1 • L-- Historia kina polskiegol'Wórcy, filmy, konteksty SPIS TREŚCI WST~P umn•POC7.ĄTKI KINA NA ZIEMIACH POLSKICH (1895-1918) I. Czekanie na kino 2. ...
l{ipo PoPul•rP' do nostal~t 5. dvZl SA. Kino baD , ;:s.Kolfltdia
se AdJpt.tClt" ltktuf
a
;o. Komtdi• rom•ntyaJI
~
170
172 173 17l ... 179
6. )ODO oi("d.lciJtt
11111uoGIW'J.4. l!'IDEK5 )iAZWISK ~FJLMOW
WSTĘP
197 6[J
Obecne '>tulem: me t~Jzic iu1: „"ickiem k.ma" j;1k 7..a .Arn?łdcm Hau<,cn:rn okttilano '>tulcci~ popr1:cdm~. Coraz o:ę-~ 1q b)""\\.J tc;i kv."t"monov.ana kon1cczno~ 1~tmcma kincmali)jitratii narodo'-'')"ch~ te z~h '':~oba~ ~lobahzaq1 JltM-iadalł liczni potrT-Cby w1clki~J, m1~dzyna~owc1 v.1dov.m ~ naikpaq U· '>pok.11anc pruz Uj::(~ln~O'>tę-pnc 1 "-)'Wkov..trtoiciU\\c produkty .i~cryk.anskicgo pr7..crn)„lu kinem.aiograficzn~~· mozc ~a na nach popn:e'>UĆ • Skoro 01mc rykanski~ wytv.·orn1c .ta~ spr_a"-'tl1c UgMpodarowuią nasze zb1orov.e sn~ - m11my JC ra.u:m Przecież jedna~ "'ciąż ogłąd.;imy mnihtv.o filmów eh~ duz~ rz.ad;m:1 _ni.z mą:d~i dzic1c si~ to"' lome: co 1stotnac1s1c, wc1ąz. C7erp1cmy ""1cd7~ 1...1~no o własnym'. 1ak o obąch społccic:ń~ach "" znacz nym '>topnrn z filmów fabularnych. Oh«nic ""1dać to szczegół.nie ~1rainie ~~ _r17ykłaJz1c kinema[ografo az1atyckich, Z)V.O rmm11aJąC)Ch '.!ot~ w ci:tgu ostatnich kilkunastu lat. Dzisiejszy Iran, z JCgo tr.adycfiną od ~nośc1ą. kulturow:t °'lpccyfiką. problemami spolccz nymi rozpozna1cmy glówmc dz1~ki IKzn1C do nas dociera1ącym irańskim filmom, z urn-or.ami Abbasa
w1a1ł się coraz c~ 1q lu1.1zki tawiaJłCC dodatkowe p)1ania um1cu UJłCC h1stone ponczr~lnych ki
ncmatoiuafo na de calrn.c:1 dz1c1ow narodowych czy
sicroko rozumianych dz1qów kultury: Szczególnie często traktu1c s1~ d:u filmy rako klucz do by uz
ch~tmc sto\owantp:o terminu - pouukiwama ten \amo\c1 narodov1rq'". Kino z 1cdnc1 nrony dzięki S\\CJ 1luzy1nośc1 rqcnrul<" codz1cnno • wyglfd lu dz1 1 przcdmuxow, arth1tckru~. obycza1, ~ u.Ił 1.m1tma1łc'1 s1~ 1kono..fC'~, z drugiq u.i poprzez '.!.WOJC fabuły pot:rafi odsłaniać korzenie naroda. ~-ych mitologu la lCl(O ze ególna narura sprawu., ze znakom1c1c nada1c się ono do nawiania podobnvch pytań \\ cklmc na rynku kstępnkim zna dził mozna lu1'1zlu 1 jcdn~ 1 drug;KgO rod 1u Tak aa prz1kl•d wirod k"łZ1:l.W1a14 1~ rytUły barabe-rystycznc dla nowej tcndcnq1 tak La socilll/rtm{rlW
• '''"'"' d< son nnima (Spo/«wńllwofronnu/(i< poP"" WOJ< kino 1996) autontwa CathJ frr>skich ekranach. Jdli p::>trafimy dziś dobru rozrói.ruc •f"U (Huron• ki""frrnicusltiludniowych, Czechów i Slowaków, 1.e W7.gł~u na tra &ronslflldUNI of Notionol lda podobnt dwudzid. pada przyznać, że "~p61czcsna praklyka potWJ
Od~ność Koreańczyków dla nas zrozumiał.a dz1~ki boomowi kina Kom
K.iarostami na c.zc:le.
test Pt>na poi
wyratmc tez widać uman~ ach charakr:cru O ile kił lca dekad temu, w pierwszym okresie ckspans11 ba dal\ filmoznawczych, dominowaly uadycyine U)f'la ki.nofilskic, skuptlJtjCC s1~ na mnozcmu faktów hi storycznofilmowycb o iyle od kilkunastu lat poJ•
u„ · -... ""
IM Wilil< Tiu Cmtmtl o Pt,,,u Po"'1r4 I biak /(jno PoW,ów 2005) na wybnn &lmowycb PfZJk!adacb odPopia/łl w.;i, n., /(olm'y Kidlowskicgo poauku polskiej narodowej ~
-~łów uŻV\\,un " polączcnrn z dwoma pi('f'\\\J:)flti· kino pó(~kic tr.aktu1ę tu 1.iko cz_ą~tki; ~l!>kicj kuJtlJ n:iroclO\\'ej; z:iimu1ę się _wi_ęc hlmam1, które zo~ry stworNne intencjonalmc 1.iko do tej kultury narŻ dowcj pr.t.ynalez.ne. . Prznęrn J.;.0n..,uukq~1 __ ~y_ntctycz?cj ksi-1żki JC'dno. tomowej 7,Jk};td.1 0C:ZfV'.1_'iCIC wrbór Offi.l\o..tanych !U f któw z zakre~u h1stoni polskiego k.J_na; na1.1,-et
h:
a ystkic istOłne zdołam tu uwz_ględnić. Kstązt'k jedna_k u n:b na le dużo. bym mógł _do mc:ktorych z nich odcslać ~;1dnlków:_ po Jefin1cjc: _1 dane biograficzne do Eruyk/aptdi1 kma (pod m.01ą rcd~kcJą, Ktakó" lOOl), pona
:::ya:nohlmo"''Y'~ ukazało się_ 1uż
_ do SIO"nik> Biograficznego Filmu Poi>ki
była p1erwsą, n1coccmonł czytclniczlą.
POCZĄTKI KINA NA ZIEMIACH POLSKICH (1895-1918)
I. Czekanie na kino \\'\zystko \i.skazuj<" na to, Z<' tn:clla ud l('hć odpoW1edz1 twtenłzot CCJ. Mimo braku mcpodlt"glok1, mimo \\Chlom~c1a llC'ffi poi ki h rruz o~anizmy pańsC\\o"e trze-eh zaborcó"· zachod 1ly u nas te same pnr cc:)y demograficzne. Cf"lh7..acnnc, a w kon)dcwenq1 także kuhuroWC". co w bojit:atszych państwach Europ) Zachodmei. t to 1.achod 1ly n.ti me mmcJSZf skal~. Wzrost hczby ludnosc1, w c•łgts XIX "1cku w Furo pac d\\ u krotny, na naszych z1cm1ach prlC'b1cgal 1e ze e ybc-1 J O Ile \\ 1795 roku ludnosc Rzcczypospohtc1 w granicach sprzed pierw C'ICO rozbioru kzyl1 przfił 1771 rok.iem) hcz)la okolo 12 mll1onov.; m1 kańców. to w 1910 roku hczba ta wynosiła 1uz H m1hony Szczegółme wzrastała liczba ludności mu~1sluc1 (\\i Cl'1Jtll XIX wicku był tow Furo pie przyrost dz1csi~1okrotny). Vti" 1895 roku \\anzawa liczyla S40 ty siN mieszkańców. a w 191'4 fUZ 884 tySlfCC, co sytuowało Ił w okoli cy dziesiątego miejsca wiród mctropolu curopqskich przed Rzymem i Madrytem . Przy czym prawic połowa 1c1 mieszkańców nalczala do grupy tzw. meposto}'mnogo ndSlkntfa, czyh nic była zamddmuna na stalc1; zatem owa szybko przyrasta1ąca ludność wtclkom1qska była w znacznym proccnc1c mczakorzcmona. o me-określonych relacjach społecznych. Dotyczy to także. choć w mmqszym stopmu. mnych ",~ kszych miast polskich, szybko SI~ wtedy IOZWIJ•)4CYCh. w KiólcSIWle
Kongresowym Lodzi (w 1895 roku hcząc odbioą tnt<:hgcnckiego, nastawwnego na pen:ypowaruc: kuhury wy sokiq, oraz zakorun100y, zrośm~iy z ZICIDlf lud poJawtl stę (według już
. f .ilmch oczeki,,any przez s1cb1e tvp ro 1 ~:10.c ~a Jrtprac~ ~0. ~''' ~~t\\O~zo~vmi w.m;.1ntami kultury l~Uo\\z~)· wC'k. Jc:-dne ~nic .• ~i p~Listccz:k.1 , ~trzclnice, capstrzyki i dc:fiL.t
Jntchgcnm} t
1
t:-
1
2
(pr1eprow;1dz.;inc na k~an:ic_h domo\'. ;iJbo m1_eszkan. za_ pornoc,1 proickcji pn•ezrocz~·), Pomewaz zwycz~łJOWym uzupdmenu.:~ pokazów obu roduió" byly wp.rępy porus:zaiące1 się w takt muzyki lalk.J, nannJncj z memil·ck.t schiint Kathen"ne tub z '.rancuska charmanie CaJ/;mM. \\fdrown}·ch demonstratorów tych widowisk nazywano u nas b1.1nnkal7Jffil - z kolei pod koniec xrx wieku wiei~ popularność zdob)·I~- fowpfa,tykony, będ~cc czymś _w roorczych (szczególnie .prmkie 1 rosy1sk.ie) nie sprzyjały \VSzak JCJ rozworow1, mnozic res.tr}'kqe cenzumlnc. Dodatkow}'m ograniczeniem hyl an.1ffabct;7m, si.ęga1.1cy - \\cd ług spisu powszechnc::go z 1897 roku_ 69; procent l_udn~fo t1cm pol~kich (choć w duzych miaMach procent ren b~i nat~~lme niz.<.zy). Jedn~k byl to proces na tyle 'Wyraźny i nO\V)', że ;0 '' IJ.sme ~at~ lara - osta~n1<1 dekadę XIX stulecia - pr1:.ypada w Polsce t7.\\. prernsz~ prog um<1.sow1enia kulrun•1 • \~· ~-la~ ?..ł przemiana~t cywil.izacyjnymi zmienia się także obrJz irad~c_~Jn~c~ sztuk wysokich\\" n~1szym kraju, od literaturv pi\'.knej poczrnaiąc. \\·1ekXIX took · .· · . '. , . d ., res OZ}'\\IOJl('go rozwo1u dusw1cj1 książkO\\C),
:~.ro\•'.a z.1 o do pl~styczncj konkrcryz
pt' niania ng.;irdcnowsk1ch . . . ł k , • , kfadcm 1c::st działalność ilustr~~ICJ~c ni.ce oo -r~sl~n1a··. Swictnym prz)· • ód korska M1chala El"1ra Andriollego. \\Zbuna czeleJ ale u . ',L~ wsr ·rytyków (ze Stanisła\.\'Cm \\"itkicwiczC"m • "1e lllana przez cn·t 3 · bi. ,, Pa~a Tadeus:a z iego ilu~rra~·a~ii·, 1~~ą pu IC7.nosc. Słynne ")~dam:
rcr;o,s;uncg.~ ...:u:~~·~ zJi rrieba w tym mi~jscu cxln~>l0\~··1_ć ~'"iZl'Ch\tron. I r1r:t!c _ ) tii któn: nJ n.iszych z1cm1ach b} na1mniq Olt' pr1:chiegaf ny ro~~''O! r~z,\inięcych ~1jac_h; w pewnym _mome~cie fo«0o,Ą.-Olnrc1 orz '' lll'fnić fimkqę h1storyczno-pohtyczną istotni · IJ u n.as nJ\\.C't ,.-. .. . C'Jgr.itra. _zacz~ oluick indziej. ~hślf o słynne) akq1 patnoryczncj z J>Oc7.~t~zą mz J.!~~IC~ .. ·h XIX "id~u. klóra doprowadziła w ostateczności d ku /<11 szcscdz1es1ą~( t) • zniowe_'1;0 a J...1:Órej poc7.
.'°'1,:d;icj
f:
1c'fn:
1
z ,ciiańc.S.. sylx:ryj;kich. Zwłoki poęcm pol~i:fych złozono w hoh1 HOl
Europciskiego. akurat" miejscu, g_dz1e m1csc1ł s1~ r;den z oddziałów najsJ.w.nicjszcj" \\';mza\\ic pracO\\nJ f?to~r~ficznq Karola Be~era. Pracow. nik i przyj.acid Beycra, Marcin ?lszynski słotograf~wal_ zwłoki, a n;istę~nic
pol~cził re zdjęcia z rcprodukqą obrazu malarza l t!latiego, prudstawoaią
cqto pogrzeb ofiar. C)·kl tych fot~fi~ z:ic7:~to coraz bardz1q i:na~wo roz prowadzać po kraju; historycy obhczaią olOS<: rozsyła~ych po z1.em1ach poi .Jcich zdKć propa~ando")ch na około mohon szruk . To te zd1ęc1a W>mag;1ly wówczas w narodzie nastroje rozgoryczenia i bunn1, a w ślad za nimi posudl zwyczaj noszenia przez nicv.1ascy z dworków żałoby po ofiarach mamfestaąi. Wiadomo, czym skończyła się ta radykalizacja nastrojów. jeśli
przytaczam tu tę niezwykłą opowieść, to nie tylko po to, by Ją spopularyzować, bo istotnie jest za mało znana. Umieszczam ją na początku książki o dziejach polskiego kina celowo, by zdać sprawę. 1ak l'Czt'Śnic zwyczajna, \\'}'da\\ałoby się, mechaniczna reprodukcja obrazu zyskała u nas narodową spccyfi~. Poza tym bowi~m fotografia rozwi-
1ała s~ na ziemiach polskich normalnie, w podobnym r}1mic, jak gdzie indz1dobylskiego, pełnego nJ
Taki stan rozwo1u cywd1 tZCnlc Plfknq W!ntety (dzi zaC)'Jncgopoz~ohl JUŻ w 189! roku na stwop<>wtcdztchbysmy: logo) warszawskiego ty
potęZn) stalo""' mm.I lączv I n:cłt' \\ClhrancJ gof'ku:·1
neki. Rysunek dru~1 pn:C'dstJ\\lól "Jbuch wulkanu, 0.1 tn:cc1m uv.ali przrnoto"ania do uruchom1cma olhn:ym1c~o fMJC1sku lub r.aluC"ty N.a cz"an)m obrazku u\m1ccha się Jo na!'. pmm1cnntc tarna zc~ara udc koro\.\ ana koroną sloncczn)ch pmm1cm ~a piątym ~dz1 "prmt na na o~romna lokomot)'\U. Rysunek „zm.t\' przedstawia lot b.1lonu n.ad morzem, po którym plymc ma1cstal)C7.0\I zajtlo\\lcc ~a o tatmm, uKlmym obrazku zalrzymal s1~ na eh\\ il~ hi.tł\' podrozmk w otoczeniu murzyń skich trag:ar1.y. S1cdcmnak1c lat poźme1, -w mku 1908," po n.anskich Io nemato~rafach, przed ktor)ml •oczekiwały na "\lo'f kolei rL m1e1 o\\CJ publ1cznoici•, pokazywano: Widoki Wn11u1us:a, M1(tl na~ "'ścigi balonem, Podroz na Knr-rc. l>::iJr,ich P'"'> budowrt !(a/n, naokoło z1em1 ł(oleJrł· automob1/nn, halonem 1olcrttnn .
Podro:
Sens tego konceptu test oCZ)\\ist~ i z.isłUJ.!Ulc v. mmm przekona niu na pełną aprobatę . .\utorka k.-;ią?ki 7.a po~rcdnictv.cm rozlejo!lel ~lrgumcnt~tcji pr.tekonuje miano"icic tło tez}. ze prLClom wu~·ku v.: Polsce łączył się ze zwi\·k.\zon}rn zaimcrcsov.amcm ~v.1.1tem: podrói.a~1. odkryciami ~cograłicznymi, no\\;.·mi mozh\\o:,ciamt czlo\\icka. Z\\1ą zanymi z "'Yiątkov.ą ilością \\)nalazkó\\ technicznych. Hor)ZOnt zaintereso\\ań normalnego uczestnika kultury w Polsce, tradycy1me od w1ekÓ\\ zonentO\\anego na kulturę- słov,;a, stal st~ nagle meogramczony. \\' znacznpn stopniu na te zaintereso\\ama zacz~ła odpow1adac pra sa t)godniowa w typie właśme „W~~ro\\ca", czy ~-v1łay,,:anego od l~I roku nowego tygodnika .Naokoło Swiata•. \\-'krotce 1cdnak w sposób najdoskonalszy zacznie na me odpowiadać kino. T)m samym autorka ksiązk1 polemizuje z "ciąz pokutuiącą op1mą o Jarmarcznym charakterze sztuki kma" tvm naj\\cześniejszym okresie 1cgo roz\\OJU. Nie. kino przyblizalo do Ś\\1~ra. łączyło się z wiarą " ozywczą moc post~pu tech n1cznego było tez traktowane 1ako nowe narz~z1e komumkaq1oogrom
nych moihwośc1a eh rozwoJO")'Ch _Zatem on1chgcnmy tłum·• od któ~
go charakterystyki zacząłem ten podrozdzuł, mod konkmnc oczckiwa-
PcJClĄTKI
- --
111.11 p
„-
Kl,.A NA 71EMIACH 01
---
S1_<'S!!
dn. nit' !\lko h1d~ar\C. takzc I P':zn.t~\TZ~. 'I.O I. pcr'Ptkt\: .. _ ·I ,, irw rozp.Hr~\\,ll pou.1tk1 km.1 na :rit .~ . . łll1<1ch
rwh tKZL·ki,,,111 • potr.1.l)
1 ~c1f,ł;.1(h. 2 Pierwsze pokazy kinematografu
' , I ·l1\ ._ ir.i'"' wcz)·ł> , 11t r11~rnulnym wrcm.' pi<:n\~zy yok.iz ki (rt) ·~if~ hr.1~1 LumiCrc pcmmu~n h)ł ~1v u Il.I' or i pugu st~. \HJZ z o~<~~1,i~ prl\szłvch „kincnwtog:rnfistów" mlo i gutO\\}'ch stav,z~ ,pf.l\\n\C C • ·. h . _ · IC czoło p.r7.)'godzu:. Wr)ł;.1ni prt~_z m_c. o'.cr..Horzy \\y_ruszali w Ś\\j,a~ ichy ,, ko/cjn)ch krJJ:l'h orga_mzo\\.łC seanse promu1.~c~ nowy ")'na l.uck, ;i z;ir.m.·m k~c-ić maccn.1ly Jokument;•lnc z wc1ąz nowych od. \\icdzam\h prLC'l siebie 5tolic 1 ~. \\'ren spo~~b pu:rwsze pokazy kincm.ltugr.-tfu \'\. naibliższ}ch srolicach. Bruksd_1 1 Lon~y~ie, ~.dbył_y o:;j~ iuz \\ lul\ffi J896 roku. kolcinc w .\mstc;rd.1m1c, Berlin1c, \\ 1e·stkte te planv zni\l.CCZ)'ła jednak prow1ncjonaln~l niewydolność warsza\\skich sluzb biura cał)mi dniami pozoslJ\\ały nicczyn~l', urzędni~y byli nicsło\\:ni: kole1ni emisariusze: z L)onu opuszczali Wl\'C z kwitkiem n~iszc tereny, m·rnJltl~ ·.
udaiąc "'dalej, do l'
tilmo"'Y na ziemiach polskich odb)I za pomocą Jparatury Ediso~a (rak zwan~go cynctografu) 18 lipca 1896 roku" \VarsZ.3\l.1C," rcsun1c obywatclslcicJ na Krako\\skim Przt'd miesc1u . Potem, Jy.a tygodnie później, \\ sierpniu. w ł.odzi, a ściślq " Hd
~takkincmatograliczru: robią wrazcm< niczego WlfCCJ, jak dobrze zna ~ dzieci zwla zeza okbskiwanc1 dioramy, o tyi< lcpszq, BZCJ, ze Wicie obrazow, zwłaszcza fotografii scen z
Dluwa1ą pomału dzi~ki emu np osoby w mch chod dilpiicoulDllnlwo,mi,,d,;,;,jak bywa w 1stoc1e ale 1akiemi$ nagłe1DJ n
; 11>;cz•rm..i.babarwn.i.,,.;.,.& 1 1
"!"-Di
~cccnzcntJ n;1j,\yraŹ01<'! ponio„1~1 pu'1ro, \\ u:k 1nln.1k ,,~k.11 u 1 c 1u ze occna b}la ._pra\\1ctlll\\a. \p.ua1ur.1 bh„on.1 h\ł.- ruu\\\l'OC' hanłz<~ nicJmkonała: to dz11;k1 temu. ze kmcm.11o~r.1ł l.um 1C-rc- ny. nte m1JI \\1ęk„10-ici )Cl mterck. 1.1k \\}r.1z111c H ztl~,1.111,0\\al. Z.1 tern lt'
to,
"' CZ\'taniu ~rogramu hrah Roks ro\\ 7.ól Surm1cr Okn;t n 1 mt riu a Buh\ary, a Scenę z domu obl4łum h 7...1 l.rn 1 kucki
!t:::~:;~~~me:podska:~~ku;ięc w g6rf za długo zatrzymu urlcacb Z3WIC$zcn1. Wszy tka za
111
I iak Widzowie pomyhws
ny. Dyrektor Pawii ko\\ "kl przct c.1h t/d' tr\\ania \\l.OJCJ katlenq1 7.a biega! o prz~ctą)!ni~oc pubhczno\o tlo tt'.Hr\l. 1.1pra 7.aJ-1' n>1.ma1tC' popularne ~pcktaklc: '~jtJń'k-t o:;krz}p<1czk~. ork1c,tn \\Ot'k°''t hąJz „dekoracyjną in-.ccnizaq~ Podm·\ naokoło Zu·m1 \H~llu~ \ernc J ]q~o UOlO\\a z \\~slannik1cm LunuCrc'óy,, Eu~C-ncm Dupomcm."' u kaJącym \\ Galicji po pokuJch" ProidZC" 1 \ \ 1<'tfoiu no>Avch qn ków zbytu dla lirm~. me- hyła wii;c nic7.\·m mcoczeki\\.lll)ffi P1er\HZV pohki pokaz kincmato~rafu oJh,·ł Mę 1-ł listopada 1896 roku o J(Odzinic si~dcmnastej: pokaz.ano kłas~czn) \\Óv.cza!io zcstav. d\\una tu filmów: Sniadanie dziecka. Plac p<><:=tOll'\. ,\fim1k z kapd11sum, l\.ló0
cąu sir dzieci. Plac Króleu•ski u .\ladr,cit. Po/tu ac: polanv Po/Ilu~ ny zatarg, Franrnska kau'Olma, /11S%pańska aml
POLSCY
PIO~llR.l'Y I WY'\.\l ,\/tY
za,tąpwncgo
rq(. \lf.llnra rzt·ct)\\l\lo;1..a.
mog.1cq~u Jo,t,1ru.1i \\ pr:/\vlo , /rt~ 1
3. Polscy pionierzy i wynalazcy Coraz ct~ściej też kincmarogr~f wz_budzał u ~'-Is .Po.ważniejsze zainrcrcsowanic. Za pierwszego polskiego 1 bez w~tp1cnrn 1cdncgo z pierw. sn·ch \\ skali światowej ccoreryka filmu może być uznany Bolesław MałU~ZcY.ski, k1órego biografia jest rypowa dla losów pionierów kjncmatQ.. grafo. Urodzony w 1856 roku w Pi~czowH:, w Kidec~em, syn nauczy-
ciela francuskiego w miejscowym gimnaz1um. przez wiele lat zajmo\.\-al soę fo1ografią. W laiach osiemdziesiątych XIX wieku przybyl do Paryża. gdzie - zainstalowawszy się w najelcganrszcj dzielnicy miasta, !\.fadclcine- zaczął wkrótce działać jako fo1ograf \\: ramach stowar1:yszcnia Lux. W 1894 roku zosial jednym z czlonków zalożycid1 Siowarzyszenia l\fu. zeum Francuskiej Fotografii Dokumentalnej, krzewiącego ideę dokumcnlaC)inych walorów fotografii. W lalach 1899-1904 byl wlaścicielem atelier fotograficznego przy ulicy Boissy-d'Anglas \\' Paryżu, specjalizują· cego si~ w portretach akrorów tcatf31nych. W tym okresie sra le kursował między Paryżem a Warszawą. zalożywszy w 1895 roku wraz z mlodszym bratem Zygmuntem atelier forograficzne Lux-Sigismond &: Cie, umieszczone w Wam.awie przy ulicy Marszalkowskiej 111 i dzialającc tam aż do 1914 roku": Najprawdopodobniej w 1896 roku, podczas pobytu na dworze cara MikolaJa li w Petersburgu, Matuszewski nauczył się obslugi :ncmaiogra;u ' od następnego ro~u zacząl realizować jako niezależny pcra!Or w roznych kraJach. ale glowme w Warszawie, krótkie reportaże ~~'!'owe z wydarzeń politycznych. 1akże filmiki medyczne i einograficz· nc-. Nic znalazlo na1omias1 potw" d · d . dysław.a Banaszkicw1 . ier zenia ~w~c prz~~uszczeme \Via, b . cza, Jakoby Matuszewski mogł byc Jednym z opera· torow rac1 Lumiere, wysyłanych przez mch na podbój świata z aparatem kincmatogralicznym Dz· · · ki , · " piomers , 1yoński okres życia i pracy braci wyna lazcow zbadany je.st i op b rd , zwiska 1eh 'ł . •sany a zo szczegołowo; wszystkie na· wspo pracowników z owy h I I . szewskiego wśród mch me ma . c at zosta Yopublikowane; Matu·
Nic ta pionierska dział I ść fil la Się głównym powod adno h 1 mowa Jednak, choć też ważna. sta· 1898 roku Matuszcw i:m 0 c wały naszego rodaka. Otóż w marcu za1ytułowan Unt Ni' opubhkowal w Paryzu nowatorską broszurkę. 11 SIOn• W p,!y ICJ ' sourct dt l'ńutoirt, czyli Nowt źródło hr· na widolctnim doiwiadsprawę ~c swego prekursorskiego (a opartego czemu otografa) rozumienia kina jako me
wydawac na1wnosc1ą. fej.!n prakt}ClO) umyo;.I ,kJamal ~o 1cdnak zara zcm do snucia bardzo konkretnych planó\\, ""Yprudzalących na vi.1clc lat późniqszą ide~ filmotek. „Mozna śmiało stw1erdz1c, ze zywa fotografia pos.1ada hy aut nryc no5c1, dokladno5c1 i pn:cyz11 IC) tylko właściwe pisał M tus cwski Jc:s1 świadkiem naocznym par aa/Ima wiarygodnym 1 meom nym M ona kontrolować wypowte
tytulem La Photographit animie, ce q1/elle est. a qu'd/e dort ""· czyh Ożywiona fotografia. czym;
25 ·1~mcz.t,t·1n 1<-·dn.1k L"ll•tn I ''ad.) 1p r.11u .1dit~Lm\r ''· kt r.i prik
dot}ChCZ..l\ :r.to\O\\amch '' n.17mlh ap.1r.n.uh kin matnitr-ahc nv1.:h
Co prawda, Prówy1hk1 nlc mi.tl ,7.m' n.110, In 11b1n hr.u.1 l.um1t·n w opatemow.rnio \\}n,11.izku. plcogr.tl mt\·pow.11 bm\1em l.1d1mlnm curopc1:-kim ap.1ratom. jcd11;1k n jq.~n pomoq n.1,1 ")·n.tbl'.\..I 1.11,;.141 1u7. od 1895 roku rt'Jlt1.ow,1( kn.)tk1c film). totcz J.llłt tc; mo111.1 un1.1l /,\ pocz;1tck kincmatogrotfti t.tkzc na z1en11ach poh.k1ch. t'\1e v.1.1tłomo do jak.i hyła tre~ć t~ch ptcn\v~rh krt'1tk1rh tilmó\\; z.1pcwnc b"I~ ro reportaże. S;.!JZ~JC po zJ1c;nach publiko\\ an~i.:h \\ O\\Ocsnq pra„IC, mogł) one rejestrO\\aĆ 'ft"ll} 11.1 qizg.iwcc \\:tr,zaw,ku:go 'li:>\\,trl~\t\\,t kf;1cłnie,
b·żwiarsk1cgo
ui la:1'roce.
Zdjęci.a. były bardzo wyraźne, a w dodatku - według świadec
rn·~ owczonych ~·td7.ów - użycie w aparacie projckcy1nym podwójnego
obi(_ krywu ~updmc usunęło migotanie obrazu. Wiosną 1896 roku zawsze pa~notyczme. ~astawiony Bolesław Prus z entuzjazmem komentcm:al te próby" 5~ 0JC'J ~mnia tygodmowq, jakhy nic słyszał wo~dnicj o \\!\'nalazku braci Lumihc: ·
.S:y
na granicy ni balotom, będą zywy udział w zabawach h · · w codzicnnq b ' pracac , w pos1cdzem.ach parlamentu, nazmarlj po~ni<,a naw« wsporach i walkach ludzi, którzy już od daw my llU<Ć ~spraw n~Lcbmc zooialy prochy• I to wszystko my pierwsi moz<· ł panów. •cdzińskicgo, tudzicz braci Popla1'>kich"". p!Z)JmowaJi
alho h.1wi;JCC 'ie; w ogrodzie ti11eri .
• \\' późmqszych btach Pró'Z} 6,ki pracował n.td udo\knn;1\cmcm kon strukcy1nym !>\.H'go ba n-al1:1.1>".mc h)ł) zapewne razem. w 1902 roku, z 1)-m 'iamym, 1e„zcze \.\Ó\.\Cl..l\ pix:_i:ąt~u· Mcym aktorem. Kaz1m1crzcm JunO'iZ
„Dzień, fragmcm uhcy· n.1 dC' ka.m1C"ntca (racze} 1cj c~s.c .z bramóf \\C'}SCIO"'ł mniC'J WlfiCCJ do WJsolwśc1 p1cr"szą:o p1~tra). chodnik. na pierwszym
O
ow.d fX>~zukiwania wyn;i/azcze za gr.inici \\' roku nJscępnym opatt>ntował w Par}"i:u tz\\. obtur::i.cor - prze.słonę, która dopro\\a. dziła do muni~cia drgo.111 obraL:u, co v. prak. r..ce 1 uż od następnego roku umożliwi Io \\y. dłużenie meuaiu filmu. \\' 19 IO roku \\,. n.lfazł aeroskop - picnnzą rvczną karne~ filmową, którą od razu zaczęto stosować do
zdjęć dokumentalnych. a w 1917 roku użt
to jej po raz pierwszy do
zdjęć
lotniczych
W J9H roku w Londynie zademonstrowal po raz pien\szy skonstruowany przez sicbiC" amatorski ap.arat „Oko", przeznaczony jednocześnie do zdjęć
i do projekcji film&., o jego masowej produkcji " Polsce. co miało Uj>O\\SZ«hnić pr)'\\atne uprawianie twórczości filmo\\q "naszym kraju. PraJ...1ycznie cały okres międzywojenny uplynąl mu na próbach uruchomienia seryjnej produkcji tego aparatu, poczynając od założenia " 1922 roku spółki akcyjnej pod nazwą „Oko - Centralna Europerska W)1"Ómia Kinematografu Amatorskiego inż. Pró,zyńskie go". Nie udało si~ jednak doprowadzić tych prób do żadnego korzyst nego efektu. podobno głóv.nic z powodu stano\\ czego upierania się "-1nałazcy przy niskiq cenie aparatu. Kazimierz Prószyński zmarł" 1945 roku w hidcro\\skim obozie konccntraC)'Jnym " Mauthausen' . \\ gron"' polskich wynalazcó\\ nic mozna też pominąć Jana Szczepanika (ur. 1872" Rudnikach k. Mościsk. zm. 1926 w Tarnowie), od końa XIX "1eku pracuJ'fC
4. Kształtowanie si~ życia filmowego Na '"YśWiedame filmów b d ka
troch~ poczcb Szybko
w u yn eh kinowych tneba było rednak
f'.'!~wiłi 51~· CO prawda, przedsiębiorcy dostrtt ~w lraawwamu spclaaldu kinowego jako stałej odąd
bardzo lekcev.aż.lco 1 intonnalor muo;.ial długo ol11a\niać. _co to 1csl z~a fotognfia. 1.amm o;.fuchająq v.""\o1ainicń zckcydmul SI~ "C'JSC Jo kma I>.-sponując dwoma proicktoram1 1 coraz atrakc)1nłqsz\m rqxnu
arem: 1.atrudniarąc kilku pracmlo " na1clą:antszych salach. także teatralnvch. Wkrótce teatralne stały się tez ceny biletÓ\\ -od 5 rubh za m1qsce" loży po 35 kopitjck na µInii.~ ~ do seanSÓ\\ zaczął zapewniać taper. a nawet orkiestra. Pomewaz Y m1alv fedvme tytułowe napi5', bardzo krótkie I\\ ~>ku fran~m. pnctbyłoO · na scemc obok ekranu bvl ustawiony kon~nsrcr. lttó~ · -„- z;w;omern pod ogłaszanie !}tulu. rak 1 trcsc1 ogłaszanego filmu" La~ern ~'YJ2 roku, raz czas kolejnej ")'prawy do Paryza Wlad)'Sław zakupi u aumonta"
:-if me dJJ:t.J _\\_ pazdztermku_ 190~ roku br.1Ci~1 otworzyli pKnv„zc stale kino\\ W;ir p<>J n;IZ\\ ·~ B1oscop. \\' p0czek.iJ. 01 usW\\ inny był lor_opl:istykon, elegancka ~.il.i mie\cil.1 260 m1ep;.c, ekran 7-<1słoni~t\ b) I \ekdynow~ P!U~Z~\\ ·~ kurt) ną. dług~ filmów W)'Oo~1ła JllZ ){)()..600 metrów, pro. gram 1 m1en(;.my byl codz_1e1~nic. Latcrn 1904 roku bracia rozdzielili się 1 zaczęli OM'lhno \z;l\\ it·,
przemierza( ogro~nc obszary Iinpenum Ro::.n~kiego. Jeździli pociągiem, parostatkiem. a nieraz saniami. ustalając roczne (/"J\\: lUb:. :\fo~kwa. \\"ologJJ. Archangicbk u ujścia do ~~or/.a Bi alego, por~m z flO\\rotem na południc Perm. Jekat~rynburg, Lfa, Samara: n.a zimę po" racah do \\'ar.Z.JW)~ c~oć n~l przełomtt' 1906 1 I9~J7 roku „pędzili l-ł na S}berii. \\' Tobohku konteransi~rcm w c~as1e :-;e;imow byl z~slanux z \\Jn.zaWl; taki:e y. Irkucku nad 1cz1orcm Bai kał w '>eansu.· wz1\'.li udział Polan... r:x;piero \\ 1909 roku zmtczcni przygodami bracia osiedli na sule "Cz~~rochowic. gdzie załozyłi kinematograf Odeon·~. Sropnio\\o ~k km efomcrycznych '.'.większych miastach zaczęły po. w~t.J\\.1Ć kina (o()lidne 1~ule. '.\"p. w ł..odz1 Szwa1car z pochodzenia. Teodor Junod, ojciec Eu~cmus:•a Bodo, najpierw w łatach 1901-1907 ro1.kJ';cij działalność "·ynaJ~ego po braciach Krzc:miń5kich iluzjonu przy Piocrkaw. >kitj 17, kió')· nam al Teatr lluz11 Urania, by w 1907 roku zbudować okazale centrum rozrywkowe erania, w któn:m ważną czc;ścią działalności b\iv pokazy filmov.c'. \\e Lwtmic picrws~y srały kinoteatr Cinephon, p~; ulicy Szajnach~· 5. powstal w 1905 roku i mimo niewysokiego poziomu prze1rnal aż do 1939 roku". W \\lłnic '"''Y Elcktm-leatr Iluzja mv.arto w grudniu 1906 mku, pr..t~ ulicy \\'ielkiej 60. Zmieniany co niedziel~ reper· """ jak komentują Andrzej Romanov.,ki i Roman Włodek - pochodził
.głównie z dwóch D.aJwtększych w owym czasie potęg kincmatografic:z nych Fr:anq1 I Danii. Rudz1q wyświc~ano filmy polskie, włoskie, rosn skic austnackic, ntcm1cckic czy amerykańskie. Na jeden typo"'Y seans składało Ilf kilka królkich filmów reprezentujących różne gatunki: .zur~Gaumonia lub Pathć), akiualno!c1" (Gry olimpijski• w Londyn1d, dn Yz natury. czyli matcnały dokumentalne (Podróż po Afr,« Polu M, ~· rózncgo rod:ta1u fabuły dramaty scnsacy1nc (Zmuu ~=~olmnu), komedie (Mys1iwy krótkowilh wisb historyczn sunat po wyp1cru szampana), "idkic w1doDl:taCJC litcn •,1~/Kolumb •odkryci• Am"Yk•l, \Hcszc1c ckn tury du= wcdlug Gogola) • .
'"ku kuhun ""wk1ci i m5ku.·1. 0„1.ncunc z..-.mk.męoc ( Hku bh-son ,\·p.t7.d11crniku i9I.! roku, kilka m1c,ii;n po \mu:rc1 Y.la~tCJda • niemal ")ffil)()licznic z~1q~ło \lfl" c1..;l\lc z \\')hut.ło\\Jnu:m z m1qat)"\\'t znancg_i> ).!•tltc} j\klq.'!o kini<.trza Lud\\ ika Kuc hard p1crn„zf."~o ~talc~o buJ, nku. ki no\\C~o \\ Kr.tktm ic dz1ałaiącc1 1c~zcze do mnła" na dc-gAnckiq \\an d). pn) uliq .;,,.(;en.rud} 5, oJJancl do ui}tku ló 1i...1opada 1912 "?ku. P.aręt))!Odn1 późnict. i grudnia ol\\art.on1c:opoJ~1I, prl) ulin StarmnsłnCl l6.1c,zczc p1~k.n1c1szc kino leic-cha, kt1lrą~o ~es)1ne \\flt;trzc 1..apro1ckIO\\.al Hcnqk Lzicmblo. Rp\Jhtu101ca z WJnd-f Urn:cha "Pro\\aJzila
\\frk rcpc.·rtu..uowych nown~c1, jak 1ąr7:cn ti/móW.\\' ,;ykk tcm;lty{'~n~ (\\ 191 ~tok~ odbyl ;;ię w_ ~1.1~. „Tydz1cn Asty l\:icf\tnchu 1 hun:oru"), Cl druk co1yg?\. 01ą specy?~~ 1 >Oil swój ~poSób n.bieg-.1 1 o pubhcz~osc . I odob_ny rozb,lt kinotca1rów nast;1p1! w tym czasu: \\-·e Lwo. wie,gdz1c pOO koniec 1913 ro_~u uk.1 zaly~ dwa p 1en\'szc pol\k1c czasopisma filma\\-'c: „Scena i Ekran" pod redakcją Floriana w~:
glowskiego (wysoki pozwm. ale tylko dw numery) oraz „Kino. 'J)'gonad sześćdziesiąt slalych iluzjonów (to byl z kolei lermin stosowany w Kongresów ce: slowo „kino" przyjęlo się v. całej Polsce dopiero po 1918 roku). Każdy z nich miał już swoją publiczność, przyzwyczajoną do
cotygodniowej zmiany repertuaru~1 •
5. Początki twórczości filmowej \\ystorczy krótki rzut oka na katalog filmów polskich zrealizowa nych w czasie pu:rwszego dwudz1cstolccia istnienia kincmacografo, by przekonać się o charakterystycznej prawidłowości. Pierwszy okrc> produkowania krótkich filmików przypada na lata 1895 1902; reali zatorami są wtedy pionierzy i wynalazcy: Lebiedziński, Matuszewski, Prószyński. Potem następuje kilkuletnia przerwa, po czym produkqa OZ)Wa na dobre w ciągu dwóch sezonów, między 1907 i 1909 rokiem. Prod~ccntami StaJą się: teraz kiniarze, ponieważ ożywienie to łączy się z dwiema zasadmczymi zmianami, jakie nastąpiły w życiu tilmO\\)ffi tamtego cza.•u. Pi~rwszą była rezygnacja z dotychczasowego systemu sprzedawania kopu filmowych, na rzecz wprowadzenia systemu konco•JI, czyh wyna1mowama kopti na określony cza" Drugą - wydlużemc mctr.izu filmów możliwe m 1 d · ki ' · · · I kow Ka . ' · n. z1~ omowJOncmu wyzeJ wyna az cza.' d zimie~a Prószyńskiego . Zmiany te doprowadziły w krótkim 0 lC zwię: zenia zainteresowania kinem ze strony bardziej wyma 831~ publocznofc11 tym samy d0 · · ' fil mowych. Totez kima dl m ~rzysp1eszonego krązema tasm 1 zaczęli produlcowat fi~y. a uatrakc)'Jmema własnego repertuaru sam•
Wiród .aktualnoic1" z aJ przykład A/am, re izowanych w 1907 roku mamy wi~c na dwa ~ ognio"'9 1 Fabrylr.t słomianych kapelmzy w Wary wyprodukowane przez warszawski kinematograf
l1!411M
\'itagr.11: ~n1ko1~ · w kJnemutogrt1jie or.u „h nm r port 7. z fKtRr chu "''·' ł.m_.1 "''!11an':ik1t"go th\.1 lihm \\\proc.łuk0,, me pr-.r.cz l'Hl- h.h m z :n,'p1raq1 '>V.1;1tk~1~ prt.·/\d("lll;l m11,t.1 Kr.1k„,,,1, Julms a I.co, m.nn\ Jł\•Jc1Kt nklu1ou· L1~wn or.11 Z.ihaur u lłrlmou 1~ poJ /.od, '"' V pr~xłuko\\anc pr1:c1_ l<.·odor,1 Juntll.ł.1 I k~ pm\ ,tani.i ",7) .,,tkil h 1,l h Iii
nt...
m~m dovlo '''~"ob rutur;,dm: km1.117c nc:.1h:u1\\.1h 1e 11\ l puhhl no 1
'"Olch kmotc.itto\\, 'fxxlz1c''·lJ-łl 'l't 1nłn.1k Ul\\ 110( <."~Ole. 7c pmmu1.}1.. ich mi.t\tO r~ponazc r~lo~·ł <1l.u.1~ 'l't atr.1k1..~1n l okn.J iłla \\ł.1.~iric:li kin 7. innych m1a ... t I ~\JO\\, ch<.·.tnch /. koki dn„t.1r(/\c '''01q \\ułm,n m forrn.1ej1 w1zualnq o d.1kk1(h. trudn1l dmt\(lll\\h m 1c "la(h 1 . Z tn'>p1taq1 kiniarz~ po\\ „t.1h 1.1k1C· d\\ .a p1ern., c pohkt( hlim
1
f~bulanH:, oby~wa \\ 19HM roku. Sun·~i1lnw nek.n') Jł.''I prnp.hl k
pierwszego z nu:h: b~ł on po~\\ięcun~ aktu.llnq prohlcm.m\C' nam.Jo \\O-patnotyczn('J, UJc;tq \\ sposóh OJ l)lc \m1.1h, ie wl..hłlC" l rsktC" me zgo
,j,
cent Mordccha1 (~fortlka) Tov.hin \\"kr<'1tcc :1. 1lo1on) pn:czC"n \\ ti>l 1 roku Kamor Siła ,t.rnic.· '1ę p1t·ru,1~m o~n)(łk1cm produku14nm łilm\ 7.yJo"\kic; picrwsz)m z ni(h hpł11c /)er ul/da /nur (Oknlln} OJ
1911) w reży,crii ~tark.i Arnsz1qn.1. \\ctilug ,nuk1 Z.almcn.1 I 1htn.1 \\'czdnte) jednak, \\IO,ną 1908 roku \\ł.1..,0I(' To\\hin. 1.1ko \\h„nc1d ornartcgo v. 1907 roku iluz1onu Sił.i (pr1~ uli\' ~l.1r<.z.1łkn\\„k1q l l~. o
Drzyma/_1·. 7) .1pot
roku W)d.aYtała !'.t~ utv.orcm hezpowrotmc zaginmn~m T\moa„cm \\C' tego roku \\ paryskic1 tilmOCe(c komplC'llli kopt~ q: 1cst tn d7.1~ 1atem na1st.ar„zy 7.a-
wrześniu
chowany film pobki . Zupełnie inny charakter m1al dru!-'1 z liłmóY.: '1etłm10mmu1m'a komedia An1ośpieru1szy ra-::. u• Jftór.maw1e. nakręcona w paźdz1c_rmku 1908 roku z inicjatywy właścicieli "arsza,ukiego 1luz1o~u Oaza Spmv.adz1· li oni w cym edu francuskie~ fachowca Gcoą..rcs a Me) era (naprav.d~ nazywał si~ Joseph-Loui\ Mundvillcr ). rcz~dujące~o w o"ylh latach w Moskwie. w tamt('jszym oddzialc PalhĆ'. W ciągu Jy,óch lal ~łc)cr nak~cił v.óv.czas w \Varszaw1e kilkanaście krótkich tilmóv., wykuta! c1wszy przy okazji pierwszego polskie~o profc,jonalne~o ~pcratora. J~na Skarbka-Makzrv.skiego. 1Cmat filmu przygodv ~ wid~~ m1csc1e prowincjusza. którego naiv.ność Y.j'korzystu1ą pamc z połs~1atka nawiązywał jednak do rodzimej lradyqi literacko-tea~ralner, prz~e
wszystkim do ogromnie popubrnego "odewilu Fehlua S_zobc~a Podro:: :-la1ważmc1szym wspolmorcą filmu był jednak popularny aktor y,anzawskich teatrzyków ogródkowych Antom Fertner (ur. 1874 w Czę•tochoY.ie, zm. 1959 w Krakowie), który prze niósł lulaj wraz z imieniem Antosia SWÓJ v.czcśme1 uksztalto~any lYP sympatycznego, pulchnego fajtłapy. Wkrótce Fermer rozwtme ten typ
P'7;'r'PJ. 'h:rnzonkO'r\J Fcrtncr nJkrfClf k1 .· t z1t~l.)l_ onicdii "" tł....:. f\\Ofnl~ C · b· nici . pod kierunkiem pohkich rtzv„eró~7 · ti lwlo1c~zczeZJ •m {, ł ld · · ·~-o. 1.C ) ·-lntr.:u:;;i: (1915),, lntOJ-:Jd bez kape usza, .· ntorza z o zte;, .-łn~ nn·lka .1. ...1 tor..41 su'tlf, A.nto.r...a ::gubiłgor;et (I 916), ,·{musi.a "'hut~
., t kH l ,. (1917) "
1c:.imurr'"" n
· kl J
-ln1or..Alsf'Ckulant,A111or.,a ..\neroc om.)· i ~.
W 1907 roku rodzice wysłali go do :"iem1cc, by szlifowaf język. Od Pili padkowego debiutu w 191 () roku (Servus Brzezina) zaczął wysrępo";K w nirmieckich komediach filmowych i w k rótce pod pseudonimem i'o;u nek Danuky, UŻ)'Wanym do 1916 roku, stworzył w nich własną postać komiczną Nunk.a, „przylizanego, acz pełnego temperamentu Jun tdmena o dobrym sercu„. Wkrótce zaczął sam te filmy reżyserować. w latach 1913-1915 podpisał 1ako rezyser blisko czterdzieści tytulrn. Niektóre z nich, jak Tango-Za11ber (Czarodziej tanga, 1914), odni°'fy znaczny sukces. Od 1916 roku zmienił nic tylko pseudonim, ale i spe qahzaqę gatunkową; jako Danny Kaden zdobył sławę m.in. jako rezv ser . trylogn detektywnej" Ta/arso, der Mann mit griinen Augen (Ta/arso, ~~yzn~ o •1
°
P ocn\TKI ll\ORt_Losc 1 fH \łO\\lJ
~lh:r~tUt) n.mxlm\
J, Z\\l.1 „cz.a tq o "poi no rol 1\ llnm Z mun Jo lq.:o Jos.1lc• t it> k zu hu1.t ( i,.:;o 1~ po\\~•li r ( m l ilm n: (bo nu: h\l Io Jn:tuc przun~,IJ ''"7edl pt f \\ L} produ nt \\c:gu zd.1rzt·111.1. d''l'M1nu1.11' n1 t\lko !..." lhhka ~10 n 111 .tk ttz \\l,1'n:t \\IZH kmcm;110J.!r.lłi1 lhl lu .\kk~.1mkr ł lcrt1 (ur IK7'' \\ \\.1r.za\\1c, 1m. 192X t.1m.1ęl, \\\"\\IXl.1:i1~ 'l\ z fO/g.łł~ .-'.mnc:go rodu J:,ł,~mtlm\Jn~d1 ZHlm\. ,1 ~lul'.oncgo dl.1 kuhur) pol4Jt.") Ż 7.modu b.mkm\.1cc, I'.\\ iąl'..tl "•\ " PPS 1\\ l'.1.1l lhłn1I \\ n;\\O]uq1 1905 roku.\\' J<>c1s roku"'"'·'' arC\Zlm\.łO) pr1eJ: 1..a"k.! pohqę ..1lc- / hr.a ku Jm.,·oJó,, 'koń("~ Io ''<; n.1 pr1:~ mwm wym \\)"\lcdltniu nJ Z.id1c'>l); \\nX:1ł 7 rllC"' go po roku i po'>t.'lnm\ il ' 11-tl ''~ kim: m. \\' 1909 roku ''r.iz z pr.-y1arn'•łnu .\ltrcdc:m S1llx:rla„ccrn (ktt>r~ potem zmieni! n.1 Z\\ ,„ko n.1 ~1t·m1r.ki), ~IJun(' m Zuk<' n·m i J
11
„pi>łh J<.·,zctc \\ hn~m 1909 roku ot\\orz~ł prn \larv 1lkm\„k1q I lh (po ,,,„icdzku 1:. "l(l\\bmrn1, z k1c·ff\lll pr1l1. kalk.i I.n o lrn r\'\\,thw\\..11) km<:matografSlink„. 1ctkn z n.11dq!.mtv\d1 \\ \\,u,1:.m1c. \\ kr{ilt , 11 olnj{ołZO\\ .l\\ \Z~ ~rono uzdolnmn~t h "'Pl'1łpr.H Il\\ nilm\ l t' SI 11\1\l.l\\C"'Ol Scblcm 1 Janem Sk.1rbk1cm ~1.dc1t ,„„kim, „topmo\\o m1vcr-1.1l tll1.1l.tl no<ć-. o .1gcnq\: \\~na1mu tllm<'m, l.ihor.11nnum do "kop1n""'·n111 poi 'ikirh n.1pi~Ó\\. \Vn:\Z( 1c '' 1911 roku \l\\or1:\ł n.11potpmqo;,z-t poi ką\\\ t\\Órnię lilmo\\ą (z .Helier pr-1\ ~łon1uvk1 ••11>lł \\oJm pr1:) pl.łcU Zhm1 ocl.1), którą k1cnl\\ał do 'mit.·rn 1 kt('>ra prl<:lr\l..ila az Jo 19~9 mku Realizaqę 01ktu.1lm1\n podFfl Stink„ Jtvczc \\ 1909 roku. \\ 1i„w p.1dz1c pokaz.mo " kincrna1o_gr.1lic H'zlot aetoplcmu u War: au 'e „fil mowa ny przez l~rna Skarhk.1 ~blue\\ „k_1cgo. Odtąd operatorzy Sfinksa •Hah ~ię lowc:,1m1 \\ar'\zcn\\kh:h „cn1;,1q1. Po d"i>ch I 1t.1ch I łcrt1 prz\'st4pil Jo pr0
~(~Z„'\.!_K_!~l:r.ł~ ZIEM_0~~ P0l_Sf
malU ż,dono;lcie~o. zbyt 17.1dko ~ksploatowanego przez pols~ kulturę Film obhczon~ b~·I zre„ztą \\ duzq ~mc.rze na sukces w Ro!)fl, !
n~m pruz Jan.a Skarbka-~~akzcw~kicgo podczas .niedawnego pogrztbu zmarł
'
łilmowcj. Dodałbym więc. że Y. aż ny udzLlł w takim wyborze mogło mieć o~wo1cnitod
biorców z ich wizualizacją, ściślej z pc:w nym 1ej typem. który mimo krytyki zo!UI dość powszechnie zaakceptowany. Mo~ o ilustracjach Micha la El\\ ira Andriollego; akurat jego obrazki do tych dwóch książek ("}danie Meira Ezofowicza z 1878, Il... Tadrnsza z 1881 roku) osiągnęly naj"1ęk· szą popularność i zdominował)· wyobrazc. nia czytelników o wyglądzie po~aaci litcrac kich. Nieobojętny byl też zapewne fakt, u . „ podstawą pierwszej reprezentacy1 nej Jahulv Sfinksa była po•ucsc 7.achęcająca Zydów do asymilacji, do \\tapiama li! w polską kulturę.
Wtym samym cza51e co Meir Ezofowicz weszly na ekrany jeszcze d~ a'!"ptaqe. Chronologicznie pterwszą z nich byl film [)ziefa F krórtgo pr
:I< -~·
t1uz1onu Venus (Marszalkowska 137) autorem scenariusza był Mlctc anan Tatarlcicw cz 1 . ' • role zagrali znam wanza 1 ' rttyscrowa Antom Bednarczyk, a glo" ne Roland (N poi ~aktorzy teatralm: Mana Mirska (Ewa), Teodor "' oms ) 1 Stamslaw Knakc-Zawadzki (Pochroń). Przcdt
~ \Vre: ... ';oc 12 j;!ruJni.1 1911 roku odh,1~ ... u;'" d\\iM.:h km.t"' h n.tr;ii' Corso l Kuhura) ~n:".'t~ra trzcnt.·1 ;id.tptaq1. s„du no„ef!O \\nłlu~ ~1r3 matu Stam-;l.1" a\\) 'p1an,k1q~0Srd.wm·te (Juz dzień po pn:m1erzc lilmu pnmo uesztą do tytułu picn\o\\ zoru). Film 1rc a~1ZO\\'ala Ko<~peronyw.1 \rt)\l\czn.1 Zdj\:Ć Krncmatograhczn~ch. z.1107:00.1 przc.1.1k torów war.-.Z~l\nk1q:;o Tc.·Jtru Rozm.uto k1. Rezy~n Stani<;IJ\\ Kn.1kt:-Z.m.1Jzk1 stworzy! tilmo"•l wcr'iJ\' \\CZ('nicJ'Zc:~o prze
1 "((:kią Trap~zo 1ako )~asem. PO\łohnie 1.1k o rok późn1qva Kru·uu·a dolll" rel\,C'm \\'ła
Komedii Francu'ik1cj. tak i " \\'ar'iZ.l\\t(" razić mogla tcatralno~ć "}'konania. „Scen> zbioro\\e, 1ako to handel żywym lov.arcm.
nawet oklaskami.
Dodatkow} m elementem reklamy filmu )tal 'ilf glośm '§pór, W\'\\nprzez \Yinccnte~o TmjanoY.skicj!:o, któr~ " 1m1emu s~dkoh1cr cóv. \\'yspiańsk1c~o zwrócił się z protc„tcm
Jkl1 svdu Boir,:~
f\\i\;rJzono n;l
s-
B,c: mozc
knnin:,~lt·b,Jl}'
-. może In-i nw'\)
~::::Jj:,r.1tor1iw oprof.w.1i.:~~\~:~u,j1
por;:1ktm>;1no_ ,,1ko
d7:i<;k1
\\~\ilko'*i
Z<~t:hętę,
ho\.\1trri
rezul:·;~ro-kokjnych ekr.1n1z•_1-~11.dr_,11n.1~m\, 1 to z krc;R\I
\\kri)ccc no1kr~i:on<~ ~ dlka ( 191 ~) produkq1 Kosmohlmu, V.\.·kona~ kl ·ki· lwh· to m.tn-· li _ \\'Jrv.1, , ,. 1 często potem \\)·.::,„ 1ttlal4
._1:: ~1ktor~\\ 1(.-Jtru Polo;.k1.~o~on1us;1.ki:. Ko/Ciwzko pod Racl1Jtt•1ca pr~komp.ini.1mcutcm 11; u7 ; 1~, 1 I uJ\'i,ik;1 Anoyca, zrc;ilizow.in\..., ~11• (tez J913) ''ecłlu_g \~ 1.H{rs '7 ;ó:·.-.c:rcm w roli ty1uło\\t,.'j; KarPac;
rt:Z~\Cfll (?r~: \~~d.fU)!: :.historii zbójeckiej" J~ó~cfo ~lf'Zt' k I (1915) .Sfinksa \H·
erfrale n
Lucj.1na
R~·ll/J; Cure~t•rc: J· t ię z.t co sfimd1zo\\dĆ ;,tdapt.1q1 Sil·nkic
!\1cD~ 1 Jo lszacji projektu Z
Fuks;.1.
1
ł-knryk Sicn)uewicz d~~~ ii'~ca . d pt;.1c11 nuo i·a is. n
Guau;onicgo,
wy~wictlomej wlaśnic
l .. k . ~ .1 d słilnlO\\:anic T')- ogu począt ·uiąccmu k· udiich zgoF.d) ~adowi Puchabkit·mu. rekomendowanemu · t atralncmu · wJr I · zyscrou1. e aktora Józefa Kotarbińskiego. Jeszcze pot ko~1cc_ roku przez .,,fynnc;u z I wi~c pr.u:e nad produkowaną ~rzez .\\.')'tworn1ę So. Puchalski roC poc ~ , flk Jono~ila prasa, w .uelter Shnksa nak~co. kół cdymc:k1 Obro~ą l~~Jloc. ow;. '„trzach w Joboro.wcj ob.,,adzie, m.in. z Bro. Ka!iCC:O"C'\\Ol' ' ' Q • no I o k. w roli Kmicica, Maną Dul~bą - lenk'! I s„ msła\\em rano"\\~~odvjmnkim. Na zdjfcia plenerowe z udziałtm tanem Jaraczem - 0 • . k
~kiCl a
w
J
1
Galicii
Szukaiąc odpowiedzi n~t pytanie o r°".1z1mą speqhkę tych \\•czesnych adaptaq1, Małgorzata Hcndrykov.ska pisze:
W pn listwie do innych kincm.ttogralii, kino polskie me adapio. Io lncntury obiegu trywialnego [„ J, a kierowało stę w stronę litera tury anystyanq W)'ZSUgo lotu, szuka1ąc za jeJ pośrednictwem me tyl alo:eptacj1 spolccznq dl filmu, lecz także ucząc się reguł narraqi 1ol>lllZOWaJl1a Z:un 1ednak doda1e Jest rzeczą oczywistą, że film CZC< pal łiteranuy to edyruc, co mogło liczyć na aprobatę szerokic1 publ Milolć zudro§t, zbrodrua 1 kara zdrada, występek to tema ukała 6wczcsna publicznofć kinowa Zwrot w stronę hteratulJ Jest rodzaju padw6jne1 gry z 1edne1 strony, pr6bą zw1ązama kulturą bnon1czn wykorz tama JCJ do!wiadczeń, z drugteJ eh nowan1.a m.in flłZY uch1alc mdodramatyczno-scnsacyJ• pu noici doły hczasowq Znamienne dla ower .podwó1ne1 gry" jest to, Że niezbyt przychyln<
przy1ęete adaptaqi literatury wysokiej szybko sklamalo produccntó" do 51ęg>ma po literaturę drugorzędną, W ten sposób Aleksander Hertz po
nakręccmu Mma Ezofowicza nic wróci! do wcześniej zapowiadanych przeróbek literatury narodowc1, ale wyprodukował według własnego ;,ccnanusza~y (1912 l6zefOsto1a Su!mcki), trywialną opowi zwązku miłosnym hrab1.anki (Mana Du!~ba) z synem lokaja (Wir
d~,t.l\\ Gr,ibm, k1!· a nam:pn1 . ~ ~llu)'l:
'k1t:go.l~111tk,a1Sttt.m.il\.rn"1~ZC\\,kit •Id,
U
U'r/.;o/e;e,11(19l\.Ka7unu:r71\.am1nk1.n "1). . poi.John hm 1 l.1bul.1m\ '/ l.ł ....1m4 parą .1k1on·1" Z k(1lt1 Kun l Ol\ J 1 t h ki /) 11 J•'~h 1:r:ethu pod1.1ł 'I\' pro
z 11'H:1l,k1t 111 \'
ł-':dnc K.1nm1crz łi..1nul1 k1, r.1 m re, r r>lł lol. kt r .1..1wdnymz.1m.u.łwmmonło\\;iłd.1m\'.ora11t1 11111.:1 ;1 \\41J 11kxhm kit. zroh1'''Z\ ''tlt·.::u1q p e r..k1t 11k11 ło \\hl11\\n1 Z pt\\ht pc.,..l ,\ nt (1912),
tabul~ przenik.ił~ lu: ,,,·,,Hz.1, 1fo kin.1
"<'I· k1ór.1 "l.1\01c \\ Lit.ilh
pm\!c u h uł,.m,q 1
l~l~ 1914 m1.1l.1 '''~'1
zin!\
nkn,
1
, , St
1ł
.1..1pe,,nc:. 1ak n'}\\flltl'. z popularnHh mdodr.1m.um, dun k1 h. r mk.aly mot\\\) tnnliunuono P'Hh1.ttrh ne \\ hlm1t' Mina n 1 ł u~ Obląkum· (1912) Std.łn J.1rau. gr.11 m\'u. ktnr) \\.ltln\\.11 -' (Im 1 o 7.onf.•1\\ cp1zod.1ch \\)"'tąpali lck.JrJ:c 1p.u1cnlt 1.1.kt Ju" I"nrk.u h, " ")proJukm\Jnq pr.1c-z Ki:1,molilm F.iwlne, jt(>d n e (191-.f) I r , l..e~?.cz)ń:-.kt ł-!ral lt'k.1rz.1, kti1n h1pn1H~:tm\ 11 I aqrntk~ • .i n ''~I me
pada I otiar.p JCJ \\tdm.i. Pr;m
\\)'T.11.1\\, l'ho, 1\lk > na \kromną miar~ lmuc nq.~o pol,ku:j.:o kma n;a tąp1ł IC'tlnilktlop1 ro "okrc...1c I \\O!O) ~v..iato\\cj, po po1a\\1cnu1 s1~ \\poi kim km1(' p1 f\\ ,zc-j ~tazdy. Pol.1 '.\;ej.!n (ułJ'c ..\polon1.1 ( 'halupu: ur. 11'\97 w l 1pn1 zm. 1987 \\ San Antonio), ohdanonJ. \flCqtit nit' łilmou'\m1 7.1lolnl)-
~C1am1 urod;p, t('m1lCramt'ntcm, łotoj.!C"lltczno ną. I n:v oto\\ólnl('m baletowym !IZ)hko zaY.OJOYoal.1 kraJo"-ł puh11Clno c, t.dohyw I (po prcmier1.c Zom) pr7.)(lomck „pol,k1c1 \\t\ '.\i1d t'n". kJ hmgr<1ha 1J alme realizo\\ala mit .1uam.u tłokom1HtC1ito \lt; za ~pra"ą kina \ktorka wyv.oi~ ze społecznych nizm 01('a (ng:ań ki(' o pochod ma arc~ztov.ano za drohnc prt.c!lt~p!ot\\a knmm.Jlne. matka, aby utnvm córk~. pracowała 1ako kucharka 1 pr;tczk.a; l\mczasc:m" hn I kancr; Pola siała !lię gy,iazJą Hollp\ood. \\Czcsmct.od 19(H mku przch}'\\al "\\'arszaY.ic:. Od 1906 roku UCZ} la !ol~" S:zkolc Halc:tO'AC'I przy rcatrz \\'iclkim; dc:biutoY.ala w l9ł18 n:ł !oCCn1c tc)!o tC"atru" Nic 1c Jezioro 111 brdzie Piotra Czajkov.!lkicJo?O. zrczy~noualc11cJnak z .k.lncrv halctow I z powodóY. zdmwotn~ch. \V 1911 roku zdała cg:um~n do szkoh aph kacyjne1 przy \\drszaYoskich Teatrach RządoYo')Ch. \\ roku ~ast~pn?m jej debiut na scenic dramatycznej rolą Anieli" Siuba~ to \\tedy w jtardero-hic: niespełna s1edemn4lstolctnac1 aktorki z1aw1I sif Aleksander Hcnz, by zaproponov.ać ICJ angaż Błyskawiczną kanc:~ ulatw1aly Poh znakom1 te warunki" (świetna figura, p1rkna o\\alna rwarz, zielone oczy, cz.a.me wł~sy: wyróżniała sir um1e1rtnośc1ą „gry mcmc(). oraz protckqa Wt ccprczc~ Warsza\\:skich Teatrów ~dowych. Kaz1m1erza Hulewicza. który napisał dla mc1 dwie sztuki oraz sccnanusz film«m:v Ninuolma1 zmysłów (choć według mn
czcch, a nast~pnie w Stanach Z1ednoczonych zdobyła status wicłkic1
c:rm: TO, \\Pl•Jpil.i w 0 \miu l'ilmad1 \\?t\\<'>rr11 Stinks, lwia ni.u 1cf16 roku podp1~;1l.1 dwuletni .k<~~~r,1kt. \~'filrnach z l..tor.J \\ ''}' 1:1~c:dcn n·p: kohit·ty f.1l.1lnt'I· ruJllU_l•Jc.:<.:J ,~ZC.t.\''iClt tako. l~·t:h p1m1.ir1'.1~. J1 icn·'zn. \\' ,V1e1t'o/111cy zmysl~w ~ l ~H). J.1n.1 l)aw rh.tn)'(h \\ n_1c1 :. tilrno\\) m dch1ulem,
J.."\i,1ztł)
\„-
z
i
t
m1cd:i re1ra bnst .u l i ·
Lubitscha spotk;1b jedn;1k dopicr w J918 roku. \Vacśnicj, k1c
Ujazdow
pitawal film~ wy. wptąpila wtedr w dramacie Jego ona
lniCZl'n 71 • Z. oczywistych wzgl~dów w okresie I wojny S:wiato\vej rola kinematografii zmieniła si~. Przede wszystkim wzrosło zainrercsowanie aktualnościami v..ojen nymi. W Kr•kowie :-laczelny Komitcl Narodowy powołał komórki filmo"ą· króra oddelegowała s\\oich operatorów (m.in. ~1aksymiliana Siranskicgo i Franciszk• Much~) do Legionów Polskich, loteż dziq< rej formacji v.ojskowcj zostały utrwalone na taśmie (do naszych czasów dotrwały jednak rylko nieliczne zdj~cia). Natomiast warsza\\.'skic aktu•lności rcjcsirowal jedynie Sfinks, k1óry w czasie wojny, po wchloni~u ~órnt Kosm.ofilm. stal si~ właściwie krajowym monopolistą w dz1cdzm1e produkc11 filmów. Szczególnie w okresie niemieckiej okupaq1 Warszawy, !Zn. w latach 1915-1918, uwolniony od ograniczeń c•rskiq «nzury 1 konysiałący z poparcia pot~żnych niemieckich W}twórru (Unionu, •od 1917 roku Ufy), Sfinks zn•cznie poprawił warunki produkq1 filmów. Wytwórnia utrwaliła w 1ych łat•ch najważniejsze wyda rzcn1a hastoryczne, ro.in. Urrx:zystoli otwam'a Uniwersytetu Warszaw-sJr.iego wtln. 15.Xl.1915 r. (1915), Uroayste wJr.rorzenie Legionów Jo Stolicy (1916), Zwolamt &dy Stanu 1 pimusztJ<.i positd•tnie (styezcó ~; "',:;~6owała lez rcportaze krajoznawcze, jak war:awa w chwib
9
) .
W tym okresie 1edn, ze spcqałnośc1 wytwórni Siała si~ specyficzna od miana melodramatu· ki Zamau li cz patnotyczny o antyrosyjskiej wymowie. 1 n w p~= ~ :i; ~hNna warszawsJr.a i Je.i tajemnict (prem1c), oparty podobno na rzeczywistej histon~ m
1
opO\\ 1.1d.1j.1q d1.1C)l" nulmu n.1u:dnik.1
car,kicj poi il 1i ll zyli .ochr.rny H). pul km\ nik.1 ZJ\\.1rz1n.1 ,11) pt)J,k1t'J p.1tr101k1 O t.1huk filmu pm\iJd.umaH tytuh ;c \ciu .1klÓ\\ (mctr.11 łilm«m labul.unH h \\ydłuzył si~ \\IC'd) do około )!_tKlzul)) l. '."'1e..-poz1d.l11) go.;c;. 2. \\" \\.llH o n1C" podlcglo.;(, t Prokur.1tor, 4. \\" ,zpon.h h i:and.irmcni, 1. l' ohcrpolicma1,1ra MC" jC'r.1, 6. ~l.rnc;\\r n.1nclnik.1 ochr.im 1 7.1 .;;fui:onJ. k.trJ . Kont) nu.1q4 te) li;rmuh h)·I C.mu i;e{:O sługi (1')17); oh.1 ul\\clq wyrói.nial)· ~u,· pozioml·m gr) .1ktor,k1q, ponicwJ.Ż \\)(\\brm.1 ZJ.lnR.170\\.tła \\le: dy W)biia!'łcy·ch :7.a-S1\'po„Hki. rol. .k1ch amantÓ\\ ~r.ił Józef \Vn::r7.yn. 1.a~ pan n~" którą ten dru~1 z p<1tnol)anvch powodóv. odbijał picn\:„7.C"mu - Halina HruClÓ"oa, t~po\\ana \\tcd~ na na„tępczym~ Poli :'\:cRn (i ona zrc ...ztą "'YJC'Ch
NASZE KINO NIEME. ROMANTYZM STRYWIALIZOWANY (1919-1929) Tmdno sir dziwić. :e odmdzon~ po I 2i latarau• kmematograji1 zb\t 1
Karola b-::)ko.~'sk1ego. pochod0t s/111111 afiJ1')zm: „Wspń/czes11) /ó„mpqCZ'\k llZ)lwa kma, f«:i . ~obr.:e zdaN<)' spmwr • 11as1a,,.ie111a ,;„ czemq mteltgeną1. Rok pó mq Kornel Mak11szpisk1 zapropono1<•al bardziej flJ'Woln) l<'anant tq sentenq1 „I.udzie rol(ol wiek rozsąd11iejsi zachou•1
"f go wstydzi
I. Nieodwzajemniona miłość Pół biedy jeszczc. że państwo me brało kinematografia pod opiek~. na taki luksus powinna ona byla dopiero zaduzyć. Boldmq!\ZC było to. ze nic bylo w Polsce wielkich, a na"ct choćby przyz"o11ych kap1talow, które krnś chciałby\\ kmematografir zaangaZO\\aĆ. ze r}nck filmoY.y bvl skromny, że nic bylo producentów z prawdz1v.cgo zdarzcma. z 1cdnvm, potwierdzającym rcgulę wyiątkicm " osobie Aleksandra Hertza, którego Sfinks byl najdluzej wówczas d1.1ala1ącym polskim przcdst~~1or ""cm kinematograficznym, bo zalożoni w 1909 produkował filmy aż do roku 1936. Ośrodki produkcyine byly efemerydami· spośród 1-16 firm, rcahzu1ących filmy w okresie m1~ziwo1cnnym, mme1w1~e11cdna trzecia ograniczyła sa~ do wyproduk.m\ania 1cdncgo utworu. W c!cltc1c mozna móv.ić o „incydentalnym, chałupniczym 1 spckuJacyJnym cha rakrcrzc ówczcsnq produkcji filmowc1 w Polsce•. slabo zorganizowanq i okrcśla1'CCJ niski poziom kultury filmowci w naszym kra1u. Ten niski poziom kontrastował drastycznie z room1cą u nas w tym cza51e populamośc1ą kina Pa~ świadectw, pochodących z tego samego 1919 roku, zdaic spra~ ze spolecznci rozlcglośc1 zjawUka. Przywi:iz:uuc
dz1s prowadzenie szcrokic1 agi Komeczną 1 nkiag1ąc:tt=raficzncj " zn3czeniu anystycznym. Do 1 propapndy n~ma "inny odPow1cdnic czynniki miarodarnc PP«>. pagandy ICJI "j;cint.:arografia 1esr sztuką i powinna jako taka b;ć !rai,. 1 wytWOK)'· • podobnie jak sztuka dramatyczna, lu cratura, 17_,..L cowana 1 pe>p.icrana, --...,. 1malarstw0
MoY.a przccu:ż 0 dd~adzie ~lusznic pore~ o~reślanej n~ Ś\\i~ jako „złota epoka tilmu me~_cgo . ? czas.ach, kie~} now~ medium sk11 tecznie ")pracoW}'"alo swoi ~rygmaln) Język, zdob}"ńaJąc dla siebie rang~ sztuk.i. Co wi~cej, ra św1arowa szruka filmowa by~a na polski ekranach obecna. i to reprezentowana µr:zez _wszys~e niemal najwaz mciszc ryruły. Początkowe różn_ice w P?z1om1e rynkow _filmowych m dzy uzema dawnymi zaborami (wyrazną przewagę m1al d~wny zabór pruski, opano"any przez utworzoną w 1917 roku wytwormę UFA sz,bko udało si~ zniwelować i - zgodnie z naturalnymi prawami kino. "~j ekonomiki - impon kopii zdominowany został przez warsza"sb biura "Jna1mu, obslugujące caly kraj. Na początku lat dwudzitstych rocznie impon01uno okolo 5~00 tytulów filmów fabularnych u świata. Co prawda, liczbę kin trudno dziś ustalić. W 1921 roku zwą zany z kinematografią literat Adam Zagórski poco v.~z)"I kic na1wazmqszc Sw· t · "' Drcye ia owe nowolc1, Murnaua i Griffitha, Chaplina 1 Keato Poi;on:J;' Ei ra 1 S10stroma; z kanonu arcydziel jedynie Pancmr• dów cen=..mse:t~:a ~ Ma1Jr.1 Pudowki~a nie wyświetlano ze wzglrw repertuarze y • d~ Bunra nad Az.19 tego ostatniego znalazła Ilf 11 ro.snącym~ ym ki IWICJ rzuca! si~ wi~c w oczy kontrast mi~ W ob~bic n':i:;'.; ~za gran1~ą a mizerią rodzimej produkqil l'ICY i trudny do z ryc gatunków kontrast ten był wr~cz do1111u rozumienia. Dotyczy to w pierwszym rz~dz1< ko-
mC'd1.1 lilmm~·c1, która w l)m \\ł.1,ou: okrotc pr?t"l:\\\db n.1 \\\1<:uc, ~_w St;.10..u:h z,nlnoczon)ch \\ ~/.(ZC~tllno'l I. 'o\\(>1 n.l\V.:tc;kv\ ":tint lymc/..l,t:m kioo_pohkH.· nu: zdoh\lo 1,,1\'. przez cik l.n.11h,;ulJ'lntc n.1 rc.dr1.1qr; chochy Jt"dnq komC"d11 / pr.1\\dzme~o id.tfJ'('OJ.l. (hoc
fO'Yl"k;.1 k;ir1c:r.l .\nton1q.:o Fenncr.1, ktor) \\ 1.lt.1ch 1915 1417 iako Anto„1.a. podl~q.11 t.•1.m tct''·! puhhnno„l: h to pod ku.·rtinki<'m pni 'kich n:zy'l,"fO\\, \\l.uf)„IJ\\.t l..enc1t·\\„k1q:o 1 bh,,ird.1 Pucha\..k1C' go). -iwia~łcZ)la o_ t)_m, ie.: I\\ n.l\/~'m kinu: po1.mi.ll) 'lfł komclho"c talem). ~al'')'run1ci 1etln.1k \\ lauch J,,udnt·,t\lh kincm.ttn~r..ti.l pohk;1 n1c.naucz.yb 'I~ 1c.:„~cze odpov.iad.1ć na rzcC7)\\1o;.lc potr1e by \\łasne1 puhltC7.no,c1. S1:c1q~ólmc \\1r;c dl.1 1 .untcrcww.tmld\\.lla si~ o~a - jak nicmh, za1cmniona milo~l: pr1nlmio1cm ~orzkic1 re tlc:ksj1 Karol lrz.yko"'ki (ur. 1~73 \\ Rł.t'l-7.ko\\q k. P1lzn.1. zm. 19H" rardowic), w poświ~con)m „filmom pol„k1m" o"'ołm)m mzdzi.1lc D:ie su1tej .\luz)' zarzuca! rodzimemu kmu 1-tló"'mc hr-.tk proko;,1onahzmu, związany z nic\~')CZU"anicm Rkmo\\o,ci"
z,
"Najnieznośniqsą strorą polskich film6w JCSt Kh prot ok o I a r n o p1sał. - Reżyser 1dz1c krok w krok za sccnanu zem c y pow1c 1~ lub nowelą, którą przerabia, dba gł6wme o ro, aby zachowa pngmatf< ny związek zdarzeń I wro)ug tego wybiera I sun:gu)C sceny Jedna drug;t w żadnq 1cdnak sam s1~ nicpuncza1 me wydobywa z mq osobnego uroku (•.• J Z protokolarnośc1ą 1dz1c w parze t r y w 1 a I 1 z ro. q drobaazgowoU
i
"JCmOŚĆ
w szczegółach obo1ętnych. kt6rc ro•um1qą Się same pn
~
1•.•] Wspólne w1~kszole1 polskich filmow iest obnJZamc poZIOIDU trdc:i, i to z zasady, ponieważ wytwórcom wyda1c sa~. ze kino wymaga sens.a CYJnole1 ordynamq, aby rozwinąć SWO)e walory, 1 po wt6rc, u roka pubheznosć tylko takich filmów poąda" Po~ębiając ten ostatni zarzut, najuafnicjszą moze diagnozę słabości poi· skicgo niemego kina sfonnulov-ala jego na1dociekliv.sza obserwatorka. Stefania Zahorska (ur. 1889 w Krako\\le, zm. 1961 w Londynie)," artykule Film w naf1alinie, opubliko\\anym w kwietniu 1928 roku" mie: sięczniku „Wiek XX„. Autorka prLcprowadzila " nim analizę nx!z1me1 twórczości filmowej na tle „pov.ainych i p1ern"Szorzędnych filmow za. granicznych";\\ porównaniu z nimi okazuje się. ze nawet stosunko~o udane nowe filmy polskie, jak Huragan Józefa Ltjtesa, Bunl Ji:rwi. ' Z<· /aza Leona Trystana czy Ziemia obiecana Aleks~ndra Hertza 1 Zb1g_n1ewa Gniazdowskiego, nie przckracza1ą granicy kiczu. Zahorska zwrocda uwa~ na ukształtowaną już wtedy specyfikę cwłowych kinematografii narodowych: w kinie amerykańskim 1est to "bałwochwalsrwo ~zynu, ak t)'\\ ności, Z\\j'Cięstwa życiowego, przy rÓ\\ noczcsnym purytanskim. mo-ralizatorstwic". w filmach mcm1cckich „nastawicme psychologacz'!c i lzawo-sentymentałne", w rosyjskich - "pewien utylitaryzm społeczny · Na tym tle kino polskie cechuje podwó1na spcc1ahzaqa. Jest t~ po pierwsze absolutna dommaqa tematyki miłosnej, przcdstawtanq 1cd: nak w sr:,sób uproszczony, pozbawiony jakiejkolwiek psychologicznq wiarygodności.
N1EOD"'LAJI
'1:-..IO~A \.ł.ILOS('
.•St·hcm.1t~'7.;tt:j.1, .ile nic lJ. ~w1~1d 0111 J, b.t
j<.·'t łJ}lr.intf/<.·n1cm 1ndp.\ 1tl~.1l1zaq 1 t}~ iko it"h „kondcnso\\,lnitin 1 .,_ l P6\ ;i•;,:;\\.tnicm.. St"h~·mat}za.t:ja n,11h:r~Qlo. hruko\\,I, n.11b.;irdz1q tq·w1.1ln.1, poleg;ij?atj
ix> pro~[~ nJ oJ~z~c~~t~ w-.zdkiq ~ szef 1rcsc1, n.1 pazh.1_'".'1.:n.tU pmt.1c1 Ws?tf kic_gt) ~ncgo ~\~,1g1 zynJ wewnęin:n 1...J R6,„wx:zcsn~c le _banalne. papie~ postacie.· chq hyc komcczme zywe, kort. krctne. szczcgófO\\C, a przede \\szystkin. naPompawanc -.ą_ lc_pk.1. c;;ti;chlą subnan naibardzicj str}"'w'lJltzowancgo, najbanb. wyś.,...icchtanc~o pseudo-romantyzmu. li wszysdcie hcrot~y są karygod~1e zacne 1bci, nadz:icjnic .hiłup1c. Są amclskie, pon~tnc wymagają nieprawdopodobnej J"C!'Zyg~aqi ze suony m~zczyzny, a co gorsza i widia. Ten sam naftalinowy _zapach. niby-rollla"tyzmu otacza zresztą 1 p<>stac1c męskie 5'
to karykaturalne zlepki odpadków na literatury przedostatniej doby, najbanliiq truiący przetwór, który mozna bylo Prudo. styłować z
naszego neoromantyzmu".
Podobnie nacechowana. jest druga spt. cjalność
tematyczna polskiego kina: idea nanxlowa. Objawia 51~ ona w spo<6b bardzo prosty: przez romantyzm m1lttam Apottoza palasza 1ostrogi, ataku 1 oczywiście ... bohaterskie1 śmie Nie ehą byt rucspraw1edbwą, przyzna1~. ze pod tym wojennym ryn runkiem kryje 1~ JCSZCZC tcndenąa gl~bsza 1istotniejsza: przyw1ą2ałlit do kra1u ofiar dla lcra1u 11d. Ale tkwi w tych filmach Jak gdyby ukrytt załoze01e dobrze nam znane: załozcnie wyzszoSci rycerskiego rze. miosla iego DIJWl~lcszq slrutecznok1 1 na1wi~kszego znaczenia, chocl21 o luz~ narodową. I turai. podobnie jak w poprzednim krgv zagodrue6 wal~Jł 1~ llllJbardZtCJ wyświechtane strz~py najbar płyddego romani,zmu. 'Thkie filmy pokazane za granicą (me da1 lloR pizedsrawdyby zdunuonym oczom świata Pol•kę zyiąą ciult maligru WOJDY. wo1ennych zapałów, m1htarnyeh 1deahzm WJ1iua1Jb zduaucwaRCJ br.ik ouzcźwiema 1 przewanościoWlłlllt rueudolnoU w przenoszeniu romantycznych po
;=
"""Il lllMOCZlll nego
ta
<;aly ten pseudoromantyzm przc•zkadza w dochodzeniu do gloou
pomna;r.m1cm ~O" • Ten c;;trywio1li7.o\\oln) romantpm okrc\hł \\ 1noh.:1n~m \topniu CJ. łość kina rohk1qzo 1~ch lat. To ~łóY.n) ptmod, dl.1 ktorq.~o omav.i.1m je w tym rozdziale w por1.ądku ')nchroniczn}m. J.1kn 1cdcn blok zlo żony z około \tu dwud1.1c.·\tU filmÓ\\. Co pr.md.1, dckad.t ,t.rnm\1 okrc„ "cwnętrznic zróżnico\\:&ny i aut podztchć tą na
trzy okrc.y: 1919 1922. 1921 19261 192<>-1929: p
pań"lt\\OY.)Ch
w 1921, prz.ewrót m.tjO\\)" \\ 1926 roku), W)lK.łrębniał zarazem snxlkowy okres kr}zysu ekonomiczncµo, ujęty w ram~ d\'wóch fal stra1km' ki niarz) (w lat.u:-h 19.B 1 1926) i charaktcq•rnjący "lit; spa
filmów 1 . Ujęcie synchronicznc poz"ala za to lepiej prL)lrlt'Ć „ię temu kinu w powiązaniu z całokształtem formującej je kultur).
W tym celu proponuję pc"ną typolo~ię. od\\oluiącą ,;ę Jo me~Jy c;;icjszej propoz)·cji metodologicznej Stefana Zólkic\\~kicgo. któq, opie· rając się na sy.oich w1dolctnich badJniach. '"'yróżmł w Polsce Y.:Czc snych lat międZ}"\\Ojennych „tr.ty społC"cznC' tendC"ncjc strukturyzujące kulturę. Pier\\sza z nich zmierzała do ulu7.taltowania struktur\' kuhuq upolitycznionej, dru~a kultur} autolchczncJ, trzecia wreszcie kul mry masowej". '"' obrębie każdc1 z tych struktur hadacz wyodrębml następnie pe\\ ne „dominujące moclde tekstów co doprowadzi Io go d~o wyróżnienia trzech modeli kultury polskic1 tego okresu: modelu prch gurująccgo prz.yszlośc. modelu rcalizac1i kanonu 1 modelu wypełnia nia wolnego czasu. Co prawda. całość tej propozyq1 badawcze) trud na jest dziś do utrzymania. ze względu choćby na nadwanościowamc
„.
------
l"O Nll'ME. ROMA1'l'YZM STJl~h"
K N~S~----------
-
--·-----~'ĄLI~
~
p;icvjnych ruchów społcc~.n}·c!1„ \V chara.lq 109 rn;i;ow}ch. cm~ I"; t~ jcdn.ik istol:l typologu wyd.a ie mi~· '!') ~ie!'\\ sz~j!.O z ~ \\:.;óiniam więc tr1.y m~tlck polskich film~ę....aJu~
\\' 0p.1rc1u o nią
9
. rnoJcl upolityczmony, model lu
n)
..i.
\'Ch \\'O"CZ
.
.
,
.
upra"~~:~ic hlmów tcg~ ok:cst~ 1cst _u,tr~dn1onc prLc~ fokt, Że
OmaaSÓ"" uchowało ~1~ ~1e.'~·1de t.1s_m; według mo1ego ro do sz) vch1est ZIS r . , I • IZQ\\;
~st,pn~ filmów fabularn)·ch, a I wo"
to
na~ktore ty k~ \\'e fr.agmcnrac~
k ·ać na iych ocalałych hlmach, ktore zdołałem 2 ot.~S,.
kiedy. J'" · od naIezione · · w lai' """' . inaczeJ , -filmy zostaną 1eszczc (Jak h dzi~dl'• ze. pety;~eXX wieku odnalazła się kopia filmu Momy "', .i,,. Wlf' ZJeSlą •. h , ki ~,.,,,,.. · dnego z najwanosc1owszyc urworow na polski zapewne ie . . . ) .
-°"
:y z. Model upolityczniony
w ciągu uzech pierwszych sezonów nicpodległośc1, kiedy n.da czyla si; wojna 1 byt państw?WY był wc1ąz nieustabilizowany, wł
zrozumiały, że kino stalo s1~ JUZ skutecznym mstrumentem propa
dy, 1 zdołały wymóc na filmowcach podporządkowanie ich dziel fu~ pohtycznq. Znalazło 10 wyraz w ówczesnych poczynaniach usia"""" -organizacyjnych: w 1919 roku przy :'-laczelnym Dowództwie W.pi. Polslciego powołano - w miejsce dotychczasowego U rzędu Film°'" go Le~onów Połs~ch - Ce.ntralny Urzą? Filmowy, produkujący tuałnosc1 z frontu 1 cenzuru1ący filmy wysw1etlane w kinach. Wktfm tez P=ydium Rady Ministrów oraz Ministerstwo Spraw WojskoWJ pagandowych, sławiących zarowno przeszłosc historyczną, jak i oowr ooągru~ia militarne Polaków. Fazy tej działalności tak komentował za Marianem ~kim - Władysław Banaszkiewicz:
„
J.tk..~'. ~1rmt.1 L1huła o dzidnvm /.olnic-r;:u I .,koch.inc1 \\ nim p.mme um1c:~zcz_o!la zo'lotawala na Ile 1ctlnego / dr.im.H)ll.n\~ h \q~\.\rteń n\\Hh 1.1.lk l~m111ra. (1919, m.n) l)~ul: Obmrin l.lrnto1) '.'-.;m} '.'-.;1m1lli ro.1 gr)"'\\.1ł.1 "'\'. n.1 tle: ":'lk z l kr.uncam1 \\ l.1t,1ch 1c>1~ 1919; .tkq.1 \·red.Jm\ Zt~m. sk9d IWS-: rod (1920, mn) l)1tll: \fp-zeń•tu'O ludu gnmo.c1'/--~ 1 ego) \\~.\dy:-.l.\\\",l L<:m:Zt'\.\\kic~o toayb \le; \\okół p1tr\\\Zl·~o pow\tam.1 n.1
';•t.
~orn.ym Sl~p.ku. boh~ncr. mło1.ły "'t)~.u.1ch) \\/'Jąć w mm \hl1:1al, npu-. 7
czJI Jnin~ "schodm, .1 1..1koch.rn.1 -.1L1t-hn.mk.1 poc.ł.p.1 t.11_.1 nim. ~aJ.\\·1c;~„z.1 grupa filmó..-. p
g_rouniu: \~01011: pol„ko-hohzn\1t.-kl(.·1. Jc„l.(zc.,.. 1q trJkcic. kic~h \\,\.f\h !tu; _losy kra1u. w ncn\cu 1920 roku w Filharmonii \\'.u,za\\„kit'J o..i\l\, la. ~1~ prcm1;roi wyprodukowam·~o pr1cz ""ptunni.ln) Ccncr.ilny l'r.o:.}il Filmowy Woi~k.i. Polsku:ł-.'O \\ ~pólmc 1. "~twórn1., Polfilma ohrazu /)/"
aebte, Polsko, \\cdług xcnanm.z.1 poruczmk.:i ~i.mana Józcfo,,in:.1 (rcf~rc:nta wy1.łj~I) kontrolcn''"~· t.łnpnl\\a· dza1ąc w k\\ ietn1u 1919 roku do odchran1a Ro"l·'nom \\"1lna Oparty na tych wydarzeniach film opcnl\\al mocno 7.a7.naczonym podziałem n.\ .. nas" i ..onych". „My" to po pro!ttU Polacy: spoli:cznuść ludzi dobrych i uczciwych, ccchuląca 'ilę także „olałaqzmem spolccz nym. Film zaczyna się od "ymbnht7.ncj sceny c.łoi:)nck. 7.ain~cmzo wanej bez jakicjkolv.ick zi~ku1ę wam. oby Bóg był nam nadal pomocny.,\ teraz zicdzic, ekonom oraz chłopi przcd~taw1cni są zgodnie ze stereo1yp<>"}ml \.\)~ obrażeniami przedstawicieli tych "arst\\ ~połecznych. Podobnie jak bolszewicy. którzy nag:le zjawiają „ję we wsi. Ich dzikość i okrucień· stwo widoczne są na picn>.szy rzut oka;"' dodatku dowódca oddziału ma wyraźne żydowskie rysy t\\arzy. Bolszewicy mordują bezbronnvch. prLyp;otowują si~ do zbiorowych !:"altów (fakt, że jedyme .przygotowują się" - dwukrotnie powtarza się taka scena byl zapt-wne po~ dyktowany względami obyczajowymi; siedem lat później. w ~kwencj1 rewolucji październikowej z filmu Mogiła nieznanego :ołnierza, ana· logiczna SUJitestia będzie ostrze1sza 1 bardzie1 jednoznaczna), upijają się na umór, \.\e d\.\orze strzelają do obrazów. W1e1sk.a społeczność w ostatniej chwili zostaje uratowana przed ich okrucieństwem przez oddział polskiep;o \\ojska, charakteryzowany naturalnie zupełnie ina czcj. Napis informuje jednak. że me wszę-dz1c kończyło się: tak szczę śliwie: „Gwałty i tortury hord bolszewickich me oszczędziły nawet dzieci 1 starców„. Taka charakterystyka bolszewików wp1SuJe się całkowicie w przYJ~ty w tym czasie wizerunek Rosjanina jako wroga, z.rozumiały po okresie zaborów 1 w obliezu wciąż Medy nicusta1ącego zagrozema. Mana Ja
~.,,() '\lt\11 •
Rl)M , .... f'\'/\1
~TR'Y\'\il \I//()\\,\~
N\"'' ... 1110!1111~.!
,d w di.:~'
ł
,.11ritnt.d1/.1c11 >(\\ ro.-uni r:i
m< ,li\\ no. / .l
prop111Jfl\\.łl)\fll j
ir/CZ
I· \\: ...,,ud.i) l{wq1 puo I ol.1ko\\ f«l\\.trtł.ł
tilmu to(n!J „ 1~" c1ą~u o\miu poprzcdz.~J.fq·ch n11c~1ęcy. od \\'1)1:1 JQJ9 ~'lł1 JinJło"ą bił"f i OJ.!.l~puj4cc po mc1 t:1kt). \\ tt"ilCJ:•)CC film~ uhu plJn.ach. prV\\acnvm 1 hi!.tor)CZn~·m. ~a pl.inie prp\.ltn)·m \\iien cz~ tabulę ll\\cł równcl(ZC\Oe \JuhY' panicza Jert.e)?O (fcrl.V l.c'.'>l.CZ~ński Z lt'J..'O ukochan-l, \\lośc1ań$k..J córk..J Kq„cą {fa1.h„ig:;1 Smm,1n.k.1) ora dobrego Jokwr.1 Po\\a
10 polączcnu: miało oczyw1sc1c swo1 ukryty 5cns: sukcc5 militam (przcd51awmny skądinąd W)1ątkowo 5prav.mc; reżyser BuleslaY.ski znany był um1ie1~tnok1 k.icrowama scenami zbiorowymi) pr...:cdstaw1on ~::I 1ako n:zuhat siły duchłłwc1 narodu. Polacy ukazani zmtal1 jako Jednoczony tą samą wiarą. obycza10\\0Śc1ą (początkmu 5CCna Wigilu, toc ca s1~ na zasadzie momazu rńwnołc~lc~o w dworze :,ooch 1 w chlopskiq chacie Maciqa W1
p,r.::;::•
N·\<;/Ł Jo,;J"\0 'lf\il:~
Ro,1. ,1'.:rYZM ~TJ~Y\\'tAtrtow,, -
~
'Y
SO
tit pol~k1q: .1d.ipt.u.1c kl.1„\ki In r::acki 1 I r• v. 1 Ul\\Oro\\,J.lk'Jll:l'•6hltkn1n \lJ \.\nl.tn\Y.t)klt .1.1 J.l1pt' lZ)IY ~ poht\Cznn prt.11 ·~•mdoY.\m tr„kt •\\ • pre < ł u. ntO'''o"rt.:Z\\t"fl')
l~rztz cale 1.ua. ut\,ki\\.ili na. 1~,
ttlnHI\\~ „u1onc;h ''
po\\IOntt\lnl/t.:m
1l
Z(·rt1m kim
lllcidcoloj:u zuk
n~u,,ln
,J
\.\ ln r
lihno\\Hh
11
r. tun l
kmi
1 drm Ił I \\1lnro\\
lrl
Sk.~~hnąd z,1,k.1ku11.
.unhill • "
~10
h
\:0:'; \.\ 1~0
/.
„ku.:h. z reJ;::.Ui) pr1d,rau.t).!Lt ;1 '"\\ '-.;1m1ll1 zgodme
C::til\ ( 1920)
11
J.
ht
1 \\i
ntł n
r, t
I Jl l r u n
k11~" 1~1n.1.ł~1~1~ In 1
rl1~\
1n1.czl· \\ okrc„1t: I _"01m '''ta.to\\ cl m.in '' km1 • k1 film) t.ihul.une iparte na tnlnq n c 1I m
h mn rc.~h1_0\\Jnu ~10 ~ZI np t)n„k1cgn ) roZ\/t:r/.lł) l.Jbul\ l\tulo"q b i:I I ~1 ~ck .anJr \\ r ":'1.1rb\\ pdmgo k1no\\q.:o \pc:ktaklu. Z druj!:l~l'„~rr~~\1 ;~łl:t,Jo;;; \\ 1; I l propon2ll a I mtrJq.i ronum.n\\ I
H·.1tr.1!•~·) r.1 ;ir _ J.~.tiony prz<:rn1,·no'Ct•ln1l lo.,u po~zura ,...,ą ~,Hl.I iliinrq~o. ~1 _) Sk l k ) uk,t.:
''''·'· opJrtcj n.1 ~nuto og_1w;~·-c-,·ic;ciokc1~1 odzv.;;k.Jnia mepo
1
1
,, śLld z::i cyklem podobnych ccrcinoni1 w powojl'nnc:i Europie (zapocz;1tko\\anvch \\znic'jil'nicrn Grobu Soidat /neon pod Lukiem Triumfa lnym \-\ l'Jr)ŻU \\ roku 1920). Chodzi o ad.1pt
n;t
JloxifcJ meznanego ::olnier:::.a,
wyrcży'iero
w.mą w roku 1927 przez Rysz;mła Ord)·ń skiq!O. Film powstał z inspiracji produ ccnr;1 Alfreda Nicmirskic~o (prawdzi\\l' n.1zwisko Silbcrlast), niegdyś współzało życiela Sfinks~•. a w latach dwudzicst)ch wl.aścicicla prywatnej w·ytwórni Star·Film. Film (zrckonqruświ~ccnia i bohaterstwa, ilustrujący w skrzesze: nie Polski oraz groz)' (sic') rządów bolszewickich'"'. Z
) matcn~
fabularną po"1eśc1, której akcja toczyła się w latach 1916-1920, m.in. na
rozległych obszarach Rosji, od Syberii po Krym. Film inscenizował t< zdarzcma z godnym podziwu rozmachem. Rozpoczynał si~ na (rozpoznawalnym') krakowskim dworcu sceną poŻq(nania przez żon~ i córkę głównego bohatera, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego M1chab Lazowskicgo (Jerzy Leszczyński), udającego się jako kapitan z austnac ką arm1' na front wołyński; po czym przedstawiał równolegle przygody kapitana oraz Io y obu pozostałych w Krakowie kobiet.
Pr1.\zn.1l trz1.:h.1. ~t 11\\ \\•>Jlllnl 11 \ k.1pu.rn.1 L;.vm,,k1q~o pd ni ii} \\ Z('lki ,,,1runk1 prl)~rn.łm\q .nr 1k , 1no t. \ \ i.\1: lnl .::w1.1dk1cm, J.lk k.1p11.m L.1/m\ ki J, 1 ...1.1\\,11 "'Cf do llll'\\olt, 11k / p crspt kh \\ 1cill.1 oh,t:n\o\\.1ł n:\\ohLlJ~. n:prt ztnto \\,lll.! n.1 prn·mt.JO pOC'/ lo1r.1 (kmm'J.r !-limono\\ K.1_nm1tr/. JU„l1.m) I rlil(/ll\\ t.t (kom1,.1r/ S/.1pkin \\'1(;,1.1,, (i,l\\IL kov.~ki), ).lk Ut.lt·k.ił z lłlt\\oli d/1c;l..11 1k0 dunq \\ nim rm)J'kt(J l hł11pn· tl .c-11k.Hh.t P.1nCt:\\1c1_0\\.1), 1.1k na\l~pntt· prnn,,,1\ rom:1n' z p1~kną b1ft'/O) l'un h.lllll\\ ,1 ('.\tlTIJ (;onz~/1,k,.;1), \.1k 1.1pro ZOi\\ do JCI palJcłl pon~'' .11 n.11.1/•I holvc. wicktc) hordy na Ó\\ p.1ł.1c.1.1k, ur.11m\ ,ll\\ przo Ros1.inma k1l.q. 1dt~\\łt1\\,m\l\ .siir nil -..tmobó1-.two, cxl&1ł mu "'Ol{ pa p1cry po
kinem Z\\f,\C,1 np. U\\;lgę n,\ "'~mho\i\/ \\\'mowie: 'ccnę·\IJ'iOC," ktorq w planie o~ólnym \-\idz1my obJan}ch, ~ lckich i chorych ludzi. 'icdz4qch przeJ zni..,zczoną. zamkmętą cerkwią·· Sam zap;1miętalem okrutną \Cenę napadu hol \ZC\\ ików na krym\ki pałac k."lfZnc1. zaczętą koncertem łortcp1.-1noY.ym zlowro~ic~o komi.,.arza Simono\\a, a zakończon-1 p• z którym zdradza )!łm,ne~o bohatera oY.mot niona żona, wc1clil się sam Vlnkacy. AsyS1ent reżysera (l 1eg:o bratanek) Włodzimierz Ordyński opowiadał po latach, 1ak na życzenie stry1a namav.ial na zagrame tc:i roh l\\Órcę NirnaJ)ct111a. \Vnkacy przYJifl go y. Hotdu Francuskim y. Krakowie, owszem, w stro1u adamoy,,ym. pr
z
ną \\""Cl
AtJAPTA
. . ·c:nn knlyo•nc. z uc.·~o ~lobrzc zd,n\·.11 spraw\: P•l\\tJ \fonunO\Lll) .ikt _ · ·m,ki<.",!!O· .K.11.d)' nO\·VY film to nov., 1
54
z ,irtd.:ulu .\nconiq.: 0
si' ~.':'
trio.
•
g1 1.1_n1czn.1m~~.~~·';;;;.:~~·r.tfoic:j icdo,1k u~n<1ł film /J sukcc•„ '>korr,~" S.1nl
ww.ir1.pkich r.ilenti'lw. „Ord)'·ń„k1. Ra~·,cr, cz.1ru.~. ~.a1p1crwsz) ~alon 1 "arsz:J\\''iki _ ch 3 raktcryzow.d ~o po l.1~.1ch .Slomrn,k1. - Przyięcia di.a Artur~l }{ubimtf:ina 1 miuist.rol Becb. :"ie ~.1p~~.1sz.:m1 d~ ~)r
dawnego „p~in.1 Rysi.i". Ktoś p~zec1~z musiał ,~·yst~rac się v. rozmait)cb
instytucjach choeiai o cze;ść op1ewa1ąccgo na poi miliona złotych budż, ru filmu. podobnych \\Zgl~·dów z.1pcv.:ne ~a parę sccnarz)"llÓw wybrij producent dwóch pis~rzy o biegunowo od~1cnnych ~glki jednak dlui:o >i; wahał. W artykule, opublikowanym
z
w
kilka miesięcy po premierze tllmu w „Wiadomościach Lircrackich" '
urnymywał. iż
.~kal SI~ wiclkolc~ drzal przed ogromem, który >i; przed nim wznosa 1 dopiero podczas podróży dokumentacyjnej na Wileńszczyzn~ poczul ze nu: wolno H~ l~kać1 ze wolno kochać, a kochając wierzyć, że me na iwiecie pocmatoWI wielkiego poety nic dorówna, ale mu dorównywać rut po1r2cbuie gdy tylko od strony plastycznej, zgoła innej, zechce dać szkic llł lllllł serdecznolcią owiany, którą tchnie tutaj każde drzewo, kazdy Ji. stek mim~ brwzy lub grwzy na miedzy".
'· lekstu (w .całości utr.tymanego w podobnej srylisty c WdaIsz,CJ. cz~sc~ c) podJ c razów". Ta niemal już dziś zapommana
1x>li~\\ll' ~tulc."('.1.1, Z h.td.ui \l.tł~or:1.\t\; Kom;
~r.1h„tk1
lq.::o knomc:nu, \\\lllk.1,
Zl
'.Trzech /Jud11mu· \\tu:lih
\!\
IU7. \\
c
nie],\\ I
terv.
:1.
I
1 rut ki I n\nn )•-A)t '"' do dz 1 I \h
llCf\\ 7' l 1 rv.
k1t'\\IC.:Z.l ''Z't.m1ł.l ,, J ~2'> roku" p~lll r"bur l
~l! ~ł.1n.1 Sz\11~.tiu1,,,k,1, ,,
miq ,,
h i11l1.1t I ht r.\t ki h
ll\lal
/\\\(
ł~ivtk ,-~=----------,....-...:....:.~
r)(>,t.ici lt l corki. ,, t\lll
( dtn.1, pr1pzl.1 zon.1 poc.:t\ . '.\:,1 -z1em1.1d1 pohkH 1; 1t.:1łn.1k ta lurrn.l \\ido~\ .1„k.i :ttloh\ ~.J l~1pul.1rno'4,: p11/n1q, ud ~łrugu.·1 poi~>\\) XIX \\Icku J l do I \\OJ!\\ ~\\J,1lm\t:J. Z.1dn.1 m11.1 k"'t.pk.i lrt'V"ł nu.:
hyl.•. przcobrM,Hl.\ ,, "'w
l)'\\c ohr.I/)
lak '"i
chc;tmc, J.tk "1.1\mc.: P1m Tudnm; \\) '>l,l\\1~no 1c \\"!•l.\:d/tc: od aq,tokr.1t\(l:O\Ch „~lonow po g-1mna1:1a 1 kluby robolnll:tC Kaztl) z zp\\ch ohr.t1Ó\\ popricd:t.im łwł I
/.\\)'kit• ~ofo)m o~.ICl:\UO\l'm , 10„0\\nq~o
fr.1~mcntu dnc:I~ l1tcrack1c~o. tov.an) l)l.t
z.1.; 1cg-o "Y"l,1w1cmu 1lu,tr.1q.i munc?na Poslu~1wano '.'>!fi takzc \v.1atłcm, ~ 1ącym. p(>Wczcgblnc elementy knm~i: 1cde.n zyv.y obr,1z trv.ał zwy kk od kalkudzic s1~c1u !ioCkund do tncch minut; "pr.iwtł1:1c cech') kl~tstao, z lat.ami iednak coraz w1~k..;zą popularnnsć zyskiY.al\l tonm mic..,zanc, 1.v.lao;.:zcza pantomima, ~łop1 c~> w finale obrazu zmierzająca ięc film, zrcalizo\.\an\ 1. imcjatvv.-v .\1frCtła Ni.cmirskie~. po\\istal w roku 1911. jak planowa~o (pisale:n ~ 1ym " ro7.dz1alc wyMórnia Sfink..\ mogłaby móY.iC o sukcesie.\\' 1928 roku poetyka Ż)W)'Ch obra7.<'i\.\ była już jednak zdccydov.amc anachromczna. Tymczasem pocrykę u; rwórcv filmu zasmwy,,:ah komckwcntmc od p_iC"rwszie1 do ostarnicj sceny Pana Tadmsza. Określała ona JUŻ konsuuk qę prologu, z wizC"runk1C"m Mickiewicza w Paryzu (V.·01c1cch Brvdziń ski), przcnoszącC"go si~ w wyobraźm do kramy
n.
lposób rozpocz~cta \\faŚCl\>eJ akq1 poematu, zaklóca1ący konstrukc1~ pierwowzoru, Ś\\i1adczyl o aktualnopohtvcznc1 1ntcnqi adapt.;uorów. Nowogródzka sckwcnqa zaczynała się m1ano\\1C1C"
diiJd:i, z.1pr;1st·~· ,/ zhlizcniu, 1.1k ,,znosi ręce~ do'. nieb.~, _n.1p1,: .Gdy opow1.1_1f.i, _,,,J~1l r l)w.1 u1ęciJ :'\;1pok_on;1 (S~d,111 _lar,10.) n.1 ~.c>n1u im m.11, ho,!! \\.0~'.1~ t;lnym. drug-n: w 1.bhzemu. I owrot
z ziemi wlusk1c1 ~.tar~• ~u; przyc.14~n'lć dt Pohki" Znowu bliski plan obę1moi~c}ch ~ię Jzi.idd 1 ~Ltćka;. prnn1k;1n1~, duj.y O
z_
Również finał, przednaw1a1ący <:<:rtino-
mę zar~czyn poh1czoną z powitaniem
pol-
skiego wo1sk.t. podpor<ądkowi~vał poco~ ży\vych obrazów funkcji p~triotyczno-po11. tycznei (tu zreszt;1 w zgodzie z pierwowzo-
rem). Dtugotrw;ily Zyv•ry obrnz Koncert /u11 • kicia przc::ryv„·any był reakcjami puhliczoośc. a także obrazami \vtrąconymi: np. Dzwonem Zygmuruu, po mm ~cnit .,Jeszcze Polska nie zginęła! Marsz Dąbro ...„·ski do Polski'~ nastrpowała seria obrazów kgioni~tÓ\\.' na koniach. \.V pr1:cnikantu ze zb!1a:mcm cymbaló"~ a potem ciąg obrazów zachv,:ycont:go gener
„Roh1ć
z P.mw Tadew::11
IZ\\_
film \\ 1q:::o .1kt11alnpn zn.1v<"mu
p1
1cdcn 7. "1clu prznuw~tMoch 'I\ t.un tnn.11(,1\\o, do
<.al -
~- ~·H~~ujjtilr.:enkoswobodyl A jednak władza - i mar m1cro.... e1"'do'ki~.•s ood ·n:i i prczvdent ~fukick.i z żoną. I cały korn.•• ... zalek P1 :;u " l r z1 „. . . „ - • r ... d lomJt-.czny wszy5cy zj,1wili :;ię ~\ .F1łhMm.~nn na pokazie hlmu y~an U:choń zwrócił uwJgę ."" rn ~Je~ re~enz.11. ze na1w.1ększe oklasb rozle~ły si~ podczas premiery, ilekroc_ ;qaw1ał _srę na ck.ranie generał~ bro.... ski. \\'iadomo. Jo ko~ te oklas~ były ski.crowane; par:alela ponuę dz\ ob\d\\iema armiami lcgionowym1 była wowczas c~ęt~1e podkrts'lło na: „ T~eba brio y, idzicć - pisal poeta -_1ys1~cc oczu, kt~~e 1nstynktown.e ""'patry,uły \\tedy " ciemności Józda„P1lsudsk1ego '-. T)~tul rccen
b:Zmiał Kmo w obronie „Pana Tadem:a . Tymi ten stanie się lam1qsz, Jo zrozumienia, jeśli uprzytomnimy sobie, ie data premiery oznaczab me tvłkoogólnonarodo\'.ą rocznicę. To b)·ł wciąż gorący moment mewy. g;isł~j dnkusji na lemat roli poezji wieszcza w no.... ej sytuacji, kiedy kraj odzvsio;I mcpodlcglość. Trzy lata zaledwie minęly o
Ogr,on~n.i vkl;l.1. ze: nit· z.Jlho\\.11.i , 1\' do n.I'/\
h
„,1 11'"' a ł.1pt.iq.i
~r::edu ws11w ( l9_X,1.Stt·.f.HIJ ZcmrthklC'~u, ktora \\('z lol n c:kr.łm m
po_ pn:m1cr/c 1'11111 Twdru'"ZJ n.l\\lt '>Ctn.iriu lnic )<''I 10,10,. hlłt"r. ~;}J n hlm.1e mozn.i \.\Hoh1ć 'ob1c IC'lh01C' n.i pod t.l\\IC' ,.,. 1;1tkd\\ ra "O\\?~h, ł·1lm h~ I ~Iz.idem tc~t1 '.1mc~o kv.Jrtctu, k.tor\ tlv..i l.n.1 pe 101(' 1 c.1lk~cm '>pr.t\\nlc: zrc.1li7o\\.JI ,\11 5\b1r. 1niq.1tnr ,filmo\\ ~ntoł Pr:cd tt•10.mw. _rrocenanu<>/. u .\ndrzqJ Strup 1 {debrn1u1. u~gn,,.. tq roli\ 1 .\n;.Itola S1ernJ, ;1 rcz~'C'n~ po\\J('n\ł Hcnqko\\1 S7.1tn. \\1.ltlumo u autor'Z) 1naczn1e \\1~cq U\\.1)::1 po\\\1~~11i pcnpc:tiom rom.m'o""""' na ro1terkom ulco" ~ m ( "czj~~o Bat) ka. \\ 1Jdomo tt' t' 1 m1emnnt" 70 '>tJło 1.akońC7.t"01e poY.1t'.;.C1; ft'7~\er Sluo w;J.Hni.il it'dn.tk (" \\\"\\t.t Jzie uJz1clonym „Kinu Jla \\\1)„lkich„), a Anatol Stern 1n porn 1cri..lzal (Y\. ro1mow1t" z „Pol„ką Zhro1n'1 ), ze lm1an°' la h)IJ .... Jrunkit'm, poi.I J.1k.11n wi;kmJ ro p1.;,.ar1:u udz1d1la 7.).!O"'OJt'nny1..h an1olog1.1ch na1czrt\c1t"; ptz~Y\.ołyv.ano m1a7.dzącą recenz1ę- JerzcJitO Pańskiego w „\Viadomok1ach L1tcrack1ch „ <.J,!C
Pr:mlwiom" JC>I skandakm ptsał r«
prowadzono zgo. m cruzowana skandalicznie. wola pomstę do niebo I I Równic karygodne Jdl sfabzowanic cm.icd
rm:"
'""'°""'"
Ale już np. m:cnzcnt .:-Oaszcgo PfUJ!4du" (uchod7-1<ąio za na1i
Q~uqA "1J\8.c..U_ZE_R_l_I_ __
( 1896 19i3). choi rcz)-.c.·r len pr.1CO\\,ił \\ ki m:matograłiL przez w1dc lat 1 1<:vczc " 1.1 1•1ch p1i;ćdnc;«i1<}tych. rc.·,1luow.1ł film) o.;\\1.I to\\(." (np. .\./uroa'tlme J)S"ll·mem U•polouim.
J9'i0). Znacznie ~.u„zym dorobkiem lt Leo Bdmont {\d,hc
git\nlO\\.tl "ię ""-'cnarL)"L.I,
[...t·opokł Blumc:nt~d. 1H65 19-ł I). ogrom nu:
popularny'"
1 ~11 k. Pr-..eznaczeme, od,,ołu14cc
„., ''
m·m, „pr•m nu: zrcalazo\\ any m filmem. z kil k~m~1 z.J.padający·m1 '' pami\'.'ć rolami
3A. Oblicza mabuzcńi W ramach l'l ptcl""szei grupy dominowały filmy .wzorujące si~ ~a kinie niemieckim. oJ kłas)cznych tilmów grozy, po dzieła ~mmersp1t lu (Kh rodzime naśladoY.nicrwa okrdlano do\~·c1pnym ~1~nem m~bu '"" polączcmc doktora Mabu>< z łobuzeną. OCZY"'tsCI,<), bądz na mdodramatach roS\1skich. Mot)'\\)' przemiany osobowosc1, wplywu „mistrza" na psychi~ medium, metempsychozy, powracały przez caly okr<>.odB/ancrtnoir(l919) Eugeniusza Modzelewskiego (hrabia fran· cwkicgopochodzcma o północy przeobraża się w zbrodniczego apasza; w ICJ roh przybyły z Rosji Dymitr Buchowiecki) po Człowieka o blrkit· nq duszy (1929) Michała Machwica (malarz - Zbigniew Sawan - ma luJC z wy00raźn1 portrtt pianistki, któn:j gry słucha, aż pewnego dnia spoiyb Ją~ schodach... ). Rzadko zdarzały się tu utwory ambitniejsze. pkSyn SZIUatUJ (1923) Bruno Brcdschne1dera, zn:alizowany częściowo w plmcrach Ogrodztcńca, z udziałem nieopatrzonych na ekranie ak· łOłÓw Teatru Raluta, choć stn:szczenie tego filmu (demoniczny mag. profesor Gurd~ by zdobyć piękną sąS1adkę, córkę zegarmistrza, Annę. poztlaJ< Jq kl~ astral~. w zgodzie z którą los powinien połączyć R zwadz.aAn SJDtm mb11tkta, E.mcsu: . · I . do , m, wcu~ a st~ w1~c" O\\ ego Ernesta 1 sproliczo hi nę kryjówki w rumac_h zamku; ratuje ją jednak inny okowskazu1ł< kryjowkę policji„.") bawi dziś w sposób W....~ przez autorów. ""11# 1927) JCR ~dwa ocalałe filmy ttj grupy. f'n;ezn4 ym fabularnym w dorobku Janusza Siara
lllCam.::::::a-
i.;rczma17.). Op0\'1cdz1ana " mm fa.hula op1crJ się jednak na t.1kic1 ~m n1cprJ\\do· poJobicń!itw (kilkuletni Zh)szko pzuią cy t. rodzic.ami v.1·biega z pociągu 1 ~'llh1 "ft· a rodzice nie po1ratią go o
p~)chologiczncłilm zanadto jcst zbyt naiv.n). - opow1cdz1an)' serio. Jak n.1
ba\ń
:::~:::~=i!:ii=:.==•=i
:\'a1wybnmcjszym filmcm tej µrup) 1est bez v.ątpienia ,\focn) c:lo wi(k ( 1929) I łcnryka Szaro, zaginton} w czas.1c \\OJn). 1xJnalczum) po latach w archiwum bruksdskim. 1xJrc„taurov.an) " \\ars.za"sk1c1 fil· motece. \.\reszcie \\)dany w 2(Hl6 roku na DVD ze współczesną muz~ką nagraną przez trio Macieja :,.falcńczuka. RcŻ~'\Cr Szaro (\\lak. Szapim. ur. 1900" \Va"zav.ic. zginął v. 1942 w getcie). absoh-.rnt ...zkoł) tt:atral· nej"' Pctcror,burgu (v.róclł do kraju v. 1924) poszcd) tropem !
poczuciem niczasluzonego sukcesu. Pod wpłyv.cm m1łośc1 do wyma-
rzonCJ .kobicty 1dcalnCJ" (żony zna1omcgo zicm1anma Ligęzy. Nony) przeobraża s1~ jednak. odzyv.aią stę w nim wyrzuty sumtema i w fina le, na sccmc, wezwany przez publiczność („Autor' Autor'"') na końcu
du,zę; '' JCJ spo1rzcniu zJ.k!\·t~ 1c.·,t 'ZC'Pt poi rodztnn)c h. ,C'nt}mcnt
3B. ,,Złola seria Sfinksa" Filmom drugiej grupy. "yraźniei podporz;Jdko\van~m _gustowi \\Jdo"ni, pairono\\al wz~rzec amerykański~g? ~ina . s~n~:Ky1 ne~_o , łatwn d.aiący się użyć do ożywienia r~z1mych mHO\\." ~p<:q.d 1~owal się\\ ~~ AJeksandc:r Hertz jako szef Shnks~. Z\~:olenni k słyn~CJ .formuły „lroJk~t z doczepionym d('m", oznaczaMC~I ~· ~raktyce, ze sentyme.?talna tabulJ romansowa osadzona była na iakims pretekstoy,·ym „tle politycznym albo społecznym, mającym ją sztucznie „uwznioślić". Kr)1ycy
trak1owali te filmy na ogół z pogardą. \\' sporządzonej przez jednego .,\ \'ystarczy zobaczyć pan; okienek z karmdkową {te jarmarczne k.armeUti!) Smosarską, m.alą rewią wojskową, spelunkę z apaszami, pana, który nic nie robi, ażeby zakrzyknąć j„.J hcurdca' Film polski•·~ łatwo rozpoznać produkcj~ H ertza. z mch zlośli"Tj charaktC"rystyce
To Henz wylansował n ks · mifdzywOJenn , Jadwi a1wię zą gwiazdę kina polskiego okresu
r.mtt) idealn::osabia gęSmosarską(ur.
1~98wWarszawic,zm. 1971
go cizi~, Ur6wn~ą'.; typ uczciw'.go.1 .pełnego wdzięku polskie Wers11 plebtjskie1, 1ak szlachecko-dworko-
pohkiq m-zuciouo\o, J:i1r<~Ć u1dkich \\\pomnień, \\1dk1t"h tnumhm i \\lclkich traj;!cdia" ~. PO\t.1c l.tly kn·m"ala .tkturk..1 J\17 \\ p1crn'7.)m swoim c.-kranowym '')'tc;p1c krótkomctr.1dmrc Stink'.t RohdtentU'fJ pol>kiego skduta ( 1920) u rcZ)'\C'ril R) \/.,ud.i Bolcsl,I\\ „k1c~o•.1 n.t„tfpnt<.· w (orounych pr.tchojac:h \\)l\\Órm, "kładaJąc\<.h "\' n.117.\\, "zlot.) \Cn~ Sfinksa". Ot\\icrJla Ją. prz\'gohl\\,111.1 1ak«> 1ul,ilcu,zow\, f\ifćd1.1c,1.ft\ film W)twórni. T11jemmca pr:pt11nku tramu111ou·eKo (1921}, "cdlu)ot ,n·nariuv;t Józefa Rclidzyfo.k1cgo, Stefana Krzywo,zc:\\,k1q,:t> i \d.1 ma Zag:ór~k1cgo, w rcz)„cni JJnJ Kuch.u,k1c~P(J. lak 1.aw,zc \\ filmach Sfinksa, „kompletowano dohoro\\-l obc,adę. \\ po„tan „tnljkąta" W(ll'hli '.'il\". ohok Jad\\ig1 Smo,ar~kicj, Kazimierz Juno,za·Stępow,ki (hrah1a Opohki} i Józcf\\'ęg:rzyn (fryzjer). 7..ehy zd.1c 'PrJwę z uruchanu.mcJito przez film „hor)zontu oczekiwań" odbion:Ó\\, prz~taczam 1cgo \trcc,z czcnic z branlO\\Cj recenzji Leo Helmont.a.
po\\IC0::Ci ITIOI\\\ „przczn.tCZ\"lll.l 'I, ,t.(1 t.l)C IC"i ukoch.lll\ffi, hior.l 'lnh \\ tinJlc, „,.::róJ n.1. 110\\o ro/j.:Vr.1:1hch \\,1\k n.1 K.rt" i kompt n' 11 }lllC (przez n.rn1;F,1mc do ku hu tr.1d\q1~1:l1rhc(kn 11cm 1.m„k1c \\ v.cr 1 11 \1cnk1t:\\ IC/.m\\ktt')), z druj.:ll"I trp\ 1.1lno mc1.1til)fZn{ ( \utm kr('ll)C" mit t.11emmcz)ch Z\\1.Fkb„, czlm,1ck3 / ko"nn,t'm, z tr.llhlJ.1, print! kum. krJJohrazt'm 1 Zlt'nll.)„ )
Fil_m V')pro
opr.J'"IC znalazła \lę )..'V. ldl:d.ł, o
Jlislona d11s::y dz1ewnru1. 1ak nap1 ...ano n.t afiszu, \.\c.1le ni(' )('\t h1 „1orią Juny. o1lr czego\ 7.upcln1c tnncgo. Ja OCZ)'\\1~1c, 1ak !uzdy pn:v Z\\oi1y czfoY.itk, po\\1d<1 GcrmJna mr cz"u.lcm, a 1csh m1 1aki„ u tęp n.twinąl !Il~ pod rękę, nu: roh1lcm z Ol<"go „ccnanu za, .ile 1uz z tych U!.l~pb" n.ibr.alcm przekonania, Il l<"!.I to powiesi na1hardz1e1 nada1~ca s1~ dla "Yl\\Órn1 Sfink.„ Ma ho\\1cm literatura polska. w1clC' w.:1C'1nych dla kinematografu po\.\1C'śc1, Jest JC'dnak r7:C'C7.i „luszn:t. aby pun:ądnc powieści ucho\\aĆ tiu czasu, gdy film polski ~di1c porządny Na ra7.1C' kinematograf nasz 1est 1ak małe Jz1ccko, k1orc- htC"n:e do huz1 \.\szy„tku 1 nic rozróżnia jeszcze \maku ani zapachu. \\'ladze powinny zakazać demonstrowania lego obrazu ia granicą. ( ...I cudzoz1em1ec przdumalby \1~. 17. jC"stdmy pańsrn.em m1luarystycznym. klort" lubure s1~ w \\Ofsku Ludzie cyv.ilm :r.ajmuj'ł .si~ w rym filmie pmem, u\.\odzcn1cm albo po 1cdynk1em. Kategonc. 7. których ulepiona Jest lwonJca, są hamdmc Nic ma tam ludzi przyz\\oitych am środo\.\1sk myślących (. I Panna Smosarska 1est bardzo ładna. ale 1e1 uroda me ma me do powie dzenia w kinematografie. Kto wie, mozc \\ itkach dobrt"go rczyscra dałoby si~ z nic1 wydobyć Jakieś walory fotogeniczne W~g:rzyn ma na1p1~knicjszy glo!i z .ak1orów polskich, .alC' to tylko trosz~ mu poma ga w kinematografie. Odcgral on w IUJOn« rol~ wykwintnisia. demona cleganq1. Już w picrwsuj scemc w1dzichśmy, 1ak p11c s.am szampana 1 rzuca papierosy na dywan. Tego me rołn nawet Bcylm, kiedy 1nt sam w poko1u. 1- .I Grabowski w roh Szweda był tak straszny. ze mógłby sam 1cden iść na Czę:slochow~. I..) Publiczność grala me gorze1 od aktorów, oklaskuJfC nargłupsze momenty. Zwłaszcza drażmołce 1cst bezmyślne b1e1c brawa na widok czapki wo1skowe1. Wo1sko 1est to konieczne zlo 1 nu: ma JUZ kina w Europie, gdzie by publiczność oklaskiwała ulanskie chor
MODE~UTOTELIC7'.'\"'\'
po\\IC~U Ir<:n_~ ~rZ~"\\H:k1q; łllm .m,tnturnKn .\lartw\ ic.r·rł (\IJ~7l K.v1nucr1.1 (.z~11,k1cgo (,<:n .... 1<1-1 to\\.1rn,k.ą h,I udzi 1\ \\ 10\„nq roli l~cząk1c.·fo .1q~tokr.H' lrcni:-uv.~ Pl.uc.r-Z-..hnk.-t, Jr.lum nn.irz-..'t) tilrnu); l1lm prz)g-odc~\\~ z \\\d/''.1itk1c:m ,poltun)m s '"ku·m han/n ( 1929) \łieczy„l.m~1 Kr.I\\ Il Za 1 .\!truł.i 'u.:m1r„kit o, \\Ctl!u P<"' lt ·t 1 .\nttn11cgo \farci~ n„k1cgo.
4. Model autoteliczny \\'yróz.nic.·nic lt:p;o trzcc1t.'>!O moddu (którt).tOl"Kłr\·hnmt me 1 1 O(l\ \\l't~1) wypł~\\;l z duch.1 pop.1rci.1, J.1k11:)!_0 ud1icl.lli rod 11 mcmu kinu lo ~w1atle)'i public~~" cpoJ...1. \\\1\\ornl „je; \\tt:d~ 1c~zuc z;.1dcn k.mon .u1)'t~on~ pohkicgo km.1, d:11.1l.1ły JUŻ 1nl11.1k mJ\
''t
\\·i
;1uior~kic.·;
me utbło
1m
„ c; 1
w óv.czomch \\;1runk,;1,h
pro
roz"mąć
wl.hn)ch
t.1
lcntów, przecież jcdnak poFm ił~ 'lit "' tym okrt')\C.
'.'\;1 picn\,zym lllU:")">c.U " lq ~rup1c trzcha W)'micnić \\'iktor;i Bic).!.tlhkic~o (ur. 1892 \\ Samborze, zm. 1974" \\'ar <;Z•I\\ ie), aktora tcatr.1lne).!O 7. 1.3\\odu, kti> ry „am był ,n·narz}"l·I· n.·zy~rc-m 1 prot.lu n·ntc.·m ">\\Oich tilmó" ••1 nie11:adko 1.1k7:c
