c h y ł ą . P r o b l e m y ż y w ot ni e o b c h o d z ą c e „ t ę t r z e c i ą " s ą p r z e m i l c z a n e . N i e r o z m a w i a się o „ ro z s ta n i u z ro d z in ą ", „ ro z w o d z ie " , „wspólnej p rz y s z ło ­ ści ", b o p o r u s z e n i e k t ó r e g o ś z t y c h t e m a t ó w m o g ł o b y st ać

125

się p u n k t e m z a p a l n y m i ź r ó d ł e m k o n f l i k t ó w . Ale i n t e l i g e n t ­ na „ t a t r z e c i a " p o t r ą c a d e li k a tn i e tę s t ru n ę, nie n a t r ę t n i e i w s t a r a n n i e w y w a ż o n y c h p r o p o r c j a c h . M i m o c a ł e j tej o s t r o ż n o ś c i w c ześ ni ej czy p ó ź n i e j o d k r y w a , że n a n i e wi el e się t o zdaj e . O n p o p r o s t u si edzi n a d ł u ż s z y m r a m i e n i u dź wi g n i . Jeśli p a r t n e r k a z n o w u r o b i się „ m a r u d n a " , o ś w i a d ­ cza: „ P o s z u k a j s obi e m ę ż c z y z n y , k t ó r y b ę d z i e m i a ł więcej c z a s u d l a c i e b i e " . M ó w i t a k w p r z e k o n a n i u , że o n a raczej p o z w o l i się n a d a l u p o k a r z a ć , n i ż w y k o r z y s t a j e g o „ r a d ę " . Wszystkie strzały, k t ó r e w ypu szczają „te trz ec ie " , kierują się p r z e c i w k o n i m s a m y m , g d y ż z a p ę d z o n y w m a t n i ę m ę ż ­ c z y z n a p o p r o s t u zwija żagl e. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o śl u b n e j m a ł ż o n k i , „ t a tr z e c i a " nie m a w o b e c niego ż a d n y c h praw. Jej m o c n ą s t r o n ą j e s t m a g i a e m p a t i i . „ O n " p o t r z e b u j e w o l ­ ności i z k o c h a n k ą ma to poczucie. Prawdziw y p a ra d o k s : „ t a t r z e c i a " , a b y p r z y w i ą z a ć k o c h a n k a d o siebie, daje m u w o l n o ś ć . I n s t y n k t o w n i e czuje, że o n w y s o k o s obi e c e n i jej m i ł o ś ć , p o ś w i ę c e n i e i b r a k w y m a g a ń , ale s t r a c h p r z e d o p u s z ­ c z e n i e m i s a m o t n o ś c i ą j e s t silniejszy. T y m b a r d z i e j w t e d y , k i e d y n i e j e s t p e w n a j e g o u c z u ć . G d y ż , j a k pi s z e t r z y d z i e s t o o ś m i o l e t n i a m a s a ż y s t k a J u t t a P. : ...cudowne uczucie nieodtrącenia je s t silniejsze niż łość i frustracja. To ta k ja k z lekarstwem - pom aga, godzim y się z jeg o skutkam i ubocznymi.

wściek­ a więc

P o n i e w a ż d o m a g a n i e się t e g o , co jej p r a w n i e n i e p r z y ­ sł uguj e , n a n i c się n i e zd a j e , „tej t r z e c i e j " n i e p o z o s t a j e nic i n n e g o j a k się z t y m p o g o d z i ć i o d s u n ą ć w ł a s n e p o t r z e b y i p r a g n i e n i a na dru gi pl a n. K a ż d a b r o ń , k t ó r ą zastosuje p r z e c i w k o n i e m u , j ą s a m ą r a n i n a j b a r d z i e j . Jeśli m u o d ­ m a w i a s we go c i a ł a , p o z o s t a j e n i e z a s p o k o j o n a . Jeśli n i e o d ­ b i e r a t e l e f o n ó w , siedzi s a m a w p u s t y m d o m u . Jeśli g r o z i m u , że p o w i e o w s z y s t k i m ż o n i e , p r z e g r y w a . J a k w y n i k a z a n k ie t p r z e p r o w a d z o n y c h w ś r ó d „ ty c h tr z e c ic h " , tylko w j e d n y m w y p a d k u n a dz i e s i ęć k o c h a n k a t r i u m f u j e i staje się ż o n ą s we go k o c h a n k a . Być m o ż e i jej p r z y j dz i e g r a ć rol ę zdradzanej m ałżonki. Rzeczywistość

126

wciąż u d o w a d n i a

kochankom,

że więzy

m i ło ś ci są k r u c h e , zbyt k r u c h e w p o r ó w n a n i u z w ię zam i r o d z i n n y m i . W s p ó l n i e prz eży te chwile, c o d z i e n n e r a d o ś c i i sm u tki łączą ludzi niew idzialnym spoiwem. K o c h a n k o w i e nie m a j ą m o ż l i w o ś c i r a z e m p r z e ż y w a ć i d o ś w i a d c z a ć t e g o , c o się s k ł a d a n a z w y c z a j n e życie. N i e i s t n i ej ą i d e a l n i p a r t ­ n e r z y , ale i s t ni ej ą i d e a l n e w a r u n k i d l a s t a b i l n e g o i w z b o g a ­ cającego p a r t n e r s t w a między m ężczy zną a kobietą. Z d ro w y z w i ą z e k d w o j g a l u d z i o p i e r a się n a p i ę c i u n a j w a ż n i e j s z y c h fi l a r a c h: f - b l i s k oś c i p s y c h i c z n e j i g ł ę b o k i m u c z u c i u ( m i ł o ś ć ) , / - porozum ieniu, / - szacunku wobec p a rtnera, wzajem nym u z u p ełn ian iu się i p r z y c z y n i a n i u d o r o z w o j u w s p ó ł m a ł ż o n k a , - o d p o w i e d z i a l n o ś c i i dyscyplinie w e w n ę t r z n e j obojga, - w s p ó ln o c i e c o d z i e n n e g o życia i p rz e ż y w a n ia . „ W i e l k a m i ł o ś ć " p o z a m a ł ż e ń s k a nie s p e ł n i a ż a d n e g o z tych w a ru n k ó w . W związku k o c h a n k ó w brakuje bo w iem wspólnego dośw iadczania codzienności. K i e d y d w o j e l u d z i s p o t y k a się t y l k o w c z t e r e c h ś c i a n a c h p o k o j u , n i e b o r y k a się z p r o b l e m a m i c o d z i e n n o ś c i i nie p o d l e g a jej w p ł y w o m , i c h u c z u c i e z o s t a j e p o d d a n e p r ó b i e t r w a ł o ś c i . M i ł o ś ć p o z a m a ł ż e ń s k a n i e s p r z y m i e r z a się z r z e ­ c zywi s t oś ci ą . B r a k u j e o ż y w c z e g o p o w i e w u ze ś w i a t a z e w n ę ­ t r z n e g o . C a ł e p ł a s z c z y z n y p o z o s t a j ą nie z a p e ł n i o n e , są wy­ ł ą c z a n e l u b t a b u . S k u t e k j e s t t e g o t a k i , że s t a g n a c j i u l e g a z a r ó w n o rozwój o s o b n i c z y p a r t n e r ó w , j a k i rozwój s am eg o p a r t n e r s t w a . T a k i związek jest m a r t w y , z a m k n i ę t y n a rz e­ c z yw i s t o ś ć z e w n ę t r z n ą , w a ż n e s ą w n i m t y l k o te p r o b l e m y , k tóre d otyczą wyizolow anego, m a ł e g o światka obojga p a r t ­ nerów. Jeś l i z a w a l i się j e d e n z p i ę c i u f i l a r ó w, n a k t ó r y c h w s p i e r a się f u n d a m e n t d o b r e g o m a ł ż e ń s t w a , z wy k l e p r o w a d z i t o d o t e g o , że m ą ż s z u k a r e k o m p e n s a t y u i n n e j k o b i e t y . W s z y s t k o j e d n o , czy t o b ę d z i e p o t r z e b a w y m i a n y my ś l i , s p e ł n i e n i a s e k s u a l n e g o , czy d u c h o w e g o p o r o z u m i e n i a , k o c h a n k a s p r o ­ sta o c z e k i w a n i o m z a w ie d z i o n e g o m ęż a. A spekt ten z o stał sfo rm u ło w a n y przez czterdziestotrzylet­ nią k o b ie tę , od sie d m iu lat z w ią z a n ą z ż o n a t y m m ę ż c zyz ną, w liście do r e d a k c j i p e w n e g o c z a s o p i s m a :

127

„Zaniepokojonym m ałżonkom chciałabym powiedzieć, że mogą być spokojne. Z dradzający m ąż niczego im ani rodzinie nie odbiera, bo tego w je g o domu nie m a. K ochan­ ka p e łn i funkcję wzbogacającą, poniew aż wypełnia okreś­ loną lukę i może dać mężczyźnie to, czego brakuje mu w małżeństwie (nie tylko seksu!)"11.

1 W y ją te k z listu c z y t e l n i k a nt. Geliebte kontra żona) w „ B i ld & F u n k " n r 4 4 , 1 0 /8 5 .

contra

Ehefrau

(Kochanka

VI.

NIEKOCHANA: „Ta trzecia" uwikłana w sprzeczności

szeroki pła s z cz meg o c i e p ł a o t u l a cię - g o t ó w cię c h r o n i ć podaj ę ci go z mi łością tylko - nie pozwól mi z a m a r z n ą ć

(Brigitte

Bohnhorst)

OD M A R Z E Ń DO Z A LEŻN O ŚC I N ie z a d o w o l o n y i n ieza sp o k o jo n y m a ł ż o n e k szuka kogoś, k t o w y p e ł n i tę l u k ę i u z u p e ł n i b r a k i w y s t ę p u j ą c e w j e g o m a ł ż e ń s t w i e . N i e i n a c z ej p o s t ę p u j e z a w i e d z i o n a k o b i e t a . K i e d y p o z n a ł a s w o j e g o k o c h a n k a , z n a j d o w a ł a się p r z e w a ż ­ ni e w s t a n i e d u c h o w e g o k r y z y s u , c z u ł a się e m o c j o n a l n i e n i e z a s p o k o j o n a , z a n i e d b y w a n a , nie r o z u m i a n a i r o z c z a r o ­ w a n a z w i ą z k i e m z p a n e m X czy Y. H i s t o r i a c z t e r d z i e s t o ­ p i ę c i o l e t n i e j R ó ż y J., o d t r z e c h l a t r o z w i e d z i o n e j , n i e j e s t w y j ą t k i e m o d tej r e g u ł y . P a n i t a ż y ł a w p r z e k o n a n i u , że j e s t n i c z y m - i j a k o c z ł o w i e k i j a k o k o b i e t a - aż n i e c o m ł o d s z y , ż o n a t y m ę ż c z y z n a p r z e k o n a ł ją, że j e s t i n a c z e j . Kiedy go poznałam, przechodziłam głęboki kryzys. 2 1 la t m ałżeństw a nie da się ta k p o prostu wyrzucić za burtę - to połow a mojego życia. B yło m i okropnie źłe. Uważałam, że moje małżeństwo rozpadło się z m ojej winy, bo nie byłam prawdziwą kobietą. Broniłam się przed sek­ sem , byłam zimna, niezdolna do orgazmu. Jestem pewna, że z lęku p rz e d fizycznym zbliżeniem zachorowałam na raka narządów kobiecych. R a k byl czym ś w rodzaju uspra­ wiedliwienia: teraz ju ż naprawdę nie mogę! Wiele osób

129

z pewnością nie p otrafi sobie tego wyobrazić, co wtedy czułam. Jako kobieta zawiodłam na ca łe j linii. A potem p rzyszed ł on i okazało się, że wcale nie jestem oziębła, nieudolna, niekobieca. Spraw iła to świadomość, że istnieje ktoś, kto mnie akceptuje wraz ze wszystkimi m oim i wada­ mi. Teraz wiem, że seks może być niewyobrażalnie p iękn y...

T r z y d z i e s t o c z t e r o l e t n i a Eliza M . nie jest „ t y p o w ą " k o ­ c h a n k ą . K i e d y s p o t k a ł a swo j e g o ż o n a t e g o p r z y j ac i e l a, m a ł ­ ż e ń s t w o jes z cze t r w a ł o . Ale d o ś w i a d c z e n i a Elizy p o k r y w a ją się c a ł k o w i c i e z d o ś w i a d c z e n i a m i n i e z a m ę ż n y c h k o b i e t k o ­ chających ż o n a ty c h mężczyzn. ... Wkrótce zauważyliśmy, że obojgu nam brakowało tego samego w małżeństwie. M ieliśm y identyczne problem y. Rozmawialiśmy ze sobą bez końca i rozumieliśmy się do­ skonale. B yło to dla nas zupełnie nowe doświadczenie, że ktoś słucha i traktuje poważnie. Czułam się zupełnie od­ mieniona. S tałam się ważna dla jak ieg o ś mężczyzny ja k o osoba. O dkryłam ponownie uroki seksu i doznawałam uczuć, jakich ju ż o d dziesięciu la t nie przeżyw ałam . R ó w n i e ż trze ci p r z y k ł a d p o k a z u j e , j a k życiow e kryzysy i d o z n a n e krzywdy uwrażliwiają kobiety na m ężczyzn, k t ó ­ rzy p o t r a f i ą d a ć c i e p ł o , p o c z u c i e b l i s k o śc i i s p r a w i ć , że r a n y j u ż t a k n i e b o l ą . Pi s z e s t u d e n t k a C a r o l a M. : M ając piętnaście lat, zaczęłam p isać pam iętnik, co b a r­ dzo się nie podobało m ojej matce: nie powinnam m ieć p rze d nią tajemnic. R ok później przestałam rozmawiać z domownikami i zaczęłam myśleć o samobójstwie. C ier­ p ia ła m na paniczne łęk i. Właśnie skończyłam osiemnaście lat, kiedy p o ra z pierwszy przespałam się z mężczyzną. B yło to tak okropne, że p o prostu nie m ogłam pojąć, co inni widzą w tym pięknego. Wkrótce potem poznałam żonatego mężczyznę, mojego późniejszego partnera. Wie­ działam , w co się wdaję, kiedy zapytał, czy nie w yjechała­ bym z nim na p a rę dni. Jasne, wylądujemy w łóżku. Jeśli

130

seks wyda m i się znowu ta k i ohydny, to chyba z niego w ogóle zrezygnuję, m yślałam . Ale dni spędzone z tym mężczyzną tak mnie uszczęśliwiły j a k nic dotąd. Po raz pierwszy w życiu poczułam się kobietą, traktow ał mnie ja k pełnowartościowego człowieka i d a l wiele ciepła i spokoju. D zięki niemu od tam tej p o ry nie m am zahamowań w dzie­ dzinie seksualnej. B a r d z o często „ t a tr z e c ia " znajduje w ż o n a t y m przyja­ ci el u w d z i ę c z n e g o s ł u c h a c z a ; k o g o ś , k t o daje jej c z u ł o ś ć , u c z u c i e , że j e s t k o c h a n a i p o ż ą d a n a , g ł a s z c z e , b y t a k r z ec , jej c i a ł o i d u s z ę , a l b o p o p r o s t u z a s p o k a j a s e k s u a l n i e . T r z e ź w o p a t r z ą c , p o d s t a w ą wi ę k s z o ś c i z w i ą z k ó w p o z a m a ł ż e ń s k i c h j es t t y l ko w i a r a w p r a w d z i w ą m i ł o ś ć , a nie rzeczywis­ t a p r a w d z i w a m i ł o ś ć . Z w i ą z k i t a k i e , s z c z e g ó l ni e w p o c z ą t k o ­ w y m okr es i e, m a j ą n a c e l u w y r ó w n a n i e j a k i c h ś n i e d o s t a t k ó w . N a l e ż y j e d n a k z a u w a ż y ć , że k o r z y ś c i o s i ą g a n e w t a k i c h z wi ą z ­ k a c h nie z o s t a ł y z a p l a n o w a n e . P a r t n e r z y p o d ś w i a d o m i e szu­ ka l i k o g o ś b l i s k i e g o. P r z y z a p o z n a n i u się z s u b i e k t y w n y m i r e l a c j a m i k o c h a n e k o d n o s i się w r a ż e n i e , że n a p r o g u ś w i a d o ­ mości dwa czynniki m i a ły magnetyzujące znaczenie: uczucie przynależności, wynikające z p o d o b ie ń s tw między obojgiem p a r t n e r ó w , i tak ie sa m e p r o b l e m y n a t u r y psychofizycznej. N a p o c z ą t k u stosunek między d a w a n ie m a b r a n i e m bywa w w i ę k s z o ś c i w y p a d k ó w w y w a ż o n y , n i e k i e d y wi ę k s z e k o r z y ­ ści o d n o s i k o c h a n k a . P ó ź n i e j s y t u a c j a p a r t n e r ó w s t o p n i o w o się r ó ż n i c u j e . „ O n a " z a t r a c a się w m i ł o ś c i i c h c i a ł a b y „ z l a ć się z n i m w j e d n o " . W t e n s p o s ó b s za l a p r z e c h y l a się n a jej nie ko rz yś ć. „ O n " b o w i e m nie m o ż e do ta k i e g o z e s p o l e n ia d o p u ś c i ć ze w z g l ę d u n a swoje m a ł ż e ń s t w o i p r a w d o p o d o b n i e wcale tego nie p r a g n i e . O g r a n i c z e n i a i o d p o w i e d z i a l n o ś ć ma ju ż przecież w m a ł ż e ń s t w i e . U w z g lę dn ia ją c to wszystko, ja s n e staje się, że k o c h a n e k - b ez złej wo l i a l b o w s p o s ó b p o m ę s k u o c z y w i s t y - staje się z c z a s e m p a n e m i w ł a d c ą w z w i ą z k u . Im dłużej trwa p o t a j e m n a m iłość, tym bardziej „ta trz e­ c i a " u z a l e ż n i a się o d p a r t n e r a , a w s a m y m z w i ą z k u z a ­ czynają z a c h o d z i ć zjawiska o d w r o t n e od o c z e k i w a n y c h : b ra k rów n ow ag i zam iast wyważenia, j e d n o s t r o n n o ś ć za­ m i a s t u z u p e ł n i a n i a się, s t a g n a c j a z a m i a s t r o z w o j u .

131

R ó ż a J. j e s t j e d n ą z n i e z l i c z o n y c h k o b i e t , k t ó r e „ t a s p r a ­ w a " p r z e r o s ł a . N i e u c h r o n n i e - m o ż n a b y r ó w n i e ż rzec: o d p o w i e d n i o do s y t u ac j i - u z a l e ż n i ł a się e m o c j o n a l n i e o d żo n a te g o p a r t n e r a . Interesujące jest to, co R ó ż a o p o w ia d a o swojej syt ua c j i wyjściowej: Po rozwodzie panicznie b ałam się nowego związku. M usiałam więc trafić na kogoś, p rzy kim granice byłyby z góry określone. N ie szukałam znajomości z mężczyzną, nie, z całą pewnością nie. N ie byłam gotowa zaangażować się, w ogóle nie byłam jeszcze zdolna do wiązania się z kim kolwiek. Ale jeg o emocjonalne ciepło p o prostu mnie pokonało.

K O R Z EN IE Z A L E ŻN O ŚC I Większość k o c h a n e k p o z n a ł a ż o n a te g o p a r t n e r a w kry­ t y c z n y m o k r e s i e s we g o ż y c i a , ale n i e t o j e u z a l e ż n i ł o o d n i e g o . M i a ł o n a t o w p ł y w wiele c z y n n i k ó w . I n f o r m a c j a „ m a s z się u z a l e ż n i ć " n i e j e s t z a w a r t a w c h r o ­ m o s o m a c h c z ł o w i e k a . S k ł o n n o ś ć t a nie j e s t wi ę c d z i e d z i c z ­ n a , lecz w y u c z o n a . N o w o c z e s n e e m a n c y p a n t k i n i e p a s u j ą do s c h em a ty c zn eg o o b ra z u kobiety ja k o kruchej, p o t r z e b u ­ j ące j o p a r c i a , szukaj ąc e j o p i e k i , ale e m o c j o n a l n e d z i e d z i c t w o i c h m a t e k i b a b e k w c i ą ż w n i c h tkwi. K o b i e t y r z eczywi ś c i e b a r d z i e j p o t r z e b u j ą o p a r c i a i o p i e k i n i ż m ę ż c z y ź n i . N i e w y n i k a t o j e d n a k ż e z i c h n a t u r y , lecz z o s t a ł o i m w m ó w i o n e . W ą t p i e n i e we w ł a s n e m o ż l i w o ś c i , k o m p e t e n c j e , z d o l n o ś c i i o s o b i s t ą siłę w b i t o i m p o p r o s t u do głowy. W iz e ru n e k własnej osoby oraz ich późniejsza zależność w i ą ż ą się ściśle z w y c h o w a n i e m , k t ó r e , o z g r o z o , n i e z m i e ­ n i ł o się p o d w p ł y w e m r u c h ó w f e m i n i s t y c z n y c h . „ W p r o c e s i e w y c h o w a n i a d z i e w c z ą t w c ią ż j e s z c z e z a n i e d b u j e się k s z t a ł ­ t o w a n i e ich o so b o w o ś c i w taki sp o s ó b , aby b y ł y ps y chi czn ie s a m o d z i e l n e i p o t r a f i ł y o s ob i e d e c y d o w a ć , a b y z d z i e w ­ c z y n k i w y r o s ł a k o b i e t a , k t ó r a w ż y c i u z n a j d z i e swoje mi ejsce p o d s ł o ń c e m " - pi s z e C o l e t t e D o w l i n g w k s i ą ż c e o tzw.

132

k o m p l e k s i e K o p c i u s z k a 12. R e p r e z e n t u j e o n a t e z ę , że „ g ł ę ­ b o k o z a k o r z e n i o n e p r a g n i e n ie w s p ie r a n ia przez i n n y c h jest naj s i l ni e j sz y m e l e m e n t e m u c i s k a j ą c y m dzisiejsze k o b i e t y " 13. K o p c i u s z e k jest p o s t a c i ą sym boliczną, u c i s k a n ą dziewczyną, w y k o n u j ą c ą w d o m u m a c o c h y b r u d n e p r a c e , k t ó r a dzięki c u d o w n e m u p r z y p a d k o w i osiąga życiowe p o w o d z e n i e . O w a b a ś n i o w a p o s t a ć p o j a w i a się p o r a z p i e r w s z y w r o k u 1634 w u t w o r z e „ P e n t a m e r o n e " w ł o s k i e g o p i s a r z a G i a m b a t t i s t y Ba s i l eg o . W e f r a n c u s k i e j wersj i tej b a ś n i C h a r l e s a P e r r a u l t a n a z y w a się Cendrillon ( a n g . Cinderelld), w b a ś ­ n i a c h G r i m m a z a ś Aschenputtel ( p o p o l s k u : K o p c i u s z e k ) . C o l e t t e D o w l i n g r e p r e z e n t u j e p o g l ą d , że r ó w n i e ż w d z i s i e j ­ szych c z a s a c h k o b i e t y n ic z y m K o p c i u s z e k czekają na wy­ d a r z e n i e , k t ó r e z g r u n t u o d m i e n i i c h życie. „ T e t r z e c i e " są wi ęc t a k i m i K o p c i u s z k a m i , k t ó r e w c i ą ż czekaj ą: n a t e l e f o n , na niego, na cud... M o ż e , s a m e o t y m nie w i e d z ą c , z a w s z e n a n i e g o c z e k a ł y . I w r es z c i e p r z y s z e d ł , c ó ż z t e g o , że a k u r a t ż o n a t y , i p o k a z a ł i m, że s ą k i m ś . U d o w o d n i ł , że m o g ą b y ć k o b i e t ą , a j e d n o ­ cześnie z a c h o w a ć a u t o n o m i ę . P o n i e w a ż j e d n a k wielu „ t y m t r z e c i m " u cz uc ie a u t o n o m i i n i g d y n ie b y ł o n a p r a w d ę b l i sk i e , m u s i a ł y p o d ś w i a d o m i e wciąż n a n o w o w y p r a s z a ć t e n d o w ó d o d u k o c h a n e g o . W p o ł ą c z e n i u z i l uzją „ p r a w d z i w e j m i ł o ś c i " , ze s t r a c h e m przed zagarnięciem i ob aw ą przed opuszczeniem , to c h o r o b ­ liwe p r a g n i e n i e p r z y c h y l n o ś c i , o c h r o n y i p o t w i e r d z e n i a w ł a s ­ nej w a r t o ś c i u j a w n i ł o się. T e n d e n c j i tej sprzyjają c z y n n i k i psychiczne i okoliczności zewnętrzne. „ Z a l e ż n o ś ć w z m a c n i a s a m a siebie - i w k o ńcu kobieta p o p a d a w stan l e n i a " 14. P s y c h o l o g o w i e t w i e r d z ą , że b o k o w sobi e s k ł o n n o ś ć d o z a l e ż n o ś c i wyniesione z wczesnego dzieciństwa.

pisze C o l e t t e D o w l i n g prawdziwego zniew o­ k a ż d y z nas nosi g ł ę ­ i jest to do św ia d cze n ie K o rz e n ie zależności

12 C o l e t t e D o w l i n g : D er Cinderella-Komplex. D ie heimliche Angst der Frauen vor der Unabhangigkeit. (Kom pleks Kopciuszka. Potajem ny strach kobiet p rzed niezależnością). F r a n k f u r t / M a i n 1 9 8 3 , wyd. 17, 19 94, s. 100. 13 C. D o w l i n g : D er Cinderella-Komplex, s. 3 1 . 14 C. D o w l i n g : D er Cinderella-Komplex, s. 153.

133

sięgają w i ę c s t r e f n i e d o s t ę p n y c h ś w i a d o m o ś c i . N i e m o w l ę i m a ł e d z ie c k o d o ś w i a d c z a ł o intuicyjnie tego , c z y m jest zależność. Z ależno ść i strach były ty m sam ym: niem owlę m u s i a ł o b y ć k a r m i o n e p r z e z m a t k ę , b y ł o z d a n e n a nią. Jeśli m a t k a się o d n i e g o o d w r a c a ł a , b y ł o z u p e ł n i e b e z r a ­ d n e . Sprzęż en ie : b e z p i e c z e ń s t w o - z a l e ż n o ś ć - s t r a c h nal eż y do najbardziej p ie r w o tn y c h d ośw iad czeń każdego człowieka. D l a t e g o też d ą ż e n i a o ś w i e c o n e g o , w y e m a n c y p o w a n e g o s p o ł e c z e ń s t w a w y d a j ą się s t a ć w s p r z e c z n o ś c i z p i e r w o t n y ­ mi p o tr z e b a m i jednostki. N iem ow lę instynktownie czuło, że o p u s z c z e n i e go p r z e z m a t k ę o z n a c z a n i e b e z p i e c z e ń s t w o , i b a ł o się t a ki e j syt uacj i . D o r o s ł y ciągle m u s i w a l c z y ć ze swoim „ i n s t y n k t e m " , p rze ciw ko w y s s a n e m u z m le k ie m m a t k i d ą ż e n i u d o z a p e w n i e n i a s ob i e b e z p i e c z e ń s t w a d z i ę k i komuś. N a d m ie r n a koncentracja ko ch an k i na żo n a ty m partnerze ł ą c z y się p r z e w a ż n i e z p r a g n i e n i e m s y m b i o z y z n i m . P s y c h o ­ logowie głębi t ł u m a c z ą to p r a g n i e n i e j a k o g ł ę b o k o u k r y t ą p o t r z e b ę p o n o w n e g o z ł ą c z e n i a się z m a t k ą . L u d z i e s a m i się o s z u k u j ą , u w a ż a j ą c , że t o w ł a ś n i e j e s t m i ł o ś ć . S ą d z ą , że k o c h a j ą c k o g o ś , p o z b ę d ą się d r ę c z ą c e g o l ę k u p r z e d s a m o t ­ n o śc i ą . W swojej k s i ąż c e o k o m p l e k s i e K o p c i u s z k a C o l e t t e D o w ­ l i ng cy t u j e a m e r y k a ń s k ą p s y c h o t e r a p e u t k ę A l e x a n d r ę Sym o n d s , k t ó r a j e s t p r z e k o n a n a , że k o b i e t y s u k c e s u r ó w n i e ż m a j ą s k ł o n n o ś c i d o „ p o d p o r z ą d k o w a n i a się i n n y m , u z a l e ż ­ n i a n i a się o d n i c h i p o ś w i ę c a n i a swojej e n e r g i i n a s z u k a n i e m ę ż c z y z n y , k t ó r y o c h r o n i ł b y j e p r z e d t y m , c o w y d a j e i m się t r u d n e i w r o g i e " 15. M a l i c h ł o p c y n a t o m i a s t są z a c h ę c a n i do p o d e j m o w a n i a r y z y k a . P o d d a j e się i c h p r ó b o m o d w a g i i w y t r z y m a ł o ś c i , p rz y g o t o w u j ą c w te n sp o s ó b do niezależności. D o ś w i a d c z a ją o c z y w i ś c i e p r z y t y m n i e p o w o d z e ń , ale o d n o s z ą r ó w n i e ż s ukc e s y, co w z m a c n i a i c h z a u f a n i e d o s a m y c h siebie. W w y ­ c h o w a n i u c h ł o p c ó w k ł a d z i e się n a c i s k n a t o , a b y b r a l i się z ż y c i e m z a b a r y , ni e h a m u j e się s a m o d z i e l n o ś c i i n i e w y ­ m u s z a uległości. Od czasu do czasu m o g ą spok ojni e s t a n ą ć

15 C.

134

D o w lin g :

D er

C in derella-K om plex,

s.

30.

o k o n i e m i u p r z e ć się p r z y c z y m ś a l b o z r o b i ć coś, c z e g o rodzice im zabraniają, a wówczas oczy niejednego tatusia r o z j a ś n i a j ą się: j e s t d u m n y i p o c i c h u c i es zy się z t e g o , że s yn m a si l ną i n d y w i d u a l n o ś ć . G d y b y t a k p o s t ą p i ł a d z i e w c z y n k a , p o w i e d z i a n o by, że jest n i e p o s ł u s z n a i ni eg rz e cz n a. C h ł o p c u nie zależy tak b a r d z o na a kceptacji osób w a ż n y c h w jego życiu jak d z i e w c z y n c e . U c z y się z a c h o w a ń w s y t u a c j a c h k o n f l i k ­ t o w y c h i p o d e j m u j e r y z y k o d o c h o d z e n i a w ł a s n y c h racji, a o t o c z e n i e go w t y m u t w i e r d z a . I n a c z e j n i ż u d z i e w c z ą t , u w i ę k s z o ś c i c h ł o p c ó w w c z e ś n i e k r y s t a l i z u j e się p o c z u c i e n i e z a l e ż n o ś c i . Z a n i m s k o ń c z ą sześć lat , „ s t o p n i o w o w y ­ z w a l a j ą się z p o t r z e b y a k c e p t a c j i o s ó b d o r o s ł y c h i n i e d b a j ą o t o , co o n i c h p o m y ś l ą , b o w y s t a r c z a i m p o z y t y w ­ n e n a s t a w i e n i e d o s a m e g o s i e b i e " 16. W d o r o s ł y m ż y c i u w y r a ż a się t o c h o c i a ż b y w t y m , że w p r z e c i w i e ń s t w i e do k o b i e t n i e p r z y k ł a d a j ą t a k wielkiej wag i d o swe go w y ­ g l ą d u . S ą w o b e c siebie m n i e j k r y t y c z n i , b a r d z i e j z a d o w o ­ l e n i z siebie i n i e u z a l e ż n i a j ą się t a k o d o p i n i i o t o c z e n i a . P o n i e w a ż m a j ą d o b r e m n i e m a n i e o s o b i e, n i e j e d n o k r o t n i e u d a j e i m się p r z e d s t a w i a ć swoje o c z y w i s t e w a d y j a k o „c e c h y c h a r a k t e r u " . „ M ę ż c z y z n a bez b r z u c h a to k a l e k a " - k o b i e t a o z a o k r ą g l o n y c h b i o d r a c h n a t y c h m i a s t się o d ­ chudza. M ę ż c z y ź n i e p o t r z e b a b a r d z o n i e w i e l e, a b y b y ł z a d o w o ­ l o n y z siebie. K o b i e t y za ś w d ą ż e n i u d o p e r f ek c j i c a ł e życie p r a c u j ą n a d s obą , ciągle n i e z a d o w o l o n e i n i e p e w n e ef e k t u. Ja k w z a k lę ty m krę gu , z al e żn oś ć jest r a t u n k i e m dla n i e p e w ­ n y c h , ale u z a l e ż n i e n i e o d k o g o ś o d b i e r a p e w n o ś ć siebie. A n i e p e w n o ś ć n ie p r z y p a d k i e m j e s t p r o b l e m e m k o b i e t . C h ł o p c y - od cza su do czasu niegrzeczni, w przeci wieństwie do u k ł a d n y c h dziewczynek - od wczesnego dzieciństwa u c z ą się r a d z i ć s o b i e ze s w o i m i u c z u c i a m i , a więc s a m o ­ dzielności w dziedzinie em ocjonalnej. D r a m a t e m w i e l u p o k o l e ń k o b i e t j e s t t o , że o d m a ł e g o u c z o n o je d o ś w i a d c z a n i a z a d o w o l e n i a w sp o s ó b p o ś r e d n i: b a r d z i e j niż s a m s u k c e s cieszy j e o t r z y m a n a p o c h w a ł a .

16 C .

D ow lin g:

D er

C in derella-K om plex,

s.

104.

135

Z a d o w a l a j ą j e nie w ł a s n e u m i e j ę t n o ś c i , lecz t o , że s p r o s t a ł y o c z e k i w a n i o m . W a ż n i e j s z a niż w ł a s n e z a d o w o l e n i e j e s t r e a k ­ cja o t o c z e n i a . T ł u m a c z y to, dlaczego „grzeczne dziewczynki" j a k o d o ­ rosłe k o b ie t y - ś w ia d om ie lub p o d ś w i a d o m i e - n a d a l tęs kni ą za e m o c j o n a ln y m bezpieczeństw em , które m ó g ł b y im z a p e ­ w n i ć n a p r z y k ł a d m ę ż c z y z n a (czy t o r o b i , t o i n n a s p r a w a ) . Wyjaśnia to również, dlaczego „te trzecie" tak często k a p i­ tulują i uciekają w zależność, a także to, dlaczego dążenie do samorealizacji a u to m a ty c z n i e p ro w ad zi kobietę do zależ­ n oś c i od drugiej osoby. W o b y d w u p r z y p a d k a c h m a m y do c z y n i e n i a ze s t r a c h e m : t y m p i e r w o t n y m , n a b y t y m w p r o c e s i e w y c h o w a n i a , o r a z w y w o ł a n y m p r z e z syt ua c j ę . W y c h o w a n i e o s i ą g n ę ł o sukces. P o d ś w i a d o m o ś ć os tr ze ga k o b i e t ę p r z e d n i e z a l e ż n o ś c i ą , p o n i e w a ż o z n a c z a o n a , że u k o c h a n y o d e j d z i e , o d w r ó c i się o d niej , a w t e d y o n a s t r a c i poczucie własnej wartości, k tóre ż o n a ty m ężc zyz na w nią t c h n ą ł . „ T e t r z e c i e " n i e n a r a ż ą się n a t a k i e n i e b e z p i e c z e ń ­ s t wo i p o z o s t a n ą r a c z e j , b i e r n i e c i e r p i ą c , w c i e n i u m ę ż c z y z ­ ny, st ając się s y m b o l e m p r a w d z i w e g o K o p c i u s z k a . I t a k j a k w b a j c e , d z i e wi ę ć n a d z i e s i ę ć k o b i e t c z e k a n a p r ó ż n o , aż „ k s i ą ż ę " j e w y z wo l i o d e g z y s t en c j i K o p c i u s z k a , t o z n a c z y o d e j d z i e o d swojej r o d z i n y . W i ę k s z o ś ć „ t y c h t r z e c i c h " m a n a swoje b i e r n e w y c z e k i w a n i e d o s k o n a ł e alibi: c h c ą b yć i p o z o s t a ć n i e z a l e ż n e ; i w t y m w ł a ś n i e m o m e n c i e c a ł a s p r a w a n a b i e r a c e c h s c h i z o f r e n i c z n y c h , g dy z a l e ż n o ś ć j e s t u s p r a w i e d l i w i a n a w a l k ą o n i e z a l e ż n o ś ć . R o d z i się p y ­ ta n i e , j a k o n e to godzą: związek z p a r t n e r e m i z a c h o w a n i e w olności. Czy n o w o c z e s n a k o c h a n k a w ogóle b y ła z d o l n a do z w i ą z a n i a się z k i m k o l w i e k ? C z y n a p r a w d ę c h c e dziel ić życie z m ę ż c z y z n ą , c z y t y l k o k o r z y s t a ć z j a s n y c h s t r o n partnerstwa?

C Z Y C H C E S Z BYĆ ZE M N Ą ? TA K , ALE... W j a k nie w ie lki m s t o p n i u st e re o ty p y są z g o d n e z rzeczy­ w i s t oś c i ą , w i d a ć n a p r z y k ł a d z i e w s p ó ł c z e s n y c h k o c h a n e k . S po łeczeństw o opatruje kobiety, któ re mają odwagę k o c h a ć

136

ż o n a t e g o m ę ż c z y z n ę , et y k i et k ą „ e g z o t y c z n e wyjątki", m i m o że p o t r z e b y i ż y c z e n i a „ t y c h t r z e c i c h " s ą t a k i e s a m e j a k prag n ie n ia wszystkich kobiet. E gzo ty czny jest tylko sam o b ra z k o c h a n e k , funk c jo nu ją cy w p o w s z e c h n e j opinii. P r z y ­ to czy m y tu trzy p rzy kła dy , p otw ierdzające to twierdzenie: 1. „ T a t r z e c i a " j a k o b e z w o l n y o b i e k t : M ężczyźni potrzebują kochanki do łóżka nie je s t p rzez to zagrożone 17.

ich

małżeństwo

W spos obie m yś le n ia wielu m ę ż c z y z n k o c h a n k i to k o b i e t y z a ws z e g o t o w e s ł u ż y ć s w o i m c i a ł e m m ę ż c z y ź n i e . 2. „ T a t r z e c i a " j a k o a m a z o n k a b e z s k r u p u ł ó w : K obiety sam otne są czym ś w rodzaju swobodnie porusza­ jących się jon ów o niszczycielskiej sile przyciągania, p rze d którym i powinny się strzec wszystkie cząsteczki18. Z p u n k t u w i d z e n i a k o b i e t y , k t ó r a u w a ż a , że jej m a ł ż e ń ­ s t wo j e s t z a g r o ż o n e , i z p e r s p e k t y w y k o n s e r w a t y w n o - m i e s z c z a ń s k i c h p a r m a ł ż e ń s k i c h k o c h a n k a w y d a j e się n i e b e z ­ p i e c z n ą osob ą, g o t o w ą bez s k r u p u ł ó w ro zb ić z d r o w ą r o d z i ­ n ę. J e s t u w o d z i c i e l s k ą , n i e o d p o w i e d z i a l n ą E wą , k t ó r a g r z e ­ szy z r a d o ś c i ą , n i e o k a z u j ą c s k r u c h y . O c z y wi ś c i e n i e c h c e się w i ą z a ć , ale b e z w z g l ę d n i e w y k o r z y s t u j e m ę s k ą s ł a b o ś ć . 3. „ T a t r z e c i a " j a k o e m a n c y p a n t k a p o ż e r a j ą c a m ę s k i e serca: Wyemancypowane kobiety nie widzą w m ałżeńskiej ob­ rączce symbolu statusu społecznego. Sam e m ają m ało czasu i wolą kilka intensywnych godzin p o p ra cy niż codzienną ciężką harówkę p rzy kuchni19.

17 D i e t e r A b h o l t e w: Ich Hebe einen verheirateten M ann (Kocham żona­ tego mężczyznę), „ Q u i c k " , n r 3 4 / 8 5 , s. 66. 18 A n k e H u p e r : D ie andere Frau (Inna kobieta), „ P s y c h o l o g i e H e u t e " , nr 5/86. 19 Sag m ir, wo die M anner sind (Powiedz m i, gdzie są ci mężczyźni), „ S t e r n " , nr 4 1 / 8 1 , s. 278.

137

T e n f e m i n i s t y c z n o - r e w o l u c y j n y o b r a z „tej t r z e c i e j " p r z e d ­ s t a wi a j ą j a k o k o b i e t ę a k t y w n ą z a w o d o w o , d l a k t ó r e j świ at m ę ż c z y z n j e s t j a k z a w s z e o t w a r t y s k l ep s a m o o b s ł u g o w y - z a c h o d z i k ied y ch ce i bierz e z p ó ł k i to , co c hc e . T e n r o d z a j k o c h a n e k m a w s o b i e c o ś z r o b i ą c y c h k a r i e r ę w y z y s­ ki w a c z e k . A m e r y k a ń s k a p isarka i e k s - k o c h a n k a , a później ślubna m a ł ż o n k a , Melis sa S a n d s, o d k r y ł a i o p i s a ł a n o w y typ a m e ­ r y k a ń s k i e j k o c h a n k i w swojej k s i ą ż c e The Making o f the American Mistress (1981) . W N i e m c z e c h jej o d p o w i e d n i ­ kiem jest r o z w ó d k a po czterdziestce. S a m a przejmuje ini­ cj a t ywę i z a s p o k a j a swój p o p ę d s e k s u a l n y z m ę ż c z y z n ą z w ł a s n e g o w y b o r u . Jej d e w i z a b r z m i : „ M ę ż c z y z n a t a k , m a ł ż e ń s t w o nie!" J e d n a k ż a d e n z t y c h s c h e m a t ó w nie o d p o w i a d a p r a w d z i e . T y p o w a „ t a t r z e c i a " nie w i d z i si ebie a n i j a k o n a i w n e g o , niewinnego a n io ła , ani ja k o opętanej seksem e m a n c y p a n tk i, a n i t eż w s p ó ł c z e s n e j K a l i p s o , k t ó r a p r z y j m u j e ż o n a t e g o m ę ż c z y z n ę - r o z b i t k a n a p o k ł a d i w b r e w j e g o wo l i t r z y m a go w s w o i c h s z p o n a c h . K o c h a n k i n i e są w y j ą t k i e m i w n i c h również p rag nienie sam odzielności i sa m o s ta n o w ie n i a d rze­ mie p o s p o ł u z t ę s k n o t ą do c ie p ł a i s p e ł n i e n i a j a k o kobiety. B u n t u j ą się p r z e c i w k o s z t y w n y m n o r m o m s p o ł e c z n y m i k o n w e n a n s o m , ale t o n i e z m i e n i a f a k t u , że s ą g o t o w e w k a ż d e j chwi l i z w i ą z a ć się z j a k i m ś m ę ż c z y z n ą i w s k r y t o ś c i d u c h a m a r z ą o d r o b n o m i e s z c z a ń s k i m szcz ę ś c i u: o r o d z i n i e , dzieciach, p a rt n e rz e , który by je ro z u m ia ł. Jeśli się u w z g l ę d n i s p o s ó b w y c h o w a n i a d z i e w c z ą t , k t ó r y c z y ni z n i c h b e z w o l n e i s t o t y , p r z e s t a j e d zi wi ć , że 60 p r o c e n t k o b i e t w y s z ł o z a m ą ż , a b y z a p e w n i ć sobi e p o c z u c i e b e z ­ pie cz eń st w a. K o b ie ty , w y c h o w a n e przez r o d z i c ó w do t r a ­ dycyj nej rol i, w e p o c e e m a n c y p a c j i s ą n i e m a l s k a z a n e n a nie r o z w i ą z y w a l n y konflikt. C o le t te D o w l i n g k o n s t a tu j e : „ E m o c j o n a l n i e p r a g n ą luksusu bezpieczeństw a, chcą, by się o ni e t r o s z c z o n o , ale są d o s t a t e c z n i e i n t e l i g e n t n e , b y w i e d z i e ć , że z a p ł a c ą z a t o w y s o k ą c e n ę " 20: z w i ą z a n e z p a r t ­

20 C.

138

D ow ling:

D er

C inderella-Kom plex,

s.

150/151.

n e r e m , p r z e s t a j ą b yć s a m o d z i e l n e i m a j ą o g r a n i c z o n ą m o ż ­ li woś ć s a m o r e a l i z a c j i . I s t n i e j e wiele d o w o d ó w n a t o , że dzisiejsze k o c h a n k i z a p r z e c z a j ą , iż n i e c h c ą w y c h o d z i ć z a m ą ż , r o d z i ć dzi ec i . P r z y c z y n y taki ej p o s t a w y s ą r o z m a i t e , ale jeśli c z y t a ć m i ę d z y w i e r s z a m i , t o j e d n o s t a n i e się j a s n e : g ł ę b o k a t ę s k n o t a z a po cz u c iem bezpieczeństwa je d n o c z y kobiety zam ężn e i k o ­ c h a n k i . P i e r w s z e zy s k u j ą t o w r a ż e n i e p o z a ł o ż e n i u o b r ą c z k i n a p a l e c , te d r u g i e , g d y z n a j d ą swe go „ k s i ę c i a z b a j k i " żonatego partnera. Ale j a k t o n a p r a w d ę w y g l ą d a c h ę ć z w i ą z a n i a się „ t y c h t r z e c i c h " ? C z y t y l k o w t e d y s ą g o t o w e się z w i ą z a ć , gdy u k ł a d p o z o s t a j e n i e z o b o w i ą z u j ą c y ? C z y i s t o t n i e w y s t a r c z a i m tyle c i e p ł a i bl i skości , ile d o s t a n ą o d p a r t n e r a p r z e z k i l k a g o d z i n r a z w t y g o d n i u ? N i e n a l e ż y o c z e k i w a ć i n n e j o d p o w i e d z i niż „o c z yw i ś c i e n i e " . W p r a w d z i e b a r d z o c h c ą by ć w o l n e , w p r a ­ w d zi e b y wa j ą z a d o w o l o n e , k i e d y m o g ą z a m k n ą ć z a „ n i m " dr z wi , ale... T y l k o z n i k o m a część k o b i e t k o c h a j ą c y c h ż o n a ­ t y c h m ę ż c z y z n t w i e r d z i , że a b s o l u t n i e nie c h c i a ł a b y się związać na stałe. P rz ew ażają ca większość p r z e d k ł a d a n a d s t a t u s „tej t r z e c i e j " s o l i d n e p a r t n e r s t w o z k o c h a n y m m ę ż ­ c z y z n ą . W y r a ż o n e w l i c z b a c h w y g l ą d a t o t a k : 80 p r o c e n t „ t y c h t r z e c i c h " n a p y t a n i e : „ C z y c h c i a ł a b y P a n i żyć r a z e m ze s w o i m p a r t n e r e m ? " o d p o w i a d a b e z w a h a n i a : „ T a k " . N i e k t ó r e a n k ie t o w a n e k o c h a n k i dodają: „ T a k , n a t y c h ­ m i a s t ! " i „ T o j e s t m o j e wi e l ki e m a r z e n i e / M o j a s k r y t a n a ­ d z i e j a / T o b y ł b y szczyt m o i c h m a r z e ń " a l b o „ P r z y n a j m n i e j c h c ia ła b y m sp r ó b o w a ć ". I n n e dostrzegają przeszkody: - „ T a k , ale n i e liczę n a t o , b o o n j e s t b a r d z o o d p o w i e ­ d z i a l n y i nie o p u ś c i swojej r o d z i n y " . - „ T a k , ale o n p r z e c i e ż n i e z r o b i t e g o s w o i m d z i e c i o m " . - „ T a k , ale t o n i e o d e m n i e z a l e ż y " . K o c h a n k i c h ę t n e d o z w i ą z a n i a się ze s w y m p a r t n e r e m d o d a j ą : „ R a z e m żyć - t a k , r a z e m m i e s z k a ć - ni e , c h y b a że nadal będę niezależna". K o c h a n k i poniżej trzydziestki o d p o w iad ają przeważnie na to pyta nie tw ie rd ząc o , bez ż a d n y c h „ale ". K o b ie ty r o z w ie d z i o n e i taki e, k t ó r y c h związek z ż o n a t y m m ę ż c z y ­ z n ą t r w a j u ż d ł u ż s z y c z as , b a r d z o c z ę s t o s k ł a n i a j ą się d o

139

o d p o w i e d z i : „ I t a k , i n i e " . M a j ą o n e j u ż p e w i e n e t a p za sobą; p i e r w s z a e u f o r i a m i n ę ł a , z a u f a n i e z o s t a ł o c z ę ś c i o w o p o d k o p a n e , g o to w o ś ć do po św ię c e ń m a p e w n e gr ani ce. Odpowiadają one na przykład: - „ P o c z ą t k o w o t a k ; dzisiaj j u ż nie j e s t e m t e g o t a k a p e ­ wna" . - „ P r z e d l a t y t ak! T e r a z ? S a m a n i e w i e m . Z a wiele p r z e z niego p r z e ż y ł a m " . - „ N a p o c z ą t k u n a p e w n o . D z i s i aj j u ż w ż a d n y m w y p a d ­ ku . Ale j e ś l i b y m i z a p r o p o n o w a ł , czy w y t r w a ł a b y m p r z y swoim p o stan ow ien iu ???". B ardzo zd e c y d o w a n e „ n ie " w odniesieniu do wspólnego ży c i a s ł y c h a ć t y l k o z s z e r e g ó w c z t e r d z i e s t o k i l k u l a t e k i k o b i e t 3 5 A1 0 - l e t n i c h , ale s ą t o wyj ąt ki . Jeśli j e p o m i n ą ć , t o o k a ż e się, że w i ę k s z o ś ć k o c h a n e k m a j e d n a k d o ś ć p o z y t y w n e n a s t a w i e n i e do m a ł ż e ń s t w a i r o dz i n y. Co c z w a r t a nie wy­ k lu cza m a ł ż e ń s t w a , n i e k t ó r e m ają wręcz nadzieję na śl u b n ą obrączk ę - pew neg o pięknego dnia... T y l k o c o p i ą t a nie c h c e z a ł o ż y ć w ł a s n e j r o d z i n y . D w i e t r z e c i e a n k i e t o w a n y c h c h ę t n i e m i a ł o b y d z i e c k o ze s w o i m p a r t n e r e m . Nieliczne zrealizow ały to pragnienie, inne p rz e ­ r w a ł y ci ą ż ę , p o n i e w a ż p a r t n e r b y ł t e m u p r z e c i w n y a l b o nie c h c i a ł y , ż e b y d z i e c k o w y c h o w y w a ł o się b e z ojca. O d p o w i e d z i s ą t a k z r ó ż n i c o w a n e , że ż a d n e u o g ó l n i e n i e n i e j e s t m o ż l i w e - nie m a j a k i e g o ś j e d n e g o t y p u k o c h a ­ n e k . M o ż n a się j e d y n i e p o k u s i ć o z n a l e z i e n i e p o d o b i e ń ­ s t wa m i ę d z y n i m i : z a s a d n i c z o k o c h a n k a n i e m a n i c p r z e ­ c i w k o t e m u , b y z w i ą z a ć się n a s t a ł e z m ę ż c z y z n ą . M o ­ g ł a b y s o bi e n a w e t p o d p e w n y m i w a r u n k a m i w y o b r a z i ć , że z a ł o ż y z p a r t n e r e m n o w ą r o d z i n ę a l b o b ę d z i e m i a ł a z n i m d z i e c k o . Z d u m i e w a j ą c e j e s t t o , że w d o ś ć l i c z n y c h p r z y p a d k a c h p r a g n i e n i e s t a ł o ś c i z r o d z i ł o się d o p i e r o d z i ę ­ ki t e m u z w i ą z k o w i . P o p ó ł t o r a r o c z n y m z w i ą z k u z ż o n a ­ tym mężczyzną pew na trzydziestoletnia kobieta doszła do wniosku: Bardzo chcę się związać na sta łe z moim partnerem , m ieć własną rodzinę i ewentualnie dzieci. Przedtem wcale tego tak nie pragnęłam .

140

I n n a trzydziestolatka, której trz y lat a, n a p i s a ł a w ankiecie: Wciąż za nim najbardziej pragnie

związek

trwa już

ponad

tęsknię. Zachowuję się ja k dziecko, które właśnie tej zabawki, której nie może mieć.

„ T ę s k n o t a " t o najczęściej u ż y w a n e s ł o w o w u s t a c h z a ­ w iedzionych rozw ódek. T ęsknią za „ z d ro w y m p a r t n e r ­ stwem, o d p o r n y m na konflikty" albo za „ z d ro w ą rodziną". M ó w i d w u d z i e s t o o ś m i o l e t n i a p i e l ę g n i a r k a E w a H.: Czasam i myślę, że nie potrafię żyć sam otnie, i wtedy bardzo, ale to bardzo chcę się z k im ś związać, ale p o ­ trzebuję też dość dużo czasu dla siebie sam ej. Pragnę je d n a k założyć własną rodzinę i wziąć na siebie odpowiedzialność za dzieci, aby moje życie nabrało ja k ie g o ś sensu. Te w a h a n ia i rozterki odzwierciedlają w ew n ętrz ne ro z ­ darcie po łow iczn ie w y e m a n c y p o w a n y c h kobiet. P s y c h o a n a lityczka K a r e n H o r n e y , z n a n a p rz e d s ta w ic i e lk a nowej psy ­ c h o a n a l i z y i p r z e c i w n i c z k a freudowskiej teorii z a z d r o ś c i o penisa, już przed przeszło p ó łw iecz em w y rażała pogląd, k t ó r y d o dziś p o w i n i e n d a w a ć d o m y ś l e n i a n i e j e d n e j „tej t r z e c i e j " . B y ł a p r z e k o n a n a o t y m , że w i e l u k o b i e t o m p r a g ­ nienie „ k o c h a n i a mężczyzny i bycia k oc han ą... z o s t a ło z a ­ szczepione w dzieciństwie, a p o t e m sztucznie p o dsycane. N i e są o n e z d o l n e do z a ł o ż e n i a d o b r y c h i t r w a ł y c h związ ­ k ó w z m ę ż c z y z n a m i : m a j ą z a h a m o w a n i a , w y n i k a j ą c e z lękl i woś ci i n i e w i a r y w siebie. T e k t ó r e u w a ż a j ą , że s ą b r z y d k i e , w y k o r z y s t u j ą swoje z d o l n o ś c i i n t e l e k t u a l n e i z a w s z e l k ą c e n ę p r a g n ą o s i ą g n ą ć ż y c i o w y s u k c e s " 21. Powyższe ro zw ażan ia m o ż n a sform ułow ać k ró t k o i d o b it­ ni e : w s p ó ł c z e s n e k o c h a n k i c h c ą się w i ą z a ć , ale n i e c h c ą z o s t a ć z w i ą z a n e . W k ł a d a j ą wiele e n e r g i i i a m b i c j i w t o , a b y z w i ą z a ć ze s o b ą j u ż z w i ą z a n e g o m ę ż c z y z n ę , a więc u z a l e ż n i ć go o d siebie, ale w p a d a j ą w p a n i k ę , k i e d y c h c e j e ze s o b ą

21 1934.

K aren

H orney:

C y ta t za C.

Overvaluation o f Love.

D o w lin g :

„P sy ch o an aly tic

D er Cinderełla-Komplex, s .

Q u arterly ” ,

525.

141

związać m ę ż c z y z n a wolny. N a ty m p o le g a c a ły p r o b l e m . Z a k ł a d a j ą c , że t e z a t a j e s t s ł u s z n a , r ó w n i e ż i d l a tej w e ­ w n ę tr z n e j s p r ze cz n o śc i nie z n a jd z ie m y z a d o w a l a j ą c e g o wy­ t ł u m a c z e n i a . Wie o ty m c z t e r d z ie s to je d n o l e tn i a n a uc zy c ie lk a A d e l a S.: N iejednokrotnie m iałam okazję wyjść za mąż, ale nie odważyłam się powiedzieć „tak". Bałam się, że małżeństwo ograniczy mnie p o d każdym względem. D zisiaj trochę m i smutno, że nie m am rodziny. N ie p e w n a swoich uczuć była również trzydziestodziewięc i o l e t n i a G i z e l a K. i z a w a h a ł a się p r z e d p ó j ś c i e m d o u r z ę d u s t a n u cywilnego. W s p o m i n a : Kiedyś chciałam mieć rodzinę, ale natychmiast zrywałam znajomość z mężczyzną, który ch ciał mnie poślubić. Potem poznaw ałam przeważnie żonatych mężczyzn i nie było tego problem u. N igdy nie chciałam żyć sam otnie i mimo wszyst­ ko pragnęłam m ieć rodzinę - prawdziwy paradoks! A m b iw a le n t n a tę s k n o ta za przy należn ością i niezależ­ n o ś c i ą p r z e m a w i a b a r d z o w y r a ź n i e ze s ł ó w d w u d z i e s t o c z t e ­ roletniej kr eś larki In g e b o r g N . Jest o n a ju ż czw ar ty rok związana z ż o n a ty m pedagogiem: Teoretycznie chciałabym ale bardzo się tego boję.

wyjść

za

m ąż

i m ieć

rodzinę,

W i ę k s z o ś ć „ t y c h t r z e c i c h " p r z y z n a j e , że c h c i a ł a b y się z w i ą z a ć , „ a l e ni e z a w s z e l k ą c e n ę " . C z y o n e s ą w o g ó l e do tego zdolne?

W IELK I

LĘK

„ T e t r z e c i e " c h c ą się wi ęc z w i ą z a ć , ale o b a w i a j ą się s k u t ­ k ó w tego k r o k u i ś w i a d o m i e lub n i e ś w i a d o m i e ro b i ą jak ie ś u n i k i . T e n , k t o c h c e się u c h r o n i ć p r z e d u ś w i a d o m i o n y m

142

z a g r o ż e n i e m , w ł ą c z a w t o swo j ą wo l ę . K t o n a t o m i a s t b r o n i się n i e ś w i a d o m i e , j e s t n i e z d o l n y d o w ł ą c z e n i a swojej woli, bo nie u ś w i a d a m i a sobie p rz y c z y n y lęku. W ię k s zo ść k o c h a ­ n e k wie, c z e g o się o b a w i a . Jeśli r o z p a t r u j e się k o n f l i k t o w ą sytuację „ t y c h t r z e c i c h " z pozycji f e m in i s ty c z n y c h i tylko n a p o d s t a w i e i ch z a c h o w a n i a , n i e u w z g l ę d n i a j ą c p s y c h i c z n e j m o t y w a c j i t y c h k o b i e t , w s p ó ł c z e s n a k o c h a n k a m o ż e się wydać s m u t n ą neurotyczką. N e u r o z y są z p s y c h o a n a l i t y c z n e g o p u n k t u w id zenia z a ­ b u r z e n i a m i o s o b o w o ś c i , u k t ó r y c h p o d ł o ż a leży lęk i n i e ­ p o k ó j. N i e k t ó r e z ty c h lęków, na k tó r e cier pią n e u r o t y c y , s ą z n a n e r ó w n i e ż „ t y m t r z e c i m " , j a k n p . s t r a c h p r z e d r ez y g ­ nacją z bierności i p o k ie r o w a n ie swoim życiem, w p ro w a ­ d ze n ie m jak ich ś zm ian. Przyczyny takiego sta n u należy s z u k a ć we w c z e s n y m d z i e c i ń s t w i e t y c h k o b i e t - dzisiejsze k o c h a n k i z o s t a ł y s t a r a n n i e w y c h o w a n e do życia w cieniu m ę ż c z y z n y . T y m c z a s e m t ł u m y p s y c h o l o g ó w w m a w i a j ą i m, że „ n i e s ą z d o l n e d o z w i ą z a n i a się", p o n i e w a ż n i e p o t r a f i ą a l b o nie c h c ą n a w i ą z a ć „ n o r m a l n e g o " s t o s u n k u - i p r z y ­ s t o s o w a n e „ t e t r z e c i e " w i e r z ą im! Z d o l n o ś c i r o z w i j a się w p r o c e s i e u c z e n i a się. „ Z d o l n o ś ć " w i ąż e się ściśle z g o t o ­ w o ś c i ą i wol ą. W o d n i e s i e n i u d o o b c o w a n i a ze s o b ą o b u p ł c i w y d a j e się w ą t p l i w e , czy z d o l n o ś ć d o w i ą z a n i a się j e s t jakością, do której kobiety p o w in n y dążyć. G d y ż jak im i c e c h a m i o d z n a c z a się c z ł o w i e k z d o l n y d o z w i ą z a n i a się i k o m u służy tak a zd olność? Jeśli k o b i e c a z d o l n o ś ć d o w i ą z a n i a się o z n a c z a p o d p o ­ r z ą d k o w a n i e się m ę ż c z y ź n i e , r e z y g n a c j ę z r o z w o j u o s o b o w o ­ ści i z a n i e d b y w a n i e w ł a s n e g o ż y c i a d l a d o b r a m ę ż a i r o d z i ­ ny, t o „ t e t r z e c i e " s ą r z e c z y w i ś c i e n i e z d o l n e d o w i ą z a n i a się - i b a r d z o d o b rz e . G d y ż te n rodzaj zd o ln o ś c i do w ią zania się j e s t nie t y l k o w r o g i k o b i e t o m , ale t e ż w n a j w y ż s z y m s t o p n i u a n a c h r o n i c z n y : n a w e t dla największego mę s kiego szowinisty b y ł o b y to na d łu ż s z ą m e tę g łu p i e i n u d n e . Z w i ą z a n i e się z k i m ś o z n a c z a g o t o w o ś ć d o k o m p r o m i s ó w . Z jednej strony w ym agania now oczesnych kobiet w stosun­ k u do p a r t n e r a w z r o s ł y w p o r ó w n a n i u z c z a s a m i p r z e d e m a n c y p a c y j n y m i , a z drugiej - większość m ę ż c z y z n w y k a ­ zuje wc i ą ż j e s z c z e z a m a ł o e l a s t y c z n o ś c i w s p r a w a c h p a r t n e r ­

143

stwa i p o d z i a ł u o b o w i ą z k ó w d o m o w y c h . S tr a c h „ ty c h t r z e ­ c i c h " p r z e d w i ą z a n i e m się m a k o n k r e t n e p o d s t a w y . N a u k o ­ wcy z u n i w e r s y te tu w O l d e n b u r g u a n k ie t o w a li pary , k tó r e z a w a r ł y z w i ą z e k m a ł ż e ń s k i w l a t a c h 1950, 1970 i 1980, n a t e m a t p a r t n e r s k i e g o a s p e k t u ich związku. Chcieli m.i n. zb a d a ć , jak w prak ty ce wygląda p o m o c mężczyzn w gos­ p o d a r s t w i e d o m o w y m . W n i o s k i p o t w i e r d z a j ą z a r z u t y w i el u k o b i e t : s t a t y s t y c z n y m a ł ż o n e k n a d a l w y k r ę c a się o d p r a c y w d o m u , nie za leż nie od wieku. Co p r a w d a m ł o d s i mę żo w ie c o r a z częściej s t a r a j ą się w y r ę c z a ć swoje ż o n y w z a j ę c i a c h d o m o w y c h , ale i t a k w i ę k s z o ś ć p r a c n a d a l w y k o n u j ą k o ­ bi et y:

Przygotowanie śniadania G o to w an ie obiadu Zmywanie Pranie

1 9 5 0 22 8 2 , 9 % 23 98,9% 75,3% 98,6%

1970 77,4% 80,0% 62,9% 95,8%

1980 74,4% 75,3% 53,9% 92,0%

P o ł o w a k o b i e t czuje się p o k r z y w d z o n a w s t o s u n k u do mężczyzn. D a n e statystyczne to potwierdzają: ro b o tn ic e z a r a b i a j ą 29 p r o c e n t a l b o 27 p r o c e n t ( d a w n e / n o w e k raj e z w i ą z k o w e ) m n i e j n i ż r o b o t n i c y , u r z ę d n i c z k i 33 p r o c e n t a l b o 25 p r o c e n t m n i e j n i ż i c h k o l e d z y 24. K o b i e t y s t a n o w i ą 51,5 p r o c e n t l u d n o ś c i , ale t y l k o 4 p r o c e n t z a j m u j e s t a n o w i s ­ k a k i e r o w n i c z e . Jeśli u w z g l ę d n i się t e d a n e , t o r o s n ą c y s c e p t y c y z m k o b i e t , b a , n a w e t lęk p r z e d w i ą z a n i e m się staje się z r o z u m i a ł y . R y z y k o u t r a t y m o z o l n i e z d o b y t y c h p r z e ­ s t r z e n i j e s t d l a n i c h z b y t wielki e. „ T e t r z e c i e " u w a ż a j ą się z a w y e m a n c y p o w a n e , ale m a j ą w y ra ź n e i w id o c z n e t r u d n o ś c i z u ż y w a n i e m tego t e r m i n u . B a r d z o i m z a l e ż y n a o d g r a n i c z e n i u się o d r a d y k a l n e g o f e m i n i z m u ; d y s t a n s u j ą się o d i c h z d a n i e m „ w o j o w n i c z y c h " r u c h ó w k o b i e c y c h . E m a n c y p a c j ę p o j m u j ą r a c ze j j a k o r ó w ­ n o u p r a w n i e n i e w s t o s u n k u do m ęż c zy z n.

22 D a t a z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a . 23 P r o c e n t m a ł ż e ń s t w . 24 P o d s t a w a : d a n e z a lipiec 1994 wg S t a t i s t i s c h e s B u n d e s a m t W i e s b a d e n .

144

T a k j a k d o u z a l e ż n i e n i a się o d p a r t n e r a p o p y c h a s t r a c h przed sam o tno ścią, tak p o tr z e b a z a c h o w a n ia a u t o n o m i i d o w o d z i l ę k u p r z e d z b y t d u ż ą b l i sk o ś c i ą. I m b a r d z i e j c z ł o ­ w i e k się o t w i e r a , t y m ł a t w i e j go z r a n i ć . „ T e t r z e c i e " nie są w i ę c t a k n a p r a w d ę a n i gotowe d o z w i ą z a n i a się, a n i niezdol­ ne do z w i ą z k u , ale m a j ą swoje p o w o d y , a b y lękać się z wi ą ­ zania. L ę k t e n w y r a ż a się w s p o s ó b e k s t r e m a l n y : c h ę ć z w i ą z a n i a się - p o w o d o w a n a l ę k i e m p r z e d s a m o t n o ś c i ą - j e s t b l o k o ­ w a n a p r z e z s k r a j n y lęk p r z e d b l i sk o ś c i ą. T a e m o c j o n a l n a s p r z e c z n o ś ć t ł u m a c z y , d l a c z e g o n i e k t ó r e k o b i e t y b o j ą się trw ałeg o związku z mężczyzną. W N i e m c z e c h co t r z e c i z w i ą z e k m a ł ż e ń s k i o k a z u j e się n i e t r w a ł y i jest to ju ż zjawisko s p o ł e c z n e , a nie ty lk o p r o b ­ l e m j e d n o s t k o w y . W s p ó ł ż y c i e p a r t n e r s k i e , o b o j ę t n e c z y ze ś w i a d e c t w e m ś l ub u , czy b e z n i e g o , p r z e b i e g a b e z p r o b l e ­ mów , d o p ó k i przeważają korzyści i przyjemności. N a t o ­ m i a s t ja k i e k o l w i e k k ł o p o t y są dla wielu zw ią z k ó w j a k d y ­ n am it. W in n e są t e m u egoizm i sam o lu b stw o oraz strach p r z e d s a m o t n o ś c i ą : t a k a m i ł o ś ć nie jest n i c z y m i n n y m j a k egoisme a deux. E g o i z m we dw o j e n i e p r o w a d z i d o n i c z e g o d o b r e g o , a i n ­ t e r e s o w n a m i ło ś ć nie ust rz eż e od s a m o t n o ś c i . To wielka s z t u k a żyć szczęśliwie we d w o j e , s z a n o w a ć p r a w o p a r t n e r a do o d r ę b n o ś c i , w n i c z y m go nie o g r a n i c z a ć , a j e d n o c z e ś n i e d a w a ć p o c z u c i e bl i skości . T r z e b a u m i e ć d y s k u t o w a ć , s pi er a ć się fair, u ż y w a j ą c r a c j o n a l n y c h a r g u m e n t ó w . Al e j e s t to t r u d n e dla ludzi n a s t a w i o n y c h do życia k o n s u m p c y jn i e . P r z e w a ż a p o s t a w a coś za coś i k a ż d y ch ce być z a s p o k o j o n y pi e r ws z y. N i e m a j u ż p r a w i e t a k i c h l u d z i , k t ó r z y z a s t a r o d a ­ w n e „ B ó g z a p ł a ć " r u s z y l i b y c h o ć b y p a l c e m - m ó w i się, że t y l k o ś m i e r ć j e s t z a d a r m o , i h a n d l u j e się n a w e t u c z u c i a m i .

BYĆ „T Ą T R Z E C I Ą " : P R Z E Z N A C Z E N I E ? Pe wn e g o r a n k a z e b r a ł a m włosy czarne, cienkie - jego włosy -

145

poj e dync zo j e d e n p o dr u g i m z umywalki . Wyszł y m u przy czesaniu, wyrzucił je niedbal e, a on e się przykleiły - j a k j a do niego. W zastraszającym tem pie stosunki m iędzyludzkie przy­ b r a ł y w n a s z y m k o n s u m p c y j n y m świecie i n t e r e s o w y c h a r a k ­ t e r . E r i c h F r o m m pi s z e w n a w i ą z a n i u d o s t w o r z o n e j p r z e z A l d o u s a H u x l e y a w k s i ą ż c e Nowy, wspaniały świat p o n u r e j wizji p ł y t k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a k o n s u m p c j i : „ A u t o m a t y nie p o t r a f i ą k o c h a ć , w y k o r z y s t u j ą się t y l k o n a w z a j e m i m a j ą n a d z i e j ę n a u b i c i e p r z y z w o i t e g o i n t e r e s u " 2s. „ T e t r z e c i e " i n t u i c y j n i e p r z e c z u w a j ą , c o i m g r o z i w r a z i e z w i ą z a n i a się z m ę ż c z y z n ą , i p o d ś w i a d o m i e b r o n i ą się p r z e d t y m . N i e j e s t t o więc „ n i e z d o l n o ś ć d o w i ą z a n i a si ę", lecz n a t u r a l n a p o ­ t r z e b a o c h r o n y w ł a s n e j t o ż s a m o ś c i . M u s z ą się b r o n i ć , p o ­ n i e w a ż nie p o t r a f i ą p r z e c i w s t a w i ć się w p r o s t p r z e w a d z e . K o n f l i k t w e w n ę t r z n y : b yć a l b o n i e b yć k o b i e t ą - z a ­ c h o w a ć w o l n o ś ć b ą d ź j ą stracić - p r z e s z k a d z a e m o c j o n a l n i e n i e p e w n e j p o ł o w i c z n e j e m a n c y p a n t c e wejść b e z z a s t r z e ż e ń w bliską z a ż y ł o ś ć z mę żc zy z ną . Ś w i a d o m i e albo i n s t y n k ­ t o w n i e d z i e l n i e b r o n i się p r z e d z a l o t n i k a m i , a t r a c i k o n t r o l ę n a d sobą w b ezpie czny m u kład zie: przy b o k u ż o n a te g o m ę ż c z y z n y . Jej c z u j n o ś ć s ł a b n i e , z a t r a c a się i w p a d a z j e d n e j s k r a j n o ś c i w d r u g ą : z „ n i e z d o l n o ś c i do z w i ą z a n i a si ę" w n i e ­ wolniczą zależność. K ie d y taki e k o b ie t y kolejny raz wybierają „ni e t e g o " m ę ż c z y z n ę , t o w e d ł u g p s y c h o l o g ó w kryje się z a t y m ich p o d ś w i a d o m a p o t r z e b a s a b o t o w a n i a w ł a s n y c h związków: t e k o b i e t y t y l k o d l a t e g o nie z n a j d u j ą w ł a ś c i w e g o p a r t n e r a , że w c al e go nie szukaj ą! A m e r y k a ń s k a p a r a p s y c h o l o g ó w , Y e h u d i N i r i B o n n ie Maslin, p r ó b o w a ł a odkryć, dlaczego o kreślone typy kobiet mają p e c h a w miłości. O drzucają oni

25 E r i c h F r o m m :

146

O sztuce m iłości, W a r s z a w a

19 7 4.

t e o r i ę , że w i n n e są o k o l i c z n o ś c i z e w n ę t r z n e : n i e m ę ż c z y ź n i , n i e los, n i e w a r u n k i s ą w i n n e t e m u , że k o b i e t a st ale się myl i . K o r z e n i e z ł a t k w i ą i ch z d a n i e m w y ł ą c z n i e we w c z e s ­ n y m d z i e c i ń s t wi e t y c h k o b i e t , n i e z a l e ż n i e o d p o s z c z e g ó l n y c h w a r i a n t ó w t e g o p r o b l e m u 26. Kilka p rzy k ład ó w : -

S a m a r y t a n k a m i a ł a z a o jc a s ł a b e u s z a . D l a t e g o czuje się p o w o ł a n a do p o m a g a n i a n ie u d a c z n ik o m . - K siężniczka b y ła ulu bien icą tatusia. K a ż d y inny m ę ż ­ c z y z n a j e s t d l a niej z b y t b a n a l n y . - P a s i e r b i c a zawsze b y ł a na d r u g i m p la n i e i j a k o o s o b a d o r o s ł a t a k ż e z a d o w a l a się d r u g i m m i e j s c e m . Z m i e n i a m ę ż c z y z n z a m i a s t z m i e n i ć swo j ą s y t ua c j ę . P s y c h o l o g o w i e o d d a w n a p r ó b u j ą wyjaśnić zjawisko „w iecznych tych trzecich". B łę dn e k o ło między św iadom ym i w y m a g a n ia m i a n ie u ś w ia d a m ia n y m i p o tr z e b a m i , wskutek c z e g o k o b i e t y te n i e u c h r o n n i e w p a d a j ą w r a m i o n a c u d z y c h m ę ż ó w , t ł u m a c z ą o n i j a k o g ł ę b o k o u t a j o n y p r z y m u s czy t eż g ł ę b o k ą w e w n ę t r z n ą p o t r z e b ę d z i e l e n i a m ę ż c z y z n y z i n ­ ną. T e k o b i e t y n i g d y nie n a u c z y ł y się i nn e j rol i niż roli ry w a l k i , k t ó r ą b y ł y o d w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a w s t o s u n k u d o w ł a s n e j m a t k i , w a l c z ą c o p r z y c h y l n o ś ć oj ca. D l a t y c h , k t ó r z y cz y t a li b i o g r a f i ę „ t y c h t r z e c i c h " i z w r ó c i l i u w a g ę n a i ch d z i e c i ń s t w o , ws z e l k i k o m e n t a r z j e s t z b y t e c z n y ( p o r . „ T A T R Z E C I A " I J E J D Z I E C I Ń S T W O ) . N a w e t jeśli t a t e o r i a j e s t b l i s k a p r a w d y , t o k a ż d a k o c h a n k a z a p e w n i , że o n a n i g d y nie c h c i a ł a się dziel ić u k o c h a n y m m ę ż c z y z n ą z inną. T y m c z a s e m j u ż w 1928 r o k u wi el ki p s y c h o a n a l i t y k C a r l G u s t a w J u n g t w i e r d z i ł , że p e w n a g r u p a k o b i e t m a t a k ą s k ł o n n o ś ć , i d o w o d z i ł , że t r ó j k ą t y m a ł ż e ń s k i e istnieją, p o ­ nieważ: W Europie je s t o kilka tysięcy kobiet więcej niż m ęż­ czyzn. K ażda z nich pragnie być szczęśliwa, ale ja k m a to osiągnąć, skoro nie dla wszystkich wystarcza mężczyzn.

26 Y e h u d i

N ir,

B o n n ie

T he D ial P ress, N ew Y ork

M aslin :

Loving m en —fo r all the right reasons.

1983.

147

Kobiety niezamężne m ogłyby p o prostu zająć miejsce p r a ­ wowitych m ałżonek, ale to nie rozwiązuje problem u. R oz­ wody powodują jedyn ie przegrupowanie - zamężne tracą mężczyznę, a zyskują go te dotychczas wolne. Bilansu to nie zmienia. Dlatego dzisiejsza kobieta musi się pogodzić z tym, że będzie dzielić mężczyznę z inną21. S t a n o w i s k o t a k i e j e s t z a r ó w n o w t e d y , j a k i dziś n i e m o ż ­ li we d o p o g o d z e n i a z c h r z e ś c i j a ń s k ą e t y k ą s p o ł e c z n ą - i B o ­ gu d z i ę ki , p o m y ś l i n i e j e d e n i n i e j e d n a . P o z a t y m ś w i a d c z y o n o o o g r o m n e j p o g a r d z i e dla k o b ie t, gdyż stawia k o b ie t ę przed alternatywą: tolerancja albo u t r a t a miłości, a z m ęż ­ c z y z n y c z y ni d o z o r c ę h a r e m u .

CZY M A Ł Ż E Ń ST W O

WE TRO JE

MOŻE

SIĘ U D A Ć ?

P rzy to czy m y tu kilka k ró tk ic h fra g m en tó w z o d p o w ie ­ dzi n a t o p y t a n i e , k t ó r e c z a s o p i s m o „ Q u i c k " j u ż w r o k u 1977 ( p o p i e r w s z y c h p r ó b a c h r e w o l u c j i s e k s u a l n e j ) s k i e r o ­ w a ł o do „ n o r m a l n y c h " o b y w a t e l i i k t ó r e d o dzisiaj s ą n a czasi e. K o l e k c j o n e r d z i e ł szt uki : Sądzę, że oszukujemy się, kiedy sądzimy, że „małżeństwo we tro je" to jedyn ie m a teria ł na film . Ja, m ając 4 5 lat, nieraz oglądałem się za inną kobietą i grzeszyłem przynajm niej w myślach. G ospodyni domowa: M ałżeństwo we troje to interesujący tem at, dopóki nie dotyczy nas bezpośrednio. Zwykle... w takim trójkącie p o ja ­ wia się konkurencja i to nie może skończyć się dobrze. Graficzka: Umowa w sprawach m iłości czasem je s t jedyn ym wyjściem. Zwłaszcza kiedy są dzieci. Po kryzysie wybraliśmy takie rozwiązanie zam iast rozwodu. Przedsiębiorca: Jeśli traktow ałbym

kobietę ja k

lodówkę,

27 C y t a t y za: „ Q u i c k ” n r 1 3 /7 7 ( 1 7 . 0 3 .1 9 7 7 ) .

148

to

chętnie m iałbym

dwie. A le j a chciałbym ż y ć z m oją żoną j a k z człow iekiem , a nie z rzeczą. „ K o b i e t y w cieni u" re p r e z e n tu ją mniej liberalne stan ow is ­ k o . C z t e r d z i e s t o l e t n i a M o n i k a J. j e s t j u ż p o r a z d r u g i „ t ą tr zecią". Pierwszy związek z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą z a k o ń c z y ł się p o p i ę c i u l a t a c h , M o n i k a m i a ł a w t e d y 23 l a t a . Dzisi aj st oi z n ó w n a r o z d r o ż u , m i a n o w i c i e t u ż p r z e d o s t a t e c z n y m z e r w a n i e m ze s w o i m d r u g i m ż o n a t y m p a r t n e r e m :

S traciłam wszelkie złu d zen ia , sta ła m się dojrzalsza i w i­ dzę sprawy realnie - nie będę j u ż zabaw ką dla m ężczyzny, m am inne oczekiw ania i życie w trójkącie nie w chodzi dla m nie w rachubę. M a łżeń stw a w jego obecnej postaci rów­ n ie ż nie mogę zaakceptow ać. M am w łasne wyobrażenia, j a k pow inno w yglądać życie z drugim człow iekiem , nie potrzebuję żad n ych zasad. M ój żo n a ty p a rtn er twierdzi, że nie m ia ła b ym żad n ych trosk, gdybym się z nim zw ią za ła . M ówi, że jestem zaham ow ana, je śli nie mogę iść do łó żk a z dwojgiem ludzi! N ie rozum ie, że kobiety także czasem m ówią „nie". P ow innam się w edług niego zastanow ić i dać się przekonać, skoro on ta k za m ną szaleje! N ie znoszę typów w rodzaju m acho, nie życzę sobie stosunków se k ­ sualnych z nim i, bo oni nie są zdolni do daw ania kobiecie oparcia w codziennym życiu, tylko zaspokajają swoje egois­ tyczne potrzeby. Mężczyźni, którzy, mając stałą przyjaciółkę, praktykują coś w r o d z a j u „ p o t a j e m n e j b i g a m i i " , z a j m u j ą w y r a ź n i e o d m i e n n e s t a n o w i s k o w o d n i e s i e n i u do p r o b l e m u tr ój ką ta . T r z y d z i e s t o p i ę c i o l e t n i d z i e n n i k a r z H e i n z W . , ojciec j e d n e g o d z i e c k a , żyje ze swoj ą ż o n ą r ó w i e ś n i c z k ą w „ o t w a r t y m m a ł ż e ń s t w i e " i twierdzi:

Jestem przekonany, że żaden czło w iek nie m oże być dla drugiego człow ieka w szystkim i dać m u wszystko. C hodzi o to, żeb y od różnych ludzi zebrać p e łn ą m iarkę. I n n e g o bilansu d o k o n u je pewien czterdziestodwulatek:

149

W trakcie kilku stałych związków (w tym dwóch m a ł­ żeństw ) m iałem zawsze kochankę na boku i mogę zapewnić, że również dla mężczyzny stwarza to pow ażne sytuacje konfliktowe. D oszło do tego, że moje nerwy ju ż nie wy­ trzymywały, wpadłem w depresję i zacząłem pić. S e k s u o l o d z y s ą p r z e k o n a n i , że m o n o g a m i c z n e m a ł ż e ń ­ st wo n i e o d p o w i a d a n a t u r z e m ę ż c z y z n y . D u ż o rz a d z i ej s t a ­ w ia n e jest p y t a n i e , czy o d p o w i a d a o n o n a t u r z e kobi et y. I n n e s t r u k t u r y s p o ł e c z n e , in n e w p ły w y e k o n o m i c z n e , świa­ t o p o g l ą d o w e i k u l t u r o w e w y k s z ta ł c ił y in n e p o staci związ­ ków m a łż e ń s k ic h , które w d a n y c h kręg ach k u ltu ro w y c h f u n k c j o n u j ą c z ę s t o lepiej niż n a s z e u ś w i ę c o n e m o n o g a m i c z ­ ne m a ł ż e ń s t w o . K o c h a n k a , z w i ą z a n a j e d n o c z e ś n i e z d w o m a żonatym i mężczyznami, komentuje: B yłam i jestem zgodna z moim mężczyzną nr 1, że tylko od nas samych zależy, czy poligam ia m ogłaby być upra­ wiana w naszym kraju. W innych kulturach taka form a współżycia zdaje egzamin. Zwi ązk i m i ę d z y m ę ż c z y z n a m i i k o b i e t a m i ma ją dziesiątki p o s t a c i . P r z e z d ł u g i c za s e t n o g r a f o w i e sądzili,4e m a ł ż e ń s t w o m o n o g a m i c z n e z a c z ę ł o się o d p r o m i s k u i z m u 28. N o w o c z e ś n i etnologowie zaprzeczają tem u. U n iek tó ry ch lu dów pier­ w o t n y c h i s t n i a ł i i stni eje p r o m i s k u i z m , ale t y l k o o k r e s o w o i w r a m a c h ściśle o k r e ś l o n y c h o b y c z a j o w o . W b r e w p o p u l a r ­ n ym są d o m w łaśnie u lu dów „ niecyw ilizow anych" obow ią­ zuje m a ł ż e ń s t w o m o n o g a m i c z n e . F o r m y w s p ó l n e g o ż y c i a nie s ą więc o k r e ś l a n e p r z e z e r o t y k ę , lecz p r z e z i n n e w y m o g i , np. e k o n o m i c z n e . U ludów, u k tó r y c h przew aża m o n o g a m i a , w p rz y p a d k u n p . b e z p ł o d n o ś c i k o b i e t y , s ą t o l e r o w a n e z wi ą z k i p o l i g a m i c z ­ ne. P o l i a n d r i a ( w i e l o m ę s t w o ) , f o r m a m a ł ż e ń s t w a s p o t y k a n a j e s z c z e dzisiaj w T y b e c i e , Azji, A r a b i i i n a Syberi i , b i e r z e

28 P r o m i s k u i z m — b r a k re g ui w s p ó ł ż y c i a s e k s u a l n e g o i m a ł ż e ń s k i e g o c h a r a k t e r y z u j ą c y ( w e d ł u g z a r z u c o n e j dziś h i p o t e z y z X I X w.) n a j w c z e ś ­ nie js ze s t a d i u m r o z w o j u r o d z i n y ( p r z y p . re d.) .

150

się p r z e w a ż n i e z m a ł e j l i c z b y k o b i e t . W I n d i a c h nie j e s t r z a d k o ś c i ą , że c z t e r e c h - s z e ś c i u b r a c i p o ś l u b i a j e d n ą k o b i e t ę . Poliginia (wielożeństwo) wynika przew ażnie z troski o k o ­ bietę: gdy u m i e r a m ę ż c z y z n a , w d o w a po n i m zostaje żoną , c z a s e m k o l e j n ą, j e g o b r a t a . P o ł u d n i o w o a u s t r a l i j s k i e p l e m i ę Dieri do p u sz cza m a ł ż e ń s t w o między ro dzeń stw em . W s z y s t k o w s k az u j e n a t o , że m a ł ż e ń s t w o m o n o g a m i c z n e n i e j e s t u k o r o n o w a n i e m w y s o k o r o z w i n i ę t e j cywilizacji. O d k ą d J u n g kruszył kopie o zalegalizowanie m a ł ż e ń s t w a we t r o j e , wiele się z m i e n i ł o . L i c z e b n ą p r z e w a g ę k o b i e t n a d m ę ż c z y z n a m i o d n o t o w u j e się j e d y n i e w s t a r s z y c h r o c z n i ­ k a c h . W y n i k a t o z wi ększej u m i e r a l n o ś c i m ę ż c z y z n w w i e k u p ow y ż e j 55 lat , g r u p y p o r ó w n y w a l n i e m a ł o l i c z e b n e j , p o ­ n i e w a ż w i el u m ę ż c z y z n ze s t a r s z y c h r o c z n i k ó w z g i n ę ł o p o d ­ c z a s o s t a t n i e j w o j n y . W g r u p a c h w i e k o w y c h m i ę d z y 20 a 55 l a t j e s t z n a c z n i e więcej m ę ż c z y z n n i ż k o b i e t i t e n d e n c j a t a b ę d z i e r o s n ą ć , p o n i e w a ż r o d z i się więcej c h ł o p c ó w niż dziewczynek. C z y ż b y k a r t a m i a ł a się o d w r ó c i ć i w r o k u 2000 k o b i e t y b ę d ą m o g ł y p r z e b i e r a ć w k o c h a n k a c h ? N a d c h o d z ą złe czasy d la m ę ż c z y z n ? N a t o w y g l ą d a . N i e c h się n a u k o w c y m a r t w i ą o t o , j a k p a n o w i e b ę d ą so b i e r a d z i ć z z a s p o k a j a n i e m m ę s ­ kiego p o p ę d u , i o skutki, ja k i e z tego m o g ą w y n i k n ą ć .

K IED Y N A M IĘ T N O Ś Ć R O D ZI C IE R P IE N IE J u ż p r z e s z ł o d w a t ys i ą c e l a t t e m u g r e c k i f i l o z o f P l a t o n z w r a c a ł uwagę: „...Istnieją i lekarze ci a ł a , i le k ar ze duszy, ta k ja k b y m o ż n a b y ł o oddzielić duszę od c i a ł a - o ty m w ł a ś n i e z d a j ą się z a p o m i n a ć g r e c c y l e k a r z e ; nie w i d z ą c z ł o ­ w ie k a j a k o ca ło ś c i i dl a t e g o są bezsilni w o b e c t a k wielu c h o r ó b " . A więc nie o d dzisiaj w i a d o m o , że c i e r p i e n i a fi zyczne m o g ą m i e ć t ł o p s y c h i c z n e . K i e d y c h o r a d u s z a p o ­ w o d u j e d o l e g l i wo śc i c i a ł a , m ó w i m y o c h o r o b a c h p s y c h o ­ somatycznych. D l a „tej t r z e c i e j " - „ k o b i e t y w c i e n i u " - m i ł o ś ć n i e ­ r z a d k o staje się n a m i ę t n o ś c i ą , k t ó r a p o w o d u j e c i e r p i e n i e . W r a ż l i w o ś ć t a ki ej k o b i e t y i c i ą g ł e o b c i ą ż e n i e p s y c h i c z n e

151

s p o w o d o w a n e t ę s k n o t ą , nie s p e ł n i o n y m i o c z e k i w a n i a m i , z ł u d n ą nad zie ją or az nienawiścią, są n ie m a l ide a ln ą p o ż y w ­ k ą d la c h o r ó b . W m i t o l o g i i grecki ej T a n t a l , syn Z e u s a , p r ó b o w a ł o szukać b o g ó w i z o s t a ł z esłan y do p o d z i e m n e g o ś w i a t a, gdzi e m u s i a ł c i e r p i e ć g ł ó d i p r a g n i e n i e . S t a ł w w o ­ d zi e, z a n u r z o n y p o szyję, ale g d y się n a c h y l a ł , a b y się n a ­ p i ć , w o d a o p a d a ł a . G d y si ęg a ł p o o w o c e z wi e sz a j ąc e się n a d je go głową, gałęzie u l a t y w a ł y w górę. „ T a tr ze ci a" c i e r p i m ę k i T a n t a l a , b o m a swoje szczęście p r z e d o c z a m i , a n i e m o ż e go s chwy c i ć. W praw dzie człowiek m oże p a n o w a ć n a d swoimi u c z u ­ c i a m i , ale z e p c h n i ę t e w p o d ś w i a d o m o ś ć , is t ni ej ą n a d a l . J e d n ą z w i e l u o z n a k t e g o s ą sny - p o s ł a ń c y p o d ś w i a d o ­ mo ści. T o , co śn i ła c z te r d z i e s t o t r z y l e t n i a „ t a tr z e c ia " , ś w i a d cz y o g ł ę b o k o u k r y t y m s t r a c h u i p o c z u c i u be z s i l ­ ności: Śnił mi się mój partner. Widziałam go bardzo wyraź­ nie, j a k b iegł p o drugiej stronie ulicy, zaniedbany i brud­ ny, w za krótkich spodniach. P rzypom inał włóczęgę. B y­ ła m przerażona i zdum iona je g o wyglądem, w olałam go, ale nie mogłam przekrzyczeć ulicznego hałasu. Z atrzym ał się wprawdzie, rozejrzał, ale nie zauw ażył mnie. M oja rozpacz w tym śnie b yła przeogromna; chciałam mu p o ­ móc i nie m ogłam się ruszyć, nie mogliśmy do siebie dotrzeć. Tego rodzaju sny są u m nie ,,n a porządku noc­ nym". T en , k to spycha uczucia i przeżycia w głębiny p o d ­ ś w i a d o m o ś c i , n i e p o w i n i e n się d z i w i ć , że go fi z ycz ni e osłabiają. K o n fl i k ty w e w n ę t r z n e należy rozwiązywać, bo w p r z e c i w n y m r az i e d z i a ł a j ą w y n i s z c z a j ą c o n a p s y c h i k ę cz ło w ie k a, gdyż d ł u g o t ł u m i o n e u c z u c i a wra caj ą w p o s t a c i choroby. Z a b u rz e n ia prz e m ia n y materii, ch o ro b y p rz ew o d u p o k a r ­ m o w e g o i n e r e k , a s t m a , aler gie, b ó l e p l e c ó w , g ł o w y i se r c a m o g ą m i e ć p r z y c z y n y p s y c h i c z n e . B a r d z o z n a m i e n n e jest, że ż o n y o s z u k i w a n e p r z e z m ę ż a r e a g u j ą n e r w i c ą ser c a . T o ser ce, k t ó r e w m o m e n c i e z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w a b i ł o d l a

152

m ę ż a , w y p a d ł o z r y t m u . N i e r o z w i ą z y w a n e k o n f l i k t y , nie w y r a ż o n e u c z u c i a m o g ą być p r z y c z y n ą r o z m a i t y c h d ole g­ l i woś ci i z a b u r z e ń . P s y c h o z y i n e u r o z y s t w i e r d z o n o u l u ­ dzi, k t ó r z y st ale żyją n a e m o c j o n a l n e j h u ś t a w c e i s a m i nie w i e d z ą , czy p r a g n ą b l i sk o śc i , czy d y s t a n s u . T a k i e s t a n y d u cha - doskonale znane „tym trzecim" - mogą p ro w a­ d zi ć m . i n . do s c h i z o f r e n i i i d e pr e s j i , b o t e ż s y t u a c j a , w j a ­ kiej te k o b i e t y żyją, j e s t ze swej n a t u r y s c h i z o f r e n i c z n a ; g r a n i c z y ł o b y t o z c u d e m , g d y b y się t o n i e o d b i j a ł o n a i c h psychice. R z e c z y w i ś c i e , w ś r ó d „ k o b i e t w c i e n i u " j e s t wiele t a k i c h , k t ó r y m d ł u g o t r w a ł y związek p o z a m a ł ż e ń s k i nie służy. „Te t r z e c i e " u s k a r ż a j ą się n aj cz ęści ej n a c h r o n i c z n e z a p a l e n i e ś l u z ó w k i ż o ł ą d k a (gastritis), b ó l e s t a w ó w , d o l e g l i wo śc i d r ó g ż ó ł c i o w y c h , b r a k ł a k n i e n i a j a k r ó w n i e ż al e r gi e i a s t m ę . W s z y s t k i e te c h o r o b y ś w i a d c z ą o ż y c i u w d u ż y m n a p i ę c i u . C z ę s t o w y s t ę p u j e t eż s k ł o n n o ś ć d o p o p a d a n i a w n a ł ó g , z w łaszcza w a l k o h o l i z m i l e k o m a n i ę . N i e r z a d k i e są st any depresyjne. N i e d a się o c e n i ć s p u s t o s z e ń , j a k i e w p s y c h i c e „tej tr ze c ie j" czyni związek p o z a m a ł ż e ń s k i . K a ż d y p r z y p a d e k j e s t i n n y : n i e k t ó r e k o c h a n k i c z u j ą się r z e c zy wi ś c i e „ k o ­ b i e t a m i w c i e n i u " . I n n e sądzą, p r z y n a j m n i e j c h w ilam i, że z n a l a z ł y się p o s ł o n e c z n e j s t r o n i e ży c i a . J e s z c z e i n n e p r ó b u j ą w y ż y wa ć się w p r a c y z a w o d o w e j i n i e d a j ą się w m a n e w r o w a ć w r o l ę b i e r n e j , c i e r p i ą c e j k o b i e t y , z a ws z e gotowej na z a w o ła n i e k o c h a n k a . S a m o d z i e ln o ś ć z a w o ­ d o w a d o w o d z i i c h d o j r z a ł o ś c i e m o c j o n a l n e j : g d y st ają się b a r d z i e j p e w n e siebie, z a c z y n a j ą się t a k ż e u n i e z a l e ż n i a ć od p a r t n e r a . Z r ó w n o w a ż o n e psychicznie, p o tr a fią d o ­ s t r z e c i d o c e n i ć d o b r e s t r o n y s we g o z w i ą z k u . G d y n a u c z ą się cieszyć „ s z c z ę ś c i e m n a g o d z i n y " , j u ż nie c i e r p i ą z p o ­ w o d u r o z s t a ń , l ecz z k o r z y ś c i ą d l a si ebie w y k o r z y s t u j ą w o l n y czas. W gors zej s yt uacj i s ą t a k i e k o b i e t y , k t ó r e z p o w o d u k o c h a n k a wy c o f u j ą się c o r a z b a r d z i e j z ż y c i a t o w a r z y s k i e g o , a b y m i e ć st ale c za s d l a „ n i e g o " . S t o p n i o w o t r a c ą k o n t a k t ze ś w i a t e m z e w n ę t r z n y m i s a m o t n i e cze ka j ą . Bez w ą t p i e n i a i c h z d r o w i e p s y c h i c z n e j e s t o wiele b a r d z i e j z a g r o ż o n e niż

153

n a p r z y k ł a d zd ro w ie mniej z a a n g a ż o w a n y c h e m o c j o n a l n i e k obiet po czterdziestce. Z w y k l e j e d n a k „ t e t r z e c i e " n i g d y nie m a j ą w e w n ę t r z n e g o s p o k o j u , g d y ż l a t a m i żyją w u c z u c i o w y m c h a o s i e — o d u n i e s i e n i a i na d z ie i do lęk ó w i wą tpliwości. B u r z a z m i e n ­ nych uczuć p o w o d u je ekstrem a lne o bciążenia psychiczne. P r a w d o p o d o b i e ń s t w o o d n ie s ie n i a p s y c h i c z n y c h szkód jest u n i c h z n a c z n i e wyż sz e niż n a p r z y k ł a d u k o b i e t s a m o t n y c h z w y b o r u czy u p a r ż y j ą c yc h w u s t a b i l i z o w a n y c h z w i ą z k a c h . W y n i k a z t e g o w n i o s e k , że s t a n p s y c h i c z n y k o c h a n k i nie p o w o d u j e w p r a w d z i e p o w s t a w a n i a c h o r ó b n a t u r y fizycznej czy d u c h o w e j , ale p r z y c z y n i a się d o i c h p o w s t a w a n i a . „ T e t r z e c i e " żyją w w a r u n k a c h s p r z y j a j ą c y c h c h o r o b o m . T o , że m i ł o ś ć m o ż e d o p r o w a d z i ć do p o w s t a n i a jakiejś n i e d o m o g i fizycznej l u b p s y c h i c z n e j , w i e d z ą a u t o r k i p o n i ż s z y c h w y p o ­ w i edzi . W e r o n i k a Z. j e s t s a m o d z i e l n y m p r a c o w n i k i e m w b r a n ż y tekstylnej, tu ż po czterdziestce. Od si ed m i u lat jest z w i ą z a n a z ż o n a ty m d o r a d c ą p o d a tk o w y m . Beznadziejna miłość sto p ­ n i o w o z ż e r a jej d u s z ę . O t o k i l k a w y j ą t k ó w z d z i e n n i k a Weroniki: 5 lipca 1980 Jestem ta k uwikłana, że nie potrafię się rozeznać we w łas­ nych uczuciach... Powinnam sk a k a ć do góry ze szczęścia, a jestem bezgranicznie smutna i przygnębiona. L ęk m nie nie opuszcza. N ienawidzę się za te nastroje... 1 7 lipca 1981 Wczoraj wieczorem na kursie nie m ogłam się m nie p o prostu. Po pow rocie do domu o w pół otworzyłam butelkę szampana. Po czwartym częłam płakać i przez całą noc nie mogłam spać. żołądka, w gardle rośnie mi wielka kula. Jak to

skupić. M dli do dwunastej kieliszku za ­ Mam kurcze się skończy?

15 grudnia 1981 Ten zw iązek wpędza m nie p o prostu w rozstrój nerwowy. Coraz częściej m am uczucie, że nie może ta k dłużej być, że to przekracza moje siły.

154

1 7 października

1982

...podczas gdy H . grzeje się w domowym czam się w bezdenną rozpacz... 2 0 grudnia

ciepełku, j a

sta ­

1983

N ie m ogę się ju ż w ogóle odnaleźć, tonę w wewnętrznym chaosie. M oja równowaga wewnętrzna zniknęła całkow icie, a ta k bardzo j e j teraz potrzebuję. 15 sierpnia 1985 M oja rozpacz; m oje lęki; ten kom pletny b ra k sensu i o k ­ ropne noce nie dają się opisać. B ez niego nie mogę żyć. Z nim też nie. M yślę o samobójstwie. Chcę to wszystko rzucić, nie mogę ju ż dłużej, to błędne k o ło ... B ezsenn ość to jeszcze najmniejsze zło. Z asta n a w ia ją c e j e s t , j a k wi el e „ t y c h t r z e c i c h " d r ę c z o n y c h j e s t d e p r e s j a m i i myślami samobójczymi, p o d o b n ie jak dwudziestotrzyletnia A n d r e a F . , k t ó r a z n a j d u j ą c się w g ł ę b o k i m k r y z y s i e e m o ­ c j o n a l n y m , pi s z e z r o z p a c z o n a : N ie mogę istnieć bez niego. Czuję, że m nie ten związek wyniszcza. Chcę umrzeć. Czasem, kiedy jed ziem y m oto­ cyklem , wyobrażam sobie, że zdarza się w ypadek i oboje giniem y. Ciężko m i na duszy... Ledwie mogę pisać, n a ły ­ k a ła m się p a stylek waleriany i nie tylko. N ie chcę, żeby ból w m oim sercu doprow adził m nie do zupełnego obłędu. Znowu żrę j a k opętana. Jestem zupełnie wykończona. Wy­ jech a ć? Tak. Tak m nie m dli. Ale nie mogę zwymiotować, szkoda tabletek. W yjechać... M uszę stą d zniknąć... „ T e t r z e c i e " st ale s ą „ p o d p r ą d e m " . T o wi e l ki e o b c i ą ż e ­ nie. W y s t a r c z y d r o b i a z g , a b y się z a ł a m a ł y . O t o c z e n i e nie m o ż e się n a d z i w i ć , d l a c z e g o , n i s t ą d , n i z o w ą d , t a k a m i ł a p a n i j a k R ó ż a W. p o p a d a w depre s j ę : N ie dostałam ataku szału, tylko m ia ła m dreszcze, gorącz­ k ę i nie m ogłam mówić. Ani słowa, żadnych artyku łow a­ nych dźwięków.

155

P otrzebow ałam sześciu tygodni, zdania i grzecznie staw iać nogę za

aby znowu fo rm u ło w a ć nogą.

T a k g w a ł t o w n e r e a k c j e s ą w p r a w d z i e n i e t y p o w e , ale z d a ­ rzaj ą się r ó w n i e ż u z d r a d z a n y c h ż o n . W s yt uacj i o t w a r t e g o k o n f l i k t u w i ę k s z o ś ć k o c h a n e k nie u z e w n ę t r z n i a swej n i e n a w i ś c i , g n i e w u , w ś c i e k ł o ś c i , agresji. N i e o k a z u j ą t y c h u c z u ć , b o nie o d p o w i a d a t o n a t u r z e p o t u l ­ nych, dobrze w y c h o w a n y ch kobiet. C a ł y ten e m o c jo n aln y i m p e t k ie r uj ą w n i s z c z ą c y s p o s ó b p r z e c i w k o s obi e . Częściej niż z n a d u ż y w a n i e m leków albo a l k o h o l u „te tr z ec ie " maj ą p r o b l e m y z ł a k n i e n i e m . I nic d z i w n e g o . Ż o ł ą d e k m a n a j ­ k r ó t s z e p o ł ą c z e n i e z d us z ą . J e d n e t r a c ą a p e t y t , i n n e z a ­ czynają „żreć ja k s m o k " . D lacz eg o? Pierwsze d o ś w i a d c z e n i a życiowe c z ło w ie k a są zw iąz ane z p rzyjm ow aniem p o k a r m u . M a t k a k a rm ią c a niem owlę gł a s z c z e j e , tul i, p r z e m a w i a cz ul e d o n i e g o . D z i e c k o p o d c z a s k a r m i e n i a z a s p o k a j a g ł ó d f i z y c z n y i g ł ó d s e r c a 29. S k o j a r z e n i e m i ł o ś ć - j e d z e n i e u t r w a l a się w p o d ś w i a d o m o ­ ści i w s y t u a c j a c h k r y z y s o w y c h u w i el u d o r o s ł y c h u z e w n ę ­ t r z n i a się w p o s t a c i k ł o p o t ó w ż o ł ą d k o w y c h . N i e t y l k o m o r ­ d e r c z y a p e t y t , ale t a k ż e b r a k ł a k n i e n i a m o ż e być s y m p t o ­ m e m k ł o p o t ó w s e r c o w y c h . K i e d y n i e m o w l ę nie c h c i a ł o jeść k a sz k i , z a t r o s k a n a m a m a t y m b a r d z i e j się n i m z a j m o w a ł a - p i e r w o t n a i n f o r m a c j a b r z m i więc t a k : m o ż e o n się m n ą z a i n t e r e s u j e , k i e d y z o b a c z y , że nic nie j e m ; m i ł o ś ć m o ż n a w y m u s i ć . O b j a d a n i e się j e s t n a r k o t y k i e m p o t u l n y c h . K o ­ c h a n k i s ą p o t u l n e . W y p o w i e d ź n i e j e d n e j „tej t r z e c i e j " m o ż ­ n a p o t r a k t o w a ć d o s ł o w n i e , k i e d y m ó w i : „ P o ż e r a m ws z y s t ­ k o , co n a p o t k a m n a moj e j d r o d z e , t a k j e s t e m go g ł o d n a , aż m n i e m d l i " . Nieszczęśliwa m i ł o ś ć m o ż e s p o w o d o w a ć dolegliwości ż o ­ ł ą d k o w e , ale n a p e w n o nie j ą n a l e ż y w i n i ć z a t a k p o w a ż n e z a b u r z e n i a j a k a n o r e k s j a , b u l i m i a czy c h o r o b l i w e o b j a d a n i e się. T y l k o k o b i e t y o o d p o w i e d n i c h p r e d y s p o z y c j a c h p s y ­ c h i c z n y c h z a c z n ą się o b j a d a ć , p o p a d n ą w r o z m a i t e n a ł o g i

19 P o r . (Potajemny

156

M aja nałóg

L a n g s d o r f f : D ie heim liche Sucht, unheim lich zu essen. nieumiarkowanego jedzenia), F ran k fu rt/M ain 1995.

- a l k o h o l , n a r k o t y k i , p a p i e r o s y it d. - g d y w i c h ż y c i u z a j d ą niekorzystne zmiany. P y t a n i e , czy t o k o c h a n k i s ą s z c z e g ó l ni e p o d a t n e n a d o l e g ­ l i woś ci p s y c h o s o m a t y c z n e , cz y t eż o s o b y c i e r p i ą c e n a t a k i e n i e d o m o g i s ą p r e d y s p o n o w a n e d o p e ł n i e n i a r ól d r u g o p l a ­ n o w y c h , p o z o s t a n i e n a r az i e b e z o d p o w i e d z i . P o n i e w a ż c o dz iesiąta k o b i e t a w N i e m c z e c h je albo za d u ż o , albo za m a ł o , j e s t p r a w d o p o d o b n e , że i „ t e t r z e c i e " c i e r p i ą n a t a k i e z a b u r z e n i a . P r z y p u s z c z a się, że s p e c y f i c z n a s y t u a c j a ż y c i o w a tych kobiet w p o łą c z e n iu z wczesnodziecięcymi d o św ia d­ c z e n i a m i s z c z eg ó l n i e j e d o t e g o p r e d e s t y n u j e . A n n a B., l a t 26, g r a f i c z k a : K iedy on wychodzi i zostaję sam a, czuję m dłości. Rzucam się na jedzenie, żrę, aż robi m i się niedobrze, a potem rzygam nad klozetem. K a t a r z y n a B., lat 35, u r z ę d n i c z k a : Zawsze miałam problemy z nadwagą. Od kiedy poznałam mojego partn era, znowu muszę ostro walczyć z tuszą. P rzy­ tyłam JO kilo. E w a M . , l a t 30, p i e l ę g n i a r k a : M yślę, że w jedzeniu szukam pociechy. K iedy on wychodzi, napycham się, ile wlezie, i otępiała idę spać. Następnego dnia robię głodówkę. G r e t a V., l a t 34, n a u c z y c i e l k a : Szukałam ju ż pociechy w jedzeniu, ale teraz bliższe m i je s t raczej zjawisko przeciwne: moje ciało odmawia przyjm owania pożywienia. P iję tylko wodę i herbatę. K o b i e t y u s k a r ż a j ą c e się n a d o l e g l i w o ś c i p s y c h o s o m a t y c z ­ ne - a n i e j e s t i c h m a ł o - t k w i ą o d k i l k u d o b r y c h l a t w n i e f o r m a l n y m związku. Sta ty stycz nie b io r ą c , tylk o j e d n a n a dziesięć k o c h a n e k nie c z e k a d a r e m n i e . P y t a n i e , cz y w a r t o t a k n a r a ż a ć swoje z d r o w i e ? W i ę k s z o ś ć k o c h a n e k p o t r a f i z r a c j o n a l i z o w a ć swój s t o s u n e k d o ż o n a t e g o p a r t n e r a , z n a w s zel ki e z a g r o ż e n i a w y n i k a j ą c e z u w i k ł a n i a się w t a k i z wi ą ­ zek, a n a w e t s a m e c i e r p i e n i a - w s z y s t k o t o n i e p o m a g a „ t y m t r z e c i m " w p o d j ę c i u decyzj i o r o z w i ą z a n i u n i e k o r z y s t ­ nego dla nich u k ła d u . O w s z e m , o d c z a s u d o c z a s u p r ó b u j ą u w o l n i ć się o d „ n i e g o " , w y z n a c z a j ą s ob i e t e r m i n y i p o d e j m u j ą s ł u s z n e

157

p o s t a n o w i e n i a . N i e k t ó r e p r ó b u j ą o d e r w a ć się o d „ n i e g o " przy p o m o c y p lato n icz n y ch albo n ieplaton iczny ch „ k o c h a n ­ k ó w n r 2". P r z e w a ż n i e j e d n a k k a ż d y i n n y m ę ż c z y z n a n i e m a szans w p o r ó w n a n i u z t y m j e d y n y m . Z a l e ż n o ś ć jest potęg ą. Ale n i e t y l k o o n a p r z e s z k a d z a w r o z w i ą z a n i u p r o b l e m u .

R O Z S T A N IE BOLI K o c h a n k a w i e r z y w p r a w d z i w ą m i ł o ś ć , więc c h ę t n i e się p o ś w i ę c a i m i n i m a l i z u j e swoje p o t r z e b y . J e g o p o t r z e b y są z a r a z e m jej p o t r z e b a m i - w s z a k o n a i o n t o j e d n o . Cz u j e się wr e sz c i e d o w a r t o ś c i o w a n a , s k o r o t a k i m ę ż c z y z n a j a k „ o n " j ą k o c h a . Z a t r a c a się w tej m i ł o ś c i d o t e g o s t o p n i a , że n i e m ó w i j u ż „ j a " , lecz , , m y " . W tej fazie z w i ą z k u „ t a t r z e c i a " i d e n t y f i k u j e się z p a r t n e r e m , u z a l e ż n i a o d n i e g o i żyje n i e j a k o p o p r z e z n i e g o . O n j e s t jej „ d r u g i m j a " . U t r a t a w ł a s n e j t o ż s a m o ś c i u d a r e m n i a ws z e l k i e p r ó b y w y w i k ł a n i a się z tej syt uacji . T r z e b a w y r a ź n i e p o w i e d z i e ć , że n i e i stni eje j e d n a p r z y ­ c z y n a , lecz c a ł y s p l o t ś w i a d o m y c h , n i e ś w i a d o m y c h , r a ­ cjonalnych i emocjonalnych motywów, które utrudniają k o c h a n c e rozstanie z ż o n a t y m p a r t n e r e m . Najsilniejszym z n i c h j e s t s t r a c h . D o p ó k i istni eje i s k i e r k a n a d z i e i , k o c h a n ­ ki w i e r z ą w s wo j ą w i e l k ą m i ł o ś ć i c z e p i a j ą się jej k u r c z o w o . Ale w i e r z ą c w m o t y w m i ł o ś c i , u l e g a j ą p s y c h o l o g i c z n e m u z ł u d z e n i u : t o nie j e s t m i ł o ś ć , lecz p o d ś w i a d o m y , g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n y lęk. „ T e t r z e c i e " w p r o s t p a r a l i ż u j e s t r a c h p r z e d u t r a t ą p a r t n e r a . Jeśli o n c h c e się z n i ą r o z s t a ć , co z d a r z a się r z a d k o , o n a re a g u j e p r z e w a ż n i e p a n i k ą . D w u d z i e s t o o ś m i o l e t n i a p i e l ę g n i a r k a t a k p r z e d s t a w i a swoj ą r e ­ akcję: ...Spotykaliśm y się coraz rzadziej, a gdy pewnego dnia zapytałam go o naszą przyszłość, odpowiedział, że nigdy nie opuści żony. Po tym wyznaniu najpierw p oczu łam ulgę, a potem wpadłam w głęboką depresję, która objawiała się nadużywaniem leków i alkoholu. N achodziły m nie również m yśli samobójcze. Jemu nic o tym nie m ówiłam , bo bałam

158

się, że stracę go p rze z swoją „histerię"... O d jak ieg oś czasu czuję, że on coraz bardziej m i się wymyka. Teraz jestem wdzięczna, kiedy mogę go zobaczyć ra z na kilka tygodni. Jednak boję się rozstrzygającej rozmowy, bo d rę ­ czy mnie lęk p rz e d rozstaniem. K o c h a n k i w i e d z ą , j a k s m a k u j e p o r z u c e n i e . T o p r a w d a , że k a ż d e o d w i e d z i n y k o c h a n k a k o ń c z ą się d l a „ tej t r z e c i e j " gorzkim, b o lesny m rozstan iem , p o że gn anie jest już z a p l a n o ­ w a n e p r z y p o w i t a n i u , ale nie c z uj ą się p r z e z t o z a h a r t o w a n e , w r ę c z p r z e c i w n i e . N i e n a w i d z ą tej c hwi l i , k i e d y o n z b i e r a się do wyjścia, a o n e czują ssanie w ż o ł ą d k u , d ł a w i e n i e w g a r d l e. K o c h a n k i s ą m i s t r z y n i a m i w s z t uc e u d a w a n i a i u k r y w a n i a w ł a s n y c h p r a g n i e ń . Nale gaj ą, by ju ż w r a c a ł do d o m u , żeby nie m i a ł k ł o p o t ó w , u ł a t w i a j ą m u ro z s ta n ie , p os y ła ją c sz t u cz ­ ny u śm ie c h . U c z u c i a b ól u, wściekłości, żalu i s t r a c h u p o ł y k a ­ j ą r a z e m ze s ł o d y c z a m i , a l k o h o l e m i b a r b i t u r a n a m i . W c i ą ż to samo: przychodzi ten dzień - przybywa k o c h a n e k - p r z y c h o ­ dzi n o c - ( n i e ) w i e r n y m ą ż o d c h o d z i . K o b i e t a , k t ó r a o d d z i e s i ę c i u l a t żyje w c i e n i u ż o n a t e g o m ę ż c z y z n y , o p o w i a d a : M om ent rozstania i późn iej ta straszna samotność je s t j a k upadek do głęb o k iej studni - uczucie przypom inające bóle fantom ow e (bo ta k nagle zn ikn ął) p o amputowanej części ciała. Kiedy on wychodzi, mam takie same objawy ja k kobiety p o rozwodzie, tylko że one przeżyw ają to raz, a j a za każdym razem o d nowa. Ogarnia mnie uczucie zagubienia, wściekłości, tęsknoty, smutku, poczucia winy i zawiedzenia zarazem. „ T e t r z e c i e " żyją w c i ą g ł y m p r z e c z u c i u r o z s t a n i a . Bo j ą się p r z y s z ł o ś c i i l ę k a j ą o p u s z c z e n i a . W a ż n e j e s t o d r ó ż n i e n i e s t r a c h u o d l ęku, p o n i e w a ż p o j ę c i a te n i e s ą j e d n o z n a c z n e . L ę k j e s t c z y m ś nie n a z w a n y m , n i e o k r e ś l o n y m , o b i e k t y w n i e b e z p o d s t a w n y m , „...uniem ożliwiającym d o św ia d c z a n ia t e ­ r a ź n i e j s z o ś c i " - pi s z e R a i n e r T a e n i w swojej k s i ą ż c e 30.

30 R a i n e r T a e n i :

D as Angst-Tabu u n d die Befreiung.

R e i n b e k bei H a m ­

b u r g 1 9 8 3 , s. 1 5 1 .

159

S t r a c h n a t o m i a s t m a swoje u z a s a d n i e n i e w p r z e ż y c i a c h . „ T a t r z e c i a " wie, j a k b o l i r o z s t a n i e , j a k n i e z n o ś n a j e s t s a m o t n o ś ć , k i e d y się k o c h a . N a d m i e r n a k o n c e n t r a c j a n a n i e o s i ą g a l n y m m ę ż c z y ź n i e k a ż e jej w ą t p i ć , czy p o t r a f i żyć bez n i e g o, d l a t e g o o b a w i a się u t r a t y p a r t n e r a . I n s t y n k t o w n i e a l b o ś w i a d o m i e żyje z g o d n i e z z a s a d ą : lepiej m a ł o (i i n t e n ­ s ywni e) niż ni c ; lepiej żyć w c i e n i u niż w e g e t o w a ć . D o s t r a c h u p r z y ł ą c z a się b r a k a k t y w n o ś c i . W y w a l c z e n i e j a k i ej ś decyzji j e s t n i e t y l k o n i e w y g o d n e , ale w y w o ł u j e d o ­ d a t k o w e lęki. Jeśli k o c h a n k a s p o w o d u j e z e r w a n i e , p o g r z e b i e t a k ż e w s z e l k ą n a d z i e j ę . J a k a ś c z ą s t k a jej s a m e j u m r z e . Z a ­ i n w e s t o w a ł a w t e n z w i ą z e k t a k wiele. O c z e k i w a ł a c z e g o i n n e g o , ale z a d o w o l i ł a się n a m i a s t k ą i s z u k a ł a u s p r a w i e d ­ l i wi eń d l a t e g o s t a n u r zeczy a l b o i g n o r o w a ł a swoje o d c z u c i a . W t e n s p o s ó b s t r a c i ł a p o c z u c i e rz e c z y wi s t o ś c i . I m b a r d z i e j z a t r a c i ł a się w i l uz j a c h , t y m t r u d n i e j p r z y ­ c h o d z i jej r o z e z n a n i e , c o j e s t p r a w d ą , a c o p o b o ż n y m ży­ c z e n i e m . P o s t a w i ł a w s z y s t k o n a j e d n ą k a r t ę . Jeśli b y ł a t o k a r t a f ał s zywa, t o c a ł y jej w y s i ł e k o k a ż e się d a r e m n y . Jeśli się p o d d a , w p i e r w s z y m m o m e n c i e p o c z u j e się w o l n a i j a k z b u d z o n a z k o s z m a r u . Ale s t o p n i o w o r o ś n i e w niej p r z e ­ k o n a n i e , że s r o m o t n i e p r z e g r a ł a , b o w r a z z ż o n a t y m p a r t ­ n e r e m s t ra ci ł a resztkę p o c z u c i a własne j w artoś ci. Czy st ar­ czy jej e n e r g i i, by się p o d n i e ś ć ? R o z s t a n i e z m ę ż c z y z n ą s w o i c h m a r z e ń (r a c z ej k o s z m a r ­ n y c h s n ó w) o z n a c z a s m u t e k i żal. N i k t n a s nie n a u c z y ł r a d z i ć s obi e z t a k i m i u c z u c i a m i . W naszej k u l t u r z e w s z y s t ko , co z ł e , s p y c h a się j a k najszybciej i j a k n a j d o k ł a d n i e j w p o d ś w i a d o ­ m o ś ć . S ł a b o ś c i u k r y w a się p r z e d ś w i a t e m . O k a z y w a n i e e m o ­ cji b u d z i z d z i w i e n i e w s p o ł e c z e ń s t w i e s u k c e s u - t r z e b a się n a t y c h m i a s t o p a n o w a ć . W s t y d z i m y się ł e z i nie p o z w a l a m y s obi e n a r o z p a c z . Ale r o z s t a n i e n a l e ż y o p ł a k a ć , m i m o że s ł a b o ś ć nie p a su j e d o ś w i a t o p o g l ą d u c z ł o w i e k a Z a c h o d u . P o r a d z e n i e so b i e z r o z s t a n i e m j e s t t r u d n y m z a d a n i e m e m o ­ cjonalnym. „ T a trzecia", już i tak p rzeciążo na emocjonalnie, m u s i d o p u ś c i ć d o siebie u c z u c i a w ś c i e k ł o ś c i , b ó l u , n i e n a w i ś c i i b e z si l no śc i . P o n a d t o m u s i n a n o w o u k s z t a ł t o w a ć swoje życie, c z a s e m w r ę c z n a n o w o z a c z ą ć a k t y w n i e u c z e s t n i c z y ć w życi u , n i e m y ś l ą c o „ n i m " , n i e ż a ł u j ą c , że go n i e m a .

160

T a n o w a w o l n o ś ć b u d z i s t r a c h . K o c h a n k a czuje się z a ­ g u b i o n a , b o nie m a j u ż ż a d n y c h p u n k t ó w s t a ł y c h , w e d ł u g k t ó r y c h d o t ą d p o s t ę p o w a ł a . O s a m o t n i o n a „ t a t r z e c i a " czuje się p o z a t y m b e z w a r t o ś c i o w a , o g r a b i o n a , o s z u k a n a . N a ­ dziej a, k t ó r ą t a k u p a r c i e ż y w i ł a , a k t ó r a się nie s p e ł n i a , nie daje się t a k ł a t w o p o g r z e b a ć . P o j a w i a j ą się w ą t p l i w o ś c i . M o ż e p o w i n n a b y ł a j e s z c z e t r o c h ę p o c z e k a ć , k t o wie... K o c h a n k a p r z e k s z t a ł c a f r u s t r ac j ę w iluzje, agres j a p r z e ­ c h o d z i w depres j e, c i e r p i e n i e - w c h r o n i c z n y s m u t e k . P o d o b ­ ni e j a k m a ł ż o n k o w i e p r z e d r o z w o d e m , o b a w i a się u t r a t y włas nej t o ż s a m o ś c i , a t y m s a m y m twarzy. B a r d z o często p r z y c z y n ą t r w a ł o ś c i z w i ą z k ó w p o z a m a ł ż e ń s k i c h j e s t nie m i ł o ś ć , lecz n i e ś w i a d o m e , ale s k u t e c z n e s a m o o s z u k i w a n i e się. N a d z i e j a t o czy z ł u d z e n i e - w j a k i s p o s ó b c i e r p i ą c a k o c h a n k a m a t o o d r ó ż n i ć ? N i e j e s t p e w n a , wi ę c c z e p i a się nadziei. W zależności od usp osobienia, m e n ta ln o ś c i i a m ­ bicji „ t a t r z e c i a " a l b o c i e r p i z p o w o d u swe go s t a t u s u i d r ę ­ c z ą j ą w ą t p l i w o ś c i , a l b o b ez w y r z u t ó w s u m i e n i a cieszy się miłością, p o z b a w i o n ą ob o w ią zk ów , o dp o w ie d z ia ln o śc i i p e r ­ spektyw. N i e ws z ys t ki e k o b i e t y z w i ą z a n e z ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą cier pią i wątpią. Te j e d n a k , k t ó r y m m i ło ś ć p r z y n i o s ł a cier­ p i e n i e , t r a c ą r a d o ś ć życia . I c h e g z y s t e n c j a s p r o w a d z a się z c z a s e m do b e z s e n s o w n e j w e g e t a c j i ; o d s p o t k a n i a d o s p o t ­ k a n i a z k o c h a n k i e m . C i e r p i ą c e k o c h a n k i m u s z ą się u a k ­ t y w n i ć . Jeśli nie c h c ą s t r a c i ć c a ł y c h l a t życia , istnieje t yl ko j e d n o roz w ią za n ie : m u s z ą p o k o n a ć w ł a s n ą b ie r n o ś ć . Jest k i l k a m o ż l i w o ś c i , ż e b y s p r a w d z i ć , czy nie u l e g a się z ł u d z e ­ n i o m i n i e p r o w a d z i s a m o o s z u k a ń c z e j gry. I s t n i e j ą t e ż s p o ­ soby w y c h o d z e n i a z zależności. W wi el u w y p a d k a c h j e d y n ą i o s t a t e c z n ą d r o g ą wyjścia dla k o c h a n k i jest ro z s t a n i e z p a r t n e r e m . N i e m a gotowej recepty, jak to zrobić. R o z w a ż a n i a psychologa H e in e r a K rabbego, w spółpracow nika p o ra d n i rodzinnej w M unsterze, p r z y t o c z o n e w n a s t ę p n y m rozdziale, m o g ą dać k o ­ b i e t o m w tej s y t uacj i k i l k a p o m o c n y c h w s k a z ó w e k i s t a n o ­ wić z a c h ę t ę d o p r z e m y ś l e ń .

161

RO ZSTA N IE Z A C H ĘT A DO P R Z E M Y Ś L E Ń

N ie ma recepty na bezbole sne rozstanie z p a r t n e r e m . T r z e b a so b i e n a j p i e r w w s z y s t k o p r z e m y ś l e ć , p o s t a w i ć wiele p y t a ń i z a s t a n o w i ć n a d w ł a s n y m u d z i a ł e m w kryz ys i e, ż e b y z n a l e ź ć n a j w ł a ś c i w s z ą o d p o w i e d ź n a p y t a n i e o sens i s t n i e n i a z w i ą z k u , a p o t e m w y z n a c z y ć n o w e cele ż y c i o we . O d d a w a n i e się b e z p ł o d n y m r o z w a ż a n i o m i w a h a n i e się p o m i ę d z y c h ę c i ą z e r w a n ia a chę cią p o z o s t a n i a bywa paraliżu ją ce . Wydaje się, że ż a d n a d e c yz j a nie j e s t d o b r a . W i e l e o s ó b c z e k a n a ruch partnera. W ł a ś n i e w tej fazie m o ż n a się p o k u s i ć o z n a l e z i e n i e o d ­ p o w i e d z i n a p y t a n i e o w ł a s n y u d z i a ł w k r y z ys i e z w i ą z k u . W t y m celu tr z e b a sięgnąć w o d le g ł ą p r z e s z ło ś ć , gdyż dla o b e c n e g o s t a n u zw iązk u d e cy du ją ce z n a c z e n i e m i a ł ju ż wy­ b ó r p a r t n e r a i zw iązane z nim p rag nie nia, oczekiwania, t ę s k n o t y , n a d z i e j e , ale t a k ż e t o , c o o d p o c z ą t k u p r z e s z k a ­ dzało, było niedobre. P o d sta w o w a sprawa to zro zum ienie istoty konfliktu. M o ­ że z w i ą ze k z p a r t n e r e m b y ł u c i e c z k ą o d n i e r o z w i ą z y w a l n y c h k o n f l ik t ó w w d o m u r o d z i n n y m ? M o ż e są to te sa m e p r o b ­ l e m y , p r z e d k t ó r y m i n i e u d a ł o się u c i e c ? W a r t o się n a d t y m z a s t a n o w i ć . O b r a z m o ż e s t a n i e się j a ś n i e j s z y p o u d z i e l e n i u z g o d n y c h z p r a w d ą odpo w ied zi na poniższe pytania. Czy dec yz j a z w i ą z a n i a się z p a r t n e r e m b y ł a p o d y k t o w a n a p r ó b ą : -

rozlu źnienia związku z d o m e m r o d z i n n y m ; rozw iązania konfliktu władzy, d o m in ac ji k tóregoś z r o ­ dziców i n ad m ie rn e j k o n tro li w d o m u r o d z i n n y m ; w y z w o l e n i a się o d s z t y w n y c h r a m i s p o s o b ó w z a c h o w a ń we w ł a s n e j r o d z i n i e ; z a s p o k o j e n i a p o c z u c i a b e z p i e c z e ń s t w a , bliskości i w s p ó l­ noty; w y z w o l e n i a się o d n a r z u c o n e j rol i, p r z y p i s a n i a d o c z e ­ goś ; rozwiązania konfliktów seksualnych występujących w d o ­ mu rodzinnym. P u n k t e m z a p a l n y m w y w o ł u j ą c y m n i e s n a s k i i k ł ó t n i e są

162

te sa m e sprawy, kt ó r e n i e ś w i a d o m y niczego p a r t n e r m i a ł p o m ó c r o z w i ą z a ć . W g l ą d w t e nie r o z w i ą z a n e d o t ą d p r o b ­ lem y m o ż e po zw o lić k o c h a n c e tr zeź wo spojrzeć na w ła s n e życie, a p o t e m n a e f e k t y w n e d z i a ł a n i e , z m i e r z a j ą c e d o p r z e ­ z w y c i ę ż e n i a k r y z y s u i p o d j ę c i a t r a f n y c h decyzji. W r a z z decyzj ą o r o z s t a n i u z a c z y n a się n a t y c h m i a s t u c z u ­ c i o w e p r z e t r a w i a n i e t e g o f a k t u . M u s i u p ł y n ą ć t r o c h ę c z a su , żeby zde fi nio wa ć n a n o w o u c z u c i a do b y łe g o p a r t n e r a , na n o w o o kr e ś l i ć s a m ą siebie. R ó w n o c z e ś n i e p r ó b u j e się z e ­ p c h n ą ć z ł e w s p o m n i e n i a w p o d ś w i a d o m o ś ć , z a p r z e c z y ć , że m i a ł o się w t y m w ł a s n y u d z i a ł . W s z y s t k o t o t r z e b a p r z e m y ś ­ leć, nie d a się n i c z e g o o m i n ą ć . C z ę ś c i ą t e g o s t a n u d u c h a j es t g ł ę b o k i żal z p o w o d u n i e u d a n e g o z w i ą z k u , żal z a o p u s z ­ c z o n y m lub o p u s z c z a j ą c y m p a r t n e r e m . A b y r zeczywi ś ci e m ó c p r z e ż y w a ć s m u t e k i żal, p o g o d z i ć się ze s t r a t ą , n i e z b ę d n a j e s t g o t o w o ś ć d o z a a k c e p t o w a n i a z a k o ń c z e n i a związk u i zw ią z a n e g o z t y m fa k t e m żalu. K o ­ n i e c z n i e t r z e b a się liczyć z t y m , że t o b ę d z i e b o l a ł o . S m u t e k i żal r ó ż n i ą się s t o p n i e m n a s i l e n i a , w z a l e ż n o ś c i o d fazy d ośw iad czan ia tych uczuć. W pi er ws zej fazie n i e p r z y j m u j e się k a t a s t r o f y d o w i a d o ­ m o ś c i . R e a g u j e się z e s z t y w n i e n i e m , m a r t w o t ą , n i e czuje się ni c . A b y n i e d a ć się s m u t k o w i , u c i e k a się w p r a c ę l u b g ł ę b o k ą depr es j ę. P r z y j e m n i e m i e ć w t e d y o p a r c i e w b l i sk i ch , ale t o n i e z n a c z y , że j e s t się o s o b ą p r z e z n i c h u b e z w ł a s ­ n o w o l n i o n ą i c a ł k o w i c i e p o d p o r z ą d k o w a n ą . W d r ugi e j fazie e m o c j e w y b u c h a j ą silniej: w ś c i e k ł o ś ć , s t r a c h , n i e p o k ó j , u c z u ­ cie k o ń c a ś w i a t a, w i n a . Z m i e n n e u c z u c i a s ą t y p o w e d l a k o g o ś , k t o p r z e ż y w a s m u t e k . K o ń c z y się b o w i e m p e w i e n e t a p w życi u, a co b ę d z i e dalej - nie w i a d o m o . T r u d n o wyjść z ż a ł o b n e g o n a s t r o j u i nie p o p a ś ć w c h r o ­ n i c z n y s m u t e k . G n i e w n a p a r t n e r a z o s t aj e . S ta l e o b e c n e p o c z u c i e w i n y p o g ł ę b i a się. P o r z u c o n a k o c h a n k a r o z d r a p u j e r a n y , ż a ł u j e , że c ze g o ś nie z r o b i ł a , n i e w y j a ś n i ł a w t e d y , k i e d y b y ł n a t o czas. P o w i n n a t o z siebie w y r z u c i ć i o p o ­ w i e d zi e ć z a p r z y j a ź n i o n e j o s o b i e o d r ę c z ą c y c h j ą u c z u c i a c h . P o t r z e b a r o z m a w i a n i a o w s z y s t k i m , c o wi ą ż e się z b y ł y m p a r t n e r e m , o życiu bez niego, jest c h a r a k t e r y s t y c z n a dla trzeciej fazy p r z e ż y w a n i a o s t a t e c z n e g o r o z s t a n i a . N i e p o w i n n o

163

się z m u s z a ć o p u s z c z o n e j k o b i e t y d o z a p r z e s t a n i a „ b e z s e n ­ s o w n y c h " r o z w a ż a ń ani do z a a k c e p t o w a n i a straty. W o s t a t n i e j fazie p r z e ż y w a n i a r o z s t a n i a p o r z u c o n a o s o b a d o c h o d z i do r ó w n o w a g i p s y c h i c z n e j . P o g o d z i ł a się z u t r a t ą p a r t n e r a , c h o c ia ż o n i m nie z a p o m n i a ł a . W y m a z a ł a n a t o ­ miast z pam ięci złe w sp o m n ie n ia i doświadczenia. Jest już w s t a n i e p o m y ś l e ć k o n s t r u k t y w n i e o s w o i m życi u, w y z n a ­ czyć sobi e n o w y cel, o d n o w i ć z e r w a n e k o n t a k t y i n a w i ą z a ć nowe znajomości. R ozstan ie z p a r t n e r e m jest b ole sny m d ośw iadczeniem życ iow ym. P o m o c n e są ró ż n e g o ro d z a j u strategie: m o ż n a z a s t a n a w i a ć się, n a c z y m p o l e g a p r a w d z i w e p a r t n e r s t w o , a b y w p r z y s z ł y m z w i ą z k u nie p o p e ł n i ć t y c h s a m y c h b ł ę d ó w . W a r t o s k o r z y s t a ć z m o ż l i w o ś c i p o r o z m a w i a n i a o t y m ze s p e c j a l i s t a mi w p o r a d n i . P o m o g ą o n i z a i n t e r e s o w a n e j o s o b i e wyjść ze s t r e s u i p o s z u k a ć n o w y c h d r ó g . Po tych ogólnych ro z w aża n ia ch na te m a t rozstań chcem y n a z a k o ń c z e n i e p r z e k a z a ć k i l k a u w a g d o t y c z ą c y c h s z c z e­ g ól nej s yt uacj i k o c h a n k i z p u n k t u w i d z e n i a m ę ż c z y z n y . Z a r ó w n o m a ł ż e ń s t w o , j a k i s t o s u n k i p o z a m a ł ż e ń s k i e są s t a r e j a k świat . T o p i e r ws z e j e s t p u b l i c z n e , ofi cjal ne, te d r u g i e są p o t a j e m n e i z a b r o n i o n e . O b i e te f o r m y trwaj ą, b a , w y d aj ą się w s p i e r a ć w z a j e m n i e . G d y b y nie k o c h a n k a , p u s t k a w m a ł ż e ń s t w i e b y ł a b y d l a m ę ż c z y z n y t r u d n a do z n i e s i e n i a . Z j e g o p u n k t u w i d z e n i a lepi ej, ż e b y ż o n a nie w i e d z i a ł a o i s t n i e n i u k o c h a n k i . O b i e s ą m u w j a k i m ś sensie bl i ski e i ż a d n e j nie c h c e p r z y s p o r z y ć c i e r p i e n i a . Co t r z y m a k o c h a n k ę przy p a r t n e r z e ? Świąteczny nastrój s p o t k a ń : g o d z in y n a s y c o n e czułością, inspirujące ro z m o w y , o d e r w a n i e się o d c o d z i e n n o ś c i . Ż o n a t y p a r t n e r j e s t i d e a l n y m r o z w i ą z a n i e m d l a k o b i e t y p o s z u k u j ą c e j b l i sk o ś c i , ale b e z zo b o w iąz ań i konsekwencji. D l a wi el u k o b i e t p r z e ś w i a d c z e n i e , że „ z a k o n t r a k t o w a n y " t o w a r z y s z ż y c i a b ę d z i e j e o g r a n i c z a ł , j e s t g o r s z e niż s a m o t ­ n o ś ć . Ale nie d a się t a k ł a t w o p o s t a w i ć z n a k u r ó w n o ś c i m i ę d z y sytuacją k o b ie t y z amę żn ej i k o c h a n k i . P o n i ż a j ą c a z a b a w a w c h o w a n e g o , u c z u c i e , że m ę ż c z y z n a w y k o r z y s t u j e i ż o n ę , i k o c h a n k ę (bo w o b y d w u z w ią z k a c h u n i k a konflik­ tów) or az t ę s k n o t a za bliskością - to c ie m n e s tr o n y t a k i c h

164

z w i ąz k ó w . K o c h a n k a d o ś w i a d c z a z a r ó w n o j a s n e j , j a k i c i e m ­ nej s t r o n y tej syt uacji . Żyje w d w ó c h ś w i a t a c h : w j e d n y m j e s t a k t y w n ą , p e w n ą siebie k o b i e t ą , w d r u g i m g r a rol ę b i e r n e j , ci er pl i wi e cz e k a j ąc e j k o c h a n k i . W ł a ś n i e t a a m b i w a l e nc j a, k t ó r a c z ę s t o j e s t p o w t ó r z e n i e m r o d z i c i e l s k i e g o n a ­ k a z u ł ą c z e n i a s p r z e c z n o ś c i ze s obą , c z y n i „ t ę t r z e c i ą " n i e ­ z d o l n ą do d z i a ł a n i a . W i e l u s p o ś r ó d n i c h t r u d n o ś ć s p r a w i a d o m a g a n i e się s w o ­ i c h p r a w w p a r t n e r s t w i e . K o b i e t y te czekaj ą, p o n o s z ą ofi ary i m a j ą n a d zi e j ę . A b y w i e d z i e ć , c z e g o c h c ą - r o z s t a n i a , p a r t n e r s t w a czy t e ż p r z e k s z t a ł c e n i a z w i ą z k u m i ł o s n e g o w z w i ą z e k przyj aciel ski - m u s z ą st ać się a k t y w n e i d o k ł a d n i e p o z n a ć swoje p r a g n i e n i a , n a w e t z a c e n ę u t r a t y u k o c h a n e j osoby.

D R O G I W Y C H O D ZEN IA Z ZALEŻNOŚCI N i e za ws z e o s t a t e c z n e r o z s t a n i e z k o c h a n k i e m o z n a c z a k o n ie c cierpień. Pie rw sz ym celem dla k o c h a n k i p o w i n n o b y ć n a u c z e n i e się ż y c i a n a w ł a s n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć . O z n a c z a to p rz e d e w szystkim rezygnację z bie rn oś ci , z cze­ k a n i a , z p o s t a w y c i e r p i ę t n i c z e j . K o n i e c z n e j es t , b y „ t a t r z e c ia " p r z e b y ł a kolejne e ta p y p r o c e s u u ś w i a d a m i a n i a sobi e w ł a s n e j syt uacji . M u s i p r z y t y m p o k o n a ć t r z y p r z e ­ szkody: -

b ez ż a d n e g o „ a l e " p r z y z n a ć p r z e d s o b ą , że p o p a d ł a w stan zależności; - p o d o k o n a n i u t e g o o d k r y c i a p o w i n n a się z a s t a n o w i ć , j a k z m i e n i ć t e n f r u s t r u j ą c y s t a n r z e cz y ; - i p r z y s t ą p i ć do d z i a ł a n i a . P ro ces p r z e c h o d z e n i a od zależności do z a d o w o l e n i a z siebie w y m a g a c z a s u . W a ż n e j e s t , ż e b y w y n i s z c z o n a c i e r ­ p i e n i e m k o b i e t a b y ł a t o l e r a n c y j n a w o b e c siebie s a me j . N i e p o w i n n a w y m a g a ć o d siebie z a wiele i m u s i m i e ć tyle s a m o c i e r p l i wo ś c i d o siebie, ile m i a ł a p r z e d t e m d l a p a ­ rtnera. K o c h a n k a , k tó r a przez całe lata biernie czekała, ni e m o ż e z d n i a n a d z i e ń p r z e w r ó c i ć swoj ego ż y c i a do g ór y n o g a m i , nie p o p a d a j ą c p r z y t y m w n o w e k o n f l i k t y.

165

Większości cierpiących k o c h a n e k uw olnienie z zależności nie u d a j e się p r z e d e w s z y s t k i m z d w ó c h p o w o d ó w : 1. N i e są a l b o jeszcze n i e są g o t o w e d o r e z y g n a c j i z n a d z i e i i d o r a c j o n a l n e j o c e n y swojej t r u d n e j syt uacji . 2. S t a w i a j ą s ob i e cele p r z e k r a c z a j ą c e i c h m o ż l i w o ś c i e m o ­ cjonalne. Jeśli c h c ą z r o b i ć n a j p i e r w t r z e c i k r o k , a d o p i e r o p o t e m p i e r ws z y , m u s z ą się p o t k n ą ć . T e n , k t o w y z n a c z a s o b i e n i e ­ r e a l i s t y c z n e cele, t r a c i t y l k o e n e r g i ę i p o z b a w i a się s z a n s y o s i ą g n i ę c i a c z e g o k o l w i e k . Jeśli „ t a t r z e c i a " p o w a ż n i e p r ó ­ buj e wyjść ze swojej z a w i k ł a n e j syt uacj i , to d z i a ł a n i e w a f e k ­ cie r aczej jej ni e p o m o ż e . G w a ł t o w n a r e a k c j a , n a p r z y k ł a d w t a j e m n i c z e n i e j e g o ż o n y , z a k o ń c z y b y ć m o ż e z w i ą z e k , ale nie p o ł o ż y k r e s u jej w ł a s n y m p r o b l e m o m p s y c h i c z n y m - k o ­ biety kochającej ż o n a te g o mężczyznę i w związku z tym wiecznie n a d r u g i m pla n ie . P o s t ę p o w a n i e z g o d n e z d e wi zą : „ L e p i e j o k r o p n y k o n i e c ni ż o k r o p n o ś c i b e z k o ń c a " j e s t b e z w ą t p i e n i a e f e k t o w n e , ale nie s t w a r z a d o b r e j p ł a s z c z y z n y d l a p r o c e s u r o z w i ą z y ­ w a n i a k o n f l i k t ó w , g d y ż p o c h o p n e g o d z i a ł a n i a z r e g u ł y się żału je. P o „c zyn ie w afekcie" n a s t ę p u je ciężki d u c h o w y szok. D l a t e g o n i e z w y k l e w a ż n e j e s t , a b y k o c h a n k a , k t ó r a nie c hc e s p o w o d o w a ć d o d a t k o w y c h - i z b ę d n y c h - d u ­ cho w ych o b rażeń , p o w i n n a św iadom ie i ostrożnie roze­ j r z e ć się w p o s z u k i w a n i u d r ó g w y p r o w a d z a j ą c y c h j ą z uczuciowego labiryntu, zam ia st w stanie e m o cjo n a ln eg o zagubienia dokonyw ać nieprzemyślanych dram atycznych czynów. Z ależn ość od ż o n a te g o p a r t n e r a jest p o w a ż n y m p r o b ­ l e m e m p s y c h i c z n y m , k t ó r y n i e r z a d k o m a swoje k o r z e n i e we w c z e s n o d z i e c i ę c y c h d o ś w i a d c z e n i a c h . K o c h a n k i n a o g ó ł nie m a j ą k o m p l e k s o w e j w i e d z y o p s y c h o l o g i c z n y c h p r z y ­ c z y n a c h p o p a d a n i a w z a l e ż n o ś ć o d d r u g i ej o s o b y , t o t e ż w wi ę ks z oś c i w y p a d k ó w nie u d a j e i m się o d p o w i e d n i o w c z e ś ­ nie r o z p o z n a ć swojej s y t u a cj i a n i p o t e m w y r w a ć z z a k l ę t e g o k r ę g u . „ T e t r z e c i e " , k t ó r e u ś w i a d o m i ł y s o b i e s woj ą z a l e ż ­ ność i p o p ro s iły o fachową p o m o c psychologa, m ów ią o p o ­ z y t y w n y c h s k u t k a c h t e g o p o s u n i ę c i a : wc z e ś n i e j cz y p ó ź n i e j rzeczywi ści e u d a j e i m się wy z wo l i ć o d u z a l e ż n i e n i a , n a k r e ś l i ć

166

i n n e k o r z y s t n e d l a siebie r a m y z w i ą z k u a l b o z e r w a ć z p a r t ­ nerem. C o r a z więcej o s ó b d o c e n i a d o b r o c z y n n e s k u t k i r ó ż n o ­ rak ich form terapii grupowej, indywidualnej p s y c h o a n a ­ lizy, p s y c h o d r a m y , o d g r y w a n i a ról , i s e m i n a r i ó w p o ś w i ę ­ conych sam o p o z n a n iu . Trzydziestoletnia pielęgniarka A n ­ na G. mówi: Świetnie m i to robi; radzę każdej kobiecie związanej z żonatym mężczyzną, żeby przeszła taką terapię. N awet je ś li nie przyn osi rozwiązania, pom aga radzić sobie w tru d­ nej sytuacji. Być m o ż e z a l e c a n i e p s y c h o t e r a p i i k o b i e t o m k o c h a j ą c y m ż o n a t y c h m ę ż c z y z n s p r a w i a d z i w n e w r a ż e n i e , ale i c h d u ­ c h o w e r o z d a r c ie i a m b i w a l e n t n e u c z u c i a są d o s t a t e c z n y m w sk a z a n ie m do terapii. Z ależność n iek tó ry ch k o c h a n e k ż o n a te g o p a r t n e r a nosi przynajmniej niekiedy cechy p ra w ­ dziwego n ało g u . Czy k o b ieta jest u z a le ż n io n a od jedzenia, o d a l k o h o l u , czy t eż o d m ę ż c z y z n y , t o w sferze p s y c h i c z n e j ni e m a w g r u n c i e r z e c z y z n a c z e n i a . K i e d y z n a j d u j e się p o d d z i a ł a n i e m „ m ę s k i e g o n a r k o t y k u " , j e s t w e u f o r i i . K i e d y jej go b r a k u j e , o b s e r w u j e się t y p o w e o b j a w y g ł o d u n a r k o t y c z ­ n e g o - d e p r e s j ę , agresję, a p a t i ę , z a b u r z e n i a s n u . J a k k a ż d y n a r k o m a n , p r ó b u j e w y r w a ć się z z a k l ę t e g o k r ę g u z a l e ż n o ś c i , lecz n a ł ó g j e s t silniejszy. T y l k o n i e l i c z n y m u d a j e się wyjść o w ł a s n y c h s i ł a c h z u z a ­ l e ż n i e n i a . Jeśli „ t a t r z e c i a " z j a k i c h ś p o w o d ó w o b a w i a się p o d j ę c i a ze w s z e c h m i a r w s k a z a n y c h k r o k ó w , t a k i c h j a k rozpoczęcie psychoterapii albo terapii grupowej p o d k ie r u n ­ k i e m p s y c h o l o g a , p o z o s t a j e jej oc z y wi ś c i e m o ż l i w o ś ć s a m o ­ dzielnego przezwyciężenia kryzysu psychicznego. J e d n a k jeśli p r o b l e m a t y k a t a nie z o s t a n i e p r z e p r a c o w a n a p s y c h o ­ l o g i c z n i e , istni eje n i e b e z p i e c z e ń s t w o , że n a s t ę p s t w a t a k i c h u r a z ó w , j a k b ól p o r o z s t a n i u i p o c z u c i e , że się z a w i o d ł o , b ę d ą się c i ą g n ę ł y l a t a m i i u n i e m o ż l i w i ą k a ż d y n a s t ę p n y z w i ą z e k a l b o s p r a w i ą , że n e g a t y w n e d o ś w i a d c z e n i a p o w t ó ­ r z ą się w k o l e j n y c h z w i ą z k a c h . S a m o p o m o c jako

„pierwsza

pomoc"

jest

lepsza

niż 167

b i e r n o ś ć . M a o n a sens w ó w c z a s , g d y j e s t r o z u m i a n a j a k o pierwszy k r o k ku z m i a n o m . Decyzja, by dłużej nie cierpieć i z r o b i ć coś d l a siebie, s t a n o w i o b i e c u j ą c y p o c z ą t e k . P o d ­ c zas t e r a p i i d o k o n u j e się w p a c j e n t c e p r z e m i a n a : b i e r n o ś ć zostaje z a s t ą p i o n a wo lą s a m o d z i e l n e g o d o k o n a n i a z m i a n . P a c j e n t k a m u s i s a m a p r z e a n a l i z o w a ć i n a z w a ć swoje u c z u ­ cia w o b e c p a r t n e r a . W pro c es ie z d o b y w a n i a ś w ia d o m o ś c i i s t o t n e s ą t r z y fazy: -

u w r a ż l i w i a n i e = p r o c e s wyj aśni aj ący; aktywizacja = p r o c e s p l a n o w a n i a ; now a orientacja = proces p rzepracow yw ania. M a j ą one na celu z a p o c z ą t k o w a n i e „ p r o c e s u o d p ę p n i a nia". 1. U w r a ż l i w i a n i e Celem tej fa z y je s t uczciwe postawienie sprawy wobec sam ej siebie i realistyczne spojrzenie na sytuację. Z a n i m „ta trzecia" będzie m o g ł a zacząć p la n o w a ć jakieś a k t y w n e p o s u n i ę c i a , m u s i so b i e u ś w i a d o m i ć , c z e g o w ł a ś ­ ciwie c h c e . D l a t e g o k o n i e c z n e j es t , a b y z r o b i ł a b i l a n s : j a k i e są p o z y ty w n e , a jak ie neg a ty w n e s t r o n y związku? Co p r z e ­ w a ż a ? C h o d z i o t o , b y u ś w i a d o m i ł a s o b i e, j a k i e m a r z e c z y ­ wiści e u c z u c i a i p o t r z e b y , j a k i e u c z u c i a w y p i e r a ze ś w i a d o ­ m o ś c i , z j a k i c h p o w o d ó w c i e r p i i co jej p r z e s z k a d z a . N a d r o d z e d o s a m o p o z n a n i a p o m o c ą m o g ą s ł u ż y ć listy l u b p a m i ę t n i k . F a z a ta w y m a g a in tele ktual nej analizy p r z e s z ł o ­ ści: c z e g o o c z e k i w a ł a m ? J a k so b i e w y o b r a ż a ł a m swoje życie? J a k i o n o b y ł o p r z e d t e m ? C o się z m i e n i ł o / J a k j a się zmieniłam? 2. A k ty w iz a c ja W tej fa z ie p o winno nastąpić rozprawienie się z aktualną sytuacją. „ T a t r z e c i a " m u s i dojść p r a w d y o u c z u c i a c h k o c h a n k a w o b e c niej, t y m b a r d z i e j jeśli w ą t p i w u c z c i w o ś ć j e g o i n t e n ­ cji. P o w i n n a n a u c z y ć się s ł u c h a ć i n a c z e j i z p o z o r n i e b a n a l ­ n y c h w yp ow ie d zi w ył u sk i w ać te treści, k t ó r y c h d o t y c h c z a s - d l a o c h r o n y s a m e j siebie - n i e c h c i a ł a sł yszeć. S ł u c h a n i e z a s z y f r o w a n y c h i n f o r m a c j i i r o z u m i e n i e aluzji m o ż e s p r a ­

168

w i a ć b ó l , z w ł a s z c z a g d y w y p o w i e d z i k o c h a n k a d a j ą się t a k interpretować: D aj m i czas = N i e j e s t e m p e w i e n siebie ( c i ebi e ) . Nie mogę ci nic obiecać = S a m a j e s t e ś so b i e w i n n a , s k o r o n a c o ś liczysz. Moja żona wie o nas = J e s t e m g o t ó w d a ć się s z a n t a ż o w a ć . Mam zobowiązania = B ę d z i e s z m u s i a ł a p o z o s t a ć n a d r u ­ gim pla ni e. Zrozum mnie = N i e st awi aj ż a d n y c h ż ą d a ń . Jeszcze nigdy nie p rzeżyłem czegoś takiego j a k z tobą = Sytuacja jest o k ro p n i e zaw ikła na, jeste m bezradny. Pamiętaj, że cię kocham = J e s t e ś d la m n i e n a j w a ż n i e j s z a , ale m u s i s z się z a d o w o l i ć d r u g i m m i e j s c e m . Poszukaj sobie innych przyjaciół = N i e o g r a n i c z a j m n i e swoj ą m i ł o ś c i ą . M am wobec ciebie nieczyste sumienie = P o w i e d z m i , że n i e c h c e s z n i c z e g o i n n e g o ; t r a k t u j m n i e l e k k o , ale n i e o p u s z ­ czaj m n i e ! N a co by to się zdało, gdybym pow iedział m ojej żonie prawdę? = C h c ę m i e ć s p o k ó j , nie z a m i e r z a m r y z y k o w a ć . Moja żona mnie nie rozumie = W d o m u n i e w s z y s t k o mi w olno. M am żonę i dzieci, nie mogę się rozwieść = M o j e b e z ­ p i e c z e ń s t w o jest dla m n i e ważniejsze niż p r z y g o d a . Kocham moją żonę, je s t m atką moich dzieci = Istnieją w i ę z y silniejsze niż u c z u c i a . Zapomnij o mnie! = D a j mi w s z y s t k o i n i e ż ą d a j n i c z e g o d l a siebie. N a j g o r z e j p r z y s ł u ż y się s o b i e k o c h a n k a g ł u c h a n a o t ­ w a r t e aluzj e p a r t n e r a a l b o z g o ł a w p l a t a j ą c a w j e g o w y ­ p o w i e d z i t r e ś c i o d p o w i a d a j ą c e jej n a d z i e i , lecz b y n a j m n i e j ni e p r a w d z i e . Ale n a u c z y ć się c z y t a ć m i ę d z y w i e r s z a m i t o z a m a ł o . K o c h a n k i , k t ó r e z r o z u m i a ł y , że s ą o s z u k i w a n e , ni e p o w i n n y d ł u ż e j t ł u m i ć s w o i c h u c z u ć , o d s u w a ć w ł a s n y c h p o t r z e b n a dalszy p l a n al bo je b a g a t e l i z o w a ć . O z n a c z a t o , ż e z a m i a s t c z e k a ć n a sz c z ę ś l i wy p r z y p a d e k , m u s z ą w z i ą ć w ł a s n y los we w ł a s n e r ę c e i z a c z ą ć u k ł a d a ć sobi e życie b e z t e g o p a n a . Z a p o c z ą t k o w a ć t ę d r o g ę p o w i n n a

169

r o z m o w a z n i m , a najl epiej s k o n t a k t o w a ć się z n e u t r a l n ą , b l i s k ą s obi e o s o b ą , k t ó r a m a p e w i e n d y s t a n s d o s pr awy , i o t w o r z y ć się p r z e d nią. A t o o z n a c z a , że t r z e b a u m i e ć przyjąć kry ty cz n e uwa gi p o d swoim a d r e s e m , z r e z yg n o w a ć z p o s t a w y o b r o n n e j i nie s o l i d a r y z o w a ć się z ż o n a t y m p a r ­ tn e r e m . A k t u a l n y m z a d a n i e m jest słu c h a ć - ro z u m ie ć - m y ś l e ć - m ó w i ć - d y s k u t o w a ć . F a z ę tę p o w i n n a z a k o ń ­ czyć j a s n a d e cyzj a, z k t ó r ą „ t a t r z e c i a " b ę d z i e m o g ł a żyć, a więc n a p r z y k ł a d : -

Rozstanie. W t y m w y p a d k u „ t a t r z e c i a " m u s i się ś w i a d o m i e z d e c y ­ dować na „em o c jo n a ln y rozw ó d " i przeżywanie sm utku. - U ltim atum . „ T a t r z e c i a " z a d a j e s obi e p y t a n i e , j a k d ł u g o j e s z c z e z d o ł a ak cep to w ać status „kobiety w cieniu", i ro zm aw ia o tym z p a r t n e r e m . Z j e g o reakcj i p o w i n n y w y n i k n ą ć w s k a z ó w k i d l a niej ( n a d z i e j a / z e r w a n i e ) . -

N o w a def i ni cj a z w i ą z k u . Z w i ą z e k zost aj e u t r z y m a n y , ale relacje m i ę d z y p a r t n e r a m i z m i e n i a j ą się n a k o r z y ś ć k o c h a n k i : w i ę k s z a o t w a r t o ś ć , wi ęks ze r ó w n o u p r a w n i e n i e . - W s z y s t k o z o s t aj e p o s t a r e m u . „ T a t r z e c i a " g o d z i się z i s t n i e j ą c ą s yt ua cj ą, ś w i a d o m i e d e c y d u j e się n a d a l s z ą b i e r n o ś ć i n i c się nie z m i e n i a : n a d a l c i e r pi z p o w o d u r o z s t a ń i c z e k a . 3. N o w a o r i e n t a c j a : Jeśli wykrystalizow ał się cel możliwy do realizacji, trzeba się na niego nastawić i próbow ać wprowadzić go w życie. Jeśli „ t a t r z e c i a " z d e c y d o w a ł a się n a r o z s t a n i e , o z n a c z a t o , że p o w i n n a d o p u ś c i ć d o siebie u c z u c i e w ś c i e k ł o ś c i i s m u t ­ k u z p o w o d u n i e u d a n e g o z w i ą z k u i w ż a d n y m razi e nie r z u c a ć się n a o ś l e p w r a m i o n a i n n e g o m ę ż c z y z n y . S k o ń c z y ł a się n i e p e w n o ś ć i w i e c z n e c z e k a n i e n a u k o c h a n e g o , ale z a ­ m i a s t p o c z u c i a wielkiej ulgi p o j a w i a j ą się w ą t p l i w o ś c i , lęki, pustka. A b y n i e w p a ś ć w e m o c j o n a l n y d o ł e k i z a p o b i e c depres j i , k o n i e c z n a j e s t n o w a o r i e n t a c j a . R o z c z u l a n i e się n a d s o b ą w c z te re c h śc i a n a c h i k o n c e n t r a c j a na włas nej osobie zwięk­

170

szają c i e r p i e n i e , c z y n i ą c je n i e z n o ś n y m . W ł a ś n i e w tej fazie w a ż n e jest w y c h o d z e n i e do ludzi i p o s z u k i w a n i e inte res uj ą­ c e go s p o s o b u s p ę d z a n i a c z a s u . T r z e b a z m i e n i ć k o n c e p c j ę w ł a s n e j o s o b y i i n a c z ej z o r g a n i z o w a ć so b i e życie. Z w r ó c e n i e się k u w ł a s n y m z a i n t e r e s o w a n i o m o r a z n a w i ą z a n i e k o n t a k ­ tów tow arzyskich jest b a r d z o ważne. T w órcze w ykorzysta­ ni e w o l n e g o c z a s u , z a a n g a ż o w a n i e się w s p r a w y s p o ł e c z n e lub polityczne zapobiegnie s m u t n y m m yślom , p o m o ż e z n a ­ l eźć n o w y c h p r z y j a c i ó ł i wyjść z izolacji. T e n t r z y f a z o w y p r o g r a m s a m o p o m o c y w y m a g a siły wol i i w ytrwałości. W w y p a d k u r o z p a d u m a ł ż e ń s t w a p o tr z e b a o d d w ó c h d o t r z e c h lat , z a n i m o b o j e p r z e p r a c u j ą r o z s t a n i e e m o c j o n a l n i e i b ę d ą w s t a n i e wejść w n o w e z wi ą z k i . T y l e c z a s u w y m a g a u p o r a n i e się z d r ę c z ą c y m p y t a n i e m , czy decyzja o r o z s t a n i u b y ł a sł u szn a. D w o j e ludzi p r z e c h o d z i p r ó b ę w y t r z y m a ł o ś c i p s y c h i c z n e j , p r ó b u j ą c p o r a d z i ć sobi e z p o c z u c i e m kl ęs ki ż y c i o w e j . C z y m o ż e się t o u d a ć b ez p o m o c y z z e w n ą tr z , zależy od k o n k r e t n e g o p r z y p a d k u ; zawsze w a r t o zn ale źć ja k ie ś p s y c h o l o g ic z n e w sp arcie, na p r z y k ł a d wziąć u d z i a ł w s e m i n a r i u m dla r o z w o d n i k ó w albo w terapii grupowej dla osób s a m o tn y c h i rozw iedzionych. P o d d a w a n i e się c i e r p i e n i u j e s t p o c i ą g a j ą c e d l a o s ó b b i e r ­ n y c h - n a le ż y to sobie w y ra ź n ie po w ie dz ie ć. C ie rp i e n ie ma p e w i e n p o w a b , j a k k a ż d e g ł ę b o k i e u c z u c i e . P o z a t y m ł a t wi ej i w y g o d n i e j g r a ć r o l ę o f i ar y l o s u , z w a l i ć w i n ę n a k o z ł a ofi a rn e go . Istnieją w p r a w d z i e bardziej p o z y t y w n e d o z n a n i a ni ż c i e r p i e n i e , ale p r o ś c i e j c i e r p i e ć n i ż d z i a ł a ć i p o n o s i ć ryzyko. K o b i e t o m w y c h o w a n y m do n ie s a m o d z ie ln o śc i s z c z e g ó l ni e t r u d n o p r z y c h o d z i r o z w i j a n i e w ł a s n e j i ni cjat ywy, g d y ż b i e r n o ś ć m a swoje z a l e t y - nie p o d e j m u j e się t r u d n y c h decyzj i i nie p o n o s i k o n s e k w e n c j i . Jeśli k o c h a n k a p o s t a n o w i n a n o w o u ł o ż y ć s o b i e życie , w g ru n c i e rzeczy jest bez z n a c z e n i a , ja k i e d z i a ł a n i a p o d e ­ j m i e ; w a ż n e , że w o g ó l e c o k o l w i e k r o b i . D o ś w i a d c z e n i e uc z y, że r a z r o z p o c z ę t y p r o c e s r o z w o j u w i e d z i e z wy k l e nie k u m ę ż c z y ź n i e , lecz k u s o b i e. T o d o b r y z n a k : k o n i e c p o d ­ p o r z ą d k o w a n i a , p o cząte k prawdziwej em anc ypacji. K o b i e ­ ty, k t ó r e „z m i ł o ś c i " n i e d ą ż ą d o s a m o p o t w i e r d z e n i a , b ę d ą wiecznie wyzyskiwane.

171

CO

POZOSTAJE

Co poz ost aje, kiedy p ę k a b a ń k a m y d l a n a z łu d z e ń ? N i e ­ wiele. W s p o m n i e n i a , o d r o b i n a g o r y c z y , p r z e c z u c i e , ż e być m o ż e w s z y s t k o u ł o ż y ł o b y się i n a c z e j , g d y b y . . . C o p o z o s t a ł o ? Z a p i s k i w d z i e n n i k u o w i e l k i m szc z ę ś c i u i w ie lkim c ie r p ie n i u , stos nie w y s ł a n y c h listów, s e n t y m e n ­ t a l n e wiersze. N i e , nie m yślą o zem ście , nic ze g o nie żałują. C i e r p i a ł y ? O w s z e m , ale. . . k o c h a ł y ! C z a s le c z y r a n y i w s z y s t ­ ko o p r o m i e n i a b l a s k i e m . Ż a d n a k o b i e t a n i e k o c h a ł a t a k ja k „ta trzecia"... Ten czas, naznaczony czekaniem z bijącym sercem, wspaniałe wspólne przeżycia i oczywiście intensywne uczu­ cie m iłości, jakiego ju ż nigdy potem nie doznałam , p ozo­ stanie w m ojej pam ięci ja k o najpiękniejszy okres życia... G o e t h e p o w ie dz ia ł: „ M i ł o ś ć jest czymś id ea l n y m , m a ł ­ ż e ń s t w o - r e a l n y m ; nie m o ż n a b e z k a r n i e my l i ć i d e a ł u z r e ­ a l n o ś c i ą " . N a d z i e j e k o c h a n e k p o z o s t a ł y nie s p e ł n i o n e . P o d ł u g i m s m u t k u p r z e b u d z i ł y się d o n o w e g o życi a. W s p o m i ­ n a j ą t e n o k r e s j a k o b o l e s n ą , lecz p i ę k n ą i w z b o g a c a j ą c ą l e kc j ę. C o p o z o s t a j e ? R ó ż o w e w s p o m n i e n i a i... w ł a s n a siła: K iedy ogarniają mnie sentymentalne wspomnienia, wsia­ dam do samochodu, puszczam taśmę z przebojam i, których słuchaliśm y razem , i przejeżdżam kolo jeg o domu. Widzę jego sam ochód - a więc m ój ukochany żyje. To m i teraz zupełnie wystarcza. Wspaniałe, że n ik t nie może m i odebrać tych cudownych wspomnień. Ogarnia mnie tęsknota i m e­ lancholia. Sm utek też, ale jestem pewna, że nigdy więcej nie wpadnę w czarną studnię praw dziwej depresji. M iałam swój sen o wielkiej m iłości. N igdy się nie urzeczywistnił pozostał niezniszczalny.

VII.

GODNA MIŁOŚCI: „Ta trzecia” w lustrze swoich dziejów

H IS T O R IE , K T Ó R E N A PISA ŁO ŻYCIE Całościowe zanalizowanie problem atyki „tych trzecich" j e s t w j e d n e j ks i ą ż c e n i e m o ż l i w e . K a ż d a z t y c h k o b i e t m o g ­ ł a b y s a m a n a p i s a ć k s i ą ż k ę n a t e m a t swe go ż y c i a j a k o k o ­ c h a n k i . D o p u ś ć m y j e wi ę c d o g ł o s u , n i e c h s a m e o p o w i e d z ą swoj ą h i s t o r i ę . Z a k a ż d y m o p o w i a d a n i e m kryje się a u t e n ­ t y c z n y los, t y l k o n a z w i s k a i n i e k t ó r e fakt y, p o z w a l a j ą c e ziden ty fiko wać d a n ą osobę, z o s t a ły z m i e n io n e . Ż a d n a z tych b i o g r a f i i ni e j e s t i d e n t y c z n a z i n n ą , a m i m o t o w k a ż d e j z nich m o ż n a zauważyć pewne podobieństw a. Niew ażne, czy w ż o n a t y m m ę ż c z y ź n i e z a k o c h u j e się k o b i e t a w o l n a , r o z w i e d z i o n a czy t eż n i es z c z ęś l i wi e z a m ę ż n a . W s z y s t k i e c z u ł y się e m o c j o n a l n i e o p u s z c z o n e , g d y s p o t k a ł y swoje „ p rz e z n a c z e n ie " . O p o w i a d a o tym jedenaście kobiet, które k o c h a ł y lub k o c h a j ą ż o n a t e g o m ę ż c z y z n ę , j e d n a z d r a d z a n a ż o n a i j e d e n m ę ż c z y z n a k o c h a j ą c y g o r ą c o d wi e k o b i e t y .

PRÓBA

SIŁ

M a r i a P. , l a t 27, s a m o t n a , p i e l ę g n i a r k a n a o d d z i a l e p e ­ d i a t r y c z n y m , o d d w ó c h l a t z w i ą z a n a z F r i e d e r e m N . , t r zy d z i e s t o d w u l e t n i m l e k a r z e m , ż o n a t y m , d w o j e dzi ec i . Frieder je s t pierwszym żonatym mężczyzną, z którym się blisko związałam. Kiedy się poznaliśmy, żyłam sama od dzie­ więciu lat; bardzo wcześnie opuściłam dom rodzinny. W ciągu tych dziewięciu la t stopniowo i p o wielu trudach oraz niepo-

173

wodzeniach określiłam swój światopogląd, i sądziłam , że najlep­ szym sposobem na życie je s t p ra c a zawodowa. N ie było o d tego żadnych odstępstw. Uważałam się za niezależną, sam odzielną i wolną kobietę i nie plan ow ałam bliższego związku z m ężczyz­ ną. Wszelkie p ró b y podporządkowania m nie odpierałam ener­ gicznie i konsekwentnie. M ia ła m duży k rąg p rzyja ció ł, bardzo się udzielałam w życiu towarzyskim , pielęgnow ałam swoje zainteresowania. I wreszcie, w wieku 2 5 lat, czułam się na tyle silna, żeby zrezygnować ze swojego zawodu i p ójść inną drogą. Friedera pozn ałam w czasie szkolenia. Uważałam, że je s t bardzo atrakcyjnym mężczyzną, toteż nie przypuszczałam , iż m ógłby się m ną zainteresować. M oże dlatego odw ażyłam się zadzwonić do niego do domu. N ic nie w iedziałam o je g o życiu pryw atnym . Już pierw szy wieczór w restauracji uprzytom nił m i trzy rzeczy: m oją ogromną niepewność wobec niego (która nie zniknęła do dziś), m oją niezdolność do otwartego wyra­ żania swojego zdania wobec niego i niesamowite napięcie m iędzy nami. Drugiego wieczoru opow iedział o swoim m a ł­ żeństwie. Jego żona leżała właśnie w szpitalu, wydając swoje pierw sze dziecko na świat. M im o to poszliśm y razem do łóżka. Chociaż w iedziałam ta k dużo, nie p o tra fiła m się ju ż *wycofać. D zisiaj ten zw iązek oznacza dla mnie: - życie w ukryciu, bez wspólnych p rzyja ció ł, w ciągłym strachu p rz e d zdem askowaniem ; - osobną codzienność; - znoszenie jeg o zazdrości, chęci posiadania; - brak możliwości dotarcia do niego, kiedy go rzeczywiście potrzebuję; - niemożność zaplanowania czegokolwiek; - zacieranie śladów, na p r z y k ła d usuwanie moich długich włosów z jeg o swetra; - bardzo ograniczoną możliwość działania; - uczucie, że w sum ie tracę, że je ste m wykorzystywana; - wściekłość, kiedy z je g o powodu zaniedbuję przyja ció ł, poniew aż jestem zależna o d je g o wolnego czasu, a te zm agania kosztują m nie tak dużo sił, że niewiele ju ż ich pozostaje na inne zajęcia; waż

174

wrażenie, że wszystkie m oje i tak zwycięży „sytuacja";

w ysiłki są

darem ne, p o n ie­

- on twierdzi, że j a m am lepiej, bo jestem wolna. Czterokrotnie usiłowałam zakończyć nasz związek. Co się wtedy działo! Jak w kinie! Wyprawialiśmy straszne rzeczy - rzucaliśmy w siebie talerzam i, a potem p ła k a liśm y, roz­ mawialiśm y całe noce p rze z telefon... K ażda wielka kłótn ia kończyła się w łóżku. On je s t pierwszym mężczyzną, z którym seks sprawia m i ogromną przyjem ność, tylko on p o tr a fił mnie tak oczarować. P o dwóch latach nadal byłam p o d urokiem tego wytrwałego mężczyzny o silnej woli, nie udało m i się jasn o zobaczyć, czym je s t dla mnie nasz związek, wręcz przeciwnie. Dlaczego kobieta, która czuje się zniewolona i uciemiężona, pozostaje p rzy żonatym mężczyźnie, choć m ogłaby go opuścić? Piękne chwile spędzone razem wynagradzają wszystko.

C IR C U L U S VITIOSUS

M a g d a l e n a M . , l at 44, n i e z a m ę ż n a n a u c z y c i e l k a , b y ł a p r z e z d w a n a ś c i e l a t z w i ą z a n a z J o a c h i m e m L., ż o n a t y m b i o l o g i e m z j e d n y m d z i e c k i e m ; r ó ż n i c a w i e k u d z i e w i ę ć lat. W 1974 pozn ałam z ogłoszenia „atrakcyjnego pana po czterdziestce". O d tego czasu doświadczam skrajnych uczuć: jedn ego dnia wszystko wydaje się w porządku , a nazajutrz pragnę o nim zapomnieć. Jest to dziwny związek. D la mnie oznacza głównie czekanie, oczywiście na próżno. Siedzę więc w swojej twierdzy i czekam , aż on zadzwoni i umówi się ze mną. Jestem zaprogramowana na bierność. N iewiele z tego mam: kilka szczęśliwych chwil i samotność. Jakoś ciągle wydaje się, że coś się nie zgadza, nasze potrzeby okazują się skrajnie różne. W pierwszym okresie naszej znajomości wszystko rze, aż lekko szpakowaty pa n z wdziękiem oznajm ił, na wyścigi konne". Czyżby ja k iś krótkotrw ały „Rozmowy wyjaśniające" nie przynoszą żadnej krótkie intermezzo - radość - p o w ró t - do czego?

szlo dob­ że „idzie rom ansik? poprawy:

Zawsze te sam e słowa: za dużo ode mnie wymagasz, chcesz mnie związać, odchodzę. Taka szarpanina trw ała łatam i. Potem , w 1977 roku, p rzerw ałam ciążę. Ostateczny koniec 175

- tak m yślałam - nastąpił, kiedy on ożenił się z inną dla pieniędzy. P o p ó ł roku absolutnego m ilczenia w rócił i j a go p rzyjęła m , mimo twardego postanowienia, że tego nie uczynię. N a głupotę nie wynaleziono jeszcze lekarstwa. B łędne koło się zam yka. Z ostałam więc żoną numer dwa. M a to tę zaletę, że dostaje się swój p rzy d zia ł czułości gratis, bez żadnych zobowiązań. Ale soboty i niedziele są długie i trudne do zniesienia. On całym i m iesiącam i zajęty p ra c ą i obowiązkam i dom o­ wymi - twierdzi, że je s t niezastąpiony. Teraz je d n a k przechodzę ozdrowieńczy proces. M ówię so­ bie: c a r p e d i e m , nie m arnuj życia, które nie je s t przecież usłane różam i. Jako sam otna pracująca kobieta powinnaś być bardziej elastyczna. Tylko jed n o mnie martwi: mam niestety skłonności do monogamii. N iewybaczalna skaza cha­ rakteru, częściej spotykana u kobiet niż u mężczyzn, stą d ,,m ocna"płeć. Dzielnie to zwalczam, ale niestety z niewielkim skutkiem . Wszystkich nowych znajomych porównuję z nim i po krótkim czasie zrywam znajomość. Cóż, nic na świecie nie je s t doskonale, nawet życie w pojedynkę.

ULTIM ATUM

H e n r y k a L., l a t 35, n i e z a m ę ż n a , p r a c o w n i c a k a d r , o d o s i e m n a s t u miesięcy w związku z Ju liuszem F., trzydziestodziewięcioletnim kreślarzem, ż o n a ty m , j e d n o dziecko. Poznaliśm y się w szkole wieczorowej. O d początku wiedzia­ ła m , że je s t żonaty i m a córkę, a jeg o małżeństwo nie je s t udane. Tylko dlatego nie wniósł jeszcze o rozwód, bo za c zą ł się uczyć w wieczorówce i niepotrzebne mu dodatkowe stresy. N ajpierw skończy szkołę, potem się rozwiedzie. Ale nie z d a ł egzaminu końcowego, ta k że nie może jeszcze ,,odfajkować" tego punktu. Po usilnych naleganiach z m ojej strony, które kosztowały m nie wiele energii, szuka w tej chwili mieszkania dla siebie. Umówiliśmy się, że najpierw zam ieszka sam z córką. do

M ó j partn er bardzo się boi ostatecznego czego się zresztą nie przyznaje. Ciągle

176

rozstania z widzi ja k ie -

żoną, trud-

ności i przeszkody, często urojone. M yślę, że przyzw yczaił się do niezbyt szczęśliwego, ale znośnego życia bez większych wstrząsów i nie m a motywacji do opuszczenia „gniazda".Ale chciałby uchodzić za mężczyznę dotrzymującego słowa, poza tym przykro mu, że j a ta k cierpię, chciałby to zmienić. Powiedziałam sobie, że je śli on się za p ó l roku, w drugą rocznicę naszego poznania, nie wyprowadzi o d żony - zerwę tę znajomość. On wie o tym, ale nie zna dokładnej daty. Używam tego nieokreślonego terminu ja k o środka nacisku, poza tym pocieszam się, że je s t ja k ie ś wyjście z tej sytuacji, kiedy ogarnia mnie rozpacz. M arzę o tym, żebyśmy pewnego dnia zaczęli wspólne życie, zam ieszkali razem i żebym go m ogła częściej widywać. On je s t bardzo zajętym człowiekiem , prawdopodobnie i dla mnie będzie m ia ł m ało czasu. Ale to m i nie przeszkadza, ponieważ j a także chętnie spotykam się z przyjaciółkam i i m am swój własny świat. Już teraz m am wrażenie, że wystarcza m i to, co m am , bo nasze spotkania są bardzo gorące. W iem, że jesteśm y sobie bliscy. Przeszkadza m i niepewność ju tra i niekorzystny dla mnie układ: zawsze na niego czekam i nie mogę odwiedzić go w domu. Chętnie spędzałabym z nim więcej czasu niż teraz. O biecał m i ju ż wspólny urlop. D otąd trzykrotnie spędziliśm y razem noc.

NIENAW IŚĆ

U r s z u l a R., l a t 47, n i e z a m ę ż n a , n a u c z y c i e l k a z a w o d u , p rz ez szesnaście lat b y ł a z w i ą z a n a z ż o n a t y m e k o n o m i s t ą R o l a n d e m M., j e d n o dz iecko. Dziewięć lat t e m u R o l a n d zmarł. K iedy myślę o Rolandzie, budzi się we mnie mnóstwo wspo­ mnień. Największym szczęściem w życiu je s t m iłość do drugie­ go człowieka. W ciągu szesnastu la t trwania naszego związku przeżyłam nie tylko szczęśliwe chwile. Tych złych było dużo więcej. Walczyłam o naszą m iłość, ale w końcu przegrałam . R oland p rzyszed ł do m ojej firm y ja k o nowy szef; zostałam jego sekretarką. K iedy się zobaczyliśmy, p rzeleciała między nam i iskra. Wcześniej m iałam kilka krótkotrwałych romansów,

177

ale to R oland nauczył mnie życia i m iłości - byl tym p ra w ­ dziwym pierwszym mężczyzną w moim życiu. Z apraszał mnie do restauracji, chodziliśmy na spacery, towarzyszyłam mu w podróżach służbowych. Ale nie chciałam sprawiać Rolandowi kłopotu w firm ie i wkrótce zwolniłam się z p ra cy. Początkowo byłam zrozpaczona. Jeszcze więcej pracow ałam , kończyłam rozmaite kursy. Wtedy m ieszkałam z rodzicami, więc musieliś­ m y spotykać się w hotelu. To było okropne: czułam na sobie dwuznaczne spojrzenia recepcjonisty i obsługi hotelowej, byłam upokorzona. Ale w ramionach Rolanda zapom inałam o wszys­ tkim ; b y ł cudownym kochankiem. P ragnęłam , żeby zo sta ł ze mną przez ca łą noc, żeby jego czułości nigdy się nie skończyły. Ale jeszcze p rzed północą pow iedział: „M uszę wracać do domu, czekają na mnie". Tej nocy znienawidziłam jego żonę. W cztery lata od naszego pierwszego spotkania pow iedzia­ ła m Rolandowi, że oczekuję dziecka. Zobaczyłam strach w jego oczach: ,,A m oja kariera, moja rodzina, w domu mnie zabiją". Znajom a d a ła m i adres lekarza i dziecko nie przyszło na świat. R oland często za b iera ł mnie w podróże służbowe, w kraju i za granicę. Często przedłużaliśm y pobyt, to b y ł nasz urlop. B yłam szczęśliwa, kiedy rankiem budziłam się obok niego, ale szczęście trwało krótko. W niedziele i święta byłam sama. Boże N arodzenie obchodziliśmy zawsze tydzień wcześniej, często R oland w padał jeszcze raz, rano w Wigilię. K iedy ode mnie wychodził, nienawidziłam jego żony. N asz zw iązek trw a ł siedem lat, gdy m ój p a rtn er dostał zawału na konferencji. Jego współpacjent n apisał do mnie ze szpitala, opowiedział mi, co się stało. Zadzwoniłam tam. L ekarz pow iedział: „D zięki Bogu, ktoś się o niego wreszcie zatroszczył". W słuchawce usłyszałam g łos Rolanda: „ M yszeńko, czy to ty?". „M yszeńka" to było pieszczotliwe imię jego żony. Wydawało m i się, że czuję, j a k mu smutno, że nikt z jego rodziny nie zadzwonił. Wtedy także nienawidziłam jego żony. W rok później, p o załam aniu nerwowym, rzuciłam się w wir pracy. Zaczęłam studia nauczycielskie, a p o skończeniu ich podjęłam p ra cę w szkole. R oland pow iedział: „Cieszę się, teraz nie muszę się o ciebie martwić". Widywaliśmy się kilka

178

razy w tygodniu. K iedy nie m ó g ł się ze mną spotkać, roz­ paczałam . Coraz częściej sk a rży ł się na to, że nie może ju ż w ytrzymać ze swoją rodziną, ale nie d ą żył do rozstania. A ja nienawidziłam jeg o żony. D ziewięć la t temu w Boże Narodzenie R oland u m a rł na drugi zawal. N ie da się tego opisać, co wtedy przeżyw ałam . Pozostały m i tylko wspomnienia. Po śm ierci mojego partnera nie zw iązałam się ju ż z żadnym mężczyzną. Jakaś część mnie um arła razem z nim. K iedyś może będę m usiała odpowiedzieć za swoje czyny, wtedy powiem , że niczego nie żałuję.

LISTY

P a u l a S., l a t 28, n i e z a m ę ż n a , p e d a g o g s p e c j a l n y , o d r o k u w związku z trzydziestosześcioletnim A le k s a n d re m Z . , ż o ­ n a t y m lekarzem sp o rtow y m , je d n o dziecko. N apisałam do Aleksandra tylko kilka listów, bo wkrótce zrozum iałam , że nie skruszę jego rezerwy wobec mnie. Próby wymuszenia na nim zajęcia jak ieg o ś stanowiska nie daw ały rezultatu. K iedy teraz czytam te listy, widzę, że sam a stwa­ rzałam problem y. C hciałam nakłonić go do czegoś, do czego on wcale nie m ia l ochoty. Pierwszy list napisałam na krótko przedtem , zanim Aleksander zm ien ił pracę. 15

grudnia K ochany Aleksandrze znowu nie zdołałam Ci powiedzieć tego, co leży m i na sercu. P rzykro mi, że ostatnio pokazyw ałam C i m oją nie­ szczęśliwą twarz. Podziwiam Twoją cierpliwość. Dziękuję Ci za zrozumienie, kiedy j a k dziecko szukałam pociechy w Twoich ramionach i znajdowałam ją . Dlaczego nie mogę ju ż być taka szczęśliwa i beztroska ja k na początku naszej przyjaźni? M yślę, że dlatego, iż okoliczności naszego związku są dla mnie coraz jaśniejsze i cierpię z tego powodu. Świadomość ta je s t powodem m ojej depresji. Czuję się bardzo samotna. N ic m i się nie chce. Jesteś

w

tym

szczęśliwym

położeniu,

że

Twoje

życie

179

idzie utartym torem, j a pojaw iam się epizodycznie. P rzy­ stosowałeś się, w przeciwieństwie do mnie. Wiem, że „na­ szego" probłem u nie da się rozwiązać z dnia na dzień. Proszę Cię, daj m i trochę czasu, abym m ogła lepiej zro ­ zum ieć sa m ą siebie, i nie wątp w moje uczucie do Ciebie, nawet je ś li czasem wygląda tak, ja k b y m chciała Cię ode­ pchnąć, ale je s t to tylko gest obronny. Twoja Paula D r u g i l i st j e s t r e a k c j ą n a o ś w i a d c z e n i e A l e k s a n d r a , ż e n i e m o ż e o p u ś c i ć swojej ż o n y : 7

lutego Kochany Aleksandrze Twoja opowieść w niedzielę w nocy, j a k wyobrażasz sobie sw oją przyszłość, d a ła m i wiele do myślenia. Jeśli myślisz, że kiedyś będziesz m ó g ł zm ienić swoje życie, sam się oszukujesz. P rzed laty p oślu biłeś Evi, poniew aż zaszła w ciążę. Po namyśle doszedłeś do przekonania, że musisz, powinieneś, chcesz i potrafisz ponieść konsekwencje. N ic się nie zm ieniło. N a d a l uważasz, że je ste ś odpowiedzialny za n ią i za dziecko. Co stało się z Twoimi zasadam i? Z d ra d ziłeś Evi i sądzisz, że kiedyś to naprawisz, je ś li będziesz j e j wierny. P rzekonałeś się, że nie umiesz żyć zdradzając. Będziesz m u siał gdzieś odreagować sw oją frustrację, czy to w p ra cy, czy w knajpie z kolegam i p rzy szklance p iw a, czy u innej kobiety. Evi, ta oszukiwana, m a zapewne nadzieję, że k ied yś Cię odzyska. Szkoda m i je j. Jej sytuacja nie zm ieni się, je ś li teraz zdecydujesz się być j e j wierny. Ona p rzecież nie wie, że tego chcesz. Evi żyje nadzieją, że nie je s te ś związany z żadn ą inną kobietą, a je ś li nawet, to ta k dobrze będziesz to ukryw ał, że nikt, a zwłaszcza ona, nie dowie się o tym. Twoja wierność m iałaby następstwa jed yn ie dla Ciebie sam ego, a m iano­ wicie takie, że m ógłbyś sobie znowu spojrzeć w oczy w lus­ trze. P rzykro mi, że się ta k męczysz, szukasz ja k ieg oś rozwiązania, wpadasz z je d n e j skrajności w drugą. N ie da się zaprzeczyć, że chodzi tu także o m oje interesy. Ale nie

180

chcę dalej o tym mówić, żeby nie stwarzać barier. Poza tym wiesz, co do Ciebie czuję.

m iędzy Twoja

nami Paula

T r z e c i list m ó w i s a m z a s i e b i e : 26

lutego Kochany Aleksandrze ...W ygląda na to, że całkiem dobrze Ci się żyje beze mnie. Ale j a Ciebie potrzebuję! Wiem, że przem aw ia przeze mnie egoizm, ale to praw da. Bardzo m i Ciebie brakuje, chciałabym Cię ja k najszybciej zobaczyć, porozm awiać z Tobą i wziąć Cię w ram iona... Twoja Paula Obecnie wszystko ju ż się skończyło. On nie ch ciał rozstać się z żoną, m ówił, że je s t zadowolony ze swojej sytuacji. Ja chyba p ełn iła m funkcję katalizatora. Ponieważ on nie p rz e ­ ja w ia ochoty na wspólną przyszłość ze mną, moje próby odzyskania go byłyby skazane na niepowodzenie. N ie straci­ ła m jed n a k nadziei, że zestarzejemy się razem.

HUŚTAWKA

L i n d a K., l a t 34, r o z w i e d z i o n a , p e d a g o g s p o ł e c z n y , o d c z t e r e c h lat z w ią z a n a z t r z y d z i e s t o c z t e r o l e t n i m ż o n a t y m p r a c o w n i k i e m s p o ł e c z n y m G u n t e r e m H . , d w o j e dzieci. Zaczęło się całkiem niewinnie pewnego majowego dnia cztery ła ta temu. Właściwie znaliśmy się o d ośmiu lat. M ieliś­ m y ten sam krąg znajomych i wiele czasu spędzaliśmy razem. N igdy specjalnie nie zw racałam na niego uwagi. W ydawał m i się arogancki i niesympatyczny. Potem pojechaliśm y z grupą znajomych na wycieczkę, zaczęliśmy rozmawiać i okazało się, że oboje m am y identyczne problem y w małżeństwie. Wresz­ cie ktoś mnie rozum iał. W moim małżeństwie ju ż od p ó łto ra roku działy się straszne rzeczy. Bardzo cierpiałam z powodu tej sytuacji, chudłam ze zmartwienia. Próbowałabym znałeźć

181

ja k ie ś inne rozwiązanie, ale m ój m ąż na każdą propozycję m ów ił „ n ie ". Po trzech miesiącach wyprowadziłam się z do­ mu. Gunter b y ł wtedy dla mnie cennym oparciem, wciąż jeszcze ja k o „dobry przyjaciel". W pewnym momencie nasze wzajemne uczucia przerosły nas. Dobrze wiedzieliśmy, że to nie je s t w porządku. N asz zw iązek coraz bardziej się rozwijał. W pierwszym roku naszego partnerstwa byłam jeszcze bardzo zaabsorbowana rozstaniem z mężem. Rozmowy z Gunterem bardzo m i wtedy pom ogły przeżyć to wszystko. P isałam p a ­ m iętnik i przelew ałam na p a p ier swoje udręki. N iekiedy do­ chodziliśmy do wniosku, że powinniśmy zakończyć nasz zw ią­ zek. Próbowaliśmy wielokrotnie, nie udawało się. N ie p o ­ trafiliśm y zrezygnować z siebie i wciąż do siebie wracaliśmy. W p ó łto ra roku p o tym, j a k się to zaczęło między nami, Gunter p o raz pierwszy odszedł z domu. Po dwóch tygodniach nie w ytrzym ał i w rócił do żony, a m y m ieliśm y się ju ż nie spotykać! K ażde m iało rozpocząć nowe życie. On w m ałżeń­ stwie, j a sam a. P rzez sześć tygodni wszystko szło dobrze - to znaczy źłe. Ciężko się rozchorowałam. N ie potrafiłam żyć bez niego! Lepsze szczęście liczone na godziny niż wcale. W tym okresie byłam wściekła na jeg o żonę. M ia ła takiego mężczyznę i nie doceniała go. D a w a ł j e j oparcie i bezpieczeń­ stwo, ale dla niej najważniejsza b yła sielanka rodzinna: On wcale nie byl dla niej ważny. Bolało mnie to. Spotykaliśmy się potajem nie, cieszyliśmy się sobą, a potem przeżywaliśmy wielką frustrację. Zaczęłam inaczej układać swoje drugie życie, ta k żeby stale nie czekać. P rzez pierwsze trzy lata niedziele i święta były dla mnie męczarnią. Z czasem wpadłam w inny rytm i nauczyłam się żyć w tej sytuacji. Cieszę się, że jestem kochana, choć nie m am mojego mężczyzny wyłącznie dla siebie. N asz związek p rzeszed ł wiele burz, a mimo to przetrwaliśm y. N igdy nie stawiałam mojego partn era pod ścianą, bo wiem, j a k to jest. „Wszystko albo nic" - to nie je s t m oja dewiza. N ie interesują mnie inni mężczyźni. Po prostu kocham Guntera. Cieszę się każdym dniem, nawet wtedy, kiedy go nie m a p rzy mnie. Wystarcza m i świadomość, że „on" istnieje. N ie mam złudzeń i niczego nie oczekuję, i dobrze m i z tym.

182

ZAM IANA

RÓL

E lw ira M . , lat 3 7, r o z w i e d z i o n a a s y s t e n t k a m e d y c z n a , obecnie gospodyni d o m o w a i m atka, k o c h an k a/żo n a/ek s- m a ł ż o n k a c z t e r d z i e s t o s i e d m i o l e t n i e g o i n t e r n i s t y I g n a c e g o B. M ojego partn era poznałam w 1973 roku. B y ł wtedy żonaty z okulistką i m ia ł dwoje m ałych dzieci. Po krótkotrw ałym romansie z jed n ą z moich koleżanek za czą ł się zalecać do mnie. Początkowo nie byłam nim zainteresowana, bo zaprzą­ tało mnie narzeczeństwo, które właśnie się rozpadało. On b y ł jed n a k wytrwały i w końcu zakochałam się w nim. M ieszk a ł wtedy albo u swojej rodziny, albo we własnej kawalerce. Wkrótce zorientowałam się, że mnie zdradza: fizycznie z p rz y ­ godnymi znajomymi, a emocjonalnie ze swoją rodziną. Cho­ ciaż ciągle m ów ił o rozwodzie i ch ciał m ieć ze mną dzieci, przez całe lata nic się nie działo. A właściwie wiele się działo: p o początkowej zabawie w chowanego zam ieszkaliśmy razem. To było w roku 1979, a w 1981 m ój partn er otrzym ał rozwód. L ata p rzed rozwodem b yły straszliwą huśtawką. Ciągle b yły ja k ie ś problem y, stale m ia ł ja k ie ś kochanki na boku. K iedy dostał rozwód, m iałam nadzieję, że wszystko się zmieni, ale nic się nie zm ieniło. M ój p a rtn er rom ansow ał ja k dawniej, b y ł kapryśny, a j a pokornie znosiłam jego humory. W 1983 roku naw iązał bliski stosunek z pew ną kobietą. Straszliwie cierpiałam i byłam bliska samobójstwa. Ale p o ­ nieważ go kochałam , wszystko mu wybaczałam , nawet to, że dwa razy zm usił mnie do przerw ania ciąży. Latem 1983 roku postanowiłam : albo się ostatecznie roz­ stajem y, albo bierzemy ślub i zm ieniam y nasze życie. M ój partn er m ial mieszane uczucia, ale koniec końców w grudniu 1983 roku pobraliśm y się. Już p o kilku tygodniach odświeżył ja k ą ś dawną znajomość. D otknęło mnie to do żywego. Teraz j a byłam zdradzaną żoną, a tam ta kochanką. K iedy dowie­ działam się, że jestem w ciąży, on b y ł właśnie u swojej p rz y ­ ja c ió łk i we Włoszech. Po powrocie m ój m ąż w yprowadził się z naszego wspólnego mieszkania, ale codziennie mnie od­ w iedzał i ch ciał znowu być ze mną. Tuż p rzed Bożym

Narodzeniem

1984

roku

widzieliśmy się 183

p o raz ostatni. Niczego nie przeczuwając, pocałow ałam go na pożegnanie. W kilka dni później dostałam o d niego list p ełen nienawiści i oskarżeń. N a początku 1985 roku przyszło na świat nasze dziecko, córka, której on nigdy nie widział. Jesienią wystąpiłam o rozwód i o d czerwca 1986 roku jestem sam a. M oje życie p łyn ie spokojniej, inaczej niż wtedy, gdy byłam związana z moim partnerem /m ężem . Chociaż ta k wiele razy mnie zranił, do dzisiaj czasem z tęsknotą wspominam okres z nim spędzony.

PRZECIĄGANIE

LINY

K a r o l i n a St., l a t 29, s e k r e t a r k a , p r z e z c z t e r y l a t a z w i ą z a n a z ż o n a t y m , s t a r s z y m o d niej o 19 l a t b e z d z i e t n y m n a u ­ c z y c i e l e m K a r o l e m W . ; z w i ą z e k z a k o ń c z y ł się z p o w o d u śmierci K a r o la . Znaliśmy się ju ż wtedy, gdy j a m iałam dwanaście lat. B yl wówczas moim nauczycielem. T ak się zdarzyło, że p o dwunas­ tu latach spotkaliśmy się na wakacjach ja k o opiekunowie grupy m łodzieży szkolnej. Patrzyliśm y sobie głęboko w oczy i prow adzili niewinne rozmowy. Wkrótce spostrzegłam, że coś wisi w powietrzu, ale nie w ażyłam się myśleć o tym, takie m i się to wydawało okropne. K tórejś nocy on w ylądow ał w moim pokoju. M iałam obiekcje z powodu jego żony, na co on odpo­ wiedział, że nie muszę robić niczego, czego sam a nie chcę. M oje uczucia okazały się silniejsze niż rozsądek i oddalam mu > się. B y ł niezwykle czułym kochankiem. Potem pow iedział, że ju ż od dłuższego czasu czu ł do mnie silny pociąg. Wkrótce p o powrocie z wakacji rozstałam się z moim dotychczasowym partnerem . K a ro l za czą ł napom ykać o roz­ wodzie. Powiedział, że ju ż o d dłuższego czasu nosi się z tą myślą. Przyszłość widziałam w różowych barwach. Rozwód w ydaw ał się rzeczą prostą, bo nie m ieli dzieci. Oboje p ra c o ­ wali na pełnych etatach, a wspólny dom można sprzedać. Przyszłość m ia ła pokazać, j a k bardzo się m yliłam . W ciągu następnych dwu i p ó ł la t utrzymywaliśmy nasz zw iązek w tajemnicy. P rosił, żebym d a ła mu czas. P o p ó łto ra roku przestałam wierzyć, że sprawy przybiorą korzystny dla mnie obrót, i spróbowałam się z nim rozstać. P róba ta się nie 184

pow iodła. W ystarczył rozpaczliwy list, abym do niego wróciła. W ynajął sobie mieszkanie, w którym je d n a k nigdy nie zam iesz­ k a ł, bo przeszkodziła mu w tym p ró b a sam obójcza żony. W rok później znowu chciałam odejść, ale odstąpiłam o d tego zam iaru, gdy p ow iedzia ł żonie p raw dę o nas. Sądziłam , że osiągnęłam cel i byłam głęboko rozczarowana, kiedy ona m imo wszystko nie chciała ustąpić i wszelkimi środkam i w alczyła o utrzymanie małżeństwa. Po p ó ł roku wreszcie zrezygnowała i wyprowadziła się ze wspólnego domu. Ale walka jeszcze się nie skończyła. B yły długie rozmowy p rze z telefon, listy z pogróżkam i albo prośbam i. Powodowany p o ­ czuciem winy, ustępował j e j w wielu sprawach. Ja tymczasem doszłam do granicy ludzkiej wytrzymałości. Tyle wtedy przeżyłam , że potrafię zrozumieć każdego czło­ wieka. Sam a zachowywałam się w tym okresie w sposób dla mnie niezrozum iały. B y ły mom enty, kiedy wściekłość, gniew i wewnętrzny niepokój p o prostu mnie rozsadzały, ale były także okresy absolutnego szczęścia, ja k ieg o nigdy przedtem ani potem nie zaznałam . Z K arolem stanowiliśmy jedność. D a w a ł m i tyle czułości. Tylko p rzy nim zapom inałam o całym świecie. Nasze stosunki seksualne b yły cudownie p ięk n e i do końca równie podniecające j a k na początku. Ten p ro b lem a ­ tyczny związek dość poważnie nadw erężył moje zdrowie. Z d a ­ rzało się, że koiłam zszarpane nerwy alkoholem i środkam i uspokajającym i. Wskutek stałego zdenerwowania niepokojąco wzrosło m i ciśnienie i lekarz za le c ił leki i leżenie w łóżku. M ia ła m również nerwicowe kłopoty z pęcherzem . M ó j p a rtn er zupełnie nagle i niespodziewanie u m a rł na zaw ał. Właśnie m in ą ł nakazany p rze z są d rok ro złą k i z żoną i m ógłby wnieść o rozwód. N a krótko p rz e d śm iercią spraw ił m i niespodziankę. Wraz z zaprzyjaźnioną rodziną k u p ił duży stary dom i ch ciał go przebudować dla nas...

PRÓBY ODEJŚCIA

Z o f i a L., l a t 30, n i e z a m ę ż n a p i e l ę g n i a r k a , o d t r z e c h l at w związku z c z te rd ziesto sied m io letn im ż o n a t y m r e s ta u ra ­ t o r e m M i c h a ł e m D., j e d n o dziecko.

185

M oja siostra ciągle m ów iła o ja k im ś M ichale, aż pewnego dnia przedstaw iła m i go. O d razu m i się spodobał i zakochaliś­ m y się w sobie szaleńczo. P racow ałam wtedy w pobliżu jego domu. W każdą sobotę gnałam do niego. Wówczas nie byłam jeszcze tak z nim związana, traktow ałam naszą znajomość lekko. W końcu zostałam gosposią u nich. N aw et polu biłam jego żonę. Sypiałam w pokoju gościnnym, a on, p o zam knięciu restauracji, kiedy jeg o żona ju ż spała, przych odził do mnie. Początkowo niczym się nie przejm ow ałam . W dzień p o m a g a ­ ła m j e j w domu, sprzątałam , prasow ałam ... Owszem, m iałam wyrzuty sumienia. Wszyscy chyba wiedzieli, że m am z nim romans, ona też się czegoś dom yślała, ale dla świętego spokoju wolała schować głowę w piasek. Sytuacja sta ła się trudna do zniesienia. M ia ­ ła m coraz bardziej nieczyste sumienie i nie potrafiłam spojrzeć j e j w oczy. Poprosiłam M ich ała, żeby wreszcie pow iedział żonie praw dę. N ie m u sia ł - sam a do tego doszła. Siedzieliśm y wtedy p rzy stole, ona ryczała j a k bóbr, j a nie wiedziałam gdzie podziać oczy, a on p ró b o w a ł zapanować n a d wszystkim. Ona pow iedziała, szlochając, że go kocha, ale skoro on kocha mnie, to niech ze m n ą odejdzie, ta k j a k stoi. On nie ch ciał tego zrobić, ale musieliśm y poszukać innego miejsca, gdzie moglibyśmy się spotykać. M ieliśm y szczęście, udało się. G dy przych odził do mnie, robiłam kawę i oglądaliśmy razem telewizję. B yło nam ze sobą bardzo dobrze. Ale p o roku ogarnął mnie niepokój. Zrozum iałam , że je ś li teraz nie zdołam z nim zerwać, to koniec ze mną. P rzed miesiącem wyprowadziłam się do innego miasta. Teraz wiem — i jestem tego coraz bardziej pew na - że dobrze zrobiłam . Rozsądek mówi m i, że muszę żyć własnym życiem, a nie tylko siedzieć w domu i czekać na niego, starzejąc się powoli. B yl bardzo smutny, kiedy wyjeżdżałam , a j a strasznie p ła k a ła m . Teraz zarzuca mi, że przeze mnie nie możem y ju ż się ta k często widywać. Ale mnie je s t to obojętne. K iedy ostatnio byłam u niego, pow iedziałam , że więcej nie przyjadę, bo to nie m a sensu. N aw et nie mogę do niego zadzwonić, bo m i zabronił, twierdząc, że żona m ogłaby podnieść słuchawkę. N ie rozumiem tego. P rzecież ona wie o nas, p o co ta tajem ­ niczość? Ż eby on m ia ł w domu spokój? Ona mnie nienawidzi

186

ja k zarazy, chociaż powtarzam sobie, że nic j e j nie zrobiłam . Przecież nie zabrałam j e j męża. Wczoraj poszłam do ośrodka terapeutycznego dla kobiet. D oradzili m i terapię indywidualną. Zgodziłam się, bo ju ż od dawna m iałam na to ochotę. N ie potrafię odejść o d niego, bo wydaje m i się, że św iat się zawali, a j a razem z nim. M am nadzieję, że terapia m i pomoże.

SP O JR Z E N IE WSTECZ

Z o f i a B., l a t 79, n i e z a m ę ż n a , r e d a k t o r , z w i ą z a ł a się p r z e d 55 l a t y z r o l n i k i e m H e n r y k i e m T . , w ó w c z a s t r z y d z i e s t o j e d n o l e t n i m ż o n a t y m m ę ż c z y z n ą z d w ó j k ą d zi ec i . Z w i ą z e k t r w a ł 3 l a t a , k o n t a k t istni eje d o dziś, p o t e m Z o f i a j e s z c z e d w u k ro tn ie m ia ła ro m a n s z ż o n aty m i mężczyznami. Należę do pokolenia kobiet, które w momencie wybuchu wojny m ia ły 16 lat. Jeśli zaraz p o zakończeniu działań nie złapało się męża, pozostawali tylko żonaci mężczyźni. M oja wielka m iłość przyszła, gdy m iałam 2 4 lata. Oczywiście byl żonaty, m ia ł ju ż dwoje dzieci, ale tego młodszego jeszcze nie widział. W ciągu czterech wojennych la t spędził z żoną może trzy tygodnie. Ona b yła wtedy za granicą. Żadnych zarzutów wobec niej, no i oczywiście zobowiązania wobec dzieci. M u ­ siałam to zaakceptować. Nieprzyzwoitością z m ojej strony byłoby zabrać dzieciom ojca. M oje dziecko nie mogło przyjść na świat, bo on pow iedział: „Kocham cię. Gdyby nasze dziec­ ko się urodziło, musiałbym się rozwieść". M yślałam wówczas, że kiedyś będę m ia ła dzieci, ale nigdy nie wyszłam za mąż. P rzyjechała jeg o żona, zam ieszkali razem , urodziło się jeszcze dwoje dzieci. Sytuacja sta ła się dla mnie jasna. Rozstaliśmy się. O d czasu do czasu dochodzą mnie ja k ie ś wieści. Wiem, że rodzina się utrzym ała, że dzieci dobrze radzą sobie w życiu. A więc m oja decyzja była słuszna i dziś oboje możemy o sobie myśleć z m iłością i szacunkiem. Zdobyłam zawód, który sprawia m i wiele radości. Kto wie, ja k by się potoczyło moje zawodowe życie, gdybym wyszła za m ąż? 187

Później przeżyłam jeszcze dwa udane zw iązki z żonatym i mężczyznami, które trw ały p o wiele lat. Ludzie mojego p o ­ kolenia uważają małżeństwo za świętość. N ie próbow ałam na siłę oderw ać mężczyzny o d je g o rodziny, poniew aż w iedzia­ ła m , że je s t to tabu, obszar, którego nie wolno m i naruszyć. N ie zazdroszczę m oim żonatym kochankom . Z każdym z nich łą c zy ły m nie ekstatyczne uczucia i obudzona na nowo radość życia. M ałżeństwo powszednieje, zaczyna ciążyć, a obietnice i nadzieje okazują się niemożliwe do spełnienia. Związek dwojga ludzi m usi być oparty na porozum ieniu. D om , żona, dzieci, wspólne życie - są dla mężczyzny bazą i oparciem. N ie rezygnuje się z tego ta k p o prostu. Jeśli pozw oli sobie na rom ans, chodzi z nieczystym sumieniem, bo oszukuje także kochankę, dając j e j nadzieję, choć w g łę b i serca wie, że j e j nie spełni. D zieci, zobowiązania wobec żony, może także przyjaźń i szacunek dla n iej i właśnie ta wspólna baza - tego się ta k łatw o nie odrzuca. S iła przyzw yczajenia bywa p rzez ,,te trzecie" nie doceniana. Wspólne życie i nam iętność wy­ p ran a z codzienności to są przecież dwie różne rzeczy. D la m nie też było jasn e, że ta k łatw o nie rezygnuje się ze wspólnoty m ałżeńskiej trw ającej dziesięć, piętn aście i więcej lat. K ied y jed en je d y n y ra z poprosiłam o ja k najszybsze spotkanie, usłyszałam : „Czy j a ci coś obiecywałem?". N igdy więcej czegoś takiego nie zrobiłam . M oże dlatego te m oje zw iązki trw ały tak długo. N ie było to łatw e, nie m óc nigdy zadzwonić i poprosić o pom oc, spędzać razem tylko dw a-trzy dni w miesiącu. Zdum iewające, że zawsze n atykałam się na mężczyzn, którzy byli lojalni wobec swoich m ałżonek, nie w ypłakiw ali m i się na ram ieniu z pow odu niezrozumienia i ta k dalej. R ozm aw iałam kied yś z je d n ą z moich p rzyja ció łek o tym, że żony są w lepszej sytuacji niż kochanki, gd yż mężczyzna rzadko rezygnuje ze swojego m ałżeństwa na rzecz związku na boku. G dyby żony b yły m ądre, p o prostu odczekałyby, gdyż zw iązek m ałżeń ski okazuje się silniejszy niż związek z ,,tą trzecią". Wiele lat później owa p rzyja ció łk a wyznała m i, że ta roz­ mowa bardzo j e j wówczas pom ogła. W łaśnie wtedy odkryła, że w j e j m ałżeństw ie je s t ,,ta trzecia". D zięk i naszej rozmowie

188

popatrzyła inaczej na swoje małżeństwo i zobaczyła iskierkę nadziei dla siebie, mim o że coś bardzo dla niej ważnego uległo zniszczeniu. K ochała swojego męża. „Ale wiesz - p o ­ w iedziała -jestem znowu wolna!". M ia ła na m yśli „wolność wewnętrzną", gdyż nadal są małżeństwem; tam ta historia się skończyła, a oni są razem i wspierają się w starości, ta k ja k to sobie kiedyś obiecali. A ile kobiet je s t dzisiaj samotnych, bo ich mężowie zam ienili j e na m łodsze.

ZACHODNI

WIATR

G a b r i e l a N . , l a t 50, r o z w i e d z i o n a , o d c z t e r e c h l a t w z w i ą ­ z k u z p i ę ć d z i e s i ę c i o s i e d m i o l e t n i m W a l t e r e m B. , d e l e g o w a ­ n y m d o p r a c y n a t e r e n i e był ej N R D . Latem 1990 roku poznałam Waltera. P rzyjech ał do Lipska z zachodniej części N iem iec. N igdy nie zapomnę naszego pierwszego spotkania, w sklepie, gdzie pracow ałam o d zjed­ noczenia N iem iec. O d pierwszej chwili poczułam p ociąg do niego. P rzyjrza ł m i się bardzo uważnie i p o p a trzył prosto w oczy. Jego zachowanie i wdzięk bardzo mnie ujęły. O d początku byłam nim zafascynowana. O d czasu do czasu m iałam z nim do czynienia służbowo i tak poznaliśm y się bliżej. W iedziałam z jeg o opowiadań, że je s t żonaty. M im o to nie byłam w stanie zapanować n ad swoimi uczuciami i wycofać się. N asz związek trw a ł cztery lata. Walter b y ł dobrym p a rtn e­ rem do rozmów. M ogłam z nim rozmawiać o uczuciach, o p sy ­ chologii, także o polityce i zjednoczeniu N iem iec, o kościele, m uzyce... właściwie o wszystkim. L u b ił m i wyjaśniać rozmaite problem y, a j a chłonęłam każde jego słowo, bo ponadto b y ł bardzo m ądry i doświadczony życiowo. N ie wywyższał się, nie traktow ał mnie lekceważąco, lecz często podkreślał, że jestem „m ałą m ądrą osóbką". Dobrze m i to robiło. Dopiero z Walterem odkryłam piękno m iłości fizycznej. N ie potrafię wyjaśnić, j a k to się stało, że przeżyłam tyle lat i niczego takiego nie zaznałam . N igdy dotąd nie byłam taka szczęśliwa i zawsze będę p a m ięta ła ten czas.

189

Walter w spierał mnie radą w trudnych chwilach. K ied y na p rzy k ła d moje miejsce p ra cy było zagrożone, u tw ierdzał mnie w postanowieniu, żeby pow tórzyć kurs maszynopisania i n a ­ uczyć się pracow ać na klawiaturze komputerowej. N ie jestem pew na, czy wiedział, co do niego czułam ijeszcze czuję. Żaden mężczyzna w moim życiu nie zn aczył tyle co on. Trwało to pew ien czas, zanim go naprawdę pozn ałam i zro ­ zum iałam , że za jeg o pewnością siebie kryje się duża wraż­ liwość. Czas szybko p ły n ą ł, gdy spędzaliśmy go we dwoje. M iałam dla niego wiele szacunku, podziw iałam jeg o pracow itość i z a ­ angażowanie. B y ł dla mnie, i właściwie n a d a l je st, k im ś szcze­ gólnym. B yi wrażliwy, podobnie j a k ja . N iekiedy raniliśm y się nieświadomie, bo nie znaliśm y nawzajem swojej p rzeszło ­ ści. D la mnie było ważne, że mogę z nim rozm awiać o wszyst­ kim . Również pa trzą c z dzisiejszego punktu widzenia, ten związek d a ł m i bardzo wiele i jestem pewna, że je m u też. Zazdrościłam jeg o żonie; ja k ie to szczęście być żoną ta ­ kiego cudownego mężczyzny. N ie m iałam wyrzutów sumienia. Oczywiście nie lubiłam je g o żony, chociaż j e j nie znałam . W iedziałam, że m a sztuczne paznokcie i lubi się modnie ubierać. Bardzo się ode mnie różniła p o d tym względem. On nie m ów ił o niej źle, co bardzo m i się podobało. Jego żona była daleko, j a byłam jeg o „wschodnią żoną". Rozpieszczałam go, przyrządzałam różne sm akołyki. Zawsze zadowolony z moich wysiłków, rzadko sta w ia ł ja k ie ś wymagania. N ie byłam do tego przyzwyczajona. M ia ła m uczucie, że mnie chroni. Zawsze m ogłam zasięgnąć u niego rady. To również było dla mnie nowe. We wcześniejszych związkach z m ęż­ czyznami zawsze byłam stroną dającą. Oczywiste było, że pracuję na całym etacie, troszczę się o dom i dziecko. Jeśli trzeba było odnowić m ieszkanie, to j a szukałam odpowiedniej tapety; wzywałam rzemieślników, kiedy zepsuł się zam ek... B yłam dwa razy zam ężna. K iedy m iałam siedemnaście ła t, poznałam na lekcjach tańca mojego pierwszego męża. Ja byłam sprzedawczynią, on studentem. B y ł moim p ie rw ­ szym mężczyzną. G dy zaszłam w ciążę, wzięliśmy ślub. To nie były dla mnie dobre czasy. Ciasne mieszkanie, b rak p ie ­ niędzy. P racow ałam na pełn ym etacie ja k o sprzedawczyni

190

i wieczorem byłam skonana; dom, p ra ca , dziecko - trudno wszystkiemu p odołać. M ą ż nie m ia ł dla mnie zrozumienia. M nożyły się kłótnie, p o ja w iły się problem y seksualne. Z d e ­ cydow ałam się na rozwód. Potem za czą ł się dla mnie ciężki, ale i p ięk n y okres. Skoń­ czyłam zaocznie studia, traktow ałam swój nowy zaw ód ja k hobby. Po studiach szybko awansowałam i p ięła m się w górę. P o d wpływem rodziny zaw arłam drugie małżeństwo. M ia ła m „uporządkować" swoje życie. S tało się odwrotnie. Tylko m aterialnie i finansowo wszystko było w porządku. W roku 1984 moje drugie małżeństwo zostało rozwiązane. Z ostałam sam a w moim m ałym m ieszkanku z wielkiej p ły ty i poczułam się tak szczęśliwa j a k nigdy dotąd. Ale która kobieta nie pragn ie oparcia. K iedy w lipcu 1990 roku poznałam Waltera, o d razu wiedziałam , że p rz y nim będę się czuła bezpiecznie. On we m nie kochał, ta k sądzę, przebojowość. M oże także wzruszała go m oja skromność. G dy m ów ił o swojej żonie, sp raw iał m i przykrość. Oczywiście nie m ó g ł wiedzieć, że mnie rani, bo w ogóle niewiele o mnie wiedział. D otąd spędzałam wolny czas najczęściej sam otnie. D la Waltera zm ieniłam zupełnie swoje życie. W tygodniu istnia­ ła m tylko dla niego. To, czy dzwonił, czy nie, w pływało na m ój nastrój. Szczęście i rozczarowanie - te dwa uczucia graniczyły blisko ze sobą. G dy zostaw ał na noc, często nie spałam , tylko p a trzyła m na niego i delikatnie g ła sk a ła m p o głowie. N igdy też nie zapomnę wspólnych śniadań. Tym bardziej było m i przykro, kiedy w racałam z p ra c y i okazywało się, że go nie m a - p o ­ je c h a ł do swojej żony, do domu. Z ostała tylko sterta brudnych naczyń. N ie byłam w stanie niczym się zająć. M ieszkanie było puste bez niego, wydawałam się sobie taka opuszczona, byłam M iska łez. W takie wieczory szukałam kontaktu z in ­ nym i ludźmi, żeby móc się wygadać... Ale z kim m ogłabym naprawdę porozm aw iać o swoich problem ach? N ie zw ierzałam się nikomu, bo nie m ogłam oczekiwać zrozumienia. C hciałam sobie oszczędzić uwag w rodzaju: ,,N o , przecież nie m usiałaś się wiązać z żonatym mężczyzną, p o co ci to było". W niedziele

i święta

organizowałam

sobie

tyle p ra cy,

żeby

191

nie m ieć czasu na rozmyślania. P am iętam , k ied yś w sylwestra postanowiłam odnowić pokój, i kiedy ludzie życzyli sobie szczęśliwego Nowego Roku, j a właśnie wieszałam obrazy. W soboty i niedziele nie wychodziłam z domu, żeby nie n a ­ tknąć się na spacerujące pa ry, bo ich widok sp ra w ia ł m i ból. Sprzątałam mieszkanie, przygotowywałam się do nowego tygodnia, a kiedy on zatelefonował, byłam najszczęśliwszym człowiekiem na świecie. Jakże chętnie zadzwoniłabym do niego i złożyła mu życzenia urodzinowe, ale nie m ogłam , p rzez wzgląd na niego. Czy on wiedział, j a k czasem było m i ciężko? Sądzę, że tak. Jemu też nie było lekko żyć z p o ­ czuciem winy. Często zadaw ałam sobie pytanie, dlaczego czepiam się właśnie tego mężczyzny, chociaż wiem, że to beznadziejne: je s t żonaty i nigdy się nie rozwiedzie. D oszłam do wniosku, że rozwód nic by m i nie d a ł - co by było, gdyby on potem żałow ał? N ie m ogłabym tego znieść. L epiej zostawić wszystko tak, j a k je st; wiem, że nie m am szans. Tak, to były czasy i piękn e, i trudne zarazem . Postanowi­ łam , że je ś li będę bardziej nieszczęśliwa niż szczęśliwa, ro z­ stanę się z nim. Ale ja k że trudno p o d ją ć taką decyzję! C ie­ szyłam się każd ą godziną, każdym dniem,każdym miesiącem, p ó k i nasz związek jeszcze trwał. To on ze m n ą zerw ał, bez zapowiedzi, p o prostu więcej nie zadzwonił. Bardzo mnie to dotknęło, bardziej niż gdyby m i pow iedział wprost, że z nam i koniec. M oże b a ł się takiej rozmowy, może nie ch cia ł sprawiać m i bólu, a może z zu­ p ełn ie innego pow odu... może, może. N ie mogę ani się n i­ czego dowiedzieć, ani sprowokować rozmowy, tylko czekać. Taka bezczynność nie odpowiada m ojej mentalności, ale nie pozostaje m i nic innego, bo muszę m ieć wzgląd na niego. Gdzie w takim związku zaczynają się względy dla drugiej osoby, a gdzie kończą? M yślałam , że zawsze b ę­ dziemy razem . Cóż, skończyło się. Czuję się wykorzystana i rozczarowana. Tylko kobieta p otrafi mnie zrozumieć. Rozczarowanie kład zie się cieniem na dobrych wspomnie­ niach.

192

WYRZUTY

SUM IENIA

J u r g e n K., l a t 52, d o r a d c a r e k l a m o w y , ż o n a t y z G u s t e l , lat 48, g o s p o d y n i ą d o m o w ą ; k o c h a n e k c z t e r d z i e s t o p i ę c i o l e t ­ niej r o z w ó d k i H e i k e B. M oją Gustel poznałem 3 4 lata temu. B yła wtedy słodką, czternastoletnią dziewczynką z dwoma grubym i, długim i w ar­ koczami. Urzekło mnie j e j aksamitne spojrzenie, oczarował niski głos i od razu się w niej zakochałem ; odtąd nigdy się nie rozstawaliśmy. M ałżeństwem jesteśm y o d 2 5 lat. Gustel je s t cudowną, serdeczną, m acierzyńską kobietą, radosną ja k samo słońce. Wszystko w niej je s t okrągłe, m iękkie i zm ys­ łowe. N aw et je śli sprawia czasem wrażenie ciężkiej i niezdar­ nej, j e j piękno i urok okrywają wszelkie niedostatki. K iedy byłem w depresji, podtrzym yw ała mnie na duchu. N asz sto­ sunek je s t głęboki i czuły, każdego ranka zakochuję się w niej na nowo i nie mogę sobie wyobrazić życia bez niej. Jej św ia­ topogląd je s t mieszaniną naiwnej prostoty i bystrej orientacji w rzeczywistości. P rzy żadnym człowieku, włącznie z moją m atką, nie czułem się nigdy ta k szczęśliwy i bezpieczny. S iła Gustel polega raczej na wytrwałości niż na działaniu. Jej erotyzm m a charakter leniwego, zmysłowego zadowolenia p o wybuchu szczytowania. W łóżku je s t raczej bierna. M am y dwoje dorosłych dzieci. Gustel je s t bardzo z nim i związana, traktuje je z m iłością i zrozumieniem, a one bardzo j ą kochają. Wszystko, co je s t we mnie godne m iłości, Gustel „w ydobyła ze mnie m iłością" (Erich Fromm). M ój związek z H eike byłby nie do pom yślenia bez Gustel i je j miłości. H eike je s t najlepszą p rzyjaciółką G ustel..Poznały się na placu zabaw, gdzie pilnow ały swoich bawiących się dzieci. P rzed pięciu ła ty H eike rozwiodła się. B yła w bardzo złe j form ie psychicznej i fizycznej: zaniedbana i zrozpaczona. C ałym i nocami rozmawialiśmy z nią, dodając j e j otuchy, podbudowując ją ; kobiety zaprzyjaźniły się. Intymność n a­ szych rozmów bardzo zbliżyła H eike i mnie. Cztery lata temu zaczęliśmy się regularnie spotykać. H e ik e je st całkowitym przeciwieństwem Gustel: bardzo szczu­ p ła , niższa ode mnie, drobna i kapryśna. W przeciwieństwie do

193

Gustel, która skończyła tylko szkolę podstawową, H eike je s t wykształcona i pochodzi z zamożnej rodziny. Właśnie to nas zbliżyło do siebie, że m am y podobną bazę kulturową. H eike m a dobry gust i ubiera się tak, aby podkreślić swoją osobowość. N ie je s t ładna w konwencjonalnym znaczeniu tego słowa, a je j wychudzone ciało nosi wyraźne ślady czterech porodów, ale fascynuje mnie swoim pulsującym erotycznym prom ieniowa­ niem: kiedy się spotykamy, przeskakuje m iedzy nam i iskra. N asza m iłość je s t wyrafinowana i zmysłowa, bo oboje uwielbiamy nieskończenie długie i rozkoszne pieszczoty, p rze ­ rywane równie długim i ambitnym i rozmowami. H eike ogromnie potrzebuje czułości i życzliwego zaintere­ sowania; daliśm y sobie wzajemnie tyle, ile tylko zdołaliśm y. H eike je s t też dobrym kumplem: zawsze gotowa do pom ocy, koleżeńska, skromna, prostolinijna, wesoła, p e łn a tem pera­ mentu, wysportowana i żądna przygód, ale także podstępna, nerwowa i histeryczna. Światopogląd H eike zo sta ł ukształtowany p rzez dom ro ­ dzinny. A b y ł to dom mieszczański, w którym w ypadało albo nie wypadało czegoś robić. O d początku naszej znajomości pom agałem H eike zrzucić krępujące więzy i odkryć własną osobowość. Z jed n ej strony H eike stale się buntuje przeciwko ciasnocie poglądów swojej sfery, z drugiej je d n a k chwyta się ich, gdy pojaw ią się wątpliwości, na p rzy k ła d w wychowaniu dzieci. Emocjonalnie je s t bardzo niepewna siebie. N asza bliskość b yła początkowo dla H eike czym ś n iesły­ chanym: żonaty kochanek i, szczyt wszystkiego, m ąż najlep­ szej przyjaciółki. Ale to j ą również pociągało i podniecało, że łam ie reguły wyniesione z domu rodzinnego. Poza tym dzięki naszemu związkowi zyskała pewność siebie, sta ła się zupełnie inną kobietą. Widać to p o j e j wyglądzie zewnętrznym i w k a ż­ dym geście. Jest coraz bardziej pociągająca. N ic dziwnego, że podziwiają j ą i pożądają j e j mężczyźni; pochlebia j e j to i um ac­ nia poczucie własnej wartości. N ie do uniknięcia było, że w śród podziwiających j ą mężczyzn zn a la zł się pewien a tra k ­ cyjny pan, który ta k j ą zafascynował, że tylko z wielkim trudem zdołałem j ą powstrzym ać od ucieczki do niego. N a początku naszego związku przyrzekliśm y sobie wzajem­ nie, że każde z nas będzie m iało margines wolności. Nasza

194

m iłość b yła prosta i piękna, aż nagle przestraszyliśm y się emocjonalnego dylematu, wobec którego niespodziewanie sta ­ nęliśmy. Zareagowałem groźbą, że odejdę. Ona b yła p rze ra ­ żona, że j e j ,,sk o k w bok" ta k głęboko mnie zra n ił i poważnie zagroził naszej m iłości. Oboje nie wiedzieliśmy, że ta k bardzo jesteśm y ze sobą związani. N ie obyło się bez łez, bezsennych nocy... Te bolesne przeżycia jeszcze bardziej zbliżyły nas do siebie. Obecnie odczuwamy znowu przypływ m iłości i nam ięt­ ności. H eike dręczą wyrzuty sumienia wobec Gustel, która o n i­ czym nie wie. W moim odczuciu moje małżeństwo zyskało, odkąd jestem z H eike, i uważam, że nie okradam Gustel. Jeśli m oją żonę kocham ja k ziemię i słońce, to H eike kocham ja k ogień. Bardzo m i jed n a k ciąży ta sytuacja. K łam ię, oszu­ kuję, a to mnie wyniszcza psychicznie. H eike je s t szczęśliwa, dopóki jesteśm y razem, a potem cierpi z powodu rozstania. Im bardziej j ą kocham, tym bar­ dziej rozumiem nierówność i niesprawiedliwość naszej sytuacji. Ja m am właściwie wszystko: m iłość dwóch kobiet i szczęście domowe w zdrowej rodzinie. H eike natom iast m a tylko część tego wszystkiego. Cierpię z powodu tej gorzkiej praw dy. Jest to m ój wielki konflikt sumienia: je śli naprawdę pragnę szczęścia H eike, nie powinienem stawać j e j na drodze, gdyby chciała ode mnie odejść i związać się z wolnym mężczyzną. Boję się przyszłości.

ZM IANA

PERSPEKTYWY

H a n n a H . , l a t 31, o b e c n i e g o s p o d y n i d o m o w a , z a m ę ż n a , t r o j e dzi eci , o d c z t e r e c h l a t z d r a d z a n a p r z e z m ę ż a , t r zy d z i e s todziewięcioletniego pielęgniarza, z trzydziestosześcioletnią Alfredą F., z a t r u d n i o n ą u męża. M am dzisiaj trzydzieści jeden la t i p o czterech latach życia w trójkącie rozstałam się z mężem 28 grudnia 1994 roku. N ie m ogłam ju ż tego dłużej znieść, j a k nieludzko obchodził się ze swoją rodziną i j a k się głupio usprawiedliwiał, że nie nadaje się na męża i ojca. 195

Właściwie nie m ia ł powodu do niezadowolenia. Z a ło ży ł pryw atną firmę, dobrze zarabiał, ta k że p o dwóch latach mogliśmy zbudować sobie dom, p rzy czym nie m u siał rezyg­ nować ze swojego hobby: drogich m otocykli i samochodów. Ja troszczyłam się o dom i trójkę dzieci. M ój m ąż nigdy się n ad tym nie zastanawiał, j a k daw ałam sobie radę. N ie m ia ł pojęcia, j a k absorbujące są dzieci. Trzeba być dzień i noc na każde zawołanie. Jego późniejsza p rze d narodzinami osobiście w roku czwarte urodziny i panie.

kochanka została naszego syna w 1989, kiedy m ąż zaskoczyłam go w

zatrudniona u nas jeszcze roku 1988. Poznałam ją obchodził swoje trzydzieste biurze p rzy torcie i szam ­

N a początku 1989 roku m ąż pow iedział, że chciałby skoń­ czyć kurs dla bioenergoterapeutów, który m ia ł się zacząć we wrześniu. O tym , że jeg o pracownica również brała udział w tym kursie, dowiedziałam się dopiero wtedy, kiedy zaczęli się razem uc~yć. Twierdził, że uczą się w biurze, ale to nie b yła praw da. K iedy do mnie zadzwonił i zapytał, czy właśnie do niej dzwoniłam, stało się jasne, że uczą się w prywatnym mieszkaniu. To, że m ąż m a romans, uświadom iłam sobie dopiero wtedy, gdy przypadkowo odkryłam prezerw atyw y w kieszeni jego m arynarki. Po urodzeniu trzeciego dziecka wysterylizowałam się na życzenie męża i dlatego 20.10.1990 roku wszystko się wydało. Z ażądałam o d męża wyjaśnień. Początkowo p ró b o ­ w a ł się wykręcać, twierdząc, że k u p ił prezerwatywy dla kolegi, ale w końcu pow iedział m i praw dę. M yślałam , że to ja k a ś przelotna znajomość i uwierzyłam w jeg o zapewnienie, że nigdy nas nie opuści dla innej kobiety. W kwietniu następnego roku w rozmowie telefonicznej Alfreda F. pow iedziała, że m ój m ąż obieca ł je j, że wkrótce się ze mną rozstanie. Po wielogodzinnej dyskusji m ąż oświad­ czył, że je s t gotów się wyprowadzić, ale nie za b iera ł się do pakow ania rzeczy. Wobec tego wyciągnęłam pudla na jego książki i wtedy nieoczekiwanie m ąż za czą ł mnie bić, ja k b y p o stra d a ł rozum. Sytuacja sta ła się dla mnie nieznośna i w końcu m aja 1991 roku zażądałam rozmowy we trójkę w biurze. Alfreda F.

196

nalegała, abym podpisała oświadczenie, że w razie rozwodu zrezygnuję z dzieci. Z apytałam męża, czy chce dzieci,na co odpowiedziała ona. Z adałam pytanie, czy on naprawdę chce się do niej przenieść; znowu odpowiedziała Alfreda F. W koń­ cu to ona zażądała natychmiastowego rozstania i rozwodu. M ój m ąż potw ierdził to, ani razu sam nie wypowiadając swojego zdania. Do czerwca 1991 roku trzykrotnie odw iedził dzieci. Już za pierwszym razem p ró b o w a ł się ze mną pogodzić. Po trzeciej wizycie u dzieci - został. O d tej p o ry taka sytuacja pow tórzyła się trzykrotnie, j a k w złym śnie. W polowie listopada 1994 roku obiecał, że tym razem ju ż zostanie z nami. Alfreda F. zerw ała z nim, gdy j e j p o ­ wiedział, że się nie rozwiedzie. Przesłuchałam taśmę z au­ tomatycznej sekretarki w biurze i dowiedziałam się, że w B o­ że N arodzenie m ąż p o d ło ży ł j e j p rezen t p o d choinkę. Tak więc zabawa rozpoczęła się o d nowa. W końcu grudnia 1994 roku rozstaliśmy się p o ra z szósty. Wreszcie uświadom iłam sobie, że tylko j a sam a mogę p rz e ­ rwać ten zaklęty krąg. M ó j m ąż nie je s t w stanie podjąć decyzji i usprawiedliwia się tym, że Alfreda F. nie m a poza nim nikogo. Ja powinnam to zrozumieć, że ona nie m a dzieci, je s t samotna i, m ając 3 6 lat, nie je s t ju ż najmłodsza. Jeśli wiedząc to, co wiem dzisiaj, mogłabym odwrócić czas, p o drugim rozstaniu nie doszłoby do pogodzenia.. Ktoś, kto uważa uczucia i potrzeby ,,te j trzeciej" za ważniejsze od uczuć i potrzeb własnej rodziny i nie zastanawia się n ad tym, ja k ie skutki emocjonalne może m ieć jeg o zachowanie dla dzieci, nie powinien otrzymać drugiej szansy. W końcu to jego rodzina musi zapłacić rachunek, który on zaciągnął. M ąż sądzi, że zn alazł kobietę doskonałą, je s t niać wszystkie j e j żądania. D o rodziny zwraca gdy ona przytłacza go swoją m iłością i zabiera Ale zaraz do niej wraca, gdy tylko przyrzeknie

gotów sp e ł­ się wówczas, mu wolność. poprawę.

UWAGI KOŃCOWE

W tej k s i ą ż c e z a w a r ł a m c a ł ą m o j ą w i ed z ę n a t e m a t s y t u ­ acji życi owej k o c h a n e k . Z d o b y ł a m j ą p o d c z a s n i e z l i c z o n y c h r o z m ó w o s o b i s ty c h i t e l e fo n i c z n y c h o raz w y n i o s ł a m z lek­ t u r y l i st ów. W y n i k i m o i c h b a d a ń nie p o k r y w a j ą się z w y ­ n ik a m i b a d a ń zag ran iczn y ch socjologów-kobiet, które z a ­ j m o w a ł y się w swojej o j c z y ź n i e p s y c h i k ą i ż y c i e m c o d z i e n ­ n y m k o c h a n e k . P r z y c z y n ą j e s t t o , że w k a ż d y m k r a j u j e s t in n a ku ltu ra, obowiązują nieco o d m i e n n e p ra w a socjolo­ giczne i h is to r y c z n e , k tó r e w decyd ujący sp o s ó b wpływają n a o b r a z „tej t r z e c i e j " . Z j e d n e j s t r o n y o b s e r w u j e m y więc p o d o b i e ń s t w a , z d r ug i ej z a ś p o w a ż n e r ó ż n i c e m i ę d z y k o ­ c h a n k a m i w N i e m c z e c h i w i n n y c h krajach. P r ó b o w a ł a m n a k r e ś l i ć o b r a z t y p o we j n i e m i e c k i e j k o c h a n ­ ki. C h ę t n i e s p o r t r e t o w a ł a b y m r ó w n i e ż jej m ę s k i o d p o w i e d ­ ni k, n i e u d a ł o m i się j e d n a k z n a l e ź ć d o s t a t e c z n e j l i czby r o z m ó w c ó w . M o ż n a się z a s t a n a w i a ć n a d p r z y c z y n ą t e g o , że ł a t w o b y ł o z n a l e ź ć c h ę t n e d o r o z m o w y k o b i e t y , a s p o ś r ó d m ę ż c z y z n n a a p e l o d p o w i e d z i e l i t y l k o dwaj k o c h a n k o w i e . O d w a g a , s z c z e r o ś ć i g o t o w o ś ć d o r o z m o w y m a j ą z wy k l e c o ś w s p ó l n e g o z c i e r p i e n i e m . T e n , k t o nie c i e r p i z p o w o d u d a n e j syt uacj i , nie c h c e r o z m a w i a ć . W y c h o d z ą c z t e g o z a ­ ł o ż e n i a , m o ż n a w y c i ą g n ą ć r o z m a i t e w n i o s k i . M ę ż c z y ź n i nie a n g a ż u j ą się, jeśli, p a t r z ą c o b i e k t y w n i e , z w i ą z e k n i e m a p e rs p e k ty w ; nie p o z w a la j ą sobie n a zbyt g łę b o k i e z a a n ­ g a ż o w a n i e u c z u c i o w e ; p o t r a f i ą cieszyć się t y m , co j es t , i nie t ę s k n i ą z a i n n y m s t a n e m r z eczy; ł a t wi ej niż k o b i e t y r a d z ą sobi e z r o z c z a r o w a n i a m i , f r u s t r ac j ą i z r a n i o n y m i u c z u c i a m i .

199

L

P r z y p o w s t a w a n i u t r ó j k ą t ó w o d g r y w a p e w n ą rol ę o k a z j a . Ż o n a c i p a r t n e r z y k o c h a n e k m a j ą wiele k o n t a k t ó w z a w o ­ d o w y c h , p o z n a j ą n o w y c h ludzi i m o g ą n i e p o s trz e ż e n ie r o z ­ b u d o w y w a ć te k o n t a k t y . I c h ż e ń s k i o d p o w i e d n i k - z a m ę ż n a k o b i e t a , p r a c u j ą c a w z a w o d z i e , k t ó r y s t w a r z a jej p o d o b n i e „ k o r z y s t n e o k a z j e " , j e s t p r z y p u s z c z a l n i e z n a c z n i e rz a d z i ej spotykany. B a r d z i e j p r a w d o p o d o b n e w y d a j e m i się j e d n a k i n n e w y ­ t ł u m a c z e n i e : m ę ż c z y ź n i z n a c z n i e r z a d z i e j d e c y d u j ą się n a związki, k t ó r e w y m a g a ją od n i c h p o d p o r z ą d k o w a n i a . N i e o d p o w i a d a im rola d r u g o p l a n o w a , chcą d o m i n o w a ć . T a k a jest m ęska m e n t a ln o ś ć wyniesiona z d o m u , wynikająca z tr a ­ dycji i p a t r i a r c h a l i s t y c z n e g o w i z e r u n k u m ę ż c z y z n y . T ł u m a c z y ł o b y t o p o p i e r ws z e , d l a c z e g o w o l n i m ę ż c z y ź n i o wiele r z a dz i e j st ają się e m o c j o n a l n i e z a l e ż n i o d z a m ę ż n e j k o b i e t y niż o d w r o t n i e , a p o d r u g i e , d l a c z e g o p r z y z n a n i e się d o t e g o , że j e s t się „ t y m t r z e c i m " , p r z y c h o d z i m ę ż c z y z n o m o wiele t r u d n i e j niż k o b i e t o m . W i e l u m ę ż c z y z n nie p o t r a f i p r z y z n a ć się n a w e t p r z e d s o b ą do w ł a s n y c h u c z u ć . K a w a l e r w r ol i k o c h a n k a b e z w ątpienia poznaje również ciem ne stro ny trójkąta. R z a d k o je d n a k mówi o swoich d o z n a n i a c h otwarcie. Większości m ę ż c z y z n z w i e l k i m t r u d e m p r z y c h o d z i o t w i e r a n i e się i o p o ­ w ia d a n i e o swoich sł a b o ś c ia c h , k ł o p o t a c h i w ątp li woś ci ach . R o z w i ą z u j ą swoj e k o n f l i k t y w e w n ę t r z n e w s a m o t n o ś c i , o p a n c e r z a j ą się z l ę k u p r z e d z r a n i e n i e m i b r o n i ą się p r z e d z b y t i n t e n s y w n y m u c z u c i e m . K o c h a n e k j es t , z g o d n i e z k o n ­ w e n c j o n a l n y m p o d z i a ł e m ról , c z y m ś n i e m ę s k i m . S ą „ p r a w ­ d z i w i " m ę ż c z y ź n i i s ą ż i g o l ac y . Ale m ę ż c z y z n a z a l e ż n y o d kobiety d u c h o w o albo w inny sposób? Takie psychiczne za w i k ł a n i a z a s t r z e ż o n e są dla kobiet... K o n w e n c j o n a l n i e r o z u m u j ą c , k o b i e t y są „ s ł a b ą " płcią. P r e d e s t y n u j e j e t o d o r ol i k o c h a n k i , g d y ż n a u c z o n e s ą uległości, ofiarności i cierpienia. P o z a ty m kobiety skłaniają się d o d e f i n i o w a n i a siebie p o p r z e z m ę ż c z y z n ę . C h o ć b r z m i t o t r y w i a l n i e , t o j e d n a k i dzisiaj , w b r e w w s z e l k i m u s i ł o w a ­ n i o m e m a n c y p a c y j n y m , t k w i w t y m z i a r n k o p r a w d y : jeśli k o b i e t a k o c h a , t o c a ł y m s e r c e m ; m ę ż c z y z n a nie z a t r a c a się w miłości tak ja k jego p a r t n e r k a . M ęski ideał: twardy,

200

silny, p r z e b o j o w y , n i e c z u ł y , d o m i n u j ą c y - te c e c h y są n a j ­ lepszą o c h r o n ą . J e d n a k s z t y wn e s c h e m a t y p o w o l i się r o z p a d a j ą , z m i e n i a się t eż o b r a z m ę ż c z y z n y . M o ż e k i e d y ś p r o b l e m „ c i e r p i ą c e j k o c h a n k i " nie bę dzie t y p o w y m p r o b l e m e m k o b i e c y m . W świetle m o i c h b a d a ń j e s t e ś m y j e d n a k j e s z c z e o d t e g o b a r d z o daleko. D a n e s t a t y s t y c z n e z a w a r t e w tej k s i ą ż ce o p i e r a j ą się n a ocenie kilkuset o p ra c o w a n y c h przeze mnie ankiet, które chętnie w yp ełniały zain teresow an e kobiety. K o n t a k t z tymi k o b i e t a m i z d o b y ł a m p o p r z e z og ło s z en ia w prasie codzie nn ej i c z a s o p i s m a c h k o b i e c y c h oraz w prasie bu lw ar ow ej . P o d c z a s p i er ws zej d u ż e j akcji w z a c h o d n i c h l a n d a c h n a j ­ więcej o d p o w i e d z i o t r z y m a ł a m n a o g ł o s z e n i a w „ B r i g i t t e " i „ D i e Z e i t " . Bez e c h a p o z o s t a ł o o g ł o s z e n i e w f e m i n i s t y c z ­ n y m c z a s o p i ś m i e „ E m m a " . J e d e n j e d y n y list o t r z y m a ł a m po zamieszczeniu ogłoszenia w „ A b e n d ze itu n g M u n c h e n " i z a l e d w i e d w i e k o b i e t y o d p o w i e d z i a ł y n a a p e l we „ F r a u i m S p i e ge l " . D u ż a l i c z b a l i st ów p o z w o l i ł a m i w p r a w d z i e n a s p o r z ą d z e n i e s t a t y s t y k i , ale p r z y tej m e t o d z i e n i e d a się c a ł k o w i c i e w y k l u c z y ć b ł ę d ó w . M o j e b a d a n i a nie obj ę ł y: -

k o b i e t , k t ó r e nie c z y t a j ą g a z e t / c z a s o p i s m , k o b i e t , k t ó r e nie c z y t a j ą o g ł o s z e ń , k o b i e t , k t ó r e nie c h c i a ł y o d p o w i e d z i e ć n a o g ł o s z e n i e . R e a k c j e n a m o j ą k a m p a n i ę o g ł o s z e n i o w ą d a ł y m i wiele do m y ś l e n i a i p o z w o l i ł y w y c i ą g n ą ć w n i o s k i . P o t w i e r d z i ł o się m o j e p o d e j r z e n i e , że p r o b l e m „ c i e r p i ą c y c h k o c h a n e k " : - jest niestety czymś c o d z i e n n y m ; - występuje w o k r e ś l o n y c h z a w o d a c h i w a r s t w a c h s p o ł e c z ­ nych; - m a swoje k o r z e n i e we w c z e s n y m d z i e c i ń s t w i e k o c h a n k i i w a r u n k a c h s p o ł e c z n y c h , w k t ó r y c h o n a żyje; - jest związany z p ro b l e m a t y k ą emancypacji. D la nowoczesnej k o c h a n k i, k tó r ą u w a ż a m za typową, w y b r a ł a m określenie „ p o ło w ic z n ie w y e m a n c y p o w a n a " . W i e l o k r o t n i e s t w i e r d z i ł a m , że i n t e r e s u j ą c e m n i e k o b i e t y sprawiają w ra żenie w y e m a n c y p o w a n y c h , ps ychi cznie są j e ­ d n a k n ad al niedojrzałe. Konflikt między r o z u m e m a u c z u ­ ci ow o śc i ą w p ę d z a te p r z e w a ż n i e in t e l i g e n t n e , wrażliwe

201

i kochające w olność kobiety w r a m i o n a ż o n a ty c h m ę ż ­ c z yz n , o d k t ó r y c h wc z e ś n i e j c zy p ó ź n i e j u z a l e ż n i a j ą się d u c h o w o . A m biw alenc ja uczuć pow o du je cierpienia; d o tą d n i e z a l e ż n e k o b i e t y st ają się e m o c j o n a l n i e z a l e ż n y m i k o ­ chankam i. Jeśli m o j e p r z e s ł a n i e tr afi d o p r z e k o n a n i a w s p ó ł c z e s n y m k o c h a n k o m , t o j e s t p r o m y k n a d z i e i , że n o w y m p o k o l e n i o m k o b i e t u d a się p r z y s w o i ć s o b i e z a s a d y w e w n ę t r z n e j e m a n ­ c y p a c j i i w p r z y s z ł o ś c i nie b ę d z i e c i e r p i ą c y c h k o c h a n e k . W spó lne u siłow ania em ancypacyjne kobiet i mężczyzn m o g ­ ł y b y r ó w n i e ż z ł a g o d z i ć s y t u a cj ę . P r z y p u s z c z a m , że d o p i e r o w p o k o l e n i u m ę ż c z y z n u r o d z o n y c h p r z e z dzisiejsze „ t e t r z e ­ c i e " z n a j d ą się t a c y , k t ó r z y p o z w o l ą s w o i m p a r t n e r k o m b yć k o b i e t ą i z a c h o w a ć w o l n o ś ć . Jak m ężczyźni m o g ą zrozu m ieć kobiety, skoro one same n i e w i e d z ą , c ze g o c h c ą ? M o ż e b y i n a c z e j t r a k t o w a l i d a m y swojego serca, g d yb y o n e p o t r a f i ł y się określić. P o t r z e b n y j e s t n o w y r o d z a j p a r t n e r s t w a - i więcej t o l e r a n c j i w o b e c i n n y c h f o r m w sp ó łż y c i a m ę ż c z y z n y z ko bie tą , w z b o g a c a ją c y c h obie s t r o n y i szczęśliwych. N a j p i e r w t r z e b a j e d n a k z e r w a ć z n i e r e a ­ listycznymi n o r m a m i , nieżyciowymi w y m a g a n i a m i m o r a l n o - e t y c z n y m i i p r z e k o n a n i e m , że szczęście m o ż n a o s i ą g n ą ć t y l ko d z i ęki m o n o g a m i i . M n i e j z a k ł a m a n i a , więcej o d w a g i i o t w a r ­ tości oraz n ie k o n w e n c jo n a ln y c h form związków, a niejedno m a ł ż e ń s t w o wyjdzie z p r ó b y z w y c i ę s k o . T r ó j k ą t y m a ł ż e ń s k i e s t wa r z aj ą i b ę d ą z a ws z e s t w a r z a ł y p r o b l e m y - w t r a d y c y j n y m m o d e l u m a ł ż e ń s t w a nie m a id e a l n e g o r o z w ią z a n i a . K a ż d y - m ę ż c z y z n a i k o b i e t a - m u s i żyć w z g o d z i e z w ł a s n y m sumieniem. M aja

Langsdorff

N i c z y m ogniwa ł a ń c u c h a j e d n o łączy się z drugi m. K o ch a s z mn i e t a k j a k j a jego. O n t r wa przy mni e niczym j a przy tobie. Czuję t o , co o n czuje, t a k j a k ty czujesz t o , co ja. N i c z y m ogniwa ł a ń c u c h a splatają się nasze uczucia. Brakuje tylko j e d n e g o : Spójnika. Emocj e dotykaj ą się p r z e l ot ni e i znikają. T o stan nie do zniesienia. N i e m o ż n a nosić ł a ń c u s z k a , kt ór y się nie zamy k a .

G D Z IE SZUKAĆ RADY I POMOCY

S t a t y s t y c y t w i e r d z ą , że: . . . o k o ł o 50 p r o c e n t m ę ż c z y z n i k o b i e t m a r a z w ż y c i u stosunek pozam ałżeński; . .. ty l ko j e d n e j s p o ś r ó d d z i e s i ę c i u k o c h a n e k p r z y p a d a w u d z i a l e w ą t p l i w e szczęście a w a n s o w a n i a z „tej t r z e c i e j " d o „tej j e d y n e j " . F a k t e m j e s t , że: ... w t r ó j k ą c i e m a ł ż e ń s k i m nie istni eje i d e a l n e r o z w i ą z a n i e z a d o w a l a j ą c e w s z ys t k i e s t r o n y , d o p ó k i z a i n t e r e s o w a n e o s o ­ b y t r wa j ą p r z y iluzji m o n o g a m i i i n i e p o t r a f i ą r a d z i ć s obi e z t a k i m i u c z u c i a m i , j a k z a z d r o ś ć , lęk p r z e d u t r a t ą p a r t n e r a i zaborczość; ... w t r ó j k ą c i e ż o n a - m ą ż - k o c h a n k a c i e r p i ą wszyscy, ale c i e r p i e n i a k o c h a n k i , s k a z a n e j n a b i e r n o ś ć , s ą s z c z e g ó l ni e dotkliwe; . . . k ł a m s t w a ni e s ą ż a d n y m r o z w i ą z a n i e m , j e d y n i e p r z e ­ d ł u ż a j ą n i e z n o ś n y s t a n rzeczy. P o s z u k i w a n i e n o w y c h dróg... ...jest l eps ze niż p o d d a n i e się l o s o w i i o c z e k i w a n i e n a szczęśli wy p r z y p a d e k . K t o n i e c h c e d ł u ż e j c i e r p i e ć , m u s i z a c z ą ć d z i a ł a ć . N i e m a ż a d n e j g w a r a n c j i , że j a k a k o l w i e k decyzj a b ę d z i e s ł u s z n a , ale w a r t o sobi e p o m ó c w w y d o s t a n i u się z l a b i r y n t u u c z u c i o w e g o . Co pom aga? - C z y ta n i e , pisanie, m ó w ie n i e , d y s k u t o w a n i e o swoich p r o ­ blemach; 204

-

r o z m o w y z p r z y j a c ió ł m i i bliskimi o s o b a m i ; w y m i a n a p o g l ą d ó w z k o b i e t a m i w p o d o b n e j syt uacji ; o t w a r t a r o z m o w a z p a r t n e r e m i/albo jego żoną; p o ra d y psychologa; uczestnictwo w grupach sam opom ocow ych; t e r a p i a g r u p o w a lub in d y w id u a l n a .

P i er ws zy k r o k m u s i k o c h a n k a z r o b i ć s a m a i p r z e d e wszyst­ kim do brow olnie; przy n astę p n y c h m oże szukać p o m o c y u i n n y c h l udz i ; f a c h o w c ó w i l a i k ó w. P o w i n n a j e d n a k s a m o ­ d z i e l n i e pr zej ść swoją d r o g ę . Jeżel i b ę d z i e t y l k o s p y c h a ć swoje p r o b l e m y n a i n n y c h , nie p o m o ż e jej t o n a d ł u ż s z ą m e t ę w o p a n o w a n i u syt uacji .

W o p r a c o w a n i u tej k s i ą ż k i p o m o g l i : a u to rzy arty k u łó w fachowych: A nk e Hiiper, nauczycielka i pisarka, K arlsruhe, R e i n e r K r a b b e , p s y c h o l o g d y p l o m o w a n y ds. k r y z y s ó w r o ­ dzinnych, M unster; a u t o r k i wi er s zy i e p i g r a m ó w : Christel Becker-Kolle, psycholog d y p lo m o w an y , B onn, B r i gi t t e B o h n h o r s t , a u t o r k a k s i ą ż ek d l a dzieci, W o r p s w e d e , M i c h a e l a v a n de S c h a n s , n a u c z y c i e l k a i p i s a r k a , H a n o w e r . P o z o s t a ł e wi ers ze s ą a u t o r s t w a M a i L a n g s d o r f f ; ...duchow ni swoim e k u m e n i c z n y m stanowiskiem: H e r m a n n B e n z , d o 1988 k s i ą d z k a t o l i c k i w p a r a f i i S t u t t g a r t - M ó h r i n g e n , p ó ź n i e j p r a c u j ą c y w stacji mi syj nej T a u n g w B o p h u t h a s w a n a ( Af r y k a P ł d . ) , W o l f g a n g Birk, k s i ą d z k a t o l i c k i i t e r a p e u t a , S t u t t g a r t , J o h a n n e s K u h n , p i s a r z i e w a n g e l i c k i p a s t o r t el ewi zyj ny w stanie s p o c z y n k u , Leinfelden; . . . sw o i m o s o b i s t y m d o ś w i a d c z e n i e m : dwanaście „ k o c h a n e k " , je d e n „ k o c h a n e k " i j e d n a z d r a d z a ­ n a ż o n a o r a z l i cz n e k o b i e t y k o c h a j ą c e ż o n a t y c h m ę ż c z y z n .

205

W i e r s z e i e p i g r a m y w tej k s i ą ż c e W r a m a c h m o i c h b a d a ń do t e m a t u „ k o c h a n k a " p o z n a ­ ł a m d wi e p i s a r k i i j e d n ą p i s z ą c ą p a n i ą p s y c h o l o g , k t ó r e u b i e r a ł y swoje u c z u c i a , myśli i k o n f l i k t y w s ł o w a , raz z a u t o ­ ironią, in n y m r a z e m p o e t y c k o , c za se m krytycznie. Z g o d z ił y się n a z a m i e s z c z e n i e s w o i c h wi e r s z y i e p i g r a m ó w w moj ej ks i ąż c e . D z i ę k u j ę n i ni e j s z y m: B r i gi t t e B o h n h o r s t , u r o d z o n e j w B r e m e r h a v e n ; o b e c n i e m i e s z k a n c e wsi d l a a r t y s t ó w W o r p s w e d e . O d r o k u 1985 p u b l i k u j e li rykę, k r ó t k i e u t w o r y p r o z ą , o p o w i a d a n i a k r y ­ m i n a l n e , r e p o r t a ż e p o d r ó ż n i c z e , wi e r s z e w st ylu s t a r o j a p o ń skim. Jest w s p ó ł a u t o r k ą p o c z t ó w e k arty sty cz ny ch , k a t a l o ­ g ó w m u z e a l n y c h , k s i ą ż e k o s z t u c e i in. P r o w a d z i o d c z y t y , w a r s z t a t y pi s a r s ki e, p r o g r a m y m u z y c z n o - l i t e r a c k i e , wy s t a wy f o t o g r a f i c z n e , s e m i n a r i a d la k o b i e t ( l i ryka, f o t o g r a f i k a ) . Publikuje w N ie m c z e c h i Ja po nii, w spółpracuje z radiem i r e d a k c j a m i c za so p is m . U t w o r y Brigitte B o h n h o r s t z o s t a ły z a m i e s z c z o n e w p o n a d 40 a n t o l o g i a c h . J e s t l a u r e a t k ą sześciu n a g r ó d i k il ku w y r ó ż n i e ń . C z ł o n e k Z w i ą z k u Pi s a rz y. M i c h a e l i v a n de S c h a n s , u r o d z o n e j w 1957 r o k u w D u i s ­ b u r g u . O d r o k u 1980 p r a c u j e j a k o n a u c z y c i e l k a g i m n a z j a l ­ n a . Z a j m o w a ł a się m a l a r s t w e m i t a ń c e m k l a s y c z n y m . Pisze o d r o k u 1985. M i e s z k a z m ę ż e m i d w o j g i e m dzieci w H a ­ n o w e r z e . P r o w a d z i o d c z y t y i z a m i e s z c z a swoje p u b l i k a c j e w czasopismach. C h r i s t e l B e c k e r - K o l l e , u r o d z o n e j w 1952 r o k u w M a g d e ­ b u r g u . Z w y k s z ta ł c e n ia jest e k o n o m i s t k ą or az p s y c h o l o ­ giem. P r a c o w a ł a w pr zem yśl e i p o r a d n i psychologicznej. O b e c n i e p r a c u j e j a k o k i e r o w n i c z k a d z i a ł u ds. r o z w o ju o s o ­ bow ości i d o k s z t a ł c a n i a przy H i g h - T e c h - U n t e r n e h m e n w B o n n . M a n a s w o i m k o n c i e l i cz n e p u b l i k a c j e . O d r o k u 1976 pisze i p u b l i k u j e wiersze.

O AUTORCE

M aja Langsdorff, u r o d z o n a w roku 1956, p r a c u j e w S t u t t g a r c i e j a k o d z i e n n i k a r k a i f o t o r e p o r t e r k a , specj al i ­ z u j ą c a się w t e m a t a c h k o b i e c y c h . W y k ł a d a r ó w n i e ż n a k u r s a c h d o k s z t a ł c a j ą c y c h dla d o r o s ł y c h i p r o w a d z i b iu r o j e d n e g o ze z w i ą z k ó w p i s ar z y . I n n e ksi ążki: Die heimliche Sucht, unheimlich zu essen {N ałóg nieum iarkowanego je d z e ­ n ia) 1 9 9 5 , K lein er Eingriff— groses Traum a? Schwangers­ chaftskonflikte, Abtreibung und die seelischen Folgen {M a ły zabieg — wielkie przeżycie? K onflikty związane z ciążą, przeryw anie ciąży i jeg o sku tki psychiczne), 1996.

Ona jest inna, nie może zdradzić się ze swoją miłością, wolno jej tylko czekać - niezależna i zależna jednocześnie. Jest kochanką żonatego mężczyzny. Autorka przytacza wypowiedzi ponad setki kobiet w różnym wieku i opowiada o tym jak ten pozornie wolny układ staje się splotem szczęścia i udręki.